Engels Ailenin Ozel Mulkiyetin Ve Devletin Kokeni PDF

ALENN, ZEL MLKYETN VE DEVLETN KKEN
ER YAYINLARI
.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni
.REDRCH ENGELS
1

.REDRCH ENGELS
Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni[142], Mart sonu ile 26 Mays 1884 arasnda .. Engels tarafndan yazlmtr. 1884de Zrichte ayr bir yaym yaplmtr. [Trkesi, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Seme Yaptlar, Cilt: III, s: 230-407, Sol Yay., Aralk 1979, Birinci Bask] Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir, 2003. erisyay@kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.net http://www.kurtuluscephesi.org
NDEKLER
7 9 23 23 24 25 29 81 95 104 115 125 139 150 172
Birinci Basknn nsz 1891 Drdnc Almanca Baskya nsz lkel Ailenin Tarihi zerine ALENN, ZEL MLKYETN VE DEVLETN KKEN I. Tarih-ncesi Uygarlk Aamalar 1. Yabanllk 2. Barbarlk II. A i l e III. rokua Gensi IV. Yunan Gensi V. Atina Devletinin Oluumu VI. Romada Gens ve Devlet VII. Keltlerde ve Cermenlerde Gens VIII. Cermenlerde Devletin Olumas IX. Barbarlk ve Uygarlk Aklayc Notlar
BRNC BASKININ NSZ
Bu kitap, deyim yerindeyse, bir vasiyetin yerine getirilmesidir. Hi kimse Karl Marx kadar, kendi bir dereceye kadar bizim de diyebilirim materyalist tarih irdelemesi sonularyla iliki kurarak, Morgann aratrmalarndan kan yarglar aklamak ve bunlarn byk nemini ortaya koymak istemezdi. Gerekten, Morgan, Marxn krk yl nce kefetmi bulunduu materyalist tarih grn, Amerikada, kendi alannda yeniden kefetmi ve bu durum, onu, barbarlk ile uygarlk arasndaki karlatrma konusunda, belli bal noktalar zerinde Marxla ayn sonulara varmaya gtrmt. Nedir ki, Almanyann profesyonel iktisatlar Kapitalden szetmemek iin ne kadar direndilerse, ondan kopya ekmek iin de o kadar byk bir aba gstermilerdi. Morgann Eski Toplumu* karsnda, [sayfa 230] ngilteredeki tarih-ncesi bilim szclerinin
* Ancient Society, or Researches in the Lines of Human Progress from Savagery, through Barbarism to Civilisation. By Lewis, H.Morgan, London, MacMillan and Co.,1877. Bu kitap Amerika'da baslmtr; ngiltere'de bulmak ok gtr. Yazar birka yl nce lmtr. [Engels'in notu]
tutumu da baka trl olmad. Benim bu almam, yitip giden dostumun yapamad iin yerini, ancak gsz bir ekilde doldurabilir. Bununla birlikte, Marxn Morgan dan kard bol sayda zet* arasnda bulunan eletiri notlar elimin altnda. Bu almada, elden geldiince, bu notlar kullandm. Materyalist anlaya gre, tarihte, egemen etken, sonunda, madd yaamn retimi ve yeniden-retimidir. Ama bu retim, ikili bir zle sahiptir. Bir yandan, yaam aralarnn, beslenmeye, giyinmeye, barnmaya yarayan nesnelerin, ve bunlarn gerektirdii aletlerin retimi; br yandan bizzat insanlarn-retimi, trn remesi. Belirli bir tarihsel dnem ve belirli bir lkedeki insanlarn iinde yaadklar toplumsal kurumlar, bu iki trl retim tarafndan, bir yandan emein br yandan da ailenin erimi bulunduu gelime aamas tarafndan belirlenir. Emein erimi bulunduu gelime aamas ne kadar dk, toplam emek rn ve bunun sonucu, toplumun sahip bulunduu servet ne kadar az ise, kan bann ar basan etkisi, toplumsal dzen zerinde o kadar ok belirleyici grnr. Ama kan bana dayanan bu toplumsal yap erevesinde, emek retkenlii gitgide artar; ve onunla birlikte, zel mlkiyet ve deiim, servetler arasnda eitsizlik, bakasnn emek-gcnden yararlanabilme olana, sonu olarak, snflar arasndaki kart-lklarn temeli de geliir; btn bu yeni toplumsal eler, kuaklar boyunca, eski toplumsal kuruluu yeni koullara uyarlamak iin; bunlarn arasndaki badamazlk tam bir devrim sonucu verene kadar, var gleriyle etkide bulunurlar. Kan ba zerine kurulmu eski toplum, yeni yeni gelimi toplumsal snflarn atmas sonucu deiir; yerini, artk dayanaklarn kan ba zerine kurulmu topluluklarn deil, belirli bir lkede yaayan topluluklarn oluturdu-u devlet iinde rgtlenen aile rejiminin tamamen mlkiyet rejimi tarafndan belirlendii gnmze kadar [sayfa 231] gelen yazl tarihin btn zn biimlendiren snflar atmas ve snflar savamnn bundan byle iinde zgrce gelitii yeni bir topluma brakr. te Morgann byk deeri, yazl tarihimizin bu tarih-ncesi temelini bularak onu ana izgileriyle anlatm ve en eski Yunan, Roma ve Cermen tarihinin o zamana kadar tahlil edilememi
* Karl Marxn Abstract of Morgans Ancient Societysine atf yaplmaktadr. -Ed.
balca gizlerinin anahtarn, Kuzey Amerika yerlilerinin kanda gruplar iinde bulmu olmasndadr. Ama yapt, bir gnn ii olmad. Konusunu adamakll kavrayabilmek iin, onunla hemen hemen krk yl ilidl oldu. Ve ite bu yzdendir ki, kitab, gnmzn r aacak sayl yaptlarndan biridir. Okur, bu kitabn btn iinde, Morgana ait olanla, benim eklemi bulunduklarm kolayca ayrdedebilir. Yunan ve Roma zerine olan tarihsel blmlerde, Morgann verileriyle yetinmedim; kendi elde etmi bulunduklarm da ekledim. Keltler ve Cermenler zerine olan blmler; aslnda benim yaptmdr. Bu konuda, Morgan ancak ikinci elden kaynaklara sahipti ve hele Cermenlerle ilgili olarak, Tacitus bir yana elinin altnda M. .reemann kt liberal dzmecelerinden baka bir ey yoktu. Morgann erei bakmndan yeterli, ama benim ereim bakmndan yetersiz bulunan btn iktisad aklamalar yeniden ele alp gelitirdim. Son olarak, Morgann aka anlmad her yerde, btn varglardan benim sorumlu bulunduum, kendiliinden anlalacaktr.
26 Mays 1884 dolaylarnda yazlmtr. .. Engels, Der Ursprung der .amile, des Privateigenthums und des Staats, Hottingen-Zrich, 1884te yaymlanmtr.
1891 DRDNC ALMANCA BASKIYA NSZ

LKEL ALENN TARH ZERNE (BOCHO.EN, Mac LENNAN, MORGAN)[143]
Bu kitabn bundan nceki btn basklar, hemen hemen alt aydan beri tkenmiti ve yaymc, daha da uzun [sayfa 232] bir zamandan beri, benden yeni bir bask hazrlamam istiyordu. Daha ivedi iler, imdiye kadar beni bundan alkoymutu. lk basknn yaymlanmasndan bu yana yedi yl geti; bu sre iinde ailenin ilkel biimleri zerindeki bilgilerde nemli gelimeler oldu. Bundan tr, baz dzeltme ve tamamlamalar yapmak iin elimi abuk tutmam gerekiyor; zaten eldeki metnin kararlatrlm bulunan
basks da, belirti bir sre iin, bu kitapta baka deiiklikler yaplmasn nleyecek. Bu yzden, btn metni byk bir zenle gzden geirerek bir sr katma yaptm; umarm ki, bu katmalarla, bilimin bugnk durumu, gerektii gibi hesaba katlm olacak. Ayrca, bu nszde de, aile tarihinin, Balchofenden Morgana kadar izlemi bulunduu gelime zerine ksa ve toplu bir zet vereceim; ve bu ii, zellikle, ovenizme boyanm ngiliz tarih-ncesi okulu bir yandan Morgann elde ettii sonular hi sklmadan kendine malederken, bir yandan da ilke tarihi incelemede, onun bulgularyla gereklemi bulunan devrimden hi szetmemekte direnmeye devam ettii iin yapacam. Baka lkelerde de, bu ngiliz rnei, bazan sk skya izleniyor. Yaptm eitli yabanc dillere evrildi: nce talyancaya: LOrigine della famiglia, della proprieta privata e dello stato, versione riveduta dall autore, di Pasquale Martignetti, Benevento 1885. Sonra Romenceye: Origina familei, proprietatei private si a statului, traducere de Joan Nadejde, Jassynin Contemporanul[144] dergisinde, Eyll 1885 Mays 1886 arasnda. Daha sonra da Danimarka diline: .amiljens, Privatejendommens og Statent Oprindelse, Dansk af .orfatteren gennemgaaet Udgave besoerget af Gerson Trier, Koebenhavn,1888. Bu Almanca baskya dayanarak Henri Rave tarafndan yaplan bir .ranszca eviri de baslmaktadr. * 1860 yllarna kadar, bir aile tarihi sorunu szkonusu olamazd. Bu alanda, tarih bilimi, henz tamamen Musann be kitabnn (Pentateuque) etkisi altndayd. Bu kitaplarda, br kaynaklarda olduundan ok daha ayrntl bir [sayfa 233] biimde anlatlan ataerkil aile biimi, yalnzca en eski aile biimi olarak kabul edilmekle kalmyor, ayrca ok karllk (polygamie) bir yana braklrsa gnmzn burjuva ailesiyle zde saylyor, bir tutuluyordu. yle ki, aile hibir tarihsel evrim geirmemi saylyor, yalnzca, ilkel zamanlarda, btn kurallardan bak bir cinsel ilikiler dneminin varolabilecei kabul ediliyordu. Daha dorusu, tek-eli-evlilik (monogamie) dnda, Doudaki ok-karl-evlilik (polygamie) ile Tibetteki ok-kocal-evlilik (polyandrie) biimleri biliniyordu; ne
10
var ki, bu biim, tarihsel bir ardklk dzeni iinde sralanmyor ve aralarnda hibir iliki olmakszn birbiri yannda bulunuyorlard. Yaadmz dnemdeki baz yabanllar arasnda olduu gibi, tarihin eski alarnda yaayan baz halklar arasnda da, soyaacnn babaya gre deil, anaya gre hesapland, baka bir deyile; yalnzca kadn bakmndan soyun meru kabul edilmi bulunduu; gnmzde yaamakta olan birok halklar arasnda, henz yakndan incelenmemi hayli geni baz gruplar iinde evliliin yasaklanm olduu ve bu treye dnyann her yannda rastland gibi olgular kukusuz biliniyordu ve bu konularda durmadan yeni yeni rnekler toplanyordu. Ama bu olgulardan bir sonu karlamyordu; hatta E.B. Tylorn Researches into the Early History of Mankind, vb., vb. (1865) adl kitabnda, bu tr olgular, baz yabanllar arasnda yrrlkte bulunan, yanmakta olan oduna bir demir aletle dokunma yasa, ya da ayn trden boinanlarn yansra, garip detler bal altnda yer almaktadr. Aile tarihi [zerindeki gerek bilimsel aratrmalar, -.] Bachofenn Analk Hukuku adl kitabnn yaymlanmasyla, 1861de balar. Yazar, burada unlar nerir: 1 nsanlk, nce, Bachofenin kt bir raslant sonucu hetairizm (htairisme) terimiyle belirttii, btn kurallardan yoksun cinsel ilikiler iinde yaamtr; 2 Bu tr ilikiler, babal belirsiz duruma getirdiinden, soy-zinciri ancak kadn soyu bakmndan analk hukukuna gre hesaplanabilir ki, antik-ada yaam btn halklar iinde, balangta bu durum ortaya kmtr; 3 Bunun sonucu, kadnlar, ana olarak, gen kuan belirli atalar olarak, ylesine [sayfa 234] bir sayg ve saygnla sahip bulunuyorlard ki, bu, Bachofenin anlayna gre, tam bir kadn egemenliine (gynecocratie) kadar gidiyordu; 4 Kadnn yalnzca bir tek erkee ait bulunduu kar-koca evliliine (mariage conjugan) gei, eski bir dinsel buyruun ya cezasnn ekilecei, ya da kendini belli bir sre bakalarna vererek, kadn tarafndan hogrlmesinin satnalnaca bir inenmesi (bir baka deyile, gerekte, br erkeklerin ayn kadn zerindeki geleneksel hukukunun inenmesi) anlamna geliyordu. Bachofen bu iddialarn kantlarn, ok byk abalarla toplam olduu antika klasik yaznnn saysz paralar iinde buluyor. Ona gre, hetairizm den tek-eli-evlilie ve analk hukukundan babalk hukukuna gei, zellikle Yunanllarda, dinsel fikirlerin evri-
11
miyle; yeni anlay temsil eden yeni tanrlarn, geleneksel topluluk iinde, eski anlay temsil eden eski tanrlar yannda ortaya kp tutunmas ve bunlar giderek geri plana atmalaryla gereklemitir. Demek ki, Bachofene gre, erkekle kadnn karlkl toplumsal durumundaki tarihsel deimeler, insanlarn gerek yaam koullarndaki gelimenin deil, bu yaam koullarnn ayn insanlarn beyinlerindeki dinsel yansmasnn rndr. Bunun sonucu, Bachofen, Aiskhylosun Oresteiasn, [Yunan -.] kahramanlk dneminde, batmakta olan analk hukuku ile domakta olan utkun babalk hukuku arasndaki savan dramatik bir anlatm olarak gsterir. Klytaimnenstra, Truva savandan dnen kocas Agamemnonu, sevgilisi Aigisthosa duyduu sevgi yznden ldrr; ama Klytaimnestrann Agamemnondan olan olu Orestes, z anasn ldrerek babasnn cn alr. Bu yzden, anakatilliini sularn en ar ve en balanmaz sayan analk hukukunun koruyucu perileri Erinniler tarafndan izlenir. Ama, indirdii vahiyle, Orestese bu cinayeti ileten Apollon ve yarg olarak bavurulan Athena burada yeni dzeni, babalk hukuku dzenini temsil eden iki tanr onu korurlar; Athena, taraflar dinler. Btn tartma, Orestesle Erinnileri kar karya getiren oturumda ksaca zetlenir. Orestes, Klytaimnestrann ikili bir cinayet ilediini ne srer: kadn, kendi z kocasn, ve ayn zamanda olunun z babasn ldrmtr. yleyse neden Erinniler ok daha sulu [sayfa 235] olan Klimmnestri deil de, onu izlerler [Erinnilerin -.] yant inandrcdr: nk kadn, ldrd adama kan bayla bal deildi. Kendisine kan bayla bal bulunulmayan bir adamn ldrlmesinin gnah, hatta ldren onun kars bile olsa, denebilir; bu i, Erinnileri ilgilendirmez. Erinnilerin grevi, kandalar arasndaki cinayetleri izlemektir ve analk hukukuna gre de en ar ve en balanmaz cinayet, bir anann ldrlmesidir. O zaman, Apollon, Orestesi savunur; Athena Areopagos un Atinal yarglarn oyuna bavurur; nedir ki, aklanma ve sulanma iin verilen oylar eit saydadr; bunun zerine, Athena bakan niteliiyle, oyunu Orestesten yana kullanr ve Orestes aklanr. Bylece, babalk hukuku, analk hukuku zerinde utku kazanm olur; Erinnilerin da deyimiyle, gen kuak tanrlar, Erinnileri yenerler ve sonunda Erinniler yeni dzen iinde yeni bir grev almann gerekli olduu kansna varrlar.
12
Oresteianin bu yeni, ama tamamen doru yorumu, btn kitabn en gzel ve en iyi paralarndan biridir; ama ayn zamanda, Bachofenin Erinnilere, Apollona ve Athenaya, salnda Aiskhylosun inanm olduu kadar inandn da kantlamaktadr: Gerekten, Bachofen, Yunan kahramanlk dneminde, bu tanrlarn babalk hukuku yararna analk hukukunu devirme mucizesini gsterdiklerine inanr. Dini, bylesine, evrensel tarihin belirleyici esi olarak kabul eden bir anlayn, sonunda saf bir gizemcilie (mysticisme) varmas gerektii aktr. Bundan tr, Bachofenin o koca kitabn batanbaa yutmak, g ve ounlukla pek de yararl olmayan bir itir. Ama, bu onun yeniliki deerini asla kltmez. Btn kurallardan bak cinsel ilikilerin yrrlkte bulunduu, bilinmeyen bir ilkel durum biimindeki rk forml; Yunanllarla Asyallar arasnda, kar-koca evliliinden nce, yalnzca bir erkein birok kadnla cinsel ilikilerde bulunmasyla kalmayp, ayrca bir kadnn birok erkekle cinsel ilikilerde bulunduu ve bunun trelere kar olmad bir durumun gerekten yaandn, klasik ilka yaznnda bol sayda [sayfa 236] varolan belirtilerin tanklna dayanan kantlarla, ilk olarak Bachofen deitirmitir. Ayrca, Bachofen, kadnn, kendini br erkeklere geici olarak vererek, tek kocayla evlenme hakkn satnalmas gerektii biiminde, bu trenin izlerini brakmadan asla kaybolmadn; bunun sonucu, soyaacnn balangta yalnzca kadn tarafndan, bir anadan brne hesaplanabilecei ve bu durumun, babaln belirlendii ya da hi olmazsa genellikle kabul edildii kar-koca evlilii dneminde de uzun sre devam ettiini; ocuklarn tek belirli atalarnn analar olduu bu ilkel durumun analara ve ayn zamanda genel olarak kadnlara, o zamandan beri hi grlmeyen yksek bir toplumsal nem saladn da tantlamtr. Geri Bachofen bu nermeleri o kadar ak bir biimde dile getirmemitir gizemci anlay onu bundan alkoyuyordu. Ama o btn bunlar tantlad; bu,1861 ylnda, tam bir devrim demektir. Bachofenin byk kitab Almanca yazlmt: yani o zaman, bugnk ailenin tarih-ncesi ile en az ilgilenen ulusun diliyle. Bu yzden bilinmez kald. Ayn alandaki ilk ardl (halefi), Bachofenden szedildiini hi duymadan, 1865te ortaya kt. Bu ardl, J... Mac Lennan, ncelinin (selefinin) tam kartyd. Dhi mistik yerine, burada, kuru, duygusuz bir hukuku karsnda
13
bulunuyoruz; takn ozans imgeleme yetisinin yerini, bu kez, davasn savunan avukatn usa yatkn kombinezonlar alr. Mac Lennan, birok yabanl, barbar ve hatta eski ve yeni zamanlarn uygar halklar arasnda, nianl erkein, yalnz bana ya da arkadalaryla birlikte, gelecekteki eini, ailesinden yapmack bir zorbalkla karmas gereken bir evlilik biimi bulur. Treye gre, bir airetin (tribnn), erkekleri; dardan, baka airetlerden aldklar kadnlar, gerekten zorla karyorlard. Bu, karma yoluyla evlenme nasl dodu? Erkekler, kendi z airetleri iinde yeterli sayda kadn bulabildikleri srece, buna hibir neden yoktu. Ne var ki, gelimemi halklar arasnda, iinde evlenmenin yasakland baz kmelerin (gruplarn) varlna sk sk rastlyoruz (ki bu kmeler, 1865 yllarnda henz ounlukla airetlerle kartrlyorlard); yle ki, baka topluluklarda, tre, belirli bir grup iindeki erkekleri ayn grup [sayfa 237] iindeki kadnlarla evlenmeye zorunlu tuttuu halde, bunlarda erkekler karlarn, kadnlar da kocalarn dardan bulmak zorundaydlar. Mac Lennan, elerini dardan bulmak zorunda olanlar exogame (d-evlenme), ierden bulmak zorunda olanlar endogame (ievlenme), olarak niteliyor ve uzunboylu dnmeden, d-evlenen ve i-evlenen airetler arasnda kat bir kartlk kuruyordu. Sonra da, dardan-evlenme (exogamie) zerine yapt kendi z aratrmalar, ounlukla, hatta tamamen deilse birok durumda, bu kartln yalnzca kendi imgeleminde varolduu olgusunu ortaya koymalarna karn, Mac Lennan, btn teorisini, bu kartlk temeli zerine kurar. Bu teoriye gre, d-evlenen airetlerde yaayan erkekler; kanlarn ancak baka airetlerden alabilirler; ama yabanllk durumunda, airetler arasnda srekli sava hali bulunduundan, bu i, ancak karmayoluyla yaplabilirdi. Mac Lennan gene sorar: Nerden kyor bu d-evlenme tresi? Ona gre bunun kandalk ve mahremleraras-zina (fcur, inceste) kavramyla hibir ilgisi yoktur; nk bu tr anlaylar ok daha sonralar gelimitir. Nedir ki, dardan-evlenme, kz ocuklarn doar domaz ldrmek biiminde, yabanllar arasnda ok yaygn bir treden pekl kabilirdi. Bu tre dolaysyla, her airet iinde bir erkek okluu ortaya kard ve bunun kanlmaz sonucu, birok erkein ayn kadna sahip olmas, ok-kocallk olurdu. Ve bu durum sonucu, bir ocuun anasnn kim olduu bilinir ama, babasnn kim olduu bilinemezdi: ataln erkee gre deil,
14
yalnzca kadna gre hesaplanmas analk hukuku buradan doar. Airet iinde ok kocallk ile hafiflemi ama ortadan kalkmam kadn ktlnn bir ikinci sonucu, baka airetlerden zorla ve sistemli olarak kz karlmasdr. Dardan-evlenme ile ok-kocal-evlilik (polyandrie) bir tek ve ayn kaynaktan iki cins arasndaki say dengesizlii geldiklerine gre, btn exogame rklarda, ilkin ok-kocalln varln kabul etmemiz gerekir. ... Ve bu yzden, dardan-evlenen rklar arasnda, yalnzca ana tarafndaki kan balarn kabul eden akrabalk sisteminin ilk akrabalk sistemi olduuna, szgtrmez bir ey olarak bakmak zorundayz. (Mac Lennan, Studies in Ancient History, 1886, [sayfa 238] Primitive Marriage, s. 124). Mac Lennann baars, dardan-evlenme olarak adlandrd eyin genel yaygnln ve byk nemini gstermi olmasdr. Ama d-evlenen topluluklarn varl olgusunu onun kefetmedii kesindir ve stelik bu ii pek de iyi anlamamtr. Birok gzlemcinin eski ve dank yklerini bir yana brakalm Mac Lennan n kaynaklar zellikle bunlardr, Lathan (Descriptive Etimology, 1859), Hindistanda yaayan Magarlarda[145] bu kurumu byk bir titizlik ve dorulukla anlatm ve bunun ok yaygn bir ey olduunu ve dnyann drt bucanda buna rastlanlabileceini sylemiti, bizzat Mac Lennan tarafndan sz edilen para. Daha sonra greceimiz gibi, Mac Lennann kt avukat anlay, bu nokta zerinde, Bachofenin mistik imgeleminin analk hukuku alannda yaptndan ok daha byk bir karkla yol at halde, bizim Morgan, daha 1847 yllarnda, rokualar zerine Mektuplarnda (American Reviewda yaynlanmlardr) ve 1851de The League of the Iroquiste, bu ilkel toplulukta d-evlenmeyi gstermi ve ok doru bir biimde anlatmtr. Daha sonra kendisinin de kabul etmi bulunduu gibi, Bachofenin bu noktada ncel olmasna karn, analk hukukuna gre belirlenen soy-zinciri dzenini ilkel dzen olarak kabul etmi bulunmas da, Mac Lennann bir baka baarsdr. Ama burada da, durum ak deil; Mac Lennan hep yalnzca kadn-soyuna gre akrabalk tan (kinship through females only) szediyor. nceki bir aama iin doru olan bu deyimi, Mac Lennan, soyun ve ardllk hukukunun (droit de succession) henz tamamen kadn soy-zincirine gre hesaba katld, ama erkek tarafndan akrabaln da ayn biimde tannp deyimlendii sonraki aamalar
15
iin de sk sk kullanmaktadr. te bu, yaratt deimez bir hukuk terimini, bu terimi zamanla uygulanamaz bir duruma getiren deiik koullara uygulamakta devam eden dar hukuku anlaynn ta kendisidir. Btn geree benzer grne karn, Mac Lennann teorisi, kendi z yaratcsna da, anlalan pek salam kurulmu gibi grnmez. Hi deilse, u olgu karsnda arr: [Yalancktan] kz karma eklinin, kendini erkek akrabaln [yani erkek soyzincirine gre belirlenen soyun] [sayfa 239] egemen olduu halklar arasnda daha belirgin ve daha ak bir biimde gstermesi dikkate deer.. (s. 140) Ayrca yle yazar: Tuhaf olan u ki, bildiimiz kadaryla, d-evlenme ve en eski akrabalk biiminin birarada bulunduu yerlerde, ocuklarn ldrlmesi asla sistemli bir biimde uygulanmamtr. Bunlar, Mac Lennann olaylar aklama biimiyle taban tabana atan iki olgudur ve Mac Lennan, bunlara kar, daha da kark yeni varsaymlar ileri srmekten baka bir ey yapamaz. Buna karn, Mac Lennann teorisi ngilterede byk baar kazand ve hayli grlt kopard. Mac Lennan, bu lkede, genellikle aile tarihinin kurucusu ve bu alanda en byk yetke olarak kabul edildi. ok sayda bireysel ayrklama ve deiiklikler saptanm bulunmasna karn, d-evlenen ve i-evlenen airetler arasnda kurduu kartlk, egemen olan anlayn balca temeli olarak kald ve atlara taklan gzlkler gibi, aratrma alannn tamamen kavranmasn engelleyerek, btn gelimeleri olanaksz kld. ngiltere ve ngiltere dnda daha birok lkede, Mac Lennann deerinin olduundan ok fazla gsterilmesine kar belirtmek gerekir ki, onun tam bir yanl anlamaya dayanan d-evlenen ve i-evlenen airetler arasndaki kartl, aratrmalarnn salad yararlardan daha ok zararlara neden olmutur. Bu srada, gitgide onun yalnkat teorisinin erevesine smayan birok olgunun ortaya kt grld. Mac Lennana gre, yalnzca evlilik biimi vardr: ok-karllk (polygamie), ok-kocallk (polyandrie) ve kar-koca evlilii (mariage conjugal). Ama konu zerinde dikkatle durulunca, gelimemi halklar arasnda, bir dizi erkein, bir dizi kadna ortaklaa sahip olmalar eklindeki evlilik biimlerinin varlyla ilgili birok kantlar bulundu ve Lubbock (The
16
Origin of Civilisation, 1870) bu grup halinde evlilii (Communal Marriage) tarihsel bir olgu olarak kabul etti. Az zaman sonra, 1871de, Morgan, yeni ve birok bakmdan kesin belgelerle ortaya kt. Onun kansna gre, aslnda yrrlkteki evlilik sisteminden kan akrabalk derecesiyle [sayfa 240] mutlak eliki durumunda bulunmasna karn, rokualara zg akrabalk sistemi, Birleik Devletlerdeki btn yerli halk iin ortak, yleyse btn bir ktaya yaygn bir sistemdi. Morgan, bizzat hazrlad tablolar ve soru ktlar aracyla, .ederal Amerikan Hkmetinin, br halklarla ilgili akrabalk sistemleri zerine de bilgiler toplamasn salad. Ve alnan yantlara gre, bulduu ey unlar oldu: 1 Amerikann yerli halklar arasndaki akrabalk sistemi, ayn ekilde Asyada, ve hafife deiik bir biimde, Afrika ve Avustralyadaki birok ilkel halklar arasnda da yrrlkteydi; 2 Bu sistem Havai ve birok br Avustralya adalarnda ortadan kalkmakta bulunan bir grup halinde evlilik biimiyle yetkin bir biimde aklanabiliyordu; 3 Ama ayn adalarda, bu evlilik biiminin yansra, ancak imdi yrrlkten kalkm daha ilkel bir grup evlilii biimiyle aklanabilecek bir baka akrabalk sistemi de varln srdryordu. Morgan, Systems of Consanguinity and Affinity [Kandalk ve Akrabalk Sistemleri] (1871) iinde, toplanan bilgileri ve bunlardan kard sonular yaymlad ve bylece, tartmay ok daha geni bir alana aktard. Kendilerine uygun den aile biimlerini bulmak iin akrabalk sistemlerinden hareket ederek, yeni bir aratrma yolu at ve insanln tarih-ncesi zerine ok daha geni bir geriye-bak gr salad. Eer bu yntem kendini kabul ettirseydi, Mac Lennann o tpt kurgusu toz olurdu. Mac Lennan, lkel Evlilik (Studies in Ancient History, 1876) kitabnn yeni basksnda teorisini savunuyordu. Kendisi yalnzca varsaymlara dayanarak ve tamamen yapay bir biimde bir aile tarihi dzenledii halde, Lubbock ve Morgandan, yalnzca azlarndan kan her szn kantlarn istemekle kalmaz, ayrca yalnzca bir sko mahkemesi tarafndan kabul edilebilecek ekilde geerlii sz gtrmez kantlar da ister. Ve ayn Mac Lennan, Cermenlerdeki day ile yeen arasndaki sk ilikiden (Tacitus, Germania, 20), Sezarn anlatt, Bretonlarn onluk ya da onikilik gruplar halinde karlarna ortaklaa sahip olmalar olgusundan ve eski yazarlarn barbarlar arasndaki kadn ortakl zerine btn br
17
yklerinden, kl kprdamadan, btn bu halklarda ok-kocalln yaygn olduu sonucunu karr. [sayfa 241] nsan, kendini, bir davay kendi gnlnce gstermek iin cannn istedii gibi konuan, ama savunma avukatndan, her sz iin hukuksal bakmdan kesin kantlar isteyen bir savc karsnda sanr. Mac Lennan, grup halindeki evliliin tamamen uydurma bir ey olduunu ne srer ve bunu yaparak, Bachofenin de uzanda, hayli gerilerde kalr. Morgann akrabalk sistemlerine gelince, ona gre burada yalnzca basit toplumsal nezaket gerekleri szkonusudur; bunun da kant, Amerika yerlilerinin, hatta bir yabancya, bir beyaza bile sz yneltirken, karde ya da baba szcklerini kullanmalardr. Bu, katolik papaz ve rahibelerine hitap ederken kullanldklar; keilerin, dindar kadnlarn, hatta masonlar ve ngiliz meslek birlikleri [sendikalar -.] yelerinin, cakal oturumlarnda birbirlerine kar kullanldklar iin, baba, ana, birader, hemire gibi adlandrmalarn; anlamsz sz yneltme biimlerinden baka bir ey olmadklarn ileri srmeye benzer. Ksaca, Mac Lennann savunmas, iler acs bir gszlkteydi. Nedir ki, Mac Lennann henz yenilmemi bulunduu bir konu vard. Btn sisteminin zerine kurulmu bulunduu d-evlenen ve i-evlenen airetler arasndaki kartlk yalnzca sarslmam olmakla kalmyor, ayrca herkes tarafndan btn aile tarihinin ekseni olarak kabul ediliyordu. Mac Lennann bu kartl aklama giriiminin yetersiz kald ve kendi ortaya koyduu olgularn bunun tersini gsterdii dnlyordu. Ama elikinin kendisi, yani biri karlarn airetin iinden alrken, br iin bunu yapmak mutlak biimde yasaklanm bulunan, karlkl olarak birbirini dtalayan, birbirinden bamsz ve zerk iki tr airetin varl tartlmaz bir dogmayd. rnein, Giraud-Teulonun Origines de la famille [Ailenin Kkeni] (1874) ve hatta Lubbockun Origin of Civilisation [Uygarln Kkeni] (drdnc bask,1882) adl yaptlarna baklrsa, bunun byle olduu grlr. Morgann, benim bu irdelememe temel olan byk yapt, Ancient Society [Eski Toplum] (1877), ite bu konuyu ele alyor. Morgan 1871de henz yalnzca nsezisine belli-belirsiz sahip olduu eyi, bu yaptta tam bir bilinle [sayfa 242] gelitirmitir. D-evlenme ve i evlenme asla kart eyler deildir; imdiye kadar hibir yerde d-evlenen airetlerin varl tantlanmamtr. Nedir ki, henz
18
grup halinde evliliin egemen olduu alarda byk bir olaslkla, bir zamanlar, bu, her yerde egemendi airet, ana tarafndan kanda belirli sayda gruplara, genslere blnyordu; bu gruplardan herbirinin iinde evlenme sk skya yasaklanmt; yle ki, bir gensin erkekleri, karlarn pekl airetin iinden alabilirlerdi ve her zaman da yle yapyorlard; ama kendi gensinin dndan almak zorundaydlar. yleyse, gensin sk skya d-evlenen olmas, genslerin btnn kapsayan airetin sk skya i-evlenen olmasna engel deildi. Bylece, Mac Lennann samalklarndan son kalan ey de kyordu. Ama Morgan bununla da yetinmedi. Amerikan yerlilerinin gensi, incelemekte olduu alanda, yeni bir ilerleme yapmasn salad. Analk hukukuna gre rgtlenmi bulunan bu gens iinde, daha sonra, antika dnyasnda yaayan uygar halklar arasnda bulduumuz ekildeki gensin, babalk hukukuna gre rgtlenen gensin km olduu ilkel biimi bulgulad. Btn tarihiler iin o zamana kadar bir bilmece olarak kalm bulunan Yunan ve Roma gensi, Amerika yerlilerinin gensi sayesinde aklanma olanan buluyor ve ayn zamanda, btn tarih-ncesi, yeni bir temel kazanyordu. Darvinci evrim teorisinin biyoloji bakmndan, marksist artdeer teorisinin ekonomi politik bakmndan nemi neyse, analk hukukuna gre rgtlenmi bulunan, ve uygar halklarn yaad ekilde babalk hukukuna gre rgtlenen genslerin nceki aamasn oluturan ilkel gens iinde yaplm olan bu bulgunun, ilkel tarih iin tad nem de odur. Bu bulgu, Morgann, o gn iin elde bulunan belgelerin izin verdii lde, ilk kez, hi deilse klasik evrim aamalarnn grosso modo* ve geici olarak saptanm bulunduu bir aile tarihi tasla hazrlamasn salad. Bunun, tarih-ncesi-bilimi bakmndan yeni bir an balangc olduu apak bir eydir. Analk hukukuna gre rgtlenmi bulunan gens, evresinde btn bu bilimin [sayfa 243] dnd eksen haline geldi; bunun bulgulanmasndan sonra, aratrmalarn ne ynde ve hangi amaca doru yneltilecei ve elde edilen sonularn nasl snflandrlaca biliniyor. Bundan tr, Morgann kitabndan sonra bu alanda gerekleen ilerlemeler, Morgann kitabndan nce gerekleenlerden
*Ana izgileriyle. -.
19
ok daha hzl olmutur. Artk Morgann bulgular btn tarih-ncesi-bilimcileri tarafndan kabul edilmitir, hatta ngilterede bile; ya da daha dorusu, tarih-ncesi-bilimcileri, bu bulgular kendilerine maletmilerdir. Kafalardaki bu devrimi borlu olduumuz kimse Morgandr; ama hemen hibiri, bunu aka itiraf etmez. ngilterede, olanakl olduu lde, Morgann kitabnn sz edilmez; kitabn yazarna gelince, ondan da, alak gnlllk gsterip, eski aratrmalarn verek kurtulurlar. Aklamasndaki ayrntlar hararetle didiklenir, ama gerekten nemli bulgular zerinde inatla susarlar. Ancient Societynin zgn basks tkenmitir; Amerikada bu tr bir kitap, hibir zaman krl pazarlar bulamaz; ngilterede, kitap sistemli bir biimde yok edilmie benzer; ve r aan bu kitaptan, imdi satta bulunan tek bask... Almanca evirisidir. zellikle nl tarih-ncesi-bilimcilerimizin yazlarnda salt nezaket eseri bu kitaptan yaplm aktarmalar ve baka arkadaa yardmlama kantlar karnca gibi kaynadndan, bir susku-komplosu saylmamas ok g olan bu saknt nerden geliyor? Acaba Morgan Amerikal olduu iin, ve ngiliz tarih-ncesi-bilimcilerine, belge toplamakta gsterdikleri btn vlesi abalarna karn, bu belgeleri dzenlemek ve snflandrmakta, iki dhi yabancnn, Bachofen ve Morgann genel grlerine, dncelerine uymak ok ar geldii iin mi? Hadi Alman neyse; ama Amerikal? Amerikal karsnda her ngiliz, yurtsever olur; bunun gldrc rneklerini Birleik Devletlerdeyken ok grdm.[146] Ama buna u eklenebilir ki, Mac Lennan, ngiliz tarih-ncesi-bilim okulunun, deyim yerindeyse, kurucusu ve resmen kabul edilmi nderiydi; onun, okkocallk ve kz karma yoluyla evlenmeden geerek, ocuk ldrme ve analk hukukuna gre rgtlenmi aileye varan gln tarihsel dncelerinden en byk saygyla szetmek de bir tr, [sayfa 244] tarih-ncesi kibarlyd. Birbirini kesinlikle dtalayan devlenen ve i-evlenen airetlerin varlndan en kk bir kuku, byk bir sapklk saylyordu; sonu olarak, btn bu kutsal tannm dogmalarn kln havaya savurarak, Morgan, bir tr gnah ilemi oluyordu: stne stlk, Morgan bu dogmalar ylesine kantlarla yok ediyordu ki, bu kantlarn bir kez aklanmas, inandrc olmalarna yetiyordu. O zamana kadar, d-evlenme ve ievlenme arasnda, elleri brnde sendeleyip duran Mac Lennan
20
hayranlar: Nasl oldu da, bunu bu kadar zamandan beri kendimiz bulamayacak kadar aptal olabildik! diye haykrarak kafalarn dvm olmaldr. Sanki resm okulu artmak iin, onu souka uzakta tutarak baka trl davranmak yeterli bir su deilmi gibi, Morgan, ayrca uygarl, bugn iinde yaadmz toplumun temel biimi olan meta reten toplumu, .ourieryi anstan bir ekilde eletirerek, stelik eletirmekle kalmayp, ancak Karl Marxn kullanabilecei terimlerle bu toplumun gelecekteki dnmnden de sz ederek, ly kard. yleyse, eer Mac Lennan, fkeli bir ekilde, onun yzne kar tarihsel yntemin kendisi iin tamamen antipatik olduunu sylemi ve eer profesr Bay Giraud-Teulon da, Cenevrede,1884te, bu kanya katlmsa, bunu haketmitir. Nedir ki, bu ayn Bay Giraud-Teulon,1874te (Origines de la famille), hl Mac Lennann d-evlenen labirentleri iinde, elleri brnde, yalpalayp duruyordu da, onu oradan Morgan ekip karmak zorunda kalmt! Burada, tarih-ncesi-biliminin Morgana borlu olduu br ilerlemeler zerinde durmak gereini duymuyorum; incelememde, bu konu zerine gerekli bilgiler bulunacaktr. Morgann byk yaptnn yaymlanmasndan bu yana geen ondrt yl, ilkel insan topluluklar tarihi zerine sahip olduumuz belgeleri son derece zenginletirdi. nsan-bilimcilere, gezginlere ve profesyonel tarihncesi-bilimcilerine, bazan yeni olgular, bazan da yeni grler getirerek, karlatrmal hukuk uzmanlar da katldlar. Bylece Morgann ayrntlarla ilgili birok varsaym sarsld, hatta geerliliini yitirdi. Ama hibir yerde, yeni belgeler, onun balca [sayfa 245] byk grlerini yeni grlerle deitirmek sonucunu vermedi. Tarihncesi iinde Morgan n kurmu olduu dzen, anaizgileriyle, bugn de geerlidir. Evet, denebilir ki, bu byk ilerlemenin yapcs gizlendii lde, yapt, genel bir onay kazanacaktr.* [sayfa 246]
* 1888 Eyllnde New-Yorktan dnerken, Lewis Morgan tanm olan, Rochester evresinden seilmi eski bir Kongre yesiyle karlatm. Ne yazk ki, Morgan hakknda bana pek bir ey anlatamad. Sylediine gre, Morgan, Rochesterde, yalnzca irdelemeleriyle uraan sade bir kimse olarak yaamt. Albay olan kardei, Washingtonda, Ulusal Savunma Bakanlnda alyordu. Morgan, kardeinin araclyla; hkmetin aratrmalaryla ilgilenmesini ve yaptlarndan ounun devlet eliyle yaymlanmasn salamt. Szn ettiim kii de, Kongre yesi olduu sralarda, bu ie eitli yardmlarda bulunmutu. [Engelsin notu.]
21
Londra, 16 Haziran 1891 .REDRCH ENGELS Die Neue Zeit, Bd. 2, n 41, 1890-91de ve .riedrich Engels, Der Ursprung der .amilie, des Privateigenthums und des Staats, Stuttgart 1891de yaymlanmtr.
22

LEWIS H. MORGANIN ARATIRMALARININ IIINDA[142]
I TARH-NCES UYGARLIK AAMALARI nsanln tarih-ncesi dnemini, bilinli bir biimde belirli bir dzene koyma iine ilk girien Morgan olmutur; ve ok sayda yeni belge herhangi bir deiiklii zorunlu klana kadar, onun olgular snflandrma biimi, kukusuz yrrlkte kalacaktr. Onu, balca dnemden, yani yabanllk, barbarlk ve uygarlktan, yalnzca ilk iki dnem ile nc dneme geiin ilgilendirdii aktr. lk iki dnemden herbirini yaam aralarnn retiminde gerekletirilen gelimelere gre, aa, orta ve yukar aamalara ayrr; nk, der, doa zerinde insan tarafndan eriilmi bulunan stnlk ve egemenlik derecesi bakmndan, yaam aralarnn retimindeki ustalk kesin bir nem tar. Btn varlklar arasnda, yalnzca insan, gereksinmelerini karlamak iin [sayfa 247] gereksindii
23
eylerin retimine, hemen hemen mutlak bir biimde egemen olabilmitir. nsanln gelimesindeki btn byk dnemler, tamamen denebilecek bir biimde, beslenme kaynaklarndaki genileme dnemleriyle dmdetirler. Aile de insanlkla birlikte geliir; ama dnemlere ayrlmak bakmndan, o kadar arpc zellikler gstermez.
1. YABANILLIK
1. Aa aama. Scak ve lman ormanlarda, henz ilkel barnaklarda, hi olmazsa ksmen aalar zerinde (byk yrtc hayvanlara kar korunabilmi olmasn yalnz bu aklar) yaayan insan trnn ocukluu. Kabuklu ya da kabuksuz yemilerle ve kklerle beslenirlerdi. Bu dnemin balca sonucu, heceli (articule) bir dilin ortaya kdr. Tarihsel dnem boyunca bilinen btn halklardan hibiri, bu ilkel durum iinde yaamyorlard. Binlerce yl srm olmasna karn, bu durumu dolaysz tanklarla gsteremiyoruz. Ama, bir kez insann hayvandan geldii kabul edilince, bu gei dneminin kabul de kanlmaz olur. 2. Orta aama. Balk tketimi (midye ve suda yaayan kabuklu-kabuksuz btn hayvanlar dahil) ve atein kullanlmasyla balar. Bu ikisi birarada bulunur, nk balk tketimi, ancak atein kullanlmasyla tamamen mmkn olmutur. Bu yeni besin sayesinde, insanlar, iklim ve yer snrlarna bal kalmaktan kurtuldular; rmak boylarn ve deniz kylarn izleyerek, daha yabanl durumdayken bile, dnyann byk bir blm zerine yaylabildiler. Paleolitik adyla tannan ta devri birinci dneminin btnne, ya da bu dnemin byk bir blmne ait kabaca yontulmu ve cilsz tatan aletlerin btn ktalar zerine yaylm bulunmas, bu glere tanklk eder: Yeni blgelere yerleme, srekli olarak uyank bulunan bulgu ve tretim igds ve srtmeyle ate elde etmenin renilmesi, scak kller ya da toprakta kazlm frnlar iinde piirilmi niastal kk ve yumrular gibi, mzrak ve topuz cinsinden ilk silahlarn bulunmasyla zaman zaman yardmc bir besin haline gelen av hayvanlar gibi, yeni geim aralarnn elde edilmesini salad. Ama, kitaplarda yazd gibi avclktan [sayfa 248] baka hibir ey yapmayan, yani yalnzca avla yaayan halklar hi varolmamlardr; nk av rn, tamamen rastlantya bal bir eydir. Beslenme
24
kaynaklarndaki srekli darlk ve gvensizlik sonucu, yamyamlk, bundan byle uzun zaman srmek zere, bu aamada ortaya km olsa gerektir. Gnmzde, Avustralyallarla Polinezyallarn ou, henz yabanlln bu orta aamasnda bulunmaktadrlar. 3. Yukar aama. Ok ve yayn tretimiyle balar; bunlar sayesinde av eti olaan bir besin, av da, olaan ura dallarndan biri durumuna gelmitir. Yay, kiri ve ok, daha imdiden, bulunmas uzun, yinelenmi deneyimleri ve ok keskinlemi zihin yeteneklerini, yleyse birok baka tretimlerin de bilinmesini gerektiren ok karmak bir alet olutururlar. Ok ve yay kullanan ama henz mlekilii bilmeyen (Morgana gre, barbarlk durumuna gei mlekilikle balar) halklar incelersek, gerekte baz ilk kysel kurulularn, yaam aralar retiminde belirli bir ustalamann, tahtadan kap ve avadanlklarn, bitkisel liflerden elle (tezghsz) yaplan dokumacln, kabuk ya da sazdan rme sepetiliin, cill tatan yaplma aletlerin (neolitik) varln buluruz. ou zaman, ta, balta ve ate, bir aa gvdesini oyarak kayk yaplmasnda; baz blgelerde de, kalas ve tahta levhalar, konut yapmnda, daha bu dnemde kullanlmlardr. Btn bu gelimeleri, rnein ok ve yay iyi bilen, ama mlekilii bilmeyen Kuzey-Bat Amerika yerlileri (Indiens) arasnda gryoruz. Barbarlk a iin demir kl ve uygarlk iin ateli silah neyse, yabanllk iin de ok ve yay odur: her ii zmleyen silah.
2. BARBARLIK
1. Aa aama. mlekiliin sahneye kyla balar. mlekilik, birok tantlanm durumda ve anlaldna gre her yerde, rme ya da tahtadan kaplar atee dayankl duruma getirmek iin kille kaplama pratiinden domutur. Zamanla, bu pratik, kilin, iinde eklini ald kap bulunmadan da kullanlabileceinin bulunmasn salamtr. Buraya kadar, gelimenin gidiini, genel bir biimde, belirli bir dnem iin, bulunduklar blgeleri hi hesaba [sayfa 249] katmadan, btn halklarda geerli olarak dnebiliyorduk. Ama barbarln ortaya kyla, iki byk ktadan herbirinin zel doal niteliklerinin hesaba katlmas gereken bir aamaya erimi bulunuyoruz. Barbarlk dneminin belirleyici etkeni, hayvanlarn evcilletirilmesi
25
ve yetitirilmesi ile bitki ekimidir. Ama, eski dnya denilen Dou ktas, evcilletirilmeye yatkn hemen btn hayvanlara, ve biri hari, ekime zg her trl tahla sahipti; Bat ktas, Amerika ise, evcilletirilmeye yatkn memeli olarak (o da yalnz Gneyin bir ksmnda) yalnzca lamaya ve ekilebilir tahllardan da yalnzca birine, ama en iyisine, msra sahipti. Bu farkl doal koullar sonucu bundan byle, her iki yarkre halklar, kendilerine zg bir gidi izlemiler ve iki giditen herbirinin, zgl aamalar iindeki belirtileri birbirinden ayr olmutur. 2. Orta aama. Douda evcil hayvanlar yetitirilmesi, Batda sulama aracyla yenecek bitkilerin ekimi ve yaplarda kerpi ve ta kullanlmasyla balar. Batdan [Amerikadan, -.] balyoruz; nk Avrupallarn fethine kadar, bu aama hibir yerde almamt. Barbarln aa aamasnda bulunan Amerika yerlileri arasnda (Missisipinin dousunda bulunan btn kzlderililer bunlar iindeydi), daha ilk bulgulandklar zamanlarda, ufak lde bir msr ekimi ve belki de kabak, kavun ve br bahe bitkileri yetitiricilii yaplmaktayd; besin maddelerinin en byk ksm byle salanyordu. Bu yerliler, kazk blmelerle evrili kyler iinde, tahtadan evlerde barnyorlard. Kuzey-Batdaki ve zellikle Kolombiya vadisindeki airetler, henz yabanl dnemin yukar aamasnda bulunuyorlar ve ne mlekilii, ne de herhangi bir bitki ekimi biliyorlard. Buna karlk, Yeni-Meksikann Puebloslu[147] denilen yerlileri, Meksikallar, Orta Amerika halklar ve Perulular, Amerika nn fethi anda barbarln orta aamasnda bulunuyorlard. Bunlar, kerpi ya da tatan yaplma kale gibi yerlerde barnyor, kanallarla sulanan bahelerde, durum ve iklime gre deien ve balca beslenme kaynan salayan msr ve baka besi bitkileri ekiyorlar; hatta baz hayvanlar da evcilletirmi bulunuyorlard; rnein, Meksikallar, hindi ve br kmes [sayfa 250] hayvanlarn; Perulular, lamay evcilletirmilerdi. stelik, madenleri kullanmay da renmilerdi; ama demir ilemesini bilmiyorlar ve bu yzden, tatan yaplm silah ve aletlerden hibir zaman vazgeemiyorlard. Sonra da, spanyollarn fethi gelecekteki btn bamsz gelimeleri yoketti. Douda barbarln orta aamas, bitki ekimi bu dnemin ok ilerlemi bir ana kadar bilinmeden kalm gibi grnrken, st ve et vermeye yatkn hayvanlarn evcilletirilmesiyle balamtr.
26
Davar evcilletirilip yetitirilmesi ve hayli geni srlerin oluturulmas, Aryenlerin ve Semitlerin, br barbarlar ynndan ayrlmas sonucunu vermie benzer. Hayvan adlar, Avrupa ve Asya Aryenleri arasnda ayn kalmtr; ama bitki adlar, hemen hi de byle deildir. Srlerin meydana gelmesi, uygun blgelerde Semitleri Dicle ve .ratn; Aryenleri ise, Hindistan, Amuderya (Oxus), Sirderya (laxarte); Don ve Dinyeperin ayrlk ovalarnda obanlk yaamna gtrme sonucu verdi. Hayvanlarn evcilletirilmesi ii, herhalde, nce bu otlak alanlar yresinde balamtr. Bylece, oban halklarn sonraki kuaklar, yabanl atalar, hatta barbarln aa aamasndaki insanlar iin hemen hemen barnlmaz durumda olduundan, insanln beii olmaktan ok uzak bulunan blgelerde yetimi olsalar gerektir. Tersine, bu orta aama barbarlar, obanlk yaamna altktan sonra, rmak boylarnn ayrlk ovalarn kendi istekleriyle brakarak, atalarnn yurdu ormanlk blgelere dnmeyi akllarna bile getiremezlerdi. Hatta Kuzeye ve Batya doru itildikleri zaman, Semitler ve Aryenler iin, tahl ekimiyle hayvanlarn besleme olanaklar salanmadan nce, zellikle k geirmek bakmndan uygun bulunmayan Bat Asya ve Avrupann ormanlk blgelerinde yerlemek, olanaksz olmu-tur. Bu blgelerde ekimin, nce hayvan srlerinin ot gereksinmesini karlamak iin domu ve ancak sonradan insanlarn beslenmesi bakmndan nem kazanm bulunmas olaslktan da te bir eydir. Aryen ve Semit rklarn stn gelimesini, belki de, bu rklarn beslenmesinde et ve stn bolluuna ve zellikle bu bolluun ocuklarn gelimesi zerindeki olumlu etkilerine [sayfa 251] balamak gerekir. Gerekten, hemen hemen tamamen bitkisel bir beslenmeyle yaayan Yeni-Meksikann Pebloslu yerlileri, daha ok et ve balk yiyerek yaayan barbarln aa aamasndaki yerlilerden daha kk bir beyne sahiptirler. Ama herhalde, bu aama boyunca, yamyamlk yava yava ortadan kalkar ve ancak dinsel bir eylem, ya da hemen hemen ayn anlamda byclk eklinde srp gider. 3. Yukar aama. Demir madenin eritilmesi ve dkmyle balar ve abecenin tretimi ve bunun yazda kullanlmasyla, barbarlktan uygarla geilir. nce de belirttiimiz gibi, yalnz Dou yarkresinde bamsz bir gelime gsteren bu aama, retimdeki ilerleme bakmndan, btn nceki aamalarn topundan daha
27
zengindir. Kahramanlk ann Yunanllar, Romann kurulmasndan az nceki talyan airetleri, Tacitenin Cermenleri, Vikingler ann Normanlar bu aamada bulunuyorlard. Her eyden nce, byk lde tarla ekimini, tarm olanakl klan hayvanlar tarafndan ekilen demirden saban, ilk olarak, bu dnemde grrz. Bunun sonucu, yaam aralarnda, an koullar bakmndan snrsz bir art grlr. Demirden balta ve demirden bel olmakszn, geni lde gereklemesi olanaksz bir dnm, ormanlarn alarak tarla ve ayr haline dntrlmesi de, gene sabann tretimine baldr. Ama btn bunlarn sonucu, nfusun hzla art ve kk bir alan zerinde younlamas oldu. Tarmn olanakl olmasndan nce, rnein yarm milyon insann bir tek merkez ynetim altnda toplanabilmesi iin, zorunlu olarak, tamamen istisna koullarn birarada bulunmas gerekirdi; byk bir olaslkla, bu durum hi gereklememitir. Barbarln yukar aamasnn doruu, kendini bize Homerosun iirinde, zellikle lyadada gsteriyor. Gelimi demir aletler, krk, kol-deirmeni, mleki tornas, zeytinya ve arap yapm; madenlerin ustalkl bir biimde ilenmesi, yk ve sava arabalar, kalas ve tahtalarla gemi yapm, sanat olarak mimarln balangc, kuleli ve mazgall duvarlarla evrilmi kentler, Homerosun destan ve btn mitoloji ite Yunanllarn barbarlktan uygarla [sayfa 252] geirdikleri bellibal miras budur. Bununla, Homeros a Yunanllarnn, daha yksek bir dereceye gemeye hazrlandklar bu kltr aamasnn balarnda bulunan Cermenler zerine Sezar ve hatta Tacitein anlattklarn karlatrrsak, barbarln yukar aamasnn, retimde ne zengin bir gelimeyi kapsadn grrz. Burada, Morgana dayanarak kaba taslak izdiim, insanln yabanllk ve barbarlk durumundan uygarlk balanglarna kadar gidiini gsteren tablo, yeni izgiler bakmndan olduka zengindir ve zellikle, dorudan retimden yararlanlarak hazrland iin, hi szgtrmez. Ama gene de, uzak lkelerde yapacamz gezi sonucu gzler nne serilecek freskle karlatrlrsa, bu tablonun donuk ve yoksul kald grlecektir. Barbarlktan uygarla geii ve barbarlkla uygarlk arasndaki arpc kartl iyice aydnlatmak, ancak bu gezinin sonunda mmkn olacaktr. imdilik Morgann dzenledii snflamay aadaki gibi genelletirebiliriz: Yabanllk: Doa rnlerinden, onlar hi deitirmeden yararlanmann ar
28
bast dnem. nsan eliyle yaplan retim, her eyden nce bu yararlanmay kolaylatran aletlerin retimidir. Barbarlk: Hayvan yetitirme, tarm ve insann faaliyeti sayesinde doal rnlerin retimini artrmay salayan yntemlerin renilmesi dnemi. Uygarlk : nsann doal rnleri hammadde olarak kullanmay rendii dnem; asl anlamda sanayi ve ustalk dnemi. II ALE Yaamnn byk bir blmn, bugn de New-York eyaleti iinde yaayan rokualar arasnda geirmi ve onlarn airetlerinden biri (Senekalar aireti) tarafndan karde edinilmi bulunan Morgan, bu yerliler arasnda, onlarn gerek aile ilikileriyle eliik durumda olan bir akrabalk sisteminin yrrlkte olduunu buldu. Bunlar arasnda, Morgann iki-bal-aile (Paarungsfamilie) terimiyle adlandrd, taraflardan her ikisince de kolayca bozulabilen [sayfa 253] bir kar-koca evlilii hkm sryordu. yleyse, bylesine bir iftin ocuklar belirli olur ve herkese bilinirdi; baba, ana, oul, kz, erkek karde ve kz karde denmesi gereken kimseler zerinde kuku duyulamazd. Ama, bu terimlerin kullanl, bu geree hi de uymuyordu. rokual erkek, yalnz kendi ocuklarna deil, erkek kardelerinin ocuklarna da olum ya da kzm der; kendi ocuklar gibi, erkek kardeinin ocuklar da, onu baba diye arrlar. Buna karlk, kz kardelerinin ocuklarna yeen der; onlar da kendisini day diye arrlar. Buna karlk, rokual kadn, yalnz kendi ocuklarna deil, kz kardelerinin ocuklarna da olum ya da kzm der; bunlar da onu anne diye arrlar. Buna karlk, o da erkek kardelerinin ocuklarna yeen der ve onlar tarafndan hala diye arlr. Ayn biimde, analar karde olan ocuklar gibi; babalar karde olan ocuklar da, birbirlerine karde, aabey ya da abla derler. Buna karlk, bir kadnla onun erkek kardeinin ocuklar, birbirlerini karlkl olarak kuzen ya da kuzin diye arrlar. Ve bunlar yalnzca anlamdan yoksun adlar olmamakla kalmayan, kanda akrabaln yaknlk ve uzakln, eitlik ve eitsizliini gsteren ve bir tek birey iin yzlerce farkl akrabalk ilikisini dile getirmeye
29
yetenekli yetkin bir akrabalk sistemine temel hizmeti gren deyimlerdir. Dahas var: bu sistem, yalnzca btn Amerika yerlileri arasnda tamamen yrrlkte olmakla kalmaz (imdiye kadar bu konuda hibir ayrklama bulunmad), ayrca, Hint yerli halk arasnda, Dekkann Dravidi ve Hindistann Gora airetleri iinde de hemen hemen hi deimeden, hkm srer. Bugn bile Gney Hindistandaki Tamularla New-York eyaletinde yaayan rokual Senekalar arasnda, eitli akrabalk ilikisini gstermek iin kullanlan iki yzden ok szck, bir birine uymaktadr. Ve btn Amerika yerlileri arasnda olduu gibi, bu Hint airetlerinde de, yrrlkteki aile biiminden kan akrabalk ilikileri, akrabalk sistemiyle eliik durumdadr. Bunu nasl aklamal? Akrabalk, btn yabanl ve barbar halklarn toplumsal rejimleri iinde byk bir rol oynad iin, bylesine yaygn bulunan bu sistemin nemini yle birka tmceyle geitirmek olanakl deildir. Bir sistem ki, [sayfa 254] Amerikann her yannda hkm srer; bir sistem ki; Asyada tmyle farkl bir rkn halklar arasnda da yaygndr ve btn Afrika ve Avustralyada, azok deiik biimlerine bol bol raslanr; [byle bir sistemin], rnein Mac Lennann yapmaya alt gibi, birka szle geitirilmesi deil, tarihsel bakmdan aklanmas gerekir. Baba, oul, karde gibi adlandrmalar, basit onursal sanlar deil, kendileriyle birlikte ok belirli,ok ciddi karlkl devler getiren sanlardr; yle ki, bu karlkl devlerin btn, bu halklardaki toplumsal rgtlenmenin zl bir blmn oluturur. te bu sistemin zm bulunmutur. Bu yzyln [19. yzyl -.] ilk yarsnda, Sandvi (Havai) adalarnda, tpk Amerikan yerlilerindeki eski akrabalk sisteminin gerektirdii biimde, iinde analar ve babalar, erkek ve kz kardeler, oullar ve kzlar, daylar ve halalar, erkek ve kz yeenler bulunan bir aile biimi vardr. Ama, tuhaf olan u ki, Havaide yrrlkte bulunan akrabalk sistemi de, gerekte varolan aile biimiyle uyumuyordu. Bu lkede, aslnda, erkek ve kz kardelerin btn ocuklar, ayrklamasz, birbirlerinin erkek ve kz kardeleri oluyorlar ve yalnz analar ve analarnn kz kardeleri, ya da babalar ve babalarnn erkek kardelerinin deil, ana-babalarnn, ayrklamasz, btn erkek ve kz kardelerinin de ortak ocuklar saylyorlard. Demek ki, Amerikan akrabalk sistemi, eer artk Amerikada varolmayan, ama hl Havaide gerek olarak bulduumuz ailenin daha eski
30
bir biiminin varln gerektiriyorsa; Havaideki akrabalk sistemi de br yandan, bizi bugn hibir yerde varln grmediimiz, ama kendisi olmadan buna uygun den akrabalk sistemi de ortaya kamayacana gre, zorunlu olarak varolmu olmas gereken daha da eski bir aile biimine gtryor. Aile hareketli edir, diyor Morgan, asla duraklama halinde deildir; toplum aa bir dereceden daha yksek bir dereceye gelitii lde, aile de aa bir biimden daha yukar bir biime geer. Buna karlk, akrabalk sistemleri hareketsizdir; ailenin zaman boyunca salad gelimeleri, akrabalk sistemleri ancak uzun aralklarla salarlar ve ancak aile kkl bir dnm gsterdii zaman akrabalk sistemleri de kkl bir dnme urarlar. [sayfa 255] Marx, buna unu ekler: Ve genel olarak, siyasal, hukuksal, dinsel ve felsef sistemler iin de durum ayndr. Aile yaamaya devam ettike, akrabalk sistemi katlar; akrabalk sistemi alkanlk gcyle deimelere kar direndike, aile onu aar. Cuvier, Paris,yaknlarnda bulunmu bir hayvan iskeletinin kese kemiklerinden, nasl kesinlikle bunun bir kanguruya ait olduu ve o zaman oralarda bulunmayan bu hayvann vaktiyle orada yaam bulunduu sonucunu karabilmise, biz de, ayn kesinlikle, tarihin bize ulatrd bir akrabalk sisteminden, bu sisteme uyan, ama bugn ortadan kalkm bulunan bir aile biiminin varl sonucunu karabiliriz. Szn etmi bulunduumuz akrabalk sistemleri ve aile biimleri, bugn hkm sren akrabalk sistemleri ve aile biimlerinden, her ocuun birok ana ve babas olmas bakmndan ayrlrlar. Havaili ailenin kendisine uygun dt Amerikan akrabalk sistemi iinde iki karde, ayn ocuun anas ve babas olamaz; ama havai akrabalk sistemi, tersine, iinde bu durumun kural olduu bir ailenin varln ngerektirir. Bugne kadar genellikle yalnz kendilerinin geerli olduklar kabul edilmi aile biimleriyle dorudan eliik durumda olan bir dizi aile biiminin varl karsnda bulunuyoruz. Geleneksel anlay, yalnz tek-eli-evlilikle (monogamie), onun yansra, bir de, bir erkein birka kadnla evlenmesi, pek skrsa, bir kadnn birka erkekle evlenmesini tanr; ve pratik yaamn, resm toplum tarafndan zorla kabul ettirilmek istenen engelleri sessiz sedasz, ama teklifsiz tekellfsz amasn da, darkafal ahlkiyatlar gibi, grmezden gelir. Buna karlk, ilkel tarihin
31
incelenmesi bize, erkeklerin ok-karllk halinde yaarken, karlarnn da ayn zamanda ok-kocallk halinde yaadklar ve bu nedenle, ortak ocuklarn da herkesin ocuu olarak kabul edildii durumlarn varln gsterir, ki tek-eli-evlilik biimine varlmadan nce, bu durumlar birok deiikliklere uramlardr. Bu deiiklikler, balangta ok geni bulunan ortaklaa evlilik ilikisi emberinin giderek daralmas ve sonunda, bugn ar basan kar-koca-evlilii durumuna dnmesi biiminde olmutur. Aile tarihini bu ekilde kuran Morgan, meslektalarnn [sayfa 256] ouyla uzlama durumunda, bir airet iinde cinsel ilikilerin, her kadnn her erkee, her erkein de her kadna ait olacak lde, tamamen zgr bulunduu bir ilkel duruma kadar kar. Geen yzyldan beri, bu ilkel durum szkonusu edilmiti; ama yalnzca genel terimlerle. lk olarak Bachofen bunu ciddiye ald onun deerli yanlarndan biri de budur ve bu durumun izlerini tarihsel ve dinsel gelenekler iinde arad. Bugn biliyoruz ki, onun bulduu izler, bizi, engel tanmayan cinsel ilikilerin yrrlkte olduu bir toplumsal aamaya deil, ok daha sonraki bir biime, grup halinde evlenme biimine gtrr. br ilkel toplumsal aamaya gelince, onun gerekten yaanm olduunu varsayarsak, o kadar eski bir aa aittir ki, onun eski varlnn dolaysz kantlarn, toplumsal tallar, geri kalm yabanllr arasnda bile bulmay ummuyoruz. Bachofenin deeri, bu sorunu, aratrmasnn birinci planna koymu olmasndadr.* u son zamanlarda, insanln cinsel yaantsndaki bu ilk aamann yadsnmas modas kt. nsanlk bu utantan esirgenmek isteniyor. Bu yzden, herhangi bir dolaysz kant yokluu zerinde ayak diretiyor; te yandan, usulen, hayvanlar dnyas rneine bavuruluyor. Letourneaunun (Evolution du mariage et de la fa* Baehofen, bu ilkel durumu htarisme terimiyle adlandrlarak, bulmu olduu, daha dorusu kestirmi olduu eyi ne kadar az anlam bulunduunu ortaya koyar. Bu szc trettikleri zaman, htarisme, Yunanllar iin bekr ya da kar-koca evlilii halinde yaayan erkeklerin, evli olmayan kadnlarla ilikisini belirtiyordu; bu terim, hep, ad geen ilikinin, kendi dnda kurulduu belirli bir evlilik biimini, ve hi deilse bir olanak eklinde, daha imdiden, fuhuu ierir. Szck zaten hibir zaman baka bir anlamda kullanlmamtr ve Morganla birlikte ben de bu nlamda kollan-yorum. Bachofenin son derece nemli bulgular, erkekler ile kadnlar arasndaki tarihsel ilikilerin kaynan onlarn gerek varlk koullarnda deil, insanln eitli alardaki dinsel dncelerinde sand iin, her yerde gereklerden uzaklaacak kadar bozulmulardr. [Engelsin notu.]
32
mille, 1888) hayvanlar dnyasndan toplam olduu bir sr olgudan kard sonuca gre, her trl kuraldan yoksun cinsel ilikiler, burada da, aa bir dereceye aittir. Ama btn bu olgulardan benim karabileceim tek sonu, bunlarn insan ve onun ilkel varlk koullar bakmndan kesin olarak hibir eyi tantlamadklardr. Omurgal hayvanlardaki uzun sre birarada yaama olgusu, fizyolojik nedenlerle, rnein kularda, dii kuun kuluka sresince korunmas gereksinmesiyle pekl [sayfa 257] aklanr. Kularda grld biimde en bal tek-elilik rnekleri, insanlar bakmndan hibir ey gstermez; nk insanlar kulardan gelmemitir. Eer sk bir tek-elilik iffetin doruu ise, elliden ikiyze kadar deien halkalarnn herbirinde eksiksiz bir erkek ve dii cinsel organa sahip bulunan ve btn yaamn, bu paralarn herbiri iinde, kendi kendisiyle, iftlemekle geiren mnzevi solucana madalya vermek gerekir. Ama memeli hayvanlara bakacak olursak, onlarda cinsel yaamn btn biimlerini buluruz: kalabalk halinde karmakark cinsel ilikiler; grup halinde evlilie, ok-karlla, tek-eli-evlilie benzer biimler; eksik olan yalnzca ok-kocallktr, nk bir kadnn birok erkekle yaamas yalnzca insana zgdr. Hatta bizim en yakn atalarmz, drt-elli-hayvanlar (quadrumanes) bile, erkekdii ilikilerinde mmkn olan btn eitleri gsterirler. Eer snr daha dar izer ve yalnzca drt eit insan-biimli anthoropomorphe maymuna bakarsak, Saussure, Giraud-Teulon da bunlarn tekeli olduklarn iddia ettii halde, Letourneau yalnzca bunlarn bazan tek-eli, bazan da ok-eli olduklarn syleyebiliyor. Westermarckn, insan-biimli maymunlardaki tek-elilik zerine ileri srd son savlar (The History of Human Marriage, Londra 1891), kanttan yoksundur. Ksaca, bu konudaki bilgiler, namuslu Letourneauya u itiraf yaptracak durumda bulunuyor: Zaten memeli hayvanlarda, zihinsel gelime derecesi ile cinsel ilikiler biimi arasnda kesin hibir iliki yoktur. Espinas daha da ileri gider: Hayvanlar arasnda grebildiimiz toplumsal kmelerin en yksei, ilkel topluluktur (peuplade). lkel topluluk, ailelerden meydana gelmie benzer; ama daha balangta,aile ve ilkel topluluk birbirine uzlamaz karttr: birine ters orantl olarak geliirler. (Des societes animales, 1877) Buraya kadar sylenenlerin daha imdiden gstermi bu-
33
lunduu gibi, insan-biimli maymunlarn aile ya da baka topluluklar biimindeki kmeleri zerine, sz yerindeyse, kesin hibir ey bilmiyoruz; bu konu zerinde sahip olduumuz veriler, birbirinin taban tabana tersini gsteriyor. Bunda da alacak birey yok. Yabanllk durumundaki insan airetleri zerine sahip olduumuz bilgilerin bile ne kadar eliik, [sayfa 258] ne kadar inceleme ve eletiri kalburundan gemesi gereken eyler olduklar bilinmektedir; kald ki, maymun topluluklarnn gzlemlenmesi, insan topluluklarndan daha da gtr. yleyse, daha geni bilgi sahibi olana kadar, bu ok kukulu verilerden karlm her sonutan saknmak gerekir. Buna karlk, Espinasdan az nce aktardmz tmce, bize en iyi dayanak noktasn salar. stn hayvanlarda, sr (horde) ve aile, birbirinin tamamlaycs deil, birbirinin kartdr. Espinas, kzgnlk dneminde erkek hayvanlardaki kskanln, sr iindeki btn ortaklk ilikilerini, geici olarak, nasl gevettii ya da bozduunu ok gzel gsterir. Ender ayrksamalar dnda, ailenin sk bir birlik durumunda bulunduu yerde, ilkel topluluklarn (peuplades) meydana geldiini grmyoruz. Tersine nerede karma kark cinsel ilikiler (promiscuite) ya da ok-karllk hkm srerse, orada, adeta doal bir biimde, ilkel topluluklar kurulur. ... Srnn domas iin, sz yerindeyse, evcil ilikilerin gevemi ve bireyin kendi bana buyruk duruma gelmi olmas gerekir. Kularda, rgtlenmi ilkel topluluklar, bu nedenle, ok ender grlr. ... Buna karlk, memeli hayvanlar arasnda, azbuuk rgtlenmi topluluklar grrz; nk bu snf iinde birey, aile tarafndan silinip sprlmesine izin vermez. ... yleyse, ilkel srnn kolektif bilinci, douunu, en byk dmanna, ailenin kolektif bilincine borlu olmamak gerekir. unu sylemekten ekinmeyelim: eer aileden stn bir toplum kurulmusa, bu ancak derinden derine sarslp bozulmu aileleri kendine katarak olabilmitir. Ama bunun dnda, kurulan toplum, sonradan kendi iindeki ok daha uygun koullarn barnanda, ailelerin yeniden kurulmasn salamtr. (Espinas, loc. cit., [ch.I.] GiraudTeulon tarafndan anlmtr: Origines du mariage et de la famille, 1884, s. 519-520.). Burada, insan toplumlar iin baz sonulara varmak bakmndan, hayvan topluluklarnn belirli bir deer tadklar grlmektedir; ama yalnzca olumsuz bir deer. Bildiimiz kadaryla, yksek
34
dereceli omurgal hayvan, yalnzca iki aile biimi tanyor: ok karllk ve tek-elilik. [sayfa 259] Bu aile biimlerinin ikisi de, yalnzca bir tek ergin erkee, bir tek kocaya izin verir. Erkein, aile iin hem ba hem de snr olan kskanl, hayvan ailesini, srye kart duruma getirir. Erkeklerin kskanl yznden, [hayvanlar iin -.] toplum durumuna gelebilmenin en yksek biimi olan sr, ya olanaksz duruma gelir, ya dalr; ya da, en azndan, gelimesi yavalar. Yalnzca bu, hayvan ailesiyle ilkel insan toplumunun birbiriyle badamaz iki ey olduunu; emek ile hayvanlktan kurtulan ilkel insanlarn, ya aile nedir bilmediklerini, ya da en azndan hayvanlar arasnda varolmayan bir aile biimi kurduklarn gstermeye yeter. Olu halindeki insan gibi gsz bir hayvan, az sayda, hatta en yksek toplumsallk (sociabilit) biimi Westermarckn, avclarn tanklna dayanarak, goril ve empanzelere malettii bireysel birlik olan inziva durumunda bile yaamaya, belki devam edebilirdi. Ne var ki, hayvanlktan kmak, doann sunduu en byk ilerlemeyi gerekletirmek iin bir baka e: bireyin savunma yeteneindeki yetersizlii, srnn birlemi gc ve ortak eylemiyle deitirmek gerekliydi. Bugn insan-biimli maymunlarn yaamakta olduu biimdeki koullardan insanla gei, anlalmaz bir ey olurdu; bu maymunlar, daha ok, kerte kerte yokolmaya doru giden ve herhalde sonlar gelmi bulunan, normal tipten sapma, yan hsmlar olarak grnyorlar. Yalnzca bu, onlarn aile biimleriyle ilkel insann aile biimleri arasnda herhangi bir benzerlik kurulmasn kabul etmemek iin yeter. Ama, iinde hayvandan insana deiimin tamamlanabilecei bu daha geni ve srekli kmelerin meydana gelebilmesi iin ilk koul, ergin erkekler arasndaki karlkl hogr ve her trl kskanlktan kurtulmakt. Gerekten de, bugn bile urada burada irdeleyebildiimiz ve tarihte varln kesenkes tanma zorunda kaldmz en eski, en ilkel aile biimi olarak ne buluyoruz? Grup halinde evlilik; yani bir kme erkekle bir kme kadnn birbirlerine karlkl olarak sahip bulunduu ve kskanla ok az yer brakan evlilik biimi. Ayrca, gelimenin daha sonraki bir aamasnda, btn kskanlk duygularna meydan okuyan ve bundan tr hayvanlar arasndaki hi grlmeyen bir eyi, okkocalln [sayfa 260] istisnai biimini buluyoruz. Ama bildiimiz grup halinde evlenme biimleri ylesine anlalmaz durumlar gsteriyorlar ki, bunlar, bize, cinsel ilikilerin daha eski ve daha yaln biim-
35
lerini, ve bylece, en sonunda hayvanlktan insanla geie uygun den, btn kurallardan yoksun cinsel iliki dnemini dnmeye zorluyorlar; insanlar, hayvanlar arasndaki cinsel iliki biimlerini tamamen aarak insanla gemilerdir. Btn kurallardan yoksun cinsel iliki sznn anlam nedir? Bununla, gnmzde ya da daha nceki bir dnemde yrrlkte bulunan snrlayc yasaklarn, bir zamanlar hi varolmadklar anlatlmak isteniyor. Daha nce kskanlk engelinin szkonusu olmadn grmtk. Gerek olan bir ey varsa, o da kskanln, grece, sonradan gelimi br duygu olduudur. Mahremleraras zina (fcur-inceste) kavram iin de durum ayndr. lkel ada iki karde kar-koca olabilirdi; kald ki, gnmzde bile, birok halk topluluklarnda, ana-baba ile ocuklar arasndaki cinsel ilikilere izin vardr. Bancroft, Bering boazndaki Kaviatlar, Alaskadaki Kadiaklar ve ngiliz Kuzey-Amerikasnn merkezindeki Tinnehler arasnda bu durumun varlna tanklk eder (The Native Races of the Pacific Coast of North America,1875, c. 1); Letourneau, ayn olgu iin, Chippeways yerlileri, ili Kukular, Karaibliler ve in-Hindindeki Karenler arasndan rnekler verir; eski Yunan ve Romallarn, Partlar, Persler (ranllar), skitler, Hunlar vb. zerine anlattklar da ayr. Mahremler-aras-zinann tretiminden nce (nk bu dpedz bir tretimdir, hem de ok deerli bir tretim), ana-babayla ocuklar arasndaki cinsel iliki, ayr kuaklara ait bulunan br kimseler arasdaki cinsel ilikiden daha irendirici bir ey olamazd; oysa, ayr kuaklardan kimseler arasndaki evlenme; gnmzde, hatta en banaz lkelerde derin bir tiksinti uyandrmyor; altm yandan byk ihtiyar kzlar bile, yeteri kadar zenginseler, otuz yalarnda genlerle evleniyorlar. Ama, bildiimiz en eski aile biimlerinden, bu biimlere bal mahremler-aras-zina kavramlarn karrsak bizim mahremler-aras-zina kavramlarmzdan tamamen farkl ve ounlukla onlara taban tabana kart [sayfa 261] mahremler-araszina kavramlar ancak btn kurallardan yoksun olarak adlandrlabilecek bir cinsel iliki biimine varrz. Btn kurallardan yoksun; nk, sonralar tre tarafndan zorlanan snrlandrmalar, o zaman yoktu. Ama bundan, gnlk pratik bakmndan zorunlu olarak iinden klmaz bir karklk sonucu kmaz. Geici bireysel birlikler hi de grlmez deildir: bu tr birlikler, hatta grup halinde evlilik iinde bile ounluu oluturur. Bu ilkel durumun en son
36
yadsycs Westermarck, her ne kadar, erkekle kadnn, yavrunun doumuna kadar iinde birlikte yaadklar her durumu evlilik adyla nitelendiriyorsa da, bu tr evliliin, kurallarn yokluuyla, baka bir deyile, cinsel iliki zerine tre tarafndan konmu engellerin yokluuyla elimeksizin, btn kurallardan yoksun cinsel ilikiler dneminde de pekl varolabileceini sylemek doru olur. Westermarck, u grten hareket ediyor: Kurallarn yokluu, bireysel eilimler zerindeki basknn yokluu demektir; yle ki, fuhu, bu durumun en doal iliki biimidir. Bana yle gelir ki, btn bu ilere ahlk zabtas gzyle baktka, ilkel koullar anlamak olanaksz bir ey olarak kalr. Grup halinde evlilik anlayyla, bu konu zerinde yeniden duracaz. Morgana gre, bu btn kurallardan yoksun ilkel cinsel iliki durumu anlaldna gre daha erkenden u deimelere uramtr: 1. Kanda aile. Ailenin ilk aamas. Bu aamada, kar-koca gruplar, kuaklara gre ayrlmlardr: ailenin snrlar iin de, btn byk-babalarla byk-anneler, kendileri arasnda kar-kocadrlar; onlarn ocuklar, yani analarla babalar iin de durum ayndr; bunlarn ocuklar da, kendi aralarnda, nc bir ortak eler emberi ve bu ocuklarn ocuklar, yani birinci kuan torun ocuklar, drdnc emberi meydana getireceklerdir. Demek ki, bu aile biimi iinde, yalnzca yukar kuakla aa kuak arasnda, anababalarla ocuklar arasnda, (bizim deyimimizle) evlilik hak ve devleri szkonusu edilemez [bunlar birbirleriyle evlenemezler. .]. Birinci, ikinci ve br derecelerdeki erkek ve kz kardelerle kuzen ve kuzinlerin hepsi, kendi aralarnda erkek ve kz kardetir; ve ite tam bu yzden de, [sayfa 262] hepsi birbirinin kar ve kocasdr. Bu dnemde, erkek ve kz karde bants, tamamen doal bir biimde, kendi aralarnda cinsel iliki kurulmas sonucunu verir.*
* 1882 ylnn balarnda yazdg bir mektupta Marx[148], Wagnerin ilkel alar tamamen deitiren Nibelungenin metni konuundaki dncelerini ok sert szlerle dile getirir. nsann kz kardeini kars gibi kucaklamas hi duyulmu mudur?[149] Aralarndaki ak entrikalarn, tamamen modern bir biimde, bir zina enisi katarak daha da dokunakl bir hale getiren bu Wagnerci sefahat tanrlarna, Marx u yant verir: lkel alarda, kz karde kar idi ve bu durum ahlka uygun idi. [Engelsin 1884 basksna notu.] Wagner hayran .ransz dostlarmdan biri, bu notta oyda deil; ve daha Wagnerin dayand eski Edda[150] iinde, Oegisdreckada, Lokinin .reiay: Tanrlarn nnde kendi
37
Bu tr bir ailenin tipik biimi, bir tek iftten gelme dlden trer; bu dl iindeki her farkl kuak bireyleri, kendi aralarnda karde ve bu nedenden tr de, kar-kocadrlar. Kanda aile ortadan kalkt. Tarihin szn ettii en yabanl halklar bile, bize kanda aile zerine hibir kesin rnek veremez. Ama kanda ailenin varolmu olmas gerekir: Bugn btn Polinezyada hl yrrlkte bulunan Havai akrabalk sistemi, bizi, bunu kabul etmeye zorlar; nk bu akrabalk sistemi, ancak kanda aile biimi iinde ortaya kabilecek kanda akrabalk derecelerini dile getirir. Ayn biimde, ailenin zorunlu naama olarak bu biime dayanmas gereken daha sonraki btn gelimesi de bizi kanda ailenin varln kabul etme zorunda brakr. 2. Ortaklaa (punaluenne) aile. rgtlenmenin ilk adm, ana-babayla ocuklar arasndaki kar cinsel ilikinin yasaklanmas olmutur. lgillerin [sayfa 263] byk bir ya eitlii iinde bulunmalar nedeniyle, bu ilerleme, birinciden son derece daha nemli, ama ok daha da g idi. Byk bir olaslkla, nce karnda (uterin, yani ana tarafndan) kardeler arasndaki cinsel ilikilerin yasaklanmasyla balayan bu ilerleme, yava yava gerekleti. nceleri tek tek durumlara bal olan bu yasak, zamanla kural haline geldi (yzylmzda [19. yzyl -.] Havaide bu kuraln ayrklamalar hl grlyordu) ve sonunda, hatta yar-hsm (collateral) kardeler arasndaki, yani bizim terminolojimize gre, erkek ve kz kardelerin ocuk, torun ve torun-ocuklar arasndaki evlenme de yasakland. Morgana gre, bu gelime doal seme (selection naturelle) ilkez aabeyini kucakladn diye knamasna dikkat edilmesini istiyor. Demek ki, daha bu dnemde, kardeler arasnda evlilik yasaklanm bulunuyordu. Oegisdrecka, eski mitoslara olan inancn tamamen ykld bir dnemin ifadesidir; Lucien [Samsatl Lukianos -.] tanrda, tanrlara kar dpedz bir yergidir. Eer bir Mefistofales rol oynayan Loki, bu yaptta .reiaya bylesine bir knamada bulunuyorsa, bu daha ok Wagnere kar bir kant olur. Birka dize sonra, Nirdhre hitap eden Loki, yle diyor: Sen kz kardeinle birlikte, (byle) bir oul getirdin dnyaya (vidh systur thinni gaztuslikan mog), Nirdhr, bir Az deil, bir Vandr (Vane); ve Ynglings Sagogda,[151] kardeler arasnda evlenmenin, Vanalandda tre olduu sylenir. Azlar lkesinde durum byle deildi. Bu durum, Vanlarn Azlardan daha eski tanrlar olduklarn gsterir. Herhalde, Nirdhr, Azlarn arasnda, onlara eit durumda yaad ve Oegisdrecka, daha ok tanrlar zerindeki Norve efsanelerinin olumas anda, kardeler arasndaki evlenmenin, hi deilse tanrlar arasnda henz hibir tiksinti uyandrmadn gsteren bir kanttr. Eer Wagner zrl grlmek isteniyorsa, belki Eddaya deil, Tanr ve Bayader baladnda, kadnn dinsel teslimiyetini modern fuhua ok yaklatrma yanlgsn ileyen Gtheye bavurmak, daha doru olur. [Engelsin 1891 drdnc baskya notu.]
38
sinin nasl ilediini gsteren parlak bir rnek oluturur. Bu ilerlemeyle, iinde kandalar arasndaki evlenmelerin snrlanm bulunduu airetler, kardeler arasndaki evliliin kural ve yasa kald airetlerden, szgtrmez bir biimde, daha hzl ve daha tam bir biimde gelimilerdir. Ve bu ilerlemeden dorudan doruya kan ve ilk ereini ok aan bir kurum, dnyadaki barbar halklarn eer hepsinde deilse ounda toplumsal rejimin temelini oluturan gens, bu ilerlemenin ne kadar olaanst bir sonu verdiini tantlar; Romada olduu gibi Yunanda da, gensten dorudan doruya uygarla geeriz. Her ilkel aile, en ge birka kuak sonra, blnmek zorundayd. Barbarln orta aamasndan ncesine kadar, ayrklamasz olarak hkm srm bulunan ilkel ev ekonomisi, komnist ekonomi, koullara gre deien, ama her yerde iyice belirlenen en yksek bir aile topluluu bykln gerektiriyordu. Ayn anann ocuklar arasnda cinsel ilikinin doru olmad fikrinin ortaya k, eski ev topluluklarnn blnp yeni topluluklarn kuruluu zerinde etkili olmu olsa gerektir (ki, zaten, bu yeni topluluklar ile aile gruplar arasnda zorunlu bir zdelik yoktur). Bu yeni topluluklardan bazlarnn ekirdei bir ya da birka dizi kz karde, bazlarnn ekirdei de, onlarn ana tarafndan (uterin) erkek kardeleri oldu. te Morgann ortaklaa (punaluenne) dedii aile biimi, kanda aileden, byle, ya da buna benzer bir biimde kmtr. Havai tresine gre, karnda ya da daha uzak, belli bir saydaki kz karde [sayfa 264] (yani birinci, ikinci, ya da baka bir dereceden kuzinler), ama kendi z erkek kardeleri dnda, ortak kocalarnn ortak karlar idiler; bu adamlar; artk birbirlerini karde olarak deil, zaten mutlaka karde olmalar da gerekmezdi, Punalua olarak, yani can yolda ve deyim yerindeyse, ortak diye arrlard. Ayn biimde, karnda ya da daha uzak bir dizi erkek karde, kendi z kz kardeleri olmayan belli bir saydaki kadna ortak evlilik biiminde sahip oluyorlar, ve bu kadnlar da kendi aralarnda Punalua olarak arlyorlard. Daha sonra bir dizi deimeye urayan, ve balca, zellii, belirli bir aile erevesi iinde, erkekler ile kadnlarn karlkl ortakl olan, ama kart cinsten elerin, nce karnda, sonra daha uzak kardelerinin dtalanm bulunduklar bir aile kuruluunun klasik biimi ite budur. Bu aile biimi, bize Amerikan sisteminin dile getirdii akra-
39
balk derecelerini tam bir dorulukla gsteriyor. Annemin kzkardelerinin ocuklar, hep annemin ocuklar kalyor; ayn ekilde, babamn erkek kardelerinin ocuklar da, babamn ocuklardr; ama, annemin erkek kardelerinin ocuklar, annemin yeenleri olurlar (neveux ve nieces); babamn kz kardelerinin ocuklar da, babamn yeenleridirler: ve annemin ve babamn yeenleri de, benim kuzen ve kuzinlerim olurlar. Aslnda, annemizin kz kardelerinin kocalar, daima annemin kocalar ve babamn erkek kardelerinin karlar da babamn karlar iken daima fiilen deilse de, hukuken kardeler arasnda cinsel ilikinin toplum tarafndan iddetle reddedilmesi, o zamana kadar karde saylan erkek ve kz kardelerin ocuklarn ikiye ayrd: birileri, nce olduu gibi sonra da, aralarnda gene (daha uzaklam) erkek ve kz karde olarak kalrlar; ama bir yandan erkek kardein, br yandan da kz kardein ocuklar, artk kendi aralarnda erkek ve kz karde olamazlar; artk ortak ana-babalar ne yalnz baba, ne yalnz ana, ne de ikisi birden yok demektir ve bu yzden, daha nceki aile rejiminde bir anlamszlk olabilecei halde, yeenler kategorisi ile kuzen ve kuzinler kategorisi, ilk kez, zorunlu duruma gelir. Kar-koca evlilii zerine kurulmu btn aile biimleri iinde tamamen sama gibi [sayfa 265] grnen Amerikan akrabalk sistemi, gerekesini ortaklaa ailede bulur ve bu aile biimiyle en kk ayrntlarna varncaya kadar ussal bir biimde aklanabilir. En azndan bu akrabalk sisteminin yaylm bulunduu lde, ortaklaa, ya da ona benzer herhangi bir aile biiminin de var olmu olmas gerekir. Eer dinibtn misyonerler, tpk vaktiyle Amerikada, spanyol keilerinin yapt gibi, hristiyan ahlkna aykr bulunan bu durumlarda yalnzca tiksinti uyandrc* bir ey grmeselerdi, Havaide gerek varl tantlanm olan bu aile biimini, byk bir olaslkla btn Polinezyada grebilecektik. O zamanlar barbarln orta aamalarnda bulunan Bretonlar zerine konuan Sezar, bize onlarn kendi aralarnda, ve ounlukla erkek kardeler ve baba* Bachofenin sefahatla dllenme adn verdii ve bulgulam olduunu sand engelsiz cinsel iliki izleri, artk kukuya hi yer kalmad gibi, grup halinde evlenmeye baldr. Eer Bachofen bu ortaklaa (punaluenne) evlenmeleri kuralsz buluyorsa, o ada yaayan biri de, bizim baba ya da ana tarafndan yakn ya da uzak kuzenler arasndaki evlenmelerimizi zina gibi grrd; bu ite, kanda kardeler arasnda yaplm bir evlenme bulurdu (Marx). [Engelsin notu.]
40
larla oullar arasnda, on ya da oniki kadna ortaklaa sahip olduklarn anlatr. Bu durumun en yetkin aklamas [grup halinde evlenme]dir. Barbar analar, ortaklaa kadn alabilecek yata, on ya da oniki oula birden sahip deildiler; ama ortaklaa aileye uygun den Amerikan akrabalk sistemi birok erkek karde salar, nk bir erkein yakn ve uzak btn kuzenleri, onun erkek kardeidir. Babalarla oullara gelince, belki burada Sezarn yanl bir yorumu sz konusudur; bununla birlikte, bu sistem iinde, babayla oul, ya da anayla kzn ayn evli grup iinde bulunabilmeleri kesin olarak kural-d deildir; ama babayla kzn, ya da anayla oulun ayn evli grup iinde bulunmas olanakszdr. Ayni ekilde, bu grup halinde evlilik biimi, ya da benzer bir biim yabanl ve barbar halklardaki kadn ortakl zerine Herodotos ve br eski yazarlarn anlattklarn ok kolay aklar. Watson ve Kayein (The People of India) Ganjn kuzeyindeki Audda yaayan Tikurlar hakknda anlattklar eyler iin de durum ayndr: Onlar, aralarnda hemen hemen hibir ayrm olmakszn, byk ortak topluluklar halinde birlikte yaarlar [sayfa 266] (yani cinsel ilikilerde bulunurlar); eer aralarndan ikisi evli olarak kabul edilirse, aralarndaki iliki yalnzca szde kalan bir ilikidir. ou durumlarda, gens kurumu, dorudan ortaklaa aileden kma benzer. Geri Avustralya snf sistemi de bu kurum iin bir hareket noktas salar;[152] Avustralyallar gensler halinde yaarlar; henz ortaklaa aileye deil, grup halinde evliliin ok ilkel bir biimine sahiptirler. Grup halinde ailenin btn biimleri iinde, bir ocuun babasnn kim olduu kesinlikle bilinemez, ama anasnn kim olduu kukuya hi yer kalmayacak bir biimde bilinebilir. Bir ana, her ne kadar ailenin btn ocuklarn kendi ocuklar olarak arr ve onlara kar analk grevleriyle ykml bulunursa da, gene de kendi z ocuklarn brleri arasndan ayrdeder. yleyse, grup halinde evlilik varolduka, soyaacnn yalnzca ana tarafndan gsterilebilecei aktr; demek ki, bu durumda, yalnzca kadnsoyzinciri tannmaktadr. Gerekten, btn yabanl ve barbarln aa aamasnda bulunan halklardaki durum budur ve bunu ilk bulgulam olmak da, Bachofenin ikinci byk meziyetidir. Kadnsoyzincirinin ve ondan kan miras ilikilerinin bu tekelci tannn; Bachofen analk hukuku terimiyle belirtiyor; ksa olduu iin ben
41
de bu deyimi kullanyorum; ama bu, uygun bir terim deildir, nk toplumun bu aamasnda, szcn hukuksal anlamnda hukuk henz szkonusu edilemez. imdi, ortaklaa aile iindeki iki tipik gruptan birini, ocuklar ve ana tarafndan karnda ya da daha uzak erkek kardeleri (varsaymmza gre, kocalar olmayan erkek kardeleri) ile birlikte, bir ana-baba-bir (soeurs germaines) ya da daha uzak kz kardeler (yani birinci, ikinci ve br derecelerdeki ana-baba-bir kz kardelerin kz ocuklar) grubunu alalm. Bylece, daha sonra bir gensin yeleri olarak grnen kimseler evresini, bu kurumun ilkel biimi iinde elde etmi bulunuruz. Bu evre iindeki kadnlarn hepsi iin ortak bir ana-ata vardr ve bu soy-zinciri nedeniyle, bu zincire bal btn kadnlar, kuaktan kuaa, birbiriyle kardetirler. Ama bu kz kardelerin kocalar, artk onlarn erkek kardeleri olamazlar; demek ki, ayn ana-atadan gelmezler [sayfa 267] ve daha sonra gens olacak kanda gruba dahil deillerdir; ama yalnz ana tarafndan soy-zinciri, kesinlikle bilinen tek ey olduu iin, egemen olduuna gre, bu kadnlarn ocuklar, bu gruba dahildirler. Ana tarafndan en uzak yar-hsmlar dahil, btn erkek ve kz kardeler arasnda cinsel iliki yasaklandktan sonra, ad geen grup, gerekten gens, yani kendi aralarnda evlenme hakkndan yoksun ve kadn tarafndan kanda bulunan kimselerden kurulmu sabit bir evre haline dnt ve bundan byle; bu evre; toplumsal olduu kadar dinsel, br ortak kurumlarla gitgide salamlaarak ayn airetin br genslerinden farkllat. Bu konu zerinde, ilerde daha uzun duracaz. Ama, eer gensin, ortaklaa aileye dayanarak, yalnz zorunlu bir biimde deil, ayrca tamamen doal bir biimde de gelitiini kabul ediyorsak, gentilice (gense ait) kurumlarn varl szgtrmez durumda bulunan btn halklarda, yani hemen btn barbar ve uygar halklarda, daha nce bu aile biiminin varolmas gerektiini de kesin bir ey olarak kabul etmek durumunda kalacaz. Morgan kitabn yazarken, grup halindeki evlilik zerine bilgilerimiz henz ok snrlyd. Snflar halinde rgtlenmi Avustralyallardaki grup halindeki evlilikler zerine ufak-tefek baz ayrntlar biliniyordu, te yandan, Morgan, 1871den sonra, Havaideki ortaklaa aile zerine elde ettii bilgileri yaynlamt. Ortaklaa aile, bir yandan, Morgan iin btn aratrmalarnn dayand Amerika
42
yerlileri arasndaki yrrlkte bulunan akrabalk sisteminin yetkin aklamasn salyor, br yandan, analk hukuklu gensin kendisinden kartlabilecei en uygun hareket noktasn oluturuyor ve son olarak da, Avustralyadaki snflardan ok daha yksek bir gelime aamasn temsil ediyordu. yleyse, Morgann, ortaklaa aileyi zorunlu bir biimde iki-bal (apparie) evlilikten nce gelen gelime aamas olarak yorumlamas ve buna, eski alarda genel bir yaygnlk tanmas anlalabilir bir eydir. O zamandan beri, grup halinde evlenmenin birok baka biimleri zerine bilgi shibi olduk ve imdi, bu konuda, Morgann yanlm bulunduunu biliyoruz. Bununla birlikte, Morgan, inceledii ortaklaa ailede, kendisine dayanlarak daha yksek bir biime geiin [sayfa 268] kolayca aklanabilecei grup halinde evlenmenin en yksek biimi ne, klasik biimine raslamak mutluluuna erimitir. Grup halinde, evlilik zerine bilgilerimizdeki en zl zenginlemeyi, bu aile biimini kendi klasik topranda, Avustralyada yllarca irdelemi bulunan ngiliz misyoneri Lorimer .isona borluyuz. Lorimer .ison, en dk gelime derecesini, Gney Avustralyada, Mount Gambierdeki Avustralya zencileri arasnda buldu. Orada btn airet, iki byk snfa, Krokilerle Kumitlere blnm bulunuyordu. Bu snflardan herbirinin iinde, cinsel iliki, sk skya yasaklanmtr; buna karlk, snflardan birindeki her erkek, br snftaki her kadnn doutan kocas ve her kadn da, br snftaki her erkein doutan karsdr. Burada birbiriyle evli bulunanlar bireyler deil, gruplardr: iki snf birbiriyle evlenmitir. burada iki d-evlenen snf ayrmndan kan kstlama dnda, ya fark ya da zel kandalk gibi herhangi bir kstlamann varolmayna dikkati ekmek isteriz. Bir Kroki erkei, her Kumit kadn zerinde kocalk hakkna sahiptir; ama kendi z kz, ayn zamanda bir Kumit kadnnn da kz olarak, analk hukukuna gre Kumit sayldndan, btn Kroki erkeklerinin, yleyse kendi zbabasnn da, doutan karsdr. Hi deilse, bildiimiz kadaryla, snflar halindeki rgtlenme, bu duruma hibir engel karmaz. yleyse, bu rgtlenme, ya kandalar arasndaki birlemeleri snrlamaya ynelen belirsiz eilime karn ana-babayla ocuklar arasndaki cinsel ilikide henz hibir zel ktlk grlmeyen bir ada ortaya kmtr bu durumda, snflar sisteminin, btn yasaklardan yoksun cinsel iliki durumundan dorudan km olmas gerekir; ya da tersine, snflar
43
olutuu srada, ana-babayla ocuklar arasndaki cinsel iliki, tre tarafndan daha nce yasaklanmtr bu durumda da, snflar sistemi, kanda aileye balanr ve ondan kurtulmak iin atlan ilk adm oluturur. Son varsaym ok daha olasdr. Benim bildiim, Avustralyada ana-baba ile ocuklar arasndaki evlilik ilikileri zerine hibir rnek yoktur ve stelik d-evlenmenin daha sonraki biimi, yani iinde analk hukukunun geerli bulunduu gens, kuruluu srasnda, bu ilikilerin zaten [sayfa 269] yasaklanm olmasn gerektirir. Gney Avustralyadaki Mount Gambiernin dnda, iki snf sistemi, ayrca daha doudaki Darling rma yresinde ve kuzey douda, Queenslandde de grlyor; demek ki iyice yaylmtr. Bu sistem, yalnzca erkek ve kz kardeler arasndaki evliliklerle, ana tarafndan erkek kardelerin ocuklar ve ana tarafndan kz kardelerin ocuklar arasndaki evlilikleri yasaklar, nk bunlar hep ayn snfa dahildirler; buna karlk, bir kz kardele onun erkek kardeinin ocuklar, kendi aralarnda evlenebilirler. Gney Yeni-Gallerde, Darling rma Kamilaroylar arasnda, kandalar arasndaki birlemeleri engellemek yolunda atlm yeni bir adm daha saptarz; balangtaki iki snf burada drde blnmtr ve bu drt snftan herbiri, btn halinde, br snflardan belirli biriyle evlidir. lk iki snf, birbiriyle doutan kar-kocadr; anann birinci ya da ikinci snfa ait olmasna gre, ocuklar da nc ya da drdnc snfa geerler; bu son iki snfn ayn ekilde birbiriyle evli bulunan ocuklar da, yeniden birinci ya da ikinci snfa ait olurlar. yle ki, her zaman btn bir kuak birinci ve ikinci snfa, sonraki kuak nc ve drdnc snfa aittir; ve daha sonra gelen kuak da, yeniden birinci ve ikinci snfa ait olur. Bu durum sonucu, (ana tarafndan) kz ve erkek kardelerin ocuklar birbirinin kar ve kocas olamazlar, ama torunlar pekl olabilirler. Hayli kark bulunan bu rejim, sonradan analk hukukuna gre rgtlenmi genslerin ie karmasyla bsbtn kark bir durum kazanr; ama imdiden bu konuya giremeyiz. Kandalar aras evlilii yasaklamaya gtren, ama bunun ak bilincinden yoksun eilimin, kendini tamamen igdsel denemeler halinde, srekli olarak nasl belli ettii grlyor. Avustralyada henz bir snf halinde evlilik durumunda bulunan grup halinde evlilik, yani ounlukla ktann btn yzne yaylm bir erkekler snfyla, ayn derecede yaylm bir kadnlar
44
snfnn blok halinde evlilik birlii olan grup halinde evlilik, yakndan baknca, genelevlerde olup bitenlere alkn darkafal burjuva imgeleme yetisinin tasarlad kadar tiksin bir ey olarak grnmyor. Tersine; yalnzca onun varln akla getirebilmek iin uzun yllar [sayfa 270] gerekmitir ve ksa bir sreden beri de, onun varl yeniden yadsnmaktadr. stnkr bir gzlemci, onda [grup halinde evlilikte, -.] gevek bir kar-koca evliliinden ve baz yerlerde denk geldike kaamak yaplmas usulden olan bir ok-karllktan baka bir ey grmez. Ortalama Avrupalnn pratiine ok alk bulunduu bu evlilik koullar iindeki dzenleyici yasay bulgulamak iin, .ison ve Howittin yapm olduklar gibi, bu ii yllarca incelemek gerekir. O yasaya gre, doduu lkeden binlerce kilometre uzakta, ounlukla bir konaktan brne, bir airetten brne geen yabanc Avustralyal zenci, dillerini anlamad insanlar arasnda, hibir diren ve ktlkle karlamakszn, isteklerini yerine getiren kadnlar bulur, o yasaya gre, birok kars olan adam, bunlardan birini, geceyi geirmesi iin, konuuna brakr. te Avrupalnn ahlkszlk ve yasaszlk grd bu noktada, aslnda sk bir yasa egemendir. Kadnlar, yabancnn evlilik snfna aittirler ve bu nedenle onun doutan-karsdrlar; onlar birbirine balayan bu ahlk yasas, karlkl olarak birbirine ait bulunan iki evlilik snf dndaki btn ilikileri, yzkaras tehdidi altnda, yasaklar: Hatta kadn karmann ounlukta ve usulden olduu birok yerlerde bile, snflar yasas byk bir dikkatle gzetilir. Zaten, daha kadn karma usulnde, kar-koca evliliine geiin bir belirtisi, hi deilse iki-bal-evlilik (mariage apparie) biimi altnda kendini gstermektedir: dostlarnn yardmyla, gen adam, zorla ya da kandrarak gen kz karnca, dostlarnn hepsi srayla kza sahip olurlar; ama sonunda kz, kendisini karan gen adamn kars olarak kabul olunur. Tersine: eer karlan kadn kocasnn evinden kaar ve baka bir adam tarafndan elde edilirse, bu adamn kars olur ve ilk kocas, kadn zerindeki haklarn kaybeder. Demek ki, genel olarak varln srdren grup halinde evliliin yannda, hatta iinde, tekelcilik ilikileri, azok uzun bir zaman sren elikler kurulur, ve grup halinde evliliin yannda ok-karllk kendini gsterir; nedir ki, grup halinde evlilik, artk burada da [Avustralyada -.] ortadan kalkma yolundadr ve imdi sorun, Avrupann etkisi altnda, nce neyin, grup halinde evliliin mi,
45
yoksa [sayfa 271] grup halindeki evlilerin; yani Avustralya zencilerinin mi sahneden kaybolacan bilme sorunudur. Avustralyada hkm srd biimiyle, snflar halindeki evlilik, her halde, grup halinde evliliin ok aa ve ilkel bir biimidir; oysa, ortaklaa aile, bildiimiz kadaryla, bunun en yksek gelime derecesidir. Birincisi, gebe yabanllarn toplumsal durumuna uygun den biime benziyor; ikincisi, greli yerleik komnist topluluklarn (communautes communistes) kurulmu olmasn gerektiriyor ve geisiz, [yani iki aamay birbirine balamakszn -.] hemen bir st gelime aamasna gtryor. kisi arasnda, kukusuz, daha birok ara basamaklar bulacaz. Bu daha yeni alm ve imdiye kadar ok az ilerlemi bir aratrma alandr. 3. ki-bal-aile (la famille appariee). Bir erkekle bir kadn, azok uzun bir zaman iin birbirine balayan belirli bir evlenme biimi, grup halinde evlenme rejimi zamannda, ya da daha eskiden de vard; erkek, birok kadn arasnda, bir ba kadna sahipti (henz bir gzdeden szedilemez) ve onun iin, brleri arasnda esas kocayd. Bu durum grup halinde evlilikte bazan btn kurallardan yoksun bir kadn ortakl, bazan kaytsz artsz bir fuhu gren misyonerlerin yanlglarna hayli geni katkda bulundu. Ama gens gelitike ve aralarnda evlenmenin bundan byle olanaksz duruma geldii erkek kardeler ve kz kardeler snflar kalabalklatka, bu tresel birliklerin gitgide g kazanm olmalar gerekir. Gensin kandalar arasndaki evlenmenin yasaklanmas biimindeki tepkisi daha da teye gitti. Bylece, rokualar ve barbarln aa aamasnda bulunan br Amerika yerlilerinin ounda, kendi sistemlerine gre akraba saylanlarn hepsi arasnda evlenmenin yasak olduunu gryoruz; ve onlarn sistemlerine gre birbirinden farkl yzlerce eit akrabalk biimi vardr. Evlenme yasaklarndaki bu artan karmaklk iinde, grup halinde evlenmeler gitgide olanaksz bir duruma geldi; grup halinde evlenmeler yerine ikibal-aile geti. Bu, aamada, bir erkek bir kadnla yaar, ama gene de ok-karllk ve uygun frsatlarda kaamak yapmak hakkna sahiptir. Ama iktisad nitelikteki nedenlerden tr, ok-karlla ender [sayfa 272] rastlanr; bununla birlikte; ounlukla, ortaklaa yaam boyunca kadndan ok sk bir ballk istenir ve eini aldatan kadn iddetle cezalandrlr. Ama evlilik ba, iki tarafa da kolaylkla zlebilir ve ocuklar, gemite olduu gibi, yalnzca anaya ait
46
olurlar. Kandalar gitgide evlilik bann dnda tutmadaki doal seme (selection naturelle) etkili olmakta devam eder. Morgann dediine gre: Kanda olmayan gensler arasndaki evlenmelerden, beden bakmndan olduu kadar, kafa bakmndan da daha salam bir soy kar; gelimekte olan iki airet birleince, yeni kafataslar ve yeni beyinler, iki airetin de yeteneklerine sahip olana kadar, doal bir biimde geliirler. Bylece, gens biiminde (gentilice) rgtlenmi bulunan airetler, geri kalm airetlere stn gelecek, ya da onlar kendilerine benzeteceklerdi. Demek ki, ailenin ilkel tarih iindeki gelimesi, balangta btn aireti kapsayan ve iinde iki cins arasndaki evlilik ortaklnn hkm srd erevenin durmadan daralmasna dayanr. nce en yakn, sonra giderek uzaklaan, ve hatta evlilikle edinilmi akrabalklarn gitgide kar-koca ilikisinin dnda braklmasyla, grup halinde evlenmenin her trls pratik bakmdan olanaksz duruma gelir ve sonunda, daha da gevek balarla geici olarak birlemi bir tek iftten baka bir ey kalmaz; bu, bozulmas durumunda, her trl evliliin son bulaca molekldr. Btn bu sylenenlerle, daha imdiden, szcn bugnk anlamnda bireysel cinsel ak ile, kar-koca evliliinin kurulmas arasnda, ne kadar az bir iliki bulunduu ortaya kar. Bu durum, ilk kar-koca evliliinin kurulmas aamasnda bulunan btn halklarn pratik yaantlaryla daha da gl bir biimde tantlanmtr. Ailenin daha nceki biimlerinde erkekler hibir zaman kadn sknts ekmedikleri, tersine, istediklerinden de ok kadna sahip olduklar halde, ilk kar-koca evliliinin kurulmas aamasnda, kadnlar az bulunan ve aranan bir ey haline gelmilerdir Bundan tr iki-bal-evlenme aamasndan itibaren, kadnlarn karlma ve satn alnmalar balar bunlar ok yaygn belirtilerdir (symptomes), ama yalnzca ok daha derin bir [sayfa 273] deimenin belirtileri. Nedir ki, aslnda kadn elde etmenin basit yntemlerinden baka bir ey olmayan bu belirtilerden, skoyal ukala Mac Lennan, zel aile snflar yapntsn yaratm bulunuyor: karma yoluyla evlilik ve satn alma yoluyla evlilik. br yandan Amerika yerlileri ve (ayn gelime derecesindeki) br airetlerde, evlilik akdi, ounlukla kendilerine hibir ey dan-
47
lmayan ilgili erkekle, ilgili kzn ii deil, analarnn iidir. ounlukla, birbirini hi tanmayan iki kii, bu ekilde nianlanrlar ve yaplm pazarlktan, ancak evlenme zaman yaklarca haberdar olurlar. Dnden nce, erkek, nianlsnn (gentilice) akrabalarna (yani babasna ve babasnn akrabalarna deil, ana tarafndan akrabalarna), kendisine verilen gen kzn satn alma fiyat olarak kabul edilen armaanlar verir. Evlilik, elerden herbirinin isteiyle bozulabilir: ama birok airette, rnein rokualarda, zamanla bu ayrlmalara kar bir kamuoyu olumutur; anlamazlk durumunda, iki tarafn da kendi gensinden olan akrabalar araclk ederler; ancak bu aracln baarszla uramas durumunda ayrlma gerekleir. Ayrlmada ocuklar kadna kalr ve ayrlmadan sonra elerden herbiri yeniden evlenmede zgrdr. zel bir ev ekonomisini zorunlu, ya da yalnzca istenir klmak iin aslnda ok gsz ve ok kararsz olan iki-bal-aile, daha nceki zamanlardan devralnm komnist ev ekonomisini asla ortadan kaldrmaz. Ama komnist ev ekonomisi, tpk gerek babann kesinlikle bilinmesi olanaksz olduundan yalnzca anann tannm olmasnn kadnlara, yani analara ok yksek bir deer kazandrmasnda olduu gibi, ev iinde kadnlarn ar basmas anlamna gelir. Kadnn, toplum yaamnn balangcnda, erkein klesi olduu yolundaki fikir, bize aydnlklar yzylndan [18. yzyl. -.] kalan en sama fikirlerden biridir. Btn yabanllarla, aa ve orta aamadaki, hatta ksmen yukar aamadaki btn barbarlar arasnda, kadn, yalnzca zgr deildir, ayrca ok deer verilen bir duruma da sahiptir. Bu durumun, henz iki-bal-evlilik aamasnda nasl olduunu, Senekal rokualar arasnda uzun yllar boyunca misyonerlik yapan Arthur Wright bize anlatabilir: [sayfa 274] Kadnlarn henz uzun evlerde (birok aileden kurulu komnist ev ekonomileri) oturduklar adaki ailelerine gelince, ...bu evlerde daima bir klan (bir gens) egemendi, yle ki [bu klana dahil olan -.] kadnlar, kocalarn baka klanlardan (gentes) alrlard. ...Genellikle, evi kadnlar ynetirdi; erzak ortaklaayd; ama ortak gereksinmeleri karlamak iin kendi payna deni getirmekte ok tembel ya da ok beceriksiz davranan zavall koca ya da zavall an hali dumand. ocuklarnn says, ya da ev iindeki kiisel mlkiyeti ne olursa olsun, her an bohasn yapp defolup gitme emrini almay bekleyebilirdi.. Ve bu emri alnca, ona kar diren-
48
meye girimesi de bounayd; artk evde barnamazd; ona, kendi klanna (gensine) dnmek, ya da ounlukla olduu gibi, bir baka klan iinde yeni bir evlilik aramaktan baka yapacak bir ey kalmyordu. Kadnlar, baka her yerde olduklar gibi klanlar (gentes) iinde de byk g idiler. Gerektiinde, bir bakan grevinden alarak, onu yaln bir sava snfna indirmekte duraksama gstermezlerdi. Erkekler farkl genslere blnrlerken, kadnlarn, eer hepsinin deilse, ounun bir tek ve ayn gense ait bulunduu komnist ev ekonomisi, ilkel alarda evrensel bir yaygnla sahip bu kadn egemenliinin somut temelidir ve bunu bulgulam olmak da, Bachofenin nc baarsn oluturur. Ayrca, gezgin ve misyonerlerin, yabanllar ve barbarlar arasnda kadnlara den ar alma zerine anlattklarnn, bu sylenenlerle asla atmadn ekliyorum. ki cins arasndaki iblm, kadnn toplum iindeki konumunu belirlemi olanlardan bambaka nedenlerle belirlenmitir. Kadnlarn, bize gre uygun grnenden ok daha fazla almak zorunda bulunduu halklarda; kadnlara ounlukla, bizim Avrupal kadnlara gsterdiimizden ok daha fazla gerek sayg gsterilir. Uygarln, yalanc sayglarla evrilmi ve btn gerek almaya yabanc sayn bayannn (hanfendisinin) toplumsal konumu, ar ilerde alan; halk iinde gerek bir sayn bayan (dame, lady, frowa, .rau, domina) saylan ve zaten, nitelii gerei, yle de olan barbar kadnn toplumsal konumundan ok daha aadr. Gnmzde, Amerikada, iki-bal-evliliin, grup halinde [sayfa 275] evlilik yerine tamamen geip gemediini bilmeye gelince, bunu, ancak, henz yabanllk durumunun yukar aamasnda bulunan Amerikann kuzey-bat ve zellikle gneyindeki halklar zerinde yaplacak derinlemesine aratrmalar kararlatrabilir. [Amerikann gneyindeki halklar zerine ylesine cinsel babozukluk rnekleri anlatlyor ki, eski grup halindeki evliliin tamamen ortadan kalkm olduuna pek de inanlamaz.] Herhalde, grup halinde evliliin btn izleri henz silinmemitir. Hi olmazsa, krk Kuzey Amerika airetinde, kz kardelerin byyle evlenen adamn, btn kk kz kardeleri, gerekli yaa gelince, kar olarak alma hakk vardr: btn kz kardeler dizisi iin erkekler ortaklnn kalnts. Ve Bancroft, Kaliforniya yarmadasnda btn balardan yoksun cinsel ilikide bulunmak iin birok airetin toplanarak
49
baz trenler yaptklarn anlatr (yabanllk durumunun yukar aamas). Bunlar, kukusuz, bu trenlerde, bir gense ait kadnlarn br gensin btn erkeklerine; ve bir gense ait erkeklerin de br gensin btn kadnlarna ortaklaa sahip olduklar zamanlarn belirsiz ansn saklayan genslerdir. Bu tre, Avustralyada hl hkm srer. Baz halklarda, eskilerin, bakanlar ve byc rahiplerin, kadn ortaklndan kendi hesaplarna yararlandklar ve kadnlardan ounu kendi tekellerine aldklar olur; ama buna karlk, baz bayramlar ve byk halk toplantlar sresince, eski ortakl gerekten diriltmeye ve karlarn gen erkeklerle oynamaya brakma zorundadrlar. Westermarck (s. 28-29) eski cinsel iliki zgrlnn ksa bir sre iin yrrle konduu bu devirli cinsel elenceler zerine,[153] Hindistandaki Hoslar, Santallar, Pancalar ve Kotarlardan baz Afrikal halklardan vb. birok rnek veriyor. in garibi, Westermarckn bundan kard sonu, burada grup halinde evlilik kalntlarnn deil ki o, grup halinde evlilii yadsr, ama ilkel insanla br hayvanlarda ortak bir nitelik alan kzgnlk dnemi kalntlarnn szkonusu olduudur. imdi, Bachofenin drdnc byk bulgulamasna, grup halinde evlilikten iki-bal-evlilie geii gsteren geni lde yaygn bir biimin bulgulanmasna geliyoruz. Bachofen, bunu, eski tanr buyruklarn inemenin kefareti olarak [sayfa 276] gsteriyor: Kadnn iffet hakkn satn almasn salayan kefaret, aslnda onun kendini erkeklerin eski ortaklndan kurtarp yalnzca bir erkee vermesini salayan kefaretin mistik anlatmndan baka bir ey deildir. Bu kefaret, snrl bir fuhutan ibaretti: Babilli kadnlar, ylda bir kez, Militta tapnanda, kendilerini vermek zorundaydlar; Kk Asyann br halklar, kzlarn, evlenebilmelerinden nce; canlarnn istedikleriyle yllar boyu zgr ak hayat yaamak zere Anaitis tapnana gnderiyorlard; dinsel grnlerle bezenmi benzeri treler, Akdenizle Ganj arasndaki hemen btn Asyal halklarda grlr. Bachofenin gstermi olduu gibi, kurtuluu salayan gnah deyici sungu, zaman boyunca gitgide hafiflemitir: Her yl yenilenen sungu [kendini vermek -.], yerini bir tek sunguya brakr; yal kadnlarn htarismei yerine, gen kzlarn htarismei ve bunun evlilik sresince uygulanmas yerine, evlilikten nce uygulanmas geer; kendini fark gzetmeksizin herkese vermenin yerini, belirli kiilere verme alr. (Analk Hukuku, s. xix)
50
br halklarda dinsel kamuflaj hi grlmez; bazlarnda antikada Trakyallar, Keltler, vb. ...gnmzde de Hindistandaki birok yerli halklarda, Malezyallarda, Okyanusyadaki ada halklar ve birok Amerika yerlilerinde gen kzlar, evlenene kadar, en byk cinsel zgrlkten yararlanrlar. zellikle, Gney Amerikann hemen her yanndaki durum, lke iine biraz giren herkesin grebilecei gibi, budur: Agassiz (A Journey in Brazil, Boston and NewYork, 1868, s. 266), yerli kkten gelen zengin bir ailenin kzyla tanr ve kzn annesiyle konuurken, subay olarak Paraguaya kar savaa katlm bulunan kocasndan kzn babas olarak szeder; ama kzn anas glmseyerek yle der: Na tem pai, he filha da fortuna; onun babas yok, raslant ocuudur o. Yerli ya da melez kadnlar, evlilik-d ocuklarndan, en kk bir utanp sklma duygusuna kaplmadan, hep bu trl sz ederler; ve bu durum olaanst bir ey olmaktan ok uzaktr, ancak bunun tersi bir istisna olabilir. ocuklar ... ounlukla yalnz analarn tanrlar, nk ocuun btn derdi ve btn sorumluluu anaya der; [sayfa 277] babalar hakknda bir ey bilmezler; kadn, kendinin ya da ocuklarnn, baba zerinde herhangi bir haklar bulunduunu aklndan bile geirmez. Burada uygar kiiye garip gibi grnen ey, aslnda analk hukukuna gre ve grup halinde evlilik iinde bir kuraldan baka bir ey deildir. Daha baka halklarda, nianl erkein dost ve akrabalar, ya da dn davetlileri, dn srasnda, nianl kz zerindeki geleneksel haklarndan yararlanrlar ve damadn sras en sonra gelir; antikada Balear adalarnda ve Afrikal Ojillerde durum byleydi; gnmzde de, Habeistan Barealarnda durum gene byledir. Bazan da, airet ya da gensin bakan, nderi, aman, rahibi, prensi, ya da san ne olursa olsun resm bir kii, topluluu temsil eder, ve nianl kz zerinde ilk gece hakkndan yararlanr. Bu durumu aklamak yolundaki btn neo-romantik giriimlere karn, bu jus primae noctis, [lk gece hakk. -.] grup halinde evliliin kalnts olarak gnmzde de, Alaskada yaayanlarn ou arasnda (Bancroft, Native Races, I, s. 81), Meksikann kuzeyindeki Tahularda (ibid., s. 584) ve br halklar iinde varln hl srdrmektedir. lk gece hakk, btn ortaa boyunca, hi deilse Kelt asll lkelerde, rnein dorudan doruya grup halinde evlilikten km bulun-
51
duu Aragonda hep vard. Kastilyada kyl hibir zaman toprakbent (serf) olmad halde, Aragonda Katolik .ernandonun 1486 fermanna kadar toprakbentliklerin (servages) en utan vericisi hkm srd. Bu belgede yle bir para var: Kararlatrr ve bildiririz ki, yukarda ad geen beyler (senyors, barons) ... bundan byle, bir kylnn evlendii kadnla ilk geceyi geiremezler; kendisine uyruk olunmann (suzerainete) belirtisi olarak, dn gecesi, kadn yattktan sonra, kadnn ya da yatan stnden aamazlar; szkonusu beyler, bundan byle, paral ya da parasz, kyllerin isteklerine aykr olarak, onlarn kz ya da oullarn kullanamazlar. (Sugenheim tarafndan zgn Katalan [lehesinde -.] metninden alnmtr. Le Servage, Petersburg 1861, s. 35.) [sayfa 278] Bachofen, htarisme ya da sefihe iftleme adn verdii eyden kar-koca evliliine geisin tamamen kadnlarn eseri olduunu kesinlikle ileri srd zaman, bir kez daha szgtrmez biimde hakldr: ktisad yaam koullarnn, eski komnizmi ykarak gelitii ve nfus younluunun da artt lde, geleneksel cinsel ilikiler ilkel saflklarn yitiriyor, ve iffet hakkn, bir tek adamla geici ya da srekli evlenme hakkn bir kurtulu gibi grmeye balayan kadnlara, gitgide alaltc ve ezici olarak grnyorlard. Bu ilerleme kaynan erkeklerden alamazd; nk erkeklerin, gnmze kadar, edimli grup halinde evlenme tatlarndan vazgemek, hibir zaman akllarna bile gelmemitir. Ancak kadnlarn iki bal evlilie geie meydan vermelerinden sonradr ki, erkekler sk tek-elilie girebildiler ama gerekte, bu tek-elilik, yalnzca kadnlar iindir.) ki-bal-aile, yabanllk ile barbarln snrlarnda, ounlukla yabanlln yukar aamasnda, baz baz da barbarln yalnzca aa aamasnda kuruldu ki-bal-aile, barbarlk iin belirleyici aile biimidir; tpk grup halinde evliliin ybanllk, ve tek-eliliinde uygarlk iin olduu gibi. Bunun, kesin tek-elilie kadar gelimesine devam edebilmesi iin, buraya kadar etkisini grm bulunduumuz nedenlerden baka nedenler gerekmitir. ki-bal-aile iinde, topluluk daha o zamandan son birliine, iki atomlu moleklne indirgenmi bulunuyordu: bir erkek ve bir kadn. Doal seme, evliliklerdeki ortaklklar durmadan evlilik dna atma yolundaki yaptn tamamlamt; artk ona bu ynde yapacak hi bir ey kal-
52
mamt. yleyse, eer yeni devindirici gler, toplumsal gler ie karmasayd, iki-bal-aileden yeni bir aile biimi kmas iin hibir neden yoktu. Ama bu yeni devindirici gler ie kart. imdi Amerikay, iki-bal-ailenin klasik topran brakyoruz. Bu lkede, daha yksek bir aile biiminin gelimi olduunu, bulgulanma ve fetihten nce, lkenin herhangi bir yerinde tekeliliin varln gsteren hibir belirti yoktur. Ama Eski Dnyada durum bambakayd. Burada, hayvanlarn evcilletirilmesi ve srler yetitirilmesi, o zamana kadar grlmemi bir zenginlik kaynan [sayfa 279] gelitirmi ve yepyeni toplumsal ilikiler yaratmt. Barbarln aa aamasna kadar, duraan servet hemen yalnzca ev, giysiler, kaba mcevherler ve sandal, silah, en ilkel ev avadanlklar gibi, yiyecek elde edilmesi ve hazrlanmas iin zorunlu aletlerden ibaretti. Yiyecee gelince, onun her gn yeniden kazanlmas gerekiyordu. Bundan byle, oban halklar geliiyorlard: Aryenler, Pencap ve Ganj vadisinde ve Amuderya ile Sirderyann daha da iyi sulad bozkrlarda; Semitler, Dicle ve .rat boylarnda; at, deve, eek, sr, koyun kei ve domuz srleriyle, durmadan oalmak ve et ve st gibi besinleri bol bol salamak iin, yalnzca gz kulak olmak ve en kaba zeni gstermekten baka bir ey istemeyen bir zenginlie sahiptiler. Daha nce yiyecek elde etmekte kullanlan btn aralar geri plana geti; avclk, bir zorunluluk olmaktan karak bir lks haline geldi. Peki, bu yeni servet kime aitti? Balangta, hi kukusuz gense. Ama srler zerindeki zel mlkiyet, erkenden gelimi olmalyd. Musann Birinci Kitab denilen kitabn yazarnca, brahim Peygamberin, kendi z hakk gerei mi [bir aile topluluu bakan olarak], yoksa bir gensin gerekten soydan geme bakan niteliiyle mi, srlerinin sahibi olarak kabul edildiini sylemek gtr. Ama, brahim Peygamberi, modern anlamda bir mlk sahibi (mlik) olarak dnmememiz gerektii de apaktr. Bunun kadar ak olan bir ey de, kendisi hakknda belgelere. sahip bulunduumuz tarih eiinde, daha o zamandan, srlerin her tarafta aile bakanlarnn zel mlkiyetinde olduklardr; tpk barbar zanaatnn rnleri: maden avadanlk ve lks maddeler gibi, tpk insan srs: kleler gibi. nk klelik de, bu andan itibaren tretilmiti. Aa aa-
53
mada bulunan barbar iin, klenin bir deeri yoktu. Bundan tr Amerikan yerlileri, yendikleri dmanlarna kar, yukar bir aamada bulunan barbarlarn yaptklarndan bambaka bir biimde davranyorlard. Erkekler ya ldrlyor, ya da yenenlerin airetine karde olarak kabul ediliyorlard; kadnlarla da, ya evleniliyor ya da onlar da, yaayan ocuklaryla birlikte, yenen airete kabul ediliyorlard. Bu aamada, insan emek-gc, henz kendi bakm [sayfa 280] masraflarn kayda deer bir ekilde aan bir art (fazla) salamaz. Ama hayvanclk, madenlerin ilenmesi, dokumaclk ve sonunda tarmn balamasyla durum adamakll deiti. Eskiden elde edilmeleri o kadar kolay olan kadnlar, bir deiim deeri kazanmlar ve satn alnr olmulard; emek-gc iin de, zellikle srler kesinlikte aile mlkiyeti haline geldii andan itibaren, ayn ey oldu. Aile, hayvan srs kadar hzla oalmyordu. Srlere gzkulak olmak iin daha ok insana gereksinme vard; bu i iin stelik tpk hayvan srs gibi oaltlabilen dman sava tutsaklar kullanlabilirdi. Bir kez ailelerin zel mlkiyetine geip, orada hzla arttktan sonra, bu trl servetler, iki-bal-evlilik ve analk hukuklu gens zerine kurulu topluma byk bir darbe vurdu. ki-bal-evlilik, aile iine yeni bir e sokmutu. Sahici annenin yannda, sahici, delilli ispatl ve byk bir olaslkla gnmzn birok babalarndan ok daha gerek babaya da yer veriyordu. Bu an ailesi iinde yrrlkte bulunan iblmne gre, erkee yiyecein ve bu i iin zorunlu alma aletlerinin salanmas dyordu; bunun sonucu, erkek, bu alma aletlerinin sahibiydi; ayrlma halinde kadna ev eyalar kalrken, erkek, bu aletleri birlikte gtryordu. Demek ki, bu toplumda yrrlkte bulunan treye gre, erkek ayn zamanda yeni beslenme kaynann, hayvan srsnn, daha sonra da yeni alma aracnn, klelerin sahibiydi. Ama gene bu toplumdaki treye gre, ocuklar onun mirass olamazlard. Bu konuda durum yleydi: Analk hukukuna gre, yani soy zinciri yalnzca kadn tarafndan hesapland srece, ve gensteki ilkel miras tresine gre, gentilice akrabalar, balangta yakn gentilicelerinin mirass oluyorlard. Servetin, gens iinde kalmas gerekiyordu. Miras yoluyla geen nesnelerin dk deerde olmalar dolaysyla, ola ki, pratikte, bu miras hep en yakn gentilice akrabalara, yani ana tarafndan
54
kandalara geerdi. Ama, len erkein ocuklar onun gensine deil, analarnn gensine ait idiler; bu ocuklar, balangta, analarnn br kandalaryla birlikte, ve daha sonra, belki birinci dereceden, analarnn mirass olurlard; ama [sayfa 281] babalarnn mirass olamazlard, nk onun gensine ait deillerdi ve herkesin serveti, kendi gensinde kalmak gerekirdi. Demek ki, srlerin sahibi lnce, srler nce onun erkek ve kz kardeleriyle, kz kardelerinin ocuklarna, ya da anasnn kz kardelerinin ocuk ve torunlarna geerdi: Ama kendi z ocuklar miras olamazlard. Servetlerin art, bir yandan aile iinde erkee kadndan daha nemli bir yer kazandryor, bir yandan da bu durumu, geleneksel miras dzenini ocuklar yararna deitirmek iin kullanma eilimini ortaya karyordu. Ama soy zincirinin analk hukukuna gre hesaplanmas yrrlkte kaldka, bu olanakl deildi. yleyse, nce deitirilmesi gereken ey buydu; ve yle de oldu. Bu i, bugn sanlabilecei kadar g olmad. nk bu devrim insanln tanm olduu en kkl devrimlerden biri bir gensin yaamakta olan yelerinden bir tekinin bile durumunda herhangi bir deiiklik yapmak gereini duymad: Gensin btn yeleri, nceleri ne durumda iseler, gene yle kalabildiler. Yalnzca, gelecekte, erkek yelerin ocuklarnn gens iinde kalacaklarn, kadn yenin ocuklarnn ise buradan karlarak babalarnn gensine geeceklerini kararlatrmak, bu i iin yeterliydi. Bylece, kadn tarafndan hesaplanan soy zinciri ve analk miras hukuku kaldrlm, erkek tarafndan hesaplanan soy zinciri ve babalk miras hukuku kurulmutu. Uygar halklarda bu devrimin hangi ada ve nasl gereklemi olduunu bilmiyoruz. Bu i, tamamen tarih-ncesi dnemine ilikindir. Gereklemi bulunan olgunun kendisine gelince, zellikle, Bachofen tarafndan toplanm birok analk hukuku kalnts, bunu gereinden ok kantlamaktadr; yakn zamanlarda ya da gnmzde, bir servet art ve yaama biiminde bir deiiklik (ormanlardan ayrlara g) etkisiyle olduu kadar uygarln ve misyonerlerin tinsel etkisiyle de bu devrimi tamamlayan birok airete bakarak, bu iin ne kadar kolay olduunu gryoruz. Missourideki sekiz airetten altsnda, erkek tarafndan hesaplanan bir soy zinciri ve bir miras dzeni, br ikisinde de, hl kadn tarafndan hesaplanan bir soy-zinciri ve miras dzeni vardr. Shawneler, Miamieler ve Delawarelarda, babalarnn mirass olabilmeleri iin, [sayfa 282] o-
55
cuklara, babalarnn gensine ilikin bir ad vererek onlar baba gensine geirme tresi yerlemitir. nsan, adlarn deitirerek, nesneleri deitirmeye gtren ezel kurnazlk! Ve, dolaysz bir karla drtlnce, gelenek iinde kalarak gelenei ykmak iin bulunan dolambal yol! (Marx.) Bu durumdan, iinden klmaz bir karklk dodu ve buna, ancak babalk hukukuna gemekle, ksmen are bulundu. Ksacas, bu, en doal gei grnyor. (Marx.) Bu geiin, Eski Dnyann uygar halklarndaki olu biimi zerine karlatrmal hukuk uzmanlarnn bize syleyebildikleri eyler iin aslnda, bunlar varsaymlardan ibarettir baknz: M. Kovalevski, Tableau des origines et de Levolution de la famille et de la propriete, Stockholm 1890.] Analk hukukunun ykl, kadn cinsin byk tarihsel yenilgisi oldu. Evde bile, ynetimi elde tutan erkek oldu; kadn aaland, kleleti ve erkein keyif ve ocuk dourma aleti haline geldi. Kadnn zellikle Yunanllarn kahramanlk anda, sonra da klasik ada grlen bu aalanm durumu, giderek sslenip pslendi, aldatc grnlere sokuldu, bazan yumuak biimler altnda sakland; ama hibir zaman ortadan kaldrlmad. Erkeklerin tekelci egemenlii kurulduktan sonra, bunun ilk etkisi; o zamanlar ortaya kan ataerkil ailenin arac biimi iinde kendini gsterdi. Bu aile biimini en bata belirleyen ey, az sonra zerinde duracamz ok-karllk deil, ama zgr ya da deil, belirli saydaki kimselerin, aile bakannn kabaca otoritesi altnda bir aile kurarak rgtlenmesidir. Semitik biim iersinde; bu aile reisi ok-karl olarak yaar; klelerin bir kars ve ocuklar vardr ve btn rgtlenmenin amac, snrlar belli bir alan zerinde, srlerin korunmasdr.[154] Asl nemli olan, klelerin [aileye -.] katmas ve babaca otoritedir; bu yzden de bu aile biiminin en yetkiri rnei, Roma ailesidir. Balangta, familia szc, gnmzdeki darkafal burjuvalarn duygusallk ve kar-koca cilvelerinden yaplma aile anlayn dile getirmez; Romallarda, her eyden nce hatta karkoca ile bunlarn ocuklar iin deil, yalnzca kleler iin kullanlr. .amulus [sayfa 283] evcil kle anlamna gelir ve familia, bir tek adama ait bulunan klelerin btn demektir. Daha Gaius zamannda, familia, id est patrimonium (yani miras pay) vasiyetle braklyordu. Deyim, Romallar tarafndan, iinde, bakann, kadn,
56
ocuklar ve belirli sayda kleyi babalk otoritesi altnda tuttuu ve hepsi zerinde yaatmak ya da ldrmek hakkna sahip bulunduu yeni bir toplumsal rgt belirtmek iin tretildi. Demek ki, szck, tarmn ve trel kleliin balamas ve Aryen talyallarla Yunanllarn ayrlmasndan sonra kurulan Latin airetlerindeki kat aile sisteminden daha eski deildir.[155] Marx ekler: Daha balangta tarmsal hizmetlerle ilgili olduuna gre, modern aile, tohum halinde, yalnzca klelii (servitus) deil, toprakbentlii (servage) de kapsar. Sonralar toplum ve devlet iinde geni lde gelien btn elikiler, minyatr halinde, modern ailenin iinde vardr. Bu aile biimi, iki-bal-aileden tek-elilie geiin belirtisidir. Kadnn balln, yani ocuklarn babaln salama balamak iin, kadn, erkein insafna braklmtr: adam kadn ldrrse, hakkn kullanmaktan baka bir ey yapm olmaz. Ataerkil aile ile birlikte, yazl tarih alanna giriyoruz; ite ancak bu alanda karlatrmal hukuk bilimi bize byk bir yardmda bulunabilir. Ve gerekten, bu bilim, burada, bize, esasl bir ilerleme getirmitir. Gnmzde Srplar ve Bulgarlarda (Dosta szcyle evrilebilecek) zdruga ya da bratstvo (Kardelik) ad altnda, ve Doulu halklarda da deiik bir biim altnda hl grdmz ataerkil ev topluluunun, grup halinde evlilikten km bulunan analk hukuku ile, modern dnyann kar-koca ailesi arasndaki gei aamasn oluturmasnn kantn Maksim Kovalevskiye borlu bulunuyoruz (Tableau des origines et de lvolution de la famille et de la pioprit, Stockholm 1890, s.60-100). Bu, hi deilse antika dnyasnn uygar halklar iin, Aryenler ve Semitler iin tantlanm gibi grnr. Bu tr bir aile topluluunun henz yaamakta bulunan en gzel rnei, Gney Slavlarnn zdrugasdr. [sayfa 284] Zdruga, ayn babadan gelen ve karlaryla birlikte ayn iftlikte oturan eitli kuaklar kapsar; bunlar tarlalarn birlikte eker, ortaklaa beslenir, ortaklaa giyinirler ve rn fazlalarna da ortaklaa sahip olurlar. Topluluk, evi darya kar temsil eden evin efendisinin (domacin) yksek ynetimi altnda bulunur; evin efendisi, dk deerdeki nesneleri satma hakkna sahiptir; para ilerine o bakar ve gnlk ilerin sorumluluunu o tar. Seimle atanr; ama topluluun en yal kiisi olmas zorunlu deildir. Topluluktaki kadnlarla onlarn
57
yapt iler genellikle domacinin kars olan evin hanm efendisinin (domacica) ynetimi altnda bulunur. Gen kzlar iin koca seiminde, evin hanmnn da, hatta ounlukla ar basan, oy hakk vardr. Ama btn ilerde asl yetki aile meclisinde, kadnerkek btn erginlerden toplanm olan kuruldadr. Evin efendisi bu kurula hesap verir; kesin kararlar bu kurul alr, btn topluluk yeleri zerindeki yarglama yetkisini gene bu kurul kullanr, zellikle toprak vb. gibi belirli bir nemdeki alm-satmlar bu kurul kararlatrr. Rusyada da bu byk aile birliklerinin ortadan kalkmam bulunduu, bundan on yl kadar nce saptanmtr.[156] Gnmzde, bu aile topluluklarnn, Rus halk tresinde, obscina ya da ky cemaatlerinden (communaute villageoise) daha az kkl olmad, genellikle kabul ediliyor. Bu aile birlikleri, en eski Rus mecellesinde (yasalar dergisi), Yaroslav Pravdasnda, Dalmaya yasalarnda[157] tad adla (vervj), ve bunun gibi Polonya ve ek tarih kaynaklarnda da yer alr. Heuslere gre (Institutions de droit germanique), Almanlarda da, iktisad birim; balangta,. modern anlamda kar-koca ailesi deil, birok kuak ya da birok kar-koca ailesinden kurulu ve stelik ounlukla kleleri de kapsayan ev birliidir (association domestique). Roma ailesi de bu tipe baldr ve bu yzden, babann mutlak egemenlii ve ailenin br yelerinin baba karsnda hibir hakka sahip olmamalar, bir zamandan beri iddetli tartma konusu olmutur. Ayn tr aile birlikleri, herhalde rlanda Keltlerinde de mevcuttu; .ransa da, bu birlikler, Devrime kadar, Nivernaisde, paronneries ad altnda varlklarn [sayfa 285] srdrrler, bugn de, .ranche-Comtde, henz tamamen ortadan kalkmamlardr. Louhans (Sanett-Loire) blgesinde, atya kadar ykselen ortak merkez salonu bulunan byk ky evleri grlr; salonu, epeevre, alt ya da sekiz basamakla klan yatak odalar evirir. Bu evlerde, ayn ailenin eitli kuaklar otururlar. Hindistanda, topra ortaklaa eken ev topluluklar, daha, Byk skender zamannda, Nearkhos tarafndan szkonusu edilmiti: bu topluluklar, gnmzde de, ayn blgede, Pencapta ve lkenin btn kuzey-batsnda varlklarn srdryorlar. Kovalevski, bu ev topluluunun Kafkasya daki varln bizzat gsterebilmitir. Cezayirde, bu topluluk, Kabileler arasnda varln srdrmekte-
58
dir. Bunun Amerikada da bir zamanlar varolmu olmas gerekir. Zuritann anlatt eski Meksikada yaayan calpullis lerde,[158] bu aile trnn varl iddia olunur; buna karlk Cunow, (Ausland[159] 1890, no 42-44) fetih anda, Peruda, ekili topraklarn devirli paylalmas, buna gre bireysel ekimi ile birlikte, bir eit mark kuruluunun (ve garip olan, orada marka marka deniyordu) varolduunu olduka ak bir biimde tantlamtr. Herhalde topraa ortaklaa sahip olan ve toprakta ortaklaa tarm yapan ataerkil ev topluluu, imdi nce olduundan ok baka bir nem kazanr. Bunun, uygar halklarda ve antika dnyasnn birok br halklarnda, analk hukuklu aileyle kar-koca ailesi arasnda oynad byk gei rolnden artk kuku duyamayz. Biraz ilerde, Kovalevskinin bu konuda kard baka bir sonutan szedeceiz ki, buna gre, ataerkil ev topluluu, ayn zamanda, iinden bireysel tarm ve topraklarla meralarn nce belirli zaman aralklaryla, sonra kesinlikle blld ky cemaati ya da markn km bulunduu gei aamasn oluturuyordu. Bu ev topluluklar iinde aile yaamna gelince, hi deilse Rusyada evlek bakanlarnn, topluluktaki kadnlara, zellikle gelinlerine kar durumlarn ktye kullanarak, ounlukla bunlardan bir harem kurduu yolunda bir ne sahip bulunduklarna dikkat etmek yerinde olur; bu nokta zerinde Rus halk trkleri yeteri kadar uzdillidir. [sayfa 286] Analk hukukunun yklmasyla hzla gelimi olan tek-elilie gemeden nce, ok-karllk ve ok-kocallk zerine birka sz daha [etmek gerekiyor -.]. Bu iki evlilik biimi, bunlar kendilerini bir lkede ayn zamanda birlikte gstermedike, istisnasz, sz yerindeyse, tarihin lks rnlerinden baka bir ey olamaz; ki, bilindii gibi, ok-kocallk ile ok-kar-lln, bir lkede, ayn zamanda yanyana varolduklar grlmemitir. yleyse, ok-karllktan yoksun kalan erkekler, ok-kocallk tarafndan kede braklan kadnlarn yannda kendilerini avunduramadklarna ve toplumsal kurulular ne olursa olsun, imdiye kadar erkeklerle kadnlarn says duyulur lde birbirine eit bulunduuna gre, bu evlenme biimlerinden biri ya da brnn yaygnlamas olanaksz demektir. Gerekte bir erkein ok-karl olmas aka kleliin rnyd ve birka istisnai durumla snrlanyordu. Semitik ataerkil aile iinde, yalnzca aile reisi ve en ok oullardan birka, ok-karl duru-
59
munda yaarlar; brlerinin tek kadnla yetinmeleri gerekir. Gnmzde de, btn Douda durum byledir; ok-karllk; zenginlerin ve byklerin bir ayrcaldr ve balca kayna kle satn alnmasdr; halk kitlesi tek-elilik halinde yaar. Hindistan ve Tibetteki ok-kocallk da bundan daha az istisna bir durum deildir; kkeni henz derinliine incelenmemi bulunan grup halinde evlilie balanr. ok-kocallk, pratikte, mslmanlarn kskan harem rgtnden ok daha hogrl gibi grnr. Hindistandaki Nairlerde , drt ya da daha ok erkek, bir kadna ortaklaa sahip olabilirler; ama bunun dnda, bu erkeklerden herbiri, baka ya da daha fazla erkekle birlikte, bir ikinci, hatta bir nc, bir drdnc, vb. kadna da sahip olabilir. Mac Lennann, yelerine ayn zamanda birok kulbe dahil olmay salayan ve bizzat kendisi tarafndan anlatlan bu evlenme kulplerinde yeni bir kulp halinde evlenme snf bulgulamam olmas dorusu bir mucizedir. Zaten bu evlenme kulb pratii, asla gerek bir ok-kocallk deildir; tam tersine, Giraud-Teulonun gstermi olduu gibi, grup halinde evliliin bir zel biimidir; erkekler ok-karl, kadnlar okkocal halinde yaarlar. [sayfa 287] 4. Tek-eli-aile (La famille monogamique). Daha nce gsterilmi olduu gibi, tek-eli-aile, barbarln orta ve yukar aamalar arasndaki snr oluturan ada, iki-bal-aileden doar; kesin yengisi, balang durumundaki uygarln belirtilerinden biridir. Babalar kesinlikle bilinen ocuklar yetitirmek amacyla, bu aile, erkek egemenlii zerine kurulmutur; babaln kesinlikle bilinmesi gerekliydi, nk bu ocuklar, dolaysz miraslar olarak, bir gn babalarnn servetine sahip olacaklardr. Tek eli aile, iki bal evlilikten, artk taraflardan ikisinin de istedikleri zaman zemeyecekleri evlilik bann daha salamlamasyla ayrlr. Genel kural olarak, imdi yalnz erkek bu ba zer ve karsn boayabilir. Sadakatsizlik hakk, ayrca, hi deilse tre tarafndan; imdiye kadar erkein tekelinde braklmtr (Code Napolon) bu ayrcal aka erkee veriyor, yeter ki, dp kalkt kadn karsnn evine getirmesin[160]); ve bu hak, toplumsal gelime ykseldii lde, hep daha ok kullanlr; ama kadn eski cinsel pratii anmsar da onu daha zorlu bir biimde cezalandrlr. Yeni aile biimini, btn sertlii iinde, ilkin Yunanllarda grrz. Marxn yazm olduu gibi, mitolojideki tanralarn rol;
60
kadnlarn daha zgr, daha saygdeer bir duruma sahip bulunduklar daha eski bir a betimler; ama kahramanlk anda kadn erkein stnl ve klelerin rekabeti dolaysyla iyice aalanm olarak gryoruz. Daha iyisi, Odise de Telemakun anasn nasl azarlad ve nasl susturduu okunsun. Homerosta, ele geirilen kadnlar, yenenlerin cinsel keyfine teslim edilirler; herkesin bir sras vardr, efler hiyerarik sralarna gre, en gzellerini seerler; btn lyadann, bu kle kadnlardan biri konusunda, Akhilleus ile Agamemnon arasndaki bir ekime etrafnda dnd bilinir. Homerosun azbuuk nemli her kahraman iin, bu kahramann adrn ve yatan paylat bir tutsak kadndan szedilir. Galip erkek, bu gen kzlar dnte lkesine ve karsnn yaad eve gtrr. Aiskhylosta Agamemnon Kassandray byle gtrr. Bu kle [sayfa 288] kadnlardan doan erkek ocuklar, baba mirasndan kk bir pay alrlar ve zgr insanlar olarak kabul edilirler; bylece, Telamonun tred olu Teukros; babasnn adn tamak hakkna sahiptir. Yasal kar btn bunlara katlanmak ama iffetini sk skya koruyup, kocaya ballkta kusur etmemek zorundadr. Kahramanlk andaki Yunan kadnnn, uygarlk andakinden daha ok sayg grd dorudur; ama sonunda, erkek iin, kendi meru miraslarnn anas, evin en byk kadn yneticisi ve ilerinden istediklerini istedii gibi kullanabilecei ve kulland kadn klelerin gzeticisi olmaktan baka bir ey deildir. Tek-eli-evliliin yansra kleliin varl, ruhlar ve vcutlaryla [efendi -.] erkee ait gen ve gzel kle kadnlarn bulunmas; ite daha balangta tek-elilie kendi zgl niteliini, veren ey budur; erkek iin deil, yalnzca kadn iin tek-eli olmak. Tek elilik, bu nitelii, gnmzde de hl koruyor. Daha sonraki an Yunanllar iin Dorlarla yonlar arasnda bir ayrm yapmak gerekir. Klasik rneini Ispartann oluturduu birinciler, birok bakmdan, bizzat Homerosun betimlediinden daha ilkel bir nitelik tayan evlilik ilikilerine sahiptirler. Ispartada, Isparta devlet anlayna gre deitirilmi ve henz grup halinde evliliin birok bulank ansn tayan iki-bal-evlilik hkm srer. ocuksuz evlilikler bozulur; Kral Anaksandrides (M 650ye doru), ksr karsnn yansra ikinci bir kadn ald ve iki evli oldu; ayn ada karlarnn ikisi de ksr kan Kral Ariston, nc bir kadn ald; ama buna karlk, ncekilerden birini boad. br yandan;
61
birka erkek karde bir kadna ortaklaa sahip olabiliyorlard, arkadann karsndan holanan biri, onunla bu kadn paylaabiliyordu; karsn (Bismarcka yarar bir deyimle) gl bir damzlkn yararlanmasna hazr bulundurmak, hatta bu damzlk yurtta saylmasa bile, uygun karlanyordu. Plutharkosun, iinde, Ispartal bir kadnn, kendisine neride bulunan n kocasna gnderdiini okuduumuz bir paras, (Schmanna gre) trelerde daha da byk bir zgrln hkm srmekte olduunu gsterir. Bundan tr, gerek bir kandrma, kocasnn haberi olmadan kadnn ona [sayfa 289] sadakatsizlik gstermesi, grlmemi bir eydi. br yandan, evcil klelik, Ispartada hi deilse en iyi nda, bilinmiyordu; demirba kleler, beylik yerlerde, ayr olarak oturuyorlard; yleyse, Ispartallar iin[161] onlarn karlarn almak eilimi (tentation) ok nemsizdi. Btn bu koullarn zorunlu sonucu olarak, Ispartal kadnlar, br Yunan kadnlarndan ok daha saygdeer bir duruma sahip bulunuyorlard. Eski Yunanllarn kendilerinden sayg ile szedip, syleilerini kaydetmek zahmetine katlandklar kadnlar, yalnzca Ispartal kadnlarla, Atinann sekin hafif merep kadnlardr (htares). Atinann, kendilerini tipik bir rnek olarak temsil ettii yonlarda ise durum bambakadr. Gen kzlar, yalnzca eirme; dokuma ve diki, olsa olsa biraz da okuyup yazma renirlerdi. Deyim yerindeyse, drt duvar arasna kapatlmlard ve ancak br kadnlarla dp kalkarlard. Harem dairesi (le gynece) st katta ve arkaya bakan, evden ayr bir ksmd; erkekler, zellikle yabanclar, oraya kolayca giremezdi; erkek konuklar gelince, kadnlar oraya ekilirlerdi. Yanlarnda bir kle kadn (cariye) bulunmadka kadnlar sokaa kmazlard; evde, sk bir gzetim altnda yaarlard; Aristophanes, aklar korkutmaya yarayan moloslardan, iri kym beki kpeklerinden szeder[162]; ve hi deilse Asya kentlerin de, kadnlar gzetmek iin harem aalar kullanlrd, ki bunlar daha Herodotos zamannda Sakz adasnda ticari ereklerle idi edilir ve Wachsmutha gre, yalnzca Barbarlar tarafndan satn alnmazlard. Euripideste, kadnlar oikourema, ev eyas (szck ntrdr [yani erkek ya da dii deildir -.]) olarak nitelendirilmitir; ve ocuk dourmak ii bir yana, kadn, Atinal erkek iin, ba hizmetiden baka bir ey deildi. Erkek, atletlere zg beden hareketleri yapar, genel siyaset tartmalarna katlrd; kadn bunlarn
62
dnda tutulurdu. stelik, ounlukla erkein emrinde kle kadnlar bulunurdu, ve Atinann en parlak anda, her eyden nce devlet tarafndan kolaylatrlan ok yaygn bir fuhu vard. te, bu fuhu temeli zerindedir ki, Isparta kadnlarnn karakter bakmndan egemen olduklar antika kadn dnyasnn [sayfa 290] genel dzeyine, zeka ve sanatsal beeninin eitimiyle, o kadar yksekten egemen olan Yunan kadnlarna zg nitelikler gelimitir. Ama, kadn olmak iin, nce hafifmerepliin (htarisme) gerekmesi, Atina ailesinin ocana incir diker. Bu Atina ailesi, zaman boyunca, yalnz br yonlarn deil, gitgide artan lde ktadaki ve kolonilerdeki btn Yunanllarn, ev ilikilerinde kendilerine rnek aldklar bir tip oldu. Hapislie ve gzetime karn, Yunan kadnlar, gene de, kocalarn aldatma frsatn ounlukla buluyorlard. Karlarna kar sevgi gstermekten utanan kocalar, hafifmerep kadnlarla her trl akdalk macerasyla gnlerini gn ediyorlard; nedir ki, kadnlarn alalmasnn c, erkeklerin de alalmasyla alnm oldu; erkekler, iren olanclk pratiine decek ve Ganymedes mitosuyla tanrlarn onurdan drerek, bizzat kendi onurlarn da yitirecek kadar alaldlar. lkan en uygar ve en geni gelimi halk iinde inceleyebildiimiz kadaryla, tek-eliliin balangc byle oldu. Tek-elilik, hi bir ekilde, bireysel cinsel akn meyvesi olmad; evlilikler, gemite olduu gibi, gene bykler tarafndan kararlatrldklarna gre, tek-elilikle bireysel cinsel akn hibir ilikisi yoktu. Bu doal koullar zerine deil, iktisadi koullar [yani, zel mlkiyetin, ilkel ve kendiliinden ortaklaa mlkiyet zerindeki yengisi] zerine kurulmu ilk aile biimi oldu. Aile iinde erkein egemenlii ve yalnzca ondan olabilecek ve babann serveti kendilerine kalacak ocuklarn domas, kar-koca evliliinin (mariage conjugal), Yunanllar tarafndan itenlikle aklanmam gerek erekleri ite bunlard. Bununla birlikte, bu evlilik onlar iin bir yk, tanrlara, devlete ve atalarna kar, yerine getirmeleri gereken bir grevdi. [Atinada yasa yalnzca evlilii zorunlu hale getirmekle kalmyor, ayrca koca tarafndan, evlilik grevleri adn verdii eyin de asgari lde yerine getirilmesini zorunlu klyordu.] yleyse, kar-koca evlilii tarihe asla erkekle kadnn karlkl uzlamas olarak girmez ve hele en yksek evlenme biimi olarak asla kabul edilemez. Tersine: bir cinsin br tarafndan uyruk
63
altna alnmas olarak btn [sayfa 291] tarih-ncesinin o zamana kadar bilmedii, iki cins arasndaki bir atmann aa vurulmas olarak ortaya kar. 1846da, Marx ve benim tarafmdan meydana getirilmi, yaymlanmam eski bir el yazmasnda u satrlar buluyorum: lk iblm, erkekle kadn arasnda, dl verme bakmndan yaplan i blmdr.* Ve imdi ekleyebilirim: Tarihte kendini gsteren ilk snf atmas, erkekle kadn arasndaki uzlamaz kartln kar-koca evlilii iindeki gelimesiyle; ve ilk snf basks da dii cinsin erkek cins tarafndan bask altna alnmasyla dmdetir. Kar-koca evlilii, byk bir tarihsel ilerlemedir; ama ayn zamanda, klelik ve zel mlkiyetin yansra, gnmze kadar uzanan ve bazlarnn gnen ve gelimesi, bazlarnn da ac ve gerilemesiyle elde edildiine gre, o her ilerlemenin ayn zamanda grece bir gerileme olduu a aar. Kar-koca evlilii, uygarlam toplumun hcre-biimidir; biz, bu biim zerinde, doludizgin gelien uzlamaz kartlk ve elikilerin iyzn inceleyebiliriz. ki-bal-evliliin yengisiyle olsun, hatta kar-koca evliliinin yengisiyle olsun, cinsel ilikilerdeki eski grece zgrlk asla ortadan kalkmad. Pnalen (ortaklaa) gruplarn yava yava ortadan kalkmasyla en dar snrlarna ekilmi bulunan eski evlilik sistemi, gelimekte bulunan aileye hala bir ortam hizmeti gryordu ve uygarln balang ana kadar ona bal kald. Sonunda, bu eski evlilik sistemi, aile zerine ken karanlk bir blge gibi, insanla uygarlk dnemi iine kadar yapp kalan htarismein yeni biimi iinde kayboldu. Morgan, htarisme ad altnda, erkeklerin, kar-koca evlilii dnda, evli olmayan kadnlarla evlilik-d ilikilerini anlar; bu ilikiler bilindii gibi, btn uygarlk dnemi sresince ok deiik biimler altnda varlklarn srdrerek, gitgide ak fuhu biimine dnerler. Bu htarisme, dorudan doruya grup halinde evlenmeden, kadnlarn, iffet haklarn elde etmek iin, kendilerini vermesinden gelir. Para iin kendini vermek, nce bir dinsel eylem oldu; bu i, Ak tanrasnn tapnanda yaplyor ve para, balangta [sayfa 292] tapnak hazinesine gidiyordu. Ermenistandaki Anaitis, Korentteki Afrodit tapnaklarnn kleleri[163], tpk Hindistan tapnak* Bkz. K. Marx, .. Engels, Alman deolojisi [.euerbach], Sol Yaynlar, Ankara 1976; Marx-Engels, Seme Yaptlar, 1, s. 37. -Ed.
64
larna bal ve bayader ad verilen (bu szck Portekiz dilindeki bailadeirann, danszn bozulmu bir biimidir) kutsal danszler gibi, ilk fahieler oldular. Balangta btn kadnlar iin bir grev olan bu kendini verme, sonralar btn br kadnlar yerine, yalnzca rahibeler tarafndan uygulanr oldu. Baka halklarda, htarisme, kzlara evlilikten nce tannan cinsel zgrlkten kar; yleyse, bize baka bir yoldan ulam bulunan htarisme, bu durumda da, grup halinde evliliin ilk kalntsdr. Maddi mallardaki eitsizliin ortaya kmasndan sonra, yani barbarln yukar aamasndan itibaren, kle emeinin yansra, cretlilik de kendiliinden ortaya kt; ve ayn zamanda, bununla zorunlu bir biimde bal olarak; kle kadnn kendini verme zorunluluunun yansra, zgr kadnlarn profesyonel fuhu da grld. Bylece, grup halinde evliliin uygarla brakt miras, iki yanldr; tpk uygarln yaratt her eyin iki yanl, ikircil, iki yan kesen, eliik olmas gibi: burada tek elilik, urada, en ar biimi fuhu dahil, htarisme. Bu htarisme, tpk herhangi bir baka toplumsal kurum gibi, toplumsal bir kurumdur; eski cinsel zgrl korumaya yarar ama erkekler yararna. Gerekte yalnzca hogryle karlanmakla kalmaz, zellikle ynetici snflar tarafndan, gle oynaya uygulanr; ama szle sulanr. Bununla birlikte, aslnda htarismein knanmas erkekler iin deil; yalnzca kadnlar iindir; bylece, erkein kadn zerindeki kaytsz artsz stnln, toplumun temel yasas olarak bir kez daha aklamak iin, kadnlar toplum dna srlp atlr. Ama bundan, bizzat tek-elilik iinde, ikinci bir atk (antinomie) doar. htarisme sayesinde yaamn tadn karan kocann yansra, yzst braklm kar vardr. Ve atknn iki teriminden yalnzca biri varolamaz [ancak ikisi birden varolabilir -.]; tpk, yars yendikten sonra, elde btn bir elmann kalamayaca gibi. Bununla birlikte, kadnlar tarafndan gzleri alncaya kadar, erkekler; elmann yarsn yedikten sonra da, onun btnne sahip olacaklar kansndaydlar gibi grnr. Kar-koca evliliiyle birlikte, ortaya, o zamana kadar bilinmeyen srekli iki [sayfa 293] toplumsal tip kar: kadnn devine bal a ve aldatlm koca. Erkekler, kadnlar zerinde zafer kazanmlard; ama maluplar galipleri [boynuzla - ] talandrma iini, merte zerlerine aldlar. Kar-koca evlilii ve htarismein yansra, ealdatma, kanlmaz bir toplumsal
65
kurum haline geldi, yasaklanm, iddetle cezalandrlan, ama yok edilmesi olanaksz bir toplumsal kurum. Babaln gereklii, gemite olduu gibi, gene meru bir kanya dayanr kald; ve zmlenmez elikiyi zmlemek iin, Code Napolon yle buyurdu: Madde 213. Evlilik srasnda gebe kalnan ocuun babas, kocadr. bin yllk kar-koca evliliinin vard yce sonu, ite budur. yleyse, kar-koca ailesinde, tarihsel kkeninin iznini koruduu ve erkek ile kadn arasndaki atmay, erkein salt egemenlii aracyla kendini gsterdii biimde aka ortaya kard durumlarda, snflara blnm toplumun, uygarln balarndan beri, zebilme, ya da stesinden gelebilme baarsn gsteremeden iinde devinip durduu kartlk ve elikilerin [aile apna -.] indirgenmi bir imgesine sahip bulunuyoruz. Anlalmas kolaydr ki, burada yalnzca, evlilik yaamnn, btn bu kurumun balangtan gelen nitelik dzenine gerekten uyduu, ama bu dzen iinde, kadnn erkek egemenliine kar bakaldrd o kar-koca evlilii durumlarndan sz ediyorum. Aslnda btn evliliklerin byle olmadn da, hi kimse, devletler arasnda olduu kadar, evde de stnln salamakta yeteneksiz kalan ve bunun sonucu, elde tutmaya layk olmad egemenlii karsna kaptran darkafal Alman burjuvasndan daha iyi bilemez. Ama buna karlk, o kendisinin, ounlukla bandan ok daha can skc servenler geen talihsiz .ransz yoldandan daha stn olduuna iyice inanr. Zaten kar-koca ailesi; her yerde ve her zaman, Yunanllardaki gibi, klasik ve kesin ekline brnmemitir. Dnyann gelecekteki fatihleri olarak, Yunanllara gre daha az ince de olsa, daha geni grlere sahip bulunan Romallarda, kadn daha zgrd ve daha byk bir sayg gryordu. Romal erkek, evlilik sadakatinin, kars zerinde sahip [sayfa 294] olduu lm-dirim hakkyla, yeteri kadar salama balandna inanyordu. Zaten, kadn da, tpk kocas gibi, evlilie istedii zaman son verebilirdi. Ama kar-koca evliliinin gelimesindeki en byk ilerleme, elle tutulur biimde, Almanlarn tarihe giriiyle meydana geldi; bu da, kukusuz yokluk iinde bulunmalar nedeniyle, o ada, tek-eliliin onlarda ikibal evlilikten henz tamamen kurtulmam olmasndandr. Bu sonucu, Tacitus tarafndan anlm bulunan durumdan kart-
66
yoruz: nce, evliliin kutsal saylm olmasna karn Alman erkekleri bir tek kadnla yetinirler: kadnlar iffetlerini kuanm olarak yaarlar, bykler ve airet bakanlar iin, ok-karllk gene de yrrlkteydi: ilerinde iki-bal-evliliin varolduu, Amerikallardaki duruma benzer bir durum. kinci olarak, analk hukukundan babalk hukukuna gei, henz pek yeni olmalyd; nk anann erkek kardei analk hukukuna gre en yakn gentilice erkek akraba babadan daha yakn bir akraba olarak saylyordu; ki bu durum ayn zamanda Marxn, ounlukla syledii gibi, ilerinde kendi z ilkel zamanlarmz anlamay salayan anahtar bulmu olduu Amerikan yerlilerinin grne de uyuyordu. Ve nc olarak, Almanlar arasnda kadnlar byk sayg gryorlard ve hatta kamu ileri zerinde bile etkili oluyorlard, ki bu tek-elilie zg erkek stnl ile eliki halindedir. Hemen btn bu noktalar zerinde, Almanlar, grm olduumuz gibi, aralarnda iki-bal evliliin de bsbtn yitip gitmemi olduu Ispartallarla uygunluk halinde bulunuyorlar. Bu bakmdan da, Almanlarla, dnyaya yepyeni bir e giriyordu. Halklarn birbiriyle karmas sonucu, zamanla Roma dnyasnn ykntlar zerinde kurulan yeni tek-elilik, erkek stnln daha yumuak biimlere brndrd ve kadnlara, hi deilse grnte, klasik antikada asla grmedikleri ok daha saygn ve ok daha zgr bir yer verdi. Bylece, ilk kez olarak, tek-elilikten itibaren duruma gre, tek-elilikte, tek-eliliin yansra, ya da tekelilie kar zerinde tek-elilie borlu bulunduumuz en byk meru ilerlemenin: o zamana kadar dnyada bilinmeyen, iki cins arasndaki modern bireysel akn geliebilecei temel, domu oluyordu. [sayfa 295] Ama bu ilerleme, aslnda Cermenlerin hala iki-bal-aile rejiminde yaamalar, ve kadnn kendi z aile rejimleri iindeki durumunu, elden geldiince, tek-elilikte de korumalar sonucuydu; yoksa Cermen trelerinin, iki-bal-evliliin, tek-elilie zg, zorlu elikiler iinde devinmedii yaln olgusuna indirgenen o hayranla deer ve efsanemsi temizlii sonucu deildi. Tam tersine: zellikle gney-douya doru yaptklar glerde, Karadeniz kylarna kadar uzanan steplerdeki gebeler arasnda Cermenlerin ahlk adamakll bozulmutu; bu halklardan, binicilikteki becerilerinin yansra, Ammianusun Taifallar ve Prokopiosun Herller konusundaki kesinlikle tanklk etmi olduklar gibi, onlarn doaya aykr
67
kusurlarn da almlard. Ama her ne kadar, bilinen btn aile biimleri arasnda, yalnzca tek-elilik, iinde modern cinsel akn geliebildii aile biimi olduysa da, bu asla modern cinsel akn, elerin karlkl ak biimiyle, yalnzca, hatta balca tek-elilik iinde gelitii anlamna gelmez. Durmu-oturmu ve erkek egemenlii altndaki karkoca evlilii, zl gerei, bunun byle olmasna aykryd. Btn tarihsel bakmdan etkin snflarda, yani btn ynetici snflarda, evlenme akdi, iki-bal-aileden beri, ne idi ise o kald, byklerin dzene koyduu bir uzlama ii. Cinsel ak tarihsel bakmdan ilk kez olarak bir tutku, (hi deilse ynetici snftan) tm insanlara zg bir tutku ve cinsel igdnn en yksek biimi ona zg niteliini kazandran da budur olarak ortaya kt zaman, bu ilk biim, yani ortaan valye ak, hi de bir kar-koca ak deildir. Tersine. Klasik biimiyle, ozanlarnn gklere kard Provencelilerde, bu akn gemisi yelkenlerini e aldatmaya doru iirir. Provenale ak iirinin iei albadr (aubadelar); Almanlar buna Tagelieder derler. Bu iirler, grlmeden kaabilmesi iin, tan yerinin ilk klar belirir belirmez kendisini aracak erketeci darda ortal gzetlerken, valyenin, sevgilisiyle bir bakasnn kars nasl yattn, ateli renklerle anlatr; iirin en yksek noktasn da, ayrlk sahnesi oluturur. Kuzey .ranszlar, ve hatta namuslu Almanlar bile, bu iir trn, kendisine uygun den valye ak zentileriyle birlikte benimsediler; ve bizim Wolfram von Eschenbach, [sayfa 296] bu dikenli konuda, onun uzun kahramanlk iirinden ye tuttuum, nefis Tagelieder brakt. Gnmzde, bir burjuva evlenmesi iki biimde yaplr. Katolik lkelerde, eskiden olduu gibi, burjuva delikanlsna gerekli kadn bulanlar, onun bykleridir; ve bunun doal sonucu, tekeliliin kapsad elikilerin en tam bir ekilde gelimesidir: erkek tarafnda, drt ba mamur htarisme; kadn tarafnda, drt ba mamur ealdatma. Eer katolik kilisesi boanmay yasaklamsa, bunun tek nedeni, hi kukusuz, lme olduu kadar, ealdatmaya da bir arenin bulunmadn kabul etmi olmasdr. Buna karlk, protestan lkelerde, burjuva olunun, kendi snfnn kadnlar arasndan, azok zgrlkle seme hakkna sahip bulunmas kuraldandr; yle ki, evliliin temelinde bir dereceye kadar ak bulunabilir, ve protestan iki yzllne uygun dtnden, evliliin
68
temelinde her zaman akn bulunduu varsaylr. Burada, erkein htarismei daha gevek, kadnn ealdatmas daha seyrek bir halalr. Ne var ki, her trl evlilik iinde, insanlar evlenmeden nce ne iseler, gene o kaldklarndan, ve protestan lkelerdeki burjuvalar da ounlukla darkafal olduklarndan, bu protestan tek-elilik, en iyi durumlarn ortalamasnda, evlilik birliine, aile mutluluu ad taklan ar bir canskntsndan baka bir ey getirmez. Bu iki evlilik ynteminin en iyi aynas romandr: katolik biimi iin .ransz roman; protestan biimi iin Alman roman. Bu iki romandan herbirinde, erkek kendine uygun deni bulacak: Alman romannda, delikanl, gen kz; .ransz romannda, koca, boynuzlar. Bu ikisinden hangisinin en kt pay aldn sylemek de, her zaman kolay deildir. Bu yzden, Alman romanndaki cansknts, .ransz burjuvasnda, .ransz romanndaki immoralitnin (ahlkszln) darkafal Almanda uyandrdna eit bir tiksinti uyandrr. Ama u son zamanlarda, Berlin bir dnya bakenti haline geldiinden bu yana, Alman roman da, orada oktan beri iyice tannmakta olan htarisme ve ealdatma bakmndan, utangal brakarak, takviye almaya balam bulunuyor. Ama her iki durumda da, evlilik, elerin snf durumu zerine kurulmutur; bu bakmdan her zaman kendi dlarnda kararlatrlan bir evlilik demektir. Gene her iki durumda [sayfa 297] da, durumun gereklerine gre yaplan bu evlilik, ounlukla en pis fuhu haline dnr bazan her iki tarafn, ama daha ok kadnn fuhu haline; eer kadn alelade orospudan ayrlyorsa, bunun tek nedeni, vcudunu, bir creti gibi, para bana kiralamayp, bir kle gibi, bir seferde tamamen satmasdr. .ouriernin sz, durumun gereklerine gre yaplm btn evlenmelere uygun der: Nasl dilbiliminde, iki olumsuz szckten bir olumlama karsa, tpk onun gibi, evlilik ahlknda da, iki fuhutan bir iffet kar. Cinsel ak, ancak ezilen snflar iinde, yani gnmzde, proletarya iinde, kadnla kurulan ilikilerin gerek kural olabilir ve ancak proletarya iinde durum byledir; bu ilikiler toplum tarafndan ister onaylansn, ister onaylanmasn. Ama burada, klasik tek-eliliin btn temelleri yklmtr. Proletaryada, tek-elilik ve erkek stnlnn, kendisinin korunmas ve miraslara gemesi iin kurulmu olduu hibir mlkiyet bulunmaz; yleyse, bu snfta,
69
erkek stnln yararl hale getirmek iin hibir uyarc yoktur. stelik, hatta bunu salamak iin gerekli aralar bile eksiktir bu stnl koruyan burjuva hukuku, yalnzca mlk sahipleri ve onlarn proleterlerle olan ilikileri iin mevcuttur; tuzluya oturur; yleyse, para yokluundan, iinin kars karsndaki durumunda hibir geerlilie sahip deildir. inin, kars karsndaki durumunda, koullara gre, bambaka kiisel ve toplumsal ilikiler hkm srer. Ve stelik, byk sanayi, kadn evden kopararak emek pazarna ve fabrikaya gnderdii, ve onu ounlukla ailenin destei durumuna getirdiinden beri, proleterin evinde, erkek stnlnn son kalnts da temelini yitirmi oldu belki, tek-elilikle birlikte treye girmi bulunan, kadnlara kar bir kabalk art hari. Bylece, Tanrnn dnyevi ve uhrevi tm kayrasna karn ve hatta eler arasnda en tutkulu ak ve en kesin ballk da olsa, proleter ailesi, artk terimin gerek anlamnda tek-eli biiminde bir aile deildir. Bundan tr tek-eliliin ayrlmaz yoldalar: htarisme ve ealdatma, proleter aile iinde ancak ve her zaman ok silik bir rol oynar; kadn, boanma hakkn gerekte yeniden elde etmitir; eer birbirine dayanamaz bir duruma gelinirse, [sayfa 298] ayrlmak ye tutulur. Szn ksas, proletarya evlilii, szcn etimolojik (kaynaa degin) anlamnda tek-eli biimindedir, ama tarihsel anlamnda, asla tek-eli biiminde deildir. Hukukularmza gre, yasalardaki ilerleme, kadnlarn btn yaknma nedenlerini, gitgide artan bir lde, ortadan kaldryor. Modern uygarln yasama sistemleri, ilk olarak, evliliin geerli olabilmesi iin, elerin zgrce onadklar bir szleme olmas gerektiini, ikinci olarak da, evlilik sresince, elerin birbirine kar ayn hak ve grevlere sahip olmalar gerektiini kabul etmektedirler. Eer bu iki koul, mantksal bir biimde gereklemi olayd, kadnlar btn istediklerine sahip olabilirlerdi. zgl bir ekilde hukuksal bir nitelik tayan bu kantlama, cumhuriyeti burjuvann proleter hakkn reddetmek ve onun azn kapamak iin kulland kantlamann ta kendisidir. szlemesi de taraflar arasnda zgrce yaplm saylr. Ama bu zgrlk, taraflar arasndaki eitliin, yasa tarafndan kat zerinde kurulmasna dayanr. Snf durumlar arasndaki ayrln taraflardan birine verdii g, bu gl tarafn br zerindeki basks iki tarafn gerek iktisadi durumu, btn bunlar yasay hi ilgilendirmez ve
70
i szlemesi sresi boyunca, biri ya da br aka vazgemedike, iki taraf da ayn haklardan yararlanyor saylr. Ama iktisadi koullar, iiyi, szmona hak eitliinin hatta son krntlarndan da vazgemeye zorlarm, bu, yasann umurunda deildir. Evlenmeye gelince, eler, kurallara uygun olarak, nikah tutanan serbeste imzalar imzalamaz, yasa, hatta en liberali bile, tamamen yerine getirilmi olur. Gerek yaamn oynand hukuk kulislerinin ardnda olup bitenler ve bu zgr onamann ne biimde saland, yasay da, hukukular da, hi kayglandrmaz. Bununla birlikte, karlatrmal hukuka yle bir gzatmak, hukukulara, bu onama zgrlnn ne deer tadn gsterebilirdi. Ana-baba servetinden zorunlu bir parann ocuklara yasa tarafndan saland, yleyse ocuklarn mirastan yoksun braklamad lkelerde Almanyada, .ransz hukukunun yrrlkte bulunduu lkelerde, vb. ... ocuklar, evlenebilmek iin, [sayfa 299] ana-babalarnn onamasn elde etmek zorundadrlar. Evlenebilmek iin ana-baba onamasnn yasal bir koul olmad ngiliz hukukuna bal lkelerde ise, ana-babalarn tam bir vasiyet zgrl vardr ve ocuklarn, istedikleri gibi mirastan yoksun brakabilirler. Ama buna karn, daha dorusu bu yzden, aktr ki, miras kalacak bir eyleri bulunan snflar iinde, evlenme zgrl, ngiltere ve Amerikada, .ransa ve Almanyada olduundan kl kadar fazla deildir. Evlilik iinde, erkekle kadnn hukuksal eitliinde de durum bundan daha iyi deildir. Kadn-erkek arasnda, daha nceki toplumsal durumlardan bize miras kalm bulunan eitsizlik, hibir zaman, kadnn iktisadi bask altnda oluunun nedeni deil, sonucudur. ocuklaryla birlikte birok evli ifti kapsayan eski komnist ev ekonomisinde, kadnlara braklan ev ynetimi, tpk erkekler tarafndan yiyecek salanmas gibi, toplumsal zorunluluk tayan bir kamu iiydi. Ataerkil aile, ve ondan da ok tek-eli olan bireysel aileyle birlikte, her ey deiti. Ev ynetimi, kamusal niteliini yitirdi. Bu i artk toplumu ilgilendirmiyor: bir zel hizmet haline geldi; toplumsal retime katlmaktan uzaklatrlan kadn, bir bahizmeti oldu. Toplumsal retim yolunu ama yalnz proleter kadna yeniden aan, gnmzn byk sanayidir; ama bu yol, ylesine koullar iinde almtr ki, kadn, eer ailenin zel hizmetiyle ilgili grevlerini yerine getirmek isterse, toplumsal retimin dnda kalr
71
ve bir ey kazanamaz; buna karlk, eer toplumsal retime katlmak ve kendi hesabna kazanmak isterse, ailesel grevlerini yerine getirmekten uzak kalr. Kadn iin btn alm kollarnda, fabrikadaki gibi, doktorluk ve hukukulukta da, durum budur. Modern kar-koca ailesi, ak ya da gizli, kadnn evsel klelilii zerine kurulmutur; ve modern toplum, salt kar-koca ailelerinden molekller gibi meydana gelen bir ktledir. Gnmzde, erkek, ounlukla, hi deilse varlkl snflarda, ailenin dayana olmak ve onu beslemek zorundadr; bu durum, ona hibir hukuksal ayrcalkla desteklenmeyi gereksinmeyen, egemen bir otorite kazandrr. Aile iinde, erkek, burjuvadr; kadn, proletarya roln oynar. Ama sanayi dnyasnda proletaryay ezen iktisadi [sayfa 300] basknn zgl nitelii, kendini btn sertliiyle, ancak kapitalist snfn btn yasal ayrcalklar kaldrldktan ve iki snf arasnda tam bir hukuksal eitlik kurulduktan sonra gsterir; demokratik cumhuriyet, iki snf arasndaki uzlamaz kartl yoketmez; tersine, bunlar arasndaki savamn, zerinde yaplaca alan ilk hazrlayan odur. Ayn biimde, erkein kadn zerindeki egemenliinin zel nitelii, bu iki cins arasnda gerek bir toplumsal eitlik kurma zorunluluu ve bunun yolu, btn bunlar, kendilerini ancak, erkekle kadn tamamen eit hukuksal haklara sahip olduklar zaman apak gstereceklerdir O zaman grlecektir ki kadn kurtuluunun ilk koulu btn kadn cinsinin yeniden toplumsal retime dnmesidir ve bu koul kar-koca ailesinin, toplumun iktisadi birimi olarak ortadan kaldrlmasn gerektirir. * Demek ki, kaba izgilerle, insanln gelimesindeki bellibal aamaya uygun den, bellibal evlilik biimi var. Yabanlla, grup halinde evlilik; barbarla, iki-bal-evlilik; uygarla [da -.], ealdatma ve fuhula tamamlanan tek-elilik [karlk dyor -.]. Barbarln yukar aamasnda, iki-bal-evlilikle tek elilik arasnda, kle kadnlarn erkeklere uyrukluu ve ok-karllk skverir. Btn aklamamzn gstermi olduu gibi, bu kronolojik ardarda geli iinde kendini gsteren ilerlemenin bal bulunduu zellik, kadnlar giderek grup halinde evliliin cinsel zgrlnden yoksunlatrldklar halde, erkeklerin bu zgrl yitirmemeleri-
72
dir. Gerekte, grup halinde evlilik, gnmze kadar; varln erkekler iin fiilen srdrmtr. Kadn iin bir su olan ve ar yasal ve toplumsal sonular getiren ey, erkek iin yz aartc bir ey, ya da, en kt durumda, zevkle tanan hafif bir ahlki leke olarak kabul edilir. Ama geleneksel htarisme, amzda, kapitalist retim tarafndan deitirilip, kendini bu retim biimine uydurduka, gitgide daha ak olarak fuhu haline dnr ve gitgide daha ahlk bozucu bir duruma gelir. Bu durum kadnlardan da ok, asl erkekler iin ahlk bozucudur. .uhu, kadnlar iinde, yalnzca kendini buna kaptran [sayfa 301] mutsuzlar alaltr; ve bunlarn says, genellikle sanldndan ok daha kktr. Buna karlk, o, btn erkek dnyasnn niteliini deerden drmekte, alaltmaktadr. Bylece, zellikle uzun sren on nianllk durumundan dokuzu, evlilikte sadakatsizlik iin gerek bir hazrlk okuludur. imdi, tamamlaycsnn, yani fuhun olduu kadar, tek eliliin de gncel iktisadi temellerini kkten deitirecek bir toplumsal devrime gidiyoruz. Tek-elilik, nemli servetlerin bir elde bir erkek elinde toplanmasndan, ve bu servetlerin, baka hi kimseye deil, bu adamn ocuklarna kalmas isteinden dodu. Bunun iin, erkein deil, kadnn tek-elilii gerekliydi; yle ki, kadnn bu tek-elilii erkein ak ya da sakl ok-karllna hi de engel olmuyordu. Ama eli kulanda bulunan toplumsal devrim, vasiyetle braklabilecek en nemli srekli servetlerin: retim aralarnn hi olmazsa byk blmn toplumsal mlkiyete dntrerek, btn bu oluk-ocuk kayglarn en aza indirecektir. ktisadi nedenlerden domu bulunan tek-elilik, bu nedenler ortadan kalknca yokolacak m? Buna, hi de haksz olmayarak, u yant verilebilir: Yok olmas bir yana, tek-elilik, asl bu andan sonra tam anlamyla gerekleecektir. Gerekten, retim aralarnn toplumsal mlkiyete dnmyle birlikte, cretli emek de, proletarya da ortadan kalkacaktr; yleyse, ayn zamanda, belirli bir sayda kadn iin (bu say istatistiklerden hesaplanabilir), para karl kendini satma zorunluluu da ortadan kalkacak demektir. .uhu ortadan kalknca, tek-elilik tehlikeye dmek bir yana, sonunda bir gerek haline gelir, hatta erkekler iin bile. yleyse erkeklerin durumu, herhalde, adamakll deimi olacaktr. Ama kadnlarn, btn kadnlarn durumu da, byk bir
73
deiiklie urayacaktr. retim aralar toplumsal mlkiyete getikten sonra, kar-koca ailesi, toplumun iktisadi birimi olmaktan kar. zel ev ekonomisi, toplumsal bir sanayi haline dnr. ocuklarn bakm ve eitimi bir kamu ii olur; toplum, meru ya da gayrimeru, btn ocuklarn bakmn zerine alr. Kendini sevdii erkee kaytsz-artsz vermekten bir gen kz alkoyan ahlki olduu kadar da iktisadi balca toplumsal neden, sonra ne [sayfa 302] olacak? kaygs da, ayn biimde, ortadan kalkar. Bu, cinsel ilikilerde yava yava daha byk bir zgrln yerlemesi ve ayn zamanda, bakire kzlarn onuru ve bakire olmayanlarn onursuzluu konusunda uzlamazlktan daha uzak bir kamuoyunun olumas iin, yeterli bir neden deil midir? Son olarak modern dnyada, tek-elilik ile fuhun birbirine kart eyler, ama birbirinden ayrlmaz kart eyler, ayn toplumsal durumun iki kutbu olduklarn grmedik mi? .uhu, kendisiyle birlikte tek-elilii de uuruma srklemeksizin, ortadan kalkabilir mi? Burada yeni bir e ie karr, tek-elilik meydana kt ada, hi deilse tohum halinde varolan bir e: bireysel cinsel ak. Bireysel cinsel ak, ortaadan nce szkonusu edilemezdi. Sylemek gereksizdir ki, kiisel gzellik, itenlik, benzer beeniler vb., ayr cinsten kimseler arasnda daima cinsel ilikiler istei uyandrm ve hi kimse, ilikilerin en itenine giritii kimsenin, u ya da bu olmas konusunda kaytsz kalmamtr. Ama bununla, bizim bildiimiz biimiyle cinsel ak arasnda dalar var. Btn antikada, evlilikler byklerce kararlatrlr ve ilgililer de buna sessiz sedasz uyarlar. Antika dnyasnn tanm olduu kar-koca akysa, znel bir eilim deil, nesnel bir devdir; evliliin nedeni deil mttefikidir. Deyimin modern anlamyla ak-hane ilikiler, antikada, ancak resmi toplum dnda kurulurlar. Theokrit ve Moun ak sevinlerini ve ak aclarn arklatrdklar obanlar, Longusun Daphnis ve Chlo si, hep, zgr yurttan yaama ortam olan devlette hibir yeri bulunmayan klelerdir. Ama klelerin dnda, ak maceralarna, yalnzca bat halindeki antika dnyasnn bir bozulu rn olarak rastlarz ve bu ak maceralar da Atinada, Atinann bat ngnnde; Romada, imparatorlar zamannda, resmi toplum dnda yaayan kadnlarla: htarelerle, yani yabanc ya da klelikten kurtulmu (azatl) kadnlarla yaanr. zgr kadn
74
ve erkek yurtta arasnda gerekten bir ak macerasna raslanrsa, bu hep ealdatma zevki iin yaanan bir eydi. Ve antikadaki klasik ak airi ihtiyar Anakreon, bizim bugn anladmz biimdeki cinsel ak ylesine umursamyordu ki, sevilen [sayfa 303] nesnenin cinsiyeti bile onun iin ok az nem tayordu. Bizim anladmz biimdeki cinsel ak, basit cinsel istekten, Yunanllarn Erosundan adamakll ayrlr. Bir yandan, cinsel ak, sevilen kimsenin de sevmesini gerektirir; bir bakma, cinsel akta kadn erkee eittir; oysa antik Erosta, kadnn dncesi hi sorulmazd. te yandan, cinsel akn, sevienlere, birbirine sahip olamama ve birbirinden ayrlmay, ar ykmlarn en by deilse, byk bir ykm gibi gsteren bir yeinlik ve bir sresi vardr; birbirine sahip olabilmek iin, sevienler her eyi yapar, hatta lme kadar giderler ki bu durum antikada, ancak ealdatma durumunda grlrd. Son olarak, cinsel ilikinin deerlendirilmesinde yeni bir ahlk kural uygulanr; yalnzca bu ilikinin evlilik ii mi, evlilik d m olduuna baklmaz; ayrca u da aranr: Bu iliki aka, karlkl aka dayanyor mu? .eodal ya da burjuva yaaynda, btn br ahlk kurallarna ne kadar kulak aslrsa, bu yeni kurala da o kadar kulak aslaca meydandadr herkes bildiini yapar. Ama bu yeni ahlk kural, brlerinden daha kt bir davran da grmez. Bu da, tpk brleri gibi ... teoride, kat stnde kabul edilir. Ve imdilik bu yeni ahlk kuralnn btn grp grecei de budur. Antik an, cinsel aka doru yapt atllarda durmu bulunduu nokta, orta an hareket noktasdr: e aldatma. Tageliederleri (aubadelar) icat eden valye akn daha nce anlatmtk. Evlilii bozmak isteyen bu akla, evlilii kurmas gereken ak arasnda, alacak uzun bir yol var; ve valyelik bu yolu asla tamamen aamad. Hatta uar Latinlerden erdemli Almanlara da gesek, Nibelungenler iirinde grrz ki, Siegfried in kendisine ak olduu kadar gizlice Siegfriede ak olan Kriemhild bile, Gunther, onu, adn sylemedii bir valyeye vaadettiini haber verince, yalnzca yle der: Bana sormanza hi gerek yok; siz ne emrederseniz, daima yle olmak isterim; bana koca olarak verdiiniz kim ise, Senyr, benim de nianlanmak istediim odur.* Her eyden sonra aknn da hesaba katlabilmesi, Kriem* Bkz. Nibelungenlied, Song X. -Ed.
75
hildin aklna bile gelmez. Birbirlerini hi grmeden, [sayfa 304] Gunther, Brunhildle, Etzel, Kriemhildle evlenmek ister; Gutrunda[164] da byle: rlandal Sigebant, Norveli Ute ile; Hetel von Hegelingen, rlandal Hilde ile evlenmek ister; sonunda Siegfried von Morland, Hartmut von Ormanien ve Herwig von Zlande, Gutrun ile evlenmek isterler. Ve yalnzca bu son durumda, kadn, tamamen kendi isteiyle, nc talip iin karar verir. Genel olarak, gen prensin nianls, eer hayattaysalar, prensin bykleri tarafndan, prensin bykleri hayatta deilse, bu konuda byk bir sz sahibi olan byk feodallerin onayyla, prens tarafndan seilir. Zaten bu i, baka trl olamazd. Tpk prens iin olduu gibi, valye ya da baron iin de, evlenme siyasal bir itir, yeni ittifaklarla gcn artrmak iin bir olanaktr; bu konuda bireyin yelemelerine gre deil, evin karna gre karar vermek gerekir. Bu koullar iinde, evlenme kararlatrlrken, son sz nasl olur da ak syleyebilir? Ortaa kentlerindeki korporasyonlar (loncalar) burjuvas iin de durum baka trl deildi. Korporasyon burjuvasn koruyan ayrcalklar, korporasyonlarn snrlayc tzkleri, onu, bazan br korporasyonlardan; bazan kendi meslektalarndan, bazan da kalfa ve raklarndan yasal olarak ayran yapay snrlar, kendine uygun bir kan arayabilecei evreyi adamakll daraltyordu. Ve bu karmakark sistem iinde, ona hangi kadnn en uygun dtn asla bireysel yelemeler deil, aile kar kararlatryordu. Demek ki, byk bir ounlukla, evlenme ortaan sonuna kadar, balangtan beri ne idiyse yle kald: asla ilgililerce sonulandrlmayan bir i. Balangta, dnyaya evli gelinirdi kar cinsten btn bir grupla evli. Grup halinde evliliin daha sonraki biimlerinde de, benzer koullar, herhalde vard; ama grup gitgide daralyordu. ki-bal-ailede kural, ocuklarnn evlenmelerini, annelerin kendi aralarnda konuup kararlatrmalardr; burada da, gen iftin gens ve airet iindeki durumunu salamlatracak yeni akrabalk ilikileri zerindeki dnceler, kesin bir biimde ie karyorlar. Ve zel mlkiyetin kolektif mlkiyete stnl ve mirasn soydan gemesi dolaysyla babalk hukuku ve tek-eliliin egemenlii balaynca, evlilik [sayfa 305] de her zamandan ok iktisadi dncelere bal bir duruma geldi. Satn alma yoluyla evliliin biimi ortadan kalkar, ama kendisi durmadan artan bir lde uygulanr; yle ki, yalnzca kadn deil, erkek de kendi fiyatna gider kiisel nitelik-
76
lerine gre deil, servetine gre [belirlenen fiyatna -.]. Evlenmenin her eyin stndeki nedeni, ilgililerin birbirine kar duyduklar karlkl ak olmalyd; ama bu, egemen snflarn yaaynda hi grlmemi bir ey olarak kalm, olsa olsa yalnzca romanlarda, ya da hi hesaba katlmayan ezilmi snflar iinde grlmtr. Corafi bulgulamalardan sonra, dnya ticareti ve manfaktr imalatyla dnyaya egemen olmak iin hazrland zaman, kapitalist retimin bulduu durum buydu. Bu evlilik biiminin, kapitalist retime ok uygun dtne inanlabilirdi; gerekten de yle oldu. Ama evrensel tarihin hilesine akl ermez bu evlenme biiminde ldrc bir yara amak zorunda kalan da kapitalist retim oldu. Her eyi metaya dntrerek, kapitalist retim, gemie ait btn geleneksel ilikileri parampara etti: soydan geme trelerin, tarihsel hukukun yerine, alm-satm, zgr szlemeyi koydu; ite bu noktada, ngiliz hukukusu H. S. Maine, nceki alara gre bizim btn ilerlememizin, from status to contracta, yani soydan soya aktarlan koullardan, zgrce onanan koullara gememizden ibaret olduunu syleyerek, byk bir bulgulamada bulunduuna inanyordu; oysa bu, aslnda doru olduu lde, daha nce Komnist Manifestoda dile getirilmiti. Ama bir szleme yapmak iin, kiiliklerine, eylemlerine ve mallarna zgrce sahip olabilen kimselerin, eit bir ekilde karlamalar gerekir. te, bu zgr ve eit bireyleri yaratmak, kapitalist retimin bellibal eserlerinden biri oldu. Bu i, nceleri, yar-bilinli yar-bilinsiz ve dinsel grnler altnda gerekletirildiyse de, lterci ve kalvenci Reformdan sonra, insann ancak tam bir zgrlk iinde yapt ilerden tamamen sorumlu bulunduu ve insan ahlk-d bir eyleme zorlayan btn basklara kar koymann, ahlki bir grev olduu ilkesi yerlemitir. Ama bu ilke, evlenme akdinde o zamana kadar yrrlkte bulunan [sayfa 306] pratikle nasl uzlatrlabilirdi? Burjuva anlayna gre, evlilik bir szlemeydi, hukuksal bir iti; ve hatta, iki insann bedenini ve ruhunu yaam boyunca birbirine baladna gre, btn hukuksal ilerin en nemlisiydi. Evet artk bu hukuksal i, biim bakmndan zgrce sonulandrlyordu: lgililer evet demedike, bu i tamamlanamazd. Ama bu evetin nasl saland ve evliliin gerek yapclarnn neler olduu da ok iyi biliniyordu. Bununla birlikte, eer btn br szlemeler iin gerek karar zgrl isteniyorduysa,
77
neden bu szleme iin istenmesindi? Bir ift meydana getirecek olan iki gen kii, kendilerine, kendi beden ve organlarna, zgrce sahip olmak hakkndan yoksun muydular? Cinsel ak; valyelik tarafndan moda haline getirilmemi miydi, ve ealdatc valye ak karsnda, kar-koca ak, cinsel akn gerek burjuva biimi deil miydi? Ama eer, kar-kocann grevi birbirini sevmekse, ayn biimde aklarn grevi de birbiriyle evlenmek ve baka hi kimseyle evlenmemek deil midir? Birbirini sevenlerin hakk, anababa hakkndan, akrabalk ya da herhangi br geleneksel evlilik aracs ya da simsar hakkndan stn deil miydi? Kutsal kitaplar kendi bana yorumlama zgrl, kiliseye ve dine elini kolunu sallaya salaya girdikten sonra, gen kuan bedeni, ruhu, serveti, mutluluu ve mutsuzluu zerinde egemen olmak isteyen eski kuan ekilmez kendini beenmilii karsnda nasl durulabilirdi? Bu sorular, toplumun btn eski ilikilerini geveten ve btn geleneksel kavramlar sarsan bir ada, zorunlu olarak ortaya kmak durumundaydlar. Birdenbire, dnya, eskisinden hemen hemen on kez daha byk bir duruma gelmiti; bir yarkrenin drtte-biri yerine, imdi Bat Avrupallarn gzleri nnde, br yedi eyreine de sahip olmak istedikleri btn bir dnya kresi uzanyordu. lkeleri ayran eski dar engellerle birlikte, ortaa dncesinin bin yllk, gn gemi engelleri de yklyordu. nsann gz ve kafas nnde, sonsuz derecede geni bir ufuk alyordu. Hindistann zenginlikleri, Meksika ve Potosinin altn ve gm madenleri tarafndan ekilen gen adam iin, namusluluk nnn, kuaktan kuaa geen onurlu lonca [sayfa 307] ayrcalnn ne nemi olabilirdi? Bu a, burjuvazinin gezici valyelik a oldu. Onun da romantizmi ve akane cezbeleri vard; ama burjuva bir temel zerinde, ve son tahlilde, gene burjuva ereklerle. Ve ite bylece, ykselmekte olan burjuvazi, zellikle kurulu dzenin her yerden ok sarslm bulunduu protestan lkelerin ykselmekte olan burjuvazisi, evlenme konusunda da, szleme yapanlar arasndaki zgrl giderek kabul etti ve bunu, yukarda anlatlan biimde, uygulad. Evlenme, gene snf evlenmesi olarak kald; ama, ilgililere, kendi snflar iinde, belirli bir seme zgrl tannd. Ve karlkl bir cinsel aka ve iftlerin gerekten zgrce bir anlamasna dayanmayan btn evliliklerin ahlkszca bir ey olduu, kat zerinde, iirlerde olduu gibi ahlk teorisinde de,
78
sarslmaz bir kural haline geldi. Uzun szn ksas, ak evlilii [bir .] insan hakk [olarak -.] ilan edildi; ve yalnzca droit de lhomme * olarak deil, ayrca istisnai bir biimde, droit de la femme* olarak. Ama bu insan hakk, bir noktada, btn br szm ona nsan Haklarndan ayrlyordu. Bu nsan Haklar, pratikte, egemen snfa, burjuvaziye zg bir hak olarak kalyor, ezilen snf, proletarya iin hi de sz konusu olmuyorken, tarihin hilesi, burada kendini bir kez daha gsteriyor. Egemen snf, bilinen iktisadi etkilerin egemenlii altndadr; bunun sonucu, ezilen snf iinde bu gerekten zgr evlilikler, grm bulunduumuz gibi, kural olduu halde, egemen snf iinde istisnai bir durum gsterir. Demek ki evlilik akdinde zgrln tam ve genel bir biimde gereklemesi iin, kapitalist retim ile bu retimin kurduu mlkiyet koullarnn ortadan kaldrlmasnn, bugn bile elerin seimi zerinde o kadar byk bir etkisi bulunan btn ikincil iktisadi dnceleri bir yana attrmas gerekir. O zaman, karlkl aktan baka hibir neden kalmayacaktr. Ama, cinsel ak, z gerei tekelci olduundan, bu [sayfa 308] tekelciliin, gnmzde, yalnzca kadnda tamamen gereklemesine karn, cinsel ak zerine kurulu evlilik de, z gerei, karkoca evliliidir. Bachofenin, grup halinde evlilikten kar-koca evliliine doru gerekleen ilerlemeyi, znde kadnlarn eseri olarak kabul etmekte ne kadar hakl olduunu grmtk; yalnzca, ikibal evliliin tek-elilik yararna braklmas; erkeklerin hesabna kaydedilmelidir. Ve tarihte, bunun etkisi, zellikle kadnlarn durumunu daha da ktletirmek ve erkeklerin sadakatsizliini kolaylatrmak olmutur. imdi, erkein bu adet hkmndeki sadakatsizliine, kadnlarn (kendi varlklar ve daha da ok ocuklarnn gelecei kaygsyla) katlanma nedeni olan iktisadi koullar ortadan kaldrlsn, bylece kadnn elde edecei eitlik, daha nceki btn deneylere gre, erkeklerin, kadnlarn ok-kocal olacaklarndan daha ok tek-eli olmalar sonucunu verecektir. Ama tek-eliliin kesinlikle yitirecek olduu ey, douunu borlu bulunduu mlkiyet koullarndan kendisine geen belirle* Engels, droit de lhomme ve droit de la femme szcklerini asl metinde de .ranszca olarak yazmtr. Droit de lhomme, hem insan hakk hem erkek hakk anlamna gelir; burada nl burjuva nsan Haklar Bildirisine antrmada bulunarak, erkek hakk anlamnda kullanlmaktadr. Droit de la femme, kadn hakk demektir.
79
yici niteliklerin tmdr; ve bu nitelikler, bir yandan erkein stnl, bir yandan da, evliliin bozulmazldr. Evlilik iinde erkein stnl; onun iktisadi stnlnn yaln bir sonucudur ve bununla birlikte kaybolacaktr. Evliliin bozulmazl ise, ksmen tekeliliin iinde kurulduu iktisadi durumun, ksmen de, bu iktisadi durumla tek-elilik arasndaki balantnn henz aka anlalmayarak dinsel bir reformasyona urad bir a geleneinin sonucudur. Bu bozulmazlk, bugn bir ynnden yaralanm bulunuyor. Eer yalnzca ak zerine kurulu evlilik ahlki ise, yalnzca akn devam ettii evlilik ahlki demektir. Ama bireysel cinsel ak nbetinin sresi, kiiden kiiye ok deiir; zellikle erkekler de; ve akn tamamen tkenmesi, ya da yeni bir ak tutkusuyla yitirilmesi, boanmay, toplum iin olduu gibi, iki taraf iin de iyi bir i haline getirir. Yalnzca, insanlarn, bir boanma davasnn yararsz amurlar iinde abalamasndan saknlacaktr. yleyse, sprlmesi yakn grnen kapitalist retimden sonra, cinsel ilikilerin dzenlenme biimi zerine bugnden dnlebilecek ey, zellikle olumsuz bir nitelik [sayfa 309] tar, ve z bakmndan, ortadan kalkacak olanla yetinir. Ama bu ie hangi yeni eler katlacak? Bu, yeni bir kuak yetiince belli olacak: yaamlarnda, bir kadn asla parayla ya da baka bir toplumsal g aracyla satn almam olacak yeni bir erkekler kua; kendini gerek aktan baka hibir nedenle bir erkee vermeyecek, ya da bunun iktisadi sonularndan korkarak kendini sevdii kimseye vermekten vazgemeyecek olan yeni bir kadnlar kua. te bu insanlar dnyaya geldii zaman, bugn onlarn nasl davranmalar gerektii zerine dnlen eylere hi kulak asmayacaklar; kendi pratiklerini ve herkesin davrann yarglayacaklar kamuoyunu kendileri yaratacaklardr bir nokta, ite bu kadar. imdi gene, bir hayli uzaklam bulunduumuz Morgana dnelim. Uygarlk dnemi boyunca gelien toplumsal kurumlarn tarihsel irdelenmesi, onun kitabnn erevesini aar. Bu yzden, bu dnem boyunca tek-eliliin gelecei zerinde pek az durur. Nedir ki, o da, bu eree eriilmi olduuna inanmamakla birlikte, tek-eli ailenin geliimi iinde, iki cins arasndaki tam bir hak eitliine doru bir ilerleme grr. Ama, der ki: Eer ailenin ardarda drt biimden gemi ve imdi bir beinci biime brnm olduu olgusu kabul edilirse, ortaya bu
80
[son -.] biimin, gelecek iin srekli olup olamayacan bilmek sorunu kar. Buna verilmesi olanakl tek yant, tpk imdiye kadar olduu gibi, toplum gelitike, aile biiminin de gelimek, toplum deitii lde, aile biiminin de deimek zorunda bulunduudur. Aile biimi, toplumsal sistemin rndr ve onun kltr durumunu yanstacaktr. Tek-eli aile uygarln balangcndan bu yana, hele modern zamanlarda ok belirli bir iyileme gsterdiine gre, en azndan, onun; iki cins arasndaki eitlie ulalana kadar, yeni olgunlamalara yetenekli olduu dnlebilir. Eer uzak bir gelecekte, tek-eli aile, toplumun gereksinmelerini karlayamaz bir duruma gelirse, onun yerini alacak olan ailenin nasl bir z tayacan imdiden sylemek olanakszdr. [sayfa 310] III ROKUA GENS imdi, Morgann, en azndan, akrabalk sistemlerinden hareket ederek ailenin ilkel biimlerini bulmas kadar nemli bir baka bulgulamasna geliyoruz. Morgan, Amerikan yerlilerinin bir aireti iinde, hayvan adlaryla belirlenen kanda gruplarn, z bakmndan, Yunanllarn genea, Romallarn gentesiyle ayn ey olduklarn; greko-romen biimin daha sonraki trev biim olduu halde, Amerikan biimin asl (originelle) biim olduunu; gens, kabile (phratrie) ve airet (trib) biimindeki btn ilkel zamanlar Yunan ve Roma toplumsal rgtlenmesinin, Amerikan yerlilerinin toplumsal rgtlenmesi iinde tam bir paralellie sahip olduunu; gensin (imdiye kadar elimizde bulunan kaynaklara gre), uygarla girene, hatta daha da sonrasna kadar, btn barbarlarda ortak bir kurum bulunduunu tantlam bulunuyor. Ve bu tant, en eski Yunan ve Roma tarihinin, en g blmlerini aydnla karm, ve devletin kurulmasndan nce, ilkel zamanlardaki toplumsal rejimin temel izgilerine kuku duyulmaz aklamalar getirmitir. renildikten sonra o kadar yaln grnmesine karn, Morgan, bunu ancak yakn zamanlarda buldu, 1871de yaymlanm bulunan bir nceki yaptnda aklanmas, o zamandan beri [bir zaman iin], genellikle kendilerine gvenle dolu ngiliz tarih-ncesi-bilimcileri-
81
nin sesini-soluunu kesen gizemleri henz meydana karamamt. Morgann, bu kandalar grubunu adlandrmak iin genel bir biimde kulland Latince gens szc, tpk buna karlk den Yunanca genos szc gibi, gan (kurala gre, knn Aryen g yerine getii Almancada, kan) olarak Aryen kknden gelir ki, [gan ya da kan -.] meydana getirmek, dourmak demektir. Gens, genos, Sanskritede canas, Got dilinde (yukarda geen kural uyarnca) kuni, Norve ve Anglo-Sakson dillerinde kyn, ngilizcede kin, eski Almancada knne, hep, soy-sop demektir. Ama Latincede gens, Yunancada genos [szckleri -.] zel olarak, [sayfa 311] ortak bir dlden (burada airetin ortak bir atasndan) gelmekle vnen ve baz toplumsal ve dinsel kurumlar tarafndan zel bir topluluk halinde birletirilmi, ama kkeni ve iyz imdiye kadar btn tarihilerimiz iin karanlkta kalm kanda gruplar iin kullanlyorlard. Daha nce, ortaklaa (punaluenne) aile dolaysyla, ilkel biimi iinde, bir gensin bilemiinin ne olduunu grmtk. Gens, ortaklaa aile tarafndan ve bu ailede zorunlu olarak egemen bulunan fikirlere gre, kimlii iyice belirlenen ayn nineden [dii ata .], yani gensin kurucusundan geldikleri kabul edilen kimselerden bileir. Bu aile biimi iinde babalk durumu belirsiz olduundan, yalnzca dii soy zinciri hesaba katlr. Erkekler, kendi kz kardeleriyle deil, yalnzca bir baka soydan kadnlarla evlenmek hakkna sahip olduklar iin, bu yabanc kadnlardan doan ocuklar, analk hukuku gereince, gensin dnda kalacaklardr. Bunun sonucu, yalnzca her kuaktaki kzlardan gelen ocuklar grup iinde kalacaklar; erkeklerden gelen ocuklarsa, analarnn genslerine geeceklerdir. imdi, bu kanda grup, ayn airet iinde, benzer gruplar karsnda zel bir grup olarak kurulur kurulmaz ne olacak? Bu ilkel gensin klasik biimi olarak, Morgan, irokualardaki, ve zellikle [rokualarn -.] Senekalar airetindeki gensi ele alyor. Bu airet iinde, hayvan adlar tayan sekiz gens var: 1. Kurt; 2. Ay; 3. Kaplumbaa; 4. Kunduz; 5. Geyik; 6. ulluk; 7. Balkl; 8. ahin: Her gens iinde, u treler hkm srer: 1 Her gens, kendi saem (bar zamannda ef) ve efini (askeri komutan) seer. Saemin gens iinden seilmi olmas gerekirdi ve buradaki grevleri soydan gemeydi (hrditaire); u anlamda ki, grevin boalmas halinde, hemen yeni bir saem se-
82
ilmeliydi; askeri komutan, gensin dndan da seilebilirdi ve bir zaman iin hi olmasa da olurdu. Bir nceki saemin olu asla saem seilmezdi; nk, irokualarda analk hukuku hkm srdnden, oul bir baka gense aitti; ama saemin erkek kardei ya da kz kardeinin olu seilebilirdi ve ounlukla da bunlar seiliyordu. Kadn-erkek, herkes, bu seime katlyorlard. Ama seimin br yedi gens tarafndan onaylanm olmas gerekirdi;[sayfa 312] seilen, ite ancak o zaman btn rokualar .ederasyonunun ortak konseyi tarafndan trenle bakanlk makamna oturtulurdu. Bu olgunun btn nemini, ilerde greceiz. Saemin gens iindeki gc ataerkil bir nitelikte tamamen tinsel bir nitelikteydi; hibir zorlama aracna sahip deildi. Saem, ayrca, ve grevi gerei, Senekalar Airet Konseyinin ve btn rokualar .ederal Konseyinin yesiydi. Askeri efin [komutann -.] yalnzca sava seferlerinde sz geerdi. 2 Gens, istedii zaman, saemi ve askeri efi grevinden alr. Bu i de, erkeklerle kadnlarn btn tarafndan kararlatrlr. Grevden alnan bykler, artk br insanlar gibi, basit savalar haline gelirler. Bundan baka, airet konseyi, hatta gensin isteine kart olarak, ayn biimde, saemleri grevinden alabilir. 3 Hibir ye, gens iinden evlenme hakkna sahip deildir. Gensin temel kural, onu bileik tutan ba, budur; bu kural, kapsad bireyleri bir gens haline getiren tek olgu olan ok olumlu kanda akrabaln olumsuz ifadesidir. Bu basit olgunun bulgulanmasyla, Morgan, ilk olarak, gensin iyzn ortaya koymutur. Gensin o zamana kadar ne derece az anlalm olduunu, ilerinde gentilice dzeni oluturan, eitli gruplarn, anlalp ayrdedilmeksizin, airet, klan, tuhm, vb. adlar ile birbirine kartrldklar, ve zaman zaman bu topluluklardan unun ya da bunun iinde evlenmenin szm ona yasak olduu savnn ileri srld yabanllar ve barbarlar zerindeki eski anlatlar aka gsterir. Mac Lennann ileri bir hkmdar buyruuyla dzene koymak iin bir baka Napoleon gibi ie kart iinden klmaz karklk ite byle yaratlm oldu: [ona gre -.] btn airetler, iinde evliliin yasak olduu (exogames) airetlerle, yasak olmad (endogames) airetler biiminde; ikiye ayrlrlar. Ve bu ii bylece onarlmaz bir biimde kmaza soktuktan sonra, Mac Lennan bu iki sama snftan hangisinin, d-evlenen olann m yoksa i-evlenen olann m
83
daha eski olduunu bulmak iin derin almalara koyulabilmitir. Kanda akrabalk zerine kurulu gensin bulgulanmas ve bundan, gens yelerinin birbiriyle evlenmelerinin olanaksz olduu sonucunun kmas, [sayfa 313] bu delilie bir son vermitir. rokualar incelediimiz aamada, gens iinde evlenme yasann sk skya korunduunu sylemek gereksizdir. 4 llerin mal, br gens yelerinin mal oluyordu; bu mal, ,gens iinde kalmalyd. Bir rokuann brakabilecei ey ok nemsiz olduundan, miras en yakn gentilice akrabalar arasnda paylalyordu: eer len erkekse, ana tarafndan erkek ve kz kardeleri ile, anasnn erkek kardeleri arasnda; eer len kadnsa, erkek kardeleri hari, ocuklar ve kz kardeleri arasnda. Ayn nedenle, karyla koca birbirinin mirass olamazlard; tpk ocuklarn, babalarnn mirass olamayacaklar gibi. 5 Gens yeleri karlkl yardm ve korumayla, zellikle, yabanclar tarafndan yaplan bir satamann cn birlikte almakla ykmlydler. Her birey, kiisel gvenlii bakmndan gense gvenirdi, ve gens tarafndan da korunurdu; ona saldran, btn gense saldryor demekti. te, rokualar tarafndan kaytsz-artsz kabul edilmi olan kan davas (vendetta) devi, gens iindeki bu kan balar sonucuydu. Eer, yabanc biri, gens yelerinden birini ldrrse, lenin btn gensi bu cinayetin cn almakla ykmlyd. nce bir uzlama kaps aranrd; katilin gensi toplanr ve ldrlenin gens konseyine; ounlukla zntlerini bildirip deerli armaanlar sunarak, ii dzeltme nerilerinde bulunurdu. Eer bunlar kabul olunursa, sorun kalmazd. Byle olmazsa, saldrya urayan gens, katili izleyip ldrmekle ykml bir ya da birka -alc tayin ediyordu. Bunlar, grevlerini yapt zaman, ldrlen adamn [katilin -.) gensinin yaknmaya hibir hakk yoktu; sorun bitiyordu. 6 Gensin belirli adlar ya da ad dizileri vardr ki, btn airet iinde bu adlar kullanma hakk yalnzca ona aittir; yle ki, her kiinin ad ayn zamanda onun hangi gense ait olduunu gsterir. Gense ait bir ad, gense ait haklar ierir. 7 Gens, yabanclar yelie kabul edebilir, ve bundan tr, onlar btn airetin mal yapabilir. ldrlmeyen sava tutsaklar, bylece, bir gensin yeliine kabul edilmekle, Senekalar airetinin yesi durumuna geliyor ve bunun [sayfa 314] sonucu, gens ve airetin
84
btn haklarna sahip oluyorlard. yelie kabul, yabancy erkek ya da kz karde olarak kabul eden erkek, ya da evlat olarak kabul eden icadn baz gens yelerinin nerisi ile oluyordu; kabuln onaylanmas iin gens iinde gsterili bir kabul treni yaplmas zorunluydu. ounlukla, yaltk kalm, says olaanst azalm gensler, bylece, bir baka gensin yelerini, bu gensin izniyle, yn halinde yelie kabul ederek gleniyorlard. rokualarda gens iindeki gsterili kabul treni, airet konseyinin genel oturumu biiminde yaplyor, bu da, kabul trenini, gerek bir dinsel ayin durumuna getiriyordu. 8 Amerikan yerlilerinin gensleri iinde zgl dinsel ayinlerin varln kantlamak gtr; ama yerlilerin, dinsel ayinleri, azok genslere balanr. rokualardaki yllk alt dinsel bayramda, her gensin saem ve askeri efleri, grevleri nedeniyle, iman koruyucular arasnda saylrlar ve dinsel grevleri vardr. 9 Gens genel bir mezarla sahiptir. Bu imdi yok olmutur. New-York eyaletindeki rokualar, beyazlar arasnda gmlmlerdir; ama eskiden vard. rokualarn yakn akrabas Tuskaroralar gibi, br yerlilerde hala vardr: hristiyan olduklar halde, Tuskaroralarn mezarlnda her gens iin belirli bir dizi vardr; yle ki; burada anneyle ocuklar ayn dizi iinde gmlrler, baba ayr gmlr. rokualarda da, lnn gmlmesine btn gens katlr, mezarla, cenaze syleviyle, vb. ilgilenir. 10 Gensin bir konseyi, kadn-erkek, herkesin oy hakkna sahip bulunduu, btn ergin gens yelerinden kurulu demokratik bir meclisi vardr. Saemleri ve askeri efleri bu konsey seer, bu konsey grevden alrd; br iman koruyucular iin de durum aynyd. Bir gens yesinin ldrlmesi dolaysyla, kefaret ba (wergeld, kan helli) ya da davasn konsey kararlatrr, yabanclar gens yeliine o kabul ederdi. Szn ksas, konsey, gens iinde en yce gt. Amerikan yerlilerindeki tipik bir gensin ayrc nitelikleri ite bunlardr. Btn yeleri, karlkl zgrlklerini korumakla ykml kiisel haklarda eit, zgr insanlardr, ne saemler, [sayfa 315] ne de askeri efler herhangi bir stnlk savnda bulunabilirler; hepsi birden, kan balaryla birlemi, kardee bir topluluk olutururlar. Hibir zaman formle edilmi olmamakla birlikte, zgrlk, eitlik,
85
kardelik gensin temel ilkeleriydi; gens ise, btn bir toplumsal sistem birimi, rgtlenmi Amerikan yerlileri toplumunun temeliydi. Bu durum, Amerikan yerlilerinde herkese grlen gemlenmez bamszlk ruhunu ve kiisel-davrantaki arball aklar. Amerikann bulgulanmas anda, btn Kuzey Amerika yerlileri, analk hukukuna gre [kurulmu -.] gensler halinde rgtlenmilerdi. Yalnzca, Dakotadakiler gibi birka airette, gensler yokolmu. Ojibvalarla Omahalardaki br birka airet iinde de gensler babalk hukukuna gre rgtlenmilerdi. Be ya da altdan ok gens kapsayan birok airetin iinde, bu genslerden , drt ya da daha ounun zel bir grup halinde toplandklarn gryoruz ki, Morgan, yerli ad olduu gibi evirerek, buna, Yunanca karlna gre, fratri (kardelik, kabile) adn veriyor. Bylece, Senekalar da iki kabile var: birincisi drt (1den 4e kadar), ikincisi drt (5den 8e kadar) gensi kapsyor. Daha ileri gtrlm bir irdeleme, bu kabilelerin her zaman ilkel gensleri, airetin balangcndaki ilk blnmeleri temsil ettiini gsterir; nk gens iinde evlenmek yasak olduuna gre, her airetin, zerk bir biimde varln srdrebilmek iin zorunlu olarak, en azndan iki gensi iinde barndrmas gerekliydi. Airet bydke, her gens yeniden iki ya da daha ok paraya blnyor ve btn bu paralar (kz-gensleri) kapsayan ilk gens, varln kabile olarak srdrrken, her para zel bir gens olarak ortaya kyordu. Senekalarda ve br yerlilerin ounda, kabilelerden birindeki btn gensler, kendi aralarnda kzkarde-genslerdir. Oysa br kabilenin gensleri, onlarn kuzin-gensleri olurlar grm olduumuz gibi, bu terimlerin, Amerikan akrabalk sistemi iinde, ok gerek ve ok belirli bir anlam vardr. Balangta hibir Seneka, kendi kabilesi iinde evlenme hakkna sahip deildi; ama bu tre, ok uzun bir zamandan beri yrrlkten kalkt ve gense zg kald. Senekalardaki [sayfa 316] gelenee gre, Ay ve Geyik, brlerinin kendisinden ktklar ilk iki genstir. Bu yeni rgtlenme kkletikten sonra, onu gereksinmelere gre deitiriyorlard; bir kabilenin gensleri gszleecek olsa denkletirmek iin, bazan br kabilelerin gensleri, tm olarak, onlarn yerine geiriliyordu. Bu yzden, eitli airetlerde, kabileler iinde eitli biimlerde gruplandrlm ayn ad tayan gensler buluyoruz. rokualarda kabilenin grevleri, ksmen toplumsal, ksmen
86
dinseldir. 1 Kabileler, birbirleriyle top oynarlar; her kabile en iyi oyuncularn karr, brleri oyunu seyreder; her kabilenin ayr bir yeri vardr ve seyirciler, kendi aralarnda, kendi oyuncularnn yengisi zerine bahse girerler. 2 Airet konseyinde, her kabilenin saem ve askeri efleri birlikte otururlar, iki grup kar karya gelir, ve her konuucu her kabilenin temsilcilerine, zel bir organ olarak sz yneltir. 3 Airet iinde bir cinayet ilendii ve lenle ldrenin ayn kabileye ait olmad bir durumda, saldrya urayan gens, ounlukla kendi kzkarde-genslerine bavururdu; bunlar, bir kabile konseyi toplar ve ii zmek bakmndan ayn biimde bir konsey toplamas iin bir ortak topluluk olarak br kabileye bavururlard. Burada da kabile, gene ilkel gens olarak grnr ve tek bana ve daha gsz bulunan gensten, kendi kzndan daha byk bir baar olanana sahip bulunurdu. 4 nemli kiilerin lm durumunda, lenin kabilesi yas tutarken, kar kabile, gmme ve cenaze treninin dzenlenmesini zerine alrd. Bir saem lr lmez, kar kabile, rokualar .ederal Konseyine, grevin boaldn haber verirdi. 5 Kabile Konseyi, bir saemin seimi srasnda ie karr. [Seimin -.) kzkarde-gensler tarafndan onaylanmas doal bir ey olarak dnlyordu; ama br kabilenin gensleri buna kar kabilirlerdi. Bu durumda, kar kan kabilenin konseyi toplanrd; muhalefette direnirse, seim sonusuz kalrd. 6 Eskiden, rokualarn Beyazlar tarafndan medecinelodges olarak adlandrlan zel dinsel gizemleri vard. Senekalarda bu gizemler, dine yeni girecekler iin treye uygun olarak dzenlenen bir giri ayiniyle, iki dinsel dernek tarafndan ululanrd, her iki kabileden birine; bu derneklerden biri balyd. 7 Eer, fetih anda Tlakskalann[165] drt [sayfa 317] mahallesinde oturan drt linages (soy) drt kabile idiyse ki, bu hemen hemen kesindir, bu durum, tpk Yunanllarda ve Cermenlerdeki benzer br topluluklarda olduu gibi, kabilelerin ayn zamanda askeri birlikler olduklarn da gsterir; bu drt linagesdan herbiri, kendi niformas kendi bayra ve kendi eflerinin komutas altnda, zel bir birlik olarak savaa giderdi. Tpk birka gensin bir kabile oluturmas gibi, klasik biimi iinde, birka kabile de bir airet oluturuyordu, baz durumlarda, adamakll gten dm airetlerde, arac halka, kabile grlmez. yleyse, Amerikada yerli bir aireti belirleyen nedir? 1 Kendine zg bir toprak ve zel bir ad. Her airet, asl
87
oturduu yer dnda; avclk ve balklk iin nemli bir topraa da sahipti. Bu topran tesinde, en yakn airetin toprana kadar giden yansz (neutre) geni bir alan uzanyordu ki, bu alan, akraba dilleri konuan airetler arasnda daha dar, baka baka dilleri konuan airetler arasnda daha geniti. Bu yansz alan, Cermenlerde Grenzwald (snr-orman), Sezarn Sevlerinin lkeleri evresinde yarattklar l, Danimarkallarla Almanlar arasnda sarnholt, (Danimarka dilinde, jarnved, limes danicus), Cermenlerle Slavlar arasnda Sachsenwald ve branibordur (Slavcada; koruyucu orman, Brandenburg ad buradan gelir). Bylece, pek de belirli olmayan bir biime snrlandrlm bu toprak, airetin ortak lkesiydi; bu, komu airetlerce de byle bilinir ve lkenin sahibi bulunan airet tarafndan btn saldrlara kar savunulurdu. Snrlarn belirsizlii, ou zaman ancak nfus nemli bir ekilde artarsa pratikte can skc bir durum alyordu. Airet adlar, ounlukla isteye isteye seilmi olmaktan ok, rastlant sonucu alnm gibi grnr; zamanla, bir airetin komu airetler tarafndan, kendisi iin kullanldndan baka bir adla adlandrld sk sk grlmtr; tpk Almanlarn, tarihte tadklar ilk kolektif ad, Cermenler adn, Keltlerden alm olduklar gibi. 2 Yalnz o airete zg bir lehe (dialecte). Gerekte, airet ve lehe dmdetir [yani ayn zamanda oluan iki eydir -.]; Amerikada, blnmeler sonucu yeni airet ve [sayfa 318] yeni lehelerin olumas, daha yakn zamanlara kadar grlyordu ve kukusuz, bu olu henz tamamen durmamtr. Gten dm iki airet kaynat zaman, istisnai bir biimde, ayn airet iinde birbirine ok yakn iki lehenin konuulduu olur. Amerikan airetlerinin ortalama nfusu, 2.000 yenin altnda kalr; bununla birlikte, Birleik Devletlerde, ayn leheyi konuan yerlilerin en kalabal erukilerin says 26.000dir. 3 Gensler tarafndan seilmi saem ve askeri eflere gsterili bir biimde yetkilerini verme hakk. 4 Saem ve askeri efleri hatta kendi genslerinin isteine kar, grevden alma hakk. Saem ve askeri eflerin airet konseyi yesi olmalar, airetin onlar zerindeki bu haklarn kendiliinden aklar. Bir airetler federasyonu kurulduu ve btn airetlerin bir federal konseyde temsil edildii her yerde, yukarda ad geen haklar, bu federal konseye geiyordu.
88
5 Ortak dinsel dncelerde (mitoloji) ve dinsel ayinlerde bir pay. Kendi barbar tarzlarnda, yerliler dindar bir halkt.[166] Mitolojileri, henz eletirici bir inceleme konusu olmamtr; dinsel dncelerinin cisimlemelerini insan biiminde tasarlyorlard her trl ruh, ama, bu yerlilerin o zaman bulunduklar barbarln aa aamasnda, henz put (idole) denilen plastik simgeler bilinmiyordu. Bu, doann, ve ok tanrcla doru evrimlenen elerin egemen olduu bir dindir. Bu eitli airetlerin zellikle dans ve oyunlar halinde iyice belirlenmi baz ayin biimleriyle [kutlanan .] dzenli bayramlar vard; dans, btn dinsel trenlerin temel esiydi; her airet kendi bayramlarn ayrca kutlard. 6 Genel iler iin bir airet konseyi. Bu konsey eitli genslerin her zaman grevden alnabilmeleri olanakl olduuna gre, gerek temsilcileri durumunda bulunan btn saem ve askeri eflerinden kuruluydu; oturumlarn, sz alma ve dncesini duyurma hakkna sahip olan br airet yeleriyle evrili olarak, aka yapard; karar konseyindi. Kural olarak, oturumda hazr bulunan btn erkekler, istedikleri zaman konuurlard; kadnlar da grlerini istedikleri bir erkek konumac araclyla aklatabilirlerdi. [sayfa 319] rokualarda, baz kararlar iin Cermenlerin mark topluluklarnda da olduu gibi, kesin kararn oybirliiyle alnmas gerekirdi. Airet konseyine, zellikle, yabanc airetlerle olan ilikileri bir dzene koyma ii derdi; eliler kabul eder, eliler gnderirdi; sava aar, bar yapard. Sava karsa, genel olarak gnlller savard. Aslnda, aralarnda kesin bir bar antlamas yaplmamsa, her airet btn br airetlerle sava durumunda kabul edilirdi. ounlukla, bir trden dmanlara kar dzenlenen sava seferleri, nl savalar tarafndan bireysel olarak dzenlenirdi; bunlar bir sava dansna balarlard; bu dansa katlanlar, bylece sefere katldklarn belirtmi olurlard. Mfreze (colonne) hemen kurulur ve yrye geerdi. Ayn ekilde, saldrya urayan airet topraklarnn savunmas, ou zaman, gnlllerin askere alnmasyla salanrd. Bu mfrezelerin gidi ve gelileri, daima halk enliklerine neden olurdu. Bu tr sava seferleri iin airet konseyinin izni zorunlu deildi ve bunun iin konseyden ne izin istenir, ne de alnrd. Bu, Tacitusun anlatm bulunduu biimde silahl Cermen bilelikleri (suites armes) tarafndan yaplan zel seferlere tamamen benzer; u ayrmla ki, Cermenlerde bilelikler (suites, maiyetler) daha srekli
89
bir nitelie sahiptir, bar zamanlarnda rgtlenmi ve sava durumunda evresinde br gnlllerin topland salam bir ekirdek olutururlar. Bu sava mfrezeler ender durumlarda kalabalk olurlard; yerlilerin en nemli sava seferleri, hatta uzun aralkl olanlar bile, ok kk askeri glerle yaplrlard. Bu birliklerden birka, byk bir giriim iin biraraya geldikleri zaman, herbiri yalnzca kendi efinin szn dinlerdi; sefer plannn birlii, iyikt, bu eflerden kurulu bir konsey tarafndan salanrd. Ammianus Marcellinusda anlatlm olduu gibi, Almanlar, 4. yzylda, Yukar-Ren zerinde, ite bu biimde savayorlard. 7 Baz airetlerde, bir byk ef [Oberhuptling] buluyoruz, ama bunlarn yetkileri ok azdr. Byk ef, abuk davranlmas gereken durumlarda, konsey toplanp kesin karar alabilene kadar, geici nlemler almas gereken saemlerden biridir. Bu, gelimenin hemen balang aamasnda, bir grevliyi yrtme gcyle donatmak iin [sayfa 320] bavurulan bir giriimdir ki, gelimenin gidii iinde, hemen hep ksr kalmtr; daha sonra greceimiz gibi, bu grevli, eer her zaman deilse, ou durumda byk askeri bakomutandan [oberster Heerfhrer] kacaktr. Amerika yerlilerinin byk ounluu, airet biiminde toplanmann tesine geemedi. Bu yerlilerin, nfusu kk, biri brnden geni snr blgeleriyle ayrlm, srekli savalarla gten dm airetleri, az sayda insanla geni bir topra tutuyorlard. urada burada geici bir tehlike karsnda, evlenmeler dolaysyla akrabalam airetler arasnda birlikler kuruluyor ve bu birlikler, tehlikenin dalmasyla birlikte, dalyorlard. Ama, baz blgelerde, oldum olas akraba bulunan airetler, daldktan sonra, srekli federasyonlar biiminde yeniden biraraya gelerek, uluslarn meydana gelmesine doru ilk adm atyorlard. Birleik Devletlerde, bu tr bir federasyonun en gelimi biimini, rokualarda buluyoruz. rokualar, byk bir olaslkla Dakotalar byk ailesinin bir daln oluturmakta bulunduklar Missisipinin batsndaki topraklarn brakarak, uzun dolamalardan sonra, bugnk New-York eyaleti iine yerletiler ve be airete ayrldlar: Senekalar, Kayugalar, Onondagalar, Oneidalar ve Mohavklar. Balk, av eti ve ilkel bir bahvanlkla yayor, hemen her zaman kazk blmelerle evrilmi kylerde barnyorlard. Nfuslar hibir zaman 20.000i gemeyerek, be airet iinde belirli bir sayda gensler halinde, ayn dilin birbirine
90
ok yakn lehelerini konuuyorlar, be airet arasnda paylalm ayn toprak paras zerinde yayorlard. Bu toprak, yeni fethedilmi olduundan, yenmi airetlerin, ezilmi halka kar kendiliinden yaratlm birlii, doal olarak varln srdryordu; bu birlik, en gecinden 15. yzyln bana doru, bir sonsuz konfederasyon kurana kadar, geliti; bu konfederasyon da, yeni glerinin bilincine vararak, hemen saldrc bir nitelik kazand. Gcnn en yksek noktasna vard zaman, 1675e doru, oturanlarn ksmen kovup, ksmen haraca balad evredeki geni topraklar fethetmi bulunuyordu. rokualar konfederasyonu, yerlilerin, barbarln aa aamasn amam durumda bulunduklar zaman (yleyse, Meksika, Yeni-Meksika, ve Peru yerlileri [sayfa 321] hari), erimi bulunduklar en ileri toplumsal rgtlenmeyi gsterir. Konfederasyonun temel kurallar nelerdi, imdi onu grelim: 1 Eitlik ve airetin btn iilerinde tam bir bamszlk temeli zerinde, be kanda airetin sonsuz konfederasyonu. Bu kandalk, konfederasyonun gerek temelini oluturuyordu. Be airetin , ana-airetler adn tayordu, ve tpk kz-airetler adn tayan br iki airet gibi, bunlar da kendi aralarnda kz kardeti. gens en eskiler hala yayor ve be airet iinde de temsil ediliyorlard; baka gens, airet iinde temsil ediliyorlard; bu genslerden her birindeki yeler, be airetin btn iinde, birbirinin kardeiydi. Basit lehe deiiklikleri bulunan ortak dil, ortak kkenin kant ve belirtisiydi. 2 Konfederasyon organ, snf ve saygnlk bakmndan. Hepsi de birbirine eit elli saemden kurulu bir federal konseydi; konfederasyonun btn ilerini, tam yetkiyle bu konsey kararlatrrd. 3 Konfederasyonun. kuruluu srasnda bu elli saem, salt konfederasyon erekleri bakmndan yaratlm yeni grevlerin sahipleri olarak, airet ve gensler arasnda datlmlard. Bunlar, grevin her yeni alnda, ilgili gensler tarafndan yeniden seilirler ve gene onlar tarafndan grevden alnabilirlerdi; ama onlara grev ve yetki vermek hakk, federal konseye aitti. 4 Bu federal saemler, ayn zamanda kendi airetlerinde de saemdiler ve airet konseyinde yerleri ve oylar vard. 5 .ederal konseyin btn kararlarnn oybirliiyle alnmas gerekirdi. 6 Oy, airet tarafndan verilirdi; yle ki; geerli bir karar
91
alnabilmesi iin, her airet ve her airet iinde btn konsey yelerinin, onaylarn bildirmeleri gerekirdi. 7 Be airet konseyinden herbiri, federal konseyi toplanmaya arabilirdi, ama federal konsey kendi kendini toplanmaya aramazd. 8 Oturumlar, toplanm bulunan halkn nnde yaplrd; her rokual erkek, oturumlarda sz alabilirdi; karar, yalnzca konseye aitti. [sayfa 322] 9 Konfederasyonun bana kimse konmamt; konfederasyonu yrtme gcne sahip bakan yoktu. 10 Buna karlk konfederasyonun ayn yetkilere ve ayn gce sahip iki yksek sava efi vard. (Ispartallarda iki kral, Romada iki konsl.) te, rokualarn drtyz yldan ok bir zamandan beri iinde yaadklar ve hala yaamakta bulunduklar kamu dzeni budur. Bunu, Morgana dayanarak ayrntl bir biimde anlattm; nk burada, henz devlet nedir bilmeyen bir toplumun rgtlenmesini irdeleme olanana sahip bulunuyoruz. Devlet, kendisini oluturan yurttalar topluluundan ayr, zel bir kamu gcnn varln gerektirir; ve Cermen marknn yapln, bu yap daha sonra devletin ana temelini salamaya aday olduu halde, doru bir igdyle, devletten z bakmndan ayr, z gerei salt toplumsal bir kurulu olarak kabul eden Maurer, sonu olarak, btn yazlarnda, ilkel mark, ky, derebeylik topraklar (seigneuries) ve kent kurulularndan yola karak ve onlarn yansra, kamu gcnn yava yava nasl olutuunu irdeler. Ayn kkten gelen bir halkn, geni bir kta zerine yava yava nasl yayldn; airetlerin, blnerek, nasl halklar, deimez airet gruplar haline geldiklerini; dillerin bunlar arasnda, yalnzca anlalmaz bir hale gelene kadar deil, aslnda aralarndaki ilkel birliin hemen hemen btn izleri silinecek lde nasl deitiklerini; ayrca, airetler arasnda, eitli genslerin nasl birok paralara ayrldn, ana-genslerin, kabile olarak nasl srp gittiklerini ve bu en eski gens adlarnn, birbirinden ok uzak ve uzun sreden beri ayrlm bulunan airetler iinde nasl sregeldiklerini yerli airetlerin ounda, Kurt ve Ay, hala gentilice adlardr , Kuzey Amerikan yerlileri arasnda grrz. Ve yukarda anlatlan yap genel olarak btn bu airetlere uygun der yalnzca u ayrmla ki, bu airetlerden ou, akraba airetler arasndaki konfede-
92
rasyona kadar gelimemitir. Ama, bir kez gens toplumsal birim olarak ortaya knca, btn gensler, kabileler ve airet yapsnn, ne derecede bu birimden itibaren hemen hemen kanlmaz bir zorunlulukla gelitiini de grrz kanlmaz, nk bu [sayfa 323] doal bir gelimedir. Bu gruplardan her de, herbiri bir btn oluturan ve kendi ilerini kendi gren, ama gene de herbiri brn tamamlayan farkl derecelerde kandalk gruplardr. Ve onlara den ilerin erevesi, aa aamaya ait bulunan barbarn btn kamu ilerini kapsamna alr. yleyse, halk iinde toplumsal birim olarak gensi bulduumuz her yerde, ayn zamanda, anlatm bulunduumuza benzer bir airet rgtn arayabiliriz; ve Yunanllarla Romallarda olduu gibi, yeterli kaynaklara sahip bulunduumuz zaman, yalnzca bu rgt bulmakla kalmayacak, ayrca una da inanacaz ki, kaynaklara sahip bulunmadmz yerde, Amerikan toplumsal yaplamasyla karlatrma, kukular ve en g amazlar zmede bize yardmc olur. Ve btn safl ve yalnlyla, bu gentilice rgtlenme, ne hayranla deer bir yaplamadr! Askersiz, jandarmasz, polissiz, soylular snf yok, ne kral, ne hkmet, ne vali, ne yarg, hapissiz, davasz, her ey dzenli bir biimde gider. Btn kavgalar, btn ekimeler, ilgili kimselerin topluluu, [yani -.] gens ya da airet, ya da kendi aralarnda eitli gensler tarafndan bir sonuca balanr, aslnda bizim lm cezamzn, uygarln btn stnlk ve btn sakncalaryla, uygarca biiminden baka bir ey olmad kan davas (vendetta) tehdidi, yalnzca son ve ender uygulanan bir are olarak ie karr. Kamusal ilerin gnmzdekilerden ok daha byk sayda olmalarna karn ev ekonomisi, bir dizi aile iinde ortaklaa ve komnist [bir nitelikte -.]dir; toprak, airetin mlkiyetindedir: yalnzca kk baheler, geici olarak evleklere braklmtr gene de bizim geni ve karmak ynetim aygtmza hibir gereksinme duyulmamtr. Her eyi ilgililer kararlatrr ve ou durumda, yzlerce yllk bir tre, her eyi nceden dzenler. Yoksul ve gereksinenler bulunamaz komnist ev ekonomisi ve gens, yallar, hastalar, sava sakatlar karsndaki grevlerini bilir. Herkes eit ve zgrdr, kadnlar dahil. Henz genel olarak yabanc airetlerin kleletirilmesi iin olduu gibi, kleler iin de yer yoktur. rokualar,1651e doru Erieleri, tarafsz ulusu[167] yendikleri zaman,
93
onlara eit haklarla konfederasyona [sayfa 324] girmeleri nerisinde bulundular; ancak yenilenler bu neriyi kabul etmedikleri zamandr ki, topraklarndan kovuldular. Ve bylesine bir toplum, ne [yaman.] erkekler, ne [yaman-.] kadnlar yetitirir; buna, bozulmam yerlileri tanm bulunan btn Beyazlar, bu barbarlarn kiisel onur, doruluk, karakter gc ve yiitlii iin duyduklar hayranlkla tanklk ederler. Bu yiitlie gelince, bunun en yeni rneklerini Afrikada grdk. Birka yl nce Zulular, birka ay nce de Nubiyenler gentilice kurumlarn henz lmemi bulunduu iki airet, hibir Avrupa ordusunun yapamayaca eyi yaptlar.[168] Ateli silahlardan yoksun, yalnzca karg ve mzraklarla, meydan savanda dnya birincisi olarak tannan Britanya piyadesinin abuk atl tfeklerinin kurun yamuru altnda, silahlarn arasndaki byk farka karn ve askeri hizmet nedir, talim nasl yaplr bilmedikleri halde, ngiliz snglerinin ucuna kadar ilerlediler ve onlar birka kere sarstlar, hatta pskrttler. Nelere katlanp neler yapabileceklerine, bir Kafrn, yirmidrt saatte, bir attan daha ok yolalabildiinden yaknarak, bizzat ngilizler tanklk ediyorlar; bir ngiliz ressam, [bu adamlarda -.] en kk kasn bile kabark, bir kam kay gibi sert ve gergin olduunu sylyor. te, eitli snflar halinde blnme olmadan nce, insanlarn ve insan toplumunun durumu buydu. Eer onlarn durumunu, gnmzdeki uygar insanlardan byk bir ounluun durumuyla karlatrrsak, bugnn proleter ya da kk kylsyle, gensin eski zgr yesi arasndaki farkn byk olduunu grrz. Bu, iin, bir yan. Ama unutmayalm ki, bu rgtlenme yklmaya adayd. Airetten teye gemedi; daha sonra grlecei, ve daha nce, rokualar tarafndan yaplan uyruklatrma giriimlerinde grlm olduu gibi, airetler konfederasyonu, bunlardaki gerilemenin balangcn oluturur. Airetin dnda olan ey, hukukun da dndayd. Kesin bir bar antlamas olmad yerde, iki airet arasnda sava hkm srerdi; sava, insanlar br hayvanlardan ayrdeden bir yrtclkla yrtlrd; ama zamanla, yarar salad iin, bu yrtclk hafifletildi. Amerikada [sayfa 325] grm olduumuz gibi, en yksek gelime noktasna varm gentilice kuruluta, tamamen balang durumunda (embryonnaire) bir retim, ve bunun sonucu, geni bir toprak zerinde son derece seyrek bir nfus
94
bulunuyordu; bu kurulu iinde, insan, nnde yabanc olarak dikilen ve anlayamad d dnyaya, ocuksu dinsel tasarmlarnda yansyan, hemen hemen tam bir kulluk durumundayd. Airet, insan iin bir snr olarak kalyordu: yabanc karsnda olduu kadar, kendisine kar da: airet, gens ve kurumlar, kutsal ve dokunulmazd; bireyin duygu, dnce ve eylemlerini tamamen egemenlikleri altnda bulunduran, doa tarafndan verilmi stn bir g oluturuyorlard. Bu an insanlar bize ne kadar gsterili grnyorlarsa, birbirlerine kar o kadar alakgnll idiler; Marxn dedii gibi, henz ilkel toplulua gbekba ile balydlar. Bu ilkel topluluun gcnn krlmas gerekiyordu ve krld. Ama, bu ilkel topluluun gc, bize daha ilk anda bir alalma, eski gentilice toplumun yrek temizlii ve ahlak yksekliinden bir ilk (originelle) d olarak grnen etkiler tarafndan krld. Yeni uygar toplumu, snfl toplumu balatan eyler, agzllk, zevk, dknl, cimrilik, ortak mlkiyetin bencil yamas gibi en aalk karlardr; eski snfsz toplumu kemiren ve yklmasn salayan eyler, hrszlk, zor, kallelik, ihanet gibi en utandrc aralardr. Ve bizzat, yeni. toplum, varlnn ikibinbeyz yllk sresince, kk bir aznln, byk bir smrlenler ve ezilenler ounluu zararna gelimesinden baka hibir ey olmad ve bugn, her zamandan da ok, byledir. IV YUNAN GENS Tarih-ncesi zamanlardan beri, Yunanllar, Pelajlar ve br soyda halklar gibi, tpk Amerikallardaki organik diziye gre rgtlenmilerdi: gens, kabile, airet, airetler konfederasyonu. Doryenlerde olduu gibi, bazan kabile olmayabilirdi; airetler konfederasyonu henz zorunlu olarak ve [sayfa 326] her yandan kurulmamt; ama gens hep temel birimdi. Yunanllar tarihe girdikleri ada uygarln eiindedirler; onlarla daha nce szkonusu edilen Amerikan airetleri arasndaki iki byk gelime dnemi bulunur; bu dnemler, kahramanlk a Yunanllarn rokualara gre sahip olduklar ilerlemeyi gsterirler: Bu yzden, Yunan gensi rokualardaki
95
eski (archaique) gense hi benzemez; grup halinde evliliin izi iyiden iyiye silinmeye balar. Analk hukuku, yerini babalk hukukuna brakmtr; bundan tr, dou durumundaki zel mlkiyet, gentilice rgtlenme iinde ilk gedii am bulunur. Bunu, tamamen doal bir biimde, ikinci bir gedik izler: Babalk hukukunun yrrle girmesiyle, zengin bir miras kzn serveti, evlenme yoluyla kocasna geeceinden, yani bir baka gense gideceinden, btn gentilice hukukun temeli yklm demekti; bu durumda, servetin gens iinde kalmas iin, gen kzn gens iinden evlenmesine yalnzca izin verilmekle kalnmad; hatta bu i, bir zorunluluk haline getirildi. Grotea gre (Histoire de la Grece), Atina gensi, ban zellikle u kurumlar araclyla koruyordu: 1 Ortak dinsel trenler ve yalnzca, szde gensin atas olan ve bu nitelikte zel bir adla adlandrlan, belirli bir tanrya tapma hakk. 2 Ortak bir sinlik yeri (kabristan) (Demosthenesin Euboulidsine baknz.) 3 Karlkl mirak hakk. 4 Karlkl yardmlama, saldrlara kar koruma ve yardm ykm. 5 Baz durumlarda, zellikle yetim ve miras kzlar szkonusu olduu zaman, gens iinde evlenme hak ve grevi. 6 Hi deilse baz durumlarda, bir arkhon (ynetici) ve bir de zel sandk ile birlikte ortak bir mlkiyet sahiplii. Ayrca, kabile halindeki birlikler, pek sk olmasa da, birok gensi kendi aralarnda balyordu; ama burada da, zellikle baz dinsel pratiklerde ortaklk ve bir kabile yesinin ldrlmesi halinde, izleme hakk [gibi -.], ayn nitelikte karlkl haklar ve devler buluyoruz. br yandan, bir airetin btn kabileleri, soylular (patrides) arasndan [sayfa 327] seilmi bir filobazileusun (airet efinin) bakanlnda belirli zamanlarda kutsal enlikler yaparlard. te Groteun anlatt ey. Ve Marx ekler: Ne var ki Yunan gensi arkasnda, yabanl gens, rnein rokua gensi kendini aka gsteriyor. rdelememizi biraz ileri gtrr gtrmez, yabanl gensin varl daha da ak bir durum alr. nk, Yunan gensinde, u kurumlar da vard: 7 Babalk hukukuna gre soy-zinciri.
96
8 Miras kzlarn szkonusu olduu durumlar dnda gens iinde evlenmenin yasaklanmas: Bu ayrklama ve ona verilen zorunlu nitelik, eski kuraln yrrlkte kaldn gsterir. Bu, ayn zamanda, kadnn dahil olduu kabile iinde genellikle geerli bulunan ilkeden, yani kadnn evlenmekle kocasnn gensine ait dinsel ayinleri kabul etmek zere, kendi gensinin dinsel ayinlerinden vazgemesinden de anlalr. Buna ve Dikaiarkhosun nl bir parasna gre, gens dndan evlenmek kurald; ve Becker, Chariklsinde, kimsenin kendi gensi iinde evlenme hakkna sahip olmadn varsaymaya kadar gider. 9 Gense [ye olarak-.] kabul etme hakk; bu hak, kamusal formalitelerle ve yalnzca istisnai olarak, aileye kabul biiminde kullanlrd. 10 efleri seme ve grevden alma hakk. Biliyoruz ki, her gensin kendi arkhontu vard; ama bu grevin belirli aileler iinde soydan geme olduu konusunda hibir yerde zel bir belirti yok. Barbarln sonuna kadar, zenginler ile yoksullarn, gens iinde, tamamen eit haklara sahip bulunduklar bir durum ile kesenkes badamaz bir ey olan [sk bir] miras, hibir zaman varolmama benzer. Yalnzca Grote deil, ayrca Niebuhr, Mommsen ve imdiye kadar klasik antikala uraan btn br tarihiler, gens karsnda tkezlemilerdir. Belirleyici zelliklerinden byk bir ksmn ok doru bir biimde saptam olmalarna karn, bu tarihiler, genste daima bir aileler grubu grdler; ve byle yapmakla, gensin zn ve kkenini anlamay, kendileri iin olanaksz bir duruma getirdiler. Koca ve kar zorunlu olarak farkl iki gense ait bulunduklarna [sayfa 328] gre gentilice rgtlenme iinde, aile hibir zaman organik bir birim olmad ve olamazd da. Gens tamamen kabile, kabilede airet iinde ve ona ait bulunuyordu: aile ise, yar yarya kocann, yar yarya da karnn gensine aitti. Devlet de, kamu hukuku alannda aileyi tanmaz; aile, gnmze kadar, yalnzca zel hukukta varolmutur. Ve buna karn, btn tarih yazma biimimi imdiye kadar, zellikle 18. yzylda dokunulmaz bir duruma gelmi bulunan u sama ilkeye dayanr ki, uygarlktan az daha eski olan tek-eli-kar-koca ailesi, evresinde toplum ve devletin yava yava ete-kemie brnd bir ekirdektir. Bay Groteun dikkatini una ekmek gerekir ki, diye ekler
97
Marx, her ne kadar Yunanllar kendi genslerini mitolojiden karmlarsa da, bu gensler tanrlar ve yar-tanrlaryla birlikte, kendi yaratm bulunduklar mitolojiden daha eskidirler. Grote, Morgan tarafndan yelenerek anlr, nk o, saygn ve ayrca her trl kukunun stnde bir tanktr. O, ayrca, her Atina gensinin kendi szde-atasndan gelen bir takma ada sahip olduunu; Solondan nce genel kural olarak ve ondan sonra da vasiyetin yokluu halinde, lenin gentilelerinin, onun servetine miras olduklarn; cinayet halinde, nce lenin akrabalarnn, sonra gentilelerinin, en sonra da kabile yelerinin, mahkeme nnde katili izleme hak ve grevine sahip bulunduklarn da anlatr: En eski Atina yasalar zerine bildiimiz her ey, gensler ve kabileler biimindeki blnme zerine kuruludur. Genslerin ortak ilkel atalarndan gelmesi ii, ukala darkafallar (deyim Marxndr) iin epey skntya yolat. Bu gelii, tamamen mitoslara dein bir ey (mythique) olarak kabul ettikten sonra, bir gensin, nce aralarnda hibir akrabalk bulunmayan, yanyana yaayan ailelerden domu olmasn kesenkes aklayamazlar; ama gene de, genslerin varln aklamak iin de olsa, bu yiitlii yapmalar gerekir. O zaman, bir laf kalabalna bavurmaktan baka yapacak eyleri kalmaz; u kesinleme dna kmakszn, dner dner bina okurlar: soyaac bir masaldr, doru; ama gens de bir gerekliktir; ve sonunda, Groteda, u satrlar okunur (Marxn araya katt gzlemlerle): [sayfa 329] Bu soyaacndan ender olarak szedildiini duyuyoruz, nk ancak zellikle gsterili baz durumlarda aka sz ediliyor. Ama, tpk en anl-anl olanlar gibi, en gsterisiz genslerin de kendi ortak dinsel pratikleri [garip ey, Bay Grote!], doast bir atalar ve ortak bir soyaalar vard [ite en gsterisiz genslerde artc olan da budur, Bay Grote!). Btn gensler iin, ana plan ve ideal temel [ideal deil, sayn bay, ksnl (ehvani), Almanca* fleischlich!**] aynyd. Marx, Morgann verdii yant yle zetler: lkel biimdeki gense uygun den kandalk sistemi ve tpk btn br lmller gibi, o zaman Yunanllar da bu sistem
* Baya (dz) Almancada. -Ed. ** Etsel. -.
98
iinde yayorlard genslerin btn yelerinin kendi aralarndaki akrabalk derecelerinin bilincini koruyordu. Kendileri iin byk bir nem tayan bu olguyu; onlar ocukluklarndan beri, pratikle reniyorlard. Tek-eli aileyle birlikte, bu unutuldu. Gentilice ad, bir soyaac yaratt ki, bunun yannda kar-koca ailesinin ad anlamsz grnd. te bu ad, bundan byle bu ad tayanlarn ortak bir kkene sahip olduklarn gstermeliydi, ama gensin soyaac o kadar uzaklara gidiyordu ki, gens yeleri, en yakn tarihteki ortak atalar konusundaki birka durum dnda, artk karlkl gerek akrabalklarn kantlayamyorlard. Adn kendisi, ortak kkenin bir kantyd ve yabanclarn yelie kabul durumlar dnda, kesin bir kantt. Buna kar, gensi srf dsel ve saymaca bir yaratk haline dntrm bulunan Grote* ve Niebuhrun yaptklar gibi, gens yeleri arasndaki btn akrabal tamamen yadsmak, tam ideal bilginlere, yani odalarndan hi kmayan allamelere layk bir itir. Soylarn zincirlenmesi, zellikle tek-eliliin ortaya kndan sonra, ok gerilere gittii ve gemi gereklik mitolojik kuruntular iinde yansd iin, aslan darkafallar bundan hep dsel soyaacnn gerek gensleri yaratt sonucunu kardlar ve hep bu sonucu karyorlar! Amerikallardaki gibi, kabile birok kz-genslere blnm bir ana-gens idi, bu kz-gensleri birletiriyor ve [sayfa 330] ounlukla da hepsini ortak bir atadan getiriyordu. Bylece, Grotea gre, Hekate kabilesinin btn ada yeleri, onnc gbekte, ata olarak bir tek ve ayn tanrya sahiptiler; yleyse, bu kabilenin btn gensleri, tam anlamyla kzkarde-gensler idiler. Kabile, Homerosta, Nestorun Agamemnona u d verdii o nl parada, askeri bir birlik olarak da grnr: Adamlar airetler ve kabileler bakmndan dzenle; kabile kabileye yardm etsin, airet aireti desteklesin.** Bunu bir yana brakalm, kabile, bir kabile yesinin kurban olduu cinayetin cn almak hak ve grevine sahiptir; demek ki, eski zamanlarda, kan davasyla ykmlyd: Ayrca, ortak enlik ve tapnaklar vardr; zaten, btn Yunan mitolojisinin, eski Aryenler* Marxn elyazmas Pollux. Pollux, Grotenin sk sk bavurduu 2. yzylda yaam Yunan skolastii. -Ed. ** Homeros, lyada, Ode II. -Ed.
99
den alnan doaya tapmaya dayanarak olumas, her eyden nce gensler ve kabilelerin varln gerektirir ve onlar iinde olumutur. Bundan baka, kabilenin bir efi (fratriarkos) ve .ustel de Coulangesa gre, kararnameleri yasa gcnde olan toplantlar (meclisleri), bir yarglama ve bir ynetim kurulu vardr. Daha sonra gensin varln bilmeyen devlet, baz kamu grevlerinin yaplmasn kabileye brakyordu. Airet, birok akraba kabileden bileir. Attikada, her biri kabileden bileik drt airet vard, bu kabilelerin herbirinde de otuz gens bulunuyordu. Gruplarda bylesine bir snrlama, tamamen kendiliinden kurulmu bir dzen iinde bilinli ve yntemli bir mdahaleyi ngerektirir. Bu mdahale nasl, nerede ve niin oldu? Yunan tarihi bu konuda hibir ey sylemez ve Yunanllar, ancak kahramanlk alarna kadar giden gemilerinin ansn saklamlardr. Nispeten kk bir toprak zerinde toplanm Yunanllarda, lehe farklar, geni Amerikan ormanlarnda olduundan daha az gelimiti; ama burada da, yalnzca ayn anadili konuan airetleri, daha byk bir btn biiminde toplam ve kk Attika iine kadar, daha sonra ortak yaz dili olarak egemen lehe durumuna gelmi zel bir lehe grrz. Homerosun iirlerinde, Yunan airetleri, ounlukla kk halklar biiminde toplanmlardr; bununla beraber, bu [sayfa 331] topluluklar iinde, gensler kabileler ve airetler henz zerkliklerini koruyorlard. Bu halklar, artk surlarla pekitirilmi kentlerde oturuyorlard; nfus, srlerin genilemesi, tarmn yaylmas ve kk el zanaatlarnn balamasyla, artyordu; ayn zamanda servet farklar ve onunla birlikte; eski ilkel demokrasi iinde aristokratik e de byyordu. eitli kk halklar, en iyi topraklara sahip olmak iin ve kukusuz ganimet ereiyle de, ard aras kesilmez savalar yapyorlard; ite bu andan itibaren, sava tutsaklar klelii kabul edilmi bir kurum haline gelmiti. Bu airet ve bu kk halklarn o zamanki rgtlenmesi yleydi: 1 Konsey (bul) srekli otorite idi; balangta kukusuz, gentes bakanlarndan bileen konsey, daha sonra, saylar artnca, bunlar arasndan seilmi bir topluluktan bileiyordu; bu durum, aristokratik enin gelime ve glenme olanan salad; bylece,
100
Dionysios, kahramanlar anda, konseyin aristokratlardan (kratistoi) biletiini anlatr. nemli ilerde, kesin karar konsey alyordu; bylece Aiskhylosta, veri olan durumda byk bir nem tayan, Eteokle cenaze treni yapma, ama Polinisin cesedini kpeklere yem olarak yedirme kararn, Teb Konseyi* alr. Devletin kuruluuyla, bu konsey, daha sonra Senato oldu. 2 Halk meclisi (agora). rokualarda, erkek-kadn, halkn konsey toplantsn evrelediini, srayla sz aldn ve bu biimde konsey kararlar zerinde etkili olduunu grdk. Homeros a Yunanllarnda bu evre (eski Almancann hukuksal bir deyimiyle, Umstand **), ilkel zamanlar Cermenlerinde de ayn biimde olduu gibi, gerek bir halk meclisi durumuna gelene kadar gelimiti. Bu meclis, nemli ilerde karar almak iin, konsey tarafndan toplanmaya arlrd; burada herkes sz alabilirdi. Karar, el kaldrarak (Ahileos, Yalvarc Kzlar), ya da alklarla alnrd. Schman (Antiquites grecques), son durumada bu meclis egemendi der, nk: Yaplmas halkn ibirliini gerektiren bir i szkonusu olunca, Homeros bize, halk bunu istemeden yapmaya [sayfa 332] zorlayabilecek hibir ara gstermiyor. Gerekten, airet yesi her ergin erkein sava olduu bu devirde, henz halktan ayr ve ona kart olabilecek bir kamu gc var olamazd. lkel demokrasi henz en parlak andayd; bu, bazileusun olduu kadar, konseyin de gcn ve durumunu dnmek iin, bir hareket noktas olmaldr. 4 Askeri ef (bazileus). Marxn bu konuda dikkati ektii ey, u: ounlukla, doutan, prenslerin ua olan Avrupal bilginler, bazileustan, szcn modern anlamnda bir hkmdar anlarlar. Yankee cumhuriyetisi Morgan, bu yoruma kar kar. Sesi dokunakl Gladstone ile onun Juventus Mundisi konusunda, ok alayc, ama ok doru olarak yle der: Mr. Gladstone, kahramanlk andaki Yunan eflerini, birer kral ve birer prens olarak gsteriyor bize, stelik, onlar birer centilmen yapyor; ama bizzat itiraf etmelidir ki, grne gre, tm bakmndan, ok kesin ol* Ahileos, Seven Against Thebes. -Ed. ** Umstand: evrede duranlar. -.
101
mamakla birlikte, yeteri kadar belirli byk-karde-hakk tresi ya da yasas karsnda bulunuyoruz. Kukusuz, Mr. Gladstonea byle ok kesin olmamakla birlikte, yeteri kadar belirli kaytlar eliindeki bir byk-karde hakknn varlyla yokluu bir gibi grnecek. rokualarda ve br Amerika yerlilerinde, balca grevlerin mirasla devri konusunda durumun ne olduunu grm bulunuyoruz. Btn grevler, ou gens iinde, seime balyd; yleyse bu l erevesinde, gens iin de soydan gemeydi. Grevin boalmas durumunda, zellikle, seilmemesi iin bir neden bulunmad zaman, yava yava en yakn gentilice akrabann (erkek karde ya da kz kardein olu) atanmasna baland. Demek ki, babalk hukukunun egemenlii altnda, eer bazileusluk grevi, Yunanllarda genellikle babadan oula, ya da oullardan birine geiyordu ise, bu, yalnzca oullarn, seim yoluyla babalarnn yerine geme olaslna sahip olduklarn gsterir; yoksa, babalarnn yerine halk tarafndan seilmeden geme hakkna sahip olduklarn gstermez. Burada grebileceimiz tek ey, rokualar ve Yunanllarda, genslerin iinde ayr soylu ailelerin, ayrca Yunanllarda, gelecein soydan geme efler soyunun ilk tohumlardr. [sayfa 333] yleyse, Yunanllarda, tpk Roma kral (rex, iin de olduu gibi, bazileusun ya halk tarafndan seilme, ya da, hi deilse, halkn resmi organlar konsey ya da agora tarafndan onaylanma durumunda bulunmu olmas kuvvetle olasdr. lyadada, savalarn efi Agamemnon, Yunanllarn stn kral [btn Yunanllarn kral -.] olarak deil, kuatlm bir kent nndeki konfedere bir ordunun bakomutan olarak grnr. Ve Yunanllar arasnda anlamazlk bagsterince, Odysseus gerekli olann bakomutanlk olduunu syler: Komutan okluu bir eye yaramaz: bir tek ef komut versin. vb... (ve krallk asasndan sz eden nl dize, sonradan eklenmi bir katmadr):* Ulis burada hkmet biimi zerine bir konferans vermez; savata bakomutanl elde tutan kimseye uyulmasn ister. Truva nnde yalnzca ordu olarak grnen Yunanllar iin, iler agorada hayli demokratik bir biimde olup bitiyordu. Akhilleus, armaanlardan, yani ganimetin paylalmasndan sz ederken, paylatrma
* Homeros, lyada, Ode II. -Ed.
102
grevini ne Agamemnona ne de bir baka bazileusa verir; bu ile Akhaios oullarn, yani halk grevlendirir. Zeus tarafndan dnyaya getirilmi, Zeus tarafndan beslenmi gibi yklemler (nitelikler) hibir ey gstermez, nk her gens bir tanrdan, ve airet efinin gensi, daha gl bir tanrdan gelir burada Zeustan geliyor. Hatta, rnein domuz oban Eumenes gibi, kiisel zgrlkten yoksun kimseler bile tanrsaldrlar (dioi ve theioi); ve bu Odisede, yani lyadada ok daha sonraki bir ada, byledir; ve ayn Odisede, kahraman ad, hala, kr ozan Demodokosun adyla birlikte olduu gibi, haberci Myliosun adyla birlikte anlr. Uzun szn ksas, Yunan yazarlarnn konsey ve halk meclisi eliindeki homrique szde-krallk (nk bunun ayrc belirtisi, ordular komutanldr) iin kullandklar bazileus szc, yalnzca askeri demokrasi anlamna gelir. (Marx.) Askeri grevlerinden baka, bazileusun dinsel ve adli grevleri de. vard; bu son grevler, hibir zaman sk skya belirlenmemilerdi, ama askeri grevlere gelince, bazileus bunlar, airet ya da airetler konfederasyonunun yksek [sayfa 334] temsilcisi olarak yerine getiriyordu. Sivil ynetime degin grevler asla szkonusu deildir; ama gene de, yle grnr ki, bazileus, grevi gerei, konsey yesidir. yleyse, etimolojik bakmdan, bazileusu Knig (kral) olarak evirmek tamamen dorudur; nk Knig, Kuni ya da Knneden gelir ve bir gensin efi anlamn tar. Ama Knig szcnn bugnk anlam, bazileus szcnn eski Yunancadaki anlamna hi uymaz. Tsidid, eski bazileiay, kesinlikle patrike, yani gentesten gelme olarak nitelendirir ve bunun saptanm, yleyse snrl grevlere sahip olduunu syler. Ve Aristoteles, kahramanlk andaki bazileia nn zgr insanlar zerinde kullanlan bir komutanlk ve bazileusun da, askeri ef, yarg ve ba rahip olduunu bildirir. yleyse, bazileus, szcn daha sonraki anlamnda, ynetme gcne sahip deildir.*
* Tpk Yunan bazileusu gibi, Aztek askeri efini de, modern bir prens gibi grdler. spanyollarn, nce km-seme ve abartma, sonra da dpedz yalanla dolu yklerini, Morgan ilk olarak tarihsel eletiriden geirdi; gsterdi ki, Meksikallar, barbarln orta aamasnda, ama Yeni-Meksika Puebloslarndaki yerlilerden daha ileri bir aamada bulunuyorlard ve bozulmu anlatlardan karabildii kadaryla, kurulular yleydi; bir blm baka airetleri kendisine hara vermek iin zorlayan ve federal bir konseyle federal bir askeri ef tarafndan ynetilen airetten kurulu bir konfederasyon; spanyollar, federal askeri efi imparator olarak grdler. [Engelsin notu.]
103
Demek ki, kahramanlk zamanlarndaki Yunan kuruluu iinde eski gentilice rgtlenmeyi henz dirim ve g dolu, ama ayn zamanda yklnn balangcnda grrz: Babalk hukuku, servetin ocuklara geiiyle, aile iinde servet birikimini kolaylatrr ve aileyi gens karsnda bir g durumuna getirir; servetler arasndaki fark, soyluluk ve soydan geme bir kralln ilk izlerini yaratarak, kurulu zerinde etkili olur; nceleri sava tutsaklaryla snrlanan klelik, daha o zamandan airet yelerinin, hatta kendi z gens yelerinin kleletirilmesi yolunu aar; airetten airete eski sava, bu adan itibaren, sr hayvanlar, kleler, hazineler kazanmak iin, karada ve denizde sistemli bir yamaclk biiminde, yani normal kazan kayna biiminde yozlar; szn ksas, zenginlik, en yksek iyilik olarak vlr ve deerlendirilir; ve zenginliklerin zora dayanarak alnmasn hakl gstermek iin eski gentilice kurallar inenir. Artk bir tek ey eksikti: yalnzca zel kiiler tarafndan az [sayfa 335] zamandan beri edinilmi bulunan zenginlikleri, gentilice dzenin komnist geleneklerine kar koruyan ve yalnzca eskiden o kadar horgrlen zel mlkiyeti kutsallatran ve bu kutsal eyi btn insan topluluunun en yce erei olarak bildiren bir kurum deil, ayrca mlkiyet edinmenin, baka bir deyile, zenginliklerdeki durmadan daha hzl bir bymenin ardarda gelimi yeni biimleri zerine, genel olarak toplum tarafndan yasaya uygunluk mhrn de basan bir kurum; yalnzca toplumda balam bulunan snflar halindeki blnmeyi deil, ayrca mlk sahibi snfn hibir eye sahip olmayan snf smrme hakkn ve onun rerindeki egemenliini de srdrp gtren bir kurum. Ve bu kurum kageldi. Devlet icat oldu. V ATNA DEVLETNN OLUUMU Kendi gensleri, kendi kabile ve airetleri iinde, kendini bizzat kendi koruyan gerek silahl halk yerine, devlet otoriteleri hizmetinde, yleyse halka kar kullanlabilmesi olanakl silahl bir kamu gc geerken, gentilice rgt organlarnn ya dnm, ya da yeni organlarn ortaya kmas yznden geri plana srlm
104
olmalar, ve sonunda da yerlerini tamamen gerek devlet otoritelerine brakmalar olgusundan tr devletin nasl gelitiini, en eski Atinada, hi deilse eski Atinann birinci evresinde izleyebiliriz. Biim ynndeki deiiklikler, Morgan tarafndan zsel olarak betimlenmi bulunuyor; bu deiiklikleri meydana getirmi olan iktisadi ierie gelince, bunlar byk lde benim eklemem gerekiyor. Kahramanlk anda, Attikadaki drt Atina aireti, henz ayr topraklar zerinde yerlemi bulunuyorlard; hatta bu airetleri biletiren oniki kabile bile, yle grnyor ki, Kekropsun oniki kenti iinde birbirinden ayr yerlerde yayorlard. rgtlenme, kahramanlk a rgtlenmesiydi: halk meclisi; halk konseyi, bazileus. Yazl tarih balad zaman, topraklar oktan paylalm ve zel mlkiyete geilmi bulunuyordu, ki bu durum, barbarln yukar aamasnn [sayfa 336] sonuna doru greli gelimi meta retimi ve buna karlk den meta ticaretine uygundur. Tahldan baka, arap ve zeytinya retiliyordu; Egedeki deniz ticareti, gitgide .enikelilerin elinden kyor ve byk lde Attikallarn eline geiyordu. Toprak alm-satm, tarm ve el zanaatlar, ticaret ve denizcilik arasnda artan iblm dolaysyla, genslerin, kabilelerin ve airetlerin yeleri, ksa zamanda birbirleriyle karmak zorunda kaldlar; kabile ve airet evresi, yurtta olduklar halde, gene de bu topluluklara ait olmayan, yani kendi oturduklar yerde yabanc bulunan kimseleri de kabul etti. nk dingin dnemlerde, her kabile ve her airet, Atinadaki bazileus ya da halk konseyine bavurmadan, kendi ilerini kendileri ynetiyorlard. Ama, kabile ya da airet yesi olmadan bunlarn topraklar zerinde yaayan herkes, elbette bu ynetime katlamyordu. Gentilice rgt organlarnn dzenli ileyii, bu durumdan tr ylesine aksad ki, kahramanlk zamanlarndan itibaren, buna are bulmak gerekti. Theseusa maledilen anayasa meydana getirildi. Deiiklik, zellikle, Atinada bir merkezi ynetim kurulmu olmasndan, yani o zamana kadar airetler tarafndan zerkli bir biimde ynetilen ilerden bir blmnn kamu ileri olarak ilan ve Atinada toplanan ortak konseye devredilmesi olgusundan ibaretti. Bunu yapmakla, Atinallar, Amerikadaki hibir yerli halkn atamad adm atyorlard: yanyana yaayan airetlerin basit bir konfederasyonu yerine onlarn bir tek halk biiminde kaynamas
105
gerekleti. Bylece, ulusal bir Atina hukuku, airet ve genslerin yasal treleri stnde bulunan bir genel hukuk dodu; Atina yurtta; hatta yabancs olduu bir airet topraklar zerinde bile, belirli haklar ve yeni bir hukuksal korunma kazand. Ama, ayn zamanda, gentilice rgtlenmenin yklmasna doru ilk adm da atlm oldu; nk bu btn Attikadaki airete yabanc ve tamamen Atina gentilice rgtlenmesinin dnda bulunan ve dnda kalan yurttalarn, gelecekteki kabulne doru atlm ilk admd. Tezeye maledilen bir ikinci kurum, btn halk gens, kabile ya da airetlerine bakmadan, snf, yani patridler ya da soylular, jeomorlar ya da iftiler ve demiurgoslar ya da kk zanaatlar halinde blmesi, ve kamu grevleri hakknn yalnzca [sayfa 337] soylulara verilmesi oldu. Kamu grevleri hakknn yalnzca soylulara verilmesi dnda, halkn bu snf biimindeki bln, aslnda etkisiz kald; nk bu bln, snflar arasnda baka hibir hukuk fark yaratmyordu. Ama bu, nemli bir eydir; nk grltszce gelien yeni toplumsal unsurlar ortaya karr. Bu kurum, gentilice grevleri baz ailelere brakmak tresinin, artk bu aileler bakmndan, bu iler zerinde bakalarnca pek de yadrganmayan bir hak haline dntn; br yandan, zenginlik nedeniyle gl bulunan bu ailelerin, kendi gensleri dnda ayrcalkl bir ayr snf biiminde gruplamaya baladklarn ve henz domu bulunan devletin de, bu ayrlk ve stnlk savn onaylam olduunu gsterir. Bu kurum, ayrca, iftilerle kk zanaatlar arasndaki iblmnn, toplumsal nem bakmndan ilk srann kime ait olaca tartmasn yapabilmek iin, gensler ve airetler bakmndan varolan eski snflamaya gre, artk hayli belirgin bir hale gelmi bulunduunu gsterir. Son olarak, kurum, gentilice toplumla devlet arasndaki uzlamaz kartl da aa vurur, devleti meydana getirmek bakmndan ilk giriim, gensleri, onlardan herbirinin yelerini, ayrcalkllar ve ayrcalkszlar biiminde ve ayrcalkszlar da, birbirine kar iki emeki snf biiminde blerek, paralamaya dayanr. Atinann bundan sonra, Solona kadar sren siyasal tarihi ancak eksik olarak biliniyor. Bazileus grevi yrrlkten kalkt, soylular arasndan seilmi arkhontlar devletin bana getiler. Soylular egemenlii, M 600 ylna doru, dayanlmaz duruma gelecek kadar artt. Ve herkesin zgrln bask altna almann balca arac da ... para ve tefecilikti. Soylularn balca merkezi Atina ve
106
Atina evresiydi; deniz ticareti ve ayn zamanda frsat dtke hala yaplmakta olan korsanlk, burada onlar zenginletiriyor ve mali serveti onlarn elinde topluyordu. Para ekonomisi, gelierek, doal ekonomi zerine dayal tarmsal topluluklarn geleneksel varlk biimi iine, eritici bir asit gibi, ite buradan girdi. Gentilice rgtlenme, para ekonomisiyle badaamaz; Attikadaki kk kyllerin ykm, onlar evreleyen ve koruyan eski gentilice balarn zlmesiyle ayn zamana dt. Alacak ve ipotek (nk Atinallar artk ipotei [sayfa 338] bile tretmilerdi) ne gens dinliyordu, ne de kabile. Ve eski gentilice rgtlenme, ne para biliyordu, ne avans, ne de bor. Bu yzden, soylularn durmadan daha gelien ve daha da yaylan mali egemenlii, alacakly borluya kar korumak, para sahibi tarafndan kk kylnn smrlmesini onaylamak iin yeni bir de tre hazrlad. Attikadaki btn tarlalar, zerinde bu mlkn u kadar para iin, falanca kiiye rehin edilmi olduu yazl ipotek talaryla dolmutu. Bu tr iaret tamayan tarlalar ise, ounlukla ipotek ya da faizin denmemesi nedeniyle satlm ve tefeci soylularn mlkiyetine gemi bulunuyordu; kyl, eer eski tarlasnda yanc olarak kalmasna ve emeinin rnnn altdabeini yeni efendisine kesenek olarak verirken, bunun altda-biriyle yaamasna izin verilmise, kendini mutlu saymalyd. Dahas da var; eer tarlann sat bedeli, borcu demeye yetmez, ya da bu bor bir gvenceyle salama balanmam bulunuyorsa, borlu alacaklya borcunu demek iin, ocuklarn kle olarak yabanclara satmak zorundayd. ocuklarn, babalar tarafndan satl babalk hukuku ve tek-eliliin ilk meyvesi ite bu oldu! Ve vampir hala kana doymamsa; borlunun kendisini kle olarak satabilirdi. te, Atina halk iinde tatl uygarlk gneinin douu byle oldu. Daha nceleri, halkn varlk koullar henz gentilice rgtlenmeye uygun derken, bylesine bir kargaa olanakszd; ama ite, nasl olduu bilinmeden, her ey allak-bullak olmutu. imdi bir an iin bizim rokualara dnelim. Meydana gelmesi iin almadklar ve kesenkes kendi isteklerine kar, bundan byle Atinallara kabul ettirilmi bulunan durum, onlarda anlalmas olanakl olmayan bir eydir. Orada, yaam iin gerekli eylerin yldan yla hep ayn kalan retim biimi, hibir zaman byle dardan zorlanm gibi grnen atmalara yolamaz; zengin ile yoksul smren ile smrlen arasndaki uzlamaz kartl meydana karamazd.
107
rokualar, doaya egemen olmaktan henz ok uzaktlar, ama kendileri iin veri olan doal snrlar iinde, kendi retimlerine egemen bulunuyorlard. Kk bahelerinde bazan verimin dk olmas; gl ve rmaklarnda balk bakmndan, ormanlarnda av bakmndan kaynaklarn tkenii bir yana braklrsa, yaamak iin [sayfa 339] kendilerine gerekli eyleri salama biimlerinin kendilerine ne getirebileceini biliyorlard. Bunun zorunlu olarak getirmesi gereken ey, kt ya da bol, geim gereleriydi; ama asla getiremeyecei ey, isteyerek olmayan toplumsal kargaalklard: gentilice balarn kopmas, gens ve airet yelerinin, birbiriyle arpan kart snflar biiminde blnmesi. retim, en dar snrlar iinde deviniyordu; ama ... reticiler kendi rnlerinin sahibiydiler: Barbarlardaki retimin byk stnl buradayd; bu, uygarln balamasyla yok oldu; gelecek kuaklarn grevi, bunu yeniden fethetmek olacak; ama, bugn insan tarafndan doa zerinde kazanlan gl egemenlik ve artk olanakl bulunan zgrce ortaklama temeli zerinde. Bu durum, Yunanllarda baka trlyd. Srler ve lks maddeler zerinde zel mlkiyetteki gelimeler, insanlar arasnda deiimler yaplmas ve rnlerin meta durumuna dnmesi sonucunu verdi. te ortaya kacak olan btn kargaann tohumu, bu durum iinde yatar. reticiler, rnlerini artk dorudan doruya kendileri tketmeyip de, bunu deiim yoluyla elden kardklar andan itibaren, rnlerinin denetimini yitirdiler. Artk, rnlerin bana ne geldiini bilmiyorlard ve rnn, bir gn, reticiye kar, onu smrmek ve ezmek iin kullanlmas olanakl bir duruma geldi. Bu yzden, eer bireyler arasndaki deiimi ortadan kaldrmazsa, hibir toplum, uzun dnemde, ne kendi z rnnn sahibi (efendisi) kalabilir, ne de kendi retim srecinin toplumsal etkileri zerindeki denetimini koruyabilir. Ama Atinallar, bir kez bireyler arasnda deiim doduktan ve rnler meta haline dntkten sonra, rnn retici zerindeki egemenliini ne kadar abuk kurduunu reneceklerdi. Meta retimi ile birlikte, herkes topra kendi hesabna ekmeye balad ve az sonra da, bireysel toprak mlkiyeti ortaya kt. Bunlarla birlikte, btn br metalarla deiimi olanakl evrensel meta, para da kageldi; ama insanlar, paray tketirlerken, yeni bir g daha yarattklarn, nnde btn toplumun eilmesi gereken tek
108
evrensel gc yarattklarn dnmyorlard. Ve kendi yaratclarnn haberi ve istei olmakszn, birdenbire fkrm bu yeni g, genliin btn hoyratl iinde, egemenliini [sayfa 340] Atinallara duyurdu. Buna kar ne yaplabilirdi? Eski gentilice rgtlenme, yalnzca parann grkemli yry nnde gszln gstermekle kalmam, ayrca kendi erevesi iinde, para, alacakl, borlu, borcun zorla denmesi gibi eylere en kk bir yer bulmakta da yetersiz kalmt. Ama gene de yeni toplumsal g pekala ortadayd ve dindarca istekler, eski iyi zamanlara dn zlemi, artk dnyadan paray ve tefecilii kovamyorlard. stelik, gentilice rgtlenmede, bu kadar nemli olmayan bir sr baka gedikler de almt. Bu srada; kendi gensi dndaki mlkleri satma hakkna sahip bulunan bir Atinal, henz oturduu evi satamyorduysa da, gens yeleri ve kabile yelerinin btn Attika topraklar zerinde, zellikle bizzat Atina kenti iinde birbirine kark bir biimde yaama durumlar, kuaktan kuaa artyordu. eitli retim kollar, tarm, kk zanaatlar, ve kk zanaatlarda birok blmler, ticaret, denizcilik, vb. arasndaki iblm, sanayi ve ulatrmadaki ilerlemelerle birlikte gitgide gelimi bulunuyordu; nfus, imdi, yapt ilere gre, herbiri, gens ya da kabile iinde kendileri iin yer bulunmayan bir dizi yeni ortak karlara sahip, olduka duraan gruplar biiminde blnyor ve bu ortak karlar, yeni grevleri zorunlu klyordu. Klelerin says byk lde artmt ve bu adan itibaren, zgr Atinallar saysn ok aacakt; balangta, gentilice rgtlenme, klelik nedir bilmiyordu; bundan tr, bu zgr olmayan insan ynn sustal maymun gibi tutmann yollarn da bilmiyordu. Son olarak, ticaret, para kazanmak ok kolay olduu iin oraya yerleen bir sr yabancy Atinaya ekmiti ki, bunlar, eski rgtlenmeye gre, korunma ve haktan her zaman yoksun bulunduklar iin, geleneksel hogrye karn, halk iinde yabanc ve tedirgin edici bir e olarak kalyorlard. Ksacas bu, gentilice rgtlenmenin sonu oldu. Toplum gnden gne bu ereveyi ayordu; gentilice rgtlenme, gzleri nnde domu olan bozukluklarn en ktlerini bile, ne nleyebiliyor, ne de ortadan kaldrabiliyordu. Ama bu arada, devlet sessiz sedasz geliiyordu. nce kentle ky, sonra kent sanayinin eitli kollar arasndaki iblm tarafndan yaratlm yeni gruplar, kendi kar-
109
larn gzetmekle [sayfa 341] ykml yeni organlar yaratmlard; yeni yeni grevler kmt. Ve sonra, gen devletin, kendine zg bir gce gereksinmesi vard ki, bu g, denizci Atinallarda, her eyden nce, kk deniz savalarn ve ticaret gemilerinin korunmasn gzeten bir deniz gcnden baka bir ey olamazd. Pek iyi bilinmeyen, ama Solondan nceki bir dnemde her aireti, oniki blgeye ayran nokrari ler kurulmutu; her nokrari, bir sava gemisi yapmak, bunun silah, donatm ve tayfasn salamak zorundayd ve ayrca, iki de atl veriyordu. Bu kurum, gentilice rgtlenmeye iki ynden zararl oluyordu. nk, nce, artk silahl halkn btnyle bir olmayan bir kamu gc yaratyordu; sonra da, halk ilk kez olarak kamusal ereklerle, ama akrabalk gruplarna gre deil, birlikte oturduklar yerlere gre, blyordu. Gentilice rgtlenme yardmna gelemediine gre, smrlen halka, domakta bulunan devletten baka [sarlacak -.] bir ey kalmyordu. Ve devlet, Solon anayasasyla, ayn zamanda kendini eski rgtlenme zararna daha da glendirerek, halkn imdadna yetiti. Solon (M 594te, reformunun gerekleme biimi burada bizi pek ilgilendirmez), siyasal devrimler diye adlandrlan diziyi, nce mlkiyete bir darbe indirerek balatt. imdiye kadar, btn devrimler, belirli bir mlkiyet trnn, bir baka mlkiyet trne kar korunmas iin yaplmlardr. Birine dokunmadan, brn koruyamaz. .ransz Devriminde, burjuva mlkiyeti kurtarmak iin feodal mlkiyet kurban edilmiti; Solon Devriminde, borlularn mlkiyeti yararna, masraflar demek zorunda kalan, alacakllarn mlkiyeti oldu. Borlar dpedz silindi. Ayrntlarn tam olarak bilmiyoruz; ama Solon, iirlerinde, borlanm tarlalardaki ipotek talarn kaldrtm ve borlanm bulunduklar iin yabanc lkelere kle olarak satlm ya da oralara kap snm kimselerin, yurtlarna dnn salam olmakla vnr. Bu, ancak mlkiyete ak bir saldryla mmkn olabilirdi. Ve gerekte, siyasal denilen btn devrimler, birincisinden sonuncusuna kadar, mlkiyetin ... ama belirli trden bir mlkiyetin korunmas iin yaplm, ve ... gene bir baka trden mlkiyetin zoralm, baka bir deyile, alnmasyla tamamlanmtr. Bu o kadar dorudur k, zel mlkiyet; ikibinbeyz [sayfa 342] yldan beri, ancak mlkiyete saldrarak varln srdrebilmitir. Ama o zaman, zgr Atinallarn, bylesine bir klelemeye
110
dnlerini engellemek sorunu ortaya kyordu. Bu i, her, eyden nce, rnein borlunun kiilii zerinde gvenceye balanan dn szlemesinin yasaklanmas gibi genel nlemlerle yapld. Ayrca, soylularn, kyl topraklarna kar duyduklar al hi olmazsa biraz snrlandrmak iin, bir kimsenin en ok ne kadar topraa sahip olabilecei saptand. Sonra dzende deiiklikler oldu. Bu deiikliklerin bizim iin en nemlileri unlardr: Konsey, her airetten yz olmak zere, drtyz yeye karld: yleyse burada, airet; hala temel kalyordu. Ama, kendisi araclyla eski rgtlenmenin yeni devlet gvdesine sokulduu tek yn bu oldu. nk Solon, te yandan yurttalar topraklarna ve topraklarnn gelirine gre, drt snf biiminde bld; 500, 300 ve 150 medimn tahl (1 medimn=41 litre dolaylarnda), ilk snf iin en az verimdi; daha az topra olan, ya da hi olmayan herhangi bir kimse, drdnc snfa dyordu. Btn resmi grevler ancak yukar snfn yeleri tarafndan tutulabiliyordu, ve en yksek grevler yalnzca birinci snfn yeleri tarafndan doldurulmutu; drdnc snfn, yalnzca halk meclisinde sz alma ve oy verme hakk vard; ama btn grevlilerin seilmi olduklar ve hesap vermek zorunda olduklar yer burasyd, btn yasalar burada yaplyordu ve drdnc snf da burada ounluu oluturuyordu. Aristokratik ayrcalklar, servet ayrcalklar biimi altnda ksmen yeniden tannm oldular, ama asl g halkta kald. Ayrca, drt snf, yeni bir askeri rgtlenmenin temelini oluturdular. Svari, ilk iki snftan kyordu; nc snf askerlik grevini ar piyadede yapmak zorundayd; drdnc snf, zrhsz hafif piyade ya da donanmada hizmet ediyor, ve o zaman kukusuz bir para da alyordu. yleyse burada dzene yepyeni bir e giriyordu: zel mlkiyet. Devletin yurttalarnn haklar ve grevleri, toprak mlklerinin byklne gre lld ve mlk sahibi snflarn etkisi artt lde, eski kandalk topluluklar geri plana geti; gentilice rgtlenme yeni bir yenilgiye [sayfa 343] uramt. Bununla birlikte, siyasal haklarn servete gre belirlenmesi, kendileri olmadan devletin varolamayaca kurumlardan biri deildi. Bu kurum, devletlerin anayasal (constitutionnelle) tarihi iinde byk bir rol oynam olmasna karn, devletlerden birounun, hem de en gelimi olanlarnn, bu kuruma gereksinme duymam olduklar da bir gerektir. Hatta Atinada bile, bu kurum ancak geici
111
bir rol oynad; Aristeidesten balayarak, btn grevler her yurttaa ak hale geldi. Bundan sonraki seksen yl boyunca, Atina toplumu, yava yava sonraki yzyllar sresince gelimekte devam ettii yn ald. Toprak mlkiyetinin ar younlamasna olduu gibi, Solondan nceki toprak tefeciliinin azgnlna da bir son verildi: Klelerin almas sayesinde gitgide daha geni bir lde uygulanan ticaret, esnaflk ve kk zanaatlar, egemen alm kollar durumuna geldiler. Uygarlk ilerliyordu. Balardaki, kendi hemerilerinin hoyrata smrlmesi yerine, zellikle kleler ve Atinal olmayan mteriler smrld. Tanr servet, parasal zenginlik, kle ve gemi sahiplii biimindeki zenginlik durmadan artyordu; ama bunlar, artk ilkel ve gelimemi zamanlardaki gibi, mlk (biensfonds) elde etmenin basit bir arac olmaktan kmlar, kendi balarna bir erek durumuna gelmilerdi. Bylece, zengin sanayici ve tccarlarn yeni snf iinde, eski aristokratik gcn grkemli bir rakibi bymt; ama, br yandan, eski gentilice rgtlenmeden arta kalanlar da son dayanaklarn yitirmilerdi. yeleri imdi btn Attika iinde dalm ve tamamen birbirine karm bulunan gensler, kabileler ve airetler, bundan tr, siyasal topluluklar (corps politiques) meydana getirmek iin tamamen elverisiz bir duruma gelmilerdi; bir dolu Atinal yurtta hibir gense ait deildi, bunlar, kentte yaama haklar kabul edilmi, ama eski kanda topluluklardan birine kabul edilmemi bulunan gmenlerdi; bunlarn yansra saylar durmadan artan yabanc gmenler de vard, yabanc gmenler (metekler), yalnzca oturma (ikamet) hakkndan yararlanyorlard.[169] Bu srada, parti kavgalar devam ediyordu; soylular, [sayfa 344] eski ayrcalklarn yeniden elde etmeye abalyorlard ve bir sre iin stnl yeniden ele geirdiler: Bu durum, Kteisthenes Devrimi (M 509) onlar kesin olarak devirene kadar srd, ama onlarla birlikte, gentilice rgtlenmenin son kalnts da devrildi. Kleisthenes, yeni anayasasnda, gensler ve kabileler zerine kurulu eski drt aireti dikkate almad. Bu rgtlenme yerine, yalnzca yurttalarn, daha nce nokrarilerde denenmi, oturduklar yere gre blnmesi zerine kurulu yepyeni bir rgtlenme geti. Artk nemli olan kanda gruplara ilikinlik deil, yalnzca oturulan yerdi; halk deil, toprak blnd; siyasal bakmdan toprak zerin-
112
de oturanlar, topran basit tamamlayclar durumuna geldiler. Btn Attika, herbiri kendi kendini yneten yz demos, ya da komn (bucak) blgesi halinde blnd. Her demosta oturan yurttalar (demote ler), kk anlamazlklar zerinde yarglama yetkisine sahip otuz yargla birlikte, efleri (demark) ve hazinecilerini seiyorlard. Bunun yansra, kendi z topraklaryla koruyucu tanrlar ya da kahramanlar vard ve bunun rahiplerini de kendileri seiyorlard. Demos iinde, gc demoteler meclisi elde tutuyordu. Morgann ok doru olarak dnd gibi, bu, Amerikadaki kendi kendini yneten kentsel komnn ilk rneidir. Modern devletin en yksek gelime derecesinde ulam bulunduu birlik, Atinada doan devletin hareket noktas oldu. Bu birimlerden ya da demoslardan (deme) on tanesi, bir airet oluturuyordu; ama, eski soyda airetten [Geschlechtsstann] farkl olarak, buna yerel airet [Ortsstamm] denildi. Yerel airet, yalnzca kendi kendini yneten siyasal bir topluluk deildi; ayn zamanda bir askeri topluluktu da; svariye komut veren kabile ya da airet efini, piyadeye komut veren taksiark ve airet topraklar zerinde silah altna alnan herkesi emri altnda bulunduran strateji, yerel airet seiyordu. Bundan baka, yerel airet, tayfalar ve komutanlaryla birlikte be sava gemisi verir ve adm tad bir Attika kahramann kutsal koruyucu olarak kabul ederdi. Son olarak, Atinadaki konseye elli ye seiyordu. [sayfa 345] Btn bunlarn sonucu, on airetten seilmi beyz yeden kurulu konsey ve, en sonunda, her Atinal yurttan girme ve oy verme hakkna sahip bulunduu halk meclisi tarafndan ynetilen Atina devletiydi; arhont larla br grevliler de, kendi kelerinde, ynetim ve yarglama alannn eitli ilerini yrtyorlard. Atinada, yrtme gcnn ba grevlisi (fonctiormane suprme) [olarak alan biri -.] yoktu. Bu yeni anayasayla, ve ister gmen, ister azatl kle olsun, oturma hakkna sahip ok sayda yabancnn kabulyle, kan balar zerine kurulu rgtlenmenin organlar, kamu ilerinden uzaklatrlmlar, zel dernekler ve dinsel tarikatlar durumuna dmlerdi. Ama eski gentilice alarn tinsel etkisi, geleneksel gr ve dn biimleri daha uzun sre srp gitti ve ancak yava yava yokoldu. Baka bir devlet kurumu aracyla, bunun byle olduu grld: Devletin nemli bir zelliinin, halktan ayr bir kamu gc
113
olmasna dayandn grdk. Bu anlatlan zamanda, Atina henz bir halk ordusu ve dorudan doruya halk tarafndan salanan bir donanmadan baka bir eye sahip deildi; bunlar onu darya kar koruyor ve bu adan itibaren nfusun byk ounluunu oluturan kleleri boyunduruk altnda tutuyorlard. Yurttalar karsnda, kamu gc kendini nce polis biimi altnda gstermiti; polis, devlet kadar eskidir, ve bu yzden 18. yzyln saf .ranszlar, uygar halklardan deil, nations policesde* szediyorlard. Demek ki, Atinallar, devletleriyle ayn zamanda piyade ve atl okulardan kurulu gerek bir jandarmadan, Gney Almanya ve svirede denildii gibi, Landjagerden baka bir ey olmayan bir polis kurdular. Ama, bu jandarmay meydana getirenler... klelerdi. Bu aynaszlk meslei, zgr Atinalya ylesine alaltc grnyordu ki, kendisini byle bir alakla vermektense silahl bir kle tarafndan tutuklanp gtrlmeyi ye tutuyordu. te bu, hala gensin eski zihniyetiydi. Devlet, polis olmadan varln srdremezdi, ama henz genti ve gensin eski yelerine [sayfa 346] utanlacak bir ey gibi grnen bir meslei saygdeer klmak iin yeterli manevi otoriteye sahip deildi. Servetin, ticaret ve sanayiin hzl gelimesi, bundan byle ana izgileriyle tamamlanm bulunan devletin, Atinallarn yeni toplumsal durumuna ne kadar uygun dtn gsterir. Toplumsal ve siyasal kurumlarn temelinde yatan snf kartl, artk soylularla halktan insanlar arasndaki kartlk deil, klelerle zgr insanlar, meteklerle yurttalar arasndaki kartlkt. En parlak anda, Atinada, kadnlarla ocuklar dahil, toplam olarak 90.000 dolaylarnda zgr yurtta, her iki cinsten 365.000den ok kle ve 45.000 metek yabanc ya da azatl vard. Demek ki, her yetikin erkek yurtta bana, en az 18 kle ve ikiden ok metek dyordu. Klelerin ok sayda oluu, aralarnda ounun, gzeticilerin denetimi altnda, yapmevlerinde, byk atlyelerde birlikte almalar sonucuydu. Ama, ticaret ve sanayiin gelimesiyle birlikte, servetler az sayda elde birikip younlat, ok sayda zgr yurtta yoksullat; onlar iin, ya kendi bedensel almalaryla klelerin almasna rekabet etmek ki bu, onur krc, aalk bir ey olarak dnlyor
* Bir szck oyunu: national polices - uygar uluslar ya da polisli uluslar anlamlarna gelir. -Ed
114
ve pek de baar vaadetmiyordu, ya da kopuk takm (verlumpt) arasna dmekten birini semek kalyordu. Veri olan koullar iinde, zorunlu olarak bu ikinci zm biimini setiler, ve byk yn bunlar oluturduundan, bylece Atina devletinin tamamen yklmasna yol atlar. Prenslerin dalkavuu ukala Avrupallarn iddia ettikleri gibi, Atinay ykan demokrasi deil, zgr yurttan almasn yadsyan klelik dzenidir. Atinallarda devletin oluumu, genel olarak devletin kuruluu bakmndan, bir yandan, btn saflyla, i ya da d saldr destei olmakszn gerekletirildii Psistratn zorbalkla baa getii ksa sreden hibir iz kalmad, br yandan, gentilice toplumdan, dorudan doruya ok gelimi biimde bir devlet: bir demokratik cumhuriyet kartt, ve son olarak, bu devletin bellibal btn zelliklerini yeteri kadar bildiimiz iin, zellikle belirleyici bir rnektir. [sayfa 347] VI ROMADA GENS VE DEVLET Romann kuruluu zerindeki efsaneden, ilk yerlemenin bir airet biiminde toplanm belirli bir sayda (efsaneye gre yz) Latin gensin eseri olduu kyor; sylentiye gre bunlara, ok gemeden, gene yz gensten meydana gelmi sabellique [eski talyan halkndan -.] bir airet, ve son olarak, eitli elerden bileik ve bu da yz gensi kapsayan bir nc airet katlmtr. Btn bu yk, gens dnda, burada aa yukar ilkel hibir ey bulunmadn gsteriyor; ve gensin kendi de, ou durumda, asl eski lkesinde varln srdrmekte devam eden bir ana-gensin uzantsndan baka bir ey deildi. Bu airetler, alnlarnda, yapay bileimlerinin damgasn tayorlar; ama ou zaman, akraba elerden ve eski, yapay olmayan, organik airet rneine gre yaplmlardr; bununla birlikte, airetten herbirinin ekirdeinde, eski bir gerek airetin bulunmu olmas da olaslk d deildir. Arac halka, kabile, on gensten meydana geliyor ve kri (curie) adn tayordu; yleyse bunlarn says otuzdu. Roma gensinin,Yunan gensiyle ayn kurum olduu bilinir;
115
Yunan gensi, Amerikan kzlderililerinin bize ilkel biimini sunduklar bu toplumsal birimin daha gelimi bir biimiydi; bu Roma gensi iin de sylenebilir. yleyse, buray daha ksa anlatabiliriz. Roma gensi, hi olmazsa kentin ilk zamanlarnda, u kurulua sahipti: 1 Gens yeleri iin, birbirine miras olma hakk; servet, gens iinde kalyordu. Yunan gensinde olduu kadar, Roma gensinde de daha balangta, babalk hukuku egemen olduundan, kadn soyundan gelenler mirastan yoksun braklrd. Bildiimiz en eski yazl Roma yasas olan Oniki Levha Yasasna[170] gre, miras, nce, doal miras olarak ocuklara kalrd; ocuklar yoksa, agnalar (erkek tarafndan akrabalar) ve, onlar da yoksa gens yeleri miras olurlard. Btn durumlarda servet gens iinde kalyordu. Burada, gentilice trenin, servet art ve tek-elilii hakl gsteren yeni yasal nlemler tarafndan, yava yava [sayfa 348] sarsldn gryoruz; balangta, btn gens yeleri iin eit olan miras hakk, pratikte nce agnalar ve son olarak da ocuklar ve ocuklardan gelen erkek soyuyla snrlandrlmtr (ve yukarda belirtmi olduumuz gibi, erkenden); bu durum, Oniki Levhada, kendini, elbette, ters olarak gsteriyordu. 2 Ortak bir mezarla sahip olma, Regillumdan Romaya gt zaman, soylu Claudius gensi, kent iinde kendisine ayrlm bulunan toprak payn ve ortak mezarl almt. Augustus zamannda bile, Ttoburg Ormannda ldrlm olan Varusun Romaya getirilen ba, gentilitius tumulusde* gmlmt. Demek ki, (Kinktilia) gensinin hala kendi zel mezarl vard. 3 Ortak dinsel trenler. enlikler, sakralar, gentilitialar** herkese bilinir. 4 Gens iinde evlenmeme ykm. yle grnr ki, Romada bu ykm asla yazl yasa durumuna gelmemitir; ama tre varln srdrd. Adlar bize kadar ulam ok sayda Romal ift arasnda, erkekle kadnn ayn gentilice ada sahip bulunduklar bir tek ift yoktur. Miras hukuku da bu kuraln bir kantdr. Kadn, evlenmekle yasal akrabalk (agnatiques) haklarn yitirir, gensinden kar; kendisi de, ocuklar da babasnn ya da babasnn erkek
* Gens hy. -. ** Gensin kutsal trenleri. -.
116
kardelerinin mirass olamazlar, yoksa, baba tarafndan gensin miras pay yitirilmi olurdu. Bu durum; ancak kadn, kendi gensinin hibir yesiyle evlenemedii zaman bir anlam tar. 5 Ortak bir toprak mlkiyeti. Bu mlkiyet, ilkel zamanlarda, airet topraklarnn paylalmasna balanmasndan itibaren, hep vard. Latin airetlerinde, topran ksmen airet mlkiyetinde ksmen gens mlkiyetinde, ksmen de, o sralarda kar-koca ailesi kurmalar mmkn bulunmayan evlekler (Haushaltungen) mlkiyetinde olduunu gryoruz. Bireyler arasnda, kii bana bir hektar (iki jugera) dolaylarnda olmak zere, ilk toprak blnmesini Romlsn yapt sylenir. Bununla birlikte, ok daha sonralar, devlet topraklar bir yana, btn cumhuriyet [sayfa 349] tarihinin yresinde dnd genslerin elinde toprak bulunduunu da gryoruz. 6 Gens yeleri iin karlkl yardm ve koruma grevi. Yazl tarih, bize krntlardan baka bir ey gstermiyor; Roma devleti, daha bandan itibaren ylesine bir stnlkle ortaya kt ki, hakszlklara kar koruma hakk, hemen devletin hakszlklarna kar koruma hakk biimine girdi. Appius Claudius tutukland zaman, btn gensi, hatta kiisel dman olan gens yeleri bile, onun yasn tuttu. Roma ile Kartaca arasndaki ikinci sava srasnda,[171] gensler; tutsak edilen yelerini parayla kurtarmak iin, aralarnda birletiler; Senato bunu yapmalarn yasaklad. 7 Gentilice ad tama hakk. Bu hak, imparatorlar ana kadar varln srdrd; azatllarn, gentilice haklara sahip olmakszn, eski efendilerinin gentilice adn almalarna izin verildi. 8 Yabanclar gens yeliine kabul etme hakk. Bu i, bir aileye kabul biiminde yaplyordu (Amerika yerlilerinde olduu gibi), bu da, yabancnn gens yeliine kabul sonucunu veriyordu. 9 efi seme ve grevden alma hakknda hibir yerde szedilmemitir. Ama, Romann ilk zamanlarnda, kralnkinden balamak zere btn resmi grevler seim ya da onaylamayla verildii, ve krilerin [kabilelerin -.] rahipleri bile, ayn biimde, bunlar tarafndan seildii iin, gens efleri (principes) iin de, hatta bunlarn bir tek ve ayn aileden seilmeleri geni lde kural haline gelmi de bulunsa, iin baka trl olmadn varsayabiliriz. Bir Roma gensinin ayrc nitelikleri bunlard. Daha nce tamamlanm babalk hukukuna-gei bir yana, bu nitelikler, bir ro-
117
kua gensindeki hak ve grevlerin sadk bir imgesidir; burada da, rokual aka kendini gsterir. Gnmzde, hl, hatta en nl tarihilerimizde bile Roma gens rejimi zerinde hkm sren karklk, hakknda yalnzca bir rnek vereceiz. Mommsenin, Cumhuriyet ve Augustus alarnda Romallarn zel adlar zerindeki incelemesinde (Rmische .orchungen, Berlin, 1864, c. I) unlar okunur: Ailenin btn erkek yelerinden baka, elbette kleler [sayfa 350] dta kalmak zere, ama yanaklar (familiers) ve korunuklar (clients) dahil, kadnlar da soyun adn (nom patronymique) tarlard. ... Airet [Stamm] [Mommsen burada gensi byle deyimliyor] ... gerek, olas, hatta saymaca ortak bir soy-zincirinden gelen, enlikler, mezarlar ve ortak miraslarla birlemi bir topluluktur ve kiisel bakmdan zgr olan herkes, yani kadnlar da, ona ye olmak hak ve grevine sahiptir. Ama ortaya bir glk karan ey, evli kadnlarn tayaca soyun adn belirlemektedir. Kadnn, yalnzca kendi soyundan biriyle evlenme hakkna sahip olduu srece, bu gln ortaya kmad dorudur; ve kadnlarn, uzun bir sre boyunca, kendi soylarnn dnda evlenmekte byk glklerle karlatklar tantlanm bulunuyor; ayn biimde, bu hakkn, gentis enuptionun* daha 6. yzylda dn niteliiyle kiisel bir ayrcalk olarak verilmekte olduu da tantlanmtr... Ama bu dardan evlenmeler ortaya knca, ilk zamanlarda, kadn, evlenmekle, kocasnn airetine gmek zorunda kald. uras ok kesindir: eski dinsel evlilikte, kadn, kendi topluluunu brakarak, tamamen kocasnn ait olduu yasal ve dinsel toplulua geer. Evli kadnn, kendi gens yeleri karsnda, aktif ve pasif miras hakkn yitirdii ve buna karlk, kocas, ocuklar ve onlarn gens yeleriyle miras ortakl durumuna girdii, kimsenin bilgisi dnda deildir. Kadn, kocas tarafndan bylece kabul edildii ve ailesi iine girdiine gre, onun soyuna nasl yabanc kalabilir? (s. 9-ll). Demek ki, Mommsen, bir gense ait bulunan kadnlarn, balangta, yalnzca kendi gensleri iinde evlenebildiklerini ileri sryor; yleyse, Roma gensi d-evlenen deil, i-evlenendir. br halklar zerine btn bildiklerimizle eliki durumunda bulunan bu kan, eer tamamen deilse, her eyden ok, Titus Liviusn
* Kendi soyu dnda evlenebilme hakknn -.
118
ok tartmal bir tek parasna dayanr (Kitap xxxx, blm XIX); bu paraya gre, Senato, Romann kuruluundan sonra 568 ylnda, yani M 186da, yle bir karar vermiti: ...uti .ecenia Hispallae datio, deminutio, gentis enuptio, tutoris optio item esset quasi ei vir testamento dedisset; utique ei ingenuo nubere liceret, neu [sayfa 351] quid ei qui eam duxisset, ob id fraudi ignominiaeve esset, yani .ecenia Hispalla, sanki [len] kocas kendisine vasiyetle bu hakk vermi gibi, kendi servetinden yararlanmak, onu kullanmak, gens dndan evlenmek ve kendine bir vasi semek hakkna sahip olabilirdi; evlenecei kiiye ktlk ve utan yklemeksizin, zgr durumda bulunan bir erkekle evlenebilirdi. Hi kuku yok ki, burada bir azatl [cariye -.] olan .eceniaya gens dnda evlenme hakk veriliyor. Ve gene kuku yok ki, koca, vasiyetnameyle, karsna, dul kaldktan sonra, gens dnda evlenme hakkn verebilirdi. Ama hangi gens dnda? Eer kadn, Mommsenin varsayd gibi, kendi gensinin iinde evlenme zorunda olsayd, evlendikten sonra da bu gens iinde kalrd. Ama, nce tantlanmas gereken ey, gensteki bu i-evlenme savdr. kinci olarak, eer kadn gens iinde evlenme zorunda idiyse, elbette, erkek de ayn eyi yapma zorundayd; yoksa, kadn bulamazd. Bunu sylemek, erkein kendi hesabna sahip olmad bir hakk, vasiyetnameyle karsna verebildiini sylemektir; [bylece -.] hukuksal bir anlamszla varrz. Mommsen de bunu anlar, ve bu yzden u varsaym ne srer: Soy dndan evlenmek iin, hukuksal bakmdan yalnzca kadn otoritesi altnda bulunduran kocann onamas deil, btn gens yelerinin de onamas gerekliydi. (s. 10, not.) lk olarak, bu, ok gzpek bir varsaymdr, ve ikinci olarak, sz geen parann apak metniyle elime durumundadr; Senato, kocann yerine, bu hakk .eceniaya veriyor; bizzat kocasnn verebileceinden ne az, ne de ok olarak; ama ona verdii ey, baka hibir snrlamaya bal bulunmayan mutlak bir haktr. yle ki, kadn bu hakk kullanrsa, yeni kocas da bundan ktlk grmeyecektir; hatta Senato, mevcut ve gelecekteki konsl ve yarglara, bundan .ecenia iin hibir hakszlk kmamasna gzkulak olmalarn buyurur. yleyse, Mommsenin varsaym, hi de kabul edilebilir gibi grnmyor. br varsaym: kadn bir baka gensten bir erkekle evleni-
119
yor, ama kendi gensinin iinde kalyordu. yleyse, [sayfa 352] sz geen paraya gre, kocas, kadnn kendi z gensi dndan evlenmesine izin verme hakkna sahip bulunuyordu. Baka bir deyile, erkek, yabancs bulunduu bir gensin ilerini dzenlemekle ilgili nlemler alma hakkna sahip oluyordu. Bu ylesine sama bir eydir ki, zerinde bir sz bile sylemeye demez. yleyse bir tek varsaym kalyor: kadn ilk olarak bir baka gensten biriyle evleniyordu, ve bunun sonucu, Mommsenin de aslnda bu trl durumlar iin kabul ettii gibi, kocann gensine geiyordu. O zaman, btn olaylar zinciri hemen aklanr: Evlenmekle eski gensinden kopmu ve kocasnn gentilice grubu iine kabul edilmi bulunan kadn, yeni gensi iinde bambaka bir duruma sahiptir. Gensin yesi olmutur, ama, hibir kan ilikisi olmakszn, kabul ediliinin nitelii, onu her eyden nce, evlenmekle iine girmi bulunduu genste ierden evlenme yasandan kurtarr; bundan baka, kadn, gensin evlenme birliine kabul edilmitir; kocasnn lm zerine, onun, yani bir gens yesinin serveti kadna kalr. yleyse, bu servetin gens iinde kalmasn istemek, ve kan, baka kimseyle deil, ilk kocasnn bir gentilice akrabasyla evlenmeye zorlamak ok doaldr. Eer bir ayrklama yapmak gerekirse, kadn bununla yetkili klmak iin, ona bu serveti brakm olan kiiden, yani ilk kocasndan daha yetenekli kim olabilir? lk kocas, kadna mallarnn bir blmn vasiyetle brakt ve ayn zamanda evlenmekle ya da evlenme sonucu, servetin bu blmn yabanc bir gense geirmesine yetki verdii anda, bu servet henz kendisine aittir, demek ki, adam, mallarna tam anlamyla sahiptir. Kadnn kendisine, ve kocasnn gensiyle olan ilikilerine gelince, onu, zgr bir isten eylemiyle evlenmekle bu gens iine sokan, kocadr. yleyse, kadnn ikinci bir evlenmeyle bu gensi brakmasna izin vermek iin yetkili kiinin de o olmas, doal grnr. Ksacas, Roma gensinin i-evlenme zerindeki esiz dn braktmz ve onu, Morganla birlikte, oldum olas d-evlenme olarak kabul ettiimiz andan itibaren, olup bitenler iyice grlebilir ve her ey kendiliinden anlalr. Son bir varsaym daha kalyor ki, bu da, kukusuz ok [sayfa 353] sayda savunucu bulmutur: [buna gre -.] Titus Liviusun paras, yalnzca u anlama geliyordu: Azatl (libertae) kzlar, zel izin olmakszn, gens dndan
120
(e gente enubere) evlenemezler, ya da capitis deminutio minima * gereince, ayn zamanda gentilice topluluun libertasndan kma sonucunu verebilecek eylemlerden herhangi birine giriemezlerdi. (Lange, Rmische Altertmer, Berlin 1856, c. I, s. 195, bizim Titus Livinstan aldmz parayla ilgili olarak, burada Huschkeye bavuruluyor.) Eer bu varsaym doruysa, sz geen para, zgr Romal kadnlarn durumu zerine hibir ey kantlamyor demektir, ve onlar iin bir gens iinden evlenme ykmll artk szkonusu edilemez. Enuptio gentis deyimi yalnzca bu parada ortaya kar ve btn Roma yaznnda bir daha grnmez; enubere (dardan evlenmek) szcne, gene Titus Liviusta, yalnzca kez raslanr, ve o zaman, [bu szck, kullanld yerlerde -.], gense uygulanmaz. Romal kadnlarn yalnzca gens iinden evlenebilecekleri fantezist fikri, varln yalnzca bu paraya borludur. Ama bu fikir ayakta duramaz. nk iki eyden biri: bu para, ya azatl kadnlar iin geerli baz ksntlarla ilgilidir, ve o zaman zgr durumda bulunan kadnlar (ingenuae) iin hibir ey gstermez; ya da ayn biimde zgr kadnlarla da ilgilidir, ve o zaman, tam tersine, genel kural olarak kadnn, kendi gensinin dndan evlendiini, ama evlenmekle, kocasnn gensine getiini gsterir; yleyse bu para, Mommsene kar ve Morgandan yana tanklk eder.]. Romann kuruluundan yz yl kadar sonra bile, gentilice balar ylesine glyd ki, soylu (patricienne) bir gens, .abienler gensi, Senatonun onayyla, komu Veies kentine kar bir sefere giriebildi. Sylentiye gre, yzalt .abien savaa gitmi ve hepsi de bir pusuda ldrlm; lmeyen bir tek kii, bir erkek ocuu, gensin varln srdrmtr. Sylemi olduumuz gibi, on gens, burada kri (curie) diye adlandrlan ve Yunan kabilesinden (fratrisinden) daha nemli kamusal grevlere sahip bulunan bir kabile [sayfa 354] oluturuyordu. Her krinin kendi dinsel pratikleri, tapnaklar ve rahipleri vard; bu rahipler, toplu durumda, Romal rahipler topluluklarndan birini oluturuyorlard. On kri, bir airet meydana getiriyordu, ki balangta; bu airet, kukusuz br Latin airetleri gibi, seilmi bir e* Aile haklarnn yitirilmesi. -.
121
fe ordu komutan ve byk rahip sahipti. airetin tm, Roma halkn, populus romanusu oluturuyordu. Demek ki, hi kimse, eer bir gensin, dolaysyla, bir kri ve bir airetin yesi deilse, Roma halkndan olamazd. Bu halkn ilk kuruluu yle oldu: Kamu ileri; nce Senato tarafndan ynetildi Niebuhr bunu ilk olarak ok iyi grd bu Senato, yz gens efinden meydana geliyordu; bu efler, gensin en eskisi olduklarndan, baba, patre diye adlandrlyorlard ve ite bunun iindir ki, bunlarn topluluuna Senato (Eskiler, senex, Yallar Konseyi) ad verildi. Her airet iin hep ayn aileden bir yenin [ef -.] seilmesi tresi, burada da, airetin ilk soylularn dourdu; bu ailelere patrisyenler deniliyordu ve bunlar, Senatoya girme ve btn br resmi grevleri elde tutma hakknn yalnzca kendilerine ait olduunu ileri sryorlard. Halkn, zamanla gerek bir hak haline dnen bu sava boyun emesi olgusu, szde Romlsn; ilk senatrlerle onlardan gelen kuaklara soyluluk (patriciat) ve onun ayrcalklarn verdii efsanesiyle dile getirilmitir. Senato, Atina bulsi gibi, birok ite karar verme, ve en nemli ilerde, zellikle yeni yasalar iin, ilk inceleme ve tartmalar yapma hakkna sahipti. Yeni yasalar, kriler meclisi denilen halk meclisi tarafndan oylanrd. Halk, kriler, ve herhalde her kri iinde gensler bakmndan kmelenmi olarak toplanyordu; kesin karar srasnda, otuz kriden herbiri bir oya sahipti. Kriler meclisi, btn yasalar kabul ya da reddediyor, rex (szde-kral) dahil, btn yksek grevlileri seiyor, sava ayor (ama bar Senato yapyordu), ve bir Roma yurttana kar lm cezas verilmesinin szkonusu olduu btn durumlarda, ilgililerin bavurmas zerine, yksek mahkeme olarak karar veriyordu. Son olarak, Senato ve halk meclisinin yansra, tamamen Yunan bazileusuna karlk den ve asla Mommsenin betimlemesi gibi hemen hemen mutlak bir kral olmayan rex vard.* O da, askeri [sayfa 355] ef, byk rahip ve baz mahkemelerin bakanyd. Ordu
* Latince rex szcg, Kelt-rlanda dilindeki righ (airet efi) ve gotik reikstir; bu szckler, tpk balangctaki Almanca .rst szc (bu, ngilizce first, Danimarka dilinde frstenin tpks olarak, birinci demektir), gens ya da airet efi anlamna geliyordu; bunun byle olduu 4. yzyldan itibaren, Gotlarn btn halkn askeri efi ve daha sonra kral olarak adlandrlacak kimse iin, zel bir szce: thiudans szcne sahip bulunmalar olgusuyla tantlan-mtr. Artaxerxs ve Herod, ncilin Ulfila tarafndan yaplan evirisinde, hibir zaman reiks olarak deil, hep thiudans olarak adlandrlmlardr ve Tiber mparatorluuna da reiki deil, thiudinassus denir. [Engelsin notu.]
122
bakanlnn dzence gcnden, ya da yarglama yapan bir mahkeme bakanl gcnden herhangi bir yetki ya da g almadka, rex, yurttalarn yaam, zgrl ve mlkiyeti zerinde hibir sivil yetki ve gce sahip deildi. Rexin grevi soydan geme deildi; tersine, byk bir olaslkla kendinden nceki rexin nerisi zerine, nce kriler meclisi tarafndan seiliyor, sonra da, ikinci bir meclis iinde, trenle makamna oturtuluyordu. Kibirli Tarquiniusun (Tarquin le Superbein) bana gelenlerin gsterdii gibi, rexin grevden alnmas da mmknd. Kahramanlar andaki Yunanllar gibi, szde krallar anda yaayan Romallar da, gensler, kabileler ve airetlerden km ve onlar zerine dayanan bir askeri demokrasi biiminde yayorlard. Kri ve airetlerin ksmen yapay kurulular olmas bounayd; onlar, iinden km olduklar ve kendilerini hala her yandan kuatmakta bulunan toplumun, gerek ve kendiliinden ilk rnekleri zerine kurulmulard. Hatta, kendiliinden ortaya kan patrisyen soyluluk daha imdiden ilerlemi de olsa, regesler, yetkilerini yava yava geniletmeye girimi de bulunsalar, bu durum, kuruluun kkensel temel niteliini deitirmez, ve nemli olan da, yalnzca bu niteliktir. Bu arada, Roma kentinin ve fetihle bytlm Roma topraklarnn nfusu, ksmen i glerle, ksmen ounluu Latin olmak zere, boyun emi blgeler halklaryla, durmadan oalyordu. Devletin btn bu yeni uyruklar (korunuklar sorununu bir yana brakacaz), eski gens yeleri, kri ve airetlerin dndaydlar, yleyse populus Romanustan, yani asl Roma halkndan deildiler. Bunlar kiisel bakmdan zgrdler, toprak sahibi olabilirlerdi, vergilerini demek ve askeri grevlerini yerine getirmek [sayfa 356] zorundaydlar. Ama hibir resmi grevde bulunamazlard; ne kriler meclisine katlabilirlerdi, ne de devlet tarafndan alnm topraklarn datmna. Btn kamu haklarndan yoksun plebi, bunlar olutururlard. Durmadan. artan saylar, askeri formasyon ve donatmlaryla, plebler, bundan byle dtaki btn gelimeye sk skya kapal eski populus karsnda, korkutucu bir g durumuna geldiler. Henz pek o kadar gelimemi bulunan ticari ve snai zenginlik, zellikle pleblerin elinde toplanrken, toprak mlkiyetinin populusla pleb arasnda olduka eit bir biimde letirilmi grnmesi olgusu da buna ekleniyordu.
123
Romann tamamen efsanemsi, ilkel tarihi saran byk karanlk iinde (sonralar kken sorunlaryla uram ve anlay biimleri hukuksal olan tarihilerin, pragmatico-rationaliste yorum ve anlat denemeleriyle iyiden iyiye artm bulunan karanlk), eski gentilice rgtlenmeye son veren devrimin tarihi, oluumu ve koullar zerine kesin hibir ey sylemek olanakl deildir. Yalnzca, pleb ile populus arasndaki atmalarn buna yolat, kesinlikle ileri srlebilir. Rex Servius Tulliusa maledilen yeni kurulu (anayasa), Yunan rneklerinden, zellikle Solondan esinlenerek, populus ve plebi, ayrm gzetmeksizin, askeri grevlerini yapp yapmadklarna gre iine alan ya da almayan yeni bir halk meclisi yaratt. Silah tamak zorundaki btn erkekler, servetlerine gre, alt snfa blnd. Be snftan herbirinin iindeki en az mlkiyet: birinci iin, 100.000 as; ikinci iin, 75.000; nc iin, 50.000; drdnc iin, 25.000; beinci iin,11.000 ast; Dureau de la Mallea gre, bu [srasyla -.] aa yukar 14.000, 10.500, 7000, 3.600 ve 1.570 marka karlk dyordu. Altnc snf, proleterler snf, askeri grevler ve vergiden bak, en az serveti olan kimselerden oluuyordu. Yz kiilik birlikler (centuries) meclisi (comitia centuriata) [biimindeki -.] yeni halk meclisinde, herbirinde yzkii bulunan birlikler iinde, yurttalar askeri bir dzenle, blk blk sralanyorlard; ve her yz kiilik birliin bir oyu vard. Bylece, birinci snf 80, ikinci snf 22 nc snf 20, drdnc snf 22, beinci snf 30, altnc snf da biim bakmndan, bir birlik veriyordu. [sayfa 357] Buna, en zengin yurttalar tarafndan oluturulmu bulunan valyeler,18 birlikte katlyorlard; hepsinin toplam,193. Oy ounluu: 97. Ama, valyelerle birinci snf, birlikte 98 oya, yani ounlua sahiptiler; eer anlarlarsa, brlerine hibir ey danlmadan, geerli karar alnm olurdu. Eski kriler meclisinin btn siyasal haklar (ad var kendi yok birka bir yana) bu yeni birlikler meclisine geti; bu birlikleri oluturan kriler ve gensler, bundan tr, Atinada olduu gibi, basit, zel ve dinsel dernekler durumuna dtler, ve bu biimde, kriler meclisi ksa zamanda kesinlikle ortadan kalkarken, onlar daha uzun sre yaamakta devam ettiler. Ayn biimde, eski gentilice aireti devletin dnda brakmak iin, herbiri kentin bir mahallesinde oturan ve kendilerine birok siyasal haklar verilen
124
drt yerel airet kuruldu. Demek ki, Romada da, daha szde krallk kaldrlmadan nceleri kiisel kan balar zerine dayal eski toplumsal dzen ortadan kalkt, ve onun yerine, toprak zerindeki dalm ve servet ayrmlar zerine dayal yeni bir gerek devlet kuruluu geti. Burada, askeri hizmetle ykml yurttalar, yalnzca kleler karsnda deil, ayrca, proleter denilen, askeri hizmet dnda braklm silahtan yoksun insanlar karsnda da, kamu gcn oluturuyorlard. Son rexin, gerek bir krallk gcn gaspeden Kibirli Tarquiniusun atlmas ve rex yerine ayn yetkilere sahip (rokualarda olduu gibi) iki askeri ef (iki konsl) getirilmesiyle, yeni kurulu yalnzca daha da yetkinletirilmi oldu; Roma Cumhuriyetinin tm tarihi: kamu grevlerine girmek ve devlet topraklarndan pay almak iin patrisyenler ile plebler arasndaki savamlar, patrisyen soylularn, byk toprak ve para sahiplerinin, yava yava, askeri hizmet tarafndan ykma uratlm kyllerin tm topraklarn ele geiren, bylece oluturulmu geni yurtluklar kleler eliyle ektirip bitiren, talyay nfussuzlatran, ve bunu yaparak, kaplar yalnzca imparatorlua deil, ama onun ardllarna da, Cermen barbarlarna da aan yeni snf iindeki sanal yokoluu, ite bu kurulu snrlar iinde oluacaktr. [sayfa 358] VII KELTLERDE VE CERMENLERDE GENS Yer yokluundan tr, gnmzde bile, birbirinden ok farkl yabanl ve barbar halklarda ok saf bir biim altnda srp giden gentilice kurumlarn ayrntsna girmekten, ya da, Asyadaki uygarlam halklarn eski tarihleri iinde bu kurumlarn izlerini aramaktan vazgeecei [Biri ya da br, her yanda bulunur. Birka rnekle yetiniyoruz: Gens bugnk gibi bilinmezden nce, onu ters anlamakta herkesten ok baar gstermi olan kii, Mac Lennan, Kalmuklar, erkezler, Samoyedler,* ve Hint halk olan
* Nentsinin eski ad. -.
125
Varaliler, Magarlar ve Munnipurilerde ana izgileri ile gensin varln gstermi ve onu doru bir biimde betimlemitir. Yakn zamanlarda, M. Kovalevski, Pavlar, evsrler, Svanetler ve br Kafkas airetleri iinde gensi bulgulad ve anlatt.] Biz yalnzca, Keltler ve Cermenlerde gens[in varl] zerine baz bilgiler vereceiz. Bize kadar ulam en eski Kelt yasalar, gensin hl dipdiri olduunu gsteriyor; gens, rlandada, ngilizler tarafndan zorla ykldktan sonra, gnmzde, hi deilse igdsel bir biimde, halk bilincinde gene de yaamaktadr; skoyada, son yzyln [18. yzyl, -.] ortalarna doru henz dipdiriydi, ve orada da, ancak ngiliz silahlar, ngiliz yasalar, ngiliz mahkemeleri nnde yenik dt. ngiliz fethinden[172] birka yzyl nce, en ge 11. yzylda, yazyla saptanm bulunan en eski Gal yasalar da eskiden genel niteliki bir trenin ayrksn kalntlarndan baka bir ey olmasa bile, kyllerin, toplu durumda, tarlalarnda ortaklaa altklarna hl tanklk ederler; her ailenin zerinde kendi hesabna alt be akr topra vard; bunun yansra, byk bir toprak, ortaklaa ekiliyor ve bunun rn de paylatrlyordu. Hatta Gal yasalar zerinde yeni bir irdeleme (yararlandm notlar 1869 tarihini tayor,[173] ama yeni bir irdeleme iin zamanm yok) dolaysz bir kant salayamasa bile, rlanda ile skoya arasndaki benzerlik, bu ky topluluklarnn gensleri ya da genslerin blmlerini temsil ettiklerinden kukuya yer [sayfa 359] brakmaz. Ama Gal belgelerini, ve onlarla birlikte rlanda belgelerinin dorudan doruya tantladklar ey udur ki, 11. yzylda Keltlerde, tek-elilik asla iki bal evlenmenin yerini almamtr. Galler lkesinde, bir evlilik, ancak yedi yl sonunda bozulmaz, daha dorusu feshedilmez duruma geliyordu. Yedi yldan yalnzca gece de eksik olsa, eler ayrlabilirlerdi. O zaman, paylamaya geilirdi: kadn paylar ayrr, erkek de kendi payn seerdi. Eyalar, ok gln baz kurallara gre paylalrd. Evlilii erkek bozarsa kadna eyizini geri vermek, stelik buna bir eyler de eklemek zorundayd; kadn bozarsa, pay [erkekten -.] daha kk olurdu. Erkek, ocuklarn ikisini, kadn, birini, [erkein gtrd .] iki ocuk arasnda olan [ortancay -.] alrd. Eer kadn, ayrldktan sonra bir baka kocaya varr, ve ilk kocas onu geri almaya gelirse, yeni evlilik yatana ayak atm bile olsa, eski kocasyla gitmek zorundayd. Ama, erkekle kadn yedi yl birlikte yaamlarsa,
126
hatta nceden resmen evlenmemilerse bile, kar-koca olurlard. Kzlarn evlenmeden nce iffetli yaamalar, ne sk skya gzetilen, ne de art koulan bir eydi; bu konuyu dzenleyen nlemler ok hafif niteliktedir ve burjuva ahlakna hi uymaz. Eer kadn kocasn aldatrsa, koca onu dvme hakkna sahipti (yalnzca dvmesine izin verilen durumdan birinde; bunlar dnda karsn dverse, koca, cezaya arptrlrd), ama, bundan sonra, baka hibir gnl onarm (tarziye) isteyemezdi; nk, bir su iin, ya kefaret, ya da alma istenebilirdi, ama ikisi birden istenemezdi.[174] Kadn, birok nedenlerle, ayrlma srasnda haklarndan hi bir ey yitirmeksizin, boanmay isteyebilirdi: kocann aznn kokmas yeterdi. lk gece hakk (gobr merch, ortaasal marcheta, .ranszcadaki marquette ad buradan gelir) iin airet bakan ya da krala denmesi gereken fidye, yasada (code) byk bir rol oynar. Kadnlar, halk meclisinde oy hakkna sahiptiler. Ekleyelim ki, rlandada da benzer koullarn varl tantlanmtr; orada da belirli sreli evlilikler olaan ilerdendi ve ayrlma durumunda, kadna, uyulmas zorunlu karlar ve hatta ev hizmetleri iin bir zarar dentisi salanyordu; orada da, br kadnlarn [sayfa 360] yansra bir birinci kadn ortaya kyor ve miras paylam srasnda; meru ve meru-olmayan, ocuklar arasnda hibir ayrm yaplmyordu, bylece, Kuzey Amerikadaki evlenme biiminin yannda daha sert grnd, ama, Sezar anda henz grup halinde evlilik durumunda bulunan bir halk iinde, 11. yzylda hi de artc olmayan bir ikibal-evlilik grntsne sahip bulunuyoruz. rlanda gensi (sept, airet clainne, klan denir), yalnzca eski hukuk kitaplarnca deil, ayrca klan topraklarn ngiltere kralnn yurtluu durumuna dntrmek iin gnderilen 17. yzyl ngiliz hukukular tarafndan da dorulanm ve betimlenmitir. efler daha nce kendi zel mlkleri yapmam olduklar lde, u son zamana kadar, toprak, klan ya da gensin ortak mlkiyetindeydi. Bir gens yesi ld, yani bir ev ekonomisi ortadan kalkt zaman, ef (ngiliz hukukular buna caput cognationis diyorlard), btn topraklar, geri kalan ev ekonomileri arasnda yeniden paylatryordu. Bu paylama, ana izgileri ile, Almanyada geerli olan kurallara gre yaplyordu. imdi bile, birka ky topra krk-elli yl nce, bunlarn says pek oktu rundale denilen durumda bulunuyor. Kyller eskiden gensin ortak mal olan ve ngiliz fatihlerince al-
127
nan topran bireysel kiraclar, herbiri ayr ayr kendi paylarnn kirasn derler, ama btn tarla ve ayr paylarn birletirerek, bunlar, topraklarn durumu ve niteliin gre Moselle kylarnda denildii gibi Gewanne halinde blerler ve herkese, her Gewann iindeki payn verirler; bataklk ve otlaklar ortaklaa kullanrlard. Daha elli yl nce, zaman zaman, bazan her yl, yeni bir paylama yaplrd. Bir rundale kynn toprak haritas, tamamen, Moselle, ya da Hochwalddaki bir Alman Gehferschaftnn grnmn tar. Gens ayn ekilde, blntler (factions) iinde de yaamaya devam eder. rlanda kylleri, ounlukla, grnte tamamen gln ya da sama ayrmlara dayanan, ngilizler iin tamamen anlalmaz kalan ve bir blntnn (faction) brne kar hr karmaktan baka erek tamad sansn veren kart blklere (partis) ayrlrlar. Bunlar, paralanm genslerden arta kalan ve baka kurulular iinde kendini gsteren yapay yeniden-dirililerdir ki, soydan geme [sayfa 361] gentilice igdnn dayanklln, kendi tarzlarnda, ortaya koyarlar. Zaten, baz blgelerde, gens yeleri, hl kendi eski topraklar zerinde azok toplu durumda bulunmaktadrlar; ite bundan trdr ki,1830a doru, Monaghan kontluunda yaayanlarn byk ounluu yalnzca drt soyad altnda toplanyorlard; yani drt gens ya da drt klandan geliyorlard.* skoyada, gentilice, dzenin ykl, 1745 ayaklanmasnn[176] bastrlmasyla balar. sko klann, zellikle bu gentilice dzenin hangi zinciri temsil eder, bu henz tantlanmas gereken bir eydir; ama byle bir zincirin varlndan kuku duyulamaz. Walter Scottun romanlarnda, bu Kuzey sko klannn gzmzn nnde
* rlandada geen birka gn[175], kr insanlarinn nasl hl gentilice an fikirleri iinde yaadklarn bana yeniden gsterdi. Kirac olarak yaad topraklarn sahibi, kylnn gzne her zaman, topra herkesin yararna ynetmesi gereken, toprak kiras, biimi altnda kylnn kendisine hara dedii, ama gereksinmesi olunca da ondan yardm grd bir eit klan efi gibi grnyor. Ve ayn biimde her zengin, kendini, yoksullua den komularna yardmla ykml bilir. Bu trl bir yardm bir sadaka deil, daha yoksul olann, daha zengin olan klan yesi ya da klan efinden almaya hakk bulunan eydir. [Bylece -.] iktisatlarla hukukularn, modern burjuva mlkiyet kavramn, rlanda kyllerinin kafasna sokmaktaki olanakszlk zerine syledikleri anlalr; yalnzca haklara, ama hibir deve sahip bulunmayan bir mlkiyet, ite bunu rlandalnn kafas hi mi hi alamaz. Ama ayn biimde, kendi saf gentilice fikirleriyle, birdenbire byk ngiliz ya da Amerikan kentlerinde, ahlaki ve hukuksal anlaylar tamamen ayr bir ortama den rlandallarn, nasl ahlak ve hukuk konusunda ne yapacaklarn bilemedikleri, yollarn nasl ardklar ve ounlukla yn olarak ahlak bozukluuna nasl dtkleri de anlalr. [Engelsin 1891 drdnc baskya notu.]
128
yaadn gryoruz. Bu klan zerine Morgan yle der: rgtlenmesi ve zihniyetiyle gensin yetkin bir rnei, gentilice yaamn gens yeleri zerindeki etki gcnn arpc bir rnei. ... Kavga ve kan davalarnda, topran klanlar tarafndan paylalmasnda, topra ortaklaa iletmelerinde, klan yelerinin, eflerine ve birbirlerine kar ballklarnda, gentilice toplumun her yerde yinelenen izgilerini buluyoruz. ... Soyzinciri, babalk hukukuna gre hesaplanyordu, yle ki, kadnlarn ocuklar kendi babalarnn klanlarna getikleri halde, kocalar kendi klanlarnda kalyorlard.[177] Ama, Bedin dediine baklrsa, Piktlerin kral ailesinde, kadn soyundan miras dzeni yrrlkteydi ki, bu olgu, eskiden skoyada analk hukukunun hkm srdn kantlar. Hatta Gallerde olduu gibi Skotlar dan da evvel [sayfa 362] zamandaki ortak kocalarn son temsilcisi bulunan klan efi ya da kraln, eer bu hak parayla satn alnmamsa, btn nianl kzlar zerinde meru olarak kullanabildikleri ilk gece hakk iinde, iki-bal-ailenin bir kalnts, ortaaa kadar varln srdrmtr. * Kukusuz, Cermenler, byk aknlara (kavimler gne) kadar, gensler biimindeki rgtlenmilerdi: Tuna, Ren, Vints ve Kuzey Denizi arasnda bulunan topraklar, ancak milattan az nceleri igal etmi olabilirler. Simbrlerle Ttonlar henz tam g halinde bulunuyorlard ve Sevler, ancak Sezar anda sabit yerlere yerletiler. Sevlerden szederken, Sezar aka onlarn gensler ve akrabalklar (gentibus cognationibusque) bakmndan yerlemi olduklarn syler; ve Julia gensinden bir Romalnn aznda, bu gentibus szcnn, hi bir kantla deitirilemeyecek kesin bir anlam vardr. Btn Cermenler iin durum ayndr; hatta fethedilen Roma illerinin kolonizasyonu, gene gensler bakmndan yaplma benzer. Alman halk hukuku, halkn, Tunann gneyinde, fethedilen topraklar zerinde, soylar (genealogiae)[178] bakmndan yerletiine tanklk eder. Genealogia szc, tamamen, daha sonra mark ya da Dorfgenossenschaft * deyimlerinin kullanld anlamda kullanl* Ky topluluu. -.
129
mtr. Kovalevski, son zamanlarda, bu genealogiaelerin, topran aralarnda paylald, ve ancak, daha sonra gelierek, ky topluluklarn oluturan byk ev topluluklar olduklar dncesini yayd. yleyse, Burgondlarla Lombardlarda yani gotik bir halk topluluuyla, herminoniyen ya da Yukar-Alman bir halk topluluunda, tamamen deilse bile, aa yukar, Alman yasasnda genealogia denilen eyi belirleyen fara terimi iin de durum ayndr. Burada, aslnda gens karsnda m, yoksa ev ortakl karsnda m bulunduumuzu daha yakndan incelemek doru olur. Dilbilimle ilgili yaptlar, btn Cermenler arasnda gensi belirtmek iin [kullanlan -.] ortak bir deyim olup olmad, varsa bu deyimin ne olduu konusunda, bizi yeteri [sayfa 363] kadar aydnlatmyor. Kaynak bakmndan (tymologiquement), Yunanca genos (Latince gens) terimi, gotik kuni, Orta-Yukar-Almanca knne szcklerine karlk der ve bu anlamda kullanlmtr. Analk hukuku zamanlarnn belirtisi [olarak -.] kadn anlamna gelen szck, ayn kkten trer; Yunanca, fyn; Slavca, zena; gotik, qvino; eski Norve dilinde, kona, kuna. Lombardlarla Burgondlarda, daha nce iaret etmi olduumuz gibi, Grimmin varsayl (hypothtique, farazi) bir kkten, fisandan (meydana getirmek, dourmak) trettii fara szcn buluyoruz. Ben, g halinde bulunan, birbirine akraba bulunduklar apak genslerden meydana gelen kolonun kalml bir grubunu adlandrmak ve nce douya, sonra batya doru yzyllarca sren gler srasnda, ayn kkenden gelen btn bir topluluu yava yava bu adlandrma kapsamna sokmak iin, daha ak bir trem (drivation) olan farana (fahren, ekip gitmek) bavurmay yelerim. Bir de, gotik sibya, Anglo-Sakson sib, eski Yukar-Almanca sippia, sippa, Sippe* szc var. Eski Norve dilinde, yalnzca oul sifjar, akrabalar bulunur; tekil, ancak tanra ad, Sif olarak vardr. Sif olarak vardr. Son olarak, Hildebrand Hadubranda: Bu halkn erkekleri arasnda baban hangisi, ya da sen hangi ailedensin? (eddo hulhhes cnuosles du ss) diye sorduu zaman, Hildebrand Trksnde[179] baka bir deyim daha ortaya kar. Eer gensi anlatmak iin ortak bir cermenik szck var idiyse, bu herhalde, gotik kuniden bakas olamazd; bu varsaym* Akraba -.
130
dan yana tanklk eden ey, yalnzca akraba dillerdeki karlk deyimle bu deyimin zdelii deil, bundan baka balangta gens ya da airet efi anlamna gelen kuning (Knig, kral) teriminin bu kuni szcnden tremesi olgusudur. Sibja, Sippe (byk ataerkil aile), tutulmas gereken bir szce benzemiyor; nk eski Norve dilinde, sifjar yalnzca kandalar belirlemekle kalmaz, ayrca evlenmeyle kurulan akrabalklar da anlatr, yleyse, en azndan iki gens yelerini kapsar; bunun sonucu, sif szc, gensi belirleyen deyim olarak kullanlm olamaz. Tpk Meksikallar ve Yunanllarda olduu gibi, sava dzeni, Cermenlerde de, svari blkleri iin olduu kadar, [sayfa 364] piyade kollar iin de, gentilice gruplar tarafndan meydana getirilmiti; eer Tacite: aileler ve akrabalar tarafndan diyorsa, bu belirsiz deyim, gensin, onun zamannda Romada yaayan bir birlik olmaktan oktan beri km bulunmas olgusuyla aklanr. Tacitete durumu aydnlatan bir para var; burada yle der: annenin erkek kardei, yeenini kendi olu gibi bilir; ve hatta bazlar, day ile yeen arasndaki kan ban, babayla oul arasndaki kan bandan daha kutsal ve daha sk sayarlar; yle ki, birini balamak iin rehineler istendii zaman, kz kardeinin olu, onun kendi z olundan daha salam bir gvence olarak kabul edilir. Burada, analk hukukuna gre rgtlenmi, yleyse ilkel gensin henz yaamakta olan bir esini gryoruz ve bu e, zellikle Cermenleri belirleyen bir zelliktir.* Eer byle bir gensin bir erkek yesi, kendi z olunu, bir andna karlk rehin olarak verir, bu oul, babasnn andn bozmasnn kurban olarak lrse, baba, bundan dolay yalnzca kendine kar sorumludur. Ama, eer kurban edilen, bir kz karde olu [yeen -.] olsayd, bu en kutsal
* Yunanllar, birok halklar iinde day ile yeeni birletiren ve analk hukuku andan gelen ban zellikle sk iyzn, ancak kahramanlk zamanlarnn mitolojisiyle bilirler. Diodorosa gre, (IV, 34), Meleagros, Thestitusun oullarn, annesi Althaiann erkek kardelerini ldrr. Annesi, bu ite, gnah, balanmaz bir su grr, yle ki, katili, yani kendi z olunu kargr (lanetler) ve lmesini diler: Tanrlar, anlatldna gre, onun dileklerini yerine getirdiler ve Meleagrosun hayatna son verdiler. Gene Diodorosa gre (VI, 44) Argonotlar, Herkln klavuzluuyla; Trakyaya ktlar ve Phineusun, yeni karsnn kkrtmasyla, boanm olduu eski kars Boreadgil Kleopatrann olan iki oluna ar derecede kt davrandn grdler. Ama Argenotlar arasnda baka Boreadlar, Kleopatrann, yani kt davran gren ocuklarn annesinin erkek kardeleri vardr. Bunlar, hemen yeenlerini savunmaya giriirler, onlar kurtarr ve muhafzlarn ldrrler. [Engelsin notu.]
131
gentilice hukuka kar bir saldr meydana getirirdi: en yakn gentilice akraba, ocuk ya da gen adam baka herkesten nce korumakla ykml bulunan kimse, onun lmne yol ayordu; ya ocuu rehin olarak vermemeliydi, ya da verdii sz tutmalyd. Cermenlerde gentilice rgtlenmenin baka bir tek izine sahip olmasayd bile, bu para gene de yeterdi. Vluspdan, yani tanrlarn k ve dnyann sonu zerine eski bir skandinav arksndan bir para sekiz yzyl kadar sonrasna ait olduu iin, daha da aydnlatcdr. Bang ve Bugge tarafndan kantlanm olduu gibi, iine [sayfa 365] hristiyanla ilikin eler de karm bulunan bu kadn-peygamber vizyonunda, byk ykmdan nceki genel ahlak bozukluu ve rme anlatlrken, yle deniyor: Broedhr munu berjask munu systrungar ok at bnum verdask sifjum spilla Erkek kardeler savaacaklar ve birbirlerinin katilleri olacaklar, kz karde ocuklar aile topluluklarn parampara edecekler. Systrungar, annenin kz kardeinin olu demektir; ve bunlarn, kanda akrabalklarn yadsmalar, ozana, karde katilliinden de ar bir su gibi grnr. Arlama, ana tarafndan akrabal belirten systrungar szc ile anlatlmtr; eer onun yerinde syskinabrn, kz ve erkek karde ocuklar, ya da syskinasynir, kz ve erkek karde oullar olsayd, metnin ikinci satr; birinciye gre bir glenme meydana getirmez, tersine onu gszlendirirdi. Demek ki; hatta Vluspnn yaratld Vikingler anda bile, analk hukukunun ans skandinavyada henz silinmemiti. te yandan, Tacite zamannda, [hi deilse Tacitein yakndan tand) Cermenler arasnda, babalk hukuku, analk hukukunun yerini almt; miras babadan ocuklara geiyordu; ocuk yoksa, miras, erkek kardelere, day ve amcalara gidiyordu. Daynn mirasa kabul, yukarda sz edilen trenin korunmasyla ilikilidir, ve ayn zamanda, babalk hukukunun bu ada, Cermenler arasnda ne kadar yeni olduunu kantlar. Ortaaa kadar analk hukukunun izlerine rastlanr. Ortaada bile, zellikle serfler arasnda, babala pek de gvenilmezdi; bundan tr, bir senyr, kam bulunan bir serfi bir kentten geri istedii zaman, rnein Augsbourg, Bale ve Kaiserslauternde geri istenen adamn serf olduunun, hepsi de ana tarafndan, en yakn alt kanda akrabas tarafndan yeminle
132
dorulanmas gerekiyordu. (Maurer, Stadteverfassung, I, s. 381.) Analk hukukunun yakn zamanlarda kaybolmu bulunan bir baka kalnts da, Cermenlerin kadnlara kar gsterdikleri, Romallar iin hemen hemen anlalmaz bir ey olan; saygdr. Cermenlerle yaplan andlamalarda, soylu aile kzlar en gvenilir rehineler olarak kabul ediliyorlard: kadn ve kzlarnn tutsaklk ve klelie debilecekleri fikri, [sayfa 366] Cermenler iin tyler rpertici bir eydir ve savata onlarn cesaretini her eyden ok bu kamlar; onlar kadnda kutsal ve peygamberce bir ey grrler; en nemli ilerde bile kadnn szne kulak verirler; Vellda, Lippe kylarnn bu brkterzs rahibesi, Cermen ve Belikallarn banda bulunan Claudisin Gollerdeki Roma egemenliini temelden sarst btn Batav ayaklanmasnn ynetici ruhu olmutur.[180] Evde, kadnn otoritesi sz gtrmez gibidir: btn iler, aslnda, onun, yallarn ve ocuklarn srtndadr; erkek, avclk yapar, ier ya da tembellik eder. Byle syler Tacite; ama topra kimin ektiini sylemediine ve klelerin angarya (corve) yapmayp, hara (redevance) dediklerini aka belirttiine gre, ergin erkekler topluluunun, topran ekimi iin biraz alm olmalar gerekir. Evlilik biimi, daha nce de sylediimiz gibi, azok tek-elilie ynelen iki-bal-evlilikti. Byk kiiler iin ok-karlla izin olduuna gre, bu henz tam bir tek-elilik deildi. Genellikle, (Keltlerdekinin tersine) gen kzlarn iffetine ok nem veriliyordu. Tacite, Cermenler arasnda evlilik bann bozulmazlndan da, zel bir cokunlukla szeder. Boanma nedeni olarak yalnzca kadnn ealdatmasn gsterir. Ama anlattklarnda baz eksiklikler vardr ve erdem aynasn, kastl bir biimde, ahlak bozulmu Romallarn yzne tutar. Kesin olan bir ey var: Eer Cermenler, kendi ormanlarnda, gerekten birer erdem rnei idiyseler, onlar br ortalama Avrupallarla ayn dzeye indirmek iin, d dnyayla ok hafif bir buluukluk yetmitir; Roma dnyasnda, trelerindeki sk ileciliin (austrit) son izleri, Cermen dilinden ok daha abuk kayboldu. Bu konuda daha ok Gregoire de Toursu okumak gerekir. Cermenyann balta girmemi ormanlarnda, Romadaki gibi, incelmi cinsel zevklerin hkm sremeyecei ortadadr; yleyse, bu alanda da, hibir yerde btn bir halk iinde asla hkm srmemi olan cinsel perhizi kendilerine maletmeksizin, Cermenlerin Roma dnyasndan hayli stn durumda bulunduunu syle-
133
yebiliriz. Babann ya da akrabalarn, dmanlklarn olduu kadar; dostluklarn da miras olarak alma zorunluluu, kaynan gentilice rgtlenmeden alr; wergeld, [yani -.] [sayfa 367] ldrme ve yaralama olaylarnda kan davasnn yerini tutan para cezasnda da, durum ayndr. Bir kuak ncesine kadar, zgl bir Cermen kurumu olarak bilinen bir wergeld, bugn, gentilice dzenden km kan davasnn yumuam ve ok genellemi bir biimi olarak; yzlerce halk arasnda grlmektedir. Bu kurumu, tpk konukseverlik zorunluluu gibi, baka kurumlarla birlikte, Amerika yerlileri arasnda da buluyoruz: Tacitein (Germanie, blm 21) konukseverliin yerine getirilme biimi hakknda yapt betimleme, Morgann kendi yerlileri hakknda yapt betimlemeye hemen hemen ve ayrntlarna kadar, tamamen uyuyor. Tacitein Cermenlerinin, ekilebilir topraklar [topran ortaklaa ekimine son verecek biimde -.] kesin olarak paylap paylamadklar ve bu sorunla ilgili paralarn yorumlanmas zerine yaplan ateli ve bitmez tkenmez tartmalar, imdi gemie ait bulunuyor. Hemen hemen btn halklarda geerli olmak zere, Sezarn Sevler iin tanklk ettii gibi, gensin ve daha sonra komnist aile birliklerinin topra ortaklaa ektikleri ve topran, devirli yeniden-datmla (redistribution priodique) kar-koca ailelerine verilmesinin bundan sonra ortaya kt saptandktan, ayrca, topran bu yeni devirli blmnn, Almanyann baz kelerinde gnmze kadar srdrld kantlandktan sonra, artk bu tartmay srdrmenin hibir yarar yoktur. Eer Cermenler, Sezarn aka Sevlere malettii topraklarn ortaklaa ekiminden (Sezar, Sevlerde bllm, ya da zel tarlalarn asla bulunmadn yazar), Sezar Taciteden ayran yzelli yl iinde, topraklarn yllk yeniden-datmyla, bireysel ekime gemilerse, bu, gerekten nemli bir ilerlemedir. Bu kadar ksa bir zaman sresi iinde ve hibir yabanc karmas olmakszn, bu aamadan [topran ortaklaa ekimi aamasndan -.] topran tam zel mlkiyetine gei, dpedz olanakszdr. yleyse, yalnzca Taciteten onun kuru terimlerle sylediklerini okuyorum: Her yl, srlm topraklar deiirler (ya da yeniden paylarlar) ve bunlardan baka epeyce ortak toprak kalr. Bu, bu adaki Cermenlerin gentilice rgtlenmesine tamamen uygun den tarm ve topraktan yararlanma
134
aamasdr. [sayfa 368] Yukardaki paragraf (alina), bundan nceki basklarda olduu gibi, hibir deiiklik yapmadan brakyorum. Bu arada, sorunun biimi deiti. Kovalevski, (bkz. daha yukarda, s. 283-284) analk hukukuna gre dzenlenmi komnist aileyle modern karkoca ailesi arasnda arac bir aama olarak, ataerkil ev topluluunun, eer genel deilse, ok yaygn varln tantladndan bu yana, artk Maurer ve Waitzin tartmalarnda yapm olduklar gibi, topran ortak mlkiyette mi, yoksa zel mlkiyette mi olduu deil, ama ortak mlkiyet biiminin ne olduu aratrlyor. Hi kukusuz, Sevlerde, Sezar zamannda, yalnzca ortak mlkiyet deil, ayrca topran topluluk hesabna ortaklaa ekimi de vard. ktisadi birimin gens mi, ev topluluu mu ya da bu ikisi arasnda bulunan komnist bir akrabalk grubu mu olduu, veya topran durumuna gre, her grubun da ayn zamanda yanyana m varolduklar sorunu zerinde daha uzun zaman tartlacaktr. Ama, Kovalevski, Tacite tarafndan anlatlan durumun, mark ya da ky topluluunun deil, ev topluluunun varlna dayandn ileri srer; [Kovalevskiye gre, -.] ky topluluu, ancak ok daha sonra, nfus art sonucu, ev topluluundan kmtr. Buna gre, [yle anlalyor ki -.] Cermenlerin; Romallar zamannda igal ettikleri topraklar zerindeki yerleme biimleri, tpk daha sonra Romallardan aldklar topraklar zerinde de olduu gibi, kylerden deil, byk aile topluluklarndan oluuyordu; bu byk aile topluluklar, birok kua kapsyor, ye saylarna uygun den belirli genilikte bir topra ilemek iin alyor ve evredeki ilenmemi topraklardan, komularyla birlikte, ortak mark olarak yararlanyorlard. yleyse, Tacitein ilenmi topraktaki deiiklikler zerindeki parasn, tarm-bilimsel anlamda deerlendirmek gerekiyordu; topluluk her yl bir baka toprak alann iliyor ve geen yln ilenmi topran, ya dinlendirmek, ya da bsbtn ilemekten vazgemek zere, olduu gibi brakyordu. Nfus younluu az olduundan, toprak mlkiyeti zerindeki btn atmalar gereksiz klmaya yetecek kadar ekilmemi toprak her zaman [sayfa 369] bulunuyordu. Yzyllar sonra, ev topluluklar yelerinin says, o an retim koullar iinde, artk ortaklaa almay olanaksz klacak kadar artt zaman, ve ancak o zaman, ev topluluklar dalm olmalyd; o zamana kadar ortak mlkiyette bulunan tarlalar
135
ve ayrlar, o zaman, nce geici, sonra srekli olarak kurulan bireysel ev ekonomileri arasnda, bilindii ekilde letiriliyordu; ama ormanlar, ayrlar ve sular, ortak mlkiyette kalyordu. Rusya iin, olaylarn bu oluumu, tarih tarafndan eksiksiz biimde tantlanma benzer. Almanya ve ondan sonra br Cermen lkelerle ilgili olarak, bu varsaymn, birok bakmdan, imdiye kadar kabul edilen ve ky topluluklarn Tacite ana kadar karan varsayma gre, belgeleri daha iyi aklad ve glkleri daha kolay zmledii yadsnamaz. rnein Codex Laureshamensis[181] gibi en eski belgeler, btn olarak, ev topluluu aracyla, mark ve ky topluluu aracyla olduundan ok daha iyi bir biimde aklanrlar. Ama br yandan, bu varsaym, ortaya zmlenmesi gereken yeni glkler ve baka sorunlar karr. Bunlar ancak yeni aratrmalar zmleyebilecektir. Bununla birlikte, ev topluluu arac aamasnn, Almanya, skandinavya ve ngiltere iin hayli doru grndn de yadsyamam. Cermenler, Sezarda sabit konutlara daha yeni yerlemi, yada yerlemek zere olduklar halde, Tacite zamannda, arkalarnda tam yzyllk bir yerleik yaam bulunuyordu; buna gre, yaamak iin zorunlu eylerin retimindeki ilerleme apaktr. stste ylm aa gvdelerinden yaplma evlerde oturuyorlar; giysileri hl ormann ilkel izini tayor: kaba ynden palto, hayvan postlar, kadnlar ve bykler iin keten gmlek. Besinleri, st, et, yabanl meyveler, ve Pliniusun eklediine gre, yulaf orbasndan ibarettir (yulaf orbas, bugn de, rlanda ve skoyada ulusal bir kelt yemeidir). Servetleri, hayvan srlerine dayanr; ama hayvanlarn rklar ktdr; srlar kk, clz, boynuzsuz; atlar, gsz, kk midillilerdir. Para, yalnzca Roma parasyd, enderdi ve ok az kullanlrd. Ne altn ilerlerdi, ne de gm, bunlara pek nem vermezlerdi; demir az bulunuyordu ve yle anlalyor ki, hi olmazsa [sayfa 370] Ren ve Tuna airetlerinde, demir kendi topraklarndan karlmyor; ancak ithal ediliyordu. [En eski Cermen ve skandinav harfleri -.] rnler, (Grek ya da Latin harflerinin taklidi) yalnzca gizli yaz olarak biliniyor ve yalnzca dinsel by iin kullanlyorlard. nsan kurban etme tresi hl uygulanyordu. Ksaca, barbarln orta aamasndan yukar aamasna daha yeni gemi bir halk karsnda bulunuyoruz. Ama Roma sanayi rnlerinin kolayca ithali, Romallara komu bulunan airetlerin bamsz bir metalrji
136
ve dokuma sanayi kurmalarn engelledii halde, kuzey-douda, Baltk Denizi kysnda bu sanayiin kurulmu olmasndan kuku duyulmaz. Slesving bataklklarnda bulunmu olan silah paralar 2. yzyl sonuna ait Roma paralaryla, uzun demir, kl rme zrh, gm mifer, vb. ve byk aknlarla yaylm bulunan Cermen yaps maden eyalar, hatta Roma asll rneklerden esinlenmi olduklar zaman bile, ok zel bir tip gsterir, az grlm bir yetkinlik tarlar. Uygarlam Roma mparatorluuna doru g, bu yerli sanayie, ngiltere dnda, her yerde son verdi. rnein tun kopalar, bu sanayiin her yerde ne kadar benzer bir biimde doup gelimi olduunu gsterir; Burgonya da, Romanyada, Azak Denizi kylarnda bulunmu tun kopalar, ngiliz ve sve kopalaryla ayn atlyeden km olabilirlerdi; oysa bunlarn Cermen yaps olduklarndan kuku yok. Kurulu da, barbarln yukar aamasna uygun der. Tacitee gre, her yerde, nemsiz ilerde karar veren, nemli ileri halk meclisinin kararna sunan efler konseyi vard; halk meclisi, barbarln aa aamasnda, hi deilse tanmakla bulunduumuz Amerikallarda, yalnzca gens iin szkonusuydu; airet ya da airetler konfederasyonu iin szkonusu deildi. efler, tpk rokualarda olduu gibi, askeri komutanlardan, henz ok belli bir ekilde ayrlrlar. Birinciler, ksmen, airet yelerinin kendilerine sunduklar davar, buday vb. gibi onursal armaanlarla yaarlar; tpk Amerikada olduu gibi, hemen daima ayn aile iinden seilirler; babalk hukukuna gei, Yunan ve Romada olduu gibi, giderek seimden kaltma dnm, ve her gens iinde bir soylu ailenin kuruluunu [sayfa 371] kolaylatrr. Airet soyluluu denilen bu eski soyluluk, ou zaman, byk aknlar srasnda ya da hemen, bunlardan sonra yok olmutur. Askeri komutanlar, kkenlerine baklmakszn, yalnzca yetenekleri zerine seiliyordu. Gleri azd ve rnee gre davranmak zorundaydlar. Tacite, ordu iindeki asl dzence gcn aka rahiplere maleder. Gerek g, halk meclisine ait bulunuyordu. Kral ya da airet efi, bakanlk eder; halk karar verir hayr: mrltlarla; evet: alklar ve silah grltleriyle [dile getirilir .]. Bu, ayn zamanda bir adalet meclisidir; ikayet, halk meclisinde ortaya konur, yarg orada yaplr, lm kararlar orada verilir, zaten lm cezalar, yalnzca alaklk, halka ihanet ve doaya aykr ahlakszlklar iin ngrlmtr. Genslerde ve onlarn blmle-
137
rinde de, btn ilkel Cermen yarg kurullarnda olduu gibi, grevi yalnzca oturumlar ynetmek ve sorular sormak olabilen efin bakanlnda, topluluk yarglar; Cermenlerde yarglayan, her yerde ve her zaman, topluluktur. Sezar zamanndan beri, airetler konfederasyonlar kurulmutu; daha o zamandan, bunlardan birkann iinde, krallar vard; yksek askeri ef (bakomutan), tpk Yunanllar ve Romallarda olduu gibi, daha o zamandan zorbala hevesleniyor ve bazan da bunu elde ediyordu. Bu baarl gasplar, hibir biimde mutlak hkmdar deildiler; ama gene de, gentilice rgtlenmenin engellerini ortadan kaldrmaya balyorlard. Azatl kleler, hibir gensten saylmadklar iin, genel olarak aa bir durumda bulunduklar halde, gzde kleler, yeni krallarn yannda, ounlukla iyi bir duruma, zenginlik ve ne eriiyorlard. Roma mparatorluu nun, geni lkelerin krallar durumuna gelen askeri efler tarafndan fethinden sonra da ayn ey oldu. .ranklarda, kraln kle ve azatllar, nce sarayda, sonra da devlet iinde, byk bir rol oynadlar; yeni soylular snf, byk lde, bunlardan kt. Bir kurum, kralln douunu kolaylatrd: askeri bilelikler. Amerikal kzlderililerde, gentilice rgtlenme yannda, kendi hesaplarna sava yapan zel birliklerin nasl meydana geldiklerini daha nce grmtk. Bu zel birlikler, Cermenlerde, srekli rgtler durumuna gelmilerdi. [sayfa 372] Belirli bir n kazanan askeri ef, evresine, gz ganimette olan bir gen kalabal topluyordu; bu genler, ona, kiisel ballkla balanyorlard; efin de onlara kar baland gibi. ef, onlarn gereksinmelerini salyor, armaanlar veriyor ve hiyerarik bakmdan rgtlendiriyordu; bylece, bir muhafz ktas ve kk seferler iin bir sava birlii, daha byk seferler iin tam bir subay topluluu meydana getiriyorlard. Bu askeri bilelikler, ne kadar gsz olurlarsa olsunlar (ve daha sonra, rnein Odoakrn yannda, talyada, ne kadar gsz grnrlerse grnsnler) gene de, eski halk zgrl bakmndan bir ykm tohumu oluturuyorlard ve bunu, byk aknlardan nce de, sonra da, ok gzel tantladlar. nk, bir yandan, krallk iktidarnn douunu kolaylatrdlar; ama bunun yansra Tacitein daha o zamandan belirttii gibi, bunlarn dalmamas, ancak srekli savalar ve apul seferleriyle srdrlebilirdi. apul, bir erek haline geldi. Birlik efinin oralarda yapacak hibir ii kalmaynca, adam-
138
laryla birlikte, sava olan, ganimet olasl bulunan baka yerlere gidiyordu. Roma bayra altnda, kalabalk bir biimde bizzat Cermenlere kar arpan yardmc Cermen birlikleri, ksmen bu trl bilelikler tarafndan meydana getirilmiti. Almanlarn utan ve bahtszlk konusu olan landsknechtler* sistemi, burada daha imdiden, ilk tasla iinde bulunuyordu. Roma mparatorluunun fethinden sonra krallarn bu bilelik adamlar, kle ve Romal saray hizmetkarlaryla birlikte, gelecekteki soylular snfnn balca elerinden ikincisini oluturdular. Genel olarak, halklar halinde toplanm federe Cermen airetlerinin rgtlenii, kahramanlk a Yunanllarnda ve krallar dnemi denilen an Romallarnda grlen rgtlenmenin ayndr: Halk meclisi, gentilice efler konseyi, daha o zamandan gerek bir kral olmaya zenen askeri komutan. Bu, gentilice dzenin meydana getirebildii en yetkin rgtlenme, barbarln yukar aamasnn rnek kuruluuydu. Toplum, bu rgtlenme iin yeterli olan snrlar anca, gentilice dzenin sonu geldi, gentilice dzen ykld. Onun yerini devlet ald. [sayfa 373] VIII CERMENLERDE DEVLETN OLUMASI Tacitee gre, Cermenler ok kalabalk bir halkt. Sezar, ayr ayr Cermen halklarnn saylar zerinde yaklak bir fikir edinmemizi salar: Renin sol kysnda grnen Usipiler ve Tencteruslar iin, kadn ve ocuklar dahil,180.000 kii rakamn verir. Byle ayr bir halk iin 100.000** dolaylarnda da olsa, bu, rnein, en parlak alarnda 20.000 kii bile olmadklar halde, byk gllerden Ohio ve Potomaca kadar btn lkeyi korkutan btn rokualarn say* Paral askerler. -. ** Burada kabul edilen rakam, Diodorosun Gol Keltleri konusundaki bir paras tarafndan dorulanm bulunuyor: Golde, gleri birbirine eit olmayan birok halk bulunur. En byklerindeki insan says 200.000 civarndadr; en kklerindeki, 50.000 (Sicilyal Diodoros, V., 25.). Demek ki, ortalama 125.000 Goll halk, gelimelerinin yksek derecesinden tr, say bakmndan Cermen halklarndan kesenkes biraz daha kalabalk olarak kabul edilmelidirler. [Engelsin notu.]
139
sndan ok daha yksek bir rakamdr. Byle bir halk, eer Ren kylarnda yerlemi ve en iyi bilinenlerini elimizdeki verilere gre biraraya toplamak istersek, harita zerinde ortalama olarak, bir Prusya ili kadar, yani 10.000 kilometrekare ya da 182 corafi milkare kadar yer tutar. Romallarn Germania Magnas,* Vistle kadar, yuvarlak hesap beyzbin kilometrekareyi kapsar. Her ayr halk iin ortalama yzbin kiiyle, Germania Magna iin toplam rakam, be milyon insan bulur; bu rakam, bir barbar halklar topluluu iin ok yksek, bizim bugnk koullarmz iin ok dktr: kilometrekareye 10 kii, ya da corafi milkare bana beyzelli kii. Ama bu rakam, o ada yaayan btn Cermenleri kapsamaktan uzaktr. Karpatlar boyunca, Tuna azna kadar, Gotik asll Cermen halklarn, Bastarn, Psin ve daha bakalarnn bulunduunu biliyoruz; bunlar o kadar kalabalktlar ki, Plinius, Cermenlerin balca gruplarndan beincisini bu halklardan meydana getirir ve bu halklar, Milattan sonra 180 ylndan itibaren Makedonya Kral Perseusun hizmetine girerek, daha Ogstn ilk hkmdarlk yllarnda, Edirne blgesine kadar dayandlar. Eer bunlar yalnzca bir milyon kabul edersek, bu, doruya yakn bir rakam olarak, miladi amzn balarnda, en azndan alt [sayfa 374] milyon Cermen verir. Cermanyada yerletikten sonra, nfus, artan bir hzla oalm olmaldr; daha nce sz edilen snai ilerleme, tek bana, bunu tantlayabilir. Burada bulunmu olan Roma paralarna gre, Slesvig bataklklarndaki arkeolojik buluntular nc yzyla aittir. Demek ki, daha bu ada, Baltk kylarnda, gelimi bir metalrji sanayii ile gelimi bir dokuma sanayii, Roma mparatorluuyla etkin bir ticaret ve en zengin kiiler arasnda belirli bir lks hkm sryordu btn bunlar, hayli youn bir nfusun gstergeleridir. Ama gene bu ada, btn Ren, tahkim edilmi Roma snr ve Tuna hatt zerinde, Kuzey Denizinden Karadenize kadar, Cermenlerin genel saldrs balar bu, nfustaki srekli art ve yaylma gcnn dolaysz bir kantdr. Savam yz yl srd; bu sre boyunca, gotik halklarn balca kmesi (skandinav Gotlaryla Burgonlar hari), byk saldr hattnn sol kanadn meydana getirerek, Gney-Dou ynnden ilerledi: Yukar-Tuna boyunca
* Byk Almanya. -.
140
ilerleyen Yukar-Almanlar (Herminonlar), merkezde bulunuyorlard; ve Ren boyunca ilerleyen sa kanat, imdi .ranklar denen stovenler tarafndan meydana getirilmi; Bretonyann fethi Enjevonlara dt. Beinci yzyln sonunda, zayflam, kansz ve gsz dm Roma mparatorluunun kaplar, Cermen istilaclara ardna kadar akt. Daha nce, eski Yunan ve Roma uygarlnn beii bandaydk. imdi tabutu banda bulunuyoruz. Akdeniz havzasndaki btn lkeler, yzyllarca, Roma dnya hegemonyasnn eitletirici rendesi altnda kalmt. Yunancann hibir diren gsteremedii her yerde, btn ulusal diller, yerlerini, bozulmu bir Latinceye brakmlard; artk hibir ulusal ayrm kalmamt, Golller, beryallar, Ligryallar, Noricumlar yoktu; hepsi Romal olmulard. Roma ynetimi ve Roma hukuku, her yerde eski kanda balar ve ayn zamanda, zerk yerel ve ulusal etkinliin son kalntlarn da yoketmiti. Yeni bir nitelik olan Roma dnyasna ilikin, hibir dnleme salamyordu: bu bir milliyeti deil, yalnzca milliyet yokluunu dile getiriyordu. Her yandan, yeni uluslarla ilgili eler vard; eitli illerdeki Latince [sayfa 375] leheler, gitgide birbirlerinden ayrlyorlard; eskiden talyay, Gol, spanyay ve Afrikay bamsz lkeler haline getiren doal snrlar gene vard ve kendilerini her zaman duyuruyorlard. Ama hibir yerde, bu elerle yeni uluslar meydana getirmeye yetenekli bir g yoktu. Hibir yerde, bir gelime yeteneinden, bir direnme gcnden, hele hele yaratc bir gten bir iz kalmamt. Geni topraklarn byk insan ynn birletiren yalnzca bir tek ba vard: Roma devleti, ve bu, zamanla onun en kt dman, en kt baskcs olmutu. Tara illeri Romay ykmlard; Roma da, artk evrensel imparatorluun, hatta stanbul, Trev, Milanoda oturan imparator ve imparatorcuklarn bile merkezi olmayan, brleri gibi bir tara kenti olmutu ayrcalkl, ama artk egemen deil. Roma devleti, dev gibi, karmak, yalnzca ve yalnzca uyruklar ezerek para szdrmaya zg bir makine durumuna gelmiti. Vergiler, angaryalar, her trl ykmllk, nfus kitlesini durmadan daha derinleen bir sefalet iine gmyorlard; bask, valilerin, vergi toplayclarn, askerlerin yiyicilikleriyle dayanlmaz bir duruma gelecek kadar ileri gtrlmt. te Roma devletiyle onun dnya hegemonyasnn vard yer: Roma devleti, varolma hakkn, ierde dzenin korunmas, darda da Barbarlara
141
kar [yurttalar -.] koruma zerine dayandryordu. Ama, onun dzeni, en kt dzensizlikten de daha ktyd ve kendilerine kar yurttalar tarafndan korumak iddiasnda bulunduu Barbarlar, yurttalar tarafndan kurtarc olarak bekleniyorlard. Toplumsal durum, daha az umutsuz deildi. Cumhuriyetin son zamanlarndan itibaren, Romallar egemenliinin erei, fethedilmi bulunan illerin iliine kadar smrlmesiydi; imparatorluk, bu smry ortadan kaldrmam, tersine, onu dzen altna almt. mparatorluk aptan dtke, vergi ve ykmllkler daha da artyor, memurlar daha da utanmazca soyup soana eviriyorlard. Ticaret ve sanayi hibir zaman halklar egemeni Romallarn ii olmamt; onlar yalnzca tefecilikte, kendilerinden nce ve sonra olan her eyi gemilerdi. Gerekte ticaretten kalm bulunan ey de memurlarn yiyicilikleriyle yok oldu; her eye karn arta kalan ey, Douda, mparatorluun Yunanllara [sayfa 376] ait ksmnda bulunuyordu ki, bu konumuzun dndadr. Genel yoksullama, ticarette, kk sanayide, sanatta gerileme, nfusun azalmas, kentlerin gerilemesi, tarmn daha aa bir dzeye d Roma dnya hegemonyasnn vard sonu bu oldu. Btn eski dnyada balca retim dal olan tarm, yeniden ve her zamandan daha ok, eski durumuna gelmiti. talyada, cumhuriyetin sonundan beri, hemen hemen btn lkeyi kaplayan usuz bucaksz yurtluklar (latifundia) iki ekilde iletilmiti: ya nfusun yerini, bakm az sayda kleden baka bir ey gerektirmeyen koyunlarn ve srlarn alm bulunduu otlaklar biiminde; ya da, bir sr klenin, mlk sahibinin lks iinde olduu kadar, kent pazarlarna satmak zere de geni lde bahvanlk yapt villalar biiminde. Byk otlaklar korunmu, hatta geniletilmilerdi; villa alanlar ve onlarn bahvanlk rnleri, mlk sahiplerinin yoksullamas ve kentlerin kmesi yznden, bozulmulard. Klelerin emei zerine kurulu latifundialar iletmesi, artk karl (rentable) olmuyordu; ama, o ada, bu, byk lde tarmn olanakl tek biimiydi. Kk tarm, yeniden tek karl biim durumuna gelmiti. Villalar, birbiri ardna, kk paralara blndler ve [her para -.] belirli bir para deyen, soydan geme kiraclara, ya da kiracdan ok toprak sahibinin iine bakan vekilleri olan, ve almalar karl yllk rnn altda, hatta yalnzca dokuzda birini alan partiariilere* verildi. Ama, ou durumda, bu kk toprak
142
paralar karlnda her yl deimez bir para deyen kolonlara brakldlar; bu kolonlar, zerinde altklar topraa balydlar ve onunla birlikte satlabilirlerdi; dorusunu sylemek gerekirse, kle deildiler, ama zgr de deil; zgr kadnlarla evlenemezlerdi; ve bunlarn kendi aralarnda kurduklar birlikler, tamamen geerli evlilikler gibi deil, klelerinki gibi, basit bir nikahsz kar-kocalk (contubernium) olarak kabul ediliyordu. Bunlar, ortaa serflerinin habercileri oldular. Antik klecilik, mrn tamamlamt. Artk, krda, [sayfa 377] byk tarmda olsun; kent yapmevlerinde olsun, klecilik, zahmete deer bir iliki olmaktan kmt bunun rnleri iin pazar kalmamt. nk, imparatorluun parlak alardaki dev gibi retimin indirgenmi bulunduu kk tarm ve kk el zanaatlarnda, ok sayda kle iin yer yoktu. Toplumda, artk yalnzca ev hizmetlerinde ve zenginlerin lks iin alan klelere yer kalmt. Ama can ekien klecilik, henz btn retici almay, zgr Romallara yaramaz bir kle almas olarak gstermeye yeterliydi ve imdi, herkes zgrd. Bunun sonucu, bir yandan, artk bir yk durumuna geldikleri iin azat edilmi bulunan klelerin saysnda bir art, bir yandan da, kopuk takm (verlumpt) iine dm kolonlarla zgr kiilerin saysnda bir art oldu (yukarda sz geen kleci Amerika devletlerindeki poor whiteslar gibi). Hristiyanlk, antik kleciliin giderek ortadan kalkmasnda, tamamen masumdur. Roma mparatorluunda, hristiyanlk, yzyllarca klecilikle ili dl yaad ve daha sonra hristiyanlarn kendilerini vermi bulunduklar kle ticaretini asla engellemedi; ne kuzeydeki Almanlarn, ne Akdenizdeki Venediklilerin kle ticaretini, ne de daha sonraki zenci kle alveriini.** Klecilik karl olmaktan kmt, onun iin ortadan kalkt. Ama can ekien klecilik, aulu inesini brakt: zgr insanlarn retici almay horgrmesi, Roma dnyasnn iine girmi bulunduu kmaz, ite buydu. Klecilik, iktisadi bakmdan olanakszd; zgr insanlarn almas, ahlak bakmndan yasaklanmt. Biri [klecilik -.], artk toplumsal retimin temeli
* Toprak kirasn rnle deyen iftiler. -. ** Kremon piskoposu Liutpranda gre, Verdiunde, yani Kutsal Cermen mparatorluunda,[182] 10. yzyldaki en byk sanayi kolu, hadm imalatyd: bunlar, Magriplilerin haremleri iin, byk krlarla spanyaya ihra ediyorlard. [Engelsin notu.]
143
olmaktan kmt; br [zgr insanlarn almas -.], henz toplumsal retimin temeli olamyordu. Bu durumu dzeltebilmek iin, tam bir devrimden baka hibir kar yol yoktu. Durum, tara illerinde daha iyi deildi. zerinde en ok bilgiye sahip bulunduumuz yer, Goldr. Orada, kolonlarn yansra, henz zgr kyller de vard. Bunlar, kendilerini, memurlarn, yarglarn ve tefecilerin [sayfa 378] yolsuzluklarna kar korumak iin; ounlukla gl bir adamn korumas altna giriyorlard; ve bunu yalnzca tek tek kiiler deil, btn halinde topluluklar da (komnler) yapyorlard; yle ki, drdnc yzylda, imparatorlar, bu konuda ardarda birok yasaklama yasalar yaynladlar. Ama, koruma arayanlara, bu korumann ne yarar olabilirdi? Patron (koruyucu, hami), koruma isteyenlere, topraklarnn mlkiyetini kendine devretmeleri koulunu dayatyor, bu koulla, onlara, yaamlar boyunca topraktan yararlanma hakkn salyordu kutsal kilisenin unutmad, 9. ve 10. yzyllarda, Allahn melekutunu ve kendi z yurtluklarn bytmek iin sk sk yknd dmen. Ama bu ada, 475 ylna doru, Marsilya piskoposu Salvianus, bylesine bir hrszla kar, fke ve tiksintiyle, grler; ve Romal memurlarla byk toprak sahiplerinin yaptklar bask yznden, birok Romalnn, Barbarlar tarafndan igal edilen blgelere sndklarn ve oralarda yerlemi bulunan Roma yurttalarnn, tekrar Roma egemenliine dmekten korktuklar kadar hibir eyden korkmadklarn anlatr. Bu ada ana-babalar, sefalet yznden, ounlukla kendi ocuklarn kle olarak satyorlard; bu treye kar yaynlanm bulunan bir yasa, bunu tantlar. Romallar kendi z devletlerinden kurtarm olmak iin, Cermer Barbarlar, onlarn btn topraklarnn te-ikisini aldlar ve bu topraklar kendi aralarnda paylatlar. Paylama, gentilice rgtlenmeye gre yapld; fatihlerin says grece az olduundan, geni alanlar, ya btn halkn, ya da tek tek airet ve genslerin mlk olarak, blmsz (indivis) kald. Her gens iinde, eit paralar halinde blnm tarla ve ayrlar, eitli ev ekonomileri arasnda kura ile datldlar; bu sralarda devirli-yeniden-datmlarn yaplp yaplmadn bilmiyoruz; herhalde, Roma illerinde bu tre abucak ortadan kalkt ve eitli paylar, bakasna satlabilen zel mlk, alleu (tmar) haline geldiler. Ormanlar ve otlaklar, herkesin kullanm iin blmsz kaldlar; bu kullanm ve paylalm toprak-
144
larn ilenme biimi, eski treye gre ve topluluun kararyla dzenlendi. Gens kynde ne kadar uzun bir zamandan beri yerlemise, Cermenlerle Romallar giderek o kadar kaynayorlar ve gentilice ban akrabalk nitelii, [sayfa 379] yerel (territoriale) nitelik karsnda o kadar siliniyordu; gens kkeninin ounlukla grlebilir bir durumda bulunan izleri, yani birlik yeleri arasndaki akrabalk, mark birlii iinde eridi. yleyse, burada, gentilice rgtlenme, hi deilse mark ortaklnn tutunduu lkelerde .ransann kuzeyinde, ngilterede, Almanya ve skandinavyada, yava yava yerel bir rgtlenme biimine dnt ve bundan tr, devletin kuruluuna uygun olma yeteneini kazand. Ama gene de, btn gentilice rgtlenmeye zg ilkel demokratik niteliini korudu, ve bylece, daha sonra kendisine zorla kabul ettirilen yozlam biim iinde bile, kendinden bir eyler saklad; ve en yakn aa kadar, ezilen insanlarn elinde etkili bir silah olarak kald. Eer gens iindeki kan ba abucak kaybolduysa, bu, airet iinde olduu kadar, btn halk iinde de, ynetici organlarn fetih sonucu yozlamalar yznden oldu. Biliyoruz ki, astlar zerinde egemenlik gentilice rgtlenmeyle badamaz bir eydir. Bunu burada byk bir lek zerinde gryoruz. Roma illerinin efendisi bulunan Cermen halklar, fethettikleri yeri bir dzene koymak zorundaydlar. Ama, Romal kitleler, ne gentilice gruplar iine kabul edilebilirlerdi, ne de bu gruplar araclyla egemenlik altna alnabilirlerdi. Her eyden nce ou yerlerde varlklarn srdren yerel Roma ynetim organlarnn bana Roma devleti yerine geecek bir ey (substitut) koymak gerekiyordu, ve bu da ancak bir baka devlet olabilirdi; yleyse, gentilice kurulu organlarnn devlet organlar haline dnmeleri ve bu iin de, koullarn basks altnda, ok abuk olmas gerekiyordu. Ama fatih halkn en yakn temsilcisi askeri efti. .ethedilen topraklarn d gvenlii olduu kadar; i gvenlii de, onun iktidarnn pekimi olmasn gerektiriyordu. Askeri komutanln kralla dnmesi zaman gelmiti: bu dnm gerekleti. .ranklar mparatorluunu alalm: Burada, utku kazanm Salienler halknn eline, yalnzca Roma devletinin usuz bucaksz yurtluklar deil, ayrca, irili ufakl lke (Gau) ve mark birlikleri arasnda paylalmam bulunan btn geni topraklar, zellikle byk orman alanlar da gemiti. Basit yksek askeri eflikten
145
gerek prens aamasna gemi [sayfa 380] bulunan .rank kralnn yapt ilk ey, bu halk mlkn krallk yurtluu biimine dntrmek, onu halktan almak, ve armaan ya da tmar (fiel) olarak bileliindeki adamlara vermek oldu. Balangta onun kiisel askeri muhafz takm (escorte) ve ordunun br ast eflerinde meydana gelmi bulunan bu bilelik, ksa zamanda, Romallarla, yani katiplik yetenekleri, kltrleri, Latinceden treyen halk dilleri, Latin yaz dili ve:lkenin hukuku zerindeki bilgileriyle, abucak vazgeilmez bir durum kazanan Romallam Golllerle byd; ayrca, bunlara, hkmdar bileliini (la cour) meydana getiren; ve kraln, aralarndan gzdelerini setii, kleler, serfler ve azatllar da katldlar. Halka ait olan toprak paralar, nce ounlukla armaan olarak, daha sonra da gedikler[183] biimi altnda, balangta, hemen hemen daima kraln yaam sresince, bu insanlara verildi; bylece, halk zararna, yeni bir soylular snfnn temeli atlm oldu. Ama hepsi bu kadar deil. Geni imparatorluk alan, etki gentilice rgtlenme aralaryla ynetilemiyordu; efler konseyli, hatta oktan beri yrrlkten kalkmad yerlerde bile toplanamyordu, ve ksa zamanda yerini kraln srekli evresine brakt; eski halk meclisi, biimsel olarak varln srdrd, ama o da, gitgide, yalnzca ordunun, ast efleriyle domakta bulunan soyluluun meclisi haline geldi, i savalarla fetih savalar; ki bu sonuncular asl Charlemagne zamannda yaplmlard, btn bu srekli savalar, vaktiyle Cumhuriyetin son zamanlarnda Roma kyllerini nasl tketip ykmlarsa, .rank kitlesini, toprak sahibi zgr kylleri de ylece tkettiler ve yktlar. Balangta ordunun btnn, ve .ransann fethinden sonra da ekirdeini oluturan bu zgr kyller, 9. yzyln balarnda ylesine yoksul dmlerdi ki, ancak be erkekten biri, savaa katlabiliyordu. Dorudan doruya kral tarafndan toplanmaya arlan zgr kyllerden kurulu bir silahl kuvvet yerine, aralarnda serf kyllerin, yani vaktiyle kraldan baka efendi tanmayan, ve daha da nceleri, hibir efendi, hatta bir kral bile tanmayan kimselerden gelen kuaklarn da bulunduu, yeni beliren byklerin avularndan (Dienstleute) kurulu bir ordu meydana getirilmiti. Charlemagnen ardllar zamannda, i savalar, krallk iktidarnn gszl ve bunun [sayfa 381] sonucu byklerin yapt yolsuzluklar, Charlemangne tarafndan atanm bulunan ve grevlerinin kaltmla gemesi zlerini tayan kontlar[184]
146
da buna ekleniyordu, son olarak da Norman aknlar, .rank kylsnn ykl tamamland. Charlemagnen lmnden elli yl sonra, .rank mparatorluu, direnmeye yeteneksiz, tpk Roma mparatorluunun, drtyz yl nce, .ranklarn ayaklar dibinde kalmas gibi, Normanlarn ayaklar altna seriliyordu. Ve yalnzca d gszlk deil, i dzen, daha dorusu dzensizlik de, hemen ayn derecede ktyd. zgr durumdaki .rank kylleri, ncellerinin, [yani -.] Roma kolonlarnn durumuna benzer bir durum iine sokulmulardr. Savalar ve soygunlarla yklm krallk iktidar da onlar korumak iin ok gsz olduuna gre, ya yeni soylular snfnn, ya da kilisenin korumas altna girmek zorundaydlar; ama bu koruma onlara pahalya maloluyordu. Vaktiyle Gol kyllerinin yapm bulunduklar gibi, topraklarnn mlkiyetini, bunu onlara deiik ve deiebilir biimler altnda, ama her zaman hizmet ve vergi ykmll karl kullanma hakk (tenure) olarak veren metbularna (suzerain) aktarma zorunda kaldlar; bu bamllk biiminin egemenlii altna girdikten sonra, yava yava, kiisel zgrlklerini de yitirdiler; birka kuak sonra, artk ounlukla serf durumuna gelmilerdi. Kylln k ne kadar hzl oluyordu; rminonun polyptique [yani -.]Saint Germain-des-Prs (o zaman Paris yaknnda, imdi Parisin iinde) manastrnn kadastro kt bunu gsterir. Bu manastrn, evreye serpilmi geni topraklar zerinde, daha Charlemagne zamannda, hemen hemen salt Cermen adlar tayan .ranklara ilikin olmak zere 2.788 ev ekonomisi vard. Bunlar arasnda, 2.080 kolon, 35 lit, 30 220 kle, ve yalnzca 8 zgr uyruk (Hintersassen) [aile bulunuyordu -.]! Metbu, kylnn topran mlk olarak kendine devrettiriyor ve ona yalnzca yaad srece topraktan yararlanma hakkn veriyordu; ite Salvianus un dine aykr olduunu ilan ettii bu yntem, imdi genellikle kilise tarafndan kyllere kar uygulanmaktayd. Mark ortakl yesi Cermenlere, kpr ve yol yapm ve genel yarar salayan br iler iin yklenen hizmetlerde olduu [sayfa 382] gibi, gitgide yaylan angaryalar (corves), rneklerin Roma angarieslerinden,[185] yani devlet yararna [yaptrlan -.] zoraki hizmetlerden almlard. yleyse, grnte, halk kitlesi, drt yzyl sonra, tamamen hareket noktasna dnm bulunuyordu. Ama bu yalnzca iki eyi tantlyordu: Bir yandan, batmakta olan Roma mparatorluunda, toplumsal rgtlenme ve mlkiyet
147
dalmnn, tarm ve sanayideki ada retim aamasna tamamen uygun dtklerini ve bundan dolay kanlmaz eyler olduklarn; te yandan, bu retim aamasnn, daha sonraki drt yzyl sresince, kayda deer bir ilerleme ya da gerileme gstermediini, ve bundan dolay da ayn mlkiyet dalm ve ayn snflarn, zorunlu olarak, yeniden ortaya kmalarna neden olduunu. Roma mparatorluunun son yzyllarnda kent, ky zerindeki eski arln kaybetmi ve bu arl, Cermen egemenliinin ilk yzyllar iinde de yeniden elde edememiti. Bu, tarmda olduu kadar, sanayide de dk bir gelime derecesini ngerektirir. Egemen byk toprak sahipleriyle kk baml kyller, bu durumun zorunlu rnleridir. Bir yandan klelerle birlikte Roma latifundialar ekonomisini; te yandan angaryalarla birlikte modern byk ekimi byle bir topluma alamak olanakszd; Charlemagnen hemen hemen iz brakmadan yok olan o nl imparatorluk villalaryla yapt byk deneyle, bunun byle olduunu tantlar. Bu deneyler, manastrlar tarafndan devam ettirildi ve yalnzca onlar iin verimli oldu, ama manastrlar, bekarlk zerine kurulu; anormal toplumsal yaplard; ayrksn sonular verebilirlerdi; ama ite bundan dolay da ayrklama olarak kalmak zorundaydlar. Ama gene de, bu drt yzyl sresince, bir ilerleme olmutu. Bu dnemin sonunda, her ne kadar bata varolan balca snflarn hemen hemen tpksn yeniden buluyorsak da, bu snflar meydana getiren insanlar deimilerdi. Antik klecilik yok olmutu; kopuk takm (verlumpt) iine dm, almay aalk bir ey olarak horgren zgr insanlar yokolmutu. Roma kolonuyla yeni serf arasnda, zgr .rank kyls ortaya kmt. Batmakta olan Roma mparatorluunun yararsz an ve bouna ekimesi [sayfa 383] lm ve gmlmt. 9. yzyln toplumsal snflar, gerileyen bir uygarln bat iinde deil, yeni bir uygarln doum sanclar iinde meydana gelmilerdi. Yeni kuak, efendisi olsun, hizmetkar olsun, Romal ncellerine gre, yiit bir kuakt. Romallar iin antik dnyann umutsuz k biimi olan gl toprak sahipleriyle kleletirilmi kyller arasndaki ilikiler, imdi, yeni kuak iin, yeni bir gelimenin hareket noktas olmutu. Dahas var: bu drt yzyl ne kadar verimsiz grnrse grnsn, onlardan hi olmazsa bir byk sonu kalyordu: Bat Avrupa insanlnn, gelecekteki tarih iin yeni rgtlenme ve yaps olan modern milliyetler, Cermen-
148
ler Avrupay gerekten yeniden canlandrmlard ve bu yzden Cermanik dnemdeki devletlerin ykl, Normanlara ve Sarazenlere uyruklamayla deil, toprak dirliklerinde (bnfices) ve koruma[186] aramada, feodaliteye doru srekli bir gelimeyle sonuland [ve bu yle byk bir nfus artyla birlikte oldu ki, hemen iki yzyl sonra, hal seferlerindeki byk insan kayplarna kolayca katlanld]: Ama Cermenlerin, can ekien Avrupaya, sayesinde yeni bir dirimsel g frdkleri gizemli by neydi? oven tarihilerimizin bize anlattklar gibi bu Cermanik topluluun iinde varolan mucizev bir erdem miydi? Hi de deil. Cermenler, zellikle o ada, ok yetenekli ve canl bir gelime iinde bulunan Aryen bir soydu. Ama Avrupay genletiren onlarn zgl ulusal nitelikleri deil, yalnzca... barbarlklar, gentilice rgtlenmeleridir. Cermenlerin kiisel deer ve yiitlikleri, zgrlk eilimleri ve her kamu iini kendi ii gibi gren demokratik igdleri, uzun szn ksas; Romallarn yitirmi bulunduklar, ve Roma dnyasnn balyla yeni devletler yapmaya ve yeni ulusal zellikleri gelitirmeye yetenekli btn nitelikler eer bunlar, yukar aamadaki Barbara ilikin, gentilice rgtlenmenin meyvesi olan belirleyici izgiler deilse, neydi? Eer onlar, tek-eliliin eski biimini altst ettilerse, eer erkein aile iindeki egemenliini yumuattlarsa, eer kadna, klasik dnyann hi grmemi bulunduu ok yksek bir durum saladlarsa, onlar btn bu ileri yapmaya [sayfa 384] yetenekli klan ey, barbarlklar, gentilice treleri, analk hukuku ann hala canl olan kaltlar (legs) deilse, neydi? Eer onlar, hi deilse bellibal lkede Almanya, Kuzey .ransa ve ngilterede, gerek gentilice rgtlenmeden bir paray, mark ortaklklar biimi altnda kurtarp, feodal devlete geirdiler, ve bylece, ezilen snfa, kyllere, hatta ortaan en sert servaj (toprak-bentlik) dzeni altnda bile, ne antik klelerin, ne de modern proleterlerin yararlanabildikleri genel bir kaynama ve bir diren arac verdilerse, bu, barbarlklarndan, soylar bakmndan yerleme biimindeki tamamen barbar sistemlerinden baka, neye borlu bulunuluyordu? Ve son olarak, eer onlar, ana yurtlarnda vaktiyle uygulanm ve Roma mparatorluundaki kleciliin de kendisine doru
149
evrimlenmi bulunduu, kulluun (servitude) yumuatlm biimini gelitirdiler, ve yalnzca ilk olarak .ouriernin, iftilere snf olarak ve dereceli kurtulu aralarn salar (fournit aux cultivateurs des moyens daffranchissement collectif et progressif)* diye belirttii, ve bundan tr, gerekte; ortaa serfleri, yava yava snf olarak kurtulularn kopardklar halde yalnzca bireysel, arasz ve derecesiz kurtuluun, olanakl bulunduu klecilie gre (antikada, kleciliin bir ayaklanmayla ortadan kaldrld hi grlmemitir) byk stnlk tayan bu biimin geerlik kazanmasn saladlarsa, bu, sayesinde, ister antikan alma klecilii, ister Dounun ev klecilii eklinde olsun, henz tam klecilie ulamam bulunan Cermenlerin barbarlndan baka, neye borlu bulunuluyordu? Cermenlerin Roma dnyasna, dirimsel g ve canlandrc tohum olarak aladklar tek ey, barbarlk idi. Gerekte, can ekien uygarlk yznden ac eken bir dnyay genletirmeye, yalnzca barbarlar yeteneklidir. Ve Cermenlerin, byk aknlardan nce, ulam ve iinde gelimi bulunduklar barbarln yukar aamas, bu sre iin gerekten en uygun aamayd. Bu, her eyi aklar. [sayfa 385] IX BARBARLIK VE UYGARLIK imdi, ayr ayr byk rnekte: Yunanllarda, Romallarda ve Cermenlerde, gentilice rgtlenmenin ykln izlemi bulunuyoruz. Bitirmek iin, barbarln yukar aamasndan itibaren, toplumdaki gentilice rgtlenmeyi ykmaya alan ve uygarln douuyla onu tamamen yokeden genel iktisadi koullar inceleyelim. Burada, Marxn Kapitali, bize Morgann kitab kadar gerekli olacak. Yabanlln orta aamasnda doup, yukar aamasnda gelimesini srdren gens, sahip bulunduumuz kaynaklardan anlayabildiimiz kadaryla, barbarln aa aamasnda, gelimesinin
* iftiler topluluk halinde ve dereceli kurtulu aralarn salar. -.
150
doruuna eriir. yleyse, ite bu gelime aamasndan balayacaz. Amerika kzlderililerinin bir rnek hizmeti grecekleri bu aamada, gentilice rgtlenmeyi en yetkin biimiyle grrz. Bir airet, birka gense, genellikle iki gense blnmtr; bu ilkel genslerden herbiri, nfus artyla, kendileri karsnda ana gensin kabile grevi yapt birka yavru gense blnr; airetin kendisi de birka airete blnr, ve bunlardan herbiri iinde, eski gensleri, byk lde yeniden buluruz; bir konfederasyon, hi deilse belirli durumlarda, akraba airetleri birletirir. Bu yaln rgtlenme, kendisini douran toplumsal koullara tamamen uygun der. Bu koullara zg ve bu koullarn kendiliinden bir kmelenmesinden baka bir ey deildir; bu biimde rgtlenmi bir toplum iinde doabilecek btn atmalar bir dzene koymaya yeteneklidir. D atmalar ise, sava zmler; sava, airetin yok olmasyla son bulabilir, ama klelemesiyle hibir zaman. Gentilice rgtlenmenin byklnn, ama darlnn da nedeni, onda, egemenlik ve klelik iin hibir yer bulunmamasdr. inde, haklar ve grevler arasnda henz hibir ayrm yoktur; Amerika yerlisi iin, kamu ilerine, kan davas ya da br cezalandrma pratiklerine katlmann bir hak m, ya da bir dev mi olduunu bilmek gibi bir sorun yoktur; bu sorun ona, yemenin, uyumann, avlanmann bir hak m, yoksa bir dev mi olduunu sormak kadar sama grnr. Bunun [sayfa 386] gibi, airet ve gensin eitli snflar biiminde bir blnmesi de, szkonusu olamaz. Ve bu, bizi bu durumun iktisadi temelini incelemeye gtrr. Nfus son derece seyrektir; yalnz airet merkezinde daha youndur, bu merkezin evresinde, nce geni bir kuak zerinde, av alan, sonra aireti br airetlerden ayran tarafsz koruyucu orman (Schutzwald) yaylr. blm, tamamen kendiliindendir; yalnzca iki cinsiyet arasnda iblm vardr. Erkek savar, ava ve bala gider, ilkel besin maddelerini ve bunlarn gerektirdii aletleri salar. Kadn evde urar, yiyecek ve giysileri hazrlar: yemek piirir, dokur, diker. kisi de kendi alannda egemendir: erkek ormanda, kadn evde. kisi de, yapt ve kulland aletlerin sahibidir: erkek, silahlarn, avclk ve balklk aletlerinin; kadn, ev eyalarnn: Ev ekonomisi, ounlukla byk sayda aile arasnda, ortaklaadr. *
* zellikle Amerikann kuzeybat kysnda (Bancrofta baknz.) Kralie Charlot
151
Ortaklaa yaplan ve ortaklaa kullanlan ey, ortak mlktr: ev, bahe, oyma kayk. yleyse, hukuku ve iktisatlar tarafndan, doruya aykr olarak uygar topluma maledilen, bugnk kapitalist mlkiyetin hl zerine dayand son aldatc hukuksal bahane olan kiisel almann meyvesi olan mlkiyet fikri, yalnzca ve yalnzca burada geerlidir. Ama insanlar, her yerde bu aamada durmadlar. Asyada, insanlara almaya, altktan sonra da, yetitirilmeye ehil hayvanlar buldular. Yabanl mandann diisini avlayarak yakalamak gerekiyordu; ama insana altktan sonra, her yl bir malak, ve stelik st veriyordu: En gelimi airetlerden bazlar Aryenler, Semitler, hatta belki Turanllar, nce hayvanlar evcilletirdiler, daha sonra, esas alma kollar olan hayvan yetitirme ve hayvan srlerinin korunmasna getiler. oban airetler, kendilerini br Barbarlardan ayrdlar: birinci byk toplumsal iblm. oban airetler yalnzca daha ok retmekle kalmyorlar, ayrca br barbarlardan baka besinler de retiyorlard: Yalnzca daha ok st, st rnleri ve ete deil, ayrca derilere, yne, kei klna, ve retimleri ilkel maddelerle birlikte artan iplik ve [sayfa 387] dokumalara da sahip oluyorlard. te bylece, ilk kez olarak, dzenli bir deiim olanakl duruma geldi. Daha nceki aamalarda, ancak rastgele deiimler olabiliyordu; silah ve aletler yapmnda, zel bir ustalk; geici bir iblmne yol aabilir. Bylece birok yerde, ta devrinin son ana ilikin, akmak tandan aletler yapmaya yarayan baz atlye kalntlar bulunmutur; bu atlyelerde ustalklarn gelitiren zanaatlar, kukusuz, Hint gentilice gruplarndaki zanaatlarn hl yapmakta olduklar gibi, topluluk hesabna alyorlard. Airet iinde gerekletirilenden baka bir deiim, bu aamada, hibir biimde yaplamazd, ve airet iindeki deiim bile istisnai bir olgu olarak kalyordu. Buna karlk, burada, oban airetler [br airetlerden -.] ayrldktan sonra, eitli airetlerin yeleri arasndaki deiim, ve dzenli bir kurum durumuna gelen bu deiimin geliip salamlamas iin btn koullar hazr buluyoruz. Balangta, deiim karlkl gentilice eflerin araclyla, airetten airete yaplyordu;
adalarnda yaayan Haidahlar arasnda, ayn at altnda saylar 700e varan insan birarada toplayan ev ekonomileri bulunur. Nutkalarda, airetler, btn halinde ayn at altnda yayorlard. [Engelsin notu.]
152
ama srler, zel mlkiyete gemeye balaynca, bireysel deiim, gitgide ar bast ve sonunda deiimin tek biimi durumuna geldi. Bununla birlikte; oban airetlerin, komularndan aldklarna karlk, onlara sattklar balca madde, davard; davar, btn br metalarn kendisiyle deerlendirildii ve bunlara karlk her yerde seve seve kabul edilen meta durumuna geldi, ksaca, davar, para ilevi grmeye balad ve bu aamadan itibaren parann yerini tuttu: meta deiimi balar balamaz, bir meta-para gereksinmesi, kanlmaz ve ivedi bir durum ald. Bahvanlk, [yani -.] aa aamadaki Asya barbarlarnca kukusuz bilinmeyen bir ey olan tarm balangc, onlarda, en ge orta aama sresinde kendini gsterdi. Yksek Turan yaylalarnn iklimi, uzun ve sert k iin ot ve saman yedeklii olmakszn, oban yaamna izin vermez, demek ki, burada, ayrlarn dzenlenmesi ve tahl ekimi zorunlu durumdayd. Karadenizin kuzeyindeki stepler iin de durum aynyd. Ama, davar iin retilen tahl, ksa zamanda insan iin bir besin haline geldi. lenmi topraklar henz airet mlk [olarak -.] kaldlar, ilenmi topraklardan yararlanma [hakk -.] nce gense, daha sonra da, gens tarafndan ev topluluklarna, ve son olarak da, bireylere [sayfa 388] verildi; bireylerin belki baz kullanm haklar vard, ama baka hibir haklar yoktu. Bu aamadaki snai fetihler arasnda, iki tanesi zel bir nem tar. [Bunlarn -.] birincisi dokuma tezgah, ikincisi, maden filizlerinin dkm ve madenlerin ilenmesidir. Bakr, kalay ve bunlarn alamyla meydana gelen tun, en nemlileriydi; tun, etkili aletler ve silahlar yaplmasna yaryordu, ama, bunlar, akmak tandan yaplma aletlerin yerine geemiyordu; bu ii ancak demir yapabilirdi, ama henz demir elde etmek bilinmiyordu. Ssleme ve sslenme iin, kukusuz daha o zamandan, bakr ve tunca gre daha byk bir deere sahip bulunan altn ve gmn kullanlmasna baland. Btn alma kollarndaki hayvanclk, tarm, ev sanayii retim art, insan emek-gcne, kendisine gerekenden daha ounu retmek yeteneini kazandrd. Bu, ayn zamanda, her gens, ev topluluu ya da kar koca ailesi yesine den gnlk i tutarn artrd. Yeni emek-glerine bavurmak gerekli duruma geldi. Sava bunlar salad: sava tutsaklar kle haline getirildiler. Birinci byk toplumsal i blm, emek retkenliini, dolaysyla
153
servetleri artrp retim alann genileterek, o gnk tarihsel koullar iinde, zorunlu olarak klelii getirdi. Birinci byk toplumsal i blmnden, toplumun iki snf: efendiler ve kleler, smrenler ve smrlenler biimindeki ilk byk bln dodu. Srler, airet ya da gensin ortaklaa mlkiyetinden, bireysel aile bakanlarnn mlkiyetine ne zaman ve nasl geti? imdiye kadar bu konuda hibir ey bilmiyoruz. Ama, z bakmndan, bu iin bu aamada olmu olmas gerekir. O zaman, srler ve br yeni servetlerle, aile, kkl bir deiiklie urad. Geinme gerelerini kazanmak her zaman erkein ii olmutu; bu i iin zorunlu aralar reten ve bu aralarn mlkiyetine sahip olan, erkekti. Yeni geinme aralarn, srler meydana getiriyordu: onlar nce evcilletirmek, sonra da korumak, erkein eseri olmutu. Bundan dolay, davar erkee aitti; tpk davara karlk trampa edilen meta, ve klelerin de ona ait olmas gibi. imdi retimin salad btn kazan (bnfice) erkee gidiyordu; bundan [sayfa 389] kadn da yararlanyordu, ama mlkiyette hibir pay yoktu. Yabanl sava ve avc, evde ikinci planda kalmakla yetinmiti; daha yumuak huylu oban, servetiyle vnerek, birinci plana kt ve kadn ikinci plana itti. Ve kadn bundan yaknamazd. Aile iindeki iblm, mlkiyetin kadnla erkek arasndaki paylamn dzenliyordu; bu, ayn kalmt; ama gene de, yalnzca aile dndaki i blmnn deimi olmas yznden, evlik ilikiler imdi altst oluyordu. Eskiden kadnn evdeki stnln salayan neden: kadnn kendini tamamen ev ilerine vermesi olgusu, imdi, evde erkein stnln salyordu: kadnn ev ileri, artk, erkein retken emei yannda hesaba katlmyordu; nemli olan erkein almasyd; kadnn almas, yalnzca nemsiz bir destekti. Daha burada, retken toplumsal emek dnda, zel ev ileriyle yetinmek zorunda kaldka, kadnn kurtuluunun, kadn erkek eitliinin olanaksz olduu ve olanaksz kalaca ortaya kar. Kadnn kurtuluunun gerekleebilir bir duruma gelmesi iin, nce, geni bir toplumsal lek zerinde retime katlabilmesi ve ev ilerinin onu yalnzca ok nemsiz bir lde uratrmas gerekir. Bu da, ancak, yalnzca kadnlarn geni lde almasn kabul etmekle kalmayp, ayrca bunu kesinlikle gerektiren, ve zel ev iini gitgide bir kamu sanaii yapmaya ynelen modern byk sanayi ile olanakl duruma geldi. Erkein evdeki gerek stnlyle, mutlak gcnn son
154
engeli de yklyordu. Bu mutlak g, analk hukukunun yokoluu, babalk hukukunun kuruluu, iki-bal-evlilikten kerte kerte tekeli evlilie geile dorulanm ve srekliletirilmi oldu. Ama bununla, eski gentilice rgtlenmede bir atlak meydana geliyordu: kar koca ailesi bir g durumuna geldi ve korkutucu bir biimde gensin karsna dikildi. Bir adm daha atarsak, kendimizi, btn uygar halklarn kahramanlk alarn geirdikleri dnem olan, barbarln yukar aamasnda buluruz: [bu a -.] demir kl a[dr-.] ama ayn zamanda, demir saban ve demir balta [a -.]. Tarihte devrimci bir rol oynayan btn ilkel maddelerin en nemli ve... patatese kadar en sonuncusu [olan -.] demir, insann hizmetine girmiti. Demir, ok geni topraklar zerindeki tarlalarn ilenmesini, ok geni [sayfa 390] ormanlk alanlarn almasn salad; zanaatya, hibir tan, bilinen hibir br maddenin dayanamayaca bir sertlik ve kesinlikte bir alet verdi. Btn bunlar yava yava oldu: ilk demirin sertlii, ounlukla, tuntan daha azd. Bundan dolay, akmak tandan silah ancak yava yava kayboldu; ta baltalar, yalnz Hildebrand Trksnde deil, Hastingsde de,1066 ylnda, hl savayorlard.[187] Ama ilerleme, zaman zaman kesilip hzlanarak, o zamandan beri kar durulmaz bir biimde, adm adm gerekleti. Ta ya da tuladan yaplma evleri, tatan surlar, kuleler, ve mazgallarla kapsayan kent, airet ya da airetler konfederasyonunun merkezi oldu; bu, mimarlkta byk bir ilerlemenin olduu kadar, artan tehlike ve artan korunma gereksinmesinin de iaretidir. Servet hzla artt, ama bireysel servet olarak; dokumaclk, madenlerin ilenmesi ve gitgide farkllaan br zanaatlar, retime artan bir eitlilik ve yetkinlik veriyordu; bundan byle, tahl, sebze ve meyvelerin yan sra, tarm, elde edilmeleri renilmi bulunan, zeytinya ve arab da salamaktayd. Bylesine eitli bir alm, artk ayn birey tarafndan yrtlemezdi: ikinci byk [toplumsal .] iblm gerekleti: kk zanaatlar, tarmdan ayrld. retimde, ve onunla birlikte emek retkenliindeki srekli art, insan emek gcnn deerini artrd; nceki aamada balang durumunda ve yer yer grlen klelik, imdi toplumsal sistemin esas bir biletireni durumuna gelir; kleler basit yardmclar olmaktan karlar; tarlalarda ve atlyelerde, dzinelerle kle ie srlr. retimin, balca iki kola: tarm ve kk sanayie ayrlmasyla, do-
155
rudan doruya deiim iin retim doar; bu, meta retimidir. Meta retimiyle, yalnzca airet iinde ve airet snrlarnda yaplan ticaret deil, ayrca, denizar ticaret de, imdiden, doar. Bununla birlikte, btn bunlar, henz gelimelerinin ilk basamandadrlar; deerli madenler, egemen ve evrensel meta para haline gelmeye balarlar, ama henz para olarak baslmazlar, yalnzca, arlklarna gre deitirilirler. zgr insanlarla kleler arasndaki ayrmn yansra, zenginlerle yoksullar arasndaki ayrm da kendini gsterir: Toplumda, yeni i blmne elik eden, snflar biiminde yeni bir blnme. Bireysel aile bakanlar arasndaki mlkiyet [sayfa 391] ayrmlar, her yerde, o zamana kadar varln srdrm bulunan eski komnist ev topluluunu, ve onunla birlikte, topran bu topluluk hesabna ortaklaa srlmesi [tresini -.] yok eder. Ekilebilir topraklar, ilemeleri iin, nce geici, sonra srekli olarak kar koca ailelerine verilirler; iki bal evlilikten tek elilie geie kout olarak, tam zel mlkiyete gei, yava yava tamamlanr. Kar koca ailesi, toplumda, ekonomik birim haline gelmeye balar. Daha youn bir nfus, darda olduu kadar ierde de daha sk bir ball gerektirir. Her yerde, aralarnda akrabalk bulunan airetlerin konfederasyon biiminde birlemeleri bir zorunluluk haline gelir; bu airetler az sonra da, birbirleriyle kaynarlar, ve onlarla birlikte, ayr ayr airet topraklar da, halkn kolektif topra biiminde kaynar. Halkn askeri efi rex, bazileus, thiudans vazgeilmez, srekli bir grevli durumunu kazanr. Askeri ef, konsey, halk meclisi: ite, gentilice rgtlenmenin, bir askeri demokrasi olmak zere dnm bulunan organlar bunlardr. Askeri nk sava ve sava iin rgtlenme, imdi halk yaamnn dzenli grevleri haline gelmitir. Servet sahibi olmay, yaamn balca ereklerinden biri gibi gren halklarda komularn serveti tamah uyandrr. Bunlar barbar halklardr; yama etmek, onlara, alarak kazanmaktan daha kolay, hatta daha onurlu grnr. Eskiden yalnzca bir zorbaln cn almak, ya da daralan bir topra geniletmek iin yaplan sava, imdi yalnzca yama iin yaplr ve srekli bir sanayi kolu durumuna gelir. Yeni mstahkem kentlerin evresinde korkutucu surlarn dikilmesi nedensiz deildir; bu surlarn hendeklerinde, gentilice rgtlenmenin kuyu gibi mezar alrken, kuleleri uygarlk iinde ykselir. erde de durum ayndr. apul savalar, yksek
156
askeri efin de, ast eflerin de gcn artrr; bunlarn ardllarnn ayn aileler iinden seilmesi tresi, zellikle babalk hukukunun giriinden sonra, yava yava nce hogrlen, sonra hak olarak istenen, en sonra da gaspedilen bir kaltm durumuna gelir; soydan geme kralln ve soydan geme soyluluun temeli kurulmu bulunur. Bylece, gentilice rgtlenme organlar, halk iindeki, gens, kabile, airet iindeki kklerinden yava yava kopar ve [sayfa 392] btn gentilice rgtlenme, kendi kart haline dnr: kendi ilerini zgrce dzenleme erei gzeten bir airetler rgtlenmesiyken, komularn soyan ve ezen bir rgtlenme olur; ve sonu olarak [bu yeni rgtlenmenin -.], nceleri halk isteminin aralar olan organizmalar, kendi z halkna kar, zerk egemenlik ve bask organizmalar durumuna gelir. Ama, servete kar duyulan susama, gens yelerini zenginler ve yoksullar biiminde blmeseydi, ayn gens iindeki mlkiyet ayrm, gens yelerinin kar birliini, uzlamaz-kartlk durumuna dntrmeseydi, ve kleliin genilemesi, yaamn alarak kazanma olgusunu, yalnzca klelere layk ve apuldan daha onursuz bir eylem olarak dndrmeye balamasayd, bunlar asla olanakl olamazd. * imdi uygarln eiine gelmi bulunuyoruz. Uygarlk, iblmnde yeni bir gelimeyle balar. En aa aamada, insanlar yalnzca dorudan doruya kiisel gereksinmeleri iin retiyorlard; zaman zaman yaplan deiimin, yalnzca raslant sonucu elde kalan fazlalkla ilgili yaltk olaylard. Barbarln orta aamasnda, oban halklar arasnda, sr, belirli bir byklk kazannca, davarn, kiisel gereksinmeler zerinde, srekli bir fazlalk salayan bir mlk durumuna geldiini grrz; ayn zamanda, oban halklarla sr sahibi olmayan geri kalm airetler arasnda bir i blm de grrz: yanyana varolan iki ayr retim aamas bundan doar; dzenli bir deiimin koullar da bundan doar. Barbarln yukar aamas, bize, tarmla kk sanayi arasnda yeni bir iblm ve bunun sonucu, alma rnlerinin daima artan bir parasnn dorudan doruya deiim iin retilmesini getirir; bireysel reticiler arasndaki deiimin, toplum iin dirimsel bir zorunluluk kazanmas da bundan doar. Uygarlk, zellikle kent ve ky arasndaki kartl
157
daha da belirgin bir duruma getirerek (iktisadi bakmdan, ilkadaki gibi, kent kye, ya da, ortaadaki gibi, ky kente egemen olabilir); daha nce varolan btn bu iblmlerini glendirip gelitirir, ve onlara, kendine zg ve ok nemli bir nc iblmn [sayfa 393] ekler: artk, retimle deil, yalnzca rnlerin deiimiyle uraan bir snf dourur tccarlar. O zamana kadar, snflarn, oluumundaki btn izler retime balanyorlard; bunlar retime katlan kimseleri, azok geni bir lek zerinde, ynetici ve yrtc, ya da retici olarak blyorlard. Burada, sahneye, ilk kez olarak, retime herhangi bir biimde katlmakszn, onun ynetimini ele geiren ve reticileri iktisadi bakmdan egemenlii altna alan bir snf girer; bir snf ki, iki retici arasnda zorunlu arac olarak geinir ve her ikisini de smrr. reticileri, deiim zahmet ve riskinden kurtarmak bahanesiyle, rnlerinin satn en uzak pazarlara kadar yaymak ve bylece nfusun en yararl snf olmak bahanesiyle, gerekte ok kk hizmetler iin karlk (salaire) olarak, yerli retimin, olduu kadar yabanc retimin de kayman alan, hzla byk servetler ve buna uygun den toplumsal bir etkililik kazanan, ve byle olduu iin de, sonunda o da kendine zg bir rn devirli ticari bunalmlar meydana getirene kadar, uygarlk dnemi iinde durmadan yeni saygnlklar ve retimde durmadan artan bir egemenlik sahibi olan bir kr dknleri, bir gerek toplumsal asalaklar snf meydana gelir. Geri incelemekte bulunduumuz gelime aamasnda, [bu -.] yepyeni tccarlar snf, henz parlak gelecekleri aklndan bile geirmez. Snf olarak varolur ve kendini zorunluymu gibi gsterir, bu kadar da yeter. Tccarlar snfyla birlikte, madeni para, baslm para da meydana gelir, ve bu, retici olmayann, retici ve onun retimi zerinde yeni bir egemenlik arac olur. Metalar meta, btn br metalar gizlice iinde saklayan meta, istendiinde btn canatlan eylere dnebilen tlsm bulunmutu. Kim ona sahip olursa, retim dnyasn egemenlii altna alyordu, ve ona herkesten ok sahip olan kimdi? Tccar. Onun elinde, paraya tapma, gvenlik altndayd. Paraya tapmak iin, btn metalarla btn reticilerin, tozlar iinde nasl secdeye kapanmak zorunda olduklarn gsterme iini, zerine o ald. Zenginliin bu cisimlemesi karsnda, onun btn br biimlerinin [aslnda -.] basit grnlerden baka bir ey olmadklarn, pratik aracyla o [sayfa 394] kantlad.
158
Parann kudreti, bu genlik dnemindeki ilkel sertlik ve ilkel kabalyla, o zamandan beri kendini hi gstermedi. Para karlnda meta almndan sonra, dn para verilmesi kageldi, ve onunla birlikte de, faiz ve tefecilik. Daha sonraki alardaki hibir mevzuat, borluyu, eski Atina ve eski Roma mevzuat kadar acmakszn, tefeci-alacaklnn ayaklarna atmamtr ve bu iki mevzuat da, iktisadi zorlamadan baka hibir zorlama olmakszn, tre olarak, kendiliinden domutur. Meta ve kle biimindeki zenginlik yannda, para biimindeki servet yannda, toprak mlkiyeti biimindeki zenginlik de kendini gsterdi. Toprak paralar zerinde, kiilere, balangta gens ya da airet tarafndan verilen kullanm hakk, imdi ylesine salamlatrlmt ki, bu paralar, soydan geme mlk olarak onlara ait bulunuyordu. Son zamanlarda, zellikle, gentilice topluluun toprak paras zerinde sahip bulunduu ve kendileri iin bir engel olan haktan kurtulmak iin aba gstermilerdi. Engelden kurtuldular ama az sonra, yeni toprak mlkiyetinden de kurtuldular. Tam ve zgr toprak mlkiyeti, yalnzca topra ksntsz ve snrsz kullanma yetkisi anlamna deil, onu elden karma yetkisi anlamna da geliyordu. Toprak, gentilice mlk olduka bu yetki yoktu. Ama yeni toprak sahibi, gens ve airete ait yksek mlkiyet engellerini kesinlikle skp atnca, kendisini o zamana kadar zlmez biimde topraa balayan ba da koparm oldu. Bunun ne demek olduunu, zel toprak mlkiyetinin ada bulunan parann tretilmesi ile rendi. Bundan byle, toprak, satlan ve rehine konulan bir meta olabiliyordu. Toprak mlkiyeti kurulur kurulmaz, ipotek de tretilmiti (Atinaya baknz). Tpk htarisme ve fuhun tekelilie tebelle olmas gibi, ipotek de, bundan byle, toprak mlkiyetini adm adm izler. Tam zgr, elden karlabilir toprak mlkiyetini istediniz, [yle mi? -.]: pekl, ite ona sahipsiniz... Tu las voulu, Georges Dandin!* te bylece ticaretin genilemesiyle, para ve tefecilikle, toprak mlkiyeti ve ipotekle, kitlelerin artan yoksullamas [sayfa 395] ve yoksullar ynnn bymesiyle birlikte, servetin kk bir snf elinde toplanp merkezlemesi de hzla gerekleti. Yeni servet
* Bunu sen istedin, Georges Dandin!, Molirein Georges Dandin adl komedisinden aktarlmtr. -Ed.
159
aristokrasisi, daha ilk anda eski airet soylularyla karmad lde, bu soylular kesin olarak geri plana itti (Atinada, Romada, Cermenlerde). Ve zgr insanlardaki, bu servetlerine gre snflara blnn yani sra, zellikle Yunanistanda, zoraki almas, zerinde btn toplum st yapsnn ykseldii temeli meydana getiren kleler* saysnda byk bir ykselme grld. imdi, bu toplumsal devrim sresince, gentilice rgtlenmenin ne olduuna bakalm. Kendi katks olmakszn fkrm bulunan yeni eler karsnda, bu rgtlenme gsz kalmt. Varlnn ilk koulu, bir gens ya da bir airet yelerinin, yalnzca kendilerinin yaad bir toprak zerinde birlemi olmalaryd. Bu durum uzun sreden beri ortadan kalkmt. Her yerde gensler ve airetler birbirine karmt, her yerde, kleler, metekler; yabanclar, yurttalarla birlikte yayorlard. Ancak barbarln orta aamasnn sonuna doru eriilmi bulunan yerleme yeri deimezlii, ticaret, alm deiiklikleri ve toprak mlkiyetindeki deimeler (fera ve intikaller) yznden meydana gelen konut deime ve hareketlilii dolaysyla, durmadan bozuluyordu. Gens yeleri, kendi ortak ilerini bir dzene koymak iin, artk birarada toplanamyorlard; yalnzca dinsel trenler gibi vr zvr eyler hl iyi kt yaplabiliyorlard. Gensin savunmakla grevli ve yetkili bulunduu gereksinme ve karlar yannda, iinde karlkl yardmlalan koullardaki devrim ve bu devrim sonucu toplumsal yapda meydana gelen deime, yalnzca eski gentilice dzene yabanc olmakla kalmayp, ayrca ona bsbtn kar yeni gereksinme ve yeni karlar dourmulard. blmnden domu bulunan zanaat gruplarnn karlar, kentin, kyle kartlk durumundaki zel gereksinmeleri, yeni organizmalar gerektiriyordu; ama bu gruplardan herbiri, eitli gensler; kabileler ve airetler yelerinden meydana gelmiti, hatta ilerinde yabanclar bile [sayfa 396] bulunuyordu; yleyse, bu organizmalarn da, gentilice rgtlenmenin dnda, bu rgtlenmenin yannda ve sonu olarak, ona kart biimde kurulmalar gerekiyordu. Sras gelince, karlar arasndaki bu atma, her gentilice topluluk iinde kendini duyuruyordu; zenginlerle yoksulla* Yukarda, Atina iin verilen rakamlara baknz. Korentte bu kentin en parlak aknda, toplam kle says 460.000 idi. Ejinide, 470.000; her iki durumda da, zgr yurttalar nfusunun on kat. [Engelsin notu.]
160
rn, tefecilerle borlularn ayn gens ve ayn airet iinde toplanmasnda, bu atma en yksek noktasna varyordu. Buna, gentilice topluluklara yabanc yeni nfus yn da ekleniyordu, ki bu kitle, Romada olduu gibi, lke iinde bir g durumuna gelebiliyor ve kanda soylarla kanda airetler iinde yava yava zmlenemeyecek denli kalabalk bulunuyordu. Bu kitle karsnda, gentilice birlikler, kapal, ayrcalkl loncalar olarak dikiliyorlard: ilkel ve kendiliinden demokrasi, iren bir aristokrasiye dnmt. Son olarak, gentilice rgtlenme, isel elikiler bulunmayan bir toplumdan domutu ve yalnzca bu nitelikteki bir topluma uygundu. Bu toplum, kamuoyu hari, hibir zorlama aracna sahip deildi. Ama ite, iktisadi varlk koullar btn gereince, zgr insanlar ve kleler, zengin smrcler ve yoksul smrlenler biiminde blnmek zorunda kalan bir toplum domutu; [yle -.] bir toplum ki, bu uzlamaz kartlklar artk yeni batan uzlatramamakla kalmyor, tersine, onlar sonuna kadar gelitirmek zorunda bulunuyordu. Byle bir toplum, ancak, ya bu snflarn kendi aralarndaki srekli ve ak bir savam iinde, ya da, grnte uzlamaz kart snflarn stnde yer alan, onlarn ak atmasn nleyen ve snflar savamna, olsa olsa, iktisadi alanda, yasal denilen bir biim altnda izin veren bir nc gcn egemenlii altnda varln srdrebilirdi: gentilice rgtlenmenin mr dolmutu. Gentilice rgtlenme, iblm ve bunun sonucu, toplumun snflara blnmesi ile parampara olmutu. Yerine, devlet geti. * Devletin, gentilice rgtlenmenin ykntlar zerinde ykselen balca biimini, daha nce ayrntl bir ekilde inceledik. Atina, en saf, en klasik biimi gsterir: Burada, stnlk kazanan devlet, dorudan doruya bizzat gentilice toplum iinde gelien snflarn uzlamaz-kartlklarndan [sayfa 397] doar. Romada, gentilice toplum, kendi dnda kalan ve haklardan yoksun, ama dev stne dev yklenmi kalabalk bir pleb arasnda, kapal bir aristokrasi durumuna gelir; plebin yengisi, eski gentilice rgtlenmeyi ykar; bu rgtlenmenin ykntlar zerinde, gentilice aristokrasi ve plebin, iinde ksa zamanda tamamen yok olacaklar devleti ykseltir. Son olarak, Roma mparatorluu galipleri Cermenlerde, devlet,
161
dorudan doruya, gentilice rgtlenmenin egemenlik kuramayaca kadar geni yabanc topraklarn fethinden doar. Ama, bu fethin, eski nfusla ciddi bir savama bal olmad gibi, daha ileri bir iblmne de bal bulunmamas yznden, maluplarla fatihlerin iktisadi gelime aamalarnn hemen hemen ayn olmas sonucu, toplumun iktisadi temelinin deimeden kalmas yznden, gentilice rgtlenme, mark kuruluu (Markverfassung) iinde, deimi, lkeye degin (territoriale) bir biim altnda, uzun yzyllar sresince varln koruyabilir, ve hatta Dithmarschende olduu gibi, yeni soylu ve patrisyen aileler, hatta kyl aileler iinde, gten dm bir biim altnda, bir zaman iin genleebilir.* yleyse devlet, topluma dardan dayatlm bir g deildir; Hegelin ileri srd gibi, ahlak fikrinin gereklii, akln imgesi ve gereklii de deildir.[189] Devlet, daha ok, toplumun, gelimesinin belirli bir aamasndaki bir rndr; bu, toplumun, nlemekte yetersiz bulunduu uzlamaz kartlklar biiminde blndnden, kendi kendisiyle zlmez bir eliki iine girdiinin itirafdr. Ama, kartlarn, kart iktisadi karlara sahip snflarn, kendilerini ve toplumu ksr bir savan iinde eritip bitirmemeleri iin, grnte toplumun stnde yer alan atmay hafifletmesi, dzen snrlar iinde tutmas gereken bir g gereksinmesi kendini kabul ettirir; ite toplumdan doan, ama onun stnde yer alan ve gitgide ona yabanclaan bu g, devlettir. Devlet, eski gentilice rgtlenmeye gre, ilkin, uyruklarnn topraa gre dalmasyla belirlenir. Grdmz gibi, [sayfa 398] kan ilikileriyle kurulmu ve devam ettirilmi bulunan eski gentilice birlikler, byk lde yelerinin belli bir topraa bal olmalarn gerektirdikleri halde, bu balar uzun zamandan beri zlp yokolduklar iin, yetersiz bir hale gelmilerdi. Toprak olduu yerde duruyordu, ama insanlar hareketli duruma gelmilerdi. Bu durumda, topran blgelere gre bln hareket noktas olarak alnd ve yurttalar gens ve airet ayrm yaplmakszn, nerde yerlemilerse orda, kamusal hak ve grevlerini yerine getirmeye brakld. Devlet uyruklarnn, ait olduklar yere gre bu rgtlenmesi, btn devlet* Gensin iyz zerine hi deilse yaklak bir fikir sahibi olan ilk tarihci, Niebuhr oldu; o, bunu eletirmeden yayd hatalarla birlikte Dithmarschenli[188] aileler zerindeki bilgisine borludur. [Engelsin notu.]
162
lerde ortak ve geerlidir, Bundan dolay bize doal grnr; ama, bu rgtlenmenin kan balarna gre eski rgtlenme yerine geebilmesinden nce, Atina ve Romada, ne kadar sert ve uzun boumalarn gerektiini grdk. kinci olarak, bizzat silahl g halinde rgtlenen halkla artk dorudan doruya ayn ey olmayan bir kamu gcnn kuruluu gelir. Bu zel kamu gc zorunludur; nk snflara blnmeden sonra, halkn zerk bir silahl rgtlenmesi olanaksz duruma gelmitir. Kleler de nfusa dahil bulunuyorlar; 365.000 kle karsnda, 90.000 Atina yurtta, ancak ayrcalkl bir snf oluturur. Atina demokrasisinin halk ordusu, boyunduruk altnda tuttuu klelere kar, aristokratik bir kamu gcyd; ama, yurttalara da szgeirebilmek iin, daha nce anlatm bulunduumuz gibi, bir jandarma kuvveti zorunlu oldu. Bu kamu gc, her devlette vardr; yalnzca silahl adamlardan deil, ama maddi eklentilerden de, gentilice toplumun bilmedii hapisaneler ve her trl ceza kurumlarndan da bileir. Bu g, snf kartlklarnn henz gelimemi bulunduu toplumlarda ve cra blgelerde, hemen hemen yok denecek derecede nemsiz olabilir; Amerika Birleik Devletlerinde bazan ve baz yerlerde olduu gibi. Ama, devlet iindeki snf elikileri belirginletii ve snrda devletler daha byk ve daha kalabalk bir duruma geldii lde, onun da gc artrlr; daha ok, snf savamlar ve fetih rekabetinin, kamu gcn, btn toplumu, hatta devleti yutmakla tehdit edecek derecede artrm bulunduu bugnk Avrupamz dnelim. Bu kamu gcn yaatmak iin, devletin yurttalarnn [sayfa 399] katkda bulunmas gerekir vergiler. Bu vergiler, gentilice toplumda hi bilinmeyen eylerdi. Ama bugn vergiler zerinde enine boyuna konuabiliyoruz. Uygarln ilerlemeleri ile, artk onlar da yetmez; devlet, gelecek zerine polie eker, dn paralar alr. devlet borlar. Yal Avrupa, bu nokta zerinde de, nereye kadar gidileceini bilir. Kamu gcn ve vergileri detmek hakkn kullanan grevliler, toplumun organlar olarak, toplumun zerinde yer alrlar. Gentilice rgtlenme organlarna gsterilen iten gelme sayg, grevlilere kar da bu saygnn gsterildiini varsaysak bile, onlara yetmez; topluma yabanclaan bir gcn dayanaklar olarak, onlarn otoritesini, onlara bir kutsallk ve zel bir dokunulmazlk kazand-
163
ran olaanst yasalarla, salama balamak gerekir. Uygar devletin en baya polis memuru, gentilice toplumdaki btn organizmalarn birarada sahip olduklarndan ok otorite sahibidir; ama en gl prens, en byk devlet adam, ya da uygarln en byk askeri efi, en kk gentilice efin mazhar olduu iten gelme ve szgtrmez saygy kskanabilir. Bunun byle oluu, [bunlardan .] birinin toplumun barnda yaarken, brnn, toplumun dnda ve stnde [olan -.] bir eyi temsil etme durumunda bulunmasndandr. Devlet, snf kartlklarn frenleme gereksinmesinden doduuna, ama ayn zamanda, bu snflarn atmas ortasnda doduuna gre, kural olarak en gl snfn, iktisadi bakmdan egemen olan, ve bunun sayesinde, siyasal bakmdan da egemen snf durumuna gelen ve bylece ezilen snf boyunduruk altnda tutmak ve smrmek iin yeni aralar kazanan snfn devletidir. te bundan trdr ki, antik devlet, her eyden nce, kleleri boyunduruk altnda tutmak iin, kle sahiplerinin devletiydi: tpk feodal devletin, serf ve angaryac kylleri boyunduruk altnda tutmak iin soylularn organ, ve modern temsili devletin [de -.] cretli emein sermaye tarafndan smrlmesi aleti olmas gibi. Bununla birlikte, istisnai olarak savam durumundaki snflarn denge tutmaya ok yaklatklar yle baz dnemler olur ki, devlet gc szde arac olarak, bir zaman iin, bu snflara kar belirli bir bamszlk [durumunu -.] korur. 17. ve 18. yzyl mutlak krallklar soyluluk ile burjuvazi [sayfa 400] arasndaki dengeyi byle kurdu; birinci, ve zellikle ikinci .ransz mparatorluunun proletaryaya kar burjuvaziyi, burjuvaziye kar da proletaryay kullanan Bonapartl, bu snflar karsndaki bamsz durumunu byle korudu. Bu konuda, egemen olanlarla bask altnda tutulanlarn ayn derecede komik bir figr oluturduklar yeni rnek, Bismarck ulusunun yeni Alman mparatorluudur: burada, terazinin bir kefesine kapitalistler, bir kefesine de emekiler konmu ve ikisinin srtndan da, ahlaksz Prusyal toprak aalarna kar salanmtr. Tarihin tand devletlerin ounda, yurttalara verilen haklar, ayrca servetlerine gre deimilerdir; bu olgu, devletin, mlksz snfa kar korunmak iin, bir mlk sahibi snf rgt olduunu aka gsterir. Atina ve Romada, servete gre kurulmu snflar iin, daha o zaman, durum buydu. Siyasal gcn, toprak mlkiye-
164
tine gre, hiyerarik olarak dzenledii ortaa devletinde durum buydu. Modern temsili devletlerde, seimlere katlabilmek iin belirli bir vergi denmesinde (cens electoral) de durum budur. Bununla birlikte, servet ayrmnn bu siyasal kabul, hi de iin z deildir. Tersine, bu, devletin gelimesinde aa bir dereceyi gsterir. Modern toplumsal koullarmz iinde gitgide kanlmaz bir zorunluluk durumuna gelen, ve proletarya ile burjuvazi arasndaki son kesin savan, ancak kendi erevesinde sonuna kadar gtrlebilecei devlet biimi olan demokratik cumhuriyet, [bu -.] en yksek devlet biimi, servet ayrmlarn artk resmen tanmaz. Zenginlik, demokratik cumhuriyette, gcn, dolayl, ama o kadar da gvenli bir biimde gsterir. Bir yandan, Amerikann klasik bir rnek sunduu, memurlarn dpedz rvet yemesi, br yandan, hkmetle borsa arasndaki ittifak biimi altnda; bu ittifak, devlet borlar ne kadar ok artar, ve hisse senetli irketler, yalnzca ulatrmay deil, retimin. kendisini de ellerinde ne kadar ok toplar ve bylece borsada ne kadar merkezi bir durum kazanrlarsa, o kadar kolay gerekleir. Amerika dnda, bunun arpc bir rneini yepyeni .ransz Cumhuriyeti verir, ve namuslu svire de, bu alanda geride kalmaz. Ama, ngiltere bir yana, genel oy hakknn, Bismarck ya da Belichrderden hangisinin daha yksek bir duruma ykselttii [sayfa 401] belli olmayan yeni Alman mparatorluu, hkmetle borsa arasndaki bu kardee ittifak iin, demokratik bir cumhuriyetin [hi de -.] zorunlu olmadn kantlar. Ve ksacas, mlk sahibi snf, dorudan doruya, btn yurttalara tannan genel oy hakk aracyla hkm srer. Ezilen snf, yani gerekte proletarya, kendi kendini kurtarmak iin yeteri kadar olgunlamadka, ounlukla, varolan toplumsal rejimi, olanakl tek rejim olarak dnecek, ve siyasal bakmdan sylemek gerekirse, kapitalist snfn kuyruunu, onun ar sol kanadn oluturacaktr. Ama, kendi kendini kurtarmakta daha yetenekli bir duruma geldii lde, proletarya, ayr bir parti oluturur, ve kapitalistlerin temsilcilerini deil, kendi z temsilcilerini seer. yleyse, genel oy hakk, ii snfnn olgunluunu lmeyi salayan gstergedir. Bugnk devlet iinde bundan daha ok hibir ey olamaz ve hibir zaman da olamayacaktr; ama bu kadar da yeter. Genel oy hakk termometresinin, emekiler iin kaynama noktasn gsterecei gn, onlar da, kapitalistler gibi, ne yapmalar gerekiyorsa onu yapacaklardr.
165
Demek ki, devlet dnlemeyecek bir zamandan beri varolan bir ey deildir. lerini onsuz gren, hibir devlet ve devlet gc fikri bulunmayan toplumlar olmutur. Toplumun snflara blnmesine zorunlu olarak bal bulunan belirli bir iktisadi gelime aamasnda, bu blnme, devleti bir zorunluluk durumuna getirdi. imdi, retimde, bu snflarn varlnn yalnzca bir zorunluluk olmaktan kmakla kalmayp, retim iin gerek bir engel olduu bir gelime aamasna hzl admlarla yaklayoruz. Bu snflar, vaktiyle ne kadar kanlmaz bir biimde ortaya ktlarsa, o kadar kanlmaz bir biimde ortadan kalkacaklardr. Onlarla birlikte, devlet [de -.] kanlmaz bir biimde yok olur. reticilerin zgr ve eiti bir birlik temeli zerinde retimi yeniden dzenleyecek olan toplum, btn devlet makinesini bundan byle kendine layk olan yere, bir kenara atacaktr: sr- atika mzesine, krk ve tun baltann yanna. * yleyse, buraya kadar yaptmz aklamaya gre, uygarlk, iblm, iblm sonucu bireyler arasnda ortaya [sayfa 402] kan deiim, ve bu iki olguyu kapsayan meta retiminin tam olarak gelierek, daha nceki toplumu altst ettikleri toplumsal gelime aamasdr. Toplumun gemi btn aamalarnda, retim, her eyden nce, ortaklaa bir retimdi; tpk tketimin de, azok geni komnist topluluklar iinde, rnlerin dorudan doruya leimiyle yaplm olduu gibi. Bu retim ortakl ok dar snrlar iinde yeralyordu, ama reticilerin retim sreci ve kendi rnleri zerindeki egemenliklerini de olanakl klyordu. reticiler, rnn ne olduunu bilirler: rn tketirler; rn ellerinden kmaz; ve retim bu temel zerinde yapldka, reticilerin denetiminden kurtulamaz; uygarlkta hep ve kanlmaz bir biimde olduu gibi, reticilerin karsna yabanc gler umacasn kartamaz. Ama, iblm, yava yava, bu retim sreci iine szar. retim ve sahibolma ortaklnn kuyusunu kazar, bireysel sahibolmay egemen kural durumuna ykseltir ve bylece, bireyler arasndaki deiimin domasn salar, bunun ne biimde olduunu, daha nce inceledik. Yava yava, meta retimi, egemen biim
166
durumuna gelir. Meta retimiyle, retim, artk kiisel tketimi iin deil, deiim iin yaplr, rnler, zorunlu olarak, el deitirirler. retici; deiimde, rnn elden karr; bundan tr, artk onun ne olacan bilmez. Parann, ve parayla birlikte, reticiler arasnda arac olarak tccarn ie karmasyla, deiim sreci daha kark, rnlerin yazgs daha belirli bir duruma gelir. Tccarlarn says oktur, ve onlardan hibiri, brnn ne yaptm bilmez. Bundan byle, metalar, yalnzca elden ele gemekle kalmazlar pazardan pazara da geerler; reticilerin, retimin btn zerinde, kendi yaama alanlarnda yitirmi bulunduklar egemenlii, tccarlar elde edemedi. rnler ve retim raslantya brakld. Ama raslant, bir btnn kutuplarndan yalnzca biridir; bu btnn br kutbuna zorunluluk denir. Raslantnn hkm srer gibi grnd doada, her zel alanda, bu raslant iinde kendini kabul ettiren ikin zorunluluk ve isel yasay, uzun sreden beri tantlam bulunuyoruz. Ve doa iin doru olan ey, toplum iin daha az doru deildir. Bir toplumsal alm, bir dizi toplumsal olgu, insanlarn bilinli [sayfa 403] denetiminden ne kadar kurtulur ve onlar ne kadar aarsa, o kadar rastlantya balym gibi grnr, ve bu olgularn kendilerine zg isel yasalar, bu raslant iinde, kendilerini o kadar doal bir zorunluluk gibi kabul ettirirler. Meta retimi ve meta deiimindeki raslantlar da, benzer yasalar ynetir; bu yasalar, tek tek retici ve deiimcilerin karsnda, ilk anda bilinmeyen ve zlkleri adamakll incelenip, derinliine anlalmas gereken yabanc gler olarak dikilirler. Meta retiminin bu iktisadi yasalar, bu retim biiminin eitli gelime derecelerine gre deiirler; ama, btn uygarlk dnemi, btn ile, bu yasalara baml bulunur. Ve gnmzde de, rn, reticiye egemendir; gnmzde toplam retim, ortaklaa hazrlanan bir plana gre deil, kendini, en sonunda devirli ticari bunalmlarn, frtnalar iinde doal bir ykm iddetiyle kabul ettiren yasalar tarafndan dzenlenir. Yukarda, retimdeki gelimenin olduka ilkel bir derecesinde, insan emek gcnn, reticilerin yaamas iin gerekli olandan daha ok rn salamak bakmndan yetenekli duruma nasl geldiini, ve her eyden nce, bu gelime derecesinin; bireyler arasnda iblm ve deiimin ortaya kt gelime derecesiyle nasl ayn ey olduunu grmtk. u byk hakikati bulgula-
167
mak iin pek uzun bir zaman gerekmedi: nsan da bir meta olabilir; eer insan, kle durumuna getirilirse, insan gc, deiimi ve smrlmesi olanakl bir ey olur. nsanlar daha deiim balar balamaz, bizzat kendileri de deitirilebilir oldular. nsanlar bunu istesin istemesin, aktif, pasif durumuna geldi. Toplumun, bir smren, ve bir de smrlen snf biimindeki ilk byk bln, en yksek gelimesine uygarlk anda erien klelikle birlikte meydana geldi. Bu bln, btn uygarlk dnemi boyunca, srp gitti. Klelik, ilk smr biimidir, antik dnyaya zg bir biimdir; onun yerine, ortaada servaj (toprakbentlik), modern zamanlarda da, cretlilik (salariat) geer. Bunlar, uygarln byk an belirleyen, byk klelik (servitude) biimidir; klelik, nce ak, ve sonra da az gizli, uygarln btn devirlerinde varln srdrr. Uygarln kendisiyle birlikte balad ticari retim [sayfa 404] aamas, iktisadi bakmdan: 1 parann, ve parayla birlikte, parasermaye, faiz ve tefeciliin; 2 reticiler arasnda arac snf olarak tccarlarn; 3 zel toprak mlkiyeti ve ipotein; ve 4 retimin egemen biimi olarak kle almasnn, [sahneye -.] giriiyle belirlenir. Uygarla karlk den ve uygarlkla birlikte kesin olarak kurulan aile biimi, tek elilik, [yani -.] erkein kadn zerinde stnl ve toplumun iktisadi birimi olarak kar koca ailesidir. Uygar toplumun zeti, btn tipik dnemler iinde yalnzca egemen snfn devleti olan, ve her zaman, her eyden nce, ezilen, smrlen snf bamllk (sujtion) iinde tutmaya ynelik bir makine olarak kalan, devlettir. Uygarlk iin, ayn biimde, belirleyici olan iki ey de, bir yandan, btn toplumsal iblmnn temeli olarak, kent ile ky arasndaki kartln art; br yandan, mlk sahibine, hatta ldkten sonra bile mallarn istedii gibi kullanma olana veren vasiyetnamelerin giriidir (kabul edilmesidir). Antika gentilice rgtlenmesine aykr olan bu kurum, Solon ana kadar, Atinada bilinmiyordu; Romada erkenden kabul edildi, ama hangi ada olduunu bilmiyoruz:* Almanlarda,
* Lasellen Mktesep Haklar Sistemi (Le systme des droits acquis), z bakmdan, Roma vasiyetnamesinin, bizzat Roma kadar eski oldugu sav evresinde dnenir [ikinci ksmnda]; [ona gre -.] Roma tarihinde vasiyetnamesiz bir a asla olmamtr; daha dorusu vasiyetname, Roma andan nce llere tapma dininde (culte des mons) domutur. Laselle; eski hegelci tarikattan olmak sfatyla, hukuksal Roma hkmlerini,
168
namuslu Almann mirasn kiliseye kolayca brakabilmesi iin,vasiyet kurumunu sokanlar, rahipler olmutur. Bu rgtlenmeyi temel olarak alan uygarlk, eski gentilice toplumun [yapmaya -.] hibir zaman yetenekli olmad ok eyler yapt. Ama bunlar, insandaki en iren igd ve tutkular harekete getirerek, ve bu iren igd ve tutkular, insann btn br yetenekleri zararna gelitirerek yapt. Uygarln ruhu, ilk gnnden gnmze kadar, yalnkat bir agzllk oldu; onun tek erei, zenginlik, gene zenginlik, ve hep zenginliktir; ama toplumun zenginlii [sayfa 405] deil, u baya bireyin zenginlii. Her raslant sonucu bilimin artan gelimesi, ve eitli dnemlerde, sanatn en gzkamatrc alar, uygarlk iinde grldyse bunun tek nedeni, bilim ve sanat olmakszn zamanmz zenginliklerinin tamamen elde edilmesinin olanakl olmamasdr. Uygarln temeli, bir snfn bir baka snf tarafndan smrlmesi olduundan, btn gelime, srekli bir elime iinde oluur. retimdeki her ilerleme, ayn zamanda, ezilen snfn, yani byk ounluun durumunda bir gerileme belirtisidir. Kimileri iin bir iyilik olan ey, bakalar iin kesenkes bir ktlktr; snflardan birindeki her yeni kurtulu, br snf iin yeni bir baskdr. Sonular bugn herkese bilinen makineli retimin ortaya k, bunun en arpc kantn verir. Ve, grdmz gibi, haklarla devler arasndaki ayrm, Barbarlarda henz belli belirsiz olduu halde, uygarlk, snflardan birine hemen hemen btn haklar, brne ise, tersine, hemen hemen btn devleri vererek, ikisi arasn da varolan ayrm ve kartl, hatta en yeteneksiz birine bile aka gsterir. Ama olmas gereken bu deildir. Egemen snf iin iyi olan ey, egemen snfn kendisiyle zdeletii btn toplum iin de iyi olmaldr. yleyse, uygarlk ilerledike, kanlmaz bir sonu olarak meydana getirdii ktlkleri, iyilikseverlik rtsyle rtmek, telleyip pullamak, ya da yadsmak, uzun szn ksas, ne gemi toplum
Romallarn toplumsal koullarndan deil, iradenin speklatif kavramlarndan kartyor; bu da, onu, tarihe kar olan bu sav ileri srmeye gtryor. Ayn speklatif kavrama dayanarak, Roma miras sorununda, mallarn intikalinin ikinci bir ey olduunu ileri sren bir kitapta, byle bir sava alamaz. Laselle, Roma hukukularnn, zellikle bunlardan ok eski alarda yaam olanlarn kuruntularna yalnzca inanmakla kalmaz; onlardan da ileri gider. [Engelsin notu.]
169
biimlerinde, hatta ne de uygarln ilk aamalarnda bilinen dankl bir ikiyzlle brnmek zorundadr; bu ikiyzllk, en ar derecesini, son olarak, u olumlamada bulur: Ezilen snf, iverenler snf tarafndan, yalnzca smrlen snf yararna smrlmektedir; eer smrlen snf bundan holanmaz ve hatta direnmeye dek de giderse, velinimetlerine, smrclerine kar, nankrlklerin en katmerlisi olur bu.* [sayfa 406] Ve bitirmek iin, ite Morgann uygarlk zerindeki dncesi: Uygarln douundan beri, servet art o kadar byk, servet biimleri o kadar eitli uygulamas o kadar geni, ve mlk sahipleri yararna ynetimi o kadar becerikli oldu ki, bu servet, halk karsnda, gemlenmesi olanaksz bir g haline geldi. nsan akl, kendi z tretimi nnde, akn ve eli kolu bal duruyor. Ama gene de, insan aklnn, servete egemen olmak iin yeter derecede gl olaca, devlet ve devlete korunan mlkiyet ilikilerini olduu kadar, mlk sahiplerinin haklarnn snrlarn da saptayaca zaman gelecek. Toplum karlar, zel karlardan kesenkes daha nemlidir, ve bunlarn adil ve uyumlu bir iliki iine konmalar gerekir. Eer ilerleme, gemiin yasas olmu olduu gibi, gelecein de yasas kalacaksa, alelade servet avcl, insanln deimez alnyazs deildir. Uygarlk sabahndan beri geen zaman, insanln gemi varlnn ok kk bir parasndan, insanln nnde olan zamann ok kk bir parasndan baka bir ey deildir. Toplumun yklmas, tek amacn zenginlik olduu bir tarih dneminin sonu olarak, tehdit edici bir biimde nmzde dikiliyor; nk byle bir dnem, kendi ykl elerini, kendi iinde saklar. Ynetimde demokrasi, toplumda kardelik, haklarda eitlik, genel eitim, toplumun gelecekteki yksek aamasnn balangcn gsterecekler; deney, akl ve bilim, durmadan buna alyor. Bu, antik genslerdeki zgrlk, eitlik ve kardeliin, yeniden ama stn
* nceleri, Charles .ourierin yaptlarnda dank bir halde bulunan, uygarln o parlak eletirisine, Morgann ve benim eletirilerimiz yannda yer vermek niyetinde idim. Ne yazk ki, [bunun iin -.] vaktim yok. Yalnzca [u kadarn -.] belirteceim ki, daha nce .ourierde, tek-elilik ve toprak millkiyeti, uygarln bellibal belirleyici zellikleri olarak kabul edilirler, ve .ourier uygarl, zenginlerin yoksullara kar sava olarak adlandrr. Ayn tarzda btn kusurlu, [yani -.] uzlamaz kartlklar iinde paralanm toplumlarda, kar-koca ailelerinin (bamsz aileler), iktisadi birimler olduklar [biimindeki -.] o derin grte, daha nce, onda vardr. [Engelsin notu]
170
bir biim altnda canlan olacak. (Morgan, Ancient Society, s. 552). [sayfa 407]
Mart sonu ile 26 Mays 1884 arasnda yazlmtr. 1884te Zrichte ayr bir yaym yaplmtr. mza: .riedrich Engels
171
AIKLAYICI NOTLAR
[142] Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni. Marksizmin temel yaptlarndan biridir. Geliiminin erken aamalarndaki insanlk tarihinin bilimsel bir tahlilini verir, ilkel-komnal sistemin dalmas ve zel mlkiyete dayal bir snfl toplumun biimlenmesi srecini aklar, bu toplumun genel zelliklerini zetler, farkl toplumsal-ekonomik biimlenmelerde aile ilikilerinin zel tantlarn ortaya koyar, devletin kkenini ve zn tahlil eder ve bir snfsz komnist toplumun sonal zaferiyle birlikte devletin tkenip gitmesinin tarihsel kanlmazln gsterir. Engels bu kitab iki ayda, 1884 Martnn sonu ile Mays sonu arasnda yazd. Engels, Marxn elyazmalarn snflandrrken, Lewis Morgann Ancient Society adl kitabnn Marx tarafndan 1880-81de karlm ayrntl bir zetini buldu. zet, Marxn eletirel birok notunu ve kendi nermelerini ve baka kaynaklardan alnm eklemeleri ieriyordu. Bu ilerici Amerikal bilginin kitabnn bu zetinden haberdar olduktan ve Morgann kitabnn Marx ile kendisinin materyalist tarih grn ve ilkel toplum tahlilini doruladn anladktan sonra, Engels zel bir kitap yazmay zorunlu sayd. Marxn notlarndan ve Morgann kitabndaki baz varglardan ve olgusal malzemeden byk lde yararland. Engels bu yapt Marxn son isteinin ve vasiyetinin ksmen yerine getirilmesi sayd. Bu kitap zerine alrken, Yunan ve Roma, eski rlanda, eski Germen vb. tarihlerinden alnm birok ek malzeme kulland. 1890da, ilkel toplum zerine pek ok malzeme topladktan sonra, Engels kitabnn yeni, drdnc bir basksn hazrlamaya koyuldu. n aratrmas
172
srasnda btn en son yazn, zellikle Rus bilgini M. M. Kovalevskinin yaptlarn inceledi, ve zgn metninde birok deiiklik ve dzeltme yapt, ve nemli eklemelerde, zellikle aileyle ilgili blmde, bulundu. Engelsin kitabnn drdnc, gzden geirilmi basks, Stuttgartta, 1891 sonuna doru kt ve daha sonra herhangi bir deiiklie uramad. -230, 247. [143] Bu, Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni adl kitabnn drdnc basksna yazd nszdr. Bu nsz, kitap kmadan nce, Die Neue Zeitta (n 41, 1891), lkel Ailenin Tarihi zerine bal ile yaymland. -232. [144] Contemporanul. Romen sosyalist dergi; Jassy kentinde 1881-90 yllarnda kt. -233. [145] Magarlar. imdi Nepalin bat kesiminde yerleik bir kabile. -239. [146] Engels, Austos-Eyll 1888de ABDye ve Kanadaya bir gezi yapt. 244. [147] Pueble. New Mexico topraklarnda (bugn ABDnin ve Kuzey Mexiconun gney-bat kesiminde) oturan, ortak tarihli ve kltrl Kuzey Amerikal kzlderili kabileler grubu. Adlar spanyol smrgecilerin bu kzlderililere ve kylerine ad olarak verdikleri pueblo szcnden (spanyolca bir halk, topluluk, ky anlamna) gelmitir. Herbirinde birka bin kii barnan byk, 5 veya 6 katl, berkitilmi komnal evlerde yayorlard. -263. [148] Marxn bu mektubu saklanmamtr. Engels, Kautskye gnderdii 11 Nisan 1884 tarihli mektubunda bu mektubu anmaktadr. -263. [149] Gnderme Richard Wagnerin yazd operatik drtl Ring of the Nibelungsun metninedir. Bu drtlnn konusu skandinav destan Edda ile Germen destan Nibelungensliedden alnmtr. -263. [150] Edda ve Oegisdrecka. skandinav halknn eski mitalojik yklerinin ve yiitlik trklerinin bir derlemesi. -263. [151] Az ve Van. skandinav mitalojisinde iki grup tanr. Ynglinga sagas, bir zlanda airi ve vakanvisi olan Snorri Sturlusonn, eskialardan 12. yzyla kadarki Norve krallar zerine yazd saga olup kitaptaki ilk sagadr. -263. [152] Gnderme, Avusturyal yerli kabilelerin pek ou arasndaki zel gruplaradr. Her grubun erkekleri belirli bir baka bir gruptan olan kadnlarla evlenebilirdi. Her kabilede 4-8 grup vard. -267. [153] Devirli cinsel elenceler (Sturnalia). Eski Romada, hasat kutlanrken, Aralk ay ortasndaki Satrn enlii. Szck imdi bir orgyi, yabanl, dizginsiz bir kutlamay belirtmek iin kullanlyor. -276. [154] Bkz. L. H. Morgan, Ancient Society, London, 1877, s. 465-66. -283. [155] Ayn yapt, s. 470. -284. [156] Gnderme, M. M. Kovalevskinin yaptnadr: Primitive Law, Book I, The Gens, Moscow, 1886. Yazar Rusyadaki aile topluluu zerine Oranskinin 1875te ve Yefimenkonun 1878de derledii verilere iaret ediyor. -285. [157] Yaroslav Pravdas, Rus Pravdann, 11. ve 12. yzyllarda geleneksel yasalara dayal olarak ortaya km olup o tplumun toplumsal-ekonomik ilikilerini yanstan eski Rus yasalarnn kod (Code)u olan Rus Pravdann eski versiyonunun birinci blm.
173
Dalmaya Yasalar, 15-17. yzyllarda Politzte (Dalmayann bir kesimi) yrrlkteydi. Politz Stats diye bilinirler. -285. [158] Calpulli. Mexicoda spanyol fethi srasnda Meksikal kzlderili aile topluluu. yelerinin atalar ortak olan her aile topluluunun kaltlar arasnda blnemeyen veya zorla elkonamayan ortak bir arazi parseli vard. -286. [159] Das Auslan (Yabanc lkeler). Corafya, etnografya ve doal bilimle ilgilenmi, 1828-93 yllarnda yaymlanm bir Alman dergisi. 1873ten sonra Stuttgartta kmtr. -286. [160] Gnderme Civil Codeun (Yurttalk Yasasnn) 200. maddesinedir. -288. [161] Ispartallar (Spartiatlar). Eski Ispartada btn yurttalk haklarndan yararlanan yurttalarn snf. Helotlar. Eski Ispartada topraa bal ve Ispartal toprak sahiplerine vergi demekle ykml, olanaklar kt kiilerin snf. -290. [162] Aristofanes Thesmophoriazusae. -290. [163] Afrodit Tapnaklar Kleleri (Hierodular). Eski Yunanda ve Yunan smrgelerinde her iki seksten tapnak kleleri. Kk Asyay ve Korenti de ieren birok yerde, kadn tapnak kleleri orospuluk da yapard. -293. [164] Gutrun. Bir 13. yzyl German destan iiri. -305. [165] Gndenme, 1519-21de spanyol smrgecilerin Mexicoyu fethinedir. -317. [166] L. H. Morgan, Ancient Society, London, 1877, s. 115. -319. [167] Tarafsz Uluslar (Neutral Nations). rokularla hsm olup Erie Glnn kuzey kysnda yaam kzlderili kabilelerin 17. yzylda oluturduu askeri ittifak. .ransz smrgeciler onlar bu ad verdiler; nk bu birleme rokualarla Huronlar arasndaki savalarda tarafsz kald. -324. [168] Gnderme, 1879-87de Zulusun Britanyal smrgecilere kar verdii ulusal kurtulu savanadr. Nubyenler, Sudann Araplar ve br ulusallklar olup 1881den 1884e kadar sren ulusal kurtulu savana katldlar. Mslman Vaiz Muhammed Ahmedin nderliindeki ayaklanmalar bamsz bir merkezi devletin kurulmasyla sonuland. ngilizler Sudan ancak 1899da fethettiler. -325. [169] Gnderme szde Meteklere, ya da Attikada srekli olarak yerlemi yabanclaradr. Onlar kle deillerdi; ama Atinal yurttalarn btn haklarn da kullanamazlard. zellikle elzanaatlar ve ticaret ile urarlard ve zel bir vergi demek zorundaydlar ve araclklar ile ynetime (hkmete) bavurabildikleri olanakl kiilerden patronlar vard. -344. [170] Oniki Levha Yasas. Pleplerin patrisyenlere kar verdikleri savamn bir sonucu olarak M. . 5. yzyln ortasnda formlletirilmi Roma Hukukuk kod (code)u. Bu kod, mlkiyete gre Roma toplumunun tabakalamasn, kleliin evrimini ve kle sahibi devletin biimlenmesini yanstyordu. Kod oniki levhaya hakkedildii iin bu ad ald. -348. [171] Pn Savalar. Kle sahibi en byk devletler -Roma ve Kartaca arasnda Bat Akdenizde egemenlik ve yeni lkeler ve kleler ele geirmek iin verilen savalar. kinci Pn Sava (M.. 218-210) Kartacann bozgunu ile bitti.
174
[172] Galler lkesi, ngilizler tarafndan 1283te fethedildi; ama o zaman zerkliini korudu. ngiltere ile 16. yzyln ortasnda birleti. -359. [173] 1869-70te Engels, rlanda tarihiyle ilgili bir kitap yazyordu; ama kitab tamamlamay baaramad. Engels, Kelt tarihini incelerken eski Gal yasalarn tahlil etti. -359. [174] Engels burada u kitaptan alnt yapyor: Ancient Laws and Institutes of Wales, cilt. I, 1841, s. 93. -360. [175] Engels, 1891 Eyllnde skoyay ve rlanday dolat. -360. [176] 1745-46da, skoya, ngiliz ve sko toprak aristokrasisi ile burjuvazisinin karna uygulanan baskya ve mlkszletirmeye kar dal klanlarn ayaklanmasna sahne oldu. Kuzey skoyallar klanlara dayal bir geleneksel toplumsal yapdan yanaydlar. Ayaklanma bastrldktan sonra skoyann dalk alanlarndaki klan sistemi kt ve klan toprak sahipliinin sa kalanlar elendi. Gittike daha ok sayda sko kyl toprandan srld; klan mahkemeleri kaldrld ve belirli klan gelenekleri yasakland. -360. [177] L. H. Morgan, Ancient Society, London, 1877, s. 357-358. -360. [178] Almanyallar Hukuku. ada Alsas, Dou svire ve Almanyann gney-bat kesiminde 5. yzylda yerleik olan Alamanni Germen birlemesinin (ittifaknn) ortak yasalarnn bir kodu (code). Bu yasalarn tarihleri 6. yzyln sonu ile 8. yzyl arasndaki dneme kadar uzanr. Engels, burada Almanyallar Hukukunun LXXXI (LXXXIV) sayl yasasna gndermede bulunuyor. -363. [179] Hildebrand Trks. Bir destan iir, 8. yzylda eski Germen destan iirinin bir rnei. Bugne kadar yalnz paralar kalmtr. -364. [180] Germen ve Gal kabilelerinin Roma egemenliine kar bakaldrmas M. S. 69-70te (baz kaynaklara gre 69-71de) oldu. Civilisin nderliinde, Roma ynetimindeki Galyann byk kesimine ve Germenik alanlara yayld. Romallar bu lkelerden kovmakla tehdit etti. Bakaldranlar yenildi ve Romayla uzlamaya zorland. -367. [181] Codex Laureshamensis. Lorch Manastrnn ruhsatlarnn ve stnceliklerinin kopyalarnn bir derlemesi. 12. yzylda topland ve 8. ve 9. yzyllarn kyl ve feodal toprak sahiplii sistemiyle ilgili nemli tarihsel belgedir. -370. [182] Kutsal Cermen mparatorluu 962de kuruldu ve Almanyay ve talyann bir kesimini kaplyordu. Sonradan .ransz ve ek lkelerinin, Hollandann, svirenin ve baka lkelerin baz alanlaryla birleti. mparatorluk merkezi bir devlet deildi; feodal presliklerin ve mparatorun yce gcn tanyan zgr kentlerin gevek bir birliiydi. 1806da, .ransa ile savata yenildikten sonra, Hapsburglar Kutsal Cermen mparatorluu imparatoru unvanndan vazgemeye zorlannca, paraland. -378. [183] Gedik (Benefice). dl olarak ihsan edilmi toprak parseli. Bu dllendirme biimi, 8. yzyln ilk yarsnda, .rankonya devletinde genel uygulamayd. Toprak parselleri ve onlara bal kyller, gedik biiminde, gedikilere (beneficiary), mr boyunca hizmet, ou zaman askeri trden hizmet karlnda devrediliyordu. Gedik sistemi, daha ok aa ve orta soyluluktan
-350.
175
oluan bir feodal snfn biimlenmesine, kyllerin serfler haline gelmelerine ve vasal ilikilerin ve feodal hiyerarinin gelimesine katkda bulundu. Daha sonra, gedikler, fief ve kaltsal mlk haline getirildi. -381. [184] Gau Kontlar (Gaugrafen). .rankonya devletindeki kontluklar ynetmek iin atanan krallk grevlileri. Bunlar yarg erki ile donatlmlard, vergileri toplar ve askeri seferler srasnda askeri birliklere kumanda ederlerdi. Hizmetlerine karlk belirli bir konlukta toplanan krallk gelirlerinin te-birini alrlar ve mlk arazilerle dllendirilirlerdi. zellikle 877den sonra, grevin ardllk hakkyla devredilmesi resmi kararyla, kontlar giderek kendilerine hkmdarca gler ihsan edilmi gl feodal senyrler oldular. -382. [185] Angaries. Devlet ulam iin tat ve at salamakla ykml Roma mparatorluu yerletikleri tarafndan yerine getirilen zorunlu hizmetler. Bu hizmetler, zamanla, geni bir lde kullanld ve halka ok ar bir yk oldu. 383. [186] Commendation. Saptanm uygulamaya (askeri hizmet, geleneksel bir edinim [holding]e karlk bir toprak parselinin devri) uygun olarak, bir kylnn veya bir kk toprak sahibinin kendisini gl bir toprak sahibinin korumasna emanet ettii bir yasa. ou zaman bunu zorla yapmak durumunda braklan kyller iin bui, kiisel zgrln yitirilmesi demekti ve kk toprak sahiplerinin, gl feodal lordlarn vasallar olmasna yolat. 8. ve 9. yzyllardan balayarak Avrupada yaygnlaan bu uygulama, feodal ilikilerin pekitirilmesine yardm etti. -384. [187] Hastings. Normandiya Dk Williamn Anglo-Saxon kral Haroldu, 14 Ekim 1066da yendii yer. Anglo-Saxon ordusunda gentile sistemin artklar bulunuyordu ve birlikler ilkel biimde silahlanmt. William ngiltere Kral oldu ve .atih William (William the Conqueror) diye anlageldi. -391. [188] Dithmarschen. Bugnk Schleswig-Holsteinn gney-batsnda bir alan. Eski zamanlarda burada Saksonlar yerleikti; 8. yzylda buray arlman (Charlemagne) zaptetti ve buras, sonradan, eitli kilise byklerine ve dnyevi lordlara ait oldu. 12. yzyln ortasnda, ou zgr kyller olan Dithmarschen halk, bamszln kazanmaya balad. 13. yzyln balar ile 16. yzyln ortas arasnda gerek bamszla kavutu. O dnemde Dithmarschen, zynetimli (self- governing) ve birok halde eski kyl klanlara dayana kyl topluluklarnn kark bir birikimiydi. 14. yzyla kadar en byk g btn zgr toprak sahiplerinin bir kurulunca kullanlyordu ve sonra seilmi collegiaya geti. 1559da, Danimarka kral .riedrich IInin ve Hostein dkleri Johann ile Adolfun askeri birlikleri Dithmarschen halknn direncini krdlar ve blge fatihler arasna leildi. Bununla birlikte, komnal sistem ve ksmi zynetim 19. yzyln ikinci yarsna kadar varolageldi. -398. [189] Bkz. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts (Hak .elsefesinin Anaizgileri), 257 ve 360. -398.
176

Engels Ailenin Ozel Mulkiyetin Ve Devletin Kokeni PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Engels Ailenin Ozel Mulkiyetin Ve Devletin Kokeni PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ALENN, ZEL MLKYETN VE DEVLETN KKEN

ALENN, ZEL MLKYETN VE DEVLETN KKEN

7 9 23 23 24 25 29 81 95 104 115 125 139 150 172

BRNC BASKININ NSZ

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

1891 DRDNC ALMANCA BASKIYA NSZ

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

ALENN, ZEL MLKYETN VE DEVLETN KKEN

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

.riedrich Engels Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni