T.C.

BAHEEHR NVERSTES ULUSLARARASI GVENLK VE STRATEJK ARATIRMALAR MERKEZ

RANI ANLAMAK

Aratrma, Analiz ve Projeksiyon almas

STANBUL Temmuz - 2009

NDEKLER GR ...................................................................................................... 2

1.

RANI EKLLENDREN TEMEL DNAMKLER ........................... 3 ................................................................................................... 4

iilik

nan Esaslar ......................................................................................... 6 Siyasi Yansmalar .................................................................................. 9 rann Gnmze Uzanan Tarihsel Sreci........................................... 12

2. RAN SLAM DEVRMNE GDEN YOL VE SONRASI................... 25 randa slami Rejim ve Ynetim ........................................................... 33 1989 Anayasas .................................................................................... 37 Devlet Bakan, Farkl Anlay ................................................... 41 randa Siyasi Yaam ............................................................................ 49

3. 2009 SEMLER VE RAN DENKLEMNN OYUNCULARI........... 63

SONU VE DEERLENDRME .......................................................... 82 Neler Yaand, Nasl Bir ran? .............................................................. 82 Devrimin ve Reformun Yapsn Anlamak............................................. 82

SON SZ.............................................................................................. 89

EK 1 ................................................................................................. 92

KAYNAKA .......................................................................................... 98

randa genel seimler sonras balayan kargaa ve atmalarla ilgili merkezimizce hazrlanan ran, NiinNereye? balkl analiz bilgilerinize sunulmutu. Aratrma almamzn deerlendirme blmnde yer verdiimiz rann ok yakn geleceine ilikin projeksiyonlar geni lde dorulanm olmakla birlikte ran tarihsel sre iinde isel dinamikleri ve politik figrleri temelinde irdeleyen referans kimliinde bir ikinci analiz hazrlayarak ayrca bilgilerinize sunmak istedik. randa ksa-orta ve uzun vadelerde yaanmas olas deiimler/gelimelere ilikin projeksiyonlara yer verilen almamzn bu konularda dnce ve yorum retenlere bir katks olabilirse kendimizi mutlu sayacaz. Sayglarmzla..

Ercan itliolu Uluslararas Gvenlik ve Stratejik Aratrmalar Merkezi Bakan

GR ran, salt 2009 seimleri dolaysyla deil, dnyann en kkl tarihsel arkaplan ile ok farkl corafi eksenlerde etkin biimde var olduu iin de dikkatle incelenmesi gereken bir vakadr. Bu nedenle, 2009 seimlerinin yaratt tabloyu, konjonktrel koullara indirgeyerek yaplan analizler, ilevsellik bakmndan ou zaman sonusuz kalacaktr. Tarihsel sre olarak adlandrlan kavramn, sz konusu ran olunca; uluslararas ilikilerin birok aratrma sahasndan daha byk bir anlam ifade ettii dnlmektedir. Bu nedenle sz konusu lke ve toplumun yakn gelecekte evrilebilecei nokta; belirtilen zel durum dikkate alnarak deerlendirilmelidir. ran oluturan dinamikleri anlamak iin, dnyann en eski yerleim alanlarndan biri olan bu lkenin tarihsel sreci ve hakim inan olan ii slam anlay gz ard edilmemelidir. Zira, slam Devrimi, rejimi deitiren bir hareket olsa da; ran, tarihsel devamll en fazla ve kkl politik yaplardan biridir. Bu nedenle, rejim deise de; sosyopolitik dinamiklerde kkten bir deiim beklenmemelidir; nk kltrel antropoloji ve sosyoloji asndan, gemiin tortularnn toplum zerindeki belirleyicilii yadsnamaz boyutlardadr. ii inanc, rann tarihsel dinamiklerinden belki de en nemlisidir. Gnmz ran sosyopolitik ve sosyoekonomik ilikileri ile slam Devriminin oluturduu rejim, znde iilikin genel karakteristiklerini tamas bakmndan byk nem arz etmektedir. Belirtilen erevede, ran anlamak ve anlatmak

abasnn bir rn olan bu alma, ran hakknda herey oda esas alnarak konuya btnsel bir bak asyla yaklaacaktr. Son blmde, gelecee ilikin senaryo ve projeksiyonlara da yer verilecek; ayrca ksa bir zaman izelgesi ek 1 blmnde bulunabilecektir.

BLM 1

RANI EKLLENDREN TEMEL DNAMKLER

NAN ESASLARI VE TARHSEL ARKA PLAN

LK iilik, slam Dininin en byk mezheplerinden biridir. nan esaslar ve ibadet biimleri slamn en geni kabul grm mezhebi saylabilecek Snnilike nazaran birok farkllk barndran iilik, salt demografik olmakla olarak nemli ayn saydaki kitlelerce slam benimsenmi kalmam; zamanda

corafyasna da byk lde yaylmtr. ran, ii mezhebinin resmi mezhep olarak tannd lke iken (ran Anayasas, Madde 21), Irakta iiler demografik ounluu oluturmakta; Suriye, Trkiye, Afganistan, Pakistan, Yemen, Suudi Arabistan, Azerbaycan gibi birok lkede de ii nfus bulunmaktadr (Congressional Research Report, 2006). iilik bu yazda ana balk altnda incelenecektir ii mezhebinin tarihsel geliim sreci nan esaslar Siyasi yansmalar

MEZHEBNN TARHSEL SREC ncelikle ii szcnn etimolojik olarak anlamnn aklanmas kavramsal bir kargaa iine dmemek asndan yerinde olacaktr. Gndelik jargonda Hz. Ali taraftarl anlamnda kullanlan iilik, ia szcnden tremitir.
1

ia

kelimesi

tarafllar, yardmclar anlamna gelmekte olup halifeliin Hz. Alinin hakk olduuna inananlara iat- Ali, Hz. Alinin yandalar denmi ve bu kavram zamanla salt ia szcne indirgenmitir. Gnmzde ise iadan gelme, ia Mezhebine ait olma, yani Hz. Ali yandal anlamnda ii kelimesi kullanlmaktadr2. Bu kapsamda almamzda oka geecek olan ehl-i beyt kelimesinin de ev halk anlamna geldii, bu kelimenin Hz.
1 2

www.osmanlicaturkce.com ia www.tdk.org.tr ii
4

Muhammedin ev halkn ifade ettii ve iiler e gre anlan ev halknn Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Muhammedin de kz olan ei Fatma ve oullar Hasan ve Hseyinden olutuunun bilinmesinde yarar grlmektedir. iilik, temel olarak Hz. Muhammedin lmnden sonra halifenin kim olaca tartmasyla ortaya kmaya balamtr. bn Mace nin Mukaddimesinde de geen Ben kimin efendisiysem, Ali de onun efendisidir. hadisine dayanarak Hz. Alinin halife olmas gerektiine inananlar nce Hz. Ebubekir in halife seilmesine kar kmlar, daha sonra da Hz. mer ve Hz. Osmann halife seilmelerinde de bu tutumlarn devam ettirmilerdir. Baz kaynaklara gre bu tepkilerde, hilafet makam zellikleri zerine beliren inan farkllklarnn yan sra, Buharinin de deindii zere Hz. Ebubekir zamannda Hz.Muhammedin lm zerine ortaya kan mirasn paylam konusundaki sorunlar da slam iindeki ayrlk srecinde ateleyici bir rol oynamtr. Hz. Osmann ldrlmesi sonras Hz. Alinin 656 ylnda halifelie seilmesi slam Dini ierisinde bir i savaa neden olmutur. Akrabas da olan meyye oullarndan Halife Hz. Osmann lmnden, Hz. Aliyi sorumlu tutan Muaviye, Hz. Ali ile Hz. Aye taraflar arasnda yaanan Cemel Savana katlmam; ancak, Hz. Aliye kar mcadelesini srdrmtr (Saram,1997). Ibnl-Esir in de eserinde bahsettii gibi Hz. Ali ile Muaviye arasndaki Sffin Savanda Muaviye hakeme bavurmay nermi Hz. Alinin onayn izleyen sre Hz. Alinin halifelikten azli ve Muaviyenin halife ilan edilmesiyle sonulanmtr. En bandan beri Hz. Aliyi aka destekleyen Hariciler bu olay zerine Hz. Alinin dine kfr ettiini iddia etmitir ve olaylar Hz. Alinin ldrlmesiyle noktalanmtr. Bu olay sonucu slam toplumunda Muaviye yanllar, Hariciler ve iiler olarak grup belirmitir. Ancak Hz. Muhammed in torunu da olan Hz.
5

Alinin olu Hz. Hseyinin 680 ylnda Kerbela da ldrlmesi bu ayrl, dman kardelie dntrmtr. NAN ESASLARI Temel olarak iiler Kuran- Kerim e gre3 Hz. Aliden balamak zere halifenin ehl-i beytten seilmesi gerektiini savunmular, hatta bn Hajar gibi kimi Snni ulemann da desteini almlardr. Sanlann aksine Hz. Ali tek nder olarak kabul edilmemekte, tpk Snni mezhebinde olduu gibi Hz. Muhammed in Allahn elisi ve peygamberi olduuna inanlmakta; ancak Hz. Alinin ilk halife olduu iddia edilmektedir4 nk Hz. Ali ehl-i beyttendir. Bu balamda ii mezhebinde, Snni mezhebinden farkl olarak, bir tr youn ve Hz. Ali zerine odaklanm bir ehl-i beyt sevgisi olduu sylenebilir. ii mezhebinin temel inanlar; Hz. Alinin Hz. Muhammed den sonra insanlarn en erdemlisi ve en stn olduu, halifeliin kamu ii deil; tpk namaz, zekat veya oru ibadetinde olduu gibi halka braklamayacak dini bir grev olduu, Hz. Muhammed in kendisinden sonra gelecek kii olarak Hz. Aliyi iaret ettii, hilafetin Hz. Ali sonrasnda oullar ve torunlar arasnda srmesi gerektii, seilmi olan imamlarn tm gnahlardan korunmu ve masum olduklar, Hz. Ali ve soyundan gelen imamlar hari tm halifelerin Hz. Ali takipilerine zulm ve hakszlk yapm olduudur. badet biimi ve inan esaslar asndan iiler ile Snniler arasndaki bilinen en yaygn farkllklar namaz ve evlilik zerinedir. iiler namaz baz vakitleri birletirerek vakit klarlarken, Snniler ise namazlarn be vakit olarak klmaktadrlar. ii mezhebinde Muta Nikah da denilen geici ve sreli evlilik caiz grlrken, Snni mezhebi bunu kabul etmemektedir. Cuma namaz saatlerinin farkll, ezan iine ek szler
3 4

katlmas

iilik

ile

Snnilii

ayrtran

dier

Kuran- Kerim 42:23 Ayetullah Matry Murtada Mutaharri, Islam and Iran: A Historical Study of Mutual Services, Al- Tawhid.
6

uygulamalardandr. ii inancnda imamlar yer almaktadr. Bir kiinin imam saylabilmesi iin Hz. Ali ve ei Fatmann soyundan gelmesi gerekmektedir (Lewis,2007:106). Her mezhebe gre farkllasa da toplam 12 imam vardr. Bunlar srasyla: 123456789Ali b. Ebu Talib Hasan b. Ali Hseyin b. Ali Ali b. El-Hseyin Muhammed el-Bakr b. Ali Zeynelabidin Cafer es-Sadk b. Muhammed Musa el-Kazm b. Cafer Ali er-Rza b. Musa Muhammed et-Taki b. Ali

10- Ali en-Naki b. Muhammed 11- Hasan el-Askeri b. Ali en-Naki 12- Muhammed el-Mehdi b. Hasan el-Askeri dir

ii mezhebinde zerinde ihtilaf olmayan tek imam Ali ibn Ebu Talib yani yukarda belirtilen adyla Hz. Alidir. ii mezhebine ait kollardan gnmzde varln geni kitleler iinde hala srdrenleri, mamilik (mamiye), ki en yaygnlar Caferilik ve smaililiktir; Zeydilik ve lkemizde de youn olarak Anadoluda, zellikle de Sivas-Tunceli hatt ve evresinde hakim olan Alevilik ve Hatay-Adana-Mersin geninde yaygn olan, Suriyede ise iktidarda bulunan Nusayriliktir (nder,2005: 114). ran slam Cumhuriyetinin resmi mezhebi olan ii kollarndan mamilik (ran Anayasas: Madde 12) ii mezhebinin en byk ve Zeydiyelik ten sonra en lml koludur. ii kaynaklar
7

bu kolu 6. imam Cafer-i Sadk n yolundan giderek radikal grlerden saknan kesim olarak tanmlamken, Snni kaynaklar ise Zeyd bin Aliye srt evirenler olarak tanmlamtr. mamilike gre bata Hz. Muhammed olmak zere her imam (imamet yani halife anlamnda) selefini atamak sorumluluuna yetkili ve haizdir, Hz.Muhammed de hi kukusuz kendinden sonras iin Hz. Aliyi atamtr. Bu inanca gre Kuran- bunun Kerim, de Allahn imamn imam yasa gnahlardan koruduunu iin

oluturmakta, nder olarak tam yetkili olduunu sylemektedir5, bir baka anlatmla imamn buyruu, Allahn buyruudur ve bunlar da eriatn bir parasdr. Bu yetkilendirmenin sebebi Allahn Hz. Muhammed e ve daha sonra gelen imamlara iiler i kyamete kadar koruyacak olan baz gler verdiine dair olan inantr. Bu balamda Takiyye, her iinin cann korumak, teki mezheplere kar siyasi hareketlerini gizlemek iin bavurulan ve en az namaz, oru kadar nemli kabul edilen temel bir ilkedir. Grld zere mamiyelik yol gsterici olan imam bir nevi insan biimsel yar Tanrsallk modeline sokmutur. lk alt imam zerine mamilik iinde bir tartma bulunmamakla birlikte, 7. imamdan itibaren imamln kime devredilecei zerine olan tartmalar mamilikin de temel iki kola ayrlmasna neden olmutur. Buna gre 6. mam Cafer-i Sadkn be olu arasndan smailin 7. mam olduuna inananlara smailiye (Yediciler), Musa Kasm imam kabul edenlere ise snaaeriye (On ikiciler) denmitir, (en yaygn Caferiliktir). On iki imam inanna mensup olanlar son imamn kayp olduuna ve kyamet yaklatnda dnerek iilere nderlik yapacana inanrlar. Yukarda yaplan imam sralamasnda da 12 maml snaaeriye gr esas alnmtr.

Kuran- Kerim 21:73

8

SYAS YANSIMALARI Grld zere slamn dier mezheplerinde olduu gibi iilerde de temel ayrlk noktas siyasi blnmeler olmutur. Her ne kadar ibadet biimlerinde ve inan esaslarnda farkllklar olsa da iileri taraf yapan politik olarak Hz. Ali yanls olmalardr. Tarihteki ilk byk ii devleti Fatmiler olmutur. 909-1171 arasnda 262 yl boyunca hkm srm olan bu devlet smailiye mezhebine baldr. Tunusta kurulduktan sonra hakimiyetini sadece Fas, Cezayir, Libya, Msr, Lbnan gibi mslman nfus barndran topraklarda deil, ayn zamanda Malta, Sicilya, Sardinya, Korsika gibi Hristiyan nfusun yaad yerlerde de srdrm, slam ile Hristiyanlk arasndaki temas noktalarndan biri olan Kuzey Afrika ve Sicilyada Hristiyanlarla kkl ticari ilikilerde bulunmulardr (Lewis, 2007:109). Fatmi Devletine mteakip, ran corafyasna mensup olan nce Safeviler, daha sonra ise Kaarlar ii mezhebinin en byk temsilcilerinden olmulardr. Bu devletler Fatmilerin aksine on iki imam inancnn bir kolu olan Caferilii benimsemilerdir. zellikle Safevi dneminde, Osmanl gibi Snniliin Hanefi koluna mensup bir imparatorlukla olan ilikileri incelemek hem tarihsel adan hem de gnmz perspektifi iin Snni-ii ilikileri zerine bir fikir verebilecektir. Osmanl- Safevi ilikileri Safevilerin 1501de ah smail tarafndan kurulduu tarihten itibaren mcadele ierisinde gemitir. zellikle Anadoluda yaayan Alevi nfus nedeniyle Safeviler bu blgeye ilgi duyarak, etki alan oluturmaya ynelik eitli faaliyetler yrtmtr. II.Bayezit hkmdarl altnda Trabzon Sancanda grev yapan ehzade Selim bu dnemde Safeviler ve iilikle mcadele etmitir. ehzade Selimin tahta kmasyla iki devlet arasnda ou zaman gerginlik olarak tanmlanabilecek olan ilikiler, aldran Sava ile scak atmaya dnmtr. Bu sava sonrasnda Yavuz Sultan Selim Osmanl topraklarndan iilik tehlikesini uzaklatrm;

ancak baz kaynaklara gre Anadoluda yaayan 40.000 Alevinin de katline neden olmutur. ii mezhebinin gnmzde devlet dzeyinde tek temsilcisi ran slam Cumhuriyetidir. Belirtildii zere, ran on iki imaml Caferi retisini benimsemitir (ran Anayasas:Madde 12). Nfusunun %90a yakn ii olan rann dini lideri, Velayete Fakih makamnn temsilcisidir (Humeyni, 2002). Yukarda da deinildii zere bu kavram yasama yetkisine de vekalet edildii anlamna gelmekte, bir dier deyile, ran dini liderini yaayan bir eriat uygulaycsna dntrmektedir. Salman Rt6 vakas da herhalde ii mezhebine gre slamn artlarndan olan Cihat n ran dini lideri elinde ne kadar byk bir g haline dnebileceinin gstergesi niteliindedir. Bu noktada ii inancnda dini liderlik makam

hususunu daha ayrntl aklamak yararl olacaktr. Allahn vekili saylan ran dini lideri ayn zamanda en st seviyedeki ayetullah (merci-i taklid) sfatna sahiptir. Bu makam ii inancnda fetva verebilmenin kouludur ve kendisine bal insanlarn dinde kesinlii Bu olmayan hkmler konusundaki ve hareketlerinden tarafndan stn kendisinin taklit edilmesi nedeniyle sorumludur (Keskin, 2007:89). konuma gelebilmek, onaylanmas gelene ulema ve ii zorlu talebeleri dindarlnn bu makama fkh zerindeki

uzmanlnn kabulne dayanmaktadr (Flal,2007:210). Kiinin kadar aamalardan gemesi gerekmektedir. Arapa, mantk, belagat, slami bilimler ve Caferi fkh renilmelidir. Kabiliyetli olduuna kanaat getirilenler ii hadis, tefsir ve fkhn detayl olarak renmektedirler. Bu eitimle birlikte Kuran ve snnetten hkm karma dzeyine ulaanlar mctehid makamna ykselmektedirler. Bahsi geen aamalarn baaryla geilmesi itibariyle taraftar toplamalar ve talebe
6

1988 ylnda yazd eytann Ayetleri adl kitap nedeniyle slam dnyasnn tepkisini ekmi ve dnemin ran lideri Byk Ayetullah Humeyni tarafndan ldrlmesi iin fetva verilen Hint asll ngiliz yazar.
10

durumlarna gre srayla ce Huccet-l slam, sonra Ayetullah ve nihayet Byk Ayetullah (Ayetullah el-Uzma) sfatlarn hak ederler (Flal, 2007: 215). Toplam ii nfusunun, dnya genelinde mslman demografik yapnn %10-15 kadarn oluturduu tahmin edilmektedir (Congressional Research Report, 2006) ki bu da bir milyar yz milyon nfusluk mslman demografinin yz otuz milyon kadarn oluturduklar anlamna gelmektedir (Keskin, 2007: 95). Dnya zerindeki ii dalm da Congressional Research Service in 24.01.2006 raporuna gre aadaki gibidir:

ii demografinin slam Dnyasndaki %10 15lik oran ilk bakta bir dezavantaj gibi grnse de; rana salayabilecei temel jeopolitik avantaj, slam corafyasnn hemen her yerine dalm olmasdr. zellikle Orta Douda, ii Uyan olarak adlandrlan srecin, Krfez lkeleri ynetimlerinin zerinde yaratt panik havasnn, sz konusu nedenden kaynakland dnlmektedir. Zira, ii Uyan olarak adlandrlan sre, jeopolitik ve sosyo politik dinamiklerden tr hzl bir domino
11

etkisi oluturabilecek mahiyettedir. Bu nedenle rann ii demografiyi d politik bir avantaj ve mdahale zemini olarak alglamas kanlmaz grnmektedir. zellikle 2003 Irak mdahalesi sonrasnda yaanan atmalar, Arap etnisite temelindeki kimlik tanmlamalarnn, yerini mezhepsel ayrlklara brakabildiini gsteren bir dnemi iaret etmektedir. Dolaysyla, ii kimlii politik bir olgu ve birok lkede; statkoya kar direniin sembol haline gelebilmektedir. Bu duruma; Pasdarann lke topraklar dnda paramiliter aktivite rgtleme hususundaki performans da eklenince; tehdidin kayna salt retorik bir alana skmamakta; aktel bir gereklie dnmektedir. Belirtilenlerin ardndan bu kez rann tarihsel dinamikleri zerine durulacaktr. Bylelikle; rann kltrel, antropolojik ve sosyolojik tortularnn gnmze brakt yansmalar aktarlmaya allacaktr.

RAN IN GNMZE UZANAN TARHSEL SREC Tarihsel perspektiften yoksun analizler ile ran

incelendiinde Hamasa, Lbnan Hizbullahna verilen paramiliter destek ya da Taliban ile mcadeleden Hazara Toplumuna duyulan politik ilgiye kadar birok faaliyet; Tahrann revizyonist tutumu ile aklanabilir. Oysa rann bgn gerekletirdii hemen tm rtl operasyon, g projeksiyonu ve vekaleten sava sahas; ran tarihinin bizatihi kendisine sahne olan corafyadr. Baka bir anlatmla, gnmz ran jeopolitik etki ekseni ile ran Tarihi olarak adlandrdmz olgunun yakndan ilgisi vardr. Zira ran Tarihi olarak adlandrlan dnemin snrlar gnmz rannn da yaam alann oluturmaktadr. ran Tarihi; batda Frat Nehri, douda ndus ve Seyhun Nehri, kuzeyde Kafkasya, Hazar Denizi ve Aral Gl, gneyde ise Basra Krfezi ve Umman Denizi arasnda kalan blgede yaanan
12

olaylar

kapsamaktadr ran,

(Encyclopaedia

Iranica).

Bu

blge

gnmzde

Azerbaycan,

Afganistan,

Trkmenistan,

Tacikistan, zbekistan, Trkiyenin dousu, Irak ve Pakistann baz blgeleriyle snrlanmtr. Hakimiyeti bu corafya iinde gereklemi olan ran Tarihi alt temel dnemde incelenebilir: Erken Dnem (M.. 3200; M.. 625) slamiyet ncesi Dnem (M.. 625; M.S. 651) Ortaa da ran (651; 1501) Erken Modern Dnem (1501; 1925) Ge Modern Dnem (1921; 1979) ran slam Cumhuriyeti (1979- ...)

ERKEN DNEM ran Platosunda bulunan birok kalnt, bu blgede ranl kabilelerin glerinden nce de baz medeniyetler olduuna dair kantlar barndrmaktadr ancak ilk nemli ran medeniyeti Mezopotamyann dousunda yaklak olarak M.. 3000lerde ortaya kan Elamllar olmutur (Iran Daily,Panorama;03.03.2007). M.. 9 ve 10. yy. larda Modern ranllarn atas olan Aryan kabileleri, bugnk Ukraynann dousu ve Rusyann gneyinden ran Platosuna gelmilerdir. Milattan nceki bu son milenyumda blgede bulunan Medler, Persler, Bakriallar ve Partlarn, demografik yapnn byk ksmn oluturduu anlalmaktadr.

SLAMYET NCES DNEM Blgede vermesiyle salayarak M.. 646da yl Asurlularn srecek Elamllara son

yaklak

otuz

Asur

dominasyonu 550lere

balamtr. M.. 612 de ise Medler Asurlulara stnlk hakimiyetlerini pekitirmilerdir. M.. gelindiinde ilk bilinen insan haklar bildirgesinin sahibi olan Byk
13

Sirus nderliinde Ahameniler, Medler ve Persler den oluan bir imparatorluk kurarak yaklak yz sene boyunca blgeye hkmetmilerdir. zellikle Sirus dneminde Lidya ve Babilin igali ile Msrdaki kazanmlar, bu imparatorluu ran Tarihinde nemli bir yere tamtr. M.. 5. yy. da Byk Dariusun krallyla birlikte Pers mparatorluu tarihin en byk imparatorluklarndan biri olmutur. Darius dneminde askeri ve ticari amalarla biri Suadan Mezapotamyaya, dieri ise Babilde Hindistana uzanan ahi ad verilen iki byk yol yaplm, Satraplar7 birbirlerine balanmtr8. Bu yzyl iinde Yunanllar la yaplan iki byk sava sonucunda alnan yenilgiler ve M.. 4.yy. da Msrdaki baarszlklar, Pers mparatorluunun k dnemine girmesine neden olmutur. M.. 331 ylnda Byk skender in Gaugamela da Persleri hezimete uratmas sonucu ran corafyasnda Helenistik dnem balamtr. skenderin lm zerine komutanlar arasnda paylalan topraklardan bazlar M.. 3. yy. da Partllar tarafndan bir araya getirilerek tekrar kkeni ranl bir topluluun eline gemitir. Part mparatorluunun hkm be yz yl boyunca srm, M.S. 224 te tebalarndan bir grup olan Sasaniler tarafndan sonlandrlmtr. Sasani meydana hakimiyeti, Bu ran uygarl iin ok nemli ve

ilerlemelerin kaydedildii ge antik dnemi kapsayan bir srete gelmitir. dnemde komular Romallar Bizansllar la byk ve uzun soluklu mcadelelere girilmi, bu mcadeleler Mezopotamya, Ermenistan ve Levant (gnmzde Lbnan) zerinde sz sahibi olabilmek iin yaplmtr. Yorgun imparatorluk, gneyinde ykselen slam glerinin 630 lu yllarda
7

Darius un imparatorluunu yaklak 20 paraya blerek bana gl yneticiler atad kk devletlere verilen ad. 8 www.iran.ir
14

balayan aknlarna ok dayanamam ve 651 ylnda yklmtr. Blge ise, 632 ylnda El- Kadisiye Savanda slam glerinin zaferi zerine slamn yaylmasna elverili hale gelmi ve rann gnmzde de devam eden slam ile olan birlikteliinin balangc olmutur. ORTAA DA RAN slami igaller dnemi randa temel olarak iki gelenei krmtr: ran kltrnn tekeli ve blgenin yaygn dini olan, ran kltrnde de nemli yer tutan Zerdtlk9. Ancak ran corafyasnda da hkm sren Emeviler ran uygarlndan oka etkilenmiler, yani sre ran kltrnn kne deil; aksine, gerek idari, gerek mali konularda ran kltrnn Arap kltr ile kaynamasna neden olmutur. slam mparatorluu nun ilk dneminde kullanlan paralarn Sasani altnlar olmas bunun en arpc rneklerinden biridir (numismatic.orgAmerican Numismatic Society,Early Islamic Coins;15-16-17-18-19-20-21) . Emeviler dneminde hakim paradigma olduu bilinen Arap milliyetilii, ran halknda honutsuzlua sebep olmutur. Zira ranllar da dier Mslman olduu halde Arap olmayan toplumlar gibi Emeviler tarafndan Mavali olarak tanmlanm ve ikinci snf insanlar olarak grlmtr. Emeviler zamannda var olan ii kartl da randaki baz gruplar zerinde olumsuz etkiler yapmtr. 743 ylnda Emevi halifesi Abdlmelik in lmesiyle birlikte ran corafyas da, tpk tm Mslman corafyas gibi, bir i sava dnemine girmitir. 747 ylnda, azad edilmi Pers bir kle
9

Yaklak 3.500 yl nce Zerdt tarafndan ran'da kurulmutur. M 600 ve MS 650 yllar arasnda Pers mparatorluu'nun resmi dini olmutur.ranllarn mslmanlktan nceki dini olarak bilinmektedir. Zerdtlk, tek tanr olan Ahura Mazda inann retmektedir; en nemli zellii, en eski tek tanrl din olarak kabul edilmesidir. Gnmzde Zerdtlke dnya apnda inananlarn saysnn 250,000 civarnda olduu tahmin edilmektedir. Zerdtiler Batl kltrlerde sanld gibi atee tapmazlar. Zerdtiler dnyada bulunan elementlerin saf olduuna ve atein tanrnn veya irfan olduuna inanrlar.
15

olan Ebu Mslim Horasani nderliinde Emevilere kar balatlan isyan giderek yaylm, 749 ylnda Kufedeki askerler tarafndan halife ilan edilmi mezhep lideri Ebul Abbasn 750 ylnda yklan Emevi Hanedanlnn yerine gemesiyle Abbasi hkmranl balamtr (Lewis, Ortadou; 2007, 96). Abbasilerin ilk deiiklii, bakenti amdan Irak snrlar ierisine tamak olmutur; ki bu blge yllarca Pers kltr ve tarihinden bilfiil etkilenmitir. Abbasiler dnemi, slamn ran kltrnden esinlenme asndan zirve yapt dnemlerden biri olmutur. Gerek bakent deiiklii, gerekse Arap aristokrasisinin yerini alan Pers brokrasisi buna neden olmutur. Zamanla Abbasi halifesinin gc ve etkisinin azalmasyla ran corafyas diye tanmlanan blgede hakim birok farkl g merkezinin belirdii grlmtr. 9.yydan itibaren Tahiriler Horasanda, Saffariler

Sistanda, Samaniler ise Buharada etkili hale gelmilerdir. Bu dnem rann yeniden bamsz olma ynnde kprdanmaya balad bir srece elik etmitir. Her ne kadar Abbasiler ismen varlklarn 1258deki Mool igaline kadar devam ettirmi olsalar da blge ounlukla Seluklular ve Gaznelilerin etkisi altnda kalmtr. Bu dnemde ranl brokratlar, blgede hkm sren devletler iinde nemli grevler almlar, Sasani metinleri Arapaya evrilmi, Sasani saray protokol ve idari yaplanmas adapte edilmitir (Lewis, Ortadou; 2007, 100-101). Kitlelerin mensup olduu mezhepler asndan baklacak olursa, dnemin ran bugnn aksine %90 lara varan oranlarda Snnidir10. Bu olgu, Erken Modern Dnem iinde greceimiz Safeviler e kadar byle srecektir. Ancak Safevilerin iktidara geliiyle ran corafyasnda iilikin ana mezhep olarak ykselii grlecektir. Safevilere kadar olan dnemde ran corafyas, salt bir gcn mutlak egemenlii iinde kalmam; siyasi olarak istikrarsz bir dnem geirmi olarak kabul edilebilir. Blge

10

Ayetullah Murtada Mutahhari

16

zerindeki hakimiyet ounlukla Mool ve Trk kkenli devletlerin elinde olmu; Timur, Karakoyunlular ve Akkoyunlular da bu dnem ierisinde hkm srmlerdir. ERKEN MODERN DNEM Safevi Hanedanl birok tarihinin perspektifinden rann modern devlete Safevi gei Ailesi srecinde yelerinden ilk adm birinin olarak rann grlmektedir.

kuzeybatsnda Trke konuulan blgesi Azerbaycanda kurduu Safevi tarikat geni kitleler iinde yaylarak Anadolu ve Suriye ye kadar uzanm, tarikat eyhleri nderliinde Kafkas Hristiyanlarna kar seferler dzenlenmitir. Bu airetlerden Trk olanlar Safevi tarikatn desteklediklerini gstermek iin balarna sardklar krmz sarklar nedeniyle kzlba olarak adlandrlmlardr. Bu dnemde, hem ran corafyasnn bugnne temel olacak inan esaslarndan Alevilik ve 17. yy. dan itibaren de iilik in yaygnlamas gereklemi, hem de modern ulusdevlete giden yolun temelleri atlmaya balanmtr. ah smail tarafndan kurulan ve 1587-1629 yllar arasnda tahtta bulunan ah Abbas zamannda en gl dnemini yaayan, Trk kkenli bu hanedanlk komusu olan bir dier Trk imparatorluu Osmanllarla da mcadele ierisine girmitir (nder, 2005: 113). zellikle Anadolu daki Alevileri kkrtma ihtimali, Osmanllarca bir tehdit olarak grlm, Yavuz Sultan Selim zamannda bu nedenle birok kez kar karya gelinmitir; ki bunlardan en bilineni Osmanl zaferiyle sonulanan aldran Sava dr. Gnmz rannn bat komusu olan Osmanllar ve devamnda da Trkiye ile snrlar temel olarak 1639 ylndaki Kasr- irin Antlamasyla belirlenmi, snrn tam olarak izilmesi ise Ge Modern Dnem de ele alnacak Rza ah dneminde 1937 ylnda gereklemitir (Oran [ed]; 2001,363). Safevi Hanedanl varl boyunca sadece Osmanllarla deil, Portekiz Donanmas ve zbek Kabileleri ile de mcadele iine girmitir.

17

zellikle Afganistanda yaanan mcadele, gnmz dinamiklerinin yeni olmadn gstermesi bakmndan nem arz etmektedir. 18. yy. banda Kandaharda kan isyanda Safevi Ordusu baarszla uram ve Afganlar, Safevi Hanedanln sfahana kadar ilerleyerek ykmlardr. 1735'te Nadir ah ran'n kontroln ele geirerek Afganlar pskrtm ve Afar Hanedanl tahta kmtr. Uzun zaman hkm sremeyen Afarlar , 1794 ylna kadar yaklak 40 yl tahtta kalan Zend Hanedanl takip etmitir. Kaar Hanedanl boyunca (1794-1925) bakent olarak gnmzde de bakent olan Tahran kullanlmtr. Bu dnemde Kaarlar, Rus- ran Savalar nedeniyle Rusya ve ngiltere ile imzalad Glistan ve Trkmenay Antlamalar sonucunda lke topraklarnn yarsna yaknn kaybetmitir. Bu dnemin ranna, Byk Britanya- Rusya emelleri arasnda varln srdrmeye alan bir lke olarak baklabilir. 19 ve 20. yy. larda ran, anayasal tartmalarn yaand yeni bir dneme adm atmtr. Hanedan her ne kadar uzun sre ayak diretmi olsa da 1906 ylnda, Hanedanlkn da egemenliini srdrd meruti monariye dayanan bir dnem balam ve ilk meclis almtr. 1908 ylnda Byk Britanya tarafndan Kuzistan blgesinde bulunan petrol, anlan lkenin blgeye olan ilgisini arttrm ve rann kaderi Rusya- ngiltere arasnda 1907 ylnda imzalanan, Byk Oyun diye de tanmlanan antlamaya braklmtr. I. Dnya Sava srasnda ran her ne kadar tarafsz kalm da olsa, Rusya ve Byk Britanya tarafndan igal edilmitir. Bu dnemde rann tamamen yabanc devletler kontrolne girdiini sylemek yanltr zira her ne kadar lke igal altnda da olsa Ahmed ah, Tahrandaki saraynda egemenliini devam ettirmektedir. Ruslarn i dinamikleri gerei (Ekim Devrimi) imzaladklar, BrestLitovsk Antlamas sonucu savatan ekilmesi zerine ngilizler ran himaye altna alm; fakat bu
18

himaye

baarsz

olmu

ve

uzun

srmemitir.

Anayasal

hareketlerden dolay gcn iyice yitiren Kaar Hanedanl, aktif olarak bu akmn iinde bulunan ve darbeler dneminde g kazanan kyl bir Fars ailesinin ocuu olan ve Kazak Tugaynda subaylk yapm Rza Han tarafndan 1925 te sonlandrlmtr (Oran [ed],2001). Rza Han, nce meclis ve ran ynetimi zerinde etkili olmutur. 1921 ylnda ah gen sivil reformcu Seyyid Ziya Tabatabaiyi babakan olarak atamaya zorlam, kendisi de ordu komutanln stlenmitir. 1923 te babakanlk makamna geen Rza Han 1925 te kral olarak ah unvann alm, Rza ah Pehlevi olarak anlmaya balanmtr. GE MODERN DNEM Rza ah Pehlevi 1925-1941 yllar arasnda iktidarda kalmtr. Bu sre ierisinde milliyeti, anti-komnist, reformist ve sekler bir ynetim tarz belirlemitir. Kurduu hanedana koyduu Pehlevi ad eski Pers kabilelerinden birinin addr. Bu durum ahn milliyeti tutumunun en ak gstergelerinden biri olarak kabul edilmektedir. Rza ah Pehlevi iktidarda kald sre ierisinde batdaki komusu Mustafa Kemal liderliindeki Trkiye ile yalnzca iyi ilikiler kurmaya almakla kalmam, Kemalist Trkiyeyi lkesi iin bir model olarak da grmtr. Bu balamda ah ilk yurtd gezisini 1934te Trkiyeye yapm, yine ayn yl iinde Milletler Cemiyeti Konseyi adaylndan Trkiye lehine ekilmi, Mustafa Kemal in lm zerine Sarayda bir ay yas ilan edilmitir (Oran [ed], 2001: 357-359). Rza ah dneminde Trkiye ile ran arasnda 1926da Dostluk-Gvenlik Antlamas ve 1937 ylnda blge lkelerinden Irak ve Afganistan n da katlmyla bir tarafszlk ve saldrmazlk antlamas olan Sadabad Pakt imzalanmtr (Oran [ed], 2001: 360-368). ahn II. Dnya Savann ortasnda devrilmesiyle

19

yerine olu Muhammed Rza ah Pehlevi tahta kmtr11. II. Dnya Sava, tpk birincisinde olduu gibi rann Rus (SSCB) ve ngilizlerce igaline sahne olmutur. Mttefiklerin Rza ahn Alman yanls olduuna dair inanc, savan kaderi asndan hayati bir nem arz eden petrol koruma amacyla lkesinin igale uramasna neden olmutur. ah tahttan indirilerek Gney Afrikaya srgne gnderilmi, yerine ise ngiliz yanls olarak bilinen olu Muhammed Rza ah Pehlevi getirilmitir. 1943 ylnda Tahran Konferansnda mttefik lkeler sava sonras iin rann bamszln Tahran Deklarasyonu ile garanti altna almlarsa da; bu antlamaya ramen Sovyetler, rann kuzeybatsndan kmak bir yana, blgede sosyalist nitelikli iki zerk cumhuriyet kurdurarak etkinliini pekitirmitir. Sovyetler Birlii randan 1946 ylnda petrol yataklar iletmesine dair imtiyazlar elde ederek igali sonlandrm ama ABD nin ran yanls ak tutumu zerine bu imtiyazlar resmiyet kazanmamtr. Muhammed Rza ah Pehlevi dnemi rann batya en ak dnemlerinden biri olmutur. Bu dnemde zellikle ABD ile yaknlaan ran, blge liderliinde de Trkiye ile amansz bir rekabet iine girmitir. Bu dnemde ran iinde birok iktidar deiimi de meydana gelmitir. Sadece 1951e kadar olan dnemde tam 6 babakan deimi ve bu tarihte Babakanlk makamna gelen Musaddkn, arkasna komnist Tudeh Partisi ve ii ulemay da alarak ran petroln milliletirmesi bir krize neden olmutur. Baarsz bir ka darbe denemesinin zerine 1953 ylnda CIA tarafndan MI6 destekli organize edilmi olan Ajax Operasyonu, emekli General Fazlullah Zahidi nin Musaddk devirmesine neden olmutur. Bu dnemden itibaren ran, slam Devrimine kadar ah n mutlak kontrolnde kalmtr. 1955 ylnda Badat Pakt ve mteakiben devam niteliindeki

11

www.iran.ir
20

CENTOya imza atarak bat dnyasyla da yaknlatn gsteren ran, 1962de ahn ekonomik, sosyal ve idari alanlardaki reformlarna sahne olmu, bunlarn en tartlann Ak Devrim olarak da adlandrlan toprak reformu oluturmutur. Ak Devrim in ii ulemann mlkiyetinde olan vakf mallarna el koymas, ekonomik alanda ar ad verilen esnaf-tccarn etkisini azaltmak amacyla yabanc sermaye yatrmlarn tevik etmesi, genel olarak reformlarn baarszl ve batl politikalar, halk ve ii ulemann muhalefetlerini arttrmalarna neden olmutur. 1963 Hazirannda Byk Ayetullah Humeyninin de ba ektii birok ayaklanma meydana gelmi, idam Humeyni, cezasna ah hedef alan ancak aklamalarndan dolay arptrlm

ulemann direnii zerine infaz edilmek yerine 18 ay boyunca tutuklu kalm, daha sonra nce Trkiye, Irak ve en nihayetinde Fransa ya srgne gnderilmitir. Ekonomik olarak hedeflenen kalknmann gereklememesi ve halkn refah seviyesinin dkl, i politikada aha ynelen tepkileri her geen gn arttrmtr. D politikada ise 1970 lerde ykselen petrol fiyatlaryla artan gelirler ran ordusunun modernizasyonun finanse edilmesini salayarak, rann blgede, zellikle de Basra Krfezinde, ABDnin de destekledii bir g olarak sivrilmesine neden olmutur. Bu dnemde imzalanan uluslararas antlamalar, ran n blgede baat g olarak belirdiini ve komularyla ilikilerini greceli olarak dzelttiini ortaya koymaktadr (Oran [ed], 2001:802-803). RAN SLAM CUMHURYET slam Devrimine giden gelimelerin tohumlar 1978de byk halk gsterileri ile atlmtr. Grevler ve gsteriler giderek younlaarak ekonomiyi fel edince ah areyi Ocak 1979 da lkeyi terk etmekte bulmutur. 1 ubat 1979 gn srgnde bulunduu Paristen Tahrana gelen Byk Ayetullah Humeyni sadece siyasi deil dini bir lider olarak da kabul edilmitir. ah yanllar ile devrimciler arasndaki mcadele ok uzun srmemi
21

ve

11

ubatta

devrim

taraftarlar

mcadelelerini

zaferle

noktalamlardr. 1 Nisan da ise ran slam Cumhuriyetii ilan edilmi; bylece Pehlevi Hanedanl da tarihe ran adna son monari olarak gemitir. Aralk 1979 da Humeyni lkenin dini lideri olarak seilmi ve randa teokratik dnem balamtr. Devrimin dinamiklerine bakldnda devrime neden olarak ekonomik geri kalmlk, batl reformlara ulemadan gelen tepkiler ve otokrasiye olan ortak nefret gsterilebilir. Ekonomik olarak her ne kadar 1970lerde ykselen petrol fiyatlaryla birlikte rann petrol gelirlerinin artmas ran iin nemli bir ans olutursa da, bu refahn halka yanstlamamas, zenginfakir arasndaki gelir uurumunun gn getike derinlemesi ve petrol gelirlerinin azmsanamayacak ksmnn da askeri modernleme ve baarsz reformlara gitmesi aha kar tepkilere neden olmu, bu tepkilerin bir paras olan byk grevler ekonomiyi bir ksr dngye sokmutur. Humeyninin oynad en nemli rol ise muhalefeti birletirmesi, aha kar tek cephe oluturarak eletirileri ustalkla ve kurnazlkla aha ynlendirmesi olmutur. Devrimden sonra da Humeyni yandalar dndaki fraksiyonlar baaryla tasfiye edilmitir. Dini kanattaki slami cumhuriyete kar olan, mehdi gelmeden bahsi geen idari yapnn kurulamayacana dair endie tayan slami gruplar Humeyninin fetvalaryla (itihad) pasifize edilmi, sol rgtlenmeler ve siyasi haklar isteyen gruplar ise beklediklerini bulamamlardr. Bahailerin tutuklanmas, komnist Tudeh Partisinin

kapatlmas yukarda belirtilenlere rnek tekil etmektedir. Austos 1979 da slami Cumhuriyet Partisi iindeki din adamlarnca kurulan Devrim Muhafzlar bu gei dneminde aktif rol oynam, parti iindeki din adamlar da meclisteki ounluu ele geirerek halkn %99 onayyla slami Anayasann kabul ve Humeyninin baa gemesinde etkin olmulardr.

22

Devrimden sonra, devrimin sreklilii bakmndan iki etmenin kilit role sahip olduu dnlmektedir. Bunlardan biri ran - Irak sava; dieri ise batl gler karsnda rann kendisini konumlandrma yntemidir. ki lke arasnda ah zamanndan beri sregelen snr atmalar, ran slam Devriminden sonra ii lider Humeyninin baa gelmesi ile farkl bir boyuta tanmtr. Artk sadece I. Dnya Sava ndan miras kalan snr uyumazl deil, ayn zamanda slam Devriminin Iraktaki ii ounluu kkrtabileceine dair ekinceler, rann arln i siyasete vermesi ve devrim dinamikleri nedeniyle ABD desteinden yoksun kalmas, rnein Amerikan Bykelilii igali, Irak Devlet Bakan Saddam Arap topraklar saylan Huzistana saldrmaya tevik etmitir. Sava 1980 - 1988 yllar arasnda srm, her iki taraftan toplam yaklak olarak bir milyon kiinin hayatna mal olmu; neticede savan mutlak bir galibi kmamtr. Buna ramen, sava ran asndan birletirici bir rol oynam; devrim, sava boyunca sreklilik kazanma frsat bulmutur. zellikle Gney Azerbaycanda kapsaml ve milliyetiayrlk vatanseverlik odakl hareketlerin; bir ran daha geni ile milliyetilii

dengelenmesi ve sava dnemi koullarnn yaratt psiko politik faktrler ile lke btnlnn ve devrimin yerlemesinin salanmas mmkn olmutur. Dier yandan, Humeyni rana hedefler gstererek i dinamiklerin odak noktasn d politikaya evirmitir. Bunun en somut rnei ABD ve srailin yeni dman olarak alglanmas ve bu erevede gelien ABD Bykelilii baskndr. Basknda 52 ABD grevlisi Humeyni yanls renciler tarafndan 444 gn boyunca esir tutulmu, elilik grevlilerini kurtarmaya ynelik ABD operasyonlar da baarszla uramtr. 1989da Velayete Fakih12 doktrinine
12

gre iiler in

slami ynetim olarak da bilinen Velayet-e Fakih kavram, hukukularn vesayeti

23

nderi olan Humeyninin lmesiyle boalan rehberlike halihazrda da liderlii devam eden Ali Hamaney getirilmitir. ran bu sre ierisinde sadece i ilerinde

honutsuzluklar ya da insan haklar konusunda batl devletlerle olduu gibi mezhep farkndan dolay Arap lkeleriyle, rejim ihrac abalar nedeniyle de Trkiye gibi laik lkelerle sorunlar yaam ve terrizmin destekilerinden biri olarak grlmtr (US Department of State, 2007). Bu aktarlmasna noktaya kadar rann Bu tarihsel arka plannn rann

allmtr.

aamada,

gnmz

oluturan sosyo ekonomik ve politik yelpaze aktarlacak, olayl 2009 seimlerinin ifrelerinin zlmesi amalanacaktr.

(jurists guardianship) anlamna gelmektedir. Dini kurallarn toplumsal hayatn ieyii ile ilgili kurallar belirlediine inanlan eriat kurallarna gre ynetilen sistemde, Rehber ayn zamanda yarg organnn denetleyicisi ve uygulaycsdr

24

BLM 2 RAN SLAM DEVRMNE GDEN YOL VE SONRASI

SOSYO POLTK VE SOSYO EKONOMK BASKI VE IKAR GRUPLARI

25

11 ubat 2009da 30. Yln dolduran ran slam Devriminin mr, olmam, kimi aratrmaclarn ngrlerinin aksine ksa sreli uluslararas ilikilerin Souk Sava ve sonras

dnemdeki baat gc ABDye kart bir rejim oluturmasna13 ve birok i siyasi karklkla mcadele etmesine karn; temel deerlerine bal kalarak gnmze kadar gelmitir. Bu sre iinde ran yalnz siyasi rejimi ile deil, d politikasyla da farkllam ve kendini Souk Sava sonras konjonktrde etkin bir blge lkesi olarak konumlandrmtr. Bu almann perspektifi ile ran; Kafkaslar, Orta Dou, Orta Asya ve Avrupa olmak zere drt farkl stratejik ekseni etkileme kabiliyetine sahip konumu, petrol ve doalgaz rezervleri, radikal ynetim ekli slami cumhuriyet ile mevcut sosyopolitik kutuplamann slam faktrn tayabilecek potansiyele sahip blgesel bir g olarak deerlendirilmektedir. slam Cumhuriyeti tarihi boyunca, 1979dan beri rann i dinamikleri ile d politika gndemi ve yaklam karlkl olarak birbirlerini dorudan etkilemilerdir. Bu nedenle, rann uluslararas sistemdeki yeri, Orta Dou Blgesindeki rol, slami rejimin gelecei ile ilgili analiz ve deerlendirmeler yapabilmek iin ncelikle ran slami Rejimini, sonrasnda ortaya kan siyasi tabloyu ve gnmze kadar uzanan i istikrarszlk ortamn irdelemek nemlidir. 1979 ylnda ahn devrilmesinin ardndan, slami

cumhuriyetin inandrcl ile birlikte halkn devrime olan ball da gnmze kadar nemli lde muhafaza edilebilmitir. ran slam Cumhuriyeti, 8 yl sren ran- Irak Savann ykc etkilerine, uluslararas izolasyonlara ve kurucu lider Humeyninin lmne ramen ayakta kalmay baarabilmitir. ran Halk, slami rejimle ynetildii 30 yl boyunca siyasi kltr ve ideolojinin
13

Radikal slami ynetim ekli ile blgesinde ve dnyada farkllaan, ABD ve srail emperyalizmine kar olan ran Rejimi drst, doru ve ahlakl yapnn slami ynetimde olduu vurgusuyla ne kar. Bu durum dnyann sper gc olan ABD nin karsnda ideolojik anlamda bir rakip olarak alglanmasna neden olabilir.

26

vurguland bir sosyal dnmden gemitir. Etkin ve sosyal kontrol mekanizmalar gl bir slami siyasi kltrn ina edilmesi, rejimin sz edilen baarsnn anahtar olarak deerlendirilmektedir. ran iinde devrime; lkenin siyasal, toplumsal, ekonomik, ve hukuk yapsn deitiren bir afet denmitir (Cleaveland: 2008; 467). Monarinin tamamen ortadan kaldrld, eriat kanunlarnn uluslararas kabul gren hukuk kurallarnn yerini ald ve yeni dini elitlerden oluan bir sekinler snfnn oluturulduu sistem, halkn byk ounluunun destei ile kurulmutur. Radikal sadan, sol hareket ve gruplara kadar birok farkl gr iinde barndran ve bu anlamda nitelikli bir ounluu temsil ettii dnlen devrim yanls kitle, gerekte devrim sonrasnda olumas muhtemel siyasi gr ayrlklarnn ve siyasal yaamda kendilerini yeniden konumlandracak hiziplerin temelini oluturmaktadr. Temel siyasi hizipler randa i ve d siyasetin dinamiklerini belirleyen en nemli faktrler olarak deerlendirilmelidir. Devrim sonras randa ncelikle i siyasi

ortam, devrim ncesinden miras alnan sa ve sol gruplar arasnda ekonomik temelli dnce farkllklarnn konu edildii bir anlamazla sahne olmutur. Politik farkllklarn uyum iinde ynetilmesinin kritik nemi haiz olduu bir dnemde, devrimin karizmatik lideri Byk Ayetullah Humeyninin lmn, randa devrimin hangisinin cumhuriyeti, veya slami ve ekonomik ya temellerinden da baskn hangilerinin yaatlacana

olacana ilikin tartmalarn younlamas izlemitir. Szkonusu tartmalarn sonulanmas yalnzca rann i siyasi parametreleri iin deil, Orta Dounun dinamikleriyle birlikte, siyasal slamn ve Samuel Huntingtonn Medeniyetler atmas tezinin geerlilii iin de kritiktir. Anlan konularn derinlenmesine incelenebilmesi iin bu blmde, ncelikle ran slam Devriminin nasl gerekletii, ardndan slami rejimde ynetim ve siyasi kltr, son olarak da rann sosyo-kltrel ve
27

ekonomik yapsn belirleyen bask ve kar gruplar incelenecek ve ran siyasi yelpazesi anlamlandrlmaya allacaktr. 1979 RAN SLAM DEVRM randa slami Devrimden nce ynetimde bulunan ahn politikalarnn halk arasnda neden olduu honutsuzluk, randa slami devrime giden yolun nn aan nemli bir etmendir. ran slam Devriminin baars ou aratrmac tarafndan ahn politikalarnn baarszl olarak deerlendirilmitir. Genellikle kendi iktidarn pekitirmek meruiyetinin zerine ve younlam nemli ah bir politikalarnn, ilevselliinin

blmn Bat ile uyumlu ilikilere dayandrmas, halk arasnda sz edilen honutsuzluun temel nedenlerinden biri olarak grlebilir. Batl tanmlanmtr. ynetim ah modelinin ise iki ana esi ekonomik

liberalleme ile birlikte saydam ve katlmc demokrasi olarak ynetimi ekonomik liberalizasyonu gerekletirme konusunda gl admlar atmaya almasna karn; otoriter bir anlaytan demokrasiye geememesi, Bat yanls monarik ynetimin dinamiklerini anlayabilmek iin kmaz olarak grlmelidir. ah ran Halknn mevcut rejimden rejiminin devrilmesi ve yerine slami cumhuriyet kurulmasnn honutsuzluuna neden olan sosyoekonomik nedenler, ran slam Devriminin ideolojik altyaps ile birlikte devrime yn veren olaylar incelenmelidir.

Sosyo- Ekonomik Nedenler Muhalif gruplar bastrmak ve halk arasndaki poplariteyi arttrmak iin 1963 ylnda uygulamaya konulan reform program, ahn destek yitirmesinin arkasnda yatan en nemli sebeplerden bir olarak deerlendirilmektedir. ahn ve Halkn Devrimi olarak bilinen Ak Devrim, 26 Ocak 1963de kabul edilmitir. Anlan devrim kapsamnda, toprak reformu, devlete ait fabrikalarn
28

zelletirilmesi, kadnlarn haklarn da koruyan yeni bir seim kanunu, ormanlarn milliletirilmesi, kyl eitim birliklerinin kurulmas, ve iilere sanayi karlarnn bir blmn paylatrmay ngren bir plan hazrlanmasna karar verilmitir. ahn 1963 ylnda batl liberal ekonomi ve sosyal haklar dncesiyle uygulamaya koyduu Ak Devrim reformlar ise eitli nedenlerle aha kar olan honutsuzluu trmandrmtr. Anlan honutsuzluun en temel nedenlerinden biri toprak reformu ile ilgilidir. 1963 Ak devrim ile gerekleen toprak reformu feodal yapy ortadan kaldran ve toprak aalarn merkeze balayan bir reform hareketidir. Bata toprak yerine sanayilemede hissedar olma frsat bulan feodal sekinler honut gzkmtr. Ancak sanayi iilerinin maalarnn dk olmas ve millileen tarm alanlarnda tarm yapan iilerin de madur duruma dmesi nedeniyle halk rejime kar pozisyon almtr. Ayrca 1973de OPEC devletleri tarafndan uygulanan fiyat ykseltme politikalar sonucunda, dnyann nemli petrol reticilerinden rann da gayri safi milli hasla ykselmitir. Ancak GSMHnn bat kltrnn etkisine girmi sanayi ve ticaret burjuvazisi Butik snf ile geleneksel orta snf temsil eden Bazara snf arasnda dengeli dalmamas, snfsal uurumlar yaratm ve huzursuzluu trmandrmtr. Zenginleen butik snf yapay kabul edilebilecek batl kltrn etkisinde kalrken; bu durum, yaratmtr. Anlan atma, yapay batllamann etkileri olarak grlen pornografi, lks tketim, alkol ile gelenekselliin ikonlar olarak deerlendirilen din, ahlak ve dzen atmas ile simgelemitir (Ar, 2004: 334). te yandan, batllamak iin zenginlemeden faydalanamayan geleneksel, muhafazakar orta ar /Bazara Snf iin muhalefet zemini

ABDye bu kadar yakn olmak, tarihsel koullardan tr nemli bamszlk hassasiyetlerine sahip ran Halk tarafndan kabul edilebilir bir durum olarak grlmemitir.
29

ar snflarnn, sz konusu atma ortamnda ah rejimi ile ilgili baka ortak sorunsallar da bulunmaktadr. Hem batllama hedefi ve hevesi iindeki Butik Snf hemde hakszla uradn Farkl dnen Geleneksel Orta Snf, tepeden inen batllamann siyasi dzleme yansmamasndan ikayetidir. sorunlar olan sz konusu toplumsal gruplar iin, ah siyasi katlm forumu yaratlamam; batllamann tarafndan,

siyasi hayattaki gerei olan demokrasi yerine ah, Monari rejimine bal kalmay tercih etmitir. Siyasi katlmn, yani sorunlarn da vurumunun ynetilecei bir arena bulunamamas daha sonralar solcu, slamc ve bunlarn varyantlar kk muhalif rgtlenmeler ile kendini gstermitir ki; aslnda bu rgtlenmeler 1978-79 arasnda devrime katk salayan rgtler olacaklardr. deolojik Nedenler: Velayet-e Fakih kavram ve slami Rejim Kitleleri aha kar Devrimini gerekletiren harekete geirerek, ran slam Byk Ayetullah Humeyni,

Byk

devrimin ideolojik alt yapsnn da hazrlaycs olmutur. Bu nedenle ran slam Devrimi ve gnmz rejimini analiz edebilmek iin, Humeyninin dnce ve eserlerinin dikkatle incelenmesi gerekmektedir. Byk Byk Ayetullah Humeyni 1943 ylnda yazd Esrarn Kefi (Kashf Al- Asrar) isimli kitabnda ah tarafndan benimsenen engellenmesi, kltrnn ah dini dini okullarn kapatlmas, devlet ruhani vaazlarn ile mahkemelerin edildiini, karlk mahkemeleri

deitirilmesi politikalarn eletirmi; alkoln ve gnaha iten mzik tevik adorun monarinin (araf) dine yasaklanarak duymas kadnlarn plak sokaa kmaya tevik edildiklerini iddia etmitir. politikalarna sayg gerektiini, mecliste daha ok ruhaninin bulunmasn ve devlet yasalarnn dini yasalar ile uyumlu hale getirilmesi gereini vurgulamtr (Abrahamian, 1993: 19).

30

ah dneminde, en st dini yetkinlik makam anlamna gelen Ayetullah El Uzma sfatna sahip be kiiden biri olan adl kitabnda ise neden slami bir ve slami rejimin nasl Humeyni, slam Devriminin ideolojik altyapsn oluturacak olan Houkumat-e slami(1971) devrime ihtiya duyulduunu

yapsallatrlabileceini anlatmtr. Gnmz ii mezhebinin inanna gre Hz.

Peygambere sorulduu zaman Ali kardeim, varisim, vasiym, benden sonra da her inanann velisidir; sonra olu Hasan, sonra Hseyin sonra da Hseyinin evladndan dokuz kiidir diyerek 12 mam sralamtr. 12. mam Mehdi (Imam-e Montazar) babas Hasan el- Askerinin vefatndan sonra ortadan kaybolmutur ve bir gn drstlk ve adaleti salamak iin geri geleceine inanlmaktadr (Flal, 2007). Humeyni, Mehdinin dnne kadar doru yolu ve drstl topluma dini kurallar (eriat) nda gsterecek slami bir ynetimin gerekliliine inanr ve (Velayet-e Fakih) kavramn ortaya atar. Fakih toplumda hakem grevi grecek, Kuran retileri nda rnek alnacak ve model olabilecek yetkinlie sahip olan uzmanl temsil etmektedir. Temel olarak Fakih olgusu ve kurumuna neden olan mantk silsilesinin, peygamberden sonra imamlara gereksinim var ise, imamlar (son ve geri dnecek imam) yok ise mslmanlar kimin ynetecei sorusuna dayand aktr. Konuya bu adan baklacak olursa, ii dnyasnda dini liderlerin kitleler zerindeki geni ve gl otoritesi daha iyi anlalabilecektir. Kanmzca bu durumun uluslararas ilikiler anlamndaki temel yansmas; ran ve ii ekseni zelinde, birey bazndaki figrlerin daha gl bir nem ve belirleyicilik ile n plana kmalardr. Bu gerein, ii dnyasnda etkin olmak isteyen isel ve dsal gleri iki temel teolojik / politik seenee zorlad dnlmektedir. Bunlar: Birey bazndaki figrlerin iktidarn, sistemi ya

31

da kurumlar glendirerek dengelemek (rn, tek bir rehber yerine bir mollalar konseyi istemleri) Birey bazndaki geni figrler ile iyi bu ilikiler ekilde

gelitirerek

kitleleri

ynlendirme abas (rn, Irakl ii liderler ile mzakere abalar) Bu erevede baklacak olursa, Velayet e Fakih kavram, ran iin salt sembolik bir dini liderlikten ok daha fazlas; sistemin z, ruhu ve hatta bizzat kendisidir. Anlan kavram anlalmadan ve nitelikleri aktarlmadan, rana ilikin yaplacak hemen tm analizlerin geerlilii olduka kukulu bir nitelik tayacaktr. ran slam Devrimine Yn Veren Olaylar Byk Ayetullah Humeyni, 1963 Ak Devrim sonrasnda Amerikan yanllnn ran kltrn yok ettii ve rann Amerikann piyonu haline geldiini savunarak ah eletirmi ve nce Trkiyeye daha sonra da Fransaya srgne gnderilmitir. Humeyninin tutuklanmas dini ulemann ehri olarak bilinen Kumda ayaklanmalara neden olmu, sz konusu ayaklanmalar ok sayda kiinin lmyle sonulanan atmalarla bastrlabilmitir. Kumda Tebrizde kan atmalar yine lenlerin ansna 1978 ubatnda ok sayda ranlnn lmyle

yaplan anma trenlerinde, polis ve halk arasnda

sonulanmtr. Tebriz olaylar, devrimi tetikleyen olaylar zincirinin ba olarak kabul edilmektedir. Takip eden aylarda, zellikle Ramazan aynda Humeyninin srgn yeri Fransadan halk camilere, toplu ibadete armas ve ah rejiminin hakszlklarna kar harekete geme arlarnda bulunmasyla kk gruplarn din merkezli rgtlenmesi byyerek devam etmitir. ahlk rejiminin, Humeyninin otoritesini sarsmak iin dzenledii sinema kundaklama olay, devrimi tetikleyen ikinci olay
32

olarak gsterilebilir.

Bat kltrnn randa ki simgesi olarak

alglanan Abadan Rex sinemas kundaklanm, sz konusu kundaklamann bat kltrne kar dnceleri ile bilinen Humeyni tarafndan planland ne srlmtr. Olaydan bir sre sonra, Humeyniye ka tepki oluturmak isteyen ahn bu kundaklamay planlad renildiinde, ahn ve monarik iktidarn otoritesi nemli lde sarslmtr. ahn skynetim ilan etmesi, halkn polisten

ekinmeyerek etten duvar rmesi ve Humeyniyi rana geri aran sloganlar atmasyla ortaya kan durum karsnda; ah son olarak muhafazakar dinci kesimden yanda toplayarak otoritesini kurtarmaya almsa da, bunun da ie yaramamas zerine Ocak 1979 da ran terk etmitir. ubat 1979 Humeyninin rana ayak basmas, Bazergan geici hkmet bakan olarak atamasnn ardndan yeni rejim program okunmu, 1 Nisan 1979da ise resmen yeni rejim ilan edilmitir. RANDA SLAM REJM ve YNETM ran slam Devriminin (1 Nisan 1979) ardndan Byk Ayetullah Humeyni nderliinde uygulamaya konulan ynetim ekli slami cumhuriyettir. Kanun-i Esasinin (Anayasann) din kurallarna dayandrld bu sistemde, kanunlarn uygulaycln ise Anayasa Koruyucular Konseyi (Shoura-ye Negahban) ile birlikte devletin en yetkili makam olan Rehber (Velayet-e Fakih) yapar. ran Anayasasnn 110. Maddesine gre Rehber ayn zamanda bakomutandr, askeri istihbaratn kontrolne sahiptir, sava ve bar ilan etme yetkisine sahiptir (Diro, 2005: 39). randa bamsz bir g olarak nitelendirilen yarg erkini de elinde bulunduran Rehber, yarg organnn bana be yl sre ile grev yapmak zere bir mtehit atar. Ayrca, devrim ve dini uygulamalar ile ilgili meselelerin grld yksek yarg mahkemeleri de dorudan Rehbere baldr. Rehber ayn

33

zamanda ulusal karlara uygunsuzluunu veya anayasada belirtilen grevlerini yerine getirmedii gerekesiyle Danma Meclisinin 2/3 oy ounluuyla devlet bakann ve bakanlar kurulunu grevden alma yetkisine sahiptir. Byk Ayetullah Humeyninin lmnden sonra Rehber olan Ali Hamaney halen bu grevini srdrmektedir. ran rejiminin dini, devrimci ve poplist olmak zere temel nitelii ve Hamaneyin ilk ikisini salayabilecek kiisel zelliklerden yoksun olmas, (Moslem; 2002:83). Anayasa Koruyucular Konseyi (Shora-ye Negahban-e Qanun-e Assassi) bir dini uzmanlk meclisidir. 6s Rehber tarafndan atanan konsey yelerinin dier 6s yarg tarafndan nerilir ve meclis tarafndan onanr. Toplam 12 yeden oluan konseyde Rehberin atad 6 ye fakih olup; uygulamaya konulacak kararlarn slami retilere uygunluuna karar veren szkonusu 6 yedir. te yandan meclis tarafndan onanan dier alt ye, slami hukukun eitli branlarnda eitim alm olmaldr. Yarg yelerinin de Rehber tarafndan atand ve denetlendii dnldnde deerlendirilebilir. Koruyucular Konseyi Rehber tarafndan denetlenir ve gerek grmesi durumunda yeler grevlerinden azledilebilirler. Anayasa Koruyucular Konseyi, ran Anayasasnn 99. maddesine gre Rehber, Devlet Bakan ve slami ura Meclisi adna Uzmanlar Meclisi seimlerini denetleme yetkisine sahiptir (ran Anayasas). Ayrca Meclis ald btn kararlar Anayasa Korucular Konseyine onanmas iin gndermek zorundadr. Ayetullah Ahmad Jannati Massah halen bu Konseyin bakanln yapmaktadr. randa Rehbere bal dier bir nemli kurum Milli Gvenlik Yksek Konseyidir (uraye Ali-e Emniyete Melli). Kurulu amac slam Devrimini korumak olan konsey rann en st
34

Hamaneyin

liderlii dneminde devlet bakanlarnn etkinlemesini salamtr

Rehberin

konsey

zerindeki

byk

etkisi

gvenlik, savunma ve istihbarat makamdr. Tekilat Bakan,

Genelkurmay

Bakan, Silahl Kuvvetler komutanlar, Bte ve Planlama Dileri, ileri, ve stihbarat Bakanlar ile Devrim Muhafzlar Komutan bu konseyin yesidir. ran rejim yapsnda, rehberlikten sonra en yetkili makam cumhurbakanldr. Cumhurbakan, devlet bakandr ve 4 ylda bir yaplan seimle i bana gelir. randa Humeyninin lmnden sonra srasyla iki dnem Haimi Rafsanjani (1989-1997), iki dnem ise Muhammed Hatemi (1997-2005) devlet bakanl grevini srdrmtr. Devlet bakannn ran Halk zerindeki yetkisi ran Anayasasnda aklanmtr. ran Anayasasnn 56. maddesine gre Dnya ve insan zerindeki mutlak otorite Allaha aittir ve Allah insana sosyal kaderini tayin etme sorumluluu vermitir. nsanlar Allah tarafndan verilen bu yetkiyi aadaki maddelerde belirtildii gibi uygular demektedir. 56. madde devlet bakanna bir sonraki, 57. maddede verilecek sorumluluun Allah tarafndan onandna ilikin bir madde olarak yorumlanabilir. 56. madde, yasama, yrtme ve yarg glerinin birbirinden bamsz olduunu ve devlet bakannn bu erk arasndaki iletiimi salamakla ykml olduunun altn izmektedir (Diro; 2005: 40). Cumhurbakanna bal olarak grev yapan ran slam Cumhuriyeti slami ura Meclisi (Majles-e ura-ye Eslami) ise 290 yeden oluur ve seimle i bana gelir. ran slam Cumhuriyetinde gnmzde lmllar ve radikaller arasnda yaand ne srlen ikiliin yakn tarihteki ilk rnei Ocak 2004de bir meclis oturumu srasnda yaanmtr. 50-120 meclis yesinin hafta sren protestosunda Anayasa Koruyucular Konseyinin halen mecliste bulunan 83 yenin bir sonraki seime katlmasn engellemesi protesto edilmitir. Rehber Ali Hamaneyin tartma ortamnn kzmas nedeniyle kararlarn tekrar gzden geirilmesini istemesi sonucunda ise say 83den 89a karlmtr (Diro; 2005: 28). slam Devriminin ardndan oluturulan ilk mecliste din
35

adamlar, sivilleri sayca az bir farkla gemitir. Cumhur-i slamn 85, Cumhuri slam yandalarnn 45, Liberal Hareketin 2014 ve bamszlarn 84 yesi bulunmaktadr. kinci mecliste ise hibir tarafn ounluu bulunmamaktadr. Humeyni meclisin dengeli dalmn tercih ettii iin Hamaney de bu eilime uymak durumunda kalmtr. ura Meclisinin bakan devrime ballyla bilinen muhafazakar Ali Laricanidir. Daha nce ran Milli Yksek Gvenlik Konseyi Sekreterlii ve Nkleer Program Bamzakerecilii yapan Laricani, anlan grevlerine istinaden en st dzey gvenlik gndemlerini ynetmitir. randa Cumhurbakanna bal slami ura Meclisi ve Rehbere bal Anayasa Koruyucular Konseyi dnda grev yapan bir Maslahat/ Danma Konseyi (Mecme-e Tehis-e Meslehet-e Nezam/ Expediency Council) ve bir de Uzmanlar Konseyi (Majlese Khobregan/ Assembly of Experts) bulunmaktadr. 1988 ylnda Humeyninin lmnden sonra kurulan ve gnmzde Haimi Rafsanjaninin halen bakanln yrtt Maslahat /Danma Konseyi Meclis ve Anayasa Koruyucular Konseyi arasnda anlamazlk kt durumlarda uyumu salamak ve Rehbere danmanlk vermek zere grevlendirilmitir. Teknik olarak Uzmanlar Konseyinin Rehberi atama ve grevden alma yetkisi vardr.

14

Mehdi Bazargan ve Ayetullah Mahmud Talekani tarafndan 1961 ylnda kurulmtur.

36

1989 ANAYASASI ran slam Cumhuriyetinin ilk anayasas 1979 ylnda kabul edilmitir. Bugn randaki rejim ar muhafazakar olmakla sulanmakla muhafazakar Cumhuriyetinin birlikte olarak 1979 Anayasasnn gtr. tam anlamyla 5. metinde nitelenmesi Fransann

Anayasasna

dayandrlan

Montesquieunun yasama, yrtme, yarg erklerinin ayrlmas konusundaki fikirlerinin dikkate alnmasndan yola klarak metnin muhafazakar olarak deerlendirilemeyecei dnlmektedir (Abrahamian;1993: 19). slamn bastran deil, bastrlan kesimlere ait olduu iddia edilerek hazrlanan metinde eitlik ve sosyal adalet kavramlar n planda tutulmu, snfsal farklar yok edilmeye allm, ve kitlelerin slam Cumhuriyeti nnde eit olduu vurgulanmtr. Ayrca kadnlarn elinden oy hakknn alnmasnn slama aykr olduu savyla lahi kadnlarn Vasiyet oy (Matn-e kullanmas Kamel-e engellenmemitir. Humeyni

Vasiyetnameh-e Elahiva Siyasi-ye Imam Khomeyni) adl kitabnda, slam Devriminin bastrlm snflarn ve byk kitlelerin desteini
37

alarak baarya ulatnn altn izerek, kitlelerin desteinin kaybedilmesi durumunda slamc lider kadronun sonlarnn ah gibi olaca konusunda uyarmtr (Abrahamian; 1993: 37). Sz konusu uyar, 2009 seimleri sonrasnda randa yaanan atma ortamnn ardndan eski Devlet Bakan Muhammed Hateminin szleri ile birlikte dnldnde daha da anlam kazanmaktadr. randa reform yanllarnn seim sonular ile birlikte muhafazakar kanad da protesto etmelerinin ardndan iddete bavurularak gsterilerin durdurulmak istenmesini ve Rehber Ali Hamaneyi eletiren Muhammed Hatemi insanlarn taleplerini dile getirmelerini engellemenin dehet verici sonular olabilecektir diyerek Humeyninin yapt karmn halen geerli olduu ynndeki eilimi glendirmektedir (Juan Cole Websitesi; 22 Haziran 2009). 1989 ylnda lmnden nce Humeyninin ynetim kadrosunda randa muhafazakarlar, liberaller ve laikler arasndaki ayrmay farkettii deerlendirilmektedir (Ehteshami; 1995: 5). slamc kesim arasndaki politik farkllamalar ve gr ayrlklar, Anayasaya yeni eklemeler ile birlikte baz deiiklikler yaplmasna giden yolu amtr. Siyasi alandaki farkllamann toplumsal alana da srayabileceinin farknda olan Humeyni, kendi liderlii dneminde somut bir hizipsel ayrla izin vermemesine ramen, siyasi sistemin yeni dzenlenmesi iin giriimlerde bulunmutur. Bu nedenle Ayetullah Mekini tarafndan batl kaynaklarda Council for the Reappraisal of the Constitution olarak anlan yap kurulmutur. Humeyninin lmnn ardndan kabul edilen 1989 Anayasas randa siyasi rejimin salamlatrlmas ve Devrimin ncs Byk Ayetullah Humeyninin karizmatik liderlik ve niteliklerine dayanan15 otoritesinin rasyonelletirilmesi

rutinletirilmesi gereksinimine dayal olarak kabul edilmitir.

15

Humeyninin otoritesinin kaynaklar arasnda gsterilecek sz konusu olgu iin Weberin karizmatik lider kavram incelenebilir.

38

Humeyninin

otoritesinin

kurumsallamas

paternalizmden

bakanlk sistemine gei olarak da tanmlanabilir. Humeyninin ani lmnn ardndan 9 Temmuz 1989da referanduma sunulan yeni maddelerle birlikte rann yeni Anayasas kabul edilmitir. 1989 Anayasas ile nceki anayasann 5., 57., 64., 69-70., 85., 87-91., 99., 107-113., 121., 122., 124., 126-128., 130-142., 157-158., 160-162., 164., 173-176. maddeleri deitirilmi, 109, 112 ve 176 olmak zere yeni madde eklenmitir (Ehteshami; 1995: 38). 176. Madde Milli Gvenlik Yksek Kurulunun kurulmas ve devlet bakannn kontrolnde olmas iin yetki vermitir. 109. Madde fakihin sahip olmas gereken zellikler ile birlikte grevlerini yeniden tanmlayarak, baz organlarn fakihe danmanlk yapmasn, ve kararlar zerinde bir denetleme mekanizmas kurulmasn salamay amalamtr. Fakihin pozisyonunun liderlik konseyi ile deitirilmesi fikri ortaya atlm ancak daha sonra sz konusu fikir uygulamaya konulmamtr. slami cumhuriyet ile ilgili alnan tm kararlarda son szn yasama erki olan fakihte olmas durumu deimemitir fakat anayasann yeniden dzenlenmesi ve ynetici kadrosu iindeki sorunlarn giderilmesini amalayan ve geici bir sreliine rehbere danmanlk vermek iin kurulan Maslahat Konseyi, 1989 Anayasasnn 112. Maddesi ile kalc hale getirilmitir. Ayrca 5. maddede yaplan deiiklik ile halk tarafndan seilerek oluturulan Uzmanlar Konseyine, lideri atama ve grevden alma yetkisi verilmitir. 1989 Anayasas ile devlet bakannn otoritesi arttrlm, Anayasa Korucular Konseyinin yetkileri snrlandrlm, fakih ve marja birbirlerinden ayrlmtr. (Brumberg; 2001: 147) Anayasann 109. Maddesine gre belirlenen liderlik zellikleri Humeyni tarafndan da dile getirilmitir. Liderin marjaiyyat mertebesinde olmasna gerek olmad uzmanlar tarafndan

39

seilen adil bir mteahid olmasnn yeterli olaca vurgulanmtr (Brumberg; 2001: 148). Liderin, siyasi ve sosyal bilimlerde, zellikle slam hukukunda yetkin, iyi ynetim zellikleri ile tannan bir kii olmas gerektiinin alt izilmi, bylece gelecekte toplumdaki dini sfatlar olan kiilerle lider arasnda gr ayrlndan doabilecek olas meruiyet krizlerinin engellenebilecei dnlmtr. Ayrca fakihin yetkilerinin snrlandrlmas sonucunda, doal olarak, devlet bakannn yetkilerinin glendirilmesi gerekliliinin ortaya kndan sz edilebilir. Bu nedenle 1989

anayasas ile babakanlk sistemi ortadan kaldrlmtr. randa, slam Devrimi ile birlikte seilmiler ve atanmlar eklinde ikili bir siyasal sistem olutuu sylenebilir. ran Anayasas gl kontrol denge mekanizmas ile slami rejimin yapsal devamlln korumaktadr. randa herkesin seilme hakk yoktur. Seilmilerin pratikte atanmlar tarafndan ynetildii, ya da en azndan atanmlarn seilmiler zerindeki anayasal haklarnn daha fazla olduu dnlebilir. Hemen hemen tm ynetim organlarnn Rehber

tarafndan denetlenip kontrol edildii sistemde rehberi dahi grevden alma yetkisine sahip olan Uzmanlar Konseyi Bakan vardr. Anlan yetkinin Rehberin tm ynetim organlar zerindeki etkisi dnldnde ilevsel olamayaca akla gelebilir. Ancak yine de randa hem reformistler hem de din adamlar zerinde saygnl olan Rafsanjaninin Uzmanlar Meclisi Bakan olmas, Rehber Hamaneyin mutlak otoritesinin sarslmasnn, en azndan imkansz olmadn gsterebilecek bir faktr olarak deerlendirilmelidir.16

16

2009 seimlerinin ardndan Rafsanjaninin kznn ve yaknlarnn 21 Haziran gn Musevi yanls gsterilere katldklar iin tutuklanm olmalar Rafsanjaninin pek de etkin olamadnn dndrlebilir. te yandan bu gelime lkede siyasi elitler arasndaki kutuplamann daha da somutlatnn, ve randa yaanan eylemlerin yakn gelecekte trmanabileceinin bir gstergesi olarak da deerlendirilebilir.

40

 DEVLET BAKANI, FARKLI ANLAYI Rafsanjani, Hatemi ve Ahmedinejad Humeyni lmnden (1989) nce kendi halefi olarak, dini yetkinlik bakmndan kendi statsnde olmayan Huccet-l slam Hamaneyi gstermitir. slami rejim rehberin mutlak otoritesine dayandrld iin Humeyninin lmnn ardndan son sz Hamaneyin olmutur. Ancak; Rehber Hamaney dnemindeki cumhurbakanlar Rafsanjani, Hatemi ve Ahmedinejadn farkl kesimler asndan arz ettikleri populist ve popler niteliklerinden tr Hamaney aktif siyasetteki etkinliini snrlamtr (Moslem: 2002; 82). Bu nedenle; Humeyniden sonraki dnemler randa cumhurbakanlarnn adlar ile anlmtr. Haimi Rafsanjani (1989-1997) Humeyninin lmnden nce devlet bakanlna seilen Ali Akbar Haimi Rafsanjani, 1934 ylnda, rann merkezinde Rafsanjan ilinde ifti bir ailenin olu olarak domutur. Humeyni tarafndan Kumda teoloji eitimi alarak yetimitir. 1960larda ve 70lerde ahn Amerikan yanls politikalarna kar gsteriler dzenleyen renci gruplarnn iinde yer almtr. Devrime nayak olan Cumhur-e slam partisinin ve Humeyninin lmne kadar varln srdren Devrim Konseyinin nemli yesidir. 1980 89 aras dnemde Meclis Szcl yapm, ranIrak Savann son ylnda ise Humeyni tarafndan, ran Silahl Kuvetlerinin Bakomutan olarak atanmtr.17 Birlemi Milletler zm nerisini kabul ederek ran- Irak savann sonlanmasn salamtr. Humeyninin cumhurbakanl lmnden Rafsanjani, sonra 2005 iki dnem

yapan

seimlerinde

17

Historical Personalities, Ali Akbar Haemi Rafsanjani , IranChamber Society http://www.iranchamber.com/history/arafsanjani/akbar_rafsanjani.php

41

Ahmedinejad karsnda kaybetmitir. Halen slami ura Meclisi ve Anayasa Koruyucular Konseyi arasnda arabuluculuk grevi yapan ve uzlaamadklar durumlarda yrtmeyi kolaylatran kararlar alan Uzlama/Maslahat Meclisinin (Expediency Council) bakanl ile birlikte dini lideri grevden alma ve atama yetkisine sahip olan Uzmanlar Meclisi bakanln yrtmektedir.18 Rafsanjani dini eitimi ve Byk Ayetullah Humeyni ile olan yakn ilikisi sebebiyle, randaki muhafazakar kesime yakn; ayn zamanda uluslararas arenada faydac pragmatik ve barl bir politika izlenmesi gerektiini savunan bir liberaldir. Rafsanjani, ekonomik olarak liberal, politik olarak otoriter ve felsefe olarak gelenekselci bir lider profili izmektedir. Rafsanjani Dnemi randa liberalizm yanls G6

hareketinin n plana kt onarm dnemi19 olarak adlandrlr. Onarm dnemi devrimci deil ancak reformcu/yapsalc bir dnemdir, sava dneminde kaybedilen ekonomik g ve istikrarn yeniden ina edilmesini amalamtr. Bunun iinde Weberin aklsalcln anmsatan bir tutumu kendine ilke edindii sylenebilir. Kiisel doktrinler yerine uzmanln ne plana karld, devrim yerine faydac reelpolitiin, devletin eli yerine liberal, giriimci ekonomik politikalarn tercih edildii dnem olmutur.20 Rafsanjani, Rehber Hamaneyden daha etkin bir nfuza ve yetkin bir slami altyapya sahiptir. Buna karn liberal politikalar gtmesi ran i politikasnda hem fakih kavramnn mutlakiyetinin sorgulanmasna hem de devrimin slami zelliinin mi, cumhuriyeti zelliinin mi n plana kaca/karlaca
18

Historical Personalities, Ali Akbar Haemi Rafsanjani , IranChamber Society http://www.iranchamber.com/history/arafsanjani/akbar_rafsanjani.php Ouz, S. , akr, R. (2000) Hateminin ran stanbul, letiim Moslem, M. (2002) Factional Politics in Post Khomeini ran USA, Syracuse, ss. 114-124

19 20

42

ikileminin domasna neden olmutur. Rehber Hamaneyin temsil ettii muhafazakar grup ve Rafsanjani tarafndan temsil edilen liberal grup ile ran da ift bal bir ynetim olumasnn kolaylam olduu dnlebilir.21 Muhammed Hatemi (1997- 2005) 1997 ylnda gerekletirilen bakanlk seimlerinde

adayln koymadan nce sol eilimli Militan Din Adamlar Birlii yesi olan Muhammed Hatemi, kkl akademik altyapya sahip bir din adamdr. Haimi Rafsanjaninin nderliindeki liberal G-6 grubu tarafndan, gelenekselci muhafazakar aday Natk Nuriye kar 1997 seimlerinde lmllarn aday olmutur. O dnemde ran siyasi geleneine uygun olarak meclis bakannn cumhurbakan seilmesi olaan olduundan, 1997 seimlerini de Natk Nurinin kazanacana kesin gzyle baklmtr. Ancak randa bata kadn Rehber hareketleri ve daha Natk sonra Nuriyi renci hareketleri ile belirginleen ar baskc rejime kar tepki oylarnn birlemesi, Hameneyin desteklemesine ramen, Hateminin Cumhurbakan seilmesini olanakl klmtr. Hatemi lml, idareci ve aklc tavr ile tannmaktadr.

1997 seimlerinde Rehber Hamaneyin Natk Nuriyi desteklediini aka ilan etmesinin ardndan Eer lider benim bu greve uygun olmadm dnyorsa bu fikrine uyacak ilk kii ben olurum22 eklindeki demeci ile aslnda seim sonucunun kendi lehine olmasn salad sylenebilir. Bunun nedeni randa halkn katlm ve rzas ile cumhurbakan seilmesinin rejimin meruiyeti zerinde olduka etkili olabilmesidir. aklamas zerine Nitekim Hateminin anlan Rehber Hamaney bir aklama yapmak

zorunda kalm ve Halkn oylarn alan aday halk meruiyetine sahiptir ve yasal cumhurbakan olacaktr diyerek Hateminin ekilmesini engellemek durumunda kalmtr.
21

Akdeveliolu, A. , Krkolu, ., Orta Douyla likiler Oran, B. (ed.), Trk D Politikas Cilt 2: 1980-2001, stanbul, letiim, 2001 s. 124-158, 579. Ouz, S. , akr, R. (2000) Hateminin ran stanbul, letiim

22

43

Hateminin reform anlay Rafsanjaninin anlayndan farkldr. Rafsanjani liberal politikalar ve serbest pazar ekonomisini n plana karmtr. eilmitir. Hatemi ise halk gruplar

arasnda eitlii ne karmak isteyen lml slam modeline Rafsanjani ile Hatemi arasndaki siyasi gelimeleri Rafsanjani liberal eilimli anlamak iin bu nokta nemlidir.

olmasna karn muhafazakar kesimin iinden biridir ve onlarn desteini her zaman alabilmitir. Oysa Hateminin seilmesinden itibaren uygulamaya koyduu reformist politikalar (halk hareketlerine izin verilmesi, hukuki kurallarn ilemesi, Avrupadaki diplomatik temsilciliklerin yeniden almas) ar muhafazakar kesim tarafndan ayn destei grmemitir. Sonu olarak, 1997 de Hateminin cumhurbakan seilmesi ile randa ift bal bir ynetim ortaya kmtr. Hatemi siyasi, dini, sosyal altyaps ile reformistler uygun iin umut vaat etmi olsa da, randa siyasi rejime son szn rehbere ait olmas Hateminin olarak

etkinlemesini engellemitir. Devlet bakan ve dini lider arasnda yaanan ekime, hem i hem de d politikada ikilikler domasna neden olmutur. Anlan ikilikler, siyasi yapnn muhafazakarla dnk bir hamle yaplmasna, ve muhafazakar Mahmud Ahmedinejadn devlet bakan seilmesine frsat tanmtr. Mahmud Ahmedinejad (2005-..) Mahmud Ahmedinejad 1956 ylnda rann merkezine yakn bir blgede Garmsarda domutur. inde byd yoksulluun, eitimini slami Ahmedinejad ve renci doktorasn rgtn slami muhafazakarla olarak ittii sylenmektedir (Al-Ahram Web Sitesi, 20 Haziran 2009). Lisans mhendis kurmu, tamamlayan teolojik Ahmedinejad; 1979 ylnda Elmo lim - Sanat niversitesinde niversitelerde seminerler verilmesini (OSU) n plana karmtr. Bu grubun Kasm 1979da yaanan Rehineler Krizinden sorumlu olduu iddia edilmektedir. 1980 ylnda devrimin bat kart kltrel
44

boyutunu vurgulamak zere yaplan eylemler daha sonra 1980 Kltr Devrimi olarak anlmtr. niversitelerin takip eden yl ierisinde kapanmasna neden olan bu devrimin, Ahmedinejadn liderlik ettii grup tarafndan planland bilinmektedir. Ahmedinejad, Kltr Devrimi sonrasnda Saddam

Hseyinin nderliindeki Irakn, rana girmesiyle balayan ranIrak savanda Devrim Muhafzlarna bal olarak istihbarat ve gvenlik birimlerinde almtr. Sava sonrasnda Amerikann Iraka yardm ettiinin anlalmasyla randa ABDye kar kzgnln byd dnemde Ahmedinejadda iinde bulunduu ortamdan etkilenmitir (Global Security Web Sitesi; 23 Haziran 2009). ran Devrim Muhafzlar (Pasdaran- Iranian Revolution Guards) i gvenlik departmannna bal olarak Evin Hapisanesinde siyasi dnce sulularnn infaznda grev almtr. 1990-93 yllar arasnda yapt belediye bakanlklarnn danmanl da yapmtr. 1993de Erdebil Valisi olan Ahmedinejad, 1997de Kuzey randa eitli illerde ardndan kltr bakanl

dnemin devlet bakan Hatemi tarafndan grevden alnnca Elmo Sanat okuluna retim grevlisi olarak geri dnm Abadgaran-e Iran-e slam-e isimini alan yeni radikaller olarak bilinen gen kesimi rgtlemitir. Sz edilen grubun, randaki gen nfus potansiyeli de dnldnde, Ahram Web Sitesi, 20 Haziran 2009). Ahmedinejad slamc ve poplist grleri savunan bir dini muhafazakardr. Seim kampanyas ve seim sonras almalar genellikle yoksulluk, yolsuzluk ve isizlik zerine younlamtr (Al-Ahram Web Sitesi, 20 Haziran 2009). Sade yaant tarz, iyi eitim mazisi ve drstlk retoriini n plana karan politikalar ile halkn daha fakir kesimlerinde poplerlik kazanmtr. Ahmedinejadn seilmesinde ok byk etkilerinin olmas artc deildir (Al-

45

Ahmedinejadn cumhurbakan seilmesi randa yaklak 15 senedir devam eden reformist hareketlerin siyasi arenadaki ykseliinin duraklama dnemine girii olarak alglanabilir. Bu ykseliin durmas Ahmedinejad dnemi ile randa muhafazakar izgiye geri dn olarak deil, dini kadro ve siyasi kadro arasnda yaanan ikilem ve atma ortamnn yerini uzlamac, dengeli ve tekelci bir ortama brakmas olarak alglanmaldr. ncelenen dnem, hem bir lider olarak Ahmedinejadn

kimi zaman provoke edici ve agresif duruu, hem de uluslararas konjonktrn yaratt tehdit alglamalar nedeniyle ran iin statkocu bir izgi olarak nitelendirilebilir. randa kuvvetle alglanan ve teki olarak tanmlanan ABD tehdidi, ran devlet olarak farkllatran rejim faktrnn glendirilmesi gereksinimini dourmutur. Bat kartl randa etkin bir birletirici etmen olarak kalm olmasna ramen, Ahmedinejadn sz konusu kat d poltika uygulamalar i politikada da kendini gstermitir. 10 Haziran 2009 tarihinde yaplan bakanlk seimlerinde de Ahmedinejad oylarn ounluunu alm, ancak seim zaferinin meruiyeti randa hatr saylr bir kesim tarafndan kukuyla karlanmtr. 2009 Seimleri randa 12 Haziran 2009da gerekleen seimin sonular pek ok gzlemciyi artmtr. Seimden nce birok analist Ahmedinejadn yeniden seilme ihtimalini gz ard etmemekle birlikte, oylarnda radikal bir dle karlamann srpriz olmayacan dnmtr. ranl semenlerden reformculara yakn olan kesimin nemli bir blmnn, Hatemi dneminde varlklarn gsterip nemli bir sonu alamadklarna inandklar iin bu seimlerde oy kullanmayabilecekleri ve seime katlmn dk olabilecei ihtimali ise Ahmedinejadn her eye karn seimi kazanmasna ynelik senaryolarn geerliliini glendirmitir.
46

Ancak beklenen olmam, resmi olarak aklanan sonulara gre Ahmedinejadn, lml lider Musevinin yaklak iki kat oy alarak yeniden cumhurbakan seildii ilan edilmitir. Anmsanaca zere bu alma, Ahmedinejad dnemini hem politik bir figr olarak Ahmedinejadn provokatif ve agresif duruu hem de uluslararas konjonktrn reformist yaratt kanat tehdit da, alglamalar nedeniyle ran iin statkocu bir dnem olarak nitelemiti. Musevi liderliindeki Ahmedinejadn bat kart politikalarnn ve Yahudi soykrmn kabul etmeyerek d politikada anti semitizmi ne karmasnn ran uluslararas alanda yalnzla srklediini ne srmtr. Ahmedinejad ise bu iddialar karsnda Bantszlar Hareketine mensup 118 lkenin kendilerini desteklediini ve 60 kadar lke bakannn kendi bakanl dneminde ran ziyaret ettiini vugulayarak bu sulamalarn aslsz olduunu dile getirmitir. Ahmedinejad kendisini devrimin ekirdei olarak grmeye, devrimin korunmas ile ykml saymaya ve Bat kart, antisemitist politikalar ile rann karakterini savunmaya devam etmitir. 2009 seim sonular zerindeki tm tartmalara karn Ahmedinejadn anlan politikalarnn ran Halknn ounluunca onaylandn dndrebilecektir. randa seime yaklak 40 milyon kii katlm23 ve

resmi olarak aklanan sonulara gre Mahmut Ahmedinejad 24, 527,516 oy alarak oylarn % 62.63n, Mir Hseyin Musevi ise 13,216,411 oy ile oylarn %33. 75ini almtr(BBC Web Sitesi, 12 Haziran 2009). Bamsz muhafazakar aday Muhsin Rzai 678,240 oy ile oylarn %1,3n, Mehdi Kerrubi ise 333,635 oy ile oylarn %0,85ini almtr.

23

38 755802 semenin oy kulland seimde, ran genelinde katlm yksek olmutur. ranl semenlerin %85i sandk bana gitmeyi tercih etmitir.

47

2005 seimlerinde muhafazakar kanad temsil eden Mahmud Ahmedinejad, rann nemli siyasi figrlerinden liberal ve pragmatik politikalar ile tannan Haimi Rafsanjaniye galip gelmi, 17, 284, 782 oy ile %61.6 oy oranna ulamtr. Katlm orannn ok daha dk olduu 2005 seimlerine kyasla Ahmedinejadn hem oy saysn hem de oy orann ykselttii grlmektedir. Katlm orannn ykselmesi ile, Hateminin son dneminde yaanan sert politikalarla 2005 seimlerine girerken umudunu kaybeden ve seimlere katlmaya gerek grmeyen semenin 2009 seimlerinde sz konusu renilmi aresizlik algsn zerinden att gzlemlenmektedir. 2009 seim sonularnn reformistler tarafndan hileli kabul edilmesi sonucunda kan atmalar, The Independent Gazetesi yazar Robert Fiskin 19 Haziran tarihinde yaynlad ve Musevinin seimlerin asl galibi olduuna ilikin gizli bir mektuptan bahsettii yaz sonrasnda daha da kzmtr (The Independent Web Sitesi, 19 Haziran 2009). randa muhafazakar Cumhurbakan Ahmedinejadn seim zaferini hileli bulan reform yanls Musevinin, ksmi saym ile isyan bastrmaya alan dini lider Hamaneye ve hkmete meydan okumas seim sonularn deitirmeyecek gibi grnse de, yaanan karmaann ran halknn hafzalarndan kolay silinmesi beklenmemelidir. Oluan gergin ve kaotik ortamn nmzdeki dnemde ran i politikasnda ne tr olaylarn yaanabileceini ve bu olaylarn d politikaya ilikin ne tr sonulara neden olabileceini ngrebilmek iin rann rejimi ve gnmze kadar gelen dnemde etkili olmu sosyopolitik ve sosyoekonomik yaplanmalarn ve eilimlerinin anlalmas gerektii dnlmektedir. Bu noktadan itibaren, anlan eksenlerde ran yelpazesini oluturan unsurlara deinilecektir.

48

RANDA SYAS YAAM randa Sosyal Snflar, Bask ve kar Gruplar

Baat Gruplar: ar, Ruhban ve Entellekteller Gelinen noktada, reformistler ve muhafazakarlar arasnda seimleri takiben iin devam randaki eden siyasal atmann yaplanma nedenlerini ve kltrn anlayabilmek

irdelenmesi gerei belirtilmi idi. randaki siyasal yaplanma, sosyal yaplanmann ayrtrd gruplarn, siyasi alanda partiler zemininde varlk gstermelerinin sonucu olarak nitelendirilebilir. randa sosyal yaplanma Esnaf, Ruhaniler ve Aydnlar olarak gruba ayrlmtr. ar randa ar, Kaar Hanedanlnn hkm srd yllarda Glistan saraynn (Kakh- Golestan) yaknnda kk marketlerin birlemesiyle yaklak 150 sene nce kurulduundan beri nemli bir aktr olmutur. Yalnz ekonomik ve ticari deil sosyal ve siyasi alanlarda da sz sahibi olan etkin bir snftr. arnn dine ball ve devrimci zellii ise 18. Yzyln bana kadar dayandrlabilir. 1905de Kaar Hanedanlnda yaanan anayasal devrim eker ticareti yapan ar grubunun ekonomik koullar beenmeyerek ruhban snf ile birlikte ayaklanmas sonucu vuku bulmutur. arnn cami ile ba ise slamn ilk alarna tekabl eder. Hz. Muhammed ve ei Hz. Haticenin de ticaretle ilgili olmas ve Mekkeden balayp Kudsten geerek ama giden kervanlar ynetmeleri ticari snf ile ruhban snf arasndaki balarn temelini oluturmutur. randa da dier mslman lkelerde olduu gibi dini ulema ayn ailelerden gelir ve ticaret adamlar bu ailelere en fazla vergiyi deyerek onlarn eitim, sosyal yardm ve dini
49

konulardaki hizmetlerine olanak salar. Bu durum dini ulemann toplum iindeki saygnlnn artmasna da neden olmutur. Ayrca randa da ticaret adamlar mminler ve marja-e taqlid denilen ulema snf arasnda arac grevi grmtr (Hiro: 2005; 5-7). ar (Bazara) snf randa sosyal, siyasi, ve ekonomik alanlarda sz sahibi olan etkin bir snftr. ar snf da kendi iinde sanayi burjuvas, butik snf ve tccar burjuvas, geleneksel orta direk, olarak ayrtrlabilir (Ar: 2006; 333). Butik snf liberalizm yanls, bat medeniyetine eilimli, burjuva snfdr. Geleneksel orta direk ise geleneki ve muhafazakar orta snftr. slam rejiminden nceki dnemde liberalizasyon ahn uygulad kar liberalizasyon politikalarna, Rafsanjani kmlardr. ran ars, her dnem halkn iinden gelen muhalefetin temsilcisi olarak grlen bir snf iken, slam devrimi sresince iktidar yanls olmalar ve deiim rzgarlarn desteklememeleri ilgi ekicidir. Bu durumun, slami rejim iinde arnn halk temsilcisi kimliinden ok muhafazakar kimliinin n planda olduunu gsterdii sylenebilir. Bonyadlar randa ok sayda zel ve devlete bal, slami yardm amal vakf bulunmaktadr. Sadece rann dini liderine hesap vermek durumundadrlar ve vergiden muaf tutulurlar. Ticaretten retime; dinisiyasi propogandadan, sanata her alanda faaliyet gsterirler. Bu vakflardan en bykleri patronaj kitleleri harekete geirme ve siyasi bask uygulama konusunda daha byk kapasiteye sahiptir. Bonyadlar finansal ve hukuki olarak bamsz bir kurumlardr ve yalnzca Imamn onlarn eylemleri zerinde gc vardr. randa en zerk yap konumunda bulunan bonyadlarn devlet kaynaklarn snrsz kullanma hakk bulunmaktadr ve
50

rejimden sonra ise Hatemi ve hareketlerine

dnemindeki

devlet btesinin %58ini olutururlar. Btn vakflar, moluk-e tavayef (kk kral) ad verilen nemli dini figrler tarafndan ynetilirler. En byk ve etkin vakflar aada sralanmtr: Bonyad-e janbazan va mostafazan (zrller ve

Bastrlmar Vakf) rgt) Bonyad-e Farabi (Farabi Vakf) Bonyad-e shahid ( ehitler Vakf) Bonyad-e astan-e god-e rezavi (mam Rza Vakf) Bonyad-e panzdah-e khordad (15. Khordad Vakf) Bonyad-e eqtesad-e eslami (slami ktisat Vakf) Bonyad-e Resalat (Kutsal Grevler Vakf) Bonyad-e Maskan (mar Vakf) Bonyad-e Refahat (Refah Vakf) Sazeman-e Tablighat-e Eslami (slami Propoganda

Ruhaniler Ruhaniler; Humeyninin de devrim ncesinde dahil olduu manevi deerlerin savunucusu olarak anlan grubu temsil eder. Dini hiyeraride en st kademe Marja-e Taqlid-e Motlaqdr. Mutlak emlasyon kayna olarak alglanr. Ayatullah el- Uzma, Allahn byk iareti anlamna gelmektedir. Dnyada 20yi akn Ayetullah el- Uzma bulunmakta, ve bunlardan birou da randa ikamet etmektedir. Ayetullah, Allahn iareti, Huccet-l slam slamn kant, Tekatl slam Allahn gvendii anlamna gelmektedir. Aydnlar Aydnlar, uluslararas sistemde farkl dnemlere gre ne kan milliyeti, sosyalist ve dini akmlar takip eden entelektel elit snf temsil etmektedirler. Aydnlar temel olarak siyasi ve
51

ekonomik amalarna gre iki farkl gruba ayrlmtr; daha fazla demokrasi talep edenler ve kaynaklarn eit dalmn savunanlar. Radikal slamn eletirisi sonucu ortaya kan bu iki grubun ortak noktas bat kart olmalardr. Anlan iki grten birincisi, slamn sosyal devleti olarak hayat zerindeki ve etkisinin snrlandrlmas, gr ise hukuk kurulmas sosyalist demokrasinin bir dzeni

desteklenmesi gibi dnceleri savunmaktadr. kinci tr aydn ekonomik eitliki savunmakla birlikte; radikal slama kar daha lmldr. Ulemann gnlk hayatla ilgili olaylara karmasn eletirirken, yalnzca alnan kararlarn slami kurallara uygun olup olmadna vermesi gerektiini dnmektedir. Dier Gruplar: Kadn Hareketleri, renciler ve D Bask Gruplar Rejim ve sivil toplum arasnda kendini konumlandrm olan etki gruplar ve bireyler de vardr. Bunlar yar muhalefet (semi-opposition) olarak nitelendirilirler; Kiyan Okulu, Montazeri gruplamas, ran zgrlk Hareketi, Iran-e Farde gruplamas, slami Kadn Haklar rgt bu gruplamlara rnek olarak verilebilir. Kadn Hareketleri ran slam Devrimi ncesinde, ah zamannda lkenin geneline yaylm olan sosyo ekonomik eitsizlik iki tr kadn tipi yaratmtr: daha zengin, lks tketimi olan ve batl modern kadnlar; tarmla, toprakla uraan, ekonomik adan daha gsz kadnlar. slam Devrimi sosyo ekonomik olarak farkl olan blnm kadn gruplarn, tek tip slami kadn yaratarak bir araya getirmeye abalamtr. ah dneminin ardndan kadnlarn sahip olduu haklar fazlasyla snrlandrlmtr. Kadnlarn madencilik ve tarm okumas ya da avukat olarak almas yasaklanm; sokaa karken hicab giymeleri zorunlu hale getirilmitir. Ayrca erkeklerin
52

karar

tek tarafl boanma hakk ve ok eli olabilme hakk tekrar gndeme gelmi, kadnlarn ocuklarn velayetini alabilmeleri yasalar ile neredeyse imkansz hale getirilmitir. 1990larn banda ise slami feminizm olgusunun ortaya k ile slami hukukun modern ve demokratik yorumunun yaplmasn savunan Yeni Dini Dnce (Now-Andishi-ye Dini) akm glenmitir (MirHusseini; 2006: 25). renci Hareketleri Gnmzde randa gen kuan hafzasnda ah dneminin ya da slam Devriminin gerekletii dnemin yer aldn sylemek gtr. Bu durum, randa var olan slami rejimi devrimci olarak alglamalarn olduka gletirmektedir. Dolaysyla slam Devrimi dneminde doan yeni gen neslin olgunlamaya balamasyla24 sisteme kar eletirel durular da etkinlemeye balamtr. randa renci hareketleri yirmili yalarnn banda olanlar ve daha gen olanlar eklinde iki grupta snflandrlabilir (Khosrokovar; 2002: 8). lk grup, Hateminin destekisi ve takipisidir, temelde eletirel durular daha fazla siyasi zgrlk alabilmek ile ilgilidir. te yandan yalar daha kk olarak nitelenen orta okul ve lise andaki genlerin isteklerinin ise daha ok sosyal yaam ile ilintili olduu gze arpmaktadr. Kar cinsle ilikilerinde daha zgr olmay, partiler dzenleyip, alkol tketebilmeyi ve mzik dinleyebilmeyi istemektedirler. Gen grup devlet politikasn kendilerine kar duyulan gvensizlik olarak alglamakta ve daha fazla sorumluluk talep etmektedir. renci hareketinin ortaya k devrimci siyasetin gzden geirilmesi ve yeni bir sosyal gcn rann siyasi hayatna girmesi anlamna geldiinden kritiktir. rencilerin nemli bir blm sosyal sisteme neredeyse tmden kar kmaktadr.
24

rann 2006 saymna gre 70.472.846 kii olan nfusunun %65i 25 yan altndadr.

53

1968de Avrupadaki renci hareketlerinden ilham alan renciler, ahn rejimine kar kan ve slam Devrimini destekleyen en nemli gruplardan biri olarak kmtr azmsanmamaldr. D Bask Gruplar: slami Marksistler, Krtler ve Snniler ran slam rejimine dardan kar olan gruplar (Ali M. Ansari: 2006; 118). Gnmzde de reformcu kampa dahil olmalar

Monraistler, slami Marksistler, Krtler ve Snniler olarak belirtilebilir. Bu noktada, anlan gruplardan sz edilecektir. slami Marksistler Devrim ncesindeki Tudeh partisinin devam olan grup, totaliter tek parti sistemine dayal sosyal devlet anlayn savunmaktadr. Irakta konumlanm olan Halkn Mcahitleri rgt temel olarak slami Marksist kabul edilmektedir. Mcahit ve ran Zamin slami marksistlerin yayn organ olarak bilinmektedir. Krtler ran nfusunun %51ini Mehed, iraz, Kirman ve sfahan da yaayan Farslar, %24n kuzeybatda yaayan Azeriler , %8ini kuzeyde yaayan Gilek ve Mazandaraniler, % 7 sini Irak ve Trkiye snrna yakn yaayan ounluu Snni olan Krtler , %3n petrol zengini Kuzistan blgesinde younlaan Araplar, %2 si gebe hayat sren ve genelde batda bulunan Lurlar, %2 sini Pakistan snrna yakn Bellular, %2sini Trkmenler ve % 1ini dier etnik gruplar olutururlar.25 randa yaayan be milyon Krtn %30unun ii kkenli olmas, ve sz konusu ii Krtlerin blgedeki dier Krtlerle ibirliine yanamamalar, ran Devletinin yakn tarihte Krtleri ynetebilmesini kolaylatrmtr. Bununla birlikte zellikle PKKnn uzants olarak grlen PJAK ve ran,

25

Ayrca Farsa ve Lehelerini toplumun %58i, Trke ve lehelerini %26s, Krte %9u, Luri %2si, Bellucayi % 1i konuur.

54

Trkiye, ve Suriyede Krt younluklu nfusun olduu blgeleri alarak otonom bir Krt blgesi kurulmasn hedefleyen ran Krdistan Demokratik Partisi son dnemde ii Krtlerin dier Krtlerle birlememe ynndeki direnlerini ksmen de olsa krabilmitir (Keskin; 2008). ABDnin 2003 Irak mdahalesinin ardndan, ABD ile Ortadouda Krt Toplumunun ve liderlerinin yaknlamas randa rejimi tehdit eden unsurlardan biri olarak grlmektedir. Snniler iilerin ounluu, Farslardan ve Azerilerden; Snnilerin ounluu ise Krt, Trkmen ve Bellulardan olumaktadr. Nfusun %90a yaknnn ii olmas dini olarak homojenite salamasna ramen; iilerin slami rejimin kurucusu ve doal olarak baat gc konumunda bulunmas Snnileri rahatsz etmektedir. ran iinde Snnilerin iilerle eit haklara sahip olmasn isteyen Snniler, Pakistan ve Londray s olarak kullanarak diplomatik aralarla birlikte agresif politikalar izlemektedirler. Snni gruplar ran iinde silahl atmalar, Amerika ve ngilterede yaplan lobicilik faaliyetleri ve batl medyann kullanlmas ile etkinlemeye almaktadrlar.

ran Devrimi sonrasnda Siyasi Parti Sistemi randa sz konusu sosyal snflar koullara gre

gruplaarak siyasi hayata dahil olurlar. Anlan gruplar, yaygn ve etkin bir parti kltrnden ok etkin olarak rgtlenemeyen kk gruplar olutururlar. Bu gruplar varolan rejimlerden honutsuzluun en st dzeye kt dnemlerde ortak bir at altnda kendilerini tanmlar ve pragmatik bir birleme eilimi gsterirler. stenen reform ya da devrimin gereklemesinden sonra baskn olan grup dier(ler)ini tasfiye eder ve pragmatik btnlk kendi arasnda tekrar kk gruplara ayrr. Bu durum
55

randa siyasi bir ritel halini almtr. ran slam Devrimi dneminde tam da aktarlan ritelin yaand sylenebilir. rnein, Devrimden nce slami kesim ile ibirlii yapan radikal sol parti Tudeh, seimden sonra Humeyni tarafndan tasfiye edilmitir. randa sosyoekonomik eitsizliin neden olduu

toplumsal huzursuzluk, ah iktidarna kar oluturulmu kk gruplarn din emsiyesi altnda birleerek, byk bir muhalefet hareketine dnmesine olanak salamtr. (ran sosyal ve kltrel yapsnn % 90 gibi bir ounlukla ii olmas ve bu anlamda homojen yaps anlan kk gruplar birletiren, kolaylatran etmen olarak anlalmaldr). 2009 seimlerinin ardndan yaanan olaylarn olas bir devrim veya reforma iaret edip etmediini anlamak iin ran slam Devrimi ncesinde var olan deerlendirilmelidir. ran slam Devrimi radikal sadan, komnizme farkl birok gr bir Sz araya konusu getirdii kaygan iin zemin, Humeyninin Humeyninin 1993: 19). muhafazakarlna dayal slami rejim aslen kaygan bir zemine oturtulmutur. tanmlamalaryla taraftarlarnn kendilerini yeni bir terimle bonyadegar olarak farkllamtr (Abrahamian; Kendilerini muhafazakar ve Humeyni ye bal olarak tanmlayan bu grubun aksine, Humeyni daha ok sosyopolitik konular ve nc dnya poplizmi ile ilgilenmitir. Orta snfn daha alt snflar harekete geirdiine inanan sz konusu eilim, populist politikalar, karizmatik bir lider ve figrlerle ilevsel zemin bulabilmekte idi. Humeyni de, aktarlan paradigma ile paralellik gsterecek ekilde kiisel karizmasn pekitirmeyi ve kk burjuvaya dayal zel mlk prensibini ortadan kaldrmay amalamtr (Brumberg; 2001: 11). Bylece halkn destei ile gcn kendi zerinde toplanmasn salayabilmiti. ve sonrasnda oluan gruplar

56

Devrim ncesi Gruplar Devrim ncesi gruplar radikal slamclar, lml slamclar, milliyetiler, liberaller, ve lml solcular olarak farkllamaktadr.26 Radikal slamclar, kendilerini aha ve monariye kar olarak tanmlamtr. Devrim dneminde devletin nemli pozisyonlarna gelecek olan devrim ncesi radikal slamc isimlerden bazlar; Byk Ayetullah Humeyni, Haimi Rafsanjani, Ali Hamaney gibi kilit figrlerdir. Humeyninin son dnemlerine kadar varln srdrecek olan kurulmutur. Ilml slamclar, ahn yetkilerinin, dolaysyla monarinin snrlandrlmasn istemilerdir. Ilml slamclar iin milliyetilik itici g olmutur. kimliiyle adlandrlan n ekmektedir. Merutiyeti savunan bu grubun iinde Azeri plana rann blgedeki kan Azeri Ayetullah Gney eriatmaderi Azerbaycan sesi dikkat olarak olarak, kuzeyinde Cumhur-i slami partisi de bu grup tarafndan

Toplumunun

parlementer sisteme dayanan merutiyeti istemesi anlamldr. Milliyetiler, demokrasiye dayal slami Cumhuriyeti

savunmular, slam otoritesine kar olmulardr. Ilml solcular, devrimin gerekliliine inanmakla birlikte, devrimin slami yapsnn neminden ok toplumsal ve ekonomik alanda yaplacak radikal deiikliklerle, sosyal eitlii salamann nemini vurgulamlardr. Devrim sonrasnda rejim muhalifleri olarak, eitli lkelerde ve randa faaliyet gsterecek olan Halkn Mcahitleri rgt, (Mujaheddin-i Khalq) tam anlamyla sosyalist olmamakla birlikte slamn sosyalist saylabilecek bir yorumunu yapmalarndan tr bu grubun paras olarak deerlendirilebilir. Radikal Solcular ise komnizm yanlsdr. Devrim ncesinde slami kesimden sonra en gl oluum komnizm yanls sol parti Tudehtir. Devrimden sonra anlan gruplar homojenite salamak amac ile eitli nedenlerle Humeyni tarafndan tasfiye edilmitir.
26

Ouz, S., akr, R., Hateminin ran stanbul, letiim, 2000.

57

randa slam Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra 1989 ylnda Rafsanjaninin istei ve Humeyninin onay ile kapatlana kadar Cumhur-i slam adl verilen slam Devriminin gereklemesinde de aktif rol alm olan parti etkindir. ran-Irak Savann bitiinin ardndan d tehditlerin grece azald bir dnemde Cumhur-i slam partisi iinde gruplamalar balad gerekesi ile Rafsanjani, Humeyniden Cumhur-i slam partisinin kapatlmasn istemitir. ran slam Devrimi Dneminde Siyasi Yelpaze randa slam Devriminin gereklemesinin hemen

ardndan balayan

ran-Irak Sava (1980-1988), rejim iinde

farkllaan gruplarn d tehdide kar birlemelerine sebep olmu ve savan bitimine kadar ran i siyaseti istikrarl bir grnm izmitir. Savan sonlarna doru randa i siyasetinde var olan eilimler n plana kmtr. Anlan eilimler; Hseyin Musevinin destekledii Muhafazakar sol, Haimi Rafsanjaninin ban ektii Ilml liberaller, zellikle Ruhanilerin bakenti olarak grlen Kum Merkezli Muhafazakar kanat olarak tanmlanabilir. Anayasa revizyonunun gndemde olduu, rehber ve cumhurbakan ile birlikte devletin ynetim kadrosunun yeniden belirlenecei bir dnemde, 1988de IranIrak Savann bitiinin hemen ardndan yaanan kriz slami rejimdeki sz konusu gruplamalarn yansmas olarak da dnlebilir. randa Humeyninin ardndan Byk Ayetullah Hseyin Montazarinin Rehber olmas beklenmitir. Dini yetkinlii ve halk arasndaki saygnl nedeniyle bu greve uygun grnen Montazari, Humeyninin lmnden nce yapt liberal olarak deerlendirilebilecek aklamalar nedeniyle yesi olduu Anayasa Korucular Konseyinden istifaya zorlanm ve Rehber olmas engellenmitir. Byk Ayetullah olan Hseyin Montazarinin randa siyasi sistemin revize edilmesi gerekliliini dile getirmesi muhafazakar kanat tarafndan ho karlanmamtr. Montazari,

58

randa senesinin

daha

ak

ve

hgrl

bir

devlet

anlaynn altn izen

benimsenmesi gerekliliini vurgulamas, slam Devriminin 10 eletrisinin yaplmas gerektiinin konumalarnn yazl ve szl medyada aday olarak grlmemitir. Montazari yalnz i siyaseti konu edinen eletirileri nedeniyle deil, ayn zamanda randa resmi politika olarak benimsenen bat kartl grn de ihlal ettii gerekesiyle de dlanmtr. 1986 ylnda ran-Contra adyla tarihe geen olayda Hseyin Montazari ile birlikte alan Mehdi Haeminin Amerikadan silah alma giriimlerinde bulunduu iddia edilmitir. Mehdi Haeminin ve Hseyin Montazarinin sz konusu eylemleri devrim kart olarak alglanm, Mehdi Haemi ldrlm, Hseyin Montazarinin ise, belirtildii zere, istifas istenmitir. Henz Humeyni lmeden gerekleen bu olaylar slam Devriminin tek tip dnceden ortaya kmadn gstermektedir. Sz konusu olayda Rafsanjani- Hamaney ittifakna karn Haemi Montazari ittifak gzlemlenmitir. Anlan devlet adamlarnn gnmzde halen etkin olmalar ve zellikle Rafsanjaninin kar kampa yaklam olmas dikkatlerden kamamaldr. 1989da yaanan anayasa ve siyasi dzen ile ilgili krizlerin ardndan 1994de sol eilimli Asr-e Ma gazetesinde Behzad Nabavi tarafndan yaynlanan yaz dizisinde, randa siyasi yaamnn yeni kategorilerinden sz edilmitir (Moslem, 2002: 9293). Humeyninin lm ve mteakip olarak 1992de yaplan 4. meclis seimlerinin ardndan randa var olan gruplanmalar yeniden tanmlanmtr. Ekonomi temelli bir gruplamaya gidildii dnlerek, siyasi yelpaze geleneksel sa ve dinamik sa olarak ikiye ayrlmtr. Dinamik sa Rafsanjani yanllarn tanmlamak iin kullanlmtr. Rafsanjani ve onu destekleyenler sosyokltrel olaylarda daha liberal bak asn benimsemiler ve modern
59

yaynlanmas gibi

sebeplerle Uzmanlar Konseyi tarafndan Rehber olmak iin uygun

endstriyel ekonomiye dahil olunarak d borlanma, yksek oranl vergilendirme, ve Dnya Bankas tarafndan yaplandrlan kalknma programlarna uyum salamaktan yana olmulardr. Siyasi spekturumun dier tarafnda ise geleneksel sa olarak nitelendirilen Natk Nuri yanllar bulunmutur. arnn ekonomik sistemini devam ettirmesini istemiler, modern vergilendirme ve bankaclk sistemini yerletirilmesine kar kmlar, kurallarnn sosyokltrel hayatta daha fazla gereini vurgulamlardr. Yukarda sz edilen iki grubun anlaabildikleri tek nokta, faydac d politika eilimleri gibi grnmektedir. Siyasi sa kanat dnda, sol kesimde de yeni sol diye bir oluum gzlemlenmitir. Yeni Sol Hareketi, 1996 ylnda kurulan slami Devrimin Deerlerini Savunma Birlii (jame-e defa-e az arzeshha-ye engelab-e eslami) ile yeni sol hareketi bir anlamda kurumsallamtr (Buchta, 2000: 18). Yeni sol eitliki slami cumhuriyet ve anti Amerikan grleriyle eski soldan, eriata ballklar ve Bat kltrn reddedileriyle ise geleneksel sadan izler tamaktadrlar. 1994 ylnda tanmlanan siyasi yelpaze, gnmze kadar kk apl deiiklikler ve sapmalarla ulamtr. Siyasi parti kltrnn yeni oluturulmaya baland ou ranl siyaseti halen siyasi bask gruplar ile almay tercih etmektedir. Siyasi partiler ise genellikle seimlerden nce kurulup, seimlerin ardndan ksa bir sre sonra datlmaktadrlar. slami Devrimden Sonra Yaplanan Siyasi Oluumlar Cumhur-i slamn kapatlmasndan ve Humeyninin eriat etkinlemesi

lmnden sonra muhafazakar gruba yakn ancak nispeten daha lml ve liberal Rafsanjani cumhurbakan olduunda, devrim ncesi dnemde ayran, ancak Humeyninin devrim sylemleri ile bir araya gelebilmi olan kk gruplar, yeniden partilere ayrmaya balamlardr. Aslnda hepsi de Devrimin ocuklar olan bu partiler, muhafazakar sa, liberal sa, geleneksel sol ve

60

modern sol olarak ayrmtr ( Ouz ve akr, 2000: 7). Militan Din Adamlar Topluluu (Came-ye Ruhaniyet-i Mbariz-CRM) Cumhur-i slaminin kapatlmasndan sonra geleneki ticari sermayeyi elinde bulunduran ar snfnn (Bazara) destekledii, sa, slami muhafazakar partidir. 2000 seimlerinde reformist Hatemiye yenilen muhafazakar Natk Nuri ile 2005 seimlerinde Ahmedinejada yenilen, uzlama meclisi bakanl yapmakta olan liberal grl Rafsanjani bu partinin konsey yeliini yapmlardr. Onarmn Uygulayclar (Kargozaran- Sazendegi-G6) ran Irak Savann uzun srmesi, dolaysyla maliyetli olmas ve petrol fiyatlarndaki d sonucunda ktye giden ran ekonomisini Rafsanjani onarmak ve amacyla balatlan ekonomik, Bata Valisi toplumsal ve kltrel liberizasyonu savunan rgttr. Haimi Hatemi dneminin Tahran Glamhseyin Kerbasi olmak zere eitli

brokrat ve

teknokratlar tarafndan 1996 ylnda kurulmutur. Bu grup reformist Hatemi ile Muhafazakar Natk Nurinin mcadelesine dnen 1997 seimleri srasnda Hatemiyi destekleyerek seilmesini salamlardr. Basn politikada etkin bir silah olarak kullanan bu grubun yayn organlar ran, ran Daily ve ttialat gazeteleridir. Militan Din Adamlar Birlii (Mecma-y Ruhaniyun-u Mbariz-MRM) Mart 1988de Humeyninin izni ile CRMden ayrlarak kurulan MRM, reformist izgide kendini geleneksel sol olarak tanmlayan bir rgttr. 1997- 2005 dneminde cumhurbakanl yapm olan Muhammed Hatemi ve Hcettlslam Mehdi Kerrubi bu grubun kurucularndandr. Bireysel zgrlkleri ve snfsal eitlii n plana karmlardr (Ouz ve akr, 2000: 58). ran slam Devriminin Mcahitleri rgt (Sazman- Mcahiddin-i nklab- slami-yi ran)
61

Modern sol olarak kendini tanmlayan bu grubun genel hatlaryla bakldnda geleneksel sola yakn bir duruu vardr. Geleneksel ran slam Devrimi siyasi kltrnden, uluslararas sistemdeki deiikliklere gre esneklik gsterebilen, lml kltrel politikalar yrtebilen ve dier gruplarla etkileim iinde kalmay tercih eden bir grup olarak ayrabilir. Ensar-i Hizbullah (Allahn Partisinin yoldalar) Sa ve sol gruptan bamsz olarak, slami rejime bal bir gruptur. Humeyniye ve aktif gc

Muhafazar kanadn

olarak da tanmlanabilir. Batl yaam tarzn simgeleyen alveri merkezleri ve semtlerde gsteriler dzenlemi, Hatemi dneminin lml, reformist Tahran Valisi Kerbasi gibi siyasi aktrlere ynelik gsteriler ile muhafazakar kanad desteklemilerdir. Nehzet-i Azadi-yi ran (ran zgrlk Hareketi) slam Cumhuriyeti yanls olan, siyasi iktidarn dini tekel kontrolnde olmasna kar kan gruptur. Rehberin mutlakiyetine kardrlar ve rejimin cumhuriyeti yannn demokrasi ile n plana kmas gerektiini savunurlar. Son dnemde ise kurulan iki yeni parti zellikle dikkat ekmektedir. 2005 bakanlk seimlerinde 6. Meclis szcs olan Mehdi Kerrubi Ulusal Gven Partisini kurmutur. 2004 meclis seimlerine yeni bir parti olarak katlan ran Kalknma Koalisyonu (Abadgaran) koltuklarn ounluunu alarak takip eden dnemde etkinlemitir. Humeyninin lmnn ardndan ortaya kan sz konusu gruplar, ran i siyasetinde grlen ayrmalarn da temelini oluturmaktadr. randa lml ve radikal gruplar arasnda 2009 seimlerinin ardndan yaanan politik ekime yeni deildir. Kanmzca uluslararas kamuoyunu megul eden ya da slam Devrimi sonras dnem iin yeni kabul edilebilecek olan husus; politik ayrma deil, ayrmann dourduu iddetinin ykselmesi eklinde karmza kmaktadr.
62

BLM 3

2009 SEMLER VE RAN DENKLEMNN OYUNCULARI

ETKN FGRLERE LKN BYOGRAFK DEERLENDRMELER

63

Her ne kadar, gnmz uluslararas sistemi, devletlerin uluslararas ve ulustesi kurumlarn hatta sistemin kendi dinamiklerinin bazndaki etkisi ve devletlerin nemini gemiten gelen klasik iktidarlarnn etkisindeyse de; zellikle ran gibi bir lkede birey politik figrlerin koruduunu sylemek mmkndr. Ayrca ran sekinleri son dnemde, Trk kamuoyuna hitap eden grsel ve yazl basn organlarnda ska yinelenen Farsa szckler halini alm, sz konusu ahslarn gemileri ve eilimlerine hemen hi deinilmemitir. Bu tip analizler ile ok yanl sonulara varmak, rnein rnein Museviyi sisteme gemiten beri muhalif bir reformist, Ahmedinejad eitimsiz ve kariyeri olmayan bir politikac, Hamaneyi Rehberlik grevi ncesinde Humeyniye denk bir dini makam sahibi molla olarak grmek hi de zor deildir. Gelinen noktada, Trk kamuoyunu bilgilendirmek asndan ran elitlerine ynelik ksa bir kim, kimdir? blmnn bilgilendirici olaca dnlmektedir. Bu blmde, salt 2009 seimleri baz alnmamtr. Kukusuz bu analiz, bir dnce kuruluunun ortaya koyduu bir almadr ve yalnzca sistemi gerekten belirleyen figrleri esas almaktadr. rnein, Pasdarann Komutan General Caferi, sistemin kritik bir belirleyeni olarak dnlmektedir. Bylelikle amalanan, okuyucunun salt bu alma

kapsamnda deil, rana ilikin tm entelektel etkinliklerinde, okuduu metinlerin yabanc Farsa isimler ile dolu olmamasn ve konuyu olduundan ok farkl bir ierikte sunan yanl deerlendirmelerden kanmasn salayabilmektir. zellikle, ran ile komu olan ve sylenegeldii zere Kasr- irinden itibaren snr anlamazl olmamasna karn, bu lke ile yakn gemite nemli sorunlar yaam olan Trkiyede, sz konusu gereksinim nemli lde hissedilmektedir.

64

a. Ayetullah Ali Hamaney Ayetullah Ali Hamaney, rann dini lideri olup en yksek otoriteye sahip kiidir. Hamaneyin veto yetkisi, rann politik ilemlerinde muhafazakar grmtr. 2005te greve geliinden gnmze Batnn dikkatini zerinde toplam olan Cumhurbakan Ahmedinejada ramen, anayasal olarak randaki en nemli kiilik, Yce Lider (rehber) roln stlenen kii Ayetullah Hamaney olmutur. Ayetullah Hamaney 1989 ylnda ran slami nihai karar kimliindedir. grnen yz Rehber, ve lkenin kurumlarnn devrimin

tanmlayc etki unsurundan biri olarak yaygn bir ekilde kabul

Cumhuriyetinin kurucusu ve de ilk Yce Lider olan Byk Ayetullah Humeyninin yerine gemitir. Ondan nce de 19811989 yllar arasnda art arda iki dnem cumhurbakanl yapmtr. Byk Ayetullah Humeyni ruhban snfnn en yksek mevkisinde (merci-i taklid) yer almaktayd. Bu nedenle Ayetullah Hamaney greve getiinde daha alt mevkideki bir ilahiyatnn greve gelebilmesi iin anayasann deitirilmesi gerekmitir. Sorgulanan Gler Cumhurbakanl sresince sol eilimli olduunu

dnd ve o dnemde babakan olan Ali Hseyin Musevi ile aralarnda sk sk anlamazlklar meydana gelen Hamaneyin Byk Ayetullah Humeyninin lm zerine Yce Lider grevini stlenmesinden sonra ald ilk kararlardan biri babakanl kaldrmak olmutur. Ayetullah Hamaney genellikle selefinin sahip olduu etkileyicilik ve halk desteinden yoksun olarak deerlendirilmitir. Cumhurbakan grevinde edindii yetki ve ilikilerini Yce Lider kurumuna tayarak ve randaki gvenlik gleri ile dier kurumlarla temaslarn gelitirerek salamlatrmtr. 1997 ylnda hiyeraride daha st srada yer alan Alim
65

Ayetullah Hseyin Ali Montazari ile fikir ayrlna dmtr; nk ran daki balca muhaliflerden biri olan Ayetullah Montazeri, Yce Liderin yetkilerini sorgulamtr.Montazarinin sz konusu hareketi okulunun kapanmas, Kum daki ofisinin saldrya uramas ve bir sreliine gzaltna alnmas ile sonulanmtr. Muhafazakar Kontrol Yce lider (rehber) olarak Ayetullah Hamaneyin Koruyucu Konseyin yelerini dorudan ve dolayl olarak seme yetkisi vardr. Bu meclis seimlerden, hem oylamadan hem de adaylarn saptanmasndan, sorumludur. 2004 ylnda muhafazakarlarn oylarn %70ini ald seimlerde, Koruyucu Konsey, iinde lml, reformcu gre sahip kiilerin ve nceki hkmet yelerinin de bulunduu yzlerce kiiyi seim dnda brakmtr. Yce Liderin kardei Hadi Hamaney dahi anlan durumu ran demokrasisini zedeledii olmutur. Dini Ynetim Yce Lider Hamaney, Austos 2009 da Meclis in basn yasasyla ilgili olarak verdii kanun taslan Koruyucu Konsey in reddetmesini desteklemiir. Devletin haber ajansnda belirtildii zere Parlamento ya yazd bir mektupta mevcut yasann slam dmanlarnn basn kontrol etmesini nlediini sylemi, mektupta Bunun iindir ki yasann herhangi bir ekilde tekrar yorumlanmas, lke menfaatlerine hizmet etmez demitir. Mektup meclis iinde Meclisin ve Koruyucu Konseyin gc zerine tartma ve kavgalara neden olmu sonuta basnla ilgili kanun tasars geri ekilmitir. Ayetullah Hamaney reformcu akademisyen Haim iddiasyla eletirmise de, Ayetullah Hamaney muhafazakar Koruyucu Konsey in denetleyici rolnde srarc

Aghajari olayna da mdahale etmitir. Kasm 2002 de Aghajari, Mslmanlarn liderlerini koulsuz izlemektense Mslmanlk tekrar yorumlamalar gerektiini
66

sylemi,

bunun

zerine

mahkeme protestolar evrilmitir.

Aghajari artarken

yi

lmle

cezalandrmtr. cmlenin tekrar

Bakentte gzden

Hamaney

geirilmesini gerektiini sylemi ve idam cezas hapis cezasna

Mays 2003 te yzn stnde milletvekili Ayetullah a ak bir mektup yazarak, slami sistemin devam etmesi ynndeki engelleri reformlarla kaldrmad srece sistemin tehlikede olaca ynnde uyarda bulunmular ve rann dikatatrlkle demokrasi arasnda kesin bir yol ayrmnda olduunu sylemilerdir. Mektup iki ran websitesine yollanm, ancak 24 saat sonra grevliler tarafndan kaldrlmtr. D likiler 1981deki Cumhurbakan olarak yapt al

konumasnda Ayetullah Hamaney sapmalar, liberalizmi ve Amerikan etkisi altndaki solcu hareketleri bastracana dair yemin etmitir. Haziran 2003te reformcu renciler ayaklandnda Ayetullah Hamaney ge kalmadan bu tarz hareketlerin tolere edilmeyeceini aklam ve ABDyi olaylar ynlendirmekle sulam, Liderlerin, dmanlarn paral askerlerine kar merhamet duyma haklar yoktur demitir. ABD nin Irakla yapt sava boyunca ve sonrasnda Washingtonun politikalarn sert bir dille eletirmi ve Irak igali ABDnin yutabilecei bir lokma deildir demitir. 2009da ABD Bakan rana diplomatik balantlarda yeni bir balang yapmay nerdiinde ise Hamaneyin cevab suskun kalmak olmutur. ran Yeni Yl Mesajnda (2009) rencilere hitap ederek, Amerikann srail e desteini seslendiren ve teyit eden tutum ve politikalarnda deiim grmediini ancak Bakan Obamann ABDnin pozisyonunu deitirmesi halinde rann da ayn ekilde hareket etmeye hazr olacan sylemitir.
67

b. Dr. Mahmud Ahmedinejad Dr. Mahmud Ahmedinejad 1956 ylnda, Garmsar ehri Aradan kynde domutur. Bir yanda ailesiyle birlikte Tahran a tanm, ilk ve orta dereceli okullar burada bitirmitir. 1975 te yksek bir puanla niversiteyi kazanm, Tahran da Bilim ve Teknoloji niversitesi naat Mhendisliinde akademik hayatna balamtr. 1986 ylnda eitimine ayn niversitede yksek lisans seviyesinde devam etmitir. 1989 ylnda Bilim ve Teknoloji niversitesi naat Mhendislii Fakltesi Kurulu yesi olmutur. 1997 de Ulam ve Planlama Mhendislii zerine Bilim ve Teknoloji niversitesinden doktorasn almtr. niversitede ders verdii sre iinde birok bilimsel makale yazm, birok dalda bilimsel aratrmalara katlmtr. Ayn dnemde master ve doktora dzeyindeki rencilerin yap iletmesi, inaat mhendislii, yol ve ulatrma gibi konulardaki tezlerinde danmanlk yapmtr. Dr. Ahmedinejad slam Devrimi ncesinde henz bir renciyken dini ve siyasi toplantlara katlmaya balamtr. slam Devrimi nin baarlmas sonucu Bilim ve Teknoloji niversitesi slami renciler Topluluu nun kurucu yesi olmutur. Sava yllar boyunca Dr. Ahmedinejad, Gnll Kuvvetler (Besi) in sava alanndaki farkl blm ve blklerinde, zellikle de sava mhendislii blnde, savan sonuna kadar aktif olarak hizmet etmitir. Dr. Ahmedinejad evli ve ikisi erkek biri kz ocuk babasdr. Kariyer Gemii Maku idarecisi Khoy idarecisi Krdistan Blgesi Genel Ynetimi Danman
68

Kltr ve Yksek Eitim Bakanl Kltrel ler

Danman (1993) Ardabil Blgesi Genel darecisi (1993-1997) Bilim ve Teknoloji niversitesi naat Mhendislii

Kurulu yesi (1989-...) Tahran Belediye Bakan (2003-2005) 24 Haziran 2005 te yaplan 9. Bakanlk Seimleri

nde ran Halk tarafndan Devlet Bakan seilmitir. 12 Haziran 2009 tarihli Bakanlk Seimlerinde

tekrar Cumhurbakan olarak seilmitir.

dari pozisyonlar, akademik kariyer ve bilimsel ilgilerinin tesinde Dr. Ahmedinejad aada sunulan alanlarda almalar yrtmektedir. Gazetecilik; eitli politik, kltrel, ekonomik, sosyal

makaleler yazma, Hamshahri Gazetesi yneticilii grevini yrtme,

(Hamshahri gazetesinde dnrler, renciler vb. iin Hamshahri for Passangers, Diplomatic Hamshahri, Youth Hamshahri, Monthly Hamshahri ve birok ekstra sayfa bulunmaktadr.) Iran Tunnel Society yesi, ran naat Mhendisleri yesi, Bilim ve Teknoloji niversitesi slami renciler

Topluluu ilk merkez konseyi yesi, ran da niversite ve Yksek Eitim Enstitleri slami

Topluluklar Birlii ilk merkez konseyi yesi, c. Huccet-l slam Ali Ekber Haimi Rafsanjani Ali Ekber Haimi Rafsanjani, 1980 den beri ran siyasetinin dominant bir figrdr. Pragmatik-muhafazakar
69

olarak

tanmlanmakta, dini yapnn bir paras olmakla birlikte, geni bir spektrumda her trl dnceye ak ve Batyla ilikiler zerine olduka faydac biridir. Rafsanjani 1997ye kadar sekiz yl boyunca

cumhurbakanl yapm, 2005 ylnda tekrar girdii seimlerde ikinci turda Ahmedinejada kar kaybetmitir. Bu tarihten itibaren Ahmedinejada aka muhaliftir. Rejimin en gl iki unsurunun ba olarak hala ran siyasetinin nemli bir figr olmay srdrmektedir. Bunlardan biri Maslahat Konseyi (yasama alanndaki sorunlar yarglayan organ), dieri ise Uzmanlar Meclisidir (lideri atayan ve teorik olarak grevden alan organ). Ahmedinejada bir ikinci dnem veren 2009 seimlerinde, Mir Hseyin Musevinin balca destekilerinden biri olmutur. ran endstrisi ve i evreleriyle yakn balar vardr ve rann en zengin insan olduu dnlmektedir. Siyasi balar nedeniyle byk bir servet oluturduu ynnde, srekli yalanlad youn iddialar vardr. Humeyni Takipisi rann gneydousunda, ifti bir ailenin ocuu olarak 1934 te domutur. Yakn takipisi olduu Byk Ayetullah Humeyni ile birlikte, kutsal ehir olan Kum kentinde teoloji okumutur. ah dneminde birok kez hapse girmitir. Rafsanjani 1980-1989 arasnda meclis bakanl yapm, Irakla yaplan savan son ylnda Byk Ayetullah Humeyni tarafndan ordunun bakomutanlna atanmtr. Sava bitiren ran n BM Gvenlik Konseyi kararnn kabulnde ba aktr olarak grlmtr. Rafsanjani ye bakanl dneminde, Bat yla olan yaknlamay destekleyen ve ran blgesel g olarak tekrar ortaya karan kii olarak baklmtr. Lbnan zerindeki etkisi
70

1990 larn banda Lbnan da bulunan Batl rehinelerin serbest braklmasna yardmc olmutur. Pragmatik Siyaset siyasette, sosyal adalet datmnda baarsz olduu ynnde eletirilen liberal arlkl bir ekonomik politika izlemitir. Yine de idam cezalarnn karsnda olmu, kadnlar iin daha iyi i imkanlar salamtr. Finansal politikalar ran, sava yllarnda uygulanan devlet kontroll sistemden, piyasa ekonomisine daha yatkn bir sisteme geirmeyi amalamtr. Son yllarda Ahmedinejad n ekonomi politikalarn eletirmi, bunlarn rana ciddi zararlar verdii ynnde sulamalarda bulunmutur. Nkleer faaliyetler konusunda Batyla anlama yanls olmasna karn, Batnn kabadayln ve fikirlerini sonusuz kalaca ynnde uyarmtr. 2007 deki empoze Cuma etmesini kabul etmemektedir. Washingtonu da tehditlerinin hutbelerinde nkleer silaha kar olduunu, ancak nkleer silahlar olan ABDnin, nkleer gc barl amalarla kullanmak isteyen ran engellemeye almasndan dolay hayal krklna uradn sylemitir. 2002 de, Meclis ve onu bloke edebilen Koruyucu Konsey arasndaki anlamazlklara hakemlik eden gl Dzenin Yararn Tehis Konseyi nin bana atanmtr. 2006da Uzmanlar Meclisine seilmi ve bir yl sonra da lideri atama yetkisi olan bu kuruma bakanlk etmeye balamtr. Ahmedinejada muhalif olduu seim 2009 seimlerinde Musevinin beri ba destekilerinden gergindir. tarafndan olmutur. Rafsanjani ve Ahmedinejad arasndaki ilikiler 2009 kampanyas baladndan yozlam olduka Ahmedinejad, Museviyi politikaclar

desteklenmekle sulam ve bu srada adn aka and Rafsanjani, Ayetullah Hamaneye seimlerle ilgili birok iddia varken sesiz kalmakla sular grnen bir mektup yazmtr.
71

d. Mir Hseyin Musevi Resim ve iir sevgisiyle bilinen Musevi, ran Sanat Akademisinin de bakandr. ran n muhafazakar bakan Ahmedinejad n en byk rakibi olan Mir Hseyin Musevi daima liberal emberde hareket etmemitir. Musevi, babakanlk makam kaldrlana kadar sekiz yl boyunca bu makamda bulunmutur. Yirmi senelik arann ardndan 2009 seimlerine lml duruuyla dnmtr. Ahmedinejad n sert duruuna nazaran liberal bir grnt izse de 1988 de ekonomistler tarafndan sk bir radikal olarak anld bilinmelidir. Radikal Devrimci Musevi rann Dou Azerbaycan Blgesinde domu, mimarlk eitimi almak iin Tahran a tanm, burada slam mimarisi zerine uzmanlamtr. Ei Zehra Rahnavard ile birlikte, ah n devrildii slam Devriminde aktif olarak yer almtr. Gnmzde reformcu aday olarak nitelenen Musevi, ranl militanlar tarafndan Amerikallarn Bykelilik basknnda esir alnmas ve tutulmasn devrimin amalarna hizmet ettii gerekesiyle savunmutur. yle ki, 1981 ylnda New York Times da yaymlanan bir rportajnda Bu (Amerikan Elilii Baskn) olaydan sonra gerek slami kimliimizi tekrar kefettik. demitir. Musevi, babakan olarak devrimin lideri Byk Ayetullah Humeyninin destekiliini yapmtr; bu dnemde kabine ii ekime bulunmayan bir hkmetin babakan olarak anmsanmaktadr. Ayrca ekonomi asndan da ran-Irak Sava dneminde koullarn elverdii lde baarl bir performans sergiledii dnlmektedir. Sava Austos 1988de bittiinde, dnemin meclis bakan Ayetullah Ali Ekber Haemi Rafsanjani ile, rann yeniden yaplanma iin Bat yardmn kabul etmesi gerektii ynndeki
72

teklifi zerine ateli bir tartma yaamtr. Rafsanjani 1989 da bakan olduunda, yeni hkmetine katlmas iin Museviye davette bulunmay reddetmitir. Bu olay, her ne kadar yksek seviyeli iki rejim konseyinin banda bulunuyor da olsa Musevinin kamu hayatndan tamamen uzak kalma srecinin balangc olmutur. Bu srete Musevi, bir yandan resim ve iire olan tutkusunu gelitirirken bir yandan da mimarla ve retmenlie odaklanmtr. Iklarn Uzanda 1997den itibaren Musevi reformist hareketin bir paras olmu ve bu da, onun bakan olabilmesi iin en iyi frsat olarak grlmtr. Yine de Muhammed Hateminin seim almalarnda bulunmay reddetmitir. Sonrasnda ise Musevi ve ei, sekiz yllk bakanl boyunca Hatemiye danman olarak hizmet etmilerdir. Eski Bakan Hatemi, Mart aynda adayln Musevinin seim kampanyasna destek iin geri ekmitir. Musevi ayn zamanda eski rakibi ve halihazrda iki nemli yapnn bandaki Rafsanjaninin desteine ynelik de gvence almtr. Musevi, siyasete dnnn temelinde, rann byk bir tehlike iinde olduuna inanmasn ve bu tehlikenin Ahmedinejadn ikinci kez seilmesiyle daha da byyeceini grmesi olduunu sylemitir. Musevi ayn zamanda ran n yurtdndaki radikal imajyla da mcadele edeceine dair sz vermitir. Kampanyas boyunca daha fazla kiisel zgrlk

arsnda bulunmu ve zel televizyon kanallarna kar olan yasa eletirmitir. Nkleer g ve silahlama arasnda ayrm yaparken, Batnn rann nkleer zenginletirme programnn askya alnmas arlarna kar durmutur. Bu erevede Financial Times a Nkleer teknoloji ile nkleer silah arasndaki fark belirten gncel konumalar iyidir. Ne kadar bu farllk vurgulanrsa, yumuama ihtimali o kadar olur eklinde bir deme
73

verdii bilinmektedir. Musevinin Arkasndaki G Kampanya boyunca Musevinin en byk propaganda silah, rann en gl kadnlarndan biri, ei Zehra Rahnavard olmutur. Zehra Rahnavard, einin yannda ve kampanya

posterlerinde yer alp, hatta kocasyla elele tutuarak, rann siyasi geleneklerinden birini ykmtr. Bayan Rahnavard, konumalar yapan, tek bana mitinglere katlan ve grevdeki bakan Ahmedinejad kadnlara ynelik tutumunda dolay aka eletiren aktif bir kampanyac olmutur. Kendisini sorumlu bir retim grevlisi ve sanat olarak tanmlayan Bayan Rahnavard, kocasn olaand eklinde nitelemektedir. e.Muhammed Hatemi Pek ok reformcu giriimi muhafazakar direniler

tarafndan bastrlan Muhammed Hatemi, 8 yl boyunca ran Devlet Bakan olarak grev yapmtr. 2005 ylnn Austos ayndaki istifasndan sonra da ABDnin lkesi zerinden yrtt d politikaya eletirel yaklaarak reformlarn savunmaya devam etmitir. 2009 seimlerinin banda cumhurbakanlna adayln koymu ancak daha sonra, bakanl sresince kendisine danmanlk yapan Mir Hseyin Museviyi desteklemek amacyla yartan ekilmitir. Saygn bir ayetullahn olu olan Muhammed Hatemi, 1943 ylnda Yezd Vilayetinde domutur. nceki grevleri arasnda Kltr ve slami Rehberlik Bakanl, kendisinden nceki Devlet Bakan Haimi Rafsanjaninin Kltr Danmanl ve ran Milli Ktphanesinin mdrl yer almtr.

74

Demokrasi ihra edilecek bir ey deildir.27 1997de bakanlk seimlerini byk ounlukla

kazanmtr. fade zgrl kapsamn geniletme, isizlikle baa kma ve zelletirmeyi destekleme, seim kampanyasnda vermi olduu vaatlerdendir. Baarsnn kayna dini demokrasi grnden etkilenmi olan genler ve kadnlardan gelen byk destee atfedilmitir. Bakan Hateminin bu terimi, yazl basnn yeniden domasnda ve ABD ile gelitirilen ilikiler zerinde rneklenen serbestide nclk yaratmtr. 1998 ylnda CNNe verdii demete Amerikan Halkn iaret ederek onlara kar herhangi bir dmanlk beslemediklerinin altn izerek uzla umudunu dile getirmitir. Yine 1998 ylnn Eyll aynda, Birlemi Milletler Genel Kuruluna 2001 yln Medeniyetler Aras Diyalog Yl olarak ilan etmesini nermi, kresel tolerans geniletmeyi amalayan sz konusu nerisi kabul edilmitir. slami Demokrasi lkesinde islami demokrasiyi gerekletirme abas lkenin muhafazakar kurumlarnca engellenmitir. Medyadaki ilk hareketlenmeleri, gazetelerin kapanmas ve muhabirlerin tutuklanmas izlemitir. Sz konusu dirence ve petrol fiyatlarndaki dn neden olduu ekonomik skntlara karn, Hatemi 2001 ylnn ikinci dnem seimlerini de kazanmay baarmtr. Anlan seimlerde ykselmitir. Reformlarnn nne konulan engellerden dolay hayal krklna urayan Hatemi, bakanlk yetkisini artran bir nergeyle Koruyucu Konseyin rolne bir kstlama daha getirmitir. Kanun tasla, parlamento tarafndan 2003 ylnn Nisan aynda kabul edilmi ancak Danma Kurulu tarafndan anayasaya aykr olduu gerekesiyle reddedilmitir.
27

katlm, 1997ye nazaran dk olsa da oy oran

2006 ylnda BBC de yer alan bir konumasndan.

75

2003 ylnn Mays aynda parlamentoda okunan ve aksi takdirde rann Saddam Hseyinin Irak ile ayn kaderi paylaacan belirten 153 milletvekili imzal ak bir mektup, muhafazakarlar reformlarn nn amaya itmitir. Bir zamanlar Hatemi yi oylaryla desteklemi olan renciler, 2003 ylnn Haziran aynda reformlarn yavalatlmamas iin sokaklara dkldklerinde, Hatemi ve yandalarnn istifasn istemilerdir. Televizyondaki aklamalarnda Hatemi, rencilerin sz konusu hareketi iin: rencilerimizin protesto gsterisi dzenleme haklar mevcuttur ve bunu yaparken bu konudaki olgunluklarn sergilemilerdir yorumunda bulunmutur. Ayn zamanda Hatemi, ABD Bakan George W. Bushun gsterilerin ranllarn zgrlk istediini iaret ettii deerlendirmesine karlk olarak hibir yabancnn i meselelere mdahale etmesine izin vermeyeceklerini belirterek tepkisini gstermitir. Ilml Ses Muhammed Hatemi 2005 ylnda ran anayasasnn izin verdii ard arda iki dnemlik grev sresini tamamlayarak makamn terk etmitir. Hatemiden sonra cumhurbakanl grevine, Yahudi Soykrm hakkndaki tutumu Batda byk tartmalara yol aan ar muhafazakar Mahmut Ahmedinejad gelmitir. Hatemi, Bat tarz demokrasiyi Orta Douda uygulamaya almann bir sonu getireceine inanmadn ve kendisini dnyadaki ekstremizm ile savamaya adadn belirtmitir. rann nkleer enerji sahibi olmasn destekleyen Hatemi, ayn zamanda d dnyann hakl kayglarnn hafifletilmesi gerektiine de inanmaktadr.

f. Ali Larijani 1958de Irak n Necef kentinde doan Ali Laricani, ran Parlementosu bakan, filozof ve siyaset adamdr. Larijani 15
76

Austos 2005 den 20 Ekim 2007 ye kadar Yksek Ulusal Gvenlik Konseyi sekreterlii yapt greve Bakan Ahmedinejad tarafndan Hasan Ruhaninin yerine atanmtr. Larijaninin bu grevden istifasnn kabul (2007), daha nceki istifasnn da Bakan Ahmedinejad tarafndan geri evrildiini ifade eden ran Hkmet Szcs Golam Hseyin Elham tarafndan aklanmtr. Larijani, Yce Lider Ali Hamaneyin konseydeki iki temsilcisinden biridir (dier temsilci ise Hasan Ruhanidir). Sekreter olarak atand eski grevinde, rann nkleer program da dahil olmak zere ulusal gvenlik konularnda ba mzakereci olarak etkin bir ekilde almtr. g. Huccet-l slam Golan Hseyin Muhsini Ejei Kesin bilgiye dayanmamakla birlikte 1956 ylnda sfahan Blgesinde doan Golam Hseyin Muhsini Ejei, SAVAMA ya da VEVAK olarak da bilinen ran stihbarat ve Ulusal Gvenlik Bakanl Bakanlna 24 Austos 2005te Mahmut Ahmedinejad tarafndan atanmtr. Sz konusu organizasyon, 1979 ran Devriminin hemen sonrasnda ahn istihbarat rgt SAVAKn yerini almtr. Haghani Okulunda okumu olan Muhsini, yurt dnda eitimi srdrd yllardan sonra uluslararas hukuk zerine yksek lisansn almtr. 1984 -1985 yllar arasnda ran stihbarat Bakanl seme komitesinde bakanlk yapmtr. 1986-1988 yllar arasnda yarg erki bakannn Enformasyon Bakanlndaki temsilcisi olmutur. 1989-1990 yllarnda ekonomi ileriyle ilgilenen savclkta bakanlk yapmtr. 1991-1994te Enformasyon Bakanlnda yarg erki bakan temsilcisi olarak grev yapm, 1995-1997 yllar arasnda ise Din Adamlar zel Mahkemesinde hakim olarak bulunmutur. Muhsini muhafazakar radikallerden biri olarak deerlendirilmektedir.

77

h. Tmgeneral Muhammed Ali Caferi 1957 ylnda Yezdde doan Ali Caferi, Devrim Muhafzlar nn komutan olup; bu greve 1 Eyll 2007de Yce Lider Ayetullah Hameney tarafndan Tmgeneral Yahya Rahim Safevinin yerine atanmtr. Caferi, Muhsin Razai (eski Devrim muhafizlar Komutan) ve Muhammed Bekir Kalibaf ( Devrim Muhafzlar eski yesi ve Tahran Belediye Bakan)n da yer ald muhafazakar gruba yakn olarak bilinmektedir. Safevinin yerine Caferinin atanmas Ayetullah Ali Hamaney in, Ahmedinejad etrafndaki radikalleri muhafazakar hiziple dengeleme hamlesi olarak yorumlanmtr. Uzmanlar Caferiyi taktisyen, organizatr ve gayri nizami harp konusunda uzman bir asker olarak tanmlamaktadrlar. Caferi ilk ve orta renimini doduu yer Yezdde tamamlam, 1997 ylnda yap teknolojisi okumak zere Tahran niversitesine kabul edilmitir. rencilik yllarnda Tahranda aha kar yaplan protestolara katlm, bu nedenle yakalanm ve hapse atlmtr. niversitedeki blmn Tahran niversitesi slami Organizasyonunda temsil etmitir. Caferi ayn zamanda ABD Elilii basknnda da yer almtr. 1981 ylnda Devrim Muhafzlarnn mensubu olmu, Gney ve Bat Sava Alanlar Operasyon Komutanlna kadar ykselmitir. Caferi eitli savalarda aktif olarak yer alm, Aura Tugay, Kuds ve Necef Karargahlar Komutanl yapmtr. 1992-1993te Devrim Muhafzlar Harp Akademisinde ders vermitir. Caferinin gayri-nizami ve asimetrik sava zerine bir ok doktrin oluturduu sylenmektedir. Caferi Devrim Muhafzlarna lider olarak atanmadan nce ayn ordunun 13 yl sreyle Kara Kuvvetleri Komutanl grevini ve Devrim Muhafzlar Strateji Merkezi Bakanln stlenmitir. Caferi, ileri Bakan vekili Muhammed Bekir Zolkadrn
78

damad olup, 24 Pasdaran komutan tarafndan Hatemiye gnderilen uyar mektubunun (liberal politikalara kar) yazarlar arasndadr. . Ayetullah Seyyid Mahmut Haimi ahrudi 1948 ylnda Irakn Necef Kentinde doan Ayetullah Seyit Mahmut Haimi ahrudi, ranl siyaseti ve ii din adamdr. 1999 ylndan beri, koltuu devrald Muhammed Yazdinin yerine ran Yarg Sisteminin bana gemitir. ncesinde, ahrudi Irak slam Devrimi Yksek Konseyi (SCIRI) olarak da bilinen ii direni rgtnde liderlik yapmtr ki, birok uzmana gre yarg sisteminin bana getirilmesinin en byk nedeni bu grevidir. 1999 Aralknda Devlet Bakan Hatemiyle yarg

sisteminde reform yaplmas konusunda fikir birliine varm, bunun ilk uygulamas olarak 2000 ylnda, aralarnda hakimlerin de bulunduu krk kiinin rvet ve yolsuzluk sulamasyla tutuklanmas yaanmtr. ahrudi ayn zamanda ekonomik sularla mcadeleye nclk etmitir. 2002 ylnda Yarg Szcs, ahrudi nin siyasete mdahalelerini protesto etme amacyla grevinden istifa etmitir. ahrudi Bat da en ok, 2002deki, idam cezas olarak bavurulan talama (recm) ynteminin durdurulmas kararyla gndeme gelmitir. Bu karara ramen recm cezas halihazrda fiilen varln srdryor olsa da bu karardan geri dn olasl tmden ortadan kalkmamtr. ahrudi tarafndan balatlan sz konusu durdurma kararna ramen recm cezasnn halka kapal yerlerde ve hapishanelerde halen uygulanyor olmas, bu dn ihtimalinin kantdr. ahrudi nin ran Parlamentosu onayna sunduu yasa taslaklarndan en nemlilerinden biri Ghanoon-e Mojaazaat hay-e Jaay-gozin adyla da bilinen, cezas 6 ay hapisten az olan btn kk sularn sosyal cezalara evrilmesini ieren yasal dzenleme nerisi olmutur.
79

i. Huccet-l slam Mehdi Kerrubi Orta dzey bir din adam olan Huccet-l slam Mehdi Kerrubi, 1937 Luristan doumlu olup, Militan Din Adamlar Birliinin kurucu yesi ve eski bakandr. ah dnemi olan 1970lerde birok kez tutuklanarak hapse giren Kerrubi, 1989-1992 ve 2000-2004 yllar arasnda meclis bakanl yapm, 2004 seimlerinden sonra ise meclisteki sandalyesini kaybetmitir. Yce Lider Hamaney tarafndan atand danmanlk grevi ve Maslahat Konseyi yeliinden 1995 yl Bakanlk Seimlerinin ilk turu sonras istifa etmitir. Yce Lider Hamaneyin destekisi olan Kerrubi, Anayasa Koruyucular Konseyini tenkit eden isimlerden biri olmakla birlikte, kendisini Byk Ayetullah Humeyninin izinde olan biri eklinde tanmlamaktadr. Anayasa Koruyucular Konseyinin 20 yl nce uygunluk denetimi yapmak iin oluturulduunu syleyen Kerrubi, gnmzde bunun seimlere dorudan yn veren bir hal aldn iddia etmitir. Ahmedinejadn d politika anlayn sklkla eletiren Kerrubi, en nl klarndan birini Yahudi Soykrmnn bir olgu olduunu syledii aklamasyla yapmtr. 2009 seimleri kampanyasnda semenlere datt

brorlerinde insan haklarn koruma, sivil toplum kurulularn gelitirme, kadnlarn sosyal statsn ykseltme gibi birok vaatte bulunmutur. 2008 ylnda timat- Milli Partisinin bana geen Kerrubi, lml ve ou zaman da kyl olarak deerlendirilmektedir. j. Muhsin Rzai Devrim Muhafzlarnn eski lideri Muhsin Rzai, 2009 Bakanlk Seimlerinin Anayasa Koruyucular Konseyi tarafndan onaylanmtr drt adayndan biridir. 1954 Kuzistan doumlu olan Rzai, ekonomi zerine
80

doktoras da olan eski bir askerdir. Askeri gemii, 1979 slam Devrimi ncesi ABD destekli aha kar mcadele eden milis kuvvetlerden birinin yeliiyle balamtr. Sekiz yl sren ran-Irak Sava srasnda henz daha 27 yanda iken Devrim Muhafzlar Birliklerinin komutasna atanmtr. Rzai 1994 ylnda Arjantinde 85 kiinin lmne neden olan Yahudi merkezi saldrsnda yer ald iddia edilen be ranldan birisi olarak aranmaktadr. Rzai, 1997 ylnda lkenin en st uzlama yaps olan Maslahat Konseyinin sekreterliine getirilmitir. Muhsin Rzai 2005 seimlerine de katlm ancak daha sonra ekilmitir. Rzai grevdeki bakan Ahmedinejadn seimlerdeki tek muhafazakar rakibi idi. Genel olarak enflasyon, isizlik, yoksulluk gibi konularla mcadele edecei taahhdn veren Muhsin Rzai, Ahmedinejad lkeyi uuruma srklemekle itham etmi, rann sorunlu ekonomisi iin reformlar yapaca vaadinde bulunmutur. Nkleer program konusunda da rakibinden farkllaan Rzai, Ahemedinejadn macerac slubunu eletirmi, kendisinin ne pasif ne de maceraperest olacan sylemitir.

81

SONU VE GENEL DEERLENDRME NELER YAANDI? NASIL BR RAN?

Devrimin ve Reformun Yapsn Anlamak Totaliterlik sonras rejimlerde reformcular, kurumlar ve devrimin kurucu dkmanlarnda varolan politik mirasla mcadele etmek durumundadrlar. Anlan mcadeleden sonu alnabilmesi iin yalnzca siyasi ittifaklar deil, ayn zamanda muhafazakarlara tehdit oluturmadan reformu gelitirebilecek lmllar da ilevsel bakmdan gereklidir. Bir tr gei olarak nitelenebilecek bir reform abasnn ynetici sekinler tarafndan farkedilmesinin ise kaotik bir ortam yaratabilecek atmalarn elik edebilecei aktr (Brumberg, 2001: 153). randa bugn yaanan durumun, sz konusu perspektifle analiz edilebilecei dnlmektedir. Humeyninin otoritesinin karizmatik ve patrimonial olarak nitelendirilmesi aslen ran Toplumunun geleneksel kalma eiliminde olmas ile aklanabilir. ran slam Cumhuriyeti sosyal anlamda Pehlevi rannn zelliklerini tamaya devam etmitir. Siyasi ilikilerideki patron- client ilkileri varln srdrmtr. Halen ekonomik gc elinde tutan ayrcalkl bir snf olarak bonyadlar bulunmaktadr. ran slam Devrimini yalnzca ynetici snfn el deitirdii bir siyasi olay olarak yorumlayan ve sosyal dengelerde ok radikal bir deiiklik yaratamayan rejim olarak eletiren birok dnrn varl, bu erevede zellikle deerlendirilmesi gereken bir husustur. slam dndren Devriminin 2009 seimleri kitleleri memnun edemediini atma

sonrasnda

yaanan

ortamnn analiz edilmesi, kanmzca byk nem arz etmektedir. Zira, Humeyninin slam Devrimini gerekletirirken olaylar yalnz dikte etmedii ayn zamanda olaylara tepki vermek durumunda kald unutulmamaldr. Baka bir anlatmla, slam Devriminin olaanst gl bir destekle
82

gereklemesi

artc

grlmemitir. 25 yl bask altnda yaadktan sonra, bastrlm zgrlklerin yaanmamas, 2006: 43). da vurumunun rejimin grkemli yklmamas olmas iin artc hata olmamaldr. Kimi uzmanlara gre sz konusu durumun yeniden slami ayn yaplmamal, kitlelerin istekleri gzard edilmemelidir (Ansari,

ran slam Devrimi Rejiminin Gvenlik Sigortalar Bununla birlikte rejimi ayakta tutan gvenlik

mekanizmalarnn, muhalefetin imkan ve kabiliyetini fazlasyla aan gce sahip olduu inkar edilemez bir gerektir. Bu erevede, olaylarn bastrlmasnda kullanlan iddet unsuru paradoksal bir ekilde yorumlanmaya da aktr. Anmsanacak olursa, slam Devrimi srasnda rejimi korumakla grevli olanlarn isteksiz tutumlar; sz konusu hareketin baars ve iktidarn el deitirmesi bakmndan kilit bir rol oynamtr. Dolaysyla, gvenlik birimlerinin olaylarn bastrlmasnda gsterdii kararllk; reformistlerin zerinde, baar ansnn olduka snrl olduu kanaati yaratmak suretiyle sonu alc olmaya olduka elverilidir. Ayrca, Pasdaran ve bal Besi unsurlarnn potansiyeli dnldnde, olaylarn tam kapasiteye ulam orantsz g kullanlarak bastrldn ne srmek de olanakl deildir. Pasdarann kapasitesinin hemen hemen drtte biri dahi randa binlerce kiinin hayatn kaybedecei ok byk trajedilere neden olabilecek kimlikte grlmelidir. Kanmzca, son dnemde yaanan olaylar yorumlanrken; mollalarn ve Pasdarann ald eitim gz nnde bulundurulmas gereken bir husustur. Mollalar, sradan ve salt teolojik unsurlar ieren bir dini eitimden gemedikleri gibi; Pasdaran da salt i gvenlie ilikin sert g unsurlar kullanmna dayal bir formasyona sahip deildir. Dolaysyla yaanan gelimeler karsnda, ran gvenlik birimlerinin tepkilerini kriminal ya da toplumsal bir olay karsnda polisin allm

83

tepkileri

erevesinde

lerek

imkan

ve

kabiliyetini

deerlendirmek, analistleri olduka yanl sonulara gtrebilir niteliktedir. Bunun yerine, ran gvenlik sekinlerinin ve Kumun tepkileri; istihbarioperasyonel ltler erevesinde deerlendirilmeye gereksinim duymaktadr. Anlan erevede gvenlik birimlerinin asl misyonu; olaylar ilk kt yerde, eldeki tm imkanlarla bastrmak deil; bir sre gelimesine izin vererek; - olaylarn seyrini, - rakip gruplarn olanak ve eilimlerini, - destek veren i ve d unsurlarn hangileri olduunu, - rakip gruplarn hareket tazlar ve alkanlklarn, - rakip lider kadroyu, zaaflarn ve grup dinamiklerini, - uluslararas ve ulusal kamuoyu tepkilerinin nasl

ekilleneceini, - kullanacaklar aralarn hangileri olmas gerektiini, - kar karya bulunulan hareketin perde arkas liderlerini ve benzer unsurlar grerek, rasyonel ve soukkanl tepkiler vermek olarak deerlendirilmektedir. Bu aamada, dnyada yaratlan panik havasnn, Kum dinsel politik sekinleri ve Pasdaran arasnda grlmediine deinilmesi gerekmektedir. Ayrca, Musevinin bu alma kapsamnda verilen zgemii ve eilimleri de dnlecek olursa; dnyada ya da protestocular arasnda gzlemlenen reformist heyecann; kendisini lider konumunda bulan Musevi tarafndan ayn isteklilikle benimsendiini sylemek gtr. Bu durum, Hateminin yakn dneme kadar danmanlk hususunda Musevi ve einden yararland, bakanlk seimlerine girecekken; Musevi lehine ekildii de anmsandnda daha anlaml olacaktr dncesindeyiz. Zira HatemiMusevi rneinde gzlemlenen hususun, daha nce de belirtildii zere, rejime deil; Hamaney, Ahmedinejad ve Pasdarann, ran siyasi sistemini domine
84

etmesine muhalefet olarak nitelendirilmesi daha doru olacaktr. Sonu olarak, 2009 seimleri sonras yaanan

gelimelerin ksa ve orta dnemde byk devrimler yaratacan beklemek fazlasyla irrasyonel bir yorum olarak tanmlanabilir. Bununla birlikte olaylarn hibir sonu vermeden sonlanmas da beklenmemelidir. Kanmzca bu noktada Musevi ve randa rejim deiiyor mu balklar ile gzden kaan iki husus bulunmaktadr: - Muhalif unsurlar rejim karsnda kolektif eylem pratii kazanmlar ve ani tepkisellikle organize olma becerilerini gstermilerdir. - Rafsanjani rneinde belirginletii zere; Hamaneyin, Humeyninin kiisel karizmasndan olduka uzak olmas sonucu ortaya ktn dndmz ynetsel zaafiyetler, Rehberlik makamnn ekli zerine tartmalar yinelemi ve dini elitin btnl sarslmtr. Anlan iki sonu; popler deerlendirmelerin aksine, randa sistemi gerekten de deitirebilecek potansiyele sahiptir. Zira, Rehberlik makamnn birka figrden oluacak bir grup tarafndan doldurulmas; d politik reaksiyonlar kuvvetle etkileme potansiyeline sahiptir. Baka bir anlatmla, gsterilerin arkasnda aranan d odaklar, byle bir durumda gerekten randaki sistem iinde ibirliine ak ve en yksek dini etkinlii haiz figrler bulmakta zorlanmayacaklardr. Bununla birlikte yukardaki ifadeden anlalmas gereken, nkleer program gibi ulusal damar dorudan ilgileyen konularda bat ile tam bir uyum iinde alacak mollalar anlamna gelmemelidir. Bununla birlikte; Yahudi Soykrmnn aka reddedilmesi, srailin yok edilmesi gerektii ynndeki demeler ya da nkleer programn, nkleer silah retmeye ynelik bir mahiyet kazanmas gibi hususlarda; rnein Rafsanjani, ibirlii ve diyaloa ok daha ak grnmektedir. Bu durumda, yaanan
85

gelimelerin salt Kum ya da

Pasdaran tarafndan deil, ayn zamanda Rafsanjani tarafndan da dikkatle izlendii dnlmektedir. Kanmzca sz konusu iki dikkatli gzlem, Musevinin politik abalarndan ok daha fazla belirleyicilii haiz grnmektedir. Bundan Sonra Nasl Bir ran? randa uzun dnemde farkllamalarn beklenmesi

kanlmaz grnmektedir. Kanmzca sz edilen olas sonucun nedeni, organize bir reformist muhalif hareket deil; Rafsanjani, Musevi rneklerinde grld zere, slam Devrimine de dahil olan ran elitleri arasnda yaanan krlma olacaktr. Anlan krlmalarn, orta vadede (Bsam analistleri ltleri [B.a..] ile 5 10 yl) greli geni sosyal kitlelerin reform talepleri ile taban bulma gayreti iine girmesi beklenmelidir. Baka bir anlatmla; ran i siyasetinde, ortauzun (B.a.. 1015 yl ) ve uzun dnemde (B.a.. 1530 yl), liderleri pragmatik ancak tabanlar reformist politik kitle hareketlerine rastlamak olduka mmkn grnmektedir. Bu hususta oluturulan senaryo ve randa ortauzun ve uzun dnemde beklenen tablo: kendilerine sistemden rahatsz kitleler arayan; rejime deil iktidar paylamna muhalif elitler ya da tersinden okuyacak olursak; kendilerine iktidar paylamndan rahatsz liderler arayan, sisteme muhalif kitleler gzlemlenmesi olasdr, eklinde zetlenebilir.

ran Ynetici Eliti Deiiyor mu, Ahmedinejad Yeni Putin mi? Yukardaki alt balk ile zetlenen soru, rana ilikin Trkiyedeki literatrde fazla rastlanmayan bir gelimeyi de okuyucunun dikkatine sunmak amacyla sorulmutur. Daha ayrntl irdelemek gerekirse; Ahmedinejad, muhalefete ve ksmen de Rehbere kar iktidarn glendirmek iin kendisinin de mensubu olduu Pasdarana nasl bir ilevsellik yklemektedir?
86

Son Ahmedinejad kabinesinde 21 bakanlktan 9unun eski st dzey Pasdaran komutanlarndan olutuu ve anlan bakanlklar arasnda; enerji, refah ve sosyal gvenlik, endstri ve madenler, adalet, kltr ve slami rehberlik, petrol, savunma, ticaret gibi kritik pozisyonlar olduu bilinmektedir (Alfoneh, 2008). Ayrca yaklak otuz vali, Ahmedinejad tarafndan Pasdaran yneticileri ile deitirilmitir. Bu noktada Hamaneyin, bu gelimelere kendi iktidarn da dnerek ksmen sessiz kald bununla birlikte; sonunda postu ve iktidarn koruyarak hareket serbestisini kaybedebilecei ynnde deerlendirmeler olduu da bilinmektedir (Alfoneh, 2008). Dolaysyla, zellikle Trkiyede gzden karlan baka bir gerek; randa artk merkezi domine eden tek baat gcn dinsel elit deil; dinsel elit ile pragmatik bir ibirlii iinde bulunan ve Ahmedinejad ile birlikte devlet bakanl dzeyinde temsil edilen Pasdaran olduudur. Bu durumda, Pasdarann, yalnzca korumakla grevli olduu deil, ayn zamanda sahip olduu bir iktidar iin de faaliyet gsterecei gzard edilmemesi gereken bir olgu kimliinde karmza kmaktadr. 1979da ran Ordusundan bamsz olarak, Yce Lider, Byk Byk Ayetullah Humeyni tarafndan kurulan ran Devrim Muhafzlar (Pasdaran); rejimin korunmasndan, stratejik fzelerin ynetimine; gayri nizami harp icrasndan, yurt savunmasna; ideolojik kontrolden, rtl operasyonlar dzenlenmesine ve lke dnda paramiliter aktivite rgtlenmesine kadar ok geni bir grev tanmna sahiptir. Besi ile i gvenlii salayan, kendine ait kara, hava ve deniz kuvvetleri olan; Kuds Gleri ile yurt dnda rtl faaliyetler yrten bu yap, yar bamsz bir ordu eklinde nitelenebilir. Yalnzca Rehbere hesap vermekle ykml olan, zellikle rejim gvenliinin salanmas gibi ucu fazlasyla ak bir grevi haiz Pasdaran, anlan grevini lke iindeki hakimiyetini pekitirmek iin kullanma pratiine de sahiptir. Dnemin Bakan Hatemiye (1999), 12 komutan
87

imzal

bir

uyar

mektubu

gnderdiinin anmsanmasnda fayda grlen bu yapnn yeni komutan Caferi; Eyll 2007 tarihli konumasnda, gnmzde muhafzlarn temel grevinin i tehditler ile mcadele olduunu belirterek; Pasdarann salt askeri deil ayn zamanda politik ve ideolojik bir organizasyon olduunu sylemitir28. Bu durumun, Rus istihbarat geleneinin mdahale pratiini akla getirdiini sylemek yerinde olacaktr. Bu nedenle, Ahmedinejadn, iktidara gelmesini mteakip, devlet kadrolarn Pasdaran mensubu sadk dostlar ile doldurmas, Orta Douda sklkla gzlemlenen basit bir kadrolama almas olarak deerlendirilmemelidir. Son dnemdeki protesto gsterileri ve Rehberlik makam zerindeki deiim talepleri gz nnde bulundurulduunda, Hamaneyin pragmatik nedenlerle anlan kadrolamaya kar kmamas ya da snrl bir muhalefet gstermesi beklenebilir. zellikle muhalefetin protesto gsterilerinin Tahran ve Kumu endielendirmesi, sarlmaya politik sekinleri Pasdarana daha sk olarak itebilecek balca motivasyon unsuru

deerlendirilmektedir. D Glerin Tutumu ran, allageldik bir refleks ile meydana gelen gelimeler nedeniyle batl gleri sorumlu tutmutur. Musaddk ktidarnn nasl devrildii dnlecek bulunmak olursa; doru rana ynelik bir servis mdahalesi tamamen dlanmas gereken seenektir Bununla

deerlendirmesinde

olmayacaktr.

birlikte, bu almada verilmeye alld zere, bu denli geni sosyopolitik ve sosyoekonomik yelpazeye sahip bir toplumda isel dinamikleri tamamen yok saymak da fazlasyla irrasyonel grnmektedir. Bata ABD olmak zere batnn genel tepkisellii,

gsterilerin bastrlmasnda kullanlan greli iddet ve insan haklarnn kstlanmas odanda olmutur.
28

Hamsahri Gazetesi 29 Eyll 2007, Agahsazi (Tahran) 29 ubat 2008.

88

rann, ABDden daha fazla sulad ngiltere Babakan G. Brown rana en sert eletirileri ynelten figr olmutur. rann uluslararas toplumun bir paras olmas ynndeki istemini yineleyen ve temel haklara sayg gsterilmesini talep eden Brown, iddet kullanlmasn ve medyann susturulmasn iddetle knadn belirtmitir. ABD Bakan Obama, rann i ilerine karma niyetinde olmadklarn ancak (Kahire Konumasna da atf yaparak) dncelerin bask ile yok edilemeyeceini sylemi; ran olaylar bastrma biimi, gsteri ve sylem zgrlklerine sayg gstermesi hususunda eletirmitir. Almanyadan greli daha hafif bir tepki gelirken; Rusya Federasyonu, olaylarn ve seimin rann i meselesi olduunu belirtmitir.29 SON SZ ABDnin stratejik oda, Afganistan Pakistan eksenine kaymak durumunda kalmken ve zellikle Iraktan ekilme srecinde ran ile yeni bir atmaya girmek istemedii deerlendirilmektedir. Belirtilen faktrlere, Washingtonun Bakan Obama ile birlikte yumuak g unsurlarn yeniden glendirme dnemine girdiide de eklenecek olursa; ABD tarafndan yaplacak snrl ya da geni kapsaml bir askeri mdahale seeneinin bu aamada masada olmadn sylemek mmkndr. Bununla birlikte, nkleer programn, nkleer silaha evrilmesi srail iin bir beka sorunu niteliinde olup Tel Avivin kaytsz kalmas da beklenmemelidir. randa iktidarn sertleerek Pasdarann hakimiyetine gemesi, beklenenin aksine ABD deil, srail eksenli bir atmay tetikler nitelikte ortaya kabilir. Bu nedenle seim sonular ve sonrasnda yaanan gelimelerin, Trkiye ran ilikilerinden ok, srail ran ilikilerinde gl bir yansma bulaca deerlendirilmektedir. ran slam Devrimi, hemen her devrim gibi belirli bir srecin ardndan, sistemin kendisi olmaya balamtr /olmutur ve
29

Reuters Haber Ajans

89

devinim, revizyonizm gibi zellikleri yerini statkocu bir yaklama brakmtr. Son yaanan gelimeler, bir kar devrime iaret eder nitelikte deildir. Bunun nedeni; ne Trkiyede grlen ve i politik kayglar sonucu zorlamay da ieren dindarlar da ayaklanyor yorumlar ne de gstericilerin pragmatik niteliidir. ok basit bir anlatmla slam Devrimi, aha kar yaplmtr ve sonucunda monari yklmtr. Olaylarn ve srecin yneticisi ya da paras ah (Monark Aile) olmad srece; yaananlar kar devrim olarak nitelemek, esasen teknik olarak mmkn deildir. Buna karn, memnuniyetsiz kitlelerin, pragmatik birliktelik kltrleri, randa nemli bir politik belirleyendir ve yaananlar bu erevede deerlendirilmelidir. Bununla birlikte, analizimiz; randa olabilecek en muhtemel deiikliin beklenenin tam aksi ynde yaanabileceidir. Zira, gelimelerin etkisiyle Hamaneyin ve Kumun artan endieleri ve Ahmedinejadn drt yl daha ofiste bulunacak olmas nedeniyle; Pasdarann gcn arttrmas ve politik brokratik alana daha da yaymas beklenmektedir. Baka bir anlatmla gsteriler, Pasradana; Gorbaov ve Yeltsin dneminin FSBye verdii zemini andran bir mdahale zemini verebilecek niteliktedir. Bu durumda Rafsanjani ve yandalarnn politik yaantsna dair gelimeler, Rus oligarklar ile benzeme potansiyelini de haiz olacaktr. Tahrann gsterilerin bastrlmas ya da gstericilerin potansiyelinin krlmas amacyla sosyal zgrlkler salamas artc olmamaldr. Bununla birlikte; geri adm atlmas beklenmeyen husus; Ahmedinejadn ve Hamaneyin iktidarlarnn muhalefetle; zellikle yapsal reformlar ile paylalmas eklinde deerlendirilmektedir.

90

EK 1 1979 Sonras, Ksa Ksa... 1979 Ocak- ah ve ailesi lkeyi terk etti. 1979 1 ubat- 14 yllk srgn sonrasnda Ayetullah Humeyni rana dnd. 1979 1 NisanYaplan referandum sonras ran slam

Cumhuriyeti ilan edildi. 1979 Kasm- slami militanlar Tahran daki Amerika Birleik Devletleri Bykeliliinde bulunan 52 kiiyi esir aldlar. ABD de tedavi gren ahn yarglanmak zere iade edilmesi talep edildi. 1980 Ocak- Beni Sadr slami cumhuriyetin ilk cumhurbakan seildi. Hkmeti byk bir milliletirme politikas zerinde almaya balad. 1980 Temmuz- Srgndeki ah kanser nedeniyle Msrda ld. 1980 22 Eyll- 8 yl sren ran-Irak sava balad. 1981 Ocak- 444 gnlk eylemden sonra Amerikallar serbest brakld. 1981 Temmuz- Beni Sadr azledilmesini mteakip Fransaya kat. 1985- ABD ve Sovyetler Birlii askeri desteini kestikten sonra, ABD, rana Lbnandaki esirlerin serbest braklmas iin gizli silah anlamalar teklif etmeyi denedi. Bu olay, Contra- ran olarak adlandrld. 1988 Temmuz- ran Havayollarna ait 290 yolcu ve mrettebat olan Airbus tipi uak USS Vincennes tarafndan yanllkla vuruldu. 1988 Temmuz- ran BM nezaretinde srdrlen pazarlklar sonucu Irakla atekes antlamas imzalamay kabul etti. 1989 ubat- Ayetullah Humeyni slama hakaretler ierdii iddia edilen eytann Ayetleri kitabnn yazar Salman Rdnn ldrlmesine ynelik fetva verdi.

91

1989 Haziran- Ayetullah Humeyni ld. Yerine Cumhurbakan Hamaney yeni nder olarak atand. 1989 Austos- Rafsanjani yeni devlet bakan olarak yemin etti. 1989 Kasm- ABD 567 milyon dolar deerindeki dondurulmu ran varln serbest brakt. 1990 Haziran- Yaklak 40.000 kiiyi ldren byk deprem ran vurdu. 1990- ran, Irakn Kuveyti igalinde tarafsz kald. 1990 Eyll- ran ve Irak diplomatik ilikileri yeniden balatt. 1995- ABD, terrizme yardm ettii ve nkleer silah elde etmeyi hedefleyerek Orta Dou srecine dmanca yaklat gerekesiyle rana ynelik ticari ve petrol ieren yaptrmlar koydu. ran sulamalar yalanlad. 1997 Mays- Muhammed Hatemi, muhafazakar eliti %70lik oy oranyla malup ederek devlet bakan seildi. 1998 Eyll- Talibann 8 ranl diplomat ve 1 ranl gazeteciyi Mezar- erifte ldrdn kabul etmesi zerine ran, birliklerini Afganistan snrna yd. 1999 Temmuz- Tahran niversitesindeki demokratik renciler reformist gazete Selamn kapatlmasna kar gsteri yaptlar. Gvenlik gleriyle 6 gn sren mcadele sonucunda 1000i akn renci yakaland. 2000 ubat- Meclis seimlerinde liberaller ve Hatemi yanllar ilk kez kontrol muhafazakarlarn elinden ald. 2000 Nisan- Yarg, 16 reformist gazetenin yaymlanmasn yasaklayan basn kanununu kabul etti. 2000 Mays- ran Parlamentosunun 6. dnemi ald. 2001 Haziran- Bakan Hatemi tekrar seildi. 2002 Ocak- ABD Bakan Bush ran, Irak ve Kuzey Koreyi er geni olarak tanmlad ve bu lkelerdeki uzun menzilli fzelerin
92

oaldn

belirtti.

Aklama,

randa

reformistler

ve

muhafazakarlar tarafndan fkeyle karland. 2002 Eyll- ABDnin sert uyarlarna ramen Rus teknisyenler Buehrde rann ilk nkleer reaktrnn inasna baladlar. 2003 Haziran- Tahranda binlerce rencinin katlmyla ruhban snf yapsna kar protestolar dzenlendi. 2003 Ekim- Hukuku ve insan haklar aktivisti, rann 1975te ilk kadn avukat olan ancak 1979 slam Devirimi nden sonra istifa etmek zorunda kalan irin Ebadi rann ilk Nobel Bar dl kazanan ismi oldu. 2003 Kasmran uranyum zenginletirme programn

durdurduunu aklad ve nkleer tesislerinin BM tarafndan sk bir ekilde incelenmesine izin verdiini bildirdi. IAEA nkleer silah programna dair bir kant olmadn bildirdi. 2003 Aralk- Bam ehrinin de harap olduu depremde 40.000 kii ld. 2004 ubat- Muhafazakarlar parlementonun kontroln tekrar ele ald. Binlerce reformist aday seimlerden nce Koruyucular Konseyi tarafndan elendi. 2004 Haziran- ran, IAEA tarafndan, nkleer aratrmalarda tam olarak ibirlii yapmad gerekesiyle ikayet edildi. 2004 Kasm- ran uranyum zenginletirilmesini AB ile yaplacak bir anlama zerine durduracana karar verdi. 2005 Haziran- Tahrann ar muhafazakar belediye bakan Ahmedinejad, din adam ve eski devlet bakan olan Rafsanjaniyi seimlerde ikinci tur sonucunda malup etti. 2005 Austos,Eyll- ran nkleer dntrmeye sfahandaki tesislerde tekrar baladn ve programn barl amalar gttn yineledi. 2006 Ocak- ran, IAEAnn Natanz Nkleer Aratrma Tesisine
93

koyduu mhr krd. 2006 ubat- IAEA, rann nkleer faaliyetlerini BM Gvenlik Konseyine rapor edilmesini oylad. ran, Natanz daki uranyum zenginletirmesine tekrar balad. 2006 Nisan- ran, Natanz Tesislerinde uranyum zenginletirmeyi baardn aklad. 2006 31 Austos- BM Gvenlik Konseyinin rana nkleer yakt zerinde almalarn durdurmas iin verdii zaman doldu. IAEA, Tahrann program durdurmadn aklad. 2006 Aralk- ran Yahudi Soykrm zerine ihtilafl bir konferansa ev sahiplii yapt; konferansta soykrm inkar eden delegeler de bulundu. BM Gvenlik Konseyi ran a nkleer materyal ve teknoloji ticareti zerine yaptrmlar empoze etti. ran karar knad ve uranyum zenginletirme almalarn hzlandracan aklad. 2007 ubatIAEA uranyum zenginletirme almalarn

durdurmak iin Tahrana verilen mhletin dolduunu; ancak almalarn durdurulmadn, bu nedenle de Tahrann yeni yaptrmlara maruz kalacan aklad. 2007 Mart- rann, Irak ve ran ayran attl Arab Nehri nin aznda 15 ngiliz askeri personeli tutuklamas zerine ranngiltere ilikileri kopma noktasna geldi. 2007 Nisan- Bakan Ahemedinejad rann endstriyel nkleer yakt retebileceini syledi. 2007 Mays- IAEA rann, isterse 3-8 yl arasnda nkleer silah retebileceini aklad. 2007 Temmuz- ran sadece petrolle alan araba retimini durdurmay ve gazla da alabilen ift yaktl aralar yapmay planladn aklad. ran IAEA ile yaplan grmelerin ardndan, denetilerin Arak
94

Nkleer Tesisleri ne girmesine izin verdi. 2007 Ekim- ABD 30 yl sonra ilk kez bu kadar sertleen genel yaptrmlar ilan etti. 2007 Aralk- Yeni bir Amerikan istihbarat raporunun, ran kaynakl nkleer tehdidi kmsedii ortaya kondu. 2008 ubat- ran yeni bir uzay merkezi kurulmasna balamak iin aratrma roketi frlatt. 2008 Mart- Ahmedinejad Iraka, yabanc kuvvetlerin ekilmesi arsnda bulunduu sava sonras dnemin ilk ziyaretinde bulundu. Birok reformist adayn en bandan elendii seimlerde

muhafazakarlar parlamentonun 2/3 n ele geirdi. BM Gvenlik Konseyi Tahrana kar ekonomik ve ticari

yaptrmlar sklatrd. 2008 Mays- IAEA, rann nkleer programn hala kesmediini aklad. randaki yeni parlamento bakanlna eski nkleer mzakereci Laricani geldi. 2008 Haziran- Javier Solana, ran a ticari yararlar ieren bir teklif yapt. ran teklifi deerlendireceini ancak nkleer programn kesilmesi art ierdii takdirde reddedeceini aklad. 2008 Temmuz- ran sraili vurabilecei sylenen uzun menzilli ahap-3 fzelerinin denemesini gerekletirdi. 2008 AustosBatl grevliler ynnde tarafndan, verilen rana tevik nkleer paketinin

faaliyetlerini

durdurmas

bilgilendirme mhleti karlk verilmeden bitti. ran uzaya uydu tayabilecek kapasitesi bulunan bir test roketini baaryla frlattn bildirdi. 2008 Eyll- BM GvenliK Konseyi rann nkleer faaliyetlerini durdurmasna ynelik yeni yaptrmlar iermeyen isteklerini
95

oybirliiyle

onaylad.

Metin,

Rusyann

yeni

yaptrmlar

desteklemeyecei aklamas zerine belirtilen haliyle kabul edildi. 2008 KasmParlamento, Oxford niversitesinden ald

diplomann sahte olduunu kabul eden ileri Bakan Ali Kordan grevden ald. Hareket Ahmedinejadn yaklaan seimlere ynelik bir hamlesi olarak algland. Ahmedinejad seimlerde ABD Bakanln kazanan Obamay tebrik etti. Obama rana nkleer program hakknda koulsuz ve ak diyalog nerdi. 2008 Aralk- Polis, Nobel Bar dll irin Ebadinin ncln yapt insan haklar grubunun ofisine baskn yapt ve ofisi kapatt. Grevliler, merkezin yasad siyasi organizasyon olarak altn bildirdi. 2009 ubat- ran slam Devriminin 30. Yl Kutlamasnda konuan Ahmedinejad, karlkl sayg olduka ABD ile diyalou seve seve kabul edeceini syledi. 2009 Mart- Yce Lider Ali Hamaney, Obamann takip ettii yolun aslnda Bakan Bushun da izledii ayn yanl yol olduunu dndn syledi. 2009 Nisan- Bir ran Mahkemesi ran-Amerikal gazeteci Roksana Saberinin ABD iin casusluk yapmaktan sulu olduuna karar verdi. Saberi sekiz yl hapis cezasna arptrld. 2009 Mays- ran, Amerika Dileri Bakanlnn hazrlad, rann en aktif ekilde terrizme sponsorluk yapan lke olduuna ilikin raporu reddetti. Hapsedilen Saberi serbest brakld. Saberi ABDye dnd. 2009 Haziran- Ahmedinejad 12 Haziranda ok byk bir seim zaferi kazandn ilan etti. Ba rakipleri seimlerde hile olduuna dair sonulara itiraz etti. Taraftarlar protesto gsterileri iin sokaklara indi.

96

KAYNAKA ABD Nmizmatik Toplumu Yaynlar, Abrahamian E., Khomeinism, London and Newyork, I.B.

Tauris, 1993. Al Ahram Web Sitesi Alfoneh, Ali. The Revolutionary Guards Role in Iranian

Politics, Middle East Quarterly, Fall 2008. Ansari, Ali. M., Iran, slam and Democracy: The Politics of

Managing Change, UK, Chatham House, 2006. Ar, T.,Irak, ran ve ABD: nleyici Sava, Petrol ve

Hegemonya, stanbul, Alfa Basm,2004. Brumberg, D., Reinventing Khomeini: The Struggle for

Reform in Iran, Chicago and London, The University of Chicago Press, 2001 Buchta, W., Who Rules Iran: The structure of Power in the

slamic Republic, Washington, The Washington Institute for Near East Policy and the Konrad Adenauer Stiftung, 2000. Cleaveland, W., Modern Orta Dou Tarihi, Mehmet

Harmanc (ev.), stanbul, Agora, 2008. Congressional Research Report, Islam Sunnis and

Shiites;11.12.2006 Ehteshami, A., After Khomeini: The Iranian Second

Republic, London and Newyork,Routledge, 1995. Encyclopaedia Iranica, Columbia University Press, 1973. Flal, E.R., iiliin Ortaya k ve randa Din-Siyaset

likisi, ASAM Avrasya Dosyas, 2007, Cilt 13, Say 3. Global Security Web Sitesi Hiro, D. Iran Today, London, Politicos, 2006. Humeyni, Ruhullah. Islamic Government: Governance of
97

the Jurist. Hamid Algar (ev.), The Institute For Complation and Publication of Imam Khomeinis Works, 2002. ran Anayasas Juan Cole Web Sitesi Keskin, Arif. ii Jeopolitii ve ran Avrasya Dosyas; 2007,

Cilt 13 Say 3, 89 Lewis, Bernard. Ortadou, stanbul, Arkada Yaynevi 2007 Moslem, M., Factional Politics in Post Khomeini Iran,

Newyork, Syracuse, 2002. Mir- Hosseini, Z., Tapper R., slam and Democracy in Iran,

London and Newyork, I.B. Tauris,2006. 2001. nder, A. Tayyar, Trkiyenin Etnik Yaps, Ankara Fark Ouz S., akr R., Hateminin ran, stanbul, letiim, 2000. Oran, Baskn. [ed]. Trk D Politikas, stanbul, letiim,

Yaynlar, 2005, 114. Saram, brahim. Emevi-Haimi likileri, Ankara, Trkiye

Diyanet Vakf Yaynlar,1997. The Independent Web Sitesi US Department of State, Reports on Terrorism, Chapter 6,

Washington, 2007. Wright R. Son Byk Devrim, eniz Trkmer (ev.),

stanbul, Doan, 2001. Zweiri, M. Ehteshami A., Iran and The Rise of Its Neo-

Conservatives: The Politics of Tehrans Silent Revolution, London Newyork, I.B. Tauris, 2007.

98