Sosyolojide Araştırma Yöntem Ve Teknikleri

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2641 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1609
SOSYOLOJDE ARATIRMA YNTEM VE TEKNKLER
Yazarlar Yrd.Do.Dr. F. Ayin Koak TURHANOLU (nite 1) Prof.Dr. Nadir SUUR (nite 2) Yrd.Do.Dr. Temmuz GN AVRAN (nite 3-5) Yrd.Do.Dr. Oya Beklan ETN (nite 6)
Editr Yrd.Do.Dr. Temmuz GN AVRAN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Okt. Mustafa Ever Grafikerler Ayegl Dibek Aysun avl Hilal Kkdaaan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri ISBN 978-975-06-1309-8 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 27.500 adet baslmtr. ESKEHR, Temmuz 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma...............................

FELSEFE VE BLG ....................................................................................... BLM, BLMSEL BLG VE YNTEM.......................................................... AYDINLANMA DNCES ......................................................................... Aydnlanma Dnrleri............................................................................... Aydnlanma Dncesinin Temel lkeleri.................................................... Devrimler ....................................................................................................... Bilimsel Devrim....................................................................................... Fransz Devrimi ....................................................................................... Endstri Devrimi ..................................................................................... MODERNTE VE MODERN TOPLUMLAR.................................................... Modern Toplumlarn Oluumu ................................................................... Modern Toplumun zellikleri...................................................................... SOSYOLOJNN BLM OLARAK KURULMASI ............................................ DOA BLMLER VE SOSYAL BLMLER .................................................. Ampirist Doa Bilimi Anlay ...................................................................... Pozitivizm ...................................................................................................... Doa Bilimleri ile Sosyal Bilimlerin Farkllklar ......................................... TOPLUMSAL ARATIRMA VE YNTEMLER .............................................. Toplumsal Aratrmann Aamalar............................................................... Nicel ve Nitel Aratrma Yntemleri ............................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
2
3 6 7 8 10 11 12 13 13 14 14 15 15 17 17 18 19 20 22 25 27 29 30 30 31
1. NTE
Sosyolojik Yntemde Klasik ve Yeni Dnem Tartmalar.. 32

SOSYOLOJK YNTEMDE FARKLI BLMSEL YAKLAIMLARIN GELM ........................................................................................................ POZTVST SOSYAL BLM YAKLAIMI ................................................... Auguste Comteun Yntemi.......................................................................... Emile Durkheimn Yntemi ......................................................................... YORUMLAYICI SOSYAL BLM YAKLAIMI .............................................. Max Weberin Yntemi ................................................................................. ELETREL SOSYAL BLM YAKLAIMI ....................................................... Karl Marxn Yntemi.................................................................................... FEMNST SOSYAL BLM YAKLAIMI ........................................................ POSTMODERN SOSYAL BLM YAKLAIMLARI ......................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 33 34 37 38 42 45 48 50 53 54 58 60 61 61 62
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
Nicel ve Nitel Aratrmalarda Kullanlan Aratrma Teknikleri............................................................... 64

GR .............................................................................................................. NCEL VE NTEL ARATIRMA YNTEMLERNN TEMEL ZELLKLER .................................................................................... Nicel Aratrma Ynteminin Temel zellikleri............................................ Nitel Aratrma Ynteminin Temel zellikleri ............................................ Nicel ve Nitel Aratrma Yntemlerinin Karlatrlmas ........................... ARATIRMA TEKNKLER ............................................................................. Nicel Aratrmalarda Kullanlan Aratrma Teknikleri ................................ Deney....................................................................................................... Yar-Deney ............................................................................................. Yaplandrlm (Denetimli, Sistematik) Gzlem ................................... Anket........................................................................................................ Survey (Tarama) ...................................................................................... Yaplandrlm Grme ........................................................................ Nitel Aratrmalarda Kullanlan Aratrma Teknikleri.................................. Derinlemesine Grme ......................................................................... Odak Grup Grmesi ........................................................................... Yaplandrlmam (Denetimsiz) Gzlem............................................... Katlmsz Gzlem ................................................................................... Katlmc Gzlem..................................................................................... Yar-Yaplandrlm Gzlem ................................................................. rnek Olay ncelemesi (Vaka almas).............................................. Yaam yks Grmesi ..................................................................... Szl Tarih Grmesi............................................................................ Dokman ncelemesi ............................................................................. erik Analizi ........................................................................................... Eletirel Sylem Analizi........................................................................... Gml Teori (Grounded Teori) ........................................................ YNTEMSEL OULCULUK ...................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 65 66 66 69 73 75 76 76 78 78 80 85 86 87 87 88 89 90 90 93 93 93 94 94 94 96 96 98 100 102 103 104 104
4. NTE
Aratrma Probleminin Oluturulmas ve Uygun Yntem ve Tekniklerin Seilmesi.......................................... 106

ARATIRMA TRLERNN SINIFLANDIRILMASI ........................................ Kullanmlarna Gre Aratrma Trleri ....................................................... Amalarna Gre Aratrma Trleri ............................................................. Kefedici Aratrmalar ............................................................................. Betimleyici Aratrmalar .......................................................................... Aklayc (Hipotez Snamaya Ynelik) Aratrmalar ............................ Zamana Gre Aratrma Trleri .................................................................. Kesitsel Aratrmalar................................................................................ Boylamsal Aratrmalar ........................................................................... 107 108 108 108 111 115 116 116 117
indekiler
UYGUN ARATIRMA TRNN, YNTEM VE TEKNKLERN SELMES ........................................................................... ARATIRMA KONUSU VE ARATIRMA PROBLEM ................................... Aratrma Konusunun Seilmesi, Daraltlmas ve Aratrma Probleminin Oluturulmas ......................................................... Aratrma Konusunun Seilmesi ........................................................... Aratrma Konusunun Daraltlmas ve Aratrma Probleminin Oluturulmas .......................................................................................... Literatr Taramas.......................................................................................... Varsaym, nerme, Kavram, lemselletirme, Deiken ve Hipotez........ Varsaym (Saylt) .................................................................................... Kavram ................................................................................................... nerme .................................................................................................... lemselletirme ....................................................................................... Deiken .................................................................................................. Hipotez (Denence).................................................................................. Aratrmann Kapsamnn ve Snrllklarnn Belirlenmesi.......................... Aratrmann Amalarnn fade Edilmesi..................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
120 125 125 125 125 129 130 130 131 132 132 132 133 135 136 139 141 142 143 143
rneklem Seimi ve lm................................................... 144

GR .............................................................................................................. ARATIRMA EVREN VE RNEKLEM .......................................................... RNEKLEM SEM TEKNKLER.................................................................. Olasla Dayal rneklem Seim Teknikleri .............................................. Basit Tesadfi rneklem Seimi ............................................................ Sistematik rneklem Seimi................................................................... Tabakal (Katmanl) rneklem Seimi................................................... Kme (ok Aamal) rneklem Seimi ............................................... Olasla Dayal Olmayan (Yargsal) rneklem Seim Teknikleri ............. Geliigzel rneklem Seim Teknii..................................................... Kota rneklem Seim Teknii ............................................................... Amasal rneklem Seim Teknii ......................................................... Kartopu rneklem Seim Teknii ......................................................... Gdml rneklem Seim Teknii ....................................................... Meknsal rneklem Seim Teknii ....................................................... Aykr Durum rneklem Seim Teknii ................................................ RNEKLEM BYKLN BELRLEME ................................................. LM VE LM HATALARI .................................................................. lme Dzeyleri .......................................................................................... lm Hatalar .............................................................................................. GVENRLK VE GEERLK......................................................................... Nicel Aratrmalarda Gvenirlik ve Geerlik......................................... Gvenirlik ..................................................................................................... Gvenirlii Ykseltme Yollar ...................................................................... Geerlik.................................................................................................... 145 145 146 147 148 149 150 152 154 154 155 155 156 157 157 158 158 161 162 165 165 166 166 169 169
5. NTE
vi
indekiler
Nitel Aratrmalarda Gvenirlik ve Geerlik................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
173 177 178 179 180 180
6. NTE
Sosyolojik Aratrmalarda Veri zmlemesi ve Bulgularn Yorumlamas............................................... .......... 182

NCEL VER ZMLEME VE YORUMLAMA SREC ............................... Tek Deikenin Betimlenmesi: Frekans Dalm, Merkezi Eilim ve Deikenlik (Dalm) lmleri ve Yorumlanmas................................... ki Deikene likin Frekans Dalm: apraz Tablolar ve Yorumlanmas................................................................................................ ki Deiken Arasndaki likinin Varln, Ynnn ve iddetini Gsteren statistikler ve Yorumlanmas ....................................................... NTEL VER ZMLEME VE YORUMLAMA SREC ............................... Betimsel zmleme .................................................................................... Balamlar ................................................................................................. Niyetler..................................................................................................... Sreler .................................................................................................... Sistematik zmleme .................................................................................. Snflandrma............................................................................................ likilendirme .......................................................................................... Yorumlama .................................................................................................... Nitel Verilerde Kodlama .............................................................................. BULGULARIN SUNUMU VE ARATIRMA RAPORUNUN YAZILMASI ....... Rapor Yazm ncesi Dikkate Alnmas Gereken geler........................... Rapor Yazm: erik Dzenleme ve Verilerin Sunumu.............................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 183 184 186 188 192 192 193 193 194 195 195 196 197 198 202 202 204 211 212 213 214 214 215
Szlk ................................................................................... 217
nsz
vii
nsz
Sosyolojide geerli ve gvenilir bilgiye bilimsel aratrmalar yoluyla ulalr, bu nedenle bilimsel aratrmalarn nasl yrtldn renmek, sosyoloji reniminin nemli bir parasdr. Bilimsel aratrma yapmak, uygun bir aratrma problemi formle etmekle balar, bu probleme uygun yntem ve tekniklerle olgular gzlemlemeyi, veri toplamay, verileri zmlemeyi ve bulgular yorumlayarak bilimsel bir dille ifade etmeyi ierir. Sosyolojik problemleri ve sorular cevaplamaya alrken hangi yoldan gitmemiz gerektiini, hangi yolun bizi nereye ulatracan, hangi aralar kullanmamzn amacmza daha uygun olduunu bilmemiz son derece nemlidir. Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri kitab, uzaktan retim ile eitim veren sosyoloji lisans program rencilerine sosyolojik yntem bilgisi kazandrmaya ynelik olarak hazrlanmtr. Kitabn temel amac bilim, bilimsel bilgi ve bilimsel aratrma hakknda rencileri bilgilendirmek ve bilimsel aratrmann aamalarn aklamaktr. Kitap ayrca sosyolojide kullanlan farkl yntemlerin neler olduuna ve bu yntemler hakkndaki tartmalara deinmekte ve farkl yntemlerin nasl uygulandna dair rencilere yol gsterici bilgiler sunmaya almaktadr. Bu erevede elinizdeki kitap aratrma konusunun seimi, aratrma probleminin oluturulmas, aratrma amalarnn ifade edilmesi, uygun yntem ve tekniklerin seimi, aratrma rnekleminin belirlenmesi, verilerin toplanmas, zmlenmesi, yorumlanmas ve raporlanmas kademeleri zerinden sosyolojide bilimsel bir aratrmann nasl baladn, hangi aamalardan getiini ve nasl ifade edildiini rencilere aktarmaktadr. Kitabn hazrlanmasndaki emeklerinden tr retim tasarmcmz Do.Dr. Tevfik Volkan YZERe ve A..F. dizgi birimine teekkr ederim.
Editr Yrd.Do.Dr. Temmuz GN AVRAN
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilim, bilimsel bilgi ve yntem kavramlarn tanmlayabilecek, Aydnlanma dncesinin temel ilkelerini aklayabilecek, Doa bilimleri ve sosyal bilimler arasndaki farkllklar zetleyebilecek, Toplumsal aratrma kavramn ve amalarn tanmlayabilecek, Toplumsal aratrmann aamalarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilim Bilimsel Bilgi Bilimsel Yntem Aydnlanma Bilimsel Devrim Endstri Devrimi Fransz Devrimi Modernite Modern Toplum Pozitivizm Amprisizm Toplumsal Aratrma Kuram
indekiler
Sosyolojide Aratrma Bilim, Yntem ve Toplumsal Yntem ve Teknikleri Aratrma FELSEFE VE BLG BLM, BLMSEL BLG VE YNTEM AYDINLANMA DNCES MODERNTE VE MODERN TOPLUMLAR SOSYOLOJNN BLM OLARAK KURULMASI DOA BLMLER VE SOSYAL BLMLER TOPLUMSAL ARATIRMA VE ARATIRMA YNTEMLER
Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

FELSEFE VE BLG
Bilim, gnmzde en geerli bilgi kayna olarak grlse de modern bilimin ortaya k insanln tarihine kyasla olduka yeni saylr. Bununla birlikte insanlar binlerce yldr belirli sorulara cevaplar aram, doal ve toplumsal evreleriyle ilgili pek ok eyi merak etmi, bu konularda bilgi toplam ve bu bilgileri sonraki nesillere aktarmlardr. Daha da nemlisi, insanlar elde ettikleri bilgiler nda doal ve toplumsal evrelerini deitirmilerdir ki bu, insanlar dier canl trlerinden ayran en nemli zelliklerden biridir. nsanlarn etraflarnda var olan eylerle ilgili bilgi toplamalarnda en nemli yollardan biri phesiz felsefedir. Kelime anlamyla bilgelik sevgisi anlamna gelen felsefe (philia ve sophia), insanolunun doal ve toplumsal varlklar hakknda geerli, gvenilir ve erdemli bilgilere ulama arzusunda olmas demektir. Aristotelesin belirttii gibi felsefe, var olanlarn ilk temellerini ve ilkelerini aratran bir bilgidir. nsanolu, felsefe sayesinde iinde bulunduu doal ve toplumsal dnyay anlamaya ve varlklarla ilgili doru bilgilere ulamaya alr. Bu doru bilgiler insanlarn daha dzenli, bilgili ve erdemli yaamasn salayabilir. Bu felsefi tutum, ahlakilikle i iedir ve tek bir bireyi ya da grubu deil, tm insanlar iine alabilecek bir evrensellii iinde tamaktadr. ster doal ister toplumsal dnya olsun, varlk ile varln bilgisi arasnda birebir ilikinin mmkn olup olmad sorunsal, felsefecileri en ok megul eden konularn banda gelmektedir. Bu adan felsefenin en temel konusu varlk ve bilgi sorunudur. Felsefe, en geni anlamyla zne ile nesne arasndaki ilikileri aklamaya alan bir faaliyet alandr. Peki, zne nesneyi bilebilir mi? Dier bir ifadeyle insan, d dnyay bilebilir mi? znenin nesneyi bilebilmesinin snrlar var mdr? zne ile nesne arasndaki ilikinin kurulabilmesi iin iki temel felsefi kavramn aklanmas gerekmektedir. Bunlar srasyla varlk felsefesi ve bilgi felsefesidir (Suur ve Koak, 2009:3-4). Varlk Felsefesi (Ontoloji): Varlk felsefesi varl maddesel, zihinsel ve ruhsal boyutlaryla zmlemeye alr; varln yapsn, zelliini, varln zsel ve biimsel niteliini, varlk-yokluk problemini ve ruh-madde ilikisini ele alr. Gerek ve doru bilgilere ulamak iin varla ilikin doru ve tutarl sorular sorabilmek ok nemlidir. Acaba varlk dncede var olan mdr yoksa dnceden bamsz olarak gerek dnyada var olan mdr? Varln btnsellii ile btn oluturan paralar arasnda ne tr iliki vardr? Varlk deneyimlenen ve alglananlar mdr yoksa dncede var olan mdr? Gerek varlk ve ideal varlk ayrm mmkn
Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri
mdr? Varln varlk olmayanla (metafizik) ilikisi nedir? Bu adan metafizik ve varlk problemleri arasnda ne tr balantlar vardr? Acaba varln ana maddesi denen ey var mdr ve varsa nedir? Varlk felsefesi ile bilimin varla ilikin yaklamlar birok ynden birbirlerinden farkllamaktadr. Bilim ve varlk felsefesi arasndaki ayrm her zaman ok net olmam, ancak 18. yzyl sonrasnda doa bilimleri ile sosyal bilimlerin byk bir hzla gelimeye balamasyla belirginlemitir. Bilim ve varlk felsefesi arasndaki farkllklar ksaca zetlemek gerekirse ilk olarak; bilim varl gzlem, deney ve test yoluyla zmleyerek ele alr; varlk felsefesi ise maddi ve zihinsel boyutlar asndan bir btn olarak inceler. kincisi; bilim, varln kendisini bir gereklik olarak kabul eder, varlk felsefesi ise gerekliin kendisinin ne olduu ile yetinmez ve gerekliin mmkn olup olmad sorusunu sorar. nc olarak; bilim, d nesnel gereklii olduu gibi kabul ederken varlk felsefesi, d nesnel gereklii sorgular ve varln grnen formlar ile varl varlk yapan znn ne olduunu irdelemeye alr. Drdnc bir farkllk ise bilimin var olannn bilgisine bilimsel aratrma yntem ve tekniklerini kullanarak ulamaya almas, varlk felsefesinin ise varln gzlem, deney ve test dnda bir gerekliinin olup olmadn sorgulamasdr. Varlk felsefesi var olann yapsnn ve trnn ne olduunu ve varln ne anlama geldiini irdeler, yani varlk felsefesinin kapsam bilimden ok daha genitir. Beinci olarak bilim, btnn paralaryla ilgilenirken varlk felsefesi, kendisini btnn paralaryla snrlamaz, paralar kadar btnn kendisini de konu edinir. Son olarak bilim, bir problem zme yntemidir; varlk felsefesi ise zlm olan ve bilinen bilgiler zerine soru sormaya devam eder. Varlk felsefesi, bilimin yapt zmlemeleri ve varla ilikin ne srd bilgileri yeterli grmez (Suur ve Koak, 2009:4). Bilgi Felsefesi (Epistemoloji): Bilgi felsefesi bilgiyi, bilen zne ile nesne arasndaki ilikinin nasl kurulduunu, bilginin kaynan, doruluunu, snrlarn, niteliini ve zelliini inceleyen, neyi bilebiliriz, nasl bilebiliriz ve hangi yol ve yntemlerle biliriz sorularn zmlemeye alan bir felsefedir (Arslan, 2005:20; en, 1999:67). Bilgi felsefesi, bilgimizin kaynann ne olduu sorusunu sorarak, nesnenin bilgisine ne lde ulaabileceimizi belirlemeye alr. Bilgi felsefesinin konusu bilen ile bilinen arasndaki ilikidir, bu nedenle bilgi felsefesi bilgimizin kayna akl m yoksa duyularmz mdr?, Duyularmz ve alglarmz bize d nesnel gereklii aynen olduu gibi yanstabilir mi?, Bilgi deneyle mi snrldr?, Deney tesi bir bilgi mmkn mdr?, Bilgi aklla m snrldr?, Akldan bamsz bir d nesnel gereklik var mdr?, Akldan bamsz d nesnel gereklii bilebilir miyiz? gibi sorular sorar. Bu gibi sorulara cevap aramak ya da zne ile nesne ilikisini anlayabilmek iin temel kavram, gerek, doru ve bilgi kavramlarn akla kavuturmamz gerekmektedir. Bu kavramlar ksaca aklamaya alalm (Suur ve Koak, 2009:5): Gerek: Gerek, insan bilincinin dnda ve ondan bamsz olarak var olan somut ve nesnel varlklarn tmdr. Gereklik, biz onu bilincimizle kavrasak da kavramasak da var olandr. Gerekliin iki temel yn vardr. Bunlardan birincisi dsallk, dieri ise somutluktur. Dsallk, nesnelerin znenin algsndan bamsz olarak var olmas durumu, somutluk ise nesnel gerekliin belli bir mekn ve zamanda gzlemlenebilir, test edilebilir ve nicelik olarak llebilir olma hlidir. Doru: Doru, herhangi bir bilgiye ilikin deer ykl bir tanmlamadr. Doru soyuttur ve zihinsel bir kavraya dayaldr nk doru kavram zihinsel bir genellemenin, soyutlamann, snflamann ve zmlemenin bir sonucu olarak ortaya kar. Doruluk, znenin nesneye uygun, tutarl ve mantksal bir karmdr.
1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma
Dier bir ifadeyle doruluk, dncenin nesneyle uyumas durumudur. Bu adan bakldnda, doruluk bir deerdir ve znenin gereklik hakknda ileri srd yargnn yanl ya da doru olma deeridir denilebilir (en, 2001:37). Bilgi: Bilgi, znenin nesneye ilikin, nesneye ve gereklie uygun bir bilgi olma iddiasnda olan bir karmdr. Dier bir ifadeyle bilgi, znenin nesneyi bilme, tanma ve zmlemesi sonucu ortaya kan bir rndr. Bir bilgi, nesnesini ne kadar doru kavrarsa geree o kadar yakndr ama nesnenin mutlak anlamda her ynyle kavranmas mmkn deildir. Bu nedenle bilgi, bilimsel olsun veya olmasn, nesneyi kavramas snrl olduu iin eksiktir. Nesnelerin her bir kavray, nesnenin doru bilgisine bizi biraz daha yaknlatrsa da bu durum mutlak anlamda nesnenin bilgisine sahip olduumuz anlamna gelmez. Bilginin tek tr bilimsel bilgi deildir. Gndelik bilgi, dinsel bilgi, sanatsal bilgi, felsefi bilgi, siyasal bilgi, hukuksal bilgi, teknik bilgi, ideolojik bilgi gibi farkl bilgi trlerinden bahsedilebilir. rnein gndelik bilgi, gndelik yaamdaki deneyimlerden edinilen, yaammzdaki baz pratik gereksinimlerimizi karlayan, sosyal ve kltrel adan benimseyip sorgulamadan doru olarak kabul ettiimiz bilgi trdr. rnein misafirperverlik, kkleri sevmek bykleri saymak, at yakmak ve benzeri konulardaki gndelik bilgilerimizi toplumdan sorgulamadan alr ve kabulleniriz. Bu tr bilginin doruluu veya geerlilii ile ilgili herhangi bir nesnel lt yoktur; bu yzden gndelik bilgi deikendir, genellikle deer ykldr, toplumdan topluma ve tarihsel olarak dnemden dneme deiebilir. Dier taraftan dinsel bilgi, kaynan ilahi inan sistemlerinden, bu inan sistemlerinin bal bulunduu retilerden ve kutsal kitap metinlerinden alan bu bilgi tr, bilimsel bir ekilde kantlanmasna ve dorulanmasna gerek duyulmadan kabul edilen ve inanlan bir bilgi trdr. Bu bilgi tr, belli bir kutsal inanca dayand ve kaynan tanrdan ald iin mutlak ve balaycdr (en, 2005:19). nsanlar, inandklar dinsel bilgiler erevesinde ibadet edebilirler, belli ahlaki normlara sahip olabilirler ve varln her trl bilgisini tanrsal bir nedene balayabilirler. Sanat bilgisi ise insann yaratclnn ve hayal gcnn bir rn olarak ortaya kan ve insanlar zerinde beeni, haz alma, holanma ve gzel bulma duygu ve dncesini ortaya karan bir bilgi trdr. nsanlar bu bilgi sayesinde olaylar ve nesneler karsndaki duygularn ve yaratcln estetik olarak gze ve kulaa ho gelecek ekilde ifade ederler. Felsefi bilgi, varla ilikin soyut bir bilgi trdr ve bilginin kaynan, doruluunu ve snrllklarn znel ve nesnel boyutlaryla tutarl bir ekilde sorgulayan ve varln bilgisine nasl ulalacana ilikin sistemli bir bak asn gelitiren bir kavramlar kmesi olarak grlebilir. Felsefi bilgi varlk ile bilgi arasnda birebir ilikinin kurulup kurulamayacann imknlarn srekli olarak sorgular, varln bilgisinin deerini, doruluunu, geerliliini, ltlerinin neler olduunu tutarl bir ekilde ortaya koymaya alan bir sorular kmesidir. Son olarak bir bilgi tr olarak bilimsel bilgiye deinelim. Bilimsel bilgiyi dier bilgi trlerinden ayran zellik, bilimsel aratrma yntem ve teknikleri kullanlarak elde edilmesidir. Bu bilgi tr, bilim insanlar tarafndan gzlem, deney ve test yoluyla olduu kadar anlama, zmleme ve yorumlama ile de elde edilir. Bilim ile felsefe arasnda ok yakn bir iliki bulunmaktadr. Bilimsel bilgi, esas itibaryla fiziksel ve sosyal dnyann gerek bilgisine ulalabilecei ve herkes tarafndan geerli olarak kabul edilebilen ak-seik, zmlenebilen bilgilere ulalabilecei anlayna dayanr. Bu adan, bilim belirli sorulara belli yantlar bulamadnda felsefeyi takip eder ve varla ilikin bir dizi sorular sorar. Bu nedenle felsefe, bilimin her zaman bir adm nndedir. Ancak felsefe de bilimsel gelimeleri ya-
kndan takip eder ve ona yol gstermeye alr. Ksaca belirtmek gerekirse felsefesiz bir bilim kr, bilimsiz bir felsefe ise bo bir uratr (Suur ve Koak, 2009:6).
BLM, BLMSEL BLG VE YNTEM

Bilim nedir? sorusuna ynelik olarak bilim, birok farkl ekilde tanmlanabilmektedir. Baz bilim tanmlamalarn u ekilde sralamak mmkndr: Bilim, doal ve toplumsal dnyay aklayan geerli ve gvenilir bilgiler btndr. Bilim, doal ve toplumsal olgu ve olaylar hakknda bilimsel yntemlerle elde edilen tutarl ve dzenli bilgilerdir. Bilim, bilimsel aratrma yntem ve teknikleri kullanlarak doal ve toplumsal dnya hakknda elde edilen genel geerli bilgilerdir. Bilim, olgu ve olaylar arasndaki ilikileri belli bir kuramsal yaklam erevesinde aklayan mantkl ve tutarl bilgilerdir. Bu tanmlar dorultusunda bilim, genel anlamda insanolunun doal ve toplumsal gerei aray faaliyeti olarak ifade edilebilmektedir. Doal ve toplumsal gerekliin bilgisine ulamak amacyla yaplan bilimsel aratrmalar, kuramsal ve yntemsel boyutlar iermektedir. Bu anlamda bilimsel bilgi, belli bir kuramsal yaklama uygun aratrma yntem ve tekniklerinin kullanlmasyla elde edilmektedir. Bununla birlikte, geerli ve gvenilir bilimsel bilginin elde edilme srecinde bilimsel aratrmann aamalarna uygun bir yol izlenmesi gerekmektedir. Bilimsel bilgi, doal ve toplumsal dnyann sistematik bir ekilde incelenmesi sonucunda elde edilen bir bilgi trdr. Bilimsel bilgiye, bilimsel aratrma yntem ve teknikleri kullanlarak ulalmaktadr. Bilimsel bilgi, bilim insanlar tarafndan gzlem, deney ve test etme yoluyla elde edilmesinin yan sra anlama, zmleme ve yorumlamayla da elde edilmektedir. Bilimsel aratrmann aamalarna bal kalnarak elde edilen bilimsel bilginin baz zellikleri bulunmaktadr. Bilimsel bilgi olgusal ve mantksaldr. Bunun yan sra nesnel olma zelliine de sahiptir. Bilimsel bilgi, aratrmacnn her trl nyarg, kiisel beeni, znel tutum ve deer yarglarndan mmkn olduunca arndrlm bir bilgi tr olarak ifade edilmektedir. Her ne kadar aratrmaclarn, kendi znel deer yarglarndan tamamyla arnmas mmkn olmasa da aratrmada elde edilen verilerin aklanmas, zmlenmesi ve yorumlanmas srecinde nesnel olma abas gsterilmelidir. Bilimsel bilginin ak ve net olmas son derece nemlidir. Bu zellii, kavram kargaasnn nlenmesini salamaktadr. Bilimsel bilginin dier zellikleri arasnda akla ve manta uygun bir bilgi olmasna bal olarak kendi iinde dzenli, sistemli ve tutarl olmas yer almaktadr. Bilimsel bilgi, ayn zamanda genellenebilir olma niteliini de tamaktadr. Aratrma yntem ve teknikleriyle elde edilen bilimsel bilgi, geerli ve gvenilirdir. Bilimsel bilginin bir baka nitelii ise eletirel olmasdr. Bilimsel aratrmalarda kullanlan yntem, genel anlamda geerli ve gvenilir bilimsel bilgiye ulamak iin izlenmesi gereken yolu ifade etmektedir. Baka bir deyile, bilimsel bilgiye hangi kuramsal bak as ile ulalacan, doal ve toplumsal olgu ve olaylarn nasl ele alnacan ve elde edilen verilerin nasl zmleneceini ve yorumlanacan belirleyen bilimsel kurallar btn yntem olarak tanmlanmaktadr (Neuman, 2007). Yntem, bilimsel bilginin elde edilme srecinde, aratrmaclara aratrmann nasl yaplmas gerektiini sistematik bir biimde sunan bir yol haritas olarak ele alnabilir. Doa bilimleri ile sosyal bilimlerin kulland yntemler arasnda baz benzerlikler ve farkllklar bulunmaktadr.
Sosyal bilimlerde, farkl yntemlerin kullanlmas bakmndan birbirlerinden aySIRA SZDE rlan sosyal bilim anlaylar gelimitir. Farkl kuramsal yaklamlar erevesinde gelien pozitivist, yorumlayc ve eletirel sosyal bilim anlaylar, gzlemleme, lme ve anlama yollar bakmndan farkllk gstermektedirler (Neuman, 2007: 120). DNELM Baka bir ifadeyle bu yaklamlar, toplumsal gerekliin tanmlanmasndaki temel varsaymlar ve onun bilgisine ulama yolunda temel aratrma ve sorgulama yS O R U netmeleri asndan birbirlerinden ayrlmaktadr. Sosyal bilim anlaylar konusunda, kitabnzn ikinci nitesinde dahaDayrntl bilgiye ulaKKAT abilirsiniz. Bilimin, bilimsel bilgi ve yntemin gelimesinin tarihsel kkenleri nceki yzyllara uzanmaktadr. Bu dnemde gerekleen Bilimsel Devrim, bilimsel bilgi ve yntem anlaynn olumasn salamtr. Bu anlamda 18. yzylda Bat Avrupada AMALARIMIZ ortaya kan Aydnlanma dncesi, akla ve bilgiye dayal dnce sistemini gelitirmitir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AYDINLANMA DNCES
K T A P
K T A P
Aydnlanma, 17. ve 18. yzylda Bat Avrupada gelien, birbirine bal felsefi, bilimsel ve toplumsal alanlarda oluan dnce hareketidir. nsanlkVtarihinde nemTELE ZYON li bir dnem olan Aydnlanmann corafi merkezi Fransa olmutur. Bununla birlikte, bata Almanya ve ngiltere olmak zere Avrupa devletlerinin birounda Aydnlanma dncesi dorultusunda gelimeler grlmtr.
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
Aydnlanma dncesinin 18. yzylda ortaya kmasnn nedenleri SIRA SZDE nelerdir? Aydnlanma, felsefi bir hareketi ve bu hareketin sonularyla belirginlik kazaD NELM nan toplumsal ve siyasal bir sreci ifade etmektedir. Bu anlamda, Aydnlanma hem bir dnce hem de bir sre olarak grlmektedir (idem, 1997: 13). S O R U Aydnlanma dncesi, insanln yaad btn sefaletin kaynan cehaletin zellikle de batl inanlarn oluturduunu ifade eden retileri iermektedir. Cehaletin ve batl inancn ana kaynaklar olarak gsterilen din, otoriter ynetim, gDKKAT renekler, ifti ve kyllerin basit bak alar, gelenekler ve efsaneler, ayn zamanda geleneksel toplumlarn balca dayanaklarn meydana getirmektedir (HolSIRA SZDE linger, 2005: 11). Bu anlay dorultusunda Aydnlanma dncesi, genel anlamda Hristiyanln hkimiyetindeki geleneksel dnya grnde kklemi olan anlaya kar gelerek, insan, toplum ve doa hakknda yeni bir dnce erevesinin AMALARIMIZ yaratlmasn ifade etmektedir (Hamilton, 1996: 23). Dnyay anlama yolu olarak batl inan ve doast inancn reddeden Aydnlanma dncesi, doann sadece nesnel ve tarafsz bir yol olan bilim araclyla anlalabileceini savunmutur. BilK T A P gi ise sadece akl ve rasyonaliteden (aklsallktan) gelmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 643). Bu anlay temelinde Aydnlanma dncesi, cehaletin ortadan kaldrlmasnn ve insanlarn durumunun iyilemesinin ancakV bilgi,N akl ve biTELE ZYO lim yoluyla gerekleebileceini ileri srm ve bilimsel bilginin snrsz insani ilerlemenin yolunu aacan savunmutur. Bu balamda Aydnlanma hareketinin amac, kt ve kleletirici olduuna N ERNE inanlan mit, n yarg ve hurafenin ve dolaysyla bunlar retenTdininTtemsil ettii toplumsal dzenden insanlar kurtararak, iyi ve zgrletirici olduu kabul edilen akln dzenine sokmaktr (idem, 1997: 14).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Akl kavram, Aydnlanma yzyl olan 18. yzyl ayrt edici klan en nemli unsurlarndan biri olmutur. Rasyonalist (aklc) dnce, Aydnlanmann geleneksel toplum dzenini oluturan din otoriteyi sorgulamasn salamtr. Bu nedenle, Aydnlanma dnemi ayn zamanda Akl a olarak da bilinmektedir. Rasyonalist dncenin zellikleri, kar olduu grler ve savunduu fikirler olarak iki grup halinde aklanabilir. ncelikle rasyonalist dnce: Toplumsal hayat etkileyen gelenein otoritesini sorgulamtr. Geleneksel dinsel sistemlerin oluturduu kurumlar araclyla, toplum zerinde etkili klnan kadercilie kar gelmitir. Geleneksel otoritenin oluturduu, zellikle despotizm, zel mlkiyet ve toplumsal hiyerarinin gerekleri temsil ettii ynnde benimsenen inanca kar kmtr (Outhwaite, 2006: 199-200). Bu anlamda, rasyonalist dnce, reddedilen geleneksel otorite ve oluturduu kurumlara kar yeni bir dnce biimi gelitirmitir: Rasyonalist dnce, toplumsal dzen fikrinin, metafizik sisteme gre deil, akla ve gzlem ile retilen verilere dayanan bir sre iinde aklanabileceini savunmutur. Doa kavram, btn bu kavrama dayanan doann dzeni, doa kanunlar ve insan doas ile birlikte rasyonalist dncenin temel kavram olmutur. Doa kavramn temel alan Aydnlanma dncesi, bireyi, toplumsal hayata katlmakla birlikte doann dzenine ait olarak kabul etmitir. Rasyonalist dnce ilerleme kavramn, yol gsteren dncelerden biri olarak ele almtr (Outhwaite, 2006: 199-200). Aydnlanma, toplumsal dnce tarihinde nemli bir dnemi iaret etmektedir. Aydnlanma dnrleri, ifade ve dnce zgrl, dinin eletirisi, akl ve bilimin deeri, bireyin nemi ve toplumsal ilerleme fikirlerini gelitirmilerdir. Aydnlanma dneminin en belirgin zellii, yeni fikirlerin gelitirilmesinde, byk lde yazarlarn etkisinin olmasdr. Aydnlanma dneminin dnrleri bu alanda, romanlar, oyunlar, kitaplar, brorler ve makalelerden oluan byk bir koleksiyon retmilerdir (Hamilton, 1996: 29).
Aydnlanma Dnrleri
18. yzyln ortalarnda Aydnlanma dnrleri arasnda, Baron de Montesquieu (1689-1755), Voltaire (1694-1788) David Hume (1711-1776), Adam Ferguson (17231816) ve J.J. Rousseau (1712-1778), nemli isimler olmulardr. Montesquieu, toplum yaps ve politik sistemler arasndaki ilikiyi incelemi, ynetim biimleri ile ilgilenmitir. Ayrca toplumu, eitli unsurlarn yalnzca btnde anlam bulduu bir sistem olarak tanmlamtr. Bu sistemi oluturan temel unsurlar iklim ve corafyadr. Bu unsurlarn, toplumsal yaam zerindeki etkileriSIRA SZDE ni aklayarak, corafi determinizmin temsilcisi (Swzacki, 1979: 60) olarak tannmtr. Bunun yannda, toplumsal yapy etkileyen din ve ahlak gibi dier gelerin de bulunduunu belirtmitir. Montesquieunun yntemi, gzleme ve olgularn karDNELM latrlmasna dayanmaktadr. Toplumu, yapsal bir btn olarak ele alm ve ayrntl bir tarihsel analiz ile kapsaml ve sistematik bir yaklam gelitirmitir (SwinS O 28-32). gewood, 1998: R U Montesquieunun A T D K K Kanunlarn Ruhu zerine (2004, eviren F.Balda, Se Yaynlar) adl kitab, onun nemli eserlerinden biridir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Voltaire, bilim, dnce zgrl ve adalet konularnda yazlar yazmtr. Ayn zamanda, Aydnlanmay niteleyen eletirel rasyonalizm (eletirel aklclk) ve seklarizm hakknda almalar yapmtr. Eletirel rasyonalizm; akln, ilerleme, zgrleme ve gelime ile ilgili toplumsal, politik ve ekonomik konulara uygulanmasn bir arada ieren dnce biimidir. Voltairein, Aydnlanma dncesi ile birlikte gelien bilim konusundaki almalar, akl ve bilginin uygulanmas araclyla, toplumlarn nasl ilerleyecei konusunda aklamalar ve yeni fikirler iermektedir (Hamilton, 1996: 38-39). Aydnlanma dncesi ile birlikte, insan doas yeniden tanmlanmtr. Hume, psikoloji ve sosyoloji alanlarnda, modern ampirik aratrmalarn konusu olan insan doasnn kuramn oluturmutur. nsan doasnn, toplum iinde oluturduu toplumsallk biimleri ile ilgilenmitir. nsann eylemini, srekli bakalarnn eylemine ynelik olmas sebebiyle toplumsal zellikli olarak tanmlamtr. Ayrca, g ile rza arasnda ilevsel bir denge bulunduunu belirtmi, bu nedenle mlkiyet ve gcn yakn bir iliki iinde olduunu ileri srmtr (Hamilton, 1996: 18; Swingwood, 1998: 35-36). Hume, Fergusonun almalarnda byk lde etkili olmutur. Ferguson, toplumsal tabakalamann iblm ile ilikisi ve emein yabanclamas konularnda almalar yapmtr. Ekonomik bir kurum olarak kabul edilen iblmnn, ayn zamanda toplumsal olduunu belirtmitir. Fergusona gre, iblm btn bir sretir. Uzmanlama, btnn ortadan kalkmasna yol aar. in daha kk paralara blnmesiyle insanlarn daha ok almalar sonucunda dnmeye ve aratrmaya ayracaklar zaman azalmaktadr. Bu balamda, Ferguson, sanayiye dayal geliimin, insan iin bir ilerleme kayna olduunu kabul etmekle birlikte, yabanclamaya neden olduunu da vurgulamtr (Swingwood, 1998: 39-41). Rousseau, mlkiyetin ykseliinin iblm, eitsizlik ve toplumsal atmayla ilikisini zmlemitir. Toplumu, bireysel karlarn ortak ve genel bir iradede zmsendii, organik bir btn olarak ele almtr. Bireyin, doann deil toplumun bir rn olduunu ve dolaysyla insann davranlarnn toplumsal kkenli olduunu belirtmitir. Rousseauya gre insan, kendini tanmlayaca bir topluSIRA ortak luk aray iindedir. Toplulukta insan, kendi karlarndan nce,SZDE bir kar araclyla bir arada bulunmaktadrlar. Bu balamda, toplum, bir szlemenin rndr. Rousseaunun toplumsal szleme kavram, toplumun kendisini oluDNELM turan bireylerin iradelerinden daha byk olan bir ahlki ve kolektif dzen yaratan bir birleme eylemini ifade etmektedir (Szacki, 1979: 62-64; Swingewood, S O R U 1998: 33-34). Toplumsal szleme konusunda J.J. Rousseaunun Toplumsal SzlemeK(2004, eviren T. D KAT Yalm, Devin Yaynevi) adl kitabnda daha fazla bilgiye ulaabilirsiniz. 18. yzyl Bat Avrupasnda Aydnlanma dnrleri, doa, insan ve toplum hakknda yeni bir dnce sistemi oluturmu ve akl ile bilimin deeri, dinin eletirisi, ifade ve dnce zgrl, bireyin nemi ve toplumsal ilerleme fikirlerini AMALARIMIZ gelitirerek Aydnlanma dncesinin temel ilkeleri zerinde uzlamlardr.
K T A P SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
SIRA 10 SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri
Aydnlanmann ierdii doa ve toplum hakknda bir dnce biimi salayan birbirleriyle ilikili deerler ve dnceler, Aydnlanmann paradigmasn oluturS O R U maktadr. Paradigma konusu T ilgili olarak Thomas Kuhnun Bilimsel Devrimlerin Yaps (2006, D K K A ile eviren N. Kuya, Krmz Yaynclk) adl kitabnda daha fazla bilgiye ulaabilirsiniz. Bu balamda, Aydnlanma dncesini oluturan ayrt edici unsurlar bulunmaktadr. Btn Aydnlanma dnrlerinin (Les Philosophes) uzlat Aydnlanma dncesinin temel ilkeleri unlardr: AMALARIMIZ 1. Akl: Akln ncelii ve stnl ile bilgi elde etmenin yolu olarak rasyonalite (aklsallk) vurgulanmaktadr. Rasyonalist dnrler, din otoriteyi sorgulayarak, gerek bilginin kaynann vahiy deil, akl olduunu savunK T A P mulardr. 2. Ampirisizm: Doa ve toplumsal dnya hakkndaki btn bilgi ve dnceninLampirik gereklere, baka bir deyile, btn insanlarn duyu organlaTE EVZYON r araclyla kavrayabildii eylere dayal olduu fikridir. Ampirist anlay, bilgi elde etmenin tek yolunun ampirik yntem, dier bir deyile, deney ve gzlem olduunu iddia etmektedir. Bu anlay, btn bilgilerin bu yolla kaNTERNET zanldn ve doutan bilgi olmadn savunmaktadr. 3. Bilim: nermelerin, deney, gzlem ve akl tarafndan sistematik bir ekilde snanmasdr. Bilim, gzlem ve deneye dayanan gvenilir veriler yaratmas nedeniyle, Aydnlanma dnrleri iin bilginin en st biimi olarak kabul edilmitir. Ampirik ynteme dayal olarak elde edilen bilimsel bilgi, btn insanln bilgisini gelitirmek iin temel olarak alnmtr. 4. Evrensellik: Akl ve bilimin her duruma uygulanabilmesi ve ilkelerinin her durumda geerli olmasdr. zellikle bilim, istisnasz btn evreni yneten genel yasalar retmektedir. 5. lerleme: Bilgi birikimi ve insann evresindeki doadan maddi zenginlikler elde etmesine yardmc olacak aralarn, dier bir deyile, teknolojinin gelimesiyle mmkn olan bir sreci iaret etmektedir (idem, 1997: 45). Aydnlanmann ilerleme dncesi, insann doal ve toplumsal yaam koullarnn, akl ve bilimin kullanlmas ile geliebilecei ve her ileri aamann iyi ve gzel olaca fikrini iermektedir. 6. Bireycilik: Aydnlanma dncesinde bireyin btn bilgi ve eylemin balang noktas olarak kabul edilmesidir. Bu balamda toplum, ok sayda bireylerin dnce ve eyleminin rn olarak tanmlanmaktadr. Birey, politik ve toplumsal bir zne olarak var olmaktadr ve kendi zgrlnn bilincindedir. 7. Hogr: Farkl din veya ahlaki inanlara, rka veya uygarla sahip olan insanlarn, fark gzetmeksizin ayn olarak grlmesidir. 8. zgrlk: Toplumsal etkileim, cinsellik ve mlkiyet sahiplii, inan, iletiim ve ticaret alanlarnda, feodal ve geleneksel snrlara kar gelerek, dnce ve ifade zgrlnn savunulmasdr. 9. nsan Doasnn Aynl: nsan doasnn temel niteliklerinin daima ve her yerde ayn olduu inancn ieren eitlik ilkesidir. 10. Seklarizm: Aydnlanma dneminde, din dnce, dinsel pratikler ve kurumlar, toplumsal nemini kaybetmitir. Seklarizm, Aydnlanmann geleSIRA SZDE
AydnlanmaLDncesinin Temel lkeleri DNE M
DKKAT
Sosyolojik olarak paradigma SIRA SZDE kavram, Thomas Khunun bilimsel deiimin doas zerine yapt alma AMALARIMIZ kmtr. sonucunda ortaya Paradigma, dnya hakknda dnce biimimizi ekillendiren inanlar, ilkeler, deerler, yntemler K T A P ve varsaymlardan oluan bir yapdr.
TELEVZYON
NTERNET
11
neksel ve din otorite karsnda, din adan doru kabul edilen ve onaylanm bilgiye kar, bamsz ve laik bilgi ihtiyacn vurgulamasdr (Hamilton, 1996: 21-22). Aydnlanmann temel ilkelerini oluturan bu yeni fikirler, yaz, basm, resim, mzik, heykel ve mimari gibi sanat alanlarnda birok kltrel yaratcl etkilemitir. Aydnlanma, ayn zamanda tbbi, bilimsel ve teknolojik alanlarda da yenilikleri iermektedir. Bu balamda, Aydnlanma dncesi, insan hayatn gelitiren toplumsal srecin bir paras olarak kabul edilmitir. Toplumsal dnce taSIRA SZDE rihinin nemli bir dnemini ifade eden Aydnlanmada gelitirilen temel fikirler, Aydnlanma dnrleri tarafndan Ansiklopedi (Encyclopedie) adl almada aklanmtr. DNELM Ansiklopedi (Encyclopedie), Aydnlanmann temel ilkelerinin ortaya konulduu metinleri ieren, byk bir yayn giriimi olarak tanmlanmaktadr. Aydnlanma dS O R neminin nemli bir gstergesi olan Ansiklopedi, Avrupada yaygnlkUkazanmtr. Ansiklopedi, E. Chambersn 1728 ylnda yaymlanan iki ciltlik Cyclopediasnn FranszDKKAT caya evrilmesi dncesinden domutur. 1751 ylndan itibaren yaymlanmaya balayan Ansiklopedinin ilk tam yaym 1780 ylnda 35 cilde ulamtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Ansiklopedi, Aydnlanma dnrleri Diderot ve dAlembertin katklaryla oluan bir proje olarak tannmaktadr. Her ikisi de din ve tanr AMALARIMIZ eletiren dncesini yazlar yazmtr. Ansiklopedinin oluumu, entelektel kayglarn yansra politik ve dinsel basklar nedeniyle stratejik kayglar da iermektedir. AnsiklopedidePyaymlanan K T A konular, genel anlamda halk aydnlatma amacnn yannda, Aydnlanma dnrlerinin kendi tutumlarn da yanstan bir ierie sahip olmutur (idem, 1997: 38-39). TELEVZYON Ansiklopedinin iki nemli nitelii bulunmaktadr: Bunlardan birincisi, yaynn planlanmasnda, yazlarn ortak bir temelde toplanmasn salamak iin bir kavramn belirlenmesidir. Bylece, makale koNTERNET nular arasnda bir iliki kurmas amacyla merkezde insan kavramnn yer almasna karar verilmitir. kinci nitelik ise Ansiklopedinin, btn insan bilgisinin yeniden yaplanmasna dayanan evrensellik yaklamn tamasdr (Hamilton, 1996: 27-28). Ansiklopedi, akl ve bilimin uygulanmas konusundaki olumlu etkileri ifade ederek, Aydnlanma dncesini desteklemitir. Toplumsal ilikiler, hangi toplumlarn rgtlenip geliecei hakknda oluan toplumsal ilgi alanlar, Aydnlanma dnrlerinin niteliksel almalarnda aka grlmektedir. Bu almalarla gelien Aydnlanma dncesinin temel ilkelerinden her biri, 19. yzylda ortaya kan yeni sosyal bilimlerin bir parasn oluturmaktadr. Bu balamda sosyolojinin kkenleri Aydnlanma dncesine dayanmakla birlikte sosyoloji, Avrupada meydana gelen devrimler sonucunda yaanan insanlk tarihindeki en byk dnmlerle de ilikili olarak gelimitir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Devrimler
Bu byk dnmlerin altyapsn, temelleri 17. yzylda balayan bilimsel almalara dayal Bilimsel Devrim oluturmaktadr. Aydnlanma, Bilimsel Devrimin bir rn olarak modern bilimin verilerinden yararlanm ve kendisini bilgiye ve akla dayal bir dnce hareketi olarak temellendirmitir.
12
19. yzyl ekonomisi Endstri Devriminin etkisi altnda ekillenmi, bu ekonominin politikas ve ideolojisi ise Franszlar tarafndan biimlendirilmitir. Endstri Devriminin balang yeri olan ngiltere, dnyann geleneksel ekonomik ve toplumsal yaplarnda ok byk bir ekonomik hareket salamtr. an dnyasnn demiryollar ve fabrikalar iin bir rnek sunmutur. Bununla birlikte, Fransa da bu ekonomik hareketin devrimlerini gerekletirmi, ona dncelerini vermitir. Pek ok lkeye hukuk kurallarn, bilimsel ve teknik rgtlenme modelini getirmitir (Hobsbawm, 2003: 63). Devrimlerle birlikte meydana gelen ve toplumsal dnm salayan olaylar, insanlarn binlerce yldr benimsedikleri yaam biiminin deimesine yol amtr.
Bilimsel Devrim
Bilimsel Devrimin merkezinde, mekanik doa kavram bulunmaktadr. Bu kavram, doann belli yasalara gre ileyen bir mekanizma olduu dncesine dayanmaktadr. Bu balamda, doann hareketi ve yasalar bilindike, doay bilmek ve doann gizlerini zmek mmkn grlmektedir (idem, 1997: 60). Bilimsel Devrimi Newtonun evrensel yer ekimi yasasn kefederek balatt kabul edilmektedir. Newton, bu yasa ile iki dnya gr arasnda bir kopuu belirlemitir. Bilimsel Devrimden nce insan, Tanrnn yaratt, dzenli ve hiyerarik bir dnyada, doal ve Tanrsal arasnda bir arac olmutur. nsann bilgisine sunulan bu dnya dzeni, her eyden nce Tanrnn insana seslendii simgesel bir dzendir (Jeanniere, 1994: 17). Bilimsel devrim ile bilginin elde edilme yolu olarak bilimsel yntem gelitirilmitir. Bu yntem, aratrmalarda verilerin, gzlem ve deneye dayal olarak elde edilmesini iaret etmektedir. Bu bak as temelinde, Aydnlanma dnrleri, dini otoriteye bal olarak gelitirilmi ve yerlemi bilgi biimlerini reddetmi, onun yerine gzlem, deney ve akl yoluyla edinilen bilginin yeni biimlerini kabul etmitir. Bununla birlikte, bilginin koruyucular ve aktarclar olarak kabul edilen ruhban snfnn (rahiplerin) sahip olduu bu geleneksel rolne kar kan Aydnlanma dnrleri, toplumsal olarak nemli olan bilgiyi yeniden tanmlamak, dinin alan dna kararak, yeni anlamlar ve ilikiler kurmak istemilerdir (Hamilton, 1996: 29-30). Bu balamda, Newtonun almalarnn sonular, Aydnlanma dncesi iin byk nem tamaktadr. Newtonun evrensel yer ekimi yasas ile sadece maddenin hareketi aklanmakla kalmam, ayn zamanda yeni bir evren tasars sunulmutur. Evrenin hareket yasalarnn, her yerde deimeden ayn biimde matematiksel olarak ifade edilebildii aklanmtr (idem, 1997: 61). Newtonun almalar, Aydnlanma dnrlerinin, bilimsel yntemin yaamn her alanna uygulanabileceine inanmalarn salamtr. Ayn zamanda, bilim, rasyonel amalarla ilikili olan gelecein toplumsal deerlerinin temeli olarak grlmtr. Aydnlanmann nemli dnrleri, bilimin felsefi olarak anlalmasna katkda bulunmulardr. Voltaire, Newtonun felsefesini anlatan ve dncelerini yaygnlatrmay amalayan bir kitap yazmtr. 1732 ylnda yaymlanan Letters Philosophiques adl kitabndaki yazlar, yeni bilimsel yntem hakkndaki bilginin hzla yaylmasn salamtr (Hamilton, 1996: 38-43). Bu balamda, doa bilimlerindeki ilerlemeler ve onlarn disiplinler olarak kurumsallamas, sosyal bilimler iin bir model salamtr.
13
Fransz Devrimi
Fransz Devrimi, daha nceki ve sonraki devrimler iinde kitlesel nitelikteki tek toplumsal devrim olarak tannmaktadr. Ayn zamanda ada devrimler iinde dnyay kapsama nitelii tayan tek devrim olarak kabul edilmektedir (Hobsbawm, 1996: 64). Giddens (1998: 14) ise, 1789 ylnda gerekleen Fransz Devriminin, hem kendine zg bir olaylar dizisi hem de amzda siyasal dnmlerin simgesi olduunu ifade etmektedir. Bu anlamda, devrim srecinde tarihsel olarak ilk defa evrensel zgrlk ve eitlik gibi tamamyla dnyevi ideallerin rehberliindeki bir hareketin, toplumsal bir dzeni alt st ettii grlmtr. Aydnlanma dnemi, Fransz Devrimini hazrlayan unsurlarn olumasn salam ve Fransz Devrimi, eitlik, zgrlk, glerin ayrl, hogr gibi Aydnlanmann ilkelerini uygulamaya koymutur. Devrimin mimarlarna bakldnda, bak alarn Aydnlanma dnrlerinden aldklar grlmektedir. Montesquieunun politik dzenin toplumsal temelleri hakkndaki fikirleri, Voltairein dnce zgrl hakkndaki ilgisi ve Humeun insan doasnn evrensellii kavram, Fransz Devriminin temel dayanan oluturmutur (Hamilton, 1996: 47-48). Siyasal bir devrim olarak nitelenen 1789 Fransz Devriminin hedefi, Avrupada aristokrasi ve kilisenin otoritesi ile ynetilen toplum dzenini ykmak olmutur. Bu geleneksel toplum dzeninin yerine evrensel zgrlk, eitlik ve kardelik ilkelerine dayanan yeni bir toplumsal dzen yaratmay amalamlardr. Fransz Devrimi, btn Avrupay sarsan bir devrim olmu, bu nedenle, yneticiler, siyasetiler ve aydnlar, toplumun anlalmas, bir dzen oluturmas ve bu dzen temelinde ynetilmesi gibi ihtiyalarla karlamlardr (zlem, 2001: 58). Bu balamda, iktidarn temelini oluturan unsurlar nemli olmu ve otoritenin doasnda ve iktidarn kaynanda radikal bir deiim gereklemitir. Geleneksel toplumlarda kabul gren iktidarn kayna yer deitirmitir. Artk iktidarn kaynann, rnein Tanr gibi baka bir yerden deil, halktan geldii kabul edilmektedir: ktidar, vatana cokulu ballkta, gelenek veya bir soy sop ilikisinde kk salmaz. Yalnzca ulus haline gelen bir halkn onayyla meruiyet kazanabilir. Ancak kaynan halktan alan iktidarn sadece meru olmas yetmez, akla uygun da olmaldr (Jeanniere, 1994: 19). Artk hkmdarn geleneksel kurallara uygun olarak iktidara gelmesi yeterli olmam, devletin, egemen halkla ilikisinin demokratik rasyonalite (aklsallk) iinde kurulmas ve uygulanmas gerekli hale gelmitir. Bu balamda, Fransz Devrimi ile birlikte gelen en nemli yenilik, demokrasinin sadece bir ynetim biimi olmay brakp, devletin tek rasyonel biimi haline gelmesi olmutur. Artk modern devletin, kanlmaz olarak demokratik olmas gerekmektedir. Bu sre, modern demokrasinin nce ngiltere ve Amerikada, ardndan da Fransada oluumu ile belirgin hale gelmitir (Jeanniere, 1994: 19).
Endstri Devrimi
nsanlk tarihinde ilk kez, toplumlarn retim glerinin deiimini gerekletiren Endstri Devrimi, 18. yzyln sonlarnda ngilterede balam ve daha sonra btn Bat Avrupa ve Birleik Amerikaya yaylarak bu lkeleri de derinden etkilemitir (Hobsbawm, 2003: 37). Yeni teknolojik bulularn gelimesi ile buhar ve elektrik gibi g kaynaklar kullanlmaya balanm ve kmr, demir-elik ve tekstil endstrileri hzla gelimitir. Bununla birlikte retim teknolojisi makinelemi ve seri retime dayal fabrika sistemi retime geilmitir. Bu gelimeler ayn zamanda ekonomik ve toplumsal
14
yapda geni lde nemli deiim ve dnmlere yol amtr. Bu dnmlerden en nemlisi kylerden kentlere kitlesel bir gn balamasyla i gcnn krsal alandan, srekli byyen endstri sektrne gemesi olmutur. Bylece topraa bal alan ve retim yapan insanlarn byk bir blm, kentlerde fabrikalarda ve madenlerde alan iilere dnmlerdir. Ayn zamanda kentler de hzl bir ekilde bymeye balamtr. Bu sre ierisinde, retimin rgtlenmesi ve denetlenmesine ilikin yeni yntemler de gelitirilmitir. Yeni alma koullar retim seviyesini artrrken ar alma koullar, dk cret ve yksek miktarda retimin gerektirdii youn fiziksel ve zihinsel aba, iiler asndan ciddi sorunlara neden olmutur. Bilimsel Devrim ile balayan, siyasal ve endstriyel devrimlerle devam eden dnm sreci, insanlarn yaama, alma ve dnme biiminde kkl deiimlere yol amtr. Bu deiimler, modern dnce biimi ile modern toplumlarn oluumunda nemli rol oynamlardr.
MODERNTE VE MODERN TOPLUMLAR

Modern dnce biimlerinin kkleri 18. yzyl Aydnlanmasnda yatmaktadr. Avrupa toplumlarnda grlmeye balayan nemli deiimlerle birlikte, dnya hakkndaki geleneksel toplumsal dzen ve geleneksel inanlar dizisinden, modern dnya hakknda toplumsal yapnn yeni biimleri ve yeni dnce biimlerine geilmitir. Bilimde yer alan ilerleme, nesnellik ve evrensellik, modern dncenin nitelikleri olmutur. Bu anlamda, Aydnlanma dncesi modernitenin temelini oluturmutur. Modernite, Aydnlanma dnrlerinin nesnel bir bilim, evrensel bir ahlak, evrensel bir yasa gelitirme almalaryla biimlenmitir. Modernite ilerici, ekonomik ve ynetsel aklclatrmay ve olgunun deerden, ahlaksal alann kuramsal alandan ayr tutulmas gibi toplumsal dnyann ayrmlatrmasn bildirmektedir (Sarup, 2004: 187).
Modernite, insanlarn ilerlemeyi salamak iin bilimsel bilgiyi kullanabileceine inand insanlk tarihinde nemli bir aamadr.
Modern Toplumlarn Oluumu

Aydnlanma dncesinin gelitirdii eletirel ve sekler fikirler, modern toplumun oluumunda nemli rol oynamtr. Bu balamda, modern ncesi, geleneksel toplumlar ile modern dnce biimlerinin oluturduu modern toplumlar arasnda bir ayrm kabul edilmektedir. Geleneksel Avrupa toplumlar byk oranda krsal, otoriter, dinin hkimiyetindeki tarm toplumlar olmulardr. Ayn zamanda nfus bakmndan grece kk, insanlarn benzer zelliklere sahip olduu toplumlar olarak tanmlanmlardr. Modern toplumlar ise kentsel alanlarnn art ve geliimi, kapitalizmin eitli biimleri, demokrasi, bilim ve teknoloji, byk nfus art ile younlamas kltrel, politik ve dini farkllklarla nitelenmektedir (Hollinger, 2005: 10). Bu nitelikler modern toplumlarn ekonomik, politik, toplumsal ve kltrel alanlarda farkllamalarna dayanmaktadr. Modern toplumlar genellikle endstriyel ve kapitalist ekonomilere, demokratik politik rgtlere sahiptir ve snf temelli toplumsal yaplar zerine kurulmulardr. Bununla birlikte, kltrel zellikler hakknda daha az gr birlii olmasna ramen, hayatn btn alanlarnda metalama ve rasyonelleme (aklclama) ile gndelik hayatn ak hznn artmas, modern toplumun kltrel zellikleri olarak kabul edilmektedir (Abercrombie, et al., 1994: 270).
15
Modern toplumlarn oluumu genellikle politik, ekonomik, toplumsal ve kltrel olarak drt nemli sre araclyla rgtlenmektedir. Moderniteye gei, bu drt sre arasndaki etkileim araclyla aklanmaktadr. Modernite, tek bir srecin sonucu olarak deil, farkl srelerin ve tarihlerin bir arada zmlenmesini gerektirmektedir. Bu nedenle, modern toplumlarn oluumun aklanmasnda, bu srelerden sadece birinin ele alnmas yeterli olmamaktadr (Hall, 1996: 5).
Modern Toplumun zellikleri

Bir toplumun modern olarak tanmlanmas, yukarda bahsedilen politik, ekonomik, toplumsal ve kltrel alanlarda tanmlanan belirli zelliklere dayanmaktadr: 1. Modern toplumlar, yeni ynetim biimi olarak, karasal snrlar iinde tanmlanan ulus-devlet ile onun egemenlik ve meruluk anlaynn grld toplumlar olmulardr. Modern toplumlarda, gelimi politik aygtlarn kuruluu grlmektedir. zellikle brokratik rgtlenme; devletin, halkn yaamnda daha byk bir rol oynamasn salamtr. 2. Endstrileme ile birlikte retim kapasitelerinin hzl ve srekli geliimi, yeni alma biimleri ile mmkn olmutur. Tarma dayal retimin yerine endstriyel retim n plana km ve yaygnlamtr. Bu balamda, yeni retim biimi olarak kapitalizm, yeni tutumlar ve kurumlar getirmitir. Baka bir deyile modern toplumlarda, metalarn piyasa iin geni lekli retim ve tketimine, yaygn zel mlkiyet sahiplii ile sermaye birikimine ve cretli emein kullanmna dayal parasal deiim ekonomisi grlmektedir. 3. Kentleme ve endstrileme sreci ile iblm, uzmanlama ve standartlama artmtr. Toplumsal ve cinsiyete dayal iblm, yeni snflarn oluumu, kadn ve erkek arasnda ataerkil ilikiler, modern kapitalist toplumlar nitelemektedir. Ayrca, ulam ve iletiim teknolojilerinin hzl geliimi grlmektedir. 4. Modern toplumlarda dinsel dnya grnn zayflamas ile dinsel kurumlar ve retiler etkisini yitirmitir. Seklerleme ve rasyonelleme modern toplumlarn gstergeleri olmu, bilim, gerek ve ilerleme yeni inanlar hline gelmitir. (Hall, 1996: 6; Bilton, vd., 2008: 24-25). Sosyolojiyi ekillendiren sorularn birou modernite ile ilikili olarak gelimi, toplumsal yaplardaki hzl ve kapsaml deiim toplumsal kuramclarn sorularnn temelini oluturmutur. Durkheim toplumsal dzenin ve btnlemenin nasl salanaca ve srdrlecei ile ilgilenirken Marx, kapitalizmin yeni dinamiklerinin retim ilikileri zerindeki etkilerini aratrmtr. Weber ise rasyonalitenin dinamiklerinin toplumsal kurulular iinde nasl yayldn incelemitir (Bilton, vd., 2008: 441).
SOSYOLOJNN BLM OLARAK KURULMASI

18. yzylda Aydnlanma dnrleri, nceki dnrlerden daha sistematik ve tutarl bir ekilde almaya balamlardr. zmlemenin bilimsel ilkelerini insan, insan doas ve topluma uygulayarak yntemsel bir yola bavurmulardr (Szacki, 1979: 52). Bu dnrler, ayn zamanda ak bir ekilde uzmanlam bir toplum biliminin olumasn salamtr. Bu nedenle birok aratrmac, onlar sosyolojinin ncleri, kurucular olarak kabul etmektedir.
16
Aydnlanma dncesi, akla, zgrle ve bireycilie verdii nem yannda, nesnel ve kolektif gler olarak toplum ve toplumsal gelime kavramlarn da vurgulamtr. Aydnlanma dnrleri, toplumsal dnyann bilimsel adan kavranmasn hedeflemitir (Swingewood, 1998: 48). 19. yzylda bir bilim dal olarak ortaya kan sosyoloji, Aydnlanmann dnce ve kavramlarn tamaktadr. Akl ann bir sonucu olarak sosyoloji, bir toplum bilimi kurmak iin rasyonalist (aklc) dnce ile tanmlamtr (Hamilton, 1996: 51). Bu dnemde, sosyologlar Fransz ve Endstri Devrimleri sonrasnda yaanan byk deiim ve dnm anlamaya almlardr. Bunlarn sonucunda, yeni bir toplumsal dzenin nasl kurulaca zerinde almalar yapmlardr. Toplumu pozitif bir bilim olarak kurmak veya dier bir deyile sosyolojiyi kurmak iin Henri de Saint Simon (1760-1825) nemli almalarda bulunmu ve bu almalar, onun takipisi olan Auguste Comte (1798-1857) tarafndan gelitirilmitir. Aydnlanmann eletirel aklcl, Saint Simon ve Comteun pozitivizminin temelini oluturmutur. Bu dnce biimi, deney ve gzlem tarafndan akln uygulanmas araclyla, n yarglar, cehaleti, batl inanlar ve hogrszl temizleyecek evrensel bir bilim iin sava vermitir (Hamilton, 1996: 20-21). Saint Simon ve Comteun yazlar, toplumsal bir kuram olarak Fransz ve Endstri Devrimi sonras Avrupada oluan modern toplum hakknda incelemeleri iermektedir. Bu yeni sosyoloji bilimi ieriini oluturan ilgi alanlar, sonraki yllarda, Karl Marx, Emile Durkheim ve Max Weber tarafndan tartlmaya devam etmitir. Saint Simon, Fransz Devriminin gelecein toplumu iin bir zemin hazrladn belirtmi ve btn kuramsal almalarn gelecekteki toplumsal dzeni grebilmek amacyla yapmtr. Gelecekteki topluma Sanayi devleti adn vererek sanayi toplumu kavramn ilk kez Saint Simon kullanmtr. Sanayi toplumunun temelini i birlii ve uzlamann oluturacan belirtmitir. Saint Simon, toplumu bir btn olarak ele alm ve salkl bir toplumu, eitli paralarn btnle ilevsel bir uyum halinde var olduu bir toplum olarak tanmlamtr. Toplumun birbiriyle uyum iinde ileyen ekonomik ve politik sistemlerle, bilimsel, pozitif ilkeler zerinde rgtlenmesi gerektiini ileri srmtr. (Swingwood, 1998: 55-56). Saint Simon, sosyolojinin temel grevinin toplumu hareket ve dnm halinde incelemek olduunu ve toplumsal olgularn, doa bilimlerinde kullanlan bilimsel tekniklerle incelenmesi gerektiini belirtmitir. Saint Simon, pozitivizmin ve sosyolojinin kurucularndan kabul edilmektedir. Comte, modern toplumda bilimin egemen olacana inanm, dinin, batl inancn ve etkisinin pozitivist bilim ile yer deitireceini belirtmitir. Pozitivizm, aratrma nesnesinin bilimsel olmas gerektiini baka bir deyile, sadece dorudan test edilebilen nermeler olarak ifade edilmesi gerektiini benimseyen Comte tarafndan sosyolojiye aktarlmtr (Abercrombie, et al., 1994: 322). Bu nedenle,Comte, genellikle hem pozitivizm hem de sosyoloji terimlerinin mucidi olarak grlmektedir (Benton ve Craib, 2008: 38) Comte, sosyolojinin kurucusu ve isim babas olarak kabul edilmektedir. lk kez sosyoloji terimini kullanarak, onu toplumu inceleyen pozitivist bir bilim dal olarak tasarlamtr. Saint Simonun yaklamna benzer bir ekilde Comte, toplumun zmlenmesinde doa bilimlerini model alarak pozitivist yntemi gzlem, karlatrma ve deney olarak belirlemitir. Bu nedenle, sosyolojiyi ncelikle sosyal fizik olarak adlandrm daha sonra sosyoloji szcn icat etmitir. Comte, doa bilimlerinde olduu gibi toplumsal yasalar bulmak istemi ve bu yasalar, top-
17
lumsal gerei oluturan ve aklayan sosyolojik yasalar olarak tanmlamtr (Swingwood, 1998: 62-64). Sonu olarak, Aydnlanma tarafndan kurulan modern toplum hakkndaki dnce biiminin baz unsurlar Saint Simon ve Comteun yazlarnda 19. yzyl klasik sosyolojisine tanm ve modern sosyolojinin ortaya kmasn desteklemitir. 19. yzyln nemli klasik sosyologlar olarak Durkheim, Weber ve Marx, modernitenin olumlu ve olumsuz ynleri ile ilgilenmiler, modern dnyay ekillendiren deiimin geleceinin hatlarn izmeye almlardr. Onlara gre sosyal bilimsel yaklam, modern toplumun sorunlaryla megul olmak iin zorunlu bir ara olarak grlmtr (Bilton, vd., 2008: 468). Durkheim, kolektif bilin kavramn tanmlayarak, toplumu bir arada tutan ana unsurun dayanma olduunu ileri srmtr. Mekanik dayanmadan organik dayanmaya geerken, toplumsal bilincin zayflamas ile oluan dzensizlik anlamna gelen anomi kavram zerinde durmutur. Marx, kapitalist sistemin ileyi biimi zerinde almtr. Toplumdaki retim gleri ile retim aralarnn rgtlenme biimi olan retim biiminin, bir toplumun devamlln salayan temel yaps, altyaps olduunu savunmutur. Kapitalist retim srecinin yaratt yabanclama zerinde durmutur. Snfsz sosyalist bir topluma ulama mcadelesini, retim aralarna sahip olan burjuva snf ve retim aralarna sahip olmayan proletarya arasndaki atma ile gerekleecek radikal bir deiim olarak ngrmtr. Weber, modern an arlkl olarak etkin bir biimde rasyonelleme ve brokrasi tarafndan ekilleneceine ve geleneksel eylemlerin daha az nemli olacana inanmtr. Marx ve Durkheim bilimsel ve rasyonalist dnceye daha az vurgu yapmlardr. Fakat her ikisi de toplumun ilerlemeci olarak geliiyor olmas zerine gl bir inanca sahip olmutur (Haralombos ve Holborn, 1995: 881).
DOA BLMLER VE SOSYAL BLMLER

17. yzylda Bilimsel Devrim ile birlikte oluturulan bilimsel yntem, doa bilimlerinin ilerlemesini ve fizik, kimya gibi birer disiplin olarak kurumsallamalarn salamtr. Bu bilimler, ampirist bilgi anlayn benimsemilerdir.
Ampirist Doa Bilimi Anlay

Ampirist doa bilimi anlay yedi temelde ele alnabilir: 1. Doutan bilgi yoktur; btn bilgiler, deney veya gzlem yoluyla kazanlr. Bilgiler, dnya hakkndaki duyusal deneyimler ve onunla etkileimden elde edilir. 2. Gerek bir bilgi iddias, gzlem veya deneyle snanabilir. 3. Snanabilirlik ilkesi, gzlemlenemeyen varlklar hakkndaki bilgi iddialarn dikkate almamay gerektirir. 4. Bilimsel yasalar; genel, tekrarlanan gzlem veya deney rntleri hakknda nermelerdir. 5. Bir olguyu bilimsel olarak aklamak, onun bilimsel bir yasann somut bir rnei olduunu gstermektir. 6. Bir olguyu aklamak, onun genel bir yasann somut bir rnei olduunu gstermekse, yasay bilmek, bu tipten olgularn gelecekte nasl ortaya kacaklarn ngrmemizi salamaldr. 7. Bilimsel nesnellik, ak bir ekilde snanabilir olgusal nermeler ile znel deer yarglar ayrmna dayanr (Benton ve Craib, 2008: 28).
18
Bilimsel kavram ve yntemin kullanlmas, Aydnlanma dncesi ile birlikte insan ve toplum hakknda niteliksel olarak yeni bir dnce biimini gelitirmitir. Bu dnce biimi, doa bilimlerinin yannda, psikoloji, politik ekonomi gibi Humeun ahlki bilimler olarak adlandrd (Swingewood, 1998: 47) yeni bilimlerin ortaya kmasna neden olmutur. Aydnlanma dneminde, insann batl inan balarndan, cehalet, ideoloji ve feodal toplumsal ilikilerden kurtuluuna balang olarak, insanlk koullarnn daha derin anlalmasn ieren bu ahlaki bilimler, sosyoloji ve dier sosyal bilimler iin dnm noktasn oluturmutur. (Hamilton, 1996: 36). Aydnlanma, modern bilimin ilkeleri, metafiziin reddedilmesi olgularn deerden ayrlmas ve nesnellik olaslna duyulan inan zerine kurulmutur (Swingewood, 1998: 48). Bu anlay dorultusunda 19. yzylda sosyoloji, tarih, iktisat, siyaset bilimi ve antropoloji gibi sosyal bilim olarak kurumsallaan bilimlerin hepsi, Aydnlanmac etkilerle, toplumun rasyonel ynden dzenlenmesi, ilerleme ve aklc, bilimsel bir toplum oluturma amalaryla hareket etmilerdir (zlem, 2001: 58). Sosyolojinin bir bilim dal olarak oluum srecinde bilimin, insanolunun sorunlarn zmek ve benzersiz bir yolla insanolunun yapabilecekleri iin kullanlabilir nesnel bilgi retmeyi salad grlmtr. Bunun iin birok ilk dnem sosyologlar, aratrma konularna temel oluturan yntem iin bilime ynelmitir (Haralambos ve Holborn, 1995: 808). Sosyolojinin ilk kuramclar, insan davran ve toplumu aklamak iin doa bilimlerinde kullanlan yntemin uygulanabilecei yaklam baka bir ifadeyle pozitivist bilim anlayn benimsemitir.
Pozitivizm
Pozitivizm, bilimin sadece duyu organlar ile alglanan gzlemlenebilir varlklar ile ilgilendii iddias tarafndan nitelenmektedir.
Pozitivizm, Aydnlanma geleneinin ayrlmaz bir parasn oluturmaktadr. Bu balamda, bilim ve olgular, metafiziin karsnda yer alarak, din inancn ve vahiyin bilgi kaynaklar olarak grlmesi reddedilmitir (Swingewood, 1998: 49). Pozitivizm, olgular arasndaki ilikileri ifade eden genel yasalar ya da kuramlar oluturmay amalamaktadr. Gzlem ve deney, olgularn, kuramsal bir aklamaya uygun olup olmadn gstermektedir. Olgularn aklamalar, genel yasalar veya dzenlilik rneklerinin gsterilmesini iermektedir (Abercrombie, et al., 1994: 322). Pozitivizmin temel zellikleri u ekilde aklanabilir: 1. Pozitivizm, ampirist doa bilimleri aklamasn benimsemektedir. Ampirist bilim aklamas, pozitivistler tarafndan bilimsel bir toplum yaklamnn modeli olarak yaygn kabul grmtr. 2. Pozitivizm, bilimi en st ve hatta yegne gerek bilgi biimi olarak grmektedir. 3. Pozitivistler bilimsel yntemin, insann zihinsel ve toplumsal hayatn aratracak, bu disiplinlerin sosyal bilimler olarak kurulmasn salayacak biimde geniletilebileceini ve geniletilmesi gerektiini savunmaktadr. 4. Pozitivizm, gvenilir bilimsel bilgiler oluturulduunda, bu bilgilerin toplumdaki bireyler veya gruplarn davranlarn kontrol etmek veya dzenlemek iin kullanlabileceini savunmaktadr (Benton ve Craib, 2008: 39). Sosyal bilimlerde pozitivizm, insann toplumsal hayatn doa bilimlerinde baarl olan yntemler ve aklama biimleri erevesinde, bilimsel bir temelde aratrma giriimini ifade etmektedir. Pozitivistler bunu yaparken genellikle belirli bir ampirist bilgi kuramna dayanm ve uygulamaya almtr (Benton ve Craib, 2008: 45).
19
Aralarnda yakn bir ba kurulan ampirizm ve pozitivizm, hangi adan birbirlerinden aySIRA SZDE rlmaktadr?
D NELM Sosyal bilimlerin alma alanlarn belirlemek ve sorgulamayntemini gelitirmek iin, doa bilimlerini rnek almasndan kaynaklanan iki temel koulu yerine getirmesi gerekmektedir. Bunlar, naturalizm (doaclk) ve n Syargnn kontrolO R U SIRA SZDE dr (Hamilton, 1996: 43). 1. Naturalizm (Doaclk), Aydnlanma dncesi tarafndan, bilimsel ynteDKKAT me vurgu yaparak, neden ve sonu ardklnn, doay ve toplumsal dnDNELM yay tamamen aklayabilecei fikridir. Doal srelerin bilimsel olarak araSIRA SZDE trlmasna benzer bir toplum aratrmasnn mmkn olduu veya olabileS O R U cei grn ileri srmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT K A P SIRA TSZDE
Naturalizm, pozitivizmin 3. zellii olan doa bilimleri yntemlerinin K K A T D toplumsal aratrmay da kapsayacak biimde geniletilebilmesi ilkesine dayanmaktadr. 2. n yargnn kontrol, ampirik almann sonularn ar derecede etkileyen deer yarglarndan korunmann arac olarak sosyal bilimlerde gerekli grlmtr. Aratrmalarda verilerin zmlenmesiAMALARIMIZ ve deerlendirilmesi TELEVZYON srecinde, sosyal bilimcinin n yarglarnn, sonular etkilemesini engellemesi gerekmektedir. Doa bilimlerinden aktarlan bu iki koul, sosyal bilimlerin geliiminde etkili K T A P yaygn olmutur. lk dnem sosyolojisinde pozitivist bilim anlaynnN T E R N E T kabul grmesine karn btn sosyologlar doa bilimleri yntemini uygulamann uygun olduu grne katlmamtr. Buna bal olarak pozitivizmi T E L E V Z Y Ososyologlar, eletiren N insan davrann ve toplumu alma biiminin, doal dnyay alma biiminden farkl olduunu belirtmiler ve sosyolojinin doa bilimlerinden farkl aratrma yntemleri gerektirdiini ileri srmlerdir (Haralambos ve Holborn, 1995: 808). NTERNET Bu balamda, doa bilimleri ve sosyal bilimler arasnda ne tr farkllklar bulunmaktadr?
K T SZDE SIRA A P
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ TELEVZYON
K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
Doa Bilimleri ile Sosyal Bilimlerin Farkllklar

Sosyal bilimlerde, toplumsal hayatn, doa bilimlerinin kulland bilimsel yntemlerle aratrlmas ve aklanmasn ieren pozitivizm, baz sosyal bilimciler tarafndan eletirilmitir. Sosyal bilimciler arasnda en yaygn ve kabul gren eletiri, pozitivizmin naturalist zelliine ynelik olmutur. Pozitivizmin bu zellii, bilimsel yntemlerin kapsamnn toplumsal hayat ierecek biimde geniletilmesi dncesine dayanmaktadr. Bu eletiri izgisini benimseyen pozitivizm kartlar (anti-pozitivistler), sosyal bilimler ve doa bilimlerinin aratrma nesneleri ile ilikileri arasndaki temel farkllklara dikkat ekmitir. Bu farkllklar insan davrannn nasl bir gelime izleyeceinin tahmin edilme zorluundan kaynaklanmaktadr. Bunun nedenlerinden biri, insanlarn dier varlklardan farkl olarak zgr iradeye sahip olmasdr. kinci olarak, toplumsal hayatn yasalara deil, kurallara dayal olmasdr. Dier bir nedeni ise insan toplumunda bilin ve anlamn nemli bir rol olmasdr (Benton ve Craib, 2008: 45) Sosyal bilimler ve doa bilimlerinin aratrma nesneleri ile ilikileri arasndaki farkllklar u ekilde sralanabilir:
20
1. Toplumsal dnya ile ilgilenen sosyal bilimlerin aratrma nesnesi insan ve insan gruplar iken, doa bilimleri, doa olgularn ve srelerini aratrmaktadrlar. 2. Sosyal bilimlerin aratrma nesneleri bilinlilik zelliine sahiptirler. Bu nedenle, kendileri, durumlar ve ilikileri zerinde dnebilirler. Doa bilimlerinde bu zellik grlmemektedir. 3. Sosyal bilimlerde, ahlaki ve siyasal deerler, aratrma konusunun seimini etkilemektedir. Toplumsal aklama deer-ilikisi ierir ve kiisel zelliklerle balantldr. Bu nedenle, belirli toplumsal olgular veya tarihsel sreleri aklamaya alan sosyal bilimcilere, deer ynelimleri yol gstermektedir. Bu durumun aksine doa bilimciler, deer yarglarn darda brakan yntemlerle genel yasalara ulamaya almaktadr. 4. Toplumsal hayatta bilin ve anlam nemli bir rol oynamaktadr. Sosyal bilimciler toplumsal hayat sistematik olarak aratrmaya baladklarnda, her zaman hakknda belirli bir anlaya sahip olduklar bir aratrma nesnesi ile karlarlar. Ayrca, sosyal bilimciler ou kez toplumsal hayatn bir paras olacaklardr ve her halkrda aratrma nesnesi hakknda bir anlaya sahip olmak iin onunla kendi terimleri iinde iletiim kurmay renmek zorundadr. Fakat doa bilimciler ve aratrma nesneleri arasnda dsal bir iliki bulunmaktadr (Benton ve Craib, 2008: 46). Doa bilimleri ve sosyal bilimlerin aratrma nesneleri ve ilikileri arasndaki bu farkllklara bal olarak, sosyolojinin doa bilimlerinden farkl aratrma yntemlerine sahip olmas gerektii dncesi gelimitir (Haralambos ve Holborn, 1995: 808).
TOPLUMSAL ARATIRMA VE YNTEMLER

Sosyolojik aratrmalarn ou zaman gndelik yaamn sorgulanmadan kabul edilen ynlerini derinlemesine aratrarak aklayc bir yn olduu belirtilmektedir (Bilton, vd., 2008: 441). Toplumsal aratrma; bireyler, gruplar, kurumlar, formal ve enformal toplumsal yaplar, topluluklar kltrler ve bunlarn birbirleriyle olan ilikilerini incelemektedir (Lin, 1976: 2). Neden toplumsal aratrma yapyoruz? Toplumsal aratrmalarn temelde iki nedene bal olarak yapldn sylemek mmkndr: Bunlardan biri, kavramsal ya da kuramsal ama tayan aratrmalar, dieri ise pragmatik ya da uygulama amacna ynelik olarak yaplan aratrmalardr. Toplumsal aratrmalar eitlilik ieren toplumsal ilikilerdeki dzenlilikleri bulmak iin yaplmaktadr. Bu tr aratrmalar, toplumsal ilikileri kuramsal olarak aklama amac tamaktadr. Bu amac tayan kuram ynelimli aratrmalar bilgi birikimi salamay hedeflemektedir (Lin, 1976). Dier taraftan bir aratrmann yaplmas, toplumun pratik ihtiyalarndan kaynaklanabilir. Toplumu ya da toplumun bir blmn ilgilendiren bir sorun hakknda olas zm nerilerinin salanmas amacyla politika ynelimli aratrma yaplmaktadr. Aratrmann sonunda elde edilen bilgiler, bu toplumsal soruna ynelik zm salayacak politikalarn retilme srecinde kullanlmaktadr. Neumana (2007: 76) gre, aratrmaclar, toplumsal dnyann ileyiiyle ilgili bir yky (kuram), onu sistematik olarak incelerken gzlemledikleriyle (veri) harmanlar. Toplumsal bir aratrmann temelinde yer alan kuram, merkezi bir nem tamaktadr. Toplumsal kuram, toplumsal dnya hakkndaki bilgileri
Toplumsal kuram, toplumsal ilikiler ve yaam hakkndaki bilgileri zetleyen ve dzenleyen, aklayc gce sahip nermeler btndr.
21
zetleyen ve dzenleyen, birbiriyle balantl fikirler sistemi olarak tanmlanmaktadr (Neuman, 2007: 76). Baka bir deyile kuram, toplumsal yaamda, gzlemlenen toplumsal eylemler arasndaki ilikileri aklayc gce sahip nermeler btn olarak ifade edilebilir. Toplumsal kuram, toplumsal gereklii anlalr hale getiren bir kavramlar kmesi olarak dnlebilir. Bu kavramlar kmesi, olgular ve olgular arasnda karmak gibi grnen toplumsal ilikilerin sistematik olarak anlalmasn salamaktadr. Bilim insanlar kendi aratrmasna balamadan nce ilgili literatrdeki almalar incelemekte ve toplumsal gereklii en gvenilir ve geerli bir ekilde akladn dnd kuramsal bir yaklam benimsemektedir. Neredeyse tm aratrmalar bir tr kuramla ilgilidir; soru, kuram kullanp kullanmayacanzdan ok nasl kullanacanzdadr. Kuram hakknda ak olmak, baka birinin aratrmasn okumay ya da kendi aratrmanz yrtmeyi kolaylatrr (Neuman, 2007: 77). Bir kuramn gc, toplumsal bir olguyu aklayc olmasna ve uygulanabilir nitelik tamasna dayanmaktadr. Bunun yan sra bir kuramn gc, dier farkl toplumsal olgular zerinde de aklayclnn yaygnlk kazanmasna bal olarak deerlendirilmektedir. Durkheim, Marx ve Weber gibi klasik toplumsal kuramclar, birok yeniliki ve birbiriyle ilikili fikirler oluturmada nemli bir rol oynam, sonraki toplumsal dnr kuaklar iin temel oluturan orijinal kuramlar yaratmlardr. Bylece insanlarn toplumsal dnyay anlama, grme ve aklama biimlerini radikal bir biimde deitirmilerdir (Neuman, 2007: 76). Bu dnrlerin gelitirdikleri kavramlar ve kullandklar yntemler, halen incelenmektedir. Kuram, toplumsal olgular ve olgular arasndaki ilikilerden soyutlanan kavramlardan olumaktadr. Bu soyut kavramlar aras ilikiler, sistematik bir btnlk ierisinde toplumsal gereklii aklayan bir bak asna dnmektedir. Toplumsal kuramn amac, toplumda var olan durumu aklamak ve gelecekte oluabilecek olas durumu ngrmeyi ve tahmin etmeyi amalamaktadr (Lin, 1976: 16). Toplumsal bir aratrma, kuramsal bir ereveye gre toplanan verilere dayanmaktadr. Toplumsal kuramn paralarn kavramlar, hipotezler ve varsaymlar oluturmaktadr. Kavramlar, kuramn yap talar olarak kabul edilmektedir. Kuramsal kavram, toplumsal gereklii anlalr hale getiren, iyice dnlm, dikkatle tanmlanm ve bir kuramda aka belirtilmi olan bir fikri ifade etmektedir. Gnlk yaamda her zaman kullanlabilen kavramlarn ounun belirsiz ve zor anlalr tanmlarna karn sosyal bilimciler bu kavramlar rafine hale getirerek yenilerini eklemektedir. Cinsiyetilik, yaam tarz, kentsel yaylma ve toplumsal snf gibi ilk kez sosyal bilimciler tarafndan gelitirilen birok kavram, toplumsal kuramda kesin ve teknik kavramlar olarak ortaya kmtr (Neuman, 2007: 80-82). Hipotez, ampirik teste tabi tutulacak olan verili bir ilikiler durumu hakkndaki fikirler seti olarak ifade edilmektedir (Bilton vd., 2008: 444). Dier bir deyile hipotezler, test edilmek zere deikenler arasnda kurulan ilikiler ya da nermeler olarak tanmlanabilir. Kuramlar, yerleik varsaymlar, gzlemlenebilir ya da test edilebilir olmayan eylerin doas hakknda ifadeler ierir. Varsaymlar zorunlu bir balang noktas olarak kabul ederiz, insanlarn doas ya da toplumsal gereklik hakkndaki varsaymlar gibi (Neuman, 2007: 80). Varsaymlar, kuramn uygulanabilecei geerli koullar tanmlayan nermelerdir. Bu nermeler kuramsal yapnn hangi artlarda
Kavramlar, toplumsal gereklii anlalr hale getiren, aka belirtilmi olan bir fikri ifade eden kuramn yap talardr.
Hipotez, test etmek amacyla deikenler arasnda kurulan nermedir. Varsaym, bir kuramda, kuramsal bir aklama oluturmak iin zorunlu olan test edilmemi balang noktas ya da inantr (Neuman, 2007: 80).
22
uygulanabileceini, hangi artlarda geerli olup olmayacan belirtmektedir. Bir aratrmacnn anlayn derinletirmesinin bir yolu, bir kuramn dayal olduu varsaymlar belirlemektir (Neuman, 2007: 80).
SIRA SZDE
Hipotez ve varsaym arasndaki fark nedir? SIRA SZDE Sosyolojik D N E L M genelde, yntemin belirlenmesini gerektiren bir dizi aratraratrmalar ma aamasn iermektedir (Bilton, vd., 2008: 442). Aadaki sorular bu aratrma aamalarn oluturan sorulara rnek olabilir: S O R U ncelikle neyi renmeye alyorum ve tam olarak ne aradm bilmek iin bunu net ve mulak olmayan bir ekilde nasl tanmlayabilirim? Bunu DKKAT yapamyorsam eer, orada olmayan bir ey mi aryorum? ya da temel inan ve fikirlerimi test etmek iin kefedici aratrma tekniklerini mi benimsemeSIRA SZDE ye ihtiyacm var? Aratrma sorusunu nceki almalarla ilikili olarak en iyi ekilde anlaml klacak ve analizimin en iyi ekilde yaplmasn salayacak olan hangi kuAMALARIMIZ ramsal ve kavramsal ereveleri benimsemeliyim? Veri toplamak iin ne tr yntemlerin kullanlmas gerekir ve zel projemde gerekli A P K T aratrmac aralar olarak bunlar ne kadar gvenilir ve geerli olacaktr? Aratrmann etik bir yan var mdr?, Bulgular nasl yaylacaktr?, Aratrmann kullanclar ve faydalananlar kimler olacak? (Bilton, vd., 2008: TELEV ZYON 442-443). Bu sorular kapsayan bilimsel bir toplumsal aratrma, belirli aamalarn uygulanmas yoluyla gerekletirilmektir. Bu aamalar aratrmann konusunun ve probNTERNET leminin belirlenmesi, uygun alma tipinin seilmesi, rneklem seimi, lme, verilerin toplanmas ve analizi ile bulgularn yorumlanmasn iermektedir: 1. Aratrma Konusunun Belirlenmesi: Bilimsel aratrmalar aratrma konusunun seimi ile balamaktadr. Aratrma konusu, genel bir ilgi alann ifade etmektedir. Bu nedenle aratrma konusunun seimi merak, kiisel deneyim, inanlar ve deerlerden kaynaklanabilmektedir. Konu seimi, aratrmann amacna uygun olarak yaplmaldr. Eer aratrmann amac literatre katkda bulunarak bilgi birikimi salamak ise seilen konunun ada ve evrensel olmas nemli hale gelmektedir. Dier taraftan toplumsal bir sorunun aklanmas ve anlalmasna ynelik olarak bir aratrma konusu seilebilir. Eer aratrmann toplumu ya da toplumun bir ksmn ilgilendiren bir sorun hakknda yaplmas hedefleniyor ise aratrma konusunun, bu soruna ilikin zm nerileri sunmay ya da bir politika gelitirmeyi salama amacna uygun olarak seilmesi gerekmektedir. 2. Aratrma Probleminin Belirlenmesi: Aratrma konusu, sadece genel bir ereve salamakta ve geni bir alan kapsamaktr. Bu nedenle aratrmacnn belirlenen konuyu allabilir, aratrlabilir hale getirmesi gerekmektedir. Bu anlamda aratrma konusunun genel ieriinden daha zel koullarn tanmland bir aratrma problemi belirlenmektedir (Lin, 1976: 7). Aratrma problemi, genel anlamda toplumsal eylemlerin, ne olduu, nasl olduu ve nedenleri hakknda formle edilmektedir. Aratrma probleminin belirlenmesi iin ncelikle literatr taramasnn yaplmas gerekmektedir. Literatr taramas aratrma konusu ile ilgili kitaplar, makaleler, yaplm aratrmalar, raporlar gibi yazl malzemelerin okuma, zet karma gibi yollarla taranmasn iermektedir. Bununla birlikte, ilgili alanda
DNELM S O R U
Toplumsal Aratrmann Aamalar
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
23
yer alan szl ve grsel malzemeler de incelenebilmektedir. Yaplan literatr taramas aratrmaclar iin hem bilgi daarcn gelitirme hem de almalarn yrtecei konuda eksik olan ya da aratrlmam olan alanlar tespit etme olana salamaktadr. Bylece yeni bilgilerin elde edilmesi amacyla aratrma problemi, henz aratrlmam ya da aratrmalarn yetersiz olduu alanlara ynelik olarak belirlenebilmektedir. Bu sre ierisinde, bilim insanlar almalarn belli bir kuramsal yaklam dorultusunda gelitirmektedirler. Baka bir ifadeyle aratrmaclar, toplumsal ilikileri, olgu ve olaylar daha iyi akladna inandklar belli bir bak asn benimsemekte ve almalarn bu kuramsal erevede ele almaktadr. 3. Uygun alma Trnn Seilmesi: Bir aratrma problemi oluturulduktan sonra aratrmac, aratrmas iin en uygun aratrma trn semelidir. Uygun aratrma trnn seiminde dikkate alnmas gereken baz unsurlar bulunmaktadr. Hangi aratrma trnn seilecei, aratrma probleminin doas, veri kaynaklarnn elverililii ve aratrma problemi hakkndaki bilgi seviyesiyle ilikili olarak belirlenmektedir (Lin, 1976: 8). Bu ilikilere bal olarak aratrmac, kefedici alma, tanmlayc/betimleyici alma, hipotez gelitirme ve hipotez test etme olarak belirlenen aratrma trlerinden aratrmas iin uygun olan semektedir. Kefedici aratrmann amac konuyla ilgili n bilgi toplamaktr. Tanmlayc/betimleyici aratrma ise kuramsal erevenin ilgilendii problemi, toplumsal ilikileri kapsaml bir biimde tanmlamay amalamaktadr. Hipotez gelitirmeye ynelik aratrmalar toplumsal eylemlerin birbirleriyle ilikilerini aklama amac tarken, hipotez test etmeye ynelik aratrmalarn amac nedensel ilikiler bulmak ve deikenler aras ilikileri aklamaktr. 4. rneklem Seimi: Bilimsel bir aratrmann yaplabilmesi iin aratrma kapsamna giren olgu ve olaylarn belli bir zaman ve meknda bilimsel aratrma yntem ve tekniklerine uygun bir ekilde ele alnmas gerekmektedir (Sencer ve Sencer, 1978). Bu anlamda, aratrmann rneklem seimi aamasnda ncelikle aratrma problemine ynelik olarak en uygun aratrma evreni belirlenmektedir. Aratrma probleminde belirlenen koullar kapsayan yer ve zamandaki olgu ve olaylarn btn aratrma evrenini oluturmaktadr. Bilimsel aratrmalar insan kaynaklar, teknik donanm, mali kaynaklar ve zaman asndan snrllklara sahip olmas nedeniyle, aratrma evreninin tamam ile aratrma yaplmas mmkn olmamaktadr. Bu nedenle bilim insanlar aratrmalarn yrtebilmek amacyla aratrma evreni ierisinden bir alt grubu rneklem olarak semektedirler. rneklem, aratrma evreninin zelliklerini en iyi ekilde yanstan ve rneklem seim teknikleri araclyla seilen bir grup olarak ifade edilebilir. Bylece aratrmac, rneklem grubu ile alarak aratrma evreni hakknda bilgi edinmeyi amalamaktadr (Lin, 1976: 145). rneklem seiminde, rneklemin aratrma evrenini temsil etme yeteneinin yan sra rneklemin yeterli bykle sahip olmas da dikkat edilmesi gereken nemli bir unsurdur. rneklem seimi ile aratrma sonucunda elde edilen bulgularn zmlemesi arasnda nemli bir iliki bulunmaktadr. Bir aratrmann problemine gre, rneklem grubu ile allarak veri toplama ve veri analizi ilemleri sonrasnda ulalan sonularn aratrma evrenine genelleme yaplmas, yani rneklemden elde edilen sonularn aratrmann evreni iin de geerli olmas amalanabilir. Bu amac tayan bir aratrmann rneklem grubu, olasla dayal rneklem seim teknikleri kullanlarak belirlenmelidir. Aratrmann problemine uygun olarak rneklem seimi, tesadfi rneklem, tabakal rneklem ve kmeleme rneklem seim tekniklerinden biri veya birka araclyla belirlenebilir. Baz aratrma problemlerinde ise
Aratrma evreni, aratrma probleminin kapsamna giren olgu ve olaylar btndr.
rneklem seimi, aratrma evreninin zelliklerini en iyi temsil eden bir grubun seilme ilemidir.
24
Gvenirlilik, lm tekrarlandnda ayn sonularn elde edilmesini ifade etmektedir. Geerlilik, llmek istenilen toplumsal ilikilerin doru bir ekilde llmesi anlamna gelmektedir.
Bilimsel aratrmalarda gzlem, anket ve grme yoluyla rneklem grubundan elde edilen verilere birincil kaynak verileri ad verilir. kincil kaynaklar, bilimsel aratrmalara balamadan nce mevcut olan verilerdir. rnein resmi belgeler, kamu veya zel kurum ve kurulularn istatistiksel raporlar, ilgili alanda daha nce yaplm olan aratrmalar, ariv ve belgeler, yaynlanm olan kitaplar ve makaleler ikincil kaynaklar oluturur.
aratrma evreni tam olarak bilinemeyebilir. rnein sokak eteleriyle ilgili bir almada aratrma evrenini tespit etmek mmkn olmamaktadr. Bu anlamda baz aratrma problemleri, belirli toplumsal ilikileri ieren ya da belirli bir toplumsal grup ile ilikili olarak formle edilmi olabilirler ve dolaysyla rneklem grubundan elde edilen bulgularn aratrma evrenine genelleme yaplmas amacn tamazlar. Olasla dayal rneklem seim tekniklerinin uygun olmad buna benzer aratrmalar olasla dayal olmayan geliigzel rneklem, kota rneklem, amaca ynelik rneklem, kartopu rneklem ya da meknsal rneklem seim tekniklerini kullanmaktadrlar. 5. lme: lme aamas, rneklem grubunun seilmesi ile veri toplama aamas arasnda yer alan nemli bir aamadr. rneklem grubundan toplanacak verilerin nasl llecei ile ilikili olarak yaplan almay kapsamaktadr. Verilerin toplanmasna gemeden nce bu aamada verilerin lmne ynelik bir lek oluturulmaktadr. Aratrma problemine uygun olarak elde edilmek istenen bilgilere ynelik sorularn hazrlanmasn ve sorularn cevap kategorilerinin saysallatrlmasn iermektedir. Birer deikeni temsil eden cinsiyet, ya, medeni durum, doum yeri gibi her bir sorunun nicel ya da nitel cevap kategorileri bulunmaktadr. Bu cevap kategorilerinin belirlenmesi ileminde nominal lek, ordinal (sral) lek, aralk lei ve oran lei kullanlmaktadr. Toplumsal aratrmalarda iyi bir lmn iki zellie sahip olmas gerekmektedir. Bunlardan biri gvenirlilik, dieri ise geerliliktir. Gvenilirlik, aratrmann tekrar edilebilirliini ifade etmektedir. Gvenilir bir aratrma projesi, bir anket ya da bir mlakat gibi belirli bir aratrma arac ile veri toplama srecinde arptlmam sonular elde edecektir. Bununla birlikte ayn kiiler zerinde tekrar edildiinde ayn trden sonular retecektir. Genel anlamda gvenirlilik, bulgularn tekrar edilebilme derecesinin bir lm olarak dnlebilir. Veri toplamann gvenirliliini salamak amacyla ayn aracn kullanlmasnn iki farkl zamanda veri toplanmas gibi birka yolu bulunmaktadr. Fakat bu durum btn aratrmalarda ortaya kabilecek bir sorunu iermektedir. nceleme, zaman iinde deiebilen dnce, tutum ve inanlara younlatnda zellikle sorunlu hale gelebilmektedir (Bilton, vd., 2008: 443). yi bir lmn sahip olmas gereken dier bir zellik olan geerlilik ise karm, nerme ve sonularn ne derece geerli olduunu belirtmek amacyla toplanan veri kalitesini ifade etmektedir. Aratrmalarda kullanlan veri toplama tekniklerinin, aratrmaclarn gereksinim duyduklar verileri, baka bir deyile lmeye niyetlendikleri eyi, saptamalarn salamasna ihtiya duyulmaktadr. Genellikle aratrmacnn aratrlacak kesin sorulardan emin olmad durumlarda, konular netletirmek iin esas aratrmadan nce keifi bir pilot alma yrtlmektedir (Bilton, vd., 2008: 443). Pilot alma uygulamas, veri toplama tekniklerinin gerek anlamda kullanlmadan nce dzeltme ve deitirme yaplabilmesi amacyla denenmesi anlamna gelmektedir. 6. Veri Toplama: Bilimsel aratrmalarda veriler esas olarak iki trl kaynaktan toplanmaktadr. Bu tr veriler srasyla birincil kaynaklar ve ikincil kaynaklardan elde edilir. Bilimsel aratrmalarda veri toplama amacyla her iki kaynak da kullanlmaktadr. Aratrmaclar, rneklem grubu zerinde yrtt almalar sayesinde aratrma problemine ynelik birinci elden veriler elde etmeyi amalamaktadr. Nicel aratrmalarda kullanlan veri toplama teknikleri; anket, yaplandrlm mlakat, tarama (survey) ve deneydir. Deneyler sosyologlar tarafndan kullanlmamaktadr. Nitel aratrmalarda ise veri toplama teknikleri olarak derinlemesine mlakat, odak
25
grup grmesi, katlmc ve katlmsz gzlem, yaam yks, rnek olay incelemesi ve dokman incelemesi kullanlmaktadr. 7. Veri Analizi: Aratrmac bu aamada elde ettii verileri analiz etmeye alr. Verilerin analiz edilmesi srecinde aratrmac, daha nceden sorduu sorularn yantn bulmaya alr. Veri toplama teknikleri araclyla toplanan veriler, bu aamada kodlama, dntrme gibi biimlerle organize edilmektedir. Verilerin analiz edilmesinde hangi istatistiksel ilemlerin kullanlacana, toplanan verilere gre karar verilmektedir. Ancak bilim insanlar elde ettikleri verileri kuramsal bak alarndan yola karak yorumlarlar. Dier taraftan, bilim insanlar elde ettikleri verilerin kuramsal yaklamlaryla ne kadar rttn de deerlendirmeye alrlar. Eer elde edilen veriler aratrmacnn kuramsal bak alarn dorular nitelikteyse bu durum aratrmacnn teorik bak asn glendirir. Eer elde edilen veriler aratrmacnn kuramsal yaklamn dorulamyor ise aratrmac kuramsal bak asn sorgulayabilmektedir. 8. Aratrma Bulgularn Yorumlanmas ve Rapor Yazm: Aratrmann veri analizi aamasnda elde edilen bilgiler ve istatistiksel sonular kullanlarak, aratrma bulgular yorumlanmaktadr. Yaplan yorumlarn aratrmann kuramsal erevesine uygun olmas gerekmektedir. Ayrca, aratrma bulgularna dayal yorumlar, nesnel olmal, verilerle desteklenmeli ve anlaml olmaldr. Aratrmann rapor halinde okuyucuya sunulmas gerekmektedir. Aratrma raporunun yazlmasnda dikkat edilmesi gereken unsurlar bulunmaktadr. Bunlardan biri, aratrma raporunun akademisyenler, kurumsal uzmanlar, uygulayclar ya da hizmet verenler, sponsor kurumlar gibi hedeflenen okuyucu kitlesine gre farkl biimlerde yazlmasdr. Bir dieri, aratrmann amacna uygun olarak raporun yaz diline ve raporda yer verilecek ayrntlara dikkat edilmesidir. Ayrca aratrma raporunun format, yazm tarz, ierik dzenlenmesi ve etik sorumluluk rapor yazmnda dikkat edilmesi gereken unsurlar arasnda yer almaktadr. 9. Aratrma Bulgularnn Mevcut almalarla Btnletirilmesi: Aratrmann amacna uygun olarak aratrma bulgular nceden yaplan almalarla ve kuramsal ilikilerle btnletirilmeli ya da belirlenen sorunun zmne ynelik politika retimine katkda bulunmaldr.
Nicel ve Nitel Aratrma Yntemleri

Sosyolojik aratrmalarda genel kabul gren aamalara karn kullanlan farkl yntemler bulunmaktadr. Bu anlamda, sosyolojinin ierisinde yer alan iki gelenei tanmlamak mmkndr: Bu geleneklerden birini oluturan grup, genellikle nicel yntemlerin dier bir deyile, saysal istatistiksel yntemlerin kullanmn savunmaktayken dier bir grup ise insancl ve nitel yntemlerin kullanmn desteklemektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 808). Nicel ve nitel aratrma yntemleri birok ynden birbirinden farkllamakta fakat ayn zamanda da birbirini tamamlamaktadr. nk btn toplumsal aratrmaclar, toplumsal ilikileri ve yaam anlama ve aklama amac tamaktadr. Nicel ve nitel aratrma yntemleri arasndaki farklardan biri verilerin doasndan kaynaklanmakta dieri ise toplumsal yaam hakknda farkl varsaym ve amalara sahip olmalarna dayanmaktadr (Neuman, 2007: 223-224). Daha nce belirtildii zere, doa bilimleri yntemini uyarlamaya alan sosyologlar, nicel yntemlerin kullanmn savunma eiliminde olmutur. Sosyolojide bu yntemin kullanlmas pozitivizm olarak bilinmektedir. Nitel yntemi benimseyen aratrmaclar ise nicel yntemin, verilerin toplanmas, analiz edilmesi ve ak-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri DNELM
26
DNELM S O R U
lanmasnda yetersiz olduunu ve bu nedenle tamamen insan davranyla ilgili koS R U nulara uygun Oolmadn ileri srmtr (Haralambos ve Holborn, 1995: 814). Nitel ve nitel D K K A T yntemlerinin keskin ayrmla sunulmasna karn son zamanlarda aratrma baz sosyologlar bu yntemler arasndaki kat ayrm sorgulamakta ve iki yaklamn birlikte kullanlabileceini belirtmektedir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Nicel yntemi kullanan aratrmaclar, deikenlerin kesin olarak llmesine ve genel nedensel aklamalara bal olan hipotezlerin test edilmesine vurgu yapAMALARIMIZ maktadr. Nitel aratrmaclar ise toplumsal yaamn doal aknda ortaya kan olaylarn ayrntl bir ekilde incelenmesi zerinde durmakta ve belirli toplumsal, K T A tarihsel balamlar Pdikkate alan yorumlar sunmaya almaktadr (Neuman, 2007: 224). Saysal formdaki nicel veriler rnein su; intihar ve boanma oranlar gibi resmi istatistikler V Z Y O N grlmektedir. Nitel veriler ise genellikle kelimeler araclyT E L E olarak la ifade edilmektedir. Bu tr veriler rnein yoksulluk konusuyla ilgili bir almada, yoksulluk iinde yaayan bir grup insann, yaam biimlerinin derinlemesine incelenmesi olabilmektedir. Nicel verilerle karlatrldnda nitel veriler genellikNTERNET le daha zengin, daha derin, daha canl yaam tarznn ya da insanlarn deneyimlerinin, tutumlarnn ve inanlarnn kapsaml bir resminin sunumunu salamaya daha yakn grnmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 814). Sosyolojik aratrmayla ilgilenenler iin nicel ve nitel aratrma yntemleri arasndaki ayrm gittike nemsiz hle gelmekte ve birok sosyolog, veri toplama ve sosyal davran aklamada nicel ve nitel aratrma yntemlerini bir arada kullanmaktadr (Bilton vd., 2008: 447). Her iki aratrma yntemi de toplumsal ilikileri ve yaam anlama ve aklama amacna ynelik olarak nemli katklar salamaktadr. Toplumsal aratrmaclar ele aldklar konular, daha belirgin bir hale gelen aratrma sorusu olarak snrlamaktadr. Aratrma biimleri, aratrmann ne zaman, nasl odaklanaca sorularna farkl yantlar sunmaktadr. Toplumsal aratrmaclarn kulland yntem, setii konuya, aratrmacnn amacna ve alma sonularnn hedeflenen kullanmna, sosyal bilime ynelik benimsedii ynelime ve tekil aratrmacnn kendi varsaymlarna ve inanlarna bal olmaktadr (Neuman, 2007: 260). Toplumsal bir aratrmada hangi yntemin seilecei, aratrmacnn kuramsal bak as, aratrmann problemi ile amac ve aratrmada kullanlabilecek kaynaklarla ilikili olarak belirlenmektedir.
27
zet
A M A
Bilim, bilimsel bilgi ve yntem kavramlarn tanmlamak. Bilimi farkl ekillerde tanmlamak mmkndr. Bilim, doal ve toplumsal dnyay aklayan geerli ve gvenilir bilgiler btnn ifade etmektedir. Bilim, bilimsel aratrma yntem ve teknikleri kullanlarak doal ve toplumsal dnya hakknda elde edilen genel geerli bilgilerdir. Dier taraftan bilim, doal ve toplumsal olgu ve olaylar hakknda bilimsel yntemlerle elde edilen tutarl ve dzenli bilgiler olarak tanmlanabilmektedir. Bilimsel bilgi, doal ve toplumsal dnyann sistematik bir ekilde incelenmesi sonucunda elde edilen bir bilgi trdr. Bilimsel bilgiye, bilimsel aratrma yntemleri ve teknikleri kullanlarak ulalmaktadr. Bilimsel aratrmann aamalarna bal kalnarak elde edilen bilimsel bilginin baz zellikleri bulunmaktadr. Bilimsel bilgi olgusal ve mantksaldr. Bunun yan sra nesnel olma zelliine de sahiptir. Bilimsel bilgi, aratrmacnn her trl nyarg, kiisel beeni, znel tutum ve deer yarglarndan mmkn olduunca arndrlm bir bilgi tr olarak ifade edilmektedir. Bilimsel bilginin dier zellikleri arasnda akla ve manta uygun bir bilgi olmasna bal olarak kendi iinde dzenli, sistemli ve tutarl olmas yer almaktadr. Bilimsel bilgi, ayn zamanda geerli ve gvenilirdir. Bilimsel bilginin bir baka nitelii ise eletirel olmasdr. Aratrmalarda kullanlan bilimsel yntem, geerli ve gvenilir bilimsel bilgiye ulamak iin izlenmesi gereken yolu ifade etmektedir. Bilimsel bilgiye hangi kuramsal bak as ile ulalacan, doal ve toplumsal olgu ve olaylarn nasl ele alnacan, elde edilen verilerin nasl zmleneceini, yorumlanacan belirleyen bilimsel kurallar btn olarak tanmlanmaktadr. Aydnlanma dncesinin temel ilkelerini aklamak. Aydnlanma dncesinin temel ilkelerinden biri akldr. Akl, bilgi elde etmenin yolu olarak kabul edilen rasyonalist (aklc) dncenin temelini oluturmaktadr. Bir dier Aydnlanma ilkesi ampirizm, doa ve toplumsal dnya hakkndaki btn bilgi ve dncenin ampirik gereklere da-
yal olduu fikridir. Bilim ise Aydnlanma dnrleri iin bilginin en st biimi olarak kabul edilmekte ve buna dayal olarak bilimsel bilgi, btn insanln bilgisini gelitirmek iin temel alnmaktadr. Aydnlanma dncesinin temel ilkelerinden evrensellik, bilimin istisnasz btn evreni yneten genel yasalar retmesini ifade etmektedir. Bir dier Aydnlanma ilkesi ise ilerleme dncesidir ve insann doal ve toplumsal yaam koullarnn, akl ve bilimin kullanlmas ile geliebilecei ve her ileri aamann iyi ve gzel olaca fikrini iermektedir. Bireycilik, bireyin politik ve toplumsal bir zne olarak var olduu ve kendi zgrlnn bilincinde olduunun kabul edilmesi ilkesidir. Hogr ilkesi din, inan, rk, uygarlk fark gzetmeksizin insanlarn ayn olarak grlmesidir. Bir dieri olarak insan doasnn aynl, insan doasnn temel niteliklerinin ayn olduunu ieren eitlik ilkesidir. Aydnlanma dncesinin temel ilkeleri arasnda yer alan zgrlk, feodal ve geleneksel snrlara kar gelerek, dnce ve ifade zgrlnn savunulmasn ifade ederken seklarizm ise geleneksel ve dini otorite karsnda, dini adan doru kabul edilen ve onaylanm bilgiye kar, Aydnlanma dncesinin bamsz ve laik bilgi ihtiyacn vurgulanmasdr (Hamilton, 1996: 2122). Doa bilimleri ve sosyal bilimler arasndaki farkllklar zetlemek. Sosyal bilimler ve doa bilimlerinin aratrma nesneleri ile ilikileri arasnda temel farkllklar bulunmaktadr. Bu farkllklar u ekilde sralamak mmkndr. ncelikle toplumsal dnya ile ilgilenen sosyal bilimlerin aratrma nesnesi insan ve insan gruplaryken, doa bilimleri, doa olgularn ve srelerini aratrmaktadrlar. kinci olarak sosyal bilimlerin aratrma nesneleri bilinlilik zelliine sahiptirler. Bu nedenle, kendileri, durumlar ve ilikileri zerinde dnebilirler. Doa bilimlerinde bu zelik grlmemektedir. Bir dier farkllk sosyal bilimlerdeki ahlaki ve siyasal deerlerin aratrma konusunun seimini etkilemesinden kaynaklanmaktadr. Belirli toplumsal olgular veya tarihsel sreleri akla-
A M A
A M A
28
maya alan sosyal bilimcilere deer ynelimleri yol gstermektedir. Doa bilimciler ise deer yarglarn darda brakan yntemlerle genel yasalara ulamaya almaktadr. Son olarak, toplumsal hayatta bilin ve anlam nemli bir rol oynamaktadr. Sosyal bilimciler, hakknda belirli bir anlaya sahip olduklar bir aratrma nesnesi ile karlar ve ou kez toplumsal hayatn bir paras olur. Aratrma nesnesi hakknda bir anlaya sahip olmak iin onunla iletiim kurmay renmek zorundadr. Fakat doa bilimciler ve aratrma nesneleri arasnda dsal bir iliki bulunmaktadr. Toplumsal aratrma kavramn ve amalarn tanmlamak. Toplumsal aratrma; bireyler, gruplar, kurumlar, formal ve enformal toplumsal yaplar, topluluklar, kltrler ve bunlarn birbirleriyle olan ilikilerini incelemektedir. Toplumsal aratrmalar temelde iki nedene bal olarak yaplmaktadr. Bunlardan biri, kavramsal ya da kuramsal ama tayan aratrmalardr. Bu amac tayan kuram ynelimli aratrmalar bilgi birikimi salamay hedeflemektedir. Dieri ise pragmatik ya da uygulama amacna ynelik olarak yaplan aratrmalardr. Bu aratrmalar yaplmas, toplumun pratik ihtiyalarndan kaynaklanabilir. Toplumu ya da toplumun bir blmn ilgilendiren bir sorun hakknda olas zm nerilerinin salanmas amacyla politika ynelimli aratrma yaplmaktadr. Aratrmann sonunda elde edilen bilgiler, bu toplumsal soruna ynelik zm salayacak politikalarn retilme srecinde kullanlmaktadr. Toplumsal aratrmann aamalarn aklamak Bilimsel bir toplumsal aratrma, belirli aamalarn uygulanmasn gerektirmektedir. Aratrmann ilk aamas aratrma konusunun belirlenmesidir. Genel bir ilgi alann ifade eden aratrma konusunun seimi, merak, kiisel deneyim, inanlar ve deerlerden kaynaklanabilmektedir. Aratrma konusunun geni bir alan kapsamas nedeniyle daha zel koullarn tanmland bir aratrma probleminin belirlenmesi gerekmektedir. Aratrma problemi, genel anlamda toplumsal eylemlerin ne olduu, nasl olduu ve nedenleri hakknda formle edilmektedir. Uygun alma tipinin seiminde aratrmac kefedici al-
A M A
A M A
ma, tanmlayc/betimleyici alma, hipotez gelitirme ve hipotez test etme olarak belirlenen alma tiplerinden aratrmas iin uygun olan semektedir. Bilimsel aratrmalarn insan kaynaklar, teknik donanm, mali kaynaklar ve zaman asndan snrllklara sahip olmas nedeniyle, aratrma probleminin kapsad evren ierisinden bir rneklemin seilmesine ihtiya duyulmaktadr. rneklem, aratrma evreninin zelliklerini en iyi ekilde yanstan ve rneklem seim teknikleri araclyla seilen bir gruptur. rneklemin aratrma evrenini temsil etme yeteneinin yan sra yeterli bykle sahip olmas da gerekmektedir. lme aamas, rneklem grubundan toplanacak verilerin nasl llecei ile ilikili olarak yaplan almay kapsamaktadr. Toplumsal aratrmalarda iyi bir lmn iki zellii bulunmaktadr. Bunlardan biri, lm tekrarlandnda ayn sonularn elde edilmesini ifade eden gvenirlilik, dieri ise llmek istenilen toplumsal ilikilerin doru bir ekilde llmesi anlamna gelen geerliliktir. Aratrmann veri toplama aamasnda, veriler esas olarak birincil kaynaklar ve ikincil kaynaklardan toplanmaktadr. Aratrmaclar, aratrma problemine ynelik birinci elden veriler elde etmeyi amalamaktadr. Nicel ve nitel aratrmalarda kullanlan farkl veri toplama teknikleri kullanlmaktadr. Veri analizi aamasnda toplanan veriler, kodlama, dntrme gibi biimlerle organize edilmekte ve istatistiksel ilemler kullanlarak zmlenebilmektedir. Aratrma bulgularnn aratrmann kuramsal erevesine uygun olarak yorumlanmas gerekmektedir. Bulgularn yorumlanmas, nesnel olmal, verilerle desteklenmeli ve anlaml olmaldr. Aratrmann amacna uygun olarak aratrma bulgular, yeniden kurama entegre edilmeli ya da belirlenen sorunun zmne ynelik politika retimine katkda bulunmaldr.
29
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi rasyonalist (aklc) dnce biimine ilikin ifadelerden biri deildir? a. Toplumsal dzen fikrini metafizik sisteme gre aklamtr. b. lerleme kavramn rehber bir fikir olarak ele almtr. c. Toplumsal yaam etkileyen gelenein otoritesini sorgulamtr. d. Doa kavramn, temel bir kavram olarak kabul etmitir. e. Dini sistemin oluturduu kadercilie kar gelmitir. 2. Aadakilerden hangisi Aydnlanma dncesinin temel ilkelerinden biri deildir? a. Evrensellik b. Akl c. zgrlk d. Duygusallk e. Hogr 3. Toplumsal ilikiler ve yaam hakkndaki bilgileri zetleyen ve dzenleyen, aklayc gce sahip nermeler btnne ne ad verilir? a. nerme b. Hipotez c. Kuram d. Varsaym e. Sosyoloji 4. Aadaki ifadelerden hangisi pozitivizmin zelliklerinden biri deildir? a. Bilimin, en st ve gerek bilgi biimi olarak kabul edilmesi. b. Ampirist doa bilimleri aklamasnn benimsenmesi. c. Olgular arasndaki ilikileri ifade eden genel yasalarn oluturulmas. d. Bilimsel yntemin, toplumu aratracak ekilde geniletilmesi. e. Toplumun, doa bilimlerinin yntemi olan teleolojik yntemle aratrlmas. 5. Doa ve toplum hakkndaki bilginin, duyu organlar araclyla kavranabilen eylere dayal olmas fikrine ne ad verilir? a. lerleme b. Naturalizm c. Amprisizm d. Bireycilik e. nsan Doas 6. Aadakilerden hangisi sanayi toplumu kavramn ilk kez kullanan sosyal bilimcidir? a. A. Comte b. Saint Simon c. E. Durheim d. K. Marx e. M. Weber 7. Snanmak zere gelitirilen nermelere ne ad verilir? a. Hipotez b. Varsaym c. Yntem d. Teori e. Ontoloji 8. Aadakilerden hangisi modern toplumun tanmlanan zelliklerinden biri deildir? a. Ulus-devletin egemenlik ve meruluk anlay b. Sermaye birikimine dayal deiim ekonomisi c. Geleneksel toplum dzeninin ykselii d. zel mlkiyet sahipliinin yaygnlamas e. Brokratik rgtlenme biiminin grlmesi 9. Aadakilerden hangisi Fransz Devriminin kurmay amalad yeni toplum dzeninin dayand ilkelerden biri deildir? a. zgrlk b. Demokrasi c. Eitlik d. Sanayi e. Kardelik 10. Aadakilerden hangisi corafi determinizmin temsilcisi olarak kabul edilen dnrdr? a. J.J. Rousseau b. A. Ferguson c. Voltaire d. D. Hume e. Montesquieu
30
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d 3. c Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Aratrma ve Aratrma Yntemleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojinin Bilim Olarak Kurulmas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Doa Bilimleri ve Sosyal Bilimler blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernite ve Modern Toplum blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi blmn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tarihsel olarak bakldnda, Aydnlanma dncesinin douu ile Rnesans hareketinin ilikili olduu grlmektedir. Aydnlanma, Rnesansn insan ve dnya hakkndaki kavraynn politikletirildii bir dneme denk gelmektedir (idem, 1997: 17). Bu balamda, Aydnlanma dncesinin oluumunda, 15. yzyln ortalarndaki Rnesans hareketi, 16. yzyldaki Reformasyon ve 17. yzyln ortalarndan itibaren belirginleen Kartezyen felsefesinin etkilerinin bulunduu belirtilmektedir. Aydnlanma dnrlerinin tarihsel olarak devraldklar bu miras sekletirdikleri baka bir deyile, din ieriinden soyutladklar ileri srlmektedir. Akl kavram Aydnlanmann en nemli ayrt edici unsurudur. Bylece 18. yzyl Aydnlanma yzyl olarak tanmlanmaktadr. Sra Sizde 2 Ampirizm, duyular araclyla renilmi dsal bir dnyann varln ngrmektedir. Yalnzca snanabilecek bilginin bilimsel olduunu kabul etmektedir. Bu balamda bilgi, yararl, ilevsel ve yeniliki zellikler tayan toplumsal bir rn olarak tanmlanmaktadr. Pozitivizm ise ampirik yntemi kullanarak, olgular arasndaki ilikileri ifade eden genel yasalar veya teoriler oluturmay amalar. Ampirizm, zihnin yasalarn aratrrken, pozitivizm, tarihsel deiimin dsal yasalarn ortaya koymaktadr. Ayn zamanda toplumu dsal bir veri olarak, gzlem ve deney araclyla renilip dorulanan olgular yaps olarak tanmlamaktadr. Bylece, ampirizm bir kavramlar teorisi gelitirirken pozitivizm de bir toplum anlay gelitirmitir. Sra Sizde 3 Hipotez, aratrmada elde edilen verilerle snanmak zere oluturulmaktadr. Varsaymlar ise doruluundan byk lde emin olunan yarglar olduklar iin snanmak zere gelitirilmezler. Baka bir deyile hipotez, test etmek amacyla deikenler arasnda kurulan nerme olarak tanmlanabilir. Varsaym ise bir kuramda, kuramsal bir aklama oluturmak amacyla test edilmemi balang noktas ya da inantr.
4. e 5. c 6. b 7. a 8. c 9. d 10. e
31
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Abercrombie, N., Hill, S and Turner, B.S. (1994) The Penguin Dictionary of Sociology, London: Penguin Books. Benton, T. ve Craib, I. (2008) Sosyal Bilim Felsefesi, stanbul: Sentez Yaynclk. Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner, D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyoloji, Ankara: Siyasal Yaynevi. idem, Ahmet (2006) Aydnlanma Dncesi, stanbul: letiim Yaynlar Jeanniere, Abel (1994) Modernite Nedir?, Modernite Versus Postmodernite, Derleyen M. Kk, Vadi Yaynlar. Giddens, Anthony (1998) Sosyoloji, Eletirel Bir Giri, ev. M. R. Esengn ve . retir, stanbul: Birey Yaynclk. Giddens, Anthony (2005) Sosyoloji, Yayna Hazrlayanlar H. zel ve C. Gzel, Ankara: Ayra Yaynevi. Hall, Stuart (1996) Introduction, Formations of Modernity, edited by S. Hall and B. Gieben, Cambridge: Polity Press in association with The Open University. Hamilton, Peter (1996) The Enlightenment and the Birth of Social Science, Formations of Modernity, edited by S. Hall and B. Gieben, Cambridge: Polity Press in association with The Open University. Haralambos, M. and Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins. Hobsbawm, Eric J. (2003) Devrim a 1789-1848, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Hollinger, Robert (2005) Postmodernizm ve Sosyal Bilimler, Tematik Bir Yaklam, ev. A. Cevizci, stanbul: Paradigma Yaynlar. Im Hof, Ulrich (1995) Avrupada Aydnlanma, eviren . Sunar, stanbul: Afa Yaynclk. Lin, Nan (1976) Foundations of Social Research, USA: McGraw-Hill. Levin, William C. (1991) Sociological Ideas, Concepts and Applications, Wadsworth Publishing Company. Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Szl, ev. O. Aknhay ve D. Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. McLennan, Gregor (1993) The Enlightenment Project Revisited, Modernity and Its Futures, edited by S. Hall, D. Held and T. McGrew, Cambridge: Polity Press in association with The Open University. Neuman, W. Lawrance (2007) Toplumsal Aratrma Yntemleri: Nitel ve Nicel Yaklamlar, Cilt 1-2, ev. S. zge, stanbul: Yayn Odas. Outhwaite, W. (ed.) (2006) The Blackwell Dictionary of Modern Social Thought, Oxford: Blackwell. zlem, Doan (2001) Evrenselcilik Mitosu ve Sosyal Bilimler, Sosyal Bilimleri Yeniden Dnmek, stanbul: Metis Yaynlar. Sencer, Muzaffer ve Sencer, Yakut (1978) Toplumsal Aratrmalarda Yntembilim, Ankara: TODAE Yayn. Sarup, Madan (2004) Post-yapsalclk ve Postmodernizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Slattery, Martin (2010) Sosyolojide Temel Fikirler, Yayna Hazrlayan . Tatlcan ve G. Demiriz, stanbul: Sentez Yaynclk. Suur, N. ve A. Koak (2009). Felsefe, Bilim ve Toplum. inde: Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri. (Der. N Suur) Anadolu niversitesi Yayn No: 1963. Swingewood, Alan (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Szacki, Jerzy (1979) History of Sociolgical Thought, Greenwood Press. Yolton, John W., vd. (1995) The Blackwell Companion to the Enlightenment, Cambridge: Blackwell.
2
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyolojik yntemde pozitivist, yorumlayc ve eletirel sosyal bilim yaklamlarn tanmlayabilecek, Sosyolojik yntemde pozitivist, yorumlayc ve eletirel sosyal bilim yaklamlarn farkllklar asndan ayrt edebilecek, Sosyolojik yntemde pozitivist, yorumlayc ve eletirel sosyal bilim yaklamlarnn etkilerini Comte, Durkheim, Weber ve Marx rneinde kavrayabilecek, Sosyolojik yntemde pozitivist, yorumlayc, eletirel, feminist ve postmodern sosyal bilim yaklamlar tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Pozitivist Sosyal Bilim Yaklam Yorumlayc Sosyal Bilim Yaklam Eletirel Sosyal Bilim Yaklam Anlama-Yorumlama Yntemi Eletirel Yaklam Feminist Sosyal Bilim Yaklam Postmodern Sosyal Bilim Yaklamlar
Sosyolojik Yntemde Klasik ve Yeni Dnem Tartmalar
SOSYOLOJK YNTEMDE FARKLI BLMSEL YAKLAIMLARIN GELM POZTVST SOSYAL BLM YAKLAIMI YORUMLAYICISOSYAL BLM YAKLAIMI ELETREL SOSYAL BLM YAKLAIMI FEMNST SOSYAL BLM YAKLAIMI POSTMODERN SOSYAL BLM YAKLAIMLARI
Sosyolojik Yntemde Klasik ve Yeni Dnem Tartmalar

SOSYOLOJK YNTEMDE FARKLI BLMSEL YAKLAIMLARIN GELM
19. yzylda gelimeye baladndan beri sosyolojinin bir bilim olup olmad, bilim ise nasl bir bilim olduu ve hangi yntemleri kullanmas gerektii ynndeki tartmalar sosyoloji literatrnde hep nemli bir yer igal etmitir. Konusu insan, tarih, toplum ve kltr olan sosyoloji ve dier sosyal bilimlerin doa bilimleri gibi gerek bilim saylp saylamayacaklar ve onlarla ayn yntemleri kullanp kullanamayacaklar sorular bu srete her zaman arlk kazanmtr. Bu tartmalar ise genel olarak gereklik ile ilgili doru ve nesnel bilgiye ulamann yalnzca doa bilimlerinde kullanlan ampirik (deneyimsel) aratrma yntemleri tarafndan salanabilecei ynnde, zellikle 19. yy. da hkim olan ve ksmen gnmze kadar gelen bir dnceden kaynaklanmtr. Bu dnce biimi zellikle 19. yy. da toplumsal yaamla ilgili bir bilim kurma abasnda olan evreleri olduka etkilemitir. Bu adan bakldnda gnmzde toplum bilim olarak da adlandrlan sosyolojinin ilk dnem kurucularnn nemli bir blm, bu dncenin etkisiyle bu yeni bilim daln doa bilimlerini ve yntemlerini model alarak kurmaya almlardr. Bu kurucularn bir blm sosyolojinin bilim statsne sahip olarak kurulmasnn tek yolunun, bilimin lt olarak kabul edilen doa bilimsel yntemlerin kullanmasndan getii konusunda olduka srarc olmulardr. Bir bakma sosyolojinin ilk dnem kurucular, bilim statsnn doa bilimlerinin tekelinde olmadn; tarih, toplum ve kltr alanlarnn da sosyoloji ve benzeri sosyal bilim dallar araclyla bilimsel olarak allabileceini ispatlamaya almlardr. Sosyolojinin daha sonra gelen kurucular arasnda ise sosyolojiyi bilim statsne sahip olarak kurmaya almakla birlikte doa bilimsel yntemler konusunda ncekiler kadar srarc olmayan nemli sosyologlar bulunmaktadr. Bu sosyologlar, zellikle doa bilimleri ile sosyal bilimler arasnda grdkleri nemli farkllklar erevesinde, sosyolojiyi kendine zg farkl aratrma yntemleri de kullanan bir bilim olarak kurmaya almlardr. zetle, 19. yzyldan beri bilim olduklarn ispatlama snavnda olan sosyoloji ve dier sosyal bilimler iin bilim olmann lt kabul edilen aratrma yntemi her zaman merkezi bir neme sahip olmutur. Bu bakmdan bugne kadar sosyolojik aratrmalarda birden ok aratrma yntemi kullanlmtr. Sosyolojide kullanlan aratrma yntemlerini temellendiren ok eitli sosyal bilim anlay bulunOn dokuzuncu yzylda, doa bilimlerinde kullanlan ampirik yntemleri bilim olmann lt olarak kabul eden bir bilim anlay hkimdi.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
34
DNELM S O R U
DNELM Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri S O R U maktadr. Ne var ki bu bilim anlaylar da dayandklar felsefi grler bakmndan belirli genel yaklamlar altnda snflandrlarak ele alnabilmektedir. Neuman (2003, s.70) Dbu Kbilim anlaylarn pozitivist, yorumlayc ve eletirel sosyal bilim K AT eklinde genel yaklam halinde snflandrmaktadr. Bu nitede bu snflamadan yola klarak bu temel sosyal bilim yaklam, toplumsal gereklii tanmSIRA SZDE lama ve toplumsal gereklik hakknda bilgiye ulamada kullandklar temel aratrma ve sorgulama yntemleri asndan karlatrlmaya allacaktr. Ayn zamanda bu yaklamlarn klasik dnemde sosyolojik ynteme yansmalar da Comte, AMALARIMIZ Durkheim, Weber ve Marx rneinde karlatrmal bir ekilde ele alnacaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Neumann bu nitede ad geen almas 2007 ylnda Yayn odas tarafndan Trkeye K T A P evirtilmitir. Bu eviriye W. Lawrence Neuman, Toplumsal Aratrma Yntemleri: Nitel ve Nicel Yaklamlar, Cilt 1, Yayn odas, 2007, stanbul knye bilgisi ile ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
Neuman (2003, s.87) bu temel sosyal bilim yaklam dnda gnmzde gelime hlinde olan feminist ve postmodern olarak adlandrlan iki ayr yaklamdan daha sz eder. Ancak bu iki yaklamn hlen oluum hlinde olmalar nedeNTERNET niyle henz dier temel yaklam kadar bilinmediklerini belirtir (Neuman, 2003, s.87). Bununla birlikte bu iki yaklama da bu nitede ksaca deinilecektir. imdi genel olarak toplumsal aratrmalarda klasik dnemden beri hkim olan temel sosyal bilim yaklamn ve bunlarn sosyolojik ynteme yansmalarn ksaca ele almaya alalm.
POZTVST SOSYAL BLM YAKLAIMI

Ampirizm bilginin tek kaynann duyumlar ve deneyimler olduunu ne sren grtr.
Pozitivizm (olguculuk) olgulara ilikin bilimsel bilginin gzlem, deney ve testlerle snrl olduunu ne sren bir yaklamdr. Pozitivist yaklama gre bilimin yntemi tektir. Bu yntemde olgularn bilgisine ampirik yollardan ulaabilir. Pozitivizm ampirik temelli olmayan dier tm bilgi trlerini reddeder. Pozitivizm kavram olarak ilk defa Fransz Sosyolog Saint Simon (1760-1825) tarafndan kullanlmtr. Pozitivist yntemin kurucusu olan Auguste Comte (1798-1857) bilimsel bilgiye ulamann tek yolunun gzlem ve deneyimlere dayal pozitivist yntem olduunu ne srmtr. Bu yntem sayesinde metafizik ve teolojik (dinsel) bilgilerin yerini bilimsel bilgiler alacaktr. Yine pozitivist yntemin ilk temsilcilerinden John Stuart Mill (1806-1873), tm bilimlerin mantnn ve ynteminin ayn olduunu ne srmtr. Pozitivist yaklamn sonraki dnem temsilcilerinden Karl Popper (1902-1994) sosyal bilimlerle doa bilimleri arasnda fark olsa da her iki alann da temel amacnn olgulara ilikin bilgilerin gzlemler ve deneyimler yoluyla elde edilmesi olduunu ifade etmitir. Kendi iinde farkllklar olsa da pozitivizmin genel zellikleri u ekilde srlamak mmkndr. Duyularmz bilimsel bilgiye ulamann temel aralardr. Bilimsel bilgiler duyumlar ve deneyimler sonucu elde edilirler. Doa bilimleri ve sosyal bilimlerin elde ettii bilgiler gzlemlenebilir, deneyimlenebilir. Bilimsel bilgiler olgularla snrldr. Bilimsel yntem tektir. Olgular bireyin dnda bir gereklie sahiptir. Bilimsel aratrmalarda aratrmac deer yarglarndan arnmaldr. Bilimsel bilgi dier tm bilgi trlerine gre daha geerli ve gvenilir bilgidir.
2. nite - Sosyolojik Yntemde Klasik ve Yeni Dnem Tartmalar
35
Pozitivizm ilk nce doa bilimlerinde ortaya kmtr. Doa bilimlerinde meydana gelen olaanst gelimeler sosyal bilimcileri ok etkilemitir. zellikle 18. yzylda bata Saint Simon ve Auguste Comte olmak zere birok sosyal bilimci bilimsel bilgiye ulamann tek yolunun pozitivist yntem olduunu ne srmlerdir. Sosyolojide ortaya kan ilk bilimsel yaklam olan pozitivizm, gemite olduu gibi gnmzde de sosyolojik aratrmalarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bununla birlikte pozitivizm yalnzca sosyoloji ve benzeri sosyal bilimlere zg bir yaklam deildir. Aslna baklrsa pozitivizm, genel tanmyla, doa bilimlerinin yaklamdr ve bu nedenle ok defa baka bilimsel yaklamlar hi duymam olan insanlarn ou pozitivist yaklamn bilim olduunu varsayarlar (Neuman, 2003, s.70). Trkiyede eitim sisteminde genel olarak hangi bilimsel yaklamn SZDE olduunu SIRA hkim aratrnz. lk olarak doa bilimlerinde ortaya km olsa da pozitivizmin dayand temel ilkeler, ilk olarak 19.yy. da doa bilimleri ile sosyal bilimlerin ortak bir mantksal S O R U temele ve ilkelere dayandklarn, bu nedenle de ayn yntemleri kullanmalar gerektiini savunan Auguste Comte tarafndan sistematik hle getirilmitir. Comteun doal yaamla toplumsal yaam arasnda temel bir fark grmeyen,K bu nedenle de DK AT her ikisinin tek bir evrensel yntem aracl ile aratrlp aklanmas gerektiini ne sren gr, pozitivist sosyal bilim yaklamnn dayand en nemli varsaSIRA SZDE ymlarndan birini oluturur. Bu adan pozitivizm genel olarak doa bilimlerindeki yaklam ve yntemlerin sosyolojide de kullanlmas gerektiini savunan bir yaklam olarak bilinir (Suur, 2009). AMALARIMIZ Pozitivizm toplumsal yaamn nemli lde doal zorunluluklardan kaynaklandn savunur. Bu adan da doal bir toplum modeline dayanr (Sunar, 1999, s.12). Daha ak bir ifadeyle pozitivistler, doal yaam ile toplumsal yaam arasnK T A P da bir sreklilik olduunu ve bu nedenle her ikisinde de doal bir belirlenimin sz konusu olduunu savunurlar. Bu nedenle de doal gereklik ile toplumsal gereklik arasnda temel bir fark grmezler. Doal gereklik gibi toplumsal O N T E L E V Z Y gereklik de d dnyada, bireylerin istek ve iradelerinden bamsz olarak mevcuttur. Daha ak bir ifadeyle pozitivizm, toplumsal gereklik konusunda belirlenimci bir tutum benimser (Suur, 2009). NTERNET Pozitivist bilim anlay Suur (2009) aadaki gibi zetlemektedir. Toplumsal gerekliin bal olduu nedensel yasalar vardr ve bu yasalar, tpk doal yasalar gibi, deimez niteliktedirler. Bu nedenle toplumsal gerekliin temel yaps sabittir ve tek tek bireylerin isteklerine gre deimez. Daha ak bir ifadeyle pozitivist sosyal bilim yaklam, doal yaamn devam niteliinde grd toplumsal yaamda, bir bakma doal yaamdaki (rnein yer ekimi yasas gibi) yasalara benzer, yasal dzenlilikler olduunu varsayar. Dolaysyla insan davranlarnn da nedensel yasalara dayanlarak aklanacan savunur. Bu bakmdan pozitivizm nomotetik (nomothetic) olarak adlandrlan yasa temelli bir nedensel aklama biimi kullanr. Buna gre iki ey arasndaki nedensel iliki (yani bir eyin dierine sebep olmas eklindeki neden-sonu ilikisi) varsaylan doal nedensel yasalarn bir sonucudur. Bu bakmdan bu yaklama gre menfaati (self-interested) bir doaya sahip olan insann davranlar da nemli lde nedensel yasalar tarafndan belirlenmektedir. nsanlarn belirli koullar altnda benzer ekilde davranmalarnn veya benzer koullara tabi insanlarn davranDNELM
Bata pozitivistler olmak zere ou insan, pozitivizmi bilimin kendisi olarak kabul etmekle birlikte gnmzde pozitivizmi mevcut olan birden ok bilgi ve bilim kuramndan sadece biri olarak kabul eden nemli bir akademik kesim olumutur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Pozitivist sosyal bilim yaklamna gre toplumsal gereklik rastlantsal deildir; bir kalb ve dzeni K T A P vardr (Neuman, 2003, s.72).
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
Pozitivist sosyal bilim yaklamna gre, toplumsal yaamda doa yasalarna benzer, nedensel yasalara dayal bir ileyi sz konusudur.
36
Pozitivizm salt alglama (ampirisizm) varsaymna dayand iin bilginin d dnya kl olduunu (d dnyadan tretildiini) savunur (Sunar, 1999, s.15).
Pozitivizme gre bilim deer yargs tamaz, tarafsz (ntr) ve yanszdr. Bu bakmdan da deer yargs tayan yaygn kandan kesin olarak ayrlr.
larnda benzer ynelimlerin ortaya kmasnn nedeni, bu nedensel yasalardr. Buna gre dsal nedensel yasalarn etkisi altnda insanlarn benzer tepkiler verdiklerini de gzlem yolu ile test edebiliriz (Suur, 2009). Bununla birlikte pozitivizme gre bu yasal ileyi, mutlak bir belirlenimden ok olasla dayal olarak ilemektedir. Dier bir deyile toplumsal yaamda bireylerin davranlar tam bir mutlak belirlenimle olmasa da byk lde nedensel yasalar tarafndan belirlenir. Bylece insanlarn belirli bir durum karsnda ve belirli koullar altnda ne ekilde davranacaklarn tam ve mutlak olarak olmasa da olaslk hesab ile tahmin edebilir ve bylece nceden ngrebiliriz. zetle pozitivist sosyal bilime gre insanlar, dsal olduu iin toplumsal gereklii kendi istek ve iradeleriyle deitiremezler; fakat onu yneten yasalar kefedebildikleri lde kontrol edebilirler. Bu nedenle pozitivist sosyal bilim yaklam, toplumsal yaamda mevcut olduu varsaylan ve insan davranlarndaki genel ynelimin ngrlebilmesini salayan nedensel yasalar kefetmeye alr. Pozitivist sosyal bilim yaklamn benimseyen aratrmaclar, insan davranlarn ve toplumsal yaam yneten nedensel yasalarn kefedilmesi ile birlikte gelecekle ilgili ngrler yaplabileceini ne srerler. Bu ngrler sayesinde de olaylarn kontrol edilebileceine ve toplumsal gelecee daha iyi yn verilebileceine inanrlar (Suur, 2009). Pozitivist sosyal bilim yaklam, dsal olarak ele ald toplumsal gereklik hakknda deney, gzlem ve benzeri tekniklerle bilgiye ulamaya alr. Deney ve gzlem sonucu elde edilen ampirik bilginin de bilimsel geerlilii olan tek bilgi olduunu ve ancak bu yolla elde edilen bilginin, aratrmaclarn deer yarglarndan bamsz, nesnel bir bilgi olabileceini savunur. Bu gr ise bilginin d dnyadaki nesnel gereklikte ikin olduu sonucuna yol amaktadr. Bu nedenle pozitivist bilim yaklamn benimseyen aratrmaclar, daha ok niceliksel (yani saylarla ifade edilebilen, llebilen, gzlemlenebilen) verileri kullanrlar. Pozitivizm, ampirik bilgi ile zdeletirdii bilimsel bilgi ile yaygn kan veya saduyu (common sense) arasnda da kesin bir ayrm yapar ve bilimsel bilginin deerlerden tamamen bamsz olduunu savunur. Pozitivist sosyal bilim yaklamna gre doa bilimleri ile sosyal bilimler arasndaki farkllk ise temel olarak alma konular ve aratrma nesnelerinin farkl olmasndan kaynaklanr. alma konularnn ve aratrma nesnelerinin farkl olmas ise farkl aratrma tekniklerinin kullanmn gerektirir. Baka bir ifadeyle doa bilimleri ile sosyal bilimlerin yntemleri ayn; ancak konular ve aratrma teknikleri farkl olabilmektedir. Suura gre (2009) pozitivizmin birok tr mevcuttur ve sosyolojide, bata sosyolojinin ilk dnem ve klasik dnemdeki baz kurucular (Auguste Comte ve Emile Durkheim) olmak zere, sosyolojik yntemde pozitivist sosyal bilim yaklamna benzer bir bilim anlay benimsemi ok sayda sosyolog yer almaktadr. Yirminci yzylda sosyolojinin en nemli yaklamlarndan biri kabul edilen yapsal-ilevselcilik de pozitivizm ile balantl bir yaklam olarak deerlendirilir. Bununla birlikte literatrde pozitivizme yneltilen ok sayda eletiri de bulunmaktadr. Bu eletirilerin en nemlileri arasnda ise pozitivizmin insanlar saylara indirgemesi ve ok defa insanlarn gerek hayatlar ile ilgili olmayan soyut yasalarla uramas yer almaktadr (Neuman, 2003, s.71). imdi sosyolojik yntemde pozitivist bilim yaklamn benimsemi olan Auguste Comte ve Emile Durkheimn yntem anlaylarn ksaca ele almaya alalm. Bu iki sosyoloun yntem anlaylar, ayn zamanda sosyolojinin kurucular arasnda olmalar bakmndan ayr bir nem tamaktadr.
37
Auguste Comteun Yntemi

Comteun (1798-1857) sosyolojik yntem anlay, pozitivist sosyal bilim yaklamnn en nemli rneklerinden birisidir. Sosyolojide pozitivist bilim yaklam ilk olarak 19. yy. da Auguste Comte tarafndan gelitirilmitir. Auguste Comte, pozitivist yaklamnda, kurucularndan biri sayld sosyoloji bilimini doa bilimleri modeline gre ekillendirmeye almtr. Comteun sosyolojiyi doa bilimlerine gre ekillendirmesinde phesiz o dneme kadar insan ve toplum konularnda hep metafiziin hkm srm olmas etkili olmutur (Suur, 2009). Comte ise insan ve toplum konularnn, tpk doa ile ilgili konularda olduu gibi, bilimsel olarak incelenmesini gerekli grmtr (Tolan, 1985, s.11). Bununla birlikte Comteun sosyolojiyi doa bilimlerine gre ekillendirmesinin en nemli bir dier nedeninin de benimsedii toplum modelinden kaynakland sylenebilir. Comtea gre toplum, biyolojik bir sistemde olduu gibi, paralar ile btn arasndaki uyumla ayrt edilen ve zgl doa yasalarnn ileyiiyle evrim geiren kolektif bir organizmadr (Swingewood, 1998, s.64, 71). Buradan anlalaca zere Comte, toplumsal yaamn da doa yasalarna benzeyen, nedensel yasalara tabi olduuna inanyordu. Ona gre toplumsal yaamn da btnnde, doa yasalarna benzeyen, nedensel yasalar belirleyicidir. Bu noktada Comteun pozitivist sosyolojisinin temel amac da tarihsel ve toplumsal gelimenin temelinde yatan ve toplumsal evrimi yneten nedensel yasalar kefetmektir (Suur, 2009). Bu adan Comte toplumsal gereklii, doal gereklik gibi nesnel bir gereklik olarak kavrar. nsanlar toplumsal gereklii deitiremezler; ancak bilim aracl ile bu gereklii temellendiren yasalar kefederek toplumsal denetimi olanakl hle getirebilirler (Swingewood, 1998, s.67). Comte, tarihsel ve toplumsal gelime yasalarnn aratrlmasnn yeni kurulacak sosyoloji biliminin ii olacan dnyordu. Comtea gre toplumsal gerekliin doal gereklik gibi nesnel olmas ise sosyoloji ve dier sosyal bilimlerde doa bilimlerinde kullanlan ve temel olarak gzleme, deneye ve nesnel yasalarn saptanmasna dayanan pozitif yntemlerin kullanlmasn gerekli klmaktadr. Baka bir ifadeyle Comte, pozitif yntemin tm bilimler iin zorunlu olduunu savunuyor ve bu bakmdan doal ve sosyal bilimlerin birliine inanyordu. Comte Pozitif Felsefe Dersleri (1830-1842) adl nl eserinde btn bilim dallarndaki insan bilgisinin nasl hl yasas olarak tanmlad ayr aamadan geerek evrimletiini ve sonunda pozitif bilimsel yntem aamasna eritiini ele alr (Suur, 2009). Comteun btn bilim dallarndaki insan bilgisinin getiini ne srd aama/hl yaSIRA SZDE sasn aratrnz.
D NE M Comteun tm bilimler iin gerekli grd pozitif yntem, genelL olarak metafizii reddeden ve yalnzca gzlemlenebilen olgularn allmas ile snrl olan bir yntemdir. Baka bir deyile bu ynteme gre yalnzca gzlemlenebilen, snflanaS O R U bilen ve llebilen olgularn bilimsel bir gereklii vardr. Comtea gre bu yntem aracl ile gzlemlenebilen toplumsal olgular arasndaki nedensel ilikiler, DKKAT doa bilimciler tarafndan kefedilen doa yasalarna benzer ekilde kefedilebilecek ve bu sayede toplumsal gereklik hakknda doru bilgiye ulalabilecektir (SuSIRA SZDE ur, 2009). Bu adan Comteun pozitivist bilim anlayna gre sosyologlar, gzlemlenebilmeleri ve dolaysyla nesnel olarak llebilmeleri mmkn olmad
Comte, pozitivist sosyolojisinde toplumu kolektif bir organizmaya benzetmi; toplumsal evrimi de doa yasalaryla ileyen biyolojik evrim sreciyle uyum hlinde olan bir sre olarak tanmlamtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
38
Comte, tm bilimlerde pozitif yntemin kullanlmasn zorunlu klmakla birlikte sosyolojide kullanlacak olan temel yntemi bireyin toplumsallamasndaki gelimeleri belirleyen temel yasalar aratran tarihsel yntem olarak tanmlar (Tolan, 1985, s.12).
gerekesiyle, znel duygu, dnce, niyet ve anlamlarla ilgilenmemelidirler (Haralambos ve Holborn, 1995, s.809). Comte, her bilimin kendi iinde statik ve dinamik olmak zere iki temel alma alanna blnebileceini savunur. Statik, herhangi bir (fiziksel, biyolojik veya toplumsal) sistemin paralar arasndaki ilikileri yneten bir arada var olma yasalarn saptamaya alr. Dinamik ise yine herhangi bir sistemdeki deiimin art arda sralann yneten ardklk yasalarn saptamaya alr (Cuff ve di., 1984, s.26). Bylece Comte, dier tm bilimlerde olduu gibi sosyolojide de toplumsal olgular aklayan yasalar statik ve dinamik eklinde iki temel alma alanna blerek inceler. Toplumsal statik; toplumsal sistemin aile, din, iblm gibi eitli paralar arasndaki karlkl ilevsel iliki ve balarn karlatrmal yntem aracl ile incelenmesiyle ilikili iken toplumsal dinamik, bu karlkl ilevsel iliki ve balardaki deiim ve geliimin belirli toplumlarda incelenmesi ile ilikilidir (Cuff ve di., 1984, s.26). Toplumsal dinamiin farkl toplumlarda deien bu balarn incelenmesine dayal olmasn ise Comte, sosyolojide zel bir yere sahip olduunu dnd tarihsel yntem olarak tanmlar (Swingewood, 1998, s.65). Auguste Comte, insann hem doal/biyolojik hem de toplumsal bir nitelie sahip olmas bakmndan, doal dnyay aratran doa bilimleri ile toplumsal dnyay aratran sosyoloji bilimi arasnda srekliliin yan sra kesikliin de olduunu gryordu (Tolan, 1985, s.12). Bu nedenle de ok daha karmak olduunu dnd toplumsal olgularn zgl bir yntemle aratrlmas gerektiini savunuyordu. Bu zgl yntem ise doa bilimlerinde deney, gzlem ve karlatrmaya dayanan pozitivist ynteme ayn zamanda tarihsel bir ierik kazandrma... eklinde belirmektedir (Tolan, 1985, s.12). te bundan dolaydr ki Comteun sosyolojik yntem anlay, ampirizmin veri toplama, lme ve snflama eklindeki basit ve saf anlamn reddediyordu. nk Comte iin Sosyoloji, dank hldeki olgular biriktiren bir bilim deil onlar yorumlamaya ve teori aracl ile birbirine balamaya alan bir bilimdir (Swingewood, 1998, s.66). Bu bakmdan Comteun pozitivizmi toplumsal olgular tekil ve saf hlleri ile gzlemlemeye deil bir btn olarak onlar birbirine balayan nedensel yasalar teori aracl ile kefetmeye alan bir yntem anlayna dayanmaktadr (Suur, 2009). Ne var ki Comteun, temel olarak toplumsal olgularn tabi olduu yasalar, insan iradesinden ve zerkliinden bamsz, nedensel bir belirleyicilik ile aklamaya alan pozitivist yntemi, toplumsal gereklii aklama asndan kat ve yetersiz olduu gerekesi ile eletirilmitir.
Emile Durkheimn Yntemi

Durkheimn toplumla ilgili aratrmalarda kullanlacak yntemi tanmlad Sosyolojik Yntemin Kurallar adl almas, sosyolojik ynteme dair bugne kadar yaplm en nemli ve etkili almalardan biri olarak kabul edilir.
Comtetan sonra Durkheim (1858-1917) toplumla ilgili aratrmalarda kullanlacak yntemi tanmlad en nl almalarndan biri olan Sosyolojik Yntemin Kurallar (1895) adl eserinde, pozitivist sosyal aratrmann etkisi gnmze kadar gelen nemli bir rneini gelitirmitir. Nitekim daha nce Durkheim dnda kimse sosyolojik aratrmann nasl yaplaca ile ilikili bylesi detayl bir alma sunmamtr (Cuff ve di., 1984, s.35). Bu bakmdan Durkheimn yntemi sosyolojide nemli bir yere sahiptir. Comteun pozitivizminden birok nemli noktada farkllamakla birlikte Durkheimn sosyolojik yntemi de pozitivist bir bilim anlay erevesinde ekillenmitir. Durkheim; Comteun en ok toplumu paralar ile btn arasndaki uyum asndan kendine zg (sui generis) bir doas olan, organik bir btn olarak ta-
39
nmlama biiminden ve sosyolojiyi metafizik ve felsefeden bamsz, saygn bir bilimsel disiplin olarak kurmaya alma abalarndan etkilenmitir (Suur, 2009). Durkheim sosyolojiyi yalnzca bilimsel olarak deil ayn zamanda nesnel bir bilim olarak da kurmak ister. Bu bakmdan sosyologlarn aratrmaya balamadan nce, aratrdklar konu hakknda nceden sahip olduklar tm bilgilerin etkisinden kurtularak inceleyecekleri konuya bir yabancym gibi yaklamak zorunda olduklarn vurgular (Tolan, 1985, s.29). Durkheim Sosyolojik Yntemin Kurallar adl almasnda sosyolojinin alma konusu olarak belirledii toplumsal olgunun tanmn, toplumsal olgularn gzlemine ilikin kurallar, normal ile patolojik olann ayrmna ilikin kurallar, toplumsal tiplerin oluturulmasna ilikin kurallar, toplumsal olgularn aklanmasna ilikin kurallar ve sosyolojik kantlamaya ilikin kurallar belirleyerek sosyolojik aratrmay mmkn olduu kadar nesnel ve bilimsel klmaya almtr (Suur, 2009). imdi Durkheimn sosyolojik yntem ile ilgili olarak belirlemi olduu ilkeleri ksaca ele almaya alalm. Toplumsal Olgunun Tanm: Durkheim, sosyolojide kullanlacak yntemi tanmlamaya gemeden nce sosyolojinin alma konusunu tanmlamaya alr. Durkheim iin sosyolojinin kendine zg alma konusunun tanmlanmas, ona yakn olan dier sosyal bilimlerden ayrlmas ve doa bilimleri gibi bamsz bir bilimsel disiplin olarak kabul grmesi bakmndan olduka nem tamaktadr. Durkheim sosyolojinin alma konusunu toplumsal olgular olarak tanmlar. Toplumsal olgular ise iki temel adan dier olgulardan ayrr. Birincisi, toplumsal olgular bireylerin bilinleri dnda var olurlar. Ona gre toplumsal olgular; insan ilikileri sonucu oluan, bu bakmdan kolektif nitelie sahip olan ve toplumun temel dokusunu oluturan zgl gerekliklerdir. Durkheim; toplumsal olgular kolektif bilin temelinde ortak ekilde hareket etme, dnme ve hissetme biimleri olarak tanmlamakta ve bu adan onlar bireysel bilin dzeylerinden ayrmaktayd. Ona gre toplumsal olgular, bireyler aracl ile olusalar da onlardan ayr ve tekrar onlara indirgenemeyecek nitelikte onlar aan, dsal yapsal bir gereklie ularlar (Suur, 2009). kincisi, toplumsal olgular kendilerini bireylere zorla kabul ettirirler. Durkheima gre toplumsal olgular, yalnzca bireylerden ayr ve bamsz bir dsal gereklie deil ayn zamanda bireylerin stnde ve zerinde olan bir gereklie sahiptirler. Toplumsal olgularn dsal ve de bireylerin stnde ve zerinde bir gereklie sahip olduklarn, bireyler zerinde dardan bask uygulama ve ok defa kendilerini bireylere kabul ettirmelerinden anlarz (Durkheim, 1985, s.42). rnein SIRA SZDE aile, din, eitim kurumlar, hukuk, ahlak, inanlar, grenekler; hatta moda bile bireylerin dnda ve kendilerini onlara zorla kabul ettirme zelliine sahip olan toplumsal olgulardr (Durkheim, 1985, s.47). Nitekim hemen hepimiz Ebelirli dnemDN LM lerde hkim olan giyinme biimlerine uyma gerei hissederiz. Evlenme, intihar ve su bile birer toplumsal olgudur. Burada da bireylerin evlenmeye, intihara veya suS O R U a belirli toplumsal basklar tarafndan ynlendirilmeleri sz konusudur.
DK AT Durkheima gre toplumsal olgularn iki temel zellii bulunmaktadr.K Bunlar srasyla dsallk ve baskdr. Dier bir ifadeyle toplumsal olgular bireyin dnda ve ona bask yapma zelliine sahiptirler. SIRA SZDE
Toplumsal olgular; bireysel olgulardan farkl, kendilerine zg (sui generis) bir gereklik olutururlar (Durkheim, 1985, s.45).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Grld gibi insan kiisel karlar iin hareket eden bir varlk olarak gren AMALARIMIZ Durkheim iin toplumsal olgularn, zellikle insan doasn bu ynde snrlandr-
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
40
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
c bir etkisi sz konusudur. Bununla birlikte Durkheimda toplumsal olgularn bireyler zerindeki snrlandrcl yalnzca toplumdan bireylere ynelik tek ynl S O deil, ayn zamanda bireylerin toplumsal olgular iselletirmeleri bir etki olarak R U balamnda ahlaki boyutta ift ynl bir etkileim sreci olarak ilemektedir. Bir baka deyile K K A T D Durkheim iin toplumsal olgular, basit dsal gereklikler deil, ahlaki nitelikte toplumsal gerekliklerdir. Bu bakmdan Durkheimda toplum, bir organizma olarak ele alnd hlde, bu organizmada denge ve dayanma kendiliSIRA SZDE inden deil, ancak gl ahlaki balarla veya ahlaki nitelikteki toplumsal olgularla salanabilmektedir (Swingewood, 1998, s.137). Bu noktada Durkheimn yaklam Spencer gibi bireyci-liberal dnrlerin yaklamlarndan da farkllamaktaAMALARIMIZ dr (Suur, 2009). DurkheimaKgre toplumsal olgularn tanm ve de sosyolojik yntemin kurallar ile ilgili T A P daha detayl bilgilere bu nitenin kaynaka ksmnda yer alan Durkheimn Toplumbilimsel Yntemin Kurallar adl kendi almasnn Trkeye evirisinden ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
DNELM
K T A P
TELEVZYON
Durkheima gre toplumsal olgularn gzlemine ilikin kurallar sz konusu olduunda ilk ve en temel NT RNET kural,Etoplumsal olgular nesneler gibi dnmektir (Durkheim, 1985, s.51).
Toplumsal olgularn gzlemine ilikin kurallar: Durkheim, bireyler zerinde bask uygulamalar bakmndan dsal bir nitelie sahip olduklar kabul edilen toplumsal olgularn, bu dsallklar nedeniyle, nesne gibi dardan incelenmeNTE leri gerektiini R N E T savunur. Bu bakmdan toplumsal olgularn gzlemine ilikin kurallar sz konusu olduunda Durkheim, toplumsal olgularn nesneler gibi gzlemlenmesi ve aklanmas gerektiini vurgular (Suur, 2009). Bu noktada Durkheim, toplumsal yaamn incelenmesinde doa bilimsel yntemleri benimseyen Comtea benzer bir pozitivist yntem benimser. Doa bilimcilerin nesnelerini dardan gzlemleyerek nedensel bir belirleyicilikle aklamalarna benzer ekilde, sosyologlarn da alma nesneleri olan toplumsal olgular, nesne gibi dardan gzlemleyerek nedensel bir belirleyicilikle aklamalar gerektiini savunur. Bylece Durkheim, Comte gibi, tarihsel ve nesnel bir nitelik tadn dnd toplumsal olgular aklayacak yasalara ulamaya alr (Suur, 2009). Bununla birlikte Swingewoodun (1998, s.135) belirttii gibi Durkheimn toplumsal olgular nesneler gibi ele alma dncesinden toplumsal olgularn nesneler olduu anlam karlmamaldr. Toplumsal olgular, bireysel bilinlerin ve eylemlerin dnda duran ve plak bir gzle gzlemlenebilmeleri mmkn olan basit nesneler deillerdir. Durkheima gre toplumsal olgular ahlaki uzla anlamna gelen kolektif bilin (veya kolektif vicdan) temelinde ortaya kan ve bireylere uyguladklar bask ile belirgin hle gelen kolektif nitelikte gerekliklerdir (Durkheim, 1985, s.43). Bu bakmdan Durkheima gre sosyologlar, ahlaki bir nitelik tayan toplumsal olgular nesne gibi ele alacaklar ancak onlar nesnelere indirgemeyeceklerdir. Durkheim toplumsal olgularn zgl niteliklerinden hibir ey atlmadan, yani baka bir eye indirgenmeden, bilimsel olarak ele alnabileceklerini saptamaya altn aka ifade eder (Durkheim, 1985, s.152). Bu adan Durkheimn toplumsal olgular eyler gibi ele almak gerekir eklindeki grnn tam bir pozitivizm iermedii savunulmaktadr (Haralambos ve Holborn, 1995, s.809; Swingewood, 1998, s.125). Normal ile patolojik olann ayrmna ilikin kurallar: Durkheim toplumsal olgular, toplumun genelinde yaygn olup olmamalar durumuna gre de ikiye ayrr. Buna gre toplumda yaygn veya genel olan olgular normal, istisnai olan olgular ise patolojik olarak deerlendirir ve bu farklln btn sosyolojik aratrmalarda dikkate alnmas gerektiini vurgular (Durkheim, 1985, s.76-98).
41
Toplum tiplerinin oluturulmasna ilikin kurallar: Durkheimn toplum tipleri snflamas toplumlarn karmaklk derecesine gre farkllatklar ilkesi zerine kuruludur (Aron, 1994, s.258). Baka bir deyile Durkheim toplumlarn basitlik (homojenlik) veya karmaklk (heterojenlik) derecelerine gre snflanabileceini dnmektedir. Buna gre Durkheimn toplum snflamas ilk bata horde adn verdii hibir farkllamann olmad basit, tek paral ilkel bir toplumla balar ve klan, kabile, ehir eklinde ok paral ve karmakln giderek artt toplumlara doru devam eder. zetle Durkheimn snflamas her toplumu kendi karmaklk derecesine gre tanmlanmas gerektii ilkesine dayanr (Suur, 2009). Toplumsal olgularn aklanmasna ilikin kurallar: Toplumsal olgularn aklanmasna ilikin kurallarda da Durkheim, toplumsal olgularn nedensel aklamasnn kendi gereklik dzeylerinde kalnarak yaplmas gerektiini savunur. Baka bir ifadeyle Durkheima gre kolektif nitelie sahip olan toplumsal olgular ne fiziksel nesnelere ne de bireylerin zelliklerine veya herhangi bir baka eye indirgenerek aklanamazlar. Toplumsal olgular ancak kendi gereklik dzeylerindeki baka toplumsal olgularla aklanabilir. Bu noktada Durkheimn bilim anlay hem (a) toplumsal olgularn kkenini bireysel deneye balayan ampirizmin saf hlini hem de (b) toplumsal olgularn insan bilincinde nsel (a priori) olarak bulunduunu iddia eden aklcl reddeder (Ksemihal, 1971, s.173). Toplumsal olgular ne bireysel deneye ne de bireysel bilinlere indirgenerek aklanamazlar; nk toplumsal olgularn kkeni toplumun kendisidir (Suur, 2009). Durkheim sosyologlarn aratrmalarda toplumsal olgular aklarken hem (a) nedenlerini hem de (b) ilevlerini tespit etmeleri ve bylece onlar nce nedensel, daha sonra da ilevsel olarak aklamalar gerektiini vurgular (Durkheim, 1985, s.114). Ona gre toplumsal olgularn toplumun srekliliinin salanmas asndan nemli ilevleri bulunmaktadr. Bu bakmdan bir toplumda belirli bir dzeyi amamak kaydyla su ve ceza dahi toplumsal olarak kabul edilebilir davran snrlarnn belirlenmesi asndan ilevsel olgulardr (Suur, 2009). Bu nedenle de Durkheimn sosyolojik ynteminde toplumsal olgularn ilevsel analizi sosyolojik aklamann nemli bir boyutunu oluturur. Durkheimn sosyolojik analizde nedensel aklamann yan sra ilevsel aklamaya da yer SIRA SZDE vermesinin, benimsedii toplum modeli asndan nemini aratrnz. Bu durum Durkheim sosyolojik ynteminin en nemli ilkelerinden biri olan bir toplumsal olgu ancak baka bir toplumsal olgu ile aklanabilir sonucuna gS O R U trr (Durkheim, 1985, s.125). Durkheimn intihar bile aklarken intiharn nedenlerini bireylerin davranlarna inmeden toplumda aramas bundandr. Buna gre olduka bireysel bir grnme sahip olan intihar eylemlerindeki oransal deDKKAT imelerin nedenleri toplumda aranmaldr. Bu nedenle Durkheim, intihar oranlarn toplumsal olgular olarak tanmlar. SIRA SZDE Suura gre (2009) Durkheim sosyolojik ynteminde, ahlaki bir nitelie sahip olduklarn sylemekle birlikte, toplumsal olgularn nce nesne gibi ele alnmalar, daha sonra da baka toplumsal olgulara dayanmak kouluyla nedensel bir beAMALARIMIZ lirleyicilikle aklanmalar gerektiini savunmaktadr. Bu ise Durkheimn sosyolojik yntemde pozitivist bir bilim anlayn benimsediinin ak bir ifadesi olarak grlmtr. K T A P Sosyolojik kantlamaya ilikin kurallar: Durkheim iin, doa bilimlerinde olduu gibi, sosyolojide de toplumsal olgular aklayan teorilerin snanabilir olTELEVZYON
DNELM
SIRA SZDE
DNELM Durkheima gre bir toplumsal olgunun nedeni, ancak kendi gereklik alan S O R U olan toplumda aranabilir. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
42
Toplumsal olgular hi kuku yok, inceleme yapann alanna smadklarna gre, karlatrmal yntem toplumbilime uygun olan tek yntemdir (Durkheim, 1985, s.137).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
mas ok nemlidir. Bu bakmdan Durkheim, doa bilimlerinde kullanlan deneysel yntemin yerine sosyolojide, bir toplumsal olgunun baka bir toplumsal olgunun nedeni olduunu kantlamada kendi tabiri ile dolayl deneyleme ya da karlatrmal yntemi kullanr (Durkheim, 1985, s.137). Durkheima gre toplumlarn ve toplumsal olgularn deneye tabi tutulmalar mmkn olamayacana gre sosyologlarn eitli toplumlarla ilgili bulgularn bu yntem aracl ile karlatrarak snamalar gerekmektedir (Suur, 2009). SIRA Durkheim, karlatrmal yntemin eitli usullerinin sosyolojide te yandan SZDE uygulanabileceini belirtmekle birlikte hepsinin ayn lde kantlayc bir gc olmadn N E L M (Durkheim, 1985, s.140). Bu noktada Durkheim sosyolojik D savunur aratrmalarda olduka verimli olduunu dnd e anl deiiklikler yntemi olarak bilinen bir yntem kullanr ve bu yntemi toplumbilimsel aratrmalarn en O R U stn aracSolarak niteler (Durkheim, 1985, s.143-144). Gnmzde okKdeikenli analiz veya deiken analizi olarak bilinen bu yntem, ilk olarak D KAT J. S. Mill tarafndan birlikte deime yntemi olarak tanmlanmtr (Cuff ve di., 1984, s.196). Burada da toplumun geneli zerinde deney yapma imknna sahip olmayan sosyologlar, e anl deiiklikler yntemi aracl ile olgular arasnda e zamanl AMALARIMIZ olarak ortaya kan deiiklikleri saptamaya ve bylece olgular arasndaki nedensel ilikileri tespit etmeye alrlar. Bu analizde zerinde allan konunun baml deiken olarak tutulmas, onu etkileyen dier olgularn ise bamsz deikenK T A ler olarak tutularakP karlatrlmalar sz konusudur (Suur, 2009). Bylece olgular arasnda e zamanl herhangi bir deimenin tespit edilmesi durumunda olgular arasndaki ilikileri nedensel olarak aklayan yasalara ulald farz edilir TE EVZ ON (Durkheim, L1985,Y s.143). Durkheimn sosyolojik ynteme olduka nemli katklar olmutur. Ne var ki onun da sosyolojiye nerdii yntem, toplumsal olgular arasndaki nedensel ilikileri ve yasalar insan iradesinden ve zerkliinden bamsz olarak aklamaya NTERNET alt ve bu bakmdan pozitivist bilim anlaynn snrllklarn aamad gerekesi ile eletirilere uramtr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
YORUMLAYICI SOSYAL BLM YAKLAIMI

Hermeneutik, 19 yz ylda ortaya kan bir anlam teorisi olarak bilinmektedir (Neuman, 2003, s.75-76).
Yorumlayc sosyal bilim yaklam, genel olarak sosyal bilimlerde egemen olan pozitivist sosyal bilim yaklamna pek ok noktada eletirel bakar. Bu bakmdan yorumlayc sosyal bilim, baz evreler tarafndan pozitivist sosyal bilimin kart olarak nitelendirilir. Bu blm Suur (2009) almasndan zetlenerek aktarlmtr. Doa bilimlerinin yaklam ve yntemleri ile ilikili olarak ortaya kan pozitivist sosyal bilimin aksine yorumlayc sosyal bilim, hermeneutik (hermeneutics) olarak adlandrlan bir teori ve yntemle balantl olarak gelimitir. En kaba tanmyla hermeneutik, insan eylemlerini ve insan eliyle yaplm eyleri ve yazlm metinleri yorumlamaya ynelik bir teori ve yntemdir. Szck olarak anlalmas g olan sade ve ak hle getirme anlamna gelen Hermeneutik, szl, yazl veya grsel bir metnin (text) iinde gml olan doru ve gerek anlamn ortaya karlmas amacyla metnin ayrntl incelenmesinin nemi zerinde durur (Neuman, 2003, s.76). Bu bakmdan yorumlayc sosyal bilimin kkeni, ok defa doa bilimleri ile kltr bilimleri arasnda yapt temel ayrm erevesinde, kltr bilimlerini hermeneutik bilimler olarak gren Alman filozof Wilhelm Diltheye (1833-1911) da-
43
yandrlr. Diltheye gre doa bilimleri ve kltr (tin) bilimleri olmak zere farkl temellere dayal iki eit bilim mevcuttur. Doa bilimleri aklamaya, kltr bilimleri ise insann yaratp iinde yaad tarihsel/toplumsal/kltrel gereklii anlamaya dayaldr (zlem, 1990, s. 14, 29). Bu nedenle Diltheye gre anlama (verstehen) temelli yntemlerle almak durumunda olan kltr bilimleri; anlamac/yorumlamac bilimler, hermeneutik bilimlerdir (zlem, 1990, s.210). Sonu olarak Diltheyin kltr bilimlerinin yntemini temellendirmede kulland hermeneutik, yorumlayc sosyal bilim yaklamnn temel dayanan oluturur. Ne var ki Diltheyden sonra Max Weberin (1864-1920) pozitivizme nemli eletiriler getiren bilim anlaynn yorumlayc sosyal bilim yaklamnn geliiminde nemli bir etkiye sahip olduu bilinmektedir. Yorumlayc yaklama gre insanlar kendileri tarafndan yaratlan ve paylalan anlamlardan oluan kltrel sistemler iinde yaarlar ve bu bakmdan davranlar da nesnelerin veya kltrden yoksun dier canllarn hareketleri gibi tepkisel veya igdsel hareketler olarak ortaya kmaz. nsan davranlarnn ou, belirli amalarla veya deerlerle ilikili anlaml toplumsal eylemler olarak ortaya kar. Bundan dolay da toplumsal eylemler nesnelermi gibi ele alnarak aklanamaz (Suur, 2009). Yorumlayc sosyal bilim yaklamn temel zelliklerinin bir blmn u ekilde sralamak mmkndr (Neuman, 2010:141): Sosyal bilimlerin amac toplumsal anlam balamnda anlamaktr. Gerekliin toplumsal olarak yaratldna dair inac bir gr vardr. nsanlar ortak bir bilgiyi oluturan ve pekitiren birbirleriyle etkileim ierisindeki toplumsal varlklardr. nsan eylemlerine dnk olarak iradeci bir tutum benimsenir. Bilimsel bilgi dier bilgi biimlerinden farkldr, ama daha iyi deildir. Sosyal bilimsel kantlar olumsaldr, balama zgdr ve ounlukla parantez amay gerektirir. Sosyal bilimin deer konumlarna kar greci-izafi olmas gerekir. Suura gre (2009) pozitivistler, dsal ve gzlemlenebilir/alglanabilir olduunu varsaydklar toplumsal gereklii saylarla llebilen niceliksel verilere indirgeyerek (ve bu noktada zellikle istatistikleri kullanarak) aklamaya alrlar. Yorumlayc sosyal bilim yaklamn benimseyen aratrmaclar ise toplumsal gerekliin bireylerin anlaml eylemleri sonucu olutuunu savunurlar. Toplumsal dzen/gereklik bireylerin iinde yaadklar dnyaya atfettikleri anlamlardan oluur, bu bakmdan da bireylerden bamsz nesnel bir gereklik olarak mevcut deildir. Daha ak bir ifadeyle bu yaklama gre toplumsal gereklik; zgn bir alana ve gelime yasalarna sahip olan, bu adan da kolayca gzlemlenebilen/alglanabilen ve saylarla ifade edilebilen bir gereklik deildir (Suur, 2009). Yorumlayc yaklama gre toplumsal gereklik, iinde yaadmz dnyada bulunan her eye (nesnelere, olaylara, eylemlere ve benzerine) atfettiimiz anlamlar ve bu anlamlar temsil eden semboller sonucu; yani sembolik olarak kurulur. Bundan dolay da toplumsal gereklik, bireylerden bamsz bir yap olarak deil, bireylerin iinde yaadklar dnyaya atfettikleri anlamlar temsil eden sembollerden meydana gelir. Bu adan, yorumlayc yaklam, doal bir toplum modeline dayanan pozitivizmin aksine, sembolik bir toplum modeline dayanr (Sunar, 1999, s.12). Yorumlayc sosyal bilim yaklamna gre toplumsal gereklik gndelik yaamda toplum yelerinin etkileimi srecinde ortaya ktndan sabit ve deimez nitelikte de deildir. Toplumsal uzla ve yorumlama srelerinde devaml olarak deiir. Bu srete toplumsal gereklik veya yorumlayc aratrmaclarn tabiriyle
Pozitivizmin aksine yorumlayc yaklam, toplumsal gereklii insan bilincinden bamsz olarak darda kefedilmek zere mevcut olan bir gereklik olarak grmez (Neuman, 2003, s.77).
44
toplumsal dzen/dnya, her gn yeniden ekillenerek ortaya kar. Buna bal olarak yorumlayc aratrmaclar, pozitivist aratrmaclar tarafndan varsaylan toplumsal gelime yasalarn kefetmek yerine insanlarn kendi toplumsal gerekliklerini/dnyalarn anlaml eylemleri ile her gn nasl yeniden ina ettiklerini anlamak iin aratrma yaparlar. Bu adan yorumlayc sosyal bilim yaklamn benimseyen aratrmaclar; bireylerin kendi toplumsal gerekliklerini/dnyalarn anlamlandrma srecinde nasl oluturduklarn, yaadklar ortam balamnda niteliksel verilere ulaarak anlamaya alrlar. Bu amala bu yaklam benimseyen aratrmaclar, katlml gzlem ve alan aratrmas gibi aratrma tekniklerini kullanarak, ok defa bireylerle uzun sreli ve derinlemesine grmeler yaparak, elde ettikleri niteliksel (saylarla ifade edil(e)meyen) verileri yorumlayarak anlamaya alrlar (Suur, 2009).
SIRA SZDE
SIRA arasndaki farkllklar aratrnz. Nicel ve nitel veriSZDE
YorumlaycLyaklam DNE M gerekliin toplumsal olarak yaratld/ina edildii ynnde bir tutum benimser. S O R U nsan davranlar konusundaAda yorumlayc DKK T yaklam pozitivizmin aksine belirlenimci deil iradeci bir tutum benimser.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P Yorumlayc yaklama gre bilimde deerlerden arnma mmkn deildir. Bu bakmdan yorumlayc yaklam deerler TELEVZYON konusunda greci bir tutum benimser, herhangi bir deerler kmesinin iyi ya da kt olduunu varsaymaz. NTERNET
Tm bu nedenlerden dolay yorumlayc yaklam, sosyal bilimlerin doa bilimDNELM lerindeki gibi nomolojik (yasa baml) ve nedensel (causal) bir aklamaya deil anlamaya (verstehen) dayanan yorumsal bir aklama biimine dayanmalar geS O R (Sunar, 1999, s26). Buna paralel olarak literatrde sosyal bilimler rektiini savunur U nomotetik (yasa ortaya koyucu) bilimler olarak da adlandrlan doa bilimlerin aksine idiografik T (tekil ve bir defalk olan kavrayc) bilimler olarak da adlandDKKA rlabilmektedirler (zlem, 1990, s.41). O hlde yorumlayc sosyal bilime gre toplumsal dzen, doal bir dzen deSIRA il kurulu (veyaSZDE kurgusal) bir dzendir ve bu adan bireylerin dnyay znel olarak yorumlamalarnn tesinde bir toplumsal gereklik yoktur. Fiziksel bir gereklik olarak AMALARIMIZ var olan dnyann sosyal bir gereklik olarak da var olabilmesi, ancak bireylerin onu (yani dnyay) anlamlandrma ve yorumlama srelerinde bir dzen grntsne kavuturmalar sayesinde olabilmektedir (Suur, 2009). Bu durumda bu Pyaklama gre toplumsal dzenimizi zerine ina ettiimiz hiK T A bir bilgi de nesnel deildir. Bilgi; d dnya kl deildir, d dnyann belirli alardan biimlendirilmesinden kaynaklanr (Sunar, 1999, s.15). Bu nedenle yorumlayc yaklamVbilimN ile yaygn kan arasnda kesin bir ayrm yapmaz. Nitekim bu TELE ZYO yaklama gre bilim de yaygn kan gibi dnyay kendine zg bir anlamlar ve deerler sistemi tarafndan yorumlamaya alan alternatif bir yoldur; ancak daha stn bir yol deildir (Neuman, 2003, s.78). Bu nedenle bilimde deerlerden arnma N ERNET da mmkn Tdeildir. Yorumlayc aratrmaclar deerlerden arnmaya abalamadklar gibi pozitivistlerin deerlerden arnma mmkndr ynndeki arlarn da pozitivist bilimin kendi deer yargs olarak grrler (Neuman, 2003, s.80). Ne var ki yorumlayc sosyal bilim, deerlerin doru ve yanl deerler olarak deerlendirilmesine de kardr, yani deerler konusunda greci bir tutum benimser. Suura gre (2009) pozitivist bilim yaklam yorumlayc sosyal bilimi, toplumsal gereklii anlamaya alrken bireylerin anlamlandrma ve yorumlama srelerine dayand dolaysyla nesnellikten uzaklaarak znelliin iine dt gerekesi ile eletirir. Yorumlayc sosyal bilim yaklamnn da, pozitivist sosyal bilim yaklam gibi, eitli trleri bulunmaktadr. Sosyolojide, bata nl Alman sosyolog Max Weberin sosyolojisi olmak zere, yorumlayc sosyal bilim yaklam ile ilikili olarak gelien ok sayda teori mevcuttur. Bunlar arasnda sosyolojinin en nemli temel yaklamlardan biri olarak kabul edilen sembolik etkileimcilik ile sosyolojik feno-
45
menoloji ve etnometodoloji yer almaktadr. Bu yzden Weber sosyolojisi de dhil olmak zere bu yaklamlar; literatrde anlayc sosyoloji, yorumlayc sosyoloji veya hermeneutik sosyoloji ad altnda ele alnabilmektedirler (Suur, 2009). Sosyolojik yntemde yorumlayc sosyal bilim yaklamn, sosyolojinin kuruluunda ve geliiminde bir dnm noktas olarak kabul edilen Max Weber rneinde ksaca ele almaya alalm.
Max Weberin Yntemi

Yorumlayc sosyal bilim yaklamnn geliiminde Weberin bilim anlay ile bu anlay erevesinde gelitirdii sosyolojisinin nemli bir etkisi olmutur. Weber, doal (nesnel) gereklik ile kltrel gereklik ve bu gereklikleri ele alan doa bilimleri ile kltr bilimleri arasnda kesin bir ayrm yapan Alman felsefe geleneinde yetimitir. Bu bakmdan Weberin bilim anlay, doa bilimleri ile sosyal bilimler arasnda nemli bir fark grmeyen pozitivist sosyal bilim yaklamna olduka eletirel bakar. Weberin bilim anlayna gre konusu kltr/tarih/toplum olan sosyal bilimler, doa bilimleri gibi, gerekliin yalnzca dardan gzlemlenen biimi ile ilgilenmemelidirler. Nitekim Weber, insan doas hakknda pozitivist sosyologlardan farkl bir dnceye sahiptir. Ona gre dnebilme yetisine sahip olan insanlar, toplumsal yaamda genellikle belirli deerlere ynelik olarak hareket eden, bakalarna ynelik olarak belirli anlamlar tayan eylemlerde bulunan, dolaysyla da kendi toplumsal dnyalarn yaratan kltrel varlklardr. Bir baka ifadeyle Weber iin toplumsal kurumlar, yaplar ve nihayetinde toplumun kendisi; bireylerin anlaml eylemleri zerine kuruludur (Suur, 2009). Bu bakmdan Webere gre toplumsal yaamda insan eylemleri, ne yalnzca fiziksel hareketler olarak ne de kefedilmeyi bekleyen birtakm evrensel-toplumsal yasalara bal tepkisel hareketler olarak ortaya kmazlar. Ona gre insan eylemleri, anlaml toplumsal eylemler olarak ortaya karlar. Bu nedenle Weber, sosyal bilimlerin anlamac bilimler olmalar gerektiini dnr ve bu noktada anlama yntemini sosyal bilimlerin baat yntemi olarak grr (zlem, 1990, s.82). Bu bilim anlayna paralel olarak da Weber, Comte ve Durkheimn aksine sosyolojiyi anlamac bir bilim olarak kurmak ister. Sosyolojinin alma konusunu da toplumsal eylem olarak belirler. Toplumsal eylemi ise aktr tarafndan znel bir anlam yklenmi ve baka insanlara yneltilmi olan bir eylem tipi olarak tanmlar. Sosyolojinin amacn da anlaml toplumsal eylemleri yorumlayarak anlamaya alan bir bilim olarak aklar. Bu nedenle Weber sosyolojisi yorumlayc veya anlayc sosyoloji olarak adlandrlr. Bu adan da yorumlayc sosyal bilim yaklamna yakn bir bilim anlay sergiler (Suur, 2009). Ne var ki Weber, sosyolojiyi bilim statsne sahip genelletirici doa bilimleri gibi bir bilim olarak da kurmak ister. Genelletirici bilim ise Weber iin hem ampirik hem nedensel, hem aklayc hem de nesnel bir bilgi etkinlii demektir (zlem, 1990, s.80). Bu anlay ise pozitivist bilim yaklamna yakndr. Gerekten de pozitivizme olduka eletirel bakmakla birlikte Weber, pozitivizmin bilimde nesnelliin ancak ampirik olgulara dayanlarak ve yine onlara dnlp snanarak salanabilecei hakkndaki grn de itenlikle benimser (zlem, 1990, s.79). Bu bakmdan Weber, genelletirici bir bilim olarak kurmak istedii sosyolojide nedensel aklama ynteminin de kullanmn gerekli grr. Zira ona gre insan eylemlerinin znel olmalar sosyolojiyi, toplumsal eylemleri nedensel olarak aklamaya
Weber, anlama ynteminin tek bana kullanmndan doacak olan sakncalar nedensel aklamalarla denetleme yoluna gider (Kasapolu, 1992, s.4).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
46
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
alan bir bilim olarak kurmaya engel deildir. nk insan eylemleri znel olmakla birlikte K K A T rasyonel eilimli olmalar bakmndan ngrlebilirlie aktrlar. D te yandan Weber, nedensel aklama ynteminin de sosyolojide tek bana kullanlmas durumunda insan eylemlerinin anlaml toplumsal eylemlerden ziyade SIRA yalnzca fizikselSZDE hareketler olarak ele alnabileceinin farkndadr. Bu nedenle Weber anlama yntemini genel olarak kltr bilimlerinin temel yntemi olarak grmekle birlikte genelletirici bir bilim olarak kurmaya alt sosyolojide anlama AMALARIMIZ ynteminin nedensel aklamay da kapsamas gerektiini savunur (Suur, 2009). Konuyla ilgili daha detayl bilgileri Doan zlemin Max Weberde Bilim ve Sosyoloji adK T A P l almasnda bulabilirsiniz. WeberT E L E V Z Y O nedensel aratrmann yaplabilirliinden sz eder. Birincisi, iki eit N belirli bir olay yaratan benzersiz koullar belirler; bu nedenle de tarihsel nedensellik olarak adlandrlr (Aron, 1994, s.355). kincisi de olgular arasnda mutlak olmayan ama olaslkl olan dzenli ilikiler kurar (Aron, 1994, s.355). Buna da sosNTERNE yolojik nedensellikT ad verilir. Sonu olarak Weber, sosyoloji biliminde hem pozitivist sosyologlar tarafndan kullanlan aklamaya dayal niceliksel yntemlerin hem de anlamaya/yorumlamaya dayal niteliksel yntemlerin kullanlmas gerektiini savunur. Bu noktada yorumlayc, anlayc ya da hermeneutik sosyoloji ad altnda ele alnan yaklamlar iinde yalnzca Weberin pozitivist yntemdeki nedensel aklamay sosyolojide kullandnn belirtilmesi gerekmektedir. Byle yaparak Weber, bir anlamda pozitivist ve yorumlayc bilim yaklamlar arasnda bir kpr kurmaya almtr. Yorumlayc sosyoloji iinde ele alnan sembolik etkileimcilik, fenomenoloji ve etnometodoloji gibi dier yaklamlar ise pozitivist yntemdeki nedensel aklamann znel olan insan davranlarnn anlalmasnda kayda deer bir katk salamayacan savunmakta, bazlar da onu tamamen reddetmektedirler (Suur, 2009). Bununla birlikte Weber, toplumsal eylemi aklamaya ynelik her almann ncelikle toplumsal eylemi temellendiren anlam anlalr klmas gerektiinin nemle altn izer. Weber aktrlerin toplumsal eylemlerine ykledikleri anlamlar anlamann iki tipinden sz eder. Birincisi, (a) annda veya dorudan gzlem yoluyla anlamadr (aktuelles Verstehen). rnein bir insann sevinli ya da fkeli olduunu yzne bakarak anlayabiliriz. Ancak Weber iin annda anlama, toplumsal eylemin anlalmas iin yeterli bir anlama tipi deildir. kincisi de (b) aklayc anlamadr (erklarendes Verstehen). Burada ise sosyologlarn toplumsal eylemlerin anlamlarn nedenleri asndan anlamaya almalar sz konusudur (Suur, 2009). Az nce verdiimiz rnee dnecek olursak bir insann neden sevinli veya neeli olduunu rasyonel olarak anlamaya alrz. Baka bir ifadeyle aklayc anlama, nedensel anlamadr (zlem, 1990, s.1329). Weber, sosyologlarn anlaml toplumsal eylemleri yorumlayarak anlamaya alrlarken ideal tip dedii bir kavramsal/yntemsel arac kullanmalar gerektiini vurgular. Daha doru bir ifadeyle Weber ideal tiplerden, yalnzca sosyolojide deil tm sosyal bilimlerde tarihsel/toplumsal ve kltrel gereklii anlamada kullanlacak olan temel bilimsel kavramlar ve/veya yntemsel aralar olarak sz eder. Nitekim Weberin bilim anlay, pozitivist bilim anlaynn aksine, sosyolojide ve genel olarak sosyal bilimlerde, doa bilimlerinde kullanlan genelletirici bir kavram olan yasa kavram ve benzeri yntemsel aralarla allamayacan sa-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Weber sosyolojiyi toplumsal eylemleri yorumlayarak anlamak ve bu eylemleri etkileri asndan nedensel olarak aklamak amacnda olan bir bilim olarak tanmlar (zlem, 1990, s.99).
Weber ideal tipi, belirli bir tarihsel dnemde ortaya kan olaylar analiz etmek amacyla aratrmacnn gereklik hakknda sahip olduu kantlara ve gzlemlere dayanarak gelitirdii yntemsel bir ara olarak tanmlar.
47
vunur. nk toplumsal yaam, doal yasalar tarafndan belirlenen bir alan deil, toplumsal eylemler tarafndan oluturulan bir alandr (Suur, 2009). Daha ak bir ifadeyle toplumsal yaamda olaylar doal yasalarca belirlenen, dolaysyla da genel-geer kesinlikte tekrarllk ve sreklilik gsteren olaylar deildir. Toplumsal yaam insanlarn znel anlamlar ykleyerek bakalarna ynelttikleri toplumsal eylemlerden oluan (yani insanlarn kendileri tarafndan oluturulan) ve bu bakmdan srekli olarak deien bir gereklik alandr. Bu nedenle sosyologlar, bu gereklik alann yasa benzeri kesinlikte genel-geerlik tayan kavramlar oluturarak aklayamazlar. Srekli deien bu gereklik; ancak ampirik denetlemeye srekli ak olan, greli olarak statik kalabilen, hep yenilenmeleri ve hatta deitirilmeleri gerekebilen, dolaysyla snrl geerlilie sahip tip kavramlar ile allabilir (zlem, 1990, s.111, 114). Bununla birlikte sosyologlar, Weberin toplumsal ideal tip dedii kavram aracl ile toplumsal dnyada benzerlikler ve farkllklar tespit ederek nedensel aklamaya dayal genellemeler yapabilirler. Nitekim Webere gre insan eylemleri, dier fiziksel hareketlerden aklc boyutlar ile ayrlr. Bu bakmdan insanlar, genellikle aklc davranma eiliminde olduklarndan dolay toplumsal eylemleri de birbirine benzer ve az ok dzenli tiplerde ortaya kma eilimi gsterir. Bu da sosyologlara, tpk Weberin almalarnda grld gibi, toplumsal eylemler ierisinde belirli dzenlilikler saptama ve genellemeler yapma imkn salar (Suur, 2009). Ancak yinelemek gerekirse sosyologlar bu genellemelerini yalnzca toplumsal ideal tiplerin salayabilecei oranda yapabilirler (zlem, 1990, s.91-92). Bir baka deyile ideal tipler, sosyologlarn toplumsal gereklik ile ilikili olarak yapabilecekleri genellemelerin snrn belirler. Weber; tarihsel ideal tipler, toplumsal ideal tipler ve eylem tipleri olarak adlandrlan tr ideal tip gelitirir. Tarihsel ideal tipler ile toplumsal ideal tipleri daha nce belirledii tarihsel nedensellie ve toplumsal nedensellie kout olarak belirler (zlem, 1990, s.142). Tarihsel sre ierisinde bir defalk, bireysel ve zgl olarak ortaya kan tipsel durumlar, tarihsel ideal tip kavram altnda ele alnr. rnein kapitalizm Bat toplumlarna zg olarak ortaya kmas asndan tarihsel bir ideal tiptir (Suur, 2009). te yandan tarihsel sre ierisinde olgusal olarak saptanabilecek dzenlilikte tekrar eden ve greli olarak statik kalan tipsel durumlar ise toplumsal ideal tip kavram altnda ele alnr (zlem, 1990, s.146). rnein brokrasi tarihsel srete birok kez ortaya kmas asndan toplumsal bir ideal tiptir. Weberin eylem tipolojisinde saptad toplumsal eylem tiplerini aratrnz. SIRA SZDE Weber sosyolojide karlatrma yntemine de (zellikle de tarihsel karlatrD ma yntemine) byk bir nem atfeder. Weber sosyolojisinde, N E Lideal tip kavgerek M ramlarn saysz srelerin karlatrlmas sonucu oluturulmasnda gerekse toplumsal gerekliin oluturulan bu ideal tiplerle karlatrlarak S O R U anlalmasnda karlatrma yntemi vazgeilmez bir denetleme yntemidir (zlem, 1990, s.136). Sonu olarak Weberin sosyolojik ynteminin a) nedensel/anlamac, b) yorumDKKAT lamac, c) karlatrmac bir yntem olduu sylenebilir (zlem, 1990, s.136). Son olarak Weberin grlerinin sosyal bilimlerde nesnellik (deerden arnma) SIRA SZDE konusunda da nemli bir katks olmutur. Bu konuda Weber, ncelikle kltr bilimlerinde dolaysyla da sosyolojide alma konusunun kltrle ilikili olmasnn nesnel bilgi oluturulmasna engel olmadn vurgular. Bilim insan yalnzca alAMALARIMIZ aca konu seiminde deerden bamsz hareket edemez. Ancak konu seiminK T A P
Weber, sosyolojiyi genelletirici bir bilim olarak kurmakla birlikte sosyolojinin kavramlar, doa bilimlerinin zamanst bir gereklik tasarm altnda kurduklar kavramlar gibi genel-geer kavramlar olamazlar (zlem, 1990, s.111).
Bir bakma ideal tip, aktrlerin baka bir ynden ziyade belirli bir eylem ynn izleme olaslklarn analiz etmenin aracdr (Swingewood, 1998, s. 178). Weberin toplum zmlemesinin temelini oluturan nl eylem tipolojisindeki eylem tipleri, soyutlama dzeyi en yksek olan toplumsal ideal tipler olarak kurulmulardr (zlem, 1990, s.151).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
48
den sonra bilim insan, aratrma srecinde deerden bamsz hareket edebilir; yani nesnel (objektif) davranabilir. Weber, zellikle sosyologlarn kendi almalarnda kendi deer yarglarn tayan yorumlamalarda asla bulunmamalar gerektiini vurgular (Suur, 2009). Ne var ki Weberin bilimde nesnellik ile ilgili bu grleri tatmin edici bulunmamtr. Buna gre Eer aratrma znel bir seimle balyorsa, nesnel bir sonuca ulaamaz (Sunar, 1999, s.29).
ELETREL SOSYAL BLM YAKLAIMI

Eletirel sosyal bilim, sosyolojik yntemde daha az olmakla birlikte yine de belirli bir arla sahiptir. Bu yaklam kken itibaryla nemli lde Karl Marxa (18181883) dayandrlr. Bu bakmdan Marxtan sonra gelien eitli Marksist yaklamlar ve ayrca sosyolojide ve genel olarak sosyal bilimlerde yapsalclk olarak bilinen yaklam, nemli lde bu eletirel sosyal bilimle balantl olarak deerlendirilir. Eletirel sosyal bilim, Bat Marksistleri tarafndan kurulan ve Frankfurt Okulu olarak bilinen eletirel teori ile de balantl bir yaklam olarak bilinmektedir (Suur, 2009). Dier yaklamlardan, zellikle de pozitivizmden farkl olarak, eletirel sosyal bilim, toplumsal gereklii yalnzca analiz etmekle yetinmez; ayn zamanda onu deerlendirmeci bir bak asyla ele alr. Nitekim eletirel sosyal bilim yaklam iin toplumsal gereklik, pozitivizmin iddia ettiinin aksine grnen deil, grnenin ardnda olandr. Bu nedenle de toplumsal gereklik, pozitivizmin savunduu gibi kefedilebilir nesnel bir nitelie sahiptir; ancak gzlemlerle kefedilmesi kolay olan bir gereklik deildir. Nitekim pozitivizmin aksine eletirel sosyal bilim iin toplumsal gereklik ok katmanldr (Suur, 2009). Bu anlaya gre her ey gibi toplumsal gereklik de kendi iinde zttn tar ve ztt ile paradoksal bir atma ve deime ilikisine girer. Zenginlik ile yoksulluk arasndaki iliki toplumsal gerekliin paradoksal doasna rnek olarak verilebilir. Nitekim zenginlik ile yoksulluk zt olmakla birlikte her birinin var olabilme koulu brnn de var olmasna baldr. Bu bakmdan zenginlik ve yoksulluk aslnda tek bir srecin iki zt kutbunu olutururlar. Basit bir deyile birilerinin zengin veya yoksul olabilmesi veya birilerine zengin veya yoksul diyebilmemiz iin ayn durumda olmayan baka birilerinin mutlaka olmas gerekir. Ancak ve ancak zengini yoksula, yoksulu da zengine bakarak tanmlayabiliriz. zetle her ey var olabilmek iin kendi zttn da yaratmak ve onunla girdii bir atma srecinde devaml olarak deimek zorundadr (Suur, 2009). Ancak eletirel yaklama gre toplumsal gerekliin bnyesinde barndrd bu atma ve deime her zaman gzlemlenebilir nitelikte ve ak deildir. Buna gre toplumsal dnya ile ilikili gerek ve doru bilginin st yanlglar, mitler ve arptmalarla rtlmtr. Bu nedenle de yaratc bir kapasiteyle donanml olduu hlde insanlarn doru ve nesnel bilgiye ulamalar kolay deildir. Ayrca bu yanlsamalar toplumsal yaamda ok defa egemen olan kesimler tarafndan dier gruplarn kontrol edilmesinde kullanlmaktadr. Bu bakmdan bu yaklama gre grnenin ardnda yatan doru bilgiye ulamak iin pozitivist sosyal bilimin tesinde eletirel bir sorgulama srecine; yani eletirel bilime ihtiya vardr (Suur, 2009). Bylece eletirel bilim sayesinde aratrmac, aratrma srecinde eletirel sorular sorarak grnenin ardndaki dinamikleri aa karmaya almaldr. rnein bu yaklama gre aratrmac, ou toplumda kadnlarn i kadnndan ziyade ev kadn olmalarn, erkeklerin ise i adam veya cretli alan olmalarn
Ayn srecin iki zt kutbu arasndaki atmaya dayal deimeye diyalektik ad verilir (Neuman, 2003, s.82).
Eletirel sosyal bilim yaklamna gre bilim, grneni deil grnenin ardnda yatan asl gereklii ortaya karmaya alan eletirel bir sorgulama srecidir (Neuman, 2003, s.81).
49
yalnzca dardan grnen basit ekliyle ilevsel bir iblm olarak grmemelidir. Bunun yerine aratrmac; kadn ile erkek arasndaki bu iblm eit mi, deil ise neden eit deil, eit olmayan bu iblmnn ardnda grnmeyen ne tr dinamik yaplar mevcuttur gibi eletirel sorular sorarak doru ve nesnel bilgiye ulamaldr (Suur, 2009). Byle yaparak eletirel bilim, toplumsal ilikileri doru olarak deerlendirdii deerler ynnde deitirmeye alr. Bu bakmdan eletirel yaklam, sosyal bilimlerin deerden bamsz bir tutumla yalnzca olan ortaya koymalar gerektiini savunan pozitivist grn aksine, olmas gerekeni deerle ilikili bir tutumla kavramaya ve bylece doru deerlerin yannda yer almaya alr. Bu noktada da bilimin temel amacn, ezilenlere ve smrye tabi olanlara grnenin ardnda yatan gereklii gstererek onlar glendirmeye ve dnyay deitirmelerine yardmc olmaya almak olarak grr. Pozitivizmin toplumsal dzeni doal ve deimez nitelikte gren yaklamn ise bilimin bu amacn gerekletirebilmesi bakmndan bir engel olarak grr. Zira pozitivizm, yalnzca grneni doal, nesnel ve deimez bir gereklik olarak tanmlayarak mevcut olan dzenin bir anlamda devamllna katkda bulunmaktadr (Suur, 2009). Eletirel sosyal bilim, yorumlayc sosyal bilim tarafndan pozitivizme getirilen eletirilere de byk lde katlr. rnein yorumlayc sosyal bilim pozitivizmi, insanlar dnebilen ve anlaml toplumsal eylemleri ile toplumsal gereklii oluturan kabiliyetli varlklar olarak ele almad iin eletiriyordu. Benzer ekilde eletirel sosyal bilim de pozitivizmi, insanlar yasa benzeri belirleyici gce sahip olduu varsaylan toplumsal gereklii deitirebilme kabiliyeti olmayan varlklar olarak ele ald iin eletirir. Eletirel sosyal bilim yorumlayc sosyal bilimin, deerlerin toplumsal gerekliin bir paras olduu, dolaysyla da bilimden bamsz olamayaca ynndeki grne de katlr (Suur, 2009). Ancak eletirel sosyal bilim, yorumlayc sosyal bilimden farkl olarak sosyal bilimlerin yalnzca deerlerden bamsz olmadklarn savunmakla kalmaz; ayn zamanda doru olarak deerlendirilen deerlere de sahip olmalar gerektiini savunur. Bu yaklama gre objektif olmak demek deerden bamsz olmak demek deildir... gerekliin arptlmam doru grntsne sahip olmak demektir (Neuman, 2003, s.86). Bu bakmdan eletirel sosyal bilim, yorumlayc sosyal bilimi toplumsal yaamn deerler zerine kurulu olduunu grd hlde doru deerlere ulamak adna toplumsal dzeni deerlendirmeye tabi tutarak ona kar eletirel olamad ne srer. Sonu olarak eletirel sosyal bilim, pozitivizme oranla daha az olmakla birlikte yorumlayc sosyal bilime de eletirel yaklar. zellikle yorumlayc sosyal bilimin toplumsal gereklii her bak as ona inananlar asndan dorudur mantyla greceli grmesine eletirel bakar (Neuman, 2003, s.86). Hlbuki eletirel sosyal bilime gre znel anlamlar nemli olmakla birlikte toplumsal gereklik daha derinde ileyen yaplar ve nedensel mekanizmalar tarafndan retilir. Bu yaplar ise ampirik olarak kolay gzlemlenebilen nitelikte deildirler. Bu nedenle eletirel sosyal bilim yaklamn benimseyenler, genellikle toplumsal yaamda bireylerin gerekliin asl/esas doas hakknda yanl bilince veya arptlm bir bilince sahip olduklarn savunur ve bu noktada yaygn kany nesnel gereklii rten yanlsamalarla bir tutarlar (Suur, 2009). Sonu olarak eletirel sosyal bilime gre yorumlayc sosyal bilim, znel gereklik zerinde ar derecede younlatndan gerekliin daha geni tarihsel ve toplumsal yaplarla ilikilerini ihmal etmektedir. Bu nedenle toplumsal gerekliin
Eletirel yaklam benimseyen aratrmaclar, doru ve nesnel bilgiye ulamak iin aratrma srecinde her trl aratrma teknii kullanabilmekle birlikte yntem olarak tarihselkarlatrmal yntemi kullanmay tercih etmektedirler (Neuman, 2003, s.87).
50
Eletirel sosyal bilime gre yorumlayc sosyal bilim, btn bak alarn eit grecek kadar ar znelci, greceli ve insanlara sahte yanlsamalarn ardndaki asl gereklii gsterme konusunda gl bir deer konumu alamayan pasif bir yaklamdr (Neuman, 2003, s.81).
derin yaplarn ve nedensel mekanizmalarn gz ard etmekte ve bireylerin de gereklii rten bu yanlsamalar grmelerine yardmc olmamakta/olamamaktadr. Bilimin belli bir deer konumuna sahip olmas gerektiini savunan eletirel sosyal bilim iinse yorumlayc sosyal bilimin toplumsal gereklik karsndaki bu tutumu ar derecede znel ve pasif bir tutumdur (Suur, 2009). Eletirel sosyal bilim yaklamn temel zelliklerin bir blmn u ekilde srlamak mmkndr (Neuman, 2010:154). Sosyal bilimin amac insan zgrletirmek ve yetkinletirmek iin sakl olan ortaya karmaktr. Toplumsal gerekliin birden fazla katman vardr. Bilimsel bilgi mkemmel deildir, ama yanl bilince kar savaabilir. Tm kantlar kurama baldr ve baz kuramlar daha derindeki kant trlerini aa karr. Toplumsal gereklik ve onun incelenmesi zorunlu olarak ahlaki-politik bir boyut ierir ve ahlaki-politik konumlar insann zgrln ve iktidarn gelitirmede eitsizdir. imdi bu yaklamn ortaya k kaynaklarndan biri olarak grlen ve ayn zamanda klasik dnem sosyolojinin de en byk dnrlerinden biri olarak kabul edilen Karl Marxn yntemini ksaca ele almaya alalm.
Karl Marxn Yntemi

Sosyolojinin en nemli dnrlerinden biri olarak kabul edilen Karl Marx, toplum analizinde grneni deil, grnenin ardnda yatan toplumsal dinamikleri aa karmaya alr. Marxn bu yaklam ise eletirel sosyal bilimin gelimesine k tutmutur. Marxn nl Alman filozof Hegelin idealist felsefe gelenei iinde yetitii; ancak kendisinin daha sonra bu felsefeyi materyalist bir tarih felsefesine evirdii yaygn olarak kabul gren bir grtr. Marxn; tarihi, materyalist adan kavrayna gre de gerei belirleyen insanlarn bilinci deil tersine insanlarn bilincini belirleyen toplumsal gerektir (Aron, 1994, s.114). Baka bir ifadeyle Marxa gre insanlarn dnme biimlerini iinde bulunduklar toplumsal koullar belirler. Ne var ki Marx, materyalist bir tarih anlayna sahipse de yani insanlarn yaayabilmek iin ncelikle kendilerini maddi anlamda retmek zorunda olduklarn savunsa da ona gre insanlar kendilerini ve toplumlarn maddi anlamda ancak toplumsal emek aracl ile retebilirler. Bu bakmdan ona gre duyulara ve dnebilme yetisine sahip olan insan, yalnzca maddi deil ayn zamanda toplumsal bir varlktr. Bu nedenle de toplumsal gerekliin ancak insan hem bu gerekliin rn hem de reticisi olarak ele almay mmkn klan, tarihsel materyalist bir sre ierisinde anlalabileceini savunur (Suur, 2009). Genel olarak Marxn tarihsel materyalist yaklamnn Hegel tarafndan gelitirilen diyalektik dnceye dayand ne srlr. Hegel, diyalektik kavramn ilk kullanan kii olmamakla birlikte bu kavram dnce ile ilgili bir tarih felsefesi gelitirmede kullanmtr. Buna gre tarih, rasyonel doruya ynelik bir diyalektik gelime srecidir. Bu sre; yetersiz olan bir ilk tez (dnce) ile balar, daha sonra bu tez yetersizliini amak iin farkllamaya, dolaysyla da kendi iinde kart tezini (anti-tez) oluturmaya balar. Kendini tekrar bulmak iin kart tezi ile girdii elime ve atma srecinde de kendisi (tez) ile anti-tezinin rasyonel birleimi sonucu yepyeni bir sentez ortaya kar. Bu yeni sentez de artk tez ile anti-tezin basit bir toplam deil onlar aan yeni bir gerekliktir (Tolan, 2003, s.17). Ev-
Materyalizm, dnce tarihinde idealizm olarak bilinen ve dncenin maddeden nce geldiini ne sren felsefe yaklamnn kartn oluturur.
Diyalektik, Hegelde dnce ya da dnsel (soyut) nitelikte olduu kabul edilen gerekliin eliki ve yeniden zm (tez-antitez-sentez) eklinde ileyen deime srecine verilen bir addr.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
51
rende var olan her eyin bu diyalektik deime srecinden getiini dnen Hegele gre diyalektik yntem; btnlk, elime, hareket ve nitel deime olmak AMALARIMIZ zere birbirinden ayrlmaz drt temel ilkeye dayanr (Tolan, 1985, s.18).
K T P Hegelde diyalektik ile ilgili daha ayrntl bilgilere kaynakada verilenABarlas Tolann Toplum Bilimlerine Giri adl eserinden ulaabilirsiniz. TELE ZYON Hegel tarafndan tanmlanan diyalektik yasalar kabul etmekle Vbirlikte Marxn Hegelin aksine- diyalektii tarihi idealist adan kavramak iin deil, materyalist adan kavramak iin kulland iddia edilir (Tolan, 1985, s.19). Bu nedenle de Marxta diyalektiin Hegeldeki gibi dnsel nitelikte bir varlkla deil, maddi nitelikte bir NTERNET varlkla balad ne srlr. Bylece Hegelin idealist diyalektiinin Marx tarafndan maddeyi dnceden deil, dnceyi maddeden reten maddeci bir diyalektie dntrld savunulur (Tolan, 1985, s.19). Bununla birlikte Hegel ve Marxn her ikisinde de diyalektik deime srecinde gereklik, birbirinden ayr oluum ve srelerden ziyade bir btnlk olarak kavranmakta; her oluum ve sre ancak bir btnlk ierisinde, dieri ile olan ilikisi erevesinde anlalabilmektedir. Bu btnlk kavray dorultusunda Marx, tarihsel gelimeyi, retim biimi asndan birbirini izleyen ve son olarak snfsz toplum aamas olarak tanmlad sosyalist toplum aamasna ulaan zgl tarihsel dnemlere ayrr. Bu srete toplumsal deime elikilerle, atmalarla ve mcadelelerle gereklemektedir. Baka bir deyile Marxa gre toplumsal tarih, elikiler tayan bir sretir ve bu nedenle her retim biimi kendi iinde tad elikiler tarafndan baka bir retim biimine dnr (Suur, 2009). Marx, toplumu da bu btnlk kavray erevesinde analiz eder. Materyalist tarih anlay balamnda Marx, toplum zmlemesinde zellikle retim zerinde younlar. Yntemsel adan da bir toplumun oluumunu belirleyen retim biimini temel/alt yap (ekonomik temel) ile st yap (siyasal, ideolojik ve kltrel pratikler ile kurumlar) eklinde ikili bir ayrma tabi tutar. Temel ya da alt yap, retim gleri ve retim ilikilerinden oluur. Nitekim Marxa gre her retim biimi, belirli nitelikte retim gleri ve bunlara denk den retim ilikilerinden oluur. Daha kolay olmas bakmndan Marxta retim ilikileri genel anlamda bir toplumdaki mlkiyet ilikileri olarak anlalabilir (Suur, 2009). Marx, zellikle her retim biiminde, toplumsal yaamlarn retmek amacyla retim srecine katlan insanlar arasnda ortaya kan retim ilikilerine son derece byk bir nem atfeder. Nitekim retim ilikileri, bir toplumda elime ve atma hlindeki toplumsal snflar oluturur. Bir baka deyile retim ilikileri, retim aralarna sahip olanlar ve olmayanlar eklinde iki temel ve kart karlara sahip toplumsal snflarn oluumuna yol aar. Marx, tarihsel srecin belirli dnemlerinde retim aralarndaki gelimelere mevcut retim ilikilerinin ayak uyduramayp onlarla elimeye balamasn ve bu elikinin snf mcadelesine yansmasn diyalektik deimenin kayna olarak grr (Aron, 1994, s.113). Bu nedenle Marx toplum zmlemesinde retim gleri ve retim ilikilerinden oluan temel ya da altyapya styapdan daha byk bir nem atfeder. Buna gre ekonomik altyap ile styap arasnda karlkl etkileime dayal ilikiler olmakla birlikte ekonomik altyapnn styap zerinde belirleyici bir etkisi sz konusudur. Bu da Marxn toplum zmlemesinde bir toplumun styap gelerinin ancak o toplumun temeli veya altyaps balamnda anlalabilecei anlamna gelmektedir (Suur, 2009).
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Marx tarihsel sre ierisindeki btn toplumlar; retim aralarna sahip olan ve olmayan, uzlamaz nitelikte karlara sahip olan iki elikili temel snfa blnm snfl toplumlar olarak niteler.
52
deolojik bilgi ile bilimsel bilgi ayrm Marxta, ak olarak grnen ile asl gereklik ayrmna karlk gelir.
Altyap ile styap arasndaki bu iliki, Marxn temel olarak iaret ettii snflar arasndaki ilikilerde aklk kazanr. Buna gre altyapda retim aralarna sahip olan egemen snf bu durumun salad avantajla styap ierisinde yer alan siyasal, ideolojik, dinsel ve benzeri nitelikteki yaplar ve dnceleri kontrol eder. Egemen snf styaplar, kendi gcn merulatrmak ve hkmettii snfa toplumsal gereklik hakknda doru bilgi yerine arptlm bilgiler ve yanlsamalar dayatarak onlar kontrol etmede kullanr. Bu nedenle Marx, insan yaratc bir doaya ve yksek bir potansiyele sahip grmekle birlikte toplumsal yaamda bireylerin gerekliin asl doas hakknda yanl bilince veya arptlm bir bilgiye sahip olduklar ynnde bir bilim anlayna sahiptir (Suur, 2009). Marx, yanl bilinci daha temel bir kavram olan ideoloji kavram ve kuram altnda analiz eder. Buna gre toplumsal dnya ile ilgili arptlm bilgiler anlamna gelen ideoloji, insanlarn gereklik hakknda doru bilgilere sahip olmalarn engelleyerek toplumdaki elikileri gizler. Bu nedenle de ideolojik bilgi, bilimsel bilgiden ayrlr (Swingewood, 1998, s.104). Bu formlasyonda ideoloji grnle, bilim ise gereklikle zdeletirilmekte ve tam bu noktada grnenin ardndaki yaplar kefetme ii Marx tarafndan toplum bilimin grevi olarak tanmlanmaktadr (Swingewood, 1998, s.105). te yandan bilginin tarihsel ve kltrel olarak greli olduunu ve her toplumda snf karlar tarafndan arptldn savunan Marx, kendi yaklamn doru bilgileri kefeden bilimsel bir yaklam olarak grr (Cuff ve di., 1984, s.93). Temel veya altyapnn etkilerine daha byk bir nem vermekle birlikte Marx, yazlarnda toplumsal yaamn oluum ve ileyiinde st yap gelerinin de son derece nemli bir rol oynadn sk sk vurgular (Swingewood, 1998, s.106). Yine de Marxn toplum zmlemesinde ekonomik temel ile styap arasndaki ilikide arl ekonomik temelin etkilerine vermesi, yntemsel adan ona getirilen en nemli eletirilerden birini oluturur. Marx, yntemsel yaklamnda tarihsel gelime srecinde ortaya kan son elikili retim biimi olarak tanmlad kapitalist retim biiminin analizine zel bir nem atfeder. Nitekim ona gre kapitalizm, emek gcn de cretli emek olarak alnp satlan bir metaya dntren yabanclam toplumsal ilikilere dayal bir toplumdur. Tm snfl toplumlarda olduu gibi kapitalizmde de retim aralarna sahip olan bir egemen snf (burjuvazi veya kapitalist snf) ile retim aralarndan yoksun olan bir snf (proletarya veya ii snf) bulunmaktadr. retim aralarndan yoksun olan ii snf emek gcn satmak zorundadr. Ancak Marx, kapitalizmde iilere emek glerinin tam karlnn denmediini ve bu bakmdan emek gcnn burjuvazi tarafndan smrye dayal olarak kullanldn savunur. Marx, kapitalist snfn kr ad altnda piyasadan toplad parann da asl kaynann iinin tam olarak denmeyen bu emek gcnn karl olduunu dnr (Suur, 2009). Marxn iiSIRA SZDEkapitalist snf adna hibir karlk denmeden rettii deeri tasnfnn nmlamada kulland kavram aratrnz.
D Marx, Bu nedenle N E L M son snfl toplum aamas olarak niteledii kapitalizmde elikilerin daha da artmas ve devrim iin gerekli olan koullarn hazr olmas ile birlikte snfsz S O R U bir toplum aamas olan sosyalizmin geleceine inanm ve bunun siyasal mcadelesini de vermitir. Bu bakmdan literatrde Marxn, ou adann aksine, toplumsal dzeni yalnzca aklamaya deil ayn zamanda onu deitirmeDKKAT ye de ynelik dnceler rettii vurgulanr (Suur, 2009).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
53
Son olarak Marxn da Comte, Durkheim ve Weber gibi almalarnda karlatrma yntemine byk bir nem atfettii belirtilmelidir. Marxn, zellikle toplumlarn farkl retim biimleriyle karakterize edilen tarihsel aamalardan diyalektik bir sre izleyerek getikleri ynndeki toplumsal deime kuramn gelitirmek iin pek ok toplumu karlatrd bilinmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.814).
FEMNST SOSYAL BLM YAKLAIMI

18. yzyla kadar bilim tarihi ve bilim felsefesi tamamyla erkek dnrlerin, felsefecilerin ve bilim adamlarnn almalaryla gelimitir. Feminist yaklamlar z itibaryla kadn bak asyla bilimin ve felsefenin yeniden yorumlanmas gerektiini ve dolaysyla bilimsel aratrmalarda kullanlan yntem ve analiz biimlerinin de buna gre ekillenmesi gerektiini ne srmektedirler. Feminist yaklam erkek egemen izler tad gerekesiyle, pozitivizmi, yorumlayc sosyal bilim yaklamn ve eletirel yaklam eletirmektedir (Blaikie, 1993:78). Erkek egemen yapnn (ataerkillik) bilim ve felsefede etkili olduunu ne sren feminist yaklam kadn bak asn yanstmas asndan feminist sosyal bilim yaklamn gelitirmeye almtr. Gnmzde dnyada ve Trkiyede kadn almalarnda nemli gelimeler olmu ve feminist sosyal bilim yaklam her geen gn kadn aratrmaclar tarafndan daha yaygn olarak kullanlmaya balamtr. Feminist yaklamn temel zelliklerini u ekilde srlamak mmkndr (Neuman, 2010:155): Aratrmaclar feminist bir deer konumuna sahip olmal ve feminist bir perspektifin savunuculuunu yapmaldr. Varsaymlar, kavramlar ve aratrma sorularnda cinsiyetilik reddedilmelidir. Aratrmacyla inceledikleri arasnda empati balarn oluturulmas gerekmektedir. Cinsiyet ve iktidar ilikilerinin toplumsal yaamn tm alanlarna nasl nfuz ettiine duyarlln gelitirilmesi gerekmektedir. Aratrmac kiisel duygu ve dnceleri aratrma srecine dahil etmelidir. Aratrma tekniklerinin seiminde ve akademik alanlar arasndaki snrlarn almasnda esnek davranlmas gerekmektedir. nsan deneyiminin duygusallk ve karlkl bamllk boyutlarnn tannmas gereklidir. Kiisel ve toplumsal deiimi kolaylatrmay hedefleyen eyleme dnk aratrmalar yaplmaldr. Feminist sosyal bilim yaklam ounluu kadnlardan oluan, sosyal gereklie kadn bak asyla yaklaan, bilimin temel kavramlarn erkek egemen yaplardan arndrmaya alan, kadnn temel sorunlarn kadnn penceresinden yaklaarak ele almaya alan ve aratrmalar sonucunda kadn zgrletirmeye alan bir yaklamdr. Temel ama zel ve kamusal alanda kadnn kendisini gerekletirmesini engelleyen, kadnn zgrlk alann snrlayan ve kadn erkek egemen yapya baml, zayf ve krlgan bir cinsiyet grubu haline getiren tm ataerkil yaplarla mcadele etmek ve bu yolla kadnn zgrlemesine katkda bulunmaktr. Bu ynyle bakldnda feminist sosyal bilim yaklam bilimsel olduu kadar politik bir yaklam olarak kendisini ortaya koymaktadr. Yine bu yaklam kadnn sosyal bir varlk olarak erkelerden birok ynden farkl sosyalleme srelerini deneyimlediini ne srmektedir. Feminist sosyal bilim yaklamna gre, bilimsel aratrmalarda erkek egemen bak as egemendir. Bunun nedeni bilimsel aratrmalarn arlkl olarak erke-
54
Feminist sosyal bilim yaklam, mevcut bilimsel anlayn erkek egemen olduunu ne srer ve erkeklerin deneyiminden tm insanlara ar genelleme yaptn ne srer.
in bak asyla yaplmasdr. Bilim ve felsefe tarihinde ne kan dnrlerin byk bir ounluu erkek olduu iin bilimsel ve felsefi tartmalar erkek bak asna gre ekillenmitir. 18. yzyldan itibaren kadn dnrlerin ve bilim insanlarnn ortaya kmas mevcut erkek egemen bilimsel bak asn ortadan kaldramamtr. Kadn bak asyla bilimin, bilimin temel kavramlarnn ve bilimsel aratrma yntem ve tekniklerinin yeniden tanmlanmas gerekmektedir. nk mevcut bilimsel anlay ak veya gizli olarak erkek egemen anlaya dayal olduu iin verilerin elde edilmesi, zmlenmesi ve yorumlanmas erkein pratikleri zerinden olmaktadr. Oysa toplumsal yaamda erkein gndelik yaamda normlara, kurallara ve deerlere ilikin deneyimleri kadndan ok farkldr. Erkein deneyimini tm bireylerin deneyimleri olarak grmek ve deerlendirmek bir yanlsamadan baka bir ey deildir. Bu yanlsama erkein bak asnn sanki tm toplumun bak asym gibi bir algya neden olmaktadr (Blaikie, 1993:78-79). Bu nedenle feminist sosyal bilim yaklam bilimi ve felsefeyi kadn bak asyla ele almann bilimin gelimesi kadar kadnn zgrlemesi asndan da ok nemli olduunu savunmaktadr. Son yllarda, kadn almalarnn yaygnlk kazanmas ve birok niversitede kadn aratrmalar merkezlerinin kurulmas feminist sosyal bilim yaklamnn ne kadar yaygnlk kazandnn bir gstergesidir. Feminist sosyal bilim yaklam, mevcut erkek egemen bilimsel anlayn tarafsz-ntr olmadn, kullanlan temel kavramlarn bile nyargl ve erkek egemen bir zihniyete sahip olduunu ne srer. Nesnellik-znellik, doru-yanl, zel alan-kamusal alan, birey-toplum, deer-olgu gibi kavramlar toplumda hep bir ikiliin var olduu izlenimini verir (Blaikie, 1993:78). Bu ikilem erkek egemen cinsiyeti sylemi yeniden retir. nk erkek-kadn ayrmna benzer bir gl-gsz ve doru-yanl gibi bir ikilem zerinden kendini ina eder. Tpk toplumda muktedir ve gl erkek imgesinin karsnda zayf ve krlgan kadnn kimliinin konumlandrlmas gibi. Muktedir ve gl erkek ayn zamanda geerli ve gvenilir bilgiyi reten bir toplumsal konumdadr. Bu nedenle bilim adam kavram erkek kimlii ile tanmlanmtr.
POSTMODERN SOSYAL BLM YAKLAIMLARI

Postmodern sosyal bilim yaklamlar kendi iinde ok byk farkllklar barndran ve birok ynden farkl grler ne sren dnrlerin grlerinden olumaktadr. Bu blmde herhangi bir dnrn grlerinden daha ok postmodern sosyal bilim yaklamnn genel zelliklerine deinilecektir. Postmodern bilim anlay, modern bilim anlaynn eletirisi zerine ortaya kmtr. Daha genel anlamyla postmodern yaklam, modern dneme ait bilim, kltr, sanat, edebiyat, mimari ve estetik anlaylarn topyekn bir eletirisi olarak grmek mmkndr. Postmodern sosyal bilim yaklam toplumsal yaam birok boyutuyla birlikte ele almaktadr. Ancak bu blmde postmodern yaklamn, modern bilim felsefesine ve modern bilimin yntemine ne tr eletiriler getirdii ele alnacaktr. Buna ek olarak, toplumsal aratrmalarn niteliinin ne olduuna dair temel tezlerinin bir zeti aktarlacaktr. Postmodern bilim anlayn anlayabilmek iin modern dnemdeki bilim anlayn ksaca gzden geirmekte fayda vardr. lk nce modernite, modernizm ve modernleme ile ilgili temel kavramlar ksaca tanmlamaya alalm. Modernite: 17. ve 18. yzylda Bat Avrupada ortaya kan ve tm dnyaya yaylan sanayi toplumunun bilimsel, teknolojik, ekonomik ve kurumsal adan rgtlenmesidir.
55
Modernizm: Modernitenin kltrdr. Dier bir ifade ile modernizm, modern toplumun dnsel, kltrel, sanatsal ve ideolojik st yapsdr. Modernleme: Sanayilemeye dayal sosyal, ekonomik ve kltrel gelime aamalarnn (az gelimi toplum, gelimekte olan toplum ve gelimi toplum biimlerinin) tmne verilen addr. Modernleme kavram, bir toplumun geleneksel yapdan modern yapya doru gelitii ve dnt aamalar tanmlamak amacyla kullanlmaktadr. Bir toplumun modernlemesi ile az gelimi lkelerin, belirli plan ve program dahilinde gelimi lkelerin (Bat lkelerinin) sosyal ve kltrel seviyelerine ulamas kast edilmektedir. Modern toplumun bilim anlay bir btn olarak 18. yzyl aydnlanma dneminde ortaya kan pozitivist bilim anlay ve rasyonalist rgtlenmeye dayaldr. Pozitivist bilim anlay gelime ve ilerleme kavramlar etrafndan modern toplumun bilimsel bir ekilde ina edilebilecei anlayna dayanmaktadr. Bu anlay modern dnem bilimsel yaklamlarnn en belirgin zelliiydi. Modern dnem, pozitivist bilimlerin toplumsal deime ve gelimede nc bir rol almas sayesinde tm insanlarn mutluluu ve refahnn salayabilecei anlayna dayanmaktayd. Modern dnem bilim anlay ve aydnlanma felsefesinin dayand pozitivist ve rasyonalist dnce 1950li yllar ile birlikte sorgulanmaya balamtr. Modern dnemin eletirisinin ortaya kmas postmodern dncenin olumas anlamna gelmektedir. Bu srete bilimde ve felsefede ok nemli gelimeler olmu ve modern bilim anlaynda radikal deiimler yaanmtr. kinci Dnya Sava sonras bilime olan gven sarslmaya balamtr. nk modern bilim 18 yzylda vaat ettii refah toplumunu gerekletirememitir. Alk, sefalet ve az gelimi lkelerdeki yoksulluun nlenememesi bu gvenin sarslmasnda etkili olmutur. Dahas bilimin gelimesi ile birlikte ok SIRA SZDE lmcl daha ykc, ve tahrip gc yksek savalar ortaya kmtr. Bilim felsefesindeki nemli gelimeler modern dnemde kabul Ngren bilim anD ELM layn ve bu anlayn dayand bilimsel yasalar, evrensellik ve mutlak gereklik ile ilgili temel kavramlar da deiime uramtr. Albert Einsteinn ne srd S O R U izafiyet kuram buna rnek olarak verilebilir. zafiyet kuram: Bir olayn, bir durumun ya da bir nesnenin hareketinin K A T D K zaman ve mekan balamna gre incelenmesidir. Dier bir ifadeyle bir nesnenin bilgisi iinde bulunduu zamana, mekana ve balama gre belirlenmelidir. SIRA SZDE Karl Poppern ne srd yanllama kavram, bilimsel bilginin mutlakl ile ilgili snrllklar ortaya koymas asndan da ok etkili olmutur. Poppera gre AMALARIMIZ olgular sonsuzdur ancak teorilerin aklama kapasiteleri snrldr. Snrl gzlemler, deneyler ve uygulamal almalar ile elde edilen bilgiler mutlak olamazlar. Baka K T A P aratrmaclar ayn konuda farkl olgularla ilgili bilgiyi yanllayabilirler.
Akl ve bilim modern dneme damgasn vuran iki temel kavramdr.
Poppera gre bilimsel aratrmalar mevcut teorilerin gereklii aklama biimlerinin SIRA SZDE dorulanmasna deil, tam tersine yanllanmasna dayal olmaldr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Albert Einstein (1879-1955)
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
56
Resim 2.1
Karl R. Popper (1902-1994)
Thomas Kuhnun kulland paradigma kavram, birbirleriyle rekabet eden teorilerden birinin ya da bazlarnn dnemsel olarak nasl etkili olabildiklerini, ancak zamanla bu teorilerin dorulanamayacak olgularla karlaldnda nasl deiime uradklarn ve reddedildiklerini ortaya koymu ve bilim felsefesi asndan bir r amtr. Bilimsel yasalarn ve bilimsel yaklamlarn mutlak ve evrensel olamayaca dncesinin gelimesinde Kuhnun paradigma kavram ok etkili olmutur.
Resim 2.2
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM
ThomasRS. Kuhn (1922-1996) S O U

Paradigma, belli Kbir bilimsel alanda rekabet eden teoriler arasnda mukayeseli aklama DK AT stnlne sahip olduuna inanlan, bilimsel aratrmaclarn ounluu tarafndan kabul gren ve aratrmaclara genel bir teorik ereve ve bak as sunan modele-yaklaSIRA SZDE ma verilen addr. Postyapsalclar tarafndan gelitirilen dil, anlam ve yap-skm gibi kavramAMALARIMIZ lar bilimin niteliine ilikin anlaylar deitirmitir. Postyapsalc yaklam bilginin
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
57
SIRA SZDE
SIRA SZDE
dil zerinden nasl retildiine odaklanr. Dier bir ifadeyle, bilginin nasl retildiini, dil zerinden olgunun, nesnenin ve znenin nasl ina edildiini ve ina ediDNELM len bilginin niteliinin ne olduunu ele alr. Postyapsalc yaklamn ierisinde Jacques Lacan, Jacques Derrida, Michel Foucault, Jean Baudrillard ve Gilles Deleuze S O R U gibi Fransa kkenli dnrler yer almaktadr. Postyapsalcla gre bir olguyu anlama ve aklama yolu ve yntemiKilk T D K A nce olgunun kendisinin incelenmesinden geer. Ancak, Postyapsalc yaklamn asl nem verdii nokta, bir olguyu ele alan yaklam(lar)n dili nasl kulland, kulland dilin yapsnn ne SIRA SZDE olduu, o dil sisteminin olguyu nasl tanmlad ve ina ettiinin ortaya konulmasdr. Postmodern yaklam ierisinde ok sayda sosyal bilimciAMALARIMIZ yer almaktadr. Kendi iinde ok farkl grler ne srenler bulunmakla birlikte postmodernist yaklamlarn toplumu ve dnyay alglay modernist yaklamlardan ok farkldr. Postmodernist yaklama gre insann z farkldr. Her birey dierlerinden farkl K T A P olduu iin tm insanlar iine alacak genel geer bilimsel yasalar ortaya konulamaz. Postmodern yaklamlar bilgiye ulamann ok farkl yollar ve yntemlerinin olabileceini, pozitivist anlamda olgunun bilgisine ulamannT buE yollardan sadece EL VZYON birisi olduunu ve bu bilginin dier bilgi trlerinden daha stn olamayacan ne srmektedir. Dinsel bilgi, astrolojik bilgi, mitoloji, sanal bilgi ve inanlara dayal olan bilgi trleri vardr ve insanlarn bir blm bu tr bilgilere byk nem NTERNET atfetmektedir. Postmodern bak asndan aslnda gereklik ya da mutlak gereklik diye bir ey yoktur. Var olan gereklik insanlara kurgulanarak sunulan imgeler, semboller, iaretler, sylemler, diller ve imajlardan ibarettir. Gereklii hibir ekilde tm plaklyla gremeyiz. Postmodern birok dnre gre gereklik artk yoktur ve var olan yalnzca gereklii temsil imgelerdir. Fransz dnr Jean Baudrillard bu durumu hiper-gereklik kavramyla aklamaktadr. Baudrillarda gre, olgularn kendisinden ok, bu olgularn nasl temsil edildii, sunulduu, imajland, makyajland ve kurguland nemlidir. oklu medya ortamlar (televizyon, internet akll cep telefonlar, vb.) ve sanal sosyal alanlarn genilemesi (Messenger, Facebook, Twitter, vb.) gerekliin bilimsel yntemlerle deil, daha ok imaj, simge ve semboller zerinden temsil edildiini gstermektedir. Postmodern dnrlerin nemli temsilcileri olarak Jean Baudrillard, Jean Franois Lyotard, Roland Barthes, Fredric Jameson ve Jacques Derrida gibi isimleri sayabiliriz. Postmodern dnyada, simge ve sembollerin gc yalnzca gereklii temsil etmekle snrl deildir. Simge ve semboller artk o kadar gl ve gerekliin etrafn o kadar ok kuatm ve sarmalamtr ki gereklii grebilmek imknsz hale gelmektedir. Bu nedenle simge ve semboller gerekliin temsil eden imgeler ve imajlar deil, artk gerekliin ta kendisidirler.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
58
zet
A M A
Sosyolojik yntemde pozitivist, yorumlayc ve eletirel sosyal bilim yaklamlarn tanmlamak Pozitivist sosyal bilim, doal gereklik ile toplumsal gereklik arasnda nemli bir fark grmeyen doal bir toplum modeline dayanr. Buna gre doal gereklik gibi toplumsal gerekliin de bal olduu nedensel yasalar vardr ve bu yasalar, tpk doal yasalar gibi, deimez niteliktedirler. Bu bakmdan pozitivist sosyal bilim, doa bilimsel yntemlere benzer yntemler kullanlarak bu yasalarn kefedilebilmesi durumunda gelecekle ilgili ngrlerde bulunmann ve olaylar kontrol etmenin mmkn olacan savunur. Pozitivist sosyal bilimin aksine yorumlayc sosyal bilim, sembolik bir toplum modeline dayanr. Buna gre toplumsal gereklik, anlaml insan eylemleri tarafndan oluturulur. Toplumsal eylemler anlaml olduklar iin de nesnelermi gibi ele alnarak aklanamazlar. Bu nedenle yorumlayc sosyal bilim, bireylerin toplumsal gereklii anlaml toplumsal eylemleri ile nasl oluturduklarn nce anlamaya, sonra da aklamaya alan bir yaklamdr. Eletirel sosyal bilim yaklam ise toplumsal gereklii elikili/paradoksal ve atmac nitelii ile grnen deil grnenin ardnda olan olarak tanmlar. Bu bakmdan eletirel yaklam toplumsal gereklik ile ilikili doru bilginin genel olarak yanlsamalar, mitler ve arptmalarla rtlm olduunu savunur. Bu nedenle de eletirel yaklam, gereklii rten bu yanlsamalarn kaldrlmas ile birlikte insanlarn kendi durumlar ve toplumlar iin iyiletirmeler yapabilmelerinin olanakl hle geleceini savunur. Sosyolojik yntemde pozitivist, yorumlayc ve eletirel sosyal bilim yaklamlarn farkllklar asndan ayrt etmek. Pozitivist sosyal bilim yaklam toplumsal gereklii d dnyada, bireylerin istek ve iradelerinden bamsz olarak mevcut olan bir gereklik olarak ele alr. Bu bakmdan pozitivist sosyal bilim, genel olarak doa bilimleri ile sosyal bilimlerde aklamaya dayal benzer yntemlerin kullanlmas gerektiini savunur. Pozitivizm yaygn kan ile bilim arasnda kesin bir ayrm yapar.
Bilimin deerlerden de tamamen bamsz olduunu ne srer. Yorumlayc sosyal bilim ise toplumsal gereklii bireylerden bamsz olarak darda mevcut olan, belirli nedensel yasalarca belirlenen ve kefedilmeyi bekleyen bir gereklik olarak grmez. nsanlar etkileim srecinde sembolleri kullanarak kendileri iin anlaml bir toplumsal dnya kurarlar. Bu bakmdan toplumsal gereklik; insanlarn dnyay anlamlandrmada kullandklar znel, greceli ve devaml deien yorumlamalarndan oluur. Bu nedenle sosyal bilimlerde aklamaya dayal yntemlerin yerine anlamaya dayal yntemlerin kullanlmas gereklidir. Ayrca bu yaklama gre temel amac anlaml insan eylemlerinden oluan toplumsal gereklii anlamak olan bilim yaygn kandan ayrlamaz, deerlerden de bamsz olamaz. Eletirel sosyal bilime gre de toplumsal gereklik, atmal bir gerekliktir ve grnmeyen yaplar tarafndan kontrol edilmektedir. Yaygn kan ise grnenin ardndaki bu gerekliin ortaya kmasn engelleyen bir ileve sahiptir. Bu nedenle eletirel yaklam, yaygn kany yanl bilin olarak eletirel bilimden ayrr. Eletirel yaklam da yorumlayc yaklam gibi bilimin deerden arnmasnn mmkn olamayacan savunur. Ancak eletirel yaklam, yorumlayc yaklamdan farkl olarak deerleri doru ve yanl deerler olarak da deerlendirir. Sosyolojik yntemde pozitivist, yorumlayc ve eletirel sosyal bilim yaklamlarnn etkilerini Comte, Durkheim, Weber ve Marx rneinde kavramak. Sosyolojinin ilk dnem kurucular, sosyolojik yntemde byk lde pozitivist veya ona yakn bir bilim anlay benimsemilerdir. rnein Comte, yntemsel adan doa bilimleri ile sosyal bilimlerin birliini savunmutur. Durkheim ise toplumsal olgularn eyler gibi ele alnmas gerektiini savunarak yntemsel adan doa bilimlerine yakn bir bilim anlay benimsediini ortaya koymutur. Durkheimda toplumsal gereklik, her ne kadar ahlaki anlamda bireyler tarafndan iselletirilmi olsa da bireylerden ba-
AM A
A M A
59
msz ve onlar zerinde belirleyici ve snrlandrc etkiye sahip olarak ele alnmtr. Sosyolojinin daha sonra gelen en nemli kurucularndan Weber ise zellikle doa bilimleri ile sosyal bilimler arasnda grd farkllklar erevesinde, sosyolojik yntemde aklama ynteminin yan sra anlama ynteminin de kullanlmas gerektiini savunmu ve bu adan yorumlayc veya hermeneutik olarak tanmlanan bilimsel yaklama yaknln gstermitir. Weber, Durkheimdan farkl olarak toplumu bireylerden bamsz bir gereklik olarak ele almam ve bu adan zellikle bireylerin anlaml toplumsal eylemlerinin toplumsal gerekliin oluumunda oynad nemli rol yorumlayarak anlamaya alan bir sosyolojik yntem nermitir. Marx ise atmal bir doaya sahip olduunu dnd toplumsal gereklii, grnenin ardndan ekip karmaya alan yntem anlay ile bugn eletirel olarak adlandrlan bilimsel yaklamn bir anlamda geliimine n ayak olmutur. Sosyolojik yntemde pozitivist, yorumlayc, eletirel, feminist ve postmodern sosyal bilim yaklamlarn tanmlamak. Sosyolojinin bir bilim olarak kurulmasnda ve toplumsal gerekliin nesnel olarak aklanmasnda pozitivizm, son derece nemli bir rol oynamtr. Ancak sosyolojide doa bilimlerine benzer yntemleri kullanan pozitivizmin insanlar ve toplumsal gereklii istatistiksel veya saysal verilere indirgeyerek insan davranlar ile ilgili nceden ngrebilecek yasa benzeri nermelerde bulunmas, en ok eletirilen ynlerinden biri olmutur. Bu balamda Comteun hl yasas ile Durkheimn toplumsal olgular nesnelermi gibi ele alma dncesi insan davranlarn nceden ngrebilecek yasa benzeri nermeler olarak deerlendirilebilir. Yorumlayc sosyal bilimin anlamlarla ykl olan toplumsal eylemlerin yalnzca doa bilimsel yntemlerle aklanamayacan, bu bakmdan sosyolojide anlama ynteminin de kullanlmas gerektiini savunmas; sosyolojik yntemin zgn ekilde geliimine nemli bir katk olarak deerlendirilmelidir. Ancak bu yaklamn da toplumsal gereklii neredeyse herkese gre deien son derece znel bir gereklik olarak tanmlama-
AM A
s, bilimde nesnellik asndan eletiriye deer olarak grlmelidir. Bu noktada Weberin sosyolojik yntemi, pozitivist ve yorumlayc sosyal bilim yaklamlar arasnda kurduu kpr zerine hem anlayc hem de aklayc bir yntem olarak yerletirmeye almas olduka nemli ve olumlu bir katk olarak deerlendirilmelidir. Eletirel sosyal bilimin ise toplumsal gereklii deerlendirmeci bir bak asyla eletirmeye almas ve her bilimin belli bir deere sahip olmas gerektiini savunmas, toplumsal yaamda bireylerin nesnel toplumsal konumlar ve karlar hakknda yanl bilince sahip olmalarna neden olan gizli yaplarn aa karlmas bakmndan olduka nemli bir katkdr. Ancak eletirel bilimin de nesnel ve bilimsel olan bilgi ile ideolojik olan bilginin birbirinden nasl ayrlaca konusunda pek ikna edici olduu sylenemez. Bu noktada Marxn da kendi yaklamn bilimsel, dierlerini ise ideolojik olarak grmesi; kendisini bilimin tek lt olarak ortaya koyan pozitivizm ile edeer bir tutum olarak deerlendirilebilir. Feminist sosyal bilim yaklam, mevcut erkek egemen bilimsel anlayn tarafsz-ntr olmadn, kullanlan temel kavramlarn bile n-yargl ve erkek egemen bir zihniyete sahip olduunu ne srer. Nesnellik-znellik, doru-yanl, zel alan-kamusal alan, birey-toplum, deer-olgu gibi kavramlar toplumda hep bir ikiliin var olduu izlenimini verir. Postmodernist yaklam insann znn farkl olduunu ne srmektedir. Her birey dierlerinden farkl olduu iin tm insanlar iine alacak genel geerli bilimsel yasalar ortaya konulamaz. Postmodern yaklamlar bilgiye ulamann ok farkl yollar ve yntemlerinin olabileceini ve pozitivist anlamda olgunun bilgisine ulamann bu yollardan sadece birisi olduunu ve bu bilginin dier bilgi trlerinden daha stn olamayacan ne srmektedir. Dinsel bilgi, astrolojik bilgi, mitoloji, sanal bilgi ve inanlara dayal olan bilgi trleri vardr ve insanlarn bir blm bu tr bilgilere byk nem atfetmektedir. Postmodern bak asndan aslnda gereklik ya da mutlak gereklik diye bir ey yoktur. Var olan gereklik insanlara kurgulanarak sunulan imgeler, semboller, iaretler, sylemler, diller ve imajlardan ibarettir. Gereklii hibir ekilde tm plaklyla gremeyiz. Postmodern birok dnre gre gereklik artk yoktur ve var olan yalnzca gereklii temsil imgelerdir.
60
Kendimizi Snayalm
1. Pozitivizm ile ilgili olarak aada verilen ifadelerden hangisi yanltr? a. Pozitivizm yasa temelli bir nedensel aklama biimi kullanr. b. Pozitivizm yalnzca sosyoloji ve benzeri sosyal bilimlere zg bir yaklamdr. c. Pozitivizm, geni tanmyla, doa bilimlerinin yaklamdr. d. Pozitivizmin dayand temel ilkeler, 19.yy. da Auguste Comte tarafndan sistematik hle getirilmitir. e. Pozitivizm, doal bir toplum modeline dayanr. 2. Auguste Comteun yntem anlayna gre aadakilerden hangisi yanltr? a. Comte, pozitif yntemin tm bilimler iin zorunlu olduunu savunur. b. Comteun yntem anlayna gre yalnzca gzlemlenebilen, snflanabilen ve llebilen olgularn bilimsel bir gereklii vardr. c. Comteun pozitivist bilim anlayna gre sosyologlar gzlemlenebilmeleri ve dolaysyla llebilmeleri mmkn olmayan znel dnce, niyet ve anlamlarla ilgilenmemelidir. d. Comte, her bilimin kendi iinde sosyal statik ve sosyal dinamik olmak zere iki temel alma alanna blnebileceini savunur. e. Comtea gre toplumsal dinamik; toplumsal sistemde aile, din iblm gibi eitli paralar arasndaki ilevsel iliki ve balar inceler. 3. Sosyolojide sosyologlarn toplumsal eylemi bilimsel olarak alacaklar nesne olarak tanmlayan sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Karl Marx b. Emile Durkheim c. Max Weber d. Auguste Comte e. Wilhem Dilthey 4. Toplumsal yaamda bireylerin gerekliin asl doas hakknda yanl bilince veya arptlm bir bilgiye sahip olduklarn dnen sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Karl Marx b. Emile Durkheim c. Max Weber d. Auguste Comte e. Wilhem Dilthey 5. Durkheim sosyolojisi asndan aada verilen ifadelerden hangisi yanltr? a. Durkheim toplumu, kendine zg bir toplumsal gereklik olarak tanmlar. b. Durkheim, sosyolojinin kendine zg alma konusunu toplumsal eylem olarak tanmlar. c. Durkheima gre toplumsal olgular, bireyleri aan dsal yapsal bir gereklie sahiptirler. d. Durkheima gre toplumsal olgular, bireylerin stnde ve zerinde bir gereklie sahiptirler. e. Durkheima gre intihar, toplumsal bir olgudur. 6. Durkheimda sosyolojik yntemin kurallar asndan aada verilenlerden hangisi dorudur? a. Anlama yntemi sosyolojide kullanlan temel yntem olmaldr. b. Toplumsal gerekliin aklanmas bakmndan nedensel aklama yeterlidir. c. Bir toplumsal olgunun nedeni bir baka toplumsal olgudur. d. Toplumsal gerekliin anlalmas iin bireylerin eylemlerine atfettikleri anlamlarn anlalmas gereklidir. e. Toplumsal gereklik herkese gre deiir. 7. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Pozitivizm, sosyolojide doa bilimsel yntemlere benzer yntemlerin kullanlmas gerektiini savunur. b. Toplumsal olgular normal ve patolojik bir ayrma tabi tutma ilemi Comtea aittir. c. Comte, Durkheim, Weber ve Marxn hepsi sosyolojik yntemde karlatrmal yntemi kullanrlar. d. deal tip, Weber tarafndan sosyolojide kullanlmak zere gelitirilen yntemsel bir aratr. e. Toplumsal olgularn nesneler gibi ele alnmas fikri Durkheima aittir. 8. Bilimin ataerkil bir nitelie sahip olduunu ve bilimsel yntemin ise erkek egemen bir bak asn yansttn ne sren yaklam aadakilerden hangisidir? a. Pozitivist sosyal bilim yaklam b. Diyalektik yntem c. Feminist sosyal bilim yaklam d. Postyapsalclk e. Yorumlayc yaklam
61

9. Bilimsel gelimenin ancak yanllama ile mmkn olabileceini ne sren dnr aadakilerden hangisidir? a. K. Popper b. Thomas Kuhn c. E. Durkheim d. M Weber e. A. Giddens 10. Aadaki dnrlerden hangisi bilimi ve bilimsel gelimeleri paradigma kavramyla aklamaktadr? a. J. Baudrillard b. Thomas Kuhn c. Karl Popper d. K. Marx e. A. Einstein 1. b 2. e 3. c 4. a 5. b 6. c 7. b 8. c 9. a 10. b Yantnz yanlsa Pozitivist Sosyal Bilim Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Auguste Comteun Yntemi konusunu gzden geiriniz Yantnz yanlsa Max Weberin Yntemi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Karl Marxn Yntemi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Emile Durkheimn Yntemi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Emile Durkheimn Yntemi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Emile Durkheimn Yntemi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Feminist Sosyal Bilim Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Postmodern sosyal bilimler yaklamn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Postmodern sosyal bilimler yaklamn gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 ou lkede olduu gibi Trkiyede de eitim sisteminde pozitivist bilim yaklam hkimdir. Gerekten Trkiyede de eitim sistemi ierisinde, pozitivizm dnda bilimsel yaklamlarn var olduu gereine ve bu yaklamlarla ilgili bilgilere, ok defa ancak niversite eitimi srasnda, genellikle de yalnzca sosyal bilimler alannda ulalabilmektedir. Sra Sizde 2 Comtea gre btn bilim dallarndaki insan bilgisi, ayn anda olmasa bile farkl zaman dilimlerinde aamadan geerek pozitif yntem aamasna ular. Bu aamalar: a) Teolojik aama: Bu aamada insan dncesi her eyi doast glerle aklamaya alr. b) Metafizik aama: Bu aamada ise insan dncesi sosyal veya fiziksel tm olgu ve olaylar soyut glerle aklamaya alr. c) Pozitif aama: nc ve son aamada ise insan dncesi, nihayet btn olgu ve olaylar bilimsel yntemle (evrensel yasalara dayal olarak) aklamaya alr.
62

Sra Sizde 3 Durkheimn sosyolojik analizde nedensel aklamann yan sra ilevsel aklamaya da nemli bir yer vermesinin en temel nedenlerinden biri, yapsal-ilevsel olarak tanmlanan bir toplum modeli benimsemesidir. Buna gre toplum, bir btn oluturmak amacyla karlkl olarak farkl ilevler stlenmi paralardan oluan biyolojik bir sisteme benzer. Bu modelde sistemi oluturan paralar da ak olarak sistemin btnne ynelik ilevleri asndan analiz edilirler. Bu bakmdan Durkheim iin toplumun dokusunu oluturan toplumsal olgularn ilevsel olarak aklanmalar, sosyolojik analiz asndan olduka nemlidir. Sra Sizde 4 Nicel aratrmalarda aratrma probleminde yer alan kavramlar, llebilir nitelikteki deikenler hline getirilir ve veri toplama srecinde bu deikenler llr. Daha sonra veriler saysallatrlarak istatistiksel ilemlerle analiz edilir. Nitel aratrmalar ise toplumsal gerekliin birbirinden ayr, kopuk deikenlerle incelenemeyecei varsaymna dayandklar iin bu aratrmalarda daha genel ve detayl veri toplanr. Veriler sunulurken de nicel aratrmalardaki gibi saysallatrlmaz. rnein nicel bir aratrma Gnde ka saat ders alrsnz?, Ders altnz yerin fiziksel koullarndan ne derece memnunsunuz? gibi sorular sorulabilirken nitel bir aratrmada ise bireyin bir gnn ya da kendi ders alma alkanl ile ilgili neler dndn anlatmas istenebilir. Sra Sizde 5 Toplumsal eylemi analiz etmek zere gelitirdii eylem tipolojisinde Weber; geleneksel, duygusal, deerle ilikili aklc ve amasal aklc olmak zere drt toplumsal eylem tipinden sz eder. Bu eylem tiplerini de srasyla (a) yaanm alkanlklarla yaplan eylem, (b) Bir anlk heyecanlar ve duygusal hller iinde yaplan eylem (zlem, 1990, s.149-150), (c) ahlaksal, estetik, dinsel ve benzeri ierikte bir deerin elde edilmesi iin yaplan aklc eylem ve (d) hem ama hem de aralarn rasyonel olarak seilmi olduu eylem eklinde tanmlar. Sra Sizde 6 Marx, ii snfnn kapitalist snf adna hibir karlk denmeden rettii deeri tanmlamada art deer kavramn kullanr. Aron, R. (2006) Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul: Krmz Yaynclk. Blaikie, N. (1993) Approaches to Social Inquary, Polity Press, UK: Bottomore, T. Ve Nisbet, R. (1990) Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Ankara: Verso Yaynclk. Callinicos, A. (2004) Toplum Kuram: Tarihsel Bir Bak, stanbul: letiim Yaynlar. Churton, M. (2000), Theory and Method, MacMillan, London, UK. Cuff, E. C., Payne, G. C. F., Francis, D. W., Hustler, D. E. ve W. W. Sharrock (1984) Perspectives in Sociology, London: Unwin Hyman. Durkheim, E. (1985) Toplumbilimsel Yntemin Kurallar, stanbul: Bilgi/Felsefe/Sanat Yaynlar. Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins Publishers. Kasapolu, M. A. (1992) Sosyolojide Hermenutik Uygulamalar, Felsefe Dnyas, Say 5. Ksemihal, N. . (1971) Durkheim Sosyolojisi, stanbul: Remzi Kitabevi Lefevbre, H. (1995) Marxn Sosyolojisi, stanbul: Gkkua Basn Yayn. Marshall, G. (1994) The Concise Oxford Dictionary of Sociology, Oxford: Oxford University pres Neuman, W. L. (2003) Social Research Methods, Qualitative and Quantitative Approaches, Boston: Allyn and Bacon. Neuman, W: L. (2010) Toplumsal Aratrma Yntemleri, Cilt I.-II., Yayn Odas, stanbul. zlem, D. (1990) Max Weberde Bilim ve Sosyoloji, stanbul: Ara Yaynclk. Poloma, M. M. (1993) ada Sosyoloji Kuramlar, Ankara: Gndoan Yaynlar. Ritzer, G. (1996) Sociological Theory, New York: The McGraw-Hill Companies. Slattery, M. (1991) Key Ideas in Sociology, London: Macmillan. Stones, R. (1998) Key Sociological Thinkers, London: Macmillan Suur, S. (2009) Sosyolojik Yntemde Klasik Dnem tartmalar, iinde, N. Suur (ed.) Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri, Anadolu niversitesi Yaynlar, no.1963 Sunar, . (1999) Dn ve Toplum, Ankara: Doruk Yaymclk. Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Tolan, B. (1985) Toplum Bilimlerine Giri, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar. Weber, M. (1986) Sosyoloji Yazlar, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar.
3
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Nicel ve nitel aratrma yntemlerinin temel zelliklerini zetleyebilecek, Nicel ve nitel aratrma yntemlerini karlatrabilecek, Nicel ve nitel aratrmalarda kullanlan aratrma tekniklerini tanmlayabilecek, Yntemsel oulculua ilikin grleri deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Nicel ve Nitel Aratrma Yntemleri Aratrma Teknikleri Deney Gzlem Grme Anket Yaplandrlm Grme Yaplandrlmam Grme Yaam yks rnek Olay Odak Grup Yntemsel oulculuk
Nicel ve Nitel Sosyolojide Aratrma Aratrmalarda Yntem ve Teknikleri Kullanlan Aratrma Teknikleri
GR NCEL VE NTEL ARATIRMA YNTEMLERNN TEMEL ZELLKLER ARATIRMA TEKNKLER YNTEMSEL OULCULUK
Nicel ve Nitel Aratrmalarda Kullanlan Aratrma Teknikleri

GR
Aratrma yapmann amac bilgiye ulamaktr. Bilimsel aratrmalarda ise ama, aratrmann banda sorulan soruya, yani aratrma problemine cevap oluturabilecek gvenilir ve geerli bilgiye ulamaktr. Bu bilgiye ulamak iin izlenecek yola genel olarak yntem ad verilir. Sosyal bilimlerin bir disiplini olan sosyolojide yrtlen aratrmalar eitli toplumsal olgu ve olaylarn biimini, dinamiklerini ve karlkl etkileimlerini bilimsel yntemler kullanarak incelemeye, bu olgu ve olaylara ilikin gvenilir ve geerli bilgiye ulamaya alan aratrmalardr. Peki bu bilgiye ulamak iin nasl bir yol izlemek gerekir? Bu sorunun yant, bu nitenin konusunu oluturmaktadr. Yntem konusu, sosyal bilimlerdeki tartmal alanlardan biridir. Bununla birlikte, sosyal bilimlerde kullanlan aratrma yntemlerinin temel olarak ikiye ayrldn sylemek mmkndr. Bunlar: (a) Sosyal bilimlerde doa bilimlerinde kullanlan aratrma ynteminin kullanlmas gerektiini savunan, Pozitivist yaklama dayanan, toplumsal olgular arasndaki nedensellik ilikisini aklamay amalayan, hipotez snamaya ynelik olan, toplumsal olgularn btn hakknda bilgi elde etmek iin bu olguyu paralara ayrp paralar inceleyen, verileri saysallatrarak zmleme ve bulgularn genelleme eiliminde olan nicel aratrma yntemi ve (b) Sosyal bilimlerin doa bilimlerinde kullanlan yntemden ayr, kendine zg bir yntemi olmas gerektiini savunan, yorumlayc yaklama dayanan, toplumsal olgular paralarna ayrmadan, kendi balamlar ierisinde bir btn olarak anlamay ve derinlemesine bir kavraya ulamay amalayan, verileri saysal gstergelere indirgemeyen, bulgularn genelleme eilimi tamayan nitel aratrma yntemidir. Bu iki yntem, dayandklar temel varsaymlar, aratrma srecinde aratrmacnn rol, aratrma srecinin esneklii, kullanlan veri toplama ve veri zmleme teknikleri alarndan birbirinden son derece farkldr. Yntem seimi, toplumsal dnyann ve toplumsal olgularn nasl alglandn, aratrma probleminin nasl biimlendirileceini, verilerin hangi yollarla toplanacan, nasl zmleneceini ve yorumlanacan belirledii iin aratrmalarda uygun yntemin seilmesi son derece nemlidir. Hangi aratrma ynteminin seilecei ise
66
(a) Aratrmann amacna ve problemine, (b) Aratrmacnn teorik bak asna, (c) Elde edilmek istenen bilgi dzeyine, (d) Ekonomik ve teknik olanaklar ile insan kaynaklarna, (e) Aratrmacnn deneyim ve becerilerine baldr. Sosyal bilim literatrnde aratrma yntemi, aratrma teknikleri, aratrma tasarm/deseni kavramlarnn ierii de tartmal konulardan biridir ve bu nedenle bu kavramlarn birbiri yerine kullanldna sklkla rastlanmaktadr. Aratrma ynteminin bilgiye ulamak iin kullanlan yol olduunu belirtmitik. Aratrma teknikleri ise bu yolda kullanlacak aralar, veri toplama ve zmleme tekniklerini ifade etmektedir. rnein anket, nicel aratrma ynteminde kullanlan aratrma tekniklerinden biridir. Aratrma tasarm ise aratrmann amalarna nasl ulalmasnn planlandn, hangi yntem ve tekniklerin seildiini, bunlarn nasl kullanlacan gsteren, aratrmann her aamasnn nasl gerekletirilecei hakknda bilgi veren bir plandr. Dier bir deyile aratrma tasarm aratrmada hangi veri toplama tekniklerinin ve aralarnn kullanlacan, verilerin nereden, kimlerden ve nasl toplanacan, nasl ileneceini ve zmleneceini belirten, aratrmann eitli aamalarn bir arada tutan bir taslaktr.
NCEL VE NTEL ARATIRMA YNTEMLERNN TEMEL ZELLKLER

Bir aratrmann yrtlecei yntemi semek iin aratrmacnn her eyden nce nicel ve nitel aratrma yntemleri tanmas, bu yntemlerin hangi tip aratrmalarda kullanlmaya uygun olduunu bilmesi gerekir. imdi srasyla nicel ve nitel aratrma yntemlerinin temel zelliklerini deerlendirelim.
Nicel Aratrma Ynteminin Temel zellikleri

Genel zellikleri asndan nicel aratrmalar nceden oluturulmu olan hipotezleri snamak amacyla geni apl rneklemlerden nicel veriler toplayan, bu veriler araclyla toplumsal olgu ve olaylar arasndaki neden sonu ilikilerini ortaya koyarak toplumsal dzenin kanunlarn kefetmeyi amalayan, verilerini istatistiksel olarak zmleyen ve bulgularn genelleme amac tayan aratrmalardr. Nicel aratrmalarn zellikleri u ekilde sralanmaktadr (Yldrm ve imek 2005:24-32; Walliman 2006: 36-52; Bilton 1996:107-109; Neuman 1996:63-65; Miller 2003:192-194): Nicel aratrma, sosyal olgularn da fiziksel olgularn incelendii yntemle incelenmesi gerektiini savunan pozitivist bilim anlayna dayanr. Pozitivist bilim anlayna gre toplumsal olgular toplumsal, tarihsel ve kltrel balamdan byk lde bamszdrlar. Nasl fiziksel gerekler insanlardan bamsz olarak var oluyorsa, sosyal gereklik de, bireylerin znelliinden ve bilincinden bamsz olarak var olur. Dier bir deyile toplumsal olgular, bireyin dnda kendilerine ait gereklii olan olgulardr. Pozitivist bilim anlayna gre z ve biim ayndr, bu nedenle olgularn sadece grnen ynlerinin incelenmesi yeterlidir. Toplumsal olgular kltre ve zamana bal olarak deimeyen, evrensel ve byk lde duraan olgulardr ve insanlarn znelliinin, anlam dnyalarnn dnda, darda bir yerde kefedil-
Nicelik, bir eyin saylabilen, llebilen veya azalp oalabilen durumu, okluk, miktar anlamna; nicel ise nicelikle ilgili olan anlamna gelir.
3. nite - Nicel ve Nitel Aratrmalarda Kullanlan Aratrma Teknikleri
67
meyi beklemektedirler. Pozitivizme gre nasl fiziksel dnyay yneten bir takm kanunlar varsa (mesela yerekimi kanunu), toplumsal dzeni yneten baz toplumsal kanunlar da vardr. Dier bir deyile nicel aratrmalarn dayand pozitivist bilim anlayna gre toplumsal dnya gzlemlenebilir ve llebilir olgulardan olumutur. Kavramlar llebilir deikenlere indirgenebilir, deikenler belirlenip snrlandrlabilir ve deikenler arasndaki ilikiler llebilir. Yine pozitivizme gre sosyal biliminSIRA SZDE toplumsal amac da olgularn incelenmesi yoluyla bu kanunlar ortaya koymaktr. te nicel aratrmalar da bu anlay dorultusunda toplumsal olgular arasndaki neDNELM densellik ilikilerini ortaya koyarak bu olgularla ilgili tahminlerde bulunmaya ve toplumsal dnyay yneten kanunlar kefetmeye alan aratrS O R U malardr. Sosyal bilimlerde aratrma nicel ya da nitel yntemlerle yrtlebilir D K K pozitivizme daama A T yand iin nicel aratrma yntemi bilimsel yntem olarak adlandrlr. Nicel aratrmalarda aratrmann aamalarndan ilki aratrma konusunun belirlenmesidir. Daha sonra aratrma problemi oluturulur ve aratrma hiAMALARIMIZ potezi ya da hipotezleri kurulur. Takiben veri toplamak iin kullanlacak teknikler belirlenir ve aratrmann rneklemi seilir. Seilen veri toplama teknikleri ile rneklemden veri toplanr. Ardndan toplanan veriler istatistiksel olarak zmlenir ve aratrma hipotezleri snanr. K T olarak bulgular Son A P yorumlanr ve aratrma raporu yazlr. Nicel aratrmalar btnn paralarn toplamndan ibaret olduu, daha farkT E L E V Z Y O Bu l ya da daha fazla bir ey ifade etmedii varsaymna dayanrlar. N nedenle de bu aratrmalarda toplumsal olgu ve olaylar aklamak iin olgu ve olaylar paralarna ayrlr, bu paralardan elde edilen bilgi btne genellenir. Dier bir deyile nicel aratrmalarda tmdengelimT E R N E T geerlidir. N ilkesi Aratrma srecinde nce veri toplayp sonra bu verilerin gsterdii zelliklere bakarak genel ilkelere ulalmaz. nce deikenler arasnda belirli ilikilerin olduuna dair hipotezler kurulur ve geree, bu hipotezlerin snanmas yoluyla ulalmaya allr. Bu amala aratrmada nce aratrma hipotezleri kurulur. Teorilerin snanmas iin teorik nermelerin snanabilir hipotezler halinde ifade edilmesi gerekir. Hipotezlerin kurulabilmesi iin nce toplumsal olgular ifade eden kavramlar kesin olarak birbirinden ayrlabilir ve llebilir nitelikte olan deikenlere indirgenir; aratrmac aratrma konusunu oluturan toplumsal olguyu llebilir olan ve dier benzer durumlar iin de geerli olduunu dnd genel kategorilere bler. Daha sonra bu deikenler arasndaki muhtemel ilikilere dair hipotezler kurulur ve istatistiksel yollarla bu ilikilerin varl, yn ve iddeti llerek bu hipotezler snanr. Dier bir deyile nicel aratrmalar gzlemlenebilir verilerle snanabilecek, doruluu ya da yanll kantlanabilecek bir hipotez kurmakla balar. Aratrma hipotezlerinin snanmas, dorulanmas ya da rtlmesi yoluyla teori de snanm olur. Tmdengelim ve tmevarm kavramlar ne ifade etmektedir? Aratrnz. SZDE SIRA
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Nicel aratrmalar gzlemlenebilir verilerle snanabilecek, doruluu ya da yanll AMALARIMIZ kantlanabilecek bir hipotez kurmakla balar. Kurulan hipotezlerde, belirli K T A deikenler arasnda bir P iliki olduu varsaylr. Daha sonra toplanan verilerle bu deikenler arasnda hipotezde varsaylan Z Y O N TELEV ilikinin olup olmad incelenir, yani hipotez(ler)in doruluu snanr.
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
68
Pozitivist bilim anlayna gre toplumsal olgular iinde, bulunduklar balamdan bamsz, evrensel olgular olarak grld iin nicel aratrmalar bulgularn genelleme eilimindedirler. nk nicel aratrmalarn amac hipotezleri snama yoluyla sosyal olgular arasndaki nedensellik ilikilerini aklamak, bulgularn genellemek, bylece sosyal yaam dzenleyen kltrden ve zamandan bamsz toplumsal kanunlar ortaya koymak ve toplumsal olgu ve olaylar hakknda tahminlerde bulunmay mmkn klmaktr. Nicel aratrmalarda birey veya gruplarn ortak, genellenebilecek zellikleri aranr ve bulgular da genellenmeye allr, nk toplumsal dzenin ileyiindeki genel kanunlar ancak bu ekilde ortaya karlabilir. Genelleme yapabilmek iin de bu aratrmalarda geni apl ve aratrma evreninin zelliklerini yanstabilen, yani evreni temsil eden rneklemlerden veri toplanr. rnein, eitim dzeyi ve su ileme davran arasndaki nedensellii aklamaya alan nicel bir aratrma yapacamz dnelim. Eer verilerimizi sadece ilkokul ve ortaokul mezunlarndan toplarsak, okuryazar olmayanlar, okuryazar olup herhangi bir diplomas olmayanlar, lise ve niversite mezunlar kapsam dnda kalacaktr. Bu durumda aratrmamzn sonular eitim ve su arasndaki ilikiyi yanstmaktan uzak olacak, bulgular genellendii takdirde de sosyal gereklik yanl yanstlm olacaktr. Bu nedenle nicel aratrmalarda seilen rneklemin evreni temsil etmesi son derece nemlidir. Nicel aratrmalarda deikenler arasndaki nedensel ilikileri etkileyebilecek evresel koullar kontrol altnda tutulur ve toplumsal olgular mmkn olduunca kontroll bir ortamda incelenir. Bylece hipotezde yer almayan deikenlerin incelenen olgu veya olay etkileme olasl azaltlm olur. Sosyal bilimlerde yaplan deneysel ve yar-deneysel almalar d koullar kontrol altnda tutuma abasn yanstan tipik rneklerdir. D koullar kontrol altnda tutma abas, toplumsal olgularn kavranma biimiyle ilgilidir, nk toplumsal olgular duraan ve evrensel olgular ise, o halde iki toplumsal olgu arasndaki nedensellik ilikisi, sonular etkileyecek d koullar kontrol altnda tutulduunda her zaman ayn ekilde gzlemlenebilir. Nicel aratrmalar toplumsal olgular toplumsal, tarihsel ve kltrel balamdan bamsz, nispeten evrensel olgular olarak gren bir anlaya dayand iin aratrmalarda elde edilen bulgularn ayn konuda yaplacak baka aratrmalarda da elde edilmesi beklenir. Bu yzden gvenirlik, nicel aratrmalarda son derece nemlidir. Gvenirlik, bir lme aracnn ayr ayr lmlerde benzer, kararl sonular elde etme yetenei ya da aratrma tekrarlandnda benzer bulgularn elde edilme derecesidir. Sosyal olgu ve olaylara ilikin deikenlerin lmnde ancak geerlii ve gvenirlii snanm lm aralar kullanlr. Yksek gvenirlik dzeyi elde etmek iin lm aracnn, lm sonularn zamandan ve evresel koullardan etkilenmemesini salayacak ekilde tasarlanmas ve tekrarlanan lmlerde ayn sonucu vermesi gerekir. Nicel aratrmalarda bulgular, ayn konuda yaplan baka aratrmalar tarafndan tekrarland takdirde doru kabul edilir. Bunun nedeni, aratrmann ortaya koymaya alt toplumsal kanunlarn evrensel olarak, btn kltrlerde ve btn toplumsal ve tarihsel balamlarda geerli olmas gerektii anlaydr. Gvenirlii ykseltmek, aratrmann tekrar edilebilirliini salayabilmek amacyla nicel aratrmalarda aratrma baladktan sonra aratrma srecin-
69
Pozitivist yaklam benimseyerek nicel aratrma yapan aratrmaclar toplumsal olgular ifade eden kavramlar llebilir deikenlere indirger, bu deikenler hakknda saysal lmler yapar, aratrma hipotezlerini snayarak ve bulgularn genelleyerek bu deikenler arasndaki nedensellik ilikilerini ortaya karmaya ve aratrma konusunu oluturan toplumsal olgularla ilgili tahminlerde bulunmaya alrlar.
de, kullanlan tekniklerde, veri toplama aralarnda hibir deiiklik yaplmaz. Baka bir deyile aratrma sreci son derece kat bir ekilde yaplandrlr. Zaten aratrma hipotezle balad iin nicel aratrmalarda aratrmac ne aradn kesin olarak bilir. Aratrma sreci aratrmann banda en ince ayrntsna kadar belirlenir ve veri toplama aamasndan itibaren aratrma probleminde ve veri toplama tekniinde deiiklik yaplmaz. Aratrmacnn aratrmann amac ya da bulgular hakkndaki dnceleri nedeniyle aratrma srecinde deiiklik yapmas sz konusu olamaz. Nicel aratrmalarda aratrmac toplumsal olgular dardan, tarafsz ve nesnel bir ekilde inceler, aratrma konusunun dnda kalmaya aba gsterir. Aratrmacnn rol, standartlatrlm lm aralarn kullanarak saysal olarak ifade edilebilecek verileri toplamak ve bu verileri istatistiksel olarak zmleyerek sonular aklamakla snrldr. Bu nedenle aratrmaya katlan kiilerle etkileime girmez, empati kurmaz, onlar dardan, nesnel aratrmac kimliini koruyarak gzlemler. znelliinden SIRA SZDE aratrma syrlarak konusunu bilimsel yntemin nceden belirlenmi ilkeleri, sreleri ve snrlar iinde nesnel olarak lmek ve aklamakla yetinir. DNELM Nicel aratrmalarda veriler saysal olarak ilenir, istatistiksel yollarla analiz edilir ve istatistiksel terimlerle ifade edilir. Toplumla ilgili nfus younluu, O R U doum oranlar ya da bireylerin gelir dzeyleri gibi bazSveriler kendiliinden saysal niteliktedir. Bunun yannda, z itibariyle saysal olmayan bilgiler de saysal olarak ifade edilebilirler, rnein insanlarn K K A T snmayD kresel la ilgili dnceleri ya da tketim davranlar, ilgili sorulara verdikleri yantlarn saylmasyla saysal olarak ifade edilebilir. Nicel aratrmalarda bulguSIRA SZDE lar deikenler arasndaki istatistiksel olarak anlaml olan ilikilerin varlnn, ynnn ve iddetinin ortaya konmas ve aklanmas yoluyla sunulur. Bu yzden nicel aratrma raporlarnda istatistiksel gstergeler, tablolar, graAMALARIMIZ fikler sklkla kullanlr. Nicel ve nitel aratrma yntemleri hakknda daha ayrntl bilgi elde etmekPiin W. LawK T A rance Neumann TOPLUMSAL ARATIRMA YNTEMLER: NTEL VE NCEL YAKLAIMLAR (2010, stanbul: Yayn Odas) adl kitabndan faydalanabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM Nicel aratrmalarda elde edilen bilgi saysallatrlr, matematiksel olarak ilenir S O R U ve istatistiksel terimlerle ifade edilir. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Nitelik, bir eyin nasl olduunu belirten,EonuZ Y O N TEL V baka eylerden ayran, bireyin, nesne veya yaantnn bir ynn tekilerden ayrt etmeye yarayan zellik,N T E Rya E T vasf N da durumu ifade eden bir kavramdr. Nitel ise nitelik bakmndan, nitelikle ilgili, niteleyici anlamna gelir.
Nitel Aratrma Ynteminin Temel zellikleri
TELEVZYON
Nitel aratrmalar, sosyal olgularn fiziksel olgularn incelendii yntemle deil, kendine zg bir yntemle incelenmesi gerektii anlayn savunan yorumlayc NTE NET yaklama dayanr. Nitel aratrmalar toplumsal olgular paralarnaRayrmadan, btncl olarak kavramaya ve bu olgu ve olaylar gerekletikleri toplumsal ve kltrel balam ierisinde, yaayanlarn gznden derinlemesine bir ekilde anlamaya alan aratrmalardr. Bu aratrmalar, toplumsal olgular arasndaki nedensellik ilikilerini ortaya koymaya alan ve ne, nerede, ne kadar gibi aklamaya ynelik sorulara yant arayan nicel aratrmalarn aksine toplumsal olgulara ilikin derin bir anlaya ulamay amalayan ve neden, nasl gibi anlamaya ynelik sorular soran aratrmalardr. Nitel aratrma yntemi kavram da insanlarn sosyal dnyay nasl anladn, deneyimlediini, yorumladn ve rettiini anlamay amalayan nitel aratrmalarda izlenen tutum ve stratejileri ifade eder (Sandelowski, 2004:893). Nitel aratrmalarn genel zellikle u ekilde sralanmaktadr (Yldrm ve imek 2005:24-32; 50-65; Walliman 2006: 36-52; Bilton 1996:107-109; Neuman 1996:65-73; Miller 2003:192-194):
70
Nitel aratrmalar, toplumsal olgu ve olaylarn iinde meydana geldikleri toplumsal ve kltrel balam ierisinde btncl bir ekilde incelendii, verilerin standartlatrlmam veri toplama aralaryla, saysallatrlmadan topland aratrmalardr.
Nitel aratrmalarn dayand yorumlayc yaklamn toplumsal gereklik anlay, pozitivizminkinden olduka farkldr. Pozitivizme gre toplumsal olgular bireylerin znelliinden bamsz, bireylerin dnda, zerinde ve tesinde, darda var olan ve kefedilmeyi bekleyen olgulardr. Yorumlayc yaklama gre ise toplumsal olgular birey ve gruplarn karlkl etkileimi ile srekli olarak ina edilen, inas srekli devam eden olgulardr. Yorumlayc yaklam insanlarn anlaml toplumsal eylemlerine odaklanr ve toplumsal olgularn, insanlarn anlam dnyasnda, birbirleri ile girdikleri karlkl etkileim srecinde ina edildiini varsayar. Pozitivizmden farkl olarak yorumlayc yaklama gre z ve biim ayn olmayabilir, sosyal bilimlerin amac biimden ziyade ilk bakta grlmese de bireylerin anlam dnyalar tarafndan ina edilen z ortaya koymaktr. Bu nedenle nitel aratrmalarda neden ve nasl sorularna yant aranr. Yorumlayc yaklama gre insanlar fiziksel ve toplumsal olgular birbirlerinden farkl ekillerde deneyimler, tanmlar ve anlamlandrrlar. Bu nedenle toplumsal olgular btn toplumsal ve kltrel balamlarda evrensel olarak geerli olabilecek sabit olgular deildirler. Toplumsal olgular etkileim iindeki toplumsal aktrlerin (bireylerin) amal eylemleri ile yaratlan, deiken, karmak ve belirsiz olgulardr, bu nedenle genellenemez ve tahmin edilemezler. Bu yzden de olgular arasnda sabit nedensellik ilikileri kurulamaz. Bu yzden nitel aratrmalar olgular arasnda nedensellik ilikisi kurmay amalamazlar. Bunun yerine insanlarn bak alarn ve sosyal gereklii nasl ina ettiklerini anlamaya, sosyal olgular derinlemesine ve ayrntl bir ekilde betimlemeye ve sosyal olgu ve olaylar ve bunlar arasndaki karmak ilikileri kendi balam iinde yorumlamaya alrlar. Nitel aratrmalarda aratrma konular nicel aratrmalar gibi toplumsal olgularn llebilir nitelikteki zellikleri deil, toplumsal aktrlerin anlaml toplumsal eylemleridir. Bu nedenle nitel yntemle yrtlen aratrmalar, sosyal aktrlerin alglarn ve bak alarn anlamaya ve sosyal gereklii, bu bak asna gre ve ina edildii sosyal balam iinde, yani ieriden bakarak yorumlamaya alrlar. Yorumlayc yaklama gre btn, paralarn toplamndan ibaret deildir, daha fazlasn ifade eder. Bu yzden nitel aratrmalar toplumsal olgular ve olaylar hakknda bilgi elde etmek iin bu olgu ve olaylar paralarna blerek deil, kendi btnlkleri iinde anlamay amalarlar. Dolaysyla toplumsal olgular ifade eden kavramlar llebilir deikenlere indirgemezler, nk yorumlayc yaklama gre toplumsal olgu ve olaylar arasndaki ilikiler kesin izgilerle davranlara ve llebilir deikenlere indirgenemeyecek kadar karmaktr. Aratrma problemini oluturan deikenler birbirinden ve birbirlerinden kesin snrlarla ayrtrlamayacak kadar iie gemi durumdadrlar, birbirilerinden ayr ayr ele alndklarnda btne dair bir anlay salayamazlar. Bu nedenle nitel aratrmada paralara deil btne; yani deikenlere deil, her biri kendine zg olan olay ya da olgulara odaklanlr ve toplumsal olgular, olaylar ve eylemler tmevarmsal bir yaklamla incelenir. Sosyal gereklik sosyal aktrler tarafndan srekli olarak yeniden ina edildii, ak halinde olduu iin nitel aratrmalar, sonular olduu kadar sreleri de anlamaya odaklanr; nceden belirlenmi bir teori ya da hipotez-
71
le balamazlar. Bu nedenle aratrma sreci nceden ayrntl ekilde belirlenmez, toplanan verilerin gsterdii zelliklere gre aratrma probleminde ya da yntemde deiiklik yaplabilmesini salayacak bir esneklikle tasarlanr, yani aratrma sreci esnektir. rnein nitel aratrmalarda her soru her katlmcya ayn biim ve srayla sorulmak zorunda deildir. Aratrmac, katlmcnn verdii cevaplar nda sorularn ayrntlandrabilir, verilen cevabn nedenlerini renmeye ynelik daha derinlemesine bilgi talep eden yeni sorular sorabilir. Eer aratrma sonular belirli bir eilimi gstermeye yetecek bulgular salyorsa, aratrmac bu bulgulara dayanarak bir hipotez ya da teori gelitirmeye alr (Yldrm ve imek, 2005:59). Yorumlayc yaklama gre toplumsal olgularn, iinde ina edildikleri, ait olduklar toplumsal ve kltrel balam iinde anlalmas gerekir. Bu nedenle nitel aratrmalarda aratrmaclar inceledikleri toplumsal olgu veya olaylarla ilgili kiilerle kendi doal ortamlarnda dorudan yz yze grr, onlarla etkileime girer ve empati kurarlar. Aratrmac, inceledii toplumsal olguyu rneklemdeki kiilerin gznden grmeye alr; bu nedenle baz durumlarda bu kiilerin yaadklar deneyimleri kendisi de yaar ve kazand deneyimleri ve bak asn, verilerin zmlenmesi ve yorumlanmas srecinde de kullanr. Bu adan nitel aratrmalarda aratrmacnn kendisi de bir veri toplama aracdr. Sosyal olgularn iinde var olduklar ortama gre biimlendikleri ve kendi balamlar ierisinde anlalmalar gerektii varsaymna dayand iin nitel aratrmalarda incelenen srece mdahale edilmez, evresel koullar kontrol altnda tutulmaya allmaz; toplumsal olgular kendi doal ortamlarnda ve kendi doal ak iinde incelenir. Toplumsal olgularn duraan ve evrensel olmad, iinde bulunduklar balam erevesinde birbirinden farkl ekilde biimlendikleri varsayld iin nitel aratrmalarda elde edilen bulgular baka ortamlara genellenmezler. Genelleme amac tamad iin nitel aratrmalarda nicel aratrmalara oranla daha kk rneklem gruplaryla allr. Toplumsal olay ve olgularn deneyimlenmesindeki eitlilii ve farkllklar ortaya koymaya alt iin, sadece evreni temsil eden, genellenebilecek gruplar zerinde deil, genel eilimin dnda bulunan gruplar zerinde de allr. Yorumlayc yaklama gre toplumsal olgular srekli olarak deimekte olduu ve belirli davranlara indirgenemeyecek kadar karmak olduu iin bu olgu ve olaylar nceden belirlenmi standart bir lm aracyla kesin bir ekilde llemezler. Toplumsal olgular arasnda da sabit ve evrensel ilikiler sz konusu olamayaca varsayld iin ayn konuda yaplacak benzer nitel aratrmalarn birbirilerinin bulgularn tekrarlamalar beklenmez. Hem bu nedenle standartlam lm aralar kullanlmasna gerek yoktur, hem de standartlam lm aralar, yani herkese ayn ekilde ayn sorularn sorulduu aralar nitel aratrmann mantna aykrdr. Bu yzden nitel aratrmalarda gvenirlik, nicel aratrmalarda olduu kadar nemli deildir. Nicel aratrmalarda aratrma bulgularnn doruluu gvenirlik katsays ile llrken nitel aratrmalarda yaplan yorum ya da gelitirilen teori, allan kiilere anlaml geliyorsa ve dier kiilerin de onlarn gerekliine girmesini ya da onlar derin bir ekilde anlamasn salayabiliyorsa doru kabul edilir. nemli olan aratrmann tekrarlanabilmesini salayacak ekilde
Nitel aratrmann dayand yorumlayc yaklam ierisinde birey terimi yerine sosyal aktr ya da zne terimi tercih edilir. Sosyal eylemde bulunan, bilinleri ve dier insan ve gruplarla kurduklar etkileim araclyla sosyal dnyay ina eden ve deitiren birey ya da gruplar sosyal aktrler olarak adlandrlr.
SIRA 72 SZDE
Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri SIRA SZDE
DNELM S O R U
standart olmas deil, aratrma konusunun en detayl ekilde anlalmasn DNELM ve betimlenebilmesini salamaktr. Bununla birlikte, nicel aratrmalardaki gvenirlik gibi, nitel aratrmalarda da gven duyulabilirlik (trustworthiness) S O aranr. kriterleri R U Gven duyulabilirliin kriterleri hakknda ayrntl bilgiyi kitabnzn 5. nitesinde, Nitel DKKAT aratrmalarda gvenirlik ve geerlik bal altnda bulabilirsiniz. Nitel aratrmalarda aratrmacnn kendisi veri toplama aracdr, elde etmek istedii bilgiler, aratrmacyla rneklemdeki bireyler arasndaki etkileim sreci iinde toplanr. Aratrmac ve katlmc arasndaki bu etkileAMALARIMIZ im, nicel aratrmalarda olduundan daha yakn ve kiiseldir. Nitel aratrmalarda arlkl olarak ak ulu sorular sorulur. Sorular ak ulu olduu iin K T A P katlmclar detayl, zenli, uzun cevaplar verebilirler. Aratrmaclar, katlmcnn verdii cevaplara gre sorularn eitlendirip ayrntlandrabilir, verilen cevaplara ynelik yeni sorular sorabilirler. Dolaysyla her katlmcya V Z Y Oolarak ayn sorular ayn srayla sorulmayabilir. Bu da standart T E L E tam N bir lm aracnn sz konusu olmad anlamna gelmektedir. Bununla birlikte, aratrmacnn znel olmas ya da katlmclarla etkileime girmesi, tarafl ve nyargl olaca anlamna gelmez. Nitel aratrmalarda da aratrNTERNET maclar verilerini nyargsz ve tarafsz bir ekilde toplamaya alrlar, ancak bu yaklama gre toplumsal gereklik insanlarn etkileimi sonucunda meydana geldii iin pozitivist yaklamda savunulduu ekliyle saf bir nesnellik tam anlamyla sz konusu olamaz. Bununla birlikte nitel aratrmalarda da aratrmaclar aratrma konusunu geree uygun ekilde yansttklarn, bulgularn kendi kiisel zelliklerinden, tercihlerinden ya da eilimlerinden deil, gzlemlenen durumdan kaynaklandn gstermekle ykmldrler. Nitel aratrmalarda elde edilen veriler analiz edilirken istatistiksel yollar kullanlabilir ancak nicel aratrmalarda olduu kadar ileri istatistiksel ilemler yaplmaz. Nitel aratrmalarda rneklem btnnn genel zelliklerini ortaya koymak ya da daha derinlemesine zmleme yapmadan nce resmin btn grmek amacyla aritmetik ortalama, yzde, apraz tablo gibi baz betimsel istatistikler kullanlabilir. Ancak nitel aratrmalarda elde edilen bulgular saylara indirgenmez ve saysal gstergelerle ifade edilmez. Bulgular aktarlrken ve yorumlanrken aratrma konusuyla ilgili elde edilmi veriler mmkn olduu kadar geni bir ekilde okuyucuya aktarlr. Aratrma raporu yazlrken okuyucunun aratrma problemini katlmclarn gznden, ieriden grebilmesi ve anlayabilmesi amaland iin raporlarda aratrma srecinin btn aamalar ve gzlem ve grmelerin dkm ayrntl bir ekilde aktarlr. Bu zellikleri zetleyecek olursak nitel aratrmalar aratrmaclarn aratrma problemi ve veri toplama konusunda esnek olduklar, katlmclarla etkileime girerek veri topladklar, toplumsal olgular ve sosyal aktrlerin anlaml eylemlerini kendi doal balamlar iinde ve yaayanlarn kendi bak alarndan inceleyen, inceledikleri konu hakknda ayrntl ve derin bir anlaya ulamaya alan aratrmalardr.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Nitel aratrmalar, ele alnan olgunun karmakln ve NTERNE btnlnTgsterme, sosyal aktrlerin eylemlerinin arkasndaki nedenleri anlama ve yorumlama amacn tar.
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT
3. nite - Nicel ve Nitel Aratrmalarda KullanlanO Aratrma Teknikleri S R U
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U 73 SIRA SZDE DKKAT SIRA SZDE AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DKKAT
Nicel ve nitel aratrmalar amalar asndan ne ekilde farkllamaktadrlar? SIRA SZDE AMALARIMIZ
SIRA SZDE DNELM Nitel aratrma yntemleri hakknda daha ayrntl bilgi elde etmek iin AliAYldrm ve HaK T P
SIRA SZDE DNELM K T A P AMALARIMIZ S O R U TELEVZYON K D KTK A T P A SIRA R N E T N T E SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
san imekin SOSYAL BLMLERDE NTEL ARATIRMA YNTEMLER (2005, Ankara: SeAMALARIMIZ S O R U kin) adl kitabndan faydalanabilirsiniz.
TELEVZYON
Nitel aratrma yntemleri hakknda daha ayrntl bilgi elde etmek K D K KAA TP Kmbetoiin T Belks lunun SOSYOLOJDE VE ANTROPOLOJDE NTELKSEL YNTEM VE ARATIRMA (2005, stanbul: Balam) adl kitabndan faydalanabilirsiniz.
Nicel ve Nitel Aratrma Yntemlerinin Karlatrlmas

Nicel yntemin de nitel yntemin de kendine zg gl ve zayf ynleri vardr. AMALARIMIZ Nicel yntemin en gl ynleri u ekilde sralanabilir: NTERNET Toplumun btnnde grlen zelliklerin, toplumda bir btn olarak var K T A olan yap ve desenlerin incelenmesinde nicel yntem gldr,Pnk aratrma evreni dzeyinde genellenebilir nitelikte veriler salar. Nicel aratrmalarn tekrar edilebilir nitelikte olmas, bulgularn baka araELEVZ trmaclar tarafndan tekrarlanp onaylanmasna olanakTsalar. Y O N Veriler standartlatrlm lm aralar ile topland iin nesnellii salamak nispeten mmkndr. Nitel aratrmalara oranla veri toplama ve veri analizi sreleri E T daha ksa sNTERN rede tamamlanabilir. Nicel yntemin eletirilen ynleri yle zetlenebilir: nsan davrann, bu davran oluturan sosyal ve kltrel balamdan soyutlamas, davranlarn anlamn kavramay mmkn klacak zengin veriler salayamamas, Neredeyse her konuyu lme ve saysallatrma eilimi nedeniyle insan yaamn saylara ve soyut formllere indirgemesi, bunun sonucunda elde ettii bilgilerin gerek hayatla ilgisinin kopmasna neden olmas, Teori ve hipotezde yer verilmemi olan deikenlerin etkisini gz ard etmesi, Bireylerin dnda var olan yaplara fazla odaklanarak sosyal olgularda bireylerin etkileimi sonucunda meydana gelen deiimleri grememesi, Saysal verilerin istatistiksel zmlemesinin sonularn ynlendirilmesine, yanl ya da eksik yorumlamaya izin vermesi, lm arac standart olsa bile, konu seiminde ve bulgularn yorumlanmasnda aratrmacnn deer yarglarndan arnmas ve tamamen nesnel olmas mmkn olmad halde nesnellii bir art olarak grmesi. Nitel yntemin en gl ynleri u ekilde sralanabilir: nsan davrannn ve sosyal yaamdaki deiim srecinin kendi balam iinde ve btncl olarak anlalmasn salayacak zengin ve detayl veriler sunar. nsanlarn aratrma konusunu oluturan durumu nasl deneyimlediklerini btn karmakl ile metne dkebilir.
N T E SZDE SIRA R N E T TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
74
Nicel aratrmalar toplumsal olgular arasndaki nedensellik ilikilerini ortaya koymaya alan ve ne, nerede, ne kadar gibi aklamaya ynelik sorulara yant arayan aratrmalardr. Nitel aratrmalar ise bireylerin anlaml toplumsal eylemlerine odaklanan, toplumsal olgulara ilikin derin bir anlaya ulamay amalayan ve neden, nasl gibi anlamaya ynelik sorular soran aratrmalardr.
nsanlarn karmak veya elikili dnce ve tutumlarn incelemek ya da aratrma konusu zerindeki etkisi ilk anda dorudan grlemeyen toplumsal, ekonomik ve kltrel faktrlerin etkilerini fark etmek asndan nitel yntem avantajldr. Nitel ynteme getirilen balca eletiriler unlardr: Fazla znel ve greceli olmas nedeniyle sonularn aratrmay yrten aratrmacya bal olarak deiebilmesi, Sosyal olay ve olgular aklamada sosyal aktrlerin dnsel srelerine arlk vererek resmin daha geni hlini, yani sosyal olgular etkileyen ama sosyal aktrlerin bilgileri dnda ileyen sreleri gz ard etmesi, Veri toplama ve zmleme srelerinin ok fazla emek ve zaman gerektirmesi, Elde edilen verilerin aratrma evrenine genellenememesi, sadece aratrmann rneklemi iin geerli olmas. Baz sosyal bilimciler, iki yntemin de tek bana btnyle geerli ve tamamen gvenilir veriler salayamayacan ama her ikisinin de toplumsal yaam aydnlatan ynlerinin olduunu belirtmekte, bu nedenle en faydal olann iki yntemin de avantajlarndan yararlanmak olduunu ileri srmektedirler (Haralambos vd., 1995: 856). Bir aratrmada nicel yntemin mi nitel yntemin mi kullanlmas gerektii, daha nce de belirtildii gibi, temel olarak aratrmann amacna baldr. Bununla birlikte aratrmann kaynaklar, olanaklar ve zaman snrll da yntem seiminde etkilidir. Aratrmac, her iki aratrma ynteminin gl ve zayf ynlerinin farknda olarak aratrma problemini, yani aratrmann cevaplamaya alt soruyu cevaplamaya en uygun yntemi semeli ve aratrmasn setii yntem erevesinde tutarl bir ekilde tamamlamaldr. Nicel ve nitel aratrmalarda kullanlan aratrma tekniklerine gemeden nce nicel ve nitel aratrmalarn temel zelliklerini bir tabloda karlatrarak zetlemek faydal olacaktr.
Tablo 3.1 Nicel ve nitel aratrmalarn temel zellikler asndan karlatrlmas NCEL ARATIRMA Dayand yaklam Pozitivist Toplumsal olgular bireylerin dnda, kendi bana bir gereklii olan, evrensel, sabit, genel geer olgulardr. Toplumsal olgular arasndaki nedensel ilikileri aklamak, genellemek ve tahmin etmek. Tmdengelim. Btn hakknda sahip olunan bilgiden yola klarak btn paralara ayrlr ve paralar incelenir. Paralar hakkndaki gzlemler, btn hakkndaki genel prensiplere dayanlarak aklanr. Kapal ulu sorular Yaplandrlm gzlem, yaplandrlm grme, anket, deney, yar-deney NTEL ARATIRMA Yorumlayc Toplumsal olgular bireylerin anlam dnyas tarafndan yaratlan, etkileim ile oluan, srekli olarak deien, toplumsal ve kltrel balama gre farkllk gsteren karmak olgulardr. Toplumsal olgular, yaayan insanlarn gznden grerek anlamak, detayl bir ekilde betimlemek ve yorumlamak. Tmevarm. Paralar incelenerek btn hakknda bilgi sahibi olmaya allr. Paralar hakkndaki gzlemlere dayanlarak btn hakknda genel prensipler ortaya konmaya allr. Ak ulu sorular Derinlemesine grme, odak grup grmesi, yaplandrlmam gzlem, yar yaplandrlm gzlem, rnek olay incelemesi, dokman incelemesi, yaam yks grmesi, szl tarih
Toplumsal olgular kavrama biimi
Amac
Akl yrtme biimi
Sorulan soru biimi
Veri toplama aralar
75
rneklem zellikleri
Aratrma evrenini temsil edecek nitelikte ve genellemeye yetecek derecede byk rneklemler Saysal veriler statistiksel analizler
Aratrma konusunu anlamaya uygun nitelikte olan, genelleme amac tamad iin aratrma evrenini temsil etmesi beklenmeyen nispeten kk rneklemler Szel-metinsel veriler Metin zmlemeleri, tematik analiz, ideal tip oluturma, analitik karlatrma Esnektir. Aratrmac elde ettii verilerin nda aratrma probleminde deiiklik yapabilir. Veri toplanrken alnan cevaplara gre sonraki sorular deiebilir ve/veya artrlabilir. Katlmclara sorulan sorular ve sorularn sralamas deiebilir. Gven duyulabilirlik Empatik, kiisel, enformel Bulgular, elde edilen verilerden detayl ve uzun alntlar kullanlarak nispeten kiisel bir dille sunulur. nsan davranlarn ve deneyimlerini meydana geldikleri balam iinde ve btn karmaklyla metne dkebilmesi, bireylerin ve gruplarn toplumsal olgular zerindeki etkilerini grmeyi mmkn klmas Toplumsal aktrlerin anlaml eylemlerine odaklanarak onlarn bilgileri dndaki yapsal sreleri gz ard etmesi, fazla znel olmas, bulgularn genellenememesi, veri toplama ve veri analizi srelerinin ok fazla zaman ve emek gerektirmesi.
Elde edilen veri biimi Verilerin zmlenme biimi
Aratrma srecinin esneklik dzeyi
Esnek deildir. Veri toplama aamasndan itibaren aratrma problemi deitirilmez, veri toplanrken alnan cevaplar sorulacak sorular etkilemez. Her katlmcya tam olarak ayn srayla ayn sorular sorulur. Gvenirlik Nesnel Bulgular, deikenler arasndaki istatistiksel ilikileri gsteren tablolar ve grafikler yardmyla saysal olarak, objektif ve resmi bir dille sunulur. Aratrma evrenine genellenebilecek nitelikte bulgular sunmas, toplum genelinde btn olarak var olan yaplar ve desenleri grmeyi mmkn klmas Toplumsal olgular ve insan davrann iinde meydana geldikleri toplumsal ve kltrel balamdan soyutlayarak saylara indirgemesi, yaplara fazla odaklanarak bireylerin etkileiminin toplumsal olgular ve yaplar zerindeki etkisini grememesi.
Aratrmann deerlendirilme lt Aratrmac ile katlmclar arasndaki iliki Aratrma raporunun yazm
En gl ynleri
En zayf ynleri
ARATIRMA TEKNKLER
Aratrma teknikleri, aratrma konusunu oluturan olguya dair veri toplamak iin kullanlan aralardr. Nicel ve nitel aratrmalarda ihtiya duyulan verilerin biimi ve nitelii birbirinden farkl olduu ve bu veriler farkl ekillerde zmlendii iin bu aratrmalarda kullanlan aratrma teknikleri de farkldr. Aratrmaclar nicel aratrmalarda nitel aratrma tekniklerinden, nitel aratrmalarda da nicel aratrma tekniklerinden faydalanabilirler. Ancak nicel aratrmalarn temel verileri nicel aratrma teknikleriyle, nitel aratrmalarn temel verileri de nitel aratrma teknikleriyle toplanr. Aratrmaclar, aratrma probleminde sorulan sorular yantlamak iin birincil ya da ikinSIRA SZDE cil verilerden yararlanabilirler. Birincil ve ikincil veri ne anlama gelmektedir? Aratrnz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
76
Verileri toplamak iin kullanlan aralar, dier bir deyile veri toplama teknikleri, nicel ve nitel aratrmalarda birbirinden farkllk gsterir.
Sosyal bilimlerde veri toplama aralarnn teknik olarak adlandrlmas ile ilgili sregiden bir tartma sz konusudur. Nicel ve nitel aratrmalarda kullanlan tekniklerin neler olduuna gemeden nce bu tartmaya ksaca deinelim. Veri toplamak iin kullanan aralar, pozitivist ve yorumlayc yaklamlar tarafndan farkl ekilde alglanr ve kullanlr. Pozitivist yaklam, doa bilimlerinde kullanlan yntemi benimsedii iin, veri toplarken kullanlan aralarn (geerli olmalar artyla) verilerin zelliklerini deitirmedii varsaylr. rnein bir biyoloun bakterileri incelerken kulland ara olan mikroskop, bakterinin fiziksel gerekliini, yapsn, grntsn, bakteriye ilikin bilgileri deitiremez. Ayn ekilde, sosyal bilimlerde de sosyal gereklie ilikin bilginin elde edilmesi iin kullanlan aralarn, sosyal gereklii deitiremeyecei varsaylr. Nicel aratrmalarda sosyal bilimcilerin veri toplama srecinde kulland soru kad, gzlem izelgesi, grme ynergesi gibi aralar teknik olarak adlandrlr. Dier taraftan yorumlayc yaklama gre, sosyal gereklik dardan baklarak nesnel olarak anlalamayaca, ancak kendi balam iinden bakld takdirde anlalabilecei iin, veri toplama yolu, incelenen olguyla ilikili kiileri kendi sosyal ortamlar iinde ve bu ortama katlarak gzlemlemek ve onlarla etkileime girmektir. Yani, veri toplama arac, aratrmacnn kendisidir. Bu nedenle de rnein nicel aratrmalarda bir teknik olarak ele alnan grme ya da gzlem, nitel aratrmada bir yntem halini alr. nk grmenin ya da gzlemin kendisi, incelenen olay, olgu veya davrann bunu yaayanlarn gznden anlalmaya allmasdr. Baka bir deyile grme ya da gzlem, bir teknik olmakla snrl kalmamakta, yntemsel bir duruu da ifade etmektedir. Bu nedenle nicel aratrmalarda teknik olarak kullanlan grme, gzlem gibi aralar, nitel aratrmalarla ilgili literatrde sklkla yntem olarak (Yldrm ve imek 2005) snflandrlmaktadr.
Nicel Aratrmalarda Kullanlan Aratrma Teknikleri

Genel olarak nicel ve nitel aratrmalarda kullanlan aratrma tekniklerinin birbirinden farkl olduunu belirtmitik. Nicel aratrmalarda kullanlan aratrma teknikleri standartlatrlm veri toplama aralarnn kullanld, standart veriler toplamaya ve aratrmacnn aratrma srecinin dnda kalmasna uygun tekniklerdir. Nicel aratrmalarda kullanlan aratrma teknikleri deney, yar deney, yaplandrlm (denetimli) gzlem, anket ve yaplandrlm grme olarak sralanabilir. Zaman zaman tarama olarak da adlandrlan survey de nicel aratrmalarda sklkla kullanlan bir aratrma desenidir.
Deney
Deikenler arasndaki ilikilerin nceden belirlenen hipotezlerin snanmas amacyla kontroll bir ortamda incelenmesine deney ad verilir. Deney, denek belirli bir bamsz deikene tabi tutulduunda belirli bir olgunun ortaya ktn ve denek bu bamsz deikene tabi tutulmad takdirde bu olgunun ortaya kmadn gstermelidir. Bylece neden sonu ilikisi ortaya konmu olur. Deneyde etkisi incelenecek olan deikene bamsz deiken denir. Baml deiken, bamsz deikene tepki olarak deitii gzlenen, neden-sonu ilikisinde sonu olan deikendir. Bamsz deiken ise baml deikeni etkileyen neden-sonu ilikisinde neden durumundaki deikendir. rnein eitim dzeyi-
77
nin gelir zerindeki etkisini incelediimiz bir almada eitim dzeyi bamsz deiken, gelir dzeyi baml deikendir nk gelir, eitim dzeyine bal olarak deimektedir. Deney yapmak iin aratrmac nce iki grup oluturur. Aratrmac, bu gruplara girecek denekleri tesadfi olarak seer ve gruplar btn zellikleri asndan birbirine denk olacak ekilde oluturur. Daha sonra bu gruplardan birinde yer alan denekleri bamsz deikene tabi tutar. Bamsz deikene tabi tutulacak olan grup deney grubu olarak adlandrlr. Dier grup ise bamsz deikene tabi tutulmaz, bu gruba hi mdahale edilmez. Bamsz deikene tabi tutulmayan bu grup ise kontrol grubu olarak adlandrlr. Deney grubu bamsz deikene tabi tutulduktan sonra deney grubu ile kontrol grubu karlatrlr ve deney grubunun davranlarnda meydana gelen farkllklar incelenerek bamsz deikenin neden olduu sonular ortaya konmaya allr. Aratrmaclar baml deikeni ilk olarak herhangi bir mdahalede bulunmadan, bamsz deikenin etkisine maruz brakmadan nce lerler; buna ntest ad verilir. Baml deikene mdahale edildikten sonra yaplan lme ise sontest ad verilir. Aratrmac, deney ve kontrol gruplarn oluturduktan sonra deneklere talimatlarn verir. Baml deikene mdahale etmeden nce n test ile baml deikenin zelliklerini ler, sonra deney grubuna mdahale eder ve daha sonra son test ile baml deikenin zelliklerini yeniden ler. Bamsz deiken deneklerin davranlar, tutumlar, inanlar veya fiziksel tepkileri olabilir (Neuman, 2010:367). ntest ve sontest sonular her iki grup iin de karlatrlr. Bylece ntest ve sontest arasnda gzlemlenen farklln, bamsz deikenin yaratt farkllk olduu kabul edilir. Bu farklla baka koullarn neden olmamasn salamak son derece nemlidir ve bu nedenle deney yapan aratrmaclar hem d koullar kontrol etmek hem de deney ve kontrol gruplarna ayn zelliklere sahip denekleri atamak iin aba gsterirler.
RNEK: Diyelim ki bir aratrmac kaynaklarn eitsiz dalmnn grup dayanmas zerindeki etkisini bir deney yoluyla incelemek istiyor. nce benzer zelliklere sahip bireylerden bir kontrol grubu ve bir deney grubu oluturacaktr. Bireylerin kontrol grubuna m deney grubuna m gireceini tamamen tesadfi yollarla, rnein kura ekerek belirleyecektir. Her iki gruptaki bireylerin laboratuvarda belirli bir sre birlikte yaamalarn, eitli etkinliklerde bulunmalarn, bylece aralarnda grup normlar olumasn salayacaktr. Bu sre iinde her iki grupta yer alan bireylere ihtiya duyduklar kaynaklar (yiyecek, iecek vs) eit bir ekilde datacaktr. Daha sonra ntest yapacaktr. ntest yapmak iin her iki grubun grup dayanmasn len bir anket uygulayabilir ya da gzlem yapabilir. Ardndan kontrol grubuna hi mdahale etmeden deney grubundaki deneklere salad kaynaklar eitsiz bir ekilde datmaya balayacaktr. Bir sre boyunca deney grubundaki bireylere kaynaklar eitsiz bir ekilde dattktan sonra sontest yapacak, her iki gruptaki grup dayanmasn yeniden lecektir. Son olarak kontrol grubunun ve deney grubunun ntest ve sontest sonularn karlatracaktr. Bu durumda grup dayanmasnda meydana gelen deiikliin nedeninin kaynaklarn eitsiz dalm olduu kabul edilecektir. Denekte meydana gelen deiikliin baml deikenden kaynaklandndan emin olmak iin deney kontroll bir ortamda yrtlr, yani d faktrler kontrol altnda tutulur. Dier bir deyile deney srecinde bamsz deiken dndaki etkilerin her
78
iki grupta da ayn dzeyde olmas salanr. Yukardaki rnek zerinden gidecek olursak, gruplardan birinin aratrmacnn salad kaynaklar dnda herhangi bir kaynaa eriimi varsa deney sonunda iki grubun davranlarnda grlen farkllk bamsz deikenden kaynaklanmyor olabilir. Benzer ekilde gruplarn birbirine denk olmamas da deney sonularn etkileyebilir. rnein deney grubunda yer alan bireylerin ya ortalamas kontrol grubunda yer alanlarnkinden ok daha yksekse grup dayanmasnda ortaya kan farkllklar yatan da kaynaklanyor olabilir; bu yzden her iki grupta yer alan bireylerin ayn zelliklere sahip olmas salanmaldr.
Deneyde, zellikleri birbirine denk olan iki gruptan biri bamsz deikene tabi tutulmaz (kontrol grubu), dier grup ise bamsz deikene tabi tutulur (deney grubu) ve sonular karlatrlarak neden sonu ilikisi ortaya konmaya allr.
Deneyin en gl yn, neden sonu ilikilerinin varln ve ynn ortaya karmas ve d etkileri kontrol atnda tutmasdr. Deneyin birka zayf ynnden bahsedilebilir. lk olarak, d koullar kontrol altnda tutulduu iin sonularn genellenmesi olduka zordur. Ayrca deney koullar nedeniyle denekler doal davranmayabilirler. Bir deneyde yer aldn bilmek ya da izlendiinin farknda olmak deneklerin normalde gsterecekleri davranlardan daha farkl davranlar gstermelerine neden olabilir. Ayrca insanlarn dnce ve davranlarn etkileyen sosyal kurumlarn laboratuvar ortamnda yeniden yaratlmas mmkn deildir, bu da sosyal bilimlerde deney tekniinin zayflklarndan biridir.
Yar-Deney
Deneylerin laboratuvar ortamnda yaplmad, d faktrlerin tamamen kontrol edilmedii ama hipotez snamay amalayan, geerlii deerlendirilen ve genelleme amac tayan almalar yar deney (quasi-experimentation) ya da yar deneysel almalar olarak adlandrlmaktadr. Deneylerde sz konusu olan koullarn tamam salanmasa da yar-deneylerde de deikenler arasndaki neden sonu ilikileri ortaya konmaya allr. Yar deneylere rnek olarak kontrol grubunun oluturulmad deneyler, ikiden fazla grubun yer ald deneyler, yarda kesilen zaman serisi almalar, ntestin yaplmad deneyler, tek vaka zerinde yaplan deneyler, rastlantsal olmayan gruplar gibi eitli teknikler gsterilebilir (Shadish ve Clark, 2004:898-9, Neuman, 2010:371). Bunlarn ilerinde en sklkla kullanlan kontrol grubunun oluturulmad yar deneysel almalardr. Bu tip almalarda deneyde olduu gibi kontroll bir ortamda kontrol grubu oluturulmaz. Bunun yerine laboratuvar ortam dnda deney grubuna benzer zellikler gsteren bir grup bulunur ve karlatrma bu grupla deney grubu arasnda yaplr (Robson, 2000: 46-47). Yar deneyler, deney koullarn salamann zor olduu durumlarda kullanlan ve aratrmaclarn bamsz deiken zerinde deneye oranla daha az kontrole sahip olduu almalardr (Neuman, 2010:371).
Aratrmacnn gzlemini standartlatrlm veri toplama aracnda (gzlem izelgesi) belirtilmi olan kural ve prosedrlere gre ve bunlarla snrlandrlm bir ekilde yapt gzlem trne yaplandrlm gzlem ad verilir. Yaplandrlm gzlem denetimli gzlem ya da sistematik gzlem olarak da adlandrlr.
Yaplandrlm (Denetimli, Sistematik) Gzlem

Genel olarak gzlem, gndelik hayata meydana gelen toplumsal eylemlerin dorudan izlenmesi olarak tanmlanabilir. Gzlem, yaplandrlm ve yaplandrlmam gzlem olarak ikiye ayrlr. Yaplandrlm gzlem teknii nicel aratrmalarda, yaplandrlmam gzlem teknii ise nitel aratrmalarda kullanlr. Sistematik gzlem ya da denetimli gzlem olarak da adlandrlan yaplandrlm gzlem, aratrmacnn belirlenmi bir takm kural ve prosedrler erevesinde katlmclarla etkileime girmeden veri toplad gzlem tekniidir. Bu teknikle,
79
grmeler veya anketlerle elde etmenin mmkn olmad veriler elde edilmeye allr. rnein bir evde tercme yaparak alan bir kadn ile grme yapan bir aratrmac bir ok konuyu soru olarak sorabilir ama ocuklarnn gn iinde kadndan ka kere yardm istedikleri ya da kadnn ev ilerini takip etmek iin zerinde alt tercmeye ka kere ara vermesi gerektii soru sorarak deil, gzlem yaparak elde edilebilecek trde bir bilgidir. Bu gzlem tekniinin yaplandrlm olarak adlandrlmasnn nedeni, gzlem srasnda bir gzlem izelgesinin kullanlmasdr. Gzlem izelgesinde neyin gzlemlenecei, gzlemde nelere dikkat edilmesi gerektii ve gzlemin nasl kaydedilmesi gerektii ak bir ekilde belirtilmitir. Gzlem izelgesinde gzlemlenmesi gereken olguya ilikin deiken kategorileri yer alr, gzlemci de gzlem yaparken bu izelgeyi iaretler ve gzlemini izelgedeki snrlarn iinde kalarak yapar. Gzlem izelgesindeki kategorilerin kesin ve net olarak belirtilmesinin nedeni hem standartlatrlm verilere ulamak hem de farkl gzlemcilerin gzlemledikleri davran, tutum ya da durumlar fark ekilde ifade etmelerini engellemektir. Gzlem izelgelerinde genellikle gzlemlenen davranlarn sresi, skl, yeri ve sralamas belirtilir. Gzlemci, belirli bir birey tarafndan bir davrana ayrlan zaman izelgenin sre ksmna, bu davrann birey tarafndan tekrarlanma skln izelgenin sklk ksmna, gzlem seansnda davrann meydana geldii yeri izelgedeki yer ksmna, bu davrantan nceki ve sonraki davranlarn neler olduunu da izelgedeki sralama ksmna iaretler. Gzlem izelgesindeki kategoriler bunlarla snrl deildir, aratrmann amac dorultusunda neyin gzlemlenmesi isteniyorsa izelgede kategoriler olarak belirtilir. Bylece bilgi toplama yolu denetim altnda tutulmu, aratrmacnn znelliinin gzlem kaytlarn etkilemesi mmkn olduunca engellenmi olur. Dier bir deyile yaplandrlm gzlemde aratrmac inceledii grubu, kulland gzlem izelgesinin gsterdii dorultuda ve nesnel bir ekilde dardan gzlemler (Sencer ve Sencer 1978:121-122). Nicel aratrmalarda verilerin standart bir ekilde toplanmas, aratrmann gvenirlii asndan byk nem tar. Bu nedenle yaplandrlm gzlemde her gzlemcinin gzlem izelgesini ayn ekilde kullanmasn salamak son derece nemlidir. Btn gzlemcilerin gzlemlerinin birbirleriyle tutarl olmas gerekir, ayn durumu gzlemleyen farkl gzlemcilerin bu durumu birbirlerinden farkl ekilde kaydetmesinin nne geilmeye allr. Gzlemcilerin kaytlarnn birbirileri ile ne derece tutarl olduu gzlemciler aras uyum kavram ile ifade edilir. Gzlemciler aras uyumun derecesini saptamak iin Kk/Byk Endeksi (S/L) ve Oran Uyum Endeksi (PAI) kullanlr. Kk/byk endeksi, ayn anda ayn gzlemi yapan iki gzlemcinin izelgelerindeki sklk veya sre ksmlarnda kaydedilmi en dk deerin en yksek deere blnmesiyle hesaplanr ve sonu 0 ve 1 arasnda deien bir deer alr. Ancak kk /byk endeksi sadece davranlarn meydana geli skl ya da sresi hakkndaki uyumu gsterir, daha kesin bir uyumun olup olmad ise Oran Uyum Endeksi ile llr. Oran Uyum Endeksi, ayn anda ayn gzlemi yapan iki farkl gzlemcinin kaydettikleri btn gzlem kaytlarnn karlatrlmas ile hesaplanr ve sonu 0 ve 1 arasnda deien bir deer alr. Sonu bire ne kadar yaknsa gzlemciler birbirleriyle o derece uyum iindedirler. Gzlemcilerin uyumlu olduu sonucuna varmak iin bu endekste en az 0,7 veya 0,8 deerine ulamak gerekir (Croll, 2004:1097).
80
Anket
Sosyal bilimlerde en sklkla kullanlan veri toplama tekniklerinden biri olan anket, ksa srede geni bir rneklemden yzeysel veriler elde etmek iin kullanlan, nceden hazrlanm sorularn katlmclara postayla ya da internet zerinden gnderilmesi veya telefonla ya da yzyze sorulmasn ieren bir veri toplama tekniidir. Anketlerde sorulacak sorularn ve cevap kategorilerinin yazl olduu forma anket formu ya da soru kad denir.
ekil 3.1 Sosyolojik aratrmalarda lm arac hazrlanrken kullanlan soru trleri Kaynak: Gke (1992), sf.106dan yararlanlarak hazrlanmtr.
eriklerine Gre Soru Trleri Amalarna Gre Soru Trleri
Olgusal sorular
Davran sorular
Tutum ve gr sorular
Bilgi sorular
Elleme sorular
Sondaj sorular
Snama sorular
Biimlerine Gre Soru Trleri
Kapal ulu sorular
Ak ulu sorular
Anket formlarnda yer alan soru tipleri amalarna, ieriklerine ve biimlerine gre snflandrlabilir. eriklerine gre sorular olgusal sorular, davran sorular, tutum ve gr sorular ve bilgi sorular olarak drde ayrlrlar (Gke, 1992:106). Olgusal sorular ya, cinsiyet, medeni hal, gelir gibi bireylerin kiisel ve sosyal zelliklerini renmeye ynelik sorulardr. Davran sorular bireylerin hangi davranlar, hangi sklkta ve ne ekilde gsterdiklerini renmeye ynelik sorulardr. Tutum ve gr sorular bireylerin belirli konulardaki dncelerini, tutumlarn, inanlarn ve niyetlerini renmeye ynelik sorulardr. Bilgi sorular ise bireylerin belirli konularda ne dzeyde bilgiye sahip olduunu renmeye ynelik sorulardr. Amalar asndan sorular eleme sorular, sondaj sorular ve snama (kontrol) sorular olmak zere e ayrlrlar (Gke, 1992:107). Eleme sorular katlmcnn grmeye devam etmek iin gerekli niteliklere sahip olup olmadnn renilmeye alld sorulardr. rnein sadece ocuk sahibi olan insanlara uygulanacak bir ankette ilk soru olarak ocuk sahibi olup olmad sorulabilir, kii ocuk sahibi deilse elenir ve dier sorulara geilmez. Ya da eleme sorusu cretli bir ite alyor musunuz? olabilir. Sonraki soru Bu ii hangi yolla buldunuz? ise, cretli ite almayanlar elenecek, i bulma yoluyla ilgili olan soru onlara sorulmayacak, bir sonraki soruya geilecektir. Sondaj sorular, belirsiz bir yantn netletirilmesi, eksik bir yantn tamamlanmas veya konuyla ilgili bir yant elde etmek iin (Neuman 2010:444) sorulan, kiinin davranlarnn veya tutumlarnn arkasndaki nedenleri ortaya karmaya alan sorulardr. Aratrmac cevabn detaylandrlmasn istediinde sondaj sorular kullanabilir. rnein Bu cevab biraz aklayabilir misiniz? , Neden byle dndnz aklayabilir misiniz? , Bu
81
konuda baka neler syleyebilirsiniz? gibi sorular sondaj sorulardr. Snama (kontrol) sorular ise daha nce verilen bir cevabn doru olup olmadn renmeye ynelik sorulardr. zellikle hassas konulardaki sorular ya da katlmclarn yanl cevap verme eiliminde olaca dnlen sorular sorulduktan birka soru sonra ayn bilgi, baka bir soru ile yeniden sorulur; bu iki soruya verilen cevaplarn tutarll incelenerek katlmcnn verdii cevabn doruluu hakknda bir yargya varlr. Biim asndan ise sorular kapal ulu ve ak ulu sorular olmak zere ikiye ayrlr. Kapal ulu sorular, katlmcya alternatif cevaplarn sunulduu ve ilerinden birini semesinin istendii sorulardr. Ak ulu sorular ise sadece soru cmlesinden oluur. Anket formlar tamamen kapal ya da ak ulu sorulardan oluabilecei gibi, kapal ve ak ulu sorular bir arada kullanlabilir. Sorularnn ak ulu mu kapal ulu mu olaca, sorunun ieriine, katlmclarn motivasyonuna, anketrlerin kodlama becerisine, aratrmacnn verileri hangi istatistikle zmlemek istediine, anket sorularnn hazrlanmasna ve anketin uygulanmasna ayrlan zamana bal olarak deiebilir. Ankette sorularn kapal ulu mu ak ulu mu sorulaca belirlenirken dikkat edilmesi gereken baz noktalar vardr. Anketin uzun olduu ya da katlmclarn cevaplamaya ok istekli olmadklar durumlarda kapal ulu sorular kullanl olur. Kapal ulu sorular, katlmclarn anketrden etkilenerek yanl bilgiler vermesini engellemede ak ulu sorularaSIRA SZDE etkilidir. gre daha Ayrca kapal ulu sorularda cevap kategorilerinin nceden belirlenmi olmas, kodlama srasnda hata yaplmas olasln azaltr. Ancak iyi Doluturulmam ceNELM vap kategorileri, doru bilginin edinilmesini engeller. Ak ulu sorular ise daha sonra gruplandrlarak kodlanaca iin, kapal ulu sorulara oranla yoruma daha S O R U aktr. Kapal ulu sorularn cevap kategorileri belirlenirken aratrmacnnDsoruyu hangi lm KKAT dzeyinde hazrlad, hangi lei kulland nemlidir nk kullanlabilecek olan istatistikler her lek iin geerli deildir. rnein aralk leinde kullanlabilecek bir istaSIRA SZDE tistik kullanmak isteniyorsa sorunun cevap kategorileri de aralk leinde hazrlanmaldr. leklerle ilgili daha ayrntl bilgiyi kitabnzn beinci nitesinde bulabilirsiniz.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Soru formundaki sorular kapal ulu da olsa ak ulu da olsa, aratrmac elde ettii cevaplar ilemeden nce btn cevaplar kategorize edecek, yani snflandK T A P racak, her kategori iin saysal bir kod belirleyecek ve verileri analiz etmek zere kulland bilgisayar programna bu saysal kodlar girecektir. Kapal ulu sorular sorulduunda aratrmac sorulara verilecek cevaplarn muhtemel kategorilerini T E L E V katlmcya sunceden belirlemi olur ve soruyu sorduktan sonra bu kategorileri Z Y O N nar. Ak ulu olarak sorulan sorularda ise aratrmac cevaplar elde ettikten sonra kategorize edecek ve yine ayn ekilde cevap kategorilerine saysal kodlar atayarak verileri saysal olarak ileyecektir. Elbette kapal ulu sorular soruya verileNTERNET bilecek cevap seeneklerinin snrlandrlmas, belirli bir dzeye indirgenmesi anlamna gelmektedir. Ak ulu sorularda byle bir kstlama sz konusu deildir. Kapal ulu sorulardaki bu dezavantaj bertaraf etmek iin aratrmac nemli konular lerken birden fazla soru kullanabilir. Bu dezavantaja karlk kapal ulu sorular kodlamann daha ksa srede ve daha dk maliyetle yaplmasn salarlar, kapal ulu sorularn en nemli avantaj budur. Kapal ulu sorular kullanlrken katlmclara yeterince seenek sunulduundan emin olunmaldr. rnein sadece katlyorum ve katlmyorum seenekle-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
82
ri yerine emin deilim veya ne katlyorum ne de katlmyorum gibi bir alternatif sunulmaldr. Ayrca katlmcy tam olarak o fikirde olmasa da kategorilerden birini semeye zorlamamak iin fikrim yok ya da bilmiyorum gibi bir seenek mutlaka eklenmelidir (Trougott, 2004:128).
Tablo 3.2 eriklerine ve biimlerine gre soru tipleri iin rnekler Kapal ulu Olgusal soru Ltfen cinsiyetinizi belirtiniz. [ ] Kadn [ ] Erkek Yaklak bir aylk cretiniz kadar bor paraya ihtiya duyarsanz ilk olarak kime bavurursunuz? [ ] Akrabalarma [ ] Arkadalarma [ ] Komularma [ ] Bankaya [ ] Fikrim yok Okul ncesi eitim ocuklarn kiiliklerinin gelimesi iin kesinlikle gereklidir ifadesine katlp katlmadnz ltfen belirtiniz [ ] Katlyorum [ ] Katlmyorum [ ] Fikrim yok Aadakilerden hangisi bireye ynelik iddet trlerinden biri deildir? [ ] Duygusal iddet [ ] Ekonomik iddet [ ] Fiziksel iddet [ ] Cinsel iddet [ ] Entelektel iddet [ ] Fikrim yok Ak ulu Ltfen cinsiyetinizi yaznz. ... Yaklak bir aylk cretiniz kadar bor paraya ihtiya duyarsanz ilk olarak kime bavurursunuz? Ltfen yaznz ... ... ... ocuklarn kiilik geliimi asndan okul ncesi eitimin nemi hakknda ne dnyorsunuz? Ltfen belirtiniz. .. . .. .. Bireye ynelik iddet trleri nelerdir? Ltfen sralaynz . . .. .. .. .. . .... . ...
Davran sorusu
Tutum ve gr sorusu
Bilgi sorusu
Anket tamamlandktan sonra, anket yaplan kiilere tekrar ulalmas ve yeniden veri toplanmas ok zordur. Bu nedenle anket formunda yer alacak sorularnn ok dikkatli hazrlanmas gerekir. Anket formunda yer alacak sorular hazrlanrken u noktalara dikkat edilmesi gerekir: Sorularda kullanlan dilin basit olmas gerekir. Teknik terimlerden ve zel szcklerden kanmak, sorular mmkn olduunca herkesin anlayabilecei basit ifadelerle sormak nemlidir. rnein, Sizce Trkiyenin Avrupa Birlii yelii srecinde ilgili mktesebat, mevcut yasal itihatlar nasl etkiler? sorusu, bu adan uygun bir soru deildir. Sorularn mmkn olduunca ksa, ak ve net olmas gerekir. Sorularn mulak olmamas iin tam olarak neyin sorulduunun, hangi zamana ilikin sorulduunun net olmas, sorunun yanl anlalmaya yol amayacak ekilde ak olmas ve soru cmlesinin mmkn olduunca ksa tutulmas gerekir. Ayrca soruyu sorarken kullanlan szcklerin herkes iin ayn anlama geldiinden emin olmak gerekir.
83
Her bir soruda lmek istediimiz sadece bir e yer almaldr. Ebeveyniniz ne i yapar? sorusu uygun olmayan bir sorudur, nk hem annenin hem de babann iini ayn anda sormaktadr. Bunun yerine annenin ve babann ne i yapt ayr sorularla sorulmaldr. Kapal ulu sorular hazrlanrken cevap kategorilerinin birbirlerini dlayan kategoriler olmasna dikkat edilmelidir. Dier bir deyile katlmc iki kka birden girebilecek durumda olmamaldr ve katlmcnn durumunu ieren bir kategori mutlaka klar arasnda yer almaldr. rnein bir durum hakknda katlmcya dncesini soruyorsak sorunun cevap kategorileri muhteem-ahane-iyi olmamaldr nk hem muhteem ve ahane arasnda derece asndan bir fark yoktur hem de bu kategoriler sadece olumlu kategorilerdir. Bunun yerine cevap kategorileri ok iyi-iyi-ortalama-kt-ok kt olabilir. Cevap kategorilerinin ok fazla sayda olmamasna zen gsterilmelidir. ok sayda kategori, katlmclarn soruyu cevaplamasn zorlatrr. Bunun yerine aratrmac cevap kategorilerini belirli bir sayda tutup, son kategori olarak dier kategorisini kullanabilir, bylece ksmen-ak ulu (Neuman, 2010:418) bir soru sormu olur ve katlmcdan verilen kategoriler dnda bir cevap vermek istiyorsa gsterilen yere yazmas istenir. Hazrlanm olan anket formunun rneklem zerinde uygulanmasndan nce bir pilot alma yaplmas gerekir. Pilot alma, anket formunun rneklemden ok daha kk bir grup zerinde, sorularn anlalp anlalmadn, istenen zellikleri lp lmediini, anket formunda dzeltilmesi gereken hatalar olup olmadn grmek iin yaplan bir n almadr. Pilot almada elde edilen veriler analize katlmaz. Bu almann amac, lme aracn (anket formunu) kontrol etmek ve iyiletirmektir. Anket formunun rnekleme uygulanmas srasnda dikkat edilmesi gereken baz noktalar vardr. Bu noktalara ksaca deinelim. Anketi uygulamadan nce aratrmac katlmcya kendini tantmal ve anketin amacn bildirilmelidir. Katlmclara yeniden ulamann gerektii durumlar (rnein tekrarl lmler) haricinde katlmcnn ad ya da telefon numaras gibi kiisel bilgiler istenmemelidir. Katlmcnn verdii bilgilerin aratrma erevesinde bilimsel amalarla kullanlaca, baka kurum ya da kiilerle paylalmayaca belirtilmelidir. Katlmclarn gvenini kazanmak doru bilgi elde etmek asndan son derece nemlidir. Aratrmaya katlmak istemeyen katlmclar zorlanmamaldr. Eer anketi anketrler uygulamayacak, katlmclar kendileri okuyup dolduracaklarsa anket formunun banda aratrmann ve anketin amacn aka bildiren ve katlmcnn gvenini kazanmay ve ibirliini salamay amalayan bir aklama yazs eklenmelidir. Sorular objektif bir ekilde sorulmal, katlmclar ynlendirilmemelidir. Sorunun nsanlarn ailelerini her bayram ziyaret etmeleri gerektii dncesine katlyorsunuz, deil mi? ya da vereninizden memnun deilsiniz, deil mi? gibi ekillerde sorulmas, katlmcnn kendisinden belirli bir cevabn istendii kanaatine sahip olmasna neden olur. Anketrler katlmclar dorudan etkilemeseler bile katlmclar sosyal statleri hakkndaki sorulara gerek d yantlar vererek saygnlklarn ve sosyal beenilirliklerini artrmak isteyebilirler. Bu olasl azaltmak iin anketrlerin katlmclar etkilemekten ve ynlendirmekten kanmalar gerekir.
Anket formunda yer alan soru cmlelerinin mmkn olan en ksa ekilde, ak, net, basit bir dille yazlm olmas ve her bir sorunun sadece bir tek eyi lmeye almas gerekmektedir.
84
Katlmc, soruyu cevaplamak iin yeterli bilgiye sahip olduu ve soruya anlad halde cevap vermek istemiyorsa zorlanmamal, katlmcnn bilmiyorum ya da fikrim yok gibi kategorileri tercih etmesi engellenmemelidir. Aratrmac, katlmcnn verdii cevaplar kadar, jest ve mimiklerinin, vcut dilinin, kulland sembollerin, yani szel olmayan ifadelerinin de farknda olmal, gerekirse sorular tekrarlamal ya da aklamaldr. Bir anketin belirleyici zelliklerinden biri, nasl uyguland, yani katlmcnn sorular kendi kendine mi okuyup yantlad, yoksa bir anketr tarafndan mu uygulanddr. Anketler anketrler tarafndan yrtlebilir. Anketrler anket formundaki sorular katlmclara yzyze sorabilecei gibi telefonla da sorabilirler. Bunun yannda, anketler katlmclarn anket formlarn kendi kendilerine dolduracaklar ekilde de tasarlanabilir. Bu anketler de katlmclara posta yoluyla ya da internet zerinden ulatrlabilir. Eer anketi katlmclarn kendi kendilerine doldurmalar planlanyorsa anket formunda anketle ve sorularn yantlanmas ile ilgili btn gerekli bilgiler ayrntl bir ekilde aktarlmaldr. Posta yoluyla gnderilen anketlerde de anketin aratrmacnn belirledii adrese geri gnderilebilmesi iin zerinde posta pulunun da bulunduu bir geri dn zarf bulunmas salanmaldr. Anket formunu posta yoluyla, telefonla, internet zerinden ya da yz yze uygulamann kendilerine zg avantaj ve dezavantajlar vardr. Bunlar ksaca inceleyelim (Neuman, 2010:433-7). Posta yoluyla uygulama: Postayla uygulanan anketlerde aratrmac anket formunu katlmclara gnderir ve cevaplarn kendi belirledii adrese yollanmas iin bir geri dn zarf salar. Anketi posta yoluyla uygulamann balca avantajlar geni corafi alanlara kolaylkla ulamay salamas, maliyetinin yzyze uygulamalara gre dk olmas, katlmcnn anket formunu uygun olduu bir zamanda doldurmasna olanak salamasdr. Bu yolla uygulanan anketlerin en nemli dezavantajlar katlmclar gzlemlemeye izin vermemesi, anketlerin geri dn orannn genellikle dk olmas ve veri toplama srecinin ok uzun olmasdr. Ayrca anket formunu doldurmas iin gnderilen kiinin deil, aratrmacnn rneklemine semedii bir baka kiinin doldurma ihtimali vardr. Bunlara ek olarak anket formunda yer alan sorular tam olarak anlamayan katlmclar iin soruyu aklayacak kimse olmamas da sorunun lmeye alt konuyu lememesine neden olabilir. Telefonla uygulama: Anketlerin telefonla uygulanmas geni corafi alanlara ulamay salayan hzl bir yoldur ama maliyeti posta yoluyla uygulamadan daha yksektir. Aratrmac telefonda iletiim kurduu iin yz yze uygulamalarn baz avantajlarna sahiptir, rnein aratrmac anlalmayan sorular aklayabilir ya da sondaj sorular sorabilir. Dezavantajlar ise telefonu olmayan kiilerin rnekleme alnamamas, katlmclara uygun olmayan zamanlarda telefon edildiinde ankete katlm orannn azalmas ve sadece szl veya sesli ifade ve durumlarn gzlemlenmesine izin vermesidir. nternet zerinden uygulama: Son yirmi yldr internet zerinden anket uygulamalar yaygnlamaya balamtr. Bu uygulama trnn en nemli avantaj dk maliyetli ve olduka hzl olmasdr. En nemli dezavantajlar ise internet eriimi olmayan, okuryazar olmayan ya da bilgisayar kullanmay bilmeyen kiilerin rnekleme alnamamasdr. Yz yze uygulama: Katlmclarn szl ifadeleri kadar jest ve mimiklerinin, tavrlarnn gzlemlenmesine ve en karmak ve uzun sorularn bile aklanabilmesine olanak salad iin anketlerin yz yze uygulanmasnn en etkili uygulama
85
yolu olduu sylenebilir. Ancak personel ve ulam giderleri nedeniyle dier uygulama trlerinden daha yksek maliyetlidir, veri toplama sreci telefon veya internet yoluyla yaplan uygulamalardan daha uzun srer ve anketrn katlmcy etkileme ihtimalinin en yksek olduu uygulama trdr. Genel olarak anket tekniinin en nemli avantaj, byk rneklem gruplarndan verilerin dier veri toplama aralarna oranla hem daha hzl bir ekilde hem de daha dk maliyetle toplanmasn salamasdr. Veri toplama aracnn (anket formunun) standart olmas sayesinde baka aratrmaclarn da ayn aratrmay tekrarlayabilmelerine olanak tanmas da bu tekniin nemli avantajlarndan biridir. En nemli dezavantajlar ise, zellikle postayla yollanan anketlerde cevaplama orannn dk kalabilmesi, Yz yze uygulanmayan anketlerde okuryazar olmayanlarn zorunlu olarak aratrmann kapsam dnda kalmas, rneklem bydke maliyetin artmas, evrenin katlmclar zerindeki etkisinin kontrol edilememesi ve Cevaplarn detaylandrlmasna ve derinletirilmesine uygun olmamasdr.
Survey (Tarama)
Sosyal bilim aratrmalarnda en sk kullanlan aratrma desenlerinden biri olan surveyler, eitli lm srelerini iinde barndran almalardr. Bir aratrmann survey nitelii kazanmas iin (De Vaus, 1990: 3): Aratrma evrenini temsil edecek bir rnekleme sahip olmas, Verilerin (a) standart bir veri toplama arac (anket formu, gzlem izelgesi ya da grme ynergesine) ile ve (b) sistemli bir ekilde toplanmas, Verilerin istatistiksel olarak analiz edilmesi gerekir. Surveyler ayn deiken hakknda ok sayda kaynaktan bilgi toplanmasn ieren aratrmalardr. Bu tip aratrmalarda gzlem ve grme gibi eitli veri toplama teknikleri kullanlmakla birlikte, en sk bavurulan veri toplama teknii ankettir (De Vaus, 1990: 3). Bunun nedeni, anket tekniinin her katlmcya ayn sorularn ayn ekilde sorulmasn gerektirmesi, standartlatrlm veriler elde edilmesini salamasdr. Bylece veriler istatistiksel olarak ilenebilir. Gzlem ya da grme gibi dier veri toplama teknikleriyle elde edilen veriler de standartlatrlarak veri ileme programna aktarlabilir ve istatistiksel olarak ilenebilirler. Bununla birlikte anket tekniiyle, zellikle kapal ulu sorularla elde edilen veriler yaplandrlm olduu iin surveylerde kullanlmalar zaman ve maliyet asndan avantajldr. Survey yapmak isteyen aratrmac, nce aratrma problemini oluturur, sonra bu problemdeki temel kavramlar len deikenleri belirler ve bu deikenleri lecek nitelikte sorulardan oluan bir lme arac oluturur (rnein bir anket formu). Daha sonra lm kimin zerinde yapacan belirler, dier bir deyile aratrmann rneklemini belirler. Ardndan lme aracn uygulayacak olanlar eitir, pilot alma yaparak lme aracn snar, lme aracnda dzeltmeler yaplmas gerekiyorsa bu dzeltmeleri yapar ve rnekleminden verilerini toplar. Tm veriler toplandktan sonra veriler veri ileme programna aktarlr ve istatistiksel olarak analiz edilir. Surveylerde verilerin genel zellikleri betimlenir ama bu betimleme amacnn yannda tipik bir survey, aklama amac da tar (De Vaus, 2004:1103). Bu amaca ynelik olarak survey yapan aratrmac deikenler arasndaki ilikileri ortaya
86
koymaya, eer varsa nedensel ilikileri gstermeye alr. Deney tekniinde de deikenler arasndaki nedensel ilikiler ortaya konmaya allr ama deney tekniinde deney grubunu bamsz deikene aratrmacnn kendisi tabi tutar. Surveylerde ise aratrmac deikenleri herhangi bir etkiye tabi tutmaz, sadece var olan inceler. rnein bir sosyal bilimci, uzun sre sosyal izolasyona maruz kalmann grup normlarna ball azaltp azaltmayacan renmek istiyor. Aratrmac bunu deney yaparak renmek isterse ayn zelliklere sahip bir deney grubu ve bir kontrol grubu oluturacak, sonra deney grubundaki denekleri belirledii sre boyunca sosyal izolasyona tabi tutacak, kontrol grubuna ise hi mdahale etmeyecektir. Aratrmac d koullar kontrol altnda tutmak iin bu deneyi bir laboratuvar ortamnda gerekletirebilir. Belirledii sre sona erdiinde her iki gruptaki deneklerin bir grubun yesi olmasn salayacak ve deneklerin grup normlarna ne derece bal olduklarn lerek deney grubu ile kontrol grubunun grup normlarna ballk dzeylerini karlatracaktr. Bylece grup normlarna ballk deikenindeki farkllklar sosyal izolasyonun etkisine bal olarak aklayacaktr. Bu soruyu bir survey ile aklamaya alan bir aratrmac ise rneklemini sosyal olarak izole olan ve olmayanlardan oluan iki grup eklinde oluturabilir. rnein bir ite almayan, tek bana yaayan ve etrafyla fazla iliki iinde olmayanlarla bir ite alan, bir aile ile birlikte yaayanlar karlatrabilir. Bu iki gruba, grup normlarna ball len sorulardan oluan bir anket uygulayabilir, elde ettii verileri analiz ederek iki grup arasndaki farkll ortaya koyabilir. Ayrca deneylerde birka deiken arasndaki ilikilere dair birka hipotez snanabilirken surveyler ok sayda deiken ierebildikleri iin ok sayda hipotezi test etmeye uygundurlar (Neuman, 2010:400). Bununla birlikte, deneydeki gibi d koullar kesin bir ekilde kontrol altnda tutulmad iin survey sonucunda baml deikende ortaya kan farkllklarn bamsz deiken dndaki nedenlerden kaynaklanma ihtimali deneyde olduundan daha yksektir. Survey yapan aratrmaclar bu sorunu zmek iin baml deikende meydana gelen farkll yaratabilecek dier deikenleri istatistiksel yollarla kontrol altnda tutmaya alrlar.
Yaplandrlm Grme
Zaman zaman standartlam grme olarak da adlandrlan yaplandrlm grme, aratrmacnn standart bir grme formunu izleyerek grmecilere nceden belirlenmi sorular yz yze sorduu grme trdr. Yaplandrlm grmeleri yar yaplandrlm ve yaplandrlmam grmelerle kyaslayarak incelemeye alalm. rnein yar yaplandrlm bir grmede aratrmacnn hangi konularda sorular soraca genel olarak nceden belirlenmitir ancak sorunun ifade ekli aratrmacnn kendisine kalmtr, izelgede ak ve net bir ekilde sorular yer almaz, sorunun ilgili olduu konu belirtilir. Ayrca aratrmac katlmcya izelgede yer almayan ek sorular sorabilir. Yaplandrlmam grme srasnda ise aratrmac ne soraca ve soruyu nasl ifade edecei konusunda tamamen serbesttir. Buna karlk yaplandrlm grmelerde aratrmacnn soraca sorular nceden belirlenmitir, hatta baz durumlarda katlmcnn seebilecei cevap kategorileri bile belirlenerek bir grme izelgesine aktarlr ve katlmcya grmeden nce verilir (Fowler, 2004:1094). Grmeden elde edilecek olan veriler istatistiksel olarak ilenecei iin grmenin yaplandrlm bir ekilde tasarlanmas gerekir nk btn katlmclara ayn soru sorulmad takdirde istatistiksel olarak anlaml bir sonu elde etmek mmkn deildir.
87
Yar yaplandrlm ve yaplandrlmam grmelerde aratrmaclar sorularn ifade edilme biimini iinde bulunduklar duruma ya da grlen katlmc hakkndaki alglarna gre adapte edebilirler ancak yaplandrlm grmelerde aratrmacnn sorular grme izelgesinde yazld ekliyle sormas, sorulara ekleme ya da karma yapmamas, soru cmlesinin ifadesini ve sorularn sralamasn deitirmemesi gerekir. Aratrmacnn grmeyi kaydederken katlmcnn sylediklerini tam olarak aktarld gibi kaydetmesi, cmle bozukluklar ya da ive sz konusuysa bunlar da dzeltmeksizin olduu gibi kaydetmesi gerekir.
Nitel Aratrmalarda Kullanlan Aratrma Teknikleri

Nitel aratrmalarda kullanlan veri toplama teknikleri standartlatrlmam aralar kullanlarak uygulanan tekniklerdir. Dier bir deyile nceden belirlenmi ve bir daha deitirilmesi sz konusu olmayan bir veri toplama arac yoktur. Bu nedenle ayn konuda benzer almalar yaplsa da nitel aratrmalarda ayn aratrmann tam olarak tekrarlanmas mmkn deildir. Aratrmacnn verilerini rneklemdeki kiileri doal evrelerinde gzlemleyerek ya da onlarla doal ortamlar iinde grerek toplad aratrmalara genel olarak alan aratrmas (saha almas) ad verilir. Nitel aratrmalarda en sklkla kullanlan aratrma teknikleri derinlemesine grme, odak grup grmesi, yaplandrlmam (denetimsiz) gzlem, yar-yaplandrlm gzlem, rnek olay incelemesi (vaka almas), dokman incelemesi, yaam yks, szl tarih ve gml teori (grounded theory) olarak sralanabilir. imdi bu teknikleri inceleyelim.
Derinlemesine Grme
Yaplandrlmam grme ya da etnografik grme olarak da adlandrlan derinlemesine grme, aratrma problemine ilikin yzeysel bilgilerden ok, kiilerin dnce, gr ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmak istendiinde kullanlan bir grme tekniidir. Derinlemesine grmelerde az sayda insanla grlerek katlmclarn deneyimleri, grleri, dnceleri, inanlar hakknda ok detayl bilgi elde edilmeye allr. Aratrma konusuna iliin btn ayrntlara ve boyutlara ilikin bilgilerin grme srecinde elde edip edilmemesi, grmenin derinliini yanstr (Kmbetolu, 2005:81). Derinlemesine grmelerde kapal ulu sorular kullanlmaz, ya ak ulu sorular sorulur ya da katlmcnn kendiliinden konumas salanr. Aratrmacnn amac, grlen kii ne sylemek istiyorsa bunu syleyebilecei rahat bir ortam salamaktr. Grme sesli ya da grsel olarak kaydedilebilecei gibi aratrmac grme srasnda notlar da alabilir. Grme srecinde aratrmac eitli sorular sorarak grmeciyi konuya ynlendirir, cevaplar dikkatle dinler, grmenin planlanan ekilde srp srmediini kontrol eder ancak standart bir grme ynergesine bal kalmaz. Derinlemesine grmelerde katlmclarn, kendilerine yneltilen ak ulu sorular mmkn olduunca detayl bir ekilde cevaplamalar hedeflenir ve zaman zaman konu dna kmakta da serbest braklrlar. Derinlemesine grme yapan aratrmac, hakknda bilgi toplamak istedii konuyu katlmcya aktarabilir ancak grmeyi katlmcnn ynlendirmesine izin verir. Bylece katlmc konu hakknda konuurken aratrmacya gre deil, kendisine gre anlaml ve nemli olan eylere odaklanr. Bununla birlikte grmeci konudan ok uzaklarsa ya da ok uzun ve dolayml cevaplar verirse aratrmac grlenin konuma isteini krmadan mdahale etmeli ve grmeyi planlanan konuya ekmelidir (Kmbetolu, 2005:91-92).
88
Derinlemesine grme yaparken aratrmacnn konumaktan ok dinlemesi, grlen kiiyi ynlendirecek konuma ya da hareketlerden kanmas, grlen kiinin statsne benzer giyinerek kendisini rahat hissetmesini salamas, grlen kiiye kar nazik olmas, sorularn ak, net ve ksa cmlelerle sormas ve grlen kiinin syledii her eyi, tam olarak sylenen haliyle kaydetmesi gerekir. Derinlemesine grme bireysel deneyimler, grler, duygular hakknda, zellikle de hassas konularda derinlemesine bilgi elde etmek, katlmclarn belirli toplumsal olgular, olaylar, inanlar ve dnceler arasnda ne gibi balantlar grdn anlamak iin kullanl bir tekniktir. Grme srasnda katlmclara byk bir serbesti tannd iin aratrmac ayn konuda ok sayda farkl grme de yapsa bu grmelerin her biri kendine zg grmeler olacaktr. Dier bir deyile yaplandrlm grmeler tekrar edilebilir nitelikte deildir.
Odak Grup Grmesi

Belirli kriterlere gre seilerek nceden belirlenmi bir konuyu tartmak zere bir araya gelmi olan yaklak 6-12 kiilik bir grup insanla, nitel bir anlayla yaplan grmeye odak grup grmesi denir. Derinlemesine grmeler gibi odak grup grmeleri de aratrmac tarafndan sorulan sorulara cevap veren katlmclardan oluur ama odak grup grmelerinde katlmclar grmeye grup olarak katlrlar. Aratrmac, ortak gemilerine, deneyimlerine ya da baka ortak bir zelliklerine dayanarak gruba katlacak bireyleri kendisi seer. Dier bir deyile odak grup homojen bir gruptur, gruba dahil olan kiiler, aratrmac asndan nem tayan bir ekilde birbirleriyle baz alardan benzerlik gsterirler. Aratrmac, gruba kimlerin gireceini bu benzerlik kstasna gre belirler ve gruptakileri bu konuda bilgilendirir.
SIRA SZDE
Odak grup grmelerinde aratrmacnn grmeleri grup halinde yapmasnn amac SIRA SZDE nedir?
DNE M Odak grubun Layrt edici zellii, grup dinamiklerinin gzlemlenmesini mmkn klmasdr. Odak grup, grup normlarn, grup normlar hakkndaki grleri, belirli bir poplasyondaki eitlilii renmek asndan faydal bir tekniktir. Odak S O R U grup grmesi, grup iindekilerin kendilerini rahat hissedecekleri bir ortamda, nceden belirlenmi bir konuyu tartmalarndan olutuu iin, bu grmelerde DKKAT sorulara verilen yantlar, gruptaki bireylerin karlkl etkileimleri sonucunda oluan yantlardr. Baka bir deyile, gruptaki bir kiinin soruya verdii yant, dierleSIRA SZDE rinin verdii yantlar etkileyecektir. Bu etkinin sonularnn gzlemlenmesi, odak grup grmesinin temel amacdr. Odak grup ksa bir sre iinde bir dizi grup normu hakknda bilgi elde etmeyi, grup dinamiklerinin bireylerin tepkilerini nasl AMALARIMIZ etkilediini grmemizi salar. Dier bir deyile aratrmac odak grup almas yaparken sadece katlmclarn sorulara verdikleri yantlar kaydetmekle kalmaz, birbirlerinin yantlarndan nasl etkilendiklerini, birbirlerine nasl yantlar verdiklerini K T A P de inceler ve kaydeder (Mack vd., 2005:30, Lune vd. 2010:241-2). Bu etkileim sayesinde, bireysel grmelerde akla gelmeyecek baz konular, grup grmelerinde ortaya kabilir ve yorumlanabilir. zellikle bir konuya ilikin farkl gruplarn TELEVZYON bak alar ya da insanlarn belirli bir konu hakkndaki dnce ve duygularnn nasl eitlilik gsterdii incelenmek isteniyorsa odak grup grmesi uygun bir tekniktir (Krueger ve Casey, 2000:10-24; Yldrm ve imek 2005:151).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
89
Odak grup grmesi srasnda aratrmaclar zellikle grup yelerinin zerinde en ok anlatklar ve en ok anlamazla dtkleri yorum ve dncelerle ilgilenirler. Grubun belirli bir dncede uzlap sonra fikir ayrlna m dtn, fikir ayrln hangi dncelerin yarattn inceler ve hangi dnce veya grlerin grubun dnme tarznda daha gl bir etki yarattn anlamaya alrlar. Odak grup grmeleri reklamclk, pazarlama ve siyaset gibi alanlarda sklkla SIRA SZDE kullanlr nk bu alanlarda yaplan aratrmalarn birounda, geni kitleleri ikna edebilecek fikirlerin ya da ifadelerin neler olduu ortaya konmaya allr. SosDNELM yal bilimlerin dier alanlarnda yaplan odak grup grmelerinde ise amalanan insanlarn sadece ne dndklerini deil, nasl dndklerini de anlamak ve S O R grup normlarnn dnme biimini nasl etkilediini grebilmektir. U Odak grup grmesi, ilk olarak Robert Merton tarafndan kinci Dnya K K A T D Savann son yllarnda gelitirilmitir. Merton bu teknii, radyo propagandasnn etkilerini lmek amacyla grup halindeki bireylerden bilgi toplama yolu olarak gelitirmitir (Lune vd., SIRA SZDE 2010:242-3).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Yaplandrlmam (Denetimsiz) Gzlem
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Gzlem, eitli balamlarda gerekleen szl veya szsz eylemlerin sistematik bir ekilde izlenmesi ve incelenmesi yoluyla veri toplama tekniidir. Nitel aratrK T A P malarda gzlem, sosyal olgular evreleyen koullar ve bireylerin davranlarn incelemeyi salad, eitli davranlarn doal olu hlini gsterdii ve elde edilen verilerin hangi balamda deerlendirilmesi ve yorumlanmas gerektii konusunda T LE ZYON aratrmacya nemli ipular sunduu iin son derece faydalEbirV tekniktir (Kmbetolu, 2005:126). Nicel aratrmalarda yaplandrlm gzlem, nitel aratrmalarda ise yaplandrlmam ve yar-yaplandrlm gzlem tekniinden faydalanlr. EYaplandrlmaNT RNET m gzlem, gzlem izelgesi gibi standart bir veri toplama aracnn kullanlmad gzlemdir. Yaplandrlmam gzlemler daha ok kefedici ve betimleyici aratrmalarda kullanlrlar. Yaplandrlmam gzlem, katlmsz ve katlmc olmak zere ikiye ayrlr. Her ikisinde de gzlemci, gzlemledii davranlara olduu kadar davrann iinde gerekletii balama da odaklanr ve bylece davrann nedenini de anlamaya alr. Aratrmacnn gzlem yaparken gzlemledii kltre ne derece katlaca nemli bir konudur. Aratrmaclar, katlmsz gzlem yapabilecekleri gibi, tamamen gzlemledikleri kltrn bir yesi haline de gelebilirler. Bu iki u nokta arasnda da katlmn derecesi deiebilir, dier bir deyile aratrmacnn alabilecei eitli pozisyonlar vardr. Gzlem yapan aratrmaclarn katlm dereceleri tamamen gzlemci (katlmsz), katlmc olarak gzlemci (pasif katlm), gzlemci olarak katlmc (aktif katlm) ve tamamen katlmc (tam katlm) eklinde snflandrlmaktadr (Junker, 1960). Bunlardan birincisi olan katlmsz gzlem, aratrmacnn gzlemledii kltrn ya da grubun dnda kalmasn gerektirdii iin dier gzlem trlerinden ayrlr. Dierleri ise, katlm derecesi farkl olmakla birlikte katlmc gzlem olarak adlandrlrlar.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
90
Katlmsz Gzlem
Katlmsz gzlem, standart bir veri toplama aracnn kullanlmad, ancak aratrmacnn aratrmac kimliini koruduu ve gzlem konusunu dardan gzlemledii gzlem tekniidir. Katlmsz gzlemde aratrmac gzlemledii kltrn dnda kalarak tamamen gzlemci roln stlenir. Bu nedenle teknik olarak bu stat, katlml gzlem olarak kabul edilmez. Katlmsz gzlem tek taraf ayna olan bir gzlem odasnda bulunan birini gzlemlemek eklinde gerekleebilecei gibi, aratrma alannn dnda, yaplm grsel ya da yazl kaytlar inceleyerek de gerekletirilebilir (Spradley, 1980). Katlmsz gzlemde aratrmac gzlemledii ortamla olan etkileimini en dk dzeyde tutmaya dikkat ederek sadece gzlemledii olgu veya davranlara odaklanr. Bylece gzlemde nispeten nesnellik salanm olur. Ancak aratrmacnn gzlemledii duruma hi katlmadan gzlem yapmas olduka zordur. Bir yn ayna, dier yn cam olan bir blmeyle ayrlan iki odadan birinde aratrmac, dierinde gzlemlenecek birey ya da grup bulunuyorsa bu mmkndr, ancak sosyal ortamlarda bu denli kesin ayrmalar sz konusu olamaz. Ayrca aratrcnn gruba katlmamak zere ar aba gstermesi, duruma yabanclamasna neden olarak gzlemin doalln bozabilir (Sencer ve Sencer 1978:180-120).
Katlmc Gzlem
Katlmc gzlem, aratrmacnn gzlemledii toplulua belirli bir lde dahil olduu, aratrma konusunu inceledii kltrn iine katlarak ieriden gzlemledii gzlem trdr. Katlmc gzlem, toplanan verilerin niteliini artrd gibi, bu verilerin daha nitelikli bir ekilde yorumlanmasn da salar, bu nedenle hem bir veri toplama arac hem de analitik bir ara olarak kabul edilmektedir (De Walt ve De Walt, 2001:8). rnein bir aratrmac, katlmc gzlemle inceledii bir grubun kendine zg davranlarnn, beden hareketlerinin, yaptklar akalarn, kelime oyunlarnn ne anlama geldiini bilecek ve verilerini daha nitelikli bir ekilde yorumlayacaktr. Katlmc gzlemin amac, ncelenen kltr mmkn olduunca ayrntl bir ekilde tanmlayacak bilgiyi edinmek, ncelenen kltrn dilini, gelenek ve greneklerini, deerlerini, yazl ve yazsz normlarn etraflca betimlemek, ncelenen duruma elik eden dnceleri ve duygular paylaarak iten bir ekilde kavramak, Gzlem konusu olan olayn i yapsna szarak bir anlay derinliine ulamaktr. Bu nedenle katlmc gzlem, belirli bir kltr, o kltrn iinden bakarak tanmlamay amalayan etnografya almalar ile zde grlr (Yldrm ve imek, 2005:171). Gzlemcinin gzlemi ne derece katlmla gerekletirecei aratrmacya bal olduu gibi, gzlemlenen grubun yapsna gre de deiebilir. Baz gzlemlerde aratrmac grubun bir yesi olmaya alsa da grup onu kabul etmeyebilir. Baz gzlemlerde ise aratrmac daha pasif bir pozisyonda gzlem yapmay planlarken grup aratrmacnn gruba daha ok dahil olmasn talep edebilir, aratrmacya beklemedii roller verebilir. Katlmc gzlemde aratrmacnn katlm derecesi katlmc olarak gzlemci, gzlemci olarak katlmc veya tamamen katlmc eklinde olabilir (Spradley, 1980:59-62; Neuman, 2010:554). imdi aratrmacnn gzlem yaparken katlm asndan stlenebilecei bu rolleri ksaca inceleyelim.
Katlmc gzlem yapan aratrmac, gzlemledii olgu veya davran hakknda kendi katlm araclyla veri toplamaktadr.
91
Katlmc olarak gzlemci: Aratrmacnn gzlemlemesi gereken kltrn doal alannda bulunduu, aratrmac olarak tannd, ancak gzlemledii insanlarla ancak arada srada ve son derece snrl bir ekilde etkileime girdii gzlem trdr. Gzlemci olarak katlmc: Aratrmacnn gzlemledii kltr, bu kltrdeki davran normlarn tam olarak renebilmek iin neredeyse btn etkinliklere aktif bir ekilde katld gzlem trdr. Aratrmac, grup yelerinin rollerinden bazlarn ya da tamamn stlenebilir, gzlemledii insanlarla arkada olabilir, yakn ilikiler gelitirebilir. Ancak aratrmacnn aratrmac kimlii halen n plandadr, aratrmac gzlemi grubun bir yesi olarak deil, etkinliklere katlan bir aratrmac olarak yapmaktadr. Tamamen katlmc: Tam katlm, aratrmacnn aratrmac kimliini arka planda tutarak gzlemledii kltrn kimliine tamamen uyum salad durumda geerli olan durumdur ve gzlemlenen kltrn yerel bir yesi, dier bir deyile gzlemlenen olgunun kendisi haline gelmek olarak tanmlanmaktadr (De Walt ve De Walt, 2001:18). Tam katlmc gzlem yapan aratrmac grubun yesi olduunda grubun gvenini tamamen kazanm durumdadr, bu sayede grup yelerinin gizli, dardan gzlemlenemeyecek nitelikteki bilgilerine ulaabilir. Ancak bu tip gzlemin en byk riski, grup yeliinin aratrma amacnn nne geme ihtimali olmasdr. Aratrmacnn katlm derecesi ne olursa olsun, katlmc gzlem tekniinde aratrmaclarn gzlemi gerekletirmek iin gerekletirdikleri belirli eylemler sz konusudur. Bu eylemler u ekilde zetlenebilir (De Walt ve De Walt, 2001:4): Nispeten uzun bir sre boyunca gzlemledikleri grubun kendi kltrel balam iinde yaarlar, Bu balamn doal yeleri olan insanlarla birlikte gndelik rutin, sradan etkinliklere katlrlar, ayrca bo zamanlarn da bu kltrn yeleri ile birlikte geirir, bu srada gzlem yapmaya devam ederler, SIRA SZDE Gzlemledikleri grubun kulland yerel dili ve/veya iveyi renir ve onlarla iletiim kurarken bu dili veya iveyi kullanrlar ve gndelik yaam srasnDNELM daki konumalar bir grme teknii olarak kullanrlar, Aka grerek gzlemlediklerini de, rtk bir ekilde gzlemlediklerini de S O R U gzlem notu olarak kaydederler. Katlmc gzlem, insanlarn hangi davran neden yaptn anlamak asndan ok fayD KKAT daldr ancak byk gruplar zerinde uygulanmaya uygun deildir. Katlmc gzlem yaparken dikkat edilmesi gereken en nemli noktalardan biri, aratrmacnn n plana kmaktan ve etkinliin kendi halindeki doal seyrini etkilemekten kanmas gerekliliidir. Bu nedenle aratrmacnn etrafndaki insanlar AMALARIMIZ gibi grnp davranmas, kyafetinden jest ve mimiklerine, hatta konuma biimine kadar etraftaki insanlara mmkn olduunca benzer olmaya almas gerekir. K T P Katlmc gzlemin amac kefetmektir; bu nedenle gzlem yaparkenAaratrmacnn kiisel beklentilerinin gzlemini etkilemesine izin vermemesi, sadece etrafnda olup biteni gzlemlemesi gerekir. Aratrmac, gzlem notlarn yazarken de mmkn olduunca nesnel ifadeler kullanmal, kiisel yorumlarn yanstmamaldr. rnein TELEVZYON gzlem yaplan evi betimlerken bakmsz, eski psk ve ar kalabalk bir ev eklindeki bir ifade kiisel yorumlar yanstmaktadr. Bunun yerine tavandaki svalar
NTERNET SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
92
yer yer dklm ve tavandan su damlyor, duvarlar badanasz, kap ve pencere pervazlarnn ou rm. Ev iki odal ve evde sekiz kii yayor. gibi bir ifade kullanlrsa okuyucunun yorumlardan etkilenme riski azaltlm olur. Katlmc gzlemde gzlem konusu olan birey ve gruplarn, zellikle aratrmacnn kimliinden ve amacndan habersiz olduklar durumlarda gzlemden etkilenmeyecek olmalarnn, katlmc gzlemin en nemli yararlarndan biri olduu belirtilmektedir. Ancak gzlemcinin gzlem yaptnn bilincinde olmas, inceledii grubun tam anlamyla bir yesi olmasn engelleyecektir. Dier taraftan grupla btnlemek iin ar aba harcamas da olaylarn doalln bozabilir. Ayrca katlmc gzlemde aratrmac grupla btnletike kendi bak asn kaybedebilir, yanszlktan uzaklaabilir ve yapt gzlemler kendine zg bir nitelik kazanabilir. Bu nedenlerden tr katlmc gzlemin geerlii ve gvenirlii dktr (Sencer ve Sencer, 1978:115-118).
Resim 3.1 Antropolog Bronislaw Malinowski (18841942) 1915-1918 yllar arasnda Trobriand Adalarnda katlmc gzlem yaparak nemli veriler toplamtr.
Kaynak: http://www.vanderbilt.edu/AnS/Anthro/Anth206/malinowski.htm
Yaplandrlmam gzlemin gl ynleri u ekilde sralanabilir: Szel olmayan verilerin toplanmasn salar, Gzlem doal ortamda yapld iin incelenen davranlarn doal olma olasl yksektir, Aratrmacnn allan grupla uzun sre bir arada olmas sayesinde olaylar onlarn gzyle grmesi mmkn olur, Aratrlan olgunun etrafl ekilde anlalmasna katkda bulunur ve Gzlem sresinin uzatlabilmesine olanak verir. Bu gl ynlerin yannda, yaplandrlmam gzlemin baz zayf ynleri de vardr. Bu zayf ynler u ekilde sralanabilir: Gzlemlenen davran etkileyebilecek olan d faktrlerin kontrol edilememesi, Deney ve anket gibi tekniklere oranla ok daha kk rneklemlerle allmak zorunda oluu, Verilerin saysallatrlmasnn g olmas, Katlmc gzlemde alana girmenin ve grup tarafndan kabul edilmenin zor olmas, Katlmc gzlemde aratrmacnn grup iindeki roln benimseyerek kendi bak as kaybetmesi riski tamas ve
93
Katlmc gzlemde aratrmacnn grubun zel hayatnda gzlemci olarak bulunmasnn etik adan sorun yaratmas.
Yar-Yaplandrlm Gzlem
Yar-yaplandrlm gzlem, genellikle bir veri toplama arac kullanlan, yaplandrlmam almalarda elde edilen verilerin doal ortamda snanmasna ynelik gzlem trdr (Yldrm ve imek 2005:172). Bu tip almalarda gzlemci, doal ortam gzlemleyecek ve nceki almalarda ortaya kan davranlarn ilemesi, yani tekrar grlmesi durumunda bu davranlar veri toplama aracna ileyecektir.
rnek Olay ncelemesi (Vaka almas)

Vaka almas olarak da adlandrlan rnek olay incelemesi, bir sosyal olgunun kendi balam iinde, eitli veri toplama teknikleriyle bilgi toplanarak ampirik olarak incelenmesidir (Robson, 2000:51-52). Baka bir ekilde tanmlayacak olursak, rnek olay almas, sosyal olgu ya da olayn btncl olarak anlalabilmesini salamak amacyla olay ya da olguyla ilikili btn deikenlerin karlkl etkileiminin incelendii bir aratrma desenidir. rnek olay incelemesini dier tekniklerden ayran temel zellikler ilgilenilen olay (vaka) says ve her olaydan elde edilen bilgi dzeyidir. rnek olay incelemeleri bir veya birka olay ile snrl olan, bu olay veya olaylardan geni apl ve derinlemesine bilgi toplayan almalardr. Bir ya da birka olayn youn bir ekilde incelenmesini ieren rnek olay incelemesi srecinde nicel ve nitel veri toplama teknikleri kullanlabilir ama derinlemesine inceleme yapmay ierdii iin genellikle nitel veri toplama tekniklerinden yararlanlr (Walliman, 2006:45-46). Bir rnek olay incelemesinde rnek olay bir kii olabilecei gibi bir kurum, bir olay veya bir blge de olabilir. rnek olay incelemelerinde aratrmac kendiliinden oluan bir toplumsal olguyu inceler, olguyu kontrol altnda tutmaz. rnek olay incelemelerinin yaps, almann amacna, incelenen rnek olay saysna ve rnek olaylarn ne derece ayrntl incelendiine gre farkllk gsterebilir (Hammersley, 2004:93).
Bir rnek olay incelemesinde rnek olay, ilgilenilen durum bir birey olabilecei gibi bir grup ya da bir kurum da olabilir.
Yaam yks Grmesi

Yaam yks grmeleri, katlmcnn yaad hayat, bu hayattan hatrnda kalanlar, hayat hakknda dier insanlarn bilmesini istedii eyleri, bir grme esnasnda ve mmkn olduunca btnyle ve drst bir ekilde anlatmas eklinde tanmlanmaktadr (Atkinson, 1998:8). Yaam yks grmelerinde aratrmac, grmeciye mmkn olduunca az mdahale ederek yaam yksn yaayann kendi tercih ettii sralamada ve kendi tercih ettii szlerle anlatmasn salamaya alr. Bununla birlikte, anlatlan sadece bir yk deildir, yaamdaki deneyimlerin konuma araclyla esnek bir ekilde de olsa organize edilmesini ve netletirilmesini ierir. Yaam yks grmeleri genellikle aile yaps, yaamn ilk yllar, aile yeleri, akrabalar, arkadalar ve komular hakkndaki anlar, alma yaam, tipik bir alma gnnde neler yaand, ile ilgili dnceler ve duygular, evlilik, e ve ocuklar hakkndaki anlar gibi konular ierir. Ancak nitel bir teknik olduu iin yaam yks grmeleri esnektir, aratrmaclar aratrma konusuyla ilgili eitli sorular sorabilir, grmeyi yaparken oluan ortama gre baz sorular derinletirebilirler.
94
Szl Tarih Grmesi

Szl tarih grmesi, insanlarn yaamlar hakknda biyografik verilerin topland bir tekniktir. Szl tarih grmesi, grmenin yaplma biimi asndan yaam yks grmelerine benzer ancak yaam yks grmesinde grme yaamn tamamn, grmenin yapld gne kadar btnn kapsarken szl tarih grmelerinde grmeye konu olan ksm yaamn tamamn kapsamaz, aratrma konusunu oluturan olgunun tarihsel snrlar iinde kalr. Szl tarih grmelerinde aratrmac, olgularn ve gereklerin grlen kii tarafndan nasl alglandn anlamaya alr, bireysel yaamlar ile daha geni dzeydeki toplumsal olgu ve olaylar arasndaki ilikiyi kefetmeyi amalar.
Dokman ncelemesi
Dokman incelemesi, aratrma konusu hakknda bilgi ieren yazl materyallerin zmlenmesidir. Dokman incelemesi, gzlem veya grmenin mmkn olmad aratrmalarda tek bana veri toplamak amacyla, dier veri toplama yntemleriyle birlikte kullanldnda ise verilerin eitlendirilmesini salamak ve aratrmann geerliini artrmak amacyla kullanlan bir tekniktir (Yldrm ve imek, 2005:188-189). ncelenecek yazl dokmanlar arasnda kitaplar, gazete ve dergiler, raporlar, kaytlar, yazmalar, ynergeler, tutanaklar yer alabilecei gibi, zellikle yaam yks ya da szl tarih almalar kapsamnda gnlkler, hatratlar, zel mektuplar da incelenebilir. Dokman incelemesinin gl ynleri unlardr: Aratrma konuyla ilgili kiilere ulalamad durumlarda veri toplamay mmkn klar, nceleme sresinin uzatlabilmesine olanak verir, Dk maliyetlidir, zellikle hatrat ve gnlk gibi kaynaklarda incelenen kii bilgileri kendi isteiyle kayda geirmi olduu iin duygu ve dncelerin nispeten en doal haline ulalabilmesini salar. Dokman incelemesinin zayf ynleri ise u ekilde sralanabilir: Dokmanlar yazanlarn yanl davranma, gerekleri abartma, deitirme veya tamamen uydurma olasl vardr, Baz durumlarda ancak belgelerini koruyabilecek gce sahip olanlarn kaytlarna ulalabilir, bu gibi durumlarda aratrma sadece belirli bir grubun niteliini yanstr, Dokmanlar kayp ya da eksik olabilir, Okuryazar olmayan gruplar aratrma kapsam dnda kalr, Dokmanlarn kaydnda bir standartlk olmamas nedeniyle karlatrma yapmak ve verileri ilemek zordur. Yazl dokmanlarn incelenmesinde en sk kullanlan teknikler ierik analizi ve eletirel sylem analizidir. Bununla birlikte, bu yntemler sadece yazl dokmanlarn incelenmesinde deil, grme, film, grnt ve benzeri materyalin ieriinin zmlenmesinde de kullanlr. imdi bu iki teknii ksaca aklayalm.
erik Analizi
erik analizi, kitaplar, kanunlar, sanat eserleri, internet siteleri gibi insan iletiiminin kaydedilmi biimlerinin zmlenmesini ierir. erik analizi, incelenen dokmandaki ifadelerin belirli zelliklerini sistematik ve nicel bir yolla tanmlama, ni-
95
telendirme ve bu yolla metne ilikin baz karsamalarda bulunma abas olarak tanmlanabilir. Gazete makaleleri, metne aktarlm konumalar, belgeler, mektuplar, derinlemesine grmelerin ya da odak grup grmelerinin metne aktarlm biimleri ierik analizi ile zmlenebilir. Yazl dokmanlarn ierik analizinde, metinlerde belirli szcklerin ka kez tekrarlandnn saylmas, gazetelerde stunlara ya da haberlere ayrlan alann ka santimetrekare olduunun llmesi, radyo ve televizyonda aratrlan konuya ka dakika/saat ayrldnn hesaplanmas gibi nicel veri toplama teknikleri kullanlr. Aratrmaclar bu verilere dayanarak iletiimin (metin, grnt vs.) ve iletiimde bulunanlarn (rnein yazarlar) zellikleri hakknda karsamalar yapabilirler. Metinlerin incelenmesinde szck sayma, tematik ierik analizi, referanssal ierik analizi ya da yk gramerleri gibi deiik teknikler kullanlabilir. Ancak bunlar SIRA SZDE bir ekilde saylarla ilikili analizlerdir, dier bir deyile ierik analizi metinlerin nicel bir ekilde incelenmesidir. Deiik ierik analizi teknikleri ile metindeki desenler ortaya konabilir. erik analizinin en nemli avantaj ok N E L M uzun olan metinD lerin iinde kaybolmadan bu metinleri incelemeyi mmkn klmasdr (Franzosi, 2004:186-9). imdi en yaygn olarak kullanlan ierik analizi tekniklerine ksaca bir S O R U gz atalm: erik analizi, metinlerin nicel yolla incelenmesidir. Metinlerin nitel olarak Tanaliz edildiDKKA i tekniklere ise anlat analizi, konuma analizi ve sylem analizi rnek verilebilir. (a)Szck sayma: Metinlerde belirli szcklerin ka kere getiinin saylmas ierik analizlerindeki ilk admlardan biridir. WordSmith gibi baz bilgisayar programlar belirli szcklerin veya belirli balamlardaki szcklerin saylAMALARIMIZ masn ve ilenmesini kolaylatrmaktadr. (b) Tematik ierik analizi: erik analizindeki en yaygn yaklamlardan biri K A P olan tematik ierik analizinde metindeki baskn temalar Tyakalayacak bir SIRA SZDE kodlama emas hazrlanr ve metin bu emaya gre incelenir. Evrensel olarak geerli olan bir kodlama emas olamaz, farkl metinlerin zellii birbiT D E NZ Y O N E L V EL rinden farkldr, ayrca ayn metni inceleyen farkl aratrmaclarMfarkl zellikler aryor olabilirler. Bu nedenle iyi bir tematik analiz yapabilmek iin hem metni iyice tanmak hem de kodlama emasndaki kategorileri nceS O R U den snamak gerekir.
NTERNET SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON DNELM

S O R U NTERNET DKKAT
Kodlama emas nedir? erik analizinde kullanlan kodlama emalar, metinde aranan niD KKAT teliklerin kod kategorileri olarak yer ald bir btndr. Bu ema, seilmi olan metne sistematik olarak uygulanr ve metin iinde emada yer alan kod kategorilerinden birine SIRA SZDE uyan bir zellik grlrse, kodlayc kii emada ilgili kategorinin yanna bir iaret koyar. Burada ama, bir rnek ve standartlatrlm veriler elde etmektir.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
(c) Referanssal ierik analizi: Bir metindeki ana temalar ortaya karmak iin tematik analiz iyi bir ara olsa da szcklerin yan sra konumalarn nceK T P sine ve sonrasna ait bilgi, konuurken oluan sessizlikler, Akonumadaki vurgular da anlam ifade eden gelerdir. Referanssal ierik analizi hem bu noktalarn hem de konumacnn hangi kelimeleri setii, durumu etken bir TELE ZYON ekilde mi edilgen bir ekilde mi ifade ettii gibi baz dierVnemli noktalarn incelenmesidir. Bu nedenle bu teknik, anlamn retiliinde dilin karmakln tematik ierik analizinden daha iyi yanstr (Franzosi, 2004:186).
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
96
(d)yk gramerleri: Bu teknik, ierik analizi ile metnin dilbilimsel zelliklerinin incelenmesini birletiren bir tekniktir ve daha ok toplumsal hareketleri veya protestolar gibi toplu hareketleri incelemek iin kullanlr. Bu teknikte kim, ne, nerede, ne zaman, nasl sorular sorulur, aktrlerin incelenen eylemi neden yapt, birinin lehine mi aleyhine mi davrand, bu eylemde zne mi nesne mi olduu gibi noktalar incelenir (Franzosi, 2004:187).
Eletirel Sylem Analizi

Nitel ierik analizi olarak da adlandrlan (Pickering, 2004:889) eletirel sylem analizi, metinde aka belirtilen anlamn iinde gizli olan veya ilk anda ima edilen anlamlarn tesindeki anlamlarn ortaya karlmaya allmasdr. Baka bir deyile eletirel sylem analizi almalarnda, verilerin iinde ilk bakta grlmeyen, sakl olabilecek gereklerin ortaya konmas amalanr. Eletirel sylem analizine gre dil, toplumsal kurumlara ve maddi dnyann dier ynlerine diyalektik olarak bal olan toplumsal olaylarn ve pratiklerin bir gesidir. Bu analizin amac, dil ile toplumsal olay ve pratiklerin dier geleri arasndaki ilikiyi gstermektir. Eletirel sylem analizi, toplumsal olaylarn, konumalarn veya metinlerin dilsel gelerinin dier toplumsal gelerin deiimine katkda bulunabilecei varsaymna dayanr. Bu analizde ideolojilerin oluturulmasnda, yeniden retilmesinde ve deitirilmesinde sylemin etkilerine odaklanlr. Bu tekniin eletirel olarak adlandrlmasnn nedeni vardr: 1. lk olarak bu teknik dil ile toplumsal dnyann dier geleri arasnda ilk anda grnmeyen balantlar ortaya koymaya alr. 2. kincisi, bu teknik gcn, tahakkmn ve smrnn toplumsal ilikiler iinde oluturulmasnda ve yeniden retilmesinde dilin rolne odaklanr. 3. Son olarak bu teknik sosyal adalet ve sosyal zgrlk konularna da dil oda ile yaklar. Bu alardan bu teknik eletirel sosyal bilimin bir dal olarak kabul edilmektedir (Fairdough, 2004:214).
Gml Teori (Grounded Teori)

Gml teori yntemi, toplumsal aratrmalar nceden belirlenmi teoriler zerinde temellendirme basksna kar bir tepki olarak gelitirilmi bir yntemdir. Teori gelitirmeye ynelik olan bu yntemde veriler, nitel veri toplama teknikleriyle toplanrken bir yandan da zmlemeler yaplarak elde edilen verilere uygun bir teorik aklama getirilmeye allr (Walliman, 2006:47-48). Gml teori yntemi nitel verilerin analizinde tmevarm, tmdengelim ve dorulama tekniklerinin ayn anda kullanlmasn ieren son derece gelikin bir dizi prosedrden oluur. Bu yntemde toplanan verilerle birlikte elde edilen deneyimlere dayanlarak hipotezler kurulur, yeni sorular ortaya konur ve bunlar yantlamak iin daha fazla veri toplanr. Oluturulan sorulara geici nitelikte de olsa cevaplar bulunduu ve kavramlar oluturulabildii zaman, retilen cevap ve kavramlar snamak iin yeniden veri toplanr. Bu srete ampirik veriler toplanrken bir yandan da analiz edilerek bu veriler arasndaki benzerlikler ve farkllklar ortaya konmaya allr. Bu benzerlik ya da farkllklara dayanarak aratrmac benzerlikleri ifade eden kavramlar ya da kategorileri retir. Bu kavramlarn ne derece aklayc olduu daha fazla veri kullanlarak snanr, veriler kavramlarn kesinletirilmesini, snrlarnn daha belirgin hale getirilmesini ve zelliklerinin betimlenmesini salar. Daha sonra bu kavramlar arasndaki muhtemel ilikilere ynelik teorik nermeler ve teoriler gelitirilir. Teorik rneklem seim tek-
97
niiyle yeniden veri toplanr ve bu geici teorik nermeler ya da teoriler snanr. Elde edilen yeni verilerin yeni bir kavram gelitirilmesini salamad noktaya kadar, yani teorik doyma noktasna ulalana kadar retilen teorik nermelerle toplanan yeni veriler karlatrlmaya devam edilir. Bylece ortaya kan teori, kavramsal olarak youn ve ampirik verilere dayanan, verilere gml olan bir teori olur (Schwandt, 2007:131-2).
RNEK: NCEL VE NTEL ARATIRMA Ayn konuda yaplan nicel ve nitel aratrmalar incelemek, nicel ve nitel yntemin daha iyi anlalmasn salayabilir. rnein, isizlikle ilgili yaplm nicel bir almay ele alalm. Aratrma, bir yldan daha fazla sredir isiz olan kiilerin i arama isteklerini kaybettikleri hipoteziyle balamtr. eitli resmi kurumlarn veri tabanlar araclyla isiz olduu tespit edilen 15,000 kiiye posta yoluyla anket formu gnderilmitir. Postayla gnderilen anket formlarndan 9,800 cevaplanarak aratrmacya geri gnderilmitir. Anket formlarndaki bilgiler, istatistik program araclyla zmlenmek zere bilgisayara girilmitir. Bilgisayar programnn yardmyla veriler zmlenmi, bir yldan uzun sredir isiz olan bireylerin i arama isteklerinin, daha ksa sredir isiz olan bireylerin i arama isteklerinden daha dk dzeyde olduu ortaya konmu, bylece hipotez dorulanmtr. Aratrma raporunun bulgular ksmnda, hipotezin dorulanmas srecinde kullanlan istatistiksel zmlemeler ve ortaya konan anlaml istatistiksel ilikiler saysal olarak ifade edilmitir. Bununla birlikte, aratrma sonucunda ortaya konan i arama isteindeki azalmaya neden olabilecek dier etkenlerin neler olabileceine ve anket uygulanan kiilerin iinde bulunduu sosyal ve kltrel ortamn isizlik deneyimini ne ekilde etkilediine deinilmemitir. Ayn konuda nitel bir aratrma yapldn varsayalm. Nitel bir aratrmada, seilecek daha kk bir rneklem grubundan, isizlik ile ilgili daha detayl ve derinlemesine bilgi alnmas hedeflendii iin, veri toplamada, verilerin analizinde ve rapor yazmnda izlenen yol ve yntem olduka farkllar. Nitel aratrmada aratrmac verilerini nispeten daha kk bir rneklem grubundan ve nitel veri toplama yntemleriyle toplamaldr. rnein bir yldan daha uzun sredir isiz olan 20 kiiyle derinlemesine grmeler; ayn durumdaki 5 kiilik bir grupla odak grup almas; ya da aile reisinin 2 yldr isiz olduu bir aileyle iki ay sreyle birlikte yaayarak katlmc gzlem yapabilir. Aratrmac, uzun sreli isizliin isizler iin ne anlama geldii, uzun sredir isiz olanlarn isizlii ne ekilde deneyimledikleri, isizliin bu bireyler ve aileleri zerinde yaratt ekonomik, sosyal ve psikolojik etkiler gibi konular ayrntl olarak incelemelidir. sizlii uzun sredir isiz olanlarn gznden grmeye, isizliin onlar iin ne anlama geldiini anlamaya almaldr. Aratrma raporunun bulgular ksmnda, yaplan grmelerin byk blmn olduu gibi yazmal, katlmc gzlem srecinde gzlemlediklerini de ayrntl bir ekilde aktarmaldr. Sonu olarak aratrmac, rneklemdeki isizlerin iinde bulunduklar durumu ok eitli alardan ve etrafl bir ekilde ortaya koymak durumundadr. Bununla birlikte, byle bir aratrmada bulgular sadece rneklemdeki 20 kii iin geerli olacaktr. Baka bir deyile, nfusun geri kalannda uzun sredir isiz olan bireylerin isizlii alglaylar, bu aratrmann bulgularyla uyumayabilir.
98
YNTEMSEL OULCULUK
Nicel ve nitel aratrma yntemlerinin bir arada kullanlp kullanlamayacana ilikin iki farkl gr vardr. Bu grlerden ilki, nicel ve nitel aratrmalarn farkl teorik bak alarna dayandklarn, sosyal gerekliin incelenmesinin zt yollar olduklarn vurgular. Bu gre gre teorik bak as, deer ve varsaymlar i ie gemi durumdadrlar; birbirlerinden ayrlmalar mmkn deildir. Bu nedenle de nicel ve nitel aratrma yntemleri veri toplama teknii dzeyine indirgenemez, btnletirilemez ve birlikte kullanlamaz. kinci gr ise nicel ve nitel yntemin sadece sosyal aratrmalarn yrtlmesinin farkl aratrma problemlerine uygun olan farkl yollar olduunu vurgular, her iki yntemle ilikilendirilen veri toplama tekniklerinin gl ynleri zerinde durur ve bu tekniklerin kaynatrlabilecek nitelikte olduklarn ileri srer. Bu gre gre nicel ya da nitel aratrma yntemlerinden birini semek ya da melez bir yntem benimsemek, teorik bak alarndan ve deerlerden ok teknik konularla ilgilidir (Bryman, 1988:4-5). rnein Bryman (1988) nicel ve nitel yntemler arasnda bir i blm olduunu; nicel yntemin yapsal geleri incelemek iin, nitel yntemin ise srelere ilikin eleri incelemek iin kullanabileceini belirtir. Nicel ve nitel yntem birbirleriyle birok noktada elise de, sosyolojide iki ynteme ait veri toplama ve veri analizi tekniklerinin birlikte kullanlmalar olduka yaygndr. ok sayda aratrmac, nicel veya nitel yntemlerden birini ncelikli olarak benimsemekte ancak bulgularn desteklemek iin dier yntemin veri toplama tekniklerini de kullanmaktadr. Her iki yntemden de faydalanma, yntemsel oulculuk, nirengi ya da genleme olarak adlandrlmaktadr. Ancak, aratrma yntemlerinden birini benimseyip dierinin aratrma tekniklerinden faydalanmak, yntemsel oulculuu salamaz. Aratrmac, bir yntemin snrllklarn aabilmek iin dier yntemin tekniklerinden faydalanabilir ancak bu durum aratrmasnn yntemini deitirmez. ki yntemi bir arada kullanmann yollar unlardr: 1. Nicel veriler nitel almalarla elde edilmi verilerin, nitel veriler de nicel almalarla elde edilmi verilerin doruluunun kontrol edilmesi amacyla kullanlabilirler. rnein aratrmac aratrmasn tamamladktan sonra ayn konuda dier yntemle bir aratrma yapp bulgularn karlatrabilir. 2. Nitel yntem, daha sonra nicel yntemle snanmak zere hipotez gelitirilmesi amacyla kullanlabilir. rnein aratrmac gml teori yntemiyle yapt bir aratrma sonucunda ortaya baz hipotezler koymu olabilir, daha sonra bir nicel aratrma tasarlayarak ortaya koymu olduu bu hipotezleri snayabilir. 3. Nicel yntemle yaplm almalar, nitel yntemle yaplacak almalarda kimlerin incelenmesi gerektiinin belirlenmesinde faydal olabilir. Nicel yntemle yaplan aratrmalar genellenebilir nitelikte olduu iin ounluun durumunu yanstrlar. ounluu oluturanlarn eitli zellikleri nicel aratrmalarda belirlendikten sonra bu zelliklere sahip olmayan marjinal gruplar zerinde nitel aratrmalar yaplabilir.
99
4. Nitel yntem, nicel aratrmalar sonucunda birbirleriyle istatistiksel olarak ilikili olduklar ortaya kan baz deikenlerin neden ilikili olduunu gstermek amacyla kullanlabilir. Bunun iin rnein aratrmac, nicel aratrmasnn sonucunda ortaya koyduu sonular anlamak amacna ynelik bir nitel aratrma tasarlayabilir. 5. allan sosyal grup hakknda daha btncl bir gre sahip olabilmek iin nicel ve nitel yntemler kullanlarak ezamanl iki aratrma yaplabilir. Aratrma konusunun genel zellikleri iin nicel, zgl zellikleri iin nitel yntem kullanlabilir. Bu durumda da aratrmac ayn konuya ynelik iki farkl aratrma tasarlayacak ve her iki aratrmay da ezamanl olarak yrtmeye alacaktr.
100
zet
A M A
Nicel ve nitel aratrma yntemlerinin temel zelliklerini zetlemek. Nicel aratrmalar pozitivist yaklama dayanan, nceden oluturulmu olan hipotezleri snamak amacyla geni apl rneklemlerden nicel veriler toplayan, bu veriler araclyla toplumsal olgu ve olaylar arasndaki neden sonu ilikilerini ortaya koyarak toplumsal dzenin kanunlarn kefetmeyi amalayan, verilerini istatistiksel olarak zmleyerek aratrma hipotezlerini snayan, nesnellik, genellenebilirlik ve gvenirlik salamaya alan aratrmalardr. Nitel aratrmalar ise yorumlayc yaklama dayanan, sosyal eylemin arkasndaki nedenleri anlamaya ve yorumlamaya alan, toplumsal olgular ve sosyal aktrlerin anlaml eylemlerini kendi doal balamlar iinde ve yaayanlarn kendi bak alarndan inceleyen, inceledikleri konuyu ayrntl ve derin bir ekilde anlamaya alan, aratrmaclarn aratrma problemi ve veri toplama konusunda esnek olduklar, genelleme ve tahmin amac tamayan aratrmalardr. Nicel ve nitel aratrma yntemlerini karlatrmak. Nicel yntemin en gl yn, aratrma evrenine genellenebilecek nitelikte gvenilir veriler retmesi ve toplumda bir btn olarak var olan yap ve desenleri kefetmeyi salamasdr. Zayf ynleri ise insan davrann sosyal balamndan kopard iin davranlarn arkasndaki nedenlerin anlalmasna olanak vermemesi, sosyal bilimlerin konusu olan insann davranlarn ve yaamn saylara ve soyut formllere indirgemesi ve hipotezlerde yer almayan deikenlerin etkisini gzden karmasdr. Nitel yntemin en gl yn, insan davrann ve sosyal yaamdaki deiim srecini kendi balam iinde ve btncl olarak anlamamz salayacak zengin ve detayl veriler salamasdr. Zayf ynleri ise fazla znel olmas, sosyal olgular etkileyen ama sosyal aktrlerin bilgileri dnda ileyen sreleri gz ard etmesi, sonularn aratrmay yrten aratrmacya bal olarak deiebilmesi ve veri toplama ve zmleme srelerinin ok fazla emek ve zaman gerektirmesidir.
A M A
AM A
Nicel ve nitel aratrmalarda kullanlan aratrma tekniklerini tanmlamak. Nicel aratrmalarda kullanlan aratrma teknikleri deney, yar-deney, yaplandrlm gzlem, anket, survey ve yaplandrlm grmedir. Deney, nceden belirlenen hipotezlerin snanmas amacyla, deikenler arasndaki ilikilerin kontroll bir ortamda incelenmesidir. Yar-deney, hipotez snamaya ynelik olan ama deneylerin btn zelliklerini tamayan bir tekniktir. Yaplandrlm gzlem, aratrmacnn belirlenmi bir takm kural ve prosedrler erevesinde katlmclarla etkileime girmeden veri toplad gzlem tekniidir. Anket, ksa srede geni bir rneklemden yzeysel veriler elde etmek iin kullanlan, nceden hazrlanm sorularn katlmclara postayla ya da internet zerinden gnderilmesi veya telefonla ya da yz yze sorulmasn ieren bir tekniktir. Survey, deikenler hakknda ok sayda kaynaktan bilgi toplanmasn ieren, aratrma evrenini temsil edecek bir rnekleme sahip olan, verilerin standart bir veri toplama arac ile sistemli bir ekilde toplanmasn ve istatistiksel olarak analiz edilmesini ieren bir aratrma desenidir. Yaplandrlm grme ise aratrmacnn standart bir grme formunu izleyerek grmecilere nceden belirlenmi sorular yz yze sorduu grme trdr. Nitel aratrmalarda kullanlan aratrma teknikleri derinlemesine (yaplandrlmam) grme, odak grup grmesi, yaplandrlmam gzlem, yar yaplandrlm gzlem, rnek olay incelemesi, yaam yks grmesi, szl tarih ve gml teoridir. Yaplandrlmam grme (derinlemesine grme) aratrma problemine ilikin yzeysel bilgilerden ok, kiilerin dnce, gr ve deneyimleriyle ilgili ok detayl bilgi elde etmeye ynelik olan, ya ak ulu sorularn sorulduu ya da katlmcnn kendiliinden konumasnn saland grme trdr. Odak grup grmesi, belirli kriterlere gre seilerek, nceden belirlenmi bir konuyu tartmak zere bir araya gelmi olan bir grup insanla yaplan ve grup ii dinamiklerin etkisinin anlalmaya alld grme tekniidir. Yaplandrlmam
101
gzlem, gzlem izelgesi gibi standart bir veri toplama aracnn kullanlmad gzlemdir. Yaryaplandrlm gzlem, yaplandrlmam almalarda elde edilen verilerin doal ortamda snanmasna ynelik olan gzlem trdr. rnek olay incelemesi, bir veya birka vaka ile snrl olan, bu vaka veya vakalardan eitli veri toplama teknikleriyle geni apl ve derinlemesine bilgi elde etmeyi ve aratrma konusunun kendi balam iinde incelenmesini ieren bir tekniktir. Yaam yks grmesi, katlmcnn yaad hayat bir grme esnasnda ve mmkn olduunca btnyle ve ak bir ekilde anlatt grme trdr. Szl tarih grmeleri olgularn ve gereklerin katlmc tarafndan nasl alglandn anlamaya ve bireysel yaamlar ile daha geni dzeydeki toplumsal olgu ve olaylar arasndaki ilikiyi kefetmeye ynelik grmelerdir. Gml teori yntemi ise veri toplama ve veri analizinin ayn anda yrtld, elde edilen verilere uygun bir teorik aklamaya ulamay amalayan bir nitel aratrma tekniidir.
AM A
Yntemsel oulculua ilikin grleri deerlendirmek. Nicel ve nitel aratrma yntemlerinin bir arada kullanlp kullanlamayacana ilikin iki farkl gr sz konusudur. Bu grlerden ilkine gre, dayandklar farkl varsaymlar nedeniyle nicel ve nitel aratrma yntemleri bir arada kullanlamaz. kinci gr ise nicel ve nitel yntemin sadece sosyal aratrmalarn yrtlmesinin farkl yollar olduunu, bu nedenle birlikte kullanlabileceklerini, btnletirilebileceklerini savunur.
102
Kendimizi Snayalm
1. Nicel aratrma yntemi aadaki yaklamlardan hangisine dayanr? a. Postmodern yaklam b. Feminist yaklam c. Yorumlayc yaklam d. Pozitivist yaklam e. Etnografik yaklam 2. Nicel ve nitel aratrmalarla ilgili olarak aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Nicel aratrmalarda veriler standartlatrlm lme aralaryla toplanrken nitel aratrmalarda lme aralar son derece esnektir. b. Nitel aratrmalar hipotezle balar, nicel aratrmalarda ise hipotez aratrma sonucunda ortaya kar. c. Nicel aratrmalarda aratrmacnn katlmclarla etkileime girmesi gerekirken nitel aratrmalarda aratrmaclarn son derece nesnel bir tutuma sahip olmalar gerekir. d. Nitel aratrmalarn rneklemleri nitel aratrmalarn rneklemlerinden daha byktr. e. Nicel aratrmalar anlama ve betimleme amacna, nitel aratrmalar ise aklama, genelleme ve tahmin amacna yneliktir. 3. Aadakilerden hangisi nitel aratrma ynteminin zelliklerinden biridir? a. Aratrmann gvenirlii, allan konudan daha n plandadr. b. Sosyal olgularn kltrden ve zamandan bamsz evrensel dorular olduunu varsayar. c. Sosyal olgular arasndaki neden sonu ilikilerini ortaya koymaya alr. d. Temel veri toplama arac, aratrmacnn kendisi ve katlmclarla kurduu etkileimdir. e. Aratrmacnn nesnel olmasn, aratrd konunun dnda kalmasn gerektirir. 4. Aadakilerden hangisi nicel aratrmalarn zelliklerinden biridir? a. Aratrma problemi veri toplama srecinde deitirilebilir. b. nsan davrann, bu davrann iinde ekillendii balam iinde ele alnr. c. Hipotezle balamaz. d. Verileri saysallatrarak deil, zenginliklerini ve detayllklarn gsterecek ekilde sunar. e. Bulgularn genellemeye alr. 5. Aadakilerden hangisi nicel yntemin zelliklerinden biridir? a. Aratrmac her katlmcya ayn sorular ayn srayla sormak zorunda deildir. b. Bulgularn sunarken saysallatrmaktan kanr. c. nsan davrann kendi balam iinde ve btncl olarak anlamamz salayacak zengin ve detayl veriler salar. d. Toplumsal olgular evrensel olduu iin ayn konuda yaplacak baka aratrmalarda da ayn bulgularn elde edilmesi gerektiini varsayar. e. Toplumsal olgu ve olaylar, bunlar yaayan sosyal aktrlerin bak alarndan grmeye ve anlamaya alr. 6. Aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Katlmc gzlem yapan btn aratrmaclar gzlemledikleri gruba ayn derecede katlrlar. b. Odak grup grmesinde ama, gruptaki bireylerin yaam yklerini kendi yorumlaryla renmektir. c. erik analizi, metinlerin nitel bir ekilde incelenmesi iin kullanlr. d. Nicel aratrmalarda kullanlan gzlem teknii yaplandrlm (sistematik) gzlemdir. e. Yaam yks ve szl tarih arasndaki fark, grlen kii saysdr.
103

7. Deney teknii ile ilgili aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Sosyal bilimlerde uygulanmaz. b. Btn deneylerde d faktrlerin kontrol altna alnmas gerekmez. c. Aratrmacnn deney grubu ve kontrol grubu olmak zere iki grup kurmasn gerektirir. d. En zayf yn, neden sonu ilikilerini aklayamamasdr. e. Baml deikenin bamsz deiken zerindeki etkisinin incelenmesini ierir. 8. Anket formlarnda kullanlabilecek soru tipleriyle ilgili aadaki bilgilerden hangisi dorudur? a. Olgusal sorular, bireylerin eitli olgular hakkndaki dnce ve grlerini renmeye ynelik sorulardr. b. Sondaj sorular, belirsiz bir yantn netletirilmesi, eksik bir yantn tamamlanmas ya da detaylandrlmas amacyla sorulan sorulardr. c. Bir soru ayn anda hem olgusal hem de kapal ulu olamaz. d. Bir anket formunda ayn anda hem kapal ulu hem de ak ulu sorular yer almamaldr. e. Snama sorular, grlen kiinin rnekleme girmeye uygun olup olmadn lmeye alan sorulardr. 9. Anket sorularnn hazrlanmasna ynelik olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Anketr sorular nesnel bir ekilde sorulmal, katlmclar ynlendirilmemelidir. b. Anketr, katlmclara doru yant verme konusunda yardmc olmaldr. c. Katlmc soruya cevap vermek istemiyorsa, srarc olmak gerekir. d. Her soruyla mmkn olduu kadar ok eyi lmeye almak gerekir. e. Sorularn karmak da olsa bilimsel dille sorulmas gerekir. 10. Aratrmacnn gzlemledii kltrdeki etkinliklerin neredeyse tamamna katld ancak aratrmac kimliinden syrlmad gzlem tr aadakilerden hangisidir? a. Tamamen katlmc b. Gzlemci olarak katlmc c. Katlmc olarak gzlemci d. Tamamen gzlemci e. Katlmsz gzlemci 1. d Yantnz yanl ise Nicel ve Nitel Aratrma Yntemlerinin Temel zellikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nicel ve Nitel Aratrma Yntemlerinin Temel zellikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nicel ve Nitel Aratrma Yntemlerinin Temel zellikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nicel ve Nitel Aratrma Yntemlerinin Temel zellikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nicel ve Nitel Aratrma Yntemlerinin Temel zellikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aratrma Teknikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aratrma Teknikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aratrma Teknikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aratrma Teknikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aratrma Teknikleri konusunu gzden geiriniz.
2. a
3. d
4. e
5. d
6. d 7. c 8. b 9. a 10. b
104

Sra Sizde 1 Tmdengelim ve tmevarm, akl yrtme yntemleridir. Tmdengelimde aratrmac, btne ilikin bilgisinden yola karak henz bilinmeyen paralar hakknda karmlarda bulunur. Tmevarmda ise aratrmac nce paralar inceler, paralardan elde ettii bilgiye dayanarak btn anlamaya alr. Tmdengelim, soyuttan somuta, genelden zele, btnden paraya doru akl yrtme, karmlarda bulunma yntemidir. Tmdengelim mantn kullanarak retilen hipotezlerin ampirik olarak snanmasna hipotetik-tmdengelim denir. Tmevarm ise, zelden genele, paradan btne doru akl yrtme yntemidir. zetle, genel prensiplere dayanarak gzlemlerin aklanmasna tmdengelim, gzlemlerden genel prensiplerin karlmasna tmevarm denir. Sra Sizde 2 Nicel aratrmalar nedensellik ilikilerini ortaya karmay, genelleme ve tahmin yapmay amalayan aratrmalardr. Nitel aratrmalar ise toplumsal olgular yaayanlarn gznden grerek derinlemesine bir anlamaya ulamay, inceledikleri olguyu detayl bir ekilde betimlemeyi ve elde ettikleri bulgular yorumlayarak benzer durumlar hakknda bir deerlendirme yapabilmeyi amalarlar. Sra Sizde 3 Aratrma konusuna en yakn olan kiilerden, rnein bir olay yaam ya da tank olmu kiilerden aratrmacnn kendisi tarafndan, anket, grme ve gzlem gibi veri toplama aralar araclyla elde edilen veriler birincil veriler olarak adlandrlr. nceden yaplm aratrmalarn raporlar, resmi istatistikler ya da kitaplar gibi aratrmacnn kendisinin toplamad, birincil veri kaynaklarndaki bilgilerin yorumlanmas ve aktarlmasyla oluan veriler ise ikincil veriler olarak adlandrlr. Sra Sizde 4 Odak grup grmesiyle, bireysel grmelerde elde edilemeyecek, sadece grup etkileimi sonucunda ortaya kacak verilere ulamak amalanr. Bu nedenle aratrmaclar grmeleri bireysel olarak deil, grup halinde yaparlar.

Atkinson, R. (1998) The life story interview. Sage University Paper Series on Qualitative Research Methods. Thousand Oaks: Sage. Atkinson, Robert. Life Story Interview iinde: LewisBeck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 566-569. Bilgin, Nuri. (2006) Sosyal Bilimlerde erik Analizi: Teknikler ve rnek almalar. Ankara: Siyasal Kitabevi. Bilton, Tony, K.Bonnett, P. Jones, D.Skinner, M.Stanworth ve A.Webster (1996) Introductory Sociology, London:MacMillan. Bryman, Alan. (1988) Quantity and Quality in Social Research. London: Unwin Hyman. Croll, P. Structured Observation . iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 1096-1098 De Vaus, D.A. (1990) Surveys in Social Research. 2nd Edition. London: Unwin Hyman. De Vaus, D.A. Survey . iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss:1102-1104. De Walt, K.M. ve B.R. De Walt (2001) Participant observation: a guide for fieldworkers. AltaMira Pub. Ergun, Doan. (2005) Sosyoloji ve Tarih: Sosyolojide Yntem Sorunu. mge Kitabevi. Fairdough, N. Critical Discourse Analysis . iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 214-216. Fowler, J.F.Jr. Structured Interview . iinde: LewisBeck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 1094-1096. Franzosi, R. Content Analysis . iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 186-189. Gke, B. (1992). Toplumsal Bilimlerde Aratrma. Ankara: Sava Yay.
105
Hammersley, M. Case Study . iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 92-94. Haralambos, M., Heald, R.M. ve Martin Holborn. (1995) Sociology: Themes and Perspectives. 4th Edition. Collins Educational. Junker, B. H. (1960) Fieldwork. Chicago: University of Chicago Press. Krueger, Richard A. ve Mary Anne Casey. (2000) Focus Groups: A Practical Guide to Applied Research, Thousand Oaks:Sage. Kmbetolu, Belks. (2005) Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Aratrma. stanbul: Balam. Lune, H., E.S. Pumar ve R. Koppel (2010). Perspectives in Social Research Methods and Analysis: A Reader for Sociology. London: Sage. Mack, N., C. Woodsong, K.M. MacQueen, G. Guest ve E. Namey (2005). Qualitative Research Methods: A Data Collectors Field Guide. North Carolina: Family Health International. Miller, R. (ed.) (2003) A-Z of Social Research: A Dictionary of Key Social Science Research Concepts. London: Sage Publications. Neuman, W. L.. (1996) Social Research Methods: Qualitative and Quantitative Approaches, 3rd edition, USA: Allyn and Bacon. Neuman, W.L. (2010). Toplumsal Aratrma Yntemleri: Nitel ve Nicel Yaklamlar. stanbul: Yayn Odas. Pickering, M. J. (2004) Qualitative Content Analysis , iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 889-890. Plummer, K. Life History Method iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss:564-566. Robson, C. (2000) Real World Research. Oxford: Blackwell. Sandelowski, Margarete. Qualitative Research , iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss:893-894. Schwandt, T.A. (2007) The Sage Dictionary of Qualitative Inquiry. Sage.
Sencer, M. ve Y. Sencer. (1978) Toplumsal Aratrmalarda Yntembilim. Ankara: TODAE Yayn. Shadish, W.R. ve M.H. Clark. Quasi-Experiment iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 899-902. Spradley, J.P. (1980). Participant Observation. Minnesota: Holt, Rinehart and Winston. Trougott, M.W. Closed-Ended Questions , iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, s:128. Walliman, N. S.R. (2006) Social Research Methods. Sage Publications Incorporated. Yldrm, A. ve H. imek. (2005) Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. Ankara: Sekin Yay.
4
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Aratrma trlerini karlatrabilecek, Uygun aratrma trnn, yntemin ve tekniklerin seilmesinde dikkat edilmesi gereken noktalar zetleyebilecek, Aratrma probleminin oluturulmas srecini deerlendirebilecek, Varsaym, nerme, kavram, ilemselletirme, deiken ve hipotez kavramlarn tanmlayabilecek, Aratrmann amalarn ifade ederken dikkat edilecek noktalar zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kefedici Aratrma Betimleyici Aratrma Aklayc Aratrma Kesitsel Aratrma Boylamsal Aratrma Aratrma Problemi Literatr Taramas Varsaym nerme Kavram lemselletirme Deiken Hipotez
indekiler
ARATIRMA TRLERNN SINIFLANDIRILMASI UYGUN ARATIRMA TRNN, YNTEM VE TEKNKLERN SELMES ARATIRMA KONUSU VE ARATIRMA PROBLEM
Aratrma Sosyolojide Aratrma Probleminin Yntem ve Teknikleri Oluturulmas ve Uygun Yntem ve Tekniklerin Seilmesi
Aratrma Probleminin Oluturulmas ve Uygun Yntem ve Tekniklerin Seilmesi

ARATIRMA TRLERNN SINIFLANDIRILMASI
Aratrma problemi temel olarak, aratrma sonucunda elde edilecek bulgularla cevaplanmaya allan bir sorudur. Bu soru birbirinden farkl yollarla cevaplanabilir. rnein aratrmac, aratrma probleminde sorulan soruyu nceden yaplm aratrma sonularn inceleyerek ya da nceki almalarda elde edilmi verileri karlatrarak cevaplayabilir. Bu durumda bir literatr taramas ya da dokman incelemesi yapacaktr. Eer birincil verilere ihtiya duyuyorsa eitli veri toplama teknikleri ile veri toplayabilir. Bununla birlikte, aratrma probleminde sorulan sorunun doru bir ekilde cevaplanabilmesi iin aratrmann, amacna uygun trde tasarlanmas, aratrma problemine en uygun aratrma trnn, yntemin ve tekniklerin seilmesi gerekir. Aratrma trnn doru olarak belirlenmesi, aratrmann amacna ulamas asndan son derece nemlidir. Aratrmalar kullanmlarna (sonularn ne amala kullanlacana), analitik amalarna (aratrma amacnn ne olduuna) ve odaklandklar zaman dilimine gre farkl ekillerde snflandrlabilirler (zcan, 2003:59). Kullanm amacna ynelik olarak aratrmalar teorik (temel) ya da pragmatik (uygulamal, faydac) aratrmalar olarak snflandrlr. Amalarna gre aratrmalar kefedici, betimleyici ya da aklayc aratrmalar olarak snflandrlr. Odaklandklar zamana gre ise aratrmalar kesitsel ve boylamsal aratrmalar olmak zere ikiye ayrlr. imdi bu aratrma trlerini inceleyelim.
Aratrma Trlerinin Snflandrlmas
Kullanmlarna Gre Aratrmalar Amalarna Gre Aratrmalar
ekil 4.1
Odaklarna Zamana Gre Aratrmalar
Teorik aratrma
Pragmatik aratrma
Kefedici aratrma
Betimleyici aratrma
Aklayc aratrma
Kesitsel aratrma
Boylamsal aratrma Eilim aratrmas Panel aratrmas Kohort aratrmas
108
Kullanmlarna Gre Aratrma Trleri

Aratrmalar kullanm amalar asndan teorik ya da pragmatik (faydac) amaca ynelik aratrmalar olarak ikiye ayrlrlar. Temel aratrma olarak da adlandrlan teorik aratrmalar sosyal yaam ve ilikilerdeki dzenlilikleri ortaya koymay ya da bir sosyal olguyu derinlemesine incelemeyi amalarlar. Zaman zaman faydac ya da uygulamal aratrmalar olarak da adlandrlan pragmatik aratrmalar ise eitli toplumsal sorunlarn deerlendirilmesi, zlmesi ya da zlmesine katkda bulunulmas amacna ynelik olarak yrtlrler (Lin, 1976:5). Bir baka ekilde ifade edecek olursak, teorik amaca ynelik aratrmalar, aratrmacnn tamamen bilimsel merakna yneliktir; sadece bir geree ilikin bilimsel bilgiyi ortaya koymay amalarlar. Bu aratrmalar ortaya konan bu gereklerin toplumsal problemlerin zm konusunda nasl kullanlacana arlk vermez, bu tip bir amaca ynelik deildir. Pragmatik aratrmalarda ise aratrma, belirli toplumsal sorunlarn zlmesine katkda bulunmay amalar. Teorik aratrmalarda aratrmac insanln belirli bir konudaki bilgisini artrmay hedeflerken pragmatik aratrmalarda aratrmac, bir sorunun zm iin bir adm atmay hedefler. rnein aratrmac bir hayvann genetik yapsn ortaya koymay amalyorsa teorik; bir hastaln nasl ortadan kaldrlacan kefetmeye alyorsa pragmatik bir aratrma yapyor demektir. Teorik aratrmalar da pragmatik aratrmalar da bilimsel bilginin birikimi asndan ayn derecede nemlidir. Pragmatik aratrmalarn bir tr de eylem aratrmalardr. Eylem aratrmas, sosyal aratrmalara aratrmaclarn teorik meraklarndan ok toplumsal problemlerin yn vermesi gerektiini savunan Kurt Lewin (1890-1947) tarafndan gelitirilmi bir kavramdr. Eylem aratrmalar topluluklarda, kurumlarda ya da rgtlerdeki deiim srelerinde kullanlan, aratrmacnn kendisinin de deiimi salayacak bir ge olduu, eitli problemlerin nedenlerinin kefedilip eitli zm nerilerinin sunulduu ve hangi eylemde bulunulmas gerektiine karar verildii aratrmalardr (Marshall, 1999:226-7; Schwandt, 2007:4). Bu aratrma trnde aratrmaclar ve katlmclar aratrmann tasarlanmasndan sonulanmasna kadar birlikte alrlar. Bu aratrmalarda ama mevcut durumdaki problemleri saptamak ve bunlarn ne tip eylemler ya da politikalarla zlebileceini ortaya koymaktr. Eylem aratrmalarn dier aratrmalardan ayran nemli bir zellik, sreklilik halinde olan, devaml tekrarlanan aratrmalar olmalardr. rnein bir eylem aratrmasyla bir zm nerisi sunulduktan ve eyleme geildikten sonra yeni bir eylem aratrmas tasarlanr, bu eylemin sonular incelenir, sorunun zmnde ie yarayp yaramad deerlendirilir, yani durumdaki sorunlarn neler olduu saptanr ve bu problemlerin zlmesi iin hangi eylemlerde bulunulmas gerektii ortaya konmaya allr (Marshall, 1999:227).
Temel ya da teorik aratrma olarak adlandrlan aratrmalar sadece bilimsel bilgi retmeyi amalayan aratrmalardr. Uygulamal ya da pragmatik aratrma olarak adlandrlan aratrmalar ise belirli toplumsal sorunlarn zlmesine katkda bulunmay amalayan aratrmalardr.
Amalarna Gre Aratrma Trleri

Elde edilmek istenen bilginin tr asndan temel aratrma tr vardr. Bunlar kefedici, betimleyici ve aklayc aratrmalardr.
Kefedici Aratrmalar
Kefedici aratrmalar, aratrmacnn fazla bilgi sahibi olmad konular inceledii ya da aratrma konusunun grece yeni olduu durumlarda yaplan aratrmalardr.
Aratrma konusunun nispeten yeni olduu, bu konuda daha nce yaplm pek alma olmad, bu nedenle de aratrmacnn fazla bilgi sahibi olmad durumlarda yaplan ve temel olarak ayn konuda daha sistematik aratrmalar yaplabilmesi iin gerekli bilginin toplanmas amacna ynelik olan aratrmalara kefedici aratrma ad verilir. Bu tr aratrmalar konuyla ilgili yzeysel bilgi toplama-
4. nite - Aratrma Probleminin Oluturulmas ve Uygun Yntem ve Tekniklerin Seilmesi
109
ya ve aratrmacya n bilgi salamaya yneliktirler. Genel olarak aratrmac tarafndan kefedici aratrmann tercih edilmesine neden olan durumlar unlardr (Stebbins, 2001:9): ncelenmek istenen konu hakknda sistematik ampirik bir alma yaplmaSIRA m olmas ya da yaplan almalarn son derece az olmas,SZDE lgilenilen konuyla ilgili yaplan nceki almalarn hepsinin kontroll nicel aratrmalar olmas, bu nedenle aratrmacnn bu konuda nitelMbir alma D NEL yapmak iin yeterli n bilgiye sahip olmamas, lgilenilen konunun ok nemli deiimler geirmesi, dolaysyla bu konu S O R U hakknda nceden yaplm olan almalarn bulgularnn geersiz olmas. Kefedici aratrmalar, aratrmacnn fazla bilgi sahibi olmad konular inceledii ya da DKKAT aratrma konusunun grece yeni olduu durumlarda yaplan aratrmalardr. Hipotez gelitirme, hipotez snama ya da bir konuyu derinlemesine bir ekilde anlama amacna ySIRA SZDE nelik deildirler. Genel olarak kefedici aratrmalarn amac, aratrmacyaAMALARIMIZproblemini aratrma tanmlamak ve daha kapsaml aratrmalar yapmak zere gerekli bilgiyi salamasdr. Dolaysyla kefedici aratrmalarn tipik olarak amac vardr (Earl, 2004:88): K A P Aratrmacnn konuyla ilgili merakn gidermek ve n bilgiT salamak, Konuyla ilgili daha kapsaml bir aratrmann yaplp yaplamayacan snamak, Sonraki aratrmalarda kullanlabilecek veri toplama aralar gelitirmek. T genel dzeyde bilgi Kefedici aratrmalar, bir aratrma problemi hakknda en E L E V Z Y O N toplamak iin yrtlr. Dier bir deyile kefedici aratrmalar hipotez snamaya veya hipotez gelitirmeye ynelik deildirler. Bu aratrma trnde ama, konuyla ilgili mevcut bilgilerin kefedilmesi ve daha sonra yaplacak olan daha kapsaml NTERNET aratrmalar iin bir zemin hazrlanmasdr. Aratrmac, kefedici aratrmay taSIRA SZDE mamladktan sonra aratrma konusuyla ilgili toplad bilgilere dayanarak aratrma problemini netletirir. Bu yzden aratrma probleminin net olarak tanmlanmad durumlarda kefedici bir aratrma tasarlamak aratrmac N E L M D asndan faydal olacaktr. Kefedici aratrmalar aratrmacnn ilgilendii konuyu en iyi hangi aratrma yntemiyle inceleyebileceine, hangi veri toplama aralarn kullanacana S O R U ve aratrmasna kimleri dahil edeceine karar vermesine yardmc olur. Kefedici aratrmalar bir hipotezle balamadklar ve evreni temsilDedenA bir rnekleme KK T sahip olamayacaklar iin nicel yntemle yrtlmeye uygun deildirler. Kefedici aratrmalarda, aratrmaya balamadan nce konu hakknda fazla bilgi sahibi olunmad iin aratrma problemleri net bir ekilde oluturulamaz. Bu nedenle bu tr aratrmalar nitel yntemin uygulanmasn gerektirirler. Kefedici AMALARIMIZ aratrmalarda veri toplama teknikleri olarak literatr taramas, uzmanlara danma ve vaka kefi teknikleri kullanlr (Lin, 1976:137). Literatr taramas, konuyla ilgili literatrn belirlenmesi, K T A P okunmas taranmas, ve elde edilen bilgilerin zetlenerek bir sentez halinde ifade edilmesini ierir ve herhangi bir aratrma konusuyla ilgili bilgi elde etmenin ilk aamasdr. T E E V Z Y O elden bilgi Uzmanlara danma teknii, aratrmacnn konuyla ilgili Lbirinci N alabilecei uzman kiilere danmasdr. Bu uzmanlarn bilim adam olmalar gerekmez ancak aratrma konusuyla ilgili birinci elden bilgiye sahip olmalar gerekir. rnein genlerin uyuturucu kullanm ile ilgili bir aratrmada konuyla ilgili
NTERNET SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
psikolojik danmanlar, polisler, avukatlar ya da hukuk danmanlar, aratrmacya konu ile ilgili n bilgi salayabilir. Uzmanlarla yaplan grmeler yz yze gerekletirilir. Kefedici aratrmalarda aratrmac ounlukla aratrma problemini netletirmedii ve konu hakknda ok az bilgiye sahip olduu iin ne aradn kesin olarak bilemez. Bu nedenle yapaca gzlem ve grmelerde yaplandrlm veri toplama aralar kullanmaz. Bununla birlikte aratrmac uzmanlarla yapt grmeleri aratrma konusu etrafnda rgtlemeli ve toplamak istedii bilgiye ynelik kim, ne, neden gibi sorular sormaldr (Lin, 1976:141). Genlerin uyuturucu kullanmyla ilgili bir aratrmada aratrmac ilgilenilen blgede kimlerin uyuturucu kulland, uyuturucu kullananlarn yalar, cinsiyetleri, meslekleri, sosyal geri planlar gibi konularda bilgi toplamaya alacaktr. Kefedici aratrmalarda kullanlan nc teknik de vaka kefi tekniidir. Vaka kefi, allan konulara dahil olan bireylerin detayl bir ekilde incelenmesini ierir. rnein genlerin uyuturucu kullanmyla ilgili bir almada aratrmac, uyuturucu kullanan genlerden bazlarn inceleyerek bu vakalarn tarihesini karmaya alabilir. Vaka kefi iin temsili bir rneklem seilmesi gerekmez, aksine, ortalamann dnda olan u vakalar zellikle tercih edilir (Lin, 1976:142).
RNEK: Diyelim ki bir aratrmac yz nakli ile ilgili bir aratrma yapmak istiyor. Ancak bu konu olduka yeni olduu iin daha nce yaplm yeterince alma olmadn fark ediyor. nceki almalara ulaabilmi olsayd aratrmac bu almalarda neler ortaya konduunu, nelerin nasl incelendiini grebilir, aratrma problemini netletirebilir, belki daha nce yaplan aratrmalarda kullanlan lm aralarn (mesela anket formunu) kullanabilirdi. Bu durumda aratrmac kefedici bir aratrma yapabilir. Bunun iin az da olsa bu konuda yaplm almalar inceledikten sonra kendisine yz nakli yaplan bireylerle, bu bireylerin aileleriyle, nakli gerekletiren doktorlarla grebilir. Bylece aratrmasnda neye odaklanmas, verilerini kimlerden toplamas, nasl sorular sormas ve ne tr bir aratrma yapmas gerektii hakknda bir fikir sahibi olur. Bu n bilgi sayesinde aratrmac artk bu konuda daha sistemli ve daha yapsal bir aratrma yapmaya hazr olacaktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kefedici aratrmalarn en nemli dezavantaj, aratrma problemlerinin net olmamas ve kk ve temsili olmayan rneklemlerle allmasdr. Bu tr aratrmalarda rneklem aratrma evrenini temsil etmedii iin aratrma problemine SIRA SZDE ilikin tatmin edici cevaplar ancak nadiren elde edilebilir (Earl, 2004:89). Baka bir deyile aratrmada bilgi toplanan kiilerin, aratrmacnn ilgilendii daha geni topluluun N Ernekleri olmad durumlarda aratrmacnn eksik bilgi edinmeD tipik L M si sz konusu olabilir. Bu durum, aratrmacnn ayn konuda daha sonra yapaca sistematik aratrmada problemini eksik oluturmasna ya da rneklemini yanl S O R U semesine neden olabilir.
DKKAT Kefedici aratrmalarda aratrmac evrene genelleyecei nitelikte bilgiler elde etmeye ya da bir sosyal olguyu derinlemesine bir ekilde anlamaya deil, konuyla ilgili detayl bir aratrma yapmas iin gerekli olan n bilgiyi elde etmeye almaktadr. Kefedici aratrSIRA SZDE ma tamamlandktan sonra aratrmac konuyla ilgili daha sistematik bir aratrma yapmaya hazr olacaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
111
Betimleyici Aratrmalar
Betimsel aratrma adyla da bilinen betimleyici aratrmalar, aratrma konusu hakknda genel bir bak as kazanmak, belirli bir durumu kendi doal ortam iinde saptamak ve sistematik olarak betimlemek amacyla yaplan, nicel veya nitel veri toplama tekniklerinin kullanlabilecei aratrmalardr. Bu aratrma trnde allan olgu ya da rneklem hakknda elde edilen veriler betimlenerek temel zellikleri tasvir edilir. Kefedici aratrmalar gibi betimleyici aratrmalar da aratrma konusuyla ilikili olarak kim, ne ve neden gibi eitli sorulara cevap arar. Ancak betimleyici aratrmalar, kefedici aratrmalardan daha sistematik ve daha yapsaldrlar. Aratrma konusu hakknda genel bir bak as kazanmak ya da belirli bir durumu saptamak iin betimleyici aratrma olduka uygun bir aratrma trdr. Betimsel aratrmalar, belirli bir durumu saptamaya ynelik olduklar iin ayn konuda yaplacak olan aklayc aratrmalarda neye odaklanlmas gerektiine ilikin ipucu salarlar. rnein bir kasabada ocuklarn en ok hangi hastalklara yakalandn inceleyen bir betimleyici aratrma yapldktan sonra, aklayc bir aratrma tasarlanarak bu hastala neden olan koullarn neler olduu ortaya konmaya allabilir. Betimleyici aratrmalar toplumsal olgular arasnda neden sonu ilikisi aramazlar ama bu aratrmalarda da baz temel istatistikler kullanlabilir. Mesela rneklemin genel zelliklerini ortaya koymak iin frekans dalm, ortalama, ortanca, mod, sapma, varyans, yzde gibi baz temel betimsel istatistikler kullanlr. Ancak aklamaya ynelik aratrmalarda istatistiksel analiz yapmak iin kullanlan daha ileri dzeydeki istatistiksel ilemlere, betimleyici aratrmalarda bavurulmaz. Betimleyici aratrmalarda kullanlan istatistikler var olan durumu yanstrlar, rnein deneyde olduu gibi aratrmacnn deikenler zerinde herhangi bir mdahalesi sz konusu deildir. Benzer ekilde betimleyici aratrmalarda d koullar da kontrol altnda tutulmaya allmaz, aratrlan konu ya da grup, aratrmac tarafndan hibir ekilde etkilenmeden, doal haliyle incelenir ve betimlenir.
RNEK: Nfus saymlar, betimleyici aratrmalara verilebilecek bir rnektir. Nfus saymlarnn amac hem genel olarak lke dzeyinde hem de iller dzeyinde nfusun eitli zelliklerini kesin olarak betimlemektir. - Eskiehirde lise rencileri arasnda aile ii iddete maruz kalanlarn oran nedir?, - stanbulda uydu kentlerde yaayanlar kent merkezine ne sklkta gelmekte ve burada ne kadar zaman geirmektedirler?, - Dz liselerden ve sper liselerden mezun olan rencilerin niversite giri snavn kazanma oranlar arasndaki fark nedir? gibi aratrma problemleri de belirli bir durumu saptama amacna yneliktirler, bu nedenle bu problemler iin betimleyici aratrma tr uygundur.
Betimleyici aratrmalar, ilgi duyulan konu ya da etkinliklerin bir betimlemesini, tasvirini elde etmeyi amalayan aratrmalardr.
Bir aratrmann tek amac betimlemek olabilecei gibi, aratrmalar hem betimleme hem de aklama amac tayabilirler. Aratrmann tek amac betimleme yapmaksa, aratrmac aratrd olguyu etrafl ve detayl bir ekilde gzlemler, inceler ve herhangi bir teorik problem gelitirmeksizin konusunu tasvir eder. Bu tip almalara rnek olarak doum ve lm oranlarn, belirli bir lkede endstriyel byme orann ya da eitli hastalklarn nfus iinde dalmn gstermeyi ama-
112
SIRA SZDE
DNELM S O R U
layan aratrmalar verilebilir. Amacn aratrma konusunu etrafl ve detayl bir ekilde betimlemek ve anlamak olduu nitel aratrmalarda yaplacak betimlemeler ise daha etrafl ve derinlemesine olacaktr. Bu tr aratrmalarda derinlemesine grme, katlmc gzlem, rnek olay incelemesi, yaam yks ve benzeri nitel veri toplama teknikleri kullanlr. rnein Cezasn tamamlayarak son bir yl iinde cezaevinden km olan bireylerin toplumsal yaamda karlatklar sorunlar nelerdir? ya da Emekli olan bireyler, yeni toplumsal rollerine nasl uyum salamaktadrlar? gibi aratrma problemleri, tamamen betimleme amacna yneliktir. Bunun yannda, bir aratrma aklamann yan sra betimleme amac da tayabilir. rnein hipotez test etmeye ynelik bir aratrma hem rnekleminin zellikleri hakknda genel bilgilere ulamak hem de sonularn yorumlanmas iin gerekSIRA li olan bilgileri SZDE etmek iin betimleme amac tayor olabilir. Aklayc aratrelde malarda betimlemenin ilevi, rneklemin ve veri toplama tekniklerinin seilmesi, temel deikenlerin neler olduunun belirlenmesi, kavramlar lecek deikenleDNELM rin neler olduunun saptanmas (ilemselletirme), verilerin analizi ve potansiyel hipotezlerin oluturulmas konularnda aratrmacya gerekli bilgileri salamasdr S O R U (Lin, 1976:142). Betimlemek birKaratrmann tek amac olabilir ama bir aratrma ayn zamanda hem beD KAT timleyici hem de aklayc amaca sahip olabilir. Betimleyici aratrmalarda aratrma problemine bal olarak nicel ya da nitel veri toplama teknikleri kullanlabilir. Dier bir deyile sadece kullanlan ynteme AMALARIMIZ bakarak bir aratrmann betimleyici olup olmad sylenemez, aratrmann betimleyici olup olmadn belirleyen, aratrmann amacdr. Betimleyici aratrmalarda ilgilenilen sosyal olgunun genel zelliklerini lmek iin yaplandrlm gzK T gibi lem ya da anket A P nicel aratrma teknikleri kullanlrken sz konusu sosyal olgunun zgl ynlerini anlamak iin nitel aratrma tekniklerinden yararlanlabilir.
T E Yoksullarn, RNEK: L E V Z Y O N yoksulluun nedeni olarak neyi grdklerini betimleme amacn tayan betimleyici aratrma olduunu varsayalm. lk aratrmada veri toplama arac olarak anket kullanlmakta ve ou kapal ulu sorulardan oluan bu anket, muhtarlklardan alnan bilgiye gre yoksul olduu belirlenen 500 kiiye uyguNTERNET lanmaktadr. Aratrmac bulgularn saysallatrmakta, basit dzeyde betimleyici istatistiksel yardmyla kentteki yoksullarn yoksulluun nedeni olarak neyi grdklerini betimlemektedir. kinci aratrmada, yoksul olduu belirlenen 30 kii ile derinlemesine grmeler yaplmaktadr. Veri toplama arac standart deildir ve aratrmac, grt kiilerin yoksulluu nasl tanmladklarn, nasl deneyimlediklerini ve yoksulluun nedeni olarak neyi grdklerini anlamaya almaktadr. nc aratrma, yoksul olduu belirlenen 400 kiiye anket uygulamakta, anket sonularn istatistiksel yntemlerle analiz etmekte ve genel olarak kentteki yoksullarn yoksulluun nedeni olarak neyi grdn istatistiksel tablolarla sunmaktadr. Ayn aratrma bunun yannda uygun rnekleme teknikleriyle seilen 40 kiiyle derinlemesine grme yapmakta ve rneklemdekilerin neden baz olgular yoksulluun nedeni olarak grdn, baz olgular ise grmediini anlamaya almaktadr. Grld gibi, betimleyici aratrmalarda nicel veya nitel veri toplama teknikleri ya da her ikisi birden kullanlabilir. Hangi tekniklerin kullanlaca, aratrmann problemine ve amacna baldr. SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
4. nite - Aratrma Probleminin Oluturulmas ve Uygun Yntem ve Tekniklerin Seilmesi S O R U
DNELM S O R U
113
Betimleyici aratrmalarda aratrmacnn amac geni apl bir rnekleminAbelirli zellikDKK T lerini genel dzeyde betimlemek ise nicel veri toplama teknikleri, daha dar bir rneklem hakknda geni apl ve derinlemesine betimleme yapmaksa nitel veri toplama teknikleri SIRA SZDE kullanlacaktr. Betimleyici aratrmalarn en nemli avantaj, incelenen konunun tamamen doAMALARIMIZ al ortam iinde incelenmesidir. Bu aratrma trnn en nemli dezavantaj ise sonularn ileri istatistiksel tekniklerle analiz edilememesi ve aratrma sonularK T A P nn farkl yorumlara ak olmasdr. Betimleyici aratrmalarn bir tr de karlatrmal aratrmadr. Karlatrmal aratrma, sosyal bilimlerde farkl lkelerin ya da kltrlerin belirli zellikT E L E genel ler asndan karlatrlmasn amalayan aratrmalara verilen V Z Y O Naddr. Ayn sosyal olguyla ilikili olarak aralarnda benzerlikler ve farkllklar olan iki ya da daha fazla rnein karlatrlmas, olgunun daha iyi anlalmasn salayabilir. Karlatrmal aratrmalarda nicel yntem de nitel yntem de kullanlabiNTERNET lir. Bu tr aratrmalar genel olarak kltrler ve lkeler arasndaki farkllk ve benzerlikleri ortaya koymak amacyla uygulansa da farkl igc piyasalar, firmalar ya da rgtlerin karlatrlmas iin de uygun bir aratrma trdr (Walliman, 2006:40). Karlatrmal aratrmada aratrmac toplumsal olgunun iki farkl tezahr arasnda benzerliklere ya da farkllklara odaklanarak bu benzerlikler ya da farkllklar hakknda bir sonuca varr. Bu tr aratrmalarda rnek olay incelemeleri gibi teknikler kullanlarak birincil veriler toplanabilecei gibi, dokman incelemesi ya da mevcut istatistiklerin analiz edilmesi gibi yollarla ikincil veriler de kullanlabilir. Karlatrmal aratrmann bir tr olan karlatrmal tarihsel aratrmalar ise btn toplumlarda var olan temel zelliklerin neler olduu, byk toplumsal dnmlerin ne ekilde gerekletii gibi sorulara yant arayan aratrmalardr (Neuman, 2010:606). Bu tr aratrmalar sistematik karlatrma yolu ile devrimler, politik rejimler ve politikalar gibi geni apl sonular olan olgularn zaman SIRA 2004:81). rneiindeki geliimlerini analiz etmek iin ok uygundur (Mahoney, SZDE in Tocqueville, 1835-1840 yllar arasnda yapt bir karlatrmal tarihsel aratrmada Amerikan ve Fransz demokrasilerini karlatrm, demokrasiyi iki farkDNELM l uygulamadaki farkllklar zerinden incelemitir. Skocpol ise 1979 ylnda yapt bir karlatrmal tarihsel aratrmada Fransz, Rus ve in Devrimlerini, araS O R U larndaki benzerlikleri ortaya koyacak ekilde karlatrmtr. Karlatrmal tarihsel aratrmalarn en byk avantaj, toplumsal gerekliin mikro ve makro dzeylerini birletirmeye uygun olmasdr. Aratrmac bireysel mektuplar, yazD KKAT malar veya gnlklerden elde edilen verilerle toplumsal yaplar arasnda bir balant kurabilir. Ancak karlatrmal tarihsel aratrmalarn da eitli snrllklar SIRA SZDE vardr. Bu tr aratrmalarda ou zaman aratrmacnn dorudan gzlem yapmas sz konusu deildir, kantlar snrldr ve gemiteki olaylar hakkndaki kaynaklarn tamamen nesnel bir ekilde incelenmesi mmkn olmaz (Neuman, AMALARIMIZ 2010:612-614).
K T A P Karlatrmal tarihsel aratrmalar hakknda daha fazla bilgiyi W.L. Neumann Toplumsal Aratrma Yntemleri: Nitel ve Nicel Yaklamlar kitabnn (2010, stanbul: Yayn Odas) ikinci cildinde (sf.601-658) bulabilirsiniz. TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
114
Hipotez Oluturmaya Ynelik Aratrmalar

Hipotez gelitirmeye ynelik aratrmalar, amalar gerei, nitel yntemin btn zelliklerini tayan ve dokman incelemesi, yaam yks, katlmc gzlem, derinlemesine grme gibi nitel veri toplama tekniklerini kullanan aratrmalardr.
Hipotez oluturmaya ynelik aratrmalar betimleyici aratrmann zelliklerini tayan ama daha yapsal, daha az deiken ieren ve lmlerin daha titiz yapld aratrmalardr (Lin, 1976:143). Bu tr aratrmalarda aratrmacnn deikenler arasndaki muhtemel ilikiler hakknda bir fikri vardr ama bu fikir kesin ve net deildir. Aratrmac bu fikirleri dzenlemek ve net bir aratrma problemi haline getirmek ister. rnein suun nedenleriyle ilgilenen bir aratrmac, literatr taradnda ailenin dk sosyoekonomik stats, dk eitim dzeyi ve ar otoriterlii, uyuturucu kullanm, intihar eilimi, gemite yaanan travmalar gibi bir dizi faktrn sua neden olduunun ne srldn grebilir. Aratrmac su davrannn gstergeleri olarak da tutuklama ve mahkmiyet kaytlar, cezann iddeti gibi eitli gstergelerin kabul edildiini grebilir. Ancak sua neden olduu ileri srlen ok sayda neden ve farkl su gstergeleri iinde anlaml bir aratrma oda ina etmekte zorlanabilir. Bu gibi durumlarda aratrmaclar belirli hipotezleri test etmek yerine hipotez gelitirmeye ynelik bir aratrma yaparlar (Lin, 1976:143). Hipotez gelitirmeye ynelik almalarda aratrmac literatr taramas, uzmanlarla yapt grmeler gibi kaynaklarda elde ettii bilgilere dayanarak nemli deikenleri belirler. Bu baml ve bamsz deikenlerin eitli kombinasyonlarn inceler ve ampirik olarak uygun olan bir ya da birkan seer. rnein eer aratrmac literatr taramas ve uzmanlarla yapt grmeler sonunda yapt karmlar sonucunda tutuklanma skl ile ebeveynin geliri deikenleri arasnda gl bir iliki olduu kanaatine varrsa ebeveyni dk gelire sahip olan insanlarn tutuklanma oranlarnn, ebeveyni daha yksek gelire sahip insanlara oranla daha yksek olduunu ileri srebilir. Hipotez gelitirmeye ynelik aratrmalarn amac, baka aratrmalar tarafndan snanmak zere hipotezler gelitirmek ya da gml teori (teori kurma) ynteminde olduu gibi hipotez gelitirerek bir teori ina etmek olabilir. Hipotez gelitirmeye ynelik aratrmalarda en sk kullanlan yntem gml teori yntemidir. Bu yntemi dier yntemlerden ayran en belirgin zellik, aratrmaya belirli bir teorik ereveyle deil, veri toplayarak balanmas ve bu veriler kullanlarak bir teori gelitirilmesidir. Yntemin adndaki gml terimi, teorinin literatrden deil, alandan toplanan veriler iine gml olduu fikrini belirtmek iin kullanlmaktadr (Leedy ve Ormrod, 2005:140). Gml teori ynteminde veri toplama ve veri analizi aamalar birbirinden ayr deildir. Bu yntemle yrtlen aratrmalarda aratrmac snayaca bir hipotezle yola kmaz, esnek bir aratrma problemi oluturur. Aratrmac, aratrma problemine yant bulmak iin veri toplar, toplanan verilere dayanarak hipotezler kurar ve yeni sorular ortaya koyar. Bu yeni sorular yantlamak iin daha fazla veri toplar ve elde edilen yeni verilerle oluturulan sorular yantlamaya alr. Verileri toplarken bir yandan da analiz eden aratrmac, veriler arasndaki benzerlikleri ve farkllklar ortaya koymaya, bunlar aklayacak kavramlar gelitirmeye, bu kavramlar arasndaki ilikilere ilikin bir teori gelitirmeye alr. Bylece aratrma problemine muhtemel bir yant vermi olur. Aratrmac tekrar veri toplayarak bu yantn snar, yeni verilerin bulduu yant dorulayp dorulamadn inceler ve elde ettii bulgular dorultusunda teorisinde deiiklikler yapar. Veri toplama, veri analizi ve teorinin gzden geirilmesi sreleri srekli tekrar edildikten sonra bir noktada artk yeni toplanan veriler, teoride bir deiiklik yapmay gerektirmeyecektir, yani teorik doyma noktasna ulalacaktr (Schwandt, 2007:131-2). Bylece ampirik verilere dayanan yeni bir teori gelitirilmi olacaktr.
115
Aklayc (Hipotez Snamaya Ynelik) Aratrmalar

Aklayc aratrmalarn amac betimlemekten te, baz eylerin neden ya da nasl olduunu aklamaktr. Bu aratrmalar, olgulara ilikin eitli deikenler arasnda nedensel ilikiler bulmaya ve sosyal olgular bu nedensellik zerinden aklamaya alrlar. Baka bir deyile aklayc aratrmalar sosyal olgular, olguya ilikin kavramlarn baml ve bamsz deikenleri arasndaki ilikiyi inceleyerek anlamaya ve aklamaya alan aratrmalardr. Aratrmann amac, istatistiksel teknikler yardmyla hipotezde ileri srlen ilikinin gerekten mevcut olup olmadn ortaya koymaktr. rnein bir kentte su orannn ne olduunu ortaya koymay amalayan bir aratrma betimleyici, bu kentte baz mahallelerde su orannn neden dier mahallelerdeki su oranndan daha yksek olduunu ortaya koymay amalayan bir aratrma ise aklayc bir aratrmadr. Byle bir aratrma, rnein eitim dzeyi dtke su ileme skl artar gibi bir hipotezle balar. Bu hipotezi snamak iin yaplandrlm veri toplama aralaryla veri toplar ve bulgularn istatistiksel yntemlerle zmleyerek aratrma hipotezini snar. Aklayc aratrmalar, nicel yntemin btn zelliklerini tayan ve nicel veri toplama aralarn kullanan aratrmalardr. Aklayc aratrmalar kefedici aratrmalardan da betimleyici aratrmalardan da daha yapsal ve daha az esnektir. Aratrma deikenler arasndaki ilikilere dair ifadeler olan hipotez(ler)le balar. Bu hipotezleri snamak iin aratrma evreninin zelliklerini yanstan temsili bir rneklem oluturulur ve veriler, bu rnekleme girenlerden toplanr. Veri toplama yolu olarak deney, yar-deney, denetimli gzlem, yaplandrlm grme ya da anket kullanlabilir. Aklayc aratrmalarda aratrmac bamsz deikenin baml deiken zerindeki etkisini incelemekte ve ikisi arasndaki nedensellik ilikisini ortaya koymaya almaktadr. Bu nedenle aratrmac lt baml deikeni etkileyebilecek olan d koullar kontrol altnda tutmaya alr. Bu ekilde elde edilen veriler istatistiksel yolla ilenir ve baml ve bamsz deikenler arasnda nedensel bir iliki olup olmad, bu ilikinin ynnn ve iddetinin ne olduu ortaya konur. Bylece aratrmac aratrmann banda ileri srd hipotezleri snam olur.
RNEK: Betimsel bir aratrmann bulgularna gre bir i yerinde son bir ylda i kazalarnn grlme skl artmtr. Kazalarn nedenlerini merak eden bir aratrmac, aklayc bir aratrma tasarlar. Mevcut teorileri inceleyerek i kazalarnn sklnn artmasna nelerin neden olabileceini sralar ve bu iddialara ilikin hipotezler ortaya koyar. rnein i younluu arttka i kazalarnn skl artar, alanlarn denetlenme skl arttka i kazalar artar, alanlarn aralksz alma sreleri arttka i kazas yapma skl artar gibi hipotezler retebilir. Daha sonra aratrmac, aratrmasn tasarlar, hangi teknikleri kullanacan belirler. Aratrmac, deney yapabilecei gibi anket de uygulayabilir. Deney yapacak olursa deney ve kontrol gruplar oluturur ve kontroll bir ortamda bamsz deikenlerin (i younluu, denetlenme skl, aralksz alma sresi) baml deiken (i kazas yapma skl) zerindeki etkilerini inceler. Anket tekniini kullanmaya karar verirse de iyerindeki iilerin tamamn temsil edebilecek, hepsinin zelliklerini yanstacak homojen bir rneklem grubu oluturur. Bu rneklem grubuna baml ve bamsz deikene ilikin sorular sorarak alanlarn i younluklarn, denetlenme sklklarn, aralksz alma srelerini ve i kazas yapma sklklarn ler. Daha sonra verilerini istatistiksel olarak iler, i younluu yksek olanlarla dk olanlarn ya da ok sk denetlenenlerle ok seyrek denetlenenlerin i kazas yapma sklklarn karlatrarak bu deikenler arasndaki nedensellik ilikilerini ortaya koymaya alr. Deney tekniini de anket tekniini de kullansa aratrmasnn sonunda aratrma hipotezlerini snam olur.
Aklayc aratrmalar, olgular arasndaki neden sonu ilikilerini ortaya koymaya alan ve nicel yntemle yrtlen aratrmalardr. Hipotez, iki ya da daha fazla deiken arasndaki iliki hakknda, snanmak zere oluturulmu olan bir ifadedir.
116
RNEK: Bir aratrmacnn, ilkretimde tablet kullanm ile ilgili bir aratrma yapmak istediini dnelim. Tablet kullanm nispeten yeni olduu iin bu konuyla ilgili daha nce yaplm almalar sayca az olacaktr. Aratrmac, ne sormas, nasl sorular sormas ve kimlere sormas gerektiinden emin olamayabilir. Bu durumda kefedici bir aratrma tasarlayp eitimcilerle, teknoloji uzmanlaryla, psikologlara, sosyal hizmet uzmanlaryla ve velilerle konuabilir. Belirli vakalar gzlemleyip bu konunun ne ekilde bir aratrma problemi haline getirilebileceine karar verebilir, aratrmada sorulmas gerektiini dnd sorulardan oluan bir lme arac gelitirebilir. Bylece bu konuyla ilgili daha sistematik bir aratrma yapmaya hazr olacaktr. Bunun zerine aratrmac Velilerin ilkretimde rencilerin tablet kullanmna ynelik tepkileri nelerdir?, lkretimde tablet kullanan ve kullanmayan rencilerin baar dzeyleri arasnda bir fark var mdr? ya da lkretimde tablet kullanan rencilerin dk eitim dzeyine sahip ebeveynlerinin ocuklarnn derslerine yardm ederken yaadklar zorluklar nelerdir? gibi aratrma problemleri gelitirebilir. Bu aratrma problemlerinin de betimleme amacna yneliktir, aratrmac hangi problemi seerse sesin betimleyici bir aratrma tasarlayacaktr. Betimsel aratrmalarda nicel yntem de nitel yntem de kullanlabilir, bununla birlikte ilk iki problem nicel yntemle yrtlmeye daha uygun iken son problem nitel yntemle yrtlmeye daha uygundur. lk iki problemi yantlamak iin aratrmac temsili rneklemden anket gibi standartlatrlm veri toplama aralaryla yzeysel veriler toplayabilir ve betimleyici istatistiklerle amalad durum tespitini yapabilir. nc problemde ise ebeveynlerin bu konuda yaadklar zorluklar onlarn gznden anlalmaya allmaktadr. Aratrmac kartopu, kota, gdml ya da teorik rneklem seim teknikleriyle bir rneklem oluturup bu rnekleme giren ebeveynlerden katlmc gzlem, derinlemesine grme gibi nitel yollarla veri toplayabilir. Aratrmac eer betimleyici aratrmasnda ilkretimde tablet kullanan ve kullanmayan rencilerin baar dzeyleri arasnda bir fark olduunu ortaya koyarsa, rnein tablet kullanan rencilerin baar dzeyinin daha dk olduunu ortaya koyarsa, bunun nedenlerini merak edebilir. Bu durumda aratrmac lkretimde tablet kullanm baar dzeyinin dmesine neden olmakta mdr? eklinde bir aratrma problemi oluturabilir. Bu problemi yantlamak iin aratrmac aklayc bir aratrma tasarlayacaktr. Bu nedenle nce aratrma hipotezlerini oluturur. Mesela aratrmac Tablet kullanlmas, ebeveynlerin ocuklarn derslerine yardm etme dzeylerinin azalmasna neden olmakta, bu da renci baars dzeyinin azalmasna neden olmaktadr eklinde bir hipotez kurabilir. Bu hipotezde tablet kullanm bamsz deiken, ebeveynlerin ocuklarn derslerine yardm etme dzeyleri arac deiken, rencilerin baar dzeyi ise baml deikendir. Aratrmac deney , yar-deney ya da anket gibi nicel veri toplama tekniklerinden yararlanarak verilerini toplar, istatistiksel yollarla analiz eder ve hipotezini snar.
Zamana Gre Aratrma Trleri

Aratrmalar, odaklandklar zaman asndan kesitsel ve boylamsal aratrmalar olmak zere ikiye ayrlrlar.
Kesitsel aratrmalar aratrma konusunun zamanda belirli bir noktadaki halini, yani bir kesitini inceleyen aratrmalardr.
Kesitsel Aratrmalar
Bir olgunun ya da rneklemin belirli bir zamandaki halini gzlemlemeyi ieren aratrmalar kesitsel aratrmalar olarak adlandrlr. Kefedici ve betimleyici aratrmalar ounlukla kesitsel aratrmalardr. rnein nfus saymlar, ok geni bir rneklem zerinde yaplmakla birlikte sadece belirli bir ana ilikin bilgileri ie-
117
rir. Aklayc aratrmalarn da nemli bir ksm kesitsel aratrmalardr. Aratrma bulgular zamanda belirli bir ana aitse, bu aratrma kesitsel bir aratrmadr. Kesitsel aratrmalarn avantaj, boylamsal aratrmalara oranla daha ksa srmeleri ve dk maliyetli olmalardr. Kesitsel aratrmalarn temel snrll ise sadece tek bir tarihsel balama sahip olmalar, bu nedenle toplumsal sreleri ya da deiimleri incelemeye uygun olmamasdr. Kesitsel aratrmalar kefedici, betimleyici ya da aklayc amaca ynelik olabilirler ancak kesitsel aratrma tr, daha ok betimleyici amaca ynelik olan aratrmalara uygundur (Neuman, 2010:56). nk zaman iinde oluan nedensel ilikileri aklamak isteyen aklayc aratrmalarn sadece belirli bir ana ilikin gzlemlere dayanarak bilgi vermeleri bu aklayc aratrmalar zayflatan faktrlerden biridir. Yaplan aklayc aratrmalarn zamanla tekrarlanmalar, yani boylamsal aratrma olarak tasarlanmalar bu sorunun zlmesine yardmc olur (Earl, 2004:101-2).
Boylamsal Aratrmalar
ncelenen konunun zaman iindeki geliimini ele alan ve en az iki kere tekrarlanan aratrmalar boylamsal aratrma olarak adlandrlr. Dier bir deyile boylamsal aratrmalar, inceledikleri olgunun zamanda birden fazla noktadaki zelliklerini len aratrmalardr. Boylamsal aratrmalarda uzun zaman aralklarnda, baz durumlarda onlarca yl boyunca ayn olguya ait zellikler llebilir. Boylamsal aratrmalar psikolojide yaam sresi boyunca bireylerin geliimlerini izlemek iin, sosyolojide de bireylerin yaamlar boyunca ya da nesiller boyunca deneyimledikleri yaam olaylarn incelemek iin kullanlrlar. Baz aratrma problemleri, yaplar gerei boylamsal aratrmalara uygundurlar. rnein 1991 ylnda R. Asher ve G. Fine, yrttkleri aratrmada ei alkolik olan kadnlarn sorunlu evlilikleriyle nasl ba ettiklerini ortaya koymaya almlardr. Bu tr bir aratrma yaps gerei evlilik srecini takip etmeyi ve uzun bir zamana yaylarak tekrar tekrar lmler yaplmasn gerektirmektedir (Earl, 2004:102). Boylamsal aratrmalarn dezavantajlar uzun srmeleri ve yksek maliyetli olmalardr. Ancak zaman iindeki deiimleri lmek iin kullanlabilecek en iyi yol, boylamsal aratrmalardr; bu nedenle zellikle toplumsal deiimleri ya da bir olgunun zaman iinde nasl deitiini ortaya koymay amalayan aratrmalar iin boylamsal aratrmalar kesitsel aratrmalardan daha uygundur. Boylamsal aratrmalarn tr vardr. Bunlar eilim aratrmalar, kohort aratrmalar ve panel aratrmalardr.
Eilim Aratrmalar
Zaman serisi ya da zaman dizisi aratrmas olarak da adlandrlan eilim aratrmas, belirli bir aratrma evreninde zaman iinde meydana gelen deiimleri inceleyen almalardr. Eilim aratrmalarnda aratrma evreninden seilen farkl rneklem gruplarndan belirli zaman aralklaryla veri toplanr. Eilim aratrmalarnda, aratrmann her tekrarnda farkl rneklemler seilse de rneklemler her zaman ayn aratrma evreninden seilir. rnein silah kart bir kampanyann balamasndan iki ay nce yaplan bir aratrmada rneklemin %60nn silah tamaya kar olduu ortaya konmutur. Bir yl sren kampanya bittikten sonra aratrma tekrarlanm ve rneklemin davranlarnda bir deiim meydana geldii gzlenmitir. Tekrarlanan aratrma sonularna gre rneklemin %75i silaha kar olduunu belirtmitir. Bu aratrma, eilim aratrmalarna verilebilecek bir rnektir. Bununla birlikte, bu aratrma biSosyal bilimlerde en sk kullanlan boylamsal aratrma tr, eilim aratrmalardr.
SIRA 118 SZDE

DNELM S O R U
ze ka insann fikrini deitirdii ya da kampanya ncesinde silah kullanmaya karDNELM olanlarn fikirlerini deitirip deitirmedii hakknda bilgi vermez. Eer aratrmac bu gibi bilgileri elde etmek istiyorsa bir panel aratrmas yapmaldr S O R U (http://www.socialresearchmethods.net/tutorial/Cho2/trend.html). Eilim aratrmalarnda tekrarlanan lmlerde rnekleme her zaman ayn insanlar seilDKKAT mez ama her lmde ayn aratrma evreninden rneklem seilir.
RNEK: Eilim aratrmalarna bir rnek olarak brahim Yasann Hasanolan aratrmas gsterilebilir. brahim Yasa, Ankarann Elmada ilesine bal Hasanolan AMALARIMIZ1915-1944 yllar arasndaki yapsn inceledii aratrmasn Kynn 1955 ylnda yaynlamtr. Aratrmac, Hasanolan kynde yapt aratrmay 1969 ylnda tekrarlamtr. kinci aratrmann amac, Hasanolan Kynde yaplan ilk aratrmadan sonra geen yirmi be yl iinde yaanan toplumsal deimenin K T A P saptanmasdr. Bu aratrma hakknda daha fazla bilgiye brahim Yasann YRMBE YIL SONRA HASANOLAN KY: KARILATIRMALI BR TOPLUMBLMSEL ARATIRMA adl Nkitabndan (1969, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi TELEV ZYO Yaynlar, Yayn No: 270) ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Panel Aratrmalar
Panel aratrmalar, aratrmann tekrarland her seferinde, yani her lmde ayn rneklemden veri toplanan aratrmalardr. rnein silah kart kampanya balamadan nce grlen kiilerle yaplan aratrma, kampanya bittikten sonra ayn kiiler zerinde tekrarlanrsa, bir panel aratrmas olacaktr. Panel aratrmalar zellikle kesitsel almalarda analiz etmenin zor olduu uzun dnemli olgularn ya da etkileri birikerek artan olgularn aratrlmasnda kullanldr. rnein 1980lerde A.B.D.de iddet ieren televizyon programlar izlemenin genlerde saldrgan davranlara neden olup olmadn aratran bir aratrma yaplmtr. Aratrmaclar, kk yalarda iddet ieren televizyon programlar izlemenin ileriki yalarda saldrgan davrana yol ap amadn ortaya koymaya almlardr. Aratrma A.B.D.de eitli byk ehirlerde yaayan yaklak 1200 ocuun tutum ve davranlarnn 3 yl boyunca toplam alt sefer llmesiyle gerekletirilmitir (http://www.socialresearchmethods.net/tutorial/Cho2/panel.html). Aratrmaclar alt lmn hepsinde ayn ocuklardan veri toplad iin bu aratrma bir panel aratrmasdr. Panel aratrmalar deiimin dinamiklerinin ortaya konmaya alld durumlarda zellikle kullanldr. rnein aratrmac kyden kente g eden ailelerin kente uyum srecini inceliyorsa boylamsal bir aratrma yapmas, amalar asndan kesitsel bir aratrmadan daha uygun olacaktr. Aratrmac kyden kente g eden ayn aileler zerinde aratrmasn belirli aralklarla tekrarlayarak bir panel aratrmas yapabilir. Eer ayn evrenden farkl rneklemler seerse, lmeye alt uyum srecini etkileyebilecek dier faktrler de sz konusu olacaktr. Panel aratrmasnn avantaj, lm ayn rneklem zerinde tekrarlad iin sonular etkileyebilecek dier koullarn ksmen aratrmac tarafndan bilinmesi ve ksmen kontrol altnda olmasdr. En nemli dezavantaj ise btn boylamsal aratrmalar gibi uzun sreli ve yksek maliyetli olmasdr. Buna ek olarak panel aratrmalarnda ayn rneklem grubu zerinde aratrma yapmaktan, yani farkl zamanlarda tam olarak ayn insanlardan veri toplamaktan kaynaklanan baz zel zorluklar sz konusudur. Bu nedenle panel aratrmalarnn yrtlmesi boylamsal aratrmann dier trlerine oranla daha zor ve daha yksek maliyetlidir. rnekleme giren bireyNTERNET
119
ler lebilir, tanabilir ya da aratrmann tekrarlarnda aratrmaya katlmak istemeyebilirler. Panel aratrmalarnn avantajnn lmlerin ayn rneklem zerinde tekrarlanmasndan kaynaklandn belirtmitik. Ancak lm, tanma ya da benzeri nedenlerle insanlar rneklemden ktka, yani rneklem bykl azaldka bu avantaj da azalr. Ayrca rnekleme girenler birinci lmde, yani aratrma ilk kez yapldnda nesnel olsalar da ayn aratrma tekrarlandnda sorular yantlarken ilk aratrmann etkisi altnda kalabilirler. Bu da aratrmacnn gereklere ulama ansn azaltr (http://www.socialresearchmethods.net/tutorial/Cho2/panel.html). Eilim ve panel aratrmalar arasndaki temel fark nedir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
D aratrmas, belirZaman zaman kuak aratrmas olarak da adlandrlan kohort N E L M li bir sre iinde benzer bir yaam deneyimini paylaan insan gruplarnn (kohortlarn) incelenmesini ieren bir aratrma trdr. Kohort, belirli bir dnem iinde S O R U belirli bir zellie sahip (ayn ylda doma, ayn kiloda olma vb.) olan veya benzer bir deneyimi paylam olan (ayn ite alma, ayn ylda g etme, ayn ylda DKKAT emekli olma vs.) kiilerin oluturduu gruba verilen addr. Kohort aratrmalarnda aratrmac tek tek kohortu oluturan bireylere deil, grubun tamamna odaklanr, SIRA Bu aratrmalarkohortun zelliklerini bir btn olarak inceler (Neuman, 2010:61). SZDE da ama, aratrma evreninin ortak zelliklere sahip alt gruplar olan kohortlarn zaman iinde geirdikleri deiimi lmeyi amalayan aratrmalardr. Kohort aratrAMALARIMIZ malarnda kohortlar genellikle ayn ylda doanlardan oluturulur. rnein 1960 ylnda doanlar bir kohorttur. Ancak 1995 ylnda evlenenler, kinci Dnya Sava srasnda doanlar ya da stanbula 1990 ylnda g edenler gibi farkl kohortlar beK T A P lirlemek de mmkndr. Kohort aratrmalarnda lmn her tekrarlannda ayn rneklem grubundan veri toplanmaz ama her lmde ayn kohorttan (rnein 1995 ylnda evlenenlerin oluturduu kohorttan) rneklem seilir (Earl, 2004:103). TELEVZYON Kohort aratrmalar, sosyal bilimlerde olduu gibi salk alanndaki aratrmalarda da sklkla kullanlmaktadr. rnein sigarann akcier kanserine neden olup olmadn ortaya koymaya alan bir kohort aratrma, sigara ienlerden ve imeyenlerden oluan kohortlar belirli bir zaman sresince izleyecek EveN her iki grupta NT R ET akcier kanserine yakalananlarn orann karlatracaktr. Kohortlar, aratrmac tarafndan nemli bulunan zelliklere gre seilir. Bu nedenle ayn kohort iinde yer alan herkes, sal etkileyebilecek ve akcier kanserine neden olabilecek sosyoekonomik stat, gelir dzeyi gibi dier faktrler asndan eit olacaktr. Bu durum, aratrmann bamsz deikeninin (sigara ime) baml deiken (akcier SIRA kanserine yakalanma) zerindeki etkisinin, sonucu etkileyebilecekSZDE faktrlerdier den izole edilerek gzlemlenebilmesini salayacaktr. Kohort aratrmalarn en nemli dezavantajlar ok uzun srmeleri,M D N E L maliyetlerinin ok yksek olmas ve aratrmaya katlanlarn lm, tanma ya da kohorta girmelerine neden olan zelliklerin deimesi gibi eitli nedenlerle aratrma dnS O R U da kalmas ve rneklemin daralmasdr.
Kohort Aratrmalar
DNELM Kohort, belirli bir dnem iinde belirli bir zellie sahip olan ya da belirli bir S paylam yaam deneyimini O R U olan kiilerin oluturduu gruba verilen addr. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bir ya da birden fazla kohortun belirli zelliklerini iki ya da daha fazla sefer len aratrmalara kohort N ERN aratrmalar adTverilir.E T
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kohort aratrmalar panel aratrmalarna benzerler ama kohort aratrmasnda tekrarlanan DKKAT lmlerde veriler tamamen ayn kiilerden toplanmas gerekmez; rnekleme girenlerin ortak bir zellie ya da deneyime sahip olmalar, yani ayn kohorta ait olmalar yeterlidir.
SIRA SZDE SIRA SZDE Bir aratrma konusu belirleyerek ayn konunun, eilim, kohort ya da panel aratrmas olarak nasl tasarlanabileceine rnek vermeye aln. AMALARIMIZ
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
K T A P S O R U TELEVZYON
K T A P S O R U TELEVZYON
120
UYGUN ARATIRMA TRNN, YNTEM VE TEKNKLERN SELMES

Aratrmac, aratrmasnn amac dorultusunda en uygun aratrma trn semelidir. rnein amac bir nedensellik ilikisinin var olup olmadn snamak olan bir aratrmac, kefedici ya da betimsel bir aratrmayla amacna ulaamayacaktr. Aratrma trnn yanl seilmesi, baka bir deyile aratrmann amalarna ve problemine uygun olmayan bir aratrma tr seilmesi, aratrma amacna ulalmasn engelleyecektir. Aratrma tr seildikten sonra aratrmac, aratrmasnn yntemini ve kullanaca veri toplama tekniklerini saptayacaktr. Nicel ve nitel aratrma yntemlerinin de, nicel ve nitel veri toplama aralarnn da gl ve zayf ynleri vardr. Her aratrma problemi ayn yntemle ve ayn veri toplama tekniiyle incelenmeye uygun deildir. rnein seimlerden nce insanlarn kime oy vereceklerini ortaya koymak ve bulgularn evrene genellemek isteyen bir aratrmacnn nitel bir aratrma tasarlayarak rnek olay incelemesi yapmas ya da on kiiyle derinlemesine grmeler yapmas, aratrma amacna uygun deildir. Aratrmacnn, evreni temsil edecek nitelik ve byklkte bir rneklemden veri toplamas gerekir. Dier taraftan, zrl ocuu olan kadnlarn, ocuklarnn engelleri nedeniyle karlatklar sorunlar karsndaki tutum ve davranlarn anlamaya alan bir aratrmacnn ise nicel bir aratrma tasarlayarak kapal ulu sorulardan oluan bir anket almas yapmas yetersiz olacaktr. Yeni bir retim tekniinin rencilerin renme hzlarn artrp artrmayacan aklama amacn tayan bir aratrma iin ise deney ya da yar deney teknikleri dier tekniklerden daha uygun olacaktr. Bu konuyla ilgili anket ya da derinlemesine grmelerden elde edecei veriler, aratrma amacna ulamasna yeterli olmayacaktr. Aratrmacnn farkl aratrma yntem ve tekniklerinin gl ve zayf yanlarn bilmesi ve aratrma probleminde sorduu soruyu cevaplamak iin en uygun yntem ve tekniklerin ne olduunu dikkatli bir ekilde saptamas gerekir. rnein aratrmac Dou Anadolu Blgesinde mikro kredi kullanan kadnlarn demografik zelliklerini ve sosyoekonomik konumlarn betimlemeye alyorsa, betimleyici ve kesitsel bir aratrma yapabilir. Verilerini anket, survey ya da yaplandrlm grmelerle veri toplayabilir. Daha sonra elde ettii verilerden yararlanarak istatistiksel tablolar oluturarak rnekleminin demografik zelliklerini ve sosyoekonomik konumlarn betimleyebilir. Aratrmac, tam olarak neyi lmek istediinden ve ne elde etmek istediinden emin olacak, aratrmasnda kullanaca veri toplama aralarn ve gerek duyduu rneklem bykln nceden saptayacak ve aratrmacnn roln dardan gzlemlemekle snrlayacaktr. Ama eer aratrmacnn amac Dou Anadolu Blgesinde mikro kredi uygulamas sayesinde i kuran kadnlarn deneyimlerini derinlemesine bir ekilde anlamak ise, rnein rnekleme girenlere posta yoluyla gnderilen ve kapal ulu sorulardan oluan bir anket, bu aratrmann amacna ulamasn salamayacaktr, daha farkl bir aratrma tasarlanmas gerekir. Bu amaca ynelik olarak aratrmacnn rnekleme giren bireylerle etkileime girerek detayl ve derinlemesine bilgiler elde etmesi gerekir. Bunun iin derinlemesine grmeler ya da katlmc gzlem yapmas daha uygun olacaktr. Ayrca bu tip bir amaca sahip bir aratrmada Dou Anadolu Blgesinde mikro kredi ile i kuran kadnlarn tmnden ya da mmkn olduu kadar oundan veri toplamas gerekmez. Aratrmac, rnekleme girecek olanlar hangi rneklem seim tekniiyle seeceini de aratrmasnn amalar dorultusunda belirleyecektir.
121
Aratrmada kullanlacak yntem ve tekniklerin seilmesinde en nemli nokta aratrmann amac olmakla birlikte, tek belirleyici faktr bu deildir. Aratrmann lei nedir, aratrmac ka kiilik bir rneklem grubundan veri toplamay hedeflemektedir? Aratrmann ne kadar bir srede tamamlanmas gerekmektedir? Aratrma btesi ne kadardr? Aratrmay sadece aratrmacnn kendisi mi yrtecektir, yoksa yardm edecek baka kiiler de var mdr? Btn bu sorularn yantlar da aratrmann yntemini ve aratrma tekniklerini belirlemede etkilidir. rnein aratrmada bir tek aratrmac varsa aratrmann ay iinde tamamlanmas gerekiyorsa ve bte 300 ise aratrmacnn katlmc gzlem ve derinlemesine grmeler ieren nitel bir aratrma ya da tekrarl lmler ieren bir aratrma tasarlamas uygun deildir.
ekil 4.2
Aratrma problemi
Teori
Aratrma Sreci Kaynak: Earl, (2004), sf.108deki ekilden uyarlanmtr.
Kavramsallama
Aratrma yntem ve tekniklerin seimi
rneklem seimi
lemselletirme Veri toplama
Veri analizi ve rapor yazm

Yukardaki ekilde grld gibi, aratrma srecinin aamalar birbirinden ayr ve bamsz aamalar deildir. Aratrma probleminin belirlenmesinden sonra aratrmann yntem ve teknikleri seilir ancak yntem ve teknikler seilirken bir yandan rneklemin nasl seileceine de karar verilir. rneklem seim teknii konusundaki bir dnce, aratrmann ynteminin veya kullanlacak tekniklerinin deitirilmesine neden olabilir. Benzer ekilde kavramsallatrma sreci de aratrma yntem ve tekniklerinin seiminde etkilidir.
Aratrmann ynteminin ve kullanlacak veri toplama tekniklerinin seilmesinde aadaki noktalara dikkat edilmesi gerekir: Aratrmann amac kefetmek mi, betimlemek mi, aklamak mdr? Aratrmada ilgilenilen olgunun belirli bir andaki fotorafn ekmek mi, yani bir durumu saptamak m, yoksa bir olgunun zaman iindeki deiimini gstermek mi hedeflenmektedir? Aratrma konusu seildikten sonra, aratrmac uygun aratrma trnn ne olduuna karar vermelidir. Bu nemli bir karardr nk kullanlacak veri toplama aralarnn seimi ve gelitirilmesi byk lde bu karara baldr. Aratrmann amalarna nceden yaplm aratrmalarn sonularyla, yani ikincil verilerle ulamak mmkn mdr, yoksa aratrmacnn birincil veriler toplamas m gerekmektedir? kincil verilerin yeterli olduu durumlarda aratrmac literatr taramas ve dokman incele-
122
mesiyle aratrma amalarna ulaabilir. kincil verilerin yeterli olmad durumlarda aratrmacnn eitli veri toplama teknikleriyle birincil veriler toplamas gerekir. Aratrma konusuna ya da deikenlere ilikin ampirik ya da teorik bilgi dzeyi nedir? Daha nce bu konularla ilgili almalar yaplp yaplmad, konuyla ilgili daha nce yaplm almalarn aratrmacya yeterli n bilgiyi salayp salamad nemlidir. Aratrmac konuyu incelemek iin ne sormas gerektiini net olarak bilmiyorsa ya da aratrmaya balamadan nce hipotez kuracak kadar bilgiye sahip deilse daha sonra deitirilemeyecek kat bir nicel aratrma planlamas yanl olacaktr. nk nicel aratrmalarda aratrmac, problemde sorduu soruyu cevaplamak iin doru sorular sorup sormadn, verilerin toplanmasn bitirip analiz etmeye balamadan nce bilemez. Doru sorular sormadn anlasa bile sorular deitirmek iin artk ok ge olacaktr. Aratrmac ne sormas gerektiinden emin deilse, elde ettii veriler dorultusunda aratrma probleminde deiiklikler yapabilecei nitel yntemi tercih etmeli ve kefedici bir aratrma tasarlamaldr. Aratrmann amacna ulamak iin ne tr veriye ihtiya duyulmaktadr? Aratrma problemi, gzlemlenecek davranlarn kontrol altnda tutulmasn m yoksa davranlarn doal ortam iinde gzlemlenmesini mi gerektirmektedir? Aratrmann amacna en etkili ekilde, insanlarn davranlarn ya da sylediklerini dorudan lp gzlemleyerek mi, yoksa insanlarn kendilerini ve deneyimlerini nasl algladklarn anlamaya ve yorumlamaya alarak m ulalabilir? Aratrma probleminde sorulan sorunun cevaplanabilmesi iin geni apl bir rneklem hakknda genel bilgi salayan bir aratrma m, yoksa daha kk bir rneklem hakknda detayl ve derinlemesine bilgi salayan bir aratrma m daha kullanl olacaktr? Aratrmacnn bu sorulara verecei cevap, aratrma yntemini belirlemeye yardmc olacaktr. Aratrmacnn rol ne olacaktr? Aratrmacnn rol dardan gzlemlemekle snrlandrlacak mdr, yoksa aratrmac rnekleme girenlerle etkileim mi kurmaldr? rnein, insanlarn evlilikleriyle ilgili yaadklar sorunlar konu alan bir aratrma dnelim. nsanlar zel hayatlarna ilikin bu gibi bilgileri kolayca ifade etmezler. Aratrmac bu konuyla ilgili veri toplayabilmek iin grt kiilerle etkileime girebilecei, yaknlk kurabilecei nitel veri toplama yollarn tercih etmelidir. Aratrma iin kullanlabilecek ekonomik ve teknik olanaklar ve insan kaynaklar nelerdir? Aratrmann tamamlanmas iin ne kadar zamana, paraya, teknik olanaklara (verilerin analizi iin kullanlacak bilgisayarlar gibi), veri toplayacak ve analiz edecek ka kiiye ihtiya duyulmaktadr? Aratrmac, aratrma srasnda ortaya kacak olan beklenmeyen maliyetleri karlamak iin gereki bir bteye sahip midir? Aratrmann tamamlanmas gereken sre nedir? Aratrmac zamannn ne kadarn aratrmaya ayrabilecektir? Aratrmacnn aratrma becerileri ve deneyimi ne dzeydedir? Aratrmann herhangi bir aamasn tamamlamak iin uzman ya da yardmc gerekmekte midir? Btn bu faktrler hem aratrmann rneklem bykln hem de buna bal olarak aratrma yntem ve tekniklerini belirlemede etkili olacaktr.
123
Aratrmac, bulgularn genelleme amac tamakta mdr? Aratrma kaynaklar ok snrlysa ve aratrma evreni bykse, evreni temsil edecek byklkte bir rneklemden veri toplanamayabilir. Eer aratrma rneklemi, evreni temsil edecek yetenekte ve zelliklerinin kararllk gsterecei bir byklkte seilmezse, bulgular aratrma evrenine genellenemez. rneklemin aratrma yntemiyle elimemesi iin aratrmacnn yntemini ve veri toplama aralarn seerken hedefledii rneklem yapsn da dikkate almaldr. Yukardaki ekilde grld gibi, rneklem seimi ve aratrma yntem ve tekniklerinin seimi birbirini karlkl olarak etkiler. Aratrmann amacna ulamak iin veriler ne ekilde analiz edilmelidir? Eer aratrmac verileri istatistiksel olarak zmleyecek ve sunacaksa, nitel veri toplama aralaryla derinlemesine ve zengin bilgi toplamaya ihtiya duymayacaktr. Dzenlenen bir anketin verileri, betimleme amacna ynelik olarak da aklama amacna ynelik olarak da kullanlabilir ancak aratrmann amac hangisiyse aratrmac elde ettii verileri buna uygun istatistiksel yntemlerle zmleyecektir. Aratrmac bu sorularn yantlarna bakarak hangi yntemi kullanmas gerektiine karar verecektir. rnein aratrmac isizlik sresi arttka evredeki insanlarla iletiim kurma sklnn azald hipotezini snamay ve isizlik ve sosyal dlanma arasndaki ilikiyi aklamay amalyorsa istatistiksel olarak analiz edilebilir nitelikte verilere, yani saysal verilere ihtiya duyacaktr ve nicel yntemi kullanacaktr. Bu nedenle aratrmac verilerini yaplandrlm gzlem, yaplandrlm mlakat ya da anket gibi nicel veri toplama yollaryla toplayacaktr. Dier taraftan aratrmac, iten karlmann insanlar zerindeki etkilerini derinlemesine bir ekilde anlamay amalyor olabilir. Bu durumda btn isizlerden oluan evreni temsil etmese de aratrma amalar dorultusunda isizliin etkilerini en iyi yansttn dnd bir grubu rneklem olarak seebilir. Bu amaca ulamak iin aratrmacnn detayl ve saylara indirgenmemi verilere ihtiyac vardr. Bu nedenle aratrmac derinlemesine grme, odak grup grmesi, rnek olay incelemesi gibi nitel veri toplama tekniklerini kullanacaktr.
RNEK: Sosyolog Michael R. Leming, evlilik ve aile ile ilgili literatr okurken, yal iftlerin flrtleri hakknda yaplm ok az alma olduunu fark ettiinde armt. Tand 82 yandaki bir adamla 72 yandaki bir kadn flrt ilikisi iindeydiler. Bu gibi ok sayda iliki yaandn dnd ve gen yetikinlik dnemini gemi insanlarn yaadklar flrtlerdeki benzerlik ve farkllklarn neler olabileceini merak etti. Ona gre bu konuda daha fazla bilgi edinilmesi gerekiyordu. Bu konuyla ilgili literatr taramas yapt ve orta ya ve yallkta flrtle ilgili neredeyse hi aratrma yaplmadn grd. Bulduu aratrmalar e seimi, flrt ilikisi ve 16-25 ya arasndaki insanlarn ilikileriyle ilgiliydi. Bu aratrmalardan ve eitli sosyal gerontoloji almalarndan elde ettii bilgilere dayanarak yallarn flrtleriyle ilgili hipotezler gelitirdi. Bir aratrma yapp toplad verilerle bu hipotezleri snamak istiyordu. Hipotezlerini gelitirdikten sonra veri toplama aracn semesi gerekiyordu. alt eitli projeler sayesinde olasla dayal rneklem seim teknikleri, kapal ulu sorulardan oluan anket formlar hazrlama ve nicel veri analizi konularnda olduka deneyim kazanmt. Bu nedenle bir anket hazrlamay dnd. Ancak ksa srede anketle elde edecei nicel verilerin, aratrma amacna uygun olmadn fark etti. Devamn sosyoloun kendisinden dinleyelim:
124
Eer sadece yal insanlarn flrt etme dzeyleriyle ilgileniyor olsaydm, tesadf rneklemeyle geni apl bir rneklem seip telefon yoluyla rneklemdekilere u srada bir flrt ilikisinde olup olmadklarn sorabilirdim. Ama greceim yal kiilerin ounun kendilerini telefonla arayan tanmadklar birine bu tip bir bilgiyi vermeyi istemeyeceklerinden pheleniyordum. Ayrca kapal ulu sorulardan oluacak bir anket dzenlemek iin kavramlarn gstergelerini belirlemem, lekler hazrlamam gerekiyordu. Oysa daha nceden yaplm olan ve bu konuda bana k tutacak almalar yoktu. Soru hazrlamaya altmda, tam olarak ne soracam bilmediimin farkna vardm, yallarn flrt kavramndan genlerle ayn eyi anladndan bile emin deildim. stelik flrt ilikisi ok hassas bir konu olduu iin, grmeciyle grlen arasnda gl bir yaknlk olmad takdirde grlenlerden veri toplanamayacan fark ettim. Bu nedenlerle nitel yntemi kullanarak kefedici bir aratrma yapmam gerektiine karar verdim. Ak ulu sorular sorarak toplayacam verilerden elde ettiim bilgilere dayanarak hipotezlerimi yeniden oluturabilirdim. Ancak bundan sonra bu hipotezleri snayacak bir aratrma yapabilirdim. Konunun doas gerei insanlara dulluk, boanma, ak ve romantizm gibi ok hassas konularda sorular sormam gerekiyordu. Bu nedenle onlarla yz yze derinlemesine mlakatlar yapmaya karar verdim. Ksacas aratrmac, aratrma konusuyla ilgili bilgi dzeyi dk olduu iin hipotez snamaya ynelik aklayc bir aratrma yerine kefedici bir aratrma yapmas gerektiini fark etmitir. Ayrca aratrma konusu, veri toplama tekniinin seilmesini de byk lde etkilemitir. Bu rnekte en nemli nokta, aratrma probleminin ve konuyla ilgili bilgi dzeyinin aratrma yntemini belirleme zerindeki etkisidir. Bununla birlikte, hibir yntem ya da aratrma teknii tamamen mkemmel deildir. Aratrmacnn en uygun olduunu dnd tekniklerin de dezavantajlar vardr. Bu almada aratrmac 60 derinlemesine grme yapmtr. Derinlemesine grmelerle ilgili yaad sorunlar yle anlatmaktadr: Derinlemesine grmelerin zaman ve para asndan ok maliyetli olduunu grdm. Her eyden nce veri toplamak ok uzun srd. Derinlemesine grmeleri analiz edebilmek iin ierik analizi yapan bir bilgisayar program kullandm. Bu program istatistiksel veri analizi yapan bilgisayar programlarndan kat kat daha pahalyd. Grmeleri yaparken karlatm bir problem de rneklemdeki yallarn kendilerinden beklendiini dndkleri cevaplar vermeye yatkn olmalaryd. zellikle ok kiisel ve hassas olan sorulara, sosyal olarak arzu edilir olduunu dndkleri cevaplar veriyorlard. Belki de rneklemdekiler, kendilerine gre nispeten gen olan ve sembolik olarak akademik dnyay temsil eden bir aratrmac tarafndan sorulan sorulara uygun cevaplar vermeleri gerektiini dnyorlard. rneklemi kartopu teknii ile semitim, bu da n yargl bir rneklem olumas ihtimalini ieriyordu. Bu problemin kayna bu da olabilirdi. Btn bu sorunlara ramen bu konuyu nitel yntemle almak bana hl en mantkl karar gibi grnyor. Kaynak: Michael R. Leming, Research and Sampling Designs, http://www.stolaf.edu/people/leming/soc371res/research.html den yararlanlarak hazrlanmtr.
125
ARATIRMA KONUSU VE ARATIRMA PROBLEM Aratrma Konusunun Seilmesi, Daraltlmas ve Aratrma Probleminin Oluturulmas
Aratrma Konusunun Seilmesi
Aratrmaya balamadan nce aratrmacnn neyi ele alacana dair bir fikri olmas, ne hakknda bilgi toplayacan bilmesi ve tanmlamas gerekir. Bu tanmlama, aratrmann konusunu oluturur (Robson, 2003:21). Hangi konunun allaca tamamen aratrmacnn bilimsel ilgi ve merakna baldr. Aratrma konusu seilirken aratrmac kiisel deneyimlerinden, daha nce baka aratrmaclar tarafndan yaplm almalardan, kitle iletiim aralarndan, teorilerden, inanlardan ve deerlerden etkilenebilir. Aratrmaclar bu eitli kaynaklardan konularn seerken, dier aratrmaclarn nemli bulduu ve itibar gsterdii konular, gndemdeki toplumsal sorunlar, eldeki mali kaynaklar ve personel kaynaklar gibi eitli faktrleri gz nnde bulundururlar (Lin, 134). Aratrma konusu seilirken aratrmann uygulanabilir olmasna dikkat edilmeli, aratrma konusu sadece ilginlii nedeniyle deil, eitli alardan aratrlabilir olmas nedeniyle de seilmelidir. rnein Seri katillerin toplumla btnleme dzeyleri gibi bir aratrma konusu ilgi ekici olmakla birlikte, veri toplama sreci asndan birok zorluk ierdii iin bu aratrmann uygulanabilirlik dzeyi olduka dktr. Aratrma konusu seilirken dikkat edilmesi gereken bir dier nokta da konunun geniliidir. Aratrma konusu aratrma problemi hline gelirken daraltlacaktr. Ancak konu fazla geni olursa uygun bir aratrma probleminin gelitirilmesi de ok zor olacaktr. rnein istihdam ya da madde bamll aratrma konusu olamayacak kadar geni kapsaml kavramlardr. Aratrma konusunu daraltmak iin ilgilenilen konunun kiminle ilgili olduu, hangi mekn ya da corafi alana, hangi zamana, hangi kltre ya da hangi aratrma evrenine ilikin olduu belirtilebilir. rnein zel sektrde kadn istihdam, stihdam koullarnn i tatmini zerindeki etkisi, Genler arasnda madde bamll, Aile ii iddetin madde bamll zerindeki etkileri gibi ifadeler, aratrma konusu olmaya uygundur. Aratrma konusu zgn ve net olmaldr. Bununla birlikte aratrma konusu olarak belirlediimiz ifade, henz bilimsel olarak snanmaya hazr hlde deildir.
Aratrma Konusunun Daraltlmas ve Aratrma Probleminin Oluturulmas

Seilen aratrma konular, genellikle tek bir aratrmada incelenemeyecek kadar geni apl ve mulk olurlar. Bu nedenle aratrmacnn setii aratrma konusunu daraltp netletirmesi ve aratrlabilir bir problem hlinde ifade etmesi gerekir. Aratrma, ak ve tam olarak belirtilmi problemlere doru zm yollar bulmaya ynelik, objektif, planl ve sistemli bir sretir (Kaptan, 1973:104). yi bir aratrma problemi aratrlabilir, anlaml, orijinal ve gncel olan, eldeki kaynaklarla, mevcut teknik olanaklarla ve aratrmaya ayrlmas planlanan zaman iinde aratrlabilecek bir problemdir. Problemin aratrlabilirlii, gzlem yapmaya ve veri toplamaya uygun olmas anlamna gelir. Baka bir deyile, akla gelebilecek her konu ya da sorun aratrma problemi olamaz. Aratrmann anlamll ise aratrma sonucunda elde edilecek bulgularn ie yaramas, ilgili bilim dalna ve/veya bir toplumsal sorunun zmne katkda bulunmas, toplum asndan deerli ve anlaml olmas anlamna gelir.
Aratrma konusu neyle ilgili bilgi toplamak istiyorum? sorusunu, aratrma problemi ise bu konuyla ilgili neyi bilmek istiyorum? sorusunu ifade eder.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri S O R U
126
S O R U
DKKAT
Aratrma problemiTcevaplanabilir olmaldr. Yani problemi oluturan soru ak ve net bir DKKA ekilde ifade edilmeli, hibir adan mulak olmamaldr. Aratrma probleminin ifade edildii problem cmlesi, soru cmlesi eklinde yazlmaldr. Problem cmlesinin ak olmas, konuyu tam olarak belirtmesi, konuya uygun olmas ve konuyu snrlayabilmesi gerekir. Problem cmlesi sadece AMALARIMIZ konunun ne olduunu gstermekle kalmaz, seilecek yntemin ne olacana ve aratrmann aamalarna k tutar (Kaptan, 1973:112-113). Aratrmann amac, tK A P r ve yntemi,T aratrma probleminde kendini gsterecektir. Aratrma problemi tek bir cmleyle ifade edilebilecei gibi, probleme ilikin nemli birka sorudan, yani birka cmleden de oluabilir. TEL VZYON Aratrma Ekonusu neyle ilgili bilgi toplamak istiyorum? sorusunun, aratrma problemi ise bu konuyla ilgili neyi bilmek (ya da renmek) istiyorum? sorusunun ifadesi olarak dnlebilir. Aratrma problemleri temel olarak aratrmaclarn aratrma sonunda cevaplamay umduklar sorulardr. Sosyolojide sorulan soruNTERNET lar genel olarak gereklere ilikin sorular, karlatrmal sorular, geliimle ilgili sorular ve teorik sorular olarak snflamak mmkndr (Giddens, 1993:14). Kt eitimin rencilerin renme dzeyi zerindeki etkisi bir aratrma konusu olaSIRA SZDE rak uygun mudur?
DNELM
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D ekilM4.3 NEL
Sosyolojik aratrmalarda S O R U aratrma problemi oluturulurken kullanlan soru DKKAT trleri

SIRA SZDE
Aratrma Problemi Oluturulurken Sorulan Soru Trleri

S O R U
Olgusal DKKA (Gereklere ilikin) T sorular

SIRA SZDE
Karlatrmal sorular
Geliimsel sorular
Teorik sorular
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gereklere ilikin sorular: Aratrmalarda ampirik gereklere ilikin sorular sorulabilir. rnein Trkiyede herkes uymas gereken yasalar olduunu ve bu yaAMALARIMIZ salara uymad takdirde cezalandrlacan bilir. Ancak bireylerin adalet sistemiyle ilikileri, su trleri ve sularn yapsyla ilgili bilgimiz yzeysel ve yetersizdir. Bu konuda En skT ilenen sular nelerdir?, Su ileyen insanlarn ne kadar polis taK A P rafndan yakalanmaktadr?, Polis tarafndan yakalanan sulularn ne kadar mahkemece sulu bulunarak mahkm olmaktadr? gibi sorular sorulabilir. Konuyla ilgili mevcutEveriler O N eksik ya da yanl olabilecei iin gereklere ilikin sorular, oT LEVZY u zaman grndnden daha karmaktr (Giddens, 1993:14). Karlatrmal sorular: Bir toplumdaki gereklerle ilgili bilgi, bu durumun dier toplumlarda da grlen genel bir durum mu olduu, yoksa bu topluma z N T R N olduu hakknda bize bilgi veremez. Bunu renmek iin bir g bir durum EmuE T toplumda gzlemlenen bir olgunun dier toplumlarda da gzlemlenip gzlemlenmediine, eitli toplumlarda belirli sosyal olgularn ne ekilde farkllatna ynelik karlatrmal sorular sorulur: Trkiye ve ngilterede ilenen sularn dalm ve sua ilikin politikalar ne ekilde farkllamaktadr? sorusu, karlatrmal bir sorudur (Giddens, 1993:15). Geliimsel sorular: Sosyologlar, sadece gnmz toplumlarn birbiriyle karlatrarak incelemez, bu toplumlarn gemilerini ve bugnlerini de birbirleriyle
127
kyaslarlar. Modern dnyann yapsn anlamak iin toplumun nceki biimlerini ve deiimin ne ekilde gerekletiini incelemek gerekir. Bu tip almalarda sorulan sorular lk hapishaneler nasl ortaya kmtr? sorusu gibi, geliimsel ya da geliimle ilgili sorular olarak adlandrlr (Giddens, 1993:15). Teorik sorular: Gereklere ilikin sorularla renilen gerekler ne kadar nemli ve ilgi ekici olursa olsun, sosyoloji sadece gereklere ilikin bilgileri toplamaktan ibaret deildir. Toplumdaki olay ve olgularn nedenlerini ortaya karmak iin teorik sorular sorulur. Teorik sorular, aratrmacnn hakknda bilgi toplad gereklerin aratrmann konusunu nasl etkilediini, bu konuya ilikin ne gibi sonular dourduunu doru bir ekilde yorumlamasn salar. rnein, endstrilemenin modern toplumlarn ortaya kmasnda ok etkili olduu bilinmektedir. Ama acaba Neden farkl toplumlarn endstrileme sreleri birbirinden farkldr?, Neden endstrileme, aile ve evlilik sistemlerinde yaanan deiimlerle ilikilendirilmektedir? Bu gibi sorular teorik sorulardr (Giddens, 1993:16). Etrafmzda eitim, salk, su, yoksulluk, alma yaamndaki atmalar gibi toplumla ilgili birok sorun olduunu grmekteyiz. Bu alanlarn iyiletirilmesi iin gerekli olan bilgi, sosyolojik aratrmalar yoluyla elde edilebilir. Dolaysyla genel dzeyde aratrma konusu semek ok zor bir adm deildir. Seilen konunun daraltlmas ve aratrmacnn yrtebilecei bir aratrma kapsamnda ele alnabilecek ak, net ve snrlandrlm bir aratrma problemi hline getirilmesi ise nispeten zor bir sretir. rnein, Trkiyede eitim alanndaki eitsizlikler hakknda baz cevaplar bulmaya alyorum demek yeterli olmaz. Tam olarak hangi sorulara hangi cevaplar aradmz bilmemiz gerekir. Eitsizliin boyutlarn m, nfus iinde dalmn m, nedenlerini mi, sonularn m inceleyeceiz? Gnmzdeki eitsizlikleri mi, belirli bir tarih aralnda yaanm eitsizlikleri mi inceleyeceiz? Eitimdeki eitsizliklerle cinsiyeti nedeniyle mi, ekonomik durumu nedeniyle mi, yoksa blgesel eitsizlikler nedeniyle mi maruz kalanlar inceleyeceiz? Halen okul anda olanlar m, yoksa okul an gemi olanlar m inceleyeceiz? Okul anda olanlar inceleyeceksek devlet okuluna gidenleri mi, zel okula gidenleri mi aratracaz? Hangi eitim dzeyindeki eitsizlikleri, ilkretimdekileri mi, ortaretimdeki mi, yksekretimdekileri mi ele alacaz? Eitimdeki eitsizliin gstergeleri olarak okula balama oranlarn m, mezun olma oranlarn m, okuldaki baary m kabul edeceiz, yoksa baka gstergeler mi bulacaz? Bu sorulara tam olarak cevap vermeden, yani aratrma konusunu daraltp netletirmeden nce veri toplamak etkisiz bir giriim olacaktr ve byk ihtimalle yanl veri toplama sreciyle bitecektir, nk tam olarak neyi bilmek istediimiz belli deildir. Bu nedenle aratrma konusunu daraltmak ve aratrma problemini oluturmak bizi ne aradmz bildiimiz noktasna ulatracaktr. Aratrma konular cinsiyete, mekna (corafi blge, kr-kent vb.), yaa (ocuklar-genler-orta yallar-yallar vb.), zamana (2000 sonras, 1985-2005 aras vb.), toplumsal tabakalara (vasfsz ii, vasfl ii, memur, iveren vb.) dayanarak daraltlabilir. rnein boanmayla ilgilendiimizi dnelim. Aratrma konusunun belirlenmesi, daraltlmas ve aratrma probleminin oluturulmas srecinde aadaki gibi sorular sormak yardmc olacaktr: lgilendiimiz zaman erevesi nedir? u andaki boanma olgusuyla m ilgileniyoruz, yoksa belirli yllar arasndaki boanmalarla m ilgileniyoruz? lgi uyduumuz mekn ya da corafi blge hangisi? lkenin belirli bir ksmndaki boanmalarla m, btn ulusun boanmalaryla m ilgileniyoruz?
128
Yoksa karlatrma yapmak, rnein baz lkeler arasndaki boanma oranlarn karlatrmak m istiyoruz? yleyse, hangi lkeleri karlatrmak istiyoruz? Kiminle ilgileniyoruz? Boanan erkeklerle mi, boanan kadnlarla m, boanm iftlerin ocuklaryla m, boanma srecinde olan ailelerle mi, boanma srecini tamamlam ailelerle mi ilgileniyoruz? Boanmann hangi ynyle ilgileniyoruz? Boanma oranyla m, boanma kanunlaryla m, mlklerin dalm veya ocuklarn velayetiyle mi, boananlarn boanmaya ilikin tutumlaryla m, boanmann nedenlerinin ya da sonularnn neler olduuyla m, yoksa konunun baka bir ynyle mi ilgileniyoruz? Amacmz ne? Genel olarak boanmay betimlemekle mi ilgileniyoruz, yoksa alt gruplar karlatrmak ve bu gruplardaki boanma rntlerini mi tanmlamak istiyoruz? rnein sadece ulusal boanma orann m, yoksa boanma orannn yaa, meslee, eitim dzeyine gre farkllap farkllamadn m renmek istiyoruz? lgimiz ne kadar soyut? Ham, ilenmemi gereklerle mi ilgileniyoruz, yoksa daha soyut dzeyde bu gereklerin ifade ettii eylerle mi ilgileniyoruz? rnein, sadece boanma orann bilmek bizim iin yeterli olacak m, yoksa bu orann daha soyut dzeyde, sosyal atma asndan ne ifade ettiini mi bilmek istiyoruz? Eer bunu bilmek istiyorsak, endstriyel uyumazlklar, su oranlar gibi atmayla ilgili dier verileri de toplamamz gerekir (De Vaus, 1990: 28). rnein, kadnlar ve boanma eklinde ok genel bir konu, aada gsterilen ekilde adm adm daraltlabilir: Kadnlar ve boanma Kadnlarn boanma sonras yaama uyum sreci alan kadnlarn boanma sonras yaama uyum sreci alan kadnlarn boanma sonras yaama uyum srecinde karlatklar sorunlar alan kadnlarn boanma sonras yaama uyum srecinde karlatklar sosyal sorunlar Byk ehirlerde alan kadnlarn boanma sonras yaama uyum srecinde karlatklar sosyal sorunlar Byk ehirlerde vasfsz ii olarak alan kadnlarn boanma sonras yaama uyum srecinde karlatklar sosyal sorunlar Bu durumda aratrma problemini Byk ehirlerde vasfsz ii olarak alan kadnlarn boanma sonras yaama uyum srecinde karlatklar sosyal sorunlar nelerdir? eklinde oluturabiliriz. Aratrma probleminin ifade edilii, aratrmann trne ve kullanlacak ynteme gre deiecektir. Nedensellik ilikisini aklamaya ynelik nicel aratrmalarda aratrma problemi, hipotez(ler)in soru cmlesi hline getirilmesi ile ifade edilir. Nitel aratrmalarda da aratrma problemi soru cmlesiyle ifade edilir ama problem, aratrma srecinin ileriki aamalarnda deitirilmeye uygun, esnek bir ekilde kurulur. Nitel aratrmalar kefedici, betimsel ya da hipotez retmeye ynelik aratrmalardr. Bu nedenle aratrma problemleri belirli bir konunun derinlemesine anlalmasna ynelik olarak, aratrmacya mmkn olduu kadar esneklik ve zgrlk sunacak ekilde oluturulur. Nitel bir almada aratrma problemi, allacak konuyu tanmlar ve aratrmacnn bu konunun hangi ynyle il-
129
gilendiini ifade eder. rnein Gebelii etkileyebilecek kronik bir hastal olan gebe kadnlar, gebeliin olumlu gelimesini gvence altna almak iin gebeliklerini ve yaamlarn ne ekilde dzenlemektedirler? eklindeki bir soru, nicel bir aratrma iin fazla genel ve belirsiz iken, nitel bir aratrma iin son derece uygun bir aratrma problemidir. Bu soru, kronik bir hastalk nedeniyle gebelii tehlikede olan kadnlarn inceleneceini ifade etmektedir. Dahas, hamileliin ve gnlk yaamn bir doktorun ya da baka birinin deil, kadnlarn bak asndan incelenecei ve verilerin gebeliin olumlu gelimesini isteyen, yani bir bebek sahibi olmay uman kadnlardan toplanaca anlalmaktadr (Corbin, 2008:25-26).
Literatr Taramas
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Literatr taramas, belirli bir konuda nceden yaplm almalarda elde edilmi bilgilerin incelenmesi, nemli noktalarnn gzden geirilmesi ve Nzetlenmesidir. D ELM Aratrma problemi belirlenmeden nce aratrmac bir n literatr taramas yapar. Aratrma problemini oluturduktan sonra ilgili literatr detayl bir ekilde inceS O R U ler, problemini gzden geirir ve ilgili literatrle ilikilendirir. Literatr, yazn ya da edebiyat kelimeleriyle eanlamldr ve bir bilimDdalnn eitli konuKKAT larnda yazlm eserlerin tmn ifade eder. Sosyal bilimlerde literatr, yoksulluk literatr, zelletirme literatr gibi belirli bir konuyla ilgili olarak imdiye dek yaplm biSIRA SZDE limsel almalarn btnn ifade eden bir terimdir.
AMALARIMIZ Literatr taramas sayesinde aratrma konusuyla ilgili nceden yaplm almalar incelenir, konuyla ilgili geni apl bilgi elde edilir, aratrmacnn aratrma problemi hakkndaki dnceleri netleir. Ayn konuda nceden yaplm aratrmalarda eksik K T A P kalm ya da gelitirilmeye ak noktalar varsa aratrma bu noktalara ynlendirilebilir. Ayrca nceden yaplm baz aratrmalarda kullanlm olan veri toplama aralar yeni bir rneklem zerinde kullanlarak benzer sonularn elde edilmesi amalanabilir. T E L E salar, Literatr taramas, aratrma iin gerekli olan zemini ina etmemizi V Z Y O N bulgularn yorumlanmas aamasnda aratrmacya yardmc olur ve aratrmay glendirir. Aratrma problemi oluturulmadan nce literatr incelemek, daha nce zlm bir problemi yeniden zmeye almay ve orijinal olmayan bir aratrma NTERNET yapmay engeller. rnein, Pasteur, mikroskobik hayvanlarn nefes almadan yaayabildiklerini kefettiini syledii zaman, ayn eyin Leeuwenhoek tarafndan iki yz yl ve Spallanzani tarafndan da yz yl nce bulunmu olduunu bilmiyordu (Kaptan, 1973:108). Bu rnekte grld gibi, yeterli literatr taramasnn yaplmamas, aratrmacy birok nemli bilgiden mahrum brakacak ve bilimsel bilginin birikimsel olduu kabul edildii iin aratrmann deerlendirilmesinde olumsuz bir izlenim yaratacaktr. Literatr taramas srasnda aratrmac, ayn ya da benzer konularda yaplm almalar inceleyerek kendi almasnn literatr iinde nerede yer alaca hakknda bir fikir sahibi olur. Bu, hem aratrmacnn aratrma problemini daha yaratc bir ekilde gzden geirmesini salar hem de problemin kavramsal erevesini belirlemeye yardmc olur. Diyelim ki ksa sre nce yeni bir ie balam olan insanlarn deneyimleriyle ilgili bir aratrma yapmay dnyorsunuz. Mevcut aratrmalar incelediinizde, askere gitmi, yeni bir mahalleye tanm, yeni bir okula balam insanlar hakknda da benzer almalar yapldn grebilir, bylece aratrmanzn bireylerin yeni bir duruma uyum salama sreci hakkndaki aratrmalardan biri olacan fark edebilirsiniz (Cuba, 2001:122).
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
130
SIRA SZDE
DNELM S O R U
yi bir literatr taramasnn sahip olmas gereken zellikler unlardr: Gelitirilmekte olan aratrma problemiyle dorudan ilgili olmal ve bu problem etrafnda rgtlenmelidir. Aratrma problemiyle ilgili btn ilgili almalar iermeli ve ilgisiz almalar iermemelidir. Magazinler, dergiler, gazeteler gibi akademik olmayan belgeleri deil, akademik yaynlar iermelidir. Sadece listeleme ve zetlemeden olumamal, literatrdeki gr ve bulgularn gl ve zayf ynlerini gstererek deerlendirebilmelidir. Konuyla ilgili bilinen ve bilinmeyen eylerin neler olduunu zetleyen bir sentez oluturabilmelidir. lgili literatrdeki ihtilafl (zerinde uzlalmayan) alanlar gsterebilmelidir. SIRA metinler ok fazla dorudan alnt yaplmadan, aratrmacnn ken Okunan SZDE di kelimeleriyle zetlenmeli ve yorumlanmaldr. Konuyla ilgili daha fazla aratrma gerektiren nemli sorular ortaya koyabilDNELM melidir. Yaplacak aratrmann, aratrma konusuyla ilgili mevcut bilgileri zenginleS R U tireceiO gsterebilmelidir. Literatrdeki almalar zetlenirken ve aktarlrken bilimsel etik kurallar konusunda DKKAT dikkatli olmak son derece nemlidir. Literatrde yer alan almalar aktarlrken dorudan ya da dolayl yolla aktarlabilir. Dorudan aktarmada orijinal kaynaktan deitirilmeSIRA SZDE den alnan ifade, trnak iinde verilir, cmle iinde ya da cmle sonunda orijinal kaynak belirtilir ve bu kaynak, kaynakada gsterilir. Dolayl aktarmada ise yazar, orijinal kaynaktaki dnceleri kendisi zetleyerek ve/veya baka kaynaklarla karlatrarak kendi AMALARIMIZ cmleleriyle aktarr. Bu durumda trnak kullanlmaz, ama bahsedilen dncelerin ait olduu orijinal kaynak yine cmle iinde ya da cmle sonunda belirtilir. Basl olsunKya da Aolmasn, bir metindeki dnce, bulgu ya da veriler atfta bulunulma T P dan, kaynak gsterilmeden kullanlamaz. Baka bir ya da birka yazara ait dnce, bulgu veya verilerin, farkl bir ekilde ifade edilse bile referans verilmeden kullanlmas, yazarn bunlarT E L E V Z Y O N dnceler, bulgular ya da veriler gibi gsterdii anlamna gelir. kendine ait Bu durum intihal olarak adlandrlr. ntihal (plagiarizm), dier adyla akademik/bilimsel hrszlk, ar yaptrmlar olan son derece ciddi bir sutur. Kullanlan kaynaklarn metin iinde ve kaynakada nasl gsterileceine ilikin bilgiyi, kiNTERNET tabnzn son nitesinde bulabilirsiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Varsaym, nerme, Kavram, lemselletirme, Deiken ve Hipotez

Varsaym (Saylt)
Varsaymlar, snanmak zere oluturulmam, doru olduu kabul edilen yarglardr.
Varsaym, doru olduu kabul edilen yarg ve genellemelerdir. Varsaymlar, ekil ve ifade asndan hipoteze benzerler ama hipotezlerin aksine, snanmak iin oluturulmazlar. Aratrma problemiyle ilgili varsaymlarn gelitirilmesinin en nemli nedeni, bir aratrma konusuyla ilgili her eyin tek bir aratrma iinde incelenemeyecek olmasdr. Bu nedenle aratrmaclar varsaym olutururken nceki aratrmalar tarafndan ortaya konan, doruluu ispatlanm bulgulara ya da verilere dayanrlar. Bununla birlikte, varsaymlarn doru kabul edilmesi, mutlaka doru olduklar anlamna gelmez. Bu yzden herhangi bir yargnn varsaym olarak kabul edilebilmesi iin aratrmacnn gl kantlarnn olmas gerekir, nk eer var-
131
saymlarn yanl olduu ortaya karsa aratrma anlamsz olacaktr. Bu nedenle varsaymlar olutururken varsaymn doruluundan emin olmaya dikkat etmek gerekir. rnein Trkiyede endstriyel gelime ilgili bir alma yaptmz dnelim. Marmara Blgesinin Trkiyenin endstriyel adan en gelimi blgesi olduu, aratrmann varsaymlarndan biri olacaktr. Bu iddia, aratrma erevesinde snanmayacaktr, doru olduuna ilikin gl kantlara sahip olduumuz iin doru kabul edilecektir. Varsaymlar, her zaman aratrma problemiyle ilgili olmayabilirler. Bir aratrmada rnein anketi uygulayacak olan anketrler yansz davranacaklardr, cevaplayclar drst cevaplar vereceklerdir, ankette yer alan sorular anlalr ekilde ifade edilmitir gibi aratrma problemiyle dorudan ilgili olmayan varsaymlar da yer alabilir. Teoriler, btn evrende geerli olan kurallar deildir, sadece belirli koullarda geerlidirler. Bir teorinin hangi koullarda uygulanaca, hangi koullarda geerli olduu, varsaymlarla ifade edilir. Baka bir deyile varsaymlar, teorinin snrlarn izerler (Lin, s:18). Yukarda verilen rnee gre dnrsek teori, anketi uygulayacak olan anketrlerin yansz davrandklar ve katlmclarn drst davrandklar varsayldnda geerlidir. rnein, bilgisayarmz amak zere dmesine bastmz ama monitre hi grnt gelmediini dnelim. Bu durumda bilgisayarn ya da monitrn bozulduunu dnebiliriz. Eer byle dnyorsak bilgisayara elektrik geldiini varsayyoruz demektir. Bilgisayarn ya da monitrn bozuk olup olmadn uygun hipotezler kurarak snayabiliriz. rnein monitrn bozuk olduuna dair bir hipotez kurup, monitr baka bir bilgisayara balayp alp almadna bakarak hipotezimizi snayabiliriz. Ama eer varsaymmz yanlsa, yani elektrikler kesikse, hipotezleri snamak, odann neden aydnlanmad sorusunu yantlamamz salayamaz, nk monitr baladmz dier bilgisayar da almayacaktr. Bu nedenle bir aratrmada varsaymlarnn belirtilmesi son derece nemlidir. Varsaymlarn belirtilmedii durumlarda, teori yanllanrsa, bu durumun teorinin yeterince iyi olmamasndan m, yoksa varsaymlarda belirtilen uygun koullarda uygulanmamasndan m kaynakland bilinemez ve bir karklk ortaya kar.
Varsaymlarn belirtilmedii aratrmalarda teori rtlrse, bu durumun teorinin yeterince iyi olmamasndan m, yoksa varsaymlarda belirtilen uygun koullarda uygulanmamasndan m kaynakland bilinemez.
Kavram
Kavramlar, ortak bir eylere sahip olduunu dndmz bir dizi davran, tutum ve zelliin soyut zetidir. Baka bir deyile kavramlar, kendilerine belirli bir anlam atanm olan terimler, zihinsel soyutlamalardr. Her teori belirli kavramlar etrafnda rgtlenir. rnein atmac teorinin temel kavramlar arasnda toplumsal kontrol, g ve smr yer alrken, Durkheimn intihar teorisinde toplumsal btnleme ve anomi kavramlar merkezdir. Kavramlar hayal gc araclyla, deneyimlerden, topluluklarn zerinde uzlat kelimelerden ya da dier kavramlardan yola klarak gelitirilebilirler. Kavramlar gelitirir ve kullanrken sosyal bilimcilerin dikkat etmeleri gereken iki temel nokta vardr: (i) Aratrmaclarn kavramlarla ilgili dikkat etmeleri gereken ilk nokta, kavram zerinde uzlama salanmas gerekliliidir. Dier bir deyile bir kavram herkes iin ayn eyi ifade etmelidir. rnein bir lkede ynetimin ne lde laik, ne lde eitliki ya da demokratik olduuna ilikin etkili bir tartma yapmak, herkesin laiklik, eitlik ve demokrasi kavramlarndan ayn eyi an-
Kavramlar, insanlarn dnyay anlamak ve dier insanlarla iletiim kurmak amacyla kullandklar terimlerdir.
132
lamasna baldr (De Vaus, 1990: 48). Kavramlarn herkes tarafndan ayn ekilde anlalmas amacyla aratrmalarda kullanlan kavramlar tanmlanr. Kavramlarn tanmlanmas, kavramlarn hem gndelik hayatta hem de akademik olarak ne ekilde tanmlandn incelemeyi, mevcut tanmlar snflandrmay ve insanlarn bu kavramla ne kastettiklerini iyice anlamay gerektirir. Daha sonra aratrmac kavramn tanmlarndan birini seebilir ya da kavrama ilikin kendi tanmn yapabilir. Bununla birlikte, kavramlar iletiim kurmak iin kullanldklar iin, en anlamls, kelimeyi en genel olarak anlald anlamnda kullanmak olacaktr (De Vaus, 1990: 48). (ii) Aratrmaclarn kavramlarla ilgili dikkat etmeleri gereken ikinci nokta, gereksiz yere yeni kavramlarn gelitirilmesinden kanlmas gerektiidir. Aratrmac, ancak mevcut kavramlarn bir olguyu ifade etmede yetersiz kaldndan eminse yeni bir kavram gelitirilmelidir (Ruane, 2005:48; Lin, 1976: 20).
nerme
nerme, iki ya da daha ok kavram arasndaki iliki hakkndaki yargy ifade eden bir cmledir. nermeyi hipotezden ayran zellik, ampirik verilerle llebilecek deikenler deil, soyut kavramlar arasndaki ilikiler hakknda ve teorik dzeyde olmasdr. nermelerde kavramlar arasndaki ilikiler azalr, artar, azalmasna/artmasna neden olur, olumlu iliki iindedir, olumsuz iliki iindedir gibi terimlerle ifade edilir (Lin, 1976:18). rnein Yoksullukla toplumsal dlanma arasnda olumlu bir iliki vardr, Toplumsal btnleme arttka saldrganlk azalr birer nermedir.
lemselletirme
nermeler, snanmaya uygun deildirler nk soyut kavramlar ampirik verilerle lmek sz konusu olamaz. rnein endstrileme, kentleme, dayanma, geleneksellik, otorite gibi kavramlar lmek mmkn deildir. Bu kavramlar hakknda ampirik veri toplayabilmek iin kavramlarn gstergelerinin neler olduunun ortaya konmas ve llebilir somut deikenler hlinde ifade edilmesi gerekir. Kavramlarn llebilir deikenler hline getirilmesi srecine ilemselletirme (operationalization) denir. Baka bir deyile ilemselletirme, kavramlarn gzlemlenebilir sosyal etkinlikler halinde ifade edilmesidir. lemselletirme sayesinde gzlemlediimiz durumlar ifade eden kavramlar, lebileceimiz, kaydedebileceimiz ve analiz edebileceimiz deikenlere dntrrz. rnein, Ailede otorite eksiklii, ocuklarda sapkn davrana neden olur bir nermedir. Bu nermede ngrlen ilikiyi snayabilmek iin aratrmacnn otorite ve sapkn davran kavramlarn tanmlamas gerekir. Eer aratrmada kullanlan kavramlar, rnein otoriteyi ya da sapkn davran hangi davranlarn, tutumlarn ya da zelliklerin yansttn syleyemezsek aratrmann amac asndan bu kavramlar kullansz hle gelir.
Aratrmada aralarnda iliki olduu dnlen tm kavramlarn, lmeyi mmkn klacak ekilde ampirik terimlerle (deikenlerle) temsil edilmesi gerekir (Lin, 1976:135).
Deiken
Deiken, varlklara gre farkl deerler alabilen zellik ya da durumlardr. Baka bir deyile deiken, davranlarn herhangi bir grn olarak ya da deiebilen bir koul ve zellik olarak tanmlanabilir (Kaptan 1973:126). Deikenler, ya, kilo, boy, gelir gibi nicel ya da cinsiyet, medeni durum, eitim durumu, tutum gibi nitel zellie sahip olabilirler. Bununla birlikte nitel deikenler de saysallatrlarak nicel olarak ifade edilebilirler. Bir kavramn deikenleri, neyi lerek bu kav-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
133
DNELM S O R U
ramlar hakknda bilgi edineceimizi gsterir. Bu nedenle deiken gelitirirken deikenin kavram ltnden emin olmak, aratrmamzn lmeyi amalad S O R U eyi lebilmesini salamak asndan son derece nemlidir.
DK AT Kavramlarn varlna ilikin olgulara gsterge, gstergelerin llebilir Kbileenlerine ise deiken denir (Walliman, 2006:60). rnein kt barnma koullar, yoksulluk kavramnn gstergelerinden biridir. Bunun deikenlerinden biri ise evin kanalizasyon sistemine SIRA SZDE bal olup olmamas olabilir.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Deikenlerin belirlenmesi, kavramlarn netletirilmesi yoluyla gerekletirilir. rnein, Ailede otorite eksiklii, ocuklarda sapkn davrana neden olur nermesini ele alalm. Bu nermedeki iki kavram, otorite ve sapkn davrantr. Sapkn K T A P davran, toplumsal ve hukuksal normlara uymama olarak tanmlanabilir. Bu durumda kavramn hangi boyutunun ele alnacana karar vermek gerekir. Toplumsal normlara uymama boyutu ele alnacaksa toplumsal normlarn neler olduu taTELE Z ON nmlanmaldr. Toplumsal normlar gelenek, grenek, tre, adetlerV yaY da grg kurallarndan oluur. Bunlardan hangisi ya da hangileri kapsama girecek, hangileri darda kalacaktr? Toplumsal normlarn gelenek boyutunun seildiini varsayalm. Bu durumda, sz konusu toplumun gelenekleri tanmlanr, Tbylece hangi duN ERNET rumlarn gelenee uymama olarak kabul edilecei ve sapkn davran olarak snflandrlaca aklk kazanr. Buna gre de rnein bayramlarda akrabalarla bayramlama skl gibi deikenler gelitirilebilir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
RNEK: Diyelim ki yoksulluk arttka dindarlk da artar nermesini ileri sren bir aratrmac, yoksulluu lmek iin gelir dzeyi deikenini, dindarl lmek iin de ibadethaneye gitme skl deikenini kullanmtr. Bu aratrmayla ilgili iki temel sorun vardr. Birincisi, aratrmac yoksulluk ve dindarlk kavramlarn netletirmemitir; bu nedenle henz bu kavramlar hangi deikenlerin leceinin belirlenmesi mmkn deildir. kincisi, aratrmac kulland deikenlerin ilgili kavramlar lmek iin yeterli olup olmadndan emin olmamtr. Dindarl sadece ibadethaneye gitme skl ile lmek, ibadethaneye nadiren giden ama yaamn tamamen inand dinin kurallarna gre dzenleyen bir kiinin dindar olmadn varsaymaya neden olur. Yoksulluu da sadece gelir dzeyiyle lmek, rnein 2000 aylk geliri olan, bununla birlikte her ay 1500 nafaka deyen bir kiinin yoksul olmadn kabul etmek anlamna gelecektir.
Hipotez (Denence)
ki ya da daha fazla deiken arasndaki iliki hakknda dorulanabilecek ya da yanllanabilecek olan ifadeye hipotez ad verilir. Baka bir deyile bir hipotez, aratrma probleminin henz doruluu ya da yanll snanmam olan olas zmlerine ilikin bir iddiadr. Aratrma verileri toplanmadan nce hipotezler belirlenmelidir. yi bir hipotez, aratrmann organize edilmesi asndan ok kullanldr. Hipotez, aratrmay belirli deikenler arasndaki ilikinin incelenmesi eklinde snrlar ve veri toplamann, zmlemenin ve yorumlamann uygun yntemlerini nerir. Hipotezlerin dorulanmas ya da yanllanmas sayesinde sahip olunan bilginin doru mu yanl m olduu aklk kazanr (Walliman, 2006:67). Hipotez gelitirirken muhtemel neden ya da sonular listelemek iin nceden yaplm almalardan, gereklerHipotez kurmak, incelediimiz olgu hakknda snanmak zere snanabilir iddialarda bulunmaktr.
134
Kavramlarn birden fazla deikeni olabilecei iin, iki kavram arasndaki iliki, birden fazla hipotezle ifade edilebilir.
den, kendi birikimimizden ve uzmanlardan alnan bilgilerden yararlanabiliriz. Literatr taramas, aradmz neden ya da sonularn bir ksmn ierdii iin hipotez gelitirmeyi kolaylatrr. Gerekler de hipotez oluturmak iin faydal kaynaklardr; rnein belirli bir yldan itibaren boanma oranlarnn ok art gstermesi, bu ylda boanmay kolaylatran bir yasann km olmasna bal olabilir. Kendi dnce, deneyim ve izlenimlerimiz de test edebileceimiz kaynaklardr. Ayrca genellikle aratrma konumuzla ilgili bize bilgi salayabilecek insanlar vardr. rnein boanmayla ilgili bir aratrmada evlilik danmanlar ya da boanma avukatlar aratrmacya ngr salayabilirler. Her aratrmada hipotez kurulmas gerekmez, rnein kefedici aratrmalarda ya da betimleyici aratrmalarda hipotez kurulmaz. Hipotez, neden sonu ilikilerini ortaya koymak isteyen aklayc aratrmalarda, baka bir deyile hipotez snamaya ynelik aratrmalarda kurulur. Aratrmada kullanlmas gereken hipotez says allan problemin doas, allan alann genilii gibi faktrlere gre belirlenir. Hipotezlerin zellikleri unlardr: Snanabilir olmaldr. Belirli deikenler arasndaki iliki hakknda bir ifade olduu iin kapsam snrldr. Aratrma probleminin doasna, byklne ve younluuna ilikin yeterli bilgi elde edildikten sonra kurulmaldr. Mevcut bilgilerle, dorulanm genelleme ve kuramlarla elimemelidir. Dorudan doruya gzlenebilir veriler zerine kurulmal, bu nedenle kavramlar arasndaki deil, deikenler arasndaki ilikilere ilikin olmaldr. Doru terimlerle ve mmkn olduunca ksa olarak ifade edilmelidir (Walliman, 2006: 67; Preece, 1994: 66-68; Kaptan, 1973:118). Hipotez snamaya ynelik nicel aratrmalarda hipotezler, aratrma probleminin ya da problemlerinin cmle hlinde ifade edilmesiyle kurulabilir. rnein, aratrma problemi Eitim dzeyi, oy kullanma skln artrr m? eklinde ise, hipotez eitim dzeyi arttka oy kullanma skl artar eklinde kurulabilir. Karlkl iliki ve nedensel iliki: Bir hipotezde var olduu ileri srlebilecek iki tr iliki olabilir. Bunlar karlkl deien iliki ve nedensel ilikidir. Karlkl deien iliki, iki ya da daha ok deikenin belirli bir ynde birlikte, ayn zamanda deimesi anlamna gelir. rnein, kadnlarn i gcne katlm dzeyi arttka, ev ii ilikilerde sz sahibi olma dzeyi de artar hipotezi, her iki deikende de ayn anda bir deiiklik olduunu ifade etmektedir. Bu iliki, karlkl deien ilikidir; kadnlarn i gcne katldklar iin mi ev ii ilikilerde daha ok sz sahibi olduklar, yoksa ev ii ilikilerde daha ok sz sahibi olduklar iin mi i gcne katldklar belli deildir. Nedensel iliki ise bir deikende belirli bir ynde meydana gelen bir deiikliin, dier deikende de belirli bir ynde deiiklik meydana gelmesine neden olduu ilikilerdir. rnein kadnlarn i gcne katlm orannn artmas, ev ii ilikilerde sz sahibi olma dzeylerinin artmasna neden olur hipotezi, nedensel bir ilikiyi ifade etmektedir. Nedensel ilikilerde neden olan deikene bamsz deiken, bir baka deikene bal olarak deien (sonu olan) deikene ise baml deiken denir. Dorudan iliki ve dolayl iliki: ster karlkl, ister nedensel olsun, iki kavram ya da deiken arasndaki iliki dorudan ya da dolayl olabilir. Eer bamsz deiken baml deikeni dorudan etkiliyorsa dorudan iliki; arac deikenler araclyla etkiliyorsa dolayl iliki sz konusudur. Dolayl ilikinin sz ko-
135
nusu olduu durumlarda baml ve bamsz deiken arasndaki ilikinin kurulmasn salayan deikenlere arac deiken ad verilir. Bamsz deiken X, baml deiken Y, arac deiken ise Z harfleriyle gsterilirler. Bir deikenin baml, bamsz ya da arac deiken olmas, deikenin kendisiyle ilgili deil, aratrma problemiyle ilgilidir. rnein oy kullanma skl, farkl hipotezlerden birinde baml deiken, dierinde bamsz deiken, bir dierinde ise arac deiken olabilir. Olumlu iliki ve olumsuz iliki: Deikenlerde meydana gelen deiim her iki deikende de ayn ynde olursa aralarnda olumlu (pozitif) ynde iliki, farkl ynlerde olursa olumsuz (negatif) ynde iliki sz konusudur. rnein almaya ayrlan zaman arttka not ortalamas ykselir ve almaya ayrlan zaman azaldka not ortalamas der nermelerinin her ikisi de olumlu ilikiyi ifade etmektedir. almaya ayrlan zaman arttka baarsz olunan ders says azalr ise olumsuz bir ilikiyi ifade etmektedir.
Eitim dzeyinin ykselmesi, oy kullanma sklnn artmasna neden olur. Eitim dzeyi Bamsz deiken X Oy kullanma skl Baml deiken Y
Baml deiken, bamsz deiken(ler)in etkilerinin saptanabilmesi iin lt olarak kullanlan zellik, durum ya da davrantr (Kaptan, 1973:131).
ekil 4.4
Eitim dzeyinin ykselmesi, siyasete duyulan ilgi dzeyini artrarak oy kullanma sklnn artmasna neden olur. Eitim dzeyi Bamsz deiken X Siyasete duyulan ilgi dzeyi Arac deiken Z Oy kullanma skl Baml deiken Y
Yukardaki ekilde, hipotezdeki deikenler gsterilmektedir. Birinci hipotezde dorudan, ikincisinde dolayl iliki sz konusudur. Dolayl iliki sz konusu olduunda bamsz deiken baml deikeni nc bir deiken araclyla etkilemektedir. Bu deikene arac deiken ad verilir.
Aile yelerinin birlikte geirdikleri sre azaldka ocuklarn bilgisayar oyunlar oynayarak SIRA SZDE geirdikleri sre artar hipotezindeki baml ve bamsz deikenleri belirterek iki deiken arasnda var olduu iddia edilen ilikinin nasl bir iliki olduunu deerlendiriniz.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Aratrmann Kapsamnn ve Snrllklarnn Belirlenmesi

S O R U Aratrmann kapsamnn ve snrllklarnn belirlenmesi, aratrmann yrtlebilirlii asndan son derece nemlidir. Bir aratrmann neyi lmek ya da incelemek istedii, aratrmann kapsamn oluturur. Aratrmann snrllklar ise veri DKKAT toplama ve zmlemede kullanlan ynteme ve elde edilecek bulgularn niteliine gre, aratrmadan yaplabilecek karsamalarn snrlarnn nceden belirtilmeSIRA SZDE sidir (Jupp, 2006:325). Aratrmacdan amalarn belirtmesi beklendii gibi, neyi amalamadn, neyi aratrmayacan ya da almann neye izin vermeyeceini belirtmesi de beklenir. Baka bir deyile nelerin aratrma kapsamna girdii, neleAMALARIMIZ rin girmedii belirtilmelidir. Aratrmann kapsamnn ve snrllklarnn ifade edilmesi, aratrmann snrlarnn izilmesi, aratrmann neleri ierdiinin ve neleri iermediinin Pbelirlenmesi K T A anlamna gelir. Aratrmac, aratrmay snrlandrmada ilk adm, oluturulabilecek birok muhtemel aratrma probleminden birini seerek atm olur. rnein, ni-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
136
versitelerin sunduu sosyal olanaklar, devlet niversitelerinde okuyan rencilerin renme dzeylerini etkilemekte midir? eklinde bir aratrma problemini dnelim. Bu aratrma, niversitelerin sunduu sosyal olanaklarn retim yeleri zerindeki etkilerini incelememektedir. niversitelerin sunduu fiziksel olanaklar da incelememektedir. Ayrca aratrma kapsam, devlet niversiteleriyle snrlandrlm, zel niversiteler aratrma kapsamna alnmamtr. lgilenilen olgunun baz ynlerinin aratrmann kapsamna alnmamasnn nedeni, bu ynlerin aratrmann odayla yakndan ilikili olmamalar ya da aratrmaya ayrlan kaynak ve srenin kstll olabilir. Aratrmalar, belirli bir sre iinde ve snrl maddi kaynaklarla yrtldkleri iin, aratrmann snrlandrlmas, aratrmann yrtlebilmesi ve tamamlanmas asndan nemlidir. Aratrmann snrllklarnn bir dier boyutu da aratrmann yntemiyle ve seilen rneklemle, aratrmann bulgularnn sadece aratrma rneklemine mi yoksa daha byk bir gruba m genellenecei ile ilgilidir. rnein, Ak retim Fakltesinde okuyan sosyoloji ve felsefe rencilerinin okuma alkanlklar zerine bir aratrma yaplyorsa ve bu renciler iinden seilen rneklem, evreni, yani Ak retim Fakltesinde okuyan sosyoloji ve felsefe rencilerinin tamamn temsil edecek nitelikteyse, aratrma sonular bu blmlerde okuyan btn Ak retim Fakltesi rencilerine genellenebilir. Ancak, Ak retim Fakltesinin dier blmlerinde okuyan renciler aratrma kapsamna girmedii iin, aratrma bulgular bu rencilere genellenemez. Bu da aratrmann snrllklarndan biridir. Aratrmalarda, aratrma kapsamna nelerin girdiinin ve nelerin bu kapsam dnda kaldnn ak olarak belirtilmesi gerekir. Aratrmann kapsamnn ve snrllklarnn belirtilmesi hem aratrmacnn aratrmann odandan uzaklamasn engeller hem de aratrmann verilen sreyi ve kaynaklar amadan yrtlebilmesini salar. Bir aratrmada bir sosyal olguyla ilgili her eyin birden aratrlamayaca, bir toplumsal problemin btn ynleriyle incelenemeyecei unutulmamaldr. Kapsam ve snrllklar belirtilmedii takdirde, incelenen olgu ya da olayn baz ynlerinin aratrmac tarafndan bilinli olarak kapsam dnda brakld anlalmaz ve bu ynlere deinilmemi olmas, aratrmann bir zayfl olarak grlr.
Aratrmann Amalarnn fade Edilmesi

Bir aratrmann amac, genel olarak aratrma probleminin zlmesidir. Aratrmann amalar, bu problemin zlmesi iin ne yaplacan da ierir.
Aratrmann amalarnn ne olaca, aratrmann yntemiyle ve seilen aratrma tryle yakndan ilikilidir. Neden sonu ilikilerini ortaya karmaya alan aklayc bir nicel aratrmann amac ile bir olguyu derinlemesine bir ekilde anlamaya alan nitel bir aratrmann amac birbirinden son derece farkldr. Aratrmann amalar, aratrma problemini incelemek iin neyin ve nasl lleceini, tam olarak neyin hedeflendiini ve bu hedefe ulamak iin nelerin yaplacan ifade eder (Walliman, 2006:71). Bu nedenle amalarn yazlmas iin kapsam ve snrllklarn belirlenmi olmas gerekir. Her aratrmada aratrmann amac belirtilir. Ama cmlesi, problemin ksaca tekrarn ierir ve problemin zlmesi iin nasl bir yol izlenmesinin tasarlandn ifade eder. rnein aklayc bir aratrmann amac Bu aratrmann amac, aile ii iddete maruz kalan ve kalmayan ocuklarn madde bamllk dzeylerinin karlatrlarak aile ii iddetin ocuklarda grlen madde bamll zerinde bir etkisinin olup olmadnn ortaya konmasdr eklinde ifade edilebilir.
137
Aratrma amalar belirtilirken genelden zele doru gidilmelidir. rnein aratrmann genel amac Su ilemi ocuklarn topluma kazandrlmasnda etkili olacak hizmetlerin neler olabileceinin saptanmas olabilir. Bu amaca ulamak iin aratrmann zgn amalar su ilemi ocuklarn topluma uyum srecinde karlatklar problemlerin saptanarak snflandrlmas, su ilemi ocuklar arasnda toplumla btnleebilen ve btnleemeyenlerin karlatrlarak toplumla btnlemeyi salayan faktrlerin neler olduunun ortaya konmas olabilir.
RNEK: Televizyon ve iddet ile ilgilendiimizi ve bu konuda bir aratrma yapacamz varsayalm. Teorik dzeyde Televizyon seyretmek iddete neden olur nermesini oluturabiliriz. Bu iddia eitli alardan tartlabilir. Ancak bu hliyle snanmaya uygun deildir. ncelikle, seyretmek ile kastedilen nedir? Hangi programlarn, ne kadar sreyle, ne sklkta, ka yandakiler tarafndan, hangi koullar altnda, planl m plansz m izlendiinden bahsediyoruz? Televizyon seyretmek tek bir deikenle llemeyecek kadar karmak bir kavramdr. Ama bu karmakl azaltmak iin televizyon seyretme kavramn tek bir deikene indirgeme almak da eitli olumsuz sonular douracaktr. Diyelim ki sadece Kurtlar Vadisi dizisini seyretmek iddete neden olur hipotezini kullanmaya karar verdik. Bu durumda izlenecek program belirlediimiz iin lme sreci kolaylar ama bireylerin izledii dier programlarn iddet zerindeki etkilerini grmezden gelmi oluruz. Ayrca yapay bir durum yaratm oluruz nk hi kimse sadece bir tek program izlemez. likinin dier tarafna, iddet kavramna bakalm. iddet de karmak bir kavramdr. Basite bu iddettir, bu deildir diye bir ayrm yapamayz. iddet; iddet ieren bir bak ya da konuma, insanlara veya hayvanlara ynelik iddet, cansz varlklara ynelik iddet, iddet ieren grnt veya metinlerden holanma, iddete eilim gsterme gibi eitli ekillere brnebilir. iddetle bunlardan hangisini ya da hangilerini kastediyoruz? Ayrca insanlarn iddet kavramndan ne anladklar, neyi iddet olarak deerlendirdikleri de birok faktre bal olarak farkllk gsterir, biri iddet ieren bir konumay iddet olarak deerlendirirken, dieri bir tokad bile iddet olarak deerlendirmeyebilir. Aratrmada ancak somut gstergeleri lebileceimize gre, iddetin gstergesi olarak neyi kabul edeceiz? iddetin gstergelerini belirledikten sonra bu gstergelerin hepsini lmeli miyiz, yoksa sadece bazlarn m lmeliyiz? Kavramlarla ilgili karklklar, lmle ilgili zorluklar ve toplumda iddete neden olan birok dier etken gz nne alndnda, eliki, bulanklk ve uyumazlk potansiyelinin ok yksek olduu grlmektedir. Bu, iddet ieren televizyon programlarnn iddete neden olmad anlamna gelmez. Sorun, iddet ieren televizyon programlar ile iddet arasndaki bu ilikiyi, bir sonuca ulatracak ekilde gstermenin zor olmasdr. Bu sorunun zlebilmesi iin aratrma konusu daraltlmal, kullanlan kavramlar tanmlanmal, her kavram hangi deikenlerin ifade ettii saptanmal ve aratrma problemi, uygun bir ya da birka hipotez hlinde ifade edilmelidir. Bu erevedeki bir aratrmann tasarlanabilecei birok yoldan biri udur: Aratrma Konusu: Cinayet ieren televizyon programlarnn genlerin iddet eilimi zerindeki etkisi. Aratrma Problemi: Cinayet ieren televizyon dizilerinin seyredilmesi, Eskiehirde bu dizileri izleyen lise rencilerinin iddet eilimlerini artrmakta mdr? Aratrmann Amac: Aratrmann amac, Eskiehirde yaayan lise rencilerinin cinayet ieren televizyon dizilerini izleme skl asndan karlatrlmas ve bu dizileri izleme skl ile iddet eilimi dzeyi arasnda bir iliki olup olmadnn ortaya konmasdr.
138
Kavramlarn Tanmlanmas: Cinayet ieren diziler, dzenli olarak her blmnde en az bir cinayet olayn ak ve net olarak gstererek yanstan haftalk televizyon programlardr. iddet eilimi, kiinin kendisine ya da evresine fiziksel ya da psikolojik olarak zarar verecek davranlar gstermedir. Deikenler: Cinayet ieren dizilerin seyredilmesine ilikin deikenler bir haftada izlenen cinayet ieren dizi says, dizilerde grlm olan cinayet says gibi deikenler; iddet eilimi kavramnn deikenleri ise sahip olunan silah says, fiziksel iddete bavurma skl, bir hafta iinde evresindeki kiilere vurma skl olabilir. Hipotezler: Haftada izlenen cinayet ieren dizi says arttka, fiziksel iddete bavurma skl artar, Dizilerde grlm olan cinayet says arttka, sahip olunan silah says artar. Kapsam ve Snrllklar: Aratrmada iddet ieren televizyon programlar sadece cinayet ieren dizilerle snrlandrlm, cinayetleri dolayl olarak aktaran, iddet ierikli grntlere sahip olmayan ya da kavramlarn tanmlanmasndaki koullar gstermeyen dizi ve filmler kapsama alnmamtr. Bu erevede kapsama alnan diziler [....] dir. Cinayet grntleri ieren filmler ile haber ve magazin programlar da kapsam dnda braklmtr. Aratrmann evreni, Eskiehirde yaayan lise rencileri oluturmaktadr. Bunun dndaki eitim ve ya gruplar aratrma kapsam dndadr.
139
zet
A M A
Aratrma trlerini karlatrmak. Kullanm amalarna gre aratrmalar teorik ya da pragmatik (uygulamal) amaca ynelik aratrmalar olarak ikiye ayrlrlar. Temel aratrma olarak da adlandrlan teorik aratrmalar sosyal yaam ve ilikilerdeki dzenlilikleri ortaya koymay ya da bir sosyal olguyu derinlemesine incelemeyi amalayan, sadece bilimsel bilgi retmeye ynelik aratrmalardr. Uygulamal aratrmalar olarak da adlandrlan pragmatik aratrmalar ise eitli toplumsal sorunlarn deerlendirilmesi, zlmesi ya da zlmesine katkda bulunulmas amacna ynelik olarak yrtlen aratrmalardr. Amalarna gre aratrmalar kefedici, betimleyici veya aklayc aratrmalar eklinde snflandrlrlar. Kefedici aratrmalar, aratrmacnn fazla bilgi sahibi olmad konular inceledii ya da aratrma konusunun grece yeni olduu durumlarda yaplan ve yzeysel bilgi toplamaya ynelik olan aratrmalardr. Kefedici aratrmalar aratrma probleminin net olmad ve aratrmacnn yaplandrlm veri toplama aralar gelitirecek kadar bilgi sahibi olmad aratrmalar olduu iin nitel yntemle yrtlrler. Betimleyici aratrmalar, allan olgu ya da rneklem hakknda elde edilen verilerin betimlenmesi ve temel zelliklerinin tasvir edilmesini ieren aratrmalardr. Aratrma konusu hakknda genel bir bak as kazanmak iin ya da bir olgu ya da durumu derinlemesine bir ekilde anlamak iin olduka uygun bir aratrma trdr. Aratrmann betimleyici olmas, hangi veri toplama aralarnn kullanlacann belirlenmesi iin yeterli deildir. Aratrmann spesifik amalar, yani elde edilmek istenen bilginin ne olduu dorultusunda nicel ya da nitel veri toplama aralar kullanlabilir. Aklayc aratrmalar ise olgular arasndaki nedensellik ilikisini aklamay amalayan aratrmalardr. Aklayc aratrmalar hipotezle balar ve toplanan veriler istatistiksel yollarla analiz edilerek aratrma hipotezi snanr. Aklayc aratrmalar, nicel yntemin btn zelliklerini tayan ve deney, yar-deney, denetimli gzlem ya da yaplandrlm grme gibi nicel veri toplama aralarn kullanan aratrmalardr. Odaklandklar zamana gre aratrma-
lar kesitsel ve boylamsal aratrmalar olmak zere ikiye ayrlr. Kesitsel aratrmalar, zamanda sadece bir noktay yanstan gzlemlere dayanan, bir olgunun ya da rneklemin belirli bir zamandaki halini gzlemlemeyi ieren aratrmalardr. Boylamsal aratrmalar ise aratrma konusunun geliimini izleyen ve en az iki kere tekrarlanan aratrmalardr. Sosyal olgularn birey ya da gruplarn yaamlar srecinde nasl gelitiklerini ya da deitiklerini ortaya koymaya alan aratrmalar boylamsal aratrmalardr. Boylamsal aratrmalar da kendi iinde eilim (zaman serisi), kohort ya da panel aratrmalar olarak snflandrlrlar. Eilim, kohort ve panel aratrmalar, boylamsal aratrma trleridir. Boylamsal aratrmalarn hepsi yaplan aratrmalarn tekrarlanmasn ierir, ancak bilgi toplanan rneklem grubu asndan farkllk gsterirler. Eilim aratrmalar, belirli aralklarla ayn aratrma evreninden seilen farkl rneklem gruplarndan veri toplayan aratrmalardr. Panel aratrmalarnda, aratrmann tekrarland her seferinde ayn rneklemden, yani tam olarak ayn insanlardan veri toplanr. Kohort aratrmalar, aratrma evreninde belirli bir zellie sahip kiilerden oluan alt gruplarn (kohort) zaman iinde geirdikleri deiimi lmeyi amalayan aratrmalardr. Kohort aratrmalarnda lmn her tekrarlannda ayn rneklem grubundan veri toplamaz ama her lmde veri toplanan grup, ayn kohorta aittir. Uygun aratrma trnn, yntemin ve tekniklerin seilmesinde dikkat edilmesi gereken noktalar zetlemek. Aratrma konusu seildikten sonra, aratrmac aratrma probleminde sorduu soruyu yantlayabilmek iin aratrmann amacnn kefetmeye mi, betimlemeye mi, aklamaya m, yoksa hem betimlemeye hem de aklamaya m ynelik olduuna karar vermelidir. Daha sonra aratrmacnn amacna en etkili ekilde, insanlarn davranlarn ya da sylediklerini dorudan lp gzlemleyerek mi, yoksa insanlarn kendilerini ve deneyimlerini nasl algladklarn anlamaya ve yorumlamaya alarak m ulalabileceini saptamas gerekir. Aratrma probleminin cevapla-
A M A
140
nabilmesi iin geni bir rneklem hakknda nispeten yzeysel bilgi salayan bir almann m, yoksa daha kk bir rneklem hakknda derinlemesine bilgi salayan bir almann m daha kullanl olacana karar verilmelidir. Aratrma konusuyla ilgili sahip olunan bilgi dzeyi, aratrma probleminin netlik dzeyi, aratrmacnn ne elde etmek istediini ne kadar kesinlikle bildii de yntemi etkileyen bir faktrdr. Aratrmann bir sosyal olgunun ya da durumun zamanda belirli bir noktaya ilikin bilgisinin mi, yani bir fotorafnn m; yoksa olguya ya da duruma ilikin deiimin mi ortaya konmaya alldnn belirlenmesi de etkilidir. Bunlara ek olarak aratrma iin ayrlan mali, teknik ve insan kaynaklar ve zaman da yntemin belirlenmesinde etkilidir. Aratrmac btn bu faktrleri dikkate alarak aratrma amalarn gerekletirmeye en uygun olan aratrma trn ve kullanaca yntem ve teknikleri semelidir. Aratrma probleminin oluturulmas srecini deerlendirmek. Genel dzeyde aratrma konusu seildikten sonra bu konu, ilgilenilen olgunun eitli boyutlar, rneklemin cinsiyeti ya da ya, ilgilenilen mekn ya da corafi blge gibi eitli alardan daraltlr ve aratrma problemi olarak ifade edilir. Aratrma problemi, nitel aratrmalarda nispeten daha genel bir soru biimdedir, nicel aratrmalarda ise daha snrlandrlm ve netletirilmitir ve genellikle hipotezlerin soru cmlesi hline getirilmesi eklinde ifade edilir. Varsaym, nerme, kavram, ilemselletirme, deiken ve hipotez kavramlarn tanmlamak. Varsaymlar, snanmak zere oluturulmam, doru olduu varsaylan nermeler, yarglar ve genellemelerdir. Varsaymlar, ekil ve ifade asndan hipoteze benzerler ama hipotezlerin aksine, snanmak iin oluturulmazlar. nerme, iki ya da daha ok kavram arasndaki iliki hakknda yarg bildiren bir cmledir. nermeleri hipotezlerden ayran zellik, ampirik verilerle llebilecek deikenler deil, soyut kavramlar arasndaki ilikiler hakknda ve teorik dzeyde olmalardr. Kavramlar, insanlarn dnyay anlamak ve dier insanlarla iletiim kurmak amacyla kullandklar zihinsel soyutlamalardr. Kavram-
larn llebilir deikenler hline getirilmesi srecine ilemselletirme denir. Deiken, varlklara gre farkl deerler alabilen zellik ya da durumdur. Hipotez, iki ya da daha fazla deiken arasndaki iliki hakknda, dorulanabilecek ya da yanllanabilecek olan bir ifadedir. Hipotez, deikenlerden olumas asndan nermeden, snanmak zere oluturulmas asndan da varsaymdan farkldr. Aratrmann amalarn ifade ederken dikkat edilecek noktalar zetlemek. Aratrmann amac, aratrma problemini incelemek iin neyin ve nasl lleceini, tam olarak neyin hedeflendiini ve bu hedefe ulamak iin nelerin yaplacan ifade etmelidir. Aratrmann amalarn belirlerken aratrma trnn ve ynteminin ne olduuna ve aratrmann kapsamnn snrlandrlm olmasna dikkat edilmelidir. Farkl aratrma trleri ve yntemleri aratrmann genel dzeydeki amacn (kefetme, betimleme, aklama, anlama gibi) farkllatrr. Ama cmlesi, problemin ksaca tekrarn iermeli, aratrma problemini incelemek iin neyin ve nasl lleceini, tam olarak neyin hedeflendiini ve bu hedefe ulamak iin nelerin yaplacan, yani problemin zlmesi iin nasl bir yol izlenmesinin tasarlandn bildirmelidir.
A M A
AM A
AM A
141
Kendimizi Snayalm
1. Bir aratrmac, aile ii iddete maruz kalma skl ile belirli psikiyatrik bozukluklar yaama skl arasnda bir iliki olduuna dair bir hipotez kurmu ve bu hipotezi snamak amacyla bir aratrma yapmtr. Bunun iin birka hastanede psikiyatrik tedavi gren insanlardan bir rneklem semi ve bu rnekleme giren bireylerin aile ii iddete maruz kalp kalmadklarn, kaldlarsa ne sklkta maruz kaldklarn renmeye ynelik bir anket uygulamtr. Bu aratrmann tr aadakilerden hangisidir? a. Aklayc ve boylamsal b. Aklayc ve kesitsel c. Betimleyici ve kesitsel d. Betimleyici ve boylamsal e. Kefedici ve boylamsal 2. Farkl toplumlarn veya gruplarn belirli toplumsal olgular asndan ne ekilde benzeip farkllatklarn inceleyen aratrmalara verilen isim aadakilerden hangisidir? a. Karlatrmal aratrma b. Kefedici aratrma c. Aklayc aratrma d. Boylamsal aratrma e. Kohort aratrmas 3. Balklkla geinenlerin ounlukta olduu bir ilede yaayanlarn trolle balk avlanmasna ynelik tutumlarnda yaanan deiimi ortaya koymay amalayan bir aratrma yaplmtr. Aratrma ile nfusunun zelliklerini yanstan bir rnekleme uygulanm ve veri toplama arac olarak yaplandrlm anket kullanlmtr. Aratrma 2005 ve 2010 yllarnda ileden seilen farkl rneklem gruplar zerinde tekrarlanmtr. Bu aratrmann tr aadakilerden hangisidir? a. Betimleyici bir panel aratrmasdr. b. Kefedici bir eilim aratrmasdr. c. Betimleyici bir eilim aratrmasdr. d. Aklayc bir panel aratrmasdr. e. Kefedici bir kesitsel aratrmadr. 4. Bir aratrmac, bir ehirde alan doktorlarn tpta uzmanlk snavndaki baar dzeyini len bir aratrma yapmtr. Bulgular ilgin bulan bir baka aratrmac da doktorlarn i yerinde gnlk alma sresi uzadka tpta uzmanlk snavn kazanma dzeyinin dtne dair bir hipotez gelitirmi ve bu hipotezi snamak amacyla bir aratrma yapmtr. Bu aratrmalarn trleri, aadaki klardan hangisinde srasyla doru olarak verilmitir? a. Kefedici aratrma/Betimleyici Aratrma b. Betimleyici aratrma/Aklayc aratrma c. Hipotez gelitirmeye ynelik aratrma/Hipotez snamaya ynelik aratrma d. Kesitsel aratrma/Boylamsal aratrma e. Aklayc aratrma/Betimleyici aratrma 5. Aratrmac, kadnlarn siyasal temsilinin dk olmasnn nedenlerini ortaya koymay amalayan bir aratrma yapmakta, ancak bu aratrmada kadnlarn siyasal temsilini erkeklerle kyaslamamaktadr. Aratrmac nceki almalarda elde edilen bulgulara dayanarak kadnlarn siyasal temsilinin erkeklerindekinden dk olduunu kabul etmitir. Bu aratrmada aratrmacnn siyasal olarak kadnlarn erkeklerden daha dk dzeyde temsil edildiini kabul etmesi aadaki kavramlardan hangisiyle aklanr? a. Varsaym b. nerme c. Hipotez d. lemselletirme e. Genelleme 6. Aadakilerden hangisi ilemselletirme kavramnn tanmdr? a. ki ya da daha ok kavram arasndaki iliki hakkndaki yarg b. Snanmak zere oluturulan, deikenler arasndaki ilikiler hakkndaki yarg c. Snanmak zere oluturulmayan, doru olduu kabul edilen yarg d. Kavramlarn llebilir deikenler hline getirilmesi sreci e. Belirli durumlara saysal deerlerin atanmas
142

7. Krsal alanlarda yaayan nfusun salk hizmeti alrken en sk karlatklar sorun nedir? sorusu hangi tip sorudur? a. Olgusal-gereklere ilikin b. Karlatrmal c. Geliimsel d. Teorik e. Tarihsel 8. Aadakilerden hangisi iyi bir literatr taramasnn sahip olmas gereken zelliklerden biridir? a. Aratrma problemiyle ilgili en az iki yz kaynan taranmas b. Aratrma problemiyle ilgili olmasa da ok nemli yaynlarn dahil edilmesi c. Aratrma problemiyle ilgili daha nceden yaplm almalarn zeti d. Bulgular birbiriyle elien farkl kaynaklar ierememesi e. Aratrma problemiyle ilgili olarak cevaplanmas gereken yeni sorular sormas 9. Aadaki aratrmalardan hangisinde kesinlikle hipotez bulunmaz? a. Eilim aratrmas b. Aklayc aratrma c. Kefedici aratrma d. Kesitsel aratrma e. Boylamsal aratrma 10. Aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Varsaym, aratrma srecinde snanmak zere oluturulur b. Btn hipotezler snanmak zere oluturulmazlar c. nermeler deikenler arasndaki ilikilere ynelik yarglardr d. Hipotez kurabilmek iin nce kavramlarn llebilir deikenler haline getirilmesi gerekir e. nermeler, kendilerine belirli bir anlam atanm olan soyut terimlerdir. 1. b 2. a 3. c 4. b 5. a Yantnz yanl ise Aratrma Trlerinin Snflandrlmas konusuna baknz. Yantnz yanl ise Aratrma Trlerinin Snflandrlmas konusuna baknz. Yantnz yanl ise Aratrma Trlerinin Snflandrlmas konusuna baknz. Yantnz yanl ise Aratrma Trlerinin Snflandrlmas konusuna baknz. Yantnz yanl ise Varsaym, nerme, Kavram, lemselletirme, Deiken ve Hipotez konusuna baknz. Yantnz yanl ise Varsaym, nerme, Kavram, lemselletirme, Deiken ve Hipotez konusuna baknz. Yantnz yanl ise Aratrma Konusunun Daraltlmas ve Aratrma Probleminin Oluturulmas konusuna baknz. Yantnz yanl ise Literatr Taramas konusuna baknz. Yantnz yanl ise Aratrma Trlerinin Snflandrlmas konusuna baknz. Yantnz yanl ise Varsaym, nerme, Kavram, lemselletirme, Deiken ve Hipotez konusuna baknz.
6. d
7. a
8. e 9. c 10. d
143

Sra Sizde 1 Her iki aratrma tr de tekrarlanan lmlerle gerekletirilir. Eilim aratrmalarnn her tekrarlannda ayn aratrma evreninden rneklem seilir ama rneklem her aratrma tekrarnda yeniden seilir. Yani aratrma her tekrarlandnda ayn kiilerden veri toplanmaz. Panel aratrmalarnda ise aratrmann tekrarland her seferinde ayn insanlardan veri toplanr. Sra Sizde 2 rnein insanlarn din ballklarn inceleyen bir aratrma yapldn dnelim. Bir eilim aratrmas yapan aratrmac, be ylda bir yaplan nfus saymna benzer ekilde belirli aralklarla aratrmasn yenileyecek ve insanlarn din ballklarndaki deiimi gzlemleyecektir. Kohort alma yrten bir aratrmac ise, belirli bir alt gruptan setii rnekleme giren bireylerin (mesela 2000 ylnda 60-70 ya arasnda olanlar ya da Trkiyeye Bulgaristandan 1986 ylnda g edenler gibi) dinsel ballklarn aralkl olarak birka kere lerek deiimi gzlemlemeye alacaktr. Panel aratrma yrten bir aratrmac ise evrenden bir rneklem seerek aratrmasn uygulayacak, daha sonra ayn aratrmay ayn rneklem zerinde tekrarlayacaktr. Sra Sizde 3 Kt eitimin rencilerin renme dzeyi zerindeki etkisi gibi bir konu, aratrma konusu olarak uygun deildir nk iyilik, ktlk, melek, eytan, gzellik gibi deer ve inanlara ilikin konular hakknda ampirik veri toplamak mmkn deildir. Sra Sizde 4 Bu hipotezde baml deiken aile yelerinin birlikte geirdikleri sre, bamsz deiken ise ocuklarn bilgisayar oyunlar oynayarak geirdikleri sredir. Bu iki deiken arasnda karlkl bir iliki olduu iddia edilmektedir nk hipotezde iki deikende de ayn anda bir deiim olaca ileri srlmekte ancak bir nedensellik iddia edilmemektedir. Nedensel bir iliki iddia edilse idi hipotez aile yelerinin birlikte geirdikleri srenin azalmas, ocuklarn bilgisayar oyunlar oynayarak geirdikleri srenin artmasna neden olur eklinde ifade edilirdi. Bu durumda ocuklarn bilgisayar oyunlarna daha fazla zaman ayrmas, aile yelerinin birlikte geirdikleri zamann azalmasnn sonucu olabilecei gibi nedeni de olabilir. Hipotezde iki deiken arasnda olumsuz iliki olduu iddia edilmektedir nk deikenlerden birinde bir azalma meydana gelirken dierinde bir artma meydana gelecei, yani deimenin farkl ynlerde olaca ileri srlmektedir.

Corbin, Juliet (2008) Basics of Qualitative Research. Sage Publications. Cuba, L. (2001). A Short Guide to Writing About Social Science. Longman. De Vaus, D.A. (1990) Surveys in Social Research. 2nd Edition. London: Unwin Hyman. Earl, Babbie (2004) The Practice of Social Research. 10. Basm. Thomson, Wadsworth. Giddens, A. (1993) Sociology. Cambridge: Polity Press. http://www.socialresearchmethods.net/tutorial/Cho2/p anel.html Jupp, Victor (2006). Dictionary of Social Research Methods. Sage Publications Kaptan, S. (1973) Bilimsel Aratrma ve statistik Teknikleri. Ankara: Tekk Matbaas. Leedy, Paul D. ve Ormrod, Jeanne Ellis (2005) Practical Research: Planning and Design. 8. basm. New Hampshire: Pearson. Lin, Nan (1976) Foundations of Social Research. USA: Mc Graw-Hill. Mahoney, James (2004) Comparative-Historical Methodology, Annual Review of Sociology. 30, ss: 81-101. Michael R. Leming. Research and Sampling Designs. http://www.stolaf.edu/people/leming /soc371res/research.html (28.04.2008). Neuman, W.L. (2010). Toplumsal Aratrma Yntemleri: Nitel ve Nicel Yaklamlar. stanbul: Yayn Odas. zcan, Yusuf Ziya (2003) Sosyolojide Aratrma Metodlar, iinde: hsan Sezal (ed.), Sosyolojiye Giri. Ankara: Mart Kitabevi, ss:49-78. Preece, Roy (1994). Starting Research. London: Pinter. Robson, Colin. (2000) Real World Research. Oxford: Blackwell. Ruane, Janet M. (2005) Essentials of Research Methods. Blackwell Publishing. Schwandt, T.A. (2007) The Sage Dictionary of Qualitative Inquiry. Sage. Stebbins, Robert Alan (2001) Exploratory Research in the Social Sciences. Sage Publications. Walliman, Nicholas S.R. (2006) Social Research Methods. Sage Publications Incorporated.
5
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Aratrma evreni ve rneklem kavramlarn tanmlayabilecek, Olasla dayal olan ve olmayan rneklem seim tekniklerini zetleyebilecek, rneklem byklnn belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken noktalar deerlendirebilecek, lmn yaplabilecei farkl dzeyleri tanmlayabilecek, Nicel ve nitel aratrmalarda gvenirliin ve geerliin ne ifade ettiini ve nasl salandn zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aratrma evreni rneklem lm Sistematik ve Tesadfi Hata Gvenirlik Geerlik
rneklem Seimi ve lm
GR ARATIRMA EVREN VE RNEKLEM RNEKLEM SEM TEKNKLER RNEKLEM BYKLN BELRLEME LM VE LM HATALARI GVENRLK VE GEERLK
rneklem Seimi ve lm
GR
Bir aratrmann amac aklamak da betimlemek de olsa bu amaca ulamas iin bir lm yaplmas gerekir. lmn yaplabilmesi iin de aratrmacnn veri toplamas gerekir. Aratrmac nce verilerin kimden toplanacan belirler, yani aratrmann rneklemini belirler, daha sonra lm nasl gerekletireceini belirler, veri toplama aralarn hazrlar ve nihayet rneklemden veri toplar. Bu srete aratrmann gvenirliinin ve geerliinin salanmas son derece nemlidir. Bu nitede aratrma evreninden rneklemin nasl seildiini, lme srasnda meydana gelebilecek hatalarn neler olduunu, lmn yaplabilecei farkl lme dzeylerinin (leklerin) neler olduunu ve gvenirlik ve geerlik kavramlarnn ne ifade ettiini inceleyeceiz.
ARATIRMA EVREN VE RNEKLEM

Aratrma evreni, aratrma probleminin cevaplanmasyla ilgili olan btn insanlarn oluturduu grup ya da aratrmacnn belirttii koullara uyan grubun tamam olarak tanmlanabilir. rnein aratrmac Trkiyedeki lise rencileri zerinde bir alma yapacaksa aratrmann evreni Trkiyedeki lise rencilerinin tmdr. Aratrmalarda en ideal olan, aratrma problemiyle ilgili olan herkesin, yani btn evrenin aratrmaya dahil edilmesidir (Lin, 1976:146). Btn evrenin aratrmaya dahil edildii, yani gruptaki herkes hakknda bilgi topland aratrmalara tam saym ad verilir. Nfus saymlar tam saymn en tipik rneidir. Ancak, zaman ve mali kaynaklar konusundaki snrllklar nedeniyle tam saym yapmak ou zaman olanakszdr. Bu durumda izlenecek olan yol, evrenin iinde yer alan, zellikleri ve verdikleri cevaplar asndan evreni yanstan daha kk bir gruptaki insanlardan bilgi toplamaktr. Bu nedenle aratrmay ilgilendiren grubun tmnden (aratrma evreninden), bu grubu temsil edecek bir alt kme (rneklem) seilir. Bilgileri evrenin tamam yerine evrenden seilen bir rneklemden toplamak, daha ucuz, daha hzl ve daha kolay bir yoldur (De Vaus, 1990:60). Aratrma evreninden, evreni temsil etmesi iin seilen rneklerden oluan gruba rneklem ad verilir. Evreni temsil eden bir alt kme seilmesi ilemine ise rnekleme ya da rneklem seimi denir. Dier bir deyile rneklem seimi, rnekleme hangi birimlerin alnacann, kimlerden veri toplanacann belirlenmesidir.
rneklem, aratrma evreninin zelliklerine sahip olan ve kendilerinden veri toplamak zere aratrma evreninden belirli tekniklerle seilen bir gruptur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
146
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tam saym, doymaAteknii olarak da adlandrlr. Tam saymda bir rneklem seme sreci DKK T sz konusu deildir nk aratrma evrenini oluturan herkesten veri toplanr. Doyma teknii, kk veSZDE olarak belirli bir alanda younlaan evrenler iin ya da kk evSIRA corafi renleri kapsayan ve evrendeki her birimden elde edilecek verilerin eit derecede nemli olduu almalarda daha kullanldr ama nfus saymlarnda olduu gibi daha byk AMALARIMIZ evrenler iin de kullanlabilir (Lin, 1976:164). Eer rneklem, olasla dayal rnekleme yollarndan biriyle seilirse istatistikK T A P ler yardmyla rneklemden elde edilen bulgular aratrma evrenine genellenebilir. Ancak evreni oluturanlarn btn davranlarn ve evrendeki btn ilikileri tamamen temsil edecek bir rneklem semek hemen hemen olanakszdr. Bu neTELEV ZY N denle herhangi birOrneklemden aratrma evrenine yaplacak bir genellemede eitli hatalar sz konusu olabilir. Bununla birlikte aratrmac, muhtemel hatalarn kapsamn bilir ve sonularn evrene belirli bir gven derecesi erevesinde geneller. rnekleme ilikin bulgularn evrene genellenmesi srecine karsama denir. NTERNET rneklem de, evrenin iinde bulunan ve evrene karsama yapmaya uygun zelliklere sahip olan bir alt gruptur (Lin, 1976:146). rneklemler, ait olduklar evrenleri farkl doruluk derecelerinde temsil ederler. Ait olduu evreni doru bir ekilde temsil eden rnekleme temsili rneklem denir. rneklemin temsili olduundan emin olmak iin, evrendeki belirli kiileri sistematik olarak dlamyor olmas gerekir. rnein bir anketi uygulamak iin bir mahallede mesai saatleri iinde her beinci evin kapsn aldmz dnelim. Bu durumda altklar iin mesai saatleri iinde evde olmayan insanlar sistematik olarak rneklemde daha az temsil edilmi olacaklardr. Byle bir rnekleme nyargl rneklem denir ve n yargl rneklemler analiz srasnda uygun istatistiksel dzenlemeler yaplmadan evrene genelleme yapmak iin kullanlamazlar (De Vaus, 1990:60).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
RNEKLEM SEM TEKNKLER

rneklem seim teknikleri, aratrmacnn kasten belirli birimleri semedii, yani her birimin rnekleme girme olaslnn eit olduu olasla dayal rnekleme teknikleri ve aratrmacnn rnekleme kimin gireceini kendi yargsna dayanarak belirledii olasla dayal olmayan rneklem seim teknikleri olmak zere ikiye ayrlr. Nicel aratrmalar bulgularn genelleme amac tad, nitel aratrmalar ise tamad iin bu iki aratrma yntemi, rneklem seimi konusunda birbirinden ayrlr. Nicel aratrmalar, aratrma evreninin zelliklerini tayan temsil ve byk apl rneklemlerden veri toplar ve bu rneklemden elde ettikleri bulgular aratrma evrenine genellerler. Bu nedenle rneklemlerini olasla dayal olan rneklem seim teknikleri ile seerler. Nitel aratrmalarda ise daha kk ve aratrma konusunu tam olarak yanstan rneklemlerden veri toplanr. Bu nedenle bu aratrmalarda rneklem olasla dayal olmayan rneklem seim teknikleri ile seilir. Bununla birlikte btn aratrmalarda rneklemin evreni temsil etmesi amalanmaz. rnein, genelleme amac tamayan nitel bir aratrmada rneklem seilirken evreni temsil etmesinden ok incelenen olguyu en iyi ekilde yanstacak birimlerin seilmesi tercih edilir. Ayrca, temsil rneklem seimi teknik nedenlerle her zaman mmkn olmayabilir. Temsil rneklemler olasla dayal rneklem seim teknikleri ile seilirken temsil olmayan rneklemler olasla dayal olmayan, yargsal rneklem seim teknikleriyle seilirler. imdi olasla dayal olan ve olmayan rneklem seim tekniklerinin neler olduunu inceleyelim.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
5. nite - rneklem Seimi ve lm S O R U
DNELM S O R U
147
Kendilerinden veri toplanmak zere rnekleme alnacak olan birimler rnekleme unsuru D KKAT ya da rnekleme birimi olarak adlandrlrlar. rnekleme unsuru bir birey olabilecei gibi bir grup, bir kurum, bir belge veya bir eylem de olabilir. rnein aratrmac rnekleSIRA SZDE mini belirli kurumlardan ya da irketlerden oluturabilir (Neuman, 2010:327).
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
ekil 5.1
Basit tesadfi rnekleme Sistematik rnekleme

K T A P
rneklem Seim Teknikleri
AMALARIMIZ
K T A P
Olasla Dayal rneklem Seim Teknikleri
Orantsz tabakal rnekleme Tabakal (katmanl) rnekleme E V Z Y O N TEL Kme (ok aamal) rnekleme
NTERNET NTERNET TELEVZYON
rneklem Seim Teknikleri
Orantl tabakal rnekleme
Geliigzel rnekleme Kota rnekleme Amasal rnekleme Olasla Dayal Olmayan (Yargsal) rneklem Seim Teknikleri Kartopu (zincirleme) rnekleme Teorik (teorik doyma, ardk) rnekleme Gdml rnekleme Meknsal rnekleme Aykr durum rnekleme
Olasla Dayal rneklem Seim Teknikleri

Olasla dayal (temsil) rneklem, evrendeki herkesin eit seilme ansna sahip olduu rneklemdir. Seimde eit olaslk salamann en kesin yolu, tesadfi seim yolunu kullanmaktr. Ancak rnekleme kimin gireceini tesadfi bir ekilde belirlemek iin evreni oluturan herkesi listeleyebilmemiz gerekir. Aratrma evrenindeki herkesin adnn yer ald listeye rneklem erevesi ad verilir. rneklem erevesi oluturmak iin telefon rehberi, muhtarlk kaytlar, renci kaytlar, nfus ktkleri, semen listeleri, meslek odalarnn ye listeleri, tapu kaytlar, vergi mkellefleri listeleri gibi birok liste kaynak olarak kullanlabilir. Olasla dayal rneklem seiminin drt temel tipi vardr. Bunlar basit tesadfi rneklem seim teknii, sistematik rneklem seim teknii, tabakal rneklem seim teknii ve kme rneklem seim tekniidir. Bunlardan hangisinin seilecei, aratrma probleminin yapsna, eldeki mali kaynaklara, rneklemden istenen
148
doruluk derecesine ve hangi veri toplama tekniinin kullanlacana baldr (De Vaus, 1990:61). imdi olasla dayal rneklem seim tekniklerini inceleyelim.
Basit Tesadfi rneklem Seimi

Basit tesadfi (rastlantsal) rneklem seim teknii, her birimin rnekleme girme ansnn dier birimlerle eit olduu, bir rnekleme erevesinin oluturulduu ve rnekleme unsurlarnn bu listeden tamamen tesadfi yollarla seildii tekniktir. Basit tesadfi rneklem seiminde be aama vardr: Eksiksiz bir rneklem erevesi oluturulur, yani evrende yer alan herkes listelenir. Birden balayarak rneklem erevesindeki her rnee bir numara verilir. rneklemin ne byklkte olacana karar verilir. Tesadfi saylar tablosundan rnekleme girecek rnekleme unsuru says kadar say seilir. Tesadfi olarak seilen saylara karlk gelen vakalar rnekleme dahil edilir (De Vaus, 1990: 61).
Tablo 5.1 Tesadfi saylar tablosundan bir ksm Basit tesadfi rneklem seim teknii ile rneklem oluturmak iin elimizdeki rneklem erevesindeki her birime bir numara verir ve rneklem bykln belirleriz. Diyelim ki 50 kiilik bir rneklem oluturmak istiyoruz. Tesadfi saylar tablosundan tamamen tesadfi yolla 50 tane say seeriz. Mesela tablodan 61242, 15815, 16447, 25912 rakamlarn setik. Bu rakamlarn birler ve onlar basamaklarna dikkat ederek rnekleme ereve-
sinde 2, 5, 7 ve 12 nolu birimleri rnekleme seer, bu ilemi 50 birim seene kadar tekrarlarz.
61424 90222 50349 85676 02429 90519 20631 89990 20419 27993 71146 10005 19761 61988 88967 78733 86546 04952 97668 08216 15370 40164 19660 16447 00517 66762 86523 25912 43882 15815 89624 27932
Basit tesadfi rneklem seim teknii, aratrma evreninin corafi olarak geni alanlara yaylm olduu aratrmalar iin uygun deildir.
Basit tesadfi rneklem seim tekniinin sorunu, iyi bir rneklem erevesi gerektirmesidir. Okullar, irketler, sendikalar gibi baz evrenler iin rneklem erevesinin oluturulmas kolay olsa da ehir ya da lke gibi daha byk evrenler iin genellikle byle uygun listeler yapmak ya da bulmak mmkn olmaz. Ayrca evrenin geni bir corafi alana yaylm olduu byk apl aratrmalarda, tesadfi olarak seilen kiilerle grmek iin aratrmacnn uzun mesafeler kat etmesi gerekir. rnein aratrma evreni Trkiye ise, basit tesadfi yolla rneklem seen bir aratrmac belki de kiiyle grmek iin Elaza, sekiz kiiyle grmek iin Konyaya, on kiiyle grmek iin Malatyaya, bir kiiyle grmek iin Zonguldaka gitmek zorunda kalabilir. Bu durum da ulam masraflarn ve aratrmann maliyetini artrd gibi veri toplama srecinin daha uzun srmesine neden olur. Basit tesadfi rneklem seim teknii, iyi bir rneklem erevesi mevcut olduu zaman ve evren, corafi olarak belli bir blgede younlat zaman kullanldr (De Vaus, 1990:64). Basit tesadfi rneklem seim tekniiyle seilmi bir rneklemin evreni mkemmel bir ekilde temsil ettii sylenemez, ancak evrenin zelliklerini byk
5. nite - rneklem Seimi ve lm
149
lde temsil ettii sylenebilir. Bu nedenle aratrmaclar rneklemden elde ettikleri bulgular aratrma evrenine genellerken hata payn ve gven derecesini belirtirler. rnein %95 gven dzeyini ve %2lik hata payn kabul eden bir aratrmac, rnekleminin %60nn bir fikri kabul ettiini ortaya koyup bu bulguyu aratrma evrenine genellediinde, evreni oluturan bireylerin %58i ile %62sinin de bu fikri kabul ettiinden %95 emindir.
Sistematik rneklem Seimi

Sistematik rneklem seim teknii, basit tesadfi rneklem seim tekniine benzer, ayn snrllklara sahiptir ancak daha basittir. Sistematik rneklem seiminde nce rneklem erevesi oluturulur, evrendeki her birime bir numara verilir. Sonra rneklem aral belirlenir. rneklem aral, rneklemdeki birim saysnn evrendeki birim saysna orandr. rnein sistematik rneklem seim tekniiyle 50 kiilik bir evrenden 10 kiilik bir rneklem seeceksek evren bykln rneklem byklne blerek rneklem aralnn 1/5 olduunu buluruz. Bu sonu, evrendeki her 5 kiiden birini seeceimiz anlamna gelir. Bunu yapmann en basit yolu evrendeki her beinciyi semektir. Burada problem, nereden balamamz gerektiine ve tesadfi saylar tablosunu nasl okuyacamza (soldan saa m, yukardan aaya m vb.) karar vermektir. rneklem aral 1/5 olduu iin, ilk seilecek kii ilk be kiiden biridir. Kimden balanaca, tesadfi saylar tablosu kullanlarak tesadfi bir yolla (mesela gzlerimizi kapatp parmamz bu be saydan birinin zerine koyarak) saptanr (Kaptan, 1973:138; De Vaus, 1990:64). Daha sonra tesadfi saylar tablosunun hangi ynde okunacana karar verilir, nk ilk rakamdan sonra aaya doru sayarak m yukarya doru sayarak m beinciyi seeceimiz buna baldr. Bundan sonra rneklem aral kadar aralklarla tablodan tesadfi saylar seilir. Her say sadece bir kez seilir, bir say iki kere seilmez. Yeterince rnek seilmeden tablo biterse yeni bir balang noktas saptanr ve ilem tekrarlanr. rnein 300 kiilik bir evrenden 150 kiilik bir rneklem seeceimizi ve Tablo 1den 2.satr 1.stundan (90222) balayacamz, yukardan aaya doru sayacamz varsayalm. Bu durumda rneklem aral 2dir. Balama noktasndan itibaren aaya doru ikier sayarsak rnekleme dahil edeceimizi ilk vakann rneklem erevesindeki 6 numaral (85676) birim olduunu, ikincisinin ise 9 numaral (90519) birim olduunu grrz. 150 birim seilene kadar ayn ilem tekrarlanr. Sistematik rnekleme tekniinin, basit tesadfi rnekleme teknii ile paylat sorunlardan ayr bir sorunu daha vardr. Bu sorun, rneklem erevesinin aralklardr. rnein kinci Dnya Sava srasnda askerler zerinde yaplan bir aratrmada, rneklem erevesi olarak nbet izelgeleri kullanlm, rnekleme aral 10 olarak saptanm ve izelgelerdeki her onuncu kii rnekleme alnmtr. Ancak gerekte nbet izelgeleri, onar kiiden oluan mangalara gre dzenlenmiti ve askerlerin rtbelerine gre hazrlanm bir sray takip ediyordu. Her mangann sonuncu yesi avutu. Bu nedenle aratrma btn askerler hakknda olduu hlde sadece avular rnekleme dahil edilmiti (Earl, 2004:204). Bu sorun, rneklem erevesinin oluturulma eklinden kaynaklanmaktadr. Eer rneklem erevesinde, belirli bir grubun sistematik olarak rneklemin dnda kalmasna yol aacak bu tip bir aralk varsa ya rneklem erevesinde rnekleri belirli bir sray izlemeden, srasz, kark ekilde listelemek ya da basit tesadfi rnekleme tekniini kullanmak gerekir.
1000 birimin listelendii bir rneklem erevesinden 200 birim semek istediimizi dnelim. rnekleme aralmz be olacaktr. Bu durumda tesadfi saylar tablosu kullanarak bir balang noktas seer ve bu birimden balayarak 1000 birimden her beinci birimi rnekleme seeriz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
150
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT Basit tesadfi rneklem seimi ve sistematik rneklem seimi genellikle benzer sonular verirler. Ancak rnekleme erevesinde belirli kalplar varsa, mesela listedeki birimler bir erkek bir kadn eklinde sralanmsa sistematik rneklemenin kullanlmas uygun deSIRA SZDE ildir nk bu durumda rnekleme aral iki ya da drt olursa, evren eit sayda kadn ve erkekten olusa bile rneklemde sadece kadnlar ya da sadece erkekler yer alacaktr.
AMALARIMIZ
Tabakal (Katmanl) rneklem Seimi

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tabakal rneklemede rneklem seilmeden nce evren belirli gruplara (tabakalara) ayrlr.
Aratrma evreninin belirli tabakalara blnd, sonra her tabakadan birim seK T A P mek iin basit tesadfi ya da sistematik rneklem seim tekniinin kullanld teknie tabakal rnekleme ad verilir. Tabakal rnekleme, rnekleme hatalarT E daha N n azaltarakL E V Z Y Oyksek bir temsil yeteneine sahip rneklemler oluturmak iin kullanlr. Bu rnekleme teknii, basit tesadfi rneklemeye oranla daha kk bir rneklem grubu ve daha dk bir maliyetle ok daha yksek bir kesinlie ulamaNolana salayan bir tekniktir (Sencer ve Sencer 1978:466). Bu tekni TERNET i dier tekniklerinden ayran zellik, rneklem seilmeden nce evrenin baz alt tabakalara ayrlmas ve rnekleme girecek birimlerin bu tabakalardan seilmesidir. Baka bir deyile rneklem evrenin btnnden seilmez, evren homojen alt kmelere ayrlr ve her alt kmeden, yani her tabakadan uygun sayda birim seilir. Burada nemli olan, evrendeki btn tabakalarn rneklemde de temsil edildiinden emin olmaktr. rnein niversite rencileri hakknda bir aratrma yaplyorsa evren nce rencilerin snflarna gre blnebilir, daha sonra her snftaki renciler iinden gerekli sayda renci seilir (Earl, 2004:206). Tabakalar belirlendikten sonra tabakalardan bireyler yine basit tesadfi veya sistematik rneklem seim tekniiyle seilir. Bir aratrma evrenini tabakalarna ayrmak iin cinsiyet, ya, ekonomik durum, ikamet edilen yer gibi ltler kullanlabilir. Tabakal rneklemede birden fazla tabaka kullanlabilir. rnein niversite rencilerini snflara gre tabakalandrdktan sonra cinsiyete gre ve not ortalamasna gre de tabakalandrabiliriz. Evreni tabakalarna ayrmak iin kullanlacak ltlerin aratrmada kullanlan deikenlerle ilgili olmas nemlidir (Sencer ve Sencer 1978:466). rnein rencilerin okuldaki baar durumlarn inceleyeceksek not ortalamalar ya da belirli bir snavdan aldklar puanlar, evreni tabakalara ayrmak iin uygun bir lt olabilir ama oy kullanma davranlar, okuldaki baar durumu ile ilgili olmad iin anlaml bir lt olmaz. Tabakal rneklemenin balca stnlkleri, evreni oluturan ana gruplardan hibirinin rneklem dnda kalmamasnn salanmas, bylece rneklemin temsil yeteneinin artmas ve evrenin trdelii arttka daha az sayda rnekle daha byk bir kesinlie ulalmasdr. Tabakal rneklem seimi, orantsz ve orantl olmak zere ikiye ayrlr. Orantsz tabakal rneklem seimi: Orantsz tabakal rneklem seiminde her tabakadan seilecek rnek says belirlenir ve tabakalarn evren iindeki oranna baklmakszn eit sayda rnek alnr. Bu ekilde seilen bir rneklemin temsil yeteneinin dk olaca aktr. Ancak evren iindeki her tabakann rneklemde anlaml ve gerekli bir byklkte temsil edilmesi istendiinde orantsz tabaka-
151
l rneklem seim tekniinin kullanlmas uygundur (Sencer ve Sencer 1978:470). rnein aratrma evreninin bir i yerinde alan 100 kiiden olutuunu, bu evrenin %20sini kadnlarn, %80ini erkeklerin oluturduunu varsayalm. Orantsz rnekleme teknii ile rneklemin yarsn kadnlardan, yarsn erkeklerden oluturmamz, 10 kiilik bir rneklem seeceksek beini kadnlardan beini erkeklerden sememiz mmkndr. Tabakal rneklemede birden fazla tabaka kullanlabilir. rnein Eskiehirde ilkretimde ve ortaretimde grev yapan retmenler hakknda bir aratrma yapacamz dnelim. rnekleme erevemizde il snrlar iinde grev yapan btn retmenler listelenmektedir. ekil 2de grld gibi, aratrma evrenini nce grev yaplan okul dzeyine gre, sonra krsal alanda m kentsel alanda m grev yapldna, sonra da retmenin lisans mezunu mu olduuna yoksa lisansst bir derecesi mi olduuna gre ve son olarak retmenin cinsiyetine gre tabakalandrabiliriz. Orantsz tabakal rneklem seim tekniini kullanyorsak nce ilkretimde ve ortaretimde grev yapanlar ayr ayr listeleriz, sonra bu liste iinde kimin krsal alanda kimin kentsel alanda grev yaptn belirleriz. Her tabaka iinde retmenleri kendi eitim dzeylerine gre ayrrz, son olarak da cinsiyetlerine gre tabakalandrrz. Bylece rneklem erevemizde her tabakada ka kii olduu belirlenmi olur. En son oluturduumuz tabakalarn (rnein ilkretimde krsal alanda grev yapan lisans mezunu erkek retmenler) her birinden elli retmen seersek, evrendeki her tabakay temsil eden sekizyz kiilik bir rneklem oluturmu oluruz. Bununla birlikte, her tabaka evrende eit bir yere sahip deilse bu rneklem evrenin zelliklerini ok iyi yanstmayacaktr. rnein evrendeki, yani rneklem erevesindeki retmenlerin te birinden az lisansst bir programdan mezun olmu olabilir. Ama rneklemi orantsz tabakal rneklem seimi ile setiimiz iin rneklemdeki lisans mezunu retmenler ile lisansst bir programdan mezun olmu retmenler ayn dzeyde temsil edilecektir. Bu temsil sorununu amak iin orantl tabakal rneklem seim teknii kullanlr.
ekil 5.2
rneklem erevesi lkretimde Grevli Krsal Alanda Grevli Lisans Mezunu Kadn Erkek Lisansst Mezunu Kadn Erkek Kentsel Alanda Grevli Lisans Mezunu Kadn Erkek Lisansst Mezunu Kadn Erkek Ortaretimde Grevli Krsal Alanda Grevli Lisans Mezunu Kadn Erkek Lisansst Mezunu Kadn Erkek Kentsel Alanda Grevli Lisans Mezunu Kadn Erkek Lisansst Mezunu Kadn Erkek
Tabakal rneklemede evrenin birden fazla tabakaya blnmesi Tabakal rneklemede evren birden fazla tabakaya blnebilir ancak her tabakann rneklemde mutlaka temsil edilmesi gerekir.
152
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Orantl tabakal rneklem seimi: Orantsz tabakal rneklem seiminde olduu gibi orantl tabakal rneklem seiminde de evren tabakalara ayrlr ancak her tabakadan, o tabakann evren iindeki yeriyle orantl rnek seilir. rneklemin temsili olabilmesi iin rneklemdeki eitli gruplarn rnekleme orannn evrendekiyle ayn olmas gerekir. Orantl tabakal rnekleme teknii bunu salamaya yardmc olur (De Vaus, 1990:66). Dier bir deyile orantl tabakal rnekleme teknii ile seilecek bir rneklemin temsil yetenei, orantsz tabakal rnekleme teknii ile seilecek bir rneklemin temsil yeteneinden daha yksektir. Bir nceki i yeri rneini dnrsek, %20sini kadnlarn, %80ini erkeklerin oluturduu 100 kiilik bir iyerinden seilecek 10 kii, orantl tabakal rnekleme tekniiyle seildiinde rnekleme 2 kadn ve 8 erkek seilecektir. retmenlerden oluan rneklem rneinde ise her tabakann evren iindeki yeri hesaplanr ve bu tabakadan ka kiinin rnekleme girecei belirlenir. Diyelim ki Eskiehirde ilk ve ortaretimde grev yapan toplam 1000 retmen var. Bunlarn 650si ilkretimde grev yapyor. Bu 650 retmenin de 500 kentsel alanda grev yapyor. Kentsel alanda ilkretimde grev yapan bu 500 retmenin 400 lisans, 100 yksek lisans mezunu. Lisans mezunlarnn 300 kadn, 100 erkek. Bu durumda kentsel alanlardakiSIRA SZDE okullarnda grev yapan lisans mezunu erkek retmenler, ilkretim evrenin onda birini oluturuyor. Orantl tabakal rnekleme yapyorsak, bu gruptan seeceimiz E L M D N retmenler, rneklemimizin onda birini oluturmaldr. Btn tabakalarn evren iindeki oran bu ekilde hesaplandnda ve rneklemde de ayn oranda temsil edilmeleri salandnda her tabaka, evrendeki yeriyle orantl bir S O R U ekilde temsil edilmi olacaktr.
KK T ster orantlDister Aorantsz olsun, tabakal rneklem seim tekniinde rneklem iin her tabakadan birimler seilmelidir, yani evrendeki her tabaka rneklemde temsil edilmelidir. rneklemde SZDE edilmeyen hibir tabaka olmamaldr. SIRA temsil
DKKAT
SIRA SZDE
Kme (ok Aamal) rneklem Seimi

Kme rneklem AMALARIMIZ seim tekniinde nce kmeler arasndan rneklem seilir, sonra rnekleme seilen kmelere A P olan birimler K T dahil iinden yeniden rneklem seilir.
TELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ imdiye dek belirttiimiz rnekleme tekniklerinin hepsinde iki sorunlu nokta, corafi olarak geni bir alana yaylm olan evrenlerde rnekleme girenlere ulamann zorluu ve rneklem erevesinin listelenemedii durumlarda bu tekniklerin kulK T A P lanlamaz olmasdr. rnein kentleme, boanma, su, iddet gibi konular aratrrken rneklem erevesini oluturmak ok gtr. rneklem erevesi belirlenebilse bile corafi T E E V alana olarak geniL bir Z Y O N yaylm olan aratrma evrenlerinde basit tesadfi, sistematik ya da tabakal rneklem seim teknikleriyle rneklem semek son derece gtr. rnein Trkiye genelinde nfusun belediyelerden beklentileri konusunda bir aratrma yapmak Tistediimizde rneklemimizde her belediyeyi temsil etmemiz NTERNE gerekir. Bu ekilde bir rneklem oluturmak ve verileri bu rneklemden toplamak hem ok zordur hem ok uzun srer hem de ok yksek maliyetli olacaktr. Bir ehir veya bir lke apnda yaplan byk lekli aratrmalarda bu sorunlarn her ikisi de karmza kacaktr (De Vaus, 1990:66-7). Bu sorunlar amak iin kme rneklem seim teknii kullanlr. ounlukla geni corafi alanlar iin kullanlan, rneklemin nce kmeler arasndan, sonra seilen kmelerin iindeki birimler arasndan tesadfi olarak ve birden fazla aamada seildii teknie kme rneklem seim teknii ad verilir. Kme rneklem seim tekniinde, ncelikle bireylerin iinde yer aldklar gruplar, yani kmeler, basit tesadfi, sistematik ya da tabakal rnekleme yoluyla seilir.
153
Daha sonra rnekleme giren kmeler iinden belirli sayda birey, basit, tesadfi ya da tabakal rnekleme yoluyla seilir. Bir kme, rnekleme unsurlarn, yani rnekleme seeceimiz birimleri kapsar ancak kmelerin kendileri geici rnekleme unsurlardr (Neuman, 2010:340). Dier bir deyile rnekleme nce kmeleri seeriz ama verilerimizi bu kmenin tamamndan toplamayz, bu nedenle geicidir. Verilerimizi, her kmenin iinden seeceimiz nihai rnekleme unsurlarndan toplarz. rnein stanbuldaki ilkokul rencilerinin barnma koullarn aratrmak istediimizi ve evrenin %5ini rnekleme dhil edeceimizi dnelim. Bu durumda nce stanbuldaki ilkokullarn %5i basit tesadfi ya da sistematik rneklem seim tekniiyle seilir. Bu rnekte kmeler, stanbuldaki ilkokullardr. Daha sonra da bu okullarda okuyan btn ilkokul rencileri iinden basit tesadfi, sistematik ya da tabakal rneklem seim tekniiyle rneklem iin gerekli sayda birim seilir. Kme ve tabakal rnekleme teknikleri arasndaki temel fark nedir? SIRA SZDE Bir baka rnek vermek gerekirse, diyelim ki aratrma evrenimiz Ankarada yaDNELM ayan btn bireyler olsun, kme rnekleme tekniiyle Ankaray semtlerine, sonra mahallelere, sonra sokaklara blebilir; sonunda bir dizi haneden oluan bir rS O R Ankarada yaneklem elde edip bu hanelerden bireyleri rneklemimize seebiliriz. U ayan herkesin yer ald bir rneklem erevesi oluturmak mmkn olmasa bile semtlerin veya mahallelerin listesini oluturmak mmkndr. ByleceT hem rnekDKKA lem erevesinin olmamas sorununu hem de corafi alan bykl sorununu am oluruz. rneklerde de grld gibi kme rneklemede rneklem seimi en SIRA az iki aamadan oluur. Kme rnekleme tekniinin, ok aamal SZDE rnekleme teknii olarak da adlandrlmasnn nedeni budur (Rose, 1982:53). Kme rneklem seiminde nemli bir nokta da her aamada ka kmenin (blAMALARIMIZ ge, mahalle ve sokak gibi) seileceidir. Ankara rneinden devam edecek olursak, eer ok az mahalle seersek mahallelerdeki neredeyse her evi rnekleme alabiliriz. Aksine, ok fazla mahalle seersek de her bir mahalleden ok az insan K T A P sememiz gerekir. Aksi takdirde rneklem bykl ok artacak ve aratrmann maliyeti de ok ykselecektir. Bu durumda genel ilke, ilk kmelerin saysn yksek tutmak, daha sonra her kmeden nispeten daha az sayda V Z Y O N semektir. T E L E birim Bunun nedeni, en genel dzeyde mmkn olduu kadar eitli kmelerin (blgeler gibi) rnekleme dhil edilebilmesini salamaktr. Eer sadece bir ya da iki blge seilirse rneklemin temsil yetenei azalacaktr. Ancak seilen kme says artNTERN T tka da ulam maliyetleri artacaktr. Aratrmacnn eninde sonunda Eyksek maliyet ile rnekleme hatas arasnda bir denge kurmas gerekecektir (De Vaus, 1990:69). Kme rnekleme teknii, evrene giren btn bireylerin listelenemedii ancak evrenin kendiliinden alt gruplara ayrlm olduu ve bu alt gruplara giren bireylerin listelenebildii durumlarda son derece kullanldr (Earl, 2004:209). Bu rneklem seim teknii, grmelerin corafi olarak kmelenmesini salayacak ve bylece ulam masraflarn en aza indirerek aratrma maliyetinin ykselmesini engelleyecektir (De Vaus, 1990:67). Kme rnekleme tekniinin dezavantaj ise rnekleme hatasnn yksek olma olasldr. Bu teknik, basit tesadfi rneklem seim tekniiyle kyaslandnda daha dk maliyetlidir ama daha fazla rneklem hatas ierir. rneklem seiminin her aamasnda rnekleme hatas sz konusu olacaktr, dolaysyla rneklem ka
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA 154 SZDE

DNELM S O R U
aamada seiliyorsa rnekleme hatas o kadar yksek olacaktr. Hem her kme rDNELM nekleme dhil edilmedii hem de her aamada seilen birimler giderek azald iin rneklemin ve evrenin zellikleri arasndaki farklln yksek olmas olasl artacaktr. S O R U Kme rnekleme tekniinin bir eidi de alan rneklemesi ya da corafi kme rnekleDKKAT mesi olarak bilinen tekniktir. Bu teknikte kmeler, corafi alanlardr. Bu kmeler arasndan bazlarSIRA SZDE teknikleri yardmyla seilir. rnekleme
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Olasla Dayal Olmayan (Yargsal) rneklem Seim AMALARIMIZ Teknikleri

Olasla dayal olmayan rneklem seim teknikleri, nitel aratrmalarda kullanlan tekniklerdir. Nitel aratrma ynteminde hem bulgularn genellenmesi amac yok T A P tur hem deKrnekleme girecek insanlardan detayl ve derinlemesine bilgi edinilmeye alld iin rneklemdeki her bireyin aratrma konusuna uygun olmas gerekir. Nitel aratrmalarda rneklemler nicel aratrmalara oranla daha kktr ve ELEVZYON rneklem Tbykl genellikle aratrmann banda kesin bir ekilde belirlenmez. Nitel aratrmalarda rneklem seilirken ama aratrma konusuyla ilgili kapsaml ve derin bir anlaya ulamay salayacak rneklere ulamaktr. Bu nedenle aratrmaclar rneklemlerini, belirli zelliklere sahip olan rnekleme unsurlarn seeNTERNET rek olutururlar. Ayrca, rnein sokak eteleri, uyuturucu madde bamllar, sokakta yaayan insanlar gibi gruplarn tam olarak ka kiiden olutuunun ya da zelliklerinin bilinmesi olanakl deildir. Bu gibi evrenler iin rneklem erevesi oluturmak mmkn deildir. Bu nedenle de bu evrenlerden olasla dayal ya da temsili bir rneklem seilemez. Bu gibi durumlarda olasla dayal olmayan (yargsal) rneklem seim teknikleri kullanlr (Lin, 1976:157). Olasla dayal olmayan rnekleme seiminde rnekler tesadfen seilmez, seilecek rneklerde belirli zelliklerin varl aranr. Bu nedenle olasla dayal olmayan rneklem seim tekniklerinde evrendeki herkesin rnekleme seilme ans eit deildir (De Vaus, 1990:60).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Geliigzel rneklem Seim Teknii

Geliigzel rneklem seimi teknii, aratrmacnn rneklemi hibir lt kullanmadan semesinden oluur. rnein aratrmac kampste belirli bir yerde durup nnden geen ilk 20 renciyle grrse, bu rneklem geliigzel seilmi bir rneklem olacaktr. Aratrmac, bu teknikle seilen rneklemin evreni ne derece temsil ettii ya da ne lde evrenden farkllatn bilemez. Bu rnekleme tekniinin tipik rnei televizyonlarda sk sk grlen sokaktaki insanlarla yaplan grmelerdir (Lin, 1976:157). Bu rneklem seim teknii, bir aratrmann banda, aratrmac henz hangi zelliklere sahip bir rneklem oluturmas gerektii konusunda yeterli bilgiye sahip olmad zamanlarda kullanlabilir (Morse, 2004:993). Bununla birlikte bu teknikle seilen rneklemler aratrma evrenini son derece yanl temsil ettii gibi, olasla dayal olmayan dier teknikler gibi belirli zelliklere sahip birimlerin seilmesini de iermez, bu adan son derece etkisizdir. Bu nedenle, en hzl ve en dk maliyetli rneklem seim teknii olsa da geliigzel rneklem seim teknii tavsiye edilebilecek bir teknik deildir (Neuman, 2010:320).
155
Kota rneklem Seim Teknii

Kota rneklem seim teknii, nce rnekleme girecek olanlarn sahip olmas gereken zelliklerin saptand, sonra her zellie sahip ka kiinin seileceine ilikin kotalarn oluturulduu ve bu kota says kadar birimin geliigzel rneklem seim tekniiyle seildii rnekleme tekniidir. Kota rnekleme teknii, hedeflenen evrenin zelliklerinin betimlenmesiyle balar. Daha sonra rnekleme girecek olan birimlerde aranacak zellikler konusunda belirli kotalar (kontenjanlar) oluturulur ve bireyler, bu kotalar dolduracak ekilde seilir (Sencer ve Sencer, 1978:482). Kotalar, baml deikeni etkiledii dnlen deiken(ler)in temel kategorileri iin oluturur. rnein, geliigzel rnekleme iin verilen rnekteki grmeci, kampste nnden geen ilk 20 renciyle konumak yerine rnein cinsiyet kotalar oluturur ve kotalar dolduracak ekilde ilk 10 erkek ve ilk 10 kadn ile grrse, kotal rnekleme yapm olacaktr. Kotalar belirlenirken birden fazla deiken de kullanlabilir, rnein ilk 10 kadn ve sosyoloji blm rencisi, ilk 10 erkek ve sosyoloji blm rencisi gibi. Kotalar belirlendikten sonra her gzlemci, elindeki kotalarda ngrlen sayya ulamak amacyla ilgili zellikleri tamak artyla istedii kiiyi rnekleme dahil edebilir. Kota rnekleme tekniiyle tabakal rnekleme teknii arasndaki benzerlikler ve farklSIRA SZDE lklar nelerdir?
D Kota rnekleme, pratik ve ekonomik bir tekniktir. Ancak her N E L M birimler kotadan SIRA SZDE geliigzel rnekleme yoluyla seildii iin, rneklerin seimini bir lde verileri S O U toplayan gzlemciye brakm olur ve grmeci yanll yaratr. RBunun anlam, grmeci kotann ltlerini yerine getiren herhangi bir kiiyleNgrebilecei D ELM iin daha kolay ulalanlar, daha yakn yerlerde oturanlar, aratrmaya katlmaya isDKKAT tekli olanlar rneklemde daha fazla temsil edileceklerdir (Sencer ve Sencer, 1978: S O R U 485).
SIRA SZDE
DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DKKAT
KKAT Kota rneklem seim tekniinde grmeci yanll, grmecilerinDellerindeki kotalar en kolay biimde doldurmalar ve daha kolay grlebilen kiilere temsili bir rnekleme AMALARIMIZ oranla daha fazla yer vermelerinden kaynaklanr. SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
Amasal rneklem Seim Teknii
AMALARIMIZ Baz durumlarda rneklem, evrenin zellikleri hakkndaki bilgiye dayanlarak ve aratrmann amacna gre seilir. Bu tip rneklemeye amasal rnekleme ad verilir. Amasal rneklemede aratrmac, evreni temsil ettiini,T E L E V Z Y Otipik bir revrenin N K T A P nei olduunu dnd bir alt grubu rneklem olarak seer. zellikle rneklem erevesinin belirli olmad ve aratrmacnn evren hakknda bilgili olduu durumlarda kullanlr (Lin, 1976:158; Sencer ve Sencer, 1978:481-4). rnein TrkiT EN T E Z Y O N LEV NET yede krsal kesimin ortalama zelliklerini tayan bir ky, amasalRrnekleme tekniiyle seilebilir. Bu kyde yaayanlarn hepsiyle grlebilir. Bunun yannda, rneklem seiminde ikinci bir alt rnekleme yaplarak seilen ky iinden sadece belirli ailelerle de grlebilir NTERNET Aratrmac incelemek istedii olgu hakknda yeterince bilgi sahibi deilse, rnekleme kimlerin alnmas gerektiini nceden bilemeyebilir. Bu gibi durumlarda veri analizi srasnda, rnekleme alnmas gereken baka birimler olduu dnlebilir (Morse, 2004:884). rnein hastalarla ilgili nitel bir alma yapan bir ara-
K T A P
N TE LTEEVR N Y O N ZET
NTERNET
156
trmac, veri analizi srasnda karlat bulgular sonucunda doktorlarla da grmesi gerektii sonucuna varabilir. Bu ve benzeri durumlarda amasal rnekleme teknii kullanlr.
Kartopu rneklem Seim Teknii

Kartopu rneklem seim teknii, ok kk bir gruptan balayarak giderek artan sayda rnee ulat bu ad almtr.
Teorik doyma noktasna ulalana dek rneklemin gerekli grlen zelliklere sahip olan katlmclarn aranmas ve seilmesi yoluyla oluturulmasna teorik rnekleme ad verilir.
Zincirleme rneklem seim teknii olarak da adlandrlan kartopu rneklem seim teknii, evren hakkndaki bilgilerin eksik olduu ve evreni oluturan bireylere ulamann zor olduu durumlarda kullanlan bir tekniktir. rnein belirli etnik ya da dini gruplarn mensuplar, kaak gmenler ya da kaytsz iilerle ilgili yaplacak aratrmalarda, kimlerin bu gruplara dhil olduunu saptamak mmkn deildir. Bu durumda aratrmac, rnekleme girmeye uygun olan birka kiiyle grerek onlardan ayn lte uyan dier kiiler hakknda bilgi toplar. Bu sreci defalarca tekrar ederek yeterli sayda insanla grmelerini tamamlar. Kartopu teknii ancak hedeflenen grubun kendi arasnda bir iletiim a varsa anlaml olacaktr. Bu an olmas, bu gruptaki herkesin birbirini tand anlamna gelmez ama herkes bu an bir parasdr. rnein bir mafyann yeleri, byk irketlerin ynetim kurulu yeleri, bir ehirdeki gndelik temizlikilik yapan kadnlar, kendi aralarnda bir an parasdrlar. Bu adaki bir kiiye ulaldnda, onun balantlar sayesinde adaki dier bir ya da birka kiiye ulalr ve bu sre, gerekli rneklem byklne ulalana kadar srer. Bu teknik, bir birimden balayp giderek artan sayda rnekleme birimine ulald iin yuvarlandka byyen bir kartopuna benzetilmi ve bu nedenle bu ad almtr. Kartopu teknii baz riskli gruplarda (eteler, hrszlar, uyuturucu satclar vb.) uygulanrken bireyler, rnekleme girebilecek dier kiilerin adlarn aratrmacya vermekten ekinebilirler. Buna ramen bu teknik, rneklem erevesi oluturulamadnda, rnekleme kimlerin girmesi gerektiinin saptanamad durumlarda veya bu bireylerin arasndaki an incelendii aratrmalarda kullanl olan bir tekniktir (Lin, 1976:163; Earl, 2004:184). Teorik rneklem Seim Teknii: Teorik doyma rneklemesi ya da ardk rnekleme olarak da bilinen teorik rneklem seim teknii amasal rnekleme tekniine benzer ekilde teorik amaca uygun birimlerin rnekleme seilmesini ierir. Ancak amaca ynelik rnekleme tekniinde mmkn olduunca ok sayda rnee ulalmaya allrken teorik rnekleme tekniinde belirli bir doyma noktasna ulaana kadar rnekleme birim seilir (Neuman, 2010:326). Teorik rnekleme genellikle teori ya da hipotez gelitirmeye ynelik olan, zellikle de gml teori yntemiyle yrtlen aratrmalarda kullanlr (Lin, 1976:158-9). Gml teori yntemiyle yrtlen almalarda veri toplama ve veri analizi sreleri ezamanl olarak yrtlr. Aratrmac, elde ettii verileri analiz ederek teorik nermeler ve hipotezler gelitirir, bunlar snamak iin veri toplar, elde ettii verileri inceleyerek teorisini gelitirir. Dier bir deyile aratrmac veri analizi srecinde elde ettii bulgular inceleyerek hangi zelliklere sahip kiilerle grmesi gerektiine karar verir ve rneklemine bu zelliklere sahip olan kiileri ekler. Bu teknikte aratrmac, rneklem bykln nceden belirlemez, deikenler arasndaki ilikileri ve kategorileri ortaya karana kadar rnekleme yapmaya devam eder. rnein, bekar annelerin karlatklar sorunlarla ilgili bir aratrma yapldn ve bu aratrmada cretli bir ite alan ve isiz olan annelerin karlatrldn dnelim. Aratrmac veri analizi yaparken bu iki grup arasndaki benzerlik ve farkllklar temalar halinde ortaya koymaya alr. Bu srada rnein daha nce cretli bir ite alrken daha sonra isiz kalm olan annelerin oluturduu grubun kendine zg farkllklar olduunu fark ederse rnekleme tam olarak bu zellik-
157
lere uyan baka kadnlar da eklemeye karar verebilir. Bunun zerine daha nce cretli bir ite alrken daha sonra isiz kalm olan bekar anneler arayacak ve bu kiileri rnekleme ekleyecektir. Bu gibi almalarda aratrmacnn belirli bir dzeye kadar elde ettii her veri teorisinde deiiklik yapmasn gerektirecek ama bir SIRA SZDE noktadan sonra her yeni veri kurduu teorik ereveye uyacak, hibir yeni veri bir yenilik ya da eitlilik salamayacaktr. Bu nokta teorik doyma noktasdr. Teorik rnekleme tekniinde bu noktaya ulaana kadar rnekleme birim E L M D N seilmeye devam edilir. rneklemin bu ekilde, teorik doyma noktasna ulalana dek gerekli zelliklere sahip olan katlmclarn aranmas ve seilmesi yoluyla oluturulmas, S O R U teorik rneklem seim teknii olarak adlandrlr. Basit tesadfi ya da sistematik rneklem seim teknikleri, mevcut bir teoriden yola kaDKKAT rak oluturulmu bir hipotezi snamak zere veri elde etmek amacyla rneklem semek iin kullanlrlar. Genellikle gml teori ynteminde kullanlan teorikSZDE SIRA rneklem seim teknii ise aksine, bir sonra elde edilecek verinin nasl bir veri olduuna aratrmacnn karar verdii ve bu veriyi kendisine salayabilecek olan kiileri rnekleme katt analitik AMALARIMIZ bir sretir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Gdml rneklem Seim Teknii

K T A P Gdml rneklemede aratrmac, aratrmann amalar dorultusunda evreni temsil eden bir rneklem yerine gdml bir alt grubu, yani evrenin bir kesimini seer. Amasal rneklemeden fark, amasal rneklemede seilen rTELEVZYON neklem evrenin tipik bir rnei olarak kabul edilmesi, gdml rneklemede ise bunun kabul edilmemesidir. Gdml rnekleme tekniinin kullanld aratrmalarda evrenin tamam deil, sadece bir ksm hakknda, aratrma probNTE NET lemini en belirgin olarak yanstt dnlen grup hakkndaR bilgi toplanr. Baka bir deyile gdml rnekleme, aratrma evreni iinde aratrma probleminin en tipik biimde gzlenebilecei bir alt grubun rneklem olarak seilmesidir (Sencer ve Sencer, 1978: 486). Burada nemli olan, seilen birimlerin evrenin tipik rnekleri olarak grlmyor olmas, aratrma problemini tipik olarak yanstan birimler olarak grlyor olmasdr. rnein barnma koullar ile salk durumu arasndaki ilikinin incelenecei bir aratrmada, kt koSIRA SZDE ullarda barnan genlerin sal henz bu koullarn etkisiyle bozulmam olaca iin, gdml rneklem seim teknii ile sadece uzun zaman kt koDNELM ullarda barnm yallar seilebilir. Bu kiiler evreni tipik olarak yanstmyor olabilirler, yani evrenin tipik rnekleri deildirler, ama aratrma problemini S O R U belirgin ve tipik bir ekilde yanstmaktadrlar.
DKKAT Amasal rnekleme ile gdml rnekleme arasndaki fark, amasal rneklemede seilen birimin evrenin tipik bir rnei olduunun dnlmesi, gdml rneklemede ise evrenin tipik bir rnei deil, aratrma konusunu en arpc ekilde yanstan bir rnek olduSIRA SZDE unun dnlmesidir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Meknsal rneklem Seim Teknii
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Baz evrenler sabit deildir, sadece belirli bir olay sz konusu olduunda oluurlar. Bir protesto ya da politik gsteri grubu buna rnek olarak verilebilir. Bu gibi K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
158
durumlarda tanmlanm bir evren yoktur, katlmclar deiir, alt gruplar oluur, bu gruplar ortadan kalkar, insanlar gruptan ayrlr, gruba yeni insanlar katlr. Aratrma evreni hareketli durumdadr ve evreni belirleyen, sosyal olayn kendisidir. Bununla birlikte, insanlar bu olay boyunca fiziksel olarak ayn yerde bulunurlar. Bu gibi evrenler sz konusu olduunda, belirli bir alanda rnekleme girenlerin hepsinin hzl ve e zamanl bir ekilde sistematik olarak seilmesine meknsal rnekleme denir (Lin, 1976:163-4).
Aykr Durum rneklem Seim Teknii

Aykr durum, ar durum, u olay ya da aykr olay rneklemesi olarak adlandrlan bu teknikte, btn, yani evreni temsil etmeyen, allmadk, byk lde farkl, aykr olan rnekler rnekleme seilir. Burada ama, genel eilimin dnda kalan rneklerden, normal rneklerin veremeyecei ayrntl ve zengin bilgiyi elde etmek, bylece aratrma konusu hakknda ok boyutlu bir anlaya ulamaktr (Yldrm ve imek, 2008:108, Neuman, 2010:326). Diyelim ki bir aratrmac sokak eteleriyle ilgili bir aratrma yapyor. Daha nce bu konuda yaplm olan almalar bu gibi etelere ye olanlarn ounun eitimlerini yarda brakm olduunu, dk gelirli ebeveynlerin ocuklar olduunu ve gecekondu blgelerinde yaadklarn gstermi olabilir. Aratrmac aykr durum rneklemesi yoluyla rneklem seecekse bu genel eilimlerin dnda olan, eitimini tamamlam ya da eitimine devam eden, yksek gelirli ebeveynlerin ocuklar olan ve kentin gelimi alanlarnda yaayan ete yelerini seecektir. Bu ekilde setii rneklemden ete yeliiyle ilgili ayrntl bilgi elde edebilecektir.
rneklemin byk olmas, temsil yeteneinin yksek olduu anlamna gelmez. rnein kartopu tekniiyle seilmi bin kiilik bir rneklemin temsil yetenei dk olabilir.
RNEKLEM BYKLN BELRLEME

rneklem seimi, rneklemin temsil yeteneiyle, yani rneklemin aratrma evrenini ne derece temsil ettii ile ilgilidir. rneklemin bykl ise yeterliliini belirtir. rneklemin yeterli olmas, zelliklerinin kararl olduu yolunda gven verecek bir byklkte olmas anlamna gelir. yi bir rneklem hem evreni temsil etmeli hem de yeterli olmaldr. Yani rneklemin, evrenden alnabilecek ayn byklkteki saysz rnekte benzer zelliklerin yineleneceine gven duyabilmemizi salayacak byklkte olmas gerekir (Sencer ve Sencer, 1978: 487). Evren ne kadar bykse rneklemin de o kadar byk olmas gerektii dncesi ancak bir dereceye kadar dorudur. Evrenin bykl rneklemin ne byklkte olacan etkiler, ancak rneklem yeterince bykse, evrenin byklnden en dk dzeyde etkilenir (Lin, 1976:160). Bir rneklemin bykln belirlerken dikkat edilmesi gereken geler unlardr: Evrenin nitelii: Evrenin kendi iinde ne derece homojen olduu rneklem bykln etkiler. Evren aratrlan zellikler asndan birbirine ne kadar benziyorsa, gerekli rneklem o derece kktr. rnein iki adayn olduu bir seimde evrenin %75i bir aday, %25i dier aday destekliyorsa alacamz rneklem, evrenin yarsnn bir aday, yarsnn dier aday desteklemesi durumunda alacamz rneklemden daha kk olacaktr. Evrende dalm %50-%50 olduunda, rneklem bykl en st dzeye kar (Lin, 1976:160). Aranan zelliklerin evren iindeki dalm: Aratrma konusunu evren iinde sk rastlanan zellikler oluturuyorsa rneklem daha kk, evrende seyrek
Aratrmann evreni ayn ehirden g eden insanlarn youn olarak yaad bir gecekondu mahallesi ise gerekli rneklem daha kk olacak, evren btn kent olacaksa rneklem daha byk olacaktr (Sencer ve Sencer, 1978:489).
159
rastlanan zellikler oluturuyorsa rneklem daha byk olacaktr. rnein salk ile ilgili bir aratrmada ok nadir grnen hastalklar da gzlemlemek istersek rneklem daha byk, ok yaygn grlen hastalklar gzlemlemek istersek rneklem daha kk olacaktr (Sencer ve Sencer, 1978:492). Aratrma olanaklar: Hibir aratrmann kaynaklar snrsz olmad iin, eldeki mali ve teknik kaynaklar rneklemin bykln belirlemede etkilidir. Eldeki kaynaklar yeterli byklkte rneklemin oluturulmasna izin vermiyorsa, aratrma anlamsz ve yararsz olacaktr. Bununla birlikte, eldeki kaynaklar snrsz bile olsa rneklemi gereinden byk tutmak anlamszdr (Sencer ve Sencer, 1978:490; Rose, 1982:53). rneklem seim teknii: Farkl rnekleme tekniklerinin gerektirdii rneklem SIRA byklkleri birbirinden farkldr. rnein basit tesadfi rneklemSZDE tabakaseimi, l rneklem seimi tekniinden daha byk bir rneklem gerektirir (Sencer ve Sencer, 1978:491). DNELM Hipotezin zellii: Aratrmada snanacak hipotezlerdeki bamsz deikenlerin says ne kadar artarsa rneklemin bykl de o kadar artar (Sencer ve S O R U Sencer, 1978:492). rneklem bykl belirlenirken bu faktrlerin hepsi dikkate alnr,Dancak Ten nemlileri KKA kabul edilebilecek hata paynn ve tahmin iin istenen gven derecesinin belirlenmesidir. Kabul edilebilecek hata pay ve kesinlik derecesi: Tam saym yaplmas hlinde bulunacak gerek deerle rneklemde elde edilen deer arasndaki farka rnekleme hatas ad verilir. Nicel aratrmalarda aratrmaclarAMALARIMIZ kendisirneklemin nin zellikleri ile yetinmezler, aratrma evrenine karsamalar yapmak isterler, bylece ellerinde somut olarak bulunan bilgi ile bu bilgiyi soyut olarak genelledikK T A ve leri bilgi arasnda bir farkllk oluur. Bu farkllk rnekleme hatasdr P belirli bir dereceye kadar rnekleme hatas her aratrmada sz konusudur. rnekleme hatas ve rneklem zerinden yaplacak karmlarn kesinlii, rneklem byklT E L E V Z rneklem ne ne ve rneklemdeki eitlilik miktarna baldr (Neuman,2010:351). Y O N kadar byk ve ne kadar homojen (trde) olursa, rnekleme hatas da o kadar dk olur. Ancak bu, rneklem bymeye devam ettike rnekleme hatasnn azalmaya ve tahminlerin kesinlemeye devam edecei anlamna gelmez. Btn rNTERNET neklemlerde verilerin u ya da bu dzeyde kesinlik tamalar iin gerekli bir alt byklk snr ve bir st byklk snr vardr. rneklem en uygun bykle ulatktan sonra daha fazla bytmek, nemli kazanlar salamayacaktr (Sencer ve Sencer, 1978:495). Dier bir deyile belirli bir bykle ulatktan sonra rneklemin gsterecei zellikler, rneklem iki ya da katna karlsa da deimeyecektir. Bu nedenle st snra ulatktan sonra rneklem byklnn artrlmas anlamszdr. Aratrmada ne kadarlk bir rnekleme hatasnn kabul edilebilecei nceden belirlenmelidir. rnein, gelecekte yaplacak konutlarn dzenlenmesiyle ilgili olarak stanbulda barnma sorunu olan yallarn orann saptamaya alan bir aratrma dnelim. Bu aratrmada %4lk bir hata paynn kabul edildiini varsayalm. Bu durumda rneklemde barnma sorunu olan yallarn oran %15 olarak bulunursa belirli bir gven dzeyinde evrende barnma sorunu olan yallarn orannn hata pay kadar eksik ya da fazla olarak %11-%19 arasnda olduu sylenebilir. Ama rnein hkmet tarafndan yallara yaplacak barnma yardmndan kimlerin faydalanacan belirlemek amacyla yaplacak bir aratrmada daha kesin
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Aratrmacnn, evren zeliklerinin kabul edilen hata aral iine deceine belirli bir lde gven duyabilmesi gerekir.
160
sonular istenecei iin kabul edilebilecek hata pay azalacaktr, rnein %2lik bir hata pay kabul edilebilir. Bu durumda rneklemin %15inin barnma sorunu olduu ortaya konursa evrendeki yallarn iinde barnma sorunu olanlarn oran, belirli bir gven dzeyi iinde %13-%17 olarak kabul edilir. Tahmin iin istenen gven derecesi: Tahmin iin gerekli gven derecesi, tahminin gerekten kabul edilebilen hata aral iinde olduuna duyulan gven dzeyini ifade eder. Gven derecesi, rneklemde elde edilen zelliklerin kararllna ilikin bir zelliktir ve kabul edilebilir hata gibi, rneklem seilmeden nce kararlatrlmas gerekir (Sencer ve Sencer 1978:496,499). Gven derecesi %68, %95 veya %99 olabilir (Sencer ve Sencer, 1978:500). Bununla birlikte, genellikle %95 veya %99 olarak belirlenir. Setiimiz gven derecesi %99 ise, gerek deerin %99 olaslkla saptadmz hata aralna dmesini ya da rnekleme dhil ettiimiz her 100 rnekten 99unun bu hata aralnda yer almasn istiyoruz demektir. %99 derecesinde gven arayan bir rneklem, %95 derecesinde gven arayan bir rneklemden daha byk olacaktr. Yallar zerinde yaplan aratrma rneine dnecek olursak, gven derecesi, aratrmacnn, evrendeki yallarn %13 ila %17sinin barnma sorunu olduundan ne derece emin olduunu gsterir. Gven derecesi %99 olarak belirlendiyse, aratrmac aratrma evrenindeki yallarn %13 ila %17sinin barnma sorunu olduundan %99 emin demektir. Bir rneklemin bykl hesaplanrken kabul edilebilecek hata ile aranan gven dzeyi deerleri kullanlr. Gerekli rneklem bykl N s= (z/T)2 veya 2z2/T2 forml ile hesaplanr. Bu eitlikte Ns gerekli rneklem bykl, evrenin standart sapmasnn n tahmini, z seilen gven dzeyine karlk olan standart hata birimlerinin says, T de rneklem ortalamasnda kabul edilebilir hata paydr (Sencer ve Sencer, 1978: 501).
Tablo 5.2 500.000den byk evrenler iin eitli hata paylar ve gven dzeylerinde rneklem byklkleri Kabul edilebilir hata pay %1 %2 %3 %4 %5 Gven Dzeyleri %95 9.423 2.390 1.065 600 384 %99 16.056 4.113 1.836 1.035 663
Yukardaki tabloda 500.000den byk evrenler iin eitli hata paylar ve gven dzeylerinde rneklem byklkleri grlmektedir. Bu deerler klavuz nitelii tamakla birlikte, rneklem bykl belirlenirken yukarda maddelenen dier noktalar da gz nnde bulundurulmaldr. Bunun yannda, ekilde gsterilen byklkler, aranan zelliin evrende beklenen sklnn %50 olduu, yani tahmin etmenin en zor olduu dalmlar iin geerlidir. Beklenen sklk %50den uzaklat hlde bu st snrlarn ok daha altndaki byklkler yeterli olmaktadr (Sencer ve Sencer, 1978: 505). Bir rneklemin yeterli olup olmad, ancak verilerin toplanmas ve yaplan gzlemlerin gsterdii dalmn zmlenmesi sonrasnda standart hatann llmesi sonucunda anlalabilir. Standart hatann, standart sapmayla yakn ilikisi vardr. Standart sapma, gerek dalmdaki gzlemlerin gsterdii deikenlii, yani gzlemlerin ortalamaya gre gsterdii yaylmay ifade eder. Standart hata ise varsaylan bir dalmn deikenliini gsteren, yani varsaylm bir dizinin da-
161
lm lsdr. Standart hata, ayn byklk ya da ayn nitelikte olan gzlenebilecek saysz dalmlarda elde edilecek ortalamalarn deikenliini ler.
RNEK: Verilere dayanarak doru tahminler yapmak iin rneklemin olmas gerektii lde byk olmas yeterli midir? 19. yzyl sonlarnda, A.B.D.deki gazeteler ve dergiler, bakanlk seimlerinden nce halkn nabzn tutmaya balamt. Seim sonularn nceden tahmin etmeye alan gazete ve dergiler bu amala anket dzenliyordu. Anketlerde sokaktan geen insanlarla konuuluyor, o srada yoldan geenlere kime oy verecei soruluyordu. Telefon rehberlerinin, otomobil ve ruhsat kayt brolarnn ve dergi abonelik listelerinin olumasyla rnekleme teknii de deiti. Artk seim sonularn tahmin etmek isteyenlerin stratejisi, posta yoluyla, gazetelerle ya da perakende dkknlarnda anketler datmak ve mmkn olduu kadar ok sayda katlmcya ulamak olmutu. rneklem ne kadar byk olursa seim sonularnn o kadar geerli bir ekilde tahmin edileceine inanlyordu. 1920lerde popler bir dergi olan Literary Digest dergisi, telefon rehberleri ve otomobil-ruhsat kayt listelerini rneklem erevesi olarak kullanarak bir rneklem oluturdu ve bu rneklemden bilgi toplad. Bu rnekleme dayanlarak yaplan lmler 1920, 1924, 1928 ve 1932 bakanlk seimlerinde geerli oldu, yani yaplan tahminler doru kt. Lindon ve Rooseveltin yart 1936 seimlerinde de Literary Digest dergisi, kitlesel postalama ilemleri ile iki milyondan fazla kiiden bilgi toplad ve kendinden emin bir ekilde Landonun Roosevelti yzde 15lik bir farkla geeceini tahmin etti. Ancak seimi Roosevelt kazand. Tahmindeki hata, Literary Digest dergisinin kulland rneklem erevesinden kaynaklanmaktayd, nk telefonu ve otomobili olmayan vatandalar sistematik olarak rneklemin dnda brakyordu. 1930larda telefon da otomobil de olduka lks aralar olduu iin bu durum, rneklemde dk sosyoekonomik statl gruplarn temsil edilmemesiyle sonulanyordu. nceki seimlerde dk sosyoekonomik statl gruplarn oy kullanma oran olduka dkt. Ancak 1929daki Byk Buhran, semenleri sosyoekonomik konumlar dorultusunda oy vermeye tevik etti ve dk statl alt snf mensubu olan iilerin nceki seimlere oranla ok daha byk bir ksm Demokrat Partiye oy verdi. Literary Digestin byk baarszl, seim yardmclarna iki ders verdi: (1) tahminin doruluu mutlaka rneklem byklne bal deildir ve (2) eer rneklemin zelliklerine dayanarak evrene genelleme yaplacaksa, rneklemin mutlaka evreni temsil edebilecek nitelikte olmas, yani evrendeki zellikleri tamas gerekir. Kaynak: Lin, Nan. (1976) Foundations of Social Research. USA: Mc Graw-Hill., sf.145-146.
LM VE LM HATALARI
lme, obje ya da bireylere, bir zellie sahip olu derecesini belirtmek iin, belirli kurallara uyularak sembolik deerler verme ilemidir. Baka bir deyile lme, bir deikenin cevap kategorilerine rakamlarn atanmasdr. Bu kategoriler nicel de nitel de olabilirler. lm ise, lme sonunda elde edilen deerdir. yi bir lmn iki zellii vardr: lk olarak, lmek istedii sosyal etkinlii doru bir ekilde lebilmesi gerekir. llmek istenen eyin ne derece doru bir ekilde lld geerlik kavramyla ifade edilir. kinci zellik ise, farkl durumlar da dahil olmak zere her kullanldnda benzer sonular verebilmesi gerekir, bu da gvenirlik kavramyla ifade edilir.
Deikenlerin cevap kategorilerine rakamlarn atanmas lme, lme sonucunda elde edilen deerler de lm olarak adlandrlr.
162
lme Dzeyleri
Salkl bir lmn ilk adm, llecek olguyu ifade eden kavramn tam olarak tanmlanmasdr. Bilimsel aratrmalarda kavramlarn netletirilmesi ve tanmlanmas son derece nemlidir, nk rnein meruiyet, g, iktidar, zenginlik, eitsizlik gibi eitli kavramlar farkl insanlar iin farkl anlamlara sahip olabilirler. Bu nedenle aratrmacnn, kavramn herkese ayn eyi ifade ettiinden emin olmas, bunun iin de aratrmasnn banda kulland temel kavramlar tanmlamas gerekir. Bir yapy alarak ona kuramsal, teorik bir tanm verme, onu soyutlama ve rafine etme ilemine kavramsallatrma ad verilir (Neuman, 2010:267). Soyutluk dereceleri deise de kavramlar soyut ifadelerdir, llmeye uygun deildirler. rnein beeri sermaye, zenginlik, hatta eitim kavramlarn ele alalm. Eitim, beeri sermayeden daha az soyut olsa da yine de llmeye hazr deildir. Eitim kavramn lebilmemiz iin eitim grlen yl says ya da son mezun olunan okul dzeyi gibi llebilir bir hle, yani bir deikene indirgemek gerekir. kavramlarn bu ekilde soyut dzeyden ampirik dzeye indirilmesine ilemselletirme ad verilir. lemselletirme, lmn ilk aamasdr. lm, deikenlerin niteliklerine saylar ya da baka trden etiketler veya kodlar atanmas olarak tanmlanabilir. Bu yzden ilemselletirme srecinde aratrmac, kavramlarn ampirik olarak gzlemlenebilir ve llebilir ynlerine odaklanr. Deikenleri lecek sorularn sorulup uygun cevap kategorilerinin belirlenmesi ilemine arasallatrma ad verilir, nk bu sorular ve cevap kategorileri, deikeni lmemize yarayan aralardr (Lin, 1976:166). Bir kavram birden fazla deikenle llebilir, ancak her bir deiken lm sonucunda yalnzca tek bir deer alabilir. Doa bilimlerinde lm yaplrken deikenlerin arl, boyu gibi zerinde kesin olarak uzlalm zellikleri llr. Ancak sosyal bilimlerde rnein muhafazakrlk kavramnn ne ekilde llecei, sorularn cevap kategorilerinin nasl oluturulaca, tartmal konulardan biridir. SIRA SZDE Deikenleri lecek sorularn cevap kategorileri, deikeni hangi dzeyde leceimize gre farkllk gsterir. Deikenlerin hangi dzeyde llecei nemli bir konudur nk Efarkl dzeyde llen deikenlerin analizinde kullanlan istatisDN LM tikler de farkllk gsterir. Deikenler nominal, ordinal, aralk ya da oran leinde llebilirler. imdi bu farkl leklerin ne anlama geldiine bir gz atalm (Lin, 1976:74-77).S O R U Bir kavram birdenA fazla deikenle llebilir ancak her bir deiken lm sonucunda DKK T yalnzca tek bir deer alabilir. rnein, endstrileme kavramnn ok sayda boyutu vardr ve ok sayda SZDE deikenle llebilir. Bu yzden ncelikle kavramn eitli boyutlar lisSIRA telenmeli ve her boyutunu lmek iin deikenler oluturulmaldr. Diyelim ki toplam i gc iinde imalat endstrisinde alanlarn oran, bir ylda retilen endstriyel rnlerin toplam ekonomik deeri ve son bir ylda yeni alan endstriyel iletme says ekAMALARIMIZ linde deiken belirledik. Bu deikenlere yenileri eklenebilir, deiken says artrlabilir ama rnein toplam igc iinde imalat endstrisinde alanlarn oran deikeK T A P ni sadece tek bir deer alabilir. Benzer ekilde, ne kadar ok deiken kullanlrsa kullanlsn her deiken her lmede sadece tek bir deer alr.
TEL VZYON Nominal Edzeydeki lekler: Normatif ltlendirme olarak da adlandrlan (Tuna, 2012:156) nominal dzeydeki lekler, birbirini karlkl olarak dlayan ve ortak kapsayclk zelliine sahip olan kategorilerden oluur. Bu u anlama gelmektedir, nominal lekte sorulan bir sorunun cevap kategorilerinden birine giren NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
163
bir kii dier kategoriye girmiyor ve yantlayclarn hepsi cevap kategorilerinden birine giriyor olmaldr, bu kategorilerden birine konamayacak hibir yantlayc olmamaldr. rnein biyolojik cinsiyet kategorileri olan kadn ve erkek kategorilerini ele alalm. Yantlaycya cinsiyetinin ne olduunu soran bir soruda iki cevap kategorisi yer alacaktr, kadn ve erkek. Bu kategorilerden birine giren bir kii, dier kategoriye girmeyecektir, yani kategoriler karlkl olarak birbirini dlamaktadr. Ayrca herkes bu iki kategoriden birine girecek, kimse darda kalmayacaktr, yani kategoriler kapsaycdr. Nominal lein bir zellii de cevap kategorileri arasnda herhangi bir hiyerarik ilikinin bulunmamasdr. Nicel yolla llen btn veriler bilgisayara kodlanarak aktarlr, yani her cevap kategorisine bir saysal deer verilir. Cevaplar istatistik programnda ilenmek zere bilgisayara aktarlrken nominal lekteki cevap kategorilerinden hangisinin bir, hangisinin iki rakam ile kodlanp aktarlacann bir nemi yoktur, nk aralarnda bir derecelendirme yoktur. Cinsiyet rneinden devam edecek olursak, kadn kategorisi ile erkek kategorisi arasnda bir derecelendirme sz konusu deildir, birine daha yksek, birine daha dk deer vermek gerekmez. Bir baka rnek verecek olursak, Aadaki blgelerden hangisinde dodunuz? sorusuna cevap kategorileri olarak Trkiyedeki corafi blgeleri yerletirdiimizi ve son kategori olarak yurtd kategorisini eklediimizi dnelim. Bu durumda soruyu nominal lekte sormu oluruz, nk herkes bu cevap kategorilerinden birine girecektir, birine giren dier bir kategoriye girmeyecektir ve blgeler arasnda lm asndan bir derecelendirme yaplmamaktadr. Ordinal dzeydeki lekler: Ordinal dzeydeki lekler, nominal lek gibi birbirini karlkl olarak dlayan ve ortak kapsayclk zelliine sahip olan kategorilerden oluur ama nominal lekten farkl olarak ordinal lein kategorileri arasnda bir derecelendirme sz konusudur. Bu nedenle ordinal dzeydeki lekler, dzenlenmi sralanm ltlendirme olarak da adlandrlrlar (Tuna, 2012:156). rnein, sizce kadnlar siyasette ne dzeyde temsil ediliyorlar? sorunun cevap kategorilerini hi temsil edilmiyorlar, biraz temsil ediliyorlar, yeterince temsil ediliyorlar eklinde oluturduumuzda soruyu ordinal lekte sormu oluruz. Bu sorular arasnda bir derecelendirme vardr ama bu kategorilerden hangisinin daha yksek bir deer, hangisinin daha dk bir deer alaca lee bal deildir; aratrmacya ve aratrmann amacna, hangi kategoriye daha olumlu deer atfedildiine baldr. Bu kategoriler bilgisayara aktarlrken derecelendirmenin sral olmas, yani 1,2,3 ya da 3,2,1 eklinde kodlanmas nemlidir ama hangi cevaba 1, hangisine 3 kodunu atayaca aratrmacnn inisiyatifindedir. Aratrmann amalarna gre aratrmaclar farkl kodlar atayabilirler, rnein ikolata tketiminin sklnn sorulduu bir sorunun cevap kategorilerinin her gn, haftada bir, ayda bir birka ayda bir, hibir zaman olduunu dnelim. Di sal ile ilgili bir aratrma yapan bir aratrmac hibir zaman kategorisine, bir ikolata fabrikasnn yaptrd bir piyasa aratrmas yrten aratrmac ise her gn kategorisine daha yksek deer atfedebilir. Bu kodlarn atanmas tamamen istatistiksel amalara gre yaplr. Aralk dzeyindeki lekler: Aralklandrlm ltlendirme olarak da adlandrlan (Tuna, 2012:156) aralk dzeyindeki lek, deikenler arasnda hiyerarik bir derecelendirmenin olduu, varsaylan bir sfr noktasna sahip olan bir lektir. Bu lein ordinal lekten en nemli fark, deikenlerin kategorileri arasndaki farkn kesin olarak belirli olmas, yani her kategorinin dier kategorilerle
164
arasnda eit bir mesafe olmasdr. Aralk leinde sorulan sorulara rnek olarak ltfen yanz belirtiniz ya da ltfen aylk kiisel gelirinizi belirtiniz verilebilir. Ya verilerinin her kategorisi arasndaki fark ayn olacaktr. Aralk lei ounlukla dorudan saysal olarak cevaplanabilecek sorular iin kullanlr, ancak Likert lei gibi istisnai durumlar da sz konusudur. Likert lei tutum, davran ve dncelerin kesin bir ekilde llebilmesini salamak iin gelitirilmi olan bir aralk lei trdr. Likert lei kullanldnda bir olguyu lmeye ynelik ok sayda sorunun yer ald formlar sz konusudur ve yantlayclar verdikleri cevaplarn says toplanarak elde edilen bir puan alrlar. Bu nedenle likert lei toplaml lek olarak da adlandrlr. Tipik olarak likert leinde sorulmu bir sorunun cevap kategorileri kesinlikle katlyorum katlyorum fikrim yok katlmyorum kesinlikle katlmyorum gibi derecelendirilmi ifadelerden oluur. Aratrmac negatif tutumlara negatif deerler, pozitif tutumlara pozitif deerler atayabilir, sfr noktas da tamamen belirsizlik ya da tarafszlk durumu olarak kabul edilir (Neuman, 2010:306). Burada varsaylan bir sfr noktas vardr, ama sfr, anlaml bir cevap kategorisi deildir. Bu kategorilere atanan deerler keyfidir, yani sfr noktas gerek bir sfr noktas deildir, negatif deerler de gerekte negatif deildirler; bu nedenle likert lei oran lei olarak grlemez. Oran dzeyindeki lekler: Kesirli ltlendirme olarak da adlandrlan (Tuna, 2012:156) oran lei, nominal, ordinal ve aralk leklerinin btn zelliklerine sahip olan, buna ek olarak anlaml bir sfr noktasna sahip olan bir lektir. Oran leinde sfr noktas anlaml bir cevap kategorisidir ve negatif deerler de gerek anlamda negatif deerlerdir. rnein ykseklik ya da arlk, oran leiyle lmeye uygundur. Oran dzeyi, sosyal bilimlerde en az kullanlan lme dzeyidir. Aratrmacnn sorularn hazrlarken hangi lek trn kullanmas gerektii nemli bir sorudur. lkesel olarak bir deikenin llebilecei en yksek dzeydeki lekle llmesi gerekir. rnein gelir dzeyini lmek iin gelir aralklarndan oluan kategoriler oluturabilir ve gelir dzeyini ordinal lekle lebiliriz. Ancak gelire ilikin verileri bu ekilde elde ettikten sonra bu verileri aralk leine evirme ansmz yoktur. Ancak gelir dzeyini aralk leinde, yani saysal, hiyerarik, kesintisiz bir ekilde lersek, daha sonra bu verileri yeniden snflandrabilir ve ordinal lek haline evirebiliriz. rnein rneklemin gelir dzeyini aralk leiyle ltmzde herkesin kesin gelirinin bilgisine sahip oluruz, bu gelirleri biner liralk aralklara blp rneklemin ne kadarnn hangi gelir aralna girdiini gsterebiliriz. Ancak bunun aksi mmkn olmaz, yani hangi gelir kategorisine girdiini iaretleyenlerden gelir bilgisini bu ekilde elde ettikten sonra bu ordinal veriyi aralk leine eviremeyiz, nk kimsenin tam olarak gelirini lmemi, herkesin gelirinin girdii aral renmiizdir. Aralk leinde ltmz deikenleri ordinal lee oranla daha gl istatistiksel ilemlere tabi tutabiliriz. rnein, sosyal bilimlerde veri analizinde son derece sklkla kullanlan korelasyon ancak aralk leindeki deikenler iin yaplabilecek bir testtir.
165
RNEK: Gelir dzeyini ordinal veya aralk dzeyinde lebiliriz. Aadaki soru ve cevap kategorileri, geliri ordinal dzeyde lmektedir: Ltfen aylk kiisel gelirinizi gsteren kk iaretleyiniz. ( ) 1500 ve alt ( ) 1501-3000 ( ) 3001-4500 ( ) 4501 ve zeri Geliri aralk dzeyinde lmek iin ise dorudan saysal deeri sorabiliriz. Aadaki soru geliri aralk dzeyinde lmektedir: Ltfen aylk kiisel gelirinizin ne kadar olduunu belirtiniz: ..............................
Ayn deikeni nominal, ordinal ve aralk dzeyinde farkl leklerle nasl lebileceimiSIRA SZDE zi bir rnekle gstermeye alnz.
SIRA SZDE
lm Hatalar
DNELM
DNELM S O R U
Her lmde belirli bir dzeyde lm hatas sz konusu olur. lm hatalar, S O R U aratrmaya bal olan ya da olmayan durumlardan kaynaklanabilir. Aratrmaya bal hatalar, sorularn lmek istenen eyi lmeye ynelik olarak iyi hazrlanmamas ya da yeterince anlalr bir ekilde ifade edilmemesi, cevaplayclarn ynlenDKKAT dirilmesi, rneklemin yanl seilmesi, verilerin yanl kodlanmas gibi hatalardr (Lin, 1976:169-170). Aratrmaya bal olmayan hatalar ise sosyal tarih olaylarndan SIRA SZDE (rnein aratrma yrtlrken meydana gelen afetler); kiisel tarih olaylarndan (cevaplayclarn lm, evlenmesi ya da iini kaybetmesi); doal olgunlama srecinden (etkisini incelediimiz olayn cevaplayclar zerindeki etkisini zamanla AMALARIMIZ kaybetmesi ya da cevaplayclarn yalanmalar) ya da ayn lm aracnda sorulacak sorulara verilecek cevaplarn kltrel faktrler nedeniyle farkllamasndan kaynaklanr (Lin, 1976:171). K T A P Nedenleri aratrmaya bal olsa da olmasa da lm hatalar iki tr hataya neden olur. Bunlar sistematik ve tesadfi hatalardr. Sistematik hata, lm srecini srekli olarak ayn ynde etkileyen ve kaynaklar yeterince denetlenmedii iin meyTELEVZYON dana gelen bir hatadr. Sistematik hata, her lmde tekrarlanr; hata btn cevaplar iin geerlidir. rnein bir retmen, okuduu btn snav ktlarna 5 puan fazla not veriyorsa sistematik bir hata yapyor demektir. Sistematik hata, lmn geerli N T E R deien ve deini etkiler. Tesadfi hata ise ansa bal olarak lmeden lmeye N E T netlenmesi olanaksz olduu iin her lmde meydana gelebilecek bir hatadr (Sencer ve Sencer, 1978:521-2). Tesadfi hata, hatadan sadece baz cevaplar etkilendiinde meydana gelir. retmen erkek rencilerin ktlarna fazladan 5 puan fazla veriyor ama kzlara vermiyorsa, tesadfi hata sz konusudur. Tesadfi hata lmn gvenirliini etkiler (Lin, 1976:171-2, Sencer ve Sencer, 1978:521-2).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
GVENRLK VE GEERLK
Gvenirlik ve geerlik, zellikle nicel aratrmalarda aranan zelliklerdir. Nitel aratrmalarda da aratrmann gvenirlii ve geerlii gsterilmeye allr ancak aratrma yntemlerindeki farkllk nedeniyle nitel aratrmalar gvenirlik ve geerlik kavramlarn nitel paradigma ierisinde yeniden yorumlamaktadrlar. Bu nedenle gvenirlik ve geerlik konusunu nce nicel aratrmalar, sonra da nitel aratrmalar asndan inceleyelim.
166
Nicel Aratrmalarda Gvenirlik ve Geerlik

Gvenirlik
Bir lmn gvenirlii, lmn tekrar tekrar yaplmas sonucunda benzer, tutarl sonularn elde edilmesini ifade eder.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Gvenirlik, bir lme aracnn ayr ayr lmlerde benzer, kararl sonular elde etme yetenei ya da aratrma tekrarlandnda benzer bulgularn elde edilme derecesi olarak tanmlanabilir. Her lme ilemine karabilecek tesadfi hatalar en aza indiren ve deiik lmlerde benzer sonular veren bir lme arac gvenirlii yksek, yani gvenilir bir lme aracdr (Sencer ve Sencer, 1978:512). Gvenirlii yksek olan bir lme aracnn istikrarsz olmad, tutarl, dengeli, salam sonular verdii sylenebilir. rnein bir kitabn arln defalarca tarttmz hlde hep ayn sonuca ulayorsak gvenilir bir lme arac kullandmz syleyebiliriz. nsanlara farkl zamanlarda ayn sorular sorduumuzda ayn cevaplar alyorsak, sorularmzn gvenirlii yksektir (De Vaus, 1990:54). Bir lm ileminin gvenirliini aratrmak, lm sonucunda bireyler arasnda beliren farkllklarn ne kadarnn tesadfi hatalardan ya da lmedeki tutarszlktan kaynaklandn SIRA SZDE belirlemektir. Bir lme ilemi ayn koullar altnda tekrarlandnda, tesadfi hatalardan arnd lde ayn sonular verir (Sencer ve Sencer, 1978: 523). Gvenirlik, nicel aratrmada son derece nemli bir kstastr, nk nicel aratrma DNELM ynteminde bir aratrma, baka aratrmaclar tarafndan tekrarlanabildii lde gvenilir kabul edilir. Bu nedenle nicel aratrmalarda gvenirliin yksek olmas, yani O R U aratrmannSyeniden yapldnda ayn sonularn alnacann bilinmesi nemlidir. lm tekrarlandnda sonularn ne derece tutarl olduu, gvenirlik ile ifade edilir. AyDKKAT n lm benzer bir ekilde yeniden tekrarlandnda benzer sonularn elde edilmesi, lmn gvenirliinin yksek olduu anlamna gelir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gvenirliin salanabilmesi iin deimezlik, i gvenirlik ve gzlemciler aras tutarllk koullarnn yerine getirilmesi gerekir. Dier bir deyile yaplan lm AMALARIMIZ farkl zamanlarda tekrarlandnda deimemeli, ayn sonular vermeli; lekte ayn eyi lmeye alan sorular birbirleriyle tutarl bir ekilde ayn eyi lmeli ve K T A farkl gzlemcilerinP yaptklar gzlem ve kodlamalar birbirleriyle tutarl olmaldr. Bir lme aracnn gvenirlii, gvenirlik katsaysnn hesaplanmasyla saptanr. Gvenirlik, korelasyon katsays ile llr; sfr ile bir arasnda deien bir deer TEL VZYON ve bu deer E(gvenirlik katsays) bire ne kadar yaklarsa gvenirliin o kadar yksek olduu kabul edilir. Bu katsayya ulamak iin en ok tercih edilen yol, ayn kavramn gstergelerinden oluan bir dizi soru anlamna gelen leklerin istatistiksel yntemle (gvenirlik analizi yoluyla) gvenirliklerinin llmesidir (De NTERNET Vaus, 1990:54). Bunun mmkn olmad durumlarda gvenirliini lmek iin bavurulan temel yol vardr (Sencer ve Sencer, 1978: 525-528). Bunlar test-tekrar test, yarya blme ve paralel biimler yoludur. Bu yollar, gvenirliin farkl trlerini lmek iin kullanlr. Gvenirliin tr vardr. Bunlar kararllk gvenirlii, temsil gvenirlii ve edeerlik gvenirliidir (Neuman, 2010:276-278). imdi gvenirlik trlerini ve nasl lldklerini ksaca aklayalm. (a) Kararllk Gvenirlii: Kararllk gvenirlii, deimezlik koulu ile ilgilidir. Deimezlik, bir lmn ne derece kararl olduunu, zaman iinde ne derece deimeden kaldn ifade eder. Kararllk gvenirlii, lm aracnn farkl zamanlarda uygulandnda ayn sonucu verip vermemesine bal olarak deiir. Bunu lmek iin, gvenirlii lme yollarndan biri olan test-tekrar test yolu kulla-
167
nlabilir. Test-tekrar test, lm aracnn ayn rnekleme benzer koullar altnda 24 haftalk aralklarla iki kere uygulanmas ve elde edilen sonularn karlatrlmasdr. Sonular arasndaki ilikinin katsays, gvenirlik katsaysdr. Uygulanacak iki lm arasndaki zaman aral, katlmclarn nceki uygulamada verdikleri cevaplar hatrlamayacaklar kadar uzun, ancak llmek istenen zellikte deiiklik meydana gelmesine izin vermeyecek kadar da ksa olmaldr. Test-tekrar test yapan aratrmac iki farkl uygulamadan elde ettii sonularn karlatrdnda lm kararl, tutarl ise, yani her iki lmde de ayn sonulara ulaldysa lmn kararllk gvenirlii yksektir. Test-tekrar test yapmann uygun olmad zamanlarda, rnein rneklemde yer alanlar nceki lmde sorulara verdikleri yantlar hl hatrladklarnda ve araSIRA SZDE trmacnn yeniden lm yapmak iin beklemeye zaman olmadnda kullanlan bir dier snama yolu da paralel biimler yoludur. Edeer biimler yolu olarak da bilinen bu paralel biimler yolunda lm arac ayn amaca ynelikEolan iki farkl DN LM biimde hazrlanr, rnein cevap kategorilerinin ya da sorularn yerleri deitirilir ve ayn rnekleme ard ardna uygulanr. Elde edilen sonular karlatrlr ve gS O R U venirlik dzeyi belirlenir.
KKAT Test-tekrar test yolunda ayn lm ayn insanlara, farkl zamanlarda;Dparalel biimler yolunda ayn zamanda farkl insanlara farkl lmler uygulanr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Kararllk gvenirlii dk olan bir lme rnek veriniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O TR A P U
(b) Temsil Gvenirlii: Temsil gvenirlii, ayn lmAMALARIMIZ gruplara arac farkl DNELM uygulandnda ayn sonucun elde edilip edilmediine bal olarak deiir. Diyelim ki lm aracmzda eitim dzeyi ile ilgili bir soru soruyoruz. Eer ilkokul meK S OT RAU P zunlar kendilerinin lise mezunu olduunu sylyorsa sorunun temsil gvenirlii dk olacaktr. Bu gvenirlik trn snamak iin altnfus analizi kullanlabilir (Neuman, 2010:278). Alt nfus analizinde soruya verilen yantlar,K rneklemdeki DK AT T LEV ZYO eitli alt gruplar asndan karlatrlr, sorunun her alt grupEiin aynN derece ileyip ilemedii, gruplar arasnda tutarllk olup olmad incelenir. SIRA SZDE (c) Edeerlik Gvenirlii: gvenirlik olarak da adlandrlan edeerlik gvenirlii, ayn olguyu ltn varsaydmz birden fazla gsterge Tolduunda, NTERNE farkl gstergelerin tutarl sonular verip vermedii ile ilgilidir. Edeerlik gvenirAMALARIMIZ liini snamak iin yarya-blme yolu kullanlabilir. Yarya blme yolunda lme tamamlandktan sonra elde edilen veriler tesadfi yollarla ikiye ayrlr. Bu iki veri grubu ayr ayr ele alnarak birbirleriyle karlatrlr ve aralarndaki Atutarllk lK T P lerek gvenirlik dzeyi belirlenir. rnein bir i yerinde i tatmini lmeye ynelik on soruluk bir lek hazrladmz dnelim. Bu sorularn hepsi edeer bir ekilde iT E L E V Z Y O N tatmini dzeyini lyorsa, bu lmn edeerlik gvenirlii yksektir. Yarya-blme yoluyla bir snama yapmak iin i tatmini dzeyini ltn varsaydmz on soruyu tesadfi bir ekilde beer soruluk iki gruba blebilir, ilk be soruyu iki farkl gruba sorup NTERNET bulgular karlatrrz. Diyelim ki bu ilk be soruya verilen cevaplarn analizi sonucunda birinci grubun i tatmini dzeyi ikinci grubun iki kat daha yksek olduunu ortaya koydu. kinci be soruyu da ayn iki gruba sorarz. Eer ikinci be soruya verilen cevaplarn analizi de ayn sonucu verirse, yani yine birinci grubun i tatmini dzeyi ikinci grubunkinin iki kat karsa, o halde bu lmn edeerlik gvenirlii yksektir. Bu, birinci grup soru ile ikinci grup soru arasndaki korelas-
DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
168
yonun katsaysnn yksek olduu anlamna gelir. Edeerlik gvenirliini istatistiksel olarak belirlemek iin Cronbach alfa testi kullanlr (Neuman, 2010:279). Her gzlemci bir gsterge olduu iin gzlemciler aras tutarllk koulunun yerine getirilmesi de edeerlik gvenirlii ile ilgilidir (Neuman, 2010:279). Gzlemciler aras tutarllk, eitli gzlemcilerin gzlemlerini kaydetme ya da verileri kategorilere evirme konusundaki kararlarn ifade eder. Edeerlik gvenirliinin yksek olmas iin her gzlemcinin gzlemlerinin ve notlarnn ve kodlayclarn da iaretledikleri kodlarn birbirleriyle tutarl olmas gerekir. rnein iki farkl gzlemcinin ak ulu olarak karlarndaki kiiye mesleklerini sorduklarn ve ellerindeki izelgeye uygun kk iaretlediklerini dnelim. Ayn kiinin meslei ile ilgili bir gzlemci vasfl mavi yakal, bir dieri ise yar-vasfl mavi yakal kkn iaretlerse lmn edeerlik gvenirlii dk olacaktr. Edeerlik gvenirliinin artrlmas iin gzlemciler nceden alnm kararlara bal kalmaldr. zellikle veriler birden fazla kii tarafndan toplanyor ve kaydediliyorsa farkl gzlemcilerin kaytlarnn tutarl olmas salanmaldr (Bryman, 2004:71). Gzlemciler aras tutarlln llmesi, farkl gzlemcilerin ayn eyi gzlemlemelerinin ve/veya kodlamalarnn salanmas, sonra gzlem sonularnn ya da kodlarn karlatrlmas eklinde gerekletirilir.
Tablo5.3 Gvenirlik Trleri Gvenirlik tr Kararllk gvenirlii Nasl tanmlanr? Ayn rnekleme farkl zamanlarda uygulandnda ayn lmlerin elde edilmesi Farkl rneklemlere uygulandnda ayn sonularn elde edilmesi lm aracnda bulunan iki ya da daha fazla gstergenin lmeye alt eyi birbirleriyle tutarl bir ekilde lmesi Gzlem yapan iki ya da daha fazla kiinin gzlemlerinin ve yarglarnn birbirleriyle tutarl olmas Hangi soruyu yantlar? lm farkl zamanlarda tekrarlandnda ayn sonular alnyor mu? Ayn eyi lmeye alan soru, farkl rneklemlere uygulandnda tutarl sonular veriyor mu? lekte ayn eyi lmeye ynelik hazrlanm her ge (soru) lmesi gereken eyi dier sorularla tutarl bir ekilde lyor mu? Nasl llr? Test-tekrar test
Temsil gvenirlii
Altnfus analizi
Edeerlik gvenirlii
Yarya blme
169
Gvenirlii Ykseltme Yollar

Sorularn kt ifade edilmesi, cevaplar kodlayan aratrmaclarn bireylerin verdikleri ak ulu sorular farkl kodlarla kodlamalar ya da sorularn ilgisiz ya da konuyla ilgili ok az bilgisi olan kiilere sorulmas (rneklemin yanl seilmesi) gibi faktrler, gvenirlik dzeyinin dmesine neden olur. Gvenirliin artrlmas iin (Neuman, 2010:279-281): Her bir lmn sadece tek bir kavrama ilikin bir deikeni lmesi salanmaldr. rnein olas bir depreme ynelik kayg dzeyini lmek istiyorsak, hazrladmz sorunun nceki depremlerden duyulmu olan kaygyla ya da korkuyla karmamas gerekir. Dier bir deyile, geerli ltlerin gvenirlii daha yksek olacaktr. lmlerin mmkn olduunca kesin bir ekilde yaplmas, cevap kategorilerinin daha yksek lme dzeylerinde hazrlanmas gvenirlii artrr. rnein bir nceki depremde kiinin ne derece korktuunu lecek bir sorunun cevap kategorileri nominal lekle de aralk leiyle de hazrlanabilir. Cevap kategorileri daha detayl bir ekilde lebilecek ekilde, aralk leinde hazrlandnda lmn gvenirlii artar. Pilot almalar yaparak lm aracnda gvenirlii dren sorular belirlenebilir, lm arac gelitirilir ve gvenirlik artrlr. Bir deikene ilikin lmlerin birden fazla gstergeyle yaplmas, ayn duruma ilikin birden fazla soru sorulmas gvenirlii artrr.
Geerlik
Salam bilgi elde edebilmek iin bir lme aracnn gvenilir olmas yeterli deildir. Elde edilen lmlerin geerli de olmas gerekir. Bir lm aracnn geerli olmas, en genel anlamda konusuna uygun olmas ve bu konuyu hatasz bir ekilde lmesi, yani gerekten lmek istedii eyi lmesi anlamna gelir. Gvenirlik, geerlik iin gereklidir fakat yeterli deildir. Bir lme arac lmeyi amalad zellii lyor olabilir ancak her uygulandnda benzer sonular vermiyorsa bu lm geerli olduu halde gvenilir deildir. rnein baskl, insan arln lmek iin geerli bir lm aracdr. Ancak ayn baskle birer dakika aralklarla her ktmzda kilomuzu farkl gsteriyorsa, gvenilir bir lm arac deildir. Bir aratrmadan elde edilen sonularn geerlii adan deerlendirilir, yani geerlik tr vardr. Bunlardan ilki lt geerlii, ikincisi i geerlik ve ncs de d geerliktir (Seale ve Filmer, 1998:134; Jupp, 2006: 311). imdi geerlik trlerini inceleyelim. (a) lt Geerlii: lt geerlii, bir lm aracnn lmeyi amalad eyi lmesidir. rnein arlk lme arac olan tart ile uzunluu lmeye alrsak bu lm geerli bir lm deildir. rnein sosyal staty lmek iin eitim dzeyini soruyorsak burada mesele bizim eitimi doru bir ekilde lp lmediimiz deil, eitimin sosyal staty lp lmediidir (De Vaus, 1990:55). Bir lm aracnn geerlii, lmek istediimiz kavram nasl tanmladmza ve ilemselletirme srecinin baarsna, yani gelitirdiimiz deikenlerin bu kavram ne kadar baarl bir ekilde ltne baldr. lm aracnn ne kadaryla lt konuyu, ne kadaryla da eitli lm hatalarn yansttn ortaya koymak iin lme aracnn geerliinin saptanmas gerekir. Ancak her lm arac iin bavurulabilecek genel bir geerlik lt yoktur. Bir lme aracnn ne derece geerli olduundan tam olarak emin olamadmz iin geerlii salamak gvenirlii salamaktan daha zordur (Neuman, 2010:281). Bir lme aracnn geerliini lme-
Bir lm arac geerli olduu halde gvenilir olmayabilir.
lt geerlii, ilemselletirme sreciyle yakndan ilikilidir.
170
nin en salam yolu, bu arac ayn konuda daha nce geerlii saptanm bir standart arala karlatrmaktr (Sencer ve Sencer, 1978: 541). lt geerliinin drt tr vardr. Bunlar yzeysel (grnte) geerlik, kapsam geerlii, kriter geerlii ve yap geerliidir (Neuman, 2010:282-285). (i)Yzeysel geerlik: Grnte geerlik olarak da adlandrlan yzeysel geerlik, bir aracn llmek istenen konuyu ler grnmesidir. Dier bir deyile bilimsel topluluun, gstergenin gerekten yapy ltne dair yargsdr (Neuman, 2010:282). rnein bir muhafazakrlk tanm yaplarak buna gre gelitirilen bir lek, mantksal olarak siyasal sistem, mlkiyet, aile gibi konularda geleneki tutum ve davranlar lmek iin geerlidir. Ancak yzeysel geerleme sadece mantksal dzeyde kald iin lme aracnn gerekte neyi lt konusuna aklk getirmez. Neyi lmeye alt ak ve net olan, btn katlmclar tarafndan ayn ekilde ve doru olarak anlalan bir lm aracnn yzeysel geerlii yksektir. Yzeysel geerlii snamak iin aratrmaya balamadan nce yaplacak pilot almada sorularn katlmclar tarafndan anlalp anlalmad incelenebilir. (ii)Kapsam geerlii: Kapsam geerlii, lm aracnn, ilgilenilen kavramn btn ynlerini lp lmedii ile ilgilidir. rnein kadn erkek eitlii konusundaki alglar lmek iin bir anket hazrlyorsak ve ankette sadece cretler ve alma koullar ile ilgili sorular varsa bu lmn kapsam geerlii dk olacaktr nk siyasal temsil ya da zel alan kapsam dnda kalm, sadece igc piyasas asndan eitlie dair sorular sorulmutur. Kapsam geerliinin salanabilmesi iin llmeye allan olgunun kapsam belirlenmeli, bu kapsamdaki ilgili tm alanlara ilikin gstergeler oluturulmaldr. (iii)Kriter geerlii: Kriter geerlii, kullanlan ltn baz standartlara uymas anlamna gelir ve dardan dorulamaya dayanr. Kriter geerliini lmek iin lm, daha nce yaplm bir lmle karlatrlr. Ancak daha nce yaplm olan lm, geerli olduundan emin olunan bir lt ile ve tam olarak ayn olguyu lmek iin yaplm olan bir lm olmaldr. Bu geerlik trn salamak iin en kesin yol, daha nce kullanlm olan ve geerli olduu dnlen bir lm aracn kullanmaktr. ki farkl kriter geerlii tr vardr. Birincisi birlikte geerlik, ikincisi kestirimsel geerliktir. Birlikte geerlik, lmn daha nceden var olan lmlerle uyumasdr. Cinsiyetilii lmek iin gelitirilen bir lmn, cinsiyetilii lmeye ynelik olarak nceden gelitirilmi olan mevcut leklerle uyumas, birlikte geerlie verilebilecek bir rnektir. Kestirimsel geerlikte ise llen davran ile kestirilen (tahmin edilen) durum birbirinden farkldr (Neuman, 2010:284). rnein tpta uzmanlk snavn ya da niversiteye giri snavn ele alalm. Bu gibi snavlarda llen puanlar, snava girenlerin gelecekteki davranlarna, rnein bir tp uzmanlk alannda veya niversite eitiminde baar gsterme becerilerini lmektedir. Dier bir deyile niversite snavnda yksek puan alan bir rencinin, niversite eitiminde baarl olaca tahmin edilmektedir. Eer bir niversite snavnda ok yksek puan alan rencilerin ou niversitede baarsz oluyorsa, bu lmn (snavn) kestirimsel geerliinin dk olduu sylenebilir. (iv) Yap Geerlii: Yap geerlii, bir lm aracnda ayn eyi lmeye yarayan birden fazla gsterge olduu takdirde bu gstergelerin birbirleriyle tutarl olmasyla ilgilidir. Yap geerliinin salanmas iin ltteki benzer gstergelerin benzer sonular, farkl gstergelerin farkl sonular vermesi gerekir. Bunun iin lei oluturan sorularn llen konuya ilikin eitli zellikleri iyi bir ekilde tem-
171
sil etmesi gerekir. Yap geerlii, uyuma geerlii ve ayrma geerlii eklinde ikiye ayrlr (Neuman, 2010:285). Benzer gstergelerin tutarll uyuma geerliini salar. rnein bir anket formunda insanlara eitim dzeylerinin ne olduunu iki farkl soruyla sorduumuzu dnelim; bu iki sorunun cevaplar birbiriyle tutarl ise uyuma geerlii yksektir. Ayrma geerlii ise bir olguyu lmek iin kullandmz gstergelerin baka bir olguyu len gstergeden farkl sonular vermesidir. rnein rneklemdeki bireylerin fiziksel iddete maruz kalma dzeylerini len ve duygusal iddete maruz kalma dzeylerini len iki lek kullandmz dnelim. Sonular arasnda bir dereceye kadar benzerlik olsa da bu iki lek birbirinden farkl sonular veriyorsa leklerin ayrma geerlii olduu sylenebilir. Yap geerliini artrmak iin aratrmac, kulland gstergelerin lmeye alt olguyu lebildiinden ve lmde, bu olguyu lmeye yetecek sayda gsterge olduundan emin olmaldr. (b) Geerlik (Mantksal Geerlik): geerlik, lm aracnn lmeyi amalad zellii, bir baka zellikle kartrmadan doru bir ekilde lebilme derecesidir. Baka bir deyile baml deikendeki farkllamann, bamsz deikenlerle aklanma derecesidir. Neden sonu ilikisinde bulunan sonuca, llmekte olan zellik deil de almann kendisi, alma yolu ya da teknii neden olursa aratrma i geerlik asndan geersizdir. rnein ders alma sklnn final notlar zerindeki etkisinin incelendii bir aratrmada, ders alma skl ve final notlarnn ortalamas arasndaki ilikinin i geerlilii, notlardaki deiikliklerin gerekten de ders alma sklndan kaynaklanmas olasldr. Eer notlar aratrmacnn kontrol dndaki baka etkenler tarafndan da etkileniyorsa i geerlik dktr. Aratrma srecinde i geerlii ykseltmek iin d faktrler kontrol altnda tutulmaya allr; bu nedenle i geerliin en yksek olduu aratrmalar laboratuvar ortamnda yrtlen aratrmalardr. D faktrlerin dorudan kontrol edilmedii durumlarda ise i geerliin artrlmasnn en etkili yolu her kavram lmek iin oluturulan deiken saysnn artrlmas ve aratrmada kullanlan veri toplama yollarnn eitlendirilmesidir (Lin, 1976:174). geerlii dren nedenler arasnda en sk karlalanlar u ekilde sralanabilir (Neuman, 2010:378-383): rneklem seiminde yanllk: rneklemin birbirine denk olmayan bireylerden olumas i geerliin dk olmasna neden olur. rnein bir aratrmacnn grup ii iletiim ile fiziksel saldrganlk arasnda bir iliki olup olmadna ilikin bir deney yaptn dnelim. Deneyde baml deikenler fiziksel saldrganln varl ve skldr. Bamsz deiken ise bireyin dier grup yeleriyle iletiim kurma skldr. Bu deneyde eer aratrmac deney grubunu fiziksel saldr sabkas olanlardan, kontrol grubunu ise byle bir sabkas olmayanlardan seerse baml deikende ortaya kacak deiimin baml deikenden kaynaklanp kaynaklanmadndan emin olamaz ve aratrmasnn i geerlii dk olur. rneklemin btnlnn bozulmas: rnekleme giren baz birimler veri toplama aamas sonlandrlmadan nce lm, hastalk ya da kiisel nedenlerle aratrmadan ayrlabilirler. Bu durum rneklemin yapsn deitirecei iin i geerlii tehdit eden bir faktrdr. Tarihsel olaylar: Aratrma srasnda meydana gelecek olan aratrma dndaki bir olay, baml deikeni etkileyebilir. rnein yukarda verilen,
geerlik, aratrma sonularnn doruluu ile ilgilidir ve almann sonularnn maniplasyondan kaynaklanp kaynaklanmadn ifade eder.
172
D geerlik aratrma bulgularnn genellenebilirlii ile ilgilidir ve rneklem seimi sreciyle yakndan ilikilidir.
Hawthorne etkisi, deneklerin davanlarnn llmekte olduunu bildikleri zaman normalde davranacaklarndan daha farkl davrandklarn ifade eden bir kavramdr.
grup ii iletiim ve fiziksel iddetle ilgili deney rneinde deney yaplrken lkede iddetli bir siyasal atma yaanrsa ve deney grubundakiler bundan haberdar olursa, gsterecekleri fiziksel iddet bu durumdan kaynaklanyor olabilir. Olgunlama: Olgunlama, rnekleme girenlerin zaman iinde yaadklar biyolojik, psikolojik veya duygusal deiimleri ifade eder. Diyelim ocuklarn televizyonda grdkleri iddet ierikli izgi filmlerden etkilenme dzeyini tekrarl lmlerle len bir boylamsal aratrma yapyoruz. ocuklarn davranlarn iki ylda bir ltmz dnelim. Bu srete ocuklar bydkleri iin izgi filmlerden etkilenme dzeyleri deiebilir. lm aracnda deiim: Bu daha ok lmn aralarla yapld aratrmalarda geerli olan ve kararllk gvenirlii ile ilgili olan bir durumdur. rnein obezite ile ilgili bir almada aratrmacnn, bireylerin yedikleri yemekleri lmek iin bir elektronik tart kullandn dnelim. Tartnn bozulmas, lm aracnda bir deiim anlamna gelir ve i geerliin azalmasna neden olur. Mdahale: Aratrmacnn rneklemi ynlendirmesi, sorulan sorularda belirli cevaplar beklendii ynnde bir izlenim yaratmas i geerlii tehdit eder (Robson, 2000:46). rneklemdeki bireyler sadece aratrmacdan deil, rneklemdeki dier bireylerden de etkilenebilir ve bu etki nedeniyle gerekte verecekleri cevaplar vermeyebilirler. Bu durumda da i geerlik azalacaktr. (c) D Geerlik (Olgusal Geerlik): D geerlik, genelleme geerlii olarak da adlandrlr ve bir aratrmadan elde edilen sonularn baka insanlara ve dier balamlara ne derece genellenebileceini ifade eder (Jupp, 2006:311). rneklem hakknda elde edilen bulgularn ne dereceye kadar genellenebilecei, aratrmann d geerliini oluturur (Robson, 2000:46). Dier bir deyile, bir rneklemden elde ettiimiz bilgilerin evren hakknda, ya da bir ortamdan elde ettiimiz bilgilerin baka ortamlar hakknda ne derece bilgi verdii, d geerlik olarak ifade edilir. rnein bir deneyde grubun i motivasyonunu artran bir etkenin, gerek iyerlerindeki alanlarn da i motivasyonunu benzer dzeyde artrma olasl, bu etkenin d geerliini ifade eder. D geerlik evren geerlii ve ekolojik geerlik olmak zere ikiye ayrlr. Evren geerlii, rneklemdeki dalmn ait olduu evrendeki dalm yanstma derecesidir. Ekolojik geerlik ise belirli bir ortamda yrtlen aratrma sonularnn dier ortamlara genellenebilirlik derecesidir. Doal ortamla, yani gerek yaamla aratrmann yrtld ortamn zellikleri farkllatka ekolojik geerlik azalr. Bu nedenle yapay sosyal ortamlarda ya da laboratuvarlarda yrtlen aratrmalarn d geerlii, zellikle de ekolojik geerlii genellikle dktr (Jupp, 2006: 311,313). D geerlii etkileyen balca faktrler insanlarn denek olduklarn bildikleri zaman normalden farkl davranma eilimi gstermeleri (Hawthorne etkisi), rneklemin yanl seilmesi, kavramlarn yeterince iyi tanmlanmamas ve deikenlerin kavramlar yeterince iyi lmemesidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
5. nite - rneklem Seimi ve lm S O R U
DNELM S O R U
173
Bir aratrmada hem i geerliin hem de d geerliin salanmas oldukaAzordur. Bunun DKK T nedeni i ve d geerliin birbirlerine zt kavramlar olmasdr. geerliin en yksek dzeyde olduu aratrmalar laboratuvar aratrmalar iken, bu aratrmalarda d geerlii SIRA SZDE salamak zordur; nk i geerlii salamak amacyla d faktrlerin kontrol altna alnmas, deney ortamnn doal ortamdan uzaklamasna neden olur. Deney ortamyla gerek AMALARIMIZ ortam arasndaki farkllk arttka , bulgularn deney ortam dndaki ortamlara genellenebilme olasl, yani d geerlik azalr. D geerliin yksek olduu alan almalarnda ise d faktrler kontrol altna alnamad iin aratrma sonularnn gerekten araK T A P trmann varsayd nedene bal olarak ortaya kp kmadndan emin olmak, yani i geerlii salamak zordur.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Nitel Aratrmalarda Gvenirlik ve Geerlik
TELEVZYON
TELEVZYON
Gvenirlik zellikle nicel aratrmalarda aranan bir zelliktir ve aratrmann baka aratrmaclar tarafndan da tekrarlandnda ayn sonucu vermesini ifade eder. NTERNET Bunun iin aratrmann baka aratrmaclar tarafndan da tekrarlanabilir nitelikte olmas gerekir. Tekrarlanabilirlii salayan ge, lme aracnn sabit, deimez bir ara olmasdr. lme arac ne kadar deimez nitelikteyse lmn gvenirlii de o derece yksek olacaktr. Pozitivist bilim anlayna dayanan nicel bir aratrmann doruluu, gvenirlik dzeyi ile lld iin yksek gvenirlik dzeyine (0,70 ve zeri) ulalmas nicel aratrmalarda son derece nemlidir. Yorumlayc yaklama dayanan nitel aratrmalarda ise aratrma, bulgularn baka aratrmalar tarafndan tekrarlanp tekrarlanmad asndan deil, nitelii asndan deerlendirilir. nc nitede ayrntl bir ekilde ele aldmz gibi, nicel ve nitel aratrmalarn amalar birbirinden farkldr. Nicel aratrmalar nedensel ilikileri aklama amacna ynelikken nitel aratrmalar aklamadan nce anlamaya, olguyu yaayanlarn gznden grp derin bir anlamaya ulamay amalarlar. Genel olarak iyi bir nitel aratrmann karmak ya da anlalmaz bir durumu anlamamza yardm eden, konusuyla ilgili kapsaml bir anlaya ulamay salayan bir aratrma olduu kabul edilmektedir. Aratrmalarn deerlendirilmesi konusundaki bu farkllk nedeniyle baz nitel aratrmaclar, nicel aratrmalarda ok nemli olan gvenirlik kavramnn nitel almalarn deerlendirilmesi asndan yetersiz, hatta anlamsz olduunu savunmaktadr (Stenbacka, 2001:552). Buna karlk nitel aratrmaclarn ou doru bilgiye ulama konusunda gereken nlemlerin alnmasnn, (yani geerliin) ve aratrma srecinin ve verilerin ak ve ayrntl bir biimde, yani bir baka aratrmacnn deerlendirmesine olanak verecek biimde tanmlanmasnn (yani gvenirliin), nitel aratrmaclarn karlamas gereken nemli beklentiler (Yldrm ve imek, 2008:274) olduu konusunda fikir birliine varmlardr. Bu nedenle nitel aratrmaclar da aratrmalar deerlendirmek iin eitli ltlere ihtiya duyarlar. Fark aratrmaclar tarafndan bu amala gelitirilmi eitli kriterler mevcuttur, burada bunlar iinde en ok kabul grenini, Lincoln ve Gubann kriterlerini inceleyeceiz. Lincoln ve Gubaya (1985) gre nitel aratrmalarn doruluu, nicel aratrmalardaki gvenirlik (reliability) kavram yerine gven duyulabilirlik (trustworhiness) kavram ile aklanmaktadr. Gven duyulabilirlik kavramn oluturan drt bileen vardr. Dier bir deyile nitel aratrmalara dair drt deerlendirme l-
NTERNET
Nitel aratrmalarda aranan gven duyulabilirlik koulunun yerine getirilebilmesi iin aratrmann inanlrlk, aktarlabilirlik, gvenilirlik/istinat ve dorulanabilirlik kriterlerine uymas gerekir.
174
SIRA SZDE
DNELM S O R U
t vardr ve bu ltlerin her biri nicel aratrmalardaki bir kritere karlk gelmektedir (Lincoln ve Guba, 1985:289-332). Gven duyulabilirlii oluturan bu kriterler inanlrlk, aktarlabilirlik, gvenilirlik/istinat ve dorulanabilirliktir. Bu kriterleri ksaca inceleyelim. (a) nanlrlk (credibility): nanlrlk, nicel aratrmalardaki i geerlik kavramna karlk gelmektedir. Aratrma bulgularnn inanlrl, bu bulgularn rneklemde yer alan katlmclar ve dier aratrmaclar tarafndan inandrc bulunmasna baldr. Aratrmann ne derece inanlr ya da inandrc olduunu sormak, bulgularn incelenen toplumsal gereklik ile ne derece uyumlu olduunu sormak anlamna gelir (Shenton, 2004:64). Bunun iin aratrmaclar katlmclara, kendileriyle ilgili grme deifrelerini veya gzlem notlarn vererek deerlendirmelerini isterler. Eer katlmclar aratrmacnn elde ettii bulgular onaylarsa aratrmann inandrc olduu sylenebilir. nanlrl artran dier geler aratrmacnn alanda uzun sre kalmas, gzlemlerini yeterince uzun sre srdrmesi ve bulgularn ayn deneyimi yaayan baka kiilere ya da belgelere dayanarak dorulamasdr. (Lincoln ve Guba,1985:301-305). (b) Aktarlabilirlik (transferability): Aktarlabilirlik kavram nicel aratrmalardaki d geerlik kavramna karlk gelmektedir. Nitel aratrmalar, hem toplumsal olgularn srekli deiim halinde olduklarn gz nnde bulundurduklar, hem de veri toplarken standartlatrlmam veri toplama aralar kullandklar iin genelleme amac tamazlar. Bununla birlikte nicel aratrmalardaki genellemeye karlk nitel aratrmalarda da bulgularn benzer sosyal balamlara aktarlabilmesi sz konusudur. Aratrma bulgularn okuyan farkl kii veya gruplar, bu bulgularn kendi iinde bulunduklar durumu yansttn dnebilir ve bulgular kendi toplumsal ortamlarna aktarabilirler. Ancak bunu yaparken sadece kendi balamlar hakknda yeterince bilgi sahibidirler. Aktarlabilirlik koulunun yerine getirilebilmesi iin aratrmacnn, inceledii rneklemin toplumsal ortam hakknda yeterince bilgi sunmas gerekmektedir. Dier bir deyile aktarm yapacak kiinin sadece kendi toplumsal ortam hakknda bilgi sahibi olmas yetmez, aratrmann yapld ortam hakknda da yeterli ve ayrntl bilgiye sahip olmaldr. Okuyucularn kendi toplumsal balamlar ile aratrmann toplumsal balam arasndaki benzerlikten emin olabilmesi, yani aktarlabilirlik koulunun yerine getirilebilmesi iin aratrmacnn aadaki bilgileri sunmas gerekir (Shenton, 2004:70): Aratrmada hangi kurumlar yer alyor? rneklem birimleri hangi lte gre seildi, rneklem seilirken uyulan kSIRA SZDE stlamalar nelerdi? Veriler ka kiiden topland? Veriler hangi yollarla topland? DNELM Kullanlan her veri toplama arac ne kadar sre kullanld? (ka gzlem yapld, her gzlemin ne kadar srd gibi) S Veriler O R U toplam olarak ne kadar srede topland?
DKKAT Aratrma bulgular, aratrmann yapld rneklem dnda baka bir rnekleme veya toplumsal ortama aktarlacaksa her iki toplumsal ortamn ve her iki rneklemin, kendilerini tanmlayan zellikler asndan karlatrlmas ve benzerliklerinden emin olunmas SIRA SZDE gerekir (Lincoln ve Guba, 1985:297).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
175
(c) Gvenilirlik/ istinat (dependability): Gvenilirlik kavram, nicel aratrmalardaki gvenirlik kavramna karlk gelmektedir. Bu koulun yerine getirilebilmesi iin aratrmacnn aratrmann verilerini, yntemlerini ve aratrma srecinde alnan kararlar yazl olarak kaydetmesi ve bu kaytlarn dier aratrmaclar tarafndan incelenmesine olanak salamas gerekir. Nitel aratrma yapacak bir aratrmac, ayn konuda daha nceden yaplm almalar, bu almalarda kullanlan veri toplama aralarn, aralarn nasl kullanldn ve ne derece etkili olduunu inceleyebilir ve ayn veri toplama aralarn benzer ekilde kendisi de kullanabilir. Bir nitel aratrmada sonraki aratrmalarn aratrma bulgularn tekrarlamas, yani ayn bulgular elde etmesi beklenmese de bir aratrma, daha sonra yaplacak aratrmalarda ne gibi bir yol izleneceinin belirlenmesinde yardmc olacak bir prototip oluturabilir. Bir aratrmann daha nce yaplm nitel aratrmalarla bu ekilde karlatrlabilmesi iin aratrmacnn aadaki konularda detayl bilgi salamas gerekir (Shenton, 2004:71-72): Aratrma tasarsnn ne ekilde oluturulduu ve uyguland, amacn ne olduu Veri toplama srecinin tam olarak nasl uyguland, alanda adm adm neler yapld Yaplan aratrmann kendine dnk bir incelemesi, ne derece etkili olduunun deerlendirilmesi (d) Dorulanabilirlik (confirmability): Dorulanabilirlik kavram, nicel aratrmalardaki nesnellik kavramna karlk gelmektedir. Nitel aratrmalarn dayand yorumlayc anlaya gre pozitivizmin iddia ettii lde bir nesnellik ina etmek mmkn deildir ancak bu iddia nitel aratrmaclarn nyargl ya da tarafl olaca anlamna gelmez. Yorumlayc yaklam toplumsal gerekliin aktrler arasndaki etkileim srecinde, onlar tarafndan ina edilen bir gereklik olduunu kabul etse de bu gerekliin ancak aratrmac yansz olduu takdirde anlalabileceini savunur (Yldrm ve imek, 2008:274). Kitabmzn nc nitesinde nitel aratrmalarda aratrmacnn rolnn nicel aratrmalardakinden farkl olduuna deinmitik. Hatrlayacak olursak nitel aratrmalarda aratrmacnn kendisi de bir veri toplama aracdr ve elde ettii veriler aslnda katlmc ile aratrmacnn kurduu etkileimin bir sonucudur. Bu nedenle nitel aratrmalarda aratrmac kendini aratrma srecinin dnda tutmaz. zellikle derinlemesine grme veya katlmc gzlem gibi tekniklerin kullanld aratrmalarda aratrmac ile katlmcnn bir dzeye kadar birbirlerini etkilemeleri kanlmaz olacaktr. Ayrca nitel aratrmann dayand yorumlayc yaklama gre, doa bilimlerinde veri toplamak iin kullanlan aralar aratrmacnn beceri ve alglarna bal deilken sosyal bilimlerde baldr. Bu yzden, rnein nicel bir aratrmada bir anket formunda yer alacak sorularn hazrlanmas aamasnda bile aratrmacnn znel alg ve yorumlar sz konusu olaca iin gerek anlamda bir nesnellie ulalmas mmkn deildir. Kald ki, nitel aratrmalarda aratrmac ile katlmc arasndaki etkileimin olumsuz sonularndan kanmak amacyla aratrmacnn inceledii konunun dnda kalmaya almas ya da katlmcdan uzak durmaya almas sz konusu olamaz, nk aratrmacnn inceledii gereklii anlayabilmesi iin bu etkileim gereklidir. Dier bir deyile nitel aratrmalarda nesnel olmak iin ar aba gsterilmesi, aratrmann geerlik asndan sorunlu olmasna neden olacaktr (Yldrm ve imek, 2008:274). Bununla birlikte nitel aratrmaclar da aratrma bulgularnn byk lde aratrmacnn znel alglarndan ve eilimlerinden etkilenmemesi, sonularn maniple edilmemesi gerektii konusunda hemfikirdirler. Bu nedenle nitel aratrma-
176
clarn, bulgularn kendi zellikleri ve tercihlerinden ok katlmclarn deneyim ve dncelerine dayandn gstermeleri gerekir. Dorulanabilirlik koulu bu durumu ifade etmektedir. Aratrmacnn, bulgularn kendi eilimlerinden kaynaklanmadn gstermesi iin aratrma raporunda hangi sonulara hangi yollarla ulatn ak ve detayl olarak belirtmesi gerekir. Verilerin neye dayanlarak bu ekilde akland ve alternatif aklamalarn neden kabul edilmedii belirtilmeli, aklamalarn gl ve zayf ynleri tartlmaldr.
Tablo 5.4 Nitel aratrmalarda gven duyulabilirlii (trustworthiness) salayan kriterler
Kriter nandrclk (credibility) Nicel aratrmada Neyi amalar? neye karlk gelir? geerlik Aratrmada incelenen toplumsal olgunun geree uygun, doru bir ekilde aktarldn, gerekte olanla raporda aktarlann ayn olduunu gstermeyi amalar. Okuyucularn bulgular kendi balamna aktarabilmesini mmkn klmay amalar. SIRA SZDE Daha sonra yaplacak aratrmalarn izleyebilecei bir yol sunmay amalar.
DNELM Bulgularn aratrmacnn kendi eilim ve zelliklerine deil, katlmclarn aktard S verilere dayandn gstermeyi amalar. O R U
Nasl artrlr? Bulgularn katlmclar tarafndan incelenip onaylanmas salanr ve/veya bulgularn gerekleri yansttna ilikin baka kaynaklar gsterilir. Verilerin topland alann balamna ilikin ayrntl bilgiler sunulur. Aratrma sreci, kullanlan teknikler ve bu tekniklerin nasl kullanld hakknda ayrntl bilgi sunulur. Sonulara nasl ulald hakknda ayrntl bilgi sunulur.
Aktarlabilirlik D geerlik (transferability) SIRA SZDE Gvenilirlik/ istinat Gvenirlik (dependability)

DNELM Dorulanabilirlik (confirmability) S O R U
Nesnellik
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Nitel aratrmalarda gvenirlik ve geerlik ile ilgili kavramlarn Trke karlklar eitDKKAT li kaynaklarda farkllk gstermektedir. zellikle baz kavramlarn tercmesinde birbirinden farkl kelimelerin tercih edilmesi nedeniyle oluabilecek karkl nlemek iin bu karlklaraSIRA SZDE yerinde olacaktr. Trkeye tercme edilirken trustworhiness deinmek kavram gvenilirlik, gven duyulabilirlik, inanlrlk ve inandrclk kavramlar ile credibility kavram inanlrlk ve inandrclk kavramlar ile dependability kavram AMALARIMIZ gvenilirlik, balanabilirlik, tutarlk ve gven duymaya layk olma kavramlar ile ifade edilmektedirler. Bunun yannda, birok szlkte bu kelimenin nn de karlklar iinde gvenilirlik kelimesi grlebilir. Bu durumun stesinden gelmek iin kavramK T A P larn anlamlar arasndaki farka dikkat etmek gerekmektedir. nandrclk (credibility) kavram ile kastedilen, aratrmacnn aratrma konusunu gerekte olduundan daha farkl yanstmadna, inceledii gereklii tam ve doru olarak TELEVZYON yansttna, yani gerekte olanla raporda yazann ayn olduuna duyulan gvendir. Bu kriteri salayan aratrmann inanlmaya layk, inandrc olduu kanaatine varlr. Gvenilirlik/istinat (dependability) kavram ile kastedilen, bir nitel aratrmann, kendisinden sonra yaplacak olan nitel aratrmalara bir rnek, bir prototip oluturabilecek eNTERNET kilde btn aamalarnn ayrntlarn okuyuculara aktarm olmasdr. yle ki, ayn konuda daha sonra yaplacak bir nitel aratrma, ayn bulgular tekrar etme amac tamasa bile aratrma desenini aynen tekrar edebilmelidir. Bu ikinci aratrma, izleyecei yol konusunda bir anlamda srtn birinci aratrmaya dayamakta, ondan destek almaktadr. Bu nedenle bu kavramla ifade edilen, aratrmada izlenen srecin hibir aamasnn atlanmad, raporda yazanlar dnda hibir eylemde bulunulmad ve btn eylem ve srelerin raporda yer aldna duyulan gvendir. Bu kriterlerin hep birlikte oluturduu gven duyulabilirlik (trustworhiness) kavram ise bir btn olarak aratrmann drst ve gvenilir olup olmadn, itimat edilebilir bir aratrma olup olmadn ifade eder.
177
zet
AM A
Aratrma evreni ve rneklem kavramlarn tanmlamak. Aratrma evreni, aratrma probleminin cevaplanmasyla ilgili olan btn insanlarn oluturduu gruptur. Aratrma evrenini temsil etmesi iin aratrma evreninden belirli tekniklerle seilen alt gruba ise rneklem denir. Olasla dayal olan ve olmayan rneklem seim tekniklerini zetlemek. Olasla dayal (temsili) rneklem seim teknikleri, evrendeki herkesin eit seilme ansna sahip olduu ve evreni temsil edebilecek bir rneklemin seilmesinin amaland tekniktir. Olasla dayal rneklem seim teknikleri basit tesadfi, sistematik, tabakal ve kme rneklem seim teknikleridir. Olasla dayal olmayan rneklem seim teknikleri ise aratrma sonularnn daha geni bir evrene genellenmesinin amalanmad aratrmalarda kullanlr. Olasla dayal olmayan rneklem seim teknikleri geliigzel, kota, amasal, kartopu, teorik, gdml, meknsal ve aykr durum rneklem seim teknikleridir. rneklem byklnn belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken noktalar deerlendirmek. rneklem byklnn belirlenmesinde evrenin trdelii, aranan zelliklerin evrendeki dalm, aratrma olanaklar, rneklem seim teknii, aratrmada snanacak hipotezlerdeki bamsz deikenlerin says, kabul edilebilecek hata pay ve kesinlik derecesi ile tahmin iin istenen gven derecesidir. rneklem bykl belirlenirken bu faktrlerin hepsi dikkate alnr, ancak en nemlileri kabul edilebilecek hata paynn ve tahmin iin istenen gven derecesinin belirlenmesidir.
AM A
A M A
lmn yaplabilecei farkl dzeyleri tanmlamak. Soru hazrlarken nominal, ordinal, aralk ya da oran lekleri kullanlabilir. Nominal lek, birbirini karlkl olarak dlayan ve ortak kapsayclk zelliine sahip olan, aralarnda derecelendirme olmayan kategorilerden oluur. Ordinal lek, nominal lek gibi birbirini karlkl olarak dlayan ve ortak kapsayclk zelliine sahip olan kategorilerden oluur, ama nominal lekten farkl olarak ordinal lein kategorileri arasnda bir derecelendirme sz konusudur. Aralk lei deikenler arasnda hiyerarik bir derecelendirmenin olduu, varsaylan bir sfr noktasna sahip olan, her kategorinin dier kategorilerle arasnda eit bir mesafe olduu lektir. Oran lei ise nominal, ordinal ve aralk leklerinin btn zelliklerine sahip olan, buna ek olarak anlaml bir sfr noktasna sahip olan bir lektir. Nicel ve nitel aratrmalarda gvenirliin ve geerliin ne ifade ettiini ve nasl salandn zetlemek. Nicel aratrmalarda gvenirlik, bir lme aracnn ayr ayr lmlerde benzer, kararl sonular elde etme yetenei ya da aratrma tekrarlandnda benzer bulgularn elde edilme derecesi olarak tanmlanabilir. Bir lme aracnn gvenirlii, gvenirlik katsaysnn hesaplanmasyla saptanr. Gvenirlik katsays hesaplanamyorsa gvenirlii lmek iin test-tekrar test, yarya blme ve paralel biimler yolu kullanlabilir. Gvenirliin tr vardr: Bunlar kararllk gvenirlii, temsil gvenirlii ve edeerlik gvenirliidir. Geerlik, bir lme aracnn en genel anlamda konusuna uygun olmas ve bu konuyu hatasz bir ekilde lmesi, yani gerekten lmek istedii eyi lmesi anlamna gelir. Geerliin tr vardr: Bunlardan ilki lt geerlii, ikincisi i geerlik ve ncs de d geerliktir. Nitel aratrmalarda ise gvenirlik ve geerlik kavramlar yerine gven duyulabilirlik (trustworhiness) kavram kullanlmaktadr. Gven duyulabilirliin drt kriteri vardr: Bunlar inandrclk, aktarlabilirlik, gvenilirlik-balanabilirlik ve dorulanabilirliktir. nanlrlk nicel aratrmalarda i geerlik kavramna, aktarlabilirlik d geerlik kavramna, gvenilirlik-balanabilirlik gvenirlik kavramna, dorulanabilirlik ise nesnellik kavramna karlk gelmektedir.
A M A
A M A
178
Kendimizi Snayalm
1. Bir aratrmac rneklemine kimlerin gireceini sistematik rneklem seim tekniiyle belirlemek istemektedir. Aratrma evreni, Eskiehirde alan tp doktorlardr. Bunun iin Salk Bakanlndan Eskiehirde alan doktorlarn bir listesini almtr. Bilimsel bir aratrmann rneklem seimi aamasnda bu listeye aadaki adlardan hangisi verilir? a. rneklem erevesi b. rneklem seimi c. rnekleme aral d. rneklem e. Evren listesi 2. rneklem bykl ile aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Kabul edilebilir hata dzeyi ykseldike oluturulmas gereken rneklem bykl artacaktr. b. Aratrma konusunu evren iinde sk rastlanan zellikler oluturuyorsa rneklem daha kk, evrende seyrek rastlanan zellikler oluturuyorsa rneklem daha byk olacaktr. c. Bir rneklem byklnn yeterli olup olmad, standart sapmann llmesiyle anlalr. d. Tahmin iin istenen gven derecesi arttka oluturulmas gereken rneklem daha kk olacaktr. e. Evren aratrlan zellikler asndan birbirine ne kadar benziyorsa, gerekli rneklem o derece byk olacaktr. 3. Aadaki rneklem seim tekniklerinden hangisinde tesadfi saylar tablosu kullanlr? a. Kartopu b. Sistematik c. Kota d. Geliigzel e. Doyma 4. Aadaki tabakal rnekleme teknii ile ilgili verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Her zaman rneklem seiminden nce evreni homojen tabakalara ayrmak gerekmez. b. Evrendeki tabakalarn bazlarndan rnekleme hi kimse alnmayabilir. c. Orantl tabakal rneklemede her tabakadan, o tabakann evren iindeki yeriyle orantl rnek seilir. d. Orantsz tabakal rnekleme ile seilen bir rneklem, orantl tabakal rneklemeyle seilen bir rnekleme oranla evreni daha iyi temsil eder. e. Tabakal rneklem seimi yaplacanda orantl tabakal rneklemenin mi orantsz tabakal rneklemenin mi kullanlaca, rneklemin byklne baldr. 5. Kme rnekleme teknii ve tabakal rnekleme teknii ile ilgili aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Kme rnekleme olasla dayal olmayan rnekleme tekniklerinden biri iken tabakal rnekleme, olasla dayal rnekleme tekniklerinden biridir. b. Her iki teknik de orantl ve orantsz olmak zere ikiye ayrlr. c. Kme rneklemede tesadfi saylar tablosundan yararlanlr ama tabakal rneklemede yararlanlmaz. d. Kme rneklemede rnekleme evrendeki her kmeden birimler seilmez ama tabakal rneklemede evrendeki her tabakadan mutlaka birimler seilir. e. Kme rnekleme tabakal rnekleme trlerinden biridir. 6. Aadakilerden hangisi olasla dayal rneklem seim tekniklerinden biridir? a. Meknsal b. Kota c. Geliigzel d. Gdml e. Basit tesadfi
179

7. Anket sorusunda yer alan ve kiiye din inancn soran bir sorunun yant kategorileri srasyla yok/Mslman/Hristiyan/Musevi/dier eklindedir. Bu soru hangi lme dzeyinde hazrlanmtr? a. Ordinal b. Aralk c. Nominal d. Oran e. Likert 8. Nicel aratrmalarda gvenirlik ile ilgili aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Dier koullar sabit olduu takdirde ordinal dzeyde yaplan bir lmn gvenirlii aralk dzeyinde yaplan bir lmn gvenirliinden yksektir. b. Bir lmn gvenirliinin yksek olmas, ayn lm tekrar yapldnda benzer sonularn elde edilme olaslnn yksek olduunu gsterir. c. Gvenirlik trleri kararllk gvenirlii, deimezlik gvenirlii ve lt gvenirliidir. d. Gvenirlik, lme aracnn lmeye alt eyi doru olarak lp lmediini gsterir. e. Gvenirlik katsays sfr ile bir arasnda deien bir deer alr ve bu deer sfra yaklatka gvenirlik artar. 9. Evren geerlii ve ekolojik geerlik ile ilgili aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. kisi de i geerlik trleridir. b. Evren geerlii, belirli bir ortamda yrtlen aratrma sonularnn dier ortamlara genellenebilirlik derecesidir. c. Ekolojik geerlik, rneklemdeki dalmn ait olduu evrendeki dalm yanstma derecesidir. d. Laboratuvar almalarnn ekolojik geerlii, doal ortamda yaplan almalardan dktr. e. Bir aratrmada hem evren geerlii hem de ekolojik geerlik ayn anda salanamaz. 10. Nicel aratrmalarda i geerlik olarak adlandrlan kritere karlk nitel aratrmalarda hangi kriter aranr? a. nanlrlk b. Aktarlabilirlik c. Balanabilirlik d. Dorulanabilirlik e. Gven duyulabilirlik 1. a 2. b 3. b 4. c 5. d 6. e 7. c 8. b 9. d 10. a Yantnz yanl ise Aratrma Evreni ve rneklem konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rneklem Bykln Belirleme konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise rneklem Seim Teknikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rneklem Seim Teknikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rneklem Seim Teknikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise rneklem Seim Teknikleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise lme Dzeyleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gvenirlik ve Geerlik konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gvenirlik ve Geerlik konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gvenirlik ve Geerlik konusunu gzden geiriniz.
180

Sra Sizde 1 Kme rnekleme teknii ile tabakal rnekleme teknii arasndaki temel fark, kme rneklemesinde kmenin bir rneklem birimi olarak kabul edilmesi ve ilk aamada, kmeler arasndan bir seim yaplmasdr. Tabakal rneklemede ise tabakalar rnekleme birimi deildirler, aralarndan biri ya da birka seilmez, btn tabakalardan belirli sayda birey seilir. Kme rneklemede ise sadece seilen kmeler iinden belirli sayda birey seilir. Sra Sizde 2 Kota rnekleme tekniinde, evrenin alt gruplara ayrlmas, tabakal rneklemeye benzemektedir. Ancak kota rnekleme tekniinde gruplar belirlendikten sonra her gruptaki kotann kimlerle grlerek doldurulaca, yani rnekleme kimlerin girecei, tabakal rneklemede olduu gibi tesadfi olarak belirlenmez. Bu nedenle kota rnekleme teknii, aratrmacnn yanllna olduka aktr, aratrmac, koullara uyan insanlar arasndan en kolay grebilecei ya da en yaknda bulunan kiileri rnekleme sahil etmeye eilimli olabilir. Sra Sizde 3 rnein eitim dzeyini lmeye altmz dnelim. (a) Nominal dzeyde bu deikeni u ekilde lebiliriz: Okuma yazma biliyor musunuz? ( ) Evet ( ) Hayr veya Lise veya dengi bir okuldan mezun oldunuz mu? ( ) Evet ( ) Hayr (b) Ordinal dzeyde ise aadaki ekilde lebiliriz: Ltfen eitim dzeyinizi iaretleyiniz: ( ) Okuryazar deil ( ) Okuryazar ( ) lkretim mezunu ( ) Ortaretim mezunu ( ) niversite mezunu (c) Aralk dzeyinde ise eitimi u ekilde lebiliriz: Ltfen formal eitim kurumlarnda ka yl eitim grdnz yaznz. ........................................................ Sra Sizde 4 rnein bir bireyin zek dzeyini bir seferinde 70, ikinci seferinde 105 puan olarak len bir zek testinin kararllk gvenirlii dktr.

Bryman, A. (2004). Social Research Methods. (2.basm). Oxford: Oxford University Press. http://faculty.rcoe.appstate.edu/jacksonay/brymanquant.pdf, eriim tarihi: 9.04.2009. De Vaus, D.A. (1990). Surveys in Social Research. (2.basm). London: Unwin Hyman. Earl, Babbie (2004). The Practice of Social Research. 10. Basm. Thomson, Wadsworth. Golafshani, N. (2003). Understanding Reliability and Validity in Qualitative Research. The Qualitative Report. Cilt:8, Say:4, ss.597-607. Jupp, Victor. Sage Dictionary of Social Research Methods. London, GBR: Sage Publications, Incorporated, 2006. Kaptan, S. (1973). Bilimsel Aratrma ve statistik Teknikleri. Ankara: Tekk Matbaas. Lin, Nan (1976). Foundations of Social Research. USA: Mc Graw-Hill. Lincoln, Y. S. ve E.Guba. (1985). Naturalistic Inquiry. Beverley Hills, CA: Sage. Morse, J.M. Sampling in Qualitative Research. iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 993-995. Morse, J.M. Purposive Sampling iinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclopedia of Social Science Research Methods. Sage Publications, ss: 884-885. Neuman, W.L. (2010). Toplumsal Aratrma Yntemleri: Nitel ve Nicel Yaklamlar. stanbul: Yayn Odas. Robson, Colin. (2000). Real World Research. Oxford: Blackwell. Rose, Gerry (1983). Deciphering Sociological Research. London: Macmillan. Seale, C. ve Filmer, P. (1998). Doing social surveys, in C. Seale (ed.), Researching Society and Culture. London: Sage. Blm: 11, ss. 125- 45. Sencer, Muzaffer ve Sencer, Yakut. (1978). Toplumsal Aratrmalarda Yntembilim. Ankara: TODAE Yayn. Shenton, A.K. (2004). Strategies for ensuring trustworthiness in qualitative research projects. Education for Information. say:22, ss.63-75 Tuna, M. (2012). Niceliksel Aratrma. inde: M. Tuna. Sosyolojiye Giri. Detay Yaynclk. Sf.142-164.
6
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Nicel veri zmlemesi ve yorumlamas srelerini zetleyebilecek, Nitel veri zmlemesi ve yorumlamas srelerini zetleyebilecek, Nicel ve nitel verilerin zmlenmesinin temel zelliklerini karlatrabilecek, zgn bir aratrma raporu yazlrken dikkate alnmas gereken geleri sralayabilecek, zgn bir aratrma raporu yazarken izlenecek aamalar sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Niceliksel Veri zmlemesi Niteliksel Veri zmlemesi Betimsel statistikler Veri Yorumlama Raporlama
Sosyolojik Sosyolojide Aratrma Aratrmalarda Veri zmlemesi ve Yntem ve Teknikleri Bulgularn Yorumlamas
NCEL VER ZMLEME VE YORUMLAMA SREC NTEL VER ZMLEME VE YORUMLAMA SREC BULGULARIN SUNUMU VE ARATIRMA RAPORUNUN YAZILMASI
Sosyolojik Aratrmalarda Veri zmlemesi ve Bulgularn Yorumlamas

NCEL VER ZMLEME VE YORUMLAMA SREC
ster nicel ister nitel yntemle yrtlsn, btn aratrmalarda aratrmaclarn veri toplama amac, aratrma problemlerinde sorduklar soruyu yantlayabilmektir. Bununla birlikte, bu iki yntem arasndaki pek ok farktan biri de veri zmlemesi srecinde karmza kar. Niceliksel yntemle veri toplamann amac, aratrma probleminin yantn saysal verilerle ifade etmektir. Dier bir deyile, aratrma problemiyle ilgili olarak verilen yantlar saylarla desteklenir. Bu nedenle saylarn desteklemedii hibir yant ya da sonu aratrma raporunda yer almaz. Nicel aratrmalarda alandan toplanan veriler ister nitelik anlatan kelimelerden ister miktar gsteren saylardan olusun rapor iinde sunulmadan nce bir dizi ilemden geer. Bu ilemin temeli, kelimelerin nce saylara dntrlmesi, daha sonra bu saylarla bir dizi matematiksel ilem yaparak elde edilen sonularn tekrar kelimelere tercme edilmesidir. Kelimelerin saylara dntrlmesinde (tercme edilmesinde) en nemli nokta, kelimelerin miktar m yoksa nitelik mi ifade ettiidir. Miktar ya da nitelik belirtme zellii sorulan sorularn yant trlerini oluturur. Sorularnz iin tercih ettiiniz yant trleri, yapacanz istatistiksel ilemi ve bunlarn yorumlarn belirler. Sorulara verilen yant trlerini yant kategorileri olarak da adlandrabiliriz. Farkl yant kategorileri olmakla birlikte hepsi iki ortak zellii paylar: 1. Karlkl dlama: Bir sorunun yant kategorilerinden birinin bittii yerde dierinin balamasdr. Dier bir deyile, rneklemde yer alan her rnek ancak bir kategoride yer alabilir. Ayn anda dier kategoride yer alamaz. 2. Ortak kapsayclk: Bir sorunun yant kategorileri rneklem iinde yer alan herkesi bir kategoriye yerletirir. Hibir rnek kategori d kalmaz (Elifson, 1982:26-27) . rnek: Cinsiyet deikeni, doutan gelen cinsiyeti lmek iin iki yant kategorisi kullanr: kadn ve erkek. Bir kii, doutan gelen cinsiyet sz konusu olduunda bu kategorilerden ancak birine dhil olabilir. Bir rnek hem kadn hem erkek kategorisine dhil olamaz. Bu durum kategorilerin karlkl dlama kuralna dayanr. Dier taraftan, elimizdeki rneklemin bykl ne olursa olsun (says ka kiiden oluursa olusun), her biri yant kategorilerinden birine yerletirilir ve hi kimse bu kategorilerin dnda braklamaz. Bu durum yant kategorilerinin ortak kapsayclk zelliini oluturur.
184
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bir aratrmada yer alan sorulardan her biri, tek bir deikenle ilgili veri toplamak iin oluturulur. Burada nemli olan nokta, sorularn oluturulma aamasnda elde etmeyi umduunuz yantlar hangi istatistikleri kullanarak yorumlayacanza nceden karar vermektir. nk her bir soruyu oluturma tarz elde edilecek cevabn drt lme dzeyindeki drt temel lekten birini yanstmasna neden olaSIRA SZDE caktr. Yant kategorileri drt temel lein zelliine gre dzenlenir: nominal lek, ordinal lek, aralk ve oran lekleri. Bu lekler amaca uygun olarak kullanabilecek istatistikleri belirler. Aratrmac olarak sorumluluunuz, aratrma probDNELM leminizi doru istatistikleri kullanarak yantlamaktr. Takip eden blmde yant kategorilerinin leklerine ve istatistik kullanma amacnza gre hangi istatistikleri S O R U kullanabileceiniz anlatlacaktr. leklerin detayl A T aklamasn kitabnzn beinci nitesinde bulabilirsiniz. D K K bir
DKKAT
SIRA SZDE
Tek Deikenin Betimlenmesi: Frekans Dalm, Merkezi SIRA SZDE Eilim ve Deikenlik (Dalm) lmleri ve Yorumlanmas
Aratrma probleminin yantn vermeden nce rneklemin aratrmada yer alan AMALARIMIZ deikenlerle ilgili genel eilimlerini, grubun ayn eilim hakknda benzer bir yaklam m yoksa nemli farkllklar m gsterdiini renmek isteyebilirsiniz. Bu nedenle her deiken iin yant kategorilerinin leklerine uygun istatistikler alnarak K T A P tek deiken betimlemesi yaplr. Nominal ve ordinal lekte yant kategorileri kullanan deikenlerin betimlenmesi frekans dalm kullanlarak yaplr. Bunun nedeni nominal ve ordinal lek TELE ZYON kategorilerininV nitelik lmesidir. Aralk ve oran leinde yant kategorileri olan deikenlerin betimlenmesinde ise aritmetik ortalama, mod gibi merkezi eilim lSIRA SZDE mleriyle, rneklem iinde deikenle ilgili dalmn homojen mi, heterojen mi olduunu gsterenT standart sapma gibi deikenlik (dalm) lmleri kullanlr. NTERNE Ayrca aralkve Eoran leklerinde puanlarn dalmnn en alt ve en st deerleriD N LM ni veren minimum-maksimum deerler gsterilerek okuyucunun, verinin dalm hakknda fikir sahibi olmas salanr. Aada verilen rnekleri inceleyerek bu istaS O tistiklerin nasl R U yorumlanacayla ilgili bilgi edinebilirsiniz. Merkezi eilimKlmlerinde aritmetik ortalama ve mod yannda medyan da kullanlmakD KAT tadr. Standart sapma dndaki dier deikenlik/dalm lmleri ise ortalama sapma ve varyanstr. Aritmetik ortalama, mod ve standart sapma zgn almalarda en sk kullanSIRA SZDE lan istatistiklerdir. Dier istatistiklerin hesaplamas ve kullanmn detayl biimde statistik kitabnda greceksiniz.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM T E LSE O R Y O N V ZU
Aralk ve oran leklerinde alnan frekans dalm yorumlanmaya alldnda aratrSIRA SZDE mac nasl bir sorunla karlaabilir?
K T A P ELM rnek D6.1:NNominal ve Ordinal lekteki Deikenlerin Betimlenmesi: Fre-
DKKAT NTERNET
SIRA SZDE
kans Dalm Yorumlar T E LSE O Z Y O N V U Bu tablonunR yorumlanmasnda dikkat edilecek nokta yzde sralamasnn bykten ke doru yaplmasdr. Son cmle, tablonun tamamn dikkate alarak durum yorumunu ierir. Tek bir tabloda yant kategorileri ayn olan iki farkl deDKKAT ikenden N T E R N E T elde edilen verinin bir arada sunumu, aratrmacya tabloyu karlatrma yaparak yorumlama imkn salar. rnekte grlen tablo format, verilerin
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
6. nite - Sosyolojik Aratrmalarda Veri zmlemesi ve Bulgularn Yorumlamas
185
SPSS program kullanarak kodlanmas ve istatistiklerin alnmasndan sonra ortaya kan tablolarn yeniden oluturulmu hlidir. (bkz.Tablo 6.1)
Trkiyenin Sorunlar N Ekonomik sorunlar Siyasi sorunlar Toplumsal sorunlar evre sorunlar Toplam 229 36 34 1 300 % 76,3 12,0 11,3 0,3 100,0 Eskiehirin Sorunlar N 199 30 29 42 300 % 66,3 10,0 9,7 14,0 100,0 Tablo 6.1 Alglanan Genel ve Yerel Sorunlar
Tablo Yorumu: 300 kii zerinden yaplan aratrmaya gre yantlayclar asndan Trkiyenin en nemli sorunlar %76,3le ekonomik sorunlardr. Bu oran Eskiehir iin %66,3 olarak gzlenmitir. Trkiye asndan ikinci sradaki nemli sorun %12 ile siyasi sorunlar gsterilmitir. Oysaki yantlayclar iin Eskiehirin ikinci nemli sorunu %14 ile evre sorunlardr. Cevaplayclara gre, Trkiye iin nc derecede nemli sorun olarak toplumsal sorunlar (%11,3) ve son srada evre sorunlar (%0,3) gzlenmitir. Buna karlk Eskiehir iin nc derecede nemli sorun (%10) siyasi sorunlar, son srada yer alan sorun ise (%9,7) toplumsal sorunlardr. Genel ve yerel dzeyde sorun algs birinci srada yer alan sorun iin benzerlik gstermekle birlikte, takip eden sralamada Eskiehir asndan yantlayclar iin evre sorunlar hem siyasi hem de toplumsal sorunlardan daha nemlidir. Cevaplayclarn baz sorulara yant vermedikleri ya da soruyla ilgisiz yant verdikleri durumlarda, veri kodlama srasnda sorunun yant kayp deer (missing value) olarak, yant kategorilerinde kullanlmayan bir say ile (genellikle 99 says verilir) temsil edilerek bilgisayara tantlr. Verilerin yorumlanmas srasnda kayp deer dnda kalan yantlar zerinden yzde okumas yaplr. rnein, bir soruya 300 kiilik bir yantlayc grubundan 5 kii yant vermemise, bu durumda yzde okumas 295 kiinin verdii geerli yant says zerinden yaplr. Bu tr yzdelere geerli yzde (valid percent) denir. rnek 6.2: Aralk ve Oran leindeki Deikenlerin Betimlenmesi: Aritmetik Ortalama, Standart Sapma, Mod, Minimum-Maksimum Yorumlar (bkz.Tablo 6.2).
N Mean Mode Std. Deviatino Minimum Maximum Valid Missing 30 0 34,65 35 10,95 20 60 Tablo 6.2 SPSS Program kts Formatnda Ya Deikenini Gsteren Tablo
SPSS (Statistics Package for the Social Sciences- Sosyal Bilimler iin statistik Paketi) program ngilizce bir program olduundan ncelikle yukardaki tabloda yer alan terimlerin Trke anlamn vermek gerekir. N, rneklemin bykln ya da
186
ka kiiden olutuunu gsterir. Valid, geerli yantlayc saysdr. Missing, kayp deer olarak kodlanan yant vermeyenlerin saysdr. Mean, aritmetik ortalama; mode, mod; Std. Deviation, standart sapma (SS); minimum, en alt deer; maximum, en st deer anlamna gelir. Tablo Yorumu: Yalar 20 ila 60 arasnda deien 30 yantlaycnn ya ortalamas 34,65 (SS=10,95)dr. En sk gzlenen ya kategorisi 35tir. Bu verilere gre yantlayclarmz orta yal kiilerin ounlukta olduu bir gruptur.
ki Deikene likin Frekans Dalm: apraz Tablolar ve Yorumlanmas

apraz tablo, iki deikenin yant kategorilerinin frekans ve yzde dalmn veren istatistiktir. apraz tablonun anlaml olabilmesi iin yant kategorilerinin nominal ya da ordinal lein zelliini tamas gerekir. apraz tablolarda eit yzde okumas vardr: stun yzde okumas, sra yzde okumas ve toplam yzde okumas. Verilen rnei inceleyerek yzde okuma eitleri konusunda bilgi edinebilirsiniz. Aratrma bulgularnzn sunumunda hangi eit yzdeyi okuyacanz hipotezinizi en iyi hangi rnein destekleyeceine gre belirleyebilirsiniz. rnek 6.3: apraz Tablolarda Stun Yzde Okumas Toplumsal yaltlma (izolasyon) ile kiinin salk durumunu alglamas arasnda anlaml bir iliki olduunu varsayalm. Toplumsal yaltlmann yant kategorileri dk, orta ve yksek dzeyde yaltlma olsun. Alglanan salk durumu yant kategorileri ise mkemmel, ortalama, zayf olsun. likinin dalm aadaki tabloda u ekilde sergilenmektedir. (bkz. Tablo 6.3)
Tablo 6.3 Stun Yzde Okumas Toplumsal Yaltlma Derecesi Alglanan Salk Durumu Mkemmel Ortalama Zayf Toplam Dk 10 %58,83 5 %29,41 2 %11,76 17 %100,00 Orta 4 %28,57 6 %42,86 4 %28,57 14 %100,00 Yksek 3 %15,79 7 %36,84 9 %47,37 19 %100,00 Toplam 17 18 15 50
Frekans Okumas: 50 kiilik rneklem grubundan 17 kiinin toplumsal yaltlma derecesi dk, 14 kiinin orta, 19 kiinin yksek derecededir. Toplumsal yaltlma derecesi dk olan yantlayclardan (17 kii) 10 tanesi salk durumunu mkemmel, 5 tanesi ortalama, 2 tanesi zayf olarak tanmlamtr. Toplumsal yaltlma derecesi orta dzeyde olan yantlayclardan (14 kii) 4 tanesi salk durumunu mkemmel, 6 tanesi ortalama, 4 tanesi de zayf olarak belirtmitir. Toplumsal yaltlma derecesi yksek olan yantlayclardan (19) 3 tanesi salk durumunu mkemmel, 7 tanesi ortalama, 9 tanesi zayf olarak nitelemitir. (bkz. Tablo 6.3)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
6. nite - Sosyolojik Aratrmalarda Veri zmlemesi ve Bulgularn Yorumlamas S O R U
DNELM S O R U
187
Toplumsal yaltlma deikeninin ve alglanan salk durumu deikenininTyant kategoDKKA rileri ordinal lektedir. Bu nedenle gerek frekans gerekse yzde okuma, nominal lekten farkl olarak yzde ve say byklne gre deil, kategorilerin sralanmasna gre SIRA SZDE yaplr. nk nitelik belirtse de ordinal lein kategorileri arasnda hiyerari vardr.
AMALARIMIZ Stun Yzde Okumas: Toplumsal yaltlma dzeyi dk olan yantlayclarn %58,83 salk durumlarnn mkemmel, %29,41i ortalama, %11,76s ise zayf olduunu sylemilerdir. Toplumsal yaltlma dzeyi orta derecede olan yantlaycK A P larn %28,57si salk durumlarn mkemmel, %42,86s ortalama, T%28,57si ise zayf olarak nitelemilerdir. Toplumsal yaltlma dzeyleri yksek olan yantlayclarn %15,79u salk durumlarn mkemmel, %36,84 ortalama, %47,37si ise zayf TELEV ZYON olarak belirtmitir. Dalma bakldnda, toplumsal yaltm dzeyi dk olan yantlayclarn salk durumlarn daha iyi olarak algladklar, buna karlk toplumsal yaltm dzeyi yksek olan yantlayclarn salk durumlarn daha kt olarak algladklar gzlenmitir. (bkz. Tablo 6.3) NTERNET Sra Yzde Okumas: 50 kii zerinden yaplan aratrmaya gre salk durumunu mkemmel olarak niteleyen yantlayclardan %58,83nn toplumsal yaltlma dzeyleri dk, %23,53nn orta derecede, %17,64nn ise yksek derecede olduu gzlenmitir. Salk durumlarn ortalama olarak niteleyen yantlayclardan %27,78i toplumsal yaltm dzeylerinin dk, %33,33 orta dzeyde, %38,89u ise yksek olduunu bildirmitir. Buna karlk salk durumlarnn zayf olduunu belirten yantlayclardan %13,33 toplumsal yaltmlarnn dk, %26,67si orta derecede, %60 ise yksek olduunu sylemitir. Bulgular salk durumlarn mkemmel olarak niteleyen yantlayclarn toplumsal yaltmlarnn dk olduuna, salk durumlarn zayf olarak niteleyen yantlayclarn toplumsal yaltmlarnn yksek olduuna iaret etmektedir. Dier bir deyile, toplumsal yaltm dzeyi ile alglanan salk durumu ters orantl bir iliki gstermektedir. (bkz. Tablo 6.4)
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
rnek 6.4: apraz Tablolarda Sra Yzde Okumas (bkz. Tablo 6.4)
Toplumsal Yaltlma Derecesi Alglanan Salk Durumu Mkemmel Ortalama Zayf Toplam Dk 10 %58,83 5 %29,41 2 %11,76 17 %100,00 Orta 4 %28,57 6 %42,86 4 %28,57 14 %100,00 Yksek 3 %15,79 7 %36,84 9 SIRA %47,37 SZDE 19 %100,00
DNELM
Tablo 6.4 Sra Yzde Okumas Toplam 17 18 15 50

DNELM S O R U
SIRA SZDE
Frekans okumas bir nceki rnekte gsterildii iin, yukardaki tabloda yalnzS O R U ca sra yzde okumas verilmitir. statistiksel cmlelerin oluturulmas srasnda kullanlan farkl ifade biimlerine dikkat D KKAT ediniz. fadelerin kark biimde verilme nedeni, okuyucuya olas ifade biimleri konusunda bilgi vermektir. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
188
Toplam Yzde Okumas: Toplam yzde okumas, stun ve sra yzdesinden farkl olarak rneklemin iki deikenle ilgili genel dalmn gsterir. Bu nedenle nominal lekte olduu gibi yzde sralamas bykten ke doru sralanr. Toplumsal yaltlma ve salk durumlarn alglama derecesine gre toplumsal yaltlma derecesi dk ve salk durumu mkemmel olan yantlayclar rneklemin bete birini (%20), toplumsal yaltlmann yksek ve salk durumlar kt olanlar ise yaklak dier bete birlik (%18) dilimi oluturmaktadr. Hem toplumsal yaltlmas yksek hem de salk durumu mkemmel olanlar rneklemin %6sn, hem toplumsal yaltm dk hem de salk durumu kt olanlar ise yalnzca rneklemin %4n oluturmaktadr. (bkz.Tablo 6.5) rnek 6.5: apraz Tablolar Toplam Yzde Okumas (bkz. Tablo 6.5)
Tablo 6.5 Toplam Yzde Okumas Toplumsal Yaltlma Derecesi Alglanan Salk Durumu Mkemmel Ortalama Zayf Toplam Dk 10 %58,83 5 %29,41 2 %11,76 17 %100,00 Orta 4 %28,57 6 %42,86 4 %28,57 14 %100,00 Yksek 3 %15,79 7 %36,84 9 %47,37 19 %100,00 Toplam 17 18 15 50
SIRA SZDE
SIRA SZDE Aratrmalarda neden istatistik kullanlr? Dnnz.
DNELM S O R U
ki Deiken Arasndaki likinin Varln, Ynnn ve D NELM iddetini Gsteren statistikler ve Yorumlanmas
Aratrmada kullanlan deikenlerin betimlenmesinden sonra aratrma probleminin yantn S O R U verebilmek iin deikenler arasndaki ilikiler istatistiksel olarak sorgulanmaya balanr. Aratrma problemi en basit tanmyla aratrma hipotezinin soru formunda Koluturulmu hlidir. En az iki kavram ya da deiken arasndaki DK AT ilikiyi sorgular. Bir almada niceliksel aratrma yntemleri kullanlyorsa bu almadaki problem en az iki deiken arasndaki ilikinin varln sorgulayan bir SIRA SZDE problem olacaktr. ki deiken arasndaki ilikinin varl ise hipotez testi yaplarak kabul edilir ya da reddedilir. Hipotez testi yapabilmek iin deikenlerin yant kategorilerinin leklerine gre ve deikenler arasnda nerilen ilikinin trne AMALARIMIZ gre belirli istatistikler kullanlr. Hipotez testi ile ilgili daha geni bilgi statistik kitabnda verilmektedir. Bu blmde yalnzca iki deiken arasnda anlaml bir iliki olup olmadnaPkarar vermek iin temel prensip verilecek ve rnekler bu prenK T A sibe gre yorumlanacaktr. Bir aratrma hipotezinde iki deiken arasnda nerilebilecek olan iki tr iliki vardr: nedensel Ziliki ve karlkl deien iliki. Nedensel iliki iki deikenden biTELEV YON rincisinde meydana gelen belli bir yndeki deiimin ikinci deikende bir deiime neden olmas, yol amasdr. Etkiyi yaratan deikene Bamsz deiken, etkilenen deikene ise Baml deiken denir. Karlkl deien ilikide iki deike N T E girmesi sonucu her ikisinde de belli bir ynde deiim meydana nin etkileime R N E T
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
189
gelmesidir. Ancak bu iliki deikenlerden hangisinin neden yaratc (bamsz) olduu hakknda bilgi vermez (Lin, 1976:20). Deikenler arasndaki ilikiler belirli bir yn gsterir. Pozitif yn gsteren ilikilere olumlu ynde deien ilikiler, Negatif yn gsteren ilikilere ise olumsuz ynde deien ilikiler denir. Pozitif yn ya da olumlu ilikinin anlam iki deien arasnda doru orantl bir iliki olmasdr. Dier bir deyile, deikenlerin ilikisinde de artan ya da azalan iliki gzlenir. Negatif yn ya da olumsuz iliki ninanlam ise iki deiken arasnda biri artarken dier azalan ters orantl bir iliki gzlenmesidir. rnek: nceki blmde sz edilen toplumsal yaltlma derecesi deikenine (X) adn verelim. Kiinin alglad salk durumuna ise (Y) diyelim. X arttka Y azalr nermesi bize X ile Y arasnda karlkl deien olumsuz ynde bir iliki olduunu syler. Kelimelere dntrdmzde Toplumsal yaltm arttka, alglanan salk durumu ktleir nermesiyle karlarz. Eer Xdeki art Yde azalmaya yol aar biiminde bir nerme olutursaydk, bu nerme X ile Y arasnda olumsuz ynde nedensel bir iliki neriyor olacakt. Byle bir nermenin kelimelerle ifadesi Toplumsal yaltlma dzeyindeki art, alglanan salk durumunun zayflamasna (ktlemesine) yol aardr. likinin iddeti, iki deiken arasndaki pozitif ya da negatif yndeki ilikide bamsz deikene bakarak baml deiken zerinde yapabileceimiz tahminlerin ne derece gl olabileceini anlatr. 0.00 ile 1.00 arasnda deer alr. likinin iddeti iliki yok noktasndan mkemmel iliki noktasna kadar geni bir yelpazede yer alr. liki yok 0.00 deeri ile gsterilir ve iki deikenin arasnda ilikili olmad ya da hipotezde yer alan bamsz deiken hakkndaki bilgimizin baml deikende meydana gelebilecek deiimi tahmin etmemize imkan salamayaca anlamna gelir. Mkemmel iliki bamsz deiken hakkndaki bilgimizin baml deikende meydana gelebilecek deiimi birebir tahmin etmemize imkan saladn gsterir. liki olumlu (pozitif) ynde ise +1.00, olumsuz (negatif) ynde ise (-1.00) ile gsterilir. Bizim burada yorumunu yapacamz iliki + ya da - ynde 0.01 ile 0.99 arasnda yer alan iliki iddetidir. Sosyal bilimciler tarafndan kullanlan yntem bu iki deer arasnda kalan alan eit paraya ayrarak yorum yapSIRA SZDE maktadr. Bu blnme yazl bir kural olmamakla birlikte eit blnme salad iin en ok kabul gren deerlendirme ltdr. Bir ilikinin iddeti 0.01-0.30 arasnda yer alyorsa zayf iliki, 0.31-0.70 arasnda yer alyorsa orta Liddete iliki, D NE M 0.71-0.99 arasnda yer alyorsa gl iliki olarak yorumlanr. imdi, hipotezde yer alan iki deiken arasndaki ilikinin varln test etmek, yn ve iddetini lmek S O R U iin kullanlan istatistiklere ve yorumlarna gz atalm. Aada anlatlan istatistiklerin hesaplanmasnda yaygn olarak kullanlan A T D K K istatistik program SPSSdir. Sosyal bilimcilerin hangi istatistii nerede ve hangi artlarda kullanacan bilmesi, program ktsnda grlen saylardan bazlarn (hipotez testi yorumu asndan SIRA SZDE ilevsel olanlar) yorumlayabilmesi yeterlidir. Her ikisi de nominal lekte iki deiken arasndaki ilikinin varln test iin AMALARIMIZ Kay Kare; iddetini lmek iin eer hipotezde nerilen iliki tr karlkl deien iliki ise Lambda, nedensel iliki ise Tau istatistikleri kullanlr. Nominal lekK T P le ilgili iddet lmeye yarayan istatistikler ilikinin ynnn pozitif Ami, negatif mi olduunu sylemezler. (bkz. Tablo 6.6)
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
190
rnek 6.6: leklerine Gre ki Deiken Arasndaki likinin Varln, Ynn ve iddetini Gsteren statistikler
Tablo 6.6 leklerine Gre ki Deiken Arasndaki likinin Varln, Ynn ve iddetini Gsteren statistikler Deiken lekleri Nominal+Nominal Ordinal+Ordinal Aralk/Oran+Aralk/Oran likinin Varl? Kay Kare Kay Kare * Yn? Yn yok Gamma Somers d Korelasyon iddeti? Lambda Tau Gamma Somers d Korelasyon
* Korelasyon iddet ve yn belirten bir istatistik olmakla birlikte SPSS program kullanldnda korelasyon ktsnda olaslk deeri de gsterildiinden iki deiken arasnda iliki olup olmadna karar verilebilir.
Her ikisi de ordinal lekte iki deiken arasndaki ilikinin varln test iin Kay Kare, iddetini lmek iin eer hipotezde nerilen iliki tr karlkl deien iliki ise Gamma, nedensel iliki ise Somers d istatistikleri kullanlr. Gamma ve Somers d ilikinin yn ve iddeti hakknda bilgi verir. (bkz. Tablo 6.6) Aralk ya da oran leindeki iki deiken arasndaki ilikinin yn ve iddeti hakknda bilgi veren istatistik korelasyondur. Korelasyon iki deiken arasnda dorudan nedensel bir iliki olduunu varsayar. SPSS program kullanrken korelasyon istatistii ayn zamanda incelenen ilikide gzlenen deerlere dayal olarak hesaplanan istatistikten daha ularda olma olasl (Bykztrk, 2002: 6) olarak tanmlanan p deeri verir. Bu deeri kullanarak ayn zamanda ilikinin varln da test ederiz. Aadaki tablo leklerine gre deikenler arasndaki ilikinin varln, ynn ve iddetini belirlemek iin kullanlan istatistiklerin snflandrlmasn gstermektedir. Aratrmaclar iki deiken arasndaki ilikinin ans eseri faktrlerden kaynaklanmadndan emin olmak ister. likinin ans eseri faktrlerden kaynaklanmad yorumunu yapabilmek iin bir snr deeri gerekir. Bu snr deere anlamllk derecesi denir ve alfa () ile gsterilir (Elifson, 1982: 14). Farkl alfa deerleri bulunmakla birlikte sosyal bilimcilerin en sk kulland alfa deerleri = 0.05 ve = 0.01dir. p deeri ile alfa deerinin karlatrmas sonucu, bir ilikide gzlenen farkllklarn ans eseri olmayan faktrlerden mi meydana geldii (farkllk anlaml m?) yoksa ans eseri mi olutuuna karar verilir. Bu karar iin kural (p ) dr ve p kk eit alfa olarak ifade edilir. Bu art salandnda, yani p ise, iki deiken arasndaki gzlemlenen farkllklarn anlaml olduuna (aralarnda anlaml bir iliki bulunduu), farklln ans eseri olumadna karar verilir. nceki blmde verilen toplumsal yaltlma derecesi ile alglanan salk durumu arasndaki ilikiyi ele alalm. Tablo yorumlarndan toplumsal yaltlma derecesi dk olan kiilerin salklarn mkemmel olarak algladklar gzlenmiti. Bu farklln gzlenen deerlere dayal olarak hesaplanan istatistikten daha ularda olma olaslnn p= 0.02 olduunu varsayalm. = 0.05 iin iki deiken arasnda gzlenen farklln anlaml olup olmadna (aralarnda anlaml bir iliki bulunmas) karar verelim. p kural uygulandnda p deerinin alfadan kk olduu gzlenir. Bu durumda toplumsal yaltlma derecesi ile alglanan salk durumu arasnda anlaml bir iliki olduu yani rneklemde gzlenen eilimin ans eseri faktrlerden kaynaklanmadna karar verilir. Verilen istatistiksel kararlarn ve kullanlan deerlerin aratrma raporunda nasl sunulaca ile ilgili bilgiyi Bulgularn Sunumu ve Aratrma Raporunun Yazlmas bal altnda bulabilirsiniz. SPSS program kullanarak elde edeceiniz Kay Kare ve Korelasyon istatistiklerinde de ncelikle p ve alfa kar-
191
latrmas yaparak iki deiken arasnda anlaml bir iliki olup olmadna karar verilir. Eer anlaml iliki varsa ilikinin yn, iddeti ve rneklem zerinde gzlenen dalm hakknda bilgi verilir (bkz. Tablo 6.7) rnek 6.7: SPSS ktsnda Kay Kare Yorumlamas
Chi-Square Tests Value Pearson Chi-Square Likelihood Ratio Linear-by-Linear Association N of Valid Cases 12.852 15.607 8.538 281 df 4 4 1 Asymp.Sig.(2-sided) .012 .004 .003 Tablo 6.7 Kay Kare Testi Sonular
Hipotez: Cinsiyetle eitim dzeyi arasnda anlaml bir iliki vardr. Nominal lekteki cinsiyet deikeniyle, ordinal lekteki (diploma baznda lme gre) eitim dzeyi arasndaki ilikinin varln grmek iin Kay Kare testi alnm olsun. SPSS kts yukardaki gibi bir tablo olacaktr. Bu tabloda kay kare testi iin verilen p deeri Asymp.Sig. (2-sided) yazan stundaki ilk say olan 0.012 dir. 0.05 alfa deeriyle karlatrldnda p deeri alfa deerinden kk olduundan Cinsiyetle eitim dzeyi arasnda anlaml bir iliki olduuna karar verilir. rnek 6.8: Korelasyon Yorumlamas Hipotez: Yan artmas iten alnan doyumun artmasna neden olur. Bu hipotezde yala iten alnan doyum arasnda olumlu ynde ve nedensel bir iliki neriliyor. Veri kodlamas srasnda ya ve iten alnan doyum deikenin yantlar aralk leinde kodlanmsa, hipotez testi iin alnmas gereken istatistik korelasyondur. SPSS program kullanarak elde edeceimiz korelasyon istatistii aadaki gibi grnecektir: (bkz. Tablo 6.8).
YA YA Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N DOYUM Pearson Correlation Sig. (2-tailed) N 1,000 . 30 ,716 000 30 DOYUM ,716 ,000 30 1,000 . 30 Tablo 6.8 Korelasyon Yorumlamas Kaynak: Bykztrk (2002: 34) rnek tablo
Tablo Okuma: Ya ve doyum deikenlerinin kesitii noktada yer alan Sig.(2tailed) yazs p deerini verir. p deeri 0.000 olarak grlmektedir. Alfa 0.01 iin p deeri iki deiken arasnda anlaml bir iliki bulunduunu gsterir. likinin ynn ve iddetini gsteren satr Pearson Correlation yazsnn karlnda yer alan 0,716 deeridir ve pozitif saysdr. likinin iddetini belirlemek iin kullanlan lte gre 0,716 ya ve doyum arasnda olumlu ynde kuvvetli bir iliki olduunu gsterir. Elde edilen sonu hipotezi desteklemektedir.
192
Yorum Cmlesi: Ya ve iten alnan doyum arasnda olumlu ynde ve kuvvetli bir iliki bulunmaktadr. Buna gre kiilerin yalanmalar, yaptklar iten aldklar doyumun artmasna neden olmaktadr.
NTEL VER ZMLEME VE YORUMLAMA SREC

Nitel veri zmlemesi, olgular hakknda dnme, onlar fark etme ve veri toplama aamalarndan oluan bir sre olarak dnlebilir. Bu sre dngsel, tekrarl, ilerlemeci ve btnseldir. Aratrmac, verilerini incelerken ve olgular hakknda dnrken baz noktalar fark edebilir ve bununla ilgili yeni veriler toplama yoluna bavurabilir. Aratrmacnn her eylemi, elde ettii verilerin ve sahip olduu dncelerin bir sonucudur, yani srecin btnn ierir. Bu nedenle nitel veri zmlemesi karmak bir sre olarak nitelendirilir (Siedel, 1998). Niteliksel verinin zmlenmesinde kuramsal yaklamla veri zmlemesi arasnda ok yakn bir ba vardr. Sz konusu ba, verinin zmlenmesi srasnda odaklanlacak zmleme birimlerini belirler. Bu nedenle niteliksel verinin zmlenme ve yorumlanmasnda temel olarak alnan kuramsal yaklamn eitlilii kadar veri zmleme ve yorumlamada farkllktan sz edilebilir. Ancak tm niteliksel verilerin zmlemesinde ortak olan aama sz konusudur. Bu aamalar; betimsel zmleme, sistematik zmleme ve yorumlamadr. Veri zmlemesinin bu aamas baz aratrmaclar tarafndan birbirinden ayr zmlemeler olarak deerlendirilmekle birlikte, birbirinden tamamen ayr ve bamsz olmadklar da kabul edilir (Wolcott, 1994). Sistematik zmleme betimlemeyi, yorumlama ise hem betimlemeyi hem de sistematik zmlemeyi ieren srelerdir. imdi zmlemenin aamalarn inceleyelim.
Nitel aratrmalarda veri zmlemesi betimsel zmleme, sistematik zmleme ve yorumlama olmak zere aamada gerekletirilir.
Betimsel zmleme
Betimleme; bir kiinin, nesnenin veya olayn zelliklerini kelimelere aktarmak olarak tanmlanabilir. Betimsel zmlemede aratrmaclar arlkl olarak katlmclarn kendi ifadelerinden dorudan alntlar yapar, bu ifadeleri mmkn olduunca deitirmeden, aynen kullanarak okuyuculara sunar. Aratrmac durumu olduu gibi ortaya koyup tanmlamay amalar; bu nedenle grmelerden uzun alntlar yapt gibi aratrmada kaydedilen gzlem notlarn da uzun ve ayrntl bir ekilde okuyucuya aktarr. Nitel veri zmlemesinde ilk aama, allan olgunun tam ve kapsaml bir betimlemesini yapmaktr. Bu betimleme, sadece kelime anlamyla betimleme yapmaktan fazlasn ierir. Aratrmac gerekte meydana gelen bir eylemi ifade etmekle kalmaz, bu eylemin iinde gerekletii balam hakknda, eylemde bulunann niyeti hakknda, bu eylemi rgtleyen anlamlar hakknda ve eylemden sonra neler olduu hakknda ayrntl bilgi verir. Bu ekilde yaplan betimleme tr youn betimleme (thick description) olarak adlandrlr (Denzin, 1978:33ten aktaran Dey, 2003:32). Nitel aratrmalarda yaplan betimlemelerde ama, veri toplanan katlmclarn bak alarn yanstan, gndelik yaamdaki sradan grnen ayrntlar aktaran bir metin oluturmaktr. ncelenen olgunun gerekletii balamda, yani katlmcnn gndelik yaamnda gerekleen kk ayrntlar, aratrmacnn gerekte neler olduunu, bunun katlmcya ne ifade ettiini ve meydana gelen olayn arkasndaki sosyal geri plann ne gibi geler ierdiini anlamasna yardmc olur (Bryman, 1998:63). Bu ayrntlar, aratrmacnn bulgularn kendi balam iinde yorumlamasna olanak salamaldr. Bu ok nemli bir noktadr nk nitel aratrmalarda
Youn betimleme, eylemin balamn, aktrn niyetini ve eylemin iinde gerekletii srecin ayrntl ve zengin bir ekilde betimlenmesidir.
193
aratrmaclar gereklik ve kesinlik gibi kavramlar soyut olarak dnmezler, onlara gre her veri ancak kendi balam ierisinde gerek veya kesin olabilir (Bryman, 1988:62). Niteliksel aratrmalarda betimlemenin iermesi gereken ge; balamlar, niyetler ve srelerdir.
Balamlar
Balamlar, eylemlerin daha geni toplumsal ve tarihsel nemini kavramamz ve eylemi bir yerlere oturtmamz salayan aralardr. Anlamn doru bir ekilde anlalabilmesi ve ortaya konabilmesi iin ncelikle balamn anlalmas gerekir. Balam belirtmek iin eylemin gerekletii toplumsal ortamn, eylemle ilgili olan gruplarn, rgt ya da kurumlarn, kltrn, toplumun, eylemin gerekletii zamann, mekHann, eylemde bulunan kiinin iinde bulunduu toplumsal alarn detayl bir ekilde betimlenmesi gerekir (Dey, 2003:33). rnek: Diyelim ki evlilik amacyla e bulma davran ile ilgili bir aratrma yapyoruz. Bu davran farkl balamlarda farkl ekillerde gzlemlenebilir. rnein New Yorkta ve Tibette yaayan insanlarn ya da ayn lkede krsal ve kentsel alanlarda yaayanlarn veya farkl ya gruplarndaki insanlarn davranlar farkl olabilir. Trkiyede e bulma davranlarna verilebilecek birka rnek olarak grcler araclyla e bulma, grerek-anlaarak e bulma ya da e bulma amal televizyon programlar araclyla e bulma saylabilir. Bir balamdaki bir davran, dier bir balamda ayn eyi ifade etmeyebilir. Dolaysyla bu konuda nitel bir alma yaplyorsa davranlarn balam hakknda detayl bilgi sunulmaldr. rnek: Einiz size ay? eklinde bir soru sorduunda, ay demlemeyi teklif ediyor, ay demleyip demlemediinizi soruyor ya da ay demlediini, bir bardak isteyip istemediinizi soruyor olabilir. Bununla birlikte, kendisine ne demek istediini sormayz, ne demek istediini, balama bal olarak anlarz. Saatin ka olduuna, elinde aydanlk ya da dolu bir ay barda olup olmadna, mutfakta m salonda m olduuna bakarak anlar ve cevap veririz. nk sorusunun anlam, balama baldr. letiimin anlam, iletiimin gerekletii balam hakknda bildiklerimize baldr, bu nedenle balam yanl biliyorsak ya da balam hakknda yeterli bilgimiz yoksa eylemin anlamn yanl deerlendirebiliriz. Bir konumada kullanlan ses tonu, kiilerin glmseyip glmsemedikleri, beden dillerini nasl kullandklar, hatta konuurken yaptklar vurgular bile sylediklerinin anlamn deitirebilir. Bu nedenle nitel aratrmalarda veri zmlemesi srasnda balam hakknda ayrntl bilgi verilmesi nemlidir.
Niyetler
Nitel aratrmalar, dnyay aratrma konusuyla ilgili olan kiilerin gznden betimlemeye byk nem verirler. Bu nedenle aktrlerin eitli durumlar nasl ifade ettiklerini gzlemlemek ve kendilerini bu eylemde bulunmaya neyin motive ettikleri konusunda aklamalar yapmalarn salamak nemlidir (Dey, 2003:37). E bulma davran rnei zerinden gidecek olursak, bir davran kltrel nemi balamnda, bireye kazandraca ekonomik avantajlar balamnda ya da toplumsal normlar balamnda deerlendirebiliriz. Bu davrana ynelik yorumumuz onu
194
hangi balamda ele aldmza gre deiebilir ama bu davrann anlamn belirleyen bir dier nemli nokta da aktrn, yani eylemde bulunan kiinin niyetidir. Dolaysyla balam ne olursa olsun eylemde bulunan kiinin eylemi nasl algladn, niyetinin ne olduunu, motivasyonunun ne olduunu dndn de dikkate almamz gerekir. Bununla birlikte aratrmaclarn, bireylerin bu konudaki ifadelerini deerlendirir ve yorumlarken balam ve davran ekillendiren koullar da dikkate almas gerekir. Bir bireyin eylemindeki kiisel niyeti, baz toplumsal gler nedeniyle ilk bakta grlmeyebilir. Birey kendisini bu davrana motive eden eyin ne olduunu akladnda aratrmacnn, bireyin eyleminde etkili olabilecek bu toplumsal glerin de farknda olmas gerekir. rnein katlmc bir gce ya da iktidara itaat etmek iin, herhangi bir eyden korktuu ya da utand iin, ounlua uymaya zorlandn hissettii iin, bakalarn korumak iin ya da nazik olmak gerektiini dnd iin bu eylemde bulunmu olabilir ama kiisel niyetini daha bireysel bir dzeyde aklayacaktr. Nitel aratrmalarda aratrmaclar bir eylemin anlamna ulamak iin sadece katlmcnn niyetine ilikin yapt kiisel aklamalara dayanamazlar, bununla birlikte onlarn eylemlerinden net bir ekilde niyetlerini de anlayamazlar (Dey, 2003:38). Anlam ve anlamn iletilme tarz her zaman zerinde konuulmaya ve tartlmaya aktr. Bu nedenle betimleme yaplrken motivasyonlarn ve niyetlerin mmkn olduunca detayl bir ekilde aktarlmas gerekir.
Sreler
Nitel aratrmaclar bireylerin iinde bulunduklar toplumsal durumu srdrmek ya da deitirmek iin girdikleri etkileim biimlerini gstermeye alrlar (Dey, 2003:38). Derinlemesine grme ya da katlmc gzlem gibi yollar, aratrmaclarn eylemler ve bu eylemlerin sonular arasndaki ilikiyi gstermelerine uygun detayl veriler salarlar. Nitel aratrmalarda veri toplama srecinin kendisi de bir etkileim srecidir. Aratrmac ou zaman veri toplama ve veri zmlemesi srelerini birlikte yrtr ve toplumsal eylemin anlaml bir yorumuna ulamaya alr. Nitel aratrmalarda veri zmlemesi dngseldir, yani aratrmac elde ettii verileri inceleyip baka veriler toplamaya karar verebilir. Aratrmacnn kendi yorumlar ve eylemleri de zmlemenin bir paras haline gelir, bu nedenle nitel aratrmalarda aratrmacnn kendisi de aratrmada bir katlmc haline gelir. Sre, zaman iinde meydana gelen hareket ve deiimi ifade eder (Dey, 2003:39). Srelerin betimlenmesi; deiimin, evresel koullarn, eylemlerin ve deiime neden olan mekanizmalarn ifade edilmesi anlamna gelir. Niteliksel aratrmalarda duraan, sabit bir betimleme yerine sreleri, yani incelenen olgularn zaman iindeki deiimini aktarabilen dinamik bir betimleme yaplmas gerekir (Dey, 2003:39). Srelere odaklanan bir aratrmac, dikkatini balamdan ve niyetten ok eylem ve eylemin sonucu arasndaki ilikiye verir. Sreler incelenirken eyleme neden olan bireysel veya toplumsal koullar kadar maddi koullar da dikkate alnr. rnein Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin zlerek Bamsz Devletler Topluluu olmasnda ideolojilerin veya etnik ayrlklarn olduu kadar nkleer silahlarn okluu ve gda ktl da etkili olmutur (Dey, 2003:40).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
6. nite - Sosyolojik Aratrmalarda Veri zmlemesi ve Bulgularn Yorumlamas S O R U
DNELM S O R U
195
DK AT Anlamlar balama baldr, farkl gzlemciler tarafndan farkl ekillerdeK ifade edilebilirler. Niteliksel aratrmalarda katlmclara bir eylemin ne anlam ifade ettiini, kendilerini bu eylemde bulunmaya neyin motive ettiini sorabiliriz. Bununla birlikte doru anlama SIRA SZDE ulalabilmesi iin sadece katlmclarn ifadelerinin deil, eylemin gerekletii balamn ve srecin de incelenmesi gerekir.
DKKAT
SIRA SZDE
Sistematik zmleme
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Sistematik zmleme, verilerin incelenmesi, snflandrlmas, aralarndaki benzerK T A P lik ve farkllklarn ortaya konmas ve bylece verileri okuyuculara anlaml klacak belirli temalarn ve desenlerin ortaya konmas srecidir. Sistematik zmlemeyi daha kolay anlamak iin bu srecin iki aamasn, snflandrma ve ilikilendirme TELEVZYON (balant kurma) aamalarn ksaca inceleyelim.
K T A P
TELEVZYON
Snflandrma
Yorumlamak, eylemi sadece aktrn gznden anlatmak deil,E R N E T okuyuculara da NT anlaml gelecek ekilde ifade etmektir. Bu nedenle aratrmacnn verilerden anlaml bir yoruma ulaabilmesi iin verilerin anlalabilir bir ekilde tercme edilebilecei kavramsal bir ereve gelitirilmesi gerekir. Snflandrma sreci, verilerin zmlenebilecek kategoriler haline getirilmesidir. Bu sre bir yap-boz yapmaya benzetilebilir. Yap-bozu bozmann, yani paralarna ayrmann tek amac, paralar birletirecek yeni bir yol bulmaktr. Bu paralar bir araya getirmek iin de her parann dier parayla ilikisi incelenir. Tamamlanm bir yap-boz ise bir btn olarak aratrmann sonucunu ifade etmektedir. Bu nedenle niteliksel veri zmlemesinde aratrmac, bir btn hlinde elinde bulunan verileri kavramsal olarak anlaml olan paralara blecek, daha sonra bu paralar birbirileriyle olan ilikilerini gsterecek ekilde yeniden ilikilendirecek ve birletirecektir. Bylece inceledii olguyu bir btn olarak ortaya koyarken bu olguyu meydana getiren toplumsal gereklikleri ve bunlarn birbirleriyle olan ilikilerini de gstermi olacaktr. Veriler snflandrlmazlarsa, aratrmac neyi zmlediinin farknda olmayacaktr. Bununla birlikte verilerin snflandrlmas zmlemeden nceki bir aama deildir, zmleme srecinin bir parasdr. Dier bir deyile snflandrma, yorumlarmzn ve aklamalarmzn zerinde temellenecei kavramsal zemini oluturur. Yap-boz rneine dnecek olursak bir yap-bozdaki paralar nce keler, mavi paralar, yeil paralar gibi kategorilere ayrrz; bu kategoriler benzer zelliklere sahip olan paralar bir araya getirmemize yardm eden aralardr. Sonuta btn mavi paralar birletiinde gkyzn, btn yeil paralar birletiinde orman oluturacaktr. Bylece paralar ifade etmek iin kullandmz kategoriler (mavi, yeil vb.) remin btnn ifade ederken kullanabileceimiz yeni kategorilere (gkyz, orman) ulamamz salayacaktr (Dey, 2003:41). Diyelim ki gle ilgili bir alma yapyoruz ve elimizde 50 derinlemesine grmenin dkm var. Bu grmeleri cinsiyet ve ya gibi baz deikenlere gre snflandrmak kolaydr ama g nedenlerini ya da g sonras karlalan sorunlar snflandrmak daha zor olacaktr nk grmelerde ayrntl cevaplar olsa da belirtilmi olan nedenler bizim yapacamz snflandrmada kullanacamz kavramlarla ifade edilmemi olabilir. Aratrmac, btn grmeleri dikkatle okuduktan sonra hibir grmenin darda kalmamasn salayacak ekilde kavramlar oluturmaldr. Kategoriler oluturulduktan sonra bunlar birbirleri ile birletirilebiNTERNET
Snflandrma, verileri paralara blme ve yeniden bir araya getirme srecidir ve zmleme iin kavramsal bir temel salar.
196
SIRA SZDE
DNELM S O R U
lir ya da alt kategorilere ayrlabilirler. rnein aratrmac, grmelerde belirtilen g nedenlerini nce ekonomik, kltrel, demografik gibi kategorilere blebilir, daha sonra demografik nedenleri evlenme, boanma, lm gibi alt kategorilere blebilir. Bu kategoriler aratrmacnn yapaca yorum ve aklamalara temel oluturaca iin kategoriler arasndaki snrlar iyi belirlenmeli ve aratrmann amacna uygun olmaldr. rnein bir katlmc boanma nedeniyle g etmi olabilir. Bu durumda katlmc boand iin masraflar artm, daha yksek gelirli bir i bulabileceini dnd bir yere g etmi olabilecei gibi, boanm kadnlarn babalarnn evinde yaamas gerektii normunu ieren bir kltrden geldii iin babasnn evine geri dnmek iin de boanm olabilir. SIRA SZDE Nitel aratrma yrten aratrmaclar, ellerindeki verileri aratrmann banda belirlenen kavramlarla aklamak ve emalara oturtmak yerine kavramlar veri zmlemesiD srasnda rafine eder ve kavramn kapsayabilecei eitli biimlere uyNELM maya alr (Bryman, 1988:68). Snflandrma ntr, yansz bir sre olamaz nk her zaman bir amaca yneliktir (Dey, 2003:46). Aratrmacnn bir eylemi nasl sS O R U nflandracan, aratrmann amac dorultusunda belirlemesi gerekir. Snflandrma sreci, veri ayklama srecini de ierir. Alan almasndan elde edilen ve DKKAT yazya geirilmi alma sonularnn ve alan almas srasnda tutulan gzlem notlarnn aratrma sorusuna, aratrmacnn kuramsal yaklamna, veri toplamak iin kullanSIRA SZDE lan sorulara ve rnekleme gre snflandrlp yeniden dzenlenmesi, ilgili olmayan verinin elenmesini salar. Veri ayklama srecinde aratrma sorusunun kapsam ayklama kstasna gre daraltlarak, dorudan konuyla ilgili veriler dikkate alnr (Marvasti, 2003). AMALARIMIZ rnein, aile ii iddete maruz kalan kadnlar elerine nasl tepki verirler? Byle bir ayklama kstas iddetin trleri nedeniyle yzlerce sayfalk, aralarnda ok farkl tepkilerin K T A P bulunduu veri yn ile kar karya kalmamza neden olur. Eer iddeti fiziksel iddetle snrlandrrsak o zaman ei tarafndan iddetin dier trlerine maruz kalan kadnlardan elde edilen veriler ayklanm olur. Veri ayklama hibir zaman kstas d kalan veriT E L kullanlmayaca anlamna gelmez. Farkl bir alma iin dier verilerin de lerin bir daha E V Z Y O N dhil edilerek yeni bir ayklama sreciyle yeni bir almada kullanlmas salanr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
likilendirme
Nitel aratrmalarda betimleme ve snflandrma sreleri son derece nemli olmakla birlikte ama deil aratrlar. Bu iki srecin amac, zmlemenin kendisidir. Bu zmleme, verilerin paralara ayrldktan sonra bir araya getirilmesini ierir. Bir binann tulalardan olumas gibi nitel zmlemeler de kavramlardan oluur. Tulalarn bir araya getirilmesi ile bina meydana geldii gibi bu kavramlar arasndaki ilikilerin aklanmas da zmlemeyi meydana getirir. Snflandrma yapldnda aratrmac, kavramlar arasndaki bamsz ilikileri anlamak iin bir zemine sahip olur nk eitli alardan birbirlerine benzer verileri bir araya getirmitir. likilendirme srecinde ise bu paralarn birbirlerine ne derece benzedii ya da hangi nedenle snflandrld deil, birbirleriyle nasl bir etkileim iinde olduklar nemlidir (Dey, 2003:48). Veriler snflandrldktan sonra veri paralar arasndaki dzenlilikleri ve farkllklar inceleyebilir ve eitli desenleri ortaya koyabiliriz. rnein ekonomik nedenlerle ve kltrel nedenlerle g etmi olan baz katlmclarn g ettikten sonra benzer sorunlarla karlatklarn, buna karlk demografik nedenlerle g edenlerin karlatklar sorunlarn daha farkl olduunu grebiliriz. Bu ekilde, verilerimizde baz desenler olduunu ortaya koymu oluruz. Buna dayanarak g et-
NTERNET
197
me nedeni ile gten sonra karlalan sorunlar arasnda bir iliki kurmu oluruz ve elimizdeki verileri karlatrp inceleyerek bu desene, bu ilikiye uyup uymadklarn inceleriz. Bu aamada verilerin kategorileri arasndaki ilikileri gstermek iin grafiklerden, tablolardan ve ekillerden yararlanlr. Aratrmac, verilerde baz zelliklerle ne sklkla karlaldn inceleyerek bu ilikileri apraz tablolarla gsterebilir. rnein rneklemdeki kadnlarn daha ok kltrel nedenlerle, erkeklerin ise ekonomik nedenlerle g ettiini fark ettiysek, kadnlarla erkeklerin g nedenlerini gsteren bir apraz tabloda, g nedeni ile cinsiyet arasndaki ilikiyi gsterebiliriz. Bu tip bir zmlemeyle verilerimizi sorgulam ve kategorilerimiz, yani snflandrma srecinde oluturduumuz snflar arasndaki ilikileri gstermi oluruz (Dey, 2003:49). Dier bir deyile, betimsel zmlemeden farkl olarak sistematik zmleme aamasnda veriler grselletirilir, bylece ortaya kan kavramlarn ve temalarn birbirileri ile ilikileri belirginletirilmeye allr (Miles ve Huberman, 1994:11). Nitel bir aratrmada elde edilen verilerin sunulmasnda en nemli sorun, verilerin ok uzun metinler oluturabilmesidir. Binlerce sayfalk grme ve gzlem notu dkmleri okuyucuya sunulabilir, ancak okuyucunun bu veriler arasndaki ilikileri grmesinin daha kolay bir yolu, bu verilerin sunduu kavramlar ve verilerdeki temalar arasndaki ilikileri gsterecek matrisler, grafikler, tablolar ya da ekiller kullanmaktr. Bu gibi grsel aralar, organize edilmi bilgiyi, ilk bakta grlebilecek kompakt bir ekilde bir araya getirir. Bu srecin kendisi de zmlemenin bir parasdr nk bir tablo oluturmak, tabloda hangi hcreye hangi kavramn, hangi verinin hangi biimde konacana karar vermek analitik etkinliklerdir (Miles ve Huberman, 1994:11).
Yorumlama
Betimleme, nitel aratrmalarda temel olsa da veriler betimlemenin tesindeki zmleme yollaryla anlalmaya allr. Betimlenen veriler snflandrlarak kk paralara ayrlr, bu paralar arasnda nasl bir karlkl iliki olduu incelenir, bylece veriler hakknda yeni bir kavramsallatrma yaplabilir. Nitel veri zmlemesi betimleme, snflandrma ve veri paralarn aralarndaki ilikiler zerinden birletirme srecini ierir (Dey, 2003: 31). Ancak btn bu aamalar, yorumlamann mmkn olmasn salama amacna yneliktir. Yorumlama, nitel veri zmlemesinin son aamasdr ve betimsel ve sistematik zmleme ile organize edilmi olan verilerin aratrmac tarafndan yorumlanmasn ierir. Dier bir deyile betimsel zmleme aamasnda snflandrlm ve birbirinden ayrlm olan veriler, yorumlama aamasnda yeniden bir araya getirilir. Yorumlama srecinde bu veri paralar arasndaki ilikiler, verilerin temalar ve desenleri, aratrmacnn kendi yorumlarn da ierecek ekilde ortaya konur. Bylece veriler yorumlanrken verilerdeki desenler, ortak eilimler ortaya konarak ilk anda grlmeyen, ayrntlarda gizli olan anlam ortaya konmu olur (Kmbetolu, 2005:154). Nitel aratrmalarda aratrmaclar veri toplama srecinin bir paras olduklar iin, incelenen konuyla ilgili dnceleri ve yorumlar nemlidir. Aratrmacnn kendisi olguyu yakndan gzlemlemi, belki bir ksmn kendisi de deneyimlemitir. Bu nedenle aratrmac olgunun anlam hakknda deerli yorumlar yapabilecek durumdadr. Yorumlama aamas, aratrmacnn kendi yorumlarn ilettii, daha etkin bir rol stlendii, katlmc ve znel ynn n plana kard aamadr (Yldrm ve imek, 2008:222-238). Daha nceki aamalarda verilerini sunan, katego-
198
SIRA SZDE
DNELM S O R U
rileri ayran ve bu kategoriler arasndaki ilikileri ortaya koyan aratrmac, yorumSIRA SZDE lama aamasnda imdiye dek ortaya koyduu bu veri ve ilikilerin ne anlama geldiini yorumlar. Dier bir deyile bu aamada aratrmac, elde ettii verilerden kard sonular L M sunar, bu sonular nasl grdn ifade eder ve aratrma probDNE leminde sormu olduu soruya bir yant vermeye alr. Bununla birlikte, bu aamada aratrmann yapaca yorumlar, sunulan verilerle uyumlu olmal ve bu veriS R U ler tarafndan Odesteklenmelidir. Nitel aratrmalarda elde edilen verilerin onaylanmas, dier bir deyile verilerin zaman DKKAT zaman katlmcnn kendisi zaman zaman nc kaynaklar tarafndan teyit edilmesi, aratrmann gvenirlii ve geerlii asndan nemli bir noktadr. Bu konuyla ilgili bilgiSIRA SZDE ler de yorumlama srecinin bir parasdr, yorumlama srecinde ortaya konmu olan kavram, tema ve ilikiler yorumlanp karlatrld gibi onaylanr da (Yldrm ve imek, 2008:223).AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekil 6.1
K Niteliksel veri T A P
TELEVZYON
zmlemesindeki aamalarn karlatrlmas
K T A P Aratrmada elde edilen verilerin kendileri n plandadr.
Betimsel zmleme
Bu nedenle sklkla katlmclarn kendi ifadelerinde dorudan alnt yaplr. Gzlemlenen ortamda neler olup bittiini ortaya koymaya alr. Ne sorusuna yant verir.
TELEVZYON
Kaynak: Yldrm ve imek (2008), sf.220-222ye ve Dey N E T N T E R(2003) sf. 40-49a dayanlarak oluturulmutur.
Verilerin kategorileri ve bulunan temalar n plandadr. Veriler snflandrlarak paralara ayrlr. N T Verilerin iinde dorudan grlmeyen temalar ortaya konur. ERNET Sistematik Verilerin kategorileri ve temalar arasndaki ilikiler ortaya konur. zmleme Neden ve Nasl sorularna yant verir.
Yorumlama
Anlam n plandadr. Aratrmacnn, elde edilen verileri, temalar ve bunlar arasndaki ilikileri kendi balamlar iinde yorumlamasn ierir. Gzlemlenenler ne anlama geliyor sorusuna yant verir.
Nitel Verilerde Kodlama

Veri zmlemesi, nicel ve nitel aratrmalarda farkllk gsterir. Bununla birlikte nicel ve nitel aratrmalarda verilerin zmlemeden nce hazrlanmas, ksmen birbirine benzer srelerle gerekletirilir. Her iki yntemde de zmleme yaplabilmesi iin verilerin kodlanmas sz konusudur ancak nicel aratrmalarda verilere saysal kodlar atanrken nitel aratrmalarda kodlar kavramlardan ya da temalardan oluur. Sistematik zmlemede gerekletirilen snflandrma srecinin, verilerin zmlenebilecek kategoriler haline getirilmesi olduunu belirtmitik. Nicel aratrmalarda kategoriler aratrmann banda oluturulurken nitel aratrmalarda veriler toplandktan sonra oluturulur. Nitel verilerin incelenerek analitik kategoriler oluturulmas srecine kodlama ad verilir. Dier bir deyile kodlama, snflandrmay mmkn klan bir eylemdir.
199
Nitel aratrmalarda aratrmac, verilerini inceleyerek anlaml blmlere ayrr ve her blme, ifade ettii anlama bal olarak bir isim, dier bir deyile bir kod verir. Kodlanacak olan veri blmleri szck olabildii gibi cmleler ya da paragraflar da olabilir (Yldrm ve imek, 2008:228). Her kod, bir veri grubunu snflandrmak iin uygulanan, birbirine benzer olan, benzer anlamlar tayan rnekleri bir araya toplayan bir semboldr. Kodlama yaplmad takdirde aratrmac uzun metinler iinde kaybolacaktr. Kodlama, metin iinde belirli veri blmlerini bulmay kolaylatrr. Kodlamann gerekletirilebilmesi iin aratrmacnn verileri birka defa dikkatle okumas, verileri anlaml paralara ayrmas ve ortaya koyduu kodlar zerinde tekrar tekrar almas gerekir (Kmbetolu, 2005:155; Yldrm ve imek SIRA SZDE 2008:229). Aratrmac, verileri bu ekilde hazrladktan sonra kodlamaya balar. Nitel aratrmalarda kodlama bilgisayar programlar ile yaplabilecei gibi aratrmac, kodlamay kendisi de yapabilir. WordPerfect gibi baz bilgisayar programDNELM lar nitel verileri kodlamay kolaylatrmaktadr. Aratrmac, kodlamay kendisi yapacaksa genellikle sayfalarn sa ya da sol tarafndaki boluklara iaretler koyarak S O R U metindeki belirli blmleri kodlar. Nicel veriler saylarla ifade edilirken nitel veriler anlamla, temalarla D K K A T ve kavramlarla ifade edilirler. Bu anlam, aratrmacnn rnekleminde yer alanlarn olgu ve olaylara ykledikleri anlamdr. Bu anlam katlmclar, eylemleri ve ifadeleri ile aratrmacya iletiler, araSIRA SZDE trmac da bunlar metinlere ve grntlere aktarr. Nitel aratrmalarda da saylar kullanlr, bununla birlikte nicel aratrmalarda olduu gibi her sorunun cevap kategorilerine AMALARIMIZ bir rakam atanmaz. Rakamlar, anlaml kavramsallatrmalara dayanr (Dey,2003:30). Veriler snflandrldktan sonra belirli veri blmlerine birer isim, kavram ya da etiket atanmas srecine kodlama ad verilir. Kodlama srecinde aratrmacnn belirli veri gruplarK T A P na atad kodlar, veri zmlemesinin ileriki aamalarnda deitirilebilir, baz kodlar iptal edilebilir ya da yeni kodlar eklenebilir. Kodlamann ne derece ayrntl olaca, ka kod kullanlaca ya da kodlamann cmle dzeyinde mi, paragraf dzeyinde mi yoksa fark bir dzeyde mi yaplaca aratrmann amacna gre deiir. Kodlama bazen bir kelime, bazen NTE NET de bir cmle dzeyinde olabilir, kodlama biriminin ne olaca,R aratrmacnn yapmak istedii zmlemenin yapsna gre deiiklik gsterebilir (Yldrm ve imek, 2008:233). Aratrmac, kodlama yapmak iin verileri incelerken aratrma probleminde sorduu soruya cevap verecek zellikler arar. Aratrmacnn verileri okurken onlar nasl snflandrp kodlayaca konusunda kendisine yol gsteren, aratrma probleminin kendisidir. Aratrma problemine dayanarak aratrmac, kodlanmas gereken paralar bulur, adlandrr veya etiketlendirir. Burada en nemli nokta, aratrmacnn inceledii veri blmnde ne grddr. Farkl aratrma problemleri olan iki aratrmada aratrmaclara ayn veriyi sunarsak bu verileri farkl kodlayacaklardr nk aratrma problemleri farkl olduu iin aradklar ey birbirinden farkldr. Aratrmac, bulgularn yorumlarken bu sonulara nasl vardn da aklayaca iin kodlama yaparken verilere bal kalmas, verileri maniple etmemesi nemlidir. rnein; kadnlarla ocuklar arasndaki etkileimi inceleyen bir aratrmada bir aratrmac gzlem notlarn kodluyor olsun. Gzlemledii durum, bir kadnn ocuuna barmas
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Nitel aratrmalarda kodlama srecinde ortaya kan kodlarn,veri zmlemesinin ileriki aamalarnda deitirilmesi mmkndr.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
200
DKKAT
DKKAT Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA ar ise bu durumu SZDE soyutlamadan, veriye uygun ekilde, rnein barma olarak kodlamal, szl iddet gibi kodlar kullanmamaldr. Aratrmac yorumlama aamasnda bu veriyi bu ekilde yorumlayabilir ama kodlar gzlenen duruAMALARIMIZ mu ifade eden daha somut ifadeler olmaldr (Foss ve Waters, 2003:189).
K T A P
Nitel aratrmalarda P K T A kodlama sreci ile daha ayrntl bilgi ve rnekler iin Ali Yldrm ve Hasan imekin Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri adl kitabndan (Ankara: Sekin Yaynlar, 2008) yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
Grme dkmlerinin nitel veri hline gelmesi, yani zmlenebilecek bir hale gelmeleri, aratrmacnn aratrma problemine ve aratrmann amalarna bal olarak bu metinlerdeki belirli davran, olgu, anlam, iliki, eylem, durum, anlam, NTERNET iliki, koul, ortam ve mdahalelerin kodlanmas ile gerekletirilir (Kmbetolu, 2005:157). Aada iki kodlama rneine yer verilmitir.
rnek-6.9: Annelerle ocuklar arasndaki etkileimle ilgili bir almada gzlem notlarnn kodlanmasna rnek Anne eve geldiinde ocuklar salondaki masada ders alyorlard. Anne ynlendirme elindeki torbalar mutfaa braktktan sonra salona geldi ve ocuklara bilgilendirme ben zerimi deitirirken siz de kitaplarnz kaldrn, masay hazrlayacam dedi. Anne zerini deitirmeye gittiinde byk ocuk masadaki kitap ve defterleri toplamaya balad. Kk ocuk ise ablasna bararak masay toplama, devim daha bitmedi dedi. Ablas da kardeine bararak annem topla dedi, bana kzacak dedi. Kk ocuk bararak devimi bitirmezsem de retmen kzacak dedi. Grlt nedeniyle anne salona geldi ve kzarak neden baryorsunuz, neden hl masa toplanmam, toplayn abuk dedi. Kk ocuk alamakl bir sesle ama ablam benim kitaplarm defterlerimi zorla alyor, daha devim bitmedi dedi. Anne kk ocua devini sehpada yap dedi. Kk ocuk sehpada yapamam, sehpa ok kk dedi ve alamaya balad. Bu srada byk ocuk kendi defter ve kitaplarn alarak salondan kt. Anne kk ocuun yanna geldi, san okad, yanan pt ve sakin bir sesle tamam, sen devini bitirene kadar beklerim ama abuk ol, masay kurmam lazm dedi. endie
kzgnlk ynlendirme itiraz ynlendirme
telafi ynlendirme bilgilendirme
201
rnek-6.10: yaam ile ilgili bir aratrmada, grme dkmleri zerinde iyerinde yaanan sorunlar saptamaya ynelik bir kodlama Grme dkmlerinde kodlama rnei Kod Katlmc 1 Arkada demek istemiyorum. Bir ey oluyor mesela, tuvalete gidiyorsun geliyorsun, ka dakika olacak. Ama bir sorun olunca ef gelince diyor ki: te Ahmet tuvalete gitti arkadalarnn o srada olmutur, ben bilmiyorum diyor. Yani o zaman olmu olmas gerekmez, ama kendini hakl karmak iin tutumu sana ykleniyor. Ya da mesela efe yalakalk yapmak iin senin dedikodunu yapyor falan, yle eyler Katlmc 2 Mesela benim tezghn tam arkasnda klima var. Her yer ayn derece olsun diye o klima srekli alyor, herkes iin iyi ama benim belim tutuluyor, srtm tutuluyor srekli. Fiziksel koullar Hiyerari Syledim ka kere mdrle ama yerini deitirmiyorlar, seni kaale almyorlar Katlmc 3 Srekli ayakta durmak. Oturarak da yapabilirim bu ii ama ayakta yapyoruz. br trl daha rahat olurdu Katlmc 4 Bizim isteklerimizi dikkate almyorlar. Mesela bir ey sylyorsun, bir neri yapyorsun, dinliyor ama bir ey kmyor arkasndan. Ama ef sylese onun dediini bir ekilde yaparlar mesela, olabilecek bir eyse. Katlmc 5 Selam vermiyor mesela. Mesela ef veriyor ama mdr getii zaman gzgze geliyorsun, adam bir merhaba demiyor, bir selam vermiyor Fiziksel koullar
Hiyerari
letiim kopukluu Hiyerari

SIRA SZDE SIRA SZDE
Katlmc 6 Kimse seni umursamyor ki. Mesela ocuk hastayken vardiya deitirmek istedim, yerine birini bul deitirelim N E L M D arkadalarnn dediler, kimseyi bulamadm. Kimsenin umurunda tutumu deil, halbuki yarn senin de bana gelir, kimse demiyor yarn benim de bama gelir, yardmc olaym demiyor S O R U
DNELM S O R U
Farkl niteliksel aratrmalar farkl veri zmlemesi srelerini ierebilir. Niteliksel DKKAT aratrmalar ierik zmlemesi, yk zmlemesi, konuma zmlemesi ve sylem zmlemesi yoluyla zmlenebilirler. erik zmlemesi metin iindeki zmleme biSIRA SZDE rimlerinin sistematik olarak saylmas ve snflandrlmasndan oluur. yk zmlemesi, hangi yklerin nasl anlatldn anlamaya alr. Konuma zmlemesi, gndelik AMALARIMIZ konumalarda insanlarn sosyal gereklii ve dzeni nasl oluturduunu anlamaya alr. Sylem zmlemesi farkl disiplinler tarafndan farkl biimlerde tanmlanmaya ve uygulanmaya allmakla birlikte en genel anlamyla sosyal gerekliin tanmlaycs ve K T A P yaratcs olarak sylem ve dilin zmlenmesidir (Marvasti, 2003: 107). Nicel ve nitel aratrmalarda verilerin zmlenmesi sreleri ne ekildeSZDE SIRA farkllar?
TELEVZYON
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE TELEVZYON

DNELM
NTERNET
S O R U
NTERNET
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
202
BULGULARIN SUNUMU VE ARATIRMA RAPORUNUN YAZILMASI Rapor Yazm ncesi Dikkate Alnmas Gereken geler
Her aratrma bir soruya yant verir. Her aratrma raporu da elde edilen cevabn belirli kurallar erevesinde okuyucuya sunulmasdr. Aratrma raporu yazmadan nce dikkate alnmas gereken unsurlar unlardr: (Lin, 1976: 357-360). 1. Okuyucu kitlesi: Aratrma raporlar farkl okuyucu kitlelerini hedef alr. Okuyucu kitlesini oluturan temel gruplar, akademisyenler, kurumlarda alan alan uzmanlar, uygulayclar ve hizmet verenler, sosyal politika ya da strateji gelitirenler ve aratrmaya destek veren kurumlardr. Akademisyenlerin bir aratrma raporundan beklentisi bilimsel bilgiye katkda bulunmasdr. Bu nedenle akademisyenlere sunulacak olan raporlarn zgn, bulgulara dayanan ve bilimsel yazm kurallarna kesin biimde uyularak yazlm olmas gerekir. Kurumlarda alan alan uzmanlarnn amac belirli sorunlarn zmleri iin oluturulacak politikalarda bilimsel bilgi ve yntemlerden yararlanmaktr. Bu kiiler alanlarndaki gelimelerden haberdardr. Bu okuyucu kitlesini hedef alan raporlarnda aratrma bulgularnn sorunlarn zmnde nasl kullanlabilecei gsterilmelidir. Uygulayclar ve hizmet verenlerin amac sunduklar hizmetler srasnda kullanabilecekleri bilgiyi edinmektir. Bu nedenle ilerini yaparken kendilerine yol gsterecek ya da istedikleri sonuca ulamalarna yardmc olacak nitelikteki bilgilere ihtiya duyarlar. Sosyal almaclar, retmenler, hemireler vb. meslek gruplar bu tr okuyucu kitlesini oluturur. Sosyal politika ya da strateji gelitirenler, mevcut politikalar ya da uygulamalarn iyiletirmesine ynelik tavsiyeler veya alternatif zmlerle ilgilenirler. Bu nedenle sunulacak aratrma raporlarnda, politikalarla ilgili sorunlarn zmlerine dair tavsiyelere arlk verilmeli ve akademik dil en az dzeyde kullanlmaldr. Aratrmalara destek veren sponsor kurumlar, destek verdikleri aratrma nerisinde yer alan aratrma srecin tam olarak yerine getirilmesi ve bulgularn aratrma nerisindeki amalar desteklemesiyle ilgilenirler. Bu nedenle sponsor kurumlara sunulacak aratrma raporlarnda teknik detaylara arlk verilmelidir. Bu blmde anlatlacak aratrma raporu yazm kurallarnn da hedef okuyucu kitlesi akademisyenlerdir. 2. Aratrmacnn amac: Aratrmaclar farkl nedenlerden dolay rapor yazarlar. Bu nedenlerden birincisi mevcut kuramlarn ve kavramlarn dorulanmas ya da geniletilmesine ynelik bilgilendirmedir. Burada en nemli nokta aratrmann var olan kuram veya kavramalara yeni eklemeler yaplabilmesidir. kinci neden, eski kuramlarn ve kavramlarn reddedilerek yerine alternatiflerin nerilmesidir. nc neden, uygulayclar ya da kamuoyuna ynelik uygulanabilir, pratik bilgiler vermektir. Aratrmacnn rapor yazmndaki amac, raporun yaz dilini ve raporda yer verilecek olan detaylar etkiler. 3. Aratrma raporunun format: Aratrma raporunun format, raporda uygulanacak yazm kurallardr. rnein, sayfa kenarlarnda braklacak boluk, yazm iin hangi yaz karakterinin kullanlaca, karakter bykl, satr aral, ieriin nasl dzenlenecei, kaynaka gsterme kurallar ve kaynaka yazm trleri, aratrma raporunun nerede yaynlanaca ya da sunulaca ile ilgilidir ve aratrma raporunun formatn belirler. Bir kitapta blm yazarken kullanlan format, bilimsel dergi ya da gazetede yaynlanacak yaznn formatndan farkllk gsterir.
203
4. Yazm tarz: Yazm tarz aratrma raporlarnda kullanlacak cmlelerin dilbilgisi yapsyla ilgilidir. Gnmzde aratrmaclarn tercih ettii yazm tarz kiisel olmayan aktif cmlelerdir. rnek olarak A olay ile ilgili olarak B sonucuna ulatm ya da A olay ile ilgili olarak B sonucuna ulalr yerine Veriler A olaynn B sonucuna ulalacan nermektedir tarz yazm verebiliriz. Rapor yazm srasnda net ve kolay anlalabilir cmleleri tercih ediniz. kili anlamlar ieren kelimelerden kannz. 5. Aratrma raporunun ierik dzenlemesi: Bu nitede ele alnan rapor ierii dzenlemesi zgn aratrma raporlar iin geerlidir. zgn aratrma raporlarnn ierii u sray takip eder: Balk, zet, Giri, Yntem, Bulgular, Tartma ve Sonu, Notlar, Kaynaka ve Ekler. erik balklarnn aklamasn takip eden blmde bulabilirsiniz. 6. Etik sorumluluk: Bir aratrmacnn temel etik sorumluluu vardr. Bunlardan birincisi aratrmasna katkda bulunan yantlayclara, ikincisi bilgilerin derlenmesi srasnda almalarndan yararland dier aratrmaclara ve ncs de okuyucu kitlesine kar etik sorumluluktur. Alan aratrmalarndaki en temel ilke Bulduun gibi brak ilkesidir. Bu ilkenin anlam, alan aratrmas srasnda size bilgi salayan kiilerin, aratrma tamamlandktan sonra yasal ya da zel nedenlerden dolay zarar grmemeleridir. Bu nedenle, bilgi toplama srasnda yantlayclara ait isim, telefon numaras, adres gibi kiisel bilgiler hi kimseye verilmez. Aratrmacnn aratrmada elde ettii kiisel bilgileri de ieren ham verileri be yl sreyle koruduktan sonra imha etmesi gerekir. zgn aratrmalarn ham verilerini be yl sreyle saklama nedeni, aratrmaya destek veren kurumun ya da aratrma raporunun baslmak zere gnderildii bilimsel derginin aratrmann dayand ham verileri isteme hakknn bulunmasdr. Byle bir durumda yantlayclarn isim, adres, telefon numaras gibi kiisel bilgilerini kararak ham veri gnderilir. Bu veriler ya meta analiz iin ya da aratrma sonularnn doruluunu kontrol etmek iin kullanlr. Bulduun gibi brak ilkesi hangi adan nemlidir?
SIRA SZDE SIRA SZDE
4 5
Meta analiz nedir? Aratrnz.
DNELM SIRA SZDE
DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
S O U Aratrmacnn etik sorumluluk tad ikinci grup, aratrma Rraporunda yer D alan bilgilerin derlenmesi srasnda almalarndan yararland N E L M dier aratrmalara kardr. Bir baka aratrmacnn zgn dncesini ya da almasn, o kiiye DKKAT S O R U atfta bulunmadan alntlamak bilgi hrszldr. Bir baka aratrmada yer alan yazara ait zgn dnceler ister dorudan kelime kelime alnsn ister yazar o dSIRA SZDE nceyi kendi kelimeleriyle ifade etsin, mutlaka bu dncenin yer ald almaDKKAT ya ve almacya atfta bulunulmaldr. Bu durumun tek istisnas genel bilgilerdir. Konuyla ilgili kaynaklarda yer alan ve atf gsterilmeden verilmi, dorulukAMALARIMIZ lar genel kanca desteklenen bilgiler, genel bilgiler olarak SIRA SZDE kabul edilir (Cuba, 2002: 197). rnein, Dnya yuvarlaktr cmlesi genel bir bilgidir. Bu konuyla ilgili her kitapta ayn bilgi atfta bulunulmadan verilir. Atfta bulunma Pkurallar ve K T A AMALARIMIZ kaynaka gsterme ile ilgili detayl bilgiyi Rapor Yazm: erik Dzenleme ve Verilerin Sunumu blmnde yer alan Kaynaka maddesinde bulabilirsiniz. Aratrmacnn etik sorumluluk tad nc grup, okuyucu kitlesidir. AraTK LE V Z Y O N E T A P trmac, raporunda yer alan tm aratrma srecinin doru olarak okuyucuya su-
SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE
K T A P AMALARIMIZ
T K L E V ZAY O N E T P
TELEVZYON NTERNET
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
NTERNET
204
nulmasndan ve aratrma bulgular zerinde tahrifat yapmamaktan sorumludur. Dier bir deyile, aratrma srecinde yapmadnz bir ilemi ya da ham veriden elde etmediiniz bir sonucu aratrma raporunuza dahil etmeyiniz.
Rapor Yazm: erik Dzenleme ve Verilerin Sunumu

Okuyucu kitlesi akademisyenler olan zgn aratrma raporlarnn ierik dzenlemesi ve veri sunumu genellikle standart bir formata sahiptir. Bir aratrma raporunun ierii u ksmlardan oluur: Balk, zet, Giri, Yntem, Bulgular, Tartma ve Sonu, Notlar (istee bal), Kaynaka, Ekler (istee bal). 1. Balk: yi bir balk az sayda kelimeyle raporun konusunu okuyucuya anlatabilmelidir. Saygn bilimsel dergilerde balk iin konulan kelime says snr 1215 kelime arasnda deimektedir. Aada sunulan rnekler saygn bilimsel dergilerde yaynlanm makale balklarnn nite yazar tarafndan Trkeye tercme edilmesiyle olumutur. rnek 6.11: Makale Balklar Hayvan Haklar ve Feminist Kuram (Donovan, 1990) zrllk Politikalar ve Feminizm: Uyumsuzluk mu? Sentez mi? (Lloyd, 2001) Evii iddet ve stihdam: Niteliksel Bir alma (Swanberg & Logan, 2005) Verilen rneklerden makalelerin konusu ve alma tr hakknda kolaylkla bilgi sahibi olabiliriz. Hayvan Haklar ve Feminist Kuram balndan makale konusunun hayvan haklarnn dayand temel kavramlarn feminist kuramn ataerkillik zmlemesi arasnda olumlu ya da olumsuz bir iliki zerine kuramsal bir tartma okumaya hazrlandmz syleyebiliriz. Benzer biimde zrllk Politikalar ve Feminizm: Uyumsuzluk mu? Sentez mi? makale bal, bir nceki rnekte grld gibi iki farkl kuramn uyumunu hedefleyen almalara ynelik eletirel bak asndan yazlm kuramsal bir tartma olduu konusunda bizi bilgilendirir. Aile i iddet ve stihdam: Niteliksel Bir alma, dier rneklerden farkl olarak bize eleri tarafndan iddet gren kadnlarn alma yaamyla ilgili, zgn alan aratrmasna dayanan bir makale okumaya hazrlandmz belirtir. Niteliksel yntem kullanldnn belirtilmesi, konuyla ilgili olarak Niin ve Nasl sorularnn yantlarn alacamz anlatr. 2. zet: alma zetinin 100-250 kelime arasnda verildii paragraftr. zet iinde yer almas gereken bilgiler almann niceliksel, niteliksel ya da teorik bir tartma olup olmadna gre deiir. Ancak alma tr ne olursa olsun zetin ilk cmlesi mutlaka almann amacn belirtmelidir. rnek 6.12: Niceliksel alma zeti Prostat Kanseri Tehisi Konmu Erkekler Arasnda Tamamlayc/Alternatif Tp Kullanm: Kullanm Yaygnl ve zellikleri Amalar: Ontarioda (Kanada) prostat kanseri tehisi konmu erkeklerden rastgele rneklemle seilenler arasnda tamamlayc/alternatif tp (TAT) kullanmnn yaygnln ve kullanclarn, kullanmayanlardan farklln saptamak. Yntemler: Rastgele rneklemle belirlenen 696 prostat kanseri tehisi konmu erkee anket formu postaland. Bulgular: En son yant dn oran %78.8 dir. Yaklak te biri (%29.8) TAT kullandklarn belirtmilerdir...(Dier nemli aratrma bulgularnn sunumu)...TAT kullanclarn kullanmayanlardan ayran zellik belirir. Hastal daha ileri derecede olan, TATn etkisine inanan ama olas olumsuz etkileriyle ilgilen-
205
meyenler ayn zamanda daha yksek olaslkla TAT kullanclaryd. TAT kullanm SIRA SZDE eitim, gelir ve corafi yerleimle ilikilendirilemedi. Sonular: Veriler TAT kullanmnn artk nfusun zel bir kesimi olan olduka iyi eitimli ve yksek hane geliri olan kiilere zg bir durum N E L M D olmadn neriyor...(Dier nemli sonularn sunumu)...Bulgularmz rologlarn tm hastalarna TAT kullanmlaryla ilgili soru sormalarnn gerekliliini ortaya koyuyor (Boon vd, S O R U 2003: 849; ev. O.B.etin). rnek 6.10da verilen zet Salk Bilimleriyle ilgili bir dergiden alnmtr. Ancak, SosDKKAT yal Bilimlerle ilgili dergilerde de Amalar, Yntemler, Bulgular ve Sonular balklar verilmeden, benzer formatta zgn aratrma zeti kullanlr. BuSIRA SZDEseilme nernein deni zet cmlelerin niceliksel aratrma zeti zmlemesi iin kolaylk salayc nitelikte olmasdr.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
rnek 6.13: Niteliksel alma zeti iddetle Sevmek: Ak ve iddeti Uzlatran Stratejiler K T A P Bu aratrma dayak yiyen kadnlarla saldrgan eleri arasndaki ak ve iddeti uzlatran stratejileri tanmlar ve zmler. Veriler, amaca ynelik rneklem kullanlarak seilen 14 iftten elde edildi ve aratrma fenomenolojik gelenee gre olutuT E L dieri N ruldu. Bulgular biri ak ve iddetin ortak ilevselliini temsil eden, E V Z Y Oise ikisi arasnda tamamen bir blnme yaratan iki eit uzlamay ortaya kard. Bu bulgular iki nemli sonuca iaret etmektedir: (a) bir iddet ortamnda dahi iftler arasnda genellikle sevgi mevcuttur ve (b) dayak yiyen kadnlar ve eleri genellikle ak ve idNTERNET det arasndaki balantya benzer anlamlar ykler veya her ikisini birbirinden ayran ayn stratejileri kullanrlar (Borochowitz & Eisikovits, 2002: 476; ev. O.B.etin). 3. Giri: Bir aratrma raporu girii iki amaca hizmet eder: zgn aratrmann ait olduu disiplindeki yerini belirlemek ve bir soruya yant vermek. Amalarla balantl olarak Giri blmnde yer almas gereken unsurlar unlardr: (a) aratrma problemi, (b) aratrma konusuyla ilgili daha nce yaplm almalar (c) aratrmann snrllklar. Aratrma problemi, giri blmnn ilk paragrafnda yer almaldr. Okuyucu aratrmann problemini (hangi soruya yant verdiini) ilk paragrafta renebilmelidir. Aratrma konusuyla ilgili dier alma sonularnn ya da iddialarnn verilmesi, zgn aratrmann disiplin iindeki yerini ve bilimsel bilgiye yapaca katky da aa karr. Aratrmann snrllklarnn Giri blmnde belirtilmesi iki amaca hizmet eder: (1) aratrmann erevesini belirleyerek yaplacak olan eletirilerin bu ereve iinde deerlendirilmesi gerektiini vurgular ve (2) aratrma erevesi dnda kalan ama problemin farkl ynlerini ele almak isteyen baka aratrmalara yol gsterir. 4. Yntem: Hem niceliksel hem de niteliksel aratrma raporlarnda yer alan yntem blm genel olarak aratrmann geerlilik ve gvenirlilii ile ilgili bilgileri ve alma trn (rnein bir hipotez testi mi yoksa bir hipotez oluturma ynelik bir alma m olduunu) ierir. Bu nedenle, niceliksel yntemin kullanld almalarn raporlanmas srasnda yntem blmnde rneklem ile ilgili detayl bilgi (rneklemin bykl, ne tr bir evrenden seildii, neden bu bykln tercih edildii ve nasl belirlendii), aratrmann yapld alan, aratrma sorular dzenlenirken kullanlan ve bir dizi cmleden oluan lm izelgesi, bu izelgenin kimlerden alnd, hangi amala neyi lmek iin kullanlaca, lm izelgenin gvenirlilii (hem alnt yaplan kiinin almasnda hem de bu alma iindeki gvenirlilii), aratrmann nasl dzenlendii, alnacak olan istatistikler hak-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
206
knda bilgi verilir. rneklemin cinsiyet, ya, eitim durumu gibi genel sosyo-demografik zelliklere ait frekans dalmnn yntem blmnde verilmesi, bulgular ksmnda ilikilere ve dier deikenlerin betimlenmesine daha fazla yer aacandan zorunluluk olmamakla birlikte, tercih edilen bir uygulamadr. Niteliksel ynetimin kullanld aratrma raporlarnn yntem ksm Chenaile (1995) gre tanmlama, aklama, yorumlama becerileriyle vnen aratrmaclarn okuyucuyu belirsizlik iinde brakt gerekesiyle en ok eletiri ald noktay oluturur. Aklk ilkesi adn verdii ilkeyle aratrmacnn tm becerilerini, aratrmada stlendii rol ve veri toplama srecini aklarken okuyucuya kar drst davranmak iin kullanmas gerektiini, okuyucu ile aratrmac arasndaki gven bann aratrmann geerlilik ve gvenilirliinden daha nemli olduunu vurgular. Bunun yannda niceliksel yntemi kullanan bir aratrmann raporunda yer almas gereken her unsur niteliksel yntemin kullanld aratrma raporlarnda da yer alr. 5. Bulgular: Niceliksel ve niteliksel aratrma bulgularnn sunumu farkl anlamlar ifade eder. rnein niteliksel aratrmada kuram, yntem, zmleme ve bulgularn sunumu btnlk oluturur ama niceliksel yntemde bulgularn sunumu, verilerle kuramsal ereve balantsnn saland noktadr. Aradaki farkllk u ekilde de ifade edilebilir: tn, paralarn toplamndan daha farkl bir yapdr (niteliksel aratrma), paralarn toplam btn oluturur (niceliksel aratrma). Bu nedenle, niceliksel aratrmada kuram, yntem ve verileri birbirine balayan nokta verilerin sunulduu bulgular blmdr. Niceliksel Verinin Sunumu: Niceliksel verinin sunumunda aama takip edilir: Veri tablolarnn hazrlanmas, verinin dzenlenmesi ve paragraflarn dzenlenmesi. Tablolarnn hazrlanmasnda dikkat edilecek noktalar ise mmkn olduu kadar az sayda tabloda ok sayda verinin sunulmas, tablolarn kolaylkla okunabilir ve anlalabilir olmas, yntem ksm yazlrken rneklemin zellikleriyle ilgili verilen istatistiklerin bulgular ksmnda tablo ve yaz olarak tekrarlanmamasdr. rnekleme ait yntem ksmnda verilen istatistikler dnda kalan zellikler ve hipotez testinde kullanlacak deikenlerin betimlenmesini gsteren istatistikler tek bir tablo halinde okuyucuya sunulabilir. ok sayda deikenin tek tablo halinde sunumu hem sayfa snr olan raporda yer kazanmak hem de okuyucuya metin dnda karlatrma yapabilecei bilgileri toplu halde gstermek asndan nemlidir. Veri tablolar farkl formatlarda hazrlanr. Tablo formatn (tabloda yer alacak istatistikler, sralama, matematiksel ksaltmalarla sunumu), kaynaka formatnda olduu gibi raporun yer alaca kitap ya da derginin tercihi belirler. Bu nedenle ok sayda kaynaka yazm format olduu gibi ok sayda tablo format da bulunmaktadr. Rapor yazm aamasnn banda kaynaka yazm ve tablo format ile bilginin dergi ya da kitabn yazm kurallar blmnden edinilerek rapor yazm srasnda uygulanmas aratrmacy daha sonra yaanacak baz skntlardan ve ek ilerden kurtarr. Verilerin dzenlenmesinde genellikle nce rneklemin yntem blmnde verilenler dnda kalan sosyo-demografik zelliklerinin ve aratrmada yer alan dier deikenlerin betimlenmesi yer alr. Daha sonra, sosyo-demografik deikenlerle dier deikenler arasnda ve hipotezleri test etmek iin seilen deikenler arasnda ilikiyi gsteren istatistiklere yer verilir. Niceliksel aratrmalarda bulgular blm, aratrma bulgularn kurama balayan en nemli blm, paragraf ieriinin dzenlenmesi ise balantnn ortaya konduu alandr. Her paragrafn dzenlenmesinde genellikle takip edilen uygulama yledir:
207
statistiksel bulgunun kelimelerle ifadesini ieren giri cmlesi ve parantez iinde verilen formlle saysal olarak gsterilmesi; rnek: Yantlayclarn yalaryla, Doann Dengesi yaklamn benimsemeleri arasnda olumsuz ynde anlaml bir iliki gzlenmitir (r = -0,135, p=0,020, (=0.05, n=300). rneklem zerinden bulgunun eilim olarak aklanmas; rnek: Daha gen yataki yantlayclar, Doann Dengesi yaklamn daha fazla benimsemektedir. Literatrde yer alan bulgularla karlatrlmas Sonu cmlesi ve takip eden paragrafa balanmas Paragraf ieriini gsteren bu kalbn bulgular blmnn sonuna kadar tekrarlanmas Niteliksel Verinin Sunumu: Bu blmde aratrmaclarn niteliksel aratrmalardan elde ettikleri verinin sunumunda karlatklar sorunlar iin ematik ve uygulanabilir Chenailin (1995) nerileri anlatlacaktr. Niteliksel verilerin sunumunda dikkat edilmesi gereken noktalar unlardr: Aklk, Verinin n plana karlmas, Paralarn birletirilmesi, Veri sunumu stratejileri. Aklk ilkesi yntem, veri toplama ve kodlamayla ilgili detaylarda okuyucuya kar samimi ve ak olunmasn gerektirir. Niteliksel yntem yazm iin bir nceki blm gzden geiriniz. Verinin n plana karlmas mmkn olduu kadar ok rnein, bulgularn sunumunda yer almasdr. Ancak, yazlacak aratrma raporu, makale, sunum vs. sayfa ve kelime snrll nedeniyle verinin tm zenginlii, derinlii ve zgnlyle yanstlmasna imkn vermez. Bu nedenle her almada tek nokta kural uygulanr. rnein; almanzda kiileraras iletiimi inceliyorsanz bu iletiimin bir noktasn ele aln ve mmkn olduu kadar ok rnekle bu iletiimin noktasnn farkl ynlerini yanstmaya aln. Bulgular ksmnda mmkn olduu kadar ok verinin temsil edilmesinin ikinci yolu, veri ayklama srasnda merkezi eilimler, yol gsterici frekans tablolar, eilim aralklar gibi snflandrmalar yapmaktr. Bu durumda her kategoriyi en fazla bir ya da iki rnekle destekleyebilirsiniz ya da konumalar zetlemek zorunda kalrsnz. Bu durum veriyi n plana karmaz. Yalnzca veri hakknda genel bir bilgi verilmi olur. Paralarn birletirilmesi bulgular ksmnda anlatacanz yky oluturur. Her yknn bir konusu ve yazm dili vardr. Her yk bir meknda geer (karakterlerin yaad mekn, aratrmann yapld mekn vs.). Her ykde karakterler, karakterlerin kendi ykleri ve olaylara tepkileri vardr. Her yknn bir ritmi, bir ak vardr. Bulgular ksmnda niteliksel verinin sunumunda aada verilen sralamay takip edebilirsiniz. Blm bal Bulgunun sunumu Bulguyla ilgili ilk rnein takdimi Bulguyla ilgili ilk rnein grsel olarak sunumu (konumalarn dorudan alntlanmas) lk rnekle ilgili yorum Bulguyla ilgili ikinci rnee gei kinci rnein grsel olarak sunumu kinci rnekle ilgili yorum Bulguyla ilgili sonraki rnee gei ve aamann tekrar Blmn kapan
208
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Veri sunumu stratejileri unlardr: Doal sunum, basitten karmaa, ilk bulguson bulgu, niteliksel bilgi, kurama ynelik, yk mant, en nemliden nemsize, dramatik sunum, dzensiz sunum. Doal sunum allan olayn doal srelerini takip ederek sunulmasdr. Olayn gereklemesindeki aamalar almada ayn sray takip eder. Basitten karmaa doru sunumda en basit rnekten balayarak en karmak rnee doru bir sralama kullanlr. Bu strateji okuyucuya sunumu daha iyi takip edebilme imkan salar. lk bulgu-son bulgu stratejisi aratrmacnn alma boyunca yaad kiisel macerann yanstlmas gibidir. nce hangi bulgu elde edildi, sonra ne oldu biiminde sunulan veri, hem aratrmacnn hem de aratrmada yer alanlarn yksn anlatr. Niteliksel bilgi sunumu stratejisi niceliksel bilginin sunumunda izlenen stratejiye benzer. Veri merkezi eilimler, aralklar, kmeler ve frekanslar halinde sunulur. Kurama ynelik sunum stratejisinde aratrmacnn kuramsal bakna ya da farkl kuramlarda olgunun deerlendirilmesine gre veriler dzenlenir. yk mantnn kullanld veri sunumunda aratrmac, verilerin dzenlenmesini bir yk temas oluturacak ekilde yapar. Veriler yky anlatr. SIRAnemliden nemsize veri sunumunda en nemli bulgular en bata En SZDE verilir, daha sonra detaylar sralanr. Dramatik sunum stratejisi en nemliden nemsize doruEyaplan sralamann tam tersidir. Srprizler ve ngrlemeyen keDN LM ifler en sona saklanr. Dzensiz sunum stratejisinde ise belli bir dzen takip edilmeden veri rastgele sraland iin aratrmac neden byle bir sralama takip ettiS O R ini aklayamaz U (Chenail, 1995). Nitel aratrma K K A T D raporlarnda dikkat edilmesi gereken ilkeler Nitel aratrmalarda aratrma raporlarnn akla yatkn, bireylerin deneyimlerine uygun, inandrc veSIRA SZDE bir ekilde yazlmas ve bulgularn nemi okuyuculara belirtilmelidir okunulur (Cropley, 2002). Bu ilkelere ksaca deinmek gerekirse (Yldrm ve imek, 2008:241-2): Akla yatknlk: Bilimsel bilgi birikimsel olduu iin her aratrma, bu konuda yaplm nceki aratrmalardan oluan literatr iinde anlaml olmaldr. Dier bir deyiAMALARIMIZ le aratrma bulgular, nceki aratrmalarn bulgular ile ilikilendirilmelidir. Bir aratrma, kendisinden nceki aratrmalardan ok daha farkl bulgular elde edebilir, K T A P ya da sonular farkl ekilde yorumlanabilir, bununla birlikte aratrmac bulgularnn nceki almalarla uyuan ve uyumayan ynlerini gstermelidir. Bireylerin deneyimlerine uygunluk: Nitel aratrmalarda ama katlmclarn baT E L E yanstmak olduu iin aratrma raporu, katlmclar asndan da ank asn V Z Y O N laml bulunmaldr. nandrclk: Aratrmac, raporda aratrma srecinin aamalarn, her aamada hangi eylemlerde bulunduunu, verilerini nasl topladn belirttii gibi, sonulara NTERNET hangi yollarla ulatn da belirtmelidir. Bylece okuyucular bu sonulara aratrmacnn kendi znel eilimleri nedeniyle deil, verilerle ilikili olarak ulat konusunda ikna olurlar. nem: Bilimsel bilginin birikimsel doas, her aratrmay kendisinden nceki aratrmalara olduu kadar kendisinden sonra yaplacak aratrmalara da balar. Aratrma raporunda aratrmac, bulgularna dayanarak daha sonra yaplacak aratrmalara ilikin karmlarda bulunmaya dikkat etmeli, aratrmasnn nemini ve literatre yapt katky belirtmelidir. Okunurluk: Aratrma raporu ak, akc ve okunakl bir dille yazlmaldr. Aratrmac bulgularn ifade ederken mmkn olduunca okuyucu kitlesi tarafndan zerinde uzlalm ortak kavramlar kullanmal, ar teknik ya da bilimsel ifadeler kullanmaktan kanlmaldr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
209
6. Tartma ve Sonu: Aratrma raporunun tartma blm iki amaca hizmet eder: (1) Giri blmnde sorulan sorularn yantlar verilir. (2) almann alanla ilgili gelecekte yaplacak almalar zerine olas etkilerini anlatr. Bu nedenle aratrma raporlarnn tartma ve sonu blmnde hipotezler ve verilerin hipotezleri ne derece destekledii, aratrma bulgularnn kuramsal adan nemi ve aratrma raporunun gelecek aratrmalara hangi ynden katksnn olaca (alternatif bir yntem, bir zmlemeye yeni deikenlerin eklenmesi vs.) mutlaka belirtilmedir (Cuba, 2002:116-118). 7. Notlar: Aratrma raporu iinde metin btnln bozmamak iin verilemeyen ama okuyucuyu bilgilendirmeye ynelik ksa aklamalar metin iinde bulunmas gereken yerler numaralandrlarak ya her sayfann sonunda dipnot olarak ya da metin bittikten sonra notlar bal altnda toplu halde verilir. Notlar aratrmacnn isteine bal olarak verilir. Her aratrma raporunda notlarn yer almas zorunlu deildir. 8. Kaynaka: Metin iinde bir dnce ya da almaya atfta bulunulan yazarn ve almann okuyucular tarafndan kolaylkla ulalabilecek ekilde tantlmasdr. Atfta bulunma ise aratrma raporunun yazlmas srasnda yararlanlan almalarn ve yazarlarnn okuyucuya tantlmasdr. Konuyla ilgili dier kitaplarda da atfsz olarak yer alan genel bilgiler dnda, bir baka yazarn zgn dnce ve almalarndan yararlanld durumda; (a) 1-3 cmle arasndaki ve yazarn zgn kelimelerinin kullanld alntlar iareti iin yazldktan sonra metin iinde yazarn soyad, almann basm yl ve almann hangi sayfasnda/sayfalar arasnda yer ald gsterilerek atfta bulunulur. rnek 6.14 Kresel snma dnya apnda genel scakln artmas olarak tanmlanmaktadr (Hotunluolu, 2007:109). ift trnak iinde yer alan kelimeler dorudan yazarn almasnda kullanlan kelimelerdir. Bu nedenle trnak iinde verilmitir. (b) Bir paragrafa kadar olan ve yazarn zgn kelimelerinin kullanld alntlar iareti iinde yazldktan sonra, yaz karakterinin ls ve satr aral kltlerek ve metin ortalanarak verilir. Yazarn soyad, almann basm yl ve alntnn yapld sayfa numarasn ieren atf format ya alntnn balamasndan nceki cmle sonunda ya da alnt bittikten sonra trnak iareti bitiminin hemen dnda ve parantez iinde verilir. rnek 6.15 Verilecek olan rnek yazarn kulland kelimeler deitirilmeden verildii ve 3 cmleyi getii iin ift trnak iinde, daha kk yaz karakteri lsnde, satr aral ve metin ortalanarak verilecektir. Trnak iindeki nokta iareti, alnt ncesi zgn metin iinde nceleyen cmleler olduunu belirtir.
...kiilerin alma, salk, eitim gibi temel haklarndan yararlanamamalar, yurtta olmann getirdii siyasal haklardan haberdar bile olamadan, yoksun kalmalar, toplumda gelir adaletsizlii ve uurumunu artran bir etken olmasnn yan sra kiinin kendisini dlanm, aresiz, topluma aidiyet duygularnn zayflad bir srece neden olarak toplumsal kutuplamalar artran bir rol oynamaktadr. (Akaln, 2007, s.61)
(c) Baka bir yazara ait dnce, yorum, tanm, aklama ya da gruplamalar, aratrma raporunda tamamen farkl kelimelerle ifade edilse ve farkl gruplamalar
210
yaplsa bile mutlaka dier yazarn almasna atfta bulunulmaldr. nk burada ifade farkll olsa bile dnce, yorum ya da tanm bir bakasna ait olacandan atfta bulunulmas gerekir. Konuyla ilgili daha fazla materyal okuduka hangi bilgilerin genel, hangilerinin yazara ait olduu konusunda fikir edinebileceksiniz. Pratik bir uygulama olarak, raporunuzda verdiiniz bilgi size ait olmad halde genel bilgilere girip girmediini renmek istiyorsanz o konuyla ilgili nemli kaynaklar aratrn. nemli saylan en az kaynakta ayn bilgi farkl kelimelerle ve atfta bulunulmadan veriliyorsa bu bilgiyi siz de farkl kelimelerle ve metin iinde atfta bulunmadan verebilirsiniz. Ancak, genel bilgiye ulatnz kaynaklar da kaynakada gstermeniz gerekmektedir. Kaynaka yazm format materyalin trne ve nereden alndna gre deiir. rnein derleme bir kitapta yer alan bir makalenin kaynaka yazm, akademik bir derginin yazarlardan istedii kaynaka formatndan farkllk gsterir. Kaynakada atfta bulunulan alma, bir kitapta yer alyorsa, yazar ad, basm yl, almann ad, hangi ehirde ve hangi yaynevi tarafndan basld verilir. Eer alma bir dergide yer alyorsa, yazarn soyad, basm yl, almann ad, derginin ad, almann yer ald cilt ve say, almann dergi iinde balang ve biti sayfa saylar verilir. rnek 6.16 Kitap Tufan, . (2002). Antik adan Gnmze Yallk. stanbul: Aykr Yay. rnek 6.17 Dergide yaynlanan makale Kasapolu, A. (2001). Sosyal Sorunlar ve Salk. Toplumbilim, S.13,ss.23-38. rnek 6.18 nternet Adalet Hizmetlerinde Etkinlik zel htisas Komisyonu Raporu (2000). DPT. vii, 89 s. DPT.2506 - K.526), (http://ekutup.dpt.gov.tr/adalethi/oik526.pdf). 9. Ekler: Okuyucunun aratrma raporunu daha iyi takip edebilmesine yardm etmek iin raporun sonuna eklenecek materyaldir. rnein soru formu ya da metin iinde verilmeyen tablolar snflandrlarak ve numaralandrlarak rapora eklenir. Ekler ksm aratrma raporlar iin zorunlu bir blm deildir. stee bal olarak kullanlr.
211
zet
A M A
Nicel veri zmlemesi ve yorumlamas srelerini zetlemek. Niceliksel veri zmlemesinde tek deikenlerin betimlenmesinde nominal ve ordinal lek kullanan deikenler iin frekans dalm ve yzde tablolar, aralk ve oran lei kullanan deikenler iin merkezi eilim ve deikenlik (dalm) lmleri kullanlr. En ok kullanlan merkezi eilim lm aritmetik ortalama, dalm lm ise standart sapmadr. ki deiken arasnda ilikinin varln ispat iin kullanlan istatistikler ise nominal ve ordinal lek iin Kay Karedir. likinin yn ve iddeti, lambda, tau, gamma ve somers d istatistikleri kullanlr. Aralk ve oran leindeki deikenler arasnda iliki olup olmad, ilikinin yn ve iddeti korelasyonla belirlenir. Nitel veri zmlemesi ve yorumlamas srelerini zetlemek. Niteliksel veri zmlemesi ve yorumlamas, aratrmacnn setii kuram ve zmleme trne gre deiir. Nitel veri zmlemesi, olgular dnme, gzlemleme, deerlendirme ve veri toplama aamalarndan oluan tekrarl ve ilerlemeci bir sretir. Nitel aratrmalarda veri zmlemesi; betimsel zmleme, sistematik zmleme ve yorumlama aamalarndan oluur. Bu srelerle aratrmac alandan elde ettii verileri snflandrr, paralara ayrr, verilerini ifade edecek kavramlar ve temalar oluturur, bu kavramlar ve temalar arasndaki ilikileri ortaya koyar ve bu ilikileri yorumlar. Nicel ve nitel verilerin zmlenmesinin temel zelliklerini karlatrmak. Niceliksel ve niteliksel aratrmalarn veri zmleme sreleri baz alardan benzerlik, baz alardan farkllk gsterir. Benzer ynleri her ikisinde de verilerin zmlenmeden nce hazrlanmas ve kodlanmasdr. Bununla birlikte, nicel aratrmalarda aratrmac nesneldir, verilere saysal kodlar atar, bu saylar istatistiksel zmlemeye tabi tutar ve bulgularn yorumlar. Nitel aratrmalarda ise aratrmacnn kendisi de hem veri toplama hem de veri zmleme s-
relerinin bir parasdr. Aratrmac tarafl olmamakla birlikte tamamen nesnel de deildir. Nitel aratrmalarda verilere saysal kodlar atanmaz, kod olarak kelimeler, kavramlar kullanlr. Ka kod kullanlacana, hangi kodlarn atanacana aratrmann amalar dorultusunda aratrmacnn kendisi karar verir. Hem inceledii olguyu yakndan gzlemledii hem de gzlemledii eylem ve durumlarn anlamn ortaya koymay amalad iin nicel aratrmalarn aksine nitel aratrmalarda aratrmacnn katlmc ve znel yn bulgularn yorumlanmas srecinde n plana kar. zgn bir aratrma raporu yazlrken dikkate alnmas gereken geleri sralamak. Aratrma raporu yazlrken okuyucu kitlesi, aratrmacnn amac, aratrma raporunun format, yazm tarz, aratrma raporunun ierik dzenlemesi ve aratrmacnn etik sorumluluklar dikkate alnmaldr. zgn bir aratrma raporu yazarken izlenecek aamalar sralamak. zgn bir aratrma raporunda yer almas gereken blmler, balk, zet, giri, yntem, bulgular, tartma ve sonu, notlar, kaynaka ve ekler olarak sralanabilir. Rapor yazlrken bu aamalar takip edilmelidir.
A M A
A M A
A M A
A M A
212
Kendimizi Snayalm
1. Frekans ve yzde dalm aadakilerden hangisi iin kullanlr? a. Nominal ve/veya ordinal lekte olan tek deikenlerin betimlenmesinde b. Nominal ve/veya ordinal lekte olan iki deiken arasnda iliki arandnda c. Aralk ve/veya Oran lekte olan tek deikenlerin betimlenmesinde d. Aralk ve/veya Oran lekte olan iki deiken arasnda iliki arandnda e. Bamsz deikenin baml deiken zerinde anlaml bir fark yaratt durumlarda 2. Aadakilerden hangisi niceliksel veri zmlemesinin zelliklerinden biridir? a. Dilin kullanmna bakarak toplumsal gereklik hakknda bilgi edinilmesi b. Katlmclarn eylemlerinin iinde gerekletii balamn zelliklerinin incelenmesi c. Katlmclar eylemlerinin kendilerine ne ifade ettiinin ortaya konmas d. Katlmclardan elde edilen bilgilerin yorumlanmas e. Kelimelerin saylara-saylarn ileme-ilem sonucunun kelimelere dntrlmesi 3. Aralk leindeki iki deiken arasndaki ilikinin yn ve iddetini bulmak iin kullanlan istatistik aadakilerden hangisidir? a. Gamma b. Korelasyon c. Kay Kare d. Tau e. Mod 4. Aadakilerden hangisi niteliksel zmlemede verilerin snflandrlmas, yeniden dzenlenmesi ve gereksiz olanlarn elenmesi srecine verilen addr? a. Grsel sunum b. Sonu karma c. erik zmleme d. Veri ayklama e. Sylem analizi 5. Niteliksel aratrmalarda veri zmleme srecinin aamalar aadaki klardan hangisinde doru sralama ile verilmitir? a. Betimleme-sistematik zmleme- yorumlama b. Betimleme-snflandrma-sistematik zmleme c. Snflandrma-betimleme-yorumlama d. Betimleme-snflandrma-yorumlama e. Yorumlama-sistematik zmleme-betimleme 6. Kodlama ile ilgili olarak aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Nicel aratrmalarda kodlama yaplrken nitel aratrmalarda yaplmaz b. Nitel aratrmalarda aratrmay kodlamay kendisi elle yapabildii gibi, bilgisayar programlar araclyla da yapabilir. c. Nitel almalarda kodlama, derinlemesine grme gibi sesli kaytlarn yazlarak metinsel veriler haline getirilmesine verilen isimdir. d. Nitel aratrmalarda metinsel verilerde kodlama sadece cmle dzeyinde yaplr. e. Nitel aratrmalarda kodlama, verilerin bir kere okunmasn ieren, ksa sren ve basit bir sretir. 7. Aadakilerden hangisinin aratrma raporunun giri ksmnda yer almas gerekmez? a. Aratrma problemi b. Literatr taramas c. rneklem bilgisi d. Aratrmann snrllklar e. Aratrmann sonucu 8. Aadaki ifadelerden hangisi aklk ilkesini tanmlamaktadr? a. Aratrma sreciyle ilgili okuyucuya kar drst olunmas b. Aratrmann her trl okuyucuya almas c. Aratrmada ak ulu sorular sorulmas d. Aratrmann ak alanda yaplmas e. Aratrma raporunda sayfa kenarnda braklmas gereken aklk
213
9. Aadakilerden hangisi niceliksel verinin sunumunda dikkat edilmesi gereken noktalardan biri deildir? a. Tablolarn hazrlanmas b. Verilerin dzenlenmesi c. Paragraflarn dzenlenmesi d. Literatr taramasnn zet ksmnda verilmesi e. rneklemde verilen istatistiklerin yeniden bulgular ksmnda sunulmamas 10. Metin iinde okuyucuya yararlanlan kaynaklarn tantlmasna ne ad verilir? a. Atfta bulunma b. Kaynaka yazm c. Tantm yazs d. Aratrma format e. Etik sorumluluk
Yaamn inden
Aadaki metin, Uluslararas alma rgtnn (ILO) Trkiye Temsilciliinin internet sayfasndan alnmtr. Metinde tipik bir nicel aratrma olan Hane Halk gc Anketinin sonularndan bazlar aktarlmaktadr: Trkiyede ocuk ilii Sorunu ocuk iilii sorunu gelimekte olan her lke iin olduu gibi, Trkiye iin de nem tayan bir konudur. Sorun; nfus, eitim dzeyi, ekonomik geliim ve sosyal kalknma kavramlaryla dorudan ilgilidir. ILO katksyla DE tarafndan gerekletirilen Ekim 1999 ocuk gc Anketi temel gstergelerine bakldnda 63,416,000 olarak tahmin edilen Trkiye nfusunun % 25.4n (16,088,000 kii) 6-17 ya grubu insanlar oluturmaktadr. Trkiye genelinde 6-17 ya grubu arasnda bulunan 16,088,000 ocuun ierisinde ekonomik faaliyette bulunanlarn oran %10.2 (1,635,000 kii) olarak tahmin edilmitir. Ekonomik bir faaliyette bulunan ocuklarn % 61.8ini erkekler, % 38.2sini ise kzlar oluturmaktadr. Ekim 1999 ocuk gc Anketi sonularna gre 6-17 ya grubu ocuklarn okula devam durumlar incelendiinde % 78,8lik bir devam oran karmza kmaktadr. alma nedenlerine bakldnda ocuklarn arlkl olarak hane halk gelirine katkda bulunmak amacyla altklar grlmekte (% 38.4), bunu hane halknn ekonomik faaliyetine yardmc olmak iin alma durumu izlemektedir (% 19.7). Ekim 1999 ocuk gc Anketi sonular, Ekim 1994 ocuk gc Anketi sonular ile karlatrldnda 1992-1999 yllar sresince ILO IPEC programnn hedef kitlesini oluturan 6-14 ya grubunda istihdam edilen ocuklarn orannda nemli bir azal olduu dikkat ekmektedir. Ekim 1994 ocuk gc Anketi sonularna gre 6-14 ya grubundaki ocuklarn % 8.5i ekonomik bir faaliyette almakta iken Ekim 1999da bu oran % 4.2ye dmtr. Trkiye; krsal yerleimden kentsel yerleime ve tarmsal ekonomiden sanayi ekonomisine gei sreci yaamaktadr. Balca kent merkezlerine g trendi, sosyal destek ann yetersizlii veya kent yaamna uyum salayamama ile birletiinde, ocuk iilii daha fazla gndeme gelmekte, zellikle ailenin gelir dzeyini arttrmak amacyla sokaklarda ve marjinal sektrlerde alan ocuklarn says belirgin bir ekilde artmaktadr Kaynak: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/areas/child.htm
214

1. a 2. e Yantnz yanl ise Tek Deikenin Betimlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Nicel Veri zmleme ve Yorumlama Sreci konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ki Deiken Arasndaki likinin Varln, Ynnn ve iddetini Gsteren statistikler ve Yorumlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Niteliksel Verilerin zmlenmesi ve Yorumlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Niteliksel Verilerin zmlenmesi ve Yorumlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Niteliksel Verilerin zmlenmesi ve Yorumlanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bulgularn Sunumu ve Aratrma Raporunun Yazlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bulgularn Sunumu ve Aratrma Raporunun Yazlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bulgularn Sunumu ve Aratrma Raporunun Yazlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bulgularn Sunumu ve Aratrma Raporunun Yazlmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Size Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Aralk ve oran leklerinde alnan frekans dalm yorumlanmaya alldnda aratrmac nasl bir sorunla karlaabilir? Miktar len aralk ve oran leklerindeki deikenlerde kategori says ok fazla olacandan anlaml frekans dalm elde etme imkan yoktur. Bu nedenle, genel olarak verinin dalmn gsteren ve drt ilemle elde edilen istatistikler kullanlr. Sra Sizde 2 Aratrmalarda neden istatistik kullanlr? Dnnz. Aratrmalarda istatistik kullanmann en nemli nedeni aratrma problemin verilecek olan cevabn saylarla desteklenmesidir. Toplumsal aratrmalarda istatistik kullanmnn kuramsal temelini pozitivizm oluturur. Detayl bilgi iin kitabnzda pozitivizmle ilgili blm yeniden okuyunuz. Sra Sizde 3 Nicel ve nitel aratrmalarda verilerin zmlenmesi sreleri ne ekilde farkllar? Veri zmlenmesi sreleri asndan niceliksel ve niteliksel aratrmalarn fark, nicel aratrmalarda aratrmacnn nesnel olmas, verileri istatistiksel olarak zmlemesi ve bulgular saysal olarak ifade etmesi, buna karlk nitel aratrmalarda aratrmacnn kendisinin de veri toplama ve veri zmleme srelerinin bir paras olmas, verileri, inceledii olgunun anlamn ortaya karacak ekilde zmlemesi ve saylara indirgemeden ifade etmesidir. Sra Sizde 4 Bulduun gibi brak ilkesi hangi adan nemlidir? Bulduun gibi brak ilkesi, aratrmaya bilgi salayan kiilerin aratrma tamamlandktan sonra kiisel bilgilerinin aratrmac tarafndan titizlikle korunarak aratrmayla ilgili olmayan kiilerin eline gemesini nlemek ve bylece aratrmaya katlanlarn zarar grmemesini salamaktr. Bu nedenle bilgi kayna, aratrmayla ilgisi olmayan kiilere aklanmaz. Sra Sizde 5 Meta analiz nedir? Aratrnz. Meta analiz, bulgular btnletirmek amacyla nceden yaplm olan ok sayda zmlemenin istatistiksel olarak analiz edilmesi ve sentezlenmesidir.
3. b
4. d
5. a
6. b
7. c
8. a
9. d
10. a
215

Akaln, N. (2007). Enformal Sektr ve Yoksulluk: Kentsel gc Pazar zerine Etkileri, stanbul ve Gaziantep rnekleri. Sosyo Ekonomi. C.3, S.6, ss.4362. Boon, H., Westlake, K., Steward, M., Gray, R., Fleshner, N., Gavin, A., Brown, J.B., Goel, V. (2003). Use of Complementary/Alternatif Medicine By Men Diagnosed With Prostate Cancer: Prevalence And Characteristics. Urology. 62(5): 849-853. Borochowitz, D.Y., Eisikovits, Z. (2002). To Love Violently: Strategies for Reconciling Love and Violence. Violence Against Women. 8(4):476-494. Bryman, Alan (1988) Quantity and Quality in Social Research. London: Unwin Hyman Ltd.Denzin, 1978:33 Bykztrk, . (2002). Sosyal Bilimler in Veri Analizi Elkitab. Ankara: PegemA Yaynclk Chenail, R.J. (1995). Presenting Qualitative Data. The Qualitative Report. 2(3). http://www.nova.edu/ssss/ QR/QR2-3/presenting.html.Eriim tarihi: 7.03.2009. Cuba, L. (2002). A Short Guide to Writing About Social Science. 4.ed. London, New York: Longman. Denzin, K. (1978) The Research Act. New York: McGraw-Hill., iinde: Dey, I. (2003) Qualitative Data Analysis: A User Friendly Guiede for Social Scientists. Routledge. Dey, I. (2003) Qualitative Data Analysis: A User Friendly Guiede for Social Scientists. Routledge. Donovan, J. (1990). Animal Rights and Feminist Theory (ev. Hayvan Haklar ve Feminist Kuram), Signs. 15(2):350-375. Elifson, K. (1982). Fundamentals of Social Statistics. Reading, Mass: Addison-Wesley. Foss, S. K. ve J. C. Waters. (2007) Destination Dissertation: A Travelers Guide to a Done Dissertation. Rowman & Littlefield. Hotunluolu, H. & Tekeli, R. (2007). Karbon Vergisinin Ekonomik Analiz ve Etkileri: Karbon Vergisinin Emisyon Azaltc Etkisi Var M?. Sosyo Ekonomi. C.3, S.6. ss.107-126. Kmbetolu, B. (2005). Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Aratrma. stanbul: Balam Yaynclk. Lin, N. (1976). Foundations of Social Research. New York: McGraw-Hill. Lloyd, M. (2001). The Politics of Disability and Feminism: Discord or Synthesis?. (ev. zrllk Politikalar ve Feminizm: Uyumsuzluk mu? Sentez mi?). Sociology. 35(3):715-728. Marvasti, A. (2003). Qualitative Research in Sociology: An Introduction. London: Sage Publication. Miles, M. B. ve A.M. Huberman (1994) Qualitative data analysis: an expanded sourcebook. Sage Publications. Seidel, J. V. (1998). Qualitative Data Analysis. http://www.engin.umich.edu/teaching/crltengin/ engineering-education-research-resouces/seidelqualitative-data-analysis.pdf Swanberg, J.E. & Logan, T.K. (2005). Domestic Violence and Employment: A Qualitative Study. (ev. Evii iddet ve stihdam: Niteliksel Bir alma). Journal of Occupational Health Psychology. 1(3):317. Thorne, S. (2000). Data analysis in qualitative research. Evidence Based Nursing. Cilt:3. Sf.68-70. Wolcott, H.F. (1994). Transforming qualitative data: Description, analysis, and interpretation. Sage Publications. Yldrm, A. ve imek, H. (2005). Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri. Ankara: Sekin Yaynclk.
Szlk
217
Szlk A
Ak ulu soru: Sadece soru cmlesinden oluan, cevabn nasl verilecei konusunda katlmcya hibir alternatif sunulmayan biimsel soru tr. Aklayc aratrma: Aratrma konusunu oluturan olgulara ilikin eitli deikenler arasnda nedensel ilikiler bulmaya ve sosyal olgular bu nedensellik zerinden aklamaya alan aratrma tr. Amasal rneklem seim teknii: Aratrmacnn, evreni temsil ettiini, evrenin tipik bir rnei olduunu dnd bir alt grubu rneklem olarak setii rnekleme teknii. Anket formu (soru kad): Anketlerde sorulacak sorularn ve cevap kategorilerinin yazl olduu form. Anket: Ksa srede geni bir rneklemden yzeysel veriler elde etmek iin kullanlan, nceden hazrlanm sorularn katlmclara postayla ya da internet zerinden gnderilmesi veya telefonla ya da yz yze sorulmasn ieren bir veri toplama teknii. Arac deiken: Baml ve bamsz deiken arasndaki ilikinin kurulmasn salayan deiken. Arasallatrma: Deikenleri lecek sorularn sorulup uygun cevap kategorilerinin belirlenmesi ilemi Aratrma evreni: Aratrma probleminin cevaplanmasyla ilgili olan btn insanlarn oluturduu grup. Atf: Aratrma raporunun yazlmas srasnda yararlanlan dnce ve bulgularn yer ald almalarn ve bu almalarn yazarlarnn okuyucuya tantlmas amacyla metin iinde kaynak gsterilmesi. Aydnlanma: 18 yzylda Bat Avrupada ortaya kan ve bilim ve akl yoluyla insanln geliiminin ve ilerlemesinin daha iyiye doru olaca inancn tayan bir dnce sistemi. Betimleyici (betimsel) aratrma: Aratrma konusu hakknda genel bir bak as kazanmak, belirli bir durumu kendi doal ortam iinde saptamak ve sistematik olarak betimlemek amacyla yaplan, nicel veya nitel veri toplama tekniklerinin kullanlabilecei aratrma tr. Bilgi sorusu: Bireylerin belirli konularda ne dzeyde bilgiye sahip olduunu renmeye ynelik soru tr. Bilim: Doal ve toplumsal dnyada olgular ve olgular aras ilikilerin sistematik olarak incelenmesi faaliyeti. Boylamsal aratrma: Aratrma konusunun zaman iindeki geliimini ele alan ve en az iki kere lm yaplmasn ieren aratrma tr.
D
Davran sorusu: Bireylerin hangi davranlar, hangi sklkta ve ne ekilde gsterdiklerini renmeye ynelik soru tr. Deiken: Varlklara gre farkl deerler alabilen zellik ya da durum. Deney grubu: Deneylerde bamsz deikene tabi tutulacak olan grup. Deney: Deikenler arasndaki ilikilerin nceden belirlenen hipotezlerin snanmas amacyla kontroll bir ortamda incelenmesi. Derinlemesine grme (Yaplandrlmam grme, etnografik grme): Aratrma problemine ilikin yzeysel bilgilerden ok, kiilerin dnce, gr ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmak istendiinde kullanlan, az sayda insanla grlerek katlmclarn deneyimleri, grleri, dnceleri, inanlar hakknda ok detayl bilgi elde edilmeye allan grme teknii. Dorudan iliki: Bamsz deikenin baml deikeni dorudan etkiledii iliki tr. Dolayl iliki: Bamsz deikenin baml deikeni dorudan deil, arac deikenler araclyla etkiledii iliki tr.
B
Baml deiken: Bamsz deikene tepki olarak deitii gzlenen, neden-sonu ilikisinde sonu olan deikendir. Bamsz deiken: Baml deikeni etkileyen, neden-sonu ilikisinde neden durumundaki deiken. Basit tesadfi (rastlantsal) rneklem seim teknii: Her birimin rnekleme girme ansnn dier birimlerle eit olduu, bir rnekleme erevesinin oluturulduu ve rnekleme unsurlarnn bu listeden tamamen tesadfi yollarla seildii rnekleme teknii.
E
Eilim (zaman serisi) aratrmas: Aratrma evreninden seilen farkl rneklem gruplarndan belirli zaman aralklaryla veri toplanmasn ieren, belirli bir aratrma evreninde zaman iinde meydana gelen deiimleri inceleyen boylamsal aratrma tr. Eletirel Sylem Analizi: Metinde aka belirtilen anlamn iinde gizli olan veya ilk anda ima edilen anlamlarn tesindeki anlamlarn ortaya karlmaya allmas.
218
Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri Kavramsallatrma: Bir yapy alarak ona kuramsal, teorik bir tanm verme, onu soyutlama ve rafine etme ilemi Kesitsel aratrma: Bir olgunun ya da rneklemin zamanda belirli bir noktadaki halini, yani bir kesitini halini gzlemlemeyi ieren aratrma tr. Kefedici aratrma: Aratrmacnn fazla bilgi sahibi olmad konular inceledii ya da aratrma konusunun grece yeni olduu durumlarda yaplan, daha sonra ayn konuda daha sistemli bir aratrma yapmak iin gerekli n bilgilerin toplanmas amacna ynelik aratrma tr. Kodlama emas: Yazl materyallerin analizinde kullanlan, metinde aranan niteliklerin kod kategorileri olarak yer ald ema. Kohort aratrmas: Belirli bir sre iinde benzer bir yaam deneyimini paylaan insan gruplarnn (kohortlarn) bir btn olarak zaman iinde gsterdikleri deiimin incelenmesini ieren boylamsal aratrma trdr. Kohort: Belirli bir dnem iinde belirli bir zellie sahip olan veya benzer bir deneyimi paylam olan kiilerin oluturduu grup. Kontrol grubu: Deneylerde bamsz deikene tabi tutulmayan, kendisine hibir ekilde mdahale edilmeyen grup. Kota rneklem seim teknii: nce rnekleme girecek olanlarn sahip olmas gereken zelliklerin saptand, sonra her zellie sahip ka kiinin seileceine ilikin kotalarn oluturulduu ve bu kota says kadar birimin geliigzel rneklem seim tekniiyle seildii rnekleme teknii. Kuram (teori): Toplumsal gereklii anlalr hale getiren, olgular ve olgular arasnda karmak gibi grnen toplumsal ilikileri sistematik olarak anlamamz salayan kavramlar ve nermeler btn.
G
Geerlik: lme aracnn konusuna uygun olup olmadn, gerekten llmek istenen eyi lp lmediini gsteren lt. Gml teori yntemi: Toplumsal aratrmalar nceden belirlenmi teoriler zerinde temellendirme basksna kar bir tepki olarak gelitirilmi olan, veri toplama ve veri analizi srelerinin ayn anda iledii yntem. Gdml rneklem seim teknii: Aratrmacnn, aratrma evreni iinde aratrma probleminin en tipik biimde gzlenebilecei alt grubu rneklem olarak setii rnekleme teknii. Gven duyulabilirlik (trustworhiness): Nitel aratrmalarda doruluu aklamak iin kullanlan ve aratrmalarn deerlendirme ltleri olan inanlrlk, aktarlabilirlik, gvenilirlik/istinat ve dorulanabilirlik ltlerinden oluan btn. Gvenirlik: Bir lme aracnn ayr ayr lmlerde benzer, kararl sonular elde etme yetenei, aratrma tekrarlandnda benzer bulgularn elde edilme derecesi.
ntihal: Baka bir ya da birka yazara ait dnce, bulgu veya verilerin, farkl bir ekilde ifade edilse bile referans verilmeden, kaynak gsterilmeden kullanlmas, eser hrszl. lemselletirme: Kavramlarn llebilir deikenler, gzlemlenebilir sosyal etkinlikler hline getirilmesi sreci.
K
Kapal ulu soru: Katlmcya alternatif cevaplarn sunulduu ve ilerinden birini semesinin istendii biimsel soru tr. Karlatrmal aratrma: Sosyal bilimlerde farkl lkelerin ya da kltrlerin belirli zellikler, benzerlikler ya da farkllklar asndan karlatrlmasn amalayan aratrmalara verilen genel ad. Karlatrmal tarihsel aratrma: Btn toplumlarda var olan temel zelliklerin neler olduu, byk toplumsal dnmlerin ne ekilde gerekletii gibi sorulara yant arayan, sistematik karlatrma yolu ile geni apl sonular olan toplumsal olgularn zaman iindeki geliimlerini analiz eden aratrma tr. Karlkl deien iliki: ki ya da daha ok deikenin belirli bir ynde birlikte, ayn zamanda deitii iliki tr. Kavram: Ortak bir eylere sahip olduunu dndmz bir dizi davran, tutum ve zelliin soyut zeti, kendilerine belirli bir anlam atanm olan terimler.
L
Literatr taramas: Belirli bir konuda nceden yaplm almalarda elde edilmi bilgilerin incelenmesi, nemli noktalarnn gzden geirilmesi ve zetlenmesi.
N
Naturalizm (Doaclk): Aydnlanma dncesi tarafndan, bilimsel ynteme vurgu yaparak, neden ve sonu ardklnn, doay ve toplumsal dnyay tamamen aklayabilecei dncesi. Nedensel iliki: Bir deikende belirli bir ynde meydana gelen bir deiikliin, dier deikende de belirli bir ynde deiiklik meydana gelmesine neden olduu iliki tr.
Szlk Nicel aratrma: nceden oluturulmu olan hipotezleri snamak amacyla geni apl rneklemlerden nicel veriler toplayan, bu veriler araclyla toplumsal olgu ve olaylar arasndaki neden sonu ilikilerini ortaya koyarak toplumsal dzenin kanunlarn kefetmeyi amalayan, verilerini istatistiksel olarak zmleyerek aratrma hipotezlerini snayan, nesnellik, genellenebilirlik ve gvenirlik salamaya alan aratrmalar. Nitel aratrma: Toplumsal eylemin arkasndaki nedenleri anlamaya ve yorumlamaya alan, toplumsal olgular ve sosyal aktrlerin anlaml eylemlerini kendi doal balamlar iinde ve yaayanlarn kendi bak alarndan inceleyen, inceledikleri konuyu ayrntl ve derin bir ekilde anlamaya alan, aratrmaclarn aratrma problemi ve veri toplama konusunda esnek olduklar, genelleme ve tahmin amac tamayan aratrmalar.
219
P
Panel aratrmas: Aratrmann tekrarland her seferinde ayn rneklemden veri toplanan boylamsal aratrma tr. Paradigma: Belli bir bilimsel alanda rekabet eden teoriler arasnda mukayeseli aklama stnlne sahip olduuna inanlan, bilimsel aratrmaclarn ounluu tarafndan kabul gren ve aratrmaclara genel bir teorik ereve ve bak as sunan modele-yaklam. Pilot alma: Anket formunun rneklemden ok daha kk bir grup zerinde, sorularn anlalp anlalmadn, istenen zellikleri lp lmediini, anket formunda dzeltilmesi gereken hatalar olup olmadn grmek iin yaplan n alma. Pozitivizm: Tek gerek ve doru bilginin bilimsel bilgi olduu ve bilimin sadece duyu organlar ile alglanan gzlemlenebilir varlklar ile ilgilendii iddialarn tayan, olgular arasndaki ilikileri ifade eden genelgeer yasalara ulamaya alan ve ampirizmi temel alan ve genel olarak Aydnlanma dncesi geleneini yanstan bilim anlay.
O-
Odak grup grmesi: Aratrmac tarafndan belirli kriterlere gre seilerek, nceden belirlenmi bir konuyu tartmak zere bir araya gelmi olan yaklak 6-12 kiilik bir grup insanla, nitel bir anlayla yaplan grme. Olgusal soru: Ya, cinsiyet, medeni hal, gelir gibi bireylerin kiisel ve sosyal zelliklerini renmeye ynelik soru tr. rnek olay incelemesi (vaka almas): Bir sosyal olgunun kendi balam iinde, eitli veri toplama teknikleriyle bilgi toplanarak olay ya da olguyla ilikili btn deikenlerin karlkl etkileiminin incelendii aratrma deseni. rneklem aral: rneklemdeki birim saysnn evrendeki birim saysna oran. rneklem erevesi: Aratrma evrenindeki herkesin adnn yer ald liste. rneklem seimi (rnekleme): Veri toplamak zere evrenden bir alt kme seilmesi, rnekleme hangi birimlerin alnacann, kimlerden veri toplanacann belirlenmesi ilemi. rneklem: Aratrma evreninin zelliklerine sahip olan ve kendilerinden veri toplamak zere aratrma evreninden belirli tekniklerle seilen grup. rnekleme hatas: Tam saym yaplmas hlinde bulunacak gerek deerle rneklemde elde edilen deer arasndaki fark.
S
Sistematik hata: lm srecini srekli olarak ayn ynde etkileyen, kaynaklar yeterince denetlenmedii iin meydana gelen, her lmde tekrarlanan ve lmn geerliini etkileyen lm hatas. Sondaj sorusu: Belirsiz bir yantn netletirilmesi, eksik bir yantn tamamlanmas veya konuyla ilgili bir yant elde etmek iin sorulan, kiinin davranlarnn veya tutumlarnn arkasndaki nedenleri ortaya karmaya alan soru tr. Sosyal aktr: Sosyal eylemde bulunan, bilinleri ve dier insan ve gruplarla kurduklar etkileim araclyla sosyal dnyay ina eden ve deitiren birey ya da gruplar. Szl Tarih Grmesi: nsanlarn yaamlar hakknda biyografik verilerin topland, yaam yks grmesinden farkl olarak yaamn tamamn deil, aratrma konusunu oluturan olgunun tarihsel snrlar iinde kalan sreyi kapsayan grme tr. Survey (Tarama): Aratrma evrenini temsil edecek bir rnekleme sahip olan, verilerin standart bir veri toplama arac ile ve sistemli bir ekilde topland ve istatistiksel olarak analiz edildii aratrma deseni.
220
Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri Yntem: Geerli ve gvenilir bilgiye nasl ulalacan, olgu ve olaylarn nasl ele alnacan, hangi aratrma tekniklerinin kullanlacan ve gzlem, deney ve test yoluyla elde edilen verilerin ne ekilde zmleneceini ve yorumlanacan belirleyen bilimsel kurallar btn.
T
Tabakal (katmanl) rneklem seim teknii: Aratrma evreninin belirli tabakalara blnd, sonra her tabakadan birim semek iin basit tesadfi ya da sistematik rneklem seim tekniinin kullanld rnekleme teknii. Tam saym: Aratrma evreninin tamamndan veri toplanan aratrma tr. Tesadfi hata: Tesadfi olarak lmeden lmeye deien, denetlenmesi olanaksz olan sadece baz cevaplarn etkilendii ve lmn gvenirliini etkileyen lm hatas. Tutum ve gr sorusu: Bireylerin belirli konulardaki dncelerini, tutumlarn, inanlarn ve niyetlerini renmeye ynelik soru tr.
V
Varsaym: ekil ve ifade asndan hipoteze benzeyen ancak hipotezlerin aksine, snanmak iin oluturulmayan, nceki aratrmalar tarafndan ortaya konan bulgulara dayanlarak oluturulan, doru olduu kabul edilen yarg ve genellemeler.
Y
Yaplandrlmam gzlem: Daha ok kefedici ve betimleyici aratrmalarda kullanlan, gzlem izelgesi gibi standart bir veri toplama aracnn kullanlmad gzlem tr. Yaplandrlm (sistematik, denetimli) gzlem: Aratrmacnn belirlenmi bir takm kural ve prosedrler erevesinde katlmclarla etkileime girmeden veri toplad gzlem teknii. Yaplandrlm grme: Aratrmacnn standart bir grme formunu izleyerek grmecilere nceden belirlenmi sorular yz yze sorduu grme trdr. Yaplandrlm gzlem: Aratrmacnn gzlemini standartlatrlm veri toplama aracnda (gzlem izelgesi) belirtilmi olan kural ve prosedrlere gre ve bunlarla snrlandrlm bir ekilde yapt gzlem tr. Yar deney: Deneylerin laboratuvar ortamnda yaplmad, d faktrlerin tamamen kontrol edilmedii, ama hipotez snamay amalayan, geerlii deerlendirilen ve genelleme amac tayan alma. Yaam yks Grmesi: Aratrmacnn grmeciye mmkn olduunca az mdahale ederek yaam yksn, katlmcnn yaad hayat, bu hayattan hatrnda kalanlar, hayat hakknda dier insanlarn bilmesini istedii eyleri yaayann kendi tercih ettii sralamada ve kendi tercih ettii szlerle anlatmasn salad grme tr.

Sosyolojide Araştırma Yöntem Ve Teknikleri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sosyolojide Araştırma Yöntem Ve Teknikleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

SOSYOLOJDE ARATIRMA YNTEM VE TEKNKLER

Editr Yrd.Do.Dr. Temmuz GN AVRAN

Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma...............................

Sosyolojik Yntemde Klasik ve Yeni Dnem Tartmalar.. 32

Nicel ve Nitel Aratrmalarda Kullanlan Aratrma Teknikleri............................................................... 64

Aratrma Probleminin Oluturulmas ve Uygun Yntem ve Tekniklerin Seilmesi.......................................... 106

rneklem Seimi ve lm................................................... 144

173 177 178 179 180 180

Sosyolojik Aratrmalarda Veri zmlemesi ve Bulgularn Yorumlamas............................................... .......... 182

Szlk ................................................................................... 217

Editr Yrd.Do.Dr. Temmuz GN AVRAN

SOSYOLOJDE ARATIRMA YNTEM VE TEKNKLER

Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

BLM, BLMSEL BLG VE YNTEM

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

SIRA SZDE Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

AydnlanmaLDncesinin Temel lkeleri DNE M

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

MODERNTE VE MODERN TOPLUMLAR

Modern Toplumlarn Oluumu

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Modern Toplumun zellikleri

SOSYOLOJNN BLM OLARAK KURULMASI

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

DOA BLMLER VE SOSYAL BLMLER

Ampirist Doa Bilimi Anlay

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

DNELM S O R U SIRA SZDE DKKAT DNELM

SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT K A P SIRA TSZDE

Doa Bilimleri ile Sosyal Bilimlerin Farkllklar

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

TOPLUMSAL ARATIRMA VE YNTEMLER

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

Toplumsal Aratrmann Aamalar

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Aratrma evreni, aratrma probleminin kapsamna giren olgu ve olaylar btndr.

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Nicel ve Nitel Aratrma Yntemleri

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Sosyolojide Aratrma Yntem ve Teknikleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Bilim, Yntem ve Toplumsal Aratrma

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

SOSYOLOJDE ARATIRMA YNTEM VE TEKNKLER

Sosyolojik Yntemde Klasik ve Yeni Dnem Tartmalar

Sosyolojik Yntemde Klasik ve Yeni Dnem Tartmalar

POZTVST SOSYAL BLM YAKLAIMI