Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2502 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1473
KARILATIRMALI SYASAL SSTEMLER
Yazarlar Prof.Dr. Ersin KALAYCIOLU (nite 1, 2) Prof.Dr. Cemil OKTAY (nite 3) Prof.Dr. Sabri SAYARI (nite 4) Dr. Eylem AKSOY RETORNAZ (nite 5) Dr. Emre HATPOLU (nite 6) Dr. Hasret DKC BLGN (nite 7) Do.Dr. Deniz KANICIOLU (nite 8)
Editrler Prof.Dr. Ersin KALAYCIOLU Do.Dr. Deniz KANICIOLU
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. zlem Doruk Grafiker Ayegl Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Karlatrmal Siyasal Sistemler
ISBN 978-975-06-1164-3
1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 60.000 adet baslmtr. ESKEHR, Mays 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii 3 4 7 9 10 10 12 14 14 16 17 17 19 20 21 21 22 23 23 25 26 28 28 29 29 30 32 33 34 34 36 37
Karlatrmal Siyaset: Giri...................................................
KARILATIRMA OLGUSU VE SYASET...................................................... BR YNTEM OLARAK KARILATIRMA.................................................... GZLEM VE NERME.................................................................................. KURAMSAL YAKLAIMLAR .......................................................................... Kurumsal - Yapsalclk ................................................................................. Yapsal levsel Yaklamlar.......................................................................... Bamllk Kuram.......................................................................................... Kolektif Eylem Kuram.................................................................................. Yeni Kurumsalclk ........................................................................................ Konusal (Mevzii) Karlatrma Kuramlar ................................................... Karlatrmal Kamu Politikalar................................................................... SYASAL SSTEMLER NASIL SINIFLANDIRABLRZ?................................. DEMOKRASLER............................................................................................ ounluku ve Oydamac Demokrasi Tipleri ........................................... DEMOKRATK REJM TRLER .................................................................... ounluku Demokrasinin Parlamenter Rejimi .......................................... Oydamac Demokrasinin Parlamenter Rejimi ............................................ Bakanlk Rejimi ............................................................................................ Yar-Bakanlk Rejimi ................................................................................... OTORTER REJMLER.................................................................................... TOTALTER REJMLER .................................................................................. SYASAL SSTEMLERDE KTDAR DAILIMI .............................................. niter Devlet ................................................................................................. Konfederal Devlet (Konfederasyon) ........................................................... Federal Devlet .............................................................................................. SONU .......................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
1. NTE
ounluku Kurumsallam Parlamenter Rejim: Birleik Krallk (Britanya)........ ............................................... 38

GR .............................................................................................................. BRTANYA SYASAL SSTEMNN EVRM .................................................. BRTANYA DEVLET SSTEM ....................................................................... Siyasal Rejim (Anayasa) ve Uygulama ......................................................... Yasama........................................................................................................... Yrtme ......................................................................................................... Yarg............................................................................................................... Demokrasi Modeli Olarak Britanya Parlamenter Rejimi ............................. niter Devlet ve Siyasal Evrim..................................................................... SYASAL KLTR.......................................................................................... Siyasal Partiler ve Parti Sistemi..................................................................... Seim Sistemi................................................................................................. Seimler ve Siyasal Sonular ....................................................................... kar Gruplar................................................................................................ POLTK KTSAT .......................................................................................... Gelimi Ekonomide Deiim ......................................................................
2. NTE
39 40 42 42 43 45 46 47 47 48 48 50 51 53 54 54
iv
indekiler
Ekonomik Sistem Tartmalar, Milliletirme, ............................................. zelletirme ve Liberalleme........................................................................ Sosyal Refah Devleti ..................................................................................... Avrupa Birlii ve Birleik Krallk ................................................................. SONU........................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
54 54 55 56 58 59 60 62 62 63 64 64
3. NTE
ounluku Kurumsallam Yar-Bakanlk Rejimi: Fransa........................................................................................ 66

KONUMU, GENEL CORAF VE BEER ZELLKLER ........................... FRANSANIN GERD EVRM VE TEMEL ZELLKLER ...................... Beinci Cumhuriyet Fransasnn Anayasal Yaps....................................... Yeni Anayasann ngrdkleri ................................................................... FRANSADA SYASAL KLTR VE SYASAL KATILMA ............................ FRANSADA KAMU SYASETLERNN OLUMASI ...................................... SONU........................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... GR ............................................................................................................. KONUMU, GENEL CORAF VE BEER ZELLKLER ............................ AMERKAN SYASAL SSTEMNN GELM ............................................. Amerikan Siyasetinin Anayasal erevesi .................................................. Federalizm .................................................................................................... ABDDE SYAS HAKLAR VE ZGRLKLER............................................ ABDDE POLTKA YAPICI KURUMLAR ..................................................... Bakanlk ...................................................................................................... Kongre ........................................................................................................... Yarg ve Yksek Mahkeme ......................................................................... ABDDE SYASAL KLTR VE SYASAL KATILMA ................................... Siyasal Kltr ................................................................................................ Siyasal Katlma............................................................................................... Siyasal Partiler .............................................................................................. Seimler ve Semen Davran ..................................................................... kar Gruplar ve Lobicilik .......................................................................... ABDDE KAMU SYASETLERNN OLUUMU ........................................... SONU........................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
67 68 74 76 83 88 91 92 93 94 95 96 97
4. NTE
ounluku Kurumsallam Bakanlk Rejimi: ABD ......... 98
99 99 100 102 103 104 105 105 107 108 109 109 110 110 112 114 115 117 119 120 121 122 122 123 123 123
indekiler
Oydamac Kurumsallam Rejim: svire............................ 124

GR .............................................................................................................. SVRE MODEL FEDERALZM................................................................... SYASAL KURUMLAR VE SYASAL KURUMLARIN LEY ...................... Yasama (Federal Meclis)............................................................................... Yrtme (Federal Konsey) ........................................................................... Yarg (Federal Mahkeme) ............................................................................ Kuvvetler Ayrl lkesi................................................................................. SYASAL KLTR VE SYASAL KATILMA .................................................. Seim Sistemi................................................................................................. Siyasi Partiler ................................................................................................ ekimserlik ................................................................................................... DORUDAN DEMOKRAS ........................................................................... Halkoylamas ................................................................................................ Halkn Kanun Teklifi..................................................................................... KAMU POLTKALARININ OLUUMU VE BELRLENMES......................... SONU........................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... OTORTER REJM KAVRAMI ........................................................................ OTORTER REJM TRLER .......................................................................... Askeri Cunta Ynetimi.................................................................................. Tek-Parti Ynetimi ........................................................................................ Komnist Rejimler................................................................................... nc Dnya lkelerindeki Dier Tek Parti Rejimleri ...................... Dikta Ynetimi .............................................................................................. Melez Rejimler ............................................................................................... OTORTER REJMLERDE DEVLET-BREY LKLER ................................. Denetim ......................................................................................................... Bask Kurma ........................................................................................... Sisteme Balama (Co-optation).............................................................. Lider Klt............................................................................................... Siyasi Katlm ................................................................................................. Otoriter Rejimler ve Seimler ....................................................................... OTORTER REJM RNE: FRANCO DNEMNDE SPANYA................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Bavurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... GR .............................................................................................................. TOTALTER REJM KAVRAMI ..................................................................... TOTALTER REJM UYGULAMALARI........................................................... talya rnei: Faizm ...................................................................................
5. NTE
125 126 129 129 129 130 131 133 133 134 135 135 136 136 137 138 139 140 141 141 142 142 143 143
Otoriter Rejimler..................................................................... 144
6. NTE
145 146 146 147 147 148 148 150 151 151 151 151 152 153 153 156 158 159 160 160 161 162
Totaliter Rejimler.................................................................... 164
7. NTE
165 165 169 169
vi
indekiler
Almanya rnei: Nazizm ............................................................................ Sovyetler Birlii rnei: Stalinizm .............................................................. in rnei: Maoizm .................................................................................... TOTALTER REJMLERDE SYASAL KLTR VE ........................................ TOPLUMSALLAMA....................................................................................... TOTALTER REJMLERN EKONOM POLT VE ................................... KORPORATZM ............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................
171 173 175 177 177 179 179 181 182 183 183 184 187 187
8. NTE
Bir Konfederalizm rnei Olarak Avrupa Birlii ................ 186

GR ............................................................................................................. AVRUPA BRL FKR NASIL DODU?.................................................... AVRUPA TOPLULUKLARININ GELM VE AVRUPA TOPLULUUNDAN AVRUPA BRLNE GE SREC .......................... Avrupa Topluluklarnn Geliimi ................................................................. Avrupa Topluluundan Avrupa Birliine Gei Sreci............................... AVRUPA TOPLULUKLARININ GENLEMES.............................................. AVRUPA BRLNN YAPISI VE KURUMLARI........................................... Avrupa Birliinin Yaps ............................................................................. Avrupa Birliinin Kurumlar ....................................................................... Avrupa Birlii Konseyi (The Council of the European Union) .......... Avrupa Komisyonu (European Commission)........................................ Avrupa Parlamentosu (European Parliament) ....................................... Avrupa Topluluklar Adalet Divan (European Court of Justice)......... Saytay .................................................................................................... Ekonomik ve Sosyal Komite ................................................................. Blgeler Komitesi.................................................................................... AVRUPA BRL MKTESABATI (ACQUIS COMMUNAUTAIRE) ............ Birincil Mevzuat............................................................................................. kincil Mevzuat ............................................................................................. Uluslararas Antlamalar................................................................................ tihatlar ........................................................................................................ ye Devletler Arasndaki Szlemeler ........................................................ AVRUPA BRL ORTAK POLTKALARI VE SOSYAL TARAFLARIN ETKNL ..................................................................................................... Avrupa Birlii Ortak Politikalar .................................................................. Sosyal Taraflarn Etkinlii ............................................................................. SONU .......................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
189 189 190 193 197 197 198 199 200 201 203 204 204 204 205 205 206 207 207 207 208 208 209 210 212 213 214 215 216 217 218
Szlk ................................................................................... 219 Dizin ...................................................................................... 221
nsz
vii
nsz
Karlatrma yaamn bir paras olarak her gn hepimizin kulland bir lme ve deerlendirme yntemidir. nsan toplumlar kadar eski olan bu yntem nasl giyineceimizden nasl barnacamza, nasl besleneceimizden nasl konuacamza kadar etkili olmaktadr. Modadan spora, ekonomiden kltre ve ideolojilerimize kadar her trl deerlendirmemizde doal ve srekli olarak kullandmz bir zihinsel sretir karlatrma. Gnlk yaantmzda adeta farknda bile olmadan yaptmz gibi, kim ne sylemi, nasl giyinmi, nasl bir konutta ikamet etmekteymi, hangi niversitenin hangi fakltesini kazanm gibi aka ve bilinli olarak yaptmz karlatrmalarla kendimizi kendi gzmzde bakalaryla karlatrarak tartarz. Kilomuzun az m, ok mu olduuna, bir dersin snavna hazrlanmamzn yeterli mi, yetersiz mi olduuna hep kendimizi bakalaryla, onlarn almalar, yaantlar, duru ve davranlaryla karlatrarak karar veririz. Bu srecin ne kadar nemli toplumsal sonular olduunu en belirgin olarak saptayanlarn banda nl sosyolog Samuel Stouffer gelmitir. kinci Dnya Sava srasnda Amerikan ordusundaki askerlerin morallerini lmek iin yaplan aratrmalar ynetmekte olan Stouffern dikkatini iki farkl kuvvette grev yapan subaylarn terfilerine ilikin yaptklar deerlendirmeler ekmitir. Askeri inzibat (military police) olarak grev yapan subaylarn terfi konusundaki deerlendirmelerinde hemen hepsinin hzla ve haka terfi etmekte olduklarn belirttiklerini gren Stouffer, daha nceki sorgulamalarnda Hava Kuvvetlerinde uucu pilot olarak savaan subaylarn doldurduklar soru cetvelleri aklna taklmtr. Bu cetvelleri inceleyen Stouffer byk ounluunun terfilerinin ok uzun zaman aldn ve genellikle pek de haka olmadn sylediklerini saptamtr. Bunun zerine inzibatlarla pilotlarn hangi srelerde terfi ettiklerini aratran Stouffer ortalama bir inzibat subaynn ylda, bir pilotun ise sava koullarnda olmann da verdii bir etkiyle de bir yla varmadan terfi ettiini saptamtr. O zaman ylda bir terfi eden inzibatlar buna hzl ve haka derken, alt ayda bile terfi edebilen pilotlar bu duruma neden yava ve haksz demilerdir? Stouffer aratrmalarn derinletirdiinde saptamtr ki inzibatlar kendilerini inzibatlarla, pilotlar da kendilerin pilotlarla karlatrmaktadrlar. nzibatlarn beklentileri er ylda bir terfi etmek olarak belirlendiinden ve hepsi de er ylda bir terfi ettiinden bu durumu hzl ve haka olarak grmektedirler. Stouffer, pilot subaylarn kendilerini dier pilotlarla karlatrdklarnda, kendilerinin daha fazla utuunu ve daha fazla kahramanlk gsterdiklerini, buna ramen kendi gzlerinde daha az baarl bulduklar arkadalarnn onlardan nce terfi ettiklerini dnp, terfi sisteminin yava ve adil olmayan bir ekilde iledii sonucuna vardklarn grmtr. Stouffer hayatta herkesin kendisine l olarak ald bir toplumsal grubu bulunduunu ki, buna atf grubu (reference group) adn veriyoruz, bu grubun iindekilerle yapt karlatrmalara dayanarak kendisinin hakszla urayp uramadna karar verdiini varsaymtr. Bu varsayma gre, Stouffer kendi atf grubuna gre bir eylerden yoksun brakldn dnenlerin grece yoksunluk (relative deprevation)
viii
nsz
duygusu diye adlandrd bir tutuma sahip olacaklarn ne srmtr. Grece yoksunluk duygusunda olan insanlar bir snrlandrlma, engellenme, ket vurulma psikolojisiyle hareket edeceklerini, bunun da insanlarn sistemin kendisine adil davranmadn dnmesine yol aacan ileri srmtr. Haksz yere snrlandrldn dnen insanlarn ise isyan etme eilimi ierisine girerek bakalarna kt muamele etme, saldrma, kavga etme gibi davran gstereceini ifade etmitir. Ksaca ifade edersek, bu almadan itibaren grece yoksunluk duygusu insan ilikilerinde iddete eilimi arttran bir neden olarak dnlmeye balanmtr. Yukardaki rnekte grld gibi karlatrma, (rnein inzibatlar ile pilotlarn terfi hakkndaki alglarnn kyaslanmas), toplumsal yaantda olduu kadar toplumsal bilimde de temel bir yntem olarak kullanlmaktadr. Bir toplumun kaynaklarn nasl kullandn, geliri ve serveti eit olarak datp datamadn, bireysel zgrlklere deer verip vermediini, devletin vergi toplamakta etkili olup olmadn, hkmetin iddete bavurmadan lkeyi ynetip ynetemediini ancak o toplumu veya onun ekonomik veya siyasal sistemini dier toplumlar ve onlarn benzer sistemleriyle karlatrarak anlayabiliriz. Bir toplumda gnde 5 TLden az bir gelirle geinenlerin oran yzde 15 ise bu toplumda fakirliin yaygn olup olmadn, ancak dnyadaki dier toplumlarn ayn durumda olan birey oranlarn saptayarak ve karlatrarak bulabiliriz. Eer dnyadaki 190dan fazla Birlemi Milletler yesi devletten 150sinde bu oran yzde 15ten daha fazla ise, o zaman incelediimiz toplumun durumunun pek fena olmadna, eer ancak 15 devlette bu oran yzde 15ten daha fazla ise, o zaman incelediimiz toplumun durumunun fevkalade kt olduu sonucuna varabiliriz. Ayrca karlatrma siyasal sistemlerin nasl ynetildiklerini, ynetme yeteneklerini, izledikleri i ve d politikalarnn etkili olup olmadn da saptamamza yarar. Devletlerin ekonomik, siyasal ve kltrel zelliklerinin betimlenmesi ancak karlatrlmak suretiyle olabilir. Benzerlikler ve farklar saptandnda baz n koullarn, bir olgunun olumasna neden olduunu saptayabiliriz. Samuel Stouffern yukarda anlattmz grece yoksunluk konusundaki buluunda da karlatrma ynteminin kullanldn gryoruz. Stouffer iki meslek grubunu, inzibat ve pilotlar karlatrarak bu gruplarn iinde bulunan bireylerin nasl farkl yoksunluk duygular gelitirdiklerini saptayabilmitir. Byle bir karlatrma imkn olmasayd, Stoufferin grece yoksunluk olgusunu gzlemlemesi ve buna dayanarak temel bir sosyoloji kavramn tanmlamas ve nemli bir sosyal psikolojik aklama nerebilmesi mmkn olamayacakt. Tm siyasal olgularda da farkl toplumsal ve bireysel koullar, gemiler ve ortamlarn etkileri altnda bulunarak davranlmasndan dolay, bu farkllklar dondurarak sadece deiiklik gsteren bir n koul ile onun etkisiyle oluan bir gelimenin varlnn saptanmas da ancak karlatrma ile mmkn olabilir. Bu amala farkl sreler ve mantk yrtme yollar tasarlanm olup halen uygulanmaktadr. Bu dersin konusu da bu yntemleri uygulamak suretiyle retilen bulgular nda farkl siyaset uygulamalarn barndran siyasal sistemleri tanmak, alma koullarn anlamak, neden ve nasl baz sistemlerin ortaya ktn ve nasl birer evrim geirdiklerini renmektir. Bu eli-
nsz
ix
nizdeki kitap size bu konularda k tutmak iin lkemizin deiik niversitelerinin uzmanlar tarafndan derlenmi bir almadr. Bu alma tek bir niversitenin, tek bir siyaset bilimi blmnn ve tek bir siyaset bilimcinin almas deildir. Bu kitap Anadolu niversitesinden Do.Dr. Deniz Kancolu ile Sabanc niversitesinden Prof.Dr. Ersin Kalaycolunun derleyicilii (editrl) ve yazarlnda, Baheehir niversitesinden Prof.Dr. Sabri Sayar, Yeditepe niversitesinden Prof.Dr. Cemil Oktay, Galatasaray niversitesinden Dr. Eylem Aksoy Rtornaz, Sabanc niversitesinden Dr. Emre Hatipolu ve Okan niversitesinden Dr. Hasret Dikici Bilginin katklaryla olumu bir yayndr. Bu yaynn gerekletirilmesi iin hibir desteini esirgemeyen Anadolu niversitesinin Rektr Prof.Dr. Davut Aydn'a zellikle teekkr bir bor biliriz. Ayrca, bu almann ortaya kmas iin gsterdii aba, tevik ve destekleri iin ktisat Fakltesi Dekanna Prof.Dr. Rdvan Karluka da teekkrlerimizi sunarz. Bu derlemenin basm srasnda her trl teknik yardm sunan ve Ak retimde kullanlacak bu yayn oluturan tasarmn ortaya kmasnda byk emei geen Uzaktan retim Tasarm Birimine de zellikle teekkr etmek isteriz. 22 Mart 2012, stanbul
Editrler Prof.Dr. Ersin Kalaycolu Do.Dr. Deniz Kancolu
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Siyaset olgusunun farkl kltr, toplum, ekonomi ve siyasal tarihten gelen insan topluluklarnda ne tr farkllklar ve benzerlikler gstermekte olduunu aklayabilecek, Karlatrma sayesinde deney benzeri bir sre kullanarak siyaseti biimlendiren temel etmenleri nasl gzlemlediimizi aklayabilecek, Karlatrma sayesinde kltr, toplum, ekonomi v.b. koullarn etkilerinden sadece bir veya birkan aratrma kapsamna alarak nasl genel nermeler retilebileceini tanmlayabilecek, eitli siyasal rejim, siyasal topluluk ve siyasal sistemlerin ileyiinde geerli olan temel varsaym, koul ve kstlar tanmlayabilecek, Bugnn dnyasndaki siyasal sistemlerin nasl snflandrlabileceini aklayabilecek, Farkl siyasal sistemlerin ne bakmdan ayrldn ve hangi bakmlardan benzediini ve bunlarn arasndaki farklar aklayarak, bu tiplerden birisinden dierine gemekteki rizikolar ve zorluklar yorumlayabilecek, eitli siyasal rejim, siyasal topluluk ve siyasal sistemlerin ileyiinde geerli olan yapsal ve kurumsal farklar deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Siyaset Karlatrmal siyaset Yntem Gzlem nerme Karlatrmal siyaset Bamsz deiken Baml deiken Snflandrma Rejim Demokrasi Otoriter rejim Totaliter rejim niter yap Federal yap Konfederal yap
indekiler
KARILATIRMA OLGUSU VE SYASET BR YNTEM OLARAK KARILATIRMA GZLEM VE NERME KURAMSAL YAKLAIMLAR SYASAL SSTEMLER NASIL SINIFLANDIRABLRZ? DEMOKRASLER DEMOKRATK REJM TRLER OTORTER REJMLER TOTALTER REJMLER SYASAL SSTEMLERDE KTDAR DAILIMI SONU
Karlatrmal Siyasal Sistemler
Karlatrmal Siyaset: Giri
Karlatrmal Siyaset: Giri

KARILATIRMA OLGUSU VE SYASET
Karlatrmak iinde yaadmz evre ve aile bata olmak zere kurumlar iindeki yerimizi tanmlamak, anlamlandrmak ve deerlendirmek iin hayatn bandan itibaren yaptmz bir davrantr. Kendi cinsiyetimizi ve bunun toplumsal cinsiyet olarak anlamn, kendi kimliimizi deri rengimizden balayarak toplumda sahip olduumuz kan balarn, hsmlk ilikilerini, yaadmz yeri, o topra paylaanlarla olan ilikilerimizi, inanlarmz da ancak karlatrma yoluyla toplumsal yaantnn iinde anlamlandrabiliriz. O zaman kendimizi toplumda belirli bir konuma yerletirebilmek, bir erkek veya kz renci olarak tanmlayabilmek, bunun toplumsal anlamn kavrayabilmek ve ona gre baka erkek ve kz rencilere davranmak sz konusu olabilir. Karlatrma zihinsel olarak farknda bile olmadan yapabildiimiz, ancak bazen bilinli olarak yaptmz bir mantksal karsamadr. Toplumsal yaantnn geneli iin geerli olan bu davran, toplumdaki deerlerin balayc karar alma gc bulunan kurum ve kiilerin (otoritelerin) mdahalesiyle blm (tahsisi) olgusu olan siyaset iin de geerlidir. Siyaseti anlamlandrabilmek ve hatta anlayabilmek iin karlatrma temel bir mantk yrtme srecidir. rnein, lkemizde mevcut olan siyasal yap ve kurumlara olduka ainayz. Onlarn adlarn ilkretim yllarndan itibaren reniyor, bu konularda verilen dersler erevesinde nasl ortaya ktklarn, geirdikleri evrimi ve ierikleri hakkndaki temel bilgileri ediniyoruz. Ancak, internete girip ufak bir arama yaptmzda Trkiyede Millet Meclisi denilen kurumun Fransada Assemble Nationale (Millet Meclisi) olarak adlandrldn, oysa Britanyada House of Commons (Avam Kamaras) olarak anldn gryoruz. SIRA SZDE Bu ufak karlatrmada bile yasama organnn farkl yaplar olabileceini, Trkiyede tek meclisli (kamaral) bir ierikteyken Fransa ve ngilterede iki kamaral bir ierikte olduunu saptyoruz. Trkiye de, Fransa da, Britanya da demokrasiile L M D N E ynetilmektedir, ama Trkiyede yasama organ sadece Millet Meclisinden ibaretken, Fransada Assemble Nationale ve Snat (Senatodan), Britanyada ise House of Commons ve House of Lordsdan (Lordlar Kamarasndan) olutuunu gryoruz. S O R U Burada siyaset hakknda yaplan pek ok tanmdan birisi olan David Eastonn 1953 ylnDKKAT da yaynlanan kitabnda nerdii tanmdr. Bu tanmn ngilizce asl Easton tarafndan ...politics is the authoritative allocation of values (1953: s. 130) olarak nerilmitir. EasSIRA SZDE ton tarafndan ne srlen bu tanm demokrasi veya otoriter - totaliter rejim fark sz konusu olmakszn, ada siyaset kadar ilk a Msr, in, Hindistan, Yunan, Trk v.b. siyasetlerini tanmlamak iin de geerli olabilecek, olabildiince zaman ve mekn ar bir ieAMALARIMIZ rikte olan bir tanm olduundan burada temel alnmtr.
K T A P
Siyaseti anlamlandrabilmek ve hatta anlayabilmek iin karlatrma temel bir mantk yrtme srecidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Bu farkllklarn gzlenmesi onlarn neden ve nasl ortaya kt sorularn sormamza neden olmaktadr. Bu tr bir sorgulama ise bize siyaset olgusu hakknda ayrntl ve derinlemesine gzlem yapma olana tanyaca gibi, farkl siyasal olgularn olduu, bunlarn hepsine zg olabilen zelliklerin mevcudiyetini ayrtrabilme olana verecektir. Karlatrmal gzlem ayn zamanda birbirine ok benzer siyasal kltrlere sahip olduklar varsaylan ulus-devletlerin bile ok farkl siyasal yap ve olgulara sahip olduunu ortaya koyabiliyor. rnein, ayn dili (ngilizce) konuan, bireysellik, zgrlk, girikenlik v.b. kltrel deerleri paylaan, benzer demokrasi esaslarna gre yzyllardan beri ynetilen Britanya ve Amerika Birleik Devletleri (ABD) aratrldnda, Britanyada kurulan dernek ve kurulularn byk ounluunun ulusal kurulular olduu, oysa ABDndeki derneklerin byk ounluunun ise yerel rgtler olduu grlmektedir (Wilson, 1995, 8285). Ayrca, Britanyadaki kar gruplar daha kurulularndan itibaren ulusal dzeyde kurulurken, ABDnde ayn kurulularn ncelikle yerel dzeyde ortaya ktklar, bazlarnn zamanla ulusal bir ierik kazandklar grlyor. Bylece, benzer siyasal olgulardaki farkllklarn, farkl siyasal olgulardaki benzerliklerin gzlemlenebilmeleri ve bunlar ortaya karan koul ve nedenlerin ayrtrlabilmesi de karlatrma yoluyla olabilmektedir. Dolaysyla, karlatrma bir mantk yrtme arac olarak kullanlmak suretiyle bilimsel geerlilii olan neden-sonu (cause - effect) ilikilerine ulamay, bilimsel kuram (teori) ve nihayet bilimsel yasalar retmeyi hedefler. Bu da bize karlatrmann ayn zamanda bir yntem olduunu gstermektedir.
BR YNTEM OLARAK KARILATIRMA

Toplumbilimlerinden olan siyaset biliminin bir alt dal olarak karlatrmal siyaset alannda da, dier toplumbilimleri dallarnda olduu gibi bir sonu ile onu douran etkiyi belirleyebilmek iin laboratuar deneyi yapmak mmkn veya ahlakl deildir. nsanlar kobay olarak kullanmak ahlaken kabul edilemeyecei gibi, Kuzey Kore gibi totaliter rejimler dnda insanlarn zgrlklerini ellerinden alarak onlar belirli kurallara gre hareket etmeye de zorlayamayz. Onun iin karlatrmal siyaset alannda deney yapmak olasl yoktur. Ancak, siyasal olgular, yaplar, gelimeler gzlemlendiinde adeta deney benzeri koullarn varl saptanabilir ve baz mantk sreleri kullanarak ve gzlemlerimizi snflandrmak suretiyle bu koullar iinden neden-sonu ilikilerini ayrtrmak mmkn olabilir. Zaten doa bilimlerinde laboratuarda yaplan da bundan ibarettir. Laboratuar ortamnda her trl etmenin etkileri denetim (control) altna alndktan sonra sadece neden olmas olas olan tek bir etmenin deimesine frsat verilir. Eer her trl etmenin etkileri sabit tutulurken (denetlenirken), tek bir etmenin serbeste deimesi sz konusu olursa, o zaman dier etmenlerden bamsz olarak deien etkiler ortaya km olur. Bu tr davranan etmenlere bilimde bamsz deiken adn veriyoruz. Bu deimenin etkisi olmadan hareketsiz duran bir nesne veya olgu bamsz deikenin gsterdii deiiklikler srasnda veya sonrasnda birden deiim gsterirse, o zaman o nesne veya olgunun bamsz deikene bal olarak deitii sonucuna varrz. Bu bamsz deikenden etkilenerek deitiini saptadmz deikenlere de bilimde baml deiken adn veririz. Karlatrma yntemi kullanarak yaplan bir aratrmada da, aynen laboratuar ortamndaki gibi, bir bamsz deikenin baml deiken zerinde etkisi olup olmadn aratracak koullar retilmeye allr. Ancak, burada laboratuar orta-
1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri
mnn ayarlamalar mmkn olmadndan, incelenecek olan olgunun ortaya kt ve/veya kmad siyasal sistemler gzlemlenir. Bu durumda izlenebilecek olan iki temel yntem olduunu 19. yzyl dnrlerinden John Stuart Mill ilk kez ortaya koymutur. Mill nerdii mantk srelerine karlatrmal yntem adn vermemi ve birisine uyuma yntemi (method of agreement), dierine de fark yntemi (method of difference) adn vermitir. Millin uyuma yntemine gre bir siyasal olay, gelime veya olgu farkl siyasal sistemlerde ortaya ktnda (baml deiken), onunla ayn anda veya onun hemen ncesinde bir bamsz deikenin deitii gzlemleniyorsa, o zaman bu bamsz deikenle, o olgunun (baml deikenin) bir uyumas sz konusudur. Burada dikkat edilecek olan husus, dier tm koullar farkl iken bir siyasal olay her ortaya ktnda eer bir bamsz deiken de mevcutsa o zaman, o bamsz deiken o siyasal olgunun nedeni olarak saptanr (baknz izelge 1.1). izelge 1.1. incelendiinde grlecektir ki drt lkede de ayn siyasal olgunun (Z) ortaya kt saptanmtr. Oysa her lkedeki koullar, bir koul hari (Y), ok farkldr ve bu koul (Y) aratrdmz siyasal olgu (Z) her ortaya ktnda her drt lkede de mevcuttur. O zaman Y ile Z arasnda mkemmel bir uyuma vardr. Y ne zaman ortaya karsa, Z de o zaman ortaya kmaktadr. Bu durumda Z baml deikeni, Y bamsz deikeninin matematiksel olarak fonksiyonudur [Z = f (Y)].
lke A Koul Koul Koul Koul Koul Olgu I III IV XV Y Z lke B II III XII XX Y Z lke C VII V VIII XXV Y Z lke D IX III XIII XXII Y Z
Mill Karlatrma Yntemi kullanarak siyasal olay ve gelimeleri aklamak zere iki yntem ortaya koymutur: uyuma yntemi ve fark yntemi. Uyuma yntemine gre bir siyasal olay, gelime veya olgu farkl siyasal sistemlerde ortaya ktnda onunla ayn anda veya onun hemen ncesinde bir bamsz deikenin deitii gzlemleniyorsa, o zaman bu bamsz deikenle, o olgunun bir uyumas sz konusudur.
izelge 1.1 Uyuma Yntemi
Bu durumu bir siyasal rnekle de aklayabiliriz. ok farkl tarihlerde, ok farkl corafyalarda ve ok farkl siyasal ve toplumsal ortamlarda toplumsal ihtilaller olmutur. ABD (1776), Fransz (1789), Rus (1917) ve ran (1979) Devrimleri bu tr ihtilallerin balca rnekleridir. Bu drt lkenin de siyasal kltr ortamlar, iktisadi yaplar ve gelimilik dzeyleri farkldr. Bunlarn krallkla ynetilmekle birlikte ABD bir smrgeydi ve kendisinin bir kral yoktu. Onun dnda bu drt devletin hemen hemen her zellii birbirinden farklyd. Ancak, siyaset sosyologu olan James C. Davies yapt bir aratrmada bu ihtilallerden nce lke ekonomilerinin hzl bir byme srecine girdiini, ancak tam halk ayaklanmas ncesindeyse birdenbire byk bir yavalamaya ve hatta klmeye tabi olduu saptanmtr. Daviesin J- erisi olarak bilinen bu nermesine gre, byk hzla sren iktisadi byme dnemlerinin arkasndan iktisadi bymede rastlanlan ani ve hzl duraklama halk ayaklanmalarna yol aan bir toplumsal psikolojik etki yaratr. Bu drt rnekte de benzer bir hzl byme dnemi ve onun ani yavalamasndan kaynaklanan bir duraklama sz konusu olmutur. Bu durumda toplumsal ihtilallere yol aan halk ayaklanmalarnn nedeni iktisadi gelimenin srati ve seyri ile ilgilidir. Millin uyuma yntemiyle benzersiz koullar iinde bir tane deimeyen uyuma bize hangi bamsz deikenin ihtilalci halk ayaklanmalarnn nedeni olduunu iaret etmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Karlatrmal Siyasal Sistemler S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
D KKAT Burada dikkat edilmesi gereken husus siyasal olgularn ortaya kmasnda nadiren tek bir bamsz deikenin etken olmasdr. Hemen hemen tm siyasal olay, olgu ve gelimelerin birden fazla nedene bal olduu saptanmtr. Toplumsal ihtilaller konusunda Theda SIRA SZDE Skocpolun, James C. Daviesden sonra yapt aratrma da toplumsal ihtilallerin dier baz bamsz deikenler tarafndan belirlendiine iaret etmitir. Buradaki sorun, laboraAMALARIMIZ tuar koullarndan farkl olarak karlatrmal gzlemler srasnda bilinebilen her trl koulu denetlemenin genellikle mmkn olamamasdr. zellikle zamanar etkileri olan deikenler gzlem annda varlklarn belli etmeyebilmektedirler. O zaman gzlemlenen T A deiken ilikisi, daha nce ortaya kan baka bir olgu, koul, yani bamsz veKbaml P bir baka bamsz deiken tarafndan da ayn anda belirlenebilir. O zaman bir nc deiken asl neden olarak gizli kalrken, biz sadece grnen nedeni asl neden olarak ayT E L E V oysa rtrm oluruz, Z Y O N o neden gerek neden olmayp sahte (spurious) neden ieriindedir. Onun iin nc ve gerek neden konumundaki deikenleri gzlemekte baarsz olma rizikosu bu yntem uygulandnda her zaman mevcut olacaktr.
NTERNET
Bir siyasal olay, olgu veya gelimenin ortaya kt her durumda varolan ve ortaya kmadnda da var olmayan bamsz deiken, o baml deikenin nedeni olarak ayrr.
Millin nerdii fark yntemi ise biraz daha karmaktr. Burada bir siyasal olay, olgu veya gelimenin ortaya kt ve kmad durumlar gz nnde bulundurulur. Bu olgunun ortaya kt her durumda var olan ve ortaya kmadnda da var olmayan bamsz deiken, o baml deikenin nedeni olarak ayrr (baknz izelge 1.2). Aslnda fark yntemi uyuum ynteminin iki defa st ste uygulanmas gibi bir eydir. Bu kez aratrmac ok farkl koullar olan siyasal sistemler arasndan bir siyasal olgunun ortaya kt ve ayn olgunun ortaya kmad rnekleri gzlemler. Bu baml deikenin (Z) her ortaya kt ortamda dier tm koullar farkl iken bir etkenin (bamsz deiken Y) de ortaya ktn saptar. Ayn anda o baml deikenin (Z) ortaya kmad durumlarda da bamsz deiken olarak gzlemlediinin de (Y) var olmadn grrse, o zaman Znin Yye baml olduuna hkmeder [Z= f (Y)]. Bu durumda Y varken Z de var olmakta, Y yokken Z de yok olmakta veya olumamaktadr. Hem olumlu hem olumsuz iliki olarak bamsz - baml deikenler arasnda iliki olduu bylece saptanm olur. Bu yntemin de sorunlar vardr. Eer bir olgunun birden fazla nedene bal olarak ortaya kmas sz konusuysa, bu bamsz deikenlerin gzlemlenme srasna dikkat edilemedii durumlarda sanki o deikenlerden sadece bir tanesi gerek deikenmi gibi kabul edilmesi sz konusudur.
lke A Koul Koul Koul Koul Koul Olgu I III IV XV Y deil Z deil lke B II III XII XX Y Z lke C VII V VIII XXV Y deil Z deil lke D IX III XIII XXII Y Z
NTERNET
izelge 1.2 Fark Yntemi
Toplumsal ihtilallere yol aan halk ayaklanmalarnn ortaya kmad iki rnei ABD ve Rusya yerine ikame edebiliriz. rnein, Britanya ve Hindistan, ABD ve Rusyann yerine ikame edip karlatrma kapsamna alacak olursak, o zaman hz deikenlik gsteren iktisadi gelime olgusunun halk ayaklanmasyla birlikte olutuunu gzlemlemek zorlamaktadr. Britanyada ve Hindistanda halk ayak-
lanmalar olmakla birlikte toplumsal ihtilal boyutlarna ulamamtr. lk gze arpan bunlarn hzl iktisadi byme dnemlerinin sekteye uramasyla eanl olmamasdr. Bu durumda sekteye urayan byk iktisadi gelime dnemleri olmamas (Y deil), toplumsal ayaklanma ve onun sonunda da ihtilallere yol amamtr (Z deil). Bu durumda daha nceki J-erisi nermesini destekleyen gzlemlerimizin daha byk bir g kazandn sylemek mmkndr. Karlatrma ile siyasal olgularn ne kadar ayr veya farkl olduklarn saptamay amalSIRA SZDE yoruz. Bu durumda bir siyasal sistemin baka hibir siyasal sisteme benzemediini, tamamen kendisine zg olduunu ve genel olarak baka sistemlerle onun karlatrlmasnn DNELM mmkn olmad nermesini nasl snayabiliriz?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Przeworski ve Teune OBST ile az sayda ve ok benzer D KKA lkeleri belirli bir zaman T aralnda gzlemek suretiyle bir toplumsal olgu ile onun siyasal sonularnn SIRA SZDE var olup olmadn ortaya koymay amalamlardr.
GZLEM VE NERME
S O R U
Buraya kadarki anlatmmzda hep az sayda gzlemden yola karak tekil bir bamsz deikenin bir baml deikenle olan ilikisini aratrmakla yetindik. BuDKKAT nun iin de az sayda siyasal sistemi rnek olarak kullandk. Toplumsal ihtilal gibi bir olguyu aklamaya kalktmzda bu olguya dnya tarihinde az rastlanmas neSIRA SZDE deniyle az sayda gzlemle yetinmek zorunda olmamz kanlmazdr. Ancak, yine de tm siyasal sistemleri tarihleri boyunca izlemek gibi fevkalade zor ve karmak bir yola gitmek pek mmkn deildir. Onun iin bu tr aratrmalarda ister isteAMALARIMIZ mez 192 Birlemi Milletler (BM) yesi ulus-devletten az sayda seerek gzlem yapmak zorunluluunu dourmaktadr. Bu durumda sorulacak soru ka tane ulusdevlet bir karlatrma yntemi uygulamas iin yeterli olarakK kabul edilebilir? T A P Aslnda Millin nerdii yntemlerden uyuma yntemine benzer bir biimde az sayda ve ok benzer lkeleri belirli bir zaman aralnda gzlemek suretiyle bir toplumsal olgu ile onun siyasal sonularnn var olup olmadn TgrglZ(ampirik) olaELEV YON rak saptamak bir zm olacaktr. Bunun iin birbirine ok benzer lkeler rneklemi tasarlanmaldr. Bu yaklama Adam Przeworski ve Henry Teune olabildiince benzer sistemler tasarm (most similar systems design, OBST) adn vermiler siyasal sistemler sedir (1970, 32 -34). Burada birbirlerine ok benzer durumda olan N T E R N E T ilir. rnein, Britanya, rlanda ve Avustralya ayn milletler topluluuna bal, ayn dil ve benzer kltrel zelliklere sahip lkelerdir. Siyasal kltr ve ekonomik gelimilik dzeyi benzerlikleri birok deikenin etkilerinin olmadn varsaymamz kolaylatrr. Britanyada uygulanan seim sistemi, bu kitabn nc blmnde incelendiinde greceiniz gibi, ounluku bir mantkla ileyen, en fazla oyu alann kazand (first-past-the-post) bir sistem olmas dolaysyla, en fazla oyu alan partinin parlamento sandalyelerinde byk artlara yol aan adaletsiz bir sistemdir. Oysa Irlandada uygulanan tek transfer edilebilir oy (single transferable vote) sistemi oylar nispi temsil (proportional representation) esasna gre adilane olarak meclis sandalyelerine dntrdnden her parti ald oya yakn oranda meclis sandalyesi igal eder. Benzer olarak Avustralyadaki almak oy (alternate vote) sistemi oylarn meclis sandalyelerine dnmesinde temsilde adalete duyarldr. Bu durumlarda koalisyon hkmetlerinin sklkla olumas kanlmazdr. ok benzer lkelerde uygulanan farkl seim sistemlerinin farkl hkmet tiplerine yol amakta olduu Maurice Duverger (1954) tarafndan ortaya atlmtr. Duverger ounluku seim sistemlerinin parti hkmetine, nispi temsile dayal seim sistemlerininse koalisyon hkmetlerine yol aacan nermitir. Bu durumda uygulanan seim sistemleri (bamsz deiken) ortaya kan hkmet tipinin parti veya koalisyon ieriinde olmasna (baml deiken) etken olur denencesine (hipotez) ulaabiliriz.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O ama OFSTde R U tekil bir bamsz deikenin tek bir baml deiken zerindeki etkisini saptamak olmayp, DKKAT belirli bir dzenli ilikiyi ok farkl toplumlarda da gzlemleyerek tm siyasal SIRA SZDE sistemler iin geerli olabilecek nermelere ulamaktr.
Siyasal davranlarn aslnda bireyin ait olduu toplumsal evrenin bir rn olduu nerSIRA SZDE mesini sk sk duymaktayz. Bu duruma gre siyasette bir kylnn bir kentliden, bir iinin, bir mhendisten daha farkl davranacan dnmeliyiz. Bu nermenin doru olup DNEL M olmadn snamak iin ne gibi bir ynteme bavururdunuz? Bir dierS yaklam ise yine Przeworski ve Teunenin nerdii olabildiince O R U farkl sistemler tasarm (most different systems design, OFST) yaklamdr. Buna gre ama tekil bir bamsz deikenin tek bir baml deiken zerindeki etDKKAT kisini saptamak olmayp, belirli bir dzenli ilikiyi ok farkl toplumlarda da gzlemleyerek tm siyasal sistemler iin geerli olabilecek nermelere ulamaktr. Eer SIRA SZDE ok farkl siyasal tarih, corafya, kltr, iktisadi rejim ve gelime dzeyi v.b. zelliklere sahip olan lkeleri gzlemlediimizde hepsinde ayn ilikiyi saptayabilirsek, o zaman burada bir bilim yasasn andran genellikte bir aklama kalbna ulam AMALARIMIZ oluruz. rnein, Rusya, Japonya, Almanya, talya, Peru, Gney Afrika, Kanada, Malezya ve Msrn hepsinde de toplumun en st kesimini oluturan yksek snftan kimselerin seimlerde oy kullanma eiliminin orta snftan ok daha dk dzeyK T A P de olduunu saptadmz varsayalm. O zaman ortaya siyasal tarih, corafya, kltr, sosyo-ekonomik gelimilik dzeyi, ekonomik rejim gibi farklardan etkilenmeyen bir genellikte Ybir iliki rnts (pattern) km olur ki, bu da toplumsal snf TELEVZ ON yeliinin oy kullanma olgusuna yaklamnda evrensel bir dzenlilik olduunu gsterir. Bu dzenlilii yksek toplumsal snflarn siyasal katlma davranlar oy kullanmay iermemek eilimindedir diye ifade edebiliriz. Daha etrafl aratrmalar NTE NET bu konumdaki Rbireylerin oy verip de onun sonularn beklemek gibi dolambal bir katlma biimi yerine, dorudan yntemleri daha etkili bulduklarn gsterebilir. Bu kiilerin toplumsal konumlar, mal varlklar, eitim dzeyleri, sosyo-ekonomik ilikileri yksek dzey brokrat ve politikaclara ok kolay ulaabilir bir konuma getirir. O durumda, st snf mensuplar dorudan doruya, hatta yz yze grerek siyasal karar alclara neri veya isteklerini aktarabilirler. Oysa herhangi bir orta veya alt snf mensubunun byle bir olanak bulmas zordur. O durumda orta ve alt snf mensuplar oy kullanmay ne kadar dolambal da olsa kendi etkilerini siyasal kararlara tayan temel bir ara olarak grmeye devam edeceklerdir. Bu durumda bir adm daha ileri giderek toplumsal stat dtke oy kullanarak siyasal hayata katlma artar biiminde bir denence (hipotez) ileri srebiliriz. Yukarda sraladmz gibi bir eitlilikteki ulus-devletler iin bu dzenli ilikiyi gzlemleyebilirsek, o zaman genel bir aklamaya veya adeta bir bilimsel yasaya ulam oluruz. Buraya kadar olan anlatmmzda karlatrma yntemini hangi amala kullanacamza bakarak, ona gre iki veya daha fazla sistemi karlatrmann anlaml olabileceini ifade ettik. Aslnda tek bir sistemin, rnek olay olarak (case study) adlandrlan bir yaklamla aratrlmas da karlatrmal siyaset aratrmalarnda rastlanlan bir durumdur. Bu genellikle aratrmacnn vatanda olduu lkeden farkl bir ulus-devlet rnek seilerek yaplr. Bu tr almalar aslnda karlatrmal siyaset disiplininin bir paras olmakla birlikte lisans ve lisansst ders programlarnda rencilerin vatanda olduu ulus-devletin siyasal sistemi olarak ayrca okutulur. Trkiyede Trk Siyasal Hayat, Fransada Fransz Siyasal Hayat, ABDnde Amerikan Siyasal Hayat gibi konu balklar altnda okutulurlar. Bu tr ders konular ve aratrma alanlar karlatrmal siyaset ynteminin rettii kavram, kuram ve yaklamlar kullanarak aratrma ve eitimlerini srdrdkleri srece siyaset bilimi kapsamndadr. Bu durumda aratrma konusu olan tekil lke hakkndaki bulgular baka l-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
kelerde ayn kavram, kuram ve yntemlerle yaplan aratrmalara kolayca eklemlenebilir ve siyaset bilimin siyasal olgular hakknda genel kuram oluturma yntemine (nomothetic method) hizmet etmeye devam eder. Ancak, eer bu aratrmalarda ve eitimde ama bir sistemin mkemmel yalnzl iinde onun tekilliini veya benzersizliini gstermek olursa, o zaman siyaset biliminin kapsam dna klr. Bu tr aratrmalar daha ok mkemmel betimlemeler yoluyla aklama hedefine ynelik olup (ideographic method) tarih tarafndan kullanlrlar. Eer Trkiye hakknda ok ksa zamanda olabildiince fazla bilgi almay SZDE SIRA hedefleseniz, rnein bir yary boyunca Trkiyenin sosyolojik zellikleri, siyaseti, ekonomik nitelikleri hakkndaki bilginizi gelitirmek isteseniz, hangi kente gidip bir yarylnz orada geirmeyi DNELM planlardnz?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
KURAMSAL YAKLAIMLAR
S O R U
Karlatrmal siyaset konusundaki ilk aratrmalar insanlarn mutluluunu salayacak devlet yapsna ulamann formln bulmak gds ile yaplan ksmen DKKAT normatif, ksmen pozitif nermelerden oluan almalardan olumutur. Aritsonun Politika adl nl eseri bu tr bir arayn ilk rnlerinden olup pozitif yan daha ar basan bir niteliktedir. Bu aratrmalardan ilk ciddi SIRA SZDE sap N. Machiavelli (Makyavel) tarafndan yazlm olan, daha ok kamu ynetimi sanat ieriinde nermelerden oluan, ancak farkl siyasal sistemler ve kltrlerde yaplan gzlemAMALARIMIZ lerden derlenen Prens adl kitaptr. Machiavelli mutluluu salayacak mkemmel devlet arayn bir kenara brakarak, bir devletin varln idame ettirmesi ve refah, istikrar ve iktidarn arttrmaK T A P snn nasl olaca sorusuna ynelmitir. Burada devletin ideolojik ierii, Hristiyan veya Mslman bir topluluu ynetiyor olmas, kraln kiilii v.b. zellikler gz ard edilerek, iktidar mcadeleleri iinde bulunan bir kraln ieride isyan kartmaTELEV ZYON dan, dardan gelen tehditlere boyun emeden nasl ynetimde kalabilecei aratrlmtr. Erdemi ve ahlak hie sayan bir alma olarak grlen bu eser ve onun yazarna kar mthi bir eletiri kampanyas balatlm; erdemsizlik ve ahlakszlk NTER ET imalarn ieren bir biimde ahlak bir kenara brakarak salt iktidarNmcadelesine odakl olarak dnenlere Makyavelist denilmesi hemen tm dillere yerlemitir. Oysa Machiavelli ok daha gnmze zg bir yaklamla siyasal sistem ii ve sistemler aras iktidar mcadelelerinin mantn ve mekanizmalarn gzlemlemeye ve anlamaya ynelmitir. Endstri devrimi sonras Bat Avrupada glenen kapitalist ekonomiler dnyay aralarnda pay etmeye alan bir emperyalizm dnemini balattlar. Bylece Asya, Afrika ve Latin Amerika topraklarn paylama kavgalar ve oralarda oluan yeni ynetimler ortaya kt. Bunlara smrge (colony) ynetimi adn veriyoruz. Bu ynetimler o topraklar igal eden byk devletler tarafndan kurulmu olduundan zerk veya bamsz bir ierik tamyorlard. Dnya ticaretinin kapsam geniledi, ynetim yaplarnda bir trdeleme ortaya kt, ama bunlar kendiliinden (spontaneous) remi olan siyasal olgular niteliinde olmayp, smren ana devletlerin o topraklarda kurduklar idari yaplard. Bu durumda, hem yeni siyasal ynetim alanlar olutu, hem de bunlarn siyasal uygulamalar nemli benzerlikler gstermeye balad. Tarihleri ve corafyalar ok farkl olan Hindistan ile Kenya ve Uganda benzer bir idari yapya ngiliz smrgecileri eliyle sahip oldular. Bu durum asl olan birka temel siyasal ynetim biimi olduu grntsn ortaya kartt. Bunlar da gl Avrupa kapitalist sistemlerinin siyasal ynetim biimlerin-
DKKAT
Machiavelli mutluluu salayacak mkemmel devlet arayn bir kenara brakarak, bir devletin AMALARIMIZ varln idame ettirmesi ve refah, istikrar ve iktidarn arttrmasnn nasl olaca sorusuna ynelmitir.
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
den ibaretti. Dolaysyla, zellikle on dokuzuncu yzylda balayan ve kinci Dnya Sava sonrasna kadar egemen olan bir temel karlatrmal siyaset kuram kurumsal-yapsal yaklamla zde olarak anld.
Kurumsal - Yapsalclk
Kurumsal-Yapsalclk byk smrgeci devletlerin sahip olduu siyasal kurumlarn alma esaslarn betimleyen, onlarn tarihi evrililerini anlatan, hangi tr anayasalarn bu yaplarla birlikte olutuunu anlatan bir ierie sahiptir.
Bu kuram byk smrgeci devletlerin sahip olduu siyasal kurumlarn alma esaslarn betimleyen (tasvir eden), onlarn tarihi evrililerini anlatan, hangi tr anayasalarn bu yaplarla birlikte olutuunu anlatan bir ierie sahip oldu. rnein, Britanyadaki kraliyet kurumu, parlamento, babakanlk ve kabine, yargnn bamszl, siyasal partiler, bask gruplar ve seimleri olabildiince ayrntl olarak anlatan bir ierik bu kitaplarda n plana kt. Sonra, Rusyadaki arlk rejiminin otoriter yap ve geleneklerini, Fransadaki devrim ve sonrasndaki monari ve cumhuriyet arasndaki gel - gitlerini betimleyen ve bunlar Amerika Birleik Devletleri (ABD) iinde uygulanan yerinden ynetimci federal yap iindeki Bakan, Kongre, Yce Mahkeme (Supreme Court), kar gruplar, siyasal partiler ve seimler erevesinde resmeden bir grnty karlatrdlar. Bu rneklere 1870lerden sonra Almanya veya talyann ulus-devlet olma mcadeleleri, onlarn oluturduu yeni monariler, bu ynetimlerin idari tekilat yaplarn anlatan betimlemeler de eklendi. Burada siyaset hakknda genel bir bulguya ulamaktan ok adeta bir devlet nasl ynetilebilir konusuna verilen grece mkemmel rnekler sergilenmekteydi. Tam bir emperyalist yukardan bak ile smrgelere adeta onlar smren devletlerdeki sistemleri inceleyip onlardan hangisine aitseler ona gre bir gelimeye yknmeleri imas sz konusuydu. Anlatmlarn pozitif nermelerden ibaret olmas, bir Bat, kapitalist, emperyalist stnlnn pein kabuln iermiyordu izlenimini verse de, bu almalarda tm dnyadaki devlet yaplar incelenmiyor, sadece gl emperyalist devletlerin ayrntl kurumsal fotoraflarnn ekilmesiyle yetiniliyordu. Bu almalarda sz konusu devlet ynetim kurumlarnn bir eletrisini yapmak da temel hedef gibi grnmyordu. Bunlarn en azndan iyi alt varsaym kabul grmekteydi.
Yapsal levsel Yaklamlar

Yapsal ilevsel yaklamlar kurumsal - yapsal yaklamlara bir tepki olarak ortaya kt. Siyaset bilimindeki ilk rneklerini 1950lerde vermekle birlikte bu konudaki ilk aratrmalarn on dokuzuncu yzyln sonundan itibaren sosyologlar tarafndan yaplmaya baladn biliyoruz. Bunlar arasnda en etkili olan Alman sosyolou Max Weber oldu. Weber kapitalizmin Avrupann batsndaki geliiminde temel etkenin ne olduu kurumsal sorusuna yant ararken karlatrmal yntemi kulland. Weber kapitalizmin ilk gelitii Britanya, Hollanda gibi lkelerde Protestan mezhebine mensup olan orta snfn sahip olduu deerlere iaret etti. Weberin Protestan Etik adn verdii bu deerler yznden retimde baar elde eden sanayiciler lks tketime harcamay gnah olarak addettikleri iin artan sermayeleriyle saraylar kkler yapmak yerine ilerini bytmek zorunda kaldlar. Benzer zenginlie sahip olan tacirler arasndan Protestanlar yatrma ynelirken Katolikler ve dier Bat Avrupal orta snf mensuplar Webere gre lks iinde yaamay tercih ediyorlard. Bu durumda ngiliz ve Hollandal tacir ve sanayiciler dev servetlere kavuur kendi lke siyasetlerinde arlklarn koymaya balarken, Franszlar topraktan geinen aristokrasiyi sanayi ve ticarete yneltemeyip ancak bir toplumsal ihtilalle Fransz siyasetinde gl mevkilere gelebilmilerdi. Weber daha sonraki yllarda Fransz tarihisi Fernand Braudel bata olmak zere ok farkl dnrler ta-
11
rafndan eletirilse bile, kltrn iktisadi ve siyasal yaantdaki nemine parmak basm oldu. Weberin karlatrmal aratrmalara olan katks onlarn artk kltrn bir etken olarak oynad rol gz ard edememeleri oldu. kinci Dnya Sava yznden dnyadaki son imparatorluk olan Britanya mparatorluu da yklnca ortaya kan yeni bamsz devletler eski smrge ynetimlerinin yerinde ykselmilerdir. stelik in ve Hindisan gibi lkelerde yaayan nfusa dikkat edecek olursak, bunlarn dnyada yaayan insanlarn ounluuna sahip olduu da grlmtr. 1945 ylnda 45 devletin katlmasyla kurulan Birlemi Milletlerin (BM) ye says imdi 192ye kmtr. Bu durumda ortaya kan bu SIRA SZDE yeni olguyu aratrmaya ynelen siyaset bilimcilerin elinde kltrel eleri pek de ayrntl ilenmemi veya tam bir uyumsuzluk iinde grlen ana smrge devlet yaplarna ilikin almalar ve bir de Max Weberin sosyolojikD anlayMbulunmakNEL tadr. O tarihte de Karl Marx izleyenlerin Marksist yaklamlar mevcut olmakla birlikte yeni balayan Souk Sava ortamnda zellikle ABD ve Bat Avrupa lkeS O R U lerinin akademik ortamlarnda revata deildi.
DKKAT Karl Marks ve Frederich Engelsin tarihsel determinizm kuramn ilerdeki sayfalarda ayrca ele alacaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Bu bak asndan yaklaan Gabriel A. Almond ve Sidney Verbann Avrupadan ikisi Amerika ktasndan olan be devlette yrttkleri Civic Culture aratrmaAMALARIMIZ s 1950lerde yapld ve ayn adla yaynland. Bu aratrmay Princeton University Press tarafndan baslan bir dizi aratrma Princeton Series in Political Development adyla 1960lar ve 1970lerde izledi. Bu almalarn hedefi siyasal yaplar ve onlarn somut K A P ve istikrarl uygulamalar olan kurumlarn belirli ilevler (fonksiyon)T grmek iin kurulduklar varsaymndan hareketle her yeni siyasal sistem iin bu yap - ilev balantsn modellemek olmutur. zellikle Gabriel A. Almond tarafndan nerilmi olan bu ELEV ZY N yaklam her uyguland sistemde ayn ilevlerin var olduunu,T fakat buOsiyasal ilevleri gren yaplarn ok farkl ieriklerde geliebileceklerini ve hatta kurumsallaabileceklerini kabul eder. Yapsal - ilevsel yaklam iin ilevler evrenseldir ve her siyasal sistemde mutlaka olmalar gerekir, aksi halde siyasal sistemlerin R N E T ilemesi olanakNTE szdr. Almondun bu yaklamna gre her siyasal sistem mutlak balayc karar retme, bu kararlar uygulama, uygulamada kacak uzlamazlklar zme, karar reticilerine etkide bulunmak iin alma, bu karar alclarn seilmesi (atanmas veya halkoyuyla seilmesi) v.b. ilevlere sahip olacaktr. Bu ilevler gelimi siyasal sistemlerde yasama meclisleri, yrtme organ (bakanlar kurulu, bakanlklar, kamu brokrasisi v.b.), yarg kurumlar (mahkemeler, yarg, savc ve avukatlar v.b), bask gruplar, siyasal partiler, medya ve basn, genel seimler v.b. araclyla yerine getirilecektir. Gelimemi sistemlerdeyse onlarn yerine bir emir, eyh, sultan v.b. hem balayc kararlar alacak hem uygulatacak ve belki de bir niza ktnda taraflar divanna davet edip uzlatrarak yarg ilevini de grecektir. Byle bir sistemde siyasal partiler hi olmayacak, basn ve medya ya hi olmayacak ya da ok snrl ve denetimli olarak mevcut olacak, onun yerine dedikodu temel siyasal iletiim ilevini grecektir. Bu durumda ortaya bir siyasal gelime kuramnn da koyulduunu syleyebiliriz. Yapsal ve kurumsal sadelik ve zafiyet iinde olan siyasal sistemleri gelimemi, kurumsallk dzeyi yksek, farkl ilevler gren ok sayda yapy ahenk iinde altrabilen sistemlere de gelimi siyasal sistemler nitelemesi bylece mmkn olmutur. Bu tanmlamay Political Order of Changing Societies adl kitabnda en ak bir biimde kurumsallama temeline oturtan Samuel P. Huntington olmutur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
12
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
James K. Feibleman, (zikreden Gerhard Lenski ve Jean Lenski, 1974, 53) kurumlar (insDKKAT titutions) toplumda tekrar eden hatta srekli veya dzenli aralarla tekrar etme zellii gsteren temel sorunlar zmek iin retilen donmu yantlar (frozen answers to fundaSIRA SZDE mental questions) olarak tanmlyor. Dolaysyla bir toplumsal yap byk bir istikrar ve yerleiklik kazandnda artk ona sadece bir yap olarak deil, bir kurum olarak da bakaAMALARIMIZ biliriz. Bu yaklam gelimi bir siyasal sistemi model ald iin daha nceki kurumK bir P sal yaklamn T A dier biimi olarak eletirilmitir. Ayn zamanda, yine ABD, Britanya ve dier Bat demokrasilerinin siyasal rejimlerini ve onlarn yaplarn dnyadaki tm sistemlerin erei olarak kabul ettii ileri srlerek gelimekte olan dnTELEV ZYON ya dnrleri tarafndan emperyalist Bat devletlerinin bir dier biimde takdimi olarak da yerilmitir. Nihayet, Machiavelliye yaplan trden bir eletiri ile ahlaki deerleri hi dikkate almamakla da eletirilmitir. Bu eletirileri yapanlarn nemli bir ksmnn hareket noktas ise baka bir yapsal zmleme yaklam olan MarkNTERNET sizm ve onun temel hareket kaynan oluturduu bamllk kuram (dependency theory) olmutur.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bamllk Kuram
Bu kuramsal yaklamda birey ve onun dnce ve davranlar temel zmleme ve gzlem birimi deildir. Karlatrmal siyasette tarihsel yapsalclk diye adlandracamz ve kkeni Karl Marxn nerdii tarihsel materyalizme giden bir dnce sistematii kullanlr. Siyasal yaplar tanm olarak eylemcilerin (actor) ilikilerinden oluur. Bireylerin siyasal hayatta oynad rollerin oluturduu ilikiler siyasal yaplar (political structures) oluturur. Yapsalc zmlemelerde temel zmleme birimi yapy oluturan ilikiler ve yaplar arasndaki balantlar, dayanmalar ve atmalardr. Yapsalc yaklama gre bireyin davranlar yaplar iinde ve onlarn koyduu kstlar arasnda, hatta bireyin yaad toplumsal evrenin etkisi ile oluur. Bu evre tarihsel temel olgular tarafndan belirlenmitir. Marxn yaklamnda bu temel olgu teknolojik deiim ve onun belirledii ekonomik olgulardr. Toplumdaki her kltrel, ideolojik, hukuki, siyasal olgu ekonomik ilikiler tarafndan belirlenir. Ekonomik gler ise bir toplumsal a veya ilikiler yuma biiminde yaplandrlmlardr. Dolaysyla, toplum sadece bireylerden olumamtr. Bireyler ekonomik etkiler altnda oluan toplumsal yaplar ve tabakalar halinde yaarlar. Bunlarn en nemlisi de toplumsal snflardr. Birey iinde yer ald bir toplumsal snfn konumu ile bilinlenir, toplumu ve dnyay anlar ve anlamlandrr. Her toplumsal snfn ekonomik temelleri farkldr. Bu farklar Marxa gre birbiriyle badamaz; atan, egemenlik ilikileri olutururlar. Bu atmalar siyasete de yansr ve snf atmas, daha dorusu snfsal karlarn ztlndan doan atma, toplumdaki deimenin ve ona bal olarak siyasal deimenin de belirleyicisidir. Tarihsel olarak bakldnda, ok uzun dnemlerde toplumsal snf ilikileri duraan ve dingin deildir; deiirler. Bu deiim snflarn atmasnn daha youn bir hal almas ve bir toplumsal ihtilalle egemen snfn tasfiye olup, yeni bir egemen snfn retim aralar ve biimiyle, teknolojisiyle, hukuk ve siyasetiyle topluma egemen olmasyla gerekleir. Bu deiim balamnda bireyin nemi iinde bulunduu toplum snfnn nemine baldr; kaderi de yle. Bat toplumlar feodalizmden kapitalizme geerken daha nce kyl (serf) ile derebeyi (efendi) ara-
13
Bat toplumlar feodalizmden kapitalizme geerken daha nce kyl ile derebeyi arasndaki iliki de nemini yitirmi, yerine ii ve kentli, orta snf iveren ilikisi gemitir. Feodal snf iin serf-efendi ilikisi en nemli sosyo-ekonomik yapsal ilikiyi olutururken, kapitalizmde de proleterburjuva ilikisi en nemli hal almtr.
sndaki iliki de nemini yitirmi, yerine ii (proleter) ve kentli, orta snf iveren (burjuva) ilikisi gemitir. Feodal snf iin serf-efendi ilikisi en nemli sosyoekonomik yapsal ilikiyi olutururken, kapitalizmde de proleter-burjuva ilikisi en nemli hal almtr. Bu deime birey tarafndan durdurulamayaca gibi, bu ilikide bireyin nerede olduu, bundan ne kadar haberdar olduu da bir eyi deitirmeyecektir. Toplumsal ihtilalin koullar olutuunda onu durdurmak iin bireyin yapabilecei bir ey yoktur. Yapsal ilikiler ann ierii toplumsal ve siyasal olaylarn akn belirleyecektir. Yirminci yzyln ikinci yarsnda Marxn fikirlerinden hareketle yola kan siyaset ve toplum bilimciler tarihsel yapsal deimenin tekil olarak bireysel etkilerle hareket etmeyeceini kabul etseler de, kolektif bireysel hareketle deiim geirebileceini ileri srmlerdir (baknz Fernando H. Cardoso ve Enzo Faletto, 1979). Bylece, insan toplumlarnn kolektif davran ile yapsal deimenin olumas, ideolojilerin etkisiyle veya toplumsal hareketlerle toplumsal ve siyasal deimelerin olabilecei savn ortaya kartmtr. Bu dnce ortaya atlrken, ayn zamanda devletlerarasndaki ilikilerin yapsal ve sistemik bir ierikte olduu, smrgecilik a bamsz devletlerin domasyla yklm gibi grnse de, aslnda dnyadaki ekonomik ilikilerin devletlerarasnda bamllklarn srmesini salad ileri srlmtr. Yeni devletler hammadde reten ve ihra eden ekonomileriyle, eski smrge devletlerin ilenmi maddelerine gereksinim duymaktadrlar. Petrolu eski smrgesi Nijeryada topraktan kartan ve satn alan Britanya irketleri onu ileyip plastik ara ve gere olarak Nijeryaya geri satmaktadr. Hem madencilik hem de plastik retiminden kar salayan Britanya irketleri Nijeryann doal kaynaklarn ve zenginliini kendi kasalarna aktarmaya devam etmektedir. Bu durumda da Nijeryann Batl ok uluslu irketlere ve onlarn devletlerine ekonomik bamll srmeye devam etmektedir. Bu grnty daha genelletirdiimizde dnyada ekonomik gc elinde bulunduran bir merkezin ve ona baml olan eitli evrelerin bulunduunu ve bunlarn yapsal ve sistemik ilikiler iinde konulandklarn grmemiz mmkndr. Dnyadaki merkez says eitli de olsa, en byk ve etkin olan merkez ABDnde konumlu olandr ve dier merkezler onun adeta evresini oluturmaktadr. Bylece i ie gemi eitli bamllk ilikileri dnya ekonomi politikasn da, dnya siyasetindeki gelimeleri de kresel olarak belirlemektedir. Bu zmlemeyi ilerlettiimiz zaman artk dnyay kresel tek bir ekonomik yap (piyasa) olarak grmek mmkndr. Onun iindeki bamllk ilikilerini incelemeye baladmz zaman da artk kresel (global) dzeyde zmleme yapmak durumundayz ki, bu alan da artk karlatrmal siyasetten ok uluslararas ilikilerin konusu haline dnmektedir. Bamllk kuram ncelikle siyasal sistemler arasndaki gelimilik dzeyi farklarn aklama ve bunlarn ekonomik bamllk ilikilerinden kaynaklandn temel savna dayanr. Burada emperyalizmin ortadan kalkmad, kapitalist piyasa ekonomilerinin rettii g dengesizliklerinin gelimilik dzeyi farkll retecei ve bu fark korumak iin alaca da ngrlmektedir. Ayrca, burada smr, eitsizlik, irket karn maksimize etmek gibi temel olgularn varln n plana kartarak, insanlarn aalanmasn ve yoksullua mahkum edilmesini salayan bir dnya dzeni resmi de izilmektedir. Yapsal - ilevsel yaklamn bireysel, ussal (rasyonel) yaklamna karlk, burada belirli deerlere atfta bulunan bir yapsal zmleme sz konusudur. Bununla birlikte, bamllk kuramnn az gelimi siyasal sistemlerin hep az gelimi kalacaklar ngrs pek tutmama benzemek-
Bamllk kuram ncelikle siyasal sistemler arasndaki gelimilik dzeyi farklarn aklama ve bunlarn ekonomik bamllk ilikilerinden kaynakland temel savna dayanr.
14
tedir. Birok az gelimi devlet 1950lerden gnmze kadar byk deime gstererek gelimi siyasal sistemler arasna katlmlardr. Bunlar iinde Gney Kore en nemlisidir. Ancak, bu listeye in Halk Cumhuriyeti, Singapur, Hindistan, Brezilya gibi farkl aptaki baka rnekleri de dahil etmek mmkndr. Bu deimenin mmkn olmas bireysel davranlarn kolektif sonularnn yapsal deiikliklere nemli llerde etki edebileceinin bir dier kantn oluturmaktadr. Bireysel davranlarn kolektif sonular sadece bamllk kuramnn bir unsuru olarak gelimemitir. Bu yaklam ussal davran zerine kurulu olan geni bir alann temel zmleme evrenini de oluturmutur.
Kolektif Eylem Kuram

Birok tekil, birbirinden bamsz ve bireysel olarak alnan karar birbiriyle eanl veya ok yakn zamanl olarak ortaya ktnda ortaya ilgin kolektif sonular kartrlar. Seim gn sandk banda yaptmz tekil, birbirinden bamsz bireysel davranlarmz bu ieriktedir. Akam oylar sayldnda sanki tm semenleri oluturan bir soyutlama olarak millet konumu gibi bir sonu ortaya kar. Doal olarak, byle bir milli eylem sz konusu deildir. Her semen tek bana, gizlilik iinde kendi bireysel kararnn sonucu olan oy verme davran sonucunda oyunu kullanm, oylar saylm, toplanm ve ortaya bir genel sonu kmtr. Milletin karar bir soyutlama ve hatta mantk yanlgsdr. Sz konusu davran kolektif, herkesin bir arada, bir kitle olarak yapt bir ierikte deildir. Ayn ekilde, bireysel olarak verdiimiz birbirinden bamsz olarak alnm kararlarla gidip ayakkab, buzdolab, bilgisayar, kitap, kalem ve pek ok baka mal satn alyoruz. Bunlar toplandnda da byk ounluun krmz ayakkab, beyaz buzdolab ald ortaya ktnda, milletin tercihinin tecellisi olarak krmz ayakkab veya beyaz buzdolab ktn dnmyoruz. Buradaki milli tercih de bir soyutlama olup, bizi soyutlamalar eyalatrmaya (reification) yol aan bir mantk yanlna gtrr. Gerek iktisat gerek siyaset bilimi bireylerin kar olarak algladklarn azamiye kartma, zarar olarak kabul ettiklerini de asgariye indirmek iin davrand varsaymna dayal, tercihlerini daha yararl klma davrann ussallk (rationality) olarak kabul eder. Bireyin davrannn ussal olaca varsaymndan hareketle seim, katlma, dernekleme veya ortaklklar kurma ve yaatma, vergi verme v.b. birok anlaml davran biimlerini aklama ve ngrme mmkn hale gelmektedir. Siyasal parti yelii, dernek etkinlikleri, oy verme, koalisyonlar kurma gibi birok davran aklamak ussal davranan tekil bireylerin baka bireylerle olan etkileimleri araclyla aklanmaktadr. Burada gdlen hedef genel ve kresel olarak geerli olan nermelere ve denenceler ulamak ve onlarn grgl snamasn yaparak bilimsel yasalara, yani yanllanmas artk sz konusu olamayacak kesinlikte aklamalara ulamaktr.
Yeni Kurumsalclk
Yeni Kurumsalclkta ussal davranan bireylerin oluturduu yap ierisinde oynad rolleri inceleyen bir yaklam sz konusudur. Yeni kurumsalclk kurumlara zg deerler ve yazsz kurallara birer gzlem birimi veya deiken olarak yaklar.
Ayn ussal davran yaklamnn karlatrmal siyasete uyguland bir dier alan da yeni kurumsalclk (neo-institutionalism) olarak bilinen alandr. On dokuzuncu yzyldan gelen geleneksel kurumsalc yaklamn hukuk ve normlara dayal anlatmndan tamamen farkl olarak, burada ussal davranan bireylerin kurumlarn oluturduu yap ierisinde oynad rolleri inceleyen bir yaklam sz konusudur. Yeni kurumsalclk kurumlara zg deerler ve yazsz kurallara (normlara) birer gzlem birimi veya deiken olarak yaklar. rnein, yasama meclislerinin alabilmesi iin yazsz kurallar vardr. Uygarca ve kibar davranmak, nezaket, s-
15
ra ve sreye sayg gstermek bunlarn balca rneklerindendir. Bu yazsz kurallara uymamann etkileri onlar hie sayanlar dlamak, adam yerine koymamak olabilecektir. Bu bilgi ile donanm kiilerin oluturduu ortamlarda kurumsal ortama uygun davran kalplar geliecek, bireyler dlanmak gibi maliyetlere katlanmamak iin nazik davranmaya dikkat etmeleri gerekecektir. Bu davranlarn ne derecede sayg grdn grgl olarak gzlemek ve buna gre de yasama meclislerini kurumsal gelimilik asndan sralamak mmkndr. Dolaysyla, yeni kurumsalcla gre normlar kurumlarn yelerinin davranlarn mutlak olarak belirlemez. O davranlara uyma ve uymama konusunda ortaya koyduklar yaptrmlar araclyla bireysel yeleri belirli ynde davranmaya doru yneltirler. Bu ynelim gzlemlenebilen, yani grgl bir olgu olup, normatif deildir. Yeni kurumsalclk kuramna gre kurumlar nemli koullar ve kstlar ortaya kartarak bireylerin ussal davranna etkide bulunurlar. Onlarn sunduu eitli tevik edici etkiler (incentives) sz konusudur. Bu tevikler ussal birey tarafndan alglanr, zerinde dnlr, yarar - zarar hesab yaplabilir ve buna gre de bireyin bir ynde veya bir dier ynde davranmas salanabilir. rnein, temsil kurumlarndan olan seimlerde uygulanan kurallar bireyin ussal olarak yarar - zarar hesab yapmasn salayan teviklere iyi bir rnek oluturur. Eer uygulanan seim kuralna gre semenlerin oylar ok sayda milletvekili adayn ieren listelere veriliyorsa (parti listesine oy verilen geni seim evreleri varsa) ve olabildiince orantl olarak meclis sandalyesine dntrlyorlarsa, o zaman semen en fazla kendi dnce ve karlarna yakn grd liste iin oy kullanmakta yarar grecektir. Bu oy verecei parti ok az da oy alsa, oy ald oranda meclis sandalyesi ile dllendirilecektir. Bu yolla semen de kendisinin en fazla tercih ettii bir partinin adaylarna oy vermi olacaktr. Bu bireysel ussal tercihlerin ortaya kartaca kolektif sonu mecliste ok sayda siyasal partinin oy aldklar oranda temsil edilmesi olaca gibi, bu durumda bir koalisyon hkmetinin kurulmas da artc olmayacaktr. Oysa ayn lke tek milletvekili sandalyesinin doldurulmasnn sz konusu olduu seim evrelerine (dar blge sistemi) blnecek olursa, o zaman nispi temsil kural deitirilmese bile, sadece en fazla oy alan parti veya adayn seimi mmkn olacandan, ussal semenin alglad kural onun davran biimini deiecektir. Bu durumda, semen en fazla tercih ettii adayn seilme ans olup olmadn dikkate alabilecek ve en fazla tercih ettii adaya deil de, seilmesi mmkn olan adaylar arasndan en fazla tercih ettiine oy vermeye ynelecektir. Kurumsal dzenlemenin (seim sistemi) deien koullar ve kurallar (tevikler) hem bireysel semen davrann hem de bu bireysel davranlarn kolektif sonularn deitirecektir. Zamanla bu davranlar istikrar kazanarak kurumsallama zellii gstereceklerdir. Yeni kurumsalclk kurumlarn siyasal hayatta bal bana nem arz ettiklerini, siyasal hayatn deer verilen istikrarl davran rntleri olarak birok siyasal olay ve olgunun belirlenmesinde sadece hukuki ve normatif olmayan etkilerinin bulunduunu ortaya koymaktadr. Kurumlarn yazl ve yazsz ok sayda kurala sahip olduklar, onlarn bireyin iinde yaad ve iliki iine girdii siyasal alar oluturduu da dnlecek olursa, evresel koullandrclar olarak etkili olduklarn da grrz. Burada esas olan sadece hukuka ilikin dzenlemeleri sralamak ve ayrntl olarak betimlemekle yetinmeyen, fiilen, gerek yaantda ortaya kt ve uyguland biimiyle yazl ve yazsz kurallar ve onlarn oluturduu tevikleri ussal bireysel davran asndan inceleyen bir kuram sz konusudur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
16
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Samuel Huntington T D K K A tarafndan nerilen kurum tanm deer verilen ve dzenli olarak tekrarlanan (istikrarl) davran rntleridir. Orijinal ngilizce metinde kurum valued and stable SIRA SZDEof behavior olarak tanmlanmtr (baknz Samuel P. Huntington, patterns (1968, 12). Bu tanm yeni kurumsalclk kuramlar tarafndan temel olarak kabul edilen kurum tanm haline gelmitir.
AMALARIMIZ
Konusal (Mevzii) Karlatrma Kuramlar

Son yllarda eitli toplumsal ve siyasal olgu, olay, gelime veya eylemden etkilene T A P rek gelienK karlatrmal siyaset kuramlar ortaya km bulunmaktadr. rnein, 1990lardan itibaren biten Souk Savala birlikte gelien bir demokrasi dalgas dnyay sarm bulunmaktadr. Otoriter rejimlerin k, demokrasilerin kurulmas, T E L E V ve srdrlebilmesiZ Y O Npekimesi (consolidation) ok sayda aratrmaya ve geni bir yazna esin kayna olmutur. Bu konunun Demokratik Pekime Kuram (Democratic Consolidation Theory) diye adlandrlabilecek bir alt dal da son yirmi ylda ortaya km ve gelimitir. Bu kuramlar erevesinde otoriter rejimlerin nasl ve NTERNET neden kt, demokrasiye geiin nasl ve neden ortaya kt ncelikle aratrlan konulardandr. Bu aratrmalar demokrasilerin srdrlebilirliini etkileyen koullarn aratrlmas izlemitir. Bu da demokrasi tasarmlarnn (design) oluturduu siyasal rejim trelerinin aratrlmasna yol am bulunmaktadr. Bu konuda parlamenter, yar-bakanlk ve bakanlk rejimlerinin zellikleri, sorunlar ve dayankllklarn aklamaya ynelen aratrmalar 2000li yllardan beri ivme kazanmtr. Benzer olarak, 11 Eyll 2001de el-Kaidenin ABDnin New York, Washington, D. C. ve Philadelphia kentlerinde estirdii terr ile birlikte hz kazanan bir yeni kuramsal alma alan da dinin siyasete etkileri zerinde yeni kuramsal aratrmalardr. zellikle kktendinciliin (religious fundamentalism) her semavi dinde ortaya kmas ve siyasal hayat etkilemesi zerine zellikle Hristiyanlk ve Mslmanlktaki kktendincilik olgusu ve bunun siyaset zerindeki etkilerini, demokrasi ile badarln aratran aratrmalar 2000li yllarda arlk kazanmaya balamtr. Toplumsal cinsiyet asndan siyasal hayat yorumlayan toplumsal ve siyasal aratrmalarn da 1970lerden sonra yaygnlamaya baladn gryoruz. Siyasal hayatn erkeklerin egemenliine dayal olarak gelitiini vurgulayan ve toplumlardaki temel ilikilerin kadn ve erkek toplumsal cinsiyet rolleri etrafnda kurgulandn ileri sren aratrmalar genel olarak feminizm bal altnda toplanmaktadrlar. Feminist kuramlarn yaygnlamasnn da etkisiyle gerek onlarn savlarn aratran, gerek kadnn toplumlardaki rollerini, siyasal iktidarn kadnlara ynelik politikalarn aratran ve karlatran almalar, Trkiyedeki uygulamalar da iine alacak biimde gelimitir. 1950lerden sonra ve zellikle Souk Sava yllarnn son evrelerinde artan grntleriyle evre rgtleri siyasetteki rollerini glendirmiler, bata Almanya olmak zere birok Avrupa lkesinin siyasal hayatnda nemli roller oynamaya balamlardr. Baz lkelerde toplumsal hareketler, bazlarnda bask gruplar, bazlarnda da siyasal partiler olarak nem kazanan evre rgtlerinin olumas, siyasetle olan ilikileri, sren ve srmeyen etkileri, farkl evre siyasetlerinin olumas yeni karlatrmal aratrmalara yol amtr. Son yllarda artan iklim deiiklii olgusu ve ona dikkat eken doa bilimi aratrmalar evre rgtlenmelerine ve hkmetlerin evre politikalarna yeni bir ivme kazandrma benzemektedir. Srdrlebilir ekonomik gelimenin hkmet politikalarnda arlk kazanmas gerektiini savunan eitli grlere sahip evre hareketleri, rgt ve partilerinin yeni si-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Demokratik Pekime Kuram erevesinde otoriter rejimlerin nasl ve neden kt, demokrasiye N T E nasl geiinR N E Tve neden ortaya kt ncelikle aratrlan konulardandr.
17
yasal gelimelerin temel kurumlar olma zellikleri ortaya kmtr. Bu durumda yeni kurumsal yaklam ve kolektif bireysel davran yaklamlaryla yaplan eitli aratrmalar evre konusunu siyaset biliminin de nemli bir aratrma alan haline dntrmtr.
Karlatrmal Kamu Politikalar

Kamu politikalarnn oluturulmas ve uygulama baarlarnn aratrlmas gerek merkezi devlet, gerek yerel ynetimler asndan en nemli siyaset bilimi aratrma alanlarndandr. Bu konuda yaplan siyaset bilimi aratrmalar da karlatrmal bir kuramsal ereve iinde gelimelerini srdrmlerdir. zellikle ABD ve Avrupa Birlii (AB) lkelerinde devletin sosyal hizmet ve refah uygulamalarn aratran ve karlatran almalar son otuz yl boyunca artan bir sklkta yaplmaktadr. Bu son alandaki almalar sosyal devlet uygulamas iinde olan gelimi ekonomilere sahip olan demokrasilerin benzerlik ve farkllklarn ve farkl ideolojilerdeki siyasal partilerin iktidara gelmesiyle farkl sosyal devlet politikalarnn retilip retilmediini aratran almalardr. Kamu politikalarnn semenin oy verme davranna etkileri de bu aratrmalar tarafndan incelenmektedir. Burada kamu politikalarnn ekonomik gelime dzeyi, ideoloji, iktidar partilerinin kimlikleri, v.b. deikenlerin etkisiyle nasl biimlendiinin aratrlmas hedeflenmektedir. Benzer olarak ekonomik ve siyasal ilikilerin birbirine olan etkileimini aratran bir alt disiplin olarak ekonomi politik aratrmalarn da bu almalara paralel olarak gelitiini grmekteyiz. Bu almalar sadece Marxn fikirlerinden hareket etmeyen, ama ekonomik etkenlerin semen davranna, siyasal partilerin iktidarda kalp dmelerine, izlenen vergi politikas, tarm destek politikalar v.b. alanlara olan etkilerini aratran ieriktedir. Benzer siyasal sistemlerde ortaya kan ekonomi siyaset ilikilerini aratran bu politikalar herhangi bir ekonomik deikenin semenin oyuna veya siyasal iktidarlarn politika tercihlerine etki edip etmediini saptamaya ynelmektedirler. Farkl siyasal sitemlerde ayn siyaset ve ekonomi ilikisini aratran aratrmalar ise ekonominin, rnein kltr veya toplumsal tabaka (snf) gibi deikenlere gre grece nemini saptamaya, aklamaya, anlamaya ve hatta ngrmeye ynelmektedirler.
Kamu politikalarnn oluturulmas ve uygulama baarlarnn aratrlmas gerek merkezi devlet, gerek yerel ynetimler asndan en nemli siyaset bilimi aratrma alanlarndandr.
SYASAL SSTEMLER NASIL SINIFLANDIRABLRZ?

Bundan nceki blmde siyaseti deerlerin balayc karar alma, yani yaptrmlarla (dllendirme veya cezalandrmayla) desteklenen kararlar alabilme meru yetkisine dayal olarak paylatrlmas (tahsisi) olarak tanmlayan yaklam esas almtk. Bu durumda siyaset kimin veya kimlerin, nasl, niin ve kimler iin yaptrm ile desteklenen kararlar retebildii ve bu kararlardan yararlanabildii ile ilgilidir. Bu bir sre olarak ortaya kar. Siyasal yetkelerin belirlenmesi, onlarn kararlarn etkilemek iin siyasal topluluk yelerinin yarmalar, abalamalar ve rgtlenmeleri sz konusu olur. Bu srete eitli ve karlkl etkileimler, siyasal partiler, bask gruplar, Meclis, Bakanlklar v.b. siyasal yaplarn karlkl temaslar, birbirlerini etkileyen karar ve davranlar sz konusudur. Bu etkileimler siyasal yaplar arasnda karlkl olarak birbirlerine bamllklar retir. Bir yapnn kararlar bir dier yapy etkileyecek, onun tepkisiyle de baka yaplar etkilenecek ve sonunda karar alma sreci de, karar alclar da bu srecin etkisi altna gireceklerdir. Bu karar alma srecinde siyasal yaplar arasnda karlkl etkileimle ve hatta bamllkla salanan bir btnlk ortaya kacaktr ki biz bu btne siyasal sistem adn vermekteyiz.
Karar alma srecinde siyasal yaplar arasnda karlkl etkileimle ve hatta bamllkla salanan btne siyasal sistem adn vermekteyiz.
18
Bir toprak parasna egemen olma iddias genel kabul gren, o toprak zerinde yaayan insanlarn oluturduu topluma hkmetme erkini elinde tutan sisteme devlet, devletin yurtta durumundaki bireylerin oluturduu bir arada yaama alkanl olan ve gelecei de paylama iradesi gsteren toplumlara ulus adn verilir.
Ynetilenlerin yneticilerin seiminde etkili olabildii, ynetenlerin kendilerini seenlere periyodik olarak hesap verdii, tekrar seilmek iin destek istedii, her siyasal karar alma mevkii iin birden fazla ve deiik siyasal gr, fikir veya karlar temsil eden adaylarn korkusuzca, haka yart bir ortam sz konusuysa bu rejime demokrasi ad verilir. Fikir, rgtlenme, haber alma ve muhalefet zgrl kstl olduu veya bulunmad, ynetenlerin siyasal yetkeleri belirlemelerinin sz konusu olmad rejimlere otoriter rejim denir. Toplumdaki her yapnn, kurumun hkmet ve ajanlar tarafndan denetim altnda tutulduu, zgrlklerin hi olmad ve hatta rejim iin tehdit olarak kabul edildii rejimlere totaliter rejimler ad verilir.
Kurumsallam siyasal rejimlerde siyasal rejimin kurallar ve bunlarn ilemesinde etkili olan yaplar gerek siyasal yetkeler gerek ynetilenler gznde itibar ve saygya sahip, istikrarl bir ierik gsterirler.
ada dnyadaki siyasal sistemlerin temel grnts belirli bir toprak paras zerinde yaayan insan toplumu zerinde fiziksel g kullanma meru tekeline sahip, sonsal karar alma erkini kullanan siyasal yetkeler ve kurumlar biimindedir. Bu durumda bir toprak parasna (yurt) egemen olma iddias genel kabul gren, o toprak zerinde yaayan insanlarn oluturduu topluma hkmetme erkini elinde tutan bir sistem sz konusudur ki, buna devlet adn veriyoruz. Devletin yurtta durumundaki bireylerin oluturduu bir arada yaama alkanl olan ve gelecei de paylama iradesi gsteren toplumlara ulus adn vermekteyiz. amzdaki siyasal sistemlerin en belirgin grnts ulus-devlet olmalardr. Ulus-devletlere biraz daha yakndan baktmzda her birisinin rgtleni biimlerinin tamamen birbirinin ayns olmadn kolaylkla grrz. Bu farkllklar temel olarak tarihten, tarihin bugne yansmas olan siyasal kltrden, devletlerin kurulu felsefelerinden, kurulduklar tarihlerdeki uluslararas ilikilerin ve kurulu antlamalar varsa onlarn ieriklerinden kaynaklanr. Ulus-devletin rgtlenme biimleri, temel kurumlar, bu kurumlarn i ileyiini belirleyen yazl ve yazsz kurallar ile bu kurumlarn birbirleriyle ilikileri siyasal rejimlerini oluturur. Bir siyasal rejim paras olduu siyasal sistemdeki temel siyasal sre, etkileim ve davranlara egemen olan kurallar btndr. Basitletirecek olursak, siyasal rejim unsuru olduu sistemde oynanan siyasal oyunun kurallarndan ibarettir. Ynetimi oluturma ekli, yneticilerin ynetme biemi (slubu), yneten ile ynetilen arasndaki ilikilerin ieriine bakarak siyasal rejimleri snflandrabiliriz. Ynetilenlerin yneticilerin seiminde etkili olabildii, ynetenlerin kendilerini seenlere periyodik olarak hesap verdii, tekrar seilmek iin destek istedii, her siyasal karar alma mevkii iin birden fazla ve deiik siyasal gr, fikir veya karlar temsil eden adaylarn korkusuzca, haka yart bir ortam sz konusuysa bu rejime demokrasi adn vermekteyiz. Bu koullarn olmad rejimlerde fikir, rgtlenme, haber alma ve muhalefet zgrl kstldr veya yoktur. Ynetenlerin siyasal yetkeleri belirlemeleri sz konusu deildir. Ancak, gerek birey gerek kurumlar iktidardakileri onamak iin adeta bir noter grevi grebilirler. Bu rejimlere otoriter rejimler adn veriyoruz. Nihayet, toplumdaki her yapnn, kurumun (aileden okula, okuldan iyerine kadar) hkmet ve ajanlar tarafndan denetim altnda tutulduu, zgrlklerin hi olmad ve hatta rejim iin tehdit olarak kabul edildii rejimlere totaliter rejimler adn veriyoruz. Totaliter rejimleri otoriter rejimlerden ayran onlarn daha yksek bir gelimilik dzeyinde, denetim kapasitesinde olmalar ve bir ideolojinin rehberliinde siyasal sistemi yaplandrmak zere hareket etmeleridir. Totaliter rejimler ynettikleri toplumu tam anlamyla seferber etmek, tek tek her bireyi izlemek, davranlarn dzenlemek ve denetlemek yeteneine sahip olan rejimlerdir. Otoriter rejimlerin ideolojik eilimleri ne olursa olsun, bu denli gleri veya yetenekleri mevcut olmayp, sadece yakalayabildiklerine yaptrm uygulayabilecek bir ieriktedirler. Siyasal rejimler iinde bulunduklar siyasal sistemlerin ne lde yerleik kurum ve kurallara sahip olup olmadna gre de farkl bir grnt alrlar. Siyasal rejimin kurallar ve bunlarn ilemesinde etkili olan yaplar gerek siyasal yetkeler gerek ynetilenler gznde itibar ve saygya sahip, istikrarl bir ierik gsterirlerse onlar kurumsallam siyasal rejimler olarak kabul edebiliriz. Kurumsallam siyasal rejimlere sahip olan siyasal sistemlerin gelimi siyasal sistemler olduunu da varsayabiliriz (Bu konuda daha fazla bilgi iin baknz Huntington, 1968,
19
12-96). Siyasal yaplar siyasal yetkeler ve ynetilenler gznde itibar, sayg uyandrmayan ve istikrar kazanmam olan bir grnt sergiliyorlarsa, onlar kurumsallamam siyasal rejimler olarak kabul edebiliriz. Genellikle, herhangi bir siyasal yaps hemen hibir kurumsallama srecine girmemi olan ada devlet saylar fazla deildir. u anda Somali, Afganistan, on yl nce Sierra Leone ve Liberya gibi lkeler bu konumda olarak kabul edilebilirler. Bunlar adeta kurumsallama dzeyi sfr olan siyasal rejim rneklerini oluturmaktadr. Buna karlk zlanda parlamentosu 1000 ylnda kurulmu olan ve kesintisiz on yzyldr alan, yasama iinden gcn alan bir yrtme organna; sayg ve itibar gren bir yarg sistemine de sahip olan zlanda devletinde yksek dzeyde bir siyasal kurumsallamadan bahsedebiliriz. ada dnyadaki siyasal sistemler bu iki u arasnda geni bir kurumsallama yelpazesine yaylmlardr. Bu kitapta kurumsallama dzeyleri itibaryla birbirinden farkl olan rejimlere gre farkllaan her trl rejim uygulamasn inceleme ansmz yoktur. Onun iin sadece temel siyasal rejim tiplerine ve bunlardan etkilenerek kurulmu ama henz kurumsallama yolunda olan siyasal rejim rneklerine bakarken seici olacaz. Tamamen km olan bir devletteki kurumsal olmayan rejim uygulamasn ise incelemeyeceiz. Kurumsallamann uzun bir sre olduunu bilerek daha henz bir yzyl gememi olan rneklerin pekimemi olduunu varsayarak bu rnekleri kurumsallama yolunda olan rejimler rnekleri olarak inceleyeceiz.
DEMOKRASLER
Demokrasi kavram yeni retilmi bir terim deildir. Aristotelesin Politika adl bundan 25 yzyl nce yaplp yaynlanm almasn inceleyecek olursanz demokrasi adyla bir rejimden bahsedildiini grebilirsiniz. Aristoteles ounluun ynetimi olarak timokrasi diye bir rejim tanmlam ve bunun bozulmu biimi olarak demos (halk) ve cratos (ynetim) kavramlarn birletirerek demokrasi kavramn retmitir (Barker, 1973, 373 - 374). Aristotelese gre erdemli bir halk ynetimi olan timokrasi bozulduu, ayaa dt ve devlet sokaktaki gruhlar tarafndan ynetilmeye baland zaman demokrasiye dnmekteydi. Ancak, yzyllar iinde timokrasi kavram unutuldu ve halk ynetimi demokrasi olarak anlmaya baland. Amerikan bakanlarndan Abraham Lincoln bu kavram biraz daha rafineletirerek demokrasiyi halkn halk iin halk tarafndan ynetilmesi olarak tanmlad. Souk Sava dneminde bireyin zgrln vurgulayan demokrasi uygulamalarna Bat Demokrasisi veya Liberal Demokrasi, eitlii vurgulayan totaliter rejim uygulamalarna da Halk Demokrasisi ad verildi. Daha sonralar da demokrasi farkl sfatlarla nitelenerek kullanlmaya devam edildi. Gnlk siyasal temaslarda da demokrasi kavram sk kullanlmaya balandndan pek ok ve farkl anlama ekilebilir bir ierik kazand. Bu durumda demokrasinin bilimsel bir kavram olarak tek bir anlama gelebilecek biimde uygulanp uygulanamayaca siyaset bilimciler arasnda tartlmaya baland.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
20
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bu kitapta ada A T D K K demokrasileri kapsyoruz. Demokrasi ilk kez uygulandnda fevkalade kk site devletlerinde ve halk olarak kabul edilen aile reisi erkeklerin tamamnn bazen semen, bazen de siyasal yetke (otorite) olarak rol aldklar bir siyasal uygulamayd. Bu SIRA SZDE tr halk olarak kabul edilen herkesin hem semen hem de yetke rol oynayabildikleri, her trl kararn meydan toplantlaryla ve herkese ak olarak tartlarak alnabildii demokrasilere dorudan demokrasi adn vermekteyiz. sviredeki devlet katnda da kanton AMALARIMIZ ynetimlerinde de bu tr bir yntem gnmze kadar gelmitir. ABDnde de gerek kuruluundaki srete, gerek zaman zaman bugn kk yerleim birimlerinde kent toplantlaK T A P r (town hall meetings) adyla toplantlar yaplarak bir ufak yerleim birimini ilgilendiren bir konu burada tartlp herkesin oy verdii bir genel oyla karara balanabilmektedir. Sadece ok az sayda kiinin yaad yerleim birimlerinde kullanlabilen bu yntemin milyon Ehatta Zmilyarlarn yaad toplumlarda uygulanma ans yoktur. Onun yerine T LEV YON ada toplumlarda uygulanan demokrasi ok sayda halkn semen olarak verdikleri oylarla kendilerini, halkn yokluunda halkn sahip olduu yetkinin tamamen aynsyla karar alarak ynetecek temsilcilerini semesi esasna dayal olan temsili demokrasidir. Burada NTERNET ada demokrasi olarak ifade ettiimiz temsili demokrasi olup, ada dnyada genel uygulamaya konu olmayan dorudan demokrasi bu kitapta incelenmemektedir. ABDnin Yale niversitesi siyaset bilimcilerinden R. Dahl aslnda demokrasi kavramnn gnlk konumalara konu olduunu, farkl anlamlar kazandn ve bilimsel bir kesinlik ieren bir kavram olmaktan uzaklatn dolaysyla bilimsel almalarda kullanlmamas gerektiini ileri srmtr. Dahl demokrasi yerine, ounluun ynetimi diye Trkeye evirebileceimiz poliari (polyarchy) kavramn nermitir. Dahla gre poliarinin gerekleebilmesi iin aadaki sekiz koulun siyasal yaamda kabul grmesi gereklidir ve bunlar yle sralanabilirler. 1. Dernek kurma ve kurulmu derneklere katlma zgrl, 2. fade zgrl, 3. Genel oya katlma (oy verme) hakk, 4. Kamu grevlerine seilebilme hakk, 5. Siyasal liderlerin semen tercihini kazanmak iin yarabilme hakk, 6. Deiik haberalma kaynaklarnn varl, 7. Serbest ve haka seim, 8. Hkmet politikalarn oylara ve dier tercih belirtme srelerine dayandrmak iin gereken kurumlarn varl ve almas (Lijphart, 1984, 2). Dahln tanmnda vurgulanan ifade, rgtlenme, seilmek iin yarma, seime katlma, haberleme zgrlkleri muhalefetin zgrce ve korkusuzca alabilmesine iaret etmektedir. Ancak, poliariyi hayata geirmek iin kamu politikalarnn oylara ve semen tercihlerine dayanmasn salayan kurumsal altyap, yani yasama organ, siyasal partiler, bask gruplar, mahkemeler v.b. yaplarn zerk mevcudiyeti ve bask altnda kalmadan almas esastr. ster poliari, ister demokrasi diyelim, bu tr rejimler muhalefetin, muhalif fikirlerin ve iktidardan bireysel ikayetlerin zgrce, baskdan, korkudan uzak ifade edilebildii rejimlerdir. Sonuta ada demokrasi anlaynn Dahln nerdii poliari kavramna ok yakn gelen bir ierii olduu ve siyaset biliminde de bu ieriiyle genel kabul grdn syleyebiliriz.
Dahl demokrasi kavramnn gnlk konumalara konu olduunu, farkl anlamlar kazandn ve bilimsel bir kesinlik ieren bir kavram olmaktan uzaklatn dolaysyla bilimsel almalarda kullanlmamas gerektiini ileri srerek demokrasi yerine, ounluun ynetimi anlamna gelen poliari (polyarchy) kavramn nermitir.
ounluku ve Oydamac Demokrasi Tipleri

Demokrasiler ynetenlerin yneticileri nasl belirleyecekleri, ne tr kurallar ve kurumlar kullanarak hem yneticileri seeceklerini, hem de ne tr kurallar ve kurumlar araclyla tercihlerini kamu politikalarna yanstacaklar konusunda nemli tasarm (design) farklar gsteririler. Bu alardan yaplan dzenlemeler iki ada
21
Ynetilenlerin ounluunun seim ve ynetim srasnda etkili olmas esasna dayanan ounluku (majoritarian) demokrasi ilk uygulama modelini Britanyada gelitirdiinden Westminster tipi demokrasi diye anlmaktadr.
demokrasi tipini ortaya kartmtr. Bunlardan ilki ynetilenlerin ounluunun seim ve ynetim srasnda etkili olmas esasna dayanan ounluku (majoritarian) demokrasi tipi olup ilk uygulama modelini Britanyada gelitirdiinden Westminster tipi demokrasi diye anlmaktadr. ada demokrasilerin dier temel tipi olarak kabul edilen uygulama ise sviredeki oulculuk esasna gre ynetenlerle ynetilenlerin ilikisini kuran tasarmdr. Bu demokrasi tipinde temel mantk siyasal karar retirken tm milleti olabildiince karara katmak, hibir aznl SIRA darda brakmamaya almaktr. Westminster tipi demokrasideki SZDE ounluun dedii olur fikrinin tam tersi olan sviredeki uygulama, aznlklar dlamamak, zellikle toplumun bir kesimini alnan siyasal kararlarda srekli olarakNaznlkta brakD ELM mamaktan gemektedir. Onun iin sviredeki bu oulcu anlaya dayanan demokrasi tasarmna oydamac (consociational) demokrasi tipi adn vermekteS O R U yiz (Bu snflandrma iin baknz Lijphart, tarihsiz: 13 -19).
KKAT Westminster Britanyadaki kraliyetin nerdeyse bin yla yakn sredirDbulunduu blgenin ad olup, daha genel olarak Britanyadaki hkmeti iaret eden bir kavramdr. Bir anlamda Trkiyede ankaya denildiinde anlalan trden bir siyasal iktidarn bulunduu mevSIRA SZDE ki anlamn tar.
SIRA SZDE
Aznlklar dlamamak, zellikle toplumun bir kesimini alnan siyasal D olarak kararlarda srekli N E L M aznlkta brakmamay temel alan demokrasi modeline S O R U oydamac demokrasi denir.
DKKAT
SIRA SZDE
DEMOKRATK REJM TRLER
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
T A P ounlukuluk ve oulculuk esasna gre ikiye ayrlan temelK demokrasi modellerinin siyasal hayata uygulanmas srasnda demokrasi rejimlerinin yine farkllklar gsterdikleri ve deiik tr uygulamaya konu olduklarn grmekteyiz. BritanTE EVZYON yada uygulanan Westminster tipi ounluk rejiminde hkmet Lkuvvetleri arasnda yasama organnn yrtme ve yargya ve dier her tr devlet kurumuna stn tutulmas sz konusudur. Demokrasinin temsile dayal olarak uygulanmas Westminster modeline gre yasama organn zel bir konuma tar. YasamaT E R N E T dorudan N organ doruya semenin (halkn) oyuyla seilen yelerden oluan bir kamaraya (chamber) sahiptir. Britanyadaki yasama organnn iki kameras vardr. Bunlar semenlerin oylar ile seilen ve halkn temsilcilerinden oluan Avam Kamaras (House of Commons) ve Kraliyete bir ksm kan ba ile bal olan ve dierleri Kraliyet tarafndan genellikle kahramanlk veya evlilik yoluyla eitli unvan ve payeye layk grlen asillerden (aristokrasiden) oluan Lordlar Kamaras (House of Lords). Avam Kameras yllar iinde gcn arttrarak Kral veya Kralienin elindeki iktidar da, asillerin elindeki ayrcalklar ve gc de alarak, meruti monari kalplar iinde halkn demokratik temsilcileri eliyle ynetimini tesis etmitir. Bu durumda temsili demokrasinin meru g merkezi Avam Kameras olarak ortaya kmaya balam, Britanya Parlamentosu meru iktidarn odak noktas haline gelmitir. Bu durumda Avam Kamaras iinde en fazla sandalyeye sahip olan siyasal parti grubunun lideri ayn zamanda hem yasama organnn gndemini ve kararlarn belirleyen, hem de yrtmeyi denetleyen kabinenin en nemli yesi, babakan haline gelmitir. Bylece yasama ve yrtme adeta i ie gemi ve tek bir siyasal yetke (babakan) ve onun yakn mesai arkadalar tarafndan ynetilmeye balamtr. Uygulamada fiilen babakanlk rejimine dnen bu uygulama, yasama organ ounluuna olan vurgusu nedeniyle parlamenter rejim olarak adlandrlmtr. Dolaysyla, ounluku Westminster tipi demokrasinin bir uygulamas parlamenter demokrasi rejimi olmutur.
ounluku Demokrasinin Parlamenter Rejimi
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
22
Oydamac Demokrasinin Parlamenter Rejimi

svire bata olmak zere, Hollanda, Belika gibi Avrupa ve Lbnan gibi Asya lkelerinde ise parlamenter rejim uygulamalar oulculuk esasna gre yaygnlk kazanmtr. Burada zellikle mezhep ve etnik kimlik asndan byk farkllklar gsteren toplumlarda bu farkllklar dikkate alarak temsilcilerin yasama organlarna seilmeleri temin edilmitir. Britanya ve ABDnde olduu gibi ounluk, tek bir Meclis sandalyesi iin yaran adaylardan en ok oyu alann seilmesi esas yerine, oulculuk esasna gre dzenlenen seimlerde nispi temsil ilkesine gre semenlerin oylar Meclis sandalyelerine dntrlr. Burada esas olan her temsilcinin veya siyasal partinin ald oy orannda yasama organnda temsilini temin etmektir. Bylece toplumdaki farkllklar olduu gibi ve arptlmadan yasama organna yansmaktadr. Eer toplumda ok sayda farkllk varsa ve semenler ok sayda kesime ayrlmsa, bunlarn tamamn da ok sayda parti yasama organnda temsil eder. O zaman da hkmet kurmak iin yasama organndaki gruplarn ortak bir zeminde uzlamas ve bu uzlama esasna gre hkmetin kurularak yasama organnn desteini almas salanr. Semen yasama organndaki temsilcilerini belirler, o temsilciler de yasama organ iinde bir ounluun hkmeti oluturacak biimde bir araya gelmesini salar. Semenin oylaryla kurulamayan ounluk parti grubu, eitli parti gruplarnn koalisyon oluturacak biimde birlemeleriyle temsilciler eliyle kurulur. oulcu demokrasinin doal hkmet biimi koalisyon hkmetidir. ounluku demokrasilerdeyse tek bir partinin kurduu kabinelerden oluan parti hkmetleri iktidara gelebilir. Ancak, unutulmamaldr ki ounlukuluun en uzun sredir uyguland Britanya, Yeni Zelanda, Avustralya, Kanada gibi lkelerde bile, semen tercihlerinin bir hayli blnmesi sonucunda, bugnlerde grld gibi koalisyon hkmetleri kurulmak zorunluluu domaktadr. Bu durumda da koalisyon hkmet biiminin sadece demokrasilerde mmkn olabilen bir hkmet biimi olarak, demokrasinin oulcu ieriine en uyumlu hkmet biimi olarak ortaya ktn grmekteyiz. Bu iki temel tip arasnda birok karmak veya melez uygulama da mevcuttur. Ancak bunlarn tmn burada ele almayacaz. rencilerimizin parlamenter demokrasinin sadece ounluku veya sadece oydamac ierikte olmadn, ancak birok parlamenter rejim uygulamasnn daha ok ounluku veya daha ok oulcu bir ierikte ortaya ktn bilmesinde yarar vardr. Nihayet, 21. yzyln bandan itibaren oulculuun giderek daha ar basmakta olduunu, Westminster tipi demokrasinin de giderek daha fazla oulcu parlamenter rejimlerde grlen referandum, yazl anayasa, bamsz anayasa yargs gibi kurumlar gelitirdiini ve hatta ounlukuluun temel kurumu olan seim sistemini bile referanduma sunduunu grmekteyiz. Bu noktada ounlukuluk, milli irade ve yasama stnl temeline dayanan temsili demokrasi anlaynn yava yava ortadan kalkmaya baladn her hkmet kuvvetini de ayn derecede meru gren bir yazl szleme anlamnda bir anayasada meruluunu bulan bir temsili demokrasi uygulamasnn yaygnlatn, zellikle Avrupa demokrasilerinde gzlemlemekteyiz.
SIRA SZDE
Temsili demokraside semenin setii temsilciler araclyla ynetmek sz konusu olduSIRA SZDE una gre, neden semen tercihlerini saptamak farkl demokrasi tiplerine yol amaktadr?
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
23
Bakanlk Rejimi
Kuzey Amerikada Britanya mparatorluunun egemenlii altnda bulunan smrge topraklarnda yaayan, st snftan olanlarn ounluunun ngiliz etnik grubundan olduu halk on sekizinci yzylda Britanya mparatoru III. Georgea kar ayaklandklarnda Britanyadaki parlamenter rejim henz yukarda anlattmz meruti kraliyet ierisinde temsili demokrasi olma keyfiyetini tam olarak kazanmamt. Amerikan ihtilalcileri III. Georgeun rejimini keyfi bir siyasal ynetim biimi, zalimane bir ynetim slubu olarak betimleyerek, bunun nedeninin Britanyada yasama organnn yrtmeden yeterince bamsz olamamas olarak grmlerdir. Yasama ve yrtmenin i ie gemi olmasn ve Britanyadaki st yarg organlarnn da Lordlar Kamarasnn bir komisyonu gibi almasn kuvvetlerin birlii ve onlara egemen olan Kral da bir despot olarak grmlerdir. Bu sakatl gidermeden demokrasinin hayata geirilemeyeceini savunarak, hkmet kuvveti olan yasama, yrtme ve yargy birbirinden tam anlamyla bamszlatrarak hibir kuvvetin dierine egemen olamamasn salayacak biimde eit gle donatmak yoluna gitmilerdir. Bylece Westminster tipi ounluku demokrasinin farkl bir uygulamas ortaya kmtr. Semenin iki kamaral Amerikan yasama organn (Kongre) dorudan oy ile setii, alt kamara olan Temsilciler Meclisinin (House of Representatives) tek kii tek oy esasna gre, her seim evresinin eit sayda kaytl semene sahip olduu ve tek Meclis sandalyesini doldurmak zere 435 yeden olumasn salamlardr. st Kamara olan Senatonun (Senate) ise semen nfusu saysna baklmakszn her eyaletten (state) iki senatr seerek olumas esasn getirmilerdir. Yrtmenin bana geecek olan siyasal yetkenin de (Bakan) iki dereceli bir seimle belirlenmesi ilkesini kabul ederek, yasama ve yrtmenin yelerini halkoyuyla dorudan ve dolayl olarak ve farkl seimlerle belirleme esasn kabul ederlerken monariyi de reddederek cumhuriyet esasn kabul etmilerdir. Yce Mahkemenin (Supreme Court) kuruluu ile bir en st temyiz mahkemesi halinde rgtlenmesini ve onun yelerinin de Bakann (yrtmenin bandaki yetkenin) nerisi ve Senatonun onay ile seilmesi esasn kabul etmilerdir. Burada hem hkmetin onlarn algladklar III. George ynetimi gibi tek elde toplanarak ceberutlamasn engellemek, hem de Amerikan halknn zgrce yaamasn garanti altna almak endiesi rol oynam gibi grnmektedir. Ancak, artk Westminster demokrasisinde olduu gibi bir yasama stnl vurgusu ortadan kalkmakta, onun yerine devletin timsali de olan yrtmenin ba olan Bakann dolayl olarak halk tarafndan seilmesi ve Meclisle eit gce sahip olarak denge zerine oturan bir yap kurulmaktadr. Bu hkmet kuvvetlerinin birbirinden bamsz, eit gle birbirlerini dengeleyen ve denetleyen, onlarn uzlamas durumunda ynetimin saland, uzlamadklar durumda da ynetimin mmkn olmad bir demokrasi uygulamas Amerika Birleik Devletleri ve dier lkelerde bakanlk rejimi ad ile anlmtr. Bu rejim zaman iinde zellikle Latin Amerika, baz Afrika ve Asya lkelerinde uygulanmaya balamtr.
Hkmet kuvvetlerinin birbirinden bamsz, eit gle birbirlerini dengeleyen ve denetleyen, onlarn uzlamas durumunda ynetimin saland, uzlamadklar durumda da ynetimin mmkn olmad bir demokrasi uygulamas Amerika Birleik Devletleri ve dier lkelerde bakanlk rejimi olarak adlandrlmaktadr.
Yar-Bakanlk Rejimi
Yar-bakanlk rejimleri bir anlamda parlamenter rejimlerle bakanlk rejimlerinin bir karmas grntsnde olan melez rejimler olup yalnzca cumhuriyet ile ynetilen sistemlerde kullanlabilirler. Devlet bakannn bir hanedann yesi olarak doutan belirlenen kaltsal bir yntemle ibana geldii sistemlerde devlet baka-
Yar-bakanlk rejimleri parlamenter rejimlerle bakanlk rejimlerinin bir karmas grntsnde olan melez rejimler olup yalnzca cumhuriyet ile ynetilen sistemlerde kullanlabilirler.
24
nnn semen tarafndan seimi gerekleemeyecei iin, tpk bakanlk rejiminde olduu gibi, yar-bakanlk rejimi uygulamas da olanakszdr. Dolaysyla, gerek bakanlk gerek yar-bakanlk rejimlerinin n koulu cumhuriyettir. Yar bakanlk rejimleri ilk kez Birinci Dnya Sava sonrasnda Almanya ve Finlandiyada 1919 ylnda kurulmulardr. Alman yar-bakanlk rejimi demokrasiyi korumak ve gelitirmekte tam bir hezimete uram, 1930larda Nasyonal Sosyalist (Nazi) Partisinin iktidara geerek demokrasiyi sonlandrmasn engelleyememitir. Finlandiyada ise bugne kadar varln srdrmtr. Yar-bakanlk rejimini esas popler hale getiren uygulama 1958 ylnda kabul ettii Beinci Cumhuriyet anayasas ile Fransa olmutur. Bu anayasa devlet bakanlna adeta yalvar yakar davet edilen General Charles de Gaullen isteine gre dzenlenmi bir metindir. Bakana bakanlk rejiminde mevcut olmayan yasama organn feshetme ve alt ay sreyle olaanst hal ilan edip lkeyi kendi bana ynetme gibi olaanst yetkiler vermi olan bu rejim ayn zamanda babakanlk kurumunu ve bakanlar kurulunu (Britanyadaki parlamenter uygulamadaki kabineyi) olduu gibi yerli yerinde brakmtr. Parlamenter rejimin temel bir uygulamas olan yasama organnn babakan ve bakanlardan oluan kurula ve onun her bir yesine gvenoyu vermesi uygulamasn da koruyarak babakan ve bakanlar kurulunu da yasama organnn desteine tabi klmaya da devam etmitir. Babakan ve bakanlar kuruluna gvenoyu verilmemesi halinde yasama organnn otomatikman kendi kendisini feshedeceini de kabul eden bu uygulamada, gvenoyu verilmemesi de ar derecede zorlatrlmtr. Bu durum yasama organn da bir tr hkmet tasarruflarnn tasdik makam haline dntrmtr. Ayn zamanda da hkmet semenin oyuyla dorudan seilen bakan ile semenin oyu ve yasama organnn destei ile seilen babakan ve bakanlar kurulu olarak ikiye ayrlm bulunmaktadr. Bakan meru yetkisini dorudan doruya ulustan alrken, hkmetin geri kalan meru yetkisini ulusal yasama organndan, o da ulustan almaktadr. Bu durumda iki bal bir meru yetki alan ortaya kmakta, bu iki alandan birisi bir siyasal parti, dieri de ona muhalefet eden bir siyasal partinin elinde bulunduunda da ynetmek ancak ok zel koullara gerek duymaktadr. Fransada bu tr bir ynetim anayasada mevcut olmayan bir yazsz siyasal kural veya sekinler uzlamas ile yrtlmektedir. Buna da Fransz uygulamasnda bir arada yaama (co-habitation) ad verilmektedir. Yar-bakanlk rejimi parlamenter rejimdeki yasama organnn gc ve stnln ortadan kaldrarak, iki bal yrtmenin stnl altnda alan bir uygulama hayata geirmitir. Geni olarak ve hogr ile yorumlanan zgrlkler, dernekleme ve ifade zgrl, basn-yayn ve medya zgrl ve eitlilii ile birletiinde Fransann demokratik kltrne has bir demokrasi uygulamas ortaya kmtr. Siyasal protestolarn youn yaand, bol grev ve sokak gsterileriyle donatlan bir grntdeki Fransann siyasal geleneklerine uyum gsteren bir evrim geirerek uygulanabilmitir. Souk Sava sonrasnda Avrupa Birliine ye olan Dou Avrupa lkelerinin tamam yar-bakanlk uygulamasn benimsemi ve halen srdrmektelerdir. Ancak, yar-bakanlk rejimi Avrupa bata olmak zere dnyadaki uygulamalarnda Fransz veya Finlandiya uygulamasndan ok 1919da balayan Weimar Cumhuriyeti Almanyas standartlarna daha uygun bir ereveye dnme eilimi gstermitir. Avrupa Birlii yesi olmayan Dou Avrupa lkelerinde uygulanan yar - bakanlk rejimlerinin ne derecede demokratik olduklar halen tartmaldr.
25
OTORTER REJMLER
Yar-bakanlk rejimlerinin Dou Avrupaya doru yaylmas 1990larda Souk Savan bitmesiyle birlikte balam bir sretir. Marksist-Leninist partilerin iktidarndaki yapda da bir Cumhurbakan ve bir Babakann bir arada mevcut olmas yar-bakanlk uygulamasn demokratiklemeyle birlikte Dou Avrupada cazip klmtr. Dou Avrupadaki bu yaylma Avrupa Birlii yesi olduktan sonra daha ok Finlandiya veya Fransa uygulamasn andran bir grnt vermitir. Ancak, AB srecinde ilerleyemeyen devletlerde daha ok kiisel, ceberut, muhalefete hogrsz, zgrlkleri isyan olarak grp ar g kullanarak bastran, sadece bakan ven ifade aklamalarna izin veren bir diktatrlk biimine dnmtr. nce Belarusta sonra Ukrayna ve Rusyada istikrar kazanan bu uygulama artk bir demokrasi uygulamas olmayp bir otoriter rejim uygulamasna dnm bulunmaktadr. Ancak, otoriter yar-bakanlk grntsndeki rejim rnekleri bu lkelerle snrl kalmamtr. Bat Balkanlarda Arnavutluk, Hrvatistan, Srbistan gibi lkelerle, Grcistan, Azerbaycan, Ermenistan, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan, Tacikistan ve Krgzistan da bu tr otoriter yapyla ynetilmilerdir. Bu lkelerde serbest ve haka olarak kabul edilen seimler yaplabilse bile bu durum seimsellik (electoralism) diye adlandrabileceimiz bir sonu dourmakta, demokrasiye yol amamaktadr (Terry L. Karl, 2000). Dahln poliari tanmn anmsayacak olursanz, orada saylan sekiz unsurdan sadece semenin katlmasnn zgrce olduu serbest ve haka yaplan bir genel seim ada demokrasiyi gerekletirmeye yetmemektedir. ada demokrasinin pekimesi (consolidation) iin ayn zamanda muhalefetin olabildiince zgrce alabilmesi, bireylerin korkusuzca iktidardan ikyet edebilmeleri, kendilerini ifade edebilmeleri ve dernekleerek siyasal hayata katlabilmeleri, zgr ve muhalefeti de ieren bir basn ve medyann varl gereklidir. Bu durumda da demokrasi seim kampanyalar ile balayan ve seimle biten bir rejim deildir. Genel seim demokrasinin gnlk yaama yerlemesi iin bir merhaleden ibarettir. Bu merhaleden sonraya gidip gl ve canl bir muhalefeti ieren bir sre hayata geirilemezse, o zaman sadece seimsel demokrasi gerekletirilmi olur ki bu artlarda yar-otoriter bir rejimin varlndan veya otoriter bir rejimden demokratik bir rejime gemeye alan bir siyasal sistemden bahsetmek daha doru olur. Otoriter rejimler byk ounluunun kitlesel halk desteine dayand savn glendirmek iin kitlesel seferberlik yaratacak yaplar olan siyasal partiler, dernek ve kurulular kullanrlar. rnein, Irak ve Suriyede Baas Partisi ulusalclk ve sosyalizm ideolojilerini birletiren bir fikir hareketinin rn olarak 1940larda ortaya km ve askeri darbelerin yardmyla iktidara gelerek Irakta 2003 ylndaki Amerikan igaline kadar varln srdrmtr. Suriyede ise Baas halen iktidardaki tek partidir. Bu durumda bulunan otoriter rejim uygulamalarna tek parti rejimi adn vermekteyiz. Tek parti rejimi veya hkmeti siyaset biliminde sadece tek bir partinin meru olarak mevcut olabildii ve iktidara sahip olduu rejimlere verilen addr. Eer otoriter rejimler kitlesel siyasetin bir rn olarak ortaya kmlar ve halka dayandklarn iddia etmekteyseler, genellikle tek parti rejimleri olarak alrlar. Ancak, amzdaki tm otoriter rejimler modernliin zorunlu kld ada uygulamalar deildir. Bu durumda geleneksel siyasal yetki kullanm yntemlerine dayal olarak meruluklarn iddia ederler. Geleneksel siyasal yetki savn kullanarak ynetilen otoriter rejimlere eitli rnekler Orta Douda ortaya kmtr. Bun-
Tek parti rejimi veya hkmeti siyaset biliminde sadece tek bir partinin meru olarak mevcut olabildii ve iktidara sahip olduu rejimlere verilen addr.
26
SIRA SZDE
DNELM S O R U
lar arasnda en nls Suudi Arabistan rejimidir. Bir mutlakiyeti krallk olan Suudi Arabistan rejimi Suud hanedannn lkeyi siyasal olarak ynetme yetkisini geleSIRA SZDE neklere ballna ve zellikle slam dininin Snni-Hanbeli-Vahabi uygulamasna sahip kmasyla merulatrd grlmektedir. Bu grntsyle Suudi Arabistan dnyada kitleselE L M D N siyasete ve onu hareketlendirmek iin elzem olan siyasal partiye sahip olmayan, Nepal veya Brunei Sultanl gibi ender rejimlerden birisidir. Ancak, otoriter rejimlerin byk ounluu modernlemeden etkilenen toplumlarn S O R U kitleselleen siyasal hayatnn rnleridir.
DK AT Alman sosyologuK Max Weber nl eseri Ekonomi ve Toplum da (Wissenschaft und Gesellschaftta) gelitirdii l snflamaya gre meru siyasal yetki gelenekleri temsil ettiini, ynetilenlerin gznde olaand gce sahip olduunu veya yasalar ussal bir biimSIRA SZDE de uyguladn kantlayan iktidarlar tarafndan kullanlrlar. Buna gre meru siyasal ynetme hakk ve yetkisi geleneksel, karizmatik ve yasal-ussal yetki tiplerine ayrlabilir. Gerek hayattaAMALARIMIZ bu tip teker teker bulunabilecei gibi ikisi veya birden bir arada da ortaya kabilmektedir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
T A P OtoriterK rejimler arasnda zellikle askeri darbelerle kurulan ve cunta hkmetleri tarafndan srdrlen uygulamalara Latin Amerika, Asya, Orta Dou ve Afrikada yirminci yzyl boyunca ok sayda rastlanmtr. Bu rejimler genellikle ksa TELEVZYO mrl olmulardr.N Msr ve Suriye gibi Arap lkelerinde darbeyi yapan askeri lider kadrosunun bir siyasal parti eliyle otoriter tek parti rejimine dn abalar baarl olmu gibi grnmektedir. Bu iki lkede askeri darbe ile kurulan hkmetler kurucularEolanTaskeri liderlerin mrlerinden daha uzun sre iktidarda kalmaNT RNE y baarmlardr. Afrikada bu derecede uzun mrl ve baarl baka askeri darbe ile kurulmu bir otoriter rejim rnei bulunmamaktadr. Latin Amerikada kinci Dnya Sava sonrasnda ok sayda askeri darbe ile kurulan otoriter rejim ortaya km, ancak bunlarn hepsi Souk Savan bitimine doru yklarak demokratik rejimlere yol vermilerdir. Bu demokratik rejimler iinden Venezuela yakn zamanda gl ve askeri bir gemii olan Bakan Chavez eliyle bir tr otoriter rejime doru evrim gstermesine karn onun da uzun mrl olabileceini sylemek zordur.
SIRA SZDE
Otoriter rejimlerSZDE srekli olamamaktadrlar? SIRA niye

DN LM Totaliter rejim E(totalitarianism) kavram olarak faist talyan diktatr gazeteci Benito Mussolini tarafndan yirminci yzyln stn rejimi olarak, ryp gitmekte olan eski S O R U tr fikirler olarak takdim ettii liberalizm ve demokrasi karsnda gelien yeni rejim tr olarak ifade edilmi veya onun tarafndan icat edilmie benzemektedir (Rodee, Anderson, Christol, Grene, 1987, 43). Totaliter rejim bir ideDKKAT olojinin hayata geirilmesi amacna hizmet eden bir uygulamadr. Toplumun ve tekil yurttan yaantsnn tamamnn denetim altna alnd ve en ufak bir mahrem SIRA SZDE yaantnn devletin bilgisi, onay ve dzenlemesi dnda mevcut olmasnn mmkn ve arzulanabilir olmad bir siyasal rejimdir totaliter rejim. Bu durumda toplum, aile, okul, iyeri, dernek ve kulpler, sendikalar ve akla gelebilecek her trAMALARIMIZ l toplumsal, ekonomik ve kltrel yap tek bir siyasal ideoloji, parti ve liderin denetimi ve dzenlemesi altnda biimlenecektir. Gnn her saatinde herkes herkesi izleyecek, denetleyecek ve gerekli grdnde de devletin ajanlarna bildirecekK T A P
DNELM Totaliter rejim bir ideolojinin hayata geirilmesi amacna hizmet S O uygulamadr. eden birR U Toplumun ve tekil yurttan yaantsnn tamamnn denetim K A T alnd ve en D K altna ufak bir mahrem yaantnn devletin bilgisi, onay ve dzenlemesi dnda mevcut SIRA SZDE olmasnn mmkn ve arzulanabilir olmad bir siyasal rejimdir totaliter rejim. AMALARIMIZ
TOTALTER REJMLER
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
27
tir. Bu durumda sadece anne ve babalar ocuklarn izlemeyecek, ayn zamanda ocuklar da anne ve babalarn, retmenlerini, snf ve spor yapyorlarsa takm arkadalarn izleyecek, denetleyecek ve devletin ajanlarna jurnalleyecek biimde yetitirilirler. Fevkalade kapsaml bir tekil ideolojik gr, bir dnya gr veya felsefeden hareketle bir inan sistemi ve davran rehberi olarak topluma egemen klnr. Bu ideolojik ereve mkemmel olarak kabul edilen bir siyasal sistemin de tanmn verir. Onun iin totaliter rejimlerin deimesi bir yana, bu rejimlerde reSIRA SZDE form fikri dahi fevkalade tehlikelidir. Mkemmelden ayrl olsa olsa bir tr bozulma veya bir cennetten kovulma olgusu gibi dnlebilir. Onun iin totaliter rejimin baskc yapsnn meruluunu tartmaya aan reform giriimiE onun sonunu DN LM da getirebilir. Nitekim Sovyetler Birliinin 1985te reform yaparak daha ak ve gl bir yapya kavumak zere yola ktktan alt yl sonra iine doru kerek S O R U yok olmas bir tesadf deildir. Bu konudaki en kapsaml aratrmalardan birisini yapm olan Carl J.DFriedrich ve ZbigniKKAT ew K. Brzezinski, Totalitarian Dictatorship and Autocracy, (New York: Praeger, 1962) tarihli eserlerinde totaliterlii bir toplumun tm yelerinin uymak mecburiyetinde braSIRA SZDE kldklar ve toplum hayatnn tm cephelerini kaplayan bir resmi ideoloji (Ayn eser: 9) olarak tanmlamlardr. Burada biz totaliter rejimi bu resmi ideolojiyi uygulayan siyasal sistemlerin sahip olduu rejimler olarak tanmlayarak kullanacaz. AMALARIMIZ Totaliter rejimler demokratik rejimlerin tam tersini oluturan bir siyasal kltr orK T A dnme ve tamnda geliirler. Demokrasideki zgrlk ve oulcu kltr, aykr P davrann (dissent) ho grlmesi hatta tevik edilmesi, totaliter rejimlerde yerini tek bir fikre sarslmaz bir imanla balanmaya brakr. zgrlk de, aykr ve hatta TE EV YON farkl dnce de kabul edilemeyecek zafiyet, tehdit, dmanlkLv.b.Zolarak karlanr ve cezalandrlr. Totaliter rejimler geleneksel toplumlarda mevcut olamazlar. Onlarn oluabilmesi iin fevkalade gl bir hkmetin tm devlet yap ve kurumlarn kullanarak toplumdaki her yapy ve hatta teker teker toplumun her yesini NTERNET gzetim ve denetim altnda tutabilme yeteneine sahip olmaktadr. Totaliter rejimler hem mkemmel bir toplum yaratmak iin gerekli olan Marksizm-Leninizm, Faizm veya Nasyonel Sosyalizm gibi bir ideolojiye, hem de bu ideolojiyi gerekletirecek siyasal izleme ve denetleme yeteneine sahiplerdir. Bu iki yetenek bir araya gelmeden totaliter bir rejimin olumas ve pekimesi pek zordur. Totaliter rejimler demokrasiler kadar uzun mrl olmamlardr. Birinci Dnya Sava sonrasnda kurulan totaliter rejimlerin bir ksm kinci Dnya Savanda sava kaybederek kmlerdir. kinci Dnya Savandan zaferle kan ve daha sonra bir sper g haline gelen Sovyetler Birlii de 31 Aralk 1991de kmtr. kinci Dnya Sava sonrasnda kurulan totaliter devletlerden in Halk Cumhuriyeti halen hzla gelien ksmen liberal bir ekonomiye sahiptir. inin Marksizm - Leninizm - Maoizm ideolojisine gre oluan bir devlet yaps ve siyaseti olmakla birlikte, Maonun lmn takiben baa geen Deng Ziao Ping dneminde ekonomisini lkenin eitli yerlerinde serbest piyasa ekonomisi haline getirdikten sonra mthi bir iktisadi gelime gsterdii grlmtr. in Halk Cumhuriyetinin totaliter ideolojiye sahip bir siyasal uygulama ile ekonomik zgrle dayal bu rnei daha ne kadar sorunsuz bir biimde gtrebilecei bilinmemektedir. Vietnam, Kamboya, Laos gibi in Hindi lkeleri, Kba gibi Karayip lkelerinde de uzun sredir Marksizm - Leninizm ideolojisine uygun bir siyasal rejim mevcut olmakla birlikte, bu uygulamalarn Sovyetler Birlii deneyiminden daha uzun sreli olup ol-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
mayaca bilinmemektedir. Britanya, svire, ABD, Fransa, zlanda, Kanada, Avustralya, Norve, sve v.b balanglar on sekiz ve on dokuzuncu yzylda olan demokrasiler yannda totaliter devletlerin bir yzyl bile srmeyen gemileri bu rejimlerin demokrasi rejimlerine gre daha az dayankl olduklarn gstermektedir.
SIRA SZDE
Totaliter rejimlerSZDE siyasal reforma uradklarnda kme tehlikesi geirmektedirler? SIRA neden
DN LM Siyasal sistemler Eg kullanma tekelini meru olarak ellerinde bulundurmak suretiyle devlet haline gelseler bile, burada devletlerin farkl iktidar paylam uygulamalar iine S O R U girdiklerini gryoruz. Bu paylam her devlette grlen eitli kamu ynetimi katmanlar arasnda dikey olarak meru iktidarn nasl blnecei ile ilgili farkl kural ve uygulamalardan kaynaklanmaktadr. Bu farklar genellikle devletDKKAT lerin kuruluunda yaanan gelimeler, kurulduklar tarihteki uluslararas sistemden kaynaklanan etkiler, siyasal kltrlerinin ierdii zellikler gre farkllklar gsterir.
DNELM S O R U
SYASAL SSTEMLERDE KTDAR DAILIMI
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
niter Devlet
AMALARIMIZ
K T A P
niter devletler iktidar kullanm iin oluturduklar tasarmlar merkezde iktidar Z Y O N T E L E V younlatran, tek ve standart uygulama olan mutlak eitlik esasna gre kural, yasa, ynetmelik v.b. siyasal kararlar reten ve dzenlemelerTyaparlar. NTERNE
GenellikleAMALARIMIZ topluluktan olutuu fikri genel kabul gren ulus-devletler tek bir etnik iktidar kullanm iin oluturduklar tasarmlar merkezde iktidar younlatran, tek ve standart (uniform) uygulama olan mutlak eitlik esasna gre kural, yasa, ynetmelikK v.b. siyasal kararlar reten ve dzenlemeler yaparlar. Bu tr iktidar T A P kullanmlarnn niter (tekdze) devlet yapsn oluturduunu grmekteyiz. niter devletler genellikle ok byk ve paral topraklara sahip olmadklar gibi, tarihten gelen Lderin O N T E E V Z Y ayrmlarla blnm etnik, mezhep, din v.b. kltrel topluluklara sahip deillerdir. Ancak, bu niter devlet yaps iin bir n koul olmak niteliinde de deildir. rnein, Britanyadaki Birleik Krallk ngiltere, skoya, Galler ve Kuzey rlanda topraklarndan olumu olup bu topraklardaki insan toplulukNTE NET lar farkl etnik Rkkenden gelen ve ngilizler tarafndan igal edilerek Londradaki ynetime balanan bir gemie sahiplerdir. Britanya yirminci yzyl sonuna kadar fevkalade kat bir merkeziyeti iktidar uygulamas iinde olmu bir niter devlettir. Ancak, son yllarda Britanya bu katl att bir dizi g devri (devolution) yasasyla terk etmekte, daha az merkeziyeti bir niter devlet yapsna dnmektedir. Siyasal kararlarn tek elden ve merkezi hkmet tarafndan alnd ve tm lke ve ulusa eit ve ayn biimde uyguland devlet yaplar niter yaplardr. Burada dikkat edilecek olan husus merkezi hkmetin elindeki gc mutlaka tamamen kendisinin kullanmas deildir. Merkezi hkmet yasama organ eliyle kartaca yasa veya yasalarla merkezdeki gc uygun grd lde ve uygun grd yntemlerle blge, il, kent, kasaba, ky ynetimlerine devredebilir. Bu durumda niter devlet uygulamas ortadan kalkmayacak, belirli konularda ynetim daha ok yerinden ynetim (adem-i merkeziyet) esaslarna gre yrtlecektir. nemli olan bu dzenleme yetkisinin sadece merkezde olup olmamasdr. Merkezi hkmet bu yetkiyi verdii gibi lzum grdnde meru ve yasal yollarla geri de alabilir. Daha alt ynetim birimlerinin bu merkezi hkmet tasarruflarn meru ve yasal engelleme yollar mevcut olmad srece niter devlet yaps srecektir. Devletin yaps anayasa ile belirlenecek bir niteliktedir ve bu belirleme srasnda da idare yaps ve bu yapnn eitli katmalarnn yetki ve ykmllkleri de tanmlanabilir. Bu tanmlamalar niter bir nitelik tad srece, merkezi hkmetin arl altnda alan bir tekdze idari sistemi mevcut olacak demektir.
29
Konfederal Devlet (Konfederasyon)

zellikle komularna gre grece olarak kk, kaynaklar kstl, nfusu az olan ve dolaysyla zayf olan niter devletler, kendilerini tehdit ettiini algladklar bir devlete kar varlklarn korumak iin benzer devletlerle ittifaklar kurmak yolunu seerler. Bu ittifaklar genellikle askeri yardm, sava srasnda birlikte savamak, birbirlerinin kaynaklarn daha iyi kullanmak iin iktisadi ibirlii v.b. uygulamalar ierir. Bu ittifaklarn daha srekli ve sk hale getirmek iin yaplan antlamalar bu niter devletlerin her birinin bir parasn oluturduu daha byk bir devletin kurulmasn salar. Bu yolla svire, zellikle Alman yaylmasna kar, sekizinci yzyldan itibaren kk niter devletiklerin birer kanton olarak katlmasyla Confdration Helvtique adyla kurulmutur. svirenin adndan da anlalaca gibi kuruluunda svire devleti niter devletlerin antlamasyla kurulmu olan bir konfederasyondur. Konfederasyonda niter devletin tam tersi zellikte olup merkezi hkmeti fevkalade zayf ve ok az konuda karar alma meru yetkine sahiptir. niter devletler kurucu unsurlar olarak iktidar kullanma meru yetkisini olabildiince kendilerine zge bir yetki olarak kabul etmilerdir. Konfederasyonun merkezi hkmeti onu kuran niter devletlerin devrettii lde yetki kullanma meru ve yasal yetkisine sahip olur. Meru siyasal iktidar kurucu devletlerindir. Zamanla bunlar konfederasyonun birer devleti, kantonu, ili v.b. de olsalar anayasal olarak siyasal iktidar onlarn elindedir. Bunlar anlap da uygun grdkleri siyasal kararlar alma yetkisini merkezi hkmete devrettii kadaryla merkezi hkmet bu yetkileri kullanr. Bu uygulama anayasada belirtilmitir ve bu maddelerin deimesi de kantonlarn arlkl bir ounluunun, rnein drtte nn veya te ikisinin, uygun grlen yntemlerle onay suretiyle olur. Burada genellikle merkezi hkmet savunma, gvenlik, d temsil gibi ilevleri grmekle snrl yetki devrine mazhar olur. Onun dnda standart ve eit uygulanan iktisadi, kltrel, toplumsal v.b. kararlar ender olarak alnabilir. Konfederasyonu meydana getiren paralar arasnda byk farklar oluturan eitim, kltr, hatta ekonomi uygulamalar ortaya kabilir. Bu yapda farkllk doaldr ve yaygn kabul grr, eitlik ise ender olarak gerekletirilen bir uygulamadr. ada dnyada konfederasyon olarak ynetilen devletlere pek rastlamyoruz. Adnda konfederasyon olsa bile svire 1850lede yaad bir i sava sonras merkezi hkmetin daha gl olduu bir yerinden ynetim uygulamasna dnmek gereini duyarak anayasasn deitirmi ve federal bir devlet olmutur. Amerika Birleik Devletleri (ABD) de konfederasyon olarak kurulmu ve o da federal bir devlet sistemine dnmtr. Konfederasyonlar son derecede istikrarsz yapdadrlar. Kurulularnn ardndan ya yerinden ynetimi iyice gl ama daha sk bir birliktelik ve gl bir merkezi hkmet yaratmak gereksinimi duyarak federal bir devlete, ya da paralanarak kendilerini oluturan niter devletlere geri dnmektedirler. u anda konfederasyon trnden bir siyasal gelime rnei gsteren bir uygulama Avrupa Birlii projesidir. Bu kitabn on nc blmnde Avrupa Birlii rnei zerinde uzun boylu durulacaktr.
Konfederasyon niter devletin tam tersi zellikte olup merkezi hkmeti fevkalade zayf ve ok az konuda karar alma meru yetkine sahiptir.
Federal Devlet
Federal devlet sistemleri konfederasyon gibi merkezi hkmeti pek zayf olan bir tasarmla, niter devlet gibi merkezi hkmeti mthi gl bir yapnn arasnda bir yerde durmaktadr. Federal devletlerde yine esas olan o devleti oluturan bi-
30
Federal devlet sistemleri konfederasyon gibi merkezi hkmeti pek zayf olan bir tasarmla, niter devlet gibi merkezi hkmeti mthi gl bir yapnn arasnda bir yerdedir.
rimlerin kendi kendilerini ynetmeleridir. Onlarn uzlamas sonucunda ve uygun grdkleri llerde, ama konfederasyonlarla karlatrlamayacak kadar ok ve kapsaml ilev, zellikle tek bir ulusal piyasay dzenleyecek ve denetleyecek yetkilerin hemen hemen tamam merkezi hkmete devredilir. Bu yetkilerin neler olduu yine anayasada belirtilir ve bunlarn deitirilmesi de ok sayda federe birimin onayna tabi klnr. Bu onay mekanizmalar da federal anayasada ifade edilir. Federal devletlerin merkezi hkmeti niter devlete gre daha az gce sahip olmakla birlikte, federe birimler arasndaki ticareti, mali btnl, retim standartlarn, insan haklar uygulamalarndaki farklar gidermeyi amalayan mdahalelerde bulunur. rnein, ABD federal (merkezi) hkmeti eitim alanndan salk alanna, ii haklarndan, kadn haklarna, din ve vicdan zgrlnden rk ayrmclna kadar geni bir alanda lkede tek bir standart yaratmak iin aba gstermektedir. Bu farklar gidermek iin eitim kurumlarna federal yardm yapmak veya kesmekten vergisini demeyen dini cemaat liderlerini silah zoru ile vergi demeye icbar etmeye, istihdam ettikleri kadn, Afrika kkenli, spanyol asll veya Asya kkenli alan saylar yetersiz grlen devlet iletmelerine ceza kesmeye, btelerinden kesinti yapmaya kadar farkl uygulamalar yrtlr. Eyaletlerin de kendi anayasa ve hkmet yaplar vardr ve bunlar araclyla vergi topladklar gibi jandarma benzeri askeri veya milis kuvveti toplamaktan farkl eitim, salk, kltr v.b. politikalar uygulamaya kadar karar alr ve uygularlar. Ancak, anayasada federal hkmete verilen bir yetki alanna girmeleri sz konusu olmad gibi, burada eyalet ile merkezi hkmetin snrlarn ne olduu konusu srekli bir hukuki tartma alan oluturmaktadr. Zaman iinde federal (merkezi) hkmetlerin gleri byk lde artm ve federal hkmetlerin elinde toplanan g ile yerinden ynetime eilimli niter devletlerin merkezi hkmetleri elindeki g birbirine yaklamtr.
SONU
Bu kitap renciye karlatrmal siyaset alann tantmay, farkl siyasal kltrlerde ortaya kan uygulamalar, onlarn baar ve baarszlklarn gstermeyi, siyaset olgusunun deiik cephelerine dikkati ekmeyi hedeflemektedir. Karlatrmann aslnda bir yntem olduunu, bu suretle bilimsel aratrmada kullanlan denetim altnda gzlemin mmkn olduunu zellikle bir kez daha vurgulamak isteriz. Gzlemlenen siyasal olgunun hem birey, hem bireylerin bir araya gelmesiyle oluan grup, hem de gruplarn ilikilerinden oluan sistem dzeyinde olutuuna da dikkat edilmelidir. Bu yzden karlatrmal siyaset alannda gelitirilen kuramlar bireysel, grup ve sistem dzeylerinde oluturulan soyutlama ve zmlemelerden ve ayn dzeyde gzlemlenen birimlerden yararlanmak zorundadr. Bu yzden, karlatrmal siyaset sadece devletlerin karlatrlmas olmayp, ayn zamanda yasama organlar veya mahkemeler gibi kurumlarn, dernek ve vakflar gibi kar gruplarnn, hatta tekil bireysel siyasal davranlar olan oy verme, dileke yazma, protesto mitingine katlma gibi davranlar da kapsar. Karlatrmal siyaset kuramlar da bu eitlilie uygun olarak farkl zmleme dzeylerinde, tek bir deikenin bir siyasal olaya etkisinin olup olmadn aratrmaktan, oklu deikenler arasndaki ilikilerin varln saptamaya ve onlar hakknda evrensel genellemelere ulama hedefine ynelebilirler. Karlatrma yntemi karlatrmaya elverili kavram ve nermeler kullanlarak tek bir siyasal sistemi atrmak iin de, iki siyasal sistemi, birka benzer veya farkl siyasal sistemi veya ok sayda ve farkl siyasal sistemi aratrmakta kullanlabilir. Burada kar-
31
latrmada ka tane siyasal sistem kullanlacandan ok, kullanlan kavramlarn, denencelerin ve kuramlarn karlatrmaya elverili olup olmad esastr. Ancak, karlatrmaya konu olan sistem says arttka daha kapsayc genellemelere ulamann ve bilimsel katks yksek aratrmalara ulamann olasl da artacaktr. ada dnyadaki siyasal rejimleri demokrasiler, otoriter ve totaliter rejimler olarak ayr snfa ayrdk. Ayrca, demokrasileri ounluku ve oulcu (oydamac) olarak iki temel tipe ayrarak inceleyebileceimizi ve her iki temel demokrasi tipinin iinde parlamenter, bakanlk ve yar-bakanlk demokratik rejimlerinin geliebileceini de nerdik. Ancak, oulcu rejimlerin temel zellii svirede kendisine zg bir uygulama olarak ortaya ktndan, oulculuk esasna gre kurulan siyasal rejimlerin genellikle svireyi tam anlamyla izlemediklerini ve parlamenter bir rejim olarak kurumsallamaya yneldiklerini grmekteyiz. Onun iin bu tipin yar-bakanlk veya bakanlk uygulamalar pek hayata geememitir. Zaten Avrupada uyguland Hollanda veya Belika gibi lkeler cumhuriyet olmadklarndan devlet bakanlar kral veya kralie olup oyla iktidara gelmemektedirler. Bu durumda da bu devletlerin yar- bakanlkla ynetilebilmeleri olanakszdr. Nihayet, bu deiik rejim tiplerinin siyasal iktidarn devleti merkezi ve yerel ynetimleri arasnda dikey olarak federal, niter ve konfederasyon olarak ayr tipte paylalabildiini de gsterdik. Bu anlatmn basitletirilmi bir zetini de izelge 1.3te gstermekteyiz. Sonu olarak bu izelgede sadece dnyamzda ada olarak grlen temel rejim tiplerini ve bunlarn rgtlenme biimlerini ve temel karakterlerini gstermekteyiz.
izelge 1.3
Temsili Demokrasiler Otoriter Totaliter
Rejim Tipleri
ounluku (Westminster)
oulcu (Oydamac)
Modern Geleneksel Modern rgtl
Parlamenter
Bakanlk
Ksmi Parlamenter*
Bireysel
rgtl Parti
n.
Fed.
Fed.
Konfed.
Fed.
Konfed.
Askeri
Parti
n.
Fed.
Yar - Bakanlk
n.
Fed.
n.
Fed.
n.
Fed.
32
zet
Siyaset biliminin alt temel alanndan biri karlatrmal siyasettir. Karlatrmal siyaset ulus-devletlerin zellikleri, rejimleri, ilerinde gelien siyasal sre, yap ve kurumlar ile birey-siyaset ilikilerini kapsar. Benzer siyasal olgulardaki farkllklarn, farkl siyasal olgulardaki benzerliklerin gzlenebilmeleri ve bunlar ortaya karan koul ve nedenlerin ayrtrlabilmeleri karlatrma yoluyla olabilir. Karlatrmal siyaset alannda deney yapmak olasl olmad iin siyasal olgular, yaplar, gelimeler gzlemelenerek deney benzeri koullarn varl saptanr ve gzlemlerin snflandrlmasyla bu koullar iinden neden-sonu ilikileri ayrtrlabilir. Karlatrmal siyaset konusunda gelitirilen kuramlar yle sralanabilir: kurumsal-yapsalclk, yapsal ilevsel yaklamlar, bamllk kuram, kolektif eylem kuram, yeni kurumsalclk, konusal karlatrma kuramlar ve karlatrmal kamu politikalardr. Karar alma srecinde siyasal yaplar arasnda karlkl etkileimle ve hatta bamllkla salanan btnle siyasal sistem denilmektedir. ada dnyadaki siyasal sistemlerin temel grnts belirli bir toprak paras zerinde yaayan insan toplumu zerinde fiziksel g kullanma meru tekeline sahip, karar alma erkini kullanan siyasal yetkeler ve kurumlar biimindedir. Bir toprak parasna (yurt) egemen olma iddias genel kabul gren, o toprak zerinde yaayan insanlarn oluturduu topluma hkmetme erkini elinde tutan bir sisteme devlet ad verilmektedir. Devletin yurtta durumundaki bireylerin oluturduu bir arada yaama alkanl olan ve gelecei de paylama iradesi gsteren toplumlara ulus denilmektedir. Ulus-devletler ayn zamanda uluslararas ilikilerin de temel elerinden birisini olutururlar ve uluslararas hukuk asndan da birbirlerinin ulusal yurtlar zerindeki meru g tekeline sahip olarak kabul edildikleri srece hukuki varlklarn srdrrler. Bu durumda ada siyasal sistemler bir toprak ve onun zerinde yaayan uluslar yneten hkmetler biiminde rgtlenmi olan devletlerden oluurlar. Ulus-devletin rgtlenme biimleri, temel kurumlar, bu kurumlarn i ileyiini belirleyen yazl ve yazsz kurallar ile bu kurumlarn birbirleriyle ilikileri siyasal rejimlerini oluturur. Bir siyasal rejim paras olduu siyasal sistemdeki temel siyasal sre, etkileim ve davranlara egemen olan kurallar btndr. Ynetimi oluturma ekli, yneticilerin ynetme slubu, yneten ile ynetilen arasndaki ilikilerin ieriine bakarak siyasal rejimleri snflandrlabilmek mmkndr. Ynetilenlerin yneticilerin seiminde etkili olabildii, ynetenlerin kendilerini seenlere periyodik olarak hesap verdii, tekrar seilmek iin destek istedii, her siyasal karar alma mevkii iin birden fazla ve deiik siyasal gr, fikir veya karlar temsil eden adaylarn varolduu rejime demokrasi denilmektedir. Bu koullarn olmad, fikir, rgtlenme, haber alma ve muhalefet zgrlnn kstl olduu veya hi olmad rejimlere otoriter rejimler denilmektedir. Bu rejimlerde ynetenlerin siyasal yetkeleri belirlemeleri sz konusu deildir. Toplumdaki her yapnn, kurumun (aileden okula, okuldan iyerine kadar) hkmet ve ajanlar tarafndan denetim altnda tutulduu, zgrlklerin hi olmad ve hatta rejim iin tehdit olarak kabul edildii rejimlere ise totaliter rejimler ad verilir. Siyasal rejimler iinde bulunduklar siyasal sistemlerin ne lde yerleik kurum ve kurallara sahip olup olmadna gre de farkl bir grnt alrlar. Siyasal rejimin kurallar ve bunlarn ilemesinde etkili olan yaplar gerek siyasal yetkeler gerek ynetilenler gznde itibar ve saygya sahip, istikrarl bir ierik gsterirlerse onlar kurumsallam siyasal rejimler olarak kabul edilebilir. Buna bal olarak, her iki demokrasi tipinin iinde de parlamenter, bakanlk ve yar bakanlk demokratik rejimleri geliebilmektedir.
33
Kendimizi Snayalm
1. Karlatrmal siyaset ile en yakndan ilgili olan bilimsel yntem hangisidir? a. statistik b. Gzlem c. Yapsalclk d. Deney e. Yukardakilerin hepsi 2. John Stuart Mill tarafndan nerilen fark yntemi neyi bulmay amalamaktadr? a. Karlatrmalarn hepsinde doru olan bir iliki olduunu b. Bir bamsz deikenin bir siyasal olgu ile ilikili olduunu c. Aslnda her siyasal olgunun farkl devletlerde ayn olduunu d. Koullar ne olursa olsun, bir bamsz deikenin mutlaka var olduunu e. Uyuma ynteminin gerekten var olup olmadn 3. Gabriel Almond her siyasal sistemde aadakilerden hangisinin var olduunu ortaya koymutur? a. Yaplarla ilevler arasnda bir iliki olmadn bulmutur. b. Yaplarla ilevler arasnda ayn ierikte bir iliki olmas gerektiini ispatlamtr. c. Yaplar farkl da olsa ayn ilevlerin grldn ileri srmtr. d. levlerin yaplar deitirdiini gzlemlemitir. e. Yapsal karmakln gelimeyle azalarak ilevlerin arttn saptamtr. 4. Adam Przeworski ve Henry Teune karlatrmal siyasette evrensel nermelere ilikin aadakilerden hangisini ortaya koymutur? a. Siyasette evrensel nermelere ulamann olanaksz olduunu gstermilerdir. b. Siyasette evrensel nermelere ancak uzun sreli gzlem yoluyla ulalabileceini nermilerdir. c. Siyasette evrensel nermelere genel kuramlar araclyla ulalabileceini iddia etmilerdir. d. Siyasette evrensel nermelere birbirine ok benzer sistemler iinde ortaya kan farkl siyasal olgular gzlemlemekle ulalabileceini iddia etmilerdir. e. birbirlerinden ok farkl sistemlerde ayn deikenler arasnda ayn ilikilerin varlnn saptanmasyla ulalabileceini nermilerdir. 5. John Stuart Millin uyuum yntemi nerisi ile aadakilerden hangisini ortaya koymutur? a. ki siyasal sistemdeki benzerliklerin ayrtrlabilecei ilk kez ispatlanmtr. b. Benzer etmenlerin koullar sabit tutulurken, farkl olan tek bir olgunun deimesi gzlenerek, ortaya kan bir siyasal olay zerinde bu deiikliklerin etkisi saptanmaya allmtr. c. Benzer etmenlerin etkileri altnda hareket eden deikenlerin birbirleri zerindeki farkl etkilerinin irdelenmesi mmkn olabilmitir. d. Benzer etmenlerin deimelerindeki farklarn ortak etkisini dikkate alan bamsz deikenleri ayrtrmamz mmkn olabilmitir. e. Benzer siyasal sistemlerin nasl farkl bamsz ve baml deiken ilikilerine iaret edebilecekleri saptanmtr. 6. Yeni kurumsalc yaklam ile ilgili olarak aadakilerden hangisi dorudur? a. Yapsal-kurumsalcln eksiklerini tamamlayarak Souk Sava sonras dnyadaki Bat hegemonyasn srdrmek iin tasarlanmtr. b. Kurumlarn aslnda yaplardan farkl birer organizma olarak varlnn olduunu gstermek iin gelitirilmitir. c. Kurumlarn bireysel davran biimlendiren tevikler retebildii savna dayanmaktadr. d. Kurumlarn bireylerin siyasal davranlarnda tek etkili olan bamsz deiken olduunu gsteren almalara yol amtr. e. Kurumlarn artk siyasal hayatta bir yerinin olmadn ve tm siyasetin bireylerin davranlarna indirgenebileceini gstermesi bakmndan nemlidir. 7. Ulus-devletlerde siyasetin gereklemesinde etkili olan yazl ve yazsz kurallarn btnne ne ad vermekteyiz? a. Siyasal sistem b. Uluslararas ilikiler c. Siyasal yaptrm d. Siyasal rejim e. Siyasal norm
34
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

8. ada demokrasilerin ieriinin poliari olduunu ifade etmek ne anlama gelmektedir? a. ada demokrasilerin sadece haka ve zgr seimlerle ibana gelen hkmetlerden ibaret olmad, ayn zamanda zgrlkler ve haklar rejimine de sahip olduklar anlamna gelmektedir b. ada demokrasilerin dorudan demokrasi uygulamalar olan referandum gibi uygulamlar hayata geirmeden saygnlk kazanamayacaklar anlamna gelmektedir c. ada demokrasilerin ounlua dayal bir ynetim biimi olarak almlarnn doal hatta zorunlu olduu anlamna gelmektedir d. ada demokrasilerin aslnda temsili kurumlar araclyla altklarndan halkn kendi kendisini ynetmesinin artk imkansz hale geldii anlamna gelmektedir e. ada demokrasilerin hkmetler sayesinde var olduu anlamna gelmektedir 9. Derin toplumsal yarklarla ayrm toplumlara uygulanan demokrasi tipine ne ad verilmektedir? a. Temsili Demokrasi. b. Westminster Demokrasisi. c. Oydamac Demokrasi. d. Parlamenter Demokrasi. e. Yar-bakanlk Rejimi. 10. Hkmetin gcn snrlamak iin kurulan hkmet kuvvetlerinin eit gte olduu ve birbirlerini denetleyip dengeledii siyasal rejime ne ad verilir? a. Bakanlk rejimi. b. Yar-bakanlk rejimi. c. Babakanlk rejimi. d. Diktatrlk. e. Poliari 1. d 2. b 3. c 4. e 5. b 6. c 7. d Yantnz yanl ise Bir Yntem Olarak Karlatrma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bir Yntem Olarak Karlatrma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yapsal levsel Yaklamlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gzlem ve nerme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bir Yntem Olarak Karlatrma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Kurumsalclk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Sistemleri Nasl Snflandrabiliriz? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrasiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Oydamac Demokrasinin Parlamenter Rejimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bakanlk Rejimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. a 9. c
10. a
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Bu durumda sz konusu siyasal sistemin rejimi, siyasal kltr, siyasal kurumlar, bireylerinin siyasal davranlar, toplumsal yaps, ekonomik gelimilik dzeyi, v.b. bakmdan dnyada mevcut olan dier 193 Birlemi Milletler (BM) yesi olan ulus-devletlerin hibirisine hibir bakmdan benzemediini grgl olarak gstermemiz gerekirdi. rnein, ulusal istatistikleri, BM ve dier uluslararas rgtlerin toplad ve yaynlad karlatrmal istatistikleri, Dnya Deerler Aratrmas, Eurobarameter, Latinobarometer, ISSP gibi veri bankalarnn bulgularn tarayarak, bir lkenin dierlerine hibir bakmdan nasl benzemediini saptamamz gerekirdi. Tarihi, kltr, sosyo-ekonomik ve toplumsal yap ve kurumlar, bireylerinin davranlarnn bu derecede kendine zg olduunu gsterebileceimiz bir siyasal sistem rnei bulmak grgl olarak mmkn gibi grnmemektedir. Sra Sizde 2 Bu tr bir aratrma iin karlatrmal yntemden ok istatistik yntemine bavurmak daha doru olur. Bir l-
35
kede kent - kr yaam evresinde oturmakta olan, farkl meslek ve eitim dzeyinde olan ok kimse bulunduundan burada gzlem says azl gibi bir sorunla karlamamz sz konusu olmayacaktr. Bunun tam tersine fevkalade ok sayda, rnein Trkiye gibi 52 milyon semenin bulunduu bir lkede bu toplumsal konumlarda bulunan milyonlarca kii olduundan, bu tr farkllklar saptamak iin bu kiiler zerinde gzlem yaparak toplanan verilerin snanmasna gerek olacaktr. O zaman bu konumlardaki kiileri temsil edecek bir rnek ekilerek, bu kiilerle grmek, onlara eitli sorular yneterek verecekleri yantlar kaydetmek, sonra bu yantlar arasnda istatistiksel olarak saptanacak farklarn var olup olmadn snamak en uygun yaklam olacaktr. Sra Sizde 3 Bir bireyin kendi iinde doup byd lke hakknda en ksa zamanda en etkili bir biimde bilgi sahibi olmasnn yolu, bir baka lkeyi ziyaret ederek, rnein bir renci mbadele program ile baka bir lkeye giderek bir yar-yl veya daha fazlasn geirmesidir. Bu yolla, birey baka bir kltr ortamnda insanlarn nasl davrandn, ne tr olaylara nasl tepkiler verdiklerini, nasl beslendiklerini, nasl altklarn, nasl dinlendiklerini v.b. yakndan gzlemlemek olana bulacaktr. Bu durumda kendisinin ve kendisi gibi yetienlerin neden bu durumlarda farkl davrandn sorgulayabilecek, o zaman da kendi iinde doup byd kltrn zelliklerini, dier kltrlere gre olan farklarn, bylece kendisinin ve iinde doup byd toplumun kltrel zelliklerini gzden geirme, anlamlandrma ve anlama olana bulacaktr. Sra Sizde 4 Semenlerin tercihlerinin yasama meclislerinde sandalyeye dntrlmesi iin farkl yollara bavurulmas temsil srecinin ve onun rettii sonucu nasl deerlendirdiimize baldr. Eer temsilden bir toplumda yaayan her topluluun, kesimin, snfn, v.b. farkllklarn aynen yasama meclisine yansmasn anlyorsak, o zaman oylarn meclis sandalyesine dnmesinde orantszlk ho grlemez demektir. O zaman temsildeki dalmn toplumdaki farkllklar aynen yanstmasn salayacak bir biimde yaparz ve bu durumda temsilde adalet temin etmi oluruz. Bu tr bir sonu farkllklar korur, onlara sayg duymamz ve hogrmemizi salar. Ancak, eer temsilden bir seim evresinde, kentte veya ilde yaayanlarn en ok tercih ettii temsilciyi se-
mesini ve bu yolla da sadece en fazla desteklenen adaylar saptayarak ounluun tercihine ulamak istiyorsak, o zaman bu yolla adaletli olmasa da her seimden sonra bir ounluu yasama meclisine tar ve hkmet kurulmasn salarz. Burada da ama toplumda en fazla destek bulan temsilcileri ounluun tercihini hkmet edecek biimde ne kartmaktr. Bu iki tanm birbiri ile genellikle badamaz niteliktedir. Onun iin ya birinci yntem ve oulcu bir ynetim biimi, ya da ikinci yntem ve ounluku bir ynetim biimi seilir. Toplumda derin toplumsal ve kltrel farkllklar olan demokrasiler genellikle oulcu yntemi, toplumda kltrel farklarn pek olmad toplumsal ve iktisadi farklarn ise bir tek boyuta indirgenebilecei demokrasilerde ise ikinci yntem olan ounlukuluun tercih edildii grlr. Sra Sizde 5 Otoriter rejimler ya geleneksel siyasal meruluk anlayna gre siyasal yetki kullanmna dayanr, ya siyasal istikrarszlk dnemleri sonunda bir askeri darbeyle kurulur, ya da zellikle bakanlk rejimlerinde demokrasi ile ibana gelen bir siyasal liderin zgrlkleri ve insan haklarn artan lde kstlamasna semenden ald destekle kurulurlar. Geleneksel otoriter rejimlerde deime ve modernleme eilimleri ortaya ktnda bu rejimler baz reform uygulamalar iinde girerler. Oysa siyasal reform fikri geleneksel siyasal meruluun bir paras deildir. Bu rejimler hzla siyasal meruluklarn kaybederler ve yklma rizikolar artar. Askeri otoriter rejimler de bir istikrarszlk dneminden sonra siyasal istikrar getirmek, lkeyi tehdit eden bir tehlikeyi savuturmak iin iktidara el koyarlar. Bu tehdidin getii ve siyasal istikrarn saland izlenimi dounca siyasal meruluklarn kaybetmeye balarlar. Bu durumda ya yeni tehdit senaryolarnn domasn veya retilmesini temin ederek ibanda kalmaya gayret ederler. rnein 1974 ylnda meruluu sorgulanmaya balanan Yunan askeri hkmeti Kbrsta bir askeri darbe yaparak Bapiskopos Makariosun hkmetini devirmek ve Kbrs bir oldubitti ile Helenletirmek suretiyle bir askeri zafer kazanarak iktidarn pekitirmeye girimitir. Darbe yapmakta baarl olduu halde, sonrasnda Bapiskoposu elinden karm ve arkasndan gelen Trkiyenin garantrlk haklarn kullanarak yapt Temmuz 1974 askeri mdahalesine de engel olamaynca iktidardan dmtr. Nihayet, demokratik seimle ibana gelen bir siyasal liderin giderek zgrlk ve haklar kstlamasna semen destei temin etmesi mmkndr. Bugn Venezuelada bu tr gelime Ba-
36
Yararlanlan Kaynaklar
kan Chavezin iktidarnda yaanmaktadr. Bu tr rejimler sz konusu liderlerin kiilii ile yakndan ilgili olduundan, onlarn karizmatik bir kiilik olarak meruluk kazanmasn salarlar. Kiinin karizmasn srdrmesi de bu karizmay iktidar sonrasnda, rnein lmnden sonra, baka bir lidere devretmesi de fevkalade zordur. zellikle kuaktan kuaa karizma naklinin baarl olabildiini gsteren kanta pek rastlanmamaktadr. Dolaysyla, Arjantinde Peron, Portekizde Salazar gibi diktatrler zamanla karizmalarn yitirmiler, bazen kendi hayatlarnda bazen de lmlerinden sonra otoriter rejimleri yklmtr. Bu rejimlerin kn hzlandran ekonomik daralma, sava, i sava v.b. olgularn olduunu da grmekteyiz. Sra Sizde 6 Totaliter rejimler belirli bir ideolojiyi mkemmelen uygulamak suretiyle dnyada mmkn olan en iyi siyasal sisteme sahip olduklar iddiasyla kurulurlar. Mkemmel olan bir siyasal yap hibir biimde daha iyi bir hale getirilemez. Nitekim mkemmel devlet hakknda ilk temel yaptlardan birisini oluturan Platon, Devlet adl yaptnda mkemmel olan devleti deimez, mutasyona tabi olmayan idealar aleminin bir unsuru olarak tanmlamtr. Platona gre deime sadece bozulma biiminde olur ve deien her ey rr ve yok olmaya mahkmdur. Tm totaliter rejimlerde bir para Platonik mkemmellik yani deimezlik ierii vardr. Oysa reforma gereksinim duymak demek baz zelliklerin yerli yerinde olmamas, iyi almamas, en azndan daha da iyi hale getirilebilmesi imasn tar. Bu nedenle, siyasal reform gereksinimini dillendiren totaliter devlet yneticileri rejimlerinin mkemmelliini de ve ona dayana siyasal meruluunu da sorgulam olurlar. O zaman bireysel zgrln hi olmad bir ortam ve vatandalardan beklenen bireysel zverileri artk makul olarak anlatmak olanakszlar. Siyasal reform yoluna giren totaliter rejimler kendi elleriyle varlklarn tehlikeye atp rejimlerinin kmesine yol aabilirler. rnein, Sovyetler Birlii yeniden yaplanma ve aklk politikalarn uygulamaya baladklar andan itibaren giderek artan lde zgrlk talepleriyle karlam, zgrlk arttka da refah dzeyinin Bat demokrasilerine gre daha dk olduu olgusu daha ak bir biimde halk tarafndan gzlenebilmitir. Bu durumda da zgrlk talepleri daha da artm ve sonunda Sovyetler Birlii reformlarn hayata geirildii 1985ten alt yl sonra 31 Aralk 1991de sona ermitir. Almond, G. A. ve Verba, S. (1963). Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations, (Princeton, New Jersey: Princeton University Pres. Almond, G. A. ve Powell, Jr., G. B. (1967). Comparative Politics: A Developmental Approach, Boston, Massachusetts: Little Brown and Co. Aristoteles (2001). Politika, (eviren Mete Tunay), stanbul: Remzi Kitabevi. Cardoso, F. H. ve Faletto, E. (1979). Dependency and Development in Latin America, Berkeley, California: California University Pres. Chilcote, Ronald H. (1994). Theories of Comparative Politics: The Search for a Paradigm Reconsidered, (2nd Ed.), Boulder, San Francisco, Oxford: Westview, ss. 3-118. Davies, J. C. (1962). Towards a theory of revolution, American Sociological Review, vol. XXVII,: ss. 518. Dogan, Matttei ve Kazancigil, Ali (1994). Comparing Nations: Concepts Strategies, Substance, Oxford UK & Cambridge, Oxford, Blackwell. Dogan, M. ve Pelassy, D. (1990). How to Compare Nations: Strategies in Comparative Politics, Chatham, N. J., Chatham House Pub. Duverger, M. (1954). Political Parties, New York, New York: John Wiley. Easton, D. (1953). The Political System, New York, New York: Alfred A. Knopf. Holt, Robert T. ve Turner, John E. (1973). Competing Paradigms in Comparative Politics in Holt and Turner (der.) The Methodology of Comparative Research. New York, The Free Press. Huntington, S. P. (1968). Political Order of Changing Societies, New Haven, Connecticut: Yale University Press. Huntington, S. P. (1991). The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century, Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press. Huntington, S. P. (1996). The Clash of Civilizationsand the Remaking of the World Order, New York, New York: Simon and Schuster. Inglehart, R. (1997). Modernization and Post Modernization: Cultural, Economic and Political Change in 43 Countries, Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
37
Lassman, P. and Spiers, R. (2002). Weber: Politicsl Writings, Cambridge Texts in the History of Political Thought, Cambridge, UK: Cambridge University Press. King, G., Keohane, R. O. ve Verba, S. (1994). Designing Social Inquiry, Princeton, N.J., Princeton University Press. Landman, T. (2000). Issues and Methods in Comparative Politics: An Introduction, London, New York: Routledge. Lenski, G. ve Lenski, J. (1974). Human Societies: An Introduction to Macrosociology, (2. Bask), New York, New York: McGraw Hill. Lijphart, A. (Eyll, 1971). Comparative Politics and Comparative Method, American Political Science Review, vol. 65, no. 3,: ss. 682 - 693. Migdal, J. S. (1991). A Model of State-Society Relations in Howard J. Wiarda (ed.) New Directions in Comparative Politics, Boulder, San Francisco, Oxford, Westview Press), pp. 45-58, Mill, John S. (1959). A System of Logic, London, UK: Longman. Nettl, J. P. (Temmuz, 1968). The State as a Conceptual Variable, World Politics, vol. 20, no. 4: ss. 559 592. Pennings, P., Keman, H. ve Kleinnijenhuis, J. (1999). Doing Research in Political Science: An Introduction to Comparative Methods and Statistics, London, Beverly Hills, Calif., Sage Publications. Peters, G. (1998). Comparative Politics: Theory and Methods, New York, New York University Press. Popper, K. (2002). Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, London, UK: Routledge. Przeworski, A. and Teune, H. (1970). The Logic of Comparative Social Inquiry, New York, New York: John Wiley. Ragin. C. (1994). Constructing Social Research, Thousands Oaks, CA, Pine Forge Press. Riker, W. H. (1962). The Theory of Political Coalitions, New Haven, Connecticut: Yale University Press. Riker, W. H. (1990). Political Science and Rational Choice, in J. E. Alt and K. A. Shepsle (der.), Perspectives on Positive Political Economy, Cambridge, UK: Cambridge University Press, ss. 163 - 181. Rustow, D. A. ve Erickson, K. P. (eds.) (1991). Comparative Political Dynamics: Global Research Perspectives, New York, Harper Collins.
Skocpol, T. (1979). States and Social Revolution: A Comparative Analysis of France, Russia and China, Cambridge, UK: Cambridge University Press. Skocpol, T ve Somers, M. (1980). The Uses of Comparative History in Macro-social Theory Comparative Studies in Society and History, vol. 22: 174197. Skocpol, T. (1984). Visions and Methods in Comparative in Historical Sociology, Cambridge: Cambridge University Press. Tilly, C. (1984). Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons, New York, Basic Books. Weber, M. (2001). The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, (yeni eviri ve giri Stephen Kalberg), Chicago, Illinois: Roxbury Publishing Co. Wilson, J. Q. (1995), Political Organizations, Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
Yararlanlan nternet Adresleri

Afrika Sosyal Barometreleri (Afrobarometer): http:// www.afrobarometer.org/ Asya Sosyal Barometreleri (Asian Barometer): www.asianbarometer.org/ Birlemi Miletler Yaynlar: http://www.un.org/ en/aboutun/index.shtml. Dnya Deerler Aratrmalar (WVS): www.worldvaluessurvey.org. Latin Amerika Sosyal Barometreleri (Latino Barometro): www.latinobarometro.org/ Uluslararas Sosyal Tarama Program (ISSP): www.issp. org/
2
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Britanyann mevcut siyasal sisteminin zelliklerini aklayabilecek, Britanyann yasama stnl rejimini, parlamenter sistem uygulamasn oluturan ounluku temsil fikrini, niter devlet uygulamasn deerlendirebilecek, Britanyann mevcut seim ve parti sistemini, vatandalarn siyasete katlma srelerini aklayabilecek, Britanyann bir lke olarak son yllardaki siyasi ve ekonomik geliiminin arkasnda yatan kamu politikalar, toplumsal deiim ve halen kar karya olduu ekonomik ve siyasal bunalmlar gibi konular analiz edebilecek, kitabmzda yer alan dier gelimekte olan ve gelimi lkelerle karlatrma yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Temsili demokrasi Parlamenter demokrasi rejimi niter devlet ift parti sistemi oulcu seim sistemi (first-past-the-post) Merkeziyetilik Liberal piyasa ekonomisi (Thatcherism) Sosyal refah devleti
indekiler
GR BRTANYA SYASAL SSTEMNN EVRM BRTANYA DEVLET SSTEM SYASAL KLTR POLTK KTSAT SONU
ounluku Kurumsallam Parlamenter Rejim: Birleik Krallk (Britanya)
ounluku Kurumsallam Parlamenter Rejim: Birleik Krallk (Britanya)

GR
Birleik Krallk (United Kingdom) endstri devriminden beri dnya siyasetinin en belli bal glerinden birisi olagelmi olan ve gnmzde de meruti monari ile ynetilen bir devlettir. zellikle 19. yzylda dnyann en byk imparatorluunu oluturan bu meruti monari topraklar zerinde gnein batmad, yani yerkrenin hemen her tarafndan smrgelere sahip olan bir bykle ulamtr. Britanya topraklar zerinde ngiltere (England), skoya, (Scotland), Galler (Wales) ve Kuzey rlanda (Ulster) olmak zere drt blgeden oluan Birleik Krallk, dnya dillerinin birounda ve Trkede de ksaca ngiltere olarak anlmaktadr. Hem endstri devrimini ilk gerekletiren lke olmas, hem ada temsili demokrasinin kendiliinden ortaya kt ilk topraklardan birisini oluturmas dolaysyla Birleik Krallk gl kkleri olan, doal bir siyasal uygulama olarak demokrasiyi adeta bir siyasal hayat tarz olarak yaayan ve kendine zg bir demokrasi modeline sahip olan bir devlettir. Bu blmde Britanyallarn rettii yasama meclisi stnlne dayal bir kkl (kurumsallam) parlamenter siyasal rejim uygulamas olan Britanya siyasal sistemini inceleyeceiz. Bu demokrasi uygulamas benzer siyasal sistemlere esin kayna olarak rnein Hollanda, Belika, talya, sve, Danimarka gibi Avrupa lkelerinde, hem de Hindistan gibi kinci Dnya Sava sonrasnda bamszlna kavuan eski smrgelerindeki baarl demokratik rejim uygulamalarna olanak salamtr. Ayn zamanda, on sekizinci yzylda ngiliz siyaseti iki nemli olaya kaynak tekil etmitir. ngiliz parlamenter demokrasi uygulamas henz daha gelime gstermeden mutlakiyeti monari dnemi sonlarna doru dnyadaki smrgeleri arasndan ilk bamszlk sava da Birleik Kralla kar Amerikan kolonilerinde ilan edilmi ve on sekizinci yzyl ngiliz rejiminin bir eletirisi zerine Bakanlk Rejimi ve onu belgeletiren Amerika Birleik Devletleri (ABD) anayasas oluturulmutur. 1748 ylnda Man Denizinin kar kysndaki Fransada Baron de Montesquieu, Kanunlarn Ruhu adl eserini yaynlayarak ngilterede hkmet kuvvetleri olan yasama, yrtme ve yargnn birbirinden bamsz olduklar ve bu yzden bu lkedeki siyasal uygulamalarn Fransadaki gibi baskc siyasal uygulamalara yol amadn savunmutur. Daha sonralar, Britanya siyaseti ABD ile hemen hemen ayn zamanda, on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda bugnk siyasal partilerinin ilk rgtlenmelerine sahne olmu, siyasal parti olgusu Britanya ve ABDndeki uygulamalarndan dnyaya yaylmtr. Zaten, arada bir bamszlk sava olmasna karn Birtanya ile ABDnin ilikileri ayn dili pay-
40
laan benzer kltrel zellikleri olan iki demokrasinin zel yaknln koruyagelmitir. Temsili demokrasinin temel kurumlar olan yasama meclisi (Parliament) stnl, kuvvetler ayrl, temsili demokrasi, siyasal parti gibi uygulamalarda nc ve esin kayna bir siyasal sisteme sahip olan Britanyada siyasetin nasl olutuunu bu blmde daha yakndan inceleyeceiz.
BRTANYA SYASAL SSTEMNN EVRM

Britanya Avrupa ktasndan Man Denizi ile ayrlan, Kuzey Atlantikte iki byk ve ok sayda kk ada zerine yaylm bir ada devletidir. Birleik Krallk tm bu adalarn toplam olan 242,514 km2 kadar bir alana sahiptir (UK 2004, 2003, 1). lke, Byk Britanya adas zerinde gneyde ngiltere (England), Kuzeyde skoya (Scotland), Batda Galler (Wales) ve ayr bir ada olan Irlandann kuzeyinde Kuzey Irlanda (Ulster) olarak drt byk blgeden olumutur. 1800 ylnda kabul edilen Birlik Yasas (Act of Union) ile Byk Britanya ve Kuzey rlanda Birleik Krall (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) (UK) adyla resmen bugnk devlet yapsn ierecek biimde oluturulmutur (UK 2005, 2004, 1). Irlanda adasnn byk ounluu eskiden Birleik Kralln smrgesi olan ve 1926 ylnda kendi kendini ynetmeye ve 1937deyse bamsz bir devlet haline gelen Irlanda Cumhuriyetine aittir. Birleik Kralln baka bir kara komusu yoktur. Douda Iskandinavyadan Polonya, Almanya, Fransa, Portekiz ve spanyaya uzanan tm Bat Avrupa devletleri ile deniz zerinden ilikileri ok eski tarihlerden beri mevcuttur ve halen de devam etmektedir. Batsnda rlanda Cumhuriyeti dnda zlanda ve onun tesinde ABD, Grnland ve halen dominyonu olan Kanada ile yakn ekonomik, siyasal ve kltrel ilikiler ierisindedir. Birleik Krallkta son nfus istatistiklerine gre 60.975.300 kii yaamaktadr (http://www.statistics.gov.uk/STATBASE/Product.asp?vlnk=5399). Bu nfusun en youn olarak yaad blge Byk Britanya adasnn ngiltere blgesidir. Bol yal bir iklimi olan ngilterenin ekonomik ilikilerinde denizin ve deniz ticaret yollarnn byk nemi olagelmitir. Gerek corafi konumu, gerek nfus bykl, gerek yzlm itibaryla aslnda Avrupa ktasnn bir kesinde bulunan Birleik Kralln nasl olup da dnyay yneten bir imparatorlua dntn anlamak ilk bakta kolay deildir. Britanyann tarihine baktmzda uzun yllar boyunca Keltler (Celtics), Romallar, Danimarkallar (Vikingler) ve nihayet 11. yzylda bugnk Fransann bat kylarnda hkm sren Norman Kral Fatih William (William the Conqueror) tarafndan fethedildiini grmekteyiz. Fazla bir direnile karlamayan bu gler Byk Britanya adalarn kolaylkla ele geirerek onun topraklar zerinde egemen olmulardr. Bu istila ve fetihler adann kuzeyindeki sko ve batsndaki Galyay ve Kuzey rlanday iermemilerdir. Ancak, zamanla adann gneyindeki ngiltere blgesinin krallar skoya, Galler ve rlandann tamamn kl zoruyla egemenlikleri altna almlardr. Birleik Krallk bir anlamda 1066dan itibaren Norman (Frenk) lordlar (toprak aas valyeler) tarafndan kurulmu bir monaridir. Bu nedenle de Man Denizinin iki kys arasndaki ba uzun yllar boyunca srm, Fransa ve Birleik Kralln birbirleri zerinde egemenlik tesis etme mcadelesi 19. yzyln ikinci yarsna kadar ve ok ciddi bir tehdit olan Alman devleti kurulup gleninceye dein srmtr. Ancak, 16. yzyln balarnda ngilterede de etkili olmaya balayan Reform hareketi Kral VIII. Henrynin papay siyasal g mcadelesi yapan bir kral olarak kabul etmesi ve kendisini ngiltere Kilisesinin (Church of England) ba ilan etmesiyle sonulanmtr. Bylece kurulan Anglikan Kilisesi Romadaki Kato-
Birleik Krallk, gl bir deniz kuvvetine ve deniz ticaret filosuna sahip olduu iin gl bir sanayi lkesi haline dnm ve Endstri Devrimini ilk gerekletiren devlet ve ekonomi haline gelmitir.
2. nite - ounluku Kurumsallam Parlamenter Rejim: Birleik Krallk (Britanya)
41
lik Kilisesi ve Papaya kar nemli bir g olarak ykselmeye balamtr. VIII. Henrynin Katolik Kilisesinin ngilteredeki mallarna el koymas ile o zamann tarm ekonomisinde byk bir toprak sahibi olmasna ve nemli bir zenginlie yol amtr. Bu serveti deniz kuvvetleri bata olmak zere ordunun glenmesine harcamaya balayan VIII. Henry gerek Fransz Krall, gerek onun mttefiki olan Iskoya Kralln savata yenerek Birleik Krall bir g olarak ykselmesini salamtr (Elias, 2000, 277 - 289). Amerikan ktasnn 1492de kefi ile birlikte balayan ktann istila ve yamas, Kuzey Atlantik ticaretini dnyann egemen ticaret blgesi haline getirmi, deniz kuvvetleri giderek glenen ngiltere ise spanya, Portekiz ve Fransz deniz kuvvetlerini yenerek Kuzey Atlantik ticaret blgesinin temel gc haline gelmitir. 17. yzyldan itibaren gerek Byk Britanya ve Irlandann tamamn, gerek Kuzey Amerika, Hindistan ve Afrikann bat ve dou blgelerini egemenlii altna alan ngiltere, dnya ticaretine de egemen olmaya balamtr. Buharn enerji retiminde kullanmnda nclk ederek daha hzl deniz ulamn gerekletirmeyi baaran Birleik Krallk hem gl bir deniz kuvvetine hem de deniz ticaret filosuna sahip olmutur. Bu gelimeler ngiltere bata olmak zere Britanyann bir sanayi lkesi haline dnmesine ve Endstri Devrimini ilk gerekletiren devlet ve ekonomi haline gelmesine de olanak salamtr. Endstriden elde ettii ekonomik gc, ordunun emrine veren Birleik Krallk, deniz kuvvetlerinin tm dnya denizlerinde baat g haline gelmesiyle dnyann en byk mparatorluunu da kurmutur. Bu gelimeler Britanyann Protestan (Anglikan) ve Katolik olarak farkl Hristiyan mezheplerine sahip olmasna, farkl etnik gruplardan oluan adallara, Karayiplerden, Hindistandan, Afrikadan gelen gmenlerin yerlemesiyle farkl rklardan gelen Britanya vatandalarnn da eklenmesini salamtr. 1947de Hindistann bamszln ilan etmesi ve hemen arkasndan da Pakistan ve Hindistann ayrlmasndan sonra Britanyaya g eden Mslman Hintli nfus artm ve bugn Birleik Krallk Mslman, Sih, Hindu ve Budist aznlklar da barndran, beyaz, siyah ve sar rktan aznlklara sahip olan karmak kltrel yapda bir topluma dnmtr. Dnya Savalar tamalar fevkalade zor olan bir mali klfeti imparatorluklarn srtna yklemitir. Yirminci yzyln Dnya Savalar sonunda tm imparatorluklar kmtr. Birleik Krallk da bu gelimeden payn alm ve mparatorluun geni topraklar zerinde ok sayda bamsz ulus-devlet ortaya kmtr. Bu bamsz devletlerle zel antlamalar yapan Birleik Krallk onlar Britanya Devletler Topluluu (British Commonwealth) olarak yeni bir statde btnletirmitir. Bu sayede Britanyann eski smrgeleriyle zel ilikileri ekonomik ve kltrel olarak yeniden tanmlanarak srm, uluslararas siyasal ilikiler de yeni bir ierikte devam etmitir. Britanyann smrgelerinde baarl bir biimde kltrel miras olarak brakt ngiliz dili ve kltr dnyada en fazla konuulan dilin de ngilizce olmasnda yardmc olmutur. Ancak, bu gelimeler Britanyann 19. yzyldaki egemen dnya gc konumunu ortadan kaldrm, onun yerine ABD ve Rusya nemli gler olarak ykselmi ve bilahare ABD Birleik Kralln oynad rol 20. Yzyln son eyreinde stlenmitir. Britanyann ekonomik gc de 20. yzyl boyunca hzla azalmtr. 1930lar Dnya Krizinde ABD Britanyay ekonomik olarak gemitir. 20. yzyln sonuna kadar Britanya Fransa, Almanya, Japonya gibi ekonomiler tarafndan geride braklarak, byk lde 1970lerde kefedilen Kuzey Denizi petrol gelirleri ve liberal
Yirminci yzyln Dnya Savalar sonunda mparatorluun geni topraklar zerinde ortaya kan bamsz devletlerle zel antlamalar yapan Birleik Krallk onlar Britanya Devletler Topluluu (British Commonwealth) olarak yeni bir statde btnletirmitir.
42
bir piyasa ekonomisi uygulamalarna dayanarak ekonomisindeki knty durdurabilmitir. Bugn dnyann finans kapital merkezlerinin en banda gelen bakenti Londraya sahip olan Britanya ayn zamanda G-7 ve Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (OECD) yesidir. Ayn zamanda Birlemi Milletler (BM) Gvenlik Konseyinin be daimi yesinden birisi olan Birleik Krallk eski smrgesi ABD ile yakn uluslararas siyasal dayanma iinde Kuzey Atlantik Antlamas rgt (NATO) kurucu yesi olmutur. Ayn zamanda Avrupa Konseyinin de kurucu yesi olan Birleik Krallk, Avrupa Ekonomik Topluluuna (daha sonralar Avrupa Birlii, AB) Fransann uzun boylu direncini sonunda krarak 1972de tam ye olmutur.
BRTANYA DEVLET SSTEM Siyasal Rejim (Anayasa) ve Uygulama

Birleik Krallkta gc azalarak bir devlet simgesi (timsali) haline dnen Tan temel siyasal ilevi artk sadece Babakan atamak ve devleti temsil etmek, yani ulusal siyasal dayanmann simgesi olmaktan ibarettir.
Birleik Krallk halen bir monaridir, ancak uzun yllar sren evrim sonunda mutlak monariden meruti monariye gemitir. Bu sre ierisinde Tan (Crown) gc azalarak bir devlet simgesi (timsali) haline dnmtr. Halen kaltsal olarak aile iinde en byk evlada geen Ta, u anda Britanya tarihinin en uzun sreden beri grevde bulunan kralielerinden birisi olan Kralie II. Elizabeth tarafnda tanan bir grevdir. Onun tahttan feragati veya vefat durumunda Galler Prensi (Prince of Wales) unvann tayan aile yesine gemesi beklenmektedir. Tan temel siyasal ilevi artk sadece Babakan atamak ve devleti temsil etmek, yani ulusal siyasal dayanmann simgesi olmaktan ibarettir. Dier ilevleri, rnein Anglikan Kilisesinin ba olmak, her Parlamento (yasama organ) alnda hkmetin programn okumak, Babakandan dzenli olarak siyasal gelimeler hakknda bilgi almak gibi ilevlerinin ierii siyasal etkiden arndrlm bulunmaktadr. Hkmet program iktidar partisinin de lideri olan Babakan tarafndan yazlmakta Kralie tarafndan Parlamentoda okunmaktadr. Kralienin Anglikan Kilisesinin banda grd dini bir ilev yoktur. Bapiskopos statsnde bir dini lider Kilisenin dini ilevlerini ynetmektedir ve fiiliyatta (de facto) bu dini lider de Babakan tarafndan seilmektedir. Tan sahip olduu ve VIII. Henry gibi gl Krallar tarafndan fevkalade kanl bir biimde uygulanan siyasal karar alma hakk, eitli ayaklanmalar ve 1648deki bir sava sonunda Kral II. Charlesn yenilmesi gibi gelimelerle Tatan alnarak yasama organ olan Parlamentoya (Parliament) devredilmitir. Bu sre ayn zamanda yasama organnn glenmesine ve zamanla Parlamentonun alt meclisi olan Avam Kamarasnn (House of Commons), st meclis olan Lordlar Kamarasnn da (House of Lords) yetkilerini ele geirmesiyle halkn temsilcisi olarak seilen Avam Kamaras ounluklarnn eline gemesiyle sonulanmtr. Bu evrim 19. yzyln ilk yarsnda byk lde tamamlanmtr. Ayn zamanda ngilterede Endstri Devrimi ile ortaya kan orta snfn da sigortaclk ve bankaclk sermayesine ve onun uzants olan sanayi kapitaline hkmetmeye balad andan itibaren tarm ekonomisinin egemenleri olan aristokrasinin de (Lordlarn da) gc zayflayarak orta snfa (burjuvaziye) boyun emesi sz konusu olmutur. Lordlar Kamaras korunarak, tpk Ta gibi siyasal gc trplenmek suretiyle daha ok bir simgeye dntrlm, fiilen Avam Kamaras Britanyann meru siyasal karar alma mercii (yetkesi, authority) haline dnmtr. Britanya siyasetinin bu gelimelerini ieren bir yazl anayasaya Birleik Krallk hibir zaman sahip olmamtr. 19. yzylda Bagehot tarafndan yazlm olan The English Constitution (1867) adl alma bu alandaki ilk derli toplu anlatmla Birle-
43
ik Kralln siyasal rejimini betimleyen ve Amerikan bakanlk rejimi ile karlatran bir ieriktedir. Bugne kadar da Bagehotun bu almas Britanya siyasal rejimini anlamak iin kullanlan temel eser ilevi grmtr. Fransz dnrleri ve onlar izleyen Trk hukuk ve siyaset uzmanlar bu anayasasnn yazsz bir anayasa olarak mevcut olduunu kabul etmilerdir. Oysa, Britanyann yazl veya yazsz bir anayasas olmamtr. Ancak, 21. yzyln banda AB yargs tarafndan verilen kararlarn Britanya halkn ve hkmetini kapsamas ile Britanya bir haklar katalogu (Bill of Rights) hazrlayarak kabul etmek gereini duymutur. Bylece Birleik Krallk, Birlemi Milletler nsan Haklar Szlemesi ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin taraf olmalarnn tesinde bir yazl Haklar Beyannamesine sahip olarak yazl anayasa oluturma yoluna girmi bulunmaktadr. Britanya siyasal ynetim kltr yazl anayasa yerine Parlamento ve giderek Avam Kamarasnn kartt yasalarla oluan siyasal mevzuat, buna dayal olarak doan ve kk salan kurum, norm, mevzuat ve uygulamalara dayal olarak ynetilen bir siyasal rejime sahip olmutur. Bu siyasal rejimin kkeninde belirgin bir temsili demokrasi anlay yatmaktadr. 17. yzyl liberal siyaset felsefesine kadar uzanan bu siyasal rejim uygulamasna gre halkn ynetimi onun setii temsilcileri ile olur. Halkn yokluunda halk temsil etme yetkisi drst, haka ve serbest yaplan seimlerle tescil edilen temsilcileri heyeti eliyle ki, bu heyet de Avam Kamarasndan ibarettir, aynen halkn sahip olduu siyasal erke ve yetkilere sahip olarak karar alr. Yasama meclisi ile halk zde, yani mkemmelen tam ve ayndr. Devlet erki Britanya Parlamentosundadr ve o yasama organnda da halkn temsilcileri Avam Kamarasndadrlar. Zaten lordluk uzun zaman kaltsal olarak aile iinde bir kuaktan dierine geen bir grev niteliinde srmtr. 1990larda i Partisi hkmeti bu tr kaltsal lord unvanllarn saysn azaltm, Margaret Thatcher gibi byk liyakate ayan olduu dnlen kiilere Ta tarafndan verilen bireysel baar ve liayakate dayal Lordluk veya Ladylik unvanna sahip olanlarn orann arttrmtr. Ancak, bunlar ne kadar devlete hizmet eden liyakat sahibi kiiler olarak tanmlansalar da, yine de halkn temsilcisi olmayp Tan ihsanna mazhar olmu kimselerdir. Onun iin fiiliyatta Britanya Parlamentosunda siyasal g halkn temsilcilerinin oluturduu Avam Kamarasndadr. Bu anlaya gre oluan siyasal rejimlere (anayasalara) yasama egemenlii rejimi adn vermekteyiz. Trkiye Cumhuriyetinin de, kuramsal olarak da olsa, kuruluundan beri ayn siyasal anlay yanstan yasama egemenlii esasl anayasalarla ynetildiini, bir anlamda Britanya siyasal geleneinden etkilendiini veya esinlendiini ifade edebiliriz. Yasama stnl rejiminde meru siyasal yetki sadece halkn temsilini mkemmel olarak gerekletirdii varsaylan yasama kurumundadr. Britanya devletinin de kurumsal adresinin hukuken sonsal (nihai) karar alma yetkisini kullanan ve egemen meru iktidar kurumu olarak Parlamentodan ibaret olduunu ifade edebiliriz.
Britanya siyasal ynetim kltr yazl anayasa yerine Parlamento ve giderek Avam Kamarasnn kartt yasalarla oluan siyasal mevzuat, buna dayal olarak doan ve kk salan kurum, norm, mevzuat ve uygulamalara dayal olarak ynetilen bir siyasal rejime sahip olmutur.
Yasama
Britanya siyasetinin eer bir zellii yasama egemenliine bal bir parlamenter demokrasi rejimi uygulamasysa, dier zellii de bu parlamenter rejim uygulamasnn dayand temel ilkenin ounlukuluk (majoritarianism) ilkesi olmasdr. Daha sonra greceimiz gibi, seim sisteminin de yardmyla Britanya siyasetinde bir siyasal partinin tek bana seimden sonra hkmeti kurmas iin gereken koullar yaratlmaya allm ve 21. yzyla kadar da fazla bir tartmaya yol ama-
Britanya siyasetinin bir zellii yasama egemenliine bal bir parlamenter demokrasi rejimi uygulamas, dier zellii ise bu parlamenter rejim uygulamasnn dayand temel ilkenin ounlukuluk (majoritarianism) ilkesi olmasdr.
44
Britanyann meru siyasal karar alma mercii (yetkesi, authority) fiilen Avam Kamarasdr.
dan bu ilkenin almas salanmtr. Buna gre her seime siyasal partiler bakanlarnn seimi kazanmas durumunda babakan olaca ve yanndaki mesai arkadalarnn da bakan olarak grev yapacaklar varsaym ile katlrlar. Yine siyasal partiler ayn anlayn bir uzants olarak uygulayacaklar politikalar ieren programlarn yaynladklarnda semene hangi politikalarn hangi politikaclar tarafndan uygulanacan beyan etmi olurlar. Semen de bu kiileri ve politikalar deerlendirerek oy kullanaca varsaymyla hareket eder. Bu durumda yaplan seimler sonunda semenin ilk tercihi olan siyasal kadro ve politikalar seilmi ve bir dnem iin lkeyi ynetmek zere Parlamentonun Avam Kamarasndaki ounluu oluturmu olurlar. Ayn zamanda ikinci en fazla oyu alan parti de ana muhalefet partisi olarak Avam Kamarasndaki yerini alm olur. Britanya Parlamentosunun genel kurul salonunun mimarisi de bu tr bir almay yanstacak biimde dzenlenmitir. Majestelerinin hkmeti olarak adlandrlan siyasal parti grubu birbirine paralel olarak oluturulan sralarda (bench) otururlar, onlarn karsnda da Majestelerinin muhalefeti ayn sra dzeninde yerlerini alrlar. Bu durumda gerek iktidar gerek muhalefet partilerinin Majestelerine sadk olduu ve siyasal sistemin temel unsuru olan partiler olduklar da bir kez daha vurgulanm olur. Genel Kurulda iktidar ve muhalefet partileri birbirleri ile kar karya ve yz yze yerlerini alm olurlar. Her iki grubun yannda ve ikisine de eit mesafede Avam Kamarasnn Bakan (Speaker) yer alr. Bakan yeler arasndan oy ounluu ile seilir, deneyimli ve saygn bir ye olmasna zen gsterilen bir siyasal kiiliktir. Avam Kamarasnn almasn Bakan parlamenter alma geleneklerine ve teamllere gre dzenler ve ynetir. ktidar partisi sralarnn ilkinde (front bench) babakan ve bakanlar otururlar ve bu sralarn Bakanlk krssne yakn olan ksmnda byke bir masa grntsnde bir krs bulunur. Bakan sz verdike Babakan ve Bakanlar yerlerinden kalkarak bu krsye gelir ve gerekli konumalar yaparlar. Ayn krsnn kar tarafndan da ana muhalefetin bakan tam babakann karsnda ve en n srada oturur ve onun da yannda glge bakanlar (shadow ministers) tabir edilen parti nde gelenleri yerlerini alrlar. Muhalefet parti grubunda da her bir iktidar partisi bakanna tekabl eden bir glge bakan grev yapar. Eer bir dahaki seimde muhalefet partisi iktidara seilirse, o glge bakann bu sefer Babakann Kabinesindeki bakanlk koltuunu dolduraca varsaylr. Muhalefet de iktidar kadar politikalarn ieriine glge bakanlar araclyla hakim bir konumdadr. Bunu da muhalefetin verdii szl ve yazl sorularla yapt yasama denetimleri srasnda grmek mmkndr. Britanya Parlamentosunun grevi sadece hkmeti kurmaktan ibaret deildir. Avam Kamarasndaki ounluk lideri Ta tarafndan babakan olarak atanr, ama grevini srdrebilmesi iin Parlamentonun gvenoyuna sahip olmak zorundadr. Gvenoyu babakan atanp kabinesini ve hkmet programn akladnda Avam Kamarasndaki oylama sonucunda verilir. Zaten ounluk parti grubunun bakan olan babakann o gruptaki milletvekillerinden gvenoyu alamamas sz konusu deildir. Britanya parlamenter demokrasisinde yasama organndaki partiler disiplinli partilerdir. Her parti grubunu banda bulunan bir grup bakan temsilcisi, lkemizdeki adyla grup bakan vekili (whip) her parti grubu yesi milletvekilini yakndan izler ve oy verilecei zaman onlara ne ekilde davranmalar gerektiini anmsatr veya icabnda ikazla oy vermeleri iin gerekli tevikte bulunur. Britanya Avam Kamarasnda standart oylama uygulamas milletvekillerinin evet veya hayr anlam tayan kaplardan yryp gemeleri suretiyle olur. Onun iin her milletvekilinin ne ynde oy kulland veya oylamada bulunup bulunmadn saptamak
45
kolaydr. Bakan vekilinin ikazlarna karn oylamaya katlmayan veya partinin istediinden farkl oy kullanan milletvekilleri whip tarafndan disipline tabi tutulur. Bu uygulamada partiden ihra edilmek gibi cezalar da mevcuttur ki, bu durumda o milletvekilinin siyasal kredisi yok olduundan baka siyasal partilerde greve devam etmesi imkansza yakn bir zorluktadr. Seildii partiden atlan bir milletvekilinin semen gznde de itibar ve gvenilirlii kalmad iin bir daha seilmesi de hemen hemen olanakszdr. Buna karn bulunduklar siyasal partinin ideolojisinde ve uygulamalarnda sapma olduu savyla onu eletiren ve o partiden ayrlp kendi grlerine uyan bir ideolojik konumu bulunan baka bir partiyi kuran veya byle bir partiye katlan milletvekillerine rastlanmtr. Bu durumda ise siyasal kredinin tamamen zarar grmedii ve milletvekilinin seilebilirliinin srd de gze arpmaktadr. Gvenoyu ayn zamanda iktidar denetim ilevi de grr. zellikle baz hassas politik tercihlerin konu olduu durumlarda milletvekilleri seim evrelerinden ar bask altnda kalabilmektedir. O zaman partinin nde gelenlerinin veya babakann belirli bir yasa taslanda srar etmesi Avam Kamarasnn arka sralarnda oturan ou yeni milletvekili olan parti grubu yelerinin ok sayda veya topluca ayak diremesine neden olabilir. ktidar partisi iinden gelen bu tr bir direnme bir anlamda gvenoyunun kaybedilmesi olarak yorumlanr. Buna Britanya siyasetinde arka sralarn isyan (back bench revolt) denmektedir ki, bu tr bir direnme genellikle babakann hem parti bakanl hem de babakanlk koltuunu kaybetmesine yol aar. Avam Kamarasnn nemli bir ilevinin iktidarn denetlenmesi olduu aktr. Bu amala gvenoyu dnda yazl ve szl soru sormak ve bu sorulara babakan ve bakanlarn yant vermesi esas sk skya uygulanmaktadr. Britanya Avam Kamarasnda bir babakann kendisine sorulan sorular savsaklamas, yantlamamas, yantlar geciktirmesi gibi uygulamalar iktidar partisine ciddi kredi ve oy kaybettiren sonular dourmaktadr. Kritik soru seanslar Britanya medyas tarafndan yaynlandndan semenin de bu denetim srecini izlemesi sz konusudur. Onun iin hkmetin bu konuda verecei yantlar kritik ieriktedir. rnein, Irakta 2003 ylnda ABD igaline destek veren Britanya Babakan Tony Blairin Prlamentoda yapt ve sonra medyada tekrar ettii aklamalarn temelsiz olduu duygusunun yaygnlamas hem semenlerin protestolarna hem de Babakann soruturmaya hedef olmasna yol amtr.
Yrtme
Britanya siyasetinde hukuken, yrtme yasamadan bamszdr. Ancak, fiilen hem yrtmenin en etkili kurumu olan babakanlk hem de Avam Kamaras ounluu tek bir kiinin denetiminde olduundan adeta her iki hkmet gcnn birbirine kaynamas sz konusudur. Onun iin babakanlk kurumunda muazzam bir iktidar birikimi (temerkz) olumakta, parlamenter rejim adeta bir babakanlk rejimi olarak almaktadr. Bu durumda, fiilen yasama ve yrtme bamszl bir hayli kuramsal bir ierikte kalmaktadr. Yrtme babakan ve onun Tatan devralm olduu kabinesi ki, orada da harcama gc olan bakanlklar bulunmaktadr, tarafndan ynetilir. Britanya sisteminde Bakanlk grevinin uygulamada uzun sreli olmad, ou bakann ortalama bir yldan daha az bir sre grevinde kald da bir gerektir. Bu duruma karlk, Bakanlk brolarnda alan brokratlar (civil servants) ok uzun birer kariyer ve itibar sahibidirler. Bakanlklar idari bakmdan sreklilik arz eden mstearlklar (under secretariat) tarafndan ynetilirler.
46
ngilterede aslnda Parlamento ats altnda toplanan yasama, yrtme ve st yarg, yirmi birinci yzylda, biraz da ABnin etkisiyle kurumsal olarak ayrlp yasama tasarruflarnn anayasaya uygunluk denetimini yapmaya balayarak yasama egemenlii ilkesini bir hayli zayflatm bulunmaktadr.
Bakanlk mstearlar siyasal iktidarn deiimiyle greve gelmez ve grevlerini kaybetmezler. Liyakatle (merit) hizmet ettikleri srece iktidar olan partinin deil Birleik Kralln karlarna hizmet ederler. Onun iin bu rol oynayan kiilere sreklilie vurgu yapmak zere daimi mstear olarak Trkeye evirebileceimiz permanent secretaries ad verilmitir. Kuvvetli hukuki gerekeleri olmadan hibir daimi mstear grevden alnamaz ve alnmaz. Bu tr bir davran ar partizanlk olarak algland iin sz konusu babakan veya bakann olduu kadar iktidar partisinin de semen gzndeki kredisi fevkalade zarar grebilir. Bu nedenle kamu personeli kendi kariyer ilkeleri, normlar ve kltrleri iinde partizan tehditlerden vareste alrlar. Britanya tabii bu noktaya kolay gelmemitir. Uzun yllar sren ve ciddi partizanlk uygulamalarndan sonra kamu brokrasisini yozlamadan korumak iin bu tr bir zerklik Britanyada kabul edilmi, liyakatli brokrat yetitirme ve zerk olarak altrma konusunda seilmi siyasal sekinler arasnda genel bir siyasal uzlamaya varlmtr. Bu dzenlemede babakan ve bakanlar brokratlarndan aldklar hizmete gvenmek, brokratlar da siyasal efendilerinden aldklar destee itibar etmek durumundadrlar. Kamu brokrasisinin siyasal iktidara istedii uzman destek, bilgi ve hizmeti vermesi ilke olarak kabul edilmekle birlikte, kamu brokrasisinin de bu hizmeti verirken Birleik Kralln karlarn savunaca genel kabul grmekte, aksine davranlar da hogr ile karlanmamaktadr. Kamu ynetimi asndan bakldnda yasama stnl ilkesi zellikle kamu siyasalarnn (public policy) retilmesi ve uygulanmasnda pek dikkate alnmaz. Hkmetin siyasalar d politikadan savunmaya, gvenlikten enerjiye, ekonomiden eitime kadar uzanan bir alanda kamu brokrasisi ve bask gruplar arasnda srdrlen dzenli ve srekli temas, grme, bilgi ve fikir al verii, pazarlklar araclyla Babakanln ve genel anlamda hkmet binalarnn bulunduu mekanda yrtlmektedir. Whitehall ad verilen hkmet brolarnn bulunduu bu semt ngiliz kamu ynetiminin mutfa konumundadr. Burada i ve endstri temsilcileri, ii temsilcileri ve bakanlk temsilcilerinin olduka gayr resmi ve pek ou ayn okullardan yetimi olmann verdii yaknlk ierisinde srdrlen (ngilizcesiyle old boy networks) dzenli temaslar Britanyadaki kamu siyasetinin ieriini her sektr iin belirler. Parlamento bu kararlarn odanda olmayp, hkmet tasarlar olarak nne gelen yasa taslaklarn tartmak ve parti disiplini iinde onamakta devrededir. Birleik KrallnSZDE rejimine zaman zaman babakanlk rejimi dendii de olmutur. SIRA siyasal Bu tr bir ifade kullanmaya niye gerek duyulmutur?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yarg
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Britanya parlamenter demokratik rejiminde yarg da, yasama ve yrtmeden bamsz bir konumdadr. Ancak, yakn zamana kadar st yarg veya en yksek temS O R U yiz mahkemesi olarak kabul edebileceimiz bir ilevi Lordlar Kamarasndaki Hukuk Lordlar (Law Lords) grmekteydi. Bu mahkeme ayrca parlamenterlerin yargDKKAT lanmasnda da ilk aama mahkemesi olarak grev yapmaktayd. Bu durum 2005de kan bir yasayla deimi ve Hukuk Lordlar Lordlar Kamarasnn dnda Birleik SIRA SZDE Krallk Yce Mahkemesi (The Supreme Court of the United Kingdom) adyla yeni bir en st temyiz mahkemesi ve anayasa mahkemesine dntrlm ve 2010dan itibaren de Parlamento dnda almaya balamtr. Bu yolla st yarg tamamen AMALARIMIZ yasama meclisi dna hem ilev hem de mekan olarak tanm ve anayasa yargK T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
47
s anlamnda bir st yarg makam oluturulmutur. Daha nceleri mevcut olmayan yasama erkinin kullanmnda anayasaya uygunluun denetiminin yarg tarafndan yaplmasnn da n alm bulunmaktadr. Bylece ngilterede aslnda Parlamento ats altnda toplanan yasama, yrtme ve st yarg, yirmi birinci yzylda, biraz da ABnin etkisiyle kurumsal olarak ayrlp yasama tasarruflarnn anayasaya uygunluk denetimini yapmaya balayarak yasama egemenlii ilkesini bir hayli zayflatlm bulunmaktadr. Bu arada Britanya AB hukuk sistemini ve Avrupa Konseyinin nsan Haklar Konvansiyonunu kabul ederek, yasamann deitiremeyecei bir dizi hukuk normunu da hukuk sistemine dahil etmi bulunmaktadr. Artk Parlamentosunun kard yasalar bu Avrupa insan haklar antlamalarna da uygun olmak zorunluluu altna girdiinden, Britanyada uygulanan yasama stnl anlay daha da trplenmi bulunmaktadr.
Demokrasi Modeli Olarak Britanya Parlamenter Rejimi

Bazen siyaset bilimi yaznnda Westminster Demokrasisi diye anlan siyasal rejimin ierii yukardaki anlatmda ortaya km bulunmaktadr. Bu rejimin temel dayanaklarnn dokuz noktada toplanabileceini A. Lijphart (1984, 4 - 6) nermitir: 1. Yrtme gc tek bir parti ve onun oluturduu bakanlar kurulunda (kabine) toplanmaktadr. 2. Yrtme ve yasama yakn bir iliki iinde olup neredeyse kaynamtr. 3.Yasama organ iki meclisten olumu olmakla birlikte halkn setii alt meclis hemen tm siyasal iktidar elinde bulundurmaktadr (asimetrik meclis ilikisi). 4. Bu sistem biri iktidar birisi de ana muhalefet rol oynayan iki byk partiden oluan bir parti sistemi sayesinde alr. 5. Bu iki partililik toplumu oluturan bireyleri birbirinden ayran tek bir toplumsal fay hattna sahip olduunda ki, (bu ayrm Britanyada sosyo-ekonomik bir ayrm olan snfsal farkllklardan ibarettir), ilerlik kazanr. 6. ounluk oyunu kazanan aday veya siyasal partinin seimi kazand anlayna gre dzenlenen bir seim sistemi iki partili sistemi gl klmaktadr. 7. Britanya hkmeti niter ve merkeziyeti bir yapya sahiptir. 8. Britanyann ok yakn zamana kadar anayasas yoktur. Yerleik adetler, normlar, geleneklerden oluan hukuk uygulamalar Bagehotun 1867de ne srd gibi adeta yazsz bir anayasa olarak kabul edilmitir. Bu durum Parlamento stnlnn uygulanmasnn bir sonucudur. Yazl bir anayasa ve anayasa yargs yasamann tabi olaca snrlamalar getirir. Oysa Parlamentonun stnl ilkesine gre alan sistemde yasamann snrlar yoktur. Yasama kurumu istedii gibi karar alr ve ald kararlar yasal olarak balayc ve halkn yokluunda onlarn temsilcileri tarafndan alnan kararlar olduundan halkn kararlar ile zde ve demokratik olarak da merudur. Bu durumda anayasaya gerek yoktur. 9. Yasama organ her durumda gerekli olan karar alp yasal dzenlemeyi zgrce yapacak konumda olduundan yazl bir metin olarak anayasa retmek yoluna gidilmemitir. Mutlak bir temsili demokrasi uygulamas biiminde olan Westminster demokrasisinde siyasal iktidar Parlamentoda, daha dorusu Avam Kamarasnda toplanm olduu iin dorudan demokrasi uygulamalarna hi yer vermez.
SIRA Birleik Kralln neden hibir zaman yazl bir anayasas olmamtr? SZDE
Westminster Demokrasisi diye anlan siyasal rejimde Yasama kurumu istedii gibi karar alr ve ald kararlar yasal olarak balayc ve halkn yokluunda onlarn temsilcileri tarafndan alnan kararlar olduundan halkn kararlar ile zde ve demokratik olarak da merudur.
niter Devlet ve Siyasal Evrim
SIRA SZDE
Bu temel zellikleriyle Westminster demokrasisi on dokuzuncu yzyln bandan Britanyann ilk olarak Galler ve skoyaya iktidar devri ile ilgili olarak yapt S O R 1973 tarihli referanduma kadar devam etmitir. Birleik Krallk iki ylUsonra da Avrupa Ekonomik Topluluuna (AET) ye olduktan sonra yelik konusunda kan
DKKAT
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
48
Britanya siyasal sistemi anayasasz yasama egemenliinden yazl anayasas olan snrl, dengeli ve denetimli hkmet biimine doru evrim iersinde olan bir demokrasi rejimine sahiptir.
tartmalar sonlandrmak iin istiari (consultative) bir referandum yaparak bu halk oylamasn iyice yerleik hale getirmitir. Bu referandumlar aslnda Westminster demokrasisinin temel ilkelerini sarsan bir ierikte deildir, nk yasal olarak balayc deildi. 1975 referandumundan evet yerine hayr oylar daha ok ksa AETdeki yeliin devam edip etmeyeceini hi kimse bilemeyecektir. Ancak bu referandumun ardndan 1979 ve 1997 yllarnda, merkezdeki yetkilerin bir ksmnn skoyaya ve Gallere devrine ilikin iki referandum daha yaplm, bunu Gallerde 4 Mart 2011 referandumu izlemitir. Bu referandumlarn sonucunda da Britanya Parlamentosunun kartt yasalarla sko ve Galler ulusal meclisleri kurularak birok konuda bu meclislere yasa yapma yetkisi devredilmitir. 5 Mays 2011 tarihinde de Britanya seim sistemini daha temsili hale dntrecek bir seim sistemi olan Alternatif Oy uygulamasna geip gememek iin bir referandum daha yapmtr. Alternatif oy teklifi oy verenlerin %70e yakn tarafndan reddedilmi olmakla birlikte yasama egemenlii ilkesi bir kez daha gz ard edilmitir (http://www.bbc.-co.uk/news/uk-politics-13297573). Bu arada 2000li yllarda Londra byk ehir belediye bakann da halkoyu ile seme ilkesini kabul eden Britanya Parlamentosu yerinden ynetime daha fazla olanak tanmaya balamtr. Bylece merkeziyeti devlet rgtlenmesi de yerini adem-i merkeziyeti (yerinden ynetim) ilkelerine gre dzenlenmi bir uygulamaya terk etmeye balamtr. Bu gelimeler Westminster demokrasisinin mutlak temsili demokrasi zelliini byk lde yitirmeye baladn gstermektedir. Britanya Parlamentosu artk iktidar kuramsal olarak da tekelinde bulundurmayan, anayasa yargsnn denetimine tabi, referandumlarla ynetimi ok sk olmasa da kabul eden ve baz konular itibaryla halk adna ve halk olarak karar alma yetkisine sahip olmadn teyit eden bir konumdadr. Bylece Britanya siyasal sistemi anayasasz yasama egemenliinden yazl anayasas olan snrl, dengeli ve denetimli hkmet biimine doru evrim iersinde olan bir demokrasi rejimine sahiptir.
SYASAL KLTR
Britanyann siyasal kltr endstri - tesi (post - industrial), sosyal snflarn bireyin siyasal kimliini derinden etkiledii, ancak giderek daha fazla Britanya Devletler Topluluundan gelen bireylerle kltrel karmaklk gsteren bir toplumun Westminster demokrasisi ile etkileimi sonucunda retilmi olan bir ieriktedir. Son yllarda etnik ve dini farkllklar yznden ortaya kan ok kltrl (multicultural) grntye karn Britanya siyasal kltr temsili demokrasi kurumlar olan Parlamento, ulusal lekte rgtlenmi siyasal partiler, ok sayda ve yine siyasal olarak rgtlenmi ekonomik ve sosyal kar grubu ve ounluku bir mantkla dzenlenen seim sistemi etrafnda olumutur.
Siyasal Partiler ve Parti Sistemi

Britanya siyasal partilerinden ikisinin uzun gemileri vardr. Muhafazakr Partinin (Conservative Party) kkleri Britanya Parlamentosu iinde Tory adyla anlan ve aristokrat kkeninden gelen ok sayda parlamenteri barndran bir grubun on sekizinci yzylda gl bir hizip olarak ortaya kmasna kadar uzanr. 1980lerin sonunda Sosyal Demokratlarla birletikten sonra adn Liberal Demokrasi Partisi (Liberal Democracy Party) olarak deitiren Liberal Parti de benzer olarak ayn dnemlerde Britanya Parlamentosu iinde rgtlenen burjuva (orta snf) kkenli Whig adyla anlan parlamenter hizbin on dokuzuncu yzyl iinde Parlamento dnda da ulusal apta
49
rgtlenmesiyle ortaya kmtr. i Partisi (Labour Party) ise ii sendikalarnn birliinin (Trade Union Congress - TUC) byk destei ile ii snfn temsil eden siyasal parti rgt olarak aristokrasinin Muhafazakr Partisi, burjuvazinin Liberal Partisine kar kurulmu olan bir partidir. Kkleri on dokuzuncu yzyla uzanmakla birlikte bugnk adyla kuruluu yirminci yzyldadr ve 1920lerden itibaren Britanya siyasal hayatnda arlk kazanm olan i Partisi ilk kez tek bana 1945ten sonra iktidara gelmitir. kinci Dnya Savandan sonra da Britanya siyaseti Muhafazakr Parti ile i Partisi arasnda geen bir rekabet ortam olarak grlebilir. Ancak, 2010 ylnda yaplan seimlerden glenerek kan Liberal Demokratlar, Muhafazakr Partinin tek bana iktidara gelebilecek sayda parlamento sandalyesi kazanamamas zerine onlarla bir koalisyon kurarak nerdeyse bir yzyl sonra tekrar iktidara gelebilmilerdir. Ancak, 2011 yerel seimleri ve seim sistemini deitirmeyi neren referandumu kaybetmeleri, zellikle Liberal Demokratlarn mthi oy kaybna uramasyla koalisyon hkmetinin de zorlanmasna yol amtr (http://www.bbc.co.uk/news/uk-politics13297573). Bu koalisyon hkmetini de Westminster demokrasisinin deien ieriinin bir baka tezahr olarak kabul edebiliriz. Muhafazakr Parti genellikle aristokrat veya dier st snf ngiliz liderlere sahip olmasna karn alt snflarn da oyunu almay beceren, pek ideolojik bir grnt vermeyen, piyasa ekonomisi uygulamalarn savunan ve AB kart bir parti grnmndedir. Byk mali olanaklara, iyi eitim grm liderlere, zamann koullarna gre deiebilen ideolojik bir zellie sahip olan Muhafazakrlar yirminci yzyldan beri Britanyann en baarl siyasal partilerinden birisini oluturmulardr. Britanya toplumundaki kat snf ayrmlarn aarak alt ve orta snflarn da oyunu alma becerisini gsteren Muhafazakr Parti, 1997 - 2010 arasnda olduu gibi uzun sreli muhalefete dse de, geri gelip iktidara gemeyi baaran canl bir rgt yapsna sahiptir. Liberaller ise uzun sredir Britanyann nc partisi konumundadrlar. 1980lerde i Partisinden ayrlan ve kendi Sosyal Demokrat Partilerini kurup seim yarlarnda baarl olmayan Sosyal Demokratlarla 1987de birletiklerinden beri Liberal Demokratlar nc parti konumlarn sadece koruyabilmilerdir. Bunu biraz da i Partisinin iktidara geldii 1997den itibaren izledii iktisadi, eitim ve salk gibi sosyal politikalarndaki baarlar salamtr. Liberal Demokratlarn i Partisini ekarte edebilmesi iin gereken eletirileri yapacak pek bir alan bulamayan Liberal Demokratlar i Partili Babakan Tony Blairin Iraktaki savaa katlma kararna kar klar ve son yllarda Britanya ekonomisinin girdii mali kriz yznden oy kazanabilmilerdir. 2010 yl Britanya seimleri Liberal Demokratlarn oy kazanmalar kadar i Partisinin bakan ve Babakan Gordon Brownn kayb olarak da grlebilir. i Partisi dier iki partiye gre daha farkl bir gemiten gelmektedir. Tory ve Whigler Parlamentonun iinden kan sistem partileri olarak ifade edilebilirler. Oysa i Partisi, Parlamento dndan byk bir mcadele ile nce on dokuzuncu yzylda oy verme hakkn elde eden, sonra yirminci yzyl balarnda farkl ve birou da kktenci (radical) olan sendikalarn birlemesiyle kurulmu olan bir sistem d parti gemiine sahiptir. deolojik kktenciliini ok uzun bir srete yumuatarak sosyal demokrat, solcu bir parti zellii tamaya balamtr. i snfnn partisi olma iddiasna karn tm ii snfnn, zellikle beyaz yakal ofis alanlarnn oylarnn ounu Muhafazakr Parti ile paylamak zorunda kalmtr. Mavi yakal, kol gc ile alan ve saylar giderek azalan iiler arasnda daha popler olmasna karn i Partisi onlarn da tamamnn oyunu alamam, onlarn da
Britanya siyasal kltr temsili demokrasi kurumlar olan Parlamento, ulusal lekte rgtlenmi siyasal partiler, ok sayda ve yine siyasal olarak rgtlenmi ekonomik ve sosyal kar grubu ve ounluku bir mantkla dzenlenen seim sistemi etrafnda olumutur.
kinci Dnya Savandan sonra Britanya siyaseti Muhafazakr Parti ile i Partisi arasnda geen bir rekabet ortamnda ekillenmektedir.
50
Britanyada dar blgede (tek Parlamento sandalyesinden oluan seim evresinde) ok sayda partili ya da bamsz adayn girdii seim yarnda en fazla oyu alan, yani tek bir oy farkyla da olsa nde olan aday seimi kazanr.
kk bir ksmnn oylarn Muhafazakr Partiyle paylamtr. i partisinin TUC ile olan ilikileri her zaman ciddi ideolojik alkantlar iinde olmasna yol amtr. Bu zaman zaman partiden ayrlmalara yol at gibi, partinin ideolojik grnmn zamana uyarlayarak (adaptation) seim yarnda ne gemesini de zorlamtr. Ancak, buna ramen Tony Blair bakanlnda bir Yeni i hareketi ve ideolojisi (New Labour) ortaya konarak 1979dan beri sren Muhafazakr Parti iktidar 1997de sonlandrlabilmitir. Britanyada bunlarn dnda yerel olarak gl olan eitli partiler vardr. Iskoyada Scottish National Party (sko Ulusal Partisi, SNP), ngilterede British National Party (Britanya Ulusal Partisi, BNP), Gallerde Plaid Cymru (Party of Wales - Gallerin Partisi) ve Kuzey Irlandada (Ulster) Katolik rlandallarn Sinn Fin (Sadece Bizler Partisi) ile Protestanlarn Ulster Unionist Party (Kuzey Irlanda Birlik Partisi) gibi siyasal partiler de mevcuttur. Yerel siyasal hayatta ve 1990larn sonundaki yetki devrinden sonra Britanyay oluturan blgelerde g kazanan bu partiler, Britanya siyasetinde ve zellikle Parlamentoda ok az sayda temsil edilmekte veya hi temsil edilememektedirler. Bunlar genellikle yerel milliyeti kurulular olup, rnein bunlardan Britanya Ulusal Partisi gmen ve Mslman dman bir ar ulusalc programa sahiptir. 2011 blgesel seimlerinden byk bir baar ile skoyada ounluk desteini alan ayrlk SNP ilk kez sko Parlamentosunda ounluu ele geirmitir. Birka yl iinde bamszlk iin referanduma gitmeyi hedefledii dnlen SNPnin yarataca yeni durum Britanyada daha byk deiikliklere de yol aabilecek gibi grnmektedir. Dolaysyla, kk partiler ancak yerel dzeyde baarl olsalar da ulusal dzeyde byk deiiklikleri zorlayabilecek yetenektedirler.
Seim Sistemi
Britanyada uygulanan seim sistemi tipik bir ounluk sistemi uygulamas olan ipi ilk gsleyenin kazand (first-past-the-post, FPTP) adeta atletizm yar ieriinde olan bir sistemdir. Bu uygulamada dar blgede (tek Parlamento sandalyesinden oluan seim evresinde) ok sayda partili ya da bamsz adayn girdii seim yarnda en fazla oyu alan, yani tek bir oy farkyla da olsa nde olan aday seimi kazanr. ounluk seim sistemi uygulamada okluk, yani en fazla oyu alan adayn kazand bir nitelie dnr. Bylece bir partinin adaynn kazanmas iin o seim evresinde oylarn basit ounluunu (%50 + 1 oy) almas gerekmez, sadece en fazla oyu almas, bu oy miktar ve yzdesi ne kadar dk olursa olsun yeterlidir. Bu durumda zaman zaman gayet dk oranda oy alan bir aday en fazla oyu ald iin o seim evresini temsil etmeye hak kazanmaktadr. Bu ierikte ve oylarn ounun heba olduu ve seim evrelerinde yaayan semenin ounluunu her zaman temsil etmeyen milletvekilleri uygulamas Britanyada iki yzyldan fazla sreyle uygulanmaktadr. Bu sistemin amac seim biter bitmez kimlerin sandalye kazandnn hzl ve tartma gtrmeyecek biimde belli olmasdr. Bu yolla, hangi partinin en ok sandalyeye sahip olarak Parlamento ounluunu salad kolayca ve genellikle belli olur. Bu koullarda hkmet genellikle bir tek parti tarafndan kurulan bir parti hkmeti olacaktr. Buna ramen 2010 yl seimlerinde hibir parti tek bana sandalyelerin ounu kazanamam ve dolaysyla Britanya koalisyon hkmeti ile ynetilmeye balanmtr. Muhafazakr - Liberal Demokrat koalisyon hkmetinin kurulu anlamasnda seim sistemini ounluk sisteminden uzaklatracak ve daha temsili yapacak bir uygulama olan Alternatif Oy sistemine geilebilmesi iin bir referandum yaplmas kararlatrlm ve 5 Mays
SIRA SZDE
2. nite - ounluku Kurumsallam Parlamenter Rejim: Birleik Krallk (Britanya) DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
51
2011de de bu referandum gerekletirilen bu referandumdan deiiklik lehine bir S O R U sonu kmamtr. Bir siyasal partinin tek bana kurmak hakkn kazand hkmete D K K Ahkmeti, birparti T den fazla, iki veya daha ok siyasal partinin bir arada kuruduu hkmete ise koalisyon hkmeti adn veriyoruz. rnein, Trkiyede 2011 genel seimleri sonrasnda AKP taraSIRA SZDE fndan kurulmu olan parti hkmeti vardr. Oysa 1999 genel seimleri sonrasnda DSP ANAP - MHP tarafndan kurulmu olan bir koalisyon hkmeti vard. Britanyada da 2005 seimleri sonrasnda kurulan i Partisi hkmeti parti hkmetiydi. Oysa 2010 genel seAMALARIMIZ imleri sonrasnda Muhafazakar - Liberal Demokrat Partiler tarafndan kurulan hkmet ise koalisyon hkmetidir.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Seimler ve Siyasal Sonular

Britanya siyasal hayatnda demokratik hayatn bir unsuru olarak seimlerin ok TELEV YON uzun bir gemii vardr. Ancak, gelir, snf, cinsiyet gibi kstlarnZtamamen kaldrlarak kitlesel siyasete geilmesi yirminci yzyla kadar srmtr. i snf on dokuzuncu yzyln sonunda, kadnlar ise 1920lerden itibaren seme ve seilme haklarn elde etmilerdir. Bu gelimelere karn seim sistemi esas itibaNTERNET ryla ounluku bir ierikte ve ayn kalmtr. Ancak, seim evreleri on dokuzuncu yzyldan itibaren srekli olarak snr deiikliine uramtr. ktidara geen siyasal partilerin gayretlerini seim evrelerinin snrlarn deitirerek kendi adaylarna daha ok oy vermeye eilimli olanlarn yaadklar evreler retmek olduu grlmektedir. Bu durum, en fazla oy alan iki siyasal partiye zaman zaman aldklar oya oranla daha fazla Parlamento sandalyesi kazanma olana sunarken, nc ve daha geriden gelen partileriyse sistematik olarak aldklar oyun ok altnda sandalyeye sahip olmak sorunuyla kar karya brakmtr. rnein, 1891 - 1955 yllar arasnda Liberal Parti Britanya Avam Kamarasnda ald oy orannn ok altnda kalan oranda sandalyeye sahip olabilmitir (Grumm, 1958, 361). Oysa 1945 seimlerinde i Partisi % 47.8 orannda oyla % 61.5 sandalyeye sahip olabilmi, 1951 ylndaysa oy oran % 48.8 olduu halde sandalye oran % 47.2de kalmtr (Grumm, 1958, 361). Bu farkllklar seim evrelerinin niteliine gre oy toplamnn dalmnn yaratt bir etkidir. Belirli blgelerde toplanan oylar oy orann ykseltse bile seilen aday saysn arttrmamaktadr. Bir adayn bir seim evresinde %1 oyla veya bir tek oyla seimi kazanmas ile %30 farkla veya binlerce oy farkla seimi kazanmas sandalye says asndan hibir fark yaratmamaktadr. Bir seim evresinde kazanmaya yetecek oydan daha fazlas o partinin ald ulusal oy orann kabartmakta, ama Parlamento sandalyesinin saysn arttrmamaktadr. Bu durumda seim evrelerini iyi ayarlayabilen siyasal parti, daha az fakat iyi dalm toplam oyla daha fazla sandalyeye sahip olabilmektedir. rnein, i Partisi 1929da % 37 oyla sandalyelerin % 46.8ini kazanabilmitir (Grumm, 1958, 361). ngiliz seimlerinin ounluku kurallar byk bir ounlukla tek bir siyasal partinin yalnz bana iktidara gelmesini salamtr (baknz Tablo 2.1). kinci Dnya Sava srasnda grlen koalisyon hkmeti 1974te bir kez daha ortaya kmak zorunda kalm ve nihayet 2010 seimlerinden sonra da bir koalisyon hkmeti kurulmak zorunda kalnmtr. Yirminci yzyln bandan 2010 ylndaki son genel seimlere kadar bu ender koalisyon uygulamalar dnda sadece parti hkmeti egemen olmutur. stelik nadiren ayn parti iki seimden fazla iktidarda kalabilmitir. ve daha fazla kez st ste seim kaTELEVZYON
Britanyada ii snf on dokuzuncu yzyln sonunda, kadnlar ise 1920lerden T NTERNE itibaren seme ve seilme haklarn elde etmilerdir.
52
zanmak ender grlen bir durumdur. Bu durumda iki siyasal parti ki, yirminci yzyln bandan itibaren bu partiler Muhafazakar ve i Partileri olmulardr, iktidar ve ana muhalefet konumlarn kendi aralarnda deitirerek Birleik Krall ynetmilerdir (baknz Tablo 2.1). Onun iin Britanyadaki temsili demokrasinin parti sistemine ift parti sistemi (two - party / bi-party system) ad verilmektedir. ki partiden birisinin bir seimde iktidara geme eiliminde olduu, seimi kaybeden partinin de en fazla seim sonra iktidar olma beklentisinin olduu sistemlere ift parti sistemi ad verilir. Bu sistemin en nemli rneklerinden birisini Britanyadaki sistem oluturur. Britanyada seimler sadece Parlamento seimlerinden ibaret deildir. Yerel seimler, blge, kent veya belediye dzeyindeki seimler de giderek nem kazanmaktadr. Ayrca, daha nce belirttiimiz gibi referandum uygulamalar da sklamaktadr: 8 Mart 1973 ila 5 Mays 2011 arasnda Britanya on referandum yaamtr (http://www.parliament.uk/documents/commons/lib/research). Britanyada referandumlarn yaygnlamasyla adeta halkn drdnc bir kuvvet olarak yasama yrtme - yarg lemesinin yannda belirginlemesi de sz konusudur. Sadece snf farklarnn egemen olduu toplumsal ayrmn yan sra deri rengi, din, cinsiyet ve benzeri kltrel ayrmalarn da belirmesiyle semen oyunun paralanmas, Britanyadaki yasama stnl ilkesine bal siyasal rejimin artk iyice deimeye baladnn bir dier iarettir.
Tablo 2.1 Birleik Krallk: Genel Seimler (1918-2010) Kaynaklar: http://www.parliame nt.uk/documents/co mmons/lib/research/r p2004/rp04-061.pdf ve http://www.parliame nt.uk/business/public ations/research/keyissues-for-the-newparliament/the-newparliament/generalelection.
Seim Tarihi 1918 1922 1923 1924 1929 1931 1935 1945 1950 1951 1955 1959 1964 1966 1970 1974 ubat 1974 Ekim 1979 1983 1987 1992 1997 2001 2005 2010 Muhafazakr Parti 38,40% 38,20% 37,90% 47,20% 38,20% 60,70% 53,50% 39,70% 43,30% 48% 49,60% 49,40% 43,30% 41,90% 46,40% 37,80% 35,70% 43,90% 42,40% 42,20% 41,90% 30,70% 31,70% 32,40% 36% i Partisi 20,90% 29,50% 30,50% 33% 37% 30,70% 37,90% 47,70% 46,10% 48,80% 46,40% 43,80% 44,10% 47,90% 43% 37,20% 39,30% 36,90% 27,60% 30,80% 34,40% 43,20% 40,70% 35,20% 29% Liberal/Liberal Demokrat Parti 25,90% 28,90% 29,60% 17,60% 23,40% 6,80% 6,50% 9% 9,10% 2,60% 2,70% 5,90% 11,20% 8,50% 7,50% 19,30% 18,30% 13,80% 25,40% 22,60% 17,80% 16,80% 18,30% 22% 23% Dier Partiler 14,90% 3,40% 2,10% 2,20% 1,40% 1,70% 2,10% 3,60% 1,50% 0,70% 1,30% 1% 1,40% 1,70% 3,20% 5,80% 6,70% 5,40% 4,60% 4,40% 5,80% 9,30% 9,40% 10,40% 12%
53
Tablo 2.1i dikkatlice inceleyiniz. Bu tablodan Britanyada neden genellikle parti hkmeSIRA SZDE ti kurulduu ve neden 2010da koalisyon hkmeti kurulmak zorunda kald hakknda bir sonuca ulalabilir mi?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kar Gruplar
ngilterenin son on yllarda merkeziyetiliini ciddi llerde azaltacak admlar S O R U atan bir niter devlet grnts arzetmesine karn, merkeziyetilik gelenei hala kuvvetli olan bir grnmdedir. Bunun bir doal sonucu olarak siyasal rgtlenDKKAT melerin tamam da ulusal dzeyde gl olan, yerel dzeyde pek esamesi okunmayan kurulular grntsndedir. Ayn zamanda da sosyal snf ilikilerinin ok SIRA SZDE uzun zamandr gl olmas nedeniyle bu temelde rgtlenmi olan sendikalar ve iveren st kurulular sk sk iktidara gelen i ve Muhafazakr Partilerle yakn iliki ierisindedir. i sendikalar konfederasyonu (TUC) i Partisiyle, Britanya AMALARIMIZ Sanayi Konfederasyonu (CBI) da Muhafazakr Parti ile ayrcalkl iliki konumundadrlar (Hauss, 1997, 93). Yasama organndaki disiplinli partiler ierisinde gl koalisyonlar ve onlarn K T A P banda hizip lideri olarak kan ve partiler aras temaslar yrten milletvekillerinin belirmesini engellemektedir. Bu durumda da kar gruplar yasamaya fazla rabet etmeyerek, daha ok yrtme ve zellikle bakanlklarn T E L E V Z Y O N kariyer memurlar ile temas iinde almaya balamlardr. Britanyada ok sayda sendika ve gayet iyi rgtlenmi ok sayda ticari ve sanayi kurulu ve gnll dernek mevcuttur. Ayrca, ticaret ve sanayi odalar da zel NTERNET kurulular olup yerel ve ulusal ekonomik karlar gl bir biimde temsil etmektedirler. Ancak karlarn ifadelendirilmesi ve talepler olarak siyasal iktidara aktarm sadece iktisadi kurulularn tekelinde deildir. Britanya siyasal hayatnda gl bir kar rgtlenmesi ve bask grubu etkinlikleri alan mevcuttur. Britanyada ok sayda gnll kurulu kltrden sanata, eitimden sala, evreden hayvan haklarna kadar geni bir alanda rgtlenmi ve faal bir biimde almaktadr. Son yllarda hayvan haklar savunucularnn niversitelerde ve aratrma laboratuarlarda yaplan deneylerde hayvan kullanmn engelleme abalar, sava ve kreselleme kart kitlesel gsteriler, genetik olarak deitirilmi gda maddeleri protestolar yeni dnem kar grubu etkinliklerine rneklerindendir. Bu etkinlikler snfsal temelde olmamakla birlikte 2000 ylnda yakt fiyatlarna ynelik lke apnda alanlarn yapt ve i Partisi Bakan ve Babakan Tony Blairin liderliinin sonra ermesinde etkili olan kampanya kadar ses getirmektedirler. Krsal alanda da kar gruplarnn gerek deli dana hastal ve ap hastal srasnda, gerek tilki avn i Partisi Hkmetinin yasaklama kararna kar yaptklar eylemlerde izdikleri grnt kar gruplarnn sadece kentsel ve sanayi temelli olmadn gstermektedir. 2010 ylnda niversite harlarn yllk 9000 sterline kadar niversitelere arttrma yetkisi veren yasann kmas srasnda yaplan lise rencilerinin eylemleri de hem ulusal hem de uluslararas apta ses getirmitir. Bu eylemlerin zaman zaman iddet iermesi onlarn poplerliini azaltsa da siyasal hayattaki etkilerini azaltmamaktadr. Britanyada egemen olan yasama stnlne dayal ounluku demokrasinin karsnda bu kar grubu etkinlikleri nemli birer denge ve denetim unsuru olarak ortaya kmaktadr. kar gruplarnn bu etkinlikleri ayn zamanda semenin babakanlar ve hkmetler hakknda sahip olduu fikirleri sorgulamalarna ve hatta deitirmelerine de yol aabilmektedir. Tabii, bu konuda bir dier kar grubu olarak medya ve bas-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Britanyada ok sayda gnll kurulu kltrden sanata, eitimden sala, N ERNET evreden hayvanThaklarna kadar geni bir alanda rgtlenmi ve faal bir biimde almaktadr.
54
nn da fevkalade zgr bir ortamda alan etkili bir kamuoyu yapmcs olduu hususunu gz ard etmememiz gerekir.
POLTK KTSAT Gelimi Ekonomide Deiim

Britanyann gemi yzyldaki ekonomik gelimeleri bir imparatorluktan sadece gelimi bir liberal demokrasinin kapitalist ekonomisine sahip bir devlete dnmesi olarak zetlenebilir. ki Dnya Savann ve 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn Birleik Krallk ekonomisine ykledii ar ykn altnda Britanya ekonomisi ciddi lde g kaybetmitir. 1945 sonrasnda dnyadaki baat konumunu hzla terk eden Birleik Krallk yerini gnll olarak eski smrgesi olan ve bir lde de ayn kltr, siyaset ve ekonomi anlayna sahip olan Amerika Birleik Devletlerine barl bir yaklamla terk etmitir. Bundan sonra daha ok bir ekonomik yeniden yaplanma dnemine giren Britanya, nce devleti (kollektivist), sonra zel sektr ncelikli bir anlay 1979dan sonra gelitirmitir. Kuzey Atlantik petrol ve doal gaz sahalarndan gelen katma deer ve Avrupa Birlii yeliinin getirdii rekabeti ortamn da katklaryla 1980lerde dnyann en gelimi yedi ekonomisinden (G-7) birisi haline gelmitir.
Ekonomik Sistem Tartmalar, Milliletirme, zelletirme ve Liberalleme

1945 sonrasnda dnyadaki baat konumunu hzla terk eden Birleik Krallk yerini gnll olarak eski smrgesi olan Amerika Birleik Devletlerine barl bir yaklamla terk etmitir.
1945 sonrasnda iktidara gelen i Partisi, kinci Dnya Sava sonrasnda ken bir imparatorluk, ykm iinde bir ekonomi ve gl bir siyasal birlik devralmtr. Hkmet isizlii drmek iin yksek kalknma hzna ulamak, byk yoksulluk iinde olan kitlelere sosyal hizmetleri, zellikle salk hizmetini ucuza veya bedavaya temin etmek hedeflerine ynelmitir. Bu amala nl ngiliz iktisats Lord Maynard Keynesin kuramn yrrle koyan i Partisi hkmeti byk kamu harcamalar yapmtr. Ayn zamanda hkmet milliletirme politikas izleyerek hem ok sayda sanayi kurumunu devletletirmi, hem de zellikle salk alannn (National Health Service, NHS) bir devlet iletmesi halinde glenmesini salamtr. Bu aamada gerek ii sendikalarn, gerek sanayi ve ticaret karlarn kamu politikas yapm sreci iinde gl olarak temsil eden bir sistem gelitirilmitir. Bu gl karlarn temsilcileri hkmete nemli birer bilgi kayna olutururken, ayn zamanda kamu brokrasisi ile dzenli ilikiler kurmulardr. Bu ilikiler Britanyada iktisat siyaseti uygulamalarnn da temelini oluturmutur. Ancak, Britanyada devlet eliyle yaplan bir ekonomik planlama sz konusu deildir. Makro iktisadi politika hkmetlerin rettii tevikler (incentives), kamu harcamalar ve salnan vergiler veya mali reformlar kadar Britanya Merkez Bankas (Bank of England) tarafndan yrtlen para politikas aralar araclyla belirlenir. Bu devleti sistem Britanya ekonomisini kresel ilikilerinde daha rekabeti bir konuma tamamtr. 1970lere gelindiinde iktisadi byme yavalam, isizlik yaygnlam ve gl ii sendikalar daha esnek alan rekabetilii glendiren bir liberal pazar ekonomisinin nn tkamaya balamtr. i hareketinin sert muhalefetine karn Britanya Avrupa pazarna alan, kresel rekabeti karlamak zorunda olan, ihracatn ve retimini arttrarak isizlii gidermeye alan bir ekonomik uygulamaya geme gayreti iine girmitir. 1979 ylnda genel seimleri kazanan Muhafazakr Partinin bakan ve Babakan Margaret Thatcher rekabet gc azalm bu ekonomiyi devralmtr. Bu za-
55
1979 ylnda genel seimleri kazanan Muhafazakr Partinin bakan ve Babakan Margaret Thatcher zelletirmelerle liberal piyasa ekonomisi uygulamalarn hayata geirerek Birleik Kralln ekonomik batn nleyen kahraman haline dnmtr.
manlarda Kuzey Denizinde petrol kaynaklarnn kefedilmesi Britanya ekonomisinin mali kaynak derdine derman olmutur. Bir politikac olarak daha ok iveren evrelerine yakn olan Thatcher geni bir zelletirme abasna girimi ve buna kar kan ii sendikalarna adeta sava amtr. zelletirmelerle liberal piyasa ekonomisi uygulamalarn hayata geiren Britanya, Kuzey Denizi petrol ve doal gaz gelirleriyle de gl ve hzl bir byme gstermi, enflasyon ve isizlik azalmaya balaynca ii sendikalarnn direncini de krmay baaran Thatcher adeta Birleik Kralln ekonomik batn nleyen kahraman haline dnmtr. Bu ekonomik yaklam 1997 seimlerinden sonra 2001 ve 2006 genel seimlerini de kazanan i Partisinin tek bana iktidara gelmesiyle de aynen srmtr. Buna ramen ii sendikalar da iveren kurulular da yrtme ile olan ayrcalkl ilikilerini srdrmeye devam etmi, kamu politikalarnn ieriini byk lde bu kar gruplarnn st kurulularnn kariyer brokratlaryla yaptklar bilgi teatileri, grme ve hatta pazarlklar belirlemeye devam etmitir. Halen Britanya Parlamentosunun kartt yasalarn ok byk ksm bu ilikilerden kaynaklanan hkmet tasarlar olmaya devam etmektedir. 2008 ylnda ortaya kan yeni Dnya Ekonomik Bunalm Britanya ekonomisini, zellikle bankaclk kesimini derinden yaralam, bu bankalarn kurtarlmas iim i Partisi Hkmetinin ald nlemlerle lkenin bor stoku da bte a da artm, iszilik yine trmanmtr. Bunun sonucunda Babakan Gordon Brown ve i Partisinin 2010 ylnda yaplan genel seimlerde urad hezimet ortaya kmtr. Ancak, bu seimleri tek bana kazanan bir siyasal parti olmamtr. Bunun zerine kurulan Muhafazakr - Liberal Demokrat koalisyon hkmeti Babakan David Cameron ynetiminde bir kemer skma politikas uygulamaya balam ve birok bte yardm ve tevikini ortadan kaldrarak zelletirmeye yeniden hz vermitir. Kamu niversitelerine yaplan destekler de azaltlarak rencilerin har yk maksimum 3000 sterlinden 9000 sterline kartlmaya alldnda da yukarda belirttiimiz lise rencilerinin ve ailelerinin byk ve lke apndaki protestolaryla karlalmtr. Btn bu gelimelere karn koalisyon hkmeti kamu harcamalarn azaltma, sanayicilerin vergi ykn azaltarak zel teebbs tevik esasna dayal bir liberal piyasa ekonomisini srdrmeye devam etmektedir.
Sosyal Refah Devleti

Birleik Krallk kinci Dnya Sava srasnda ykselen devlet harcamalarnn bir devam olarak hayata geirdii devleti politikalarla kapsaml bir sosyal gvenlik a oluturmutur. Burada ama yoksul - varlkl farkn azaltmaktan ok yallar, hastalar, zrller, isizler ve genel olarak gereksinim iinde olanlara yardmc olacak bir anlay egemen olmutur. Sosyal refah arttrmak iin farkl dzenlemeler yaplabilir. Kamu kaynaklar kullanlarak bir sosyal hizmet tamamyla retilip tm vatandalara sunulabilecei gibi, sadece gereksinim sahiplerine sunulabilir. Kamu kaynaklarndan sadece gereksinim duyanlara belirli oranlarda mali yardm yaplabilir. Frsat eitsizliklerini giderici nlemler olarak aznda altn kakla doanlara yardm yaplmazken, yoksul bir evrede, anne ve/veya babasz hayata balayanlar iin eitim, salk v.b. hizmetler devlet tarafndan cretsiz olarak sunulabilir. Yahut bu gibi gereksinimi olanlara belirli bir yaa veya konuma gelinceye kadar mali yardm yaplabilir. Britanyada uygulanan Sosyal Refah devleti modeli salk hizmetinde tm lkeyi kapsayan cretsiz bir salk hizmeti sunmaktadr. Ancak, her trl sosyal hizmet bu erevede dzenlenmemitir. skandinav lkeleriyle karlatrldnda Britanyadaki sosyal refah uygulamalar olduka dar kapsaml uygu-
56
Britanyada sosyal refah harcamalarnn piyasa ekonomisinin almasn zedelemeyecek bir ierikte olmasna zen gsterilmektedir.
lamalardr. Sosyal refah harcamalarnn piyasa ekonomisinin almasn zedelemeyecek bir ierikte olmamasna da zen gsterilmitir. 1979daki Thatcher Hkmetinden itibaren sadece salk deil, ayn zamanda eitim ve sosyal gvenlik (emeklilik) harcamalarnn da ksmen zelletirilmesine allmtr. Paral zel okullarn yaygnlatrlmas, salk sigortas deme gc olanlarn salk masraflarnn bu sigortalar eliyle grlmesi, emeklilerin zel fonlarda birikimlerini toplayarak sosyal gvenlik harcamalarnn yknn kamu btesinden zel kaynaklara ksmen de olsa aktarlmas yoluna gidilmitir. Benzer olarak konut edindirme programlaryla ncelikle yerel ynetimlere ait evlerde oturan kiraclara bu konutlar satlmak suretiyle iki milyona yakn ailenin konut sahibi olmas salanmtr. 1997 sonrasndaki i Partisi Hkmeti Yeni i Partisi (New Labour) ve hem Muhafazakr Thatcherin liberal piyasa ideolojisi, hem de i Partisinin geleneksel sosyalist ideolojisinin dnda bir nc Yol (Third Way) gibi yeniliki sylemlerle i bana gelmitir. Bunlarn temel ynelimi isizlii zmek iin eitli teknik eitim programlar gelitirmek olmutur. zellikle niversiteye devam etmeyen genlere meslek kazandrmak zerine kurulu programlar gelitirmilerdir. Ayrca, kamu sosyal hizmet programlar ve kurumlarn daha verimli alacak biimde yeniden rgtlemeyi hedeflemilerdir. zellikle NHS gibi byk programlarn kalitesini ykseltmeye almlardr. Bu hedeflere ksmen ulatklar da grlse, 2008 Dnya Ekonomik Bunalm sosyal hizmetlerin kamu kaynaklarndan retimini bir kez daha zora sokmu gibi grnmektedir. Kamu harcamalarn azaltmak isteyen Muhafazakr - Liberal Demokrat hkmet eitim, emeklilik, salk hizmetleri konularn da kapsayan alanlarda kesintilere gitmek zorunda kaldndan, Britanyada sosyal refah devleti ile ilgili tartmalar yeniden alevlenmitir. Bu tartmalar yeni bir boyuta tayan bir dizi nemli gelime de hem Birleik Kralln bir AB lkesi olmas, hem de bata kendi Milletler Topluluundan (Commonwealth) olmak zere Britanyaya gen ve snanlarn saysnn zaman iinde gsterdii art ile ortaya kan ok kltrl toplumsal yapdr. u anda kamu kaynaklaryla desteklenmeye gereksinim duyanlarn nemli bir ksm Afrika, Asya, Karayipler ve Latin Amerikadan Britanyaya gm olanlardr. Bunlarn arasnda byk bir Pakistanl Mslman topluluu da mevcuttur. Bu kitlelerin kamu kaynaklarn artan lde kullanmas Anglo Sakson nfusta yeni tepkilere yol aarak Britanya Ulusal Partisi (British National Party, BNP) gibi gmen kart bir partinin doup glenmesine neden olmaktadr. zellikle ulusal Britanya siyasetinde gl olmasa bile yerel seimlerde yer yer glenen bu gelimeler, Britanya sosyal refah devletinin bir sorunu olarak da alglanabilir.
Avrupa Birlii ve Birleik Krallk

Birleik Krallk ilk kez 1960larda o zamanki adyla Ortak Pazar olan ABne tam yelik iin bavurmu, ancak Fransann iddetli direnci ile karlamtr. Ancak 1972de Fransz vetosunu aabilen Birleik Krallk Ortak Pazar (AB) yesi olabilmitir. O zaman zellikle i Partililerin kar kt bu gelime Britanyann siyasal sistemini kkten deiiklie uratacak olan bir gelime olan 1975 referandumuyla kabul edilmitir. Birleik Krall yneten siyasilerin gznde bu karar sadece ve ncelikle bir iktisadi nitelik tamaktayd. Britanya Ortak Pazara, yani Avrupada gelien bir piyasaya kolay katlma olanana sahip olmutu. Oysa AB bunun ok tesinde bir siyasal, toplumsal ve kltrel gndemlere sahipti. Bu gndemlerle karlatka Britanya siyaseti byk lde zorlanmaya balamtr. Bu kez
57
Thatcherin ban ektii Muhafazkar Parti hizbi bandan itibaren Britanyann AB ierisinde daha fazla siyasal bir birlik olarak grd uygulamalara diren gstermeye balad. Britanya gerek Maastricht Antlamasna, gerek Tek Avrupa Yasasna (Single European Act) ye olmaktan geri duramad. Ancak, Muhafazakr Partinin Avrupaya phe ile yaklaan baknda bir deiiklik olmad gibi bu pheler daha da artt. AB kurumlar ister komisyon, ister adalet divan olsun, ne zaman Britanya ile ilgili snrlayc bir karar alsa, Britanya Parlamentosu tarafndan kendi egemenlik haklarna byk bir saldr iddiasyla ciddi tepki toplamaya balad. Kendisini demokrasinin beii olarak gren, siyasal meruluu Parlamentonun egemenliine dayayan bir siyasal sisteme sahip olan Britanya, Avrupann ok dalgal demokrasi performans gsteren lkelerine her zaman kuku ile yaklamtr. zellikle Britanyallarn gznde Avrupadaki lkelerin ihtilallerle, savalarla ve demokratik rejim kntleriyle dolu tarihi onlar Britanyaya oranla daha az demokratik merulua ve istikrara sahip klmtr. Britanya Muhafazakrlar kendi demokrasi dzeylerini Avrupann istikrarsz demokrasilerinin dzeyine indirmeyi kabullenmediklerini sistematik olarak ifade etmilerdir. Benzer gerekelerle ortak para birimi olarak avro (euro) reten ve kullanan lkelere dahil olmay reddeden Britanya, sadece 1997de Avrupa nsan Haklar Szlemesin i hukukun bir unsuru haline getirmi 2007den sonra Lizbon Antlamasna giden yolda Britanya en byk engeli kartmamtr. Bu antlama erevesinde oluturulan AB d politikasn yrten D likiler ve Gvenlik Politikas Yksek Temsilcisi makamna 1 Aralk 2009da getirilen Lady Catherine Ashton da bir Britanya vatandadr. AB ile Britanya arasndaki ilikiler, Britanyann siyasal meruluk ve egemenlik anlay, Avrupa ktasna her zaman iin tehdit olarak ve kuku ile yaklaan bir d politika izlemesi dolaysyla inili kl bir yol izlemitir. ngiltere Roma mparatorluundan itibaren Avrupa ktasndan gelen istilac ordular tarafndan istila edilmi veya tehdit edilmilerdir. On sekizinci yzyl sonu ve on dokuzuncu yzyl banda Napoleon Bonaparten ordular, yirminci yzylda da Alman ordular tarafndan iki defa saldrya urayan Britanya, Avrupa ktasn kendisini zaman zaman tehdit eden gelimelerin beii olarak alglamtr. Avrupa ktasndaki Almanya, Fransa, talya gibi nde gelen lkeler devrimler, i savalar, uluslararas savalar, otoriter veya totaliter rejimlerle karlamlardr. Bu gelimeler son yz yldr istikrarl bir demokrasi olarak gelien Britanyann gznde Avrupa ktas istikrarsz, belirsiz, gvensiz ve fevkalade tehlikeli topraklar olarak grlmektedir. O yzden Britanya kta Avrupasn dizginleyecek, orada oluacak ittifaklarn Britanyay tehdit etmesini engelleyecek bir d politika izlemeye almtr. Bu politikada baarl olamad durumlarda da savamtr. Avrupann belirsizlikten kurtulduuna henz kani olmayan Britanyal politikaclarn kendi egemenliklerine sarlmalarn yadrgamamak gerekir. Bu durumda da Britanyann Avrupa siyasetinin AB yanllar ile AB kartlar arasnda ciddi bir srtme ile gemeye devam edeceini ngrmek de zor deildir. Buna ramen Britanya giderek daha fazla AB ile kaynamaya eilim gstermitir. yle grnmektedir ki bu sre ileride de zorluklarla da olsa srecektir. Son tahlilde Britanya iin ok geni bir pazar olan, ama siyasal bakmdan ok da gl ve kaynam olmayan bir Avrupa ekici olmaya devam edecekmi gibi grnmektedir. Avrupa Birliine ye olmas Birleik Kralln i siyasetinde nasl SZDE SIRA bir siyasal etki oluturmutur?
DNELM S O R U
AB ile Britanya arasndaki ilikiler, Britanyann siyasal meruluk ve egemenlik anlay, Avrupa ktasna her zaman iin tehdit olarak ve kuku ile yaklaan bir d politika izlemesi dolaysyla inili kl bir yol izlemektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
58
SONU
Britanya temel bir temsili demokrasi modeli olarak yaayan bir siyasal sisteme sahip olagelmitir. Bu model kendiliinden ve halkn siyasal sekinlerle etkileimi sonucunda ortaya kmtr. Esaslar yasama stnl anlayna dayanan bir egemenlik anlay, srekli oluan ve deien bir anayasal yap (rejim), babakan ve kabinesinin fiili stnl, ounluk esasna dayanan seimler ve yasama srelerinden ibarettir. Yrtme bu sistemde fiilen artan bir siyasal arla sahip olmu, yasamann almalar zerinde de byk bir etki kurmu olmakla birlikte, yrtme iinde Ta (kral/kralie/monari) arln kaybederek bir ulusal simge haline dnmtr. Monari ile yakn iliki iinde bulunan ve Britanyadaki arazilerin ounluuna sahip olan aristokrasi de zamanla gcn ykselen orta snfa devretmek zorunda kalm ve sadece Parlamentonun st meclisi olan Lordlar Kamarasnda temsil olunmulardr. zellikle son yllarda kaltsal lordluklarn da bu mecliste temsili azaltlarak aristokrasinin grnts daha da marjinal bir hal almtr. The English Constitutionn yazar Walter Bagehotun deyimiyle vakarl (dignified) siyaset ile gerek (real) siyaset birbirinden iyice ayrm ve gerek g Parlamentonun alt meclisi olan Avam Kamaras araclyla Babakan ve Kabinesinin denetimindeki siyasetilerin eline gemitir. On yedinci yzyldan itibaren dnya siyasetinde giderek artan neme sahip olan bir mparatorluk haline gelen Britanya, yirminci yzylda iki dnya sava ve 1929 Dnya Ekonomik Bunalmndan yedii darbelerle kmtr. 1945 sonrasnda ekonomik devletilik uygulamalar ile toparlanan Britanya ekonomisi, 1979dan sonra uygulanan liberal piyasa ekonomisine dayal ve Kuzey Atlantik petrollerinden gelen kaynakla da tekrar g kazanarak G-7 lkelerinden birisi haline gelmitir. 1972den itibaren AB yesi olan ngiltere, bir yandan Avrupa siyasetinde bir yandan da dnya siyasetinde nemli rol oynamaya devam etmektedir. AB ile ilikilerinin izecei manzara hala belirsizliini korusa da Britanyann AB ile olan ilikilerindeki eilim gevemekten ok sklamaya doru bir evrime iaret etmektedir. Britanyann siyasal hayatnda son yllarda nemli deiiklikler ortaya kmaya balamtr. ABden gelen tepkilerle bir haklar katalogunu Parlamentoda kabul eden Birleik Krallk bylece bir yazl anayasa yapmna doru evrilmeye balamtr. Yasama stnlne dayal ounluku temsili demokrasi modeline nemli lde deiiklikler getiren referandum uygulamalar ile AB yelii ve yerelleme ve yerinden ynetim uygulamalarn da hayata geirmitir. Merkezi niter bir devlet yapsndan adem-i merkeziyeti bir niter devlet yapsna doru evrim gsteren Britanya siyaseti, temsili demokrasi kurumlar yan sra referandum yoluyla adeta halk da drdnc bir kuvvet olarak yasama - yrtme - yargnn yanna eklemi gibi grnmektedir. 2009dan sonra att admlarla bir bamsz anayasa yargsn da hayata geiren Britanya, Westminster demokrasisini yasama stnl modelinden daha oydamac bir modele doru deitirmektedir. nmzdeki yllar bu gelimelerin varaca yeni merhalelerin neler olacan bize gsterecektir.
59
zet
Birleik Krallk meruti monariye doru evrilerek, dnyann Endstri Devrimi sonrasnda en nemli siyasal gc haline gelmi ve yirminci yzyln ortalarna kadar da bu gcn korumutur. Bir hayat biimi olarak temsili demokrasiyi gelitiren Britanya adalarndaki Birleik Krallk, Parlamentosunun bulunduu semtin ad olan Westminster demokrasisi olarak anlan, ounluku bir siyasal biem (uslup) ve yasama egemenliine dayal bir siyasal rejim olarak varln srdrmtr. Tm meru siyasal iktidar halkn temsilcilerinden oluan yasama ile zdeletiren Britanya demokrasisi bir yazl anayasa yapma gereini de duymamtr. Tm siyasal kararlar, anayasal konular dahil, Parlamentoda alan Britanya sisteminde ayrca anayasa yapma gerei duyulmamtr. Britanyada devletin fevkalade merkezi ve niter bir yapda olmas da bu gereksinimi azaltmtr. Ancak, 1990larn sonlarndan itibaren skoya, Galler ve Kuzey rlandaya geni iktidar aktarmnda bulunan Londra (merkezi iktidar), bu yerinden ynetim uygulamasna geile birlikte hem anayasa yapmak, hem de daha nce mevcut olmayan gl ve bamsz bir anayasa mahkemesi retmek yoluna girmitir. Artan oranda referanduma bavurmaya balayan Parlamento ve hkmet, daha nce mutlak bir temsili hkmet rejimi olan Westminster demokrasisini kkten deitirmeye balamlardr. Son yllarda bir haklar katalogunu kabul eden Parlamento adeta bir anayasa yazmaya balam olarak da kabul edilebilir. Dar blgede uygulanan okluk sistemine dayal FPTP olarak anlan seim sistemi ile genellikle parti hkmetleriyle ve ift parti sistemi olarak ynetilen Britanya siyasal sistemi, yava yava siyasal partinin de rol oynayabilecei koalisyonlarla ynetilmeye doru deimektedir. Gl bir sosyal refah devleri uygulamasyla liberal piyasa ekonomisini badatran bir snf toplumu olan Britanya, kinci Dnya Sava sonrasnda ken mparatorluundan srekli olarak g alarak ok kltrl bir topluma dnmektedir. Bu gelimenin de etkisiyle semen artk eskisi kadar nde gelen iki siyasal partiyi desteklememekte, bylece dalan oy FPTP gibi temsilde adalet hi ngrmeyen bir sistemde bile koalisyon hkmetleri retmektedir. Gl ve canl bir sivil toplum hayatna sahip olan Britanyada ekonomi politikas genellikle bask gruplaryla kamu brokrasisinin yakn temas ile oluturulmaktadr. Avrupa Birliine (AB) 1972den beri ye olan Birleik Krallk, yava da olsa Avrupa ktasnda daha fazla bir rol oynayan bir devlet haline dnmtr. Ancak, AB ile ilikilerini zellikle ekonomik ilikilerle snrlamak isteyen Britanya siyasal sekinleri, daha uzun yllar sorunlu ilikiler yneteceklermi gibi grnmektedirler.
60
Kendimizi Snayalm
1. Britanyann sahip olduu devlet sistemi aadakilerden hangisidir? a. ounluku temsili demokrasi b. Kuvvetler ayrl c. Meruti monari d. niter sistem e. Teokrasi 2. Aadakilerden hangisi Birleik Kralln topraklarna verilen addr? a. ngiltere b. skoya c. Galler d. Britanya e. Ulster 3. Britanyada babakann greve gelmesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Halkn oylar ile seilir. b. Parlamentonun alt meclisi olan Avam Kamarasndaki milletvekillerinin oylaryla seilir. c. Parlamentonun her iki kamarasnn ortak toplantsnda seilir. d. Yasama organ tarafndan seilen bakanlar kurulunun zel toplantsnda seilir. e. Kral veya Kralie tarafndan atanr ve Parlamentoda gvenoyu alarak greve balar. 4. Britanyann Westminster demokrasisi diye anlan rejiminin dayand temel toplumsal aadakilerden hangisidir? a. Toplumdaki temel ayrmann sadece toplum snflar olan aristokrasi - bujuvazi -ii snf biiminde olmas, dier ayrmalarn grece olarak nemsiz olmasdr. b. Toplumdaki temel ayrmann endstri tesi bir toplumdaki ekonomik ve kltrel oulculuk olasdr. c. Britanya toplumunda merkezi bir idare yapsna gre bask gruplarnn ve onlarn kurduu partilerin halkla yakn ilikiler iinde olmasdr. d. Britanya toplumunun 20. yzylda Britanya Milletler Topluluundan gelen glerle zengin ve oulcu bir kltrel manzara gstermesidir. e. Britanya toplumundaki tm toplumsal ayrmalarn etkili ve nemli olmasdr. 5. Britanyadaki byk siyasal partilerin geliimine Parlamentonun etkisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Britanyann siyasal partileri Lordlar Kamarasna girebilmek iin aristokratlarla zorlu bir mcadele iine girmilerdir. b. Muhafazakr ve Liberal parti Parlamentonun iinde uzun yllar bulunmu, i Partisi ise ancak 20. yzylda zorlu bir mcadeleden sonra Parlamentoda temsil olunabilmitir. c. Britanyada Parlamento her zaman siyasal partilerin bulunduu bir demokrasi beiidir, onun iin Parlamento siyasal partilere okul olmutur. d. Parlamento sadece Torylere aristokrat olduklar iin kucak ap dier partilere souk davrandndan seim evrelerini istedii gibi dzenleyenler seimlerde avantaj elde etmilerdir. e. i Partisi uzun yllar Parlamentoda temsil edilmitir. 6. Britanya parti sisteminin 21. yzyla geldiinde gsterdii gelime ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. ki partili sistem hakimiyetini srdrmtr. b. Parlamentoya ok sayda yeni parti girmitir. c. ki parti sistemi yerine tek bir partinin arl altnda egemen parti sistemi gelimitir. d. Britanya iki parti sisteminden partinin rol oynad ok parti sistemine doru gelime eilimleri gstermeye balamtr. e. Karmak tek partili sisteme geilmitir. 7. Britanyann uygulad FPTP olarak bilinen seim sisteminin en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. Kkl olmas ve temsilde gl sonular vermesi b. Seim sonunda genellikle sonularn aka kazanan bir partiye iaret etmesi ve iktidardan hesap sorulmasnn kolayl, c. Her zaman iki partili bir Parlameto kurulmasn salamas, d. Britanya toplumuna ve kltrne uygun bir sistem olmas, e. Hem temsil adaletini hem de hkmet istikrarn badatrmas,
61
8. Britanyann endstri-tesi bir ekonomiye sahip olmas ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. kar gruplarnn siyasetteki roln azaltmtr. b. i sendikalarn daha kktenci (radikal) ve gl klmtr. c. kar gruplarnn saysn daha da arttrmtr.. d. kar gruplarn n plana kmasna ve siyasal partilerin ise lke ynetiminde etkinliklerini kaybetmelerine yol amtr. e. Krsal hayattaki kar rgtlenmelerinin etkili bir biimde Britanya siyasetinde rol oynamalarn engellememitir. 9. Britanyada 1997 yl sonrasnda kullanlan nc Yol (Third Way) ifadesiyle anlatlmak istenen aadakilerden hangisidir? a. Hem Muhafazakrlarn liberal piyasa ideolojisi, hem de i Partisinin geleneksel sosyalist ideolojisinin dnda bir pragmatik pozisyonun da olabilecei savna iaret etmektedir. b. Sosyal refah devletinin artk ideolojilerle ynetilemeyeceine, onun yerine teknik bir programa gereksinim olduuna iaret etmektedir. c. Geleneksel ideolojilerin yoksullua are olabilmesi artk mmkn olmad iin, onlarn dnda bir yaklamla yoksullukla mcadele edilmesine iaret etmektedir. d. Britanya siyasetindeki deimelerin getirdii yaklamlarn sosyal refah devleti ile badamadna, bunun iin yeni bir yaklama gereksinim duyulduu anlatlmak istenmektedir. e. Sosyal refah devletinin yoksullukla mcadelede yeni bir yaklama ihtiya duyduuna iaret etmektedir.
10. Avrupa Birlii ve Birlek Krallk ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Avrupa Birliine olan destek tm Parlamentodaki partiler arasnda eit biimde dalmtr. b. Avrupa Birliine olan destek nceleri i Partisinde azken, 1970lerden itibaren Muhafazakr Parti iinde giderek azalm, i Partisindeyse artmtr. c. Avrupa Birliine olan destek tm Parlamentoda da halk arasnda da azalmaktadr. d. Avrupa Birliine olan destek aslnda fazla deimeden srm, sadece son yllarda Britanya ekonomisinin krize girmesiyle azalmtr. e. Avrupa Birliine olan destek zellikle skoya, Galler ve Kuzey rlandada dk ngiltere blgesinde yksektir.
62
Yaamn inden
ereve 1: Whitehall ounluk Parti Grubu Olmayan Parlamentoya Hazrlk Yapyor. Britanyann en kdemli memurlarnn Liberal Demokrat partinin lideri Nick Clegg ile eer gelecek seimlerden (2010) sonra Liberal Demokrat parti hkmet kurmakta temel denge rol oynayacaksa nasl bir plana sahip olduu konusunda grmeye hazrland anlalyor. Geen genel seimde (2005) izledikleri uygulamann dna kan Clegg kendi partisinin ileri gelen (front bench) yelerinin Whitehallun daimi mstearlarnn davetine icabet ederek partisinin manifestosunu tartmay kabul etmitir. Bu toplantlar yapma kararn ki, Tory (Muhafazakr Parti) ileri gelenlerine de ayns nerilmektedir, Whitehallun en tepesinde altn gen diye anlan mevkilerde bulunan kamu grevlilerinin, eer yaplacak seimlerde herhangi bir parti tek bana Parlemntoda ounlua sahip olmazsa, ne yaplaca konusundaki hazrlk yapmak iin aldklar anlalmaktadr. Kamuoyu yoklamalar Britanyann 1974 ylndan beri ilk defa bir parti grubunun ounlua sahip olmad bir parlamentoya (hung parliament) doru yneldiine iaret etmektedir. Tory lideri David Cameronun getiimiz yaz aylarnda kamuoyu yoklamalarnda saptanan ivmeyi srdrp ak ara ne gemekteki baarszl zerine Whitehall koalisyon planlar yapmaya balamtr. Bir kdemli Whitehall yesine gre kabine (bakanlar kurulu) genel sekreteri Sir Gus ODonnell, Babakanlk daimi mstear (no. 10 permanent secretary) Jermey Heywood ve Kralienin zel kalem mdr Christopher Geldtten oluan altn gen 1974 ubatnn siyasal gelimelerini derinlemesine incelemeye alacaklardr. Ayn Whitehall kdemlisi kamu brokrasisi kara kapl kitaplarn tozunu almaya balayacaktr demitir. Kralienin divanndaki hukukularla konumaya balayacaklardr. Babakanlk mstear, kabine genel sekreteri ve Kralienin zel kalem mdr ne olaca konusunda her nn de tamamen ayn anlaya sahip olmasn garanti altna alacaklardr diye de ilave etmitir. Bu l ounluk parti grubuna sahip olmayan bir parlamento ortaya ktnda nazik bir durumla kar karya kalacaklardr. Eer iler veya Toryler bir ounlua sahip olamazlarsa, bu l Kralieyle kimi babakan olarak atamas gerektii konusunda mzakere etmek durumunda kalacaklardr. 1974 ubatndaki seimlerden sonra Ted Heath [Muhafazakr Babakan] i Partisi Muhafazakrlardan drt tane daha fazla sandalye kazand halde koltuunu Harold Wilson [i Partisi lideri] terk etmeyerek bir koalisyon kurmak iin direnmiti. Buna ramen Heath bir zaman sonra istifa etmi, Harold Wilson aznlk hkmeti kurmak zere Kralie tarafndan greve getirilmi ve sekiz ay sonra Ekim 1974te yaplan seimlerde de parlamento ounluuna sahip olmutu. Bu kdemli brokrat (mandarin), ounluk parti grubu bulunmayan bir parlamento konusunda, Whitehalldaki btn bakanlklarn mstearlar tarafndan Tory ve Liberal Demokratlarn koalisyonu halinde planladklar hkmet konusunda bilgilendirilecektir (briefed). Kamu brokrasisi bu lnn iler veya Toryler (Muhafazakr Parti) Liberal Demokratlarla koalisyon grmelerine baladklarnda ekimeye yol aacak konular hakknda iyice aydnlanmasn salayacaklardr. Kaynak: Nicholas Watt, Guardian Weekly, 09.01.2009, 15

1. c 2. d 3. e 4. a Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Britanya Devlet Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrasi Modeli olarak Britanya Parlamenter Rejimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Partiler ve Parti Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasi Partiler ve Parti Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Seim Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kar gruplar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyal Refah Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Birlii ve Birleik Krallk konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. b 6. d 7. b 8. e 9. a 10. b
63

Sra Sizde 1 Britanyadaki yasama egemenlii sisteminin ilemesinde temel olan Avam Kamarasnn ounluunun desteini (gvenoyu) alan parti grubu ve onun lideri olan babakandr. Babakan hem Avam Kamarasndaki ounluk destei, hem de yrtmenin (bakanlklarn) en st dzeyde denetimini elinde tutar. Bu durumda babakan yasama ile yrtmeyi adeta kendisinin oynad rolde birletiren bir konumdadr. Bu nedenle hem yasama, hem de yrtme dorudan doruya babakann liderliine tabi olarak alr. Geni semen ve yasama ounluu desteine sahip olan bir babakann iktidar neredeyse bir mutlak kral kadar muhteemdir. Bu nedenle babakanl bu derecede en kt bir rejime zaman zaman babakanlk rejimi dendii de olmutur. Sra Sizde 2 Birleik Krallk yasama egemenlii denilen bir siyasal rejime sahiptir. Bu rejim trnde egemenlik halkn olup, temsili bir demokrasi iinde halkn temsilcilerinden oluan Parlamento tarafndan oluur. Siyasal temsil ilikisi milletvekillerini halkn yokluunda halkn sahip olduu siyasal meruluun ayns ile karar alma ve uygulama yetkisiyle donatr. Britanyada halk zdetir yasama organdr (Parlamento). Uygulamada Parlamentonun dorudan doruya semenlerin oyuyla tek sandalyeli seim evrelerinde (dar blge) en ok oy alan adayn temsilci (milletvekili) olarak seilmesi esasyla belirlenen Avam Kamaras halkn yokluunda halk olarak kabul edilmitir. Bu durumda da her trl siyasal karar retmek yetkisi Parlamentonundur. Parlamento halkn yokluunda halkn temsilcileri olarak karlalan her durumda zm yeridir. Bu kararlar zamanla yaplacak olan seimlerde halkn onayna sunulur; halk beenmedii takdirde milletvekillerini deitirir. Bu sistemde mutlak egemenlik yasama kurumunda olduundan, onun demokrasi geleneklerine gre hareketi ile anayasaya ait olan her trl karar retilir. stelik Britanya sistemi niter ve merkezi bir devlettir. Bu nedenle yazl anayasalarn belirlemesi zorunlu olan farkl hkmet kademeleri arasndaki iktidar paylam Britanyada mevcut deildir. Parlamento egemenlii yasama ve dier hkmet kuvvetleri arasndaki ilikileri de Parlamentonun belirlemesi esasn getirdiinden, bu ilikilerin yazl halde anayasaya ilenmesi gereksinimi ortaya kmamtr. Nihayet bireysel ve topluluk haklarnn da tek bir katalog olarak derlenerek anayasa olarak yazlmas da Britanya hukuk sistemi tekil davalarla alnan kararlara (case law) ve onlarn oluturduu birikime bal olduundan gerekli grlmemitir. Sra Sizde 3 Evet, ulalabilir. Tablo 2.1deki veriler gstermektedir ki, Britanya semeninin yzde 80 - 90 gibi yksek bir oran uzun yllar boyunca ya iki siyasal partiden birisine oy vermitir. 1924 genel seimlerinden sonra bu iki parti ve i partisi olmutur. Ancak, 1970li yllardan itibaren bu oran yzde 70 civarna inmi, 2010 ylndaki genel seimlerdeyse yzde 65e inmitir. O zaman FPTP ounluk seim sisteminin dar blgede uygulanmas dahi artk parti hkmeti retilmesine yetmemektedir. Bir lkede seim sonularn ve hkmet biimini belirlemekte seim yasalar kadar ve hatta onlardan da daha nemli olarak ortaya kan etken semen davrandr. Sra Sizde 4 Avrupa Birliine ye olmas Birleik Kralln i siyasetinde nemli deiikliklere neden olmutur. Yasama stnln andran referandum uygulamalar Birleik Kralln AB yeliinden sonra sayca artmtr. yelik iin yaplan referandumu, skoya, Galler ve Kuzey rlanda blgelerine yetki devri srasnda da Britanya tekrarlamtr. Nihayet, 2010da da seim sistemini referanduma tabi tutmutur. Oysa Britanya gibi yasama egemenliine gre dzenlenen temsili bir demokrasi de referandumun yeri olamaz, nk Parlamento halkla zde olarak kabul edilmektedir. Baz konularn dorudan halkoyuna sunulmas demek, halkla milletvekilleri arasndaki temsil ilikisinin halkn yokluunda temsilcilerinin halk olmad anlamn tar. O zaman, Britanyann yazl kurallarn bulunduu bir anayasaya gereksinimi ortaya kar. Bu anayasa hangi konularn hangi koullarda halkoyuna sunulacan tanmlamak ve bylece yasama egemenliinin snrlarn belirtmek zorunluluunu ortaya karr. Bu nedenle Britanya nce haklar katalogundan balamak zere bir anayasa yazmna balam ve Britanya temsili demokrasi modelini kkten deitirmenin yolunu amtr. Bu haklar katalogunun da bir anayasal kurallar btn olarak kabul de ABnin insan haklar mevzuatn Britanyay da kapsayacak biimde oluturma abalar nedeniyledir. AB yargsna bavurarak Britanya hkmetini ikayet eden halk lehine karar veren AB, Britanyann bu haklar i hukukunun bir paras haline getirerek bu bavurulara gerek
64
brakmayacak bir durum oluturmasna yol amtr. Bunun yolu da anayasada haklar katalogu oluturmak biiminde olmutur. Son olarak ABnin blgeler Avrupas projesi ile ye lkelerin yerinden ynetim uygulamalarna gemelerini tevik etmesi sonucunda Britanya da 1990larn sonunda skoya, Galler ve Kuzey rlandaya da yerel meclisler ama, bu meclislere vergi salma yetkileri veren bir dizi dzenlemeye ynelmitir. Bu dzenlemeleri de referandum yoluyla halkoyuna sunan hkmet bu konularda halkn desteini almak gereini duymutur. Bu gelimelerin hepsinde AB ile olan ilikilerin ve AB mevzuatndaki deimelerin nemli etkileri olmutur.
Bagehot, W. (2001). The English Constitution, Oxford, England: Oxford University Press, 2001. Beer, S. (1973). The British Political System, New York, New York: Random House. Beer, S. (1982). British Politics in the Collectivist Age, New York, New York: Norton. Butler, D. S. ve Stokes, D. E. (1976). Political Change in Britain (kinci Bask), New York, New York: St. Martins. Elias, N. (2000). The Civilizing Process: Sociogenetic and Psychogenetic Inverstigations, (Revised Edition) (eviren Edmund Jephcott), Oxford, England: Blackwell. Giddens, A. (1998). The Third Way: The Renewal of Social Democracy, Cambridge, England: Polity Press. Grumm, J. G. (1958). Theories of Electoral Systems, Midwest Journal of Political Science, vol. 2, no. 4: s. 357-76. Hauss, C. (1997). Comparative Politics: Domestic Responses to Global Challenges (kinci Bask), Minneapolis / St. Paul: West Publishing Co. Kavanaugh, D. (1990). Thatcherism and British Politics: The End of Consensus, (kinci Bask), London, England: Oxford University Press. Krieger, J. (1999). British Politics in the Global Age: Can Social Democracy Survive? New York, New York: Oxford University Press. Krieger, J. (2004). The Making of the British State, Mark Kesselman ve arkadalar, Introduction to Comparative Politics, (nc Bask), 27 - 80.
Leach, R., Coxall, B., ve Robins, L. (2011). British Politics, (kinci Bask), New York, New York: Palgrave - Macmillan. Lijphart, A. (1987). ada Demokrasiler: Yirmibir lkede oulcu ve Oydamac Ynetim rntleri, (evirenler Ergun zbudun ve Ersin Onulduran), Ankara: Trk Demokrasi Vakf ve Siyasi limler Trk Dernei Ortak Yayn. Marsh, D., Buller, J., Hay, C. ve Johnston, J. (1999). Postwar British Politics in Perspective, Cambridge, England: Polity Press. Norton, P. (1994). The British Polity (nc Bask), New York, New York: Longman. Norton, B. (2007). The Politics of Britain, Washington, D.C.: CQ Press. Rentoul, J. (1996). Tony Blair, London, England: Warner Books. Riddell, P. (1989). The Thatcher Decade, Oxford, England: Basil Blackwell. Rose, R. (1984). Do Parties Make a Difference? Chatham, New Jersey: Chatham House. Shaw, E. (1996). The Labour Party Since 1945, Oxford, England: Blackwell. UK 2004 (2003). The Official Yearbook of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (London, England: TSO) UK 2005 (2004). The Official Yearbook of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland (London, England: TSO). Wright, T. (2000). The British Political Process: An Introduction, London, England: Routledge.

http://www.bbc.co.uk/news/uk-politics-13297573. http://www.statistics.gov.uk. http://www.parliament.uk/documents/commons/lib/re search/rp2004/rp04-061.pdf http://www.parliament.uk/business/publications/resea rch/key-issues-for-the-newparliament/the-newparliament/general-election.
3
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Fransann konumunu, genel corafi ve beeri zelliklerini aklayabilecek, Fransann geirdii evrimin temel zelliklerini deerlendirebilecek, Fransann siyasal kltrn ve siyasal katlma srelerini tanmlayabilecek, Fransada kamu siyasetlerinin oluum srelerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Fransa Siyasal Kltr Siyasal Katlma De Gaulle Anayasa Fransz Devrimi Beinci Cumhuriyet
indekiler
KONUMU, GENEL CORAF VE BEER ZELLKLER FRANSANIN GERD EVRM VE TEMEL ZELLKLER FRANSADA SYASAL KLTR VE SYASAL KATILMA FRANSADA KAMU SYASETLERNN OLUUMU SONU
ounluku Kurumsallam Yar-Bakanlk Rejimi: Fransa
ounluku Kurumsallam Yar-Bakanlk Rejimi: Fransa

KONUMU, GENEL CORAF VE BEER ZELLKLER
Fransa, Bat Avrupa corafyasnda yer alan bir lkedir. Kuzeyinde Belika ve Luxembourg, batsnda Atlantik Okyanusu, gneyinde spanya ve Akdeniz, dousunda talya, svire ve Almanya ile evrili altgen eklinde bir corafyaya sahiptir. spanya ile arasnda Pirene Dalar yer alr. Gney-dousunda talya ve svireyle birlikte paylatklar Alp Dalar bulunur. Fransa, Avrupann akarsu kaynaklar asndan zengin lkelerinden biridir. Ortaalardan beri Fransa, bu sularn ulam arac olarak kullanmaktadr. Bugn birok akarsu, yapay kanallarla birbirine balanmtr. Fransa, corafyas ok ya alan bir corafyadr. En nemli dzl Beauce Ovasdr. Bu ova, Fransann tahl deposu diye bilinir. Farkllklar ieren zengin corafyas, Fransaya tarm alannda zengin bir lke olma frsatn salar. Bu yzden Fransa, araplk ve peynircilik alanlarnda dnyaca nldr. Fransa, ayn zamanda ileri sanayi lkelerinden biridir. Otomotiv, gemi inas, demiryolu ekicileri, uak, kimya, petrol, uzay teknolojisi, nkleer enerji retimi ve kozmetik alanlarnda olduka ileridedir. Keza Paris, kadn ve erkek giyiminde ou zaman nderlik eden bir moda merkezidir; nemli llerde Trk kkenli alanlarn bulunduu gelimi bir hazr giyim sanayisine dayanr. ok gelimi bir turizm ikolu, yaz ve k aylarnda her yl 60 milyonun zerinde turist arlar. Sosyal ve doa bilimlerinde ciddi aratrma merkezlerine sahiptir. Her alanda sekin elemanlar yetitirmeye ynelik bir eitim-retim sistemi gelitirilmitir. Altm milyon nfusu olan Fransa, Avrupa Birlii iinde byk lkelerden biridir. Almanya ile birlikte, Birliin iki nemli ayandan birini oluturur. Fransann kurucular arasnda bulunduu Avrupa Konseyi Parlementosu ve Konseyin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi gibi kurulular, bir Fransz kenti olan Strasbourgu merkez edinmilerdir. Keza UNESCOnun ve OECDnin merkezi Paristedir. Fransa, dnya siyasetinde nemli kararlarn tartld G8 ve G20nin yan sra AGTin de en faal yeleri arasndadr. Siyasal olarak ekilmedii NATO nun asker kanadna yakn zamanda geri dnmtr. Franszca konuan ve ou Afrikal baka lkelerle birlikte oluturulan ve kltrel ibirliiyle ilgilenen uluslararas yar resmi rgtlerin kurucusudur. Fransa, 280 bin km tutan karayoluna, ok yaygn ve faal demiryolu alarna sahiptir. En byk kentleri arasnda, bata bakent Paris olmak zere, Marseille, Lyon, Bordeaux saylabilir. Mezra, ky, kasaba ve kent biiminde 40 bin civarnda yerleim birimi vardr. lkenin faal nfusunun en ok biriktii alan hizmetler ke-
Bat Avrupada yer alan Fransa, tarm ve sanayi alanlarnda zengin bir lkedir.
68
Fransa, Avrupa corafyasnn en eski devletlerinden biridir.
simidir, onu sanayi ve tarm alanlar izler. Tarm alanlarnn faal nfusa oran % 4 civarndadr. Dier birok Avrupa lkesi gibi, Fransa da nemli bir yal nfus dilimine sahiptir. Bununla beraber, gen nfusunu yenileyebilecek yeterlilikte doum oranlar sz konusudur. Bata Marip gelmek zere, Afrika lkelerinden Fransaya ciddi llerde g hareketi vardr. Fransaya gen igcnn ok nemli bir oran, Fransann Afrikadaki eski smrgelerinden gelenlerden oluur ve gmenlerin ou Mslmandr. Bu durum, son yllarda ar san kkrtc sylemleri nedeniyle ciddiye alnmas gereken bir yabanc kartl yaratmtr. Sol ve merkezde duran siyasilerle sivil toplum kurulularnn ykselen yabanc kartlndan rahatszlk duyduklarn ve bu rahatszlklarn dile getirdiklerini, nne gemek iin mcadele verdiklerini belirtmek gerekir.
FRANSANIN GERD EVRM VE TEMEL ZELLKLER

Fransa, Avrupa corafyasnn en eski devletlerinden biridir. Bugnk snrlarna ulamas bin yl akn bir srenin sonunda gereklemitir. Franszlar, I789da yaanan ve kraliyet dzenini kaldrdklar Devrimden beri, meruti monariler dahil, ok farkl siyasal dzenleri denediler. Bunlar arasnda be cumhuriyet, iki imparatorluk ve 1815-1848 arasnda tekrar ihya edilen meruti krallk dnemleri saylmaldr. Bugnk anayasal dzeni, Beinci Cumhuriyet diye anlr ve yar bakanlk rejimini ngrr; 1958de kabul edilmitir. Balangcndan beri bu son cumhuriyet dzeninde de baz nemli deiikliklerin yapld grlr. Hemen belirtmek gerekir ki, Fransann tarihi, Avrupann dier lkelerinin tarihiyle adeta i ie gemi gibidir. Bu tespit, Devrim ncesini ilgilendirdii kadar, Devrim sonrasn da ilgilendirir. Fransa, kendi tarihini yaarken, Avrupann dier lkelerinde deiimlere bazen nc olmu, bazen de o lkelerden etkilenmitir. Byk Devrim, Fransann modernleme srecinde bir milat noktas gibi dnlebilir. Devrim, Fransada ulusal egemenlik gibi, yurttalarn kanun nnde eitlii gibi, ulusal dayanma gibi yeni ilkelerin ortaya kmasna ve benimsenmesine vesile oldu. Devrimin en fazla rabet gren ilkesi, zgrlk, eitlik, kardelik ilkesidir. Bu szck, tm resmi binalarn cephelerinde okunabilir. Fransz Byk Devrimi, ileri srd ilkeleriyle birlikte, izleyen yllarda adeta mitletirildi. Bizzat Devrim ve onunla siyasal ve toplumsal hayata giren tartmalar, laiklik ilkesiyle birlikte ok uzun sreler zarfnda Franszlarn gndemini oluturdu. ada Fransz toplumu, bu tartmalardan geerek bugnk haline gelmi saylabilir (Gauchet, 1998, 2-60; Remond, 1998, Blm 8 ve 9). Fransann 1789da yaad deiimi tahlil etmeden nce, biraz gerilere gitmek ve orada u veren eilimleri saptamak gerekiyor. Nitekim, Devrim zerinde dnm ve yazm tarihi ve siyaset bilimciler, Devrimle gelen yeniliklerin ounun eski dzen dneminde filizlendii konusunda hemfikir grnrler. Bunlar arasnda saylmas gereken en nemli kalem, Alexis de Tocqueville olmaldr. Keza tarihi Michelet de hatrlanmaldr. Tocquevillein konuya ilikin metninin bal Eski Dzen ve Devrimdir. Tocqueville bu kitabnda, Devrim ncesi Fransann krallk dnemindeki toplumsal, ynetsel ve siyasal eilimlerinden sz eder. Gzlem ve tespitlerine gre, eski dzen diye nitelendirdii bu Devrim ncesi dnemde, srekli bir merkeziyeti eilimin varlna deinir (Tocqueville, 1968-98109). Ona gre, Fransann merkeziyeti alkanlklarnn kkeni feodal dnemin sonlarna kadar iner. Merkeziyetilik eilimi, doal olarak kralln brokratik rgtlenmesini yaygnlatrm, toplumu kuatan ynetsel bir a haline gelmitir. Ya-
1789 Fransz Devrimi, Fransada ulusal egemenlik,yurttalarn kanun nnde eitlii ve ulusal dayanma gibi yeni ilkeler ortaya karmtr.
S O R U
S O R U
DKKAT
3. nite - ounluku Kurumsallam Yar-Bakanlk Rejimi: Fransa
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
69
n sra, ar llere varan, bazen ayrntlar da ilgilendiren yasal dzenlemeler oluturulmutur. Taradaki her sorunun zm zamanla Parise havale edilmekAMALARIMIZ tedir. Aslnda bu merkezci eilimin temelinde eitlikilik anlay yatar. Tocqueville metinlerinin yorumu iin bkz. Raymond Aron, (ev. Korkmaz Alemdar) SosyoK T A P lojik Dncenin Evreleri, Bankas Yaynlar. 1991. Keza bkz. Cemil Oktay, Siyaset Bilimi ncelemeleri, Alfa, 2005. s.103-116. Merkeziyeti eilimler ve dnceler iin bkz. Pierre Legendre, Histoire de La Pense Administrative Franaise, TraitVde YScience AdmiTELE Z ON nistrative, Mouton, 1966. Legendre, burada ar merkeziyetilik eiliminin doallndan sz eder; s.10.
NTER ET Franszlar, stat farkllklarna, bu farkllklardan doan ayrcalklNdurumlara giderek daha az tahamml gstermektedir. Eitlik araylar adeta dinsel bir tutku halini alm gibidir. Eitlik araylar, bir rnek ynetim uygulamalarnn doal zeminidir. Bylesi bir zemin zerinde Parisin iktidar, Devrim yllarna gelirken hep biraz daha gl, biraz daha toplumsal evresine nfuz etmi bir iktidar olarak temayz eder. Tocqueville, eski dzenin bu ak seik ynelimlerinin Devrimle ve sonrasnda ivme kazandn, hzlandn kaydeder. Devrimle ne yaplmsa, Devrim sonrasnda ne gerekletirilmise, tm bunlar eski dzenin ar ar sergiledii dnmlerin doal sonulardr. Fransada ortaya kan devrim ve giderek gelien yeni eitliki hayat, bir anlamda eski dzenin devam gibidir. Devrim, hem bir krlmay hem de bir sreklilii ifade eder. Toprak mlkiyeti, uzunca bir zamandr zaten kk mlkiyetler halindeydi. Birey ile iktidar arasnda duran ara iktidarlar budanmt. Soyluluk ayrcalklar artk ciddi bir anlam ifade etmiyordu. Fiili toplumsal iktidar aralar burjuvazinin elindeydi. En nemlisi, kentli kitleler katnda, onlardan daha da fazla aydnlar katnda yaygn bir dnyevileme eilimi grlyordu. Devrim, tm bunlarn stne geldi ve aslnda artk fiilen olmayan ayrcalklar, hukuki anlamda da iptal ederek kaldrd. Yzyllarn soylular ve ruhbanyla (din adamlarndan oluan snf) halk ynlar ayn eitlik izgisinde grlmeye baland. Yeni dnemin iktidar kayna, artk Fransa halkdr. Genel irade veya milli irade adlandrmalar altnda bu yeni iktidar, adeta kutsanmtr. Yasalarn arkasndaki iradenin yerini halk iradesi, yani Franszlarn iradesi alr. Unutmayalm ki, 1830 ayaklanmalar sonrasnda slah edilen meruti monarinin kral Louis Philippe bile, kendisini Fransann Kral diye deil, Franszlarn Kral diye adlandrmay tercih etmekteydi. Bu yolla, tahtnn altnda toplumsal bir zemini ve halk onayn gvence altna alma siyaseti izliyordu. Artk hanedandan gelenlerin de SIRA SZDE meruiyetlerinin halk iradesine dayanmas gereini sergilemesi bakmndan bu rnek olduka nemli saylmaldr. Zaten yemin treni de Katedralde deil, Meclis nnde cereyan etti ve Kral, kutsal kitap zerine deil, D N E L M el bast Anayasaya (Schulze, 1996, 229). Marcel Gauchetnin tespitlerine gre, Fransz Byk Devriminin ynn, temelde yasal-ussal bir otoritenin oluturulmas araylar belirleS O R U mitir (Guachet, 2003, 285-286).
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Devrimin efsanelemesini, devrimle gelen deerlerin kutsanmasn, nl Fransz antropolog D KKAT Lvi-Strauss tarihi Micheletye atfen Anthropologie Structuraleda u veciz ifadelerle anlatr: te o gn, her ey imkan dahilindeydi; (...) Gelecek halin iindeydi(...) deta zaman SIRA SZDE yoktu; yalnzca ebediyen akacak bir imein aydnl vard (Lvi-Strauss, 1974, 231). Devrim, gerekten de balangcndan itibaren, Franszlarn siyasal tarihindeki AMALARIMIZ olaylar zincirinde yer alan sade bir halka gibi grlmez. Franszlar, tarihlerinin bu
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
70
dnemine ok youn bir duygu ve deer yklerler. Edebiyatta, tarih yazmnda, okul mfredat programlarnda bu durum aka grlebilir. Devrim, neredeyse iki yzyla yakn bir sre, dahas bugn bile, adeta siyasal hayatn anlam ve siyasal kltrn atf kaynadr. 1989da, yani devrimin iki yznc kutlamalar srasnda yaymlad kitap ve makalelerinde tarihi Franois Furet, devrim srecinin artk sonlanabileceinden, belki de artk sonladndan sz eder (Furet, 1989, 28). Devrim ncesi Fransa Krallnn en Resim 3.1 parlak dnemleri 17. ve 18. yzyllardr. nsan Haklar Tablosu 1643-1715 arasnda, ocukluk yllar dnda taht yneten 14. Louis, Franszlarn Gne Kral diye adlandrdklar ve mutlak iktidar sahibi bir simadr. Merkeziyetiliin ve mutlak monarinin simgesi haline gelen Devlet benim! deyii ona aittir. Dneminde Fransa, edebiyat ve dier gzel sanatlarda parlak baarlar elde eder; Avrupa siyasetinde de ciddi bir arlk kazanr. Keza 17. yzyln ilk yarsna rastlayan dnemde yirmi yldan fazla Fransay bilfiil babakan sfatyla yneten Kardinal Richelieu, lkesinin her alanda ilerlemesi iin srarla srdrlen siyasetler izler. Katolik Kilisesinin ok nemli bir mensubu olmasna karn, Avrupa dengeleri iinde Fransann nemli rakibi Katolik Avusturyann Protestan prenslerle girdii nl otuz yl savalarnda (1618-1648), Katolikliinin deil, Fransann babakan olmasnn gereklerini yerine getiren siyasetlerin mimardr. Herkes ondan Avusturyay desteklemesini beklerken, Kardinal, Fransann uluslararas karlar asndan byle Kaynak: davranmamay yeler. Onun Papalk http://fr.wikipedia.org/wiki/D%C3%A9claration_des_droits_de_ makamyla ters den bu siyaseti, din 1homme_et_du_citoyen_de_1789 eilimlerden bamsz d siyaset seimi alannda nl ilkler arasnda saylr. Bu siyasette din akl deil, Raison dEtat (Hikmet-i Hkmet) akl bata gelir ve nceliklidir (Kissenger, 1996, 48-49). Yine Devrim ncesinde, zellikle 1789 tarihini nceleyen son iki yzyl zarfnda, Fransann fikri ve edebi hayatnda sonraki dnemleri ciddi biimde etkisi altna alan akmlar ortaya kmtr. Bilindii gibi rnein 18. yzyl, Aydnlanma a diye adlandrlr. Bu ada gelien fikir akmlarnn ve edebi yaklamlarn Fransada Devrimciler feodal hi kukusuz Devrimin zeminini yaratmakta ciddi llerde pay vardr. Ansiklodnemden beri sre gelen ayrcalklar iptal etmiler ve pedistler olarak bilinen Diderot ve dAlembert gibi kalemler, bu an kalemleritm insanlarn doutan dir. Voltaire bu an filozoflar arasndadr. Siyaset biliminde ve anayasa hukuzgr olduklar ilkesi zerinden insan haklar ilan kunda ad sk geen Montesquieunn metinleri, en bata Kanunlarn Ruhu kietmilerdir. tab, rnein devrimden nce, 1747 ylna rastlar. Genel irade ve toplum szle-
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT 3. nite - ounluku Kurumsallam Yar-Bakanlk Rejimi: Fransa
DKKAT
71
mesi kavramlaryla Cenevreli J.J. Rousseaunun devrime giden yolda fikr anlamda ayak izleri bulunur (Rousseau, 2010). Bu isimlere, bir de Sieyesi eklemek gerekiyor. Sieyes, Fransadaki halk snfn tahlil eden yazlarnda, iktidarn kayna AMALARIMIZ olarak soylular ve ruhban dndaki byk kitleleri iaret eder. Montesquieu, lEsprit des Lois, Gramer Freres, tarihsiz. Paris. TrkesiTiin Pbkz. KanunK A larn Ruhu zerine, (ev. Fehmi Balda), Se Yaynlar, 2004. Yorum iin bkz. Politika ve Tarih, (ev. A. enel/. Sezgin) V Yaynlar, 1987.
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
zetle devrim arifesinde, burjuva snfnn, aydnlarn ve kentli nfusun iktidarda sz sahibi olma taleplerinde bir ykselme sz konusudur. Tam bu srada Kraln mali glklerin stesinden gelmek iin yeni vergiler talep etmesi, bu amala yz NTE elli yldr toplanmayan parlementoyu toplantya armas, Byk R N E T Devrime giden yolu amtr. Adet olduu zere, toplanan parlementonun snf esasna gre oy kullanmas gerekiyordu. Bu snf da ortaadan beri soylulardan, ruhbandan ve halktan oluuyordu. Snf esasna gre oylamada ruhban ve soylular karsnda byk kitleleri temsil eden halk snf, ikiye bir oylamay kaybetmeye mahkumdu. Halk temsilcisi olan vekiller, nce bu oylama yntemine kar ktlar. Balangta Kral 16. Louis kararsz davrand, ayak diredi; karsndakilerin kararlln grnce boyun emek zorunda kald. Bir sre sonra da toplanan meclisi datmaya teebbs etti. Bu noktadan itibaren ipler kopmu ve halk temsilcileri, toplanmak iin Kraln oluruna gerek olmad iddiasyla, kendiliklerinden toplanmlar, kurulu dzene kar da kafa tutmaya balamlardr. Fransa, ite bylece devrim srecine girmitir. Devrimciler, ruhbana ve soylulara karydlar ve bu kartlklarnn gereini yerine getirmeye baladlar. Feodal dnemlerden beri sregelen ayrcalklar iptal ettiler; eitlik esasn getirdiler; tm insanlarn doutan zgr olduklar ilkesi zerinden ilan ettiler. Vergi toplanmasnda iltizam yntemini (vergi gelirlerini ihaleyle satmak) yrrlkten kaldrdlar. Mltezimlerin (vergi gelirlerini satn alp toplayan) yerini, merkezi ynetimin denetimi altnda alan, zaten kraliyet dneminde bir hayli nem kazanm olan vergi daireleri ald. Kyllerin zerinde byk bir yk oluturan aar vergisi (tarm rnlerinden onda bir orannda alnan vergi) ve angarya trnden alma zorunluluklar kaldrld. Kilise mensuplarnn ve soylularn ayrcalklarna son verildi. Soylu ve ruhban snfnn baz ileri gelenleri Fransay terk ederek, dier komu lkelere snd ve oralardan itibaren devrimci ynetime kar g rgtlemeye baladlar. lk atma Valmyde cereyan etti ve devrimciler, bu muharebeden zaferle ktlar. Yaasn ulus!.. nidalar, Fransada bu zaferden sonra siyasal hayata geti. Ancak izleyen aylardaki honutsuzluklar, kyl ayaklanmalar, srgnlerin dzenledii d basklar arasnda Devrim, 16. Louis ve Kralieyi giyotine kadar gtren ok youn bir iddet ayracna dnt. Ardndan Devrimin ocuklar kendi aralarnda anlamazla dt ve birbirlerini srayla lm cezalarna mahkum ettirdiler. Devrimi izleyen Birinci Cumhuriyet yllarnda grlen bu kanl karmaann durmas, General Napolonun diktasn kurmasna kadar srd. Bylece Avrupa tarihinde, siyasal kargaalarn eninde sonunda general asasna davetiye karmalar dnemi balam oluyordu. Napolon Bonaparten iktidar olduu dnemde Fransada, izleri gnmze kadar sren ok kkl ynetsel slahatlar gerekletirildi. Tara ynetimi elden geirilerek yeniden dzenlendi. Fransa, belli ller erevesinde illere, iller ilelere ve ileler de komn tabir edilen daha kk birimlere ayrld. Valilere merkez adna nemli llerde yetkiler tannd. Polis, ordu ve mali kurulular yeni ihtiyalara ce-
NTERNET
Fransz Devriminden itibaren Avrupada yirmi yl akn sren savalara Avrupa Koalisyon Savalar denir.
72
1870lerin banda kurulan 3. Cumhuriyet Fransann modern tarihinde en uzun mrl rejimdir ve 2. Dnya Savana kadar srmtr.
vap verecek biimde yeniden rgtlendi. Merkezde Dantay ve Saytay gibi kurulular slah edildiler. Birok alanda yeni hukuki dzenlemeler yapld. Dnem, hukuk kurallarnn sistemli biimde derlendii bir dnemdir. Fransz Medeni Yasas bunlardan biridir. Bu yeniliki siyasetler olurken Bonaparten Fransas, Avrupann dier glerine kar srekli sava halindedir. Fransz Devriminden itibaren tm bir Avrupa, yirmi yl akn sre bir utan dier uca sava alanna dnt. Franszlar, 1798de Msr seferini dzenleyerek Osmanl mparatorluu ile de kar karya geldiler. Yirmi yl bulan bu savalara Avrupa Koalisyon Savalar denir. Devrimin Avrupada meydana getirdii ykmlar, 1804de imparatorluunu ilan ederek Papann katld trenle ta giyen Napolonun Waterloo yenilgisinin ardndan 1815de Viyana Kongresinde ksmen onarld. Daha dorusu, Fransz Devrimi ncesindeki Avrupa gler dengesi siyaseti, koalisyon savalaryla bozulduu iin tekrar ihya edildi. Bylece hem Fransada hem Avrupada bir restorasyon (eski dzeni ihya etme) dnemi ald. Fransada da parlamenter monari rejimi kuruldu. Bu rejim, aradaki 183O ve 1848 devrim hareketleriyle iki kez halk direnciyle karlat. 1848deki ayaklanmalarn ardndan nce 2. Cumhuriyet, hemen ardndan da 2. mparatorluk dnemi balad. Louis Napolon imparator unvan ald. Otoriter demokrasi olarak nitelendirilen bu rejim de, 1870e kadar srd ve Fransann Prusya nndeki yenilgisiyle son buldu (Caron, 1985). Yenilgiyi izleyen aylarda, nce nl Paris Komn hareketi yaand. Bu hareket, 1572deki Saint-Barthlemy katlimanndan sonra, Fransa tarihinin en kanl olaylarndan biridir. Otuz bini akn Komn taraftar, ya kuruna dizildiler; ya da Versailles glerinin (hkmet gleri) top ateleri altnda can verdiler. On be bin civarnda Komnc de Fransa dndaki smrge hapishanelerine srgne gnderildi (Thomas, 1984, 264). Bu olaylar da toplumun belleinde efsanelemi olaylardr. 2. mparatorluk dnemi Fransas, bata demiryolu siyaseti gelmek zere hzla sanayileen, kentleme hareketlerinin ivme kazand bir Fransadr. Paris, yeniden ina edilir. Bu Fransa, ayn zamanda oktandr srdrlen smrgecilik siyasetini de gelitirir. 2. mparatorluk dzeninin zgrlkler asndan baskc olduunu belirtelim. Bata Victor Hugo gibi isimlerin yer ald birok aydn, Fransay terk etmek zorunda brakldlar. 3. Napolon diye adlandrlan Louis Napolon, baskc ve kiisel bir ynetim srdrd. Osmanl Sultan Abdlazizin Fransa gezisi ve Yeni Osmanllarn Parise gnll srgnleri onun saltanatna rastlar. Ei Kralie de, daha sonra stanbulu ziyaret etmi, Svey Kanalnn alna katlmtr. Osmanl mparatorluu, Birleik Krallk ve Sardunya Krall ile koalisyon oluturarak Rusyaya kar giriilen Krm Sava (1854-1855), dneminin nemli olaylarndandr. 1870lerin banda kurulan 3. Cumhuriyet, Fransann modern tarihinde en uzun mrl olan rejimdir ve 2. Dnya Savann balangcnda Nazi ordularnn nnde Fransz ordusunun yenilgisine kadar srmtr. Modern Fransay ortaya karan siyasal dzen de esas itibariyle bu 3. Cumhuriyet rejimidir. Parlemento stnlnn hkim olduu bu rejim yllarnda Fransa, okullama, sanayileme ve bilimsel aratrmalarda nemli baarlar kaydetmitir. Otomobil ve uak sanayilerinin balatlmas, keza bu dnemdedir. Bu rejim, Birinci Dnya Savan da yneten rejimdir. Genel olarak, Radikal Partinin egemenlii altnda gemitir. zellikle 1936da kurulan Halk Cephesi hkmetlerinde, alanlar iin sosyal haklarn geniletilmesi bu rejimin son yllarna rastlar. Sosyalist nder, Jaures, onun yolunda ilerleyen Blum gibi siyasetiler, bu rejimin ne kard isimlerdir. Keza Birinci Dnya Savan Fransa asndan yneten Radikal Parti kkenli Clemenceau, Fran-
73
sz siyasal hayatnn en nl kiileri arasndadr. 3. Cumhuriyetin yaad ve Fransay derinden etkileyen i siyasal olaylarn banda 1894 ve 1906 arasn igal eden Dreyfus Davas gelir. Bu dava Fransay ikiye blm gibidir. Fransa sa, antisemit (Yahudi kart) yaklamlarnn da katksyla Yzba Dreyfus sadece Yahudi olmas nedeniyle ve tamamen nyarglarla ortaya kan bir casusluk olay srasnda sulu ilan etmiti. Bu yllar, zellikle siyasal yelpazenin sa kanadndan kaynaklanan uydurma komplolarn havada bolca uutuu yllardr. Yzbann masumiyetini kantlamak iin bata sosyalist nder Jaures ve yazar Zola, liberal ve sol dnceli aydnlarla birlikte amansz bir mcadele verdiler. Fransa, hukuk devletinin gerekleri zerinde bu dava dolaysyla derinlemesine tartmalara sahne oldu. Tartmalarn sonucunda sadece Yzbann masumiyetinin kantlanmasyla kalnmad; ayn zamanda Fransada hukuk alannda ciddi zihniyet deiiklikleri saland. Dreyfuse de itibar seneler sonra iade edildi (Aslan, 1999). Bu dnemin bir dier nemli gelimesi, sendikal hareketlerin ve sosyalist akmn g kazanmasdr. zellikle Jauresin nderliinde anti militarist (silahlanma kart) hareketler de geliti. Keza, okullama alannda Fransa nemli baarlar elde etti. Bu rejim, Fransz retmenlerinin siyaset sahnesine ktklar bir rejimdir. Okul da, toplumsal ilerlemede baat rol oynayan bir kurum haline geldi. Laiklik tartmalar, zellikle 20. yzyl balarnda ciddi llerde alevlendi. Kamu otoritesi-kilise ilikileri de ele alnp, tartmalar sakinletirici ynde yeniden dzenlendi. kinci Dnya Savann balangcnda, 3. Cumhuriyetin Nazi ordular karsnda ald yenilgiden sonra, Fransada Vichy rejimi kuruldu. Bu, Alman igal gleriyle ibirlii yapan faist bir rejimdi. zgr Fransa ynetimi ise, General de Gaulen nderliinde Londrada oluturuldu. Savan Birleik Devletlerin nderliindeki mttefik glerce kazanlmasnn sonucunda, Fransa igalden kurtuldu ve direniin nderi De Gaule bakanlnda, geici bir hkmet kuruldu; milletvekili seimlerine gidildi. ok ksa sren ve genellikle igal yaralarn saran, ABDnin mali yardmlaryla iktisadi ve ticari yaamn yeniden canlandran bu dnemin ardndan gelen siyasal dzen, 4. Cumhuriyet diye tarihe geer. Sava sonrasnn 4. Cumhuriyeti de parlamenter bir sistemdir. Rejim, varln ancak 1958 ylna kadar srdrebildi. nce Fransann smrgesi olan Vietnamdaki yenilgi, arkasndan uzun sren Cezayir bamszlk sava, Svey Kanalnn Msr tarafndan milliletirilmesi nedeniyle Birleik Krallkla birlikte balatlan Kanal Harektnn ABDnin uyarsyla yarda braklmas, tm bunlar, 4. Cumhuriyeti ar llerde ypratt. Bu dnemde rejimin baar hanesine yazlabilecek ilerin banda, Avrupa Kmr elik Birlii Antlamalar ile Avrupa Birliinin temelini oluturan Roma Antlamasn anmak gerekiyor. zellikle Mendes-Francen babakanl yllarnda Fransa, bata planl ekonomi anlaylar gelmek zere nemli siyasetlere imza atm saylmaldr. Nkleer enerji alanndaki siyasetler hatrlanmaldr. Ancak, sk deien koalisyon hkmetleri ve Cezayirdeki iddet olaylar sonucunda, 1958 ylna gelindiinde artk rejim iflas noktasndadr ve Fransay ynetememektedir. De Gaulec milletvekillerinin zemini hazrlamalar sonucu, siyasal karmaaya son verilebilmesi iin, Fransann kurtuluunu izleyen ara ynetimden sonra kesine ekilen ulusal kahraman De Gaullee arda bulunulur. Fransann tek umudu, Generalin lkeye dzen getirmesi ve Cezayirdeki iddete son vermesidir. General ise, Fransa iin ngrd ve benimsenmeyen rejim nerilerini senelerce nce nl Bayeux Sylevi nde dile getirmiti. O sylevinde ngrd anayasal dzenin benimsenmesi kouluyla sorumluluk alabileceini belirterek ie balad. Fransa, bylelikle 5. Cumhuriyet diye adlandrlan bugnk anayasal dzenine
Fransada 2.Dnya Sava sonras kurulan 4. Cumhuriyet parlamenter bir sistemdir ve 1958 ylna kadar srmtr.
74
geti. Bu dzenin esas, yar bakanlk sistemini ngren bir sistem olmasdr. Parlementonun yetkilerini snrlandran, Cumhurbakan arlkl yrtme erkini glendiren bir anayasal dzen ina edildi. Yeni anayasa, halkoylamasyla kabul edildi. Muhalifler, yeni dzeni De Gaullen llerine gre biilmi bir anayasal dzen olarak nitelediler. Franszlar, 58de kurulan dzeni, zerinde zaman iinde para para yaplan deiikliklerle iselletirdiler. Anayasa zerinde 58den beri toplam yirmi drt deiiklik gerekletirildi. Deiiklikler, balangta kabul edilen dzenin ana izgilerine dokunmamtr. ou, zamanla ortaya kan ihtiyalar karlamaya ynelik deiikliklerdir.
SIRA SZDE
1789 tarihli Byk Fransz Devrimi, tabula rasa siyaseti izlemi; baka bir deyile, her eSIRA SZDE yi sil batan ele almtr yargsna katlmak sizce neden olanakl deildir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
5. Cumhuriyet 1958 ylnda N ERNET halkToylamas sonucu kabul edilmitir.
Fransa, anayasal ve ynetsel konularda balangc 18. yzyla kadar giden ok kkl bir gemie ve geleneklere sahip bir lkedir. Devlet erkleri arasnda karS O R U lkl snrlandrmay kuramsallatran Montesquieunn lkesidir Fransa. Byk Devrimden beri bu alanda deiik seenekler denenmitir (Soucramanien, 2010, D K llerde bir deneyim birikiminin olduu bilinmelidir. Keza, mer105-107). Ciddi K A T keziyeti alkanlklarn Fransz siyasal ve ynetsel yaamn hi terk etmedii gz nnde bulundurulmaldr. Ynetim Hukuku alannda olsun, Anayasa Hukuku SIRA SZDE alanlarnda olsun zengin bir fikr birikimin varl da hatrlanmaldr. Beinci Cumhuriyet Anayasas, Franszlara ciddi boyutlardaki siyasal bir bunalmdan geerken nerildi. Halk oylamas sonucunda da kabul edildi. Cezayir BaAMALARIMIZ mszlk Sava, geriye dn olmayan bir noktaya gelmiti. zellikle atmalar, sadece Fransz gvenlik gleriyle Cezayirli direniiler arasnda olmaktan km, saylar 1,5 K T A P aan ve Cezayirde yaayan Fransa uyruklular ile yerli Cezayirmilyonu liler arasna sramaya balamt. 4. Cumhuriyet meclislerindeki siyasal partilerin kendi aralarndaki ekimeler, taraflarn kabul edebilecei bir siyasetin olumasn engelliyordu. EFransada tam bir kamu otoritesi boluu ve ynetilememezlik iklimi TEL VZYON hakimdi. Bunalmdan k yolu olarak De Gaullee ar yapld. General, daveti ancak kendi ilkelerine uygun bir anayasann yaplmas kouluyla kabul edebileceini, olaanst yetkilere gereksinmesi olduunu ileri srerek iktidar mevkiine geldi. Yeni N T E R N E T cumhuriyet rejiminin balangc, bu artlar erevesinde yaanmtr. General, anayasal dzenlemelere ilikin grlerini, yukarda belirtildii gibi, kinci Dnya Sava sonras Bayeux Sylevi nde aklamt. Dolaysyla yeni dzenin genel hatlarn bu sylevde aramak gerekir. Generalin Bayeux Sylevi, 16 Haziran 1946 tarihlidir. De Gaulle, bu sylevindeki tahliller ve ne srd ilkeler konusunda, batan beri hep srarldr. Sylev, ana hatlar itibariyle u tespitleri yapyor ve u ilkeleri savunuyordu: Devlet ilerindeki kargaa, kurumlara kar yurttalarda ilgisizlie ve souklua neden oluyordu. Bu tr iklimlerde, dikta tehditlerinin ortaya kmas sadece bir frsat sorunu haline geliyordu. Dier taraftan, modern toplumlar, kamu makamlarnn arklarnn doru drst dnmesi konusunda ar duyarlydlar. Sylevde, tespit ve iddialar rneklendirilerek, Fransada daha nceki cumhuriyet rejimlerinin sonlanlarna, Almanyada Weirmar dneminin Nazilerin iktidaryla bitiine, Faist talyadaki ve Franco spanyasndaki otoriter rejimlere atf yaplyordu. Dikta dzenleri, er veya ge toplumlar felaketli sonlara doru srklemekteydi. Siyasal kargaalar dengeleyecek, zgrlklerin tehlikeye dmemesini salayacak bir kamusal rgtlenmeye gerensinim vard.
Beinci D N E L M Cumhuriyet Fransasnn Anayasal Yaps
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
3. nite - ounluku Kurumsallam Yar-Bakanlk Rejimi: Fransa S O R U
DNELM S O R U
75
De Gaulle, Mmoires de Guerrede bu hususta yle demekteydi (1959:240): uras bir DKKAT gerektir ki, demokrasinin znde farkl kanaatlerin kendilerini ifade etmeleri, anlaylar erevesinde oylaryla kamusal eylemleri ve yasama ilerini ynlendirebilmeSIRA SZDE leri gerei yatar. Dier taraftan, tm ilkeler ve tm yaanm deneyimler, yasama, yrtme ve yargdan oluan kamusal erklerin tartmasz bir biimde ayrlmas ve her birinin dierini dengelemesi gereini iaret ederler. zellikle, srekli deien siyasal AMALARIMIZ olaylarn ve terkiplerin ortasnda, kamu ilerinin kalcln salayan ulusal bir hakemlie de yer olmaldr. 5. Cumhuriyet rejiminin kurucusunun dncelerine gre, ulusal dzeyde hakemlik ihtiyacn, siyasal partilerden ve gnlk tartmalardan bamsz olarak yerine getirecek makam Cumhurbakanl makamdr. Devletin EbirVba, bir efi T LE ZYON olmaldr. Bu makam, ulusun geleceini, yksek karlarn, anayasal dzenin korunmasn ve devlet yaamnda sreklilii salayan bir makam olmak durumundadr. Partilerin stnde yer alabilmelidir. Semenlerle dorudan diyalog kurma vaNTERNET stalaryla donatlmaldr. Yrtmenin asl sorumluluu da Cumhurbakannn uhdesinde bulunmaldr. De Gaulle, ulusal dzeyde ve herkesin zerinde bir ef konumunu dnrken, yan sra partiler arasndaki ksr ekimelerin stesinden gelebilecek ve bu yolla genel kar koruyabilecek bir makam oluturmann peSIRA SZDE indedir. Partiler, tekil konularn peinde olduklar iin, parlementolar tm ulusun karlarn birlikte korumakta aciz kalmaktadrlar. Demokratik rejimin olmazsa olmaz unsurlar olmakla birlikte, gerekli siyasetlerin oluturulmasnda hep geride kaDNELM lrlar. Generalin gznde siyasal partiler, ekimeci tavrlar dolaysyla aka pek mutemet kurulular deildir. lke ynetimi sadece onlara braklamaz. Geneli gS O R U zetecek, yetkili bir bakana iddetle gereksinim vardr. lk balarda, Generalin bir dikta rejimi heveslisi olduu yolunda kukular Tdile getirildi; DKKA dahas bir basn toplantsnda bu tr kukularn olduu yolunda soru da soruldu. Yant, salonda glmelere yol aan bir yantt. Ben, der yantnda de Gaule;SZDE SIRA zgrlkleri ve kamu dzenini gvence altna almak iin i bana geldim. 60 ksur yamdan sonra neden diktatrlk kariyerime balayacam ki!..
AMALARIMIZ K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
5. Cumhuriyet, 1958de ilann izleyen aylarda, nce Cezayirde atmalara son verdi. Cezayirin bamszl tannd. Bara giden yolda, ciddi skntlarla karlalK T A P d, Cezayirdeki Fransz ordusu, De Gaullee kar baarszlkla sonulanan asker darbe giriiminde bile bulundu. De Gaulle, iktidarnn ilk yllarnda, Cezayirdeki savaa son vermenin dnda, Afrika smrgelerinin de bamszlk taleplerini karTE EVZ ON layarak onlarla yeni bir ibirlii siyasetini uygulamaya koydu. LYeni Ycumhuriyetin bu balang yllar, Fransann eteindeki smrge talarn dkt, bylelikle dardaki atmalara ve huzursuzluklara son verdii yllar oluyor. Fransann siyasal yaamnn sakinlemesi 60l yllarn ortalarna kadar srd. Arada De Gaulle, FranNTERNET say NATOnun askeri kanadndan kard ve ayn zamanda, ttifakn merkez rgtnn Fransay terk etmesini istedi. 1965 Cumhurbakanl seimleri genel oyla yapld ve De Gaule, kendisini ikinci tura brakan rakibi solcu aday Mitterrand geerek yedi yl iin tekrar seildi. 1969 Halkoylamas sonucunun istedii biimde sonulanmamas nedeniyle, Cumhurbakanlndan istifa ederek kesine ekildi. De Gaule ile birlikte Fransz siyasal yaamna televizyonun etkisi de girmeye balad. General, nl basn toplantlar dnda Franszlara televizyon aracl ile do-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
76
rudan hitap etmeyi srekli yelemitir. Siyasal partileri ksa devreye alarak, bizzat semenlerle diyalog kurma siyasetini benimsedii sylenebilir. 5. Cumhuriyetin sonraki bakanlar da ayn yntemi izlediler. Yeni dzen, allm Millet Meclisi ounluunun yan sra bir de bakanlk ounluu kavramn Fransz siyasal yaamna getirdi. Yeni bakanlk ounluu, siyasal yaamda giderek nem kazand ve sistemin ana unsurlarndan biri haline geldi. Bu durum, Franszlarn parlementer siyasal gemilerinde yaadklarndan farkl bir durum oluyordu. Yrtmenin iinde ve st bir konumda, arkasnda semen ounluunu bulunduran yeni bir iktidar oda oluturuldu.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
5. Cumhuriyet dnemi Fransz siyasal yaamnda, Cumhurbakanl ounluu ile Millet SIRA SZDE Meclisi ounluunun asimetrik bir biimde ortaya kmas halinde, sistemde kilitlenmeye neden olmadan sorun nasl zlebildi?
DNELM
Yeni Anayasann ngrdkleri

S Anayasas, baz alanlarda Fransann anayasal geleneklerini srd5. Cumhuriyet O R U rrken, baz alanlarda da nemli deiiklikler ngryordu. Anayasann Giri metninde Franszlar, 1789 Beyannamesiyle aklanan ve 1946 Anayasasnn giDKKAT riindeki ifadelerle de onaylanan ulusal egemenlik ve insan haklarna olan sayglarn ilan ediyorlard. Keza, egemenlii dzenleyen maddeyle Fransa, laik, deSIRA mokratik, sosyal SZDE ve blnemez bir Cumhuriyet diye tanmlanyordu. Kken, rk veya din fark gzetilmeksizin btn yurttalarn kanun nnde eitlii teminat altna alnyor; tm inanlara saygl olunaca vurgulanyordu. Cumhuriyetin dAMALARIMIZ vizi, teden beri olduu gibi yine zgrlk, Eitlik, Kardelikti. Temel ilke olarak, halkn halk tarafndan ve halk iin ynetimi esast. Yeni Anayasa, A P ak olmamakla birlikte, militan demokrasi iklimini yanstan K T pek hkmlere de yer verir. rnein, siyasal partilerin halkoyunu kazanmak iin zgrce yarabileceklerini belirttikten sonra, ulusal egemenlik ve demokrasi ilkelerine sayg gstermeleri gerei vurgulanr. Bu tr hkmler 2. Dnya Savan izTELEVZYON leyen dnemlerde kaleme alnan anayasalarda sk grlen hkmlerdendir. Bilindii gibi bu sava, ac deneyimlerin sonunda demokrasilerin korunmas gereini gndeme getirmiti. Korumann nemli aralarndan biri de, siyasal partilerden NTERNE iinde bulunduklarT dzenin genel ilkelerine ve rejimin kurucu ruhuna sadakat gstermelerini emreden yasal dzenlemelerdi. 1958 Anayasas, Girii izleyen Egemenlik maddesinden sonra, hemen Cumhurbakanl maddesine yer verir. Anayasal metnin tertip tarznda bu noktann varl bile, benimsenen yeni anlayn ok belirgin bir siyasal tercihin rn olduunu kantlar. Yeni kurulan rejimde, artk en bata gelen makam, Cumhurbakanl makamdr. Anayasaya saygnn salanmasyla o grevlidir; hakemlik yaparak, kamusal erklerin dzenli ilemesini gzetecek, devlet yaamnda sreklilii gvenceye alacaktr. Ulusal bamszln, lke btnlnn, uluslararas antlamalarn bekisi ve gvencesidir. Balangta, Cumhurbakanlarnn yedi yllk bir sre iin seimleri ngrlmt. Anayasal olarak ikinci bir grev sresi tannmt. Yakn zamanda yaplan bir deiiklikle, sre be ylla snrlandrlm, ikinci bir dnem iin aday olma hakk korunmutur. De Gaullein ilk greve gelii dnda tm Cumhurbakanl seimleri genel oyla gerekletirilmitir. Seim, fiilen hep iki turludur. nk Anayasann 7. Maddesi, seilme art olarak mutlak ounluu gerektirir. lk turda bu oy orann bulan aday, elli yldr hi vaki olmad. Dolaysyla ikinci tura kalan iki adayn ken-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1958 Anayasas Cumhurbakanl makamna Anayasaya saygnn salanmas, hakemlik yaparak kamusal erklerin dzenli ilemesini gzetmesi ve devlet yaamnda sreklilii gvence altna almas gibi grevler yklemitir.
77
di aralarndaki yarma ile Cumhurbakannn kim olaca belirlenir. Bugnk bakan, be yl iin seilen ilk bakandr. Daha nceki bakanlar, hep yedi yl iin seilmilerdi. Bazlar lm nedeniyle, bazlar yeniden seilememe nedeniyle birer dnem bakanlk yaptlar. ki dnem bakanlk grevini srdrebilenler, De Gaulle, Mitterrand ve Chiractr. General, ikinci dnemini tamamlamadan istifa ederek ayrld. Keza Generalden sonra bakanla seilen Pompidou, dnemini tamamlayamadan vefat etti. kinci tur seim sonular, genellikle kazanan adayla kaybeden aday arasnda ciddi oy farklarnn olmadn gsterir. Bunun tek istisnas, Chiracn ikinci kez seiminde yaand. Sosyalist rakibi ikinci tura kalamad iin Chirac, bu turda ar sa adayla yart ve sosyalist parti semenlerinin de cumhuriyetilik temelinde kendi ismi etrafnda toplanmalar sonucunda % 82 oyla seimi kazand. Anayasa metninin ngrdne gre, Fransann nemli siyasal sorunlarnda en yetkili makam Cumhurbakanldr. Bakan, Babakan ve onun nerilerine gre Bakanlar Kurulunu atar. Hkmetin istifasn kabul eder. Bakanlar Kuruluna bakanlk eder. Kanunlar yaynlar. Uygun grmezse, tekrar grlmesi istemiyle Ulusal Meclise geri gnderebilir. Gerekli grd yasalar, halkoylamasna sunabilir. zellikle De Gaulle, grevli olduu dnemlerde, halkoylamalarn kendi siyasetlerine ynelik semenlerin gvenlerini tazelemek iin kullanmtr. Fransann siyasal yaamnda, balangtan beri halkoylamas, bakanlar gereksinme duyduka zaman zaman kullanlmtr. Anayasada yaplan son deiiklikler arasnda, Avrupa Birliine yeni ye alnmas konusunda da halkoylamasna bavurma olana salanm grnyor. Byle bir yntemin, De Gaulleden sonra Cumhurbakan seilen Pompidou dneminde Birleik Krallkn yelii konusunda ve ilk kez uygulandn belirtelim. Cumhurbakannn yetkileri arasnda Millet Meclisini feshetme yetkisi de saylmaldr. Ancak Cumhurbakanlar, bu yetkilerini Babakana, Millet Meclisi Bakanna ve Senato Bakanna danarak kullanabilir. Feshedilen meclis, bir yl sreyle tekrar feshedilemez. Baka bir ifadeyle, fesih yetkisi olduka snrl bir yetkidir. Fesih yetkisinin uygulamada sk rastlanan bir yntem olmad grlr. Bir kez De Gaulle, 68 olaylarnn ardndan bu yetkiyi kulland; bir kez de Chirac, kendisine yakn bir siyasal ounluun varlna karn bu yetkiyi kulland ve hi beklemedii halde, muhalefetteki sosyalistlerin ounluk salad bir Millet Meclisinin ortaya kmasna vesile oldu. Cumhurbakanlar, sz geen yetkilerinin yan sra, Bakanlar Kurulunun kararnamelerini imzalar; sivil ve asker makamlara atamalar yapar. Silahl glerin badr; bu sfatla ulusal savunma kurullarna bakanlk eder. D siyasetin ynlendirilmesinde ve ulusun genelini ilgilendiren gvenlik gibi temel siyasal konularda, birinci derecede yetkili makamdr. Anayasa, 16. maddesiyle olaanst durumlarda kullanlmak zere, 5. Cumhuriyetin cumhurbakanlarna ok stn yetkiler tanr. Bununla beraber, balangtan beri De Gaulle dhil, hibir bakan, olaanst yetkiler tanyan anayasal yetkileri kullanma gereini duymad. Bu yetkilerin kullanlmas halinde Anayasa, denge kurmak kaygsyla, Millet Meclisinin toplant halinde olmas zorunluluunu getirmi, olaanst yetkilerin kullanld dnemde, Meclisin feshedilmesini yasaklamtr. Anayasann nc Bal, yrtme organ olarak hkmetin yetki ve sorumluluklarn dzenler. Yrtmenin izleyecei siyasal izginin ana hatlarn Cumhurbakan tayin eder (Belorgey, 1967, 104-105). D siyaset ve gvenlik konular sz konusu olduunda, bu ncelikle ve zellikle byledir. Babakan ve Bakanlar Kurulu yelerini Cumhurbakan atadna gre, Cumhurbakannn gerekli grd hallerde Bakanlar Kuruluna bakanlk yapma yetkisi de gz nne alnrsa, yrt-
Fransada nemli siyasal sorunlarda en yetkili makam Cumhurbakanldr. Cumhurbakan, Babakan ve onun nerilerine gre Bakanlar Kurulunu atar.
78
Fransz Anayasas, kuvvetler ayrl ilkesi uyarnca Bakanlar kurulu yelerinin hkmet yeliinin yan sra parlamento yesi olmasn engellemektedir.
me organnn asl unsurunun Cumhurbakan olduu gerei ortaya kar. Bununla beraber Fransa, 5. Cumhuriyet dzenlemeleri ile iki bal bir yrtme organ oluturmutur. Yrtme erkinin bir ba Babakanlar ise, dier ve daha st konumda bulunan ba, Cumhurbakanlar oluyor. Yine anayasal metinlerin gerektirdii biimde Bakanlar Kurulu, Millet Meclisi tarafndan gven oylamasyla devrilebilir. Yeni Cumhuriyetin ngrd dzenin yumuak karnnn da bu noktada ortaya ktn belirtelim. Fransann yar bakanlk dzeninin sorunsuz ilemesi, byk lde Cumhurbakann seen ounlukla Millet Meclisini seen ounluun akraba ounluklar olmas durumlarnda olanakl olabiliyor (Guillaume, 1992, 29). En azndan sistemin kurulu yllarnda bu tehlikeye hep dikkat ekilmiti. Uygulamalar zaman iinde endielerin pek de hakl olmad gereini gsterdi. nce sosyalist Cumhurbakan Mitterrandn dneminde, bir de merkez sa aday olarak seilen Chiracn Cumhurbakanl dnemlerinde, Cumhurbakanln seen ounlukla Millet Meclisini seen ounluk, siyasal yelpazenin farkl yerlerinden geldiler. Birinci durumda, Cumhurbakan sol semenin oylaryla seilmiti; Millet Meclisinin ounluu ise sa ve merkez sa semenlerin oylaryla. kinci durumda ise, Cumhurbakan Chirac, merkez san oylaryla Cumhurbakan olmutu; fesih sonucu yenilenen Millet Meclisinin ounluu ise sol partilerden oluuyordu. Her iki durumda da Bakanlar Kurulu yeleri, Cumhurbakanndan farkl bir siyasal eilimde bulunuyorlard. Sk kullanlan bir adlandrmayla topal rdek terkibini artran bu asimetrik durumlar Fransann ynetiminde almas g sorunlarn olumas sonularn dourmad. Sistem oyuncular, buna birlikte yaama siyaseti dediler ve Anayasayla semen iradesine sayg erevesinde Fransay birlikte ynettiler. Burada hi kukusuz Fransz toplumunun 3. ve 4. cumhuriyetlerde gzlendiinin aksine artk yatm, ayn zamanda bark toplum olmasnn nemli bir pay vardr. Geri ufak tefek srtmelerin yaanmad, zaman zaman soukluklarn grlmedii sylenemez. Birlikte yaama deneyimlerinin sorunsuz gemi olmas, ileride ortaya kabilecek asimetrik durumlarn da sorunsuz yaanacann bir gvencesi saylmamaldr. Dolaysyla yrtmenin iki bann farkl eilimlerden geldii yeni bir durumun toplumu ve sistemi ar stan yakc bir sorunla akmasnn, ne gibi sonularn ortaya kmasna neden olabilecei sorusunun yantn bugnden vermek gtr. imdilik Fransann iki bal yrtmeyle elli yl akn bir sredir ynetilebildiini belirtmekle yetinelim. Gnmz Fransz Anayasas, Bakanlar Kurulu yelerinin, hkmet yeliinin yan sra parlemento yesi olmasn engellemektedir. Bu anayasal engelin arkasndaki mantk, kuvvetler ayrl anlayna dayanr. Eer bir Millet Meclisi yesi, bakan olarak atanrsa, onun Meclisteki sandalyesi yedek milletvekili tarafndan kendiliinden doldurulur. Bu konudaki madde gereince, Bakanlar Kurulu yesi olmak iin doal olarak milletvekili olma koulu aranmaz. Hkmet organnn yetki ve sorumluluklarn dzenleyen nc balk altndaki 20. maddeye gre, Hkmet, ulusun siyasetini tayin eder ve yrtr. Ynetim rgtleri ve silahl gler bu amala emrindedir. Hkmet, Anayasann ngrd biimde, programn veya genel siyaset konularn Millet Meclisinde onaya sunar. Meclis de gerekli grrse, gven oylamasyla hkmetin sorumluluunu tartma konusu yapabilir. Eer Meclis, hkmet tarafndan gelitirilen program onaylamaz, genel siyaseti benimsemezse, Babakan, Cumhurbakanna istifasn sunmak zorundadr. Yukarda aklanan Meclis ounluu ile Cumhurbakanl
79
ounluklarnn ayn ynde olmasnn istikrar salayc nitelii, Anayasann bu hkmleri erevesinde daha iyi anlalabilir. Millet Meclisinin yrtme organn gven oylamasyla grevinden ayrlmak zorunda brakabilmesi, Fransz sisteminin nceki cumhuriyetlerden beri ok alk olduu bir yntemdir. Sistem, bu adan bakld zaman daha ok bir parlementer sistemi andrr. Ne var ki, gerek Anayasann Cumhurbakanna tand yetkiler, gerek Cumhurbakannn genel oyla seilmesi, sistemi belli llerde bakanlk sistemine doru ekmitir. Melez bir dzenle kar karya olduumuzu bilelim. Nitekim anayasaclar, Fransz 5. Cumhuriyet dzenini yar bakanlk sistemi diye adlandrrlar. Fransz sisteminde, yrtme organn siyasal anlamda Millet Meclisi, yargsal anlamda da Ynetim Mahkemeleri ile Dantay denetler. Ynetim Mahkemeleri birinci derece yarg makamlar olarak alrlar; Dantay ise, birinci derece yargnn temyiz yeridir. Keza Saytay, yrtme organnn devlet btesinden yapt harcamalarn hem yasalara hem de bte yasasna uygunluunun denetimiyle sorumludur. Bunlara ek olarak bir de 70li yllarda sve Ombudsmanndan esinlenerek kurulmu olan Ynetsel Arac makam sz konusudur. Ynetsel Arac, Millet Meclisi adna yrtme organndaki eksiklik ve yanllar her yl bir raporla Meclis bakanlk makamna bildirir. Fransz sistemi iki meclisli sistemlerdendir. Anayasann kendi diliyle Parlemento, Millet Meclisi ve Senatodan oluur. Hkmetin programnn oylanma yeri sadece Millet Meclisidir. Her iki meclisin yeleri, dokunulmazlk ayrcalna sahiptirler. yesi olsun veya olmasn Bakanlar Kurulu mensuplar, her iki meclisin oturumlarna katlabilirler. Talep zerine bu meclislerde aklama yapabilirler. Yeni bir yasa nerisi veya mevcut yasalarda deiiklik nerilerini Millet Meclisi yeleriyle Bakanlar Kurulu her biri ayr ayr sunma yetkisine sahiptir. Ancak, uygulamann kantlad geree baklrsa, yasa tekliflerinin neredeyse tamam hkmet kkenlidir. Dier taraftan milletvekillerinin yasa nerileri, harcama gerektiren yasa nerileri ise, buna yetkileri yoktur. Malum olduu gibi, gnmz dnyasnda harcama kalemleri yaratma olasl bulunmayan bir yasal dzenleme hemen hemen hi sz konusu deildir. Sava ilan yetkisi de Parlementoya zg bir yetkidir. Oysa anayasal metinler, skynetim ilanna Bakanlar Kurulunu yetkili klmtr. Yine de, on iki gn aan skynetim programlar ancak Parlementonun onay ile olanakldr. Millet Meclisi seimleri de tpk Cumhurbakanl seimlerinde olduu gibi, iki turludur. Milletvekili adaynn seim blgesi ise dar blgedir. 5. Cumhuriyet Anayasasnn getirdii en nemli yenilik, Fransann yerleik anayasal gelenekleri erevesinde dnldnde, yasalarn anayasallk denetimiyle yetkili Anayasa Konseyi ni ngrmesi oluyor. Gerekten Fransz siyasal geleneklerine gre, genel iradenin zerinde bakaca hibir irade olamaz. Bu nedenle Fransz siyasetileri, yasalarn yarg tarafndan denetimi seeneine hep souk bakmlardr. 58 Anayasas, sz konusu gelenein aksine, yasalarn anayasal denetimini metne geirmitir. kinci Dnya Sava sonrasnda Avrupadaki dier lkeler gibi, artk Fransa da bir anayasal yarglar kuruluna sahiptir. Yasalarn yargsal bir makam tarafndan iptal edilebilmesine ilikin olarak gnmz Fransasnda hibir siyaseti veya kalem, bu yntemin bir yarglar ynetimi olduu iddiasn dile getirmemektedir. Anayasann 7. Blm, Anayasa Konseyi ad altnda bir tr anayasa mahkemesinin yetkilerini dzenler. Konsey, dokuz yeden oluur. Cumhurbakan, Millet Meclisi Bakan ve Senato Bakan, ayr ayr er ye atama yetkisine sahiptir. Bunun dnda eski Cumhurbakanlar da Konseyin doal yeleri saylrlar. Kurulun bakann grevdeki Cumhurbakan belirler.
Fransz sisteminde iki meclis vardr: Millet Meclisi ve Senato
80
Fransa da yasalarn anayasallk denetimiyle yetkili olan Anayasa Konseyidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Konseyin yetkilerini iki ayr balk altnda deerlendirmek gerekiyor. Konsey, tpk Trkiyedeki Yksek Seim Kurulu gibi, Cumhurbakan ve Millet Meclisi yeleriyle Senato yelerinin seimlerinin kurallar erevesinde cereyann denetler. Resmi sonular ilan eder. Seimlere ilikin itirazlar sonuca balar. Keza, halkoylamas srecinin de kurallar erevesinde yrtlmesiyle ykmldr. Konseyin daha ok halkoylamas ve seimlerin kurallara uygun biimde gerekletirilmesiyle ilgi bu ilerinin yan sra, asl nemli ii, yasalarn anayasal olarak denetlenmesi iidir. Baka bir deyile yasalarn anayasaya uygunluunu inceler. Parlementolarn i tzkleri ve Cumhuriyet makamlarn ilgilendiren yasalarn yaymlanmasndan nce Anayasaya uygunluklarn inceler ve sonuca balar. Yine Parlementolardan geen bir yasann aleyhine iptal davas almas halinde, iptal davasna konu yasann anayasal uygunluunu yaymndan nce karara balar. Konsey nnde iptal davas ama yetkisi, Cumhurbakanna, Babakana ve Millet Meclisi Bakan ile Senato Bakanlarna tannmtr. Belirli sayya ulaan parlemento yeleri de iptal davas aabilirler. Konsey, acil durumlarda ve Hkmet talebiyle sekiz gnde, olaan durumlarda da bir ay iinde nne gelen davay sonulandrmakla sorumludur. Davalarn sonulanmasna kadar, ilgili yasalarn yaymlanmas durdurulur. Doal olarak, Anayasa Konseyinin kararlarna kar herhangi bir merci nnde itiraz sz konusu edilemez; kararlar, kesin kararlardr ve bu kararlara, siyasal ve ynetsel makamlarn uyma ykmll vardr. Konsey, kuruluundan beri ilgin kararlarn altna imza atmtr. rnein, seilmi Parlemento yelerinin bazlarnn seim harcamalarnn yasalarca ngrlen miktarlarn stne kmasn neden gstererek yelik sfatlarn iptal etmitir. Bu tr uygulamalarn, ender uygulamalar olduunu belirtelim (Leyrit, 1995, 226). Bugnk Cumhurbakannn isteiyle yasalatrlan evre Vergisi Yasas da, AnayaSIRA SZDE sann ngrd eitlik ilkesini ihlal gerekesiyle iptale konu olmutur. Sosyalist Jospin Hkmetinin nerisiyle Parlementodan geen Korsika Blgesel Ynetim Yasasnda Fransa Halknn bir paras olan Korsika Halk tabirinin kullanlmas, DNELM alan iptal davas sonucunda anayasal bir tabir olmad gerekesiyle onaylanmam; yarglar, Fransz Halk tabirinin anayasal bir kavram ifade ettiini savunS O U mular; BirleikRDevletler Anayasasyla Federal Almanya Anayasa Mahkemesinin kararlarna atfta bulunmulardr. Yarglara gre, eer Korsika Halkndan yasal metinlerde sz Kedilebilirse, benzer ekilde, Mslman Halktan, Musevi Halktan DK AT veya bakaca bir blge halkndan da sz edilebilir. Byle bir dzenleme de Cumhuriyetin anayasal geleneklerine ve btnle zarar verici olur. Bu unsurlar, huSIRA SZDE kuki ve zellikle anayasal anlamda halk deil, daha ok yre sakinleri olarak adlandrlabilirler. Belirtmek gerekir ki, Konsey, sz konusu yasann dier maddeleri hakkndaki itirazlar hakl grmemi ve Korsikaya tannan yerel yetkileri uygun AMALARIMIZ bulmutur. Karar metniK iin bkz: Revue Franaise de Droit Constitutionnel, 7, 1991, s. 476-481. Ka T A P rarn ksmen Trkeye evrisi ve yorumu iin bkz: Cemil Oktay, Fransz Halknn Unsuru Korsika Halk fadesinin Anayasal Olanakszl Konusunda Bir Not, stanbul niversitesi SiyasalT BilgilerYFakltesi Dergisi, n. 10, Ocak 1995. S.57-58. ELEVZ ON Fransz anayasa yarglarnn ald kararlar, hi kukusuz hukukular tarafndan incelenir; kararlar hakknda akademik grler dile getirilir. Ancak, Fransada N T E R Konseyin kendi siyasetlerine uygun dmeyen kararlar karsnhibir siyaseti, N E T da, genel irade nin stne kld savlarn ileri srmez.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
81
Fransa, temel hak ve zgrlklerin korunmas amacyla uluslararas yarg mercilerinin yetkisini kabul eden bir lkedir. Fransz ulusal yarg makamlarnda hakkn teslim ettiremediini dnen bir yurtta, Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bireysel bavuruda bulunabilir. Mahkeme, Aralk 1986 ile Haziran 1996 tarihleri arasnda, Fransann daval olduu konularn otuz altsnda Szlemenin baz maddelerine uyulmadn saptamtr. Fransz yargs, Szlemenin lafzna ve ruhuna aykr kararlarnn says konusunda, Birleik Krallk, talya ve Avusturyann hemen arkasndan gelir (Margunaud, 1997, 119). Dier birok Avrupa lkesinde olduu gibi, Fransada da yargya ilikin zm gerektiren ciddi sorunlar vardr. Belli bal sorunlar arasnda, davalarn srncemede kalmas, pahal yarg, yarglarn biriken dosyalarla ba etmek zorunda olmalar gibi sorunlar saylabilir. 5. Cumhuriyet dzeninin zaman iinde gelitirdii kurumlardan bir dieri de, Fransann ar merkeziyeti geleneklerini yumuatma dncesiyle 80li yllardan balayarak blgesel zerklik ieren blge ynetimlerinin kurulmas ve bu ynetim birimlerinin halkoyu ile belirlenmesidir. Benzer bir yenileme giriiminde De Gaulle de bulunmutu. Fakat siyasal nedenlerle ngrd halkoylamas hayr la sonulanmt. Bu alanda bir reformun gerekletirilmesi, sosyalistlerin iktidarda olduklar dneme rastlad. Fransa, yerel zellikler erevesinde 22 blgeye ayrld. Blge dzeyinde meclisler oluturuldu. Her blge, kendisiyle ilgili kararlar alabilmekte ve blgenin sorunlarn Paristen gemeden zme olanaklarn elde edebilmektedir. Blge meclislerine yelik seimleri de dier seimler gibi iki turlu seimlerdir. Blge meclisinin bakan da ayn zamanda blgenin bakandr. Son iki blge ynetim seimlerini byk bir ounlukla Sosyalist Partinin kazandn belirtelim. Bugn sosyalistler, 22 blgenin 21inde iktidardadr. Bir nceki seimlerde de benzer sonular elde edilmiti. Baz blgelerin, yatrmlarna kaynak bulmak amacyla Avrupa Birlii kurumlaryla Paris zerinden gemeden dorudan ilikilere girdii durumlar olmutur. Bu tr yaklamlarn merkezin eletirisine muhatap kald grlr. Nitekim, Chiracn ikinci dneminde bir sre babakanlk yapan Raffarinin, mdahalede bulunarak, blge ynetimlerinin benzer giriimlerini onaylamad bilinir. Fransz blgesel ynetimine ilikin olarak, nemli saylabilecek bir tespitin dile getirilmesi gerekiyor. Balangta, blge ynetimleri kurma dncesi, Fransz merkez sistemi ile il sistemine ayak ba oluturaca, ynetim an arlatrc sonular douraca gerekeleriyle eletirilmiti. Sonular, eletirileri pek de hakl karmad. l sisteminin zerinden ciddi llerde baz ykler kalkt. Fransz blge ynetimlerini federalist bir ynetim slubu olarak deerlendirmek olanakl grnmyor. Alman, ABD veya svire rneklerine gre, olduka zayf bir adem-i merkeziyetilikten sz edilebilir. Fransa hl daha, niter yapda bir devlettir ve bu zellii zerinde ar derecede duyarllk gsterilir. Bununla beraber, 1950li yllardan gnmze kadar geen srede, anlaylarda ciddi deiimler ortaya kmtr. rnein yerel dillerin Franszcann yan sra renilmesi zgrl, gnmzde benimsenmi zgrlkler arasnda saylabilir. Keza, yerel televizyon ve radyolarda yerel mzik yaynlar snrsz olarak yaplabilmektedir. Fransann tm bu gelimelere karn, Korsika gibi yrelerdeki milliyeti sorunlar at sylenemez. Bu kk ada, ar ve tavizsiz milliyetilerinin iddete bavurmalar nedeniyle Fransz ynetiminin zaman zaman ban artan sorunlar arasndadr. Son yirmi yl iinde, kamusal ve zel binalar bombalama, milliyeti rgt iinde hesaplama, dahas Ada valisini katletmeye kadar giden eylemlere tank olunur. Baz siyaset bilimciler, Fransz 5. Cumhuriyet Anayasasnn Cumhurbakanlarn ne karan hkmleri ve uygulamalar nedeniyle, sistemi seimle gelen krallklar
Fransada ar merkeziyeti gelenekleri yumuatma dncesiyle 80li yllardan itibaren blgesel zerklik ieren blge ynetimleri kurulmu ve bu ynetim birimlerinin halk oyu ile belirlenmesi benimsenmitir.
82
5. Cumhuriyet Anayasas, Cumhurbakanlarn ne karan hkmleri ve uygulamalar nedeniyle sistemi seimle gelen krallklar olarak nitelendirmektedir.
diye adlandrmay tercih etmektedirler (Duverger, 1975). Yaktrmann pek de haksz bir yaktrma olduunu sylemek kolay grnmemektedir. nl bir yaynevinin her yl kard yllkta, Fransa Cumhuriyeti niter bir devlet olarak tanmlandktan sonra, siyasal rejimin doas u ifadelerle tantlr: Bakanlk iktidaryla birlikte parlementer demokrasi... (la Dcouverte, 2000, 513)... Gerekten de Franszlar, 5. Cumhuriyetin balangcndan beri nceleri yedi ylda bir; yakn zamanda yaplan deiiklikle be ylda bir; anayasal monarklarn seim sandklarna giderek belirliyorlar. Balangtaki yksek muhalefet seslerine karn, seimle gelen krallar yntemi benimsenmi gibi grnyor. Hi kukusuz, bu gelimede zgrlklerin teminat altna alnm olmasnn, Parlementolarn teden beri varolan geleneklerinin srdrlmesinin byk pay vardr. Dier taraftan, uluslararas kriz dnemleri dnda, yeni dzenin, iktisadi ve sosyal alanda arklarn iyi ve sorunsuz dnd zamanlara rastlamas da hesaba katlmaldr. Fransa, zellikle birinci petrol okunun yaand 70li yllarn bana kadar, iktisadi byme alannda ciddi baarlar elde etti. Keza, sosyalistlerin iktidar olduu 80li yllar da baz iktisadi sorunlara karn, Fransann ticari ve sanayi alannda atlmlar kaydedebildii yllardr. Dier taraftan, burada evrensel saylabilecek bir siyasal geree de deinmek gerekiyor. Siyasal modernleme sreci, esas itibariyle hukuk devletini yaanan bir gereklik haline getirme srecidir. Tekil anayasal dzenler ise, bize sadece bu srecin tarihin belli bir dneminde, yine belli bir lkede nasl yaandn gsterir. Baka bir anlatmla, bakanlk sistemi, parlementer sistem veya yar bakanlk sistemleri, o sistemleri uygulayan lkelerin zelliklerini yanstan birer tarihsel rnek sfatyla anlam tarlar. Aslolan, bireysel hak ve zgrlklerin gerekletirilebilmesi ve bu erevede hukukla snrl kamu erkleri oluturulmasdr. Bunun bir baka ad, anayasal oulcu dzenlerin kurulmasdr. Baka bir ifadeyle Aristodan beri bilinen politeia nn gerekletirilmesidir. oulcu anayasal rejimler, yasal dzenlemelerin yan sra, o dzenlemeleri ileten bir siyasal kltr de gerektirir. Bir benzetmeyle bu tespiti amaya alalm. Nasl ki, bilgisayar donanmna sahip olmak, o donanmn yazlm programlaryla desteklenmemesi durumunda bir anlam ifade etmezse, oulculuu ve hukuk devleti ilkelerini ieren bir anayasann varl da, oulcu siyasal kltr yokluunda fazla bir anlam ifade etmez. Keza, yasalara atfedilen anlam, mevcut kurumlarn saygnl, benzer tm etkenler de bu balamda saylmaldr. Fransz 5. Cumhuriyet rejiminin ortaya kan frsatlara karn, bugne kadar kurumlar aras bir kilitlenmeyle karlamamas gereinin arkasndaki asl neden, iaret edilen kltr deikeninden kaynaklanyor olmaldr. Anayasann ngrd yasama-yrtme-yarg dengesi konusunda ok nemli bir tespitin altn izmek gerekir. Erkler ayrl veya erkler dengesi sorunu sadece bir anayasal sorun olarak grlemez. Bu konuda da donanm-yazlm ayrm geerli olmaldr. yle ki, erklerin birbirini frenlemesi yntemini, Fransz siyaset ve anayasal yaznnda etrafl biimde ele alp inceleyen nl kalem Montesquieunn anlay da bu yndedir. Erklerin birbirini frenlemesi, eer toplumsal kurulularn birbirini frenlemesi mekanizmalaryla desteklenmiyorsa, erkler ayrmnn anayasal metinlerde kesin hkmlere balanmasnn ciddi bir anlam olamaz. Aslolan, toplumu oluturan farkl glerden herhangi birinin dierlerini sindirecek derecede ne kmamas; kamamasdr. Bu da, iyi niyet ifadelerine deil, toplumdaki farkl kar ve gr gruplarnn kendi sorunlarn savunabilecek derecede rgtl olmalarna baldr. Belirtmek gerekir ki, Fransz toplumu her alanda rgtl hareket etme alkanlklarn gelitirmi bir toplum gibi grnyor. zetle anayasalarn ngrd erkler ayrm ve dengelerin uygulamada canllk gstermesi, toplum
83
Fransada kadn nfus dnda uygulamaya konulan genel oy hakk, 19. yzyl ortalarndan itibaren gelimitir.
katnda da farkl glerin kendi aralarnda denge kurabilmesine baldr. Baka bir deyile, toplum yaps oulcu, oulcu olduu oranda da pazarlk ve dengeci olmaldr. Toplumsal glerden birisi, dierlerinin aleyhine nalnc keseri gibi srekli kendine yontabilen bir g ise, orada erkler ayrmnn arl, anayasa derslerinin skc konusu olmaktan ileriye gidemez. Franszlar, geleneksel olarak genel irade zerinde bir denetimi kabul etmezler. 58 AnayaSIRA SZDE sasnda bu anlaytan ayrlarak bir istisna getirilmitir. Bu istisnay size gre hangi kurum oluturuyor?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
FRANSADA SYASAL KLTR VE SYASAL KATILMA

Franszlar iin, bugn geldikleri oulcu kltr noktasna ulamak U S O R kolay gereklememitir. Fransa, tarihinde hem Devrim dneminde, hem de Devrimden sonra baskc dnemler yaam bir lkedir. Tarihilerin tespitlerine iltifat etmek gerekirD KAT se, Byk Devrimin hedeflerine varmas iin iki yzyl akn birK sre farkl siyasal mcadelelerden ve deneyimlerden geilmitir. En nemli mcadele alann siSIRA SZDE yasal katlma tabannn geniletilmesi ve sosyal haklarn tannmas sorunlar oluturur. Devrimden neredeyse yarm yzyl sonra bile, seme seilme haklarnn pek snrl kald grlr. 1830 liberal hareketleri srasnda yaplan yeni seim yasasAMALARIMIZ nn ngrdne baklrsa, ancak her 200 Franszdan sadece biri semen olma hakkna sahiptir. aret edilen 1830 slahat srasnda, Birleik Krallkta geerli semen oran 30 yurttatan biriydi. Kstl oy hakk uzun sre uygulama bulmu gK T A P rnyor. Franszlara genel oy hakknn tannmas, Byk Devrim srasndaki ksa sren ve tam anlamyla uygulama bulmayan giriim saylmazsa, 1848 devrimlerinden sonra ve bu devrimler sayesindedir. Belirtmek gerekir ki, genel oy tanmlaTELEVZYON masnn iine henz kadn nfus, baka lkelerde olduu gibi Fransada da girmez. Genel oy denildii zaman, bundan anlalan erkek nfusun genel oy hakkdr. Kadnlarn da semen olabilmeleri iin bir yzyla yakn daha zaman gemeNTERNET si gerekecektir. Gnmzde de, Kuzey Avrupa lkeleri saylmazsa, birok Bat lkesinde olduu gibi, Fransada da kadn nfusun siyaset alanndaki temsili, erkek nfus kadar youn deildir. Kadn haklarnn gelitirilmesi konusunda Fransann da, bir hayli yol almak zorunda olduu grlr. Adaylk ve seilme konularnda, yasal engeller bulunmamasna karn, uygulamada kadnlar yerel ve ulusal meclislerde daha dk oranlarda temsil edilmektedirler. Bunun ok zel siyasetleri devreye sokarak zlmeye allan bir sorun olduunu belirtelim. Nitekim Fransa, 1999 ylnda gerekletirilen bir deiiklikle siyasal temsilde kadn-erkek eitliini salamay hedefledi. Yasa, ilk kez Mart 2001 yerel seimlerinde uyguland ve kadn temsilcilerin orannda ciddi artlar saland. Buna ramen kadnlarn temsili konusunda elde edilen gelime, eitlik salama amacyla karlan yasann ngrd oranlarn hl ok gerisindedir. zetle, kadn nfus dnda uygulamaya konulan genel oy hakk, 19. yzyl ortalarnn bir gelimesidir. Yadrgatc bir biimde Fransz semenler, ilk genel oy haklarn kullanrken, bunu kinci mparatorluk dnemini aan 3. Napolon lehinde kullandlar. Tarihi siyaset adam ve edebiyat Lamartinein naklettii bir sahne olduka ilgintir. Onun anlattna gre, bir pazar gn herkes en iyi, en temiz giysilerini kuanr ve ailece kilisede ayine katlnr; ayinde papazn sylevi dinlenildikten sonra, topluca oy verme yerine gidilerek oylar kullanlr. Sandktan iei burnunda kinci Cumhuriyetin Cumhurbakan 3. Napolon imparator olarak
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
84
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kar. Hi kukusuz, bu tr sahneler ok gerilerde kalmtr. Ancak bir siyasal dzenin nerelerden ve nasl getiini hatrlamak asndan nemlidir. 19. yzyl ve 20. yzyln ilk yarsnda, Fransz siyasal yaamnda sk sk yksek gerilimli dnemlere tank olunur. Bu yllar, krsal nfusun kentsel alanlara akn ettii, sanayilemenin gelitii, okul kurumunun ve demiryollarnn Franszlarn yaamna ar nfuz ettii yllardr. Ayn zamanda lkenin tm blgelerini iine alan kitle iletiim aralar yaygnlar. Modern Fransa oluurken, bu Fransa, yan sra kitle rgtlerinin de geliip serpildii bir Fransa olacaktr. Kynde yzyllardr sadece kilise papaznn sylemine ve Blochun anlatmyla ky ihtiyarlarnn anlarna muhatap olan Franszlar, giderek kendilerini farkl sylemlerle evrelenmi bulmaya balarlar. Bu farkl sylemleri dile getirenlerin en banda retmen gelir; onu gazete yazlar; oy talep eden siyasetiler izlerler. lk siyasal blnmeler, Devrim dnemine kadar geriye gider, ii rgtlerinin u vermesi ise, esas itibariyle 19. yzyl ortalarndadr. Kitle rgtleri olsun, siyasal partiler olsun Devrim dneminSIRA SZDE den beri sa ve sol olarak ikiye ayrlr. Sada odaklanan hareketler, genellikle 20. yzyl ortalarna kadar, krsal kesimlerin, Kilisenin, ou imalat ve sanayide sermayedarolan Lyerel ileri gelenlerin ve tabii ordunun desteini arkalarnda hisD NE M setmilerdir. Sol kesim ise, genellikle laiklik yandalarnn, kentli aydnlarn, niversite rencilerinin, 19. yzyl ortalarndan itibaren iilerin destei sayesinde giS O R U derek yeni alanlar kazanan bir kesimdir. Krsal toplumlarda diyor Bloch, (...) ocuklar, tm gelenekleri ve adetleri yallardan DKKAT renirler, Revue de Synthse Historique, 1925, n.118-120, s.79. Nakleden Maurice Halbwachs, SIRA SZDE Collective, 2. Bask, PUF, 1968, s.50. La Mmoire Partilerin siyasal yelpaze zerindeki gleri zaman iinde ok deiime urar (Goguel ve Grosser, 1964, 4. Blm). rnein, 3. Cumhuriyetin arlk sahibi parAMALARIMIZ tilerinden biri olan Radikallerden gnmzde hemen hemen hi eser kalmam gibidir. kinci Dnya Sava ertesinde, Fransz Millet Meclislerinin nde gelen partisi K T A P niteliindeki Fransz Komnist Partisi, gnmzde artk marjinal bir unsur halindedir. Bu tr deiimlerle, toplumun faal nfusunun tarm, sanayi ve hizmetler arasndaki dalmnda ortaya kan dnmler arasnda belli koutluklar vardr. SaTELEV ZYON nayi iilerinin nemli bir arlk tad dnemler, Komnist Partinin de yksek oy alabildii yllardr. Radikaller, uzunca bir sre, 3. Cumhuriyetin neredeyse nemli bir blmnde kk ve orta boy kasabalarn birinci partisiydi. Byk kentlerde zaman iinde soldu gitti. Gnmz Fransasnn iki nemli akmn solda sosyalistNTERNET ler, sada ise De Gaulec izgi zerinde yrdklerini syleyen merkez sa oluturur. Bunlarn dnda son zamanlarda giderek glenen evreci hareketler ve girdikleri seimlerde zaman zaman %10larn zerine kma becerisi sergileyen, kkeni itibariyle Trokist partiler sz konusudur. Bunlara, bir de son yirmi yl iinde oy orann %18lere karan ve yabanc kart siyasetleriyle nl ar sa partiyi eklemek gerekir. Bu partinin nndeki en byk engel, dier partilerin ikinci tur seimlerde kendisiyle iliki kurmaktan geri durmalardr. Dier partiler, ar sa partiyi, cumhuriyet kart bir parti olarak deerlendirmekte, bu partiyle ittifak, cumhuriyeti ilkelere kar bir ihanet diye nitelemektedir. Bir anlamda, Fransz ar sann temsilcisi, siyasal yelpaze iinde vebal muamelesiyle karlaan bir partidir. Bununla beraber, son Cumhurbakanl seimlerinden beri, Fransz merkez sa, ar san kimi sylemlerini daha yumuak szcklerle tekrar ederek ikinci turdaki seimlerde, ar sa semeni kendi tarafna ekme abasndadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
85
Fransz siyasal partilerini sadece sa ve sol ayrm erevesinde deerlendirmek eksik bir deerlendirme olur. Partilerin bazlar sistem partileri olarak grlebilir partilerdir; bir dier ksm ise daha ok sistem kart partiler diye adlandrlabilirler. Birincilere rnek, merkez sa, sosyalistler ve merkezcilerdir. Bu partilerin esas itibariyle sistemin genel ilkeleriyle ciddi sorunlar sz konusu deildir. kinci gruba giren sistem kart partiler ise, sylemleri ve semen says asndan daha marjinal grnt sergilerler. evrecilerin bir blmn ve Trokistleri bu balamda tanmlayabiliriz. Bu akmlar, asl yarma saylabilecek olan ikinci tur seimlerde, genellikle sosyalist partinin aday yannda yer alrlar. Bunu, bazen aka, bazen yarm azla yaparlar. Kendine zg kimlii dolaysyla farkllklar ierdii gereini dikkate almazsak, ar sac Milliyeti Cepheyi de sistem kart partiler arasnda saymak gerekecektir. Sylemi tm semenlere seslenen bir sylem deildir. Cumhuriyetin kurumlaryla ve temel ilkeleriyle sorunludur. Ancak bu parti semenleri, ar yeminli olanlar dnda, ikinci turda genellikle sa aday lehinde oy kullanrlar. Fransz siyasal yelpazesini temelde biimlendiren seim sistemi oluyor. Seimler her konuda iki turlu cereyan eden seimlerdir. Sadece Avrupa Parlamentosuna gnderilecek temsilcilerin seimi nispi sisteme gre gerekleir. Yerel ve blgesel seimler olsun, ulusal dzeydeki seimler olsun, tm seimler, iki turlu seimlerdir. Birinci tur, her partinin katld, bakldnda olduka renklilik sergileyen bir seim gibidir. kinci tur ise, iki tur arasnda kurulan koalisyonlara tanktr. kinci tur aamasnda, semen de, birinci tura renklerini katan partiler de, sa ve sol olarak ikiye ayrlrlar. Bu tura, birinci turun sonunda sadece en bata gelen iki aday katlr. Millet Meclisi seimlerinde ender olarak l seenek durumuyla da karlalabilir. Seim blgesi dar blgedir. Baka bir deyile, semen, kendi blgesinde bir temsilci belirler. Dolaysyla semen, verdii oyla, kimi temsilci setiini bilir. Fransz semenlerinin partilerine sadk olanlarnn oran ok yksek saylamaz. Yzergezer oylar, seim sonularnda daha fazla etkili olur. Geri, sol semenin, saa; sa semenin de sola kaymas zor olsa da, yelpazenin her yars iindeki oynamalar daha kolay gerekleebilir. Genelde Fransz semenlerin, Sava sonrasnn ilk onlu yllarna oranla, gnmzde daha az ideolojik ynlendirmelere itibar ettii grlmektedir. Adaylarn sylem ve programlarndaki tutarllklarn artk ciddi bir arlndan sz edilebilir. Fransz semeni, gemi dnemlerden farkl olarak, biraz kl krk yaran semen haline dnm gibidir. Lamartinenin naklettii sahneden adeta eser kalmamtr. Fransz semenlerinin siyasal hayata katlmalarnn tek yolu, yerel ve ulusal dzeyde temsilcilerini semekle snrl grlmemelidir. Yerel ve ulusal temsilcilerin belirlenmesi dnda, halkoylamas da semenlerin tercihlerinin belirlenmesinde ve bu yolla siyasal yaama katlmalarnda nemli bir aratr. zellikle Cumhurbakanlar, bir frsat olarak grdklerinde baz konular halkoylamasna sunabilirler. rnein De Gaulle, her halkoylamasn kendisine ynelik semen gvenini tazeleme arac olarak deerlendirmiti. Bunun, izleyen Cumhurbakanlar tarafndan pek iltifat gren bir yntem olmadn kaydedelim. 5. Cumhuriyetin dier Cumhurbakanlar da halkoylamasna bavurmular, fakat bunu gven tazeleme aracna dntrme gerei duymamlardr. Oy pusulasn, oy sandna atma dnda da Franszlarn siyasal yaama katlma olanaklar vardr. Toplu gsterilere katlmak, grev ve boykot dzenlemek ve bunlarda faal rol stlenmek saylabilecek rneklerdir. Kapal ve ak hava toplantlarn da saymak gerekir. Fransa, konunun kamuoyunda yaratt neme gre,
Fransada seimler, Avrupa Parlamentosu temsilcilerinin seimi hari, iki turlu olarak yaplmaktadr.
Fransann siyasal kltr katlmc kltr olarak tanmlanabilir.
86
youn siyasal gsterilerin sk tekrar ettii bir lkedir. Sendika ve derneklerin rgtledii bu tr etkinlikler, bazen ok sayda katlmc bulabilir. Franszlar, siyasal olaylar karsnda tepkilerini gsterme Resim 3.2 konusunda hi de suskun deillerdir. Fransada Bir Toplu Gsteri Fransa halk, hayr demeye, benimsemedii siyasetleri yadsmaya ok yatkn bir halktr. Tarihsel olarak, siyasal otoritelere kafa tutma alkanl yaygndr. stelik bu tr durumlarda farkl farkl yaklamlar ortaya dklebilir. De Gaullee gre Fransay ynetmek ok zor bir itir. nk bu lke, iki yz ksur peynir trnn olduu bir lkedir. Siyaset biliminin diliyle tekrar edilirse, Fransann siyasal kltrnn katlmc kltr olduunu sylemek gerekiyor. Bu u anlama geliyor: Fransz yurttalar, sergiledikleri siyasal eylemleriyle, Kaynak: bekledikleri sonucu alabileceklerine inahttp://fr.wikipedia.org/wiki/D%C3%A9claration_des_droits_de_ nyorlar. Elde etmeyi umduklar sonu 1homme_et_du_citoyen_de_1789 dorultusunda rgtl eylemlerde bulunuyorlar. Kendilerini sistemin gerekleri ve kavramlar erevesinde ifade edebiliyorlar. Davalarn kazanmann yollar konusunda yeterince aydnlanm olduklarn da belirtelim. Fransz yurttalarnn siyasal bilincinin bir hayli gelimi olduu kuku gtrmez. Toplumun sivil katmanlar ar rgtldr. Geri, sendikal iilerin tm alanlara oran dk grnse de, sendikalardan kaynaklanan muhalefet, olduka gl bir muhalefet manzaras sergiler. Dernekler veya birlikler halinde hareket etmek, sadece sanayi iilerine zg deildir; tarm kesimini de saymak gerekir. retmen camias olsun, niversite ve lise genlii olsun, ulusal dzeyde federasyonlar halinde rgtldrler. Keza, sanayi kesiminde ve bankaclk alannda ynetici konumunda bulunan alanlarn da rgtleri vardr. veren rgtleri de sivil toplum kurulular arasnda nemli bir yer tutar. Bunlara, belli bir konu etrafnda, sadece o konuyu ele alan ad hoc rgtlenmeleri de ekleyelim. Toplumsal mzakereler, bazen bu sivil toplum rgtlerinin kendi aralarnda cereyan edebilir. Ancak, ou scak konularda en bata gelen mzakere taraf, kamusal otoriteler olmaktadr. Sivil nitelikli rgtlerin bir blm sa grlere eilimli, bir dier blm de sol grlere eilimlidir. Keza her sivil rgtn i bnyesinde bazen ok farkl yaklamlar savunan grup veya grupuklar vardr. aka yollu peynir eitliliine yaplan atf, aslnda ciddi bir toplumsal gerei yanstr. Bu zelliklerin yan sra, Fransay zaman zaman tutuklatran bakaca zelliklerin varl da bilinmeyen bir husus deildir. rnein, Fransann merkeziyeti siyasetleri, onu bazen toplumdan koparmakta, karar alclar toplumsal gereklerden uzaklatrmaktadr. Yerel alan veya kamusal evre, sorunlarnn ne olduunu bilmekte; fakat yetkisizlik nedeniyle zm yollarn karara balayamamaktadr. Karar alma yetkileri ou zaman merkezde topland iin, kararn muhataplar, sk sk beklemedikleri ya da ihtiyalarn tam karlamayan siyasetlerle karlarlar. evre gerekleriyle merkezcilik, adeta fasit bir ember iindedir (Crozier, 1963, 255). Bu
87
nedenle baz toplumbilimciler, deiim srecine direncini iaret etmek amacyla, Fransa hakknda tutuk toplum nitelemesini kullanrlar (Crozier, 1987, 69,75; Seiler, 1982, 79, 80). Belirtmek gerekir ki, Fransann blgesel ynetim dzenlerine gemesi, byk lde bu fasit emberin krlmas amacyla gndeme getirilmiti. Merkezci eilimlerin almasnda, merkezin taradaki yetkililerine de bir hayli fazla i dyor. Esnek davranmalar, yerelin ihtiyalarn deerlendirebilmeleri nemli oluyor. Yaplan toplumbilimsel aratrmalarn gsterdii sonulara gre, artk ou durumda gerek valiler, gerek yatrmc bakanlklarn mhendisleri, bulunduklar yerde merkezi temsil etme yerine, karlatklar sorunlar bazen hakem sfatyla, bazen rollerini tersine evirerek ve yerelin temsilcisi gibi davranarak zme yollarn yeleyebiliyorlar. Doal olarak, bu, her zaman olanakl olamayabiliyor. Bu alanda en baarl grubun, gemii ok eskilere dayanan karayollar mhendis ve yneticileri olduunu syleyelim (Grmion, 1970, 51-71; Thoening, 1973, 178-179). Parisilik, Fransz yaamnda stesinden tam anlamyla gelinemeyen mzmin bir rahatszlk gibi (Peyrefitte, 1976, 329). Ortada nesnel anlamda bir Parisilik siyaseti olmad zamanlarda bile, yurttalar, iinde bulunduklar olumsuz durumu aklamak iin genellikle bu eilime vurgu yapabiliyor. Bu da doal olarak yurttan sorunlara koyduu tehislerde bazen yanlmasna yol ayor. Franszlarn, kendilerini olduka derin yoksunluk duygusu iinde bulduklar dnemler az deildir. Bu trden dnemleri genellikle toplumsal patlamalar izler. Toplumsal patlamalar srasnda, yaanan sorunlarn toplum tarafndan derinlemesine tartlmas gndeme gelir. rnein 68 Olaylar diye bilinen hareket, bu trden bir hareketti. Bu hareketin arkasndan toplumun dap ve detlerinde ciddi dnmler geldi. Baz tabular ykld; toplum gncel yaamnda daha liberal olmaya balad. Belki en nemli gelime Fransz sosyalistleri ile Komnist Parti arasndaki ilikilerde yaand. 20li yllardan beri dman kardeler olarak siyasal yaamda faal olan, ancak kinci Dnya Sava ncesi Halk Cephesi koalisyonlarnda ok ksa sreyle birlikte olabilmi solun bu iki kanad, 70li yllarn banda aralarndaki pazarlklar sonunda tanmladklar ortak bir zeminde hareket etmeye baladlar. Birlikte hareket siyaseti, balangta her iki taraf iin kazandrc sonular dourdu ve Fransz solu iktidara geldi. 5. Cumhuriyet dneminin bu sol iktidar deneyimi, hi kukusuz yeni cumhuriyetin daha fazla benimsenir olmasnda nemli bir rol oynamtr. Dzeni siyasal yelpazenin her iki tarafndan da kullanlabilir bir dzen olduu uygulamayla grlmtr. Fransz yaamnn ynlendiricisi en temel kurum okuldur. Okul, esas itibariyle rencilere cumhuriyeti olmay, dnyevi dnmeyi adeta alar. Okul, ayn zamanda Fransz halknn yorulduu mekndr. Anatole Francen bir ifadesi hatrlanrsa, renci, bo bir iedir; retmenler, onu bir huni yardmyla dolduracaklardr. Gnmz rakamlarna iltifat etmek gerekirse, Franszlarn yaamlarnda okul, ortalama 12 yl sren bir dnemin getii kurum oluyor. 3. Cumhuriyet yllarnda hz kazanan okullama siyasetleri bu alanda nemli baarlar kaydetmi grnyor. Toplumbilimsel aratrmalarn sonularna gre, okul kurumu Franszlarn yaamlarn kkl denebilecek biimlerde etkilemektedir. rnein e semede benzer renim dzeyleri en baat etkiye sahiptir. Yine ocuk ve genlerin okul baarlarnda, ebeveynlerin renim dzeyi temel bir rol oynar. Kltrel rnlerin tketiminde de en nde gelen toplum gruplar, renim grm Franszlardr. Bu tabloya dikkatli bakldnda, okulun bilgi yayma ilevinin yan sra, biyolojik olarak toplum nfusunun yeniden retilmesine vesile olduu; kltr mirasnn yeni kuaklara devredilmesinde srkleyici ve tayc ilevi stlendii; niha-
88
Fransz yaamnn ynlendiricisi en temel kurum okul olarak nitelendirilmekte ve rencilere cumhuriyeti olmay ve dnyevi dnmeyi alamaktadr.
yet kendi rnlerini yine kendi mensuplarna tkettirdii grlr. Baka bir adan, biraz eytan avukatl yaparak incelenirse, okul kurumu etrafnda bir tr fasit emberin olutuu da sylenmelidir. stelik bu kurum, tm baarlarnn yan sra, toplumda ayrcalkl durumlar yaratan bir kurumdur. Okullar arasnda nitelik fark, Cumhuriyetin eitlik anlaynn aksine, toplumda kayda deer eitsizliklerin olumasnn nedenidir. Toplumbilimci Bourdieu ve arkadalarnn son onlu yllarda gerekletirdii aratrmalar, bu konularda bir hayli retici aratrmalardr ( Bourdieu, Pesseron, 1964). Okul, uzun sre Fransz sisteminde ok nemli bir toplumsal ykseltici ilevi gryordu. Tahsil yapmak, gelecei gvence altna alma ve toplum iinde saygnl artrma yolu olarak alglanyordu. Son zamanlarda bu algda ciddi anmalar grlr oldu. zellikle, ou gmen kkenli ve olanaklar kstl kenar mahalle ocuklarnn gznde okul, skc bir mekndr. Birok gencin gznde okulda ve tahsil grmekte umut yoktur; oradan itibaren kader deitirilemez. Siyasal iktidarlar ve eitim alannn uzmanlar, toplumsal btnl salama adna, bu konularda pozitif ayrmclk trnden yeni siyasetler gelitirmeye abalasa da, imdilik sorun, olanca yakcl ile toplumun gndemindedir. lkelerin tarihsel deneyimlerinin siyasal modernleme srelerini etkiledii ve ynlendirSIRA SZDE dii sav, sizce Fransa rneinde ne kadar geerlidir?
DNEL FRANSADA MKAMU SYASETLERNN OLUMASI
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fransz kamu siyasetlerinin oluumunda, temel ilkelerden birisi iktisadi yaamn piyasa koullarna bal olma ilkesidir.
Fransz kamu siyasetlerinin oluumunda, temel ilkelerden biri iktisadi yaamn piyasa koullarna bal olma ilkesidir. Bununla beraber, devlet aygtnn da piyasa S O R U oyuncular arasnda bulunmas nemli bir baka deikendir. ncelikle, yerel ve merkez kamu kurulular, piyasada mal ve hizmet alcs olarak nemli rol oynarDKKAT lar. Kamu otoriteleri, bunun yan sra ya tevikler ya da mali yardmlarla, ihtiya duyan kesimleri desteklerler. Fransz Elektrik daresi ve Demiryollar trnden kuruSIRA SZDE lular ise, dorudan doruya kamu iktisadi teebbsleri olarak faaliyet gsterirler. Otomotivde ve uzay sanayisinde de devlet nemli paylara sahiptir. ster devlet dorudan sahip olsun, ister nemli oranda pay bulunsun, bu trden kurulular, esas AMALARIMIZ itibariyle piyasa koullarnda alrlar ve krllk temel amalardr. 4. Cumhuriyetin balarnda ngrlen planl iktisadi yaam, temelinde piyasa koullarn hi yadsmam, piyasay, serbest ticareti ve giriimcilii asl kural olarak benimsemitir. ktisadi K T A Fransz kamu siyasetlerini dnrken, Avrupa Birliinin koyalanda P duu ereveleri de gz nnde bulundurmak gerekir. Kmr-elik Birlii giriiminden gnmze kadar geen sre zarfnda Fransa, birok alanda giderek daha T E Birliinin fazla AvrupaL E V Z Y O N koyduu ereveler iinde siyasetlerini gelitirmek ve uygulamak durumundadr. zellikle Maastricht Antlamasnn getirdii koullar, taraflar asndan olduka ciddi koullardr. ngrlen oranlar dnda kamu btelerinde akN verilemez. Birlik iindeki serbest ticareti engelleyecek trden, ulusal TERNET nlemler alnamaz. nemli ve st dzey kararlar, Bruxelles merkezli kararlardr. Fransa, 1960l yllardan beri, iktisat siyasetlerinde Almanya ile ortak anlaylar zerinden hareket etmeye alr. nk bu iki iktisadi dzen, sermaye, teknoloji ve uyulmas gerekli koullar asndan birbirine ar derecelerde nfuz etmi dzenlerdir. rnein, Federal Almanya, Fransz piyasalarndaki yabanc sermaye paynda en bata gelir; Fransa ise, Alman piyasalarnda nc sradadr. Avrupa Birlii, byk lde Fransa-Almanya ibirlii biiminde gereklemektedir. Fransz kamu siyasetlerinin oluumundaki etkenler arasnda hi kukusuz saylmas gereken bir nc etken de karar mekanizmalarnn oulcu nitelikte olmasdr. Piyasann asl belirleyici rol stlendii, devletin oyuncu sfatyla ancak gere-
89
ken hallerde ie kart ortamda, bu zellii, olaan grmek gerekiyor. Piyasann ve siyasal karar mekanizmalarnn mutlaka bilinmesi gereken bir dier oyuncusu da sendikalar ve sivil toplum kurululardr. Sendikalar, istihdam ve sosyal haklar alanlarnda ar duyarllk gsterirler. Dier karar alclar, bu durumu bildikleri iin, ya kendi kararlarnn sendikalara ok ters dmemesine dikkat ederler; ya da en azndan kacak tepkileri asgariye indirme konusunda duyarl davranmaya alrlar. Fransz iktisadi ve ticari dzeninin da ak olmas, doal olarak onu kresel piyasalarda rekabeti olmaya ynlendirmektedir. Gnmzde rekabet edebilmenin koullarndan biri de emek maliyetini ve enerji maliyetini dk tutmay gerektiriyor. Bu trden zorunluluklar, ister istemez baz Fransz firmalarn Fransa dna, ucuz emek bulunan lkelere doru ynlendiriyor. Sz konusu yeni siyasetlerin, sorunsuz cereyan etmediini belirtelim. Fransada gerek zel kesimde gerek kamu ynetiminde karar alma ve uygulama noktalarnda bulunan yneticilerin Fransaya zg zellikleri vardr. Bu zelliklerin renim sisteminden bamsz zellikler olmadn bilelim. Fransay, iktisadi dzeni de dahil, esas itibariyle ynlendiren ve yneten kadrolar, lkenin yksek okullarndan mezun sekinleridir. Bu okullarn bir ksm mhendislik okullar, bir ksm da sosyal bilim ierikli okullar oluyor. En nemlileri arasnda, Politeknik, Ulusal darecilik Okulu ve Yksek Ticaret Okulu saylabilir. Sz konusu okullar, Fransann ynetici fidanlklar gibi alrlar ve bu kurumlarda renci olmak, ok zorlu snavlardan baaryla gemeyi gerektirir. Okullarn mfredatlar son derece ardr. Yksek okullardan mezun genler, bilirler ki, mezuniyetlerini izleyen ilk yllardan itibaren lkenin sekinleri arasna katlacaklardr. Gerekten de merkezdeki bakanlklarn tm st dzey yneticilerinin bu fidanlklardan kt grlr (Mandrin, 1967; Bon, Burnier, 1971). Dahas, Fransann nemli siyasetileri de genellikle bu renim kurumlarndan diplomal olanlardr. Hi tereddtsz u genelleme yaplabilir: Fransada kamusal ve zel kesim siyasetlerinin mimarlar, ya Ulusal darecilik Okulu mezunlar, ya Politeknik kl mhendisler; ya da Yksek Ticaret Okulundan diplomal olanlardr. Bu alardan bakldnda Fransa, sekinci retim sistemiyle yeni bir soylular snf ina etmi saylmaldr. Yeni Soylularn eski dzen soylularndan ok nemli farknn altn izmek gerekir. Yenilerin soyluluk sfat, baarl geen retim yaamlarndan, dolaysyla liyakatlerinden kaynaklanan bir sfat oluyor. Keza, bu yeni sekinlerin ok nemli bir ounluu toplumsal kken olarak, eitimli orta snf ailelerden gelenlerdir. Onlarn liyakat llerine bal olmalar, demokrasilerde zaman zaman ne kan avam ynelmelerinin nnde fren rol oynayabilmektedir. Kendi alanlarnda donanml olmalar, an etrefil sorunlarnn zmnde vazgeilemeyecek kaynaklardan birini oluturur. Bata bakanlklar gelmek zere, zel ve kamusal kurulularn kendi aralarnda hemen hemen her dnemde en yakc sorunlardan biri olan egdm sorunlarnn zmnde, tadklar anlam ve kavram birlii sayesinde kolaylatrc etkileri vardr. Kald ki, bu diplomal sekinler kendi aralarnda olduka oulcu bir terkip olutururlar. Bakldnda aka grnen gereklerden biri de, her trden siyasal eilimin iinde bulunabilmeleridir. ou zaman kanaat nderlii ilevini stlendikleri olur. Fransz siyasal yaamndaki bu diplomal sekinler gerei, demokrasilerin liyakat ilkesine nem vermeden iyi ileyemeyeceine ilgin bir rnektir. Nitekim dier oulcu anayasal dzenlerin de, liyakat ilkesine olduka sadk kaldklar grlr. rnein Birleik Krallk, bu konuda anlmaya deer rnekler arasndadr (Pouydesseau, 1967, 127).
Fransz kamu siyasetlerinin oluumunda Avrupa Birliinin koyduu ereveler gz nnde bulundurulmaktadr.
Fransz kamu siyasetlerinin oluumunda karar mekanizmalarnn oulcu nitelii etkilidir.
90
Fransada kamu siyasetlerinin oluturulmasnda, deneyimli ve bilgili kiilerden oluan Bilgeler Kuruluna bavurulmaktadr.
Kamu siyasetlerinin oluturulmasnda Fransz ynetiminin sk bavurduu yntemlerden biri de, Bilgeler Kurulu uygulamas oluyor. Fransa, toplumu veya siyasal dzeni ilgilendiren kimi konularda, konunun incelenmesi iin ad hoc mahiyette Bilgeler Kurulu oluturmay adet edinmitir. Bu tr kurullara, kurulun ele alaca konularda genellikle deneyimli ve bilgili kiiler atanr. Kurul yelerinin farkl siyasal eilimleri yanstmasna zen gsterilir. Konularn sa duyuyla ve souk kanllkla incelenebilmesini olanakl klacak isimler zerinde durulur. Kurul yelerince oluturulan nihai rapor metinleri basna yanstlr. Dolaysyla, konunun belli bir bilgilendirme erevesinde toplumda tartlmas salanm olur. Geici ve zel bir grevle snrl olduu iin, raporun sunulmasnn ardndan Kurulun grevi de biter. Bu tr yaklamlarn, kimi durumlarda gndemdeki scak tartmalar bir sreliine yattrmak amacyla kullanlmasna da tank olunur. Kamusal siyasetlerin tanmlanmasnda olsun, zel kesimin siyasetlerinin tanmlanmasnda olsun, Fransz sisteminin zerinde durduu zeminin bir yn de salkl ve ilemselletirilmi nitelikte veri tabanlarna sahip olunmas ve bu verilere ulamda kolaylklarn bulunmasdr. Fransann iktisadi ve ticari faaliyetleri srekli kayt altndadr. Kaytl bir toplum sz konusudur. Dolaysyla derlenen verilerin salkl veriler olduklar konusunda kuku yoktur. Kamusal ve zel bir dizi aratrma kuruluu, dzenli olarak bu verileri derleyip tahlil ederler. Veri derleme ve deerlendirme almalar sadece ulusal dzeyde deil, ayn zamanda uluslararas dzeyde de gerekletirilir. Bunlar, raporlar halinde yaymlanr. Belli bir tahlilden geirilmi olan bu trden veriler, karar alclarn bavurabildikleri nemli kaynaklar arasndadr. Fransz kamu siyasetlerinin tanmlanmas srasnda, sk grlen olgular arasnda, katlmclardan zellikle sendikalarn, iverenler veya kamu otoriteleri karsnda sergiledikleri gerginliklere kadar varan tavrlar oluyor. Bu alanda hangi taraf olursa olsun, karlkl bir gven sorunu olduunu itiraf etmek gerekir. Fransa, bu trden sorunlarn almasnda zel gayretler gsterilmesine karn, tam bir baarya ulam saylamaz. Bu yzden baz ibirlii giriimleri olumlu sonulanmaz. Sk grld gibi, iveren-sendika; kamu otoritesi-sivil toplum ilikilerinde tkanmalar oluur. Diyalog, belli bir sre sonra bilek greine dnebilir. Fransz sendikalarnn srekli diken stnde bir siyaseti izlemeleri bu adan bakldnda anlalabilir bir durumdur. Keza, Kuzey Avrupa lkelerinin tartmalar srasnda imrenilerek anlmas bouna deildir. Franszlarn toplumsal bellei tarih iinde ylesine biimlenmitir ki, bu bellee gre, sosyal haklarn korunmasnda ve gelitirilmesinde, alanlarn mcadeleye hazr olmalar gerekir. etin mcadelelerden gemeden, iverenlerden veya kamu otoritelerinden hi bir hak alnamaz. Bu adan bakldnda diyalog sreci, mcadele sreciyle yan yana yrr. in bu yn, adeta kltrel bir sabite haline gelmi gibidir. Grev ynteminin, sk bavurulan yntemlerden olmasn anlayabiliyoruz. Franszlar, neresinden baklrsa baklsn, kamu ve iveren otoritelerinin karsnda etin ceviz bir halk olduklar izlenimi verirler. stelik kamusal konulara ilikin yaklamlarda ar bir eitlilik grnts egemendir. Kimliklerinin bu son zellii, eer Roma mparatoru Sezarn Galya Savalarnda dile getirdii gzlemlerine iltifat edilecek olursa, kadim dnemlere kadar uzanr (Csar, 1981, 227). Fransz siyasal yaamnda anayasalarn kuvvetler ayrl ilkesini ngrm olmas, sizce SIRA SZDE bu lkenin siyasetini oulcu yapmaya yeterli saylabilir mi?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
91
SONU
Fransa rnei, lke tarihinin gnmz kurumlar zerinde arln duyurduu rneklerden biri oluyor. Fransa, oulcu anayasal demokratik rejimini kendi tarihinin iinde, yerine gre o tarihin nne kard engelleri aarak, yerine gre sunduu frsatlar deerlendirerek kurmu grnyor. Keza, Fransa da demokrasi ciddi ve derin toplumsal mcadelelerin rn olarak ortaya kmtr. Fransz halkn, Fransz halk yapan da temelde bu gemi mcadeleler tarihidir. Sz konusu mcadelelerin en belirgin zellii, siyasal merkez etrafnda biimlenmi olmalardr denebilir. 5. Cumhuriyet rejimi ise, demokrasi ile merkezciliin; toplumsal oulculukla ynetebilir yrtme dzenin bir uzlamas gibi grnyor. Uzlamann istikrar iinde sryor olmasnda, tarihsel temeller kadar, hi kukusuz gnmz Fransz toplumunun daha lml, daha ulardan uzaklam, yaam daha arasal deerlerle rgtleyen bir toplum haline gelmesinin nemi vardr. Fransa, bugn artk eski zamanlardaki gibi tutkularn ve ideolojik tercihlerin var gleriyle ekitii bir toplum olmaktan uzaktr. Pierre Manent, Tocqueville zerine yapt almasnn sonunda vard yargda hakldr; demokrasiler, ar tutkularn deil, daha ok ve zellikle lml yaklamlarn rejimleridir(Manent, 1982, 181). Her zaman ve her meknda geerlilii savunulan amasal deerlerin baat olduu toplumlar, pazarlk olmakta glklerle karlarlar. nan ieren akn ve amasal deerler, pazarlk konusu edilemezler. Dolaysyla toplumsal oyuncular, urunda byk fedakrlklara katlanabilecek davalar peinde koan tutku insanlar haline getirirler. Bu trden durumlar, genellikle toplumsal atmalarn ana rahmi gibidir. Gnmz Fransas, daha ok zaman ve zeminle snrl ikin deerlerle, dolaysyla arasal deerlerle hareket edebilen bir toplum haline geldii lde, farkllklar yaatma olaslklarn genileten, gndemindeki konular karlkl tavizlerle ve pazarlklarla sonuca balayabilen bir Fransa oluyor. Fransann bu zemine, zaman zaman iddetin de devreye girdii nemli mcadeleler ve tartmalar sonunda gelebildiini belirtmek gerekiyor.
92
zet
Fransa, Bat Avrupa corafyasnda yer alan bir lkedir. Avrupa corafyasnn en eski devletlerinden biri olan Fransann bugnk snrlarna ulamas bin yl akn bir srenin sonunda gereklemitir. Franszlar, I789da yaanan ve kraliyet dzenini kaldrdklar Devrimden beri, meruti monariler dahil, ok farkl siyasal dzenleri denediler. Bunlar arasnda be cumhuriyet, iki imparatorluk ve 1815-1848 arasnda tekrar ihya edilen meruti krallk dnemleri saylmaldr. Bugnk anayasal dzeni, Beinci Cumhuriyet diye anlr ve yar bakanlk rejimini ngrr. 1789 Devrimi, Fransann modernleme srecinde bir milat noktas gibi dnlebilir. Devrim, Fransada ulusal egemenlik gibi, yurttalarn kanun nnde eitlii gibi, ulusal dayanma gibi yeni ilkelerin ortaya kmasna ve benimsenmesine vesile olmutur. 5. Cumhuriyet Anayasas, baz alanlarda Fransann anayasal geleneklerini srdrrken, baz alanlarda da nemli deiiklikler ngryordu. Anayasann Giri metninde Franszlar, 1789 Beyannamesiyle aklanan ve 1946 Anayasasnn giriindeki ifadelerle de onaylanan ulusal egemenlik ve insan haklarna olan sayglarn ilan ediyorlard. Keza, egemenlii dzenleyen maddeyle Fransa, laik, demokratik, sosyal ve blnemez bir Cumhuriyet diye tanmlanyordu. Kken, rk veya din fark gzetilmeksizin btn yurttalarn kanun nnde eitlii teminat altna alnyor; tm inanlara saygl olunaca vurgulanyordu. Cumhuriyetin dvizi, teden beri olduu gibi yine zgrlk, Eitlik, Kardelikti. Temel ilke olarak, halkn halk tarafndan ve halk iin ynetimi esast. Anayasa metninin ngrdne gre, Fransann nemli siyasal sorunlarnda en yetkili makam Cumhurbakanldr. Bakan, Babakan ve onun nerilerine gre Bakanlar Kurulunu atar. Hkmetin istifasn kabul eder. Bakanlar Kuruluna bakanlk eder. Kanunlar yaynlar. Fransz sisteminde, yrtme organn siyasal anlamda Millet Meclisi, yargsal anlamda da Ynetim Mahkemeleri ile Dantay denetler. Ynetim Mahkemeleri birinci derece yarg makamlar olarak alrlar; Dantay ise, birinci derece yargnn temyiz yeridir. Keza Saytay, yrtme organnn devlet btesinden yapt harcamalarn hem yasalara hem de bte yasasna uygunluunun denetimiyle sorumludur. 5. Cumhuriyet Anayasasnn getirdii en nemli yenilik, Fransann yerleik anayasal gelenekleri erevesinde dnldnde, yasalarn anayasallk denetimiyle yetkili Anayasa Konseyi ni ngrmesidir. Fransz siyasal yelpazesini temelde biimlendiren seim sistemidir. Seimler her konuda iki turlu cereyan eden seimlerdir. Sadece Avrupa Parlementosuna gnderilecek temsilcilerin seimi nispi sisteme gre gerekleir. Yerel ve blgesel seimler olsun, ulusal dzeydeki seimler olsun, tm seimler, iki turlu seimlerdir. Fransa, konunun kamuoyunda yaratt neme gre, youn siyasal gsterilerin sk tekrar ettii bir lkedir. Sendika ve derneklerin rgtledii bu tr etkinlikler, bazen ok sayda katlmc bulabilir. Franszlar, siyasal olaylar karsnda tepkilerini gsterme konusunda suskun deillerdir.
93
Kendimizi Snayalm
1. Fransz 5. Cumhuriyet sistemi, aadaki zelliklerden hangisi dolaysyla, hl bir parlementer sistem olarak grlebilir? a. Cumhurbakanlarnn yetkilerinin hkmetin yetkilerinden daha snrl olmasndan b. Millet Meclisinin, gven oyu aracl ile hkmeti drme yetkisine sahip olmasndan c. Hkmetin icraat srasnda emri altnda bakanlklarn ynetim birimleri ve btesi olmasndan d. Gler ayrl ilkesini getirmesinden e. Seim sisteminin iki turlu olmasndan 2. Cumhurbakannn, ksa aralklarla Millet Meclisini fesih yetkisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Cumhurbakanlar her istediklerinde Millet Meclisini feshederek seimleri yenileme yetkisine sahiptir. b. Cumhurbakanlar fesih yetkisini kullandktan sonra bir yl sreyle bu yetkiyi artk kullanamazlar. Olaanst yetkilerini kullandklar dnemlerde de hi bir surette Meclisi feshedemezler. c. Cumhurbakanlar, fesih yetkisini sadece sava halinde kullanabilir. d. Cumhurbakan fesih yetkisini olaanst durumlarda kullanr. e. Cumhurbakan fesih yetkisini ancak referandumdan sonra kullanr. 3. 58 Anayasas, Fransz geleneklerinin dna karak yasalarn anayasaya uygunluunu nasl gvence altna almtr? a. Semene bavurarak b. Hkmetin Cumhurbakanna ikayet yolunu aarak c. Yasalarn yargsal denetimiyle yetkili Anayasal Konsey sayesinde d. Ombudsman sistemini dzenleyerek e. Laiklik ilkesini getirerek 4. 58 Anayasasnn, siyasal partilerin, ulusal egemenlik ve demokrasi ilkelerine sayg gstermeleri gereini vurgulamas bu, aadaki nedenlerden hangisine dayandrlabilir? a. Siyasal partilerin, demokrasinin olanaklarn kullanarak dikta rejimlerini gelitirmelerini engellemek iin b. Siyasal Partilerin Cumhurbakanlarn eletirmelerini engellemek amacyla c. Siyasal Partilerin hkmetleri eletirmelerini engellemek amacyla d. Cumhurbakann daha gl ve etkili klabilmek iin e. Parlamenter rejimin etkisini hafifletmek iin 5. Fransz Anayasasna gre, Cumhurbakanlar ka kez bu makama seilebilirler? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5 6. 5. Cumhuriyet dneminde gerekletirilen ne tr bir ynetsel reform, Fransann merkeziyeti ve niter yapsn yumuatc sonular dourmutur? a. Hkmetin yetkilerini genileten reformlar b. Millet Meclisinin yetkilerini gelitiren reformlar c. Blgesel ynetimlerin kurulmas d. Cumhurbakannn yetkilerini genileten reformlar e. Babakann yetkilerini genileten reformlar 7. Seilmi Krallar nitelemesinin gerekesi aadakilerden hangisidir? a. Genel oyla seilen Cumhurbakanlarnn geni yetkilerle donatlmas b. Cumhurbakanlarnn adeta krallar gibi davranmas c. Cumhurbakanlarnn eskiden krallarn oturduklar saraylar kullanmalar d. Kraliyet dzeninin geerli olmas e. ngiliz siyasi sistemine benzemesi
94

8. Tarihsel Sosyoloji lkelerin siyasal dzenlerini nasl aklar? a. lke nfusunun gelir dalmn nasl gerekletirdiine bakarak b. Yrrlkteki anayasa ve yasalarn neyi ngrdklerine bakarak c. lkenin siyasal kurumlarnn gemiine sosyolojinin kavramlaryla bakarak d. Seim sistemlerini deerlendirerek e. Dier lkelerin siyasi yaplaryla karlatrmalar yaparak 9. Fransz Parlementosu ka meclisten oluur? a. Fransada palemento tek meclislidir. b. Fransz sisteminde, biri Millet Meclisi; dieri, Senato olmak zere iki meclis vardr. c. Fransz sistemi yar bakanlk sistemi olduu iin parlementoya gerek duymaz; dolaysyla herhangi bir meclisle donatlmamtr. d. Fransz sisteminde ayr parlamento vardr. e. Fransz sisteminde parlemento alt meclislerden oluur. 10. Fransa Anayasasnn Cumhurbakanlarna gereinde olaanst yetkiler kullanma hakk tanyan 16.maddesi ka kez uygulanmtr? a. Bu yetkiler uygulamada hi kullanlmad; b. De Gaule bir kez kulland; c. Her Cumhurbakan, birer kez kulland. d. Ancak referandumdan sonra kullanld e. Referandum sonucu kullanlamad 1. b Yantnz yanl ise Beinci Cumhuriyet Fransasnn Anayasal Yaps konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Anayasann ngrdkleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Anayasann ngrdkleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Anayasann ngrdkleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Beinci Cumhuriyet Fransasnn Anayasal Yaps konusunu gzden geiriniz Yantnz yanl ise Yeni Anayasann ngrdkleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Anayasann ngrdkleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fransada Siyasal Kltr ve Siyasal Katlma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Anayasann ngrdkleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Anayasann ngrdkleri konusunu gzden geiriniz.
2. b 3. c 4. a 5. b
6. c 7. a 8. c 9. b 10. a
95

Sra Sizde 1 Franszlarn 1789da gerekletirdikleri Byk Devrim, birok alanda yenilikler getirmi olmasna karn, aslnda Devrim ncesinin merkezcilik gibi eilimlerini de alabildiine glendirmitir. Eski dzen dnemindeki olgulara hz kazandrm olduunu dndrecek pek ok bulgu vardr. Tocqueville, Eski dzen ve Devrim balkl almasnda bu konular ayrntl olarak nakleder. Sra Sizde 2 Byle bir durum iki kez ortaya geldi. Her iki durumda da Franszlar, adna birlikte yaama dedikleri bir anlayla sistemi kilitlenmeden yrttler. Byle bir becerinin sergilenmesinde, Fransz siyasal kltrnn ve anayasal kurallar erevesinde siyaset yapma gereinin benimsenmi olmasnn pay vardr. Aslnda, sz edilen asimetrik durumlar, sistemin zaaf noktasdr. Zaafn almas, karlkl anlayla olanakl olabilmitir. Asimetrik seim sonularnn ileride kesin olarak sorun kayna oluturmayacan syleyemeyiz. Sra Sizde 3 58 Anayasas, Fransz anayasaclk tarihinde ilk kez olarak, yasalarn yargsal denetimini yapmaya yetkili Anayasal Konsey adnda bir yarg makam ngrmtr. Konsey, kendisine bavuru halinde, yasalarn Anayasaya uygunluu hakknda karar verir. Sz konusu yasa, daha sonra yaymlanr. Sra Sizde 4 Fransann modernleme tarihi, bu trden bir sava hakllk pay tannmasna olanak veren bulgular iermektedir. Franszlar, siyasal yaamlarn ve kurumlarn modern alara uydururken, gemi deneyimlerinden, geleneklerinden bazen aka bazen de rtl olarak yararlanm grnyorlar. Fransann modernleme tarihi, bu trden bir sava hakllk pay tannmasna olanak veren bulgular iermektedir. Franszlar, siyasal yaamlarn ve kurumlarn modern alara uydururken, gemi deneyimlerinden, geleneklerinden bazen aka bazen de rtl olarak yararlanm grnyorlar. Sra Sizde 5 Hi kukusuz, kuvvetler ayrl ilkesinin anayasalarda dzenlenmi olmas, hukuk devleti olma ve oulcu demokrasi iin gerekli bir kouldur; ancak yeterli koul saylamaz. Toplum iinde farkl faaliyet alanlarnn ve toplumsal glerin karlkl birbirlerini snrlandrma olanaklarnn da bulunmas gerekir. Bu da, o toplumun rgtl bir toplum olmasna baldr. Fransz geleneklerinde, bata sendikalar gelmek zere sivil toplum kurulularnn haklarn savunma konularnda, mcadele etme alkanl ve becerisi vardr. Mcadeleler sonunda, toplumsal gler arasnda belli bir denge kurulabilmektedir.
96
Althusser, L. (1987). Politika ve Tarih, (ev. A. enel/. Sezgin), V Yaynlar. Anderson, P. (1967). les Passages de lAntiquit au Fodalisme, Maspero. Aron, R. (1991). Sosyolojik Dncenin Evreleri, (ev. Korkmaz Alemdar), Bankas Yaynlar. Badie,B. (1983). Culture et Politique, Economica. Belorgey, G. (1967). le Gouvernement et lAdministration de la France, A. Colin. Bloch, M. (1983). Feodal Toplum, (ev.M.A. Klbay), Sava Yaynlar. Bon, F. ; Burnier, M.A. (1971). les Nouveaux ntellectuels, Seuil. Bourdieu, P. ve Pesseron, J.C. (1964). les Hritiers, Ed. De Minuit. Bourdieu, P. (1989). la Noblesse de lEtat, Ed. De Minuit. Caron, F. (1985). La France des Patriotes de 1815 1918, Fayard. Crozier, M. (1963). Le Phnomene Bureaucratique. Seuil. Crozier, M. (1976). La Socit Bloque, Seuil. Crozier, M. (1987). Etat Modeste, Etat Moderne, Seuil. Dloye, Y. (1997). Sociologie Historique du Politique, la Dcouverte. Dogan, M. ve Pelassyi, D. (1982). Sociologie Politique Comparative, Economica. Duby, G. (1978). les Trois Ordres ou lmaginaire du Fodalisme, Gallimard. Dumzil, G. (1995). Mythe et Epope, 1,2,3, Gallimard. Duverger, M. (1975). Seimle Gelen Krallar, (ev. N. Erkut), stanbul. Franaise, R. (1991). Droit Constitutionnel, 7. Gauchet, M. (1998). La Religion dans La Dmocratie, Gallimard. Guachet, M. (2003). La Condition Historique, Stock. Gaulle C. (1959). Mmoires de Guerre, Plon. Goguel, F. ve Grosser, A. (1964). La Politique en France, A. Colin. Grmion, P. (1970). ntroduction une tude du systeme politico-administratif local, Sociologie du Travail, 1. Grmion, P. ve Worms, J.P. (1970). lEtat et les Collectivits Esprit, Janvier. Guillaume, S. (1992). Histoire Politique Compare, Grande-Bretagne R.F.A. France 1945-1991, Nathan. Halbwachs, M. (1968). La Mmoire Collective, 2. Bask, PUF. Hobsbawm, E.J. LEre des Empires, 1875-1914, Fayard. Ladurie, E.L.R. (1987) LEtat Royal 1460-1610, Hachette. Legendre, P. (1966). Histoire de La Pense Administrative Franaise, Trait de Science Administrative, Mouton. Lvi-Strauss, C. (1974). Anthropologie Structurale, Plon. LEtat du Monde 2001, la Dcouverte, 2000. Malberg, R.C. (1922). Contribution la Thorie Gnrale de lEtat, C.2, Sirey. Mandrin, J. (1967). lEnarchie ou les Mandarins de la Socit Bourgeoise, Table Ronde. Manent, P. (1982). Tocqueville et la Nature de la Dmocratie, Julliard. Mlin-Soucramanien, F. (2010). Constitution de la Rpublique Franaise, Editions Dalloz. Moore, B. (1969). les Origines Sociales de la Dictature et de la Dmocratie, Maspero. (Diktatrlklerin ve Demokrasilerin Toplumsal Kkenleri), (ev. irin Tekeli/Alaeddin enel), mge Kitabevi, 2000). Oktay, C. (Ocak 1995). " Fransz Halk'nn Unsuru Korsika Halk fadesinin Anayasal Olanakszl Konusunda Bir Not", stanbul niversitesi S.B.F. Dergisi. Root, H.L. (1994). la Construction de lEtat Moderne en Europe, la France et lAngleterrre, PUF. Schulze, H. (1996). Etat et Nation dans lHistoire de lEurope, Seuil. Scocpol, T. ( Ed.) (ev. Ahmet Fethi), (1989). Tarihsel Sosyoloji, Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Seiler, D.L. (1982). la Politique Compare, A. Colin. Siwek-Pouydesseau, J. (1969). le Personnel de Direction des Ministres, A. Colin. Peyrefitte, A. (1976). Le Mal Franais, Plon. Pierre, B. (1977). Les Sommets de lEtat, Seuil, Paris. Rmond, R. (1998). Religion et Socit en Europe, Seuil. Thoenig, J.C. (1973). lEre des Technocrates, le Cas des Ponts et Chausses, Les Editions dOrganisation. Thomas, E. (1984). Commune de Paris, Encyclopaedia Universalis, Corpus 5. Tocqueville, A. (1968). De la Dmocratie en Amrique, Gallimard. Tocqueville, A.(1968). LAncien Rgime et La Rvolution, Gallimard. Worms, J.P. (1966)le Prfet et ses Notables, Sociologie du Travail, Juillet-Septembre.
97
Bavurulabilecek Kaynaklar
Akn, .F. (1974). Kamu Hukuku, .. Hukuk Fakltesi Faklteler Matbaas. Althusser, L. (1987). (ev. Alaeddin enel ve mr Sezgin), Politika ve Tarih, V Yaynlar. Aulard, A. (1987). (ev. Nazm Poroy), Fransa nklbnn Siyasi Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi. ada Liderler Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, De Gaulle Maddesi: Cilt 2, s. 490-523. ala, C. (2006). Tocqueville ve zgrlk, Belge Yaynevi. Duverger, M. (1975) (ev. N. Erkut), Seimle Gelen Krallar, stanbul. Eroul, C. (2008). ada Devlet Dzenleri, 6. Bask, maj Yaynclk. Furet, F. (1989). (ev. Ahmet Kuya), Fransz Devrimini Yorumlamak, Alan Yaynclk. Gaxotte, P. 1962). (ev. Semih Tiryakiolu), Fransz htilali Tarihi, Varlk Yaynevi. Gze, A. (1998). Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Beta Yaynlar. Jaures Maddesi: Cilt 3, s. 990-10004. Blum Maddesi: Cilt 1, s. 166-184. Kamalak, . (2007). (Derleyen), Bakanlk Sistemi ve Trkiye, Kalkedon Yaynlar. Michelet, J. (1949-1955). (ev. Hamdi Varolu), Fransa htilali Tarihi, Milli Eitim Basmevi. Montesquieu (1989). (ev. Fehmi Balda), Kanunlarn Ruhu zerine, Se Yaynlar. Sorel, A. (1949-1955). (ev. Nahit Srr rik), Avrupa ve Fransz htilali, Milli Eitim Basmevi. aylan, G. (1981). ada Siyasal Sistemler, TODAE Yaynlar. Tocqueville, A. (1965). (ev. Taner Timur), Amerikada Demokrasi, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar.. Tocqueville, A. (1995). (ev. Turhan Ilgaz), Eski Rejim ve Devrim, Kesit Yaynlar.
4
Amalarmz
ABD Bakanlk Federalizm
Bu niteyi tamamladktan sonra; ABDnin konumunu, genel corafi ve beeri zelliklerini tanmlayabilecek, Amerikan siyasal sisteminin geliiminde rol oynayan temel dinamiklerini aklayabilecek, ABDde siyasi haklar ve zgrlkleri deerlendirebilecek, ABDde Bakanlk, Kongre ve Yksek Mahkeme gibi politika yapc kurumlar aklayabilecek, ABDnin siyasal kltrn ve siyasal katlma srelerini tartabilecek, ABDde kamu siyasetlerinin oluum srelerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kongre Lobicilik Yksek Mahkeme
indekiler
GR KONUMU,GENEL CORAF VE BEER ZELLKLER AMERKAN SYASAL SSTEMNN GELM ABDDE SYAS HAKLAR VE ZGRLKLER ABDDE POLTKA YAPICI KURUMLAR ABDDE SYASAL KLTR VE SYASAL KATILMA ABDDE KAMU SYASETLERNN OLUUMU SONU
ounluku Kurumsallam Bakanlk Rejimi: ABD
ounluku Kurumsallam Bakanlk Rejimi: ABD

GR
Amerikan siyasal sistemi karlatrmal siyaset rencileri iin demokratik bir rejimin kkenleri, geliimi ve ileyii ile ilgili nemli ve ilgin bir rnek oluturmaktadr. 18. yzyln sonlarnda ngiltereden ayrlarak bamszln kazandktan sonra Amerika Birleik Devletleri (ABD) ada dnyann ilk demokrasilerinden biri olarak ortaya kmtr. Kurulduu tarihten gnmze kadar da rejim deiiklii yaamadan demokrasiyle ynetilmitir. Dnyada halen yrrlkte olan en eski yazl anayasa olma zelliini koruyan Amerikan Anayasas daha sonra birok baka lke anayasas iin bir ilham kayna olmutur. Dnyadaki ilk siyasal partiler de ABDde ortaya kmtr. Gnmzde Amerikann byk iki partisinden birisi olan Demokrat Parti dnyadaki en eski siyasi parti olma zelliini tamaktadr. ABD ayn zamanda bir hkmet tr olarak bakanlk sisteminin ilk uyguland lkedir ve ABDdeki bakanlk sistemi, bakanlk sistemleri ile ynetilen siyasal rejimlerin en nemli rneidir. Checks and Balances (Kontrol ve Denge), Interest Group Politics (kar veya Bask Gruplar Siyaseti) ve Political Pluralism (Siyasi oulculuk) gibi karlatrmal siyaset almalarnda kullanlan baz temel kavramlar byk lde Amerikann demokratik ynetim deneyiminden elde edilmitir.
KONUMU, GENEL CORAF VE BEER ZELLKLER

Amerika Birleik Devletleri Rusya, Kanada ve inden sonra dnyann drdnc byk lkesidir. 5,6 milyon kilometrekarelik alanyla Kuzey Amerika ktasnn yaklak yarsn kaplamaktadr. ABD, Atlantik ve Pasifik okyanuslar arasnda yer almaktadr ve kuzeyinde Kanada, gneyinde Meksika olmak zere iki komusu bulunmaktadr. ABDnin corafi olarak iki byk okyanus ve askeri bakmdan fazla gc olmayan iki komu arasnda bulunmas 19. yzyln sonuna kadar tecriti bir d politika izlemesinde nemli bir etken olmutur. 310 milyonluk nfusuyla ABD, in ve Hindistandan sonra dnyann nc en kalabalk lkesidir. 1975 ile 2000 yllar arasnda yllk nfus art oran %1dir. Kuruluundan gnmze kadar, ABD bir gmenler lkesi olmu ve tarihinde byk g dalgas yaamtr. 1840 ile 1860 yllar arasndaki birinci dalga srasnda ounlukla Bat Avrupa ve skandinavyadan gmenler Amerikaya gelmitir. Bunu 1870 ile 1920 yllar arasndaki daha ok Asya ve Dou Avrupadan gelen ok sayda gmenden oluan ikinci dalga izlemitir. 1965ten bu yana olan n-
Amerika Birleik Devletleri Rusya, Kanada ve inden sonra dnyann drdnc byk lkesidir.
100
c ve sonuncusunda ise komu Meksika, dier Latin Amerika lkeleri, Asya ve Hindistandan ok sayda gmen Amerikaya ulamtr. ABDye gelen yllk gmen saysnn gnmzde bir milyona yaklat tahmin edilmektedir ki bu da lkeyi dnyada bir ylda en ok gmen eken lke haline getirmektedir. Yasal ge ek olarak, ABD ayn zamanda geni apl yasad gle karlamtr. Gnmzde yasad yollarla giren veya vizeleri bittikten sonra ABDde kalmaya devam eden yaklak 7 milyon yasad gmen bulunmaktadr. Dnyadaki dier lkelerle karlatrldnda, ABDnin kuruluundan bu yana, en fazla gmen alan lke olma niteliini koruduunu grmekteyiz. Tarihi boyunca yaad ve gnmzde de devam eden gler ABDyi ok sayda farkl etnik kkenden gelen insanlarn oluturduu bir toplum haline getirmitir. ABD ileri dzeyde sanayilemi bir lke olup dnyann en byk ekonomisine sahiptir. Dnyadaki en byk irketlerden birou bu lkede bulunmaktadr ve ABD ekonomisi kresel Gayri Safi Milli Haslann yaklak drtte birini oluturmaktadr. Kuruluundan gnmze dek kapitalizm Amerikan ekonomisinin temelini oluturmutur. Zaman iinde ekonomik yaamdaki hkmet denetimi artm olsa da, ABD ekonomisi dnyada zel giriimciliin yasal olarak en ok korunduu ve desteklendii ekonomilerden biridir. 2000 ylnda Amerikan igcnn %73,5i hizmet sektrnde, %24,1i sanayi, %2,4 tarm sektrnde almaktadr. Amerikan ekonomisinin yllk ortalama byme hz 1990l yllarda %2 civarnda gereklemitir. Ancak 2005ten sonra lke ekonomik durgunlukla sonulanan ciddi bir mali krizle kar karya kalmtr. ABDyi sarsan ekonomik kriz, lkede isizlik orannn 1930lardan bu yana en yksek dzeye kmasna sebep olmutur. 2011 ylna girilirken, hkmetin ald bir dizi nleme ramen, ekonomik kriz ve isizlik ABDnin en byk sorunu olmaya devam etmektedir.
AMERKAN SYASAL SSTEMNN GELM

Amerika Birleik Devletlerinin siyasi geliiminde birka byk dnm noktas olmutur. Bunlar arasnda zellikle aadaki lke siyasetini en geni lde etkilemitir. 1) Cumhuriyetin Kuruluu (1775-1789): Amerikan siyasal sisteminin kkenleri lkenin 1783te bamszln kazand dnemde bulunabilir. Kristof Kolomb Amerikay 1492de kefettii halde, 17nci yzylda Atlantik sahil eridinde ngiliz smrge ynetimi kurulana dek lke dank yerleim birimleri halinde kalmtr. ngilterenin hakimiyeti altndaki nfusun ounluu Avrupadan, zellikle de ngiltereden gelen gmenlerden olumutur. ngiliz smrge ynetiminin halktan toplad vergileri giderek arttrmas, ngiltereye kar balatlan ve ksa zamanda devrime dnen ayaklanmann en nemli nedenidir. 1775 ylnda Massachusettste patlak veren ve hzla yaylan ayaklanmann balamasndan bir yl sonra bamszlk hareketinin liderleri 4 Temmuz 1776da bir araya gelerek Bamszlk Bildirgesini (Declaration of Independence) imzalamlardr. ngiliz ynetimini iddetle eletiren ve mevcut artlar altnda bamszlk iin giriilen mcadelenin meruiyetini savunan Bamszlk Bildirgesi daha sonraki yllarda dnyann farkl lkelerindeki smrge idarelerine kar bayrak aan bamszlk hareketlerinin esinlendikleri tarihi bir belge olma niteliini tamaktadr. ngiltere, Amerikada ba gsteren bamszlk hareketini askeri yntemlerle bastrmaya alm ancak bunda baarl olamamtr. ngiliz kuvvetlerinin sayca okluuna ve ellerindeki silahlarn stnlne karn Amerikan Devrimi 1781de bamszlk hareketinin zaferiyle sonulanmtr. ngiliz ynetiminin sona ermesin-
4. nite - ounluku Kurumsallam Bakanlk Rejimi: ABD
101
Amerika Birleik Devletlerinin siyasi geliiminde nemli olan byk dnm noktas vardr: cumhuriyetin kuruluu, i sava ve New Deal dnemi.
den sonra ortaya kan Amerikan Cumhuriyeti ilk yllarnda, eyaletlere ekonomi ve d politika konularnda geni yetkiler tanyan Konfederasyon Yasalar ile ynetilmitir. Ancak, bu siyasi dzenlemeden doan eitli sorunlar, daha farkl ve kapsaml bir anayasann hazrlanmas zorunluluunu getirmitir. 1787de toplanan anayasa kongresi, temel siyasi kurumlarnn g ve yetkisi de dahil olmak zere, yeni devletin siyasal kurumlarn ve demokratik yapsn belirleyen ilkeleri ortaya koymutur. Amerikan Anayasas 1788de yrrle girmi ve yaplan ilk seimler sonucunda bamszlk hareketinin nclerinden General George Washington 1789da lkenin ilk bakan olmutur. Yeni bir devletin ortaya kmasn salayan Amerikan Devrimi, Fransz veya Rus devrimleri gibi dier nemli devrimlerden olduka farkldr. Byk apta toplumsal deiimlere yol aan bu devrimlerin aksine, ABD devrimi daha muhafazakr bir nitelik tam ve esas amac toplumun sosyal ve ekonomik dzenini deitirmek yerine yalnzca ngiltere ynetiminden kurtularak bamsz bir devlet kurulmasn salamak olmutur (Edwards vd, 1998, 27). 2) Sava (1861-1865): Amerika Birleik Devletlerinin siyasi geliimindeki ikinci byk dnm noktas lkenin yaad Savatr. Bamsz bir devlet olarak ortaya kn izleyen yllarda ABD topraklar, ilk yerleim blgesi olan douda Atlantik Okyanusu kysndaki eyaletlerden batdaki Pasifik Okyanusuna doru uzanan blgelere doru genilemitir. 1848 tarihine gelindiinde, ABD gneybatnn ve Pasifik kylarndaki kuzeybatnn byk ksmn topraklarna katm durumdayd. Avrupadan gelmeye devam eden g dalgasnn bir sonucu olarak 1790 ile 1860 yllar arasnda nfus 4 milyondan 31 milyona kmt. lkenin toprak genilemesine kuzey ve gney eyaletleri arasndaki klelik konusunda odaklanan gerilimin trmanmas elik etmitir. Avrupal kle tacirleri tarafndan Afrika ve Karayiplerden getirilen kleler ounlukla gney eyaletlerindeki toprak sahipleri tarafndan satn alnmlard. Klelie kar kan kuzeydeki eyaletlerle, bu uygulamay savunan gneyliler arasndaki gerginlik 1860da klelik kart olan Abraham Lincolnun bakan seilmesiyle doruk noktasna karak gneydeki ayrlk hareketi glendirmiti. Kuzey ve gney eyaletleri arasnda klelik sorunu yznden trmanan gerilim 1861de ABDde byk apl bir Savaa yol amtr. 1865e kadar sren ve yarm milyon insann hayatna mal olan sava kuzeyin zaferiyle sonlanm ve klelik uygulamasna son verilmitir. Amerikan Sava byk lde klelikle ilgilidir, ancak ayn zamanda eyaletlerle ulusal hkmet arasndaki mcadelenin de rndr. Kuzeyin gneye kar zafer kazanmas ulusal hkmetin gney eyaletlerinin egemenliini ilan etme abalarn engellemitir. Her ne kadar Sava klelik kart glerin zaferiyle sonulansa da rklar arasndaki siyasi ve sosyal eitlik meselesi ABDde bir yzyl daha nemli bir sorun olmaya devam etmitir. ok sayda Afro-Amerikal, zellikle de gney eyaletlerde yaayanlar, gnlk yaamlarnda sistematik olarak ayrmcla uram ve demokratik srelere tam katlmdan dlanmtr. Amerikan demokrasisinin bu byk kusuru sonunda ABD Kongresinde 1965te Sivil Haklar Kanununun gemesiyle byk lde sona ermitir. 3) New Deal Dnemi (1933-1940): Amerikan siyasi tarihindeki nc byk dnm noktas 1930lu yllardaki New Deal dneminde hkmetin ekonomideki roln artran yeni dzenlemelerin getirilmesidir. 1865-1945 yllar arasndaki dnemde ABD lkeyi bir tarm lkesi grnmnden dnyann nde gelen sanayi glerinden biri haline getiren byk sosyal ve ekonomik deiimlere tank olmutur. Hzl ekonomik gelime ve sanayileme sreci byk ehirlerin nfusunun artmasna yol aarken, bir yandan da ABD Avrupa ve Asyadan milyonlarca g-
102
New Deal dneminde hkmetin ekonomideki roln arttran yeni dzenlemeler getirilmitir.
men almaya devam etmitir. Ancak ekonomik byme ve refah lkenin 1929da karlat byk ekonomik krizin sonucunda sekteye uramtr. Bankaclk sisteminin kyle balayan kriz, isizlikte hzl arta neden olmu ve milyonlarca Amerikal isiz kalmtr. 1929 krizi ekonomik ve sosyal sorunlara hal aresi bulmak iin yeni politika araylarna yol amtr. Demokrat Partiden 1933te bakan seilmesinin ardndan Franklin D. Roosevelt isizler iin istihdam olana salayan kamu projeleri yoluyla ekonomik iyilemeyi hedefleyen ve New Deal diye adlandrlan program aklamtr. Bakan Rooseveltin New Deali yoksullar iin asgari cret ilkesini getirmi ve ayn zamanda alanlarn emeklilik haklarn gvence altna alan bir sosyal gvenlik programn da ortaya koymutur. Buna ek olarak, hkmetin daha fazla mali dzenleme yapmasn salayan yasalar karlmtr. New Deal dnemi, federal hkmete ekonominin dzenlenmesi ve ynetilmesinde daha nce grlmemi derecede aktif bir rol vermesi bakmndan ABDnin siyasal ve ekonomik yapsnda nemli bir deiime yol amtr.
Amerikan Siyasetinin Anayasal erevesi

Amerikan hkmetinin ve siyasetinin anayasal erevesi 1787de yazlan, 1788de onanan ve 1789da yrrle giren ABD Anayasasyla belirlenmitir. Halen dnyann yrrlkteki en eski anayasas olan bu anayasada, sonuncusu 1992de olmak zere, toplam 27 kere deiiklik yaplmtr. Haklar Kanunu (Bill of Rights) olarak bilinen ilk 10 deiiklik ABD vatandalarnn haklarn belirler ve bireysel zgrlklerle kanun nnde yarglanma srecini gvence altna almaktadr. Bu yasalar ilk Kongrede 1789da kabul edilmi ve 1791de anayasann paras haline gelmitir. Amerikan Anayasas ABD kurucularnn halk egemenliinin uygulanmas ve hkmetin halkn rzasna dayal olarak, icraatndan halka kar sorumlu olmasn salamay amalayan bir belgedir. Anayasay yazanlarn bu konulara verdikleri nem ngiliz smrge idaresinin halka temsil hakk vermeksizin ar yeni vergiler koymu olmasndan kaynaklanmtr. Amerikan Cumhuriyetinin kurucular ounluun aznlk zerindeki tahakkm sorununa da bir zm bulmay amalamlardr. Anayasann hazrlannda en nemli rol oynayan sekinlerden olan James Madison bu sorunun zmnn kontrol ve denge sistemi (checks and balances) araclyla ve kuvvetler ayrl ilkesiyle (separation of powers) mmkn olacana inanmtr. Kuvvetler ayrl hkmetin organnn - yasama, yrtme ve yarg- grece birbirinden bamsz olmas ve hibir organn dierini kontrol altna almamas anlamna gelmektedir. Amerikan Anayasas yasama gcn Kongreye, yrtme gcn Bakana ve yarg gcn Yksek Mahkeme ve dier federal mahkemelere vermektedir. Amerikan siyasal sistemi, babakan ve bakanlarn (yrtme) genellikle parlamentodaki (yasama) en byk partinin yeleri arasndan seildii parlamenter sistemden, rnein ngiltereden farkldr. Sonuta, ngiltere ve dier parlamenter sistemlerde kuvvetler ayrl deil, kuvvetler birleimi sz konusudur. Amerikan Anayasasnn kuvvetler ayrln gvence altna almasnn temel yollarndan biri hkmetin herhangi bir organnda yer alan kiinin ayn anda baka bir organda grev almasnn yasaklanmasdr. Bu Bakann veya yrtmedeki yardmclarnn, yasama organnda yani Kongrede yer alamayacaklar anlamna gelmektedir. Benzer ekilde Kongreye seilen bir kii yrtmede bir grev ald zaman yasamadaki yerinden ayrlmak zorundadr. rnein, Hillary Clinton, Bakan Obama tarafndan 2008 bakanlk seimleri sonrasnda dileri bakan olarak atan-
103
dnda New York eyalet senatr olarak grev yapt Senatodan istifa etmek zorunda kalmtr. Bu bakmdan da Amerikan sistemi, yrtmenin bann yani babakann ayn zamanda parlamento veya yasama organ yesi olduu ngiliz parlamenter sisteminden ayrlmaktadr. Amerikan Anayasasnda kuvvetler ayrln gvence altna almann dolaysyla da tek bir elde toplanmasn engellemenin bir baka arac da kontrol ve dengeler sistemidir. Bu ilkeye gre, hkmetin organndan her biri dierlerinin eylemlerini kontrol edebilir ve dolaysyla hibir organ dierlerine hkmedemez. Kongre (yasama) yasa geirebilir, ancak Bakan (yrtme) bu yasay veto edebilir ve anayasa Bakann vetosunun geersiz olmas iin Kongrenin her iki meclisinin te ikisinin oyunun alnmasn gerektirmektedir. 1789 ile 2002 arasnda Bakanlar Kongrenin onaylad yaklak 2500 yasay veto etmitir. Kongre ise Bakanlarn vetolarn yzden fazla kere geersiz hale getirmitir (Burns vd., 2002, 30). Yksek Mahkeme (Supreme Court) Kongreden geen ve Bakann imzalad yasalar anayasaya aykr bulabilir, ancak Bakan Yksek Mahkeme yarglarn Senatonun onay da alnarak atamaktadr. Bakann ABDyi darda temsil edecek diplomatlar atama yetkisi vardr, bununla birlikte bu atamalar Kongre tarafndan onaylanmak zorundadr. Dolaysyla uygulamada anayasal kontrol ve dengeler sistemi her bir organn dierleri zerinde bir miktar yetki sahibi olmas ve yetkileri paylamas anlamna gelmektedir. ABD Anayasas, lkenin siyasal sistemini ve ileyiini belirleyen en nemli ilkeleri ieren temel bir belgedir. Anayasa ilk olarak federal bir sistem iinde var olan yasama, yrtme ve yarg organlarna dayanan hkmetin yapsn tanmlar. kincisi, hkmetin farkl organlarnn yetkilerini belirler. nc olarak, federal hkmetle eyaletler arasndaki yetki dalmn dzenler. Drdnc olarak da, birey hak ve zgrlkleri konusunda hkmetin yetkilerinin snrlarn izer. Anayasadaki deiiklikler iin kullanlacak yntem anayasann 5. Maddesinde belirtilmitir. Bu maddeye gre, Kongreyi oluturan Temsilciler Meclisi ve Senatonun her ikisinin te iki oyuyla veya eyalet yasama organlarnn te ikisinin istei zerine Kongre tarafndan toplanan ulusal bir kurul araclyla deiiklik teklif edilebilir. Yasa tasars daha sonra eyalet yasama organlarnn drtte nn onayn almak zorundadr. ABDnin kuruluundan bu yana her ne kadar Kongre yeleri tarafndan olas anayasa deiiklikleri ile ilgili binlerce teklif verilmi olsa da, bunlarn ancak 33 yasama yelerinin te ikisinin desteini alm ve bunlarn da yalnzca 27si eyaletler tarafndan onaylanmtr.
Kuvvetler ayrl ilkesini benimseyen Amerikan Anayasas yasama gcn Kongreye, yrtme gcn Bakana ve yarg gcn Yksek Mahkeme ve dier federal mahkemelere vermektedir.
Federalizm
Amerikan siyasal sisteminin ayrt edici zelliklerinden birisi de federal hkmet kurumlar ve uygulamalarna dayanmasdr. Siyasi bir kavram olarak federalizm merkezi veya ulusal hkmetle blgesel veya yerel hkmetler arasnda yetkilerin paylalmasdr. Bir ynetim biimi olarak federalizm ABDde ortaya km ve daha sonra bir dizi lke tarafndan benimsenmitir. Federalizm genellikle Kanada veya Avustralya gibi geni toprak paralar zerine kurulmu veya Hindistan, Rusya ve ABD gibi hem geni topraklara hem de fazla nfusa sahip lkelerde uygulanmaktadr. Bununla birlikte svire ve Almanya gibi federalizmi benimseyen daha kk baka lkeler de bulunmaktadr. Teoride ve uygulamada federalizm siyasi gcn merkezi hkmetin elinde olduu niter hkmet sistemlerinden ayrlmaktadr.
104
Amerikan siyasal sistemindeki federalizm ilkesi uyarnca elli eyaletten her birinin kendi anayasas, seilmi valisi, mahkeme sistemi ve yasama organ bulunmaktadr.
ABD Anayasas federalizme atfta bulunmamasna karn, siyasi yetkiyi Washingtondaki federal veya ulusal hkmetle eyalet hkmetleri arasnda kesin bir ekilde paylatrmaktadr. Federal hkmetin baz nemli yetkileri arasnda sava ilan etme, baka devletlerle anlama imzalama, para basma ve eyaletler arasndaki ticareti dzenleme yetkileri bulunmaktadr. te yandan eyaletlerin ana yetkileri eitim, medeni haklar (evlilik ve boanma gibi), eyalet ii ticaret ve motorlu tatlarn denetlenmesi gibi konulardadr. Vergilendirme ve sulularn cezalandrlmas gibi hem federal hkmetin hem de eyaletlerin uygulayabilecei baka yetkiler de bulunmaktadr. Amerikan siyasal sistemindeki federalizm ilkesi uyarnca elli eyaletten her birinin kendi anayasas, seilmi valisi, mahkeme sistemi ve yasama organ bulunmaktadr. Buna ilaveten her eyaletin kendi iinde de ileler, kasabalar, belediyeler ve okul blgeleri gibi ok sayda alt idari birimler mevcuttur. Bu oklu ynetim yapsnn idaresi seilmi grevlilerin elindedir. Bunun sonucunda seim gnlerinde Amerikallar sadece bakan ve kongre adaylar iin deil, ayn zamanda eyalet meclislerinin yeleri, ile yneticileri, okul blgesi bakanlar, polis efleri ve yarglar iin de oy verirler. Seksen be binden fazla yerel ynetim birimiyle ABD dnyadaki demokratik lkeler arasnda en fazla seilmi yneticisi olan lkedir. ABDde federalizmin uygulanmas ile ilgili nemli bir mesele eyaletlerle ulusal devlet arasndaki uyumazlk durumunda yetki stnl ile ilgilidir. Gemite, bu trden uyumazlklar genellikle anayasaya ve (anayasa ile uyumluysa) ulusal devletin yasalarna baklarak zmlenmitir. Dier bir deyile, federal hkmetle eyaletler arasnda bir uyumazlk sz konusu olduunda genellikle federal hkmetin kararlar uygulanmaya konmutur. rnein, rk eitlii sorunu konusunda federal hkmetle baz gney eyaletleri arasnda 1960l yllarda ortaya kan uyumazlklar genellikle federal hkmetin lehine sonulanmtr.
SIRA SZDE ABDde siyasi yetki federal ve eyalet hkmetleri arasnda nasl paylalmaktadr?
SIRA SZDE
DNELM Habeas corpus ilkesi yargcn bir kiinin hangi hukuki gereke ile S O R U hapishanede tutuklu olduunu aklama zorunluluu bulunmas DKKAT anlamna gelmektedir.
ABDDE SYAS HAKLAR VE ZGRLKLER

Sivil haklarn ve zgrlklerin korunmas Amerikan siyasi hayatnn anayasal temellerinin nemli bir ynn oluturmaktadr. Anayasay yazdklarnda ABDnin S O U kurucu liderleriRsadece birka hakk bu belgeye dahil etmilerdi. Bunlarn arasnda en nemlisi habeas corpus ve bu hakkn ex post facto kanunlara kar korunmasdr. Habeas corpus ilkesi yargcn bir kiinin hangi hukuki gereke ile hapisDKKAT hanede tutuklu olduunu aklama zorunluluu bulunmas anlamna gelmektedir. Bu ilkeye gre gzaltndaki kii yargca bavurabilir ve yasad olarak hapishaneSIRA SZDE de tutulduu iddiasyla salverilmesini talep edebilir. Mahkeme sisteminin yeterli delil bulamamas durumunda da yarg tutuklunun salverilmesine karar verebilir. Ex post facto kanunlar ilkesi ise bir kiinin gerekletirdii dnemde su saylmaAMALARIMIZ yan eylemine kar ceza kanununun geriye dnk olarak ilemesinin anayasa yoluyla engellenmesidir. Anayasann Tonanmasndan iki yl sonra ABD Kongresi Haklar Bildirgesinde bir K A P deiiklik nerisinde bulunmutur. 1791de onanan Haklar Bildirgesinin on maddesi Amerikan halknn temel hak ve zgrlkleri ile ilgili esas anayasa maddelerini oluturmaktadr.N Haklar Bildirgesinin ilk deiik (tashihli) maddesi, Kongre, TELEVZYO din kurumuna sayg gstermeyen, dinin serbeste uygulanmasn engelleyen ya da ifade ve basn hrriyetini ortadan kaldran veya bar bir ekilde toplant yapma hakkn ve ikyetlerinin dzeltilmesi iin hkmete dileke verme hakkn engelNTERNET
DNELM
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
105
leyen hibir kanunu karamaz ifadesinden olutuu iin ayr neme sahiptir. Yani anayasann ilk deiik maddesi inan, ifade ve toplant zgrln gvence altna almaktadr. Haklar Bildirgesindeki dier maddeler arasnda ikinci deiik madde Amerikan vatandalarnn silah bulundurma hakkn gvence altna ald iin olduka tartmaldr. Madde su ve iddetin ana nedeni olarak gren silah denetimi savunucular tarafndan sert ekilde eletirilse de, pek ok Amerikal silah bulundurma ve tamann anayasal haklar olduunda srar etmektedir. Haklar Bildirgesinde yer alan bir baka nemli ilke kendi aleyhinde tanklk etmeye kar getirilen koruma ile ilgilidir. Beinci deiik madde kimsenin kendi aleyhine tanklk etmeye zorlanamayacan belirterek zorlama yoluyla kendi aleyhinde tankl yasaklamaktadr. Yani mahkeme salonunda, karakolda veya Kongredeki bir sorgulamada, hi kimse daha sonra aleyhinde kullanlabilecek bir kant vermeye zorlanamaz. zet olarak, Haklar Bildirgesinin on maddesi, baka bir deyile anayasann ilk on maddesi, sivil zgrlkler ve bireyin hkmete kar korunmas ile ilgili baz temel anayasal ilkeleri ortaya koymaktadr. Amerikan Anayasasnn kuvvetler ayrl ilkesini gvence altna almasnn temel yollar SIRA SZDE nelerdir?
ABD Anayasasnn ilk on maddesi, sivil zgrlkler ve bireyin hkmete kar korunmas ile ilgili baz temel anayasal ilkeleri ortaya koymaktadr.
SIRA SZDE
ABDDE POLTKA YAPICI KURUMLAR
DNELM
DNELM S O R U
Amerikan siyasal sisteminin ana politika yapc kurumu Bakanlk (Presidency), Kongre (Congress) ve Yksek Mahkeme (Supreme Court)dir. Daha nce de belirS O R U tildii gibi Bakan (yrtme), Kongre (yasama) ve Yksek Mahkeme (yarg) tarafndan temsil edilen hkmetin organ arasnda hem i blm hem de kontrol DKKAT ve dengeler sistemi bulunmaktadr.
DKKAT
Bakanlk
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Bakan Amerika siyasetinde ok nemli bir rol oynamaktadr. Karlatrmal siyasal sistemler alannda ABD, bakanlk sistemini benimseyen demokrasilerin en AMALARIMIZ nemli rnei olarak belirtilir. Dnyadaki demokratik sistemlerin ounda babakann hkmetin ba olduu ve en gl siyasi aktr olduu parlamenter sistem benimsenmitir. Amerikan bakanlk sistemi Bakann hem devletin Ahem de hkK T P metin en yetkili kiisi olma zelliini tamas bakmdan dier demokrasi trleri olan parlamenter ve yar bakanlk rejimlerinden ayrlr. Amerikan Bakanlar drt ylda bir yaplan genel seimlerleL dorudan halk taTE EVZYON rafndan seilirler. lkenin iki byk siyasi partisi, seimden birka ay nce toplanan ve eyaletlerden gelen ok sayda delegenin katld ulusal bir kongrede Bakan adaylarn belirlerler. Son yllarda Bakan aday olmak isteyenlerin yaptklar faaliyetler seim tarihinden ok nce balamaktadr. rnein, N T E R N E T Bakan se2008de ilen Barack Obama neredeyse 2004 seimlerinden hemen sonra adaylk iin youn ve kapsaml bir ekilde almaya balam ve drt yl boyunca yzlerce kk kasabay ve ehri ziyaret etmitir. Obama ayn zamanda kendini Amerikal semenlere daha iyi tantabilmek ve seim kampanyas iin ba toplamak amacyla interneti de etkili olarak kullanmtr. Balangta lke apnda fazla tannmyor olmasna karn, Obama olaanst rgtsel almayla partisinin Bakan aday olmay baarmtr. Franklin D. Roosevelte kadar, Amerikan Bakanlar genellikle iki dnemden fazla grev yapmamlardr. Ancak Roosevelt dnem st ste grev yapm, 1944te drdnc kere tekrar seilmise de dnemini tamamlayamadan vefat et-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
106
Amerikan Bakanlk Sistemi Bakann hem devletin hem de hkmetin en yetkili kiisi olma zelliini tamas bakmdan dier demokrasi trleri olan parlamenter ve yar bakanlk rejimlerinden ayrlmaktadr.
Amerikan Bakan dnyadaki demokratik lkelerin liderleri arasnda genellikle en ok yetkiye sahip olan olarak bilinmektedir.
mitir. Rooseveltin allmadk ekilde uzun grev sresi temelde byk bir dnya savann getirdii koullardan kaynaklanmtr. kinci Dnya Savandan sonra anayasada bir kiinin yalnzca iki dnem Bakan olabilecei ynnde bir deiiklik yaplmtr. kinci Dnya Savandan gnmze kadar olan dnemde seilen 11 Bakan arasnda 4 Dwight Eisenhower, Ronald Reagan, Bill Clinton ve George W. Bush seimleri yeniden kazanarak Beyaz Sarayda sekiz yl kesintisiz kalmay baarmlardr. Richard Nixon da, yeniden seilmesine ramen, ikinci dneminin balangcnda Watergate Skandal sonucunda istifa etmek zorunda kald iin toplam 6 yl grev yapabilmitir. Amerikan Bakanlarnn resmi yetkileri olduka snrldr. Anayasann ikinci maddesi yalnzca Yrtme yetkisi Amerika Birleik Devletlerinin Bakanndadr demektedir. ABDnin kurucular, kontrol ve dengeler sistemi oluturarak, Bakan seilen kiinin yrtme yetkisini hkmetin dier organlaryla paylamasn gvence altna almak istemilerdir. Bununla birlikte, Bakann yetkilerinin ABDnin kuruluundan bu yana giderek artt grlmektedir. Bu eilimin en nemli nedenleri Amerikann dnyadaki etki ve rolnn artmas, teknolojinin geliimi ve yeni hkmet politikalarnn oluturulmasn gerektiren yeni sosyal, ekonomik ve siyasi konularn ortaya kdr. 20nci yzyl boyunca Amerikann dnyadaki gc ve rol arttka Bakan seilen kiiler de sava ve barla ilgili hayati kararlarn alnmasnda ana aktrler haline gelmilerdir. Ayn zamanda, federal hkmetin sosyal ve ekonomik kamu politikalarnn belirlenmesindeki rolnn ve sorumluluklarnn artmas Beyaz Saraydaki Bakanlk ofisine dorudan bal olan yeni birimlerin oluturulmasna yol amtr. Yrtme organnn ba olarak Bakan gnmzde drt milyondan fazla alan olan byk bir brokrasinin de badr. Buna ek olarak Amerikan Yksek Mahkemesi de Bakanlk yetkileri ile ilgili davalarda genellikle yrtme organnn lehine karar vererek Bakanlarn siyasal sistemi iindeki konumlarn glendirmitir. Gnmzde Amerikan Bakan dnyadaki demokratik lkelerin liderleri arasnda genellikle en ok yetkiye sahip olan olarak bilinmektedir. Bakann yetkilerinin bir dizi kayna vardr. lkenin siyasi yrtme organnn bandaki kii olarak hem devletin hem de hkmetin badr. Bu ikili grev ve dorudan halk tarafndan seilmesi Bakan lkenin en gl siyasi lideri yapmasnn yan sra i ve d politika konularnda partisinin yasama gndemini byk lde ekillendirecek biri haline getirmektedir. Amerikan Bakannn gc ayn zamanda seildikten sonra 5000den fazla siyasi atama yapabilmesinden de kaynaklanmaktadr. Bu atamalar kabinesinde grev alan bakanlar, devlet tekilatnn st dzey yneticilerini, bykelileri, federal hkmetin hakimlerini ve Beyaz Saray personelini iermektedir. Bununla birlikte Bakann st dzey brokrat atamalarnn ABD Senatosu tarafndan onaylanmas gerektii ve Senatonun Bakann yapt atamalar reddettii ok sayda durum olduu da gz nnde bulundurulmaldr. Bakann Amerikann siyasi hayatndaki yetki ve rolnn genilemesi, Beyaz Saraydaki personel saysndaki arta da yansmtr. ABDnin kurulu yllarnda grev yapan George Washington ve Thomas Jefferson gibi erken dnem Amerikan Bakanlar kendilerine yardmc olacak az sayda personelle almlard. Oysa gnmzde Bakann hem alma mekan hem de ailesiyle beraber yaad Beyaz Sarayda ve evresindeki bakanlk devlet dairelerinde yaklak 600 kii grev yapmaktadr. 1930lardan balayarak, Bakann ilgilendii i ve d politika konularndaki arta paralel olarak, Beyaz Saraydaki grevli saysnda da nemli
107
oranda art olmutur. Amerikan Bakanlarnn Beyaz Saraydaki st dzey yardmclar arasnda bakan yardmcs, ulusal gvenlik danman, basn ve hukuk danmanlar bulunmaktadr.
Kongre
Kongre ABDde siyasi temsilin ve yasa yapmnn ana kurumudur. Kongrenin en nemli rgtsel zellii iki meclisli olmasdr. Anayasay yazanlar yasama yetkisinin ounluk tarafndan kontrol edilen tek bir kurumun elinde toplanmasn engellemenin nemli olacan dnerek yasama organnda Temsilciler Meclisinin yan sra Senatonun da bulunmasn ngrmlerdir. ABD Kongresinin her bir kanadnn toplant salonlar ve yelerin ofisleri Washingtondaki Capitol Binasnn iinde bulunmaktadr. Temsilciler Meclisinin lke apndaki 435 ayr seim blgesini temsil eden 435 yesi vardr. Meclis yeleri iki yllna seilirler ve tekrar seilmeleri de mmkndr. Her bir eyaletten Meclise seilecek olan temsilci says nfusa gre belirlenir. Daha kalabalk olan California ve New York gibi eyaletlerin Mecliste srasyla 53 ve 32 temsilcisi varken, Montana ve South Dakota gibi nfusu az olan eyaletlerin yalnzca birer yesi vardr. Temsilciler Meclisi iin yaplacak olan seimlerdeki seim blgelerinin sandalye says her on ylda bir sandalyelerin yeniden datm (reapportionment) yoluyla nfus deiikliklerine gre yeniden dzenlenir. lelerin corafi snrlar da eyalet meclisleri tarafndan ounlukla partizan nedenlerle deitirilebilmektedir. Sadece partizan amalarla seim blgelerinin haritasnn deitirilmesine gerrymandering denilmektedir. Senato, 100 yesi ile Temsilciler Meclisinden sayca daha kktr. Nfus byklklerine baklmakszn elli eyaletin her birinin Senatoda alt yllna seilen iki senatr bulunmaktadr. Amerikan siyasal sisteminde Kongrenin nemi aadaki alanlardaki g ve otoritesinden kaynaklanmaktadr: Temsil: Kongre toplumdaki farkl ve sk sk atan ekonomik, sosyal ve siyasi karlarn ifade edildii ana kurumdur. Yasama: Kongre federal hkmetin tm yasalarnn hazrlanmas, tartlmas ve yrrle konulmas konusunda anayasa tarafndan yetkilendirilmitir. dari Gzetim: Kongre yasamann onaylad yasalarn ve politikalarn uygulandndan emin olmak amacyla federal hkmet brokrasisinin ileyiini denetler. Mali Yetki: Amerika anayasas yrtme tarafndan hazrlanan federal hkmet btesi zerindeki son sz syleme yetkisini Kongreye vermitir. Onay: Senatonun Yksek Mahkeme yarglar, Amerikann yabanc lkelerdeki bykelileri ve bakanlklar gibi Bakan tarafndan belirlenen nemli mevki atamalarn onaylama veya reddetme yetkisi vardr. ABD Kongresinde yasama sreci olduka karmaktr ve genellikle uzun zaman alr. Bu sre, Temsilciler Meclisi ile Senato yeleri arasnda uzun sren pazarlk, tartma ve tavizi iermektedir. Sadece Meclis tarafndan gndeme getirilebilecek vergi kanunu yasa tasars dnda, yasa tasarlar Kongrenin herhangi bir kanadndan yeler tarafndan nerilebilir. Yasa tasars daha sonra genel bir komiteye gider ve eer burada geerse konu zerinde uzmanlam alt bir komiteye gnderilir. Bundan sonra tasar alt komitenin yeleri tarafndan tartlarak ounluk iin kabul edilebilir hale gelecek ekilde deitirilir. Sonrasnda alt komite tasary oylar ve tasar ounluun oyunu alrsa Kongrenin her iki kanadna da tartlmak zere gnderilir. Her ikisinin de tasary onaylamas durumunda, iki kanadn yelerinde oluturulacak bir konferans komitesi uzlama salanmas iin tartABDde siyasi temsilin ve yasa yapmnn ana kurumu olan Kongrenin Temsilciler Meclisi ve Senato olmak zere iki meclisi vardr.
108
r. Onaylanmasnn ardndan tasar Bakana gnderilir. Bakan imzalayarak yasa haline getirebilir veya tasary Kongreye geri gnderebilir. Kongre Temsilciler Meclisi ve Senatonun yelerinin te ikisinin onayyla Bakann vetosunu geersiz klabilir. Bunun olmas durumunda tasar Bakann imzas olmadan yasalar. Grld zere ABD Kongresinin ileyii byk lde komite ve alt komitelerin almasna dayanmaktadr. Temsilciler Meclisi ve Senato yeleri yasa tasarlarnn tartld, uzman ifadelerinin dinlendii ve uzlama arand komite toplantlarnda uzun saatler geirmektedir. Kongre komiteleri gndemdeki tasaryla ilgili bilgi toplanmasnda ve uzmanlamada nemli rol oynayan kiilerden olumaktadr. Komitelerde grev yapan st dzey uzman personelin fikirleri ve grleri komite yeleri zerinde olduka etkili olabilmektedir. Kongrenin hem Temsilciler Meclisinde hem de Senatoda eitli komiteleri bulunmaktadr. Bunlarn daimi komisyonlar olarak bilinen bir ksm uzun mrl ve srekli iken, geici konu ve sorunlar iin zel komiteler oluturulmaktadr. Ayrca Senato ve Meclis yelerinden oluan, ekonomi ve vergi politikas gibi btn Kongreyi ilgilendiren konular ele alan birka ortak komite de bulunmaktadr.
Yarg ve Yksek Mahkeme

ABDdeki yarg sistemi ademi merkeziyetidir ve iki ayr yarg sistemi arasnda blnmtr: federal mahkemeler ve eyalet mahkemeleri.
Amerikan siyasal sisteminin nc organ yargdr. ABDdeki yarg sistemi lkenin federal hkmet yaps temelinde ekillenmitir. Yani yarg yetkisi de ademi merkeziyetidir ve iki ayr yarg sistemi arasnda blnmtr. Federal mahkemelerin yan sra elli eyaletten her birinin kendi bamsz yargs vardr. Federal mahkemeler ounlukla ulusal yasalarla ilgili konularla ilgilenirken, eyalet mahkemeleri de eyalet yasalarn ilgilendiren ihtilaflar ele almaktadr. kisinin arasnda atma olduu durumlarda sorun ABD Yksek Mahkemesi tarafndan zlmektedir. Federal mahkeme yarglar Bakan tarafndan Senatonun tavsiyesi ve isteiyle atanr. Ancak eyalet mahkemesinde grevli yarglar tarihsel olarak eyalet meclisleri tarafndan atanmaktadr. Amerikan siyasal sisteminin yarg organnn en yksek noktasnn Yksek Mahkeme olduu aktr. Amerikann en st dzey mahkemesinin yarg denetiminin ardndan yasama veya yrtmenin bir eylemini anayasaya aykr ve dolaysyla geersiz ilan etme yetkisi vardr. Amerikan siyasetindeki baz kritik konu ve tartmalarda da son sz Yksek Mahkemenindir. rnein, 2000 bakanlk seimlerinde George W. Bush ile Al Gore arasndaki yar Floridadaki oylarn birbirine ok yakn olmasndan dolay kmaza girdiinde, Yksek Mahkeme Bush lehine karar vermi, dolaysyla Bushu ABD Bakan yapmtr. Bunun gibi konularda kritik kararlar almasnn yan sra, Yksek Mahkemenin nemi ayrca federal yasalarn stnln salamadaki ve eyaletler arasndaki uyumazlklar zmedeki rolnden kaynaklanmaktadr. Anayasa Yksek Mahkemeye kendi bana politika yapma yetkisi vermemektedir, sadece anayasay yorumlama yetkisi vermektedir. Ancak iki asrdan fazla bir zaman nce yazlm olan ve ok sayda genelleme ieren bir anayasann yorumlanmas basit bir i deildir. Bu yzden Yksek Mahkemede grevli yarglarn kendi kiisel siyasi grleri zaman zaman Yksek Mahkemenin verdikleri kararlar etkileyebilmektedir. Yksek Mahkemede bayarg da dahil dokuz ye vardr. Bir kii ancak Bakan tarafndan aday gsterilip Senato tarafndan onaylanarak Yksek Mahkeme yesi olabilmektedir. Amerikan siyasi yaamnda oynad nemli rolden dolay yarglarn Yksek Mahkemeye aday gsterilmesi ve onaylanmas nemli bir siyasi olaydr. Yksek Mahkeme yeleri mr boyu atand iin yeni bir konumun
109
almas ancak bir yenin lmesi veya emekli olmasyla mmkn olmaktadr. Bir yelik boaldnda Bakan grev iin yeterli deneyimi olmasnn yan sra ayn zamanda kendi partisinin temel grlerini destekleyen birini bulmaya alr. Eer Bakann partisi Senatoda ounlua sahipse onay sreci sorunsuz ilerler. Ancak partisi Senatoda aznlkta olan veya kendi grev srelerinin sonuna yaklaan Bakanlar lkenin en yksek mahkemesi iin gsterdikleri adayn kabul edilmesini salama konusunda daha ok muhalefetle karlamaktadrlar. 1960lardan bu yana Senato Bakann nerdii alt Yksek Mahkeme yesi adayn reddetmitir. Yksek Mahkeme yelerinin yaps yllar iinde rk ve cinsiyet bakmndan ok deimitir. nceden Yksek Mahkeme yeleri arlkl olarak erkeklerden ve beyazlardan seilirdi. Gnmzde ise (2011), dokuz Yksek Mahkeme yargcndan biri Porto Riko kkenli bir Latin, biri siyah ve drd de kadndr. Amerikadaki Bakanlk sisteminde, Bakan seilen kiinin ok geni yetkileri vardr. Bu SIRA SZDE mevkiye seilen kiinin kolayca otoriter bir ynetime doru gidebilecei dnlebilir. Ancak ABD siyasal sisteminde bu tr bir gelime yaanmamtr. Sizce bunun en nemli neDNELM denleri nelerdir?
S O R U ABDDE SYASAL KLTR VE SYASAL KATILMA
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Siyasal Kltr
Bir lkenin siyasal kltr, baka bir deyile vatandalarnn birbirleri ve siyaset hakknda yaygn olarak benimsedikleri tutum, inan ve deerleri siyasal sistemin SIRA toplumun tariileyiinde nemli rol oynamaktadr. Bir lkenin siyasal kltr oSZDE hini, geleneklerini ve deerlerini yanstr. Amerikan siyasi kltrnn baz genel zellikleri arasnda bireycilik, demokrasiye ballk, ortak AMALARIMIZ oluturulgrlerin masna dayal siyaset tarz ve yerel dzeydeki kurulu ve derneklere katlm saylabilir. Geleneksel olarak Amerikallar insanlarn dzenli yaplan serbest seimler yoluyla liderlerini zgrce seme haklarna kuvvetli ballkT gstermilerdir. K A P Ayrca ounluk kural ve siyasi aznlklarn grlerini aka ve zgrce ifade etmeleri de gl ekilde desteklenmektedir. Her ne kadar nemli politika konularnda vatandalar ve siyasi sekinler farkl grlere sahipL olsalar Nda, AmeriTE EVZYO kan siyasi kltrnn siyasi srete demokratik yollarla gr birlii salanmasna, dier bir deyile pazarlk ve taviz yoluyla anlamaya varlmasna, verdii deer dikkat ekicidir. Ekonomi ve toplumun hkmet tarafndan kapsaml olarak denetlenmesine kart olmak da Amerikan siyasi kltrnn N T E R N E T geleneksel zelliklerinden biridir. Bunun yan sra, bireysel giriimciliin ve zel sektrn yasalar yoluyla korunmasnn ve desteklenmesinin gerekli olduu dncesi Amerikan siyasal kltrnde nemli yer tutar. 1997 ylnda yaplan bir kamuoyu aratrmas, Amerikallarn seimle ibana gelmi olan siyasetilere duyduklar gvenin (%44), ngilizlere (%39), Franszlara (%30), Almanlara (%32) ve talyanlara (%26) gre daha yksek dzeyde olduunu gstermitir (Ranney ve Kousser, 2008, 723). Ancak, son zamanlarda yaplan aratrmalar, 2008 sonrasnda yaanan ekonomik kriz nedeniyle Amerikallarn hkmete ve lkenin temel siyasi kurumlaryla siyasetilere olan gvenlerinin azaldn ortaya koymaktadr. rnein, 2000 ylnda halkn yaklak %50si hkmete gvendiini ifade ederken, bu oran 2010da %22nin altna dmtr. Seilmi devlet grevlileri ile ilgili de benzer bir durum sz konusudur: Kongreye kar olan olumlu grlerin oran da, %50den %25e, yani yarya dmtr (http://people-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ekonomi ve toplumun hkmet tarafndan kapsaml olarak denetlenmesine kart olmak da Amerika siyasi kltrnn geleneksel zelliklerinden biridir.
110
press.org/report/trust-in-government). Amerikallar arasnda hkmete ve seilmi devlet grevlilerine kar gelien gvensizlik siyasal sisteme ynelik artan bir honutsuzluk olduunu gstermemektedir: Amerikallarn ounluu (%56) siyasal sistemin dzgn alabileceine ancak sorunun Kongre yelerinden kaynaklandna inanmaktadr.
Siyasal Katlma
Daha nce de belirtildii gibi yerel dzeydeki derneklere katlm geleneksel Amerikan kltrnn nemli bir paras olagelmitir. ABDdeki yerel topluluklar ve mahallelerde gndelik yaamn birok sorunuyla ilgilenen binlerce gnll oluum bulunmaktadr. ABDyi 1800lerin banda ziyaret eden ve Amerikan demokrasisi ile ilgili etkili bir kitap yazan Fransz tarihi ve siyasi dnr Alexis de Tocqueville gibi yabanc gzlemciler lkenin yerel topluluklar arasndaki dernek alarndan ve vatandalarn bu derneklere katlmaya olan isteklerinden etkilenmilerdir. Ancak Amerikan halknn topluluklarndaki gnll oluumlara katlmaya gsterdikleri ilgi genel seimler iin geerli deildir. ABDdeki Bakanlk ve Kongre seimlerine katlm oran Avrupann altndadr. Getiimiz yllarda ulusal seimlerde ABDdeki kaytl semenin %50-55i sanda gitmitir. te yandan, Bat Avrupa demokrasilerinde bu oran genellikle %60la %90 arasnda deimektedir. ABD seimlerindeki dk oy kullanma oranlaryla ilgili eitli aklamalar vardr. Bazlar bunun siyasi srelerden tatmin olmamann bir iareti olduunu sylerken, dierleri Amerikallarn hayatlarndan memnun olduklarn ve katlmaya gerek duymadklar iin oy vermediklerini iddia etmektedir. Dier aklamalar bireylerin hkmet tarafndan otomatik olarak seim ktklerine kaydedildii dier birok lkenin aksine ABDde oy vermek isteyenlerin kaydolmak iin kendilerinin uramas gerektiinin, ayrca Amerikallarn dier birok demokratik lke vatandalarndan ok daha sk sanda arldnn (genel ve yerel seimler, partilerin bakanlk n seimleri ve referandumlar) altn izmektedir.
ABDdeki Bakanlk ve Kongre seimlerine katlm oran Avrupann altndadr.
Siyasal Partiler
ABDde siyasal partilerin kurulmas olduka eskiye dayanmaktadr. lkenin ngiltereden bamszln kazanmasnn hemen ardndan ilk siyasi partiler ortaya kmtr. 19. yzyln balarnda iki partili sistemin temelleri atlm ve partiler lke siyasetinin ve yerel siyasetin ana aktrleri haline gelmitir. Byk ekonomik, sosyal ve siyasi deiimlere karn, iki yzyldan fazla bir srede Amerikan parti sisteminin ana hatlar iki byk partinin ana oyuncular olduu bir ekilde ayn kalmtr. Birok Avrupa demokrasisinin aksine kk partiler Amerikan siyasetinde pek baar kazanamamtr. Kk nc partiler ABDde genellikle tannan bir kiinin bakanlk yarna katlmaya karar verdiinde siyaset sahnesine kmaktadr. Bunun en son rnei 1995 ylnda zengin bir iadam olan ve 1992 bakanlk seimlerinde %18,9 oy alan Ross Perot tarafndan 1995 ylnda kurulan Reform Partisidir. ABD parti sistemi ar sol ve ar sa utan radikal partilerin lkenin iki merkeziyeti partisiyle etkin bir ekilde rekabet edememi olmalar bakmndan birok Avrupa demokrasisinden farkldr. Ayrca ou Avrupa demokrasisinde ok partili sistemler tek bir parti parlamentodaki sandalyelerin ounluunu alamad iin koalisyon hkmetleri karrken, koalisyon hkmetleri Amerikan siyasal yaamnn bir paras olmamtr. Bununla birlikte ABD siyasal sistemindeki yetki dalmndan dolay Kongre de lkenin hkmet yapsnn bir parasdr. Beyaz Saray ve Kongreyi e zamanl olarak ayn partinin kontrol ettii durumlarda ABDde bir
111
parti hkmetinden bahsetmek mmkndr. Ancak 1960lardan bu yana Amerikan siyasetinde bir partinin Kongrenin bir kanadn veya her iki kanadn da kontrol ederken teki partinin bakanl kazand blnm hkmet ynnde ilerleyi sz konusudur. rnein, 2010 Kongre seimlerinin ardndan Demokrat Partili Barrack Obamann Bakanl srerken Cumhuriyeti Partinin Temsilciler Meclisini ele geirmesiyle bu durum yeniden ortaya kmtr. Amerikan siyasal sistemindeki iki byk parti olan Demokratlar ve Cumhuriyetiler ideolojik ynelimleri bakmndan temelde merkeze yakndr. Partiler aras rekabette geleneksel olarak sol-sa farkllklarnn nemli olduu Avrupann ok partili sistemleriyle karlatrldnda, ilk bakta Demokrat Parti ile Cumhuriyeti Parti arasndaki farkllklar ok nemli deilmi gibi grnebilmektedir. nk her iki parti de merkeze yakndr ve ulardaki semenlerden ziyade ounluu oluturan ve merkeze yakn lml semenlerin desteini almaya almaktadr. Ancak, Amerikan siyasetine daha yakndan bakldnda kritik i ve d politika konularyla ilgili iki parti arasndaki atma ve muhalefetin giderek artt grlmektedir. rnein, Kongrede ve medyada son yllarda ok tartlan salk hizmetlerinde reform ve kadnlara krtaj hakk verilmesi gibi konularda iki parti birbirinin zdd konumdadr: Demokrat Partinin salk sistemi reformu ve krtajn yasallamas ynndeki abalar Cumhuriyetilerin sert muhalifiyle karlamaktadr. Genelde Demokratlar sosyal ve ekonomik sorunlarla ilgili hkmete daha aktif rol verilmesinden yanayken, Cumhuriyetiler hkmetin sosyal refah politikalarna yksek dzeyde harcama yapmasna kar kmaktadr. Son zamanlarda, Demokrat Parti siyasi yelpazede fark edilir ekilde giderek daha sola kayarken, Cumhuriyetiler iinde ay Partisi olarak adlandrlan radikal muhafazakr bir hizibin ortaya kmas ve Cumhuriyeti semenlerin zerindeki etkisini giderek artrmas bu partiyi daha da saa itmitir. Bylece, Amerikan parti sistemindeki ideolojik kutuplamann eskiye oranla daha belirgin hale geldii grlmektedir. Amerikan siyasi partilerinin birok nemli zellii vardr. Birincisi, gelimi Avrupa demokrasilerine nazaran Amerikan partilerinin rgtsel yaps daha zayftr. lkenin federal hkmet sisteminden dolay partiler olduka ademi merkeziyetidir, eyalet ve yerel partiler hatr saylr zerklie sahiptir. Avrupada parti liderleri parti rgt ve yeleri zerinde kayda deer etkiye sahiptir. te yandan ABDde parti liderlii daha farkldr. Genellikle Beyaz Sarayda iken Bakan partisinin lideri saylr. Ancak, bakanl elinde tutmayan bir partinin liderlii bu kadar belirgin deildir. Bu durumda, partinin Kongredeki lideri partinin szcln stlenir ve partinin en nemli kiisi haline gelir. kincisi Amerikan siyasi partileri Kongrede Avrupa partilerinin parlamentolarda olduundan ok daha az parti disiplinine sahiptir. Ayn partiden olan Senato ve Temsilciler Meclisi yelerinin bir konuda farkl ve kart oy kullanmalarna sk rastlanlmaktadr. Kongredeki parti ii uyumun zayfl, parti liderlerinin milletvekillerinin davranlar zerinde Avrupadaki parti liderlerinden daha az gc olduunun bir baka gstergesidir. ncs, ABD, parti lideri veya merkez rgtten ziyade semenlerin Temsilciler Meclisi ve Senato adaylarn belirledii birka demokratik lkeden biridir. Bakanlk, Kongre ve ok sayda yerel mevki adaylarnn seilmesinden nce, semenler kendi belirledikleri adaya oy verdikleri n seimlere katlrlar. Baz eyaletler sadece kaytl parti yelerinin oy kullanabildii kapal n seimler dzenlerken, baz eyaletlerde byle bir gereksinim yoktur ve adaylar herkese ak n seimlerde belirlenir.
Amerikan siyasal sistemindeki iki byk parti olan Demokratlar ve Cumhuriyetiler ideolojik ynelimleri bakmndan temelde merkeze yakndr.
112
Seimler ve Semen Davran

ABDde siyasetin uzun yllardr iki partili bir sistem iinde sregelmi olmasnn birok nedeni vardr. Bunlar arasnda en nemlilerinden biri, lkede kullanlan ounluk seim sistemidir. Buna gre, seimlerde en ok oy alan aday seimi kazanr. Baka bir ifadeyle, birinci gelen partinin oylarn ounluunu almasna gerek yoktur, en ok oyu almas yeterlidir. Oy okluuna dayal seim sistemlerinde, zellikle de ABDdeki gibi tek yeli dar blgelere dayal sistemlerde ikinci veya nc gelen partiler hi sandalye alamamaktadr. Kazanan-her eyi-alr sisteminin benimsenmesi daha kk veya aznlk partilerinin siyasi temsilinin nnde byk bir engel oluturmaktadr. ou Avrupa lkesinde kullanlan, meclisteki sandalyelerin partilerin oy oranlarna gre yaklak olarak datld nisbi temsile dayal seim sistemleri bu sistemin kartdr. ABDde tek yeli seim blgelerine dayal oy okluu sistemi lkenin iki byk partisi iin avantajlyken, daha kk partilerin Kongrede temsil edilme anslarn ortadan kaldrmaktadr. Amerikada ulusal ve yerel dzeyde olduka sk aralarda seimler yaplmaktadr. Bunlarn arasnda en nemlisi drt ylda bir yaplan Bakanlk seimidir. Amerikan siyasal sisteminin en st dzeydeki yneticisini belirlemek iin yaplan Bakanlk seimi uzun ve karmak bir sreci iermektedir. Bir sonraki bakanlk seimlerinin hazrlklar neredeyse seimden birka ay sonra balamaktadr. Son yllarda Bakan aday olmak isteyenler seim kampanyalarna ok erken balamakta ve zamanlarnn ounu kendilerini semenlere tantmak ve desteklerini almak iin lkeyi boydan boya gezmeye ayrmaktadrlar. Bu da adaylarn neredeyse drt yl semenlerle grme, sorunlarn dinleme ve konuma yapmaya ayrd anlamna gelmektedir. Dier birok demokratik lkede, rnein ngiltere veya Almanyada, seim kampanyalar, ABDdeki seimlere gre ok daha ksa srmektedir ve adaylar iin bylesine uzun ve yorucu bir sre sz konusu deildir. Amerikada seimlerden aylar nce ou eyalette partinin Bakan adaynn resmi olarak belirlenecei parti kurultayna katlacak delegelerin belirlendii n seimler yaplmaktadr. Partinin Bakan aday olmak isteyenler n seimlerinde mmkn olduunca ok delege kazanmaya almaktadr. n seimlerde baz eyaletlerde ounluk sistemi kullanlrken, dierlerinde kurultaya katlacak delegelerin dalm nisbi temsil sistemiyle belirlenmektedir. Bakanlk yarnda ikinci aama iki partinin nde gelen aday adaylarnn televizyondaki tartmalardr. Adaylarn temel konulardaki grlerini akladklar bu tartmalarn amac tantm yapmak ve henz kimi destekleyeceklerine karar vermemi olan kurultay delegelerini etkilemektir. Bir sonraki aamada yaplan kurultaylarda partilerin Bakan adaylar seilir. Normalde drt gn sren renkli grntlere sahne olan bu kurultaylarda Bakan aday tercihleri iin oy kullanacak olan elli eyaletten delegeler bir araya gelmektedirler. Kurultay ayrca partinin i ve d politika konularyla ilgili grlerinin semenlere bir kere daha anlatlmas bakmndan da nemlidir. Kurultayda partinin Bakan aday seilen kii seimlere beraber girecei Bakan yardmcs adayn aklar. Son aama, yine saysz ehir ve kasaba gezilerini, kapsaml televizyon reklamlarn ve televizyonda tartmalar ieren Bakanlk yar kampanyasdr. Bu uzun srecin sonunda, her drt ylda bir, Amerikan halk bakanlk iin oy kullanr. Bakanlk seimlerine baz kk partilerin adaylar ve bamszlar da katlsa bile, asl yar Demokrat Parti ile Cumhuriyeti Partinin adaylar arasnda gereklemektedir.
Amerikada Bakan aday parti kurultaylarnda yaplan n seimlerle belirlenmektedir.
113
Amerikan bakanlk seimlerinin ilgin fakat zor anlalan ynlerinden biri de bakann ve yardmcsnn gerekte semenler tarafndan dorudan deil, Seiciler Kurulu (electoral college) diye bilinen bir srecin sonunda dolayl olarak seilmeleridir. Bu sistemde bakann seilmesinde eyalet meclisleri son sz sylemektedir. Seiciler Kurulunda her eyaletin Senatrleri ve Temsilcilerinin says kadar oyu vardr. rnein, Californiann 55 Seiciler Kurulu oyu (53 Meclis ve 2 Senato sandalyesi); Vermontun 3 oyu (1 Meclis, 2 Senato sandalyesi) bulunmaktadr. Bir eyalette en ok oy alan adaylar ayn zamanda Seiciler Kurulu oylarnn da tamamn almaktadr. Bakan adaynn Seiciler Kurulu oylarnn ounluunu almasna gerek yoktur, en ok oyu almas yeterlidir. Bu da adaylarn kampanyalarn en fazla Seiciler Kurulu oyuna sahip eyaletlere younlatracaklar anlamna gelmektedir. 2000deki George W. Bushla Al Gore arasndaki bakanlk yarnda olduu gibi Gore ulusal dzeyde daha fazla semeninin oyunu almasna karn, Bush Seiciler Kurulu oylarnn ounluunu kazandndan, Bakanla Bush seilmitir. ABD anayasann yazclar tarafndan tasarlanan Seiciler Kurulu sistemi bakann dorudan halk tarafndan seilmesini isteyenlerle Kongrenin bakan semesini isteyenler arasndaki bir uzlamann sonucunda ortaya kmtr. Gnmzde baz evreler tarafndan eletirmesine ramen, Seiciler Kurulu sistemi halen Bakanlk yarnn en son aamas olarak devam etmektedir. Kongre seimleri bakanlk seimleriyle baz benzer sreler iermektedir. Birincisi, Kongreye girmek isteyenler kendi partileri tarafndan adayl kazanmaldr. Tek aday olmad srece partiler Temsilciler Meclisi ve Senato adaylarn belirlemek iin n seim yaparlar. Meclis seimleri iin belirlenen seim blgeleri grece daha kk olduu iin adaylar evleri ziyaret ederek ve okullarda, kiliselerde ve dier kamusal alanlarda kk gruplarla toplantlar yaparak semenlerle kiisel olarak bir araya gelmek iin aba gsterirler. Senato seimi kampanyalarnda da zellikle az nfusa sahip eyaletlerde de semenlerle birebir grlr. ABDdeki seimlerin giderek daha pahal hale gelmekte oluunun en nemli nedeni televizyon ve radyoda adaylarn yaptklar tantmlarn ve reklamlarn cretlerindeki arttr. Bu tantmlar hem adayn olumlu imajn yanstmak hem de rakiplerinin grlerini eletirmek amacyla kullanlmaktadr. cretli medya tantmlarna ek olarak adaylar semenlerin ana sorunlarn belirlemek ve kampanya stratejilerinin etkinliini lmek amacyla seim ncesinde sk sk anket yapan uzmanlar tutmaktadr. Bakanlk ve Kongre seimlerinde yaracak adaylar sadece parti rgtlerinin yardmn almaktan ziyade giderek daha ok profesyonel siyasi danmanlar ve reklam ajanslar kullanmaktadr. Bunun sonucunda ABDdeki seim kampanyalarnn maliyeti nemli lde artarak milyon dolarlara ulamaktadr. Bu da kiisel serveti olmayan bir adayn etkin kampanya yrtebilmesi iin yksek miktarda ba toplamas zorunluluunu getirmektedir. Adaylar kampanya masraflar iin gereken paray kendilerini destekleyen semenlerden, ye olduklar siyasi partilerden, deiik bask gruplarndan ve seim kampanyalarna parasal yardm yapmak amacyla oluturulan Siyasi Eylem Komitelerinden (ngilizce ksaltmas PACs) almaktadrlar. Seim kampanyalarna yaplan balar araclyla ortaya kabilecek siyasi yolsuzluklarn nne geebilmek iin Kongre 1971 ylndan beri kampanya katklarna ve masraflarna snrlar getiren, balarn kullanmyla ilgili tam beyan ve effaflk gerektiren ve bakanlk seimleri iin kamu kaynaklar oluturan bir dizi kampanya reformu yasalar karmtr.
ABDde televizyon ve radyoda adaylarn yaptklar tantmlarn ve reklamlarn cretlerindeki artlar seimlerin giderek daha pahal hale gelmesine neden olmaktadr.
114
1940larn sonundan bu yana Bakan ve Kongre seimlerinin sonular lkenin iki byk partisinin halk desteinin yllar iinde deiiklik gsterdiini ortaya koymaktadr. 1948 ile 2008 arasnda ABDde 16 Bakanlk seimi yaplmtr. Cumhuriyetiler Demokratlardan biraz daha baarl olmu ve bu seimlerin dokuzunu kazanmtr. Bunun sonucunda bu yaklak 60 yllk dnemde Cumhuriyetiler Bakanlk mevkiini daha uzun sre ellerinde tutmutur (36ya kar 26 yl). te yandan, Kongre seimlerinde 1961den 1995e kadar olan dnemde Demokratlar Temsilciler Meclisinin ounluunu srekli elde etmitir. O tarihten bu yana Meclis ounluu iki parti arasnda birok kere el deitirmitir. Demokratlar 1960lar ve 1970lerde de yasama yllarnn ounda Senatoya hakim olmutur. 1981 ile 2001 arasndaki dnemin byk ksmnda Senatoda Cumhuriyetiler ounlukta olmutur. Bu eilim 2000lerin sonlarna doru Demokratlarn Senatoda daha ok sandalye kazanmasyla tersine dnmtr. Siyaset bilimciler Amerikallarn oy kullanrken seimlerinin parti tutma, adaylarn olumlu deerlendirilmesi ve politika tercihleri gibi etkenlerden biri veya birkann etkili olduuna inanmaktadr. Kendilerini bamsz olarak snflandran semenlerin saysnn artmas srekli olarak ayn partiyi destekleyen semen saysnn azalm olabileceine iaret etmektedir. Anket sonular Amerikan semenlerinin Demokratlar (%35), Cumhuriyetiler (%36) ve Bamszlar (%29) olmak zere neredeyse eit gruba blndn gstermektedir (Ranney ve Kauser, 2008, 726). Demokrat ve Cumhuriyeti semenlerin sosyal yaplar birok adan farkllamaktadr. rnein, Demokrat Parti Cumhuriyeti Partiye gre kadnlardan ve siyahlardan daha ok oy almaktadr. Amerikan toplumunun daha az varlkl yeleri Demokratlar desteklerken, Cumhuriyetiler st gelir gruplar arasnda daha poplerdir. Ya ve eitimin Amerikan semenlerinin tercihlerini pek fazla etkiledii dnlmemektedir nk iki partinin semen gruplarnn toplumsal zellikleri bu iki gsterge bakmndan pek kayda deer farkllk gstermemektedir. Bununla birlikte din seimlerde etkin olmaktadr ve Cumhuriyetiler dindar kesimden daha ok oy almaktadr. Benzer ekilde siyasi tutumlar bakmndan da Cumhuriyeti ve Demokrat semenler arasnda byk fark vardr: Kendilerini siyaseten muhafazakar olarak tanmlayan semenlerin ounluu Cumhuriyeti Partiyi desteklerken, siyaseten liberal olduunu syleyen semenlerin ounluu Demokrat Partiye oy vermektedir.
kar Gruplar ve Lobicilik

kar grubu ortak karlara ve amalara sahip, hkmetin kamu politikalaryla ilgili kararlarn etkilemeyi hedefleyen bir rgtlenme biimidir. Birok demokratik lkede kar gruplar siyasi srecin parasdr. Amerikan siyasal sisteminde kar gruplar birka nedenden dolay nemli rol oynarlar. Birincisi, iyi rgtlenmi ve gl mali kaynaklara sahip olan baz kar gruplar kendilerini ilgilendiren konularda Kongre zerinde etkili olabilmektedir. kincisi Amerikan siyasi partilerinin Avrupa partilerine gre daha zayf olmalar nedeniyle kar gruplar Amerikan toplumunun ekonomik, sosyal ve siyasi sorunlarnn temsil edilmesinde sz sahibi olabilmektedirler. ncs, ABDdeki kar gruplarnn says, federal hkmetin destekledii proje ve programlarn oalmasyla, son yllarda hzl bir art gstermitir. kar gruplarnda gzlenen saysal artn bir dier nedeni ise bu gruplarn kamu politikalarndaki tercihlerinin Kongre yelerine daha kolay ulatrlmasn salayan teknolojik gelimelerdir (rn. E-posta kullanm).
115
ABDde byk kar gruplarnn faaliyetlerinin merkezi Kongre ve Beyaz Saraya yakn brolar kurduklar bakent Washingtondadr.
ABDdeki kar gruplar amalar, ye says, mali kaynaklar, kamu politikalar alanndaki uzmanlklar ve etkililikleri bakmndan birbirinden ayrlmaktadr. kar gruplarn eitli ekillerde snflandrmak mmkndr. ktisadi kar gruplar byk irketlerin ve iverenlerin, meslek odalarnn, iftilerin ve sendikalarn karlarn destekleyen gruplar iermektedir. Konuya zel kar gruplar, Ulusal Silah Birlii (National Rifle Association) gibi sadece vatandalarn ateli silah tama hakkn savunmakla ilgilenen, belirli bir konuyu kamuoyuna duyurmak ve konuyla ilgili gelimeleri izlemek amacyla kurulan gruplardr. deolojik kar gruplar kamu politikalarn kendi siyasi grleri dorultusunda etkilemeyi amalarlar: Liberal siyaseti savunan Demokratik Eylem in Birleen Amerikallar (Americans for Democratic Action) ile muhafazakar siyasi grleri yanstan Amerikan Yaam Tarzn Destekleyenler (People for the American Way) bu trn tipik rnekleridir. Hristiyan Koalisyonu (Christian Coalition) gibi dini kar gruplar Amerikan toplumunun daha dindar kesimlerinin karlarn desteklemekle ilgilenirler. Kamu karn savunan gruplar arasnda evre sorunlaryla ilgilenenlerden tketici haklarn savunanlara kadar bir dizi oluum bulunmaktadr. Renkli Halklarn lerlemesi in Ulusal Birlik (National Association for the Advancement of Colored People) gibi sivil haklarla ilgili gruplar siyahlarn haklarn ilgilendiren hkmet kararlarn etkilemeyi amalamaktadr. Son olarak, Amerikan d politikasn etkilemek iin aba sarf eden d politika kar gruplar bulunmaktadr. Byk kar gruplarnn faaliyetlerinin merkezi Kongre ve Beyaz Saraya yakn brolar kurduklar lkenin bakenti Washingtondadr. kar gruplar kendi grlerini duyurmak ve savunmak iin birok yntem kullanrlar. Bunlardan birisi kitle iletiim aralar ve dier iletiim aralar yoluyla tantm yapmaktr. kar gruplar hem Kongre yelerini hem de toplumu TV, radyo, gazete yazlar ve son yllarda giderek daha sklkla e-posta mesajlarn kullanarak etkilemeye almaktadrlar. Bir baka yntem de postadr. Bu yolla seim dnemlerinde kar grubunun politika tercihlerini destekleyen adaylara oy vermelerini tevik etmek iin semenlere binlerce mektup ve rapor gnderilmektedir. Son olarak kar gruplar lobicilik olarak adlandrlan faaliyetler iin olduka fazla mesai yapmaktadrlar. Lobicilik kar grubu adna alan profesyonel lobiciler tarafndan yaplan ve temel hedefi Kongre yeleriyle veya onlarn yardmclaryla bire bir konuarak bir yasa tasarsnn lehinde veya aleyhinde oy kullanmalarn salamaya ynelik bir eylemdir. Amerikan siyasal sisteminin geleneksel bir paras olan lobicilik, ABD Kongresinin almalarnda ve verdii kararlarda olduka nemli rol oynamaktadr. zellikle, ayn kamu politikalarn hedef alan deiik lobilerin aralarnda bir tr koalisyon oluturarak ortak hareket etmeleri halinde, kar gruplar Temsilciler Meclisi ve Senato yelerinin oylarn etkilemekte baaral olabilmektedirler. ABD siyasal yaantsna damgasn vuran iki-partili sistemin devamn salayan ve kk SIRA SZDE partilerin Kongrede temsil edilmelerini zorlatran en nemli etken nedir?
DN ABDDE KAMU SYASETLERNN OLUUMU E L M
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Amerikan hkmet sisteminin en nemli ilevlerinden biri kamu siyaseti gelitirS kapsam eitli i mektir. ABDnin kuruluundan bu yana hkmet politikalarnn O R U ve d politika konularn ve sorunlarn ierecek ekilde genilemitir. Ayrca lkenin federal yapsna bal olarak politika yapm sadece ulusal hkmeti deil eyaDKKAT
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
116
ABDde kamu siyasetinin en nemli alanlar ekonomi, sosyal refah, savunma ve d ilikilerdir.
ABDde ekonomi politikasnda sz sahibi olan Federal Hkmettir.
let ve yerel hkmetlerini de iermektedir. Genel olarak politika yapm srecinin birok aamas vardr. lk nce belirli bir sorunun politika yapclarn dikkatini ekmesi ve gndeme alnmas gerekmektedir. Bir konunun sorun olarak belirlenmesi vatanda talepleri, dernekler ve kar gruplarnn eylemleri, seilmi devlet grevlilerinin konuya dahil olmas ve uzmanlarn ve dnce kurulularnn rapor ve ifadelerinin sonucunda gerekleebilir. kinci olarak yetkililerin dikkatini eken sorun iin bir politika retilir. Politika retilme sreci alternatif politikalarn deerlendirilmesi ve politikann tasarlanmas ve planlanmas srecinde kimlerin dahil olacann kararlatrlmasndan oluur. nc olarak, bir kez politika belirlendikten sonra, bir sonraki aama anayasal, hukuki ve siyasi gerekler gz nnde bulundurularak hkmetin hangi biriminin politikay kanunlatracann belirlenmesidir. Drdnc srada, politikann kanunlatrlmasndan sonra uygulanmas bir sonraki aama haline gelmektedir. Bu aamada hangi dzeyde (federal hkmet, eyalet hkmeti, yerel hkmet veya her dzey) politikann uygulanaca, uygulamann maliyeti ve en etkin uygulama yntemi konularnda kritik kararlar alnr. Beinci olarak, politikann deerlendirilmesi politika yapm srecinin son aamasdr. Bu aama, belirli bir soruna ynelik alnan nlemlerin etkinliinin deerlendirilmesi ve gelecekte benzer konularda bu konuda yaplabilecek gelitirmeler ve deiikliklerle ilgili nerilerde bulunulmasndan oluur. ABDde kamu siyasetinin en nemli alanlar ekonomi, sosyal refah, savunma ve d ilikilerdir. Federal hkmet ABDnin bamsz bir devlet haline geldii tarihten bu yana ekonomik politika konusunda sz sahibidir. Anayasa ekonomi politikalarn yapma yetkisini yasama ve yrtme arasnda paylatrmaktadr. Temsilciler Meclisi tm kamu harcamalarna izin verme ve para baslmasna karar verme yetkisine sahipken, Bakan anayasa uyarnca parasal ve mali politikalardan sorumlu olacak yetkilileri atama (atamalarn Senato tarafndan onaylanmas kouluyla) yetkisine sahiptir. rnein, faiz oranlarn dzenleyen ve dolaysyla ekonomi politikalarnn yapmnda ok nemli bir role sahip olan Federal Banka Kurulunun (Federal Reserve Bank) bakan Bakan tarafndan atanmaktadr. Federal btenin hazrlanmas, ABDnin ekonomi politikasnn belirlenmesinde nemli bir yer tutar. Ulusal hkmetin harcamalar yllar iinde olduka artmtr: Gnmzde, lkenin gayrisafi milli haslasnn neredeyse drtte birini oluturmaktadr. Bu harcamalarn byk ksm bor ve vergilerdir. ABDnin devlet borcu yakn zamanda hzla artarak 2010 ylnda gayri safi milli haslann %64,5ine ulamtr. nceki borlarn faizlerinin demeleri de dahil olmak zere devlet borcunun artm olmas Amerikan siyasi hayatnda byk bir tartma konusudur. Vergilendirme federal bte iin gelirlerin artrlmasnn bir baka ana yntemidir. Kiisel gelirlerden alnan vergiler federal hkmetin toplam vergi gelirinin neredeyse yarsn oluturmaktadr. Kalan ise iverenler ve alanlar tarafndan yaplan sosyal gvenlik demeleri, irketlerden elde edilen vergiler ve tketimden olumaktadr. ngiltere, Kanada, Fransa, Almanya, talya ve Japonyayla karlatrldnda, bireysel gelirlere uygulanan en yksek vergi ABDdedir. Federal hkmet gelirinin ounu savunma ve sosyal refah politikalarna harcamaktadr. Savunma ve gvenlik harcamalar ulusal btenin yaklak bete birini oluturmaktadr. Sanayilemi lkeler arasnda en yksek savunma harcamasn ABD yapmaktadr. 11 Eyll 2001de New York ve Washingtonda dzenlenen terr saldrlarnn ardndan Irak ve Afganistana alan savalardan dolay getiimiz
117
yllarda savunma btesinde art olmutur. Ancak federal hkmet harcamalarnn en byk ksm eitli sosyal refah programlarna ayrlmaktadr. Amerikallara asgari gelir salamay amalayan emeklilere ynelik sosyal gvenlik demeleri, yoksullara ynelik sosyal yardm programlar, salk hizmetleri ve eitim en nemli bte kalemlerini oluturmaktadr. Zaman iinde sosyal refah programlar artm olsa da ABD vatandalarna salad sosyal gvenlik hizmetleri bakmndan hala birok sanayilemi lkeden, zellikle skandinav lkelerinden, daha geridedir. Avrupadaki refah devleti ilkesini benimsemi olan lkelerin aksine ABDde kapsaml bir ulusal salk sistemi bulunmamaktadr. Cumhuriyeti Parti yelerinin muhalefetine karn Bakan Obama 2010da kapsaml bir salk reformu yasasn Kongreden geirmeyi baarmtr. Ancak, Cumhuriyetilerin 2010daki Kongre seimlerinde Temsilciler Meclisinin ounluunu kazanmalar ve bu yasay kaldrmay hedeflediklerini aka belirtmi olmalar nedeniyle bu yeni politikann uygulamaya koyulup koyulmayaca belirsizdir. Demokrat Parti ile Cumhuriyeti Partiyi destekleyen semenler arasndaki en belirgin SIRA SZDE farkllklar nelerdir?
SIRA SZDE
SONU
DNELM
DNELM S O R U
Karlatrmal bak asyla dnldnde, Amerikan siyasal sistemi dnyadaS O R U ki dier yerlemi ve kurumsallam demokratik sistemlerle benzerlikler tamaktadr. Bunlar arasnda dzenli olarak yaplan adil seimler yoluyla gelen yetkililer tarafndan ynetilmesi, iktidardakilerin semenlere kar hesapD verme sorumluluKKAT u bulunmas, kiilerin ve gruplarn siyasi grlerini zgrce ifade etme hakkna nem verilmesi ve hukukun stnlne sayg duyulmas saylabilir. Bununla birSIRA SZDE likte Amerikan siyasal sistemi birok nemli zellii bakmndan dier demokratik lkelerden farkldr. Dnyadaki demokrasilerin ou parlamenter sistemle ynetilirken ABDde Bakann geni yetkiye sahip olduu bakanlk sistemi vardr. AMALARIMIZ ABDnin eyaletlerin ve yerel hkmetlerin kaydadeer yetki ve g sahibi olduu federal yaps yetkinin sadece ulusal hkmette topland dier birok demokraK A P sinin niter yapsna kartlk oluturmaktadr. ABDde yrrlkteTolan dar blgeli ounluk sistemi, ngiltere dnda, nisbi temsil sistemini tercih eden Avrupa demokrasilerinde nadiren kullanlmaktadr. Birok lkede nisbi temsil, ok partili sisTELE ZYON tem ve koalisyon hkmetleri olmasna karn, Amerikan siyasetiVkoalisyon ynetiminin hi olmad iki partili sisteme dayanmaktadr. Dier birok parlamenter demokrasiyle karlatrldnda, ABD Kongresinde ok daha az parti disiplini sz konusudur, yelerin parti yneticilerinden farkl oy kullanmasnaE skErastlanr. PoNT RN T litika yapmnda meclis komitelerinin nemli rol oynamas ile Yksek Mahkemenin byk siyasi ve toplumsal anlamazlklarn zmnde yetki ve g sahibi olmas Amerikan siyasal sisteminin ayrt edici dier zellikleri arasndadr. ABDde siyaset son yllarda byk deiim geirmitir. Muhtemelen bunlar arasnda en nemlisi siyahi bir politikacnn, Barack Obamann, 2008de Bakan seilmesidir. Irksal eitlik bakmndan bu durumun ABD tarihinde bir dnm noktasn tekil ettii sylenebilir. Ayrmc politikalarn birok gney eyaletinde 1960lara kadar srd dnldnde, Obamann lkenin en nemli siyasi mevkiine seilmesi Amerikan siyasi hayatndaki dnmn nemli bir gstergesidir. Kongredeki ve eyalet meclislerindeki kadnlarn saysnn artmas da benzer ekilde
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
118
nemli bir deiime iaret etmektedir. Gnmzde, ok sayda kadn siyaseti ulusal ve yerel politikada aktiftir. Bir yandan siyasette rk ve toplumsal cinsiyet eitlii konusundaki ilerlemeler nemli baarlardr, ancak te yandan Amerikan toplumunun liberal ve muhafazakar kesimleri arasndaki kutuplamann son yllarda giderek artmas Amerikan demokrasinin ileyiini olumsuz ynde etkileyebilme potansiyeline sahiptir. 2010da Bakan Obamann salk sisteminde reform yapma giriimine kar Cumhuriyetilerin, zellikle de partinin radikal kanadnn, gsterdikleri tepki ve muhalefet lkede gelien kutuplamann en belirgin bir rneidir. Amerikan demokrasisini etkileyen bir baka nemli sorun da 2005 sonrasnda lkeyi vuran mali krizdir. Bankaclk sistemindeki ve konut sektrndeki ekonomik krizi nleyememi olmasndan dolay Amerikan halknn seimle ibana gelen yneticilere kar duyduklar gven ciddi lde azalmtr. Bu olgu da Amerikan siyasal sistemi ve demokrasisi iin olumsuz bir gelime saylabilir.
119
zet
Amerika Birleik Devletleri Rusya, Kanada ve inden sonra dnyann drdnc byk lkesidir. 5,6 milyon kilometrekarelik alanyla Kuzey Amerika ktasnn yaklak yarsn kaplamaktadr. ABD ileri dzeyde sanayilemi bir lke olup dnyann en byk ekonomisine sahiptir. Dnyadaki en byk irketlerden birou bu lkede bulunmaktadr ve ABD ekonomisi kresel Gayri Safi Milli Haslann yaklak drtte birini oluturmaktadr. Kuruluundan gnmze dek kapitalizm Amerikan ekonomisinin temelini oluturmutur. ada dnyann ilk demokrasilerinden biri olarak ortaya kan ABD, dnyada halen yrrlkte olan en eski yazl anayasaya sahiptir. Dnyadaki ilk siyasal partiler de ABDde ortaya kmtr. Amerikan Anayasas ABD kurucularnn halk egemenliinin uygulanmas ve hkmetin halkn rzasna dayal olarak, icraatndan halka kar sorumlu olmasn salamay amalayan bir belgedir. Kuvvetler ayrln temel alan anayasa hkmetin organndan her birinin dierlerinin eylemlerini kontrol edebilmesini ve dolaysyla hibir organn dierlerine hkmedememesini dzenlemitir. Kongre (yasama) yasa geirebilir, ancak Bakan (yrtme) bu yasay veto edebilir. Yksek Mahkeme ise Kongreden geen ve Bakann imzalad yasalar anayasaya aykr bulabilir, Amerikan siyasal kltr Amerikan toplumunun tarihini, geleneklerini ve deerlerini yanstmaktadr. Amerikan siyasal kltrnn baz genel zellikleri arasnda bireycilik, demokrasiye ballk, ortak grlerin oluturulmasna dayal siyaset tarz ve yerel dzeydeki kurulu ve derneklere katlm saylabilir. ABDde siyasetin uzun yllardr iki partili bir sistem iinde sregelmi olmasnn en nemli nedenlerinden biri, lkede kullanlan ounluk seim sistemidir. Buna gre, seimlerde en ok oy alan aday seimi kazanmaktadr. Amerikallarn oy kullanrken yaptklar seimlerde parti tutma, adaylarn olumlu deerlendirilmesi ve politika tercihleri gibi etkenlerden biri veya birkann etkili olduu ileri srlmektedir. Amerikan hkmet sisteminin en nemli ilevlerinden biri kamu politikas gelitirmektir. ABDnin kuruluundan bu yana hkmet politikalarnn kapsam eitli i ve d politika konularn ve sorunlarn ierecek ekilde genilemitir. Ayrca lkenin federal yapsna bal olarak politika yapm sadece ulusal hkmeti deil eyalet ve yerel hkmetleri de iermektedir. ABDde kamu politikasnn en nemli alanlar ekonomi, sosyal refah, savunma ve d ilikilerdir. Federal hkmet ABDnin bamsz bir devlet haline geldii tarihten bu yana ekonomik politika konusunda sz sahibidir.
120
Kendimizi Snayalm
1. Amerikaya ilk yerleen gmenler en ok hangi lkeden gelmilerdi? a. Avustralya b. Meksika c. ngiltere d. Hollanda e. Almanya 2. ABD Anayasas hangi tarihte yrrle girmitir? a. 1648 b. 1789 c. 1783 d. 1812 e. 1561 3. Anayasann deitirilmesi iin Kongrede ka oy gereklidir? a. Temsilcilerin yarsndan bir fazlasnn oyu b. Temsilcilerin te birinin oyu c. Temsilcilerin te ikisinin oyu d. Temsilcilerin tamamnn oyu e. Temsilcilerin drtte birinin oyu 4. Aadakilerden hangisi Amerikan federal devlet yapsnn zelliklerinden biri deildir? a. Eyalet hkmetlerinin federal hkmetten daha gl olmas b. Federal hkmetin yalnz d politika ve lke gvenliinden sorumlu olmas c. Eyalet ve yerel idarelerin yneticilerinin federal hkmet tarafndan atanmalar d. Federal ve eyalet hkmetleri arasnda grev dalmnn eit olmas e. Federalizm ilkesi uyarnca tm eyaletlerin tek bir anayasas vardr. 5. Amerikan siyasal sisteminde iki partili bir yapnn devamlln salayan en nemli faktr nedir? a. Bakanlk sistemi b. Yasalarn iki partiden ok partinin seime katlmasn engellemesi c. Seimlerde %10luk baraj uygulanmas d. Dar blgeli ounluk sisteminin kk partilerin seim anslarn azaltmas e. Federal devlet yaps 6. lke dzeyinde yaplan Bakanlk ve Kongre yeleri seimlerinde adaylarn belirlenmesi ne ekilde yaplmaktadr? a. n seimlerle belirlenirler b. Partilerin genel bakanlar tarafndan seilirler c. Partilerin merkez ynetim kurullar tarafndan belirlenirler d. Partilerin yerel rgtleri tarafndan seilirler e. Seiciler Kurulundaki oylama sonucunda belirlenirler 7. Demokrat ve Cumhuriyeti partiler arasndaki en nemli farklar nelerdir? a. Demokratlarn Cumhuriyetilere gre daha muhafazakar olmalar b. Cumhuriyetilerin Demokratlara gre daha muhafazakar olmalar c. Demokratlarn liberal ekonomik politikalar desteklemeleri d. Cumhuriyetilerin Demokratlara gre parti disiplini daha yksek olan bir parti olmas e. Demokratlara genlerin oy vermesi 8. Amerikan Kongresinde yasalarn hazrlanmas srecinde en nemli rol kimler oynamaktadr? a. Senato yeleri b. Temsilciler Meclisi yeleri c. Siyasi partilerin liderleri d. Kongredeki komisyonlarn ve alt komisyonlarn yeleri e. Bakann kendisi 9. Aadakilerden hangisi Amerikan siyasal sisteminde Bakann yetkilerinden biri deildir? a. Kongreden geen yasalar veto edebilmesi b. Kabine yelerini atamas c. ok sayda st dzey brokrat atamas d. Yeni Anayasa Mahkemesi yelerini Senatoya nermesi e. Yasalarn yaplmas 10. Amerikan siyasal yaantsnda son yllarda belirgenleen en nemli eilim nedir? a. ki partinin semenleri arasndaki kutuplama b. Semenlerin seimlere daha yksek oranda katlmaya balamalar c. Bakanlarn yetkilerinin azatlmas iin anayasada deiiklik yaplmasna ynelik talebin artmas d. Genlerin siyasete duyduklar ilginin artmas e. ki partili yapdan ok partili yapya geilmesi
121
Yaamn inden
(ABD) : 2012 Bakanlk Seimleri Gemiteki Hangi Seimlere Benzeyecek? 19 ay sonra yaplacak seimler iin yaplan tahminler belki yalnz siyasete ar merakl olanlar ilgilendirebilir. Ancak, akll yatrmclarn ok iyi bildikleri gibi, tahminler olaylar etkiliyebilir. Eer Bakan Obama 2012 seiminin favorisi olmasayd, belki Cumhuriyeti Parti daha gl adaylar kartabilirdi. nmzdeki aylarda, seim kampanyasndaki gelimeleri Kongrenin tutumu zerinde etkili olacaktr. 2012 seimlerine dair yaplan tahminler geni lde gemiteki seimlere yaplan benzetmelerden kaynaklanyor: Acaba 2012 seimleri, 1984 seimleri gibi mi, yoksa 1988 veya 1992 seimleri gibi mi olacak? Obama taraf 1984 seimini ok seviyor. Bakan Reagann popularitesi seildikten sonraki ilk iki yl iinde ekonominin ktye gitmesi yznden dibe vurmu ve Cumhuriyetiler 1982 ara seimlerinde baarsz olmulard. Ancak daha sonra ekonomi dzelince Reagann popularitesi de giderek artt ve Reagan1988 seimlerinde, imdi Obama tarafnn dledii trden, ezici bir ounluk elde etti. Cumhuriyetiler ise 1992 seimini seviyorlar. Bu seimden bir yl nce yaplan tahminlerde George H.W. Bushun yeniden bakanla seilecei gr arlk kazanmt. Ancak hi beklenmedik bir ekilde Bill Clinton adl gen bir Demokrat vali ortaya kt. lkede yaanan ekonomik skntlardan ve Ross Perotnun bamsz adaylnn seim kampanyasn etkilemesinden yararlanmay bildi. Bush, lke dzeyinde oylarn yzde 37.5ini almasna ramen, seimi kaybetti. Cumhuriyetiler imdi Obamann, o seimde Bush durumuna dt duruma deceine inanmak istiyorlar. Her iki benzetme de yanl: Ekonomik durum iyiletike Obama glenecek ancak Reagan gibi ezici bir zafer kazanamayacak nk Cumhuriyetilerin ounlukta olduklar eyaletlerde baarl olmas imkansz gibi grnyor. Cumhuriyetilerin sevdikleri 1992 seiminin ise tekrar mmkn deil nk 1992de Bakan Bush Clintonun geliini ngrememi olsa bile birok Demokrat partili Clintonun mthi yetenekli bir siyaseti olduuna kendisinin adayl kesinlemeden ok nce biliyorlard. Oysa, u andaki Cumhuriyeti Parti adaylar arasnda kimse iin bu geerli deil. Ben, Cumhuriyeti Partinin gnmzde yaad gl aday yokluu sorununa benzerlii yznden, en ok baba Bushun Demokratlarn aday Michael Dukakisi yendii 1988 seimini seviyorum. O yl, Demokratlarn adaylarna yedi cceler deniliyordu. Belki bu onlar iin, imdilerde Cumhuriyeti partinin adaylarn iin de olduu gibi, biraz insafszca bir yaktrmayd. Ancak cce yaktrmas Demokratlarn 1988de Cumhuriyetilerin ise gnmzde gl bakan adaylar bulmak konusunda karlatklar ortak sorunun altn iziyor. Gnmzde Cumhuriyeti partinin adaylar arasnda Minnesota Valisi Tim Pawlenty Dukakisin 2012 modeli gibi. Bunu Dukakisi beenen ve kendisinin Massachusetts eyaletine stn hizmet vermi olduuna inanan birisi olarak sylyorum. Fakat ok iyi bir bakan aday olduu sylenemez. Pawlenty ve Dukakisin gl olduklar ortak zellikleri gze arpan bir kusurlar olmay. Dukakis seim kampanyas sonunda ayakta kalabilme olasl en yksek olan adayd. Pawlenty de bu yl ayn rol oynayacaa benziyor. Ancak kendisinin bakanlk seimlerinde Dukakisin akibetine uramayacan dnmek ok zor. Adaylar arasnda en nde gibi grnen Mitt Romney akll ve kendisinin guclu bir orgut var. Ancak nemli konulardaki grlerini sk sk deitirmesi ve Massachusettsdeki salk hizmetleri plan konusundaki tutumu-kendisinin eseri olan bu plana sonradan kar kmas-n seimlerde oy kaybetmesine neden oldu. Mississipi Valisi Haley Barbour belki birlikte iki imek isteyeceiniz birisi ama bu adayl kazanmas iin yeterli bir sebep deil. Indiana eyaletinin valisi Mitch Daniel ise zeki ve iyi donanml. Kendisinin aday olmas gerekir ancak olacan sanmyorum. Seim aritmetiine gelince: Yeni yaplan nfus saym sonuclarndan sonra, Obamann son seimlerde elde ettii 359 seiciler kurulu (electoral college) oyu ile balayalm. Bunlardan Ohio, Indiana, Michigan, Wisconsin, Iowa, Virginia ve North Carolinay kaybetse bile, Pennsylvania ve Florida ile Nebraskann oylarn yeniden ald takdirde, bakanlk seimini kazanmas iin yeterli olan 270 saysna eriebilir. Ancak, tek oyu olan Nebraskay kaybederse, seiciler kurulu oylar 269-269 olarak berabere sonuclanr. Bu hesplama Obamaya olduka geni bir manevra alan veriyor. Ancak, Pennsylvania ve Floridann geen ylki Kongre seimlerinde Cumhuriyetilere yneldiini unutmamak gerekir. Obama bakanlk seimlerinin favorisi. Ancak ben kendisini daha henz seimler balamadan galip ilan edenler arasnda deilim. 2012deki Kongre seimine gelince: nmzdeki yl, imdiye kadar yaanmam olan bir eyi, yani Temsilciler Meclisi ile Senatoda partiler hakimiyetinin el deitirmesini, grebiliriz. Demokratlar, Temsilciler Meclisini yeniden ele geirebilirler ve Cumhuriyetiler de Senatoyu geri alabilirler. Eer bu gereklirse, ilk defa burada okuduunuzu hatrlayn! Kaynak: E.J. Dionne, Jr. Washington Post, 16 Mays, 2011
122

1. c 2. b 3. c 4. e 5. d 6. a 7. c 8. d 9. e 10. a Yantnz yanl ise Amerikan Siyasal Sisteminin Geliimi konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz yanl ise Amerikan Siyasetinin Anayasal erevesi konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz yanl ise Amerikan Siyasetinin Anayasal erevesi konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz yanl ise Federalizm konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz yanl ise Seimler ve Semen Davran konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz yanl ise Seimler ve Semen Davran konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz yanl ise Siyasal Partiler konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz yanl ise Kongre konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz yanl ise Bakanlk konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz yanl ise Seimler ve Semen Davran konusunu yeniden gzden geirin.

Sra Sizde 1 ABD anayasas siyasi yetkiyi Washingtondaki federal veya ulusal hkmetle eyalet hkmetleri arasnda kesin bir ekilde paylatrmaktadr. Federal hkmetin baz nemli yetkileri arasnda sava ilan etme, baka devletlerle anlama imzalama, para basma ve eyaletler arasndaki ticareti dzenleme yetkileri bulunmaktadr. Eyaletlerin ana yetkileri eitim, medeni haklar (evlilik ve boanma gibi), eyalet ii ticaret ve motorlu tatlarn denetlenmesi gibi konulardadr. Vergilendirme ve sulularn cezalandrlmas gibi hem federal hkmetin hem de eyaletlerin uygulayabilecei baka yetkiler de bulunmaktadr. Sra Sizde 2 Amerikan Anayasasnn kuvvetler ayrl ilkesini gvence altna almasnn eitli mekanizmalar bulunmaktadr. Bunlardan biri hkmetin herhangi bir organnda yer alan kiinin ayn anda baka bir organda grev almasnn yasaklanmasdr. Bu Bakann veya yrtmedeki yardmclarnn, yasama organnda yani Kongrede yer alamayacaklar anlamna gelmektedir. Bir baka mekanizma da kontrol ve dengeler sistemidir. Bu ilkeye gre, hkmetin organndan her biri dierlerinin eylemlerini kontrol edebilir ve dolaysyla hibir organ dierlerine hkmedemez. Kongre yasa geirebilir, ancak Bakan bu yasay veto edebilir ve anayasa Bakann vetosunun geersiz olmas iin Kongrenin her iki meclisinin te ikisinin oyunun alnmasn gerektirmektedir. Sra Sizde 3 ABD anayasal dzenindeki kuvvetler ayrm ile kontrol ve denge ilkeleri, yrtme-yasama-yarg organlarnn birbirlerini belirli lde kontrol etmelerini salamakta ve ayn zamanda birinin dierleri zerinde ezici bir hakimiyet kurmasn nlemektedir. Sra Sizde 4 lkede kullanlan dar blgeli ounluk sisteminin kk partiler iin dezavantajl olmas, iki parti sisteminin devamllnda nemli bir rol oynamtr. Sra Sizde 5 Demokrat Partinin semenleri, Cumhuriyeti Partiye oy verenlere gre daha az varlkl toplum kesimlerinden gelmektedirler ve daha liberal siyasi grlere sahiptirler.
123
Abraham,H.J. (1996). The Judiciary: The Supreme Court in the Governmental Process, 10. Bask, New York: New York University Press. Aldrich, J. (1995). Why Parties? The Origin and Transformation of Party Politics in America, Chicago: University of Chicago Press. Burns, J.M.; Peltson, J.W.; ve Cronin, T.E. (2002) Government by the People. 20. Bask, Upper Saddle River, New Jersey: Pearson-Prentice Hall. Edwards, G.C.; Wattenberg, M; ve Lineberry, R.L. (1998). Government in America: People, Politics, and Policy. 8. Bask, New York: Longman. Elkins, S. ve McKitrick, E. (1993). The Age of Federalism, New York: Oxford University Press. Epstein, L.D. (1986). Political Parties in the American Mold, Madison: University of Wisconsin Press. Genovese, M.A. (2000). The Power of the American Presidency, 1989-2000, New York: Oxford University Press. Goldstein, K.M. (1999). Interest Groups, Lobbying, and Participation in America, New York: Cambridge University Press. Hartz , L. (1955). The Liberal Tradition in America, New York: Harvest/HBJ. Jacobson, G.C. (2000). The Politics of Congressional Elections, 5. Bask, New York: Longman. Jones, C.O. (1995). Separate but Equal Branches: Congress and the Presidency, Chatam: Chatam House Publishers. Mayhew, D.R. (2005). Divided We Govern: Party Control, Lawmaking, and Investigations, 19462000, 2. Bask, New Haven: Yale University Press. Michael, S.; Dell, C.; ve Keeler, S. (1996). What Americans Know about Politics and Why it Matters, New Haven: Yale University Press. Miller, W.E. ve Shanks, J.M. (1996). The New American Voter, Cambridge: Harvard University Press. Neustadt, R. (1990). Presidential Power and Modern Presidents: The Politics of Leadership from Roosevelt to Reagan, New York: Free Press. Nicholas, H.G. (1986). The Nature of American Politics, New York: Oxford University Press. Peters, G.B. (2003). American Public Policy, 6. Bask, Washington, DC: Congressional Quarterly, Press. Pew Research Center for People and the Press, Distrust, Discontent, Anger and Partisan Rancor, http://people-press.org/report/trust-in-government (eriim: 2 Ocak 2011). Ranney, A. ve Kousser, T. (2008). Politics in the United States, in G. Almond, G. Powell, R. Dalton ve K. Strom (der.), Comparative Politics Today: A World View , 9. Bask, New York: Pearson-Longman. Riker, W.H. (1987). The Development of American Federalism, Boston: Kluwer Academic Publishers. Tocqueville, A. (1835). Democracy in America, 1969 Basks, New York: Doubleday. Verba, S. ve Nie, N.H. (1972). Participation in America: Political Democracy and Social Equality, Chicago: University of Chicago Press. Wood, G.S. (1969). The Creation of the American Republic, 1776-1787, Chapel Hill: University of North Carolina Press.

Beyaz Saray ve Bakanlk: www.whitehouse.gov Anayasa Mahkemesi: www.supremecourtus.gov Senato: www.senate.gov Temsilciler Meclisi: www.house.gov Demokrat Parti: www.democrats.gov Cumhuriyeti Parti: www.rnc.gov Gncel Siyasal Gelimeler: www.CNN.com/ALLPOLITICS Seimler ve Semen Davranlar: www.electionstudies.org
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; svire Modeli Federalizmi ana hatlaryla tanmlayabilecek, svire siyasal sistemindeki temel siyasal gleri ve kurumlar tanyabilecek ve bu kurumlarn birbiriyle ilikisini aklayabilecek, svirenin siyasal kltrn ve siyasal katlma srelerini aklayabilecek, svirede uygulanan dorudan demokrasi aralarn tanmlayabilecek, svirede kamu politikalarnn nasl olutuunu ve belirlendiini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
svire Konfederasyonu Federalizm Kanton Dorudan Demokrasi Halk Oylamas Halkn Kanun Teklifi Daimi Tarafszlk
indekiler
GR SVRE MODEL FEDERALZM SYASAL KURUMLAR VE SYAS KURUMLARIN LEY SYASAL KLTR VE SYASAL KATILMA DORUDAN DEMOKRAS KAMU POLTKALARININ OLUUMU VE BELRLENMES SONU
Oydamac Kurumsallam Rejim: svire
Oydamac Kurumsallam Rejim: svire

GR
svire, resm adyla svire Konfederasyonu, Avrupa ktasnn ortasnda (svirelilerin deimiyle kalbinde) yer alr. Kuzeyinde Almanya, batsnda Fransa, gneyinde talya ve dousunda Avusturya ile Lihtentayn bulunan, 7. 785. 806 nfusa ve 41. 293 km2 yzlmne sahip bir lkedir. Baskenti Berndir. Almanca, Franszca, talyanca ve Romana svirenin resm dilleridir. svire Konfederasyonuna, (Confederatio Helvetica) adn veren Helvet halkn; Jl SEZAR, Galya Sava stne Yorumlar adl eserinde, sava, coraf koullar nedeniyle yaylmac emellerini gerekletiremeyen bir halk olarak tanmlar (Csar, 1860, 3-4). Helvetler, Keltik kavimlerden biridir. M. S. 58 yilinda Bibracte Muharebesindeki yenilgilerinden sonra Helvetler bugnk svire topraklarna ekilirler ve Romallar tarafndan asimile edilirler. Roma mparatorluunun egemenlii boyunca Latince hakim dil konumuna gelir. Bu durum, Roma mparatorluunun kn izleyen byk igallerle deiir. Eski Roma mparatorluunun bir paras olan Helvesya y igal eden Cermen kavimler, yerli halkla temaslarnda farkl yntemler kullanr. Burgondlar Latin dilini benimserken, Allamandlar, konutuklar Cermen lehesinin yerli halk tarafndan da konuulmasn art koarlar. Ancak, topraklarn gneydousunda kalan dalk blgelerde Latince konuulmaya devam eder. Alp dalarnn ardnda kalan Ticino blgesi ise talyan dilinin ve kltrnn etkisi altnda kalr. Bu toprak paylamnn bir sonucu olarak, bugn hala, svirenin batsnda Franszca, Alp dalarnn gneyinde talyanca, Romanca konuulan dalk Grison blgesi dnda, dier blgelerde ise Almanca konuulmaktadr. Bu drt dil de lkenin resm dilidir. svire Konferedasyonu nun tohumlar 13 yzylda atlr. Uri, Schywyz ve Unterwald Kantonlar 1 Austos 1291 tarihinde aralarnda Grtli Paktn imzalarlar. Grtli Pakt, kantonlar arasndaki uyumazlklarn giderilmesi iin bir tahkim sistemi tesis eder ve bir savunma birlii oluturur. Birliin amac, komu glerin igallerini nlemek ve bir g dengesi kurmaktr. Daha sonra dier kantonlar da, anlamalar imzalamak suretiyle Birlie katlrlar. Bylece anlamalara dayanan bir konfederasyon sistemi geliir. Bir yandan mmkn olduu lde Birlik yesi kantonlar aralarndaki ibirliini gelitirirken, te yandan kantonlarn egemenliini koruyarak svirenin bamszln devam ettirmeye alrlar (Fleiner, Misic, Tpperwein, 2005, 22). Grtli Pakt ile oluturulan Birlie katlan kantonlarn ortak organ ye kantonlarn temsil edildii Diet ad verilen meclistir. ehirlemi kanton-
126
lar, krsal kesimde yer alan kantonlardan stndr. Bu nedenle kantonlar Dietde eit ekilde temsil edilmemektedir ve ayn haklara sahip deillerdir. Avrupadaki Reform hareketleri lkeyi ikiye bler ve bu blnme lkede yzyl srecek bir duraanla neden olur. Mezhep kavgalarndan doan kantonlar arasndaki atmalar nedeniyle ikiye blnen Diet, karar alamaz hale gelir. Her ne kadar svire kendi topraklar iinde mezhep kavgalarna sahne olsa da Avrupann geri kalanyla byle bir kavgaya girmeyi tercih etmez ve Otuz yl savalarnda tarafszl seer. Bu dnemi, svirenin d politikasn belirleyen tarafszln dier balangc olarak grmek mmkndr. svire savaa taraf olmasa da bu savan kazanan tarafnda yer alr ve sava sonunda 1648 ylnda imzalanan Vestfalya Anlamas ile resmen bir devlet olarak tannr. 18. yzyl sonunda Fransa, (1798 ylnda) svireyi igal eder. Fransaya bal niter ve merkeziyeti Helvet Cumhuriyeti kurulur. Bu devlet sisteminin svirenin siyasi gelenei ile badamad ve lkenin bu ekilde ynetilemeyecei anlalnca, 1803 ylnda Uzlama lemi ile eit temsil gcne sahip kantonlarla federal sistem yeniden tesis edilir. Viyana Kongresi ile svirenin snrlar belirlenir ve daimi tarafszl kabul edilir. Ancak bu durum, lkenin iindeki atmalar sona erdirmez. Protestan kantonlarda demokrasiye gei oligarinin egemen olduu Katolik kantonlarda rahatszlk yaratmaya balar. Katolik kantonlar, Protestan kantonlarn demokratiklemesinin nne gemek iin aralarnda Sonderbund ad verilen gizli bir anlama yaparlar. Anlama ortaya ktnda, Katolik kantonlarn sz konusu anlamay feshetmeyi reddetmesi zerine, Protestan kantonlar anlamay zorla fesheder. 1847 ylnda Katolik ve Protestan kantonlar arasnda bir i sava patlak verir. sava sonrasnda, 1848 ylnda halkoylamas ile kabul edilen anayasa ile federal bir devlet kurulur. Anayasada federal bir devlet modeli benimsenmesine ramen, devletin resm ad svire Konfederasyonu olmaya devam eder. 1848 Anayasasnda temel hak ve hrriyetler ksmi olarak dzenlenir ve anayasal kurumlar ve Federal devlete kstl yetki tannarak kantonlarn farkllklar da gvence altna alnr. 1874 ylnda kabul edilen yeni Anayasa ile temel kurumlar korunmu, daha fazla temel hak ve hrriyet gvence altna alnm, Federal Devletin faaliyet alan geniletilmitir. Federal Mahkeme bu anayasa ile kurulmutur. 1874 Anayasasnda yaklak yz elli kere deiiklik yaplmas Anayasann yeniden kaleme alnmasn gerektirmi, temel siyasi tekilat deitirilmeden 1999 ylnda yeni bir Federal Anayasa kabul edilmitir.
SVRE MODEL FEDERALZM

svire Konfederasyonu federal bir devlettir. Ancak 1999 svire Konfederasyonu Anayasasnda, (bundan sonra sAY olarak anlacaktr) devlet eklinin federal bir devlet olduu ibaresi yer almamaktadr. svire modeli federalizm, bir Konfederasyondan yola km, zaman iinde kurumlar dnme urayarak federal bir devletin domasna neden olmutur. Bu nedenle, federalizm, svire siyasal sisteminin en temel ilkesi olarak kabul edilmektedir. svire Devletinin meruiyeti, federalizm ilkesi ve Anayasann birinci maddesinde, svire Konfederasyonunun svire halk ve kantonlardan olutuunu belirten dzenlemelere dayanr (Fleiner, Misic, Tpperwein, 2005, 26). svire Konfederasyonu nu oluturan yirmi alt tam ve yarm kantonlarn hukuki varlklar kesin bir ekilde korunmutur. Yarm kantonlar da Federe Devletlerdir,
svire Konfederasyonu svire halk ve kantonlardan oluan federal bir devlettir.
5. nite - Oydamac Kurumsallam Rejim: svire
127
baz alanlarda tam kantonlarn sahip olduu haklara sahip deillerdir. Her ne kadar 1999 Anayasas yarm kantonlar ile tam kantonlar arasndaki ayrm kaldrm olsa da, bu ekli eitlik, yarm kantonlarn Devletler Konseyin de temsil edilmelerine ve halkoylamalar srasnda oylarn saymna ilikin farkl kurallar uygulanmasna engel deildir. 1999 svire Federal Anayasas 3. maddesi SIRA SZDE dzenlemesi uyarnca Kantonlar, Federal Anayasa ile egemenliklerinin kstlanmad lde egemendirler. Federal devlet (Konfederasyon) Anayasas Kantonlar ve N E L MDevlet araD Federal sndaki yetki paylamn dzenler. Kantonlar da kendi anayasalarna sahiptirler. Kanton anayasalar, kantonlarn idar tekilatlarn dzenler. Kantonlar AnayasalaS O R U rnda, devlet eklinin cumhuriyet olduunu gvence altna almak zorundadr.
D K K demokratik bir 1999 svire Federal Anayasas 51. maddesi u ekildedir: 1. Her kanton A T anayasaya sahip olmaldr. Bu Anayasa halkoylamas ile kabul edilmeli ve semenlerin ounluunun talebi zerine deitirilebilmelidir. 2. Kanton anayasalar Konfederasyonun SIRA SZDE gvencesi altndadr. Bu gvence (Kanton) anayasalar(), Federal Anayasa ile atmad lde geerlidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Yasama organ olan Federal Meclis, Ulusal Konsey ve Devletler Konseyi (Kantonlar Konseyi) olmak zere iki kanattan oluur. Federal Konsey, KonfederasK T A P yonun yrtme organdr. Yarg organ ise Yksek Federal Mahkemedir. Kantonlar ile Konfederasyon arasndaki yetki paylam 1999 svire Anayasasnda dzenlenmitir. svirenin siyasal tarihinin son yzyln Federe Devletlerin T E L E V yetki (kantonlarn) Federal Devlete (Konfederasyona) srekli bir ekilde Z Y O N devri belirlemitir (Benot, 2009), ancak yine de kantonlar nemli yetkileri korumaya devam etmilerdir. Temel prensip Konfederasyonun Anayasada kendisine atfedilen Eyetkileri kulNTERN T lanmasdr (sAy m. 42). Baz yetkiler mnhasran Konfederasyona aittir. Baz yetkileri temel prensiplerle snrl olarak kantonlarla paylar. Bu alanlarda Konfederasyon, temel ilkeleri ve ereveyi belirler, uygulamann ne ekilde yaplaca kantonlarn yapaca dzenlemelerle saptanr: Bayndrlk ileri, avclk, balklk, vergi uygulamalar alannda yaplan dzenlemeler gibi. Baz yetkiler hibir snr olmadan hem Konfederasyon hem de kantonlar tarafndan kullanlr (yaran yetkiler). Ancak, burada belirtmek gerekir ki kantonlar bu tr yetkileri Konfederasyon tarafndan kullanlmad takdirde kullanabilirler. Hukukun uyumlatrlmas bu tr bir yetkidir. Konfederasyon son birka ylda ceza usul hukuku ve medeni usul hukuku alannda federal kanunlarla bu tr bir yetki kullanmtr. Baz yetkileri ise nitelikleri gerei Kantonlarla paralel olarak kullanr (Lavaux, 2004, 405). Konfederasyonun yetkisine giren alanlarda kantonlar da paralel dzenlemeler yapabilir. Burada Konfederasyonun ereveyi izdii alanlardan farkl olarak kantonlar tamamlayc dzenleme deil tamamen bamsz dzenlemeler yaparlar; gelir vergisi tarh ile ilgili dzenlemeler, burslar, karayollarnn yapm gibi. Kantonlar tarafndan yaplan dzenlemelerin Konfederasyonun yapt dzenlemelere aykr olmas halinde Konfederasyonun dzenlemeleri esas alnr (sAy m. 49).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
128
izelge 5.1
YETK PAYLAIMI (MNHASIR YETKLER) KONFEDERASYON Milli Savunma Gmrk Ulam Telekomnikasyon Para Politikalar Sosyal Gvenlik KANTONLAR Salk Hizmetleri Eitim-retim Kolluk Mahalli dareler
SIRA SZDE
svire AnayasalSZDE SIRA sisteminin 1830lu yllardan bu yana deiiklik gstermemesi nasl aklanabilir? svire D N E L sistemi, zgn bir model olarak hibir snflandrlmaya dahil siyasal M SIRA sistemdir. Meclis Hkmeti (Directoria - direktuvar) olarak niteedilemeyen bir SZDE lendirilen bu O R U (Constance, Fabri, 1995, 272, 380; Tezi, 2009, 419), ne bir S sistem bakanlk sistemi ne de parlamenter bir sistemdir. Bakanlk sistemi deildir, nDNELM k yrtme, Konfederasyon, Kantonlar ve mahalli idareler dzeyinde bir kurulDKKAT dan oluur. Hkmet, meclisin iradesine bal olmadndan, Parlamenter sistem de deildir. S O R U
SIRA SZDE
DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ svire siyasal sisteminin en

temel zellikleri; halkoylamas ve halkn kanun teklifi TELEVZYON mekanizmalardr. K T A P
Meclis Hkmeti K(Direktuvar), 1789 Fransz Devrimi nin ardndan 1795 ila 1798 yllar DK AT arasnda Fransada uygulanan siyasal sistemdir. Parlamentonun, yrtme erkini milletvekilAMALARIMIZ leri arasndan seilen be yneticiden (directeur) oluan ynetime (Directoire) devretmesiSIRA SZDE ne verilen addr. 1798 Helvet Cumhuriyeti Anayasasnda da benimsenen siyasi sistemdir. svire AMALARIMIZ siyasal sisteminin en temel zellikleri; halkoylamas ve halkn kanun teklifi mekanizmalardr. Anayasa deiiklikleri ve nemli kanun yapm srecinde sonucu belirleyecek olan halkoylamasdr. Meclis, halkoylamasna sunduu TELEVZYON K T A da kanun tasarlar ya P Anayasa deiikliklerininin kabul edilmesini gvence altna almak iin Federal makamlardan, kantonlardan, siyasi partilerden, derneklerden gr alr. Halkn kanun teklifi ile kamuoyu herhangi bir konuda anayasa deiTE LTEEVR Z Y O N N ET iklii teklifinde Nbulunabilir. Bylece, halk bu yntemle siyasi makamlar stnde bask uygular. Arend Lijphart (1977), svire demokrasisini oydamac bir demokrasi olarak tanmlamaktadr. Oydamac demokrasi ynetiminde alnan kararlarn, oy okluNTERNET una gre deil oybirliine gre alnd bir sistemdir. Siyasal sistemde tek bir baskn grubunun oluumu engellenmitir. Oydamac demokrasilerde bir yandan kitleler arasnda derin ayrlklar bulunurken te yandan elitler dzeyinde uzlama kurumsallamtr. Ancak baz yazarlar (Papadopoulos, 1997; Hottinger, 1997), Lijphartn tersine svire demokrasisinin oydamac bir demokrasi olduu grn reddetmektedirler. Bu yazarlara gre svire siyasal sistemi sui generis bir yapya sahiptir. Oydamac demokrasilerden farkl olarak, svire demokrasisinin temel unsuru vardr: Federal bir kltrle beslenen federalizm, temelleri tarihe dayanan dorudan demokrasi ve nihayet her karar mzakere etme istei. Bu unsur, svire demokrasisini oydamac bir demokrasi olarak nitelendirilmesine engel olmaktadr. te yandan, bu unsurlar svire demokrasisini oydamac bir demokrasiden daha salam klmaktadr (Hottinger, 1997).
K T A P
T EN T E R Z Y O N LEV NET
NTERNET
129
Geleneklemi Tarafszlk svire, tarafszl benimsemi bir lkedir. Konfederasyonunun d politikasnn temeli tarafszlk ilkesi zerine kuruludur. Tarafszlk, devletler tarafndan hem sava zamanlarnda savaa girmemek hem de savan sz konusu olmad durumlarda askeri ittifaklara katlmamak eklinde tanmlanmaktadr (Emine Akada, Daimi Tarafszlk Politikas ve svire rnei, 2010). Daimi tarafszlk ilkesi gerei, svire hibir ekilde bir sava balatamaz, asla dier devletler arasnda patlak vermi bir savata yer almaz ve herhangi bir savata taraflardan birini tutamaz. Yalnzca kendi topraklarn saldrlara kar savunmak iin bir orduya sahiptir. svirenin 2002 ylnda Birlemi Milletlere ye olmas daimi tarafszlk statsn korumasna engel deildir (Hottelier, 2002, 494)
SYASAL KURUMLAR VE SYASAL KURUMLARIN LEY Yasama (Federal Meclis)

svire Parlamentosu yukarda da belirtildii gibi iki kanatldr. Ulusal Konsey, iki yz milletvekilinden oluur. Kantonlar, Ulusal Konseyde nfuslarna oranla temsil edilirler, bu oran her on ylda bir gzden geirilir. Ulusal Konsey seimleri drt ylda bir yaplr, milletvekilleri yeniden seilebilirler. Devletler Konseyi (Kantonlar Konseyi), krk alt milletvekilinden oluur. Alt Kanton (Obwald, Nidwald, BleVille, Ble-Campagne, Appenzell Rhodes-Extrieures et Appenzell Rhodes-Intrieures Kantonlar) bir milletvekili ile temsil edilirken, dier yirmi kanton ikier milletvekili ile temsil edilir. Devletler Konseyi seimleri de drt ylda bir yaplr. Yasama faaliyeti, federal makamlarn denetimi, kantonlarla ilikiler, milli gvenliin korunmas grevlerini Ulusal Konsey ve Devletler Konseyi ayr ayr toplanarak yerine getirir (Lauvaux, 2004, 413). Milletvekillii bir meslek olarak deerlendirilmemektedir. Milletvekillii dnemi boyunca maa yerine bir tazminat denir. Milletvekilleri, kendi mesleklerini ifa etmeyi srdrrler. Ulusal Konsey ve Devletler Konseyi birlikte toplanarak, yasama nitelii tamayan yetkiler kullanr: Federal Konsey yelerini ve Federal hakimleri seer, federal kurumlar arasndaki uyumazlklar zer ve af yetkisini kullanr. Federal Meclisin her iki kanadnda da, farkl konular zerinde almak zere komisyonlar kurulur. Sz konusu komisyonlarda meclis gruplar, sahip olduklar sandalye says orannda temsil edilirler. Meclis komisyonlar, kanun teklif ve tasarlarn inceler. Ulusal Konsey ve Devletler Konseyi, genellikle kanun teklif ve tasarlarn hakknda ilgili komisyonun grne uygun olarak hareket ederler (Kriesi, 1998, 185).
svire Parlamentosu iki kanatldr: Ulusal Konsey ve Devletler Konseyi
Yrtme (Federal Konsey)

Yrtme organ olan Federal Konsey yedi yeden oluur. Federal Konsey yeleri, drt ylda bir yaplan Ulusal Konsey seimlerinin ardndan milletvekilleri arasndan her iki kanadn katlmyla, Federal Meclis tarafndan, mutlak ounluk ile seilirler. Federal Meclis Federal Konsey yelerini seerken, Mecliste temsil edilen siyasi partilerin oy dalm, kantonlarn, resmi dillerin hakkaniyete uygun olarak temsil edilmesi gibi ltleri gz nnde bulundurur. Sresi biten Federal Konsey yeleri yeniden seilebilir. Federal Konsey yeleri seilmeleriyle birlikte milletveYrtme organ olan ve yedi yeden oluan Federal Konsey, lkenin izleyecei siyaseti belirler, mevzuat hazrlar, anlamalar imzalar, idari tekilat ynetir ve Kantonlarn faaliyetlerini gzetim altnda tutar.
130
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kili sfatlarn kaybederler; ancak hem Devletler Konseyine hem de Ulusal Konseyin oturumlarna katlmaya devam ederler, oturumlarda oy kullanamazlar. Federal Meclis, Federal Konsey yelerini, Federal Konsey bakann ve bakan yardmcsn ayr ayr seer. Federal Konsey Bakan, bir yl iin seilir. Teaml, Federal Konsey yelerinin srayla Bakan seilmeleri ynndedir. Federal Meclis, Bakan seiminde bu teaml gzetir. Federal Konsey Bakan, grevi sresince SIRA SZDE eitleri olan dier konsey yeleri arasnda birinci hale gelir (primus inter pares), (Aubert, 1983). Federal Konsey Bakan, ne bir babakan, ne de Devlet Bakandr. Federal N E L M yelerini seemez ve hkmet politikalarn belirleyemez. FeD Konsey deral Konsey kararlar heyet halinde verilir. Federal Konsey, lkenin izleyecei siyaseti belirler, mevzuat hazrlar, anlamaS O R U lar imzalar, idari tekilat ynetir ve kantonlarn faaliyetlerini gzetim altnda tutar. Federal Konsey K K AFederal Meclis arasndaki ilikiyi kuvvetler ayrl prensibi erevesinD ile T de inceleyeceiz.
DKKAT
SIRA SZDE
Federal kanunlarn
Yarg (Federal Mahkeme)

Yarg yetkisi, kanton mahkemeleri tarafndan kullanlr. Federal kanunlarn uygulanmasn AMALARIMIZ yetkisi, svire Anayasas (sAy m.189) tarafndan, Yksek denetlemek yarg organ Federal Mahkemeye verilmitir. Federal Mahkeme ilk derece Federal Mahkemeler, Federal dare Mahkemesi ve Federal Ceza Mahkemesi ile kanton K T A P mahkemeleri tarafndan verilen karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Federal dare Mahkemesi federal idarenin eylem ve ilemlerine kar yaplan bavurulara bakar. Federal dare Mahkemesinin baz kararlarna kar Federal MahkeTEL VZYON meye temyizEbavurusunda bulunulabilir. Federal Ceza Mahkemesi ise ilk derece mahkemesi olarak, Konfederasyonun yarg yetkisine giren sulara ilikin yarglamay yapar (rnein, terr sular, vatana ihanet, kara para aklama suu, organize sululuk). NTERNET svirede yarglarn hukuku olmas art aranmaz. Seme ve seilme hakkna sahip her vatanda, kanunda ngrlen kriterlere uymak artyla Federal Meclis tarafndan Federal Mahkeme yargc olarak seilebilir. Uygulamada, Federal Mahkeme yarglna yalnzca yksek nitelikli hukukular seilmektedir. Yarg bamszl, svire Anayasasnn 191c maddesinde teminat altna alnmtr. Federal Mahkemenin verdii kararlar yalnzca kendisi tarafndan, kanuna uygun olarak iptal edilir ya da deitirilebilir. Federal Meclis Yksek Federal Mahkeme stnde denetim yetkisine sahiptir. Meclis her yl Mahkemenin, btesini, hesaplarn idar faaliyet raporunu onaylar. Yksek Federal Mahkeme, tam anlamyla bir anayasa mahkemesi deildir. Federal kanunlarn anayasaya uygunluunu denetleyemez (sAY m. 190). Ancak bu durum, Federal Mahkemenin federal kanunlar dnda kalan dier federal dzenlemeleri (federal tzk ve ynetmelikler) ve kanton kanunlarnn, tzk ve ynetmeliklerinin Federal Anasayasaya uygunluunu denetlemesine engel deildir. Federal Mahkeme ayn zamanda bir temyiz mahkemesidir. Adli ve idari yarg ilk derece mahkemelerinin verdii kararlarn temyiz merciidir. Temyiz bavurusu srasnda ayrca anasayada dzenlenen hak ve zgrlklerin ihlal edildiinin de ileri srlmesi mmkndr.
SIRA SZDE
uygulanmasn AMALARIMIZdenetlemek
yetkisi svire Anayasas tarafndan, Yksek yarg organ Federal Mahkemeye verilmitir. P K T A
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
131
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ 2007 ylnda yrrle giren 17 Haziran 2005 tarihli Federal Mahkeme Hakknda Kanunla kincil Anayasa Bavurusu (Recours constitutionnel subsidiaire) dzenlenmitir. Anayasa ikayetine benzeyen bu yarg yolu ile Federal Mahkeme vaK T A P tandalarn temel hak ve zgrlklerinin ihlal edildii ynndeki ikayetleri inceler. Bu yarg yoluna bavurulabilmesi iin Federal Mahkeme Hakknda Kanunda ngrlen dier bavuru yollarnn kapal olmas gerekmektedir. Dier bavuru TELEVZYON yollarnn kapal olduu hallerde ikincil anayasa bavurusu ile anayasal haklarn ihlal edildii ileri srlebilir.
K T A P
TELEVZYON
Kanton mahkemeleri ve Federal Mahkemenin yapsna ilikin bilgilere N E T N T E R svire Federal Mahkemesinin internet sitesinden (http://www.bger.ch/fr/iii-tf-evg-die_wege_zum.pdf) ulalabilir.
NTERNET
Kuvvetler Ayrl lkesi

Kuvvetler ayrl ilkesi, svire Anayasasnda dzenlenmemitir. Tpk devletin eklinin federalizm olmas ilkesi gibi sz konusu ilke de svire demokrasisinin temel talarndan biri olarak kabul edilmektedir. svire Konfederasyonunun yaplanmasna, kendine has bir kuvvetler ayrl sistemi damgasn vurmutur. Bu sistem, pek ok adan bakanlk sistemine benzemektedir (Mahon, 2001, 1020). svire Konfederasyonu Anayasasnn 148. maddesi uyarnca Federal Meclis, Konfederasyonun en yce makamdr. Federal Meclis; hkmet (Federal Konsey), idare, federal mahkemeler zerinde yksek denetim uygulayan makamdr (sAY m. 169). Federal Meclis, Federal Konseye talimat verebilir, ayrca Federal Konseyin ald kararlar reddedebilir (Tezi, 2009, 419). Federal Konsey, faaliyetleri hakknda her yl Federal Meclise bir rapor sunar. Bu rapor zerindeki grmeler sonucu Federal Meclis, Federal Konseye neride bulunabilir ya da talimat verebilir. lk bakta, yrtme ve yarg zerinde yasamann stnl benimsenerek, yrtme ve yarg erkinin yasamaya baml hale getirildii dnlebilir. Nitekim hkmet grevini gren Federal Konseyin her yesinin, Federal Meclis tarafndan genel seimlerden sonra ayr ayr seilmesi de bu kany kuvvetlendirmektedir. Yasama ve yrtme erkinin ileyii bakmndan kuvvetler ayrl ilkesinin uygulanmas belirgin deildir. Hkmet ile Meclisin grev ve yetkileri byk lde i iedir. D ilikiler, kantonlarla ilikiler, milli savunma, maliye her iki erkin ortak sorumluluk alanlardr. Hemen belirtmek gerekir ki, Federal Meclis sz konusu grev ve yetkilerini kullanarak Federal Konseyin ayn alanlarda grev ve yetkilerini kullanmasna engel olabilir. Dolaysyla, yetkiler rtse de bu alanlarda da Federal Meclisin stnlnden bahsetmek mmkn olabilecektir. Oysa hkmet yeleri seilmeleriyle birlikte milletvekili sfatn kaybederler. Bylece yasamadan bamsz hale gelirler. Ayrca svire Anayasasnn 180. maddesi uyarnca hkmet izleyecei siyaseti kendi belirler. Federal Konseyin basit bir idari faaliyetin tesine geen, Konfederasyonun tm siyasal ilemlerini kapsayan geni bir faaliyet alan vardr. Kald ki yasalarn uygulanmas grevi hkmetindir. Hatta baz acil durumlarda, aslnda Federal Meclis tarafndan alnmas gereken baz tedbirler hkmet tarafndan alnabilmektedir (Grisel, 2010, 107).
svirede Hkmet ile Meclisin grev ve yetkileri byk lde i ie olduu iin yasama ve yrtme erkinin ileyii bakmndan kuvvetler ayrl ilkesinin uygulanmas belirgin deildir.
132
Blochere Engel: Federal Meclisin Konseye ye Seiminde Bir rnek 2007 ylnda yaplan genel seimlerde oylarn yzde yirmi dokuzunu alarak seimlerden en ok oy oranna sahip olarak, galip kan Merkez Demokratik Birlik Partisi (UDC-SVP) oldu. Bu partinin bakan Christoph Blocherin siyasi teaml gerei Federal Konsey yeliine seilmesine kesin gz ile baklrken, Blocher sylemlerinde izledii ar sac siyaset nedeni ile devre d braklmtr. zellikle Blocher bakanlndaki Merkez Demokratik Birlik Partisi nin, seim propagadanlar srasnda ak koyunlarn, kara bir koyunu tekmeleyerek, svire topraklar dna atmasn karikatrize eden afiler kullanarak gmenlerin kovulmas ynndeki propaganda yapmas byk bir tepki yaratmtr. Birlemi Milletler Irklkla Mcadele ve Gmen Haklar raportrleri svire Hkmetinden bu konuda bir aklama yapmasn istemi ve Birlemi Milletler nezdindeki nsan Haklar Konseyine sunduklar raporda, sz konusu afilerin halk kin ve dmanla tahrik ettii gerekesi ile toplatlmasn istemilerdir. Bu gelimeler zerine, Sosyalist Parti ve Yeiller Partisinin ittifak ve baz Hristiyan Demokratlarn da desteiyle, Blocher devre d braklm ve milletvekili dahi olmayan Merkez Demokratik Birlik Partisi yesi baka bir kii Hkmet yesi olarak seilmitir. Bu karar, Federal Meclisin Federal Konsey yelerinin seim srecini tamamen denetimi altnda tuttuunun bir gstergesidir. lk bata 1959dan beri Parlamento da temsil esilen drt partili koalisyonla ynetilme geleneininin bozulmad dnlmtr. Ancak Blocher in yerine seilen kii, Merkez Demokratik Birlik Partisi nden ihra edilmi ve yeni kurulan Burjuva Demokrat Parti ye ye olmutur. 2008 tarihinden itibaren Federal Konsey de be parti temsil edilmektedir.
svire siyasal sisteminde yasama ile yarg erki arasndaki ilikilerde gvenoyu istei, gensoru ve siyasi sorumluluk gibi kurumlar yer almaz.
Federal Konsey yelerinin, Federal Meclise kar ortak sorumluklar yoktur. svire siyasal sisteminde ne Hkmetin toplu olarak istifa etmesi ne de Meclisin feshedilmesi sz konusudur. Hkmet Meclis ya da halkoylamas sonular araclyla semenler tarafndan eletirildii takdirde istifa etmek yerine, izledii politikalar deitirmekle yetinir (Mahon, 2001, 1011). svire siyasal sisteminde yasama ile yarg erki arasndaki ilikilerde gvenoyu istei, gensoru ve siyasi sorumluluk gibi kurumlar yer almaz. Federal Konsey istikrarl bir organdr. Uygulamada, somut aralar elinde bulunduran hkmet aslnda fiilen yasamadan stn hale gelmektedir. Ancak bir yandan seim sistemi, te yandan Federal Meclisin yksek denetim yetkisi dengeleri korumaya yardmc olmaktadr. Federal Mahkemenin yapsn anlatrken, Federal Meclisin sz konusu mahkeme stnde yksek denetim yetkisinin bulunduundan bahsetmitik. Bu denetim sadece ekli bir denetimdir. Federal Meclis Federal Mahkeme tarafndan verilen kararlar hibir ekilde denetleyemez. Aslnda, yarg erki, yasamadan ve yrtmeden tamamen bamszdr. Yasama, yrtme ve yarg erkinin eitli grev ve yetkileri o derece rtmektedir ki bu erkten hi biri temel grev ve yetkisinin snrlar iinde kalmay baaramamtr. Bu durumun svirenin kuvvetler ayrl anlaynn bir paras olduu dnlebilir (Mahon, 200, 1020).
133
SYASAL KLTR VE SYASAL KATILMA Seim Sistemi

svirenin seim sistemini anlayabilmek iin lkenin federal yapsn gz nnde bulundurmak gerekir. svire siyasal sisteminin zelliklerinden biri de makam sahiplerinin atanmas deil seilmesidir. Yalnzca Meclis ve hkmet deil, hakimler ve mahalli idareler de seilmektedir. Yirmi alt kanton ve ok sayda mahalli idarenin olduu svire de bu nedenle ok sayda seim yaplmaktadr. Bu yapnn gerei olarak seimler, Konfederasyon ve kantonlar dzeyinde yaplr. Oy verme ilemleri sandk banda yaplabilecei gibi, mektup araclyla, baz hallerde ise elektronik ortamda yaplabilir (17 Aralk 1976 tarihli Siyasi Haklar Hakknda Federal Kanun, m. 8 ve 9). svire dnda yaayan svire vatandalar ve hkmller oy kullanma hakkna sahiptirler. Baz Kantonlarda ise hala dorudan demokrasi ile seim yaplmaktadr. zellikle mektup yoluyla oy kullanma ileminde oylarn gizlilii prensibinin nasl korunduu ve bir kiinin birden fazla kez oy kullanmasnn nasl engellendii sorusu akla gelebilir. Ancak, sistem bu konularda etkin bir denetim yntemi zerine kurulmutur. Semenlerin toplanarak bir meclis oluturduu (Landsgemeinde) ve dorudan demokrasi yntemi ile oy kullandklar hallerde her semenin bu meclise katlmas ve seim sonularnn gerei yanstmas da nemlidir (Glaris ve Appenzel Rhodes intrieur Kantonlar bu ekilde bir oylama yapmaktadr). Etkin bir denetim sayesinde sistemin ileyii salanmaktadr. svire kural olarak, yar dorudan demokrasiyi benimsemi bir lke olduu iin halk karar aamasnda elinde nemli bir g bulundurmaktadr. Halkoylamalar ve halkn kanun teklifi mekanizmalar sayesinde kamuoyu, Hkmet ve Meclis zerinde bask yaratmaktadr. ou kez seimler ve halkoylamalar birlemektedir. Dolaysyla seimler bir krdm haline gelmektedir. Seimler, gerek bir toplumsal tercih olmaktan karak, siyasal g dengeleri hesaplarndan ve aslnda siyasal programlar pek farkl olmayan adaylar semekten teye gidememektedir (Grisel, 2004). Konfederasyon ve Kantonlarn seim sistemleri farkllklar gsterdiinden seim sisteminden ok seim sistemlerinden bahsetmek daha doru olacaktr. Konfederasyon dzeyinde seimler, genel oyla, dorudan seimle nisbi temsil esasna gre yaplr. On sekiz yan dolduran her svire vatanda seme ve seilme hakkna sahiptir. Ancak, devlet memurluu milletvekillii ile badamamaktadr. svirede kadnlara seme ve seilme hakk 1971 ylnda tannmtr. Federal Meclis in bir kanad olan Ulusal Konsey, dorudan nisbi temsil hesabna gre seilir. Her Kanton bir seim evresi oluturur. Milletvekillikleri, seime katlan listeler arasnda, aldklar oy oranna gre paylatrlr. Artk oylarn datlmasnda federal kanunlar ve Kanton kanunlar, en yksek ortalama ya da dHondt sistemini tercih etmektedir. Nispi temsil sistemi, drt farkl dilin konuulduu, kltrel eitliliin olduu svirede, toplumdaki tm siyasi eilimlerin parlamentoda temsilini salayarak temsilde adaleti gerekletirmek amacyla benimsenmitir. Nisbi temsil hesabna gre iki yz milletvekilinden oluan Ulusal Konsey de 2007 seim sonularna gre on drt siyasal parti temsil edilmektedir.
svirede Meclis ve hkmet dnda hakimler ve mahalli idareleri semek iin Konfederasyon ve kantonlar dzeyinde ok sayda seim yaplmaktadr.
134
ekil 5.1 Siyasi Partilerin Konseyde Temsili (2011 seim sonularna gre)
5% 6%
3% PSS (Sosyalist Parti) 23% PES (Yeiller) UDC (Merkez Demokratik Birlik) PDC (Hristiyan Demokrat Parti) 7% PLR (Liberal Radikal Parti) PBD (Liberal Yeiller) PBD (Burjuva Demokrat Parti) Dier 27%
15%
14%
Ulusal Konsey de temsil edilen bu on drt partiden yalnzca bei hkmette temsil edilmektedir. Federal Meclisin dier kanad olan Devletler Konseyini oluturan milletvekilleri, temsil ettikleri Kantonun seim sistemine gre, genellikle iki turlu ounluk sistemi uyarnca seilirler. Siyasi haklarn etkin bir ekilde kullanm iin semenlerin, her tr etkiden uzakta siyasi grlerini oluturabilmelerine olanak salanmtr. Bu nedenle, resmi makamlarn seim kampanyalarna herhangi bir ekilde mdahale etmeleri nlenmitir.
Siyasi Partiler
svirenin siyasal rejimi ok partili bir sistemdir. svire Federal Anayasasnn 137. maddesine gre siyasi partiler halkn kamuoyu ve halk iradesinin oluumuna katkda bulunurlar. Ulusal Konsey in nisbi temsile dayanan seim sistemine gre seilmesi esasnn benimsendii 1918 ylndan beri svirede drt siyasal parti nemli bir rol oynamaktadr. Hkmette de temsil edilen be siyasal partiden, Merkez Demokratik Birlii (UDC-SVP) ve Merkez Demokratik Birlii nden ayrlan milletvekillerinin kurduu Burjuva Demokrat Parti (PBD) geleneksel olarak iftilerin ve orta snf Protestan halkn partisidir. Radikal Demokratik Parti (PRD); burjuvaziyi, Hristiyan Demokratik Parti (PDC) ise Katolikleri temsil eder. svire Sosyalist Partisi ise (PSS) iilerin karlarn savunan partidir. Krsal kesim ile kentsel kesim arasnda neredeyse hibir atmann olmad bir sistemde, bu drt partinin halkn tmn temsil etmeye yeterli olmas beklenebilirdi. Ancak; seim sistemi, dorudan demokrasi ve lkedeki sosyo-kltrel gruplarn farkll ve baz siyasi konularda fikir ayrlklar da svire deki siyasal parti saysnn okluuna neden olmaktadr (Armingeon, 2003). svirede siyasal partilerin ulusal parti nitelii tamad, partilerin daha ok Kanton dzeyinde kald dnlse de, son otuz ylda zellikle Merkez Demokratik Birlii (UDC), izledii politikalarla ulusal dzeyde temsil edilen bir parti haline gelmitir (Andersson, 2004, 144). Dier Avrupa lkelerinden farkl olarak svirede ar sa eilimli ya da ar sol eilimli partiler nadiren grlmektedir. Klaus Armingeon (2003), bu durumu svirede demokratik haklarn yerlemi olmasyla aklamaktadr. Temsili demokrasilerde yabanc dmanl ve rklk gibi dnceler yalnzca ar sa eilimli
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE
135
siyasi partiler bnyesinde ifade edilebilirken, svire halk dorudan demokrasi yntemlerini kullanarak somut bir ekilde bu konudaki dncelerini M D N E L aklayabilAMALARIMIZ mektedir. Liberal, egemen elit snfn rgtl ii hareketlerini sisteme iinde eritmesi nedeniyle ar sol eilimli bir siyasi partiye de svire siyasal hayatnda enS O R U der olarak rastlanmaktadr.
K T A P
DNELM AMALARIMIZ S O R U K T A P DKKAT
svirenin taraf olduu uluslararas hukuka aka aykr olmasna ramen, 29 Kasm DKKAT 2009 tarihinde kabul edilen minare inaat yasa ve ayn ekilde 28 Kasm 2010 tarihinTELEVZYON de kabul edilen baz sular ileyen yabanclarn otomatik olarak snr d edilmesine ySIRA SZDE nelik halkn kanun teklifleri bu tr bir dnce aklamas olarak kabul edilmelidir.
AMALARIMIZ Klaus Armingeonun svire Siyasal Parti Sistemini, Avrupa lkelerindekiRsiyasal parti sisNTE NET temleri ile karlatrd almaya, svire Federal statistik Enstitsnn internet sitesinden (http://www.bfs.admin.ch) ulalabilir. K T A P
TELEVZYON SIRA SZDE
AMALARIMIZ NTERNET
K T A P
svire mevzuatnda siyasi partilerin ileyii ya da siyasi partilerin finansman hakknda hibir dzenleme bulunmamaktadr. Bunun nedeni olarak da bu konuTELEV YON larda dzenleme yaplmasna ihtiya duyulmamas gsterilmektedir Z(Grisel, 2004).
TELEVZYON
ekimserlik
svire de seimlere katlm oran ok dktr. svire siyasal sistemi, semenin NTERNET siyasal hayatta etkin olarak katlmasna o kadar ok olanak tanmaktadr ki semen bir sre sonra seimlere olan ilgisini kaybetmektedir. kinci Dnya Savandan bu yana svirede, oylamaya katlmay reddetmek (abstentionism-ekimserlik), olarak tanmlanan bu duruma sklkla rastlanmaktadr. svire Federal statistik Enstits, 1971 - 2007 dnemi seimlere katlm oran verilerine gre son yirmi yldr svirede seimlere katlma oran % 42 ila % 46 arasnda deimektedir. 1971 ylnda kadnlara, yurtdnda yaayan svire vatandalarna oy hakk tannmas ve semen yann on sekize drlmesi de katlm orannda bir deiiklik yaratmamtr. Bu durum uzun vadede siyasal haklarn kullanmn zayflatmakta ve demokrasiye glge drmektedir (Aubert, 1983, 264). Seimlere katlm, oylama konusunun halk yakndan ilgilendiren somut ve gncel bir konu olup olmamasna gre deiiklik gstermektedir. Halk ounlukla, oylama konusunu anlamad gerekesi ile oy kullanmamaktadr. Kriz dnemlerinde, ya da siyasi atmalarn alevlendii dnemlerde seimlere katlm orannn artt, tam tersine refah dnemlerinde ise katlmn azald gzlemlenmitir. Aratrmaclar ekimserliin, siyasi yap, siyasetin ve siyasetilerin nitelii ve meruiyeti ve toplumun gelimilik dzeyi ile balantl olduunu belirtmektedir (Veya, 1992). Neden Trkiyede semenin %80den fazlas oy vermek iin sandk bana giderken, sviSIRA SZDE rede bunun ancak yars kadar semen sandk bana gitmektedir?
Oylama konusunun halk NTERNET yakndan ilgilendiren somut ve gncel bir konu olup olmamasna gre deiiklik gstermekle birlikte, svire de seimlere katlm oran ok dktr.
SIRA SZDE
DORUDAN DEMOKRAS
DNELM
DNELM
svirede dorudan demokrasi aralarOolarak S R U nitelendirilen iki uygulama vardr: halk oylamas ve halkn kanun teklifi. DKKAT
Jean-Franois Auberte gre, halkoylamasn anlamadan svire nin modern tariS O R U hini anlamak mmkn deildir (Aubert, 1987, 14). Halk oylamas dorudan demokrasi aralarndan yalnzca biridir. Bir dier nemli ara ise halkn kanun teklifi mekanizmasdr.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
136
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Aada da aklanaca gibi svirede, halk yalnzca anayasa deiiklii nerisinde buluDKKAT nabilmektedir. Bu mekanizma iin anayasa hukuku literatrnde kullanlan teknik terim halkn kanun teklifi dir. Bu nedenle, biz de bu terimi kullanmay tercih ediyoruz. Bu koSIRA SZDE nuda baknz: Tezi, 2009.
AMALARIMIZ
Halkoylamas AMALARIMIZ
svire Hukukunda halkoylamas, halkn teklifi ya da Federal Meclis tarafndan yaplan baz ilemler iin halkn, ya da hem halkn hem de Kantonlarn grne K A P bavurulmasnT ifade eder. Anayasal dzenleme gerei baz ilemler mecburi olarak halkoylamasna sunulur. Bu hallerde zorunlu halkoylamasndan bahsedilir. Anayasann 140. maddesi gerei anayasa deiiklikleri, uluslarst organizasyonlara ve topluL gvenlik organizasyonlarna yelik, anayasal temeli bulunmayan iveTE EVZYON di olduu beyan edilen (Grisel, 2001, 392) ve yrrllk sresi bir yl geen kanunlar Federal Meclis tarafndan onaylanmalarndan itibaren bir yl iinde zorunlu olarak halkoylamasna sunulurlar. Kabul edilmedikleri takdirde yrrlkten kalNTERNET karlar. rnein, Avrupa Birliine yelik 1989 ylnda zorunlu halkoylamasna sunulmu ve reddedilmitir. Anayasann 141. maddesi ihtiyari halkoylamasn dzenlemektedir. htiyari halkoylamas sekiz Kantonun ya da elli bin vatandan talebi zerine yaplr. Federal kanunlar, acil durumlarda kabul edilen ve yrrllk sresi bir yl aan ancak Anayasaya uygun Federal kanunlar, sresiz ve ykmllklerin geriye alnamad uluslararas anlamalar, svirenin bir uluslararas organizasyonu katlmn ngren anlamalar ve bir hukuki dzenleme gerektiren anlamalar ihtiyari halkoyuna sunulurlar. htiyari halkoylamasnn kabul edilmesi iin halkn oylarnn ounluu yeterlidir. ster zorunlu ya da ister ihtiyari olsun halkoylamalar ou kez yrrl durdururlar. Halkoylamas konusu yaplan ilem, sre sonuna kadar yrrle giremez.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Halkn Kanun Teklifi

Halkn kanun teklifi, Anayasann tmn ya da bir ksmn deitirmeye ynelik olarak yz bin vatanda tarafndan imzalanarak verilen neridir. Bir teklifin halkoyuna sunulmas srecinde, ncelikle bir komite (bir dernek ya da teklif vermek amac ile toplanm bir grup) bir metin hazrlar ve bu metni Federal makamlara sunar. Eer ekil artlarna uygun hazrlanm bir teklif sz konusu ise bu teklif Resmi Gazetede, teklifi verenlerin adyla birlikte yaynlanr ve bylece imza toplama sreci balar. Teklifin Resmi Gazetede yaynlanmasndan itibaren on sekiz ay iinde yz bin imza toplanrsa, nce mahalli idareler tarafndan listeler kontrol edilir, sonra imzalarn eklen kontroln yapan Federal makamlara verilir. ncelemenin ardndan Hkmet ve Meclis sz konusu teklifin Anayasa ve uluslararas hukukun emredici hkmlerine uygunluunu inceler. Teklif, oylamaya sunulur. Meclis anayasann bir ksmnn deitirilmesine ynelik teklifin anayasaya ya da uluslararas hukukun emredici normlarna uygun olmad sonucuna varrsa teklif yok hkmnde olur. Ancak hemen belirtelim ki Federal Meclis genelde bu yola bavurmamaktadr. rnein minare inaat yasana ilikin halkn kanun teklifinin ve su ileyen yabanclarn otomatik olarak snr d edilmesini ngren halkn kanun teklifinin halkoyuna sunulmas, Meclisin bu yetkisini kullanmamay tercih ettiinin bir gstergesidir.
137
Meclis, anayasann ksmen deitirilmesini ngren, basit bir dille yazlm teklifi onaylarsa, bu teklifin Anayasa deiikliine dnmesi iin gerekli metni teklife uygun olarak hazrlar ve halkoyuna sunar. Eer Meclis, deiiklik teklifini uygun bulmuyorsa, yine de halkoyuna sunar. Halkoylamas sonucunda, teklif halk tarafndan kabul edilirse, Meclis gereken deiiklik metnini hazrlar. Ayrca Federal Meclis, deiiklik teklifine alternatif olarak bir kar neri hazrlayabilir. Bu durumda her iki teklif ayn anda halk oylamasna sunulur. Anayasann tamamnn ve bir ksmnn deitirilmesine ynelik bu tr bir teklifin onaylanmas iin ifte ounluk dier bir deile halkn ve Kantonlarn oyunun ounluu ile kabul edilmesi gerekir. Tpk halkoylamasnda olduu gibi, halkn teklifi bir muhalefet aracdr. Halkoylamas statkoyu korumaya ynelikken, halkn kanun teklifi ise Anayasada deiiklik yaplmasna hizmet eder.
SIRA bir kanun teklifi svirede Anayasann tamam ya da bir ksmn deitirebilmek zere SZDE nerilebilmesi iin ka vatandan imzas gereklidir?
SIRA SZDE
S O R hizmet sektsvire, bir serbest piyasa ekonomisidir. Bankaclk ve finans, tarm, U r, saat endstrisi, makina endstrisi lkenin temel gelir kaynaklardr. Devlet ekonomiye mmkn olduu kadar mdahale etmez. Tarm ve ulatrma T D K K A sektrleri dnda devlet destei verilmez (Schoenenberger, Nejadan, 2005, 75). Federal sistemin bir sonucu olarak, vergi oranlarnn belirlenmesi kantonlarn SIRA SZDE yetkisindedir. Sermaye ve nfus dolam vergi oranlar konusunda kantonlar aras rekabeti artrmaktadr. Bu nedenle kantonda kantona gelirlerin ve sosyal yardmlarn dalmnda eitsizlik meydana gelmektedir. Gelir dalmndaki bu eitAMALARIMIZ sizlii engellemek iin Konfederasyon, mal dengeleme sistemi araclyla federal gelirlerin ve devlet desteklerin bir ksmn gelir seviyesi dk kantonlara datmaktadr. Bu eitsizlii gidermek iin gelir vergisi oranlarnn K T A P Konfederasyon tarafndan belirlenmesine ynelik anayasa deiiklii iin Sosyalist Parti nderliinde verilen Halkn Kanun Teklifi, 28 Kasm 2010 tarihinde yaplan halkoylamas sonucu reddedilmitir. TELEVZYON Sendikalar, Hkmet zerinde bask uygulayarak kamu politikalarnn belirlenmesinde nemli bir rol oynamlardr (Oesch, 2008). Bu durum, lobicilik faaliyetlerinden farkldr. Sz konusu kurumlar, ye saylarnn okluu ile bir halkoylaNTERNET mas tehdidinde bulunarak Hkmet stndeki basklarn arttrabilirler. Hkmet ve Meclis dier bask gruplarnn memnun olmamas riskini gze alarak halkoylamas taleplerini kabul etmektedirler. rnein 1990l yllardaki ekonomik durgunluk dnemi boyunca toplu i grmelerinde yaanan aksaklklar i ilikilerini de yansmtr. verenlerin saldrlar karsnda sendikalar aresiz kalm, iciler de grev haklarn kullanamamlardr. ilikilerinde gerginliklerin trmanmas ve zellikle dk maalara kar kampanyalar balatlmas karsnda ayn anda, burjuva ounlua kar dengeleyici bir unsur olarak sendikalar tekrar glenmitir. Dorudan demokrasi yoluyla halkn bask kurma mekanizmalarnn, ksa vadede kamu politikalarnn oluumu ve belirlenmesinde, ince hesaplarn yaplmasna, atmalarn yaanmasna neden olduu dnlse de aslnda uzun vadede bir uzlama yoludur. 1970li yllarda Leonard Neidhart (1970) tarafndan ortaya konulan bir kurama gre halkoylamas ve halkn kanun teklifi mekanizmalarnn kullanlma tehdidi her kanun tasars ve teklifinden nce, sz konusu tasar ya da teklif hak-
KAMU POLTKALARININ OLUUMU VE BELRLENMES
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
svirede kamu politikalarnn oluumunda gruplar, hkmet nezdinde karlarn savunan NTERNET dernekler ve sivil toplum rgtleri, meslek rgtleri, sendikalar ve iveren rgtleri etkindir.
138
knda ilgili dernekler, rgtler, sivil toplum rgtleri, meslek rgtleri vb. nin grnnn alnmasn salar. Bu durum da uzlama sonucu tasar ya da tekliflerinin oluturulmas sonucunu dourur. Bylece ortaya kan bir uzlama metninin Meclis tarafndan da deitirilmesi zordur. Bu yolla dorudan demokrasi mzakere demokrasisine dnmektedir. Bu durum, svirenin siyasal hareketsizliine, siyasal partilerin ideolojik olarak zayf olmalarna yol at gerekesi ile eletirilmitir. Bu sistem nedeniyle belli bir halkoylamas srasnda kurulan geici siyasal hareketlerin ve byk partiler iinde dahi gr ayrlna neden olmaktadr (Morandi, 2005). zellikle reform kartlarnn halkoylamas tehditleri nedeniyle siyasal reformlarn yavalamas sistemin aksayan dier bir yndr.
SIRA SZDE
svirede Meclisin uzlama metinlerini deitirebilmesinin zor olmasnn temel nedeni SIRA SZDE nedir?
D SONU N E L M
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Drt dilin konuulduu ve farkl kltrlerin yer ald svire nin ortak paydas siyasal sistemidir R U S O (Kriesi, 1998, 5). svire halknn ounluu, siyasal partiler ve yrtme zerinde bask yaratarak kar bir g olmalarna olanak salayan, siyasal sistemden memnundur. DKKAT svire nin federal yaps gerei, idari rgtlenmesinde merkezi olamayan bir yap benimsenmitir. Kantonlar gerek anlamda karar alma gcne sahiptir. Kantonlarn bu gcSIRA yandan kltrel eitliliin korunmasna katkda bulunurken te yanbir SZDE dan, uygulama farkllklar nedeni ile, kantonlar aras ilikileri zorlatrmaktadr. svire de hkmet sisteminin reformu hep gndemde olmutur. Yrtme orAMALARIMIZ gan olan Federal Konseyin, Federal Mahkeme halk tarafndan seilmesi, Federal Konsey yelerinin saysnn arttrlmas kadnlarn siyasal hayata daha fazla katlmasn salamak Azere kadn kotalarnn konulmas, bakanlk ya da parlamenter K T P sisteme gei nerileri baarya ulamamtr (Portmann, 2009).
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
139
zet
svire, resm adyla svire Konfederasyonu, Avrupa ktasnn ortasnda (svirelilerin deimiyle kalbinde) yer alr. Kuzeyinde Almanya, batsnda Fransa, gneyinde talya ve dousunda Avusturya ile Lihtentayn bulunan, 7. 785. 806 nfusa ve 41. 293 km2 yzlmne sahip bir lkedir. Baskenti Berndir. Almanca, Franszca, talyanca ve Romana svirenin resm dilleridir. svirenin federal bir devlet olmas tamamen tarihi ve sosyolojik nedenlere dayanmaktadr. svire modeli federalizm dier federal sistemlerden farkllk gstermektedir. Kantonlarn hukuki varl kesin bir ekilde korunmutur. Kantonlar ile Konfederasyon arasndaki yetki paylamnn snrlar anayasa ile izilmitir. svire Meclis Hkmeti sisteminin tipik bir rneidir. Yasama (Federal Meclis), Yrtme (Federal Konsey) ve Yarg (Federal Mahkeme) erklerinin oluumunu ve birbirleri aradndaki ilikileri incelerken kuvvetler ayrl ilkesinin uygulanmasnda yasama, yrtme ve yarg erki, arasnda kuvvetler ayrlnn snrlar belirgin deildir. Kuvvetler ayrl ilkesi svire sistemine zgn bir ekilde uygulanmaktadr. svire siyasal kltrnn temel zellii, halkoylamas ve halkn kanun teklifi yntemleri ile halkn karar alma srecine katlmdr. Kltrel eitlilik nedeni ile ok sayda siyasal parti Federal Mecliste temsil edilmektedir. Seimlere katlm orannn azl dikkat ekmektedir. Kamu politikalarnn oluumu ve belirlenmesinde dorudan demokrasi belirleyici bir rol oynamaktadr. Sendikalar, dernekler, sivil toplum rgtleri, meslek rgtleri karar alma srelerine etkin olarak katlmaktadrlar. Federal sistemden kaynaklanan gelir dalm eitsizlikleri mal dengeleme sistemi ve sosyal yardmlar araclyla giderilmektedir.
140
Kendimizi Snayalm
1. svirenin hkmet sistemi aadakilerden hangisidir? a. Bakanlk sistemi b. Parlamenter sistem c. Yar Bakanlk sistemi d. Meclis Hkmeti sistemi e. Yar parlamenter sistem 2. Daimi tarafszlk ilkesi gerei, svire,.... a. Dzenli bir ordu bulunduramaz. b. Herhangi bir savan taraf olamaz. c. nsani yardmda bulunamaz. d. Kendi topraklarn savunamaz. e. Sava balatabilir. 3. Aadakilerden hangisi Konfederasyonun mnhasr yetkisidir? a. Eitim b. Salk c. Mahalli idareler d. Milli savunma e. Vergi oranlarnn belirlenmesi 4. Ulusal Konsey hangi seim sistemine gre seilir? a. ounluk sistemi b. Tek isimli seim c. Tek turlu seim d. ki turlu seim e. Nisbi temsil sistemi 5. Seimlere katlm orannn dkl aadakilerden hangisi ile aklanamaz? a. Halkn siyasi eilimi. b. Halkoylamasnn konusu c. Seimlerin okluu. d. Eitim dzeyi e. Siyasetin ve siyasetinin kalitesi. 6. svire Federal Mahkemesi ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bir anayasa mahkemesidir. b. Yalnzca hukuku hakimlerden oluur. c. yeleri Federal Konsey tarafndan atanr. d. Kanunlarn anayasaya uygunluunu denetler. e. Hakimleri yarg grevini yaparken bamszdrlar. 7. Federal Konsey Bakan ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bakakandr b. Devlet bakandr c. Hkmet yesi eitleri arasnda birincidir d. Milletvekilidir e. Hkmet yelerini seebilir 8. svirede seimler srasnda aadakilerden hangisi gerekleir? a. Kadnlarn seme ve seilme hakk yoktur. b. Hkmller oy kullanamaz c. Seme seilme ya yirmi birdir d. Yurt dnda yaayan svire vatandalar oy kullanabilir e. Seimler ak oy gizli seim esasna gre yaplr. 9. Federal Meclis aadaki yetkilerden hangisini kullanamaz? a. Gvenoyu oylamasna ynelik gensoru nergesi vermek b. Federal Konsey yelerinin semek b. Federal Konsey zerinde yksek denetim yetkisini kullanar d. Federal Konsey Bakann seer. e. Federal Mahkeme yelerini semek 10. Halkn Kanun Teklifi mekanizmas ile halk aadakilerden hangisini gereletirebilir? a. Federal Meclise kanun tasars nerir b. Anayasa deiiklii nerisinde bulunabilir c. Federal Konsey yelerini denetler d. Federal Mahkeme kararlarn denetler e. Siyasi partileri denetler
141
Yaamn inden
Demokrasinin Tkenmesi Bir zamanlar nl bir pil reklamnn aksine demokrasi ancak kullanlmad zaman tkenir. Bu adan bakldnda, son Lozan Seimleri, hatta genel olarak yerel seimler ok endie verici. Semenlerin katlm oran dk, sklkla % 30un alt. lk olarak hak talebinin, ynetenleri seme hakk olduu Arap baharn dnnce, acaba bizim lkemizde ne oluyor da seim zaman vatandalarmzn can bu derece sandk bana gitmek istemiyor diye insan kendi kendine soruyor. Oy zarfnn pul parasn demeyi reddedenlerle, byle eylerle uraacak zamanm yok diyenlerin ocuka gerekeleri zerinde durmuyoruz. Her halkarda ne isterlerse onu yapyorlar ya da hepsi satlm, hepsi kokumu hatta kyller vb. eklindeki gerekeleri de aklda tutmuyoruz. Bu mazeretlerle yetinenler muhtemelen kendilerine gndermede bulunuyorlar veya yle bir benlikleri var ki aday olmadklar iin seviniyoruz. Ama sorun bu ekilde zlmyor. Semenlerin ekimserlii neye balanabilir? Ana hatlaryla iki yant verelim. Bu durum, belki bir yandan siyasi partilerin istek yaratmay bilmemesine te yandan adaylarn artk tannmamasna bal. Demokrasi siyasi partiler olduu mddete ileyebilir. Yokluunda kargaa tehdidi ortaya kar. Asnda, siyasi partiler-tek bir konunun delisi olmamak artyla- bir program, bir sosyopolitik felesefe temeli, kamu yararna hizmet iin neriler sunduklar takdirde, vatandalarn bir topluluun ynetilmesine ilikin fikir edinmelerine olanak salarlar. Bir parti iinde u ya da bu yntem, u ya da bu durum hakknda fikir ayrlklar olabilir, ama ortak temel, vatandaa ortak tutum hakknda bilgi veren bir referanstr. Ancak bugn, sadece aritmetik amalarla, gerek bir program olmayan, sada olduu kadar solda da oklu ittifaklar, ayn siyasal glerin yasama dneminde ska birbirlerinin barsaklarn demesi semeni rahatsz ediyor. Sadece - acemiler iin anlalabilir olan- bu frsatlk erevesine nisbi temsilin zorluklar ekleniyor. Partilerin roln pekitiren ve aznlklar koruyan bu mekanizma zellikle bir demokraside partilerin ilevini anlamay ve bu tr partilerin inandrc olmasn gerektirir. Ancak, partiler gerekten gvenilir olmad gibi, medyatikleme partileri deil bireyleri tevik ediyor. Ama ar iletiim amzda bile bireyler yeterince tannmyor. Adaylarn tantm kokteyllerinin veya konferans akamlarnn modas geti. Afiler, reklamlar ve brorler var ama okuyan ya da gren kim? Ayrca sloganlar genelde ok ilkel. phesiz birok aday Facebookta ya da partinin internet sitesinde, ama semenler zamanlarn internette srf yaparak harcamyorlar. Kald ki bilgisayarlarla yaplan bu yoklamalar meraktan ok kara hizmet ediyor. Sonuta hibir ey yz yze iletiimin yerine geemiyor. Kaldrmlardaki stantlar biraz olumlu, ama aday olmayan sadk kk bir partili ekip bu stantlarn banda ve ok az semene ulayorlar. En azndan sadk kk bir partili ekip bu stantlarn banda ve ok az semene ulayorlar. En azndan partilerin seimine gvenilseydi, toplu listelere oy verilmekle yetinilirdi. Ama tam da bu gven zayf. Geriye, en azndan, dnya zerinde hayatlar pahasna bu devi yerine getirmeye alanlara sayg iin vatandalara seim devlerini yerine getirmelerini nermek kalyor. Kaynak: Suzette Sandoz, Le Temps, 14.04.2011.

1. d 2. b 3. d 4. e 5. a 6. e 7. c 8. d 9. a 10. b Yantnz yanl ise svire Modeli Federalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise svire Modeli Federalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise svire Modeli Federalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Kurumlarn leyii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Kurumlarn leyii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal Kurumlarn leyii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dorudan Demokrasi konusunu yeniden gzden geiriniz.
142

Sra Sizde 1 svire nin, siyasal tarihinin geliimi ve zellikle 1798 ylnda kurulan Helvet Cumhuriyetinin baarszl sonucu mevcut anayasal yaplanmann, kltrel eitlilii ve Kantonlarn egemenliin korunmasnn en iyi yolu olduu dnlm ve bu yap bir miras olarak alglanmtr. Dolaysyla, svire anayasal sistemi 1830lu yllardan bu yana neredeyse deimeden korunmutur. Sra Sizde 2 svirede dorudan demokrasi aralar olan halk oylamas ve halkn kanun teklifi mekanizmalar semenin siyasal hayatta etkin olarak katlmasna fazlasyla olanak tanmaktadr. Bir sre sonra, semen, seimlerin okluu nedeniyle seimlere olan ilgisini kaybetmektedir. Sra Sizde 3 Halkn kanun teklifi, Anayasann tmn ya da bir ksmn deitirmeye ynelik olarak yz bin vatanda tarafndan imzalanarak verilen neridir. Sra Sizde 4 svirede halkoylamas ve halkn kanun teklifi mekanizmalarnn kullanlma tehdidi dolaysyla her kanun tasars ve teklifinden nce, sz konusu tasar ya da teklif hakknda ilgili dernekler, rgtler, sivil toplum rgtleri, meslek rgtleri vb. nin grnnn alnmasn salamaktadr. Bu durum da uzlama sonucu tasar ya da tekliflerinin oluturulmas sonucunu dourmaktadr. Bylece farkl rgt ve sivil toplum kurulularnn ortaya kard bir uzlama metninin Meclis tarafndan da deitirilmesi zordur. Benot, A. (2009). Le partage vertical des comptences en tant que garant de lautonomie des tats fdrs en droit suisse et amricain, thse de lUniversit de Neuchtel, Schulthess, Genve. Csar, J. (1860). Commentaires sur les guerres de Gaulles (ev. Charles Louandres), Charpentier, Librarie-Editeur: Paris. 3 Ocak 2011 tarihinde www.books.google.com adresinden eriildi. Fleiner, T.; Misic, A. ve Tpperwein, N. (2005). Swiss Constitutionnal Law, Kluwer Law International. Grewe, C. ve Fabri, H. R. (1995). Droits constitutionnels europens, Presses Universitaires de France: Paris. Grisel, E. (2001). Les droits populaires au niveau cantonal. Droit constitutionnel suisse, Schulthess: Zrich, 397-411. Grisel, E. (2010). Gouvernement suisse: le Conseil fdral avec la collaboration de Anouk Neuenschwander, Stmpfli: Berne. Grisel, E., Le systme electoral et le contentieux lectoral en Suisse, rapport prsent au colloque Les standards europens du droit electoral dans le constitutionnalisme contemporain, 2829 mai 2004, Sophia, 03 Ocak 2011 tarihinde http: //www.venice.coe.int/docs/2004/CDLUD%282004%29003-f.asp adresinden eriildi. Hottelier, M. (2002). Ladhsion de la Suisse lOrganisation des Nations Unies: aspects constitutionnels, Revue Franaise de Droit Constitutionnel, 51, 485-501. Hottinger J. T. (1997). La Suisse: une dmocratie consociative ou de concordance?, Revue Internationale de Politique Compare, 4/3, 625-638. Klz, A. (2006). Histoire constitutionnelle de la Suisse moderne: ses fondements idologiques et son volution institutionnelle dans le contexte europen, de la fin de lAncien Rgime 1848 traduit par Alain Perrinjaquet et Sylvie Colbois, en collaboration avec Alfred Dufour et Victor Monnier, Stmpfli: Berne; Bruylant: Bruxelles. Kriesi, H. (1998). Le systme politique suisse, Economica, Paris. Lavau, P. (2004). Les grandes dmocraties contemporaines avec la collaboration de Jean-Paul Lepetit, Presses universitaires de France: Paris. Lijphart A. (1977). Democracy in plural societies: a comparative exploration, Yale University Press: London.
Andersson, N. (2004). Face une Suisse populiste et passiste, Mouvements, 32, 140-147. Armingeon, K. (2003). Le systme de partis de la Suisse en comparaison internationale Une tude lappui des rsultats des lections au Conseil national 1971-1999, Office fdral de la statistique, Neuchtel. Aubert, J.F. (1983). Expos des institutions politiques de la Suisse partir de quelques affaires controverses, Payot: Lausanne. Aubert, J. F. (1987). La formation du rgime politique suisse: introduction historique, Pouvoirs, Paris, 5-15.
143
Lipson, L. (1956). Le systme des partis politiques en Suisse. Revue franaise de science politique, 4, 813-832. Morandi, P. (2005). Dmocratie de concordance, Dictionnaire historique de la Suisse. 3 Ocak 2011 tarihinde www.hls-dhs-dss.ch adresinden eriildi. Neidhart, Leonhard (1970). Plebiszit und pluralitre Demokratie: eine Analyse der Funktion des schweizerischen Gesetzesreferendums, Bern. Oesch, D. (2008). Les syndicats en Suisse de 1990 2006: stratgies, fusions et volutions de leurs effectifs, Union syndicale suisse. Papadopoulos, Y. (1997). Les processus de dcision fdraux en Suisse, avec le concours de S. Kobi et I. Moron), LHarmattan, collection Logiques politiques: Paris. Pascal, M. (2001). Le principe de la sparation des pouvoirs, Droit constitutionnel suisse, Schulthess, Berne, 1011-1025. Portmann, J. (2009). Histoire du gouvernement fdral suisse: le Conseil fdral des prmices de lAncien Rgime 2009, Arttesia: Lausanne. Schoenenberger, A. ve Zarin-Nejadan, M. (2005). Lconomie suisse, collection Que-sais-je?, Presses universitaires de France: Paris. Tezi, E. (2009). Anayasa Hukuku, 13. Bas, Beta Yaynlar: stanbul. Veya, S. (1992). Labstentionnisme, Universit de Neuchtel: Neuchtel.
Aubert, J.F. ve Mahon, P. (2003). Petit commentaire de la Constitution fdrale de la Confdration suisse du 18 avril 1999, Schulthess, Zrich: Ble, Genve. Auer, A. (2007). Le recours constitutionnel: terra incognita. Les recours au Tribunal fdral, Schulthess: Genve, 157-180. Auer, A. ve Von Arx, N. (2002). La lgitimit des procdures de vote: les dfis du e-voting. AJP, 5, 491-499. Auer, A. (1997). La dmocratie directe helvtique dans le contexte europen: origine, conditions, pratique. Dmocratie directe et Union Europenne, Edition Universitaires: Fribourg, 11-27. Auer, A., Malinverni, G. ve Hottelier, M. (2006). Droit constitutionnel suisse, vol. I, Stmpfli: Berne. Bastid, P. (1956). Le gouvernement dassemble, Editions Cujas: Paris.
Church, C. H. (2010). Thoughts on Switzerland in Europe, as seen from foggy northern islands, Die Schweiz und Europa. Vdf Hochschulverlag AG an der ETH, Zrich, 163-182. rard, M. Esquisse dune sociologie des classes sociales en Suisse, in: SociologieS [En ligne], Dcouvertes / Redcouvertes, Maurice Erard, 3 Ocak 2011 tarihinde http://sociologies.revues.org/index2985.html. adresinden eriildi. Flauss, J.F. (2005). Llection tacite. Retour sur une vraie fausse curiosit du droit constitutionnel suisse. Revue Franaise de Droit Constitutionnel, 61, 3-18. Garrone, P. (1990). Llection populaire en Suisse: tude des systmes lectoraux et de leur mise en uvre sur le plan fdral et dans les cantons, Thse Genve. Grisel, E. (2004), Initiative et rfrendum populaires: trait de la dmocratie semi-directe en droit suisse, Staempfli Berne. Kriesi, H. (2009). The role of the federal government in direct-democratic campaigns. Rediscovering public law and public administration in comparative policy analysis: a tribute to Peter Knoepfel, Presses polytechniques et universitaires romandes, Lausanne, 79-96. Malinverni, G. (1998). Lindpendance de la Suisse dans un monde interdpendant. Revue de droit suisse, 117/ II, 1-137. Marchal, G. P. (1993). Les traditions nationales dans lhistographie suisse. Visions sur le dveloppement des tats europens: thories et historiographies de ltat moderne: actes du colloque organis par la Fondation europenne de la science et lEcole franaise de Rome: Rome, 18-31 mars 1990, Collation VIII, Ecole franaise de Rome, 271-296. Uygun, O. (2007). Federal Devlet, geniletilmi 3. Bas, On ki Levha Yaynclk: stanbul. Watts, R. L. (1999). Comparing federal systems, 2nd ed, McGill-Queens University Press: Montreal.

Avrupa Konseyi Venedik Komisyonu internet sitesi: http: //www.venice.coe.int/. svire Konfederasyonu internet sitesi: http: //www.admin. svire Konfederasyonu Federal statistik Brosu internet sitesi: http://www. bfs.admin. ch
6
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Otoriter rejim trlerini tanyacak ve bu trleri birbirinden ayran ana zellikleri saptayabilecek, Otoriter rejimlerde devletin vatandalaryla ilikisini nasl bir erevede kurduunu ve neden byle bir erevede kurmay setiini aklayabilecek, Otoriter rejim tiplerinin tartlmasyla edinilen kuramsal ereveyi Franco dnemi spanyasndaki siyasal gelimelerle ilikilendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tek Parti Hkmeti Askeri Cunta Diktatrlk Melez Rejimler Siyasi Kontrol Korporatizm Himayecilik Yarmac Otoriterlik
indekiler
Otoriter Rejimler
OTORTER REJM KAVRAMI OTORTER REJM TRLER OTORTER REJMLERDE DEVLETBREY LKILER OTORTER REJM RNE: FRANCO DNEMNDE SPANYA
Otoriter Rejimler
OTORTER REJM KAVRAMI
Ufak bir zmrenin devlet ynetimini topluma kar anayasal bir sorumluluu olmadan elinde tuttuu siyasal sistemlere otoriter rejimler denir. Otoriter rejim, siyasal sistemler arasnda kkeni en eskiye dayanan ve haliyle tarih boyunca iinde birok farkl tr barndrm sistemdir. Tarihsel adan baktmzda antik Yunan ehir devletleri ve 19.yy ve sonras modern ulus-devletlerin bir ksmnda grdmz demokrasiler ve Napolyon Bonaparte ile balayp Nazizim ve Stalinizm gibi ynetimlerle devam eden modern aa zg totaliter rejimler insanln siyasi tarihinde istisnai vakalardr. Oysa otoriter rejimler tarih boyunca birok farkl corafyada, farkl ekillerde ortaya kmlardr. rnein 14. ve 17. yzyllar arasnda inde hkm sren Ming hanedannn merkezi brokrasi zerinden lkede kurduu mutlak bir hakimiyetten sz edilebilirken, Ming hanedannn Britanyadaki ada Tudor hanedan, kral ve kralielerinin eitli prenslerle yapt koalisyonlar iinde, adem-i merkeziyeti (yerinden ynetime dayal) bir anlayla krall ynetmekte idi. 20. yzyl sresince Batl devletlerin smrgelerini kaybetmesi (dekolonizasyon) sonucunda dnya siyasi sahnesine dzinelerce yeni lke girmitir. Bu lkelerin ounluu ne Nazizm veya Maoizm gibi totaliter bir sistemi benimsemi, ne de liberal demokrasiler gibi geni katlma ve gler ayrlna nem veren oulcu sistemlere gemilerdir. Totaliter ve demokratik rejimleri bir doru parasnn iki ucu gibi grrsek, yeni lkelerin siyasi sistemleri bu para zerinde utan uca dalm gstermekteydiler. Modern otoriter rejimlerde grlen bu eitlilik siyaset SIRA SZDE bilimcilerin dikkatini ekmi, konunun nclerinden Juan Linz (1970) otoriter rejimleri totaliter rejimlerden ayran zellikleri ana noktada toplamtr. Otoriter rejimlerde (1) siyasal katlma snrldr; (2) halk siyasal olarakDseferber (mobilize) NELM edecek ve sistemi bir arada tutacak kapsaml bir ideolojik yap yoktur; (3) iktidardaki kii veya gruplarn erkinin grece olarak snrl ve tahmin edilebilir olmas sz S O R U konusudur. Nasyonal sosyalizm, faizm, Marxizm-Leninizm ve Maoizm gibi totaliter Krejimlerin detayl D KAT tanm ve tartmasn 7. nitede bulabilirsiniz. Modern siyasi arenada otoriter rejimlerin bu sklkta ortaya kmasnn ardndaki sebepleri aratran siyaset bilimciler, iki ana etken zerinde durmulardr: ekoAMALARIMIZ SIRA SZDE
Dekolonizasyon bir smrge devletin bamszln kazanma srecine verilen addr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
146
Bir lkenin gelir dzeyi ykseldike o lkede askeri darbe grlme olasl da nemli lde azalr. Modern siyasal tarihte darbe yaam en zengin lke olan 1976 Arjantininde kii bana den milli gelir 4000 Amerikan dolar civarndayd.
Sosyal bilimlerde bir sava grgl (ampirik) destek, istatistiki analiz ya da karlatrmal yntemle yaplan deney benzeri zmlemeler (analiz) ile salanabilir.
nomik etkenler ve sosyokltrel etkenler. Ekonomik aklamalarn temelinde pazar-siyasal rejim ilikisi yatmaktadr. Pazarlarn verimli alt, dolaysyla uzun sreli ekonomik bymenin grld lkelerde fakirlik azalacak ve ortaya gl bir orta snf kacaktr (Lipset, 1959). Barrington Mooreun (1966) nl almas Diktatrlk ve Demokrasinin Toplumsal Kkenlerinde belirttii zere, orta snfn gl olduu mreffeh bir toplum siyasal isteklerini barl ama etkili bir ekilde dile getirme ansna sahip olacaktr. Bu snfsal farkndalk zamanla yneticilerin yetkilerini kstlamaya ynelik demokratik reformlara da yol aacaktr. Ekonomik gelimilik ve otoriter rejimlerin varl arasndaki negatif ilikinin genel olarak grgl destei mevcuttur (Przeworski ve dierleri, 2000). rnein, kii ba milli gelir 5000 Amerikan Dolar ve zerinde olan lkelerin %50si otoriter bir siyasal rejimle ynetilirken, kii ba 10.000 Amerikan Dolar ve zerinde olan lkelerin sadece %10u bu ekilde ynetilmektedir. Ancak, olduka zengin olup otoriter rejimlerle ynetilen lkeler (rnein Suudi Arabistan, Katar) ve fakir lkeler grubunda yer almasna ramen pekimi demokratik dzene sahip olan Hindistan gibi lkeler de mevcuttur. Sosyokltrel yaklamlar ise bir toplumdaki baz kltrel zelliklerin bu toplumda gcn tepede younlamasn grece mmkn kldn savunur. Geleneksel ve bekasn salamaya odaklanm toplumlarda, hiyerari, itaat ve cemaatilik gibi otoriter sistemlerin yapsyla birebir rten zellikler bireyselcilik, zgrlk ve eitlik gibi ilkelere tercih edilmektedir. Baz siyaset bilimciler, belirli dinlerin ve etnik gruplarn bu tr hiyerarik yaplanmalara daha ak olduunu, dolaysyla otoriter rejimlerin ortaya kmasnda kolaylatrc bir rol oynadn savunmutur. Bu tr nermelerin en son oda slam dini ile otoriter rejimlerin ortaya kmas arasnda olabilecek bantlardr (rn. Huntington 1993). Benzer nermeler 1950 ve 1960l yllarda Katolik toplumlar, 1970li yllarda ise Konfys kltryle yorulmu Uzakdou toplumlar iin de yaplmtr. Ancak, dine dayal bu tr sosyokltrel savlar grgl destek bulmamtr.
OTORTER REJM TRLER

Otoriter rejimlerin uzun tarihsel gemii, siyaset bilimi repertuarna birok farkl otoriter rejim tr sokmutur. Hatta otoriter rejimleri demokratik ve totaliter rejimler elendii zaman oluan genel bir arda kalan kategorisi olarak gren siyaset bilimciler de vardr. Bu tr kavramsal eitlilii snflandrmak iin ilk temel noktamz u soru olacaktr: Otoriter rejimlerde rejimin kurallarn ve devletin asli grevlerinin nasl yrtleceini kim belirler? Bu sorunun cevab ana grubun varlna iaret etmektedir: askeri cunta ynetimi, tek parti ynetimi ve lider temelli dikta ynetimi. Burada hatrlanmas gereken baka bir unsur ise, aada tartlan trn ideal, biimlendirilmi trler olmasdr. Gerek hayatta gzlemlediimiz otoriter rejimler, her trn zelliklerini belirli derecede bnyelerinde barndrmaktadrlar.
Otoriter rejimlerde rejimin kurallarn askeri cunta, tek parti veya diktatr belirleyebilir.
Askeri Cunta Ynetimi

Askeri cunta ynetiminde lkede kimin iktidar sreceine ve kimin hangi politikalar (ticaret, eitim, ulatrma vb.) yrteceine ordu veya ordu iinde bir grup subay karar verir. Bu tr rejimlerde ordunun gnlk politikalara koyduu arlk deikenlik gsterebilir. Baz askeri rejimler kurduklar sisteme ciddi bir tehdit gelmedii srece perde arkasnda kalp lkenin idaresini brokrat/teknokrat yneti-
6. nite - Otoriter Rejimler
147
cilere brakmay yelerken, bazlar da lke idaresinde nemli bir rol oynamay tercih ederler. rnein, askeri vesayetin uzun sredir siyasi hayatta nemli bir rol oynad Taylandda ordu idari ilere karmamay, zellikle ekonomi politikalarnda siyaset dnda durmay tercih eder. 1980lerden beri-en azndan biimsel olarakparlamenter demokrasi ile ynetilen Taylandda ordu 1991, 2006 ve 2008 yllarnda sivil ynetimlere, ksa sreli mdahalede bulunmutur. Her mdahaleyi de tetikleyen olaylar demokratikleme srecinde baz sivil politikaclarn ordunun anayasal roln hafifletmeye almasyla ilintilidir. Taylandn komusu Myanmarda ise ok farkl bir sistem grmekteyiz. 1962 ylnda darbe ile iktidara gelen ve 1988-2011 seneleri arasnda da Devlet Bar ve Kalknma Konseyi (DBKK) hkmeti sfat ile lkeyi yneten cunta rejimi kamu iktisadi yatrmlarnn yl be yl belirlenmesinden, pirin eltiklerinde kullanlacak tarm ilalarnn izinlerinin verilmesine kadar birok konuda etkin olarak nfuzunu kullanmtr.
Tek-Parti Ynetimi
Tek-parti sistemleri otoriter rejimler arasnda en istikrarl ve yapsal adan en esnek olandr. Bu sistemin ana zellii devletin yasama, yrtme ve yarg kollarnn tek bir siyasi parti tarafndan mutlak biimde denetlenmesi ve iletilmesi, baka bir deyile partinin devletle eanlaml hale gelmesidir. Devletin kademelerinde grev yapan brokratlar ayn zamanda parti yesidir. Parti, siyasi gc tekelinde tutar ve detayl rgtlenmesi ile en ufak mahalli idarelere kadar lkenin kontroln salar. Bu tr sistemlerde parti yeleri partide ve devlette pozisyonlar edinmek iin zaman zaman parti iinde yarma ans bulurlar. Ancak, dier partilerin iktidardaki partiyle anlaml bir siyasi yara, rnein haka ve zgrce yaplacak olan seimlere girme anslar yoktur. Ynetimdeki partinin tekillii hukuki olarak dier partilerin yasaklanarak veya pratikte dier partilerin kukla partiler haline getirilmesi veya iktidardaki partiye kar eit artlarda muhalefet yapmalar nlenerek salanabilir. Gl ve kapsayc rejim propagandas, dier tr otoriter rejimlere gre halk desteine daha fazla ihtiyac olan tek parti ynetimlerinde nemli bir rol oynar. Totaliter rejimler nitesinde etraflca tartlan ve liderlerin parti zerinde ar derecede kontrol ve etkisi bulunan talyadaki Faist Parti ve Almanyadaki Nazi Partisini bir kenara brakrsak, getiimiz 50 sene iinde tek-parti rejimleri gelimekte olan nc dnyada grlmtr. Bunlar iki ana bekte toplayabiliriz: Komnist ve dier tek parti rejimleri.
Tek parti rejimleri iinde iki alt trden sz edebiliriz: Gelimekte olan lkelerdeki komnist parti uygulamalar ve dier tek parti rejimleri.
Komnist Rejimler
lkedeki retim aralarna ounlukla devletin sahip olduu, lkedeki ekonomik, sosyal ve kltrel yatrmlarn devlet tarafndan planland ve yapld komnizm, tek-parti sistemlerin tarih boyunca gzlemlenen en yaygn ekli olmu ve dnya siyasetini derinden etkileyen lkeleri ortaya karmtr. Komnizm ile ynetilen lkelerin says 1980lerin banda en yksek seviyeye ulamtr. Sovyetler Birliinin yklmasndan nceki on ylda bir Uzakdou lkesi olan Vietnamdan Karayip adalarndaki Kbaya, Afrika ktasnn gneydou ucunda yer alan Mozambike kadar eitli rnekler sergilemilerdir. Ayrca Dou Avrupadaki Varova Pakt yesi olan Polonyadan Romanyaya kadar bir dzineden fazla lke bu tr tek-parti sistemi ile ynetilmekteydi. Bu sre zarfnda, dnyadaki rnekleri de iki dzineden fazla saydayd (Geddes, 1999).
148
nc Dnya lkelerindeki Dier Tek Parti Rejimleri

Komnist bloun dnda yer alan tek parti rejimlerinin birou baskc ynetimlerini lkelerinin modernleme ve kalknma ncelikleri ile meru klmlardr. Meksikada 1929-2000 yllar aras iktidarda olan Kurumsal Devrim Partisi (Partido Revolucionario Institucional, PRI) ve Gney Koreyi 1963-1998 yllarnda aralksz olarak 35 yl yneten Demokratik Cumhuriyet Partisi bu tr kalknma odakl tek parti rejimlerine rnektir. Ayrca, dekolonizasyon sonras birok Afrika lkesinde benzer ekilde tek-parti rejimleri grlm, fakat Afrikadaki bu partiler genellikle iktidarlarn diktatrlere brakmlardr.
Dikta Ynetimi
Dikta ynetimlerinde bataki tek adamn (diktatrn) her konuda mutlak hkimiyeti sz konusudur. Devletteki btn kilit kararlarlar diktatr ve yakn evresi tarafndan alnr. Tek-parti ve/veya ordunun destei ve lke iindeki yaplanmas, bu diktatrlerin lkeyi etkili bir ekilde ynetebilmeleri iin gerekli olabilir. Ancak diktatrlkleri tek parti ve askeri cunta ynetiminden farkl klan zellik bu iki kurumun diktatrn siyasal erkini kontrol veya tehdit edecek kadar etkili olmaylardr. SIRA SZDE Bir diktatr iktidara getiren etkenlerle, onu iktidarda tutan etkenler farkl olabilir. Kiisel karizma ve beklenmedik olaylar (suikast, doal afet, i sava, baka lkelerin Eigali) bir lideri baa diktatr olarak getirebilir. Bir lider, banDN LM da olduu siyasi sistemi eitli bahanelerle lavedip bir dikta rejimi kurabilir. Bunun en temel yolu Latin Amerikada grlen bir sivil darbe uygulamas olan S O autogolpedir.R U spanyolca bir szck olan autogolpe sivil iktidarn kendine darbe yapmas anlamna geD KKAT lir. Japon asll lider Alberto Fujimorinin 1992de Peru devlet bakan iken parlamento ve yargy lavedip iktidar kendi bnyesinde toplad sivil darbe, bu terimi siyaset bilimi yaSIRA SZDE znna kazandrmtr. Julius Sezarn Roma Senatosunu lavedip kendisini imparator ilan ettii sivil darbeyi de tarihteki ilk ve en nl autogolpe rnei olarak kabul edebiliriz. ktidara gelen diktatrler burada kalabilmek iin eitli kurumsal hile ve gdmlemelere (manipulation) bavururlar. ktidar rakiplerine kaybetme korkusu, diktatrlerin bu trP rakiplerin iinden treyebilecekleri devlet kurumlarn bilerek K T A zayf tutmalarna yol aabilir (Geddes, 2003, 54). Devlet iinden alabilecei kurumsal destei kstl olan diktatrler, iktidarlarn pekitirmek iin gerekli olan gc kiisel alarndan Z Y O N TSIRAVSZDE E L E (akrabalk, kabile, cemaat, etnik grup vb.) edinmeye alrlar. Bu alar zerinden salanan destek g ve maddi yarar alverii zerine kuruludur. Diktatr, kendisini iktidarda tutan bu gruplara devletin olanaklarn olabildiince sunar. rnein,ELibya lideri Kaddafi 1969 darbesiyle iktidara geldikten sonra birDN LM N T E komutann balln onlara lks bir hayat sunarak salam, orduok st dzey R N E T da geri kalan nemli pozisyonlara da kendi airetinden hatta akrabalar arasndan S O R U atamalar yapmtr. Max Weberin Ekonomi ve Toplum adl eserinden esinlenen Juan Linz ve Alfred Stepan (1996), DKKAT bir toplumdaki btn birey ve topluluklarn bir diktatrn nceden tahmin edilmesi zor, despotik mdahalelerine srekli olarak maruz kald sistemleri sultani (sultanistic) rejimler SIRA SZDE olarak adlandrmlardr. Bu tr rejimlerin savunduu ideolojiler bile diktatr arzu ederse ksa srede deiebilir; rnein 1980lerde Libyada grld zere, bu tr rejimler ksa srede sosyalist ideolojiden din arlkl bir devlet ideolojisine (teokrasiye) geebilirler. AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Bir siyasi liderin politik destek karl kii ve Tzmrelere devletin ELE ZYO SIRA VSZDEN kaynaklarn kullanarak maddi kar salamasna patronaj sistemi denir. DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
149
Suudi Arabistan, Katar, Brunei gibi patronaj sistemine dayanan ok sayda rejim gnmzde varlklarn srdrmektedir. Ancak bu tr geleneksel himayeci sistemlerin ounlukla petrol zengini olmalar tesadf deildir. Patronaj oluturan nfuz alveriini uzun vadede srdrmek bir diktatr iin hem pahal hem de rizikoludur. Sistemde yeterince kk salabilecek her kii diktatr devirebilir. Ayrca bu lkelerin ana ihra kalemlerinin (rnein petrol) dnya pazarlarndaki fiyatlar debilir. Byle bir d, liderin etrafna salad olanaklar ve dolaysyla patronaj uygulamasn sekteye uratabilir. Bu rizikonun farknda olan diktatr, patronaj ile toplad destekilerini ok uzun sre etrafnda tutmaz. Dolaysyla, dikta rejimlerinin ynetim kadrosunda hzl devinim gzlemlenir. Devrik Irak diktatr Saddam Hseyinin iktidar sresince yakn evresindeki yardmclarnn grev tanmlarn devaml deitirmesinin, bu yardmclarn birounu dzmece sulamalarla idam etmesinin ve lke iindeki saysz gvenlik kurumunun birbirleri zerine muhbirlik yaptrmasnn altnda yatan da patronaj temeline dayanan iktidarn koruma gds olmutur. Smrge srecinden sregelen kurumsal zayflklar ve bamszlklarnn Batl devletlerin topraklarndan ekilmesiyle bir anda kazanlmas Afrika devletlerini smrge sonras dnemde gelimelerini tamamlamakta zor durumda brakmtr. Bu zayf Afrika devletleri ve anayasalarnda yer alan demokratik kurallar, lkelerin zenginliklerini ele geirmek isteyen hrsl Afrika liderleri iin sindirmesi kolay lokmalar olmulardr. ounlukla kalknma kisvesi altnda siyasal gc kendilerinde SIRA SZDE toplayan bu liderler, zamanla devletin btn organlarn kendilerine baml hale getirmilerdir. Liderin bir taraftan devletin kaynaklarnn kullanm zerinde snrsz yetkisi bulunduu, dier taraftan bu gc yaknlarn kayrmakNve M kullanD E L iin d rejimlere neopatrimonyal rejimler denmektedir. Neopatrimonyal rejimleri, dier dikta rejimlerinden ayran en nemli zellik neopatrimonyal liderlerin iktiS O R U darda kalmak iin devlet organlarn bilerek zayf tutmasdr. Neopatrimonyal liderin devletin kaynaklarnn kullanm zerinde snrszA yetkisi bulunDKK T duu ve bu gc yaknlarn kayrmak iin kulland Afrika lkelerinin ordular bir yandan kar darbe riskini nlemek iin zayf tutulur, dier yandan da bakaSZDE SIRA gruplarn darbe yapma riskini nlemek iin bakentten ok fazla uzaklatrlmaz. Neopatrimonyal liderler orduyu hem zayf tutup hem de bakentten uzaklatrmaya korktuklar iin dier ktalara AMALARIMIZ nazaran Afrikada lkeleraras savalarn artc derecede seyrek olmas rastlanan bir durumdur (Henderson, 2009).
K T A P lkenin kaynaklar ne kadar geni olursa olsun, basit patronaj sistemleri karmaklam bir toplumda ortaya kacak kar atmalarn nleyecek kapasiteye sahip deildir. zellikle ekonomik modernleme hedefinde olan lkelerin toplumlaTE EVZYON rnda bu tr karmak kar ilikilerinin gelitiini grmekteyiz. Lrnein, byyen ve genileyen bir ekonomide ii-iveren atmas kadar sektrleraras ve blgeleraras rekabet de devletin gndeminde nemli yerler igal edecektir. lkesinde hem ekonomik gelimeyi hem de iktidarn srdrmek isteyen diktatrler, kontrolNTERNET l bir ekilde oulcu yaplarna izin vermeye, baz ynetsel glerini de baka gruplara delege etmeye balar. Sovyetler Birliinin dalmas, Kbann ald d yardmlara ciddi bir sekte vurup lkeyi ekonomik zorluklarla kar karya braknca, Fidel Castro mahalle ve ky baznda oulcu siyasi yaplanmalara izin vermeye balam ve hatta komnist bir rejimden beklenmeyecek bir hareketle Ortodoks Hristiyanlarn ruhani lideri Bartalomeosu 2004 ylnda Kbaya davet etmitir.
Liderin bir taraftan devletin kaynaklarnn kullanm SIRA SZDE zerinde snrsz yetkisi bulunduu, dier taraftan bu gc yaknlarn kayrmak ve iin kulland DNEL rejimlere neopatrimonyal M rejimler denmektedir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
150
SIRA SZDE
Askeri-cunta, tek-parti ve dikta rejimleri arasnda halkn ekonomik refahna en ok hasSIRA SZDE sasiyet gsteren rejim hangisi olabilir? Neden?
DNELM Melez Rejimler
DNELM S O R U
Yukarda belirtilen ana D de A T trdenK K zellikleri bnyesinde barndran otoriter rejim trlerine melez SIRA rejim otoriterSZDEtrleri denir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yukarda belirtilen tipik otoriter rejimlerinin gerek hayatta birebir rneklerini ok S O R U sk grmemekteyiz. u ana kadar hkm srm birok otoriter rejim bu ideal trn farkl zelliklerini bnyelerinde barndrmaktadr. Bir otoriter rejimin zaman iinde baka tr otoriter rejime dnt de sklkla gzlemlenebilir. Hatta otoriDKKAT ter rejimler bazen eitli demokratik kurumlar da bnyesine katabilir. Farkl rejimlerin kurumsal zelliklerini bir arada barndran bu tr vakalara melez rejimler SIRA SZDE adn vermekteyiz. Ordu-diktatrlk karm rejimler, melez otoriter rejimler arasnda en sk grlenleridir. AMALARIMIZ iin, devletin ynetimini elinde bulunduran orduyu kontroBir diktatr lne almak, tm devlet birimlerini kontrol altna almaktan daha olasdr. Ancak, bu melez rejim, tek-parti rejimleri kadar toplumun derinliklerine nfuz edemez. Dolaysyla, toplum Aiinde ortaya kan honutsuzluklar gidermek iin ounlukla K T P bask mekanizmasn kullanmak zorunda kalr. Bu amaz ise bu rejimlerin halklarna mreffeh bir yaam sunma anslarn kstlar. Idi Amin 1971-1979 yllar aras Uganday, E L E V Z YTruijillo 1930-1961 yllar arasnda Dominik Cumhuriyetini, AuT Rafael O N gusto Pinochet ise 1973-1989 yllar aras iliyi bu tr melez bir rejimle ordu desteini kullanarak ynetmilerdir. Modern siyasi tarihte tek parti sisteminden dikta rejimine dnm birok vaNTERNET ka gzlemlemekteyiz. Bu tr rejim kaymalar, zellikle Komnist tek parti rejimlerinde ska grlmtr. Bamszlklarn kazanmalaryla birlikte Komnist dzeni benimseyen birok lke, bu ideolojinin dnsel ivmesinden ok bu dzenin yeni domu devletlerin hayatta kalmasna yardmc olmas iin yaratt gvenlik emberinden yararlanmtr. Komnizm ve beraberinde gelen ekonomik ve askeri Sovyet destei, bu lkelerin siyasi kurumlarn gelitirmek iin uygun bir model olarak grlmtr. Devletin toplum zerindeki kontrolnn pekimesi srecinde bu lkelerin bazlarnda komnizmin temelinde yatan grece hesap verebilir parti brokrasinin otoritesinin yerini lider sultasnn ald grlmtr. avueskunun Romanyas, Castronun Kbas ve Mengistunun Etiyopyas Komnist tek parti sisteminden diktatrle kayan sistemlerin nemli rneklerindendir. Dier melez otoriter rejim tipleri kadar sk grlmese de askeri cunta-tek parti karm nemli bir melez otoriter rejim tipi oluturur. Asker-siyaset ilikilerini inceleyen nl sosyolog Nordlinger (1977), siyasetin esas olan koalisyon kurma ve kar gruplarnn ynetiminin askerin i hiyerari zerinde rtc etkisi olduunu, dolaysyla darbe sonras askerlerin iktidar, en azndan devletin rutin idari ilerini, ksa srede sivillere brakmak isteyeceini ngrmtr. Ancak, bu ngr baz lkelerde gereklemeyebilir. Bazen ynetimi ele geiren askerlerin kurduu siyasi st yap devlet iinde zamanla kk salar. Sivil brokrasinin yeterince gelimemi olduu lkelerde bu tr yaplanmalar grme ans daha yksektir. Bu tr melez sistemin en bilinen rnei Myanmardaki DBKK cuntasdr. 1962 ylnda ynetime geici olarak el koyan cunta, zamanla burada kk salm, eitim, ekonomik kalknma ya da dileri gibi sivil konularda tm seviyelerde yneticilik ve brokratlk yapan bir askeri kadro olumutur.
151
OTORTER REJMLERDE DEVLET-BREY LKLER Denetim

Siyasal sistemlerin geliimini aklarken modernleme teorisini temel alan sosyal bilimciler otoriter rejimleri, sistemlerin totaliter rejimlerden demokratik rejimlere doru olan modernleme yolculuklarnda bir ara durak olarak grmlerdir. 1990larda Sovyetler Birliinin yklmasyla tekrar nem kazanan bu teori, Rusya, Ukrayna, Belarus ve Orta Asya Trki Cumhuriyetleri gibi Sovyetler sonras ortaya kan otoriter rejimlerin beklenenin aksine olduka dirayetli kmas ve gnmze kadar hayatta kalmas karsnda tatmin edici bir aklama salayamamtr. Keza, 20. yzyln tamamna baktmzda otoriter rejimlerin, demokratik ve totaliter rejimlere nazaran, uzun sre hayatta kalabilen sistemler olduunu grmekteyiz. Ynetici zmresinin aznlkta olduu ve halkn dorudan ya da dolayl katlmnn asgari seviyelerde tutulduu otoriter rejimleri ilevsel klan siyasi kontrol mekanizmalar nelerdir? Baka bir deyile, otoriter rejimlerdeki ynetici aznlk, ynetilen ounluk zerindeki hkmlerini ne tr teknikler kullanarak etkin ve srekli klarlar? Bu tr rejimlerin, ynettikleri halk zerinde geni bir kontrol salamak iin ana yola bavurduklarn grmekteyiz: (1) eitli devlet organlar yoluyla bask kurma (coercion), (2) bireyleri sosyoekonomik politikalar zerinden kar ilikisi ile sisteme balama (cooptation), ve (3) sistemin bandaki diktatr veya liderin gerek karizmas gerek devletin iletiim kanallar yoluyla bir lider klt (leadership cult) yaratma.
Otoriter rejimler ynettikleri halk zerinde geni bir kontrol salamak iin ana yola bavururlar:bask kurma,sisteme balama ve lider kltr yaratma.
Bask Kurma
Aznln ounluu ynettii ve memnuniyetsizliklerin meru yollardan dile getirilme ansnn az olduu otoriter rejimlerde rejim kartlarna kar cebir kullanlmas olduka sk grlen bir durumdur. Ayn zamanda, otoriter rejimlerde devletin halk zerinde g kullanm, demokrasilerde olduu gibi kanunla dzenlenmedii iin yrrle konmas daha kolay bir politikadr. Devlet yeri geldiinde kulland iddetle resmi olarak ilikilendirilmek istemez. Byle durumlarda ise polis ya da ordu gibi devletin resmi organlar yerine paramiliter gler de kullanlabilir. Rwanda soykrm srasnda Tutsi kkenli insanlar katleden Hutu eteler, paramiliter oluumlarn yakn tarihteki rneklerindendir. Zor kullanm, her ne kadar ksa vadede rejime kar oluan tehditleri teleyebilse de bir rejimin halk zerindeki kontroln geni kitleler zerinde ayrm yapmadan iddet kullanarak kurmas uzun vadede mmkn deildir. Bu tr bir gayret, rnein senelerce bir lkeyi olaanst hal kanunlaryla ynetmek, ciddi fiziki ve beeri kaynak kaybna yol aacaktr. Onun yerine, bu kitleleri gzetim altna almak (surveillance) ve rejim iin risk tayabilecek gruplarn nceden tespiti yrtlmesi daha kolay bir stratejidir. Gnmz iletiim teknolojisi, bir devlete milyonlarca vatandann iletiimini kolayca gzetleme imkn vermektedir. letiim zgrl ve mahremiyeti anayasal koruma altnda olmayan otoriter rejimlerde bu tr gzetlemeler sonucunda otoriter rejimler eitli risk gruplarn belirleyebilir, bu gruplara seici bask uygulayarak rejimi ayakta tutmay salamaya alabilirler.
Paramiliter gler devlet tarafndan organize edilmi ve silahlandrlm, ancak devletle resmi bir ba olmayan rejim dman olarak tanmlanan nesnel hedeflerin korkutulmas ve imha edilmesinde kullanlan askeri nitelikteki rgtlerdir.
Sisteme Balama (Co-optation)

Otoriter rejimlerin hemen hemen hepsi yeri geldiinde iddete bavursa da, birou toplumun baz ksmlarn sisteme payda haline getirerek kontrollerini salar.
152
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Burada rejimlerin toplum zerinde kontroln salayan ana etken, kii ve gruplarn kar ilikileri zerinden rejime bal hale getirilmesidir. Kii ve gruplarn otoriter sistemlere balanmasnda iki ana model grmekteyiz. Himayeci (clientilist) modelde rejim baz kii ve gruplara, ballklar karlnda devlet imknlarnatoplumun dier kesimlerine olmad kadar-eriim frsat sunar. Himayeci ilikilerde nerilen bu tr rant olanaklar kolayca el deitirebilecek niteliktedir ve hayli dlaycdr. Dolaysyla, bu tr ayrcalklar kaybetmeyi gze alamayan potansiyel muhalefet odaklarnn kendi aralarnda rejime kar organize olma anslar olduka dktr. rnein, Demokratik Kongo Cumhuriyetinde bir kabilenin yelerinin hkmete ballklarn ilan edip orduya maddi ve ayni destek salamalar, yurtdna elmas ihracat izni almalarn mmkn klar. Korporatist yaplanmalarda ise devlet bireyleri kendi kontrol altnda tuttuu sendikalar ve iveren rgtleri gibi gruplar zerinden sisteme dhil eder. Korporatist yaplanma, normalde lke siyasetinde anlamazlk ve hatta blnmelere yol aabileSIRA SZDE cek konularn kapal kaplar ardnda tartlp bir zme varlmas olanan verir. Peronist Arjantinde devlet bakann ii sendikalaryla kurduu yakn iliki ve yeri geldiinde lkenin ciddi bte a vermesini gze alp, iveren rgtlerinin de kerDNELM hen onay ile ii sendikalarn yksek ii maalar ile honut etmesi, otoriter rejimlerdeki korporatist yaplanmann tipik bir rneidir. i sendikalar da, devlet baS R kan PeronunObuUpolitikas karlnda Peronist rejime ciddi bir destek salamtr. Korporatist yapKotoriter sistemlere zg olmayp totaliter rejimlerden olan faist talDK AT yada icat edilmitir (baknz nite 7). kinci Dnya Sava sonras ii sendikalar, iveren rgtleri ve siyasetileri semen basklarndan uzak bir platformda buluturan neoSIRA SZDE korporatist bir yap ile daha da glenmitir. Avrupada ortaya kan bu neokorporatist yapnn totaliter ve otoriter rejimlerde grdmz korporatist yapdan en byk fark, devletin buAMALARIMIZ dikte ediciden ziyade arabulucu bir rol oynamasdr. Neokorposre iinde ratist rejimlerde, lkenin ne tr ekonomik stratejiler izleyeceine, ilgili taraflarca fikir birlii ile karar verilir, zlemeyen anlamazlklarda ise son sz seimler araclyla K semen syler. T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Lider Klt
TELEVZYON T E L E V Z liderlerini bir klt haline getirerek de toplum zerindeki kontrolOtoriter rejimler, Y O N lerini arttrabilirler. Devlet kontrolndeki iletiim kanallar, lidere karizmatik bir g bahetme adna, onun bir insann sahip olabilecei niteliklerin ok tesinde g ve zelliklerleTsahip olduu fikrini topluma srekli bir ekilde yayar. Bu ikna NTERNE srecinin amac, lidere ve etrafndakilere kar kmann birey iin hem maddi hem de manevi olarak olduka maliyetli bir hale getirilmesidir. Bu tr bir yaklam liderin karizmas konusunda bireyleri birebir iknada ok baarl olmayabilir. Ancak, SIRA SZDE maliyet-fayda analizi boyutunda dndmzde, bask ve himayeci taktiklere nazaran iletiim kanallarn kullanmann maliyeti olduka az, ulat insan says da olduka yksektir. Kuzey Korenin ilk diktatr Kim Il Sungun ebedi lider D NELM olarak anlmas veya Trkmenistann eski diktatr Saparmurat Niyazov Trkmenbann takvimdeki aylarn isimlerini aile fertlerinin isimleriyle deitirmesi liS O R U derklt inas srasnda atlan admlara rnek tekil ederler.
KKAT Lider kltDkavram 7. nitede totaliter rejimler asndan deerlendirilecektir.
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
153
Siyasi Katlm
Bireylerin siyasal katlmna gsterilen toleransn seviyesi otoriter rejimler arasnda ciddi bir farkllk gstermektedir. Kuzey Kore, Suudi Arabistan gibi mutlak iktidarn olduu lkeler halk siyaseten aktif hale getirmekten kanr. Baz otoriter rejimler ise korporatist bir yap iinde bireyleri olabildiince sistem iindeki siyasal ve dier sivil oluumlara ynlendirmeye alr. Kendi siyasi duruuyla birebir rtmeyen sivil toplum rgtlerine siyasal sistemlerinde gz yuman otoriter rejimlerin says da artmaktadr. Bireyler farkl dncelerini bu kurulular aracl ile dile getirebilir ve hatta baz siyasalarn yrtlmesine ahsen mdahil olabilir. Afrikann birok lkesinde eitli sosyal politikalar (okul yapm, anne sal, alama vb.) bu sivil toplum rgtlerinin himayesi ve gzetiminde yrtlmektedir. in Komnist Partisi dini gruplarn oluumuna kontroll bir ekilde izin vermekte, ancak bu oluumlarn rejimi tehdit etme potansiyelini grd anda duruma mdahale etmektedir. Mesela, Katolik oluumlarn Vatikan ile organik balar kurmasna izin verilmemektedir. Otoriter iktidarlar, potansiyel muhalefetleri bymeden bastrmakta ustadrlar. Ancak, internetin tm dnyaya nfuz etmesiyle bireyler facebook ve twitter gibi sanal ortamlar zerinden ok daha hzl ve devlet gzetiminden uzak organize olabilmekte ve rejime kar muhalefetlerini egdmleyebilmektedir. Arap Bahar protestolarnn hzl bir ekilde tm Ortadou ve Kuzey Afrikaya yaylmasnda ya da 2009 genel seimlerinden sonra randa haftalarca sren protesto eylemlerinde hem protestocularn kendilerini rgtlemelerinde hem de bu protestolarn d dnyaya duyurulup protestocularn kresel destek almasnda elektronik sosyal medya nemli bir rol oynamtr. Otoriter rejimlerin geleneksel kontrol mekanizmalarnn bu tr gelimelere kar nasl bir tepki gelitirecei, siyaset bilimcileri iin ilgin bir soru olarak durmaktadr. Ulusal seviyede ynetimi bireylerin eriimine kapamaya eilimli otoriter rejimlerden bazlar, yerel seviyede bireylerin siyasi katlmna ve hatta baz grevler iin adaylklarn koymalarna izin verebilirler. rnein, inde ky muhtarlklar seimleri olduka serbest bir ortamda yaplmakta ve muhtarlk adaylarnda parti yesi olmas art aranmamaktadr. Son olarak, demokrasilerde en nemli siyasi katlm tr olarak alglanan ulusal seimleri, otoriter rejimlerde artan bir sklkta gzlemlemekteyiz.
Otoriter Rejimler ve Seimler

Siyasal sistemlerinde seimlere yer verilip verilmemesi, otoriter rejimleri birbirinden ayran ve rejim-birey ilikilerinde rol oynayan nemli bir boyuttur. ster diktatrlk, ya da tek parti rejimi ister askeri cunta ynetimi olsun, otoriter rejimler, yerel ve genel seimleri, yukarda bahsi geen kontrol mekanizmalarna ek olarak, iktidarlarn srdrmek iin artan bir ekilde kullanmaya balamlardr. Bu seimlerin grnrdeki amac, rejimin siyasi gcnn ou zaman gstermelik de olsa seilmi siyasi organlarla paylalmasdr. Seimlerin uygulan biimi ve lke ii siyasetine etkisi rejimden rejime ciddi farkllklar gsterebilir. rnein, Saddam Hseyin dneminde Irakta yaplan seimler tamamen gstermelik iken, Kral Muhammed ynetimindeki Fasta yaplagelen seimlerin lkede izlenecek ekonomi ve tarm politikalarna nemli etkisi olmutur. Siyasal sistemlerinde seimlere yer veren otoriter rejimleri dierlerinden ayrmak iin yarmac otoriterlik ve seimsel otoriter rejimler gibi kavramlar siyaset
154
Seimler ve seimlerin ngrd parlamentolar, kresel ekonomiye entegre olmu lkelerin ihtiya duyduu kresel sermaye girdilerini salamak ve bu sermayeyi lkelerinde tutmak iin de nemli bir role sahiptir.
bilimine girmitir. Bu rejimlerin tipik otoriter rejimlerden fark siyasal iktidar snrl bir ekilde de olsa seimler yoluyla paylamaya gitmesidir. Seimsel otoriter rejimler liberal demokrasilerden de kavramsal olarak birok boyutta ayrlmaktadr. Otoriter rejimler, liberal demokrasiler gibi hilesiz, yaygn ve geerli seimler organize edebilir. Ancak aralarndaki fark zbudun (2011, 41), seim dzenleyen otoriter rejimlerde liberal demokrasinin dier hayati unsurlar olan, hukuk devleti, siyasal hesap verilirlik (accountability), btn vatandalarn temel ve siyasi haklarnn tam korunma altnda bulunmas gibi hususlarn kurumsallamam olmas olarak aklar. Otoriter rejimlerin, siyasal sistemlerinde seimlere son yllarda artan bir ekilde yer vermesi rastlantsal deildir. Bu eilimin arkasnda kreselleme ile bantl iki ana sebepten sz edebiliriz. lki, dnyadaki demokratikleme dalgasnn etkilerine istinaden rejimin meruiyetini korumas igdsdr. Teknolojinin kresel iletiimi kolaylatrmas ile etraflarndaki demokratik lkelerin daha iyi yaam standartlarna sahip olduunu gren halk, otoriter rejimlerden daha iyi politikalar retmesini ve hesap verebilir olmasn istemektedir. Bu srete ortaya kan protesto ve temsil isteklerine otoriter rejimlerin cevap vermesinin bir yolu da seimlere gitmekten geer. rnein, iinde yaadklar otoriter rejimlere kar lke halklarnn 18 Aralk 2010da balattklar Arap Bahar protestolarn rdn, Fas ve Yemen hkmetleri seimlere giderek kontrol altna almaya almlardr. Seimler ve seimlerin ngrd parlamentolar, kresel ekonomiye entegre olmu lkelerin ihtiya duyduu kresel sermaye girdilerini salamak ve bu sermayeyi lkelerinde tutmak iin de nemli bir role sahiptir. Giderek kreselleen dnyada sermaye ok hzl hareket etmekte, siyasi ve finansal riskten de olabildiince kanmaktadr. Tm gc tepede toplam, hesap verilebilirlii olmayan ve gler dengesi iinde hareket etmeyen bir iktidarn sermaye sahiplerine kar verecei szler (reform yaplmas, para biriminin deerinin sabit tutulmas, fikri telif kanunlarnn uygulanmas gibi), yasama ve yarg oranlar tarafndan denetlenme ve kstlanmaya ak bir yrtmenin verecei szlerden daha az inandrcdr. Otoriter liderlerin inandrclk problemi, bu liderlerin verdikleri szlerden dnmelerinin lke iinde kendilerine getirecei grece zararn az olmasndan ileri gelmektedir. Seimler ve parlamentolarn varl, yneticileri grece kontrol altnda tutar, bu da yrtmenin sz ve hareketlerini daha gvenilir klar. Bu tahmin edilebilirlik de bu tr lkeleri kresel sermaye iin nispeten cazip hale getirmektedir. Kresel sermayeyi ekmek isteyen lkelerde iktidarlarn kendilerini seimler ve parlamento yoluyla kstlamaya gitmesinin rneklerine tarih boyunca rastlamaktayz. Bu siyasal manevrann ilgin bir rneini 18. yy.da bir tarafta Fransa ve spanya, dier tarafta ise ngilterenin barollerini oynadklar Yedi Yl Savanda grmekteyiz. Bu sava ncesinde ngiltere merutiyet, Fransa ve spanya ise mutlak monari ile ynetiliyordu. Savan geni bir corafyaya yaylmas, daha ilk yllarda her iki taraf da piyasadan borlanmaya mecbur brakmt. ngiltere kralnn harcamalarnn belirli lde parlamentonun kontrolnde olmas, ngilterenin ald sava kredilerindeki risk primini drm ve bu kredilerin Fransaya oranla %2-3 puan daha dk faizle fonlamasn salamtr (Weingast, 1990). Kredi maliyetlerindeki bu fark uzun vadede silahlanma yarnda ngiltereye byk bir avantaj salam, savaa grece olarak gsz balayan ngiltere, Fransa ve spanya karsnda nemli bir zafer elde etmitir. Yedi Yl savandan yaklak 250 yl sonra, Myanmar yneten DBKK cuntasnn 2011 ylnda yapt yapsal reformlarda da benzer bir dinamik grmekteyiz.
155
Onyllar boyunca sren baarsz ekonomi politikalar sonucunda Myanmarda ciddi bir d sermaye girii ihtiyac olumutur. Kresel sermayenin, verecei taahhtleri inandrc bulmayacann farknda olan DBKK cuntas, grnte demokratiklemeye gitmitir. Ordunun elinde bulunan hkmeti sivil bir otoriteye devretme ve 1990da askya alnan parlamentonun tekrar oluturulmas iin seimlere gitme karar almtr. Her ne kadar kurulacak bu yeni hkmetin ounluunu emekli generallerin oluturmas bekleniyor olsa da, DBKKnn grnte daha demokratik bir sisteme geii, uluslararas sermayenin lkelerin rejimlerini kendisine nasl uyarlamak zorunda braktna ilgin bir rnek tekil eder. 19. yy sresince Osmanl Devleti neden Yunanistan, Bulgaristan gibi komularndan daha SIRA SZDE yksek maliyetle borlanmtr?
DNELM Sistemlerinde seimlere yer vermenin yukarda belirtilen avantajlardan neden tm otoriter rejimler yararlanmay semez? Seimler, otoriter rejimlerde iktidarn el deitirme riskini ciddi biimde arttrabilir. Schedler (2006, 14),Sotoriter rejimlerde O R U seimlere izin vermenin iki ucu kesin bir bak olduunu yle tespit etmitir: D KKAT Seimler, (otoriter) sistemin meruiyetini arttrd, iktidarn gcn ve poplaritesini gsterdii ve muhalefetin aczini ortaya koyduu srece sistem kartlarn demoralize ve demobilize edecektir. Ancak bu seimler iktidarn gcnn kaynann poSIRA SZDE plerlik deil de maniplasyon ve bask olduu fikrini halk arasnda yayarsa, sistem kart partiler bu sre sonunda daha da glenecektir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
ODonell ve Schmitter (1986), seimlerin ynetici elit iinde kamplamalara yol atn, sistemin bavurduu bask ve ko-optasyon politikalarn maliyetli hale getirdiini ve hatta otokratik rejimlerde ynetici elit grubundaki Kbaz gruplarn, lke T A P iin daha iyi olduuna inandklar siyasalar savunmak iin muhalefet tarafna gemesine (elite defection) yol atn gzlemlemitir. Bu tr geiler, baskc otoriter rejimlerde atlak (fissure) oluturmaktadr. Yazarlar, bu atlan-aynen bir araba TELEVZYON camnda olduu gibi-sistemi boydan boya farkl eksenlerde blp demokrasinin gerektirdii oulcu yapya gtreceini savunmulardr. Her ne kadar Schmitter ve ODonnelln gzlemleri ili, Peru, Arjantin ve bir N ERN T ok Afrika lkesindeki demokratikleme srecini aklasa da, T son Eotuz senede dnyadaki rneklere baktmzda seim dzenleyen otoriter rejimlerin mrlerinin kayda deer bir ekilde uzadn grmekteyiz (Geddes 1999; Hadenius ve Teorell 2007). Seimler, baz sosyal gruplar iktidarn kaynaklarn kullanarak menfaat datmak iin etkili bir ara olarak kullanlabilir; ynetim kendisine daha ok oy veren blgeleri yatrm ve sosyal hizmetlerle dllendirebilir. Seimler, otoriter iktidarn muhalefetle olan ilikilerini de farkl ekillerde dzenleyebilir. Bu sre, muhalif gruplarn sisteme olan itirazlarn kontroll bir biimde dile getirmelerine izin verir. Dier taraftan, seimlerde boy gstermek birok muhalif grubu grnr ve dolaysyla hedef alnabilir hale getirir. Bu sre iktidara hangi muhalif gruplarn ne kadar gl olduunu gzlemleme frsat da verecektir. Akabinde, patronaj stratejileri bu muhalif gruplar ayrtrmak iin etkili olarak kullanlabilir. Bu tr politik manevralar, serbest, zgr ve eit frsata dayanan seim kltrnn yeterince yerlememi olduu lkelerde batakilerin gcn daha da pekitirebilir. Byle lkelerde seimlere katlm oran, siyasal katlmn seviyesi iin anlaml bir gsterge deildir; gstermelik seimler yapan birok otoriter rejimlerde iktidarn oy oranla-
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
156
DNELM S O R U
r liberal demokrasilerde grlmeyen lde yksek (%80-%90 gibi) kmaktadr. Hatta Levitsky ve Way (2002, 55) seimlerde kazanan parti %70den fazla oy alS O U yorsa, o lkedeRdemokrasinin varlndan sz edilemeyeceini savunmaktadrlar. Seimlerin dzenli bir ekilde yapld ve bu seimlerde anlaml bir siyasi yarmann olDKKAT duu bir ksm otoriter rejimlere seimsel demokrasi, plesibitsel (referanduma dayanan) demokrasi, yarmac otoriter rejimler gibi isimler de verilmitir. Bu tr rejimleri SIRA SZDE otoriter rejimlerden ayran en nemli zellik iktidarlarn ynetimlerini srdrmeleri iin seim desteine ihtiya duymalardr. Ancak iktidarlar bu plesibitsel destei salamak iin gler ayrl ilkesini gz ard edip muhalefet zerine devletin btn kurumlar ile bask AMALARIMIZ yapmaktan, gerektiinde bu basky meru klmak iin zel kanunlar karmaktan ekinmezler. Souk Sava sonras, zellikle 2000li yllarda Rusya seimsel demokrasi trnn K T A P iyi bir rnei olmutur.
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
OTORTER REJM RNE: FRANCO DNEMNDE TELE SPANYAV Z Y O N

Franco dnemi spanyas (1939-1975) tek-adam sistemini rnekleyen bir otoriter rejimdir. Baz siyaset bilimciler Franco rejimini faist bir totaliter rejim olarak tanmlar. Ancak snrl da olsa oulcu siyasal yapya izin vermi olmas, sistemin zayf NTERNET ve ok katmanl ideolojik yapsnn halk topyekn mobilizasyondan saknmas ve Franconun srdrd politikalarn genelde aklc ve tahmin edilebilir olmas, bu rejimi Mussolini talyas ve Nazi Almanyasndan anlaml bir biimde ayrr. 19361939 yllar arasnda Cumhuriyetiler ile yaptklar i savatan galip kan Franconun liderliini yapt Milliyetiler, asayiin salanmasn mteakip Falanj partisini kurmu ve partiler aras ekimenin spanyann btnlne zarar verdii iddias ile siyasi partileri kapatmtr. Benzer ekilde, bamsz sendikalar da 1940da feshedilmi, tm sendikalar ve iveren rgtleri devlet himayesinde rgtlenmi, Syndicato Vertical zerinden devlete korporatist bir ba ile balanmlardr. Falanjistlerin spanya ynetimindeki ilk devresi totaliter bir eilimi yanstr. 1939-1959 arasna denk gelen bu sre zarfnda spanya, Nazi Almanyas ile kinci Dnya Sava srasnda yapm olduu ittifaktan dolay galip lkeler tarafndan ekonomik yaptrmlara maruz braklmtr. Uluslararas tecridi frsat olarak gren Falanj partisi, lkenin btn ekonomik yapsn yeniden dzenlemeye, lkeye ithal ikameci retim ve tarm politikalarn yerletirmeye almtr. Ancak bu politikalar sonucunda spanyada yer yer hububat sknts ve zellikle ehirlerde ar fakirlik ba gstermitir. Souk Sava dneminde Amerika Birleik Devletlerinin Sovyetlere kar ittifak kurma istei, anti-komnist bir ideolojiye de sahip olan spanyay tekrar Batnn bir yesi yapmtr. lkeye uygulanan ekonomik ambargonun kalkmas ile spanya ekonomisi ataa gemi ve hzl bir modernleme yoluna girmitir. Franco spanyasn siyaset bilimi asndan ilgin bir vaka yapan, Franconun devlet ynetimde parti tabanl bir yapdan tek adam yaplanmasna doru giderken, devlet-birey ilikilerinde grece oulcu bir yapya ynelmesidir. Franco, modernleen spanya toplumunda iktidarnn pekimesi iin grece muhafazakr bir taban olan orta snf, iverenler, kilise ve monari yanllar ile ittifak kurmay semitir. rnein, spanyol Katolik Kilisesi Francoyu Katolik dini iin savaan gerek bir Hal olarak nitelendirmitir. Franco, lke iin hassas bir konu olan kralln tekrar oluturulmas konusunda da hassas bir politika izlemitir. Her ne kadar lkenin ismini spanya Krallndan spanya Devletine evirse de, Franco kraliyet kurumunun
NTERNET
Franco Dnemini, spanyann dnyadan tecrit edildii 1959 ncesi ve Souk Savan zirveye kmasyla lkenin tekrar Batl lkeler arasna katld 1959 sonras olarak ikiye ayrabiliriz.
157
tekrar oluturulmasn uygun bir vakitte an gereklerine uygun bir ekilde olmak zere askya alm ve bu kurumu lavetmemitir. Franconun kraliyet ailesine kar olan bu tutumu, monarinin korunmasn isteyen birok muhafazakr grubun da onayn almtr. Rejimin anti-komnist tutumu da burjuva arlkl orta snfn rejime edilgen onayn vermesini salamtr. 1960larda balayan ekonomik byme dalgas ile birlikte yrtme organlarnn ynetimine uzman teknokratlar getiren Franco, spanyann iinden getii sosyoekonomik deiimin ynetimi iin kontroll bir oulculuk salama yoluna gitmitir. Bu byme srasnda, zellikle ii ve iverenler arasnda kan kar atmalarn siyaset dnda, kapal kaplar ardnda ama ilgili gruplarn olurunu da alarak zmeyi hedefleyen Franco rejimi, iveren ve ii kesiminin bir arada temsil edildii devlete bal sendikalar (syndicate) kurmutur. Snrl sayda olan bu sendikalar, ekonomik sektr baznda organize edilmiti. Juan Linz (1970) toplumun birok kesiminin bu korporatist yap zerinden Franco rejiminin politika seimlerine dolayl etki yapabildiini savunur. Franco, erken dnemde rejimini pekitirirken, yani rejimin topluma kendini kabul ettirme kaygs yksek iken, toplum zerinde kontrol salamak iin genel olarak kaba gce bavurmu, ancak zamanla rejimin g kullanm daha seici hale gelmitir. Yine de Francoya muhalefet yapan ya da yapmas muhtemel gruplar rejimin baskc tutumunu Franconun lmne kadar hissetmitir. Rejim, liberal demokratlardan komnistlere, Katalan ayrlklarndan demokrasi talep eden niversite rencilerine kadar her tip muhalefeti gerek ehirlerde (Policia Armada) gerekse krsal kesimde (Guardia Civil) bu i iin zel kurduu askeri inzibat gleriyle bastrmtr.
158
zet
Ufak bir zmrenin devlet ynetimini topluma kar anayasal bir sorumluluu olmadan elinde tuttuu siyasal sistemlere otoriter rejimler denir. Otoriter rejimler, tarih boyunca en sk grlen rejim trdr ve kendi iinde nemli farkllklar gsterir. Otoriter rejimlerde askeri cunta, bir diktatr ya da tek bir parti devlet ynetimini elinde bulundurabilir. Bu ana rejim trnden farkl zellikleri bnyelerinde barndran melez rejimleri de gzlemlemekteyiz. Otoriter rejimler, toplumu bask altna alarak, bireyleri sisteme balayarak ve lider klt oluturarak iktidarlarn pekitirirler. Zaman zaman kontroll bir ekilde siyasal oulculua izin verebilseler de, otoriter rejimler toplum ii atmalar siyaset zemininin dnda zmeye meyillidirler. Bu tr atmalarn ynetiminde patronaj mekanizmalar ve daha karmak sosyo-ekonomik ilikilerden doan atmalarda da korporatist yaplanmalar, otoriter rejimlerin sklkla bavurduklar yntemlerdir. zellikle son yllarda, birok otoriter rejimin hilesiz seimler organize ettiklerini de grmekteyiz. Bu seimlerin organize edilmesinin arkasnda, kresel lekte grdmz demokratikleme dalgalar ve sermaye dolamlarnn da nemli etkisi vardr.
159
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi otoriter rejimlerde grlmemektedir? a. Muhalefet partisi b. Gler ayrl ilkesi c. Korporatist yaplanma d. Seimler e. Himayeci bir anlay 2. Otoriter rejimler arasnda en istikrarl ve yapsal adan en esnek olan hangisidir? a. Tek Parti b. Askeri rejim c. Komnizm d. Diktatrlk e. Smrgecilik 3. Sivil bir liderin parlamentoyu feshedip bir diktatr olarak siyasi sistemin bana gemesine ne ad verilir? a. Lider klt b. Cunta c. Rejim ii atlak d. Autogolpe e. Patronaj 4. Aadakilerden hangisi otoriter rejimlerin bireyi sisteme balamak iin kulland stratejilerden deildir? a. Lider klt yaratmak b. Gzetim c. Darbe d. Bask e. Himaye altna alma 5. Otoriter sistemlerdeki kontrol ve katlm mekanizmalar aadaki amalardan hangisini gder? a. Muhalefetin rgtlenmesini engellemek b. Muhalefetin gcn snamak c. Muhalefeti blmek d. Olas muhalif gruplar nceden belirlemek e. Hepsi 6. Aadakilerden hangisi veya hangileri otoriter rejimlerde muhalefetin rgtlenmesine yardmc olabilir? I. Facebook II. Devlete bal sendikalar III. Sivil toplum rgtleri a. Sadece I b. Sadece II c. Sadece III d. I ve II e. I ve III 7. Aadakilerden hangisi bir lkede otoriter rejimin ortaya knda etkili deildir? a. Ekonomik gelimilik b. Toplumun varlnn tehdit altnda olmas c. lke halknn ounluunun mensup olduu din d. Orta snfn yaygnl e. Toplumda hiyerarik eilimler 8. Neopatrimonyal liderleri dier otoriter liderlerden ayran ana zellik nedir? a. Devletin organlarn zayf tutmas b. Himayeci bir anlayla kontrol salamas c. Toplum zerinde g kullanmaktan ekinmemesi d. Dier lkelere kar saldrgan olmas e. lkesinde seimlere izin vermesi 9. Aadakilerden hangisi otoriter rejimlerin seim dzenlemesinin ardnda yatan gerekelerden deildir? a. Kresel sermayeyi lkeye ekmek b. ktidarn poplaritesini tescil etmek c. Kresel demokratikleme isteklerine cevap vermek d. Parti ii muhalefeti susturmak e. Muhalefetin aczini gstermek 10. Aadakilerden hangisi otoriter rejimleri totaliter rejimlerden ayrtran zelliklerinden birisidir? a. Dier lkelerle ittifaka gitmesi b. Siyasi liderlerini halka insan st zelliklerle sahipmi gibi sunmas c. Siyasi oulculua izin verebilmesi d. Devlet destekli sivil toplum rgtleri kurmas e. Muhalefet zerinde bask kurmas
160

1. b Yantnz yanl ise Otoriter Rejim Kavram ve Otoriter Rejim Uygulamas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otoriter Rejim Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otoriter Rejim Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otoriter Rejimlerde DevletBirey likileri: Kontrol konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otoriter Rejimlerde DevletBirey likileri: Kontrol ve Seimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otoriter Rejimlerde DevletBirey likileri: Kontrol ve Seimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otoriter Rejim Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otoriter Rejim Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otoriter Rejimlerde DevletBirey likileri: Seimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otoriter Rejim Kavram ve Otoriter Rejim Uygulamas konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Bu soruyu cevaplamak iin ncelikle hangi tr rejimlerin ekonomik gelimeyi daha ok isteyecei ve bu isteklerini gerekletirme kapasitesine sahip olduu sorusunu irdelemeliyiz. Bu soruyu da boyutta inceleyeceiz: kaynak yaratma, kaynak ynlendirme ve kaynak ynetme. lkenin her kyne kadar rgtlenebilmi bir rejimin gerek vergi, gerek gmrk, gerek ticaret yoluyla yatrmlarna kaynak yaratmas daha olasdr. Oysa kendini bakent ve etrafna hapsetmi bir rejimin lkenin potansiyelini deerlendirmesi ok zordur. Yaratlan kaynaklarn ise ekonomik bymeyi salayacak yatrmlara aktarlmas gerekir. Bu yatrmlar, ksa vadede politik getirisi az olan, eitim veya enerji altyaps ina etmek gibi uzun vadeli yatrmlardr. Ksa vadede iktidarna kar ciddi bir riziko grmeyen, uzun vadeli plan yapabilecek rejimler, ekonomik gelimeye daha fazla nem verecektir. ktidar tehlikede olan, toplum zerindeki kontroln pekitirmemi rejimler ise ellerindeki kaynaklar olas muhalefet odaklarn kendilerine balamak iin kolaylkla ksa vadede harcayabilirler. Sorunun nc boyutu, yani kaynak ynetiminin kalitesi ise ekonomiyi iyi ynetemeyen ynetici ve brokratlarn farkl rejimlerde akbetlerinin nasl olduu ile ilgilidir. Baz rejimlerde iyi politika retme mkfatlandrlrken, dierlerinde brokratn teknik yeterlilii nemsenmeyip sadece sisteme ne kadar bal olduuna baklmaktadr. Yetkin olmayan brokratlarn ynetiminde olan ekonomide ise ciddi kaynak israflar gzlemlenir. Bu boyut erevesinde dndmzde tek-parti rejimlerinin dier rejimlere nazaran ekonomi konusunda daha baarl olaca beklentisi domaktadr. Tek parti hkmetlerinin ortalama iktidarda kalma sresi daha yksektir, dolaysyla uzun vadeli yatrmlar yapma ans daha yksektir. Parti, bu tr yatrmlar iin daha rahat kaynak yaratabilir. lkenin farkl blgelerine daha iyi ve derinden nfuz eden bir parti lkenin beeri ve fiziksel kaynaklarn mobilize etmekte daha baarl olacaktr. Son olarak, in ve dier birok tek parti rejiminde grld gibi, parti ii oulculuk ve yarma, daha iyi brokratlar mkfatlandrr. Elimizdeki veriler tek-parti hkmetlerinin ekonomiyi gelitirmekte genelde daha baarl olduunu dorulamaktadr. 1990lara kadar tek parti sisteminde ynetilen Gney Kore ve in gibi lkeler grece olarak baarl ekonomik performans gstermi, ancak ayn sre zarfnda Myanmar ve Kamboyada grdmz askeri
2. a 3. d 4. c
5. e
6. e
7. c 8. a 9. d
10. c
161
hkmetler ise tm abalarna ramen istedikleri mreffeh toplumu yaratamamlardr. Burada belirtilmesi gereken baka bir nokta ise zel vakalar dndmzde beklentimizin aksini gsteren rneklerin de var olduudur. Dnya zerindeki en mreffeh devletlerden bazlar diktatrler tarafndan ynetilmektedir (rnein Suudi Arabistan, Brunei) veyahut Franco spanyas rneinde grld zere baz lkeler en nemli ekonomik atlmlarn diktatrler ynetiminde yapmlardr. Kukusuz lkede petrol, doalgaz gibi doal zenginliklerin varl ve Souk Sava ittifaklar gibi dsal etkenler nemli bir rol oynar. Ancak bu tr rneklerde bile ekonomik kalknma seviyesi daha ileri gtrlmek istendii zaman, rejimlerin tek-parti sistemi veya demokrasilerdekilere benzer kurumsal reformlara gittiini grmekteyiz. Ekonomisini petrol gelirlerinin basknlndan karp eitlendirmek isteyen Bahreyn, Birleik Arap Emirlikleri gibi lkelerde brokratlara performans temelli deerlendirme sistemi getirilmi ve daha oulcu bir yapya gei istekleri artan bir ekilde duyulmaya balanmtr. Benzer ekilde, Franco spanya ekonomisi gelitike korporatist yapya ve bu yap iindeki oulculua artan bir nem vermitir. Sra Sizde 2 Osmanl Devleti girdii savalar ve lke iindeki yatrmlarn finanse etmek iin 19. yz yln bandan itibaren borlanmaya balamtr. Bu borlanma srecinde Osmanl Devleti kendisine benzer ekonomik gelimilik seviyesinde olan Yunanistan, Bulgaristan gibi lkelere gre daha yksek faizle borlanyordu. Bunun sebebi Osmanl padiahlarnn dier Avrupa krallarna gre mutlak bir otoritesinin olmas, padiah harcamalarn denetleyecek bir kurumun olmamasdr. Avrupada birok krallkta kraln borlanma ve kaynak kullanm yetkisi lke meclislerinin kontrol altndayd. Bor verenler, kraln harcamalarnn meclis onayna tabi olduu bu tur lkelere verilen kredilerin geri denme ansnn daha yksek olduunu gzlemliyor ve bu lkelere verdikleri kredilere uyguladklar politik risk faizini daha dk tutuyorlard. Bu krallklarn aksine, Osmanl Devletinde uzun sre padiahn yetkilerini kstlayacak bir kurum olmamtr. Bratton, M. ve van de Walle, N. (1994). Democratic Experiments in Africa: Regime Transitions in Comparative Perspective, Cambridge, UK: Cambridge University Press. Brooker, P. (2008). Authoritarian Regimes, (der.) Caramani, D, Comparative Politics, Oxford, UK: Oxford University Press. Geddes, B. (1999). Authoritarian Breakdown: Empirical Test of a Game Theoretic Argument, Amerikan Siyasi Bilimler Dernei Konferansnda sunuldu, Washington, DC. Geddes, B. (2003). Paradigms and Sand Castles: Theory Building and Research Desingn in Comparative Politics, Ann Arbor, MI: Michigan University Press. Gandhi, J. ve Lust-Okar, E. (2009). Elections Under Authoritarianism, Annual Review of Political Science, V. 12: 403-22. Hadenius, A. ve Teorell, J. (2007). Pathways from Authoritarianism, Journal of Democracy, V. 18(1): 143-57. Henderson, Erol (2009). Disturbing the Peace: African Warfare, Political Inversion and the Universality of Democratic Peace Thesis, British Journal of Political Science V. 39(1): 25-58. Huntington, S. (1993). The Clash of Civilizations? Foreign Affairs, V. 72(3):22-49 Levitsky, S. ve Way, L.A. (2002). The Rise of Competitive Authoritarianism, Journal of Democracy, V.13 (2): 51-65. Linz, J. (1970) From Falange to Moviemento Organizacion: The Spanish Single-Party and the Franco Regime, (der.) Huntington, S. ve Moore, B., Authoritarian Politics in Modern Society, ss. 128-203. Linz, J. ve Stepan, A. (1996) Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Pres. Lipset, S.M. (1959). Some Social Requisites of Democracy: Economic Development and Political Legitimacy, American Political Science Review V. 53(1):69-105. Moore, B. (1966). Social Origins of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Making of the Modern World, Boston, MA: Beacon Press. Nordlinger, E. (1977). Soldiers in Politics: Military Coups and Governments, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
162
ODonell, G. ve Schmitter P. C. (1986). Transitions from Authoritarian Rule:Tentative Conclusions about Uncertain Democracies, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press. ONeil, P. (2007). Essentials of Comparative Politics, New York, NY: W. W. Norton. zbudun, E. (2011) Otoriter Seimler ve Trkiye, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Przeworski, A.; Alvarez, M. E.; Cheibub, J.A. ve Limongi, F. (2000). Democracy And Development: Political Institutions and Well-Being in the World, (1950-1990), Cambridge, UK: Cambridge University Press. Schedler, A. (2006) Electoral Authoritarianism: The Dynamics of Unfree Competition, Boulder, CO: Lynne Rienner. Stasavage, D. (2002) Credible commitment in early modern Europe, Journal of Law, Economics and Organization, V. 18(1): 155-86. Brownlee, J. (2007). Authoritarianism in an Age of Globalization, Cambridge, UK: Cambridge University Press. Huntington S. Moore H. C. (Der.). (1970). Authoritarian Politics in Modern Society: The Dynamics of Established One-party Systems, New York, NY: Basic Books. Pempel, T. J. (Der.). (1990). Uncommon Democracies: The One-Party Dominant Regimes, Ithaca, NY: Cornell University Press. Pye, L. (1990). Political Science and the Crisis of Authoritarianism, American Political Science Review, 84(1): 3-19. Slater, D. (2003). Iron Cage in an Iron Fist: Authoritarian Institiutions and Personalization of Power in Malaysia Comparative Politics, V. 36(1):81-102. Slater, D. (2006) The Ironies of Instability in Indonesia, Social Analysis, V. 50(1): 208-13. Townson, N. (Der.) (2007) Spain Transformed: The Late Franco Dictatorship, 1959-1975, New York, NY: Palgrave MacMillan. Weingast, B.(1990). The Role of Credible Commitments in State Finance, Public Choice, 66(1):89-97.
7
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Totaliter rejimi tanmlayabilecek, Totaliter rejim uygulamalarn aklayabilecek, Farkl siyasal sistemlerin siyasal kltr zerindeki etkilerini analiz edebilecek, Totaliter ve demokratik rejimlerin ekonomik yaplarn karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Totaliterlik (Totalitarianism) Faizm Nazizm Korporatizm
Totaliter Rejimler
GR TOTALTER REJM KAVRAMI TOTALTER REJM UYGULAMALARI TOTALTER REJMLERDE SYASAL KLTR VE TOPLUMSALLAMA TOTALTER REJMLERN EKONOM POLT VE KORPORATZM
Totaliter Rejimler
GR
Siyaset biliminde baz kavramlar belirli bir dnemde var olmu yap ve kurumlar tanmlamak iin kullanlrlar. rnein Orta an ekonomi politiini feodalizm kavramyla anlatrz. Bu tr kavramlarn gncel gelimeleri deerlendirirken kullanlmas ise tartmaldr. Bir yandan bu kavramlarn kullanlmas konunun tarihsel balama yerletirilmesi bakmndan nemlidir. te yandan gncel bir konunun ortadan kalkm bir yapya iaret eden kavramlarla anlalmaya allmas yanltc olabilir. Totaliter rejim ve totaliterlik (totalitarianism) bu bakmdan olduka tartmal kavramlardr. Genel olarak merkeziyeti bir devlet yaps ve radikal bir ideoloji zerine kurulan, iinde bulunduu sosyo-ekonomik yapnn btn yelerini ve kurumlarn dntrmeyi hedefleyen, bireysel zgrlkleri ortadan kaldran siyasal sistemler totaliter rejim olarak adlandrlr (ONeil, 2010, 144). Ancak uygulamada var olan veya bir dnem var olmu olan hangi devletlerin totaliter rejim SIRA SZDE olarak adlandrlabilecei konusunda farkl grler ne srlmektedir. Totaliter ve otoriter rejimler arasndaki farklar ise bir dier tartma konusudur. Bu almada ncelikle sz konusu tartmalar deerlendirilerek totaliterDrejimEkavram akN LM lanacaktr. Daha sonra uygulamadaki totaliter rejim rnekleri ele alnacaktr. Totaliter rejimlerde siyasal kltr ve birey-devlet ilikileri incelenecek ve faist rejimlerS O R U deki korporatist kar rgtlenmesi deerlendirilecektir. Burada tartmal olan totaliter rejimin genel tanm deil, hangi sistemlerin totaliter reDKKAT jimler olarak adlandrlabileceidir.
Merkeziyeti bir devlet yaps ve radikal bir ideoloji zerine kurulan, iinde bulunduu sosyo-ekonomik yapnn SIRA SZDE btn yelerini ve kurumlarn dntrmeyi hedefleyen, bireysel D zgrlkleri ortadan N E L M kaldran siyasal sistemler totaliter rejim olarak tanmlanr. S O R U
DKKAT
TOTALTER REJM KAVRAMI
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Totaliterlik Franszca kkenli bir szcktr. Ancak 1920li yllarda talyada bugnk anlamnda kullanlmaya balanmtr. Baz yazarlara gre kavram ilk nce MusAMALARIMIZ solininin siyasi rakiplerinden liberal eilimli bir gazeteci ve siyaseti olan Giovanni Amendola zgrlklere yer brakmayan ve toplumun btn kesimleri zerinde K T A topyekun (total) denetim salamay amalayan yeni rejimi eletirmekP iin kullanmtr. Daha yaygn olan dier gre gre kavram Mussolini rejiminin ideologlarndan Giovanni Gentile tarafndan faist rejimin kudretini ifade etmek amacyla T alt N ortaya atlmtr. Gentile, Faist rejimin tutumunu ve kurmaya E L E V Z Y Odevlet sistemini tarif etmektedir. talyadaki Faist Partinin lideri Benito Mussolini ise faist reNTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
166
Totaliter rejimin veya totaliterliin zn her yap ve kurumun btnyle devlet aygtlarn kullanan otoriteler tarafndan denetim altna alnmas oluturmaktadr.
jimin totaliter bir rejim olduunu yle ifade etmektedir: Herey devletin iinde, hibir ey devletin dnda deil, hibir ey devlete kar deil (Mussolini, 1933). Dolaysyla totaliter rejimin veya totaliterliin zn her yap ve kurumun btnyle devlet aygtlarn kullanan otoriteler (yetkeler) tarafndan denetim altna alnmas oluturmaktadr. Bu alanda yaplan ilk almalardan biri olan Totalitarizmin Kkenlerinde (1951) Hannah Arendt totaliter rejimlerin dier diktatrlklerden ayrt edici zelliinin insan hayatnn btn boyutlarnn rejimin hkimiyeti altna alnmas olduunu belirtmektedir. Dier baskc rejimlerde bu hkimiyet olduka snrldr. Totaliter olmayan istibdat rejimlerinde hkmetler ak ve gl bir muhalefetle karlamadka mdahale etmeye gerek duymayabilirler, bireylerin edilgenliiyle yetinebilirler. Oysa totaliter rejimlerde kolluk kuvvetleri devlete itaati salamada nemli rol oynar. Polis ve jandarma gibi resmi kolluk kuvvetlerinin yan sra hkmetler resmi olmayan paramiliter oluumlar toplumu sindirmek iin kullanabilir. Faist dnem talyasnda Mussoliniye bal Kara Gmlekliler ve Nazi Almanyasndaki SS (Schutzstaffel) buna rnektir. Totaliter rejimlerde dzenli ordular bulunmasna karn neden paramiliter yaplar oluSIRA SZDE turulmutur?
D N iddet Devlet eliyle E L M veya devlet terr bu rejimlerde suikastlar, yargsz infazlar ve ikencenin yan sra tutuklamalar ve gstermelik mahkemelerde verilen hapis cezalarn iermektedir. Ayrca aykr veya eletirel dncelere sahip kiiler iten S O R U atlmakta ve kamusal kaynaklardan mahrum braklmaktadr. Bunlarn dnda toplum srekli gzetim altnda tutulmaktadr. Gizli polis veya benzeri bir i gvenlik DKKAT birimi kullanlarak insanlar takip edilir, telefonlar dinlenir ve muhbirlerden alnan bilgilerle pheliler listesi oluturulur. Gzetim yoluyla rejimler zor kullanma tehdidini canlSIRA SZDE tutar. Arendtten sonra totaliterlik kuramlarnn nclerinden saylan Friedrich ve Brzezinski, Totalitarian Dictatorship and Autocracy (1956) isimli almalarnda silahlanmann devlet tekelinde olmasnn ve polis tekilat kullanlaAMALARIMIZ rak devletin vatandalarna kar iddete bavurmasnn totaliter rejimlerin belirleyici zelliklerinden ikisi olduunu ne srmektedirler. Devlet iddetinin temelinde hi bitmeyen Abir dman arama vardr. iddetin yneldii dmanlar gerek K T P dmanlar veya potansiyel dmanlar, yani znel veya nesnel hedefler olabilir. Rejime muhalif olan siyasi gruplar gerek dmanlar oluturur. Nesnel hedefler ise rejim kart L E V Z Y O N iinde yer almasalar bile etnik veya dinsel kkenleri dolaeylemlerin TE ysyla iddete maruz kalrlar. rnein faist bir totaliter rejimde devlet iddeti sosyalist ve komnistleri hedef almakla yetinmez, bireysel olarak siyasetle ilgilenmiyor bile olsalar Yahudileri, Slavlar ve Romanlar da dman olarak grrler. TERNET TotaliterN rejimlerin ayrt edici zellikleri siyaset bilimi tarafndan tartlsa da iddetin bu rejimlerin temel bir unsuru olmas daha sonraki teorisyenler, rnein ikinci nesil totaliterlik kuramclarndan Schapiro (1972) tarafndan da vurgulanmaktadr. nk totaliter rejimleri kuran hkmetler seim yoluyla iktidara gelebilir; ancak rejimin kurumsallamas zor kullanarak ve zor kullanma tehdidine bavurarak insanlarn sindirilmesine dayanr (Rodee, vd., 1983, 112). Yine de devlet eliyle iddetin varl bir rejimin totaliter rejim olarak tanmlanmas iin yeterli deildir. Dier baskc rejimler ve diktatrlkler de iddete bavurmaktadr. 1970li yllarda Latin Amerikadaki askeri diktalara bal lm Timleri olarak adlandrlan paramiliter rgtler ok sayda insann hayatn kaybetmesine neden olmutur. Bu
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
7. nite - Totaliter Rejimler
167
gruplar ayn zamanda adam karmak ve ikence yapmakla da sulanmtr. Devlet eliyle iddetin yaygnlna ve younluuna karn bu askeri rejimlerin topyekn hkimiyet salayabildiini sylemek zordur. Ayrca devlet terr, zellikle rejimin yerini salamlatrmaya ve kurumsallamaya alt ilk dnemlerde youndur. Zaman iinde tehdit algsnn azalmasyla birlikte devletin sat dehet de azalabilir. Dolaysyla iddete bavuran her rejim totaliter deildir ve devlet iddetinin zaman iinde azalmas da her zaman rejimin totaliter olma zelliini yitirdii anlamna gelmez. Totaliter rejimlerdeki devlet terrnn ayrt edici zellii sadece rejim dmanlarn sindirmeyi deil, iddet yoluyla kurumsal yapy dntrmeyi hedeflemesidir (ONeil, 2010, 144). Bu balamda totaliter rejimlerde iddetin bir yandan herhangi bir insan hedef alabilmesi, gerek dmanlara potansiyel ve nesnel hedefleri dhil etmesi; te yandan devlet iddetinin kapsaml ve btncl hedefleri olmas esastr. Kurumsal yapy dntrme hedefi totaliter rejimlerin radikal bir ideoloji zerine kurulmu olmasndan kaynaklanmaktadr. Oysa askeri darbelerle iktidar ele geiren cuntalar ou zaman gelimi bir ideolojiye dayanmazlar, daha da nemlisi ideolojilerini egemen hale getirecek kaynaklardan ve yetenekten (capability) yoksundurlar. Burada sadece totaliter rejimlerin ideolojisi olduu yanlgsna dmemeye dikkat etmek gerekir. Btn siyasal sistemler bir resmi ideoloji etrafnda geliirler ve kurucu anayasalar bu ideolojinin unsurlar etrafnda ekillenir. Demokratik siyasal sistemler de, zgrlk, eitlik, bireysel haklar gibi baz deerleri ve hedefleri n plana karrlar. Oysa totaliter rejimlerin kktenci ve btncl bir yeni toplum ve insan / yurtta yaratma ieriinde olan bir ideolojik z vardr. Totaliter rejimin belirledii ideal yurtta tanm eitim sisteminin temelini oluturur. Kurumlar ve yaplar kurucu ideolojinin rehberliinde geliir. Ancak demokratik sistemler toplumu kurucu ideolojiye uygun hale getirmek iin bireylerin rzasn almay hedefler ve totaliter rejimlerin aksine topyekn egemenlii salamaya ynelmedikleri gibi bu amala iddete bavurmaktan kanrlar. Demokratik sistemlerde dier ideolojiler demokrasiyi ortadan kaldrmay hedeflemedii srece demokratik muhalefet kapsamnda deerlendirilirken, totaliter rejimlerde kurucu ideolojiye aykr her trl gr imha edilmeye allmaktadr. Totaliter rejimlerde ideoloji yukarda bahsedilen nesnel hedeflerin tanmlanmasn salar, daha sonra da bata iddet olmak zere her trl egemenlik kurma aracn merulatrr. Totaliter iktidarlarn kurumsallamaya balad aamada ise artk herkes birer muhbir veya rejim dman olmak durumunda kalmaktadr (Brooker, 2000, 10). Friedrich ve Brzezinskiye (1956) gre, muktedirlerin kendi ideolojilerinin yanlmazlna olan inanlar ve ideolojilerini btn topluma egemen klma amalar devlet iddetinin temel kaynan oluturur. Totaliter devlet radikal bir ideoloji erevesinde siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel politikalar belirleyip nihayetinde toplumu ideolojisine uygun hale getirmeyi amalar. Totaliter rejimin temelini gl ve radikal bir ideolojinin oluturmas ayn zamanda bu rejimlerdeki youn propaganda ve endoktrinasyon faaliyetlerini aklamaktadr. Totaliter rejimlerin bir dier ayrt edici zellii olan iletiim kanallarnn devlet tekelinde olmas endoktrinasyonun bir parasdr (Friedrich ve Brzezinski, 1956). Grld zere totaliter rejimler belli bir ideoloji etrafnda ekillenmektedir. Devlet, ideolojisine uygun olarak srekli propaganda ve endoktrinasyon faaliyetleri yrtmektedir. Radyo ve televizyon programlar propaganda amal kullanlmakta, topluma srekli doru deerler ve tutumlar hatrlatlmaktadr. Bunlarn ya-
Propaganda kamuoyunu bir dnceyi savunanlarn grlerine uygun ekilde etkilemeyi amalayan bir iletiim biimidir. Demokratik sistemlerde farkl gre sahip gruplarn ve siyasi partilerin de propaganda yapmasna izin verilmektedir. Totaliter rejimlerde iletiimin devlet tekelinde olmas propaganday halkla ilikiler srecinden karp endoktrinasyonun, yani bir retinin kitleler tarafndan sorgulanmadan benimsenmesinin salanmasna ynelik faaliyetler btnnn bir paras haline getirmektedir.
168
Kitlelerin harekete geirilmesi veya kitlelerin seferber edilmesi (mass mobilization) askeri bir anlaytan yola klarak oluturulmutur. Seferber etmek, ordularn eldeki btn kaynaklar kullanlarak savaa hazr hale getirilmesidir. Ancak bu rejimlerde insanlarn resmi ideolojinin hedeflerini ve deerlerini aktif olarak destekler hale getirilerek iselletirmeleri, beeri ve fiziksel btn kaynaklarn rejim lehine seferber edilmesini gerekli klmaktadr.
n sra spor msabakalar dzenlenerek, kadn ve genlik kollar faaliyetleri ile de propaganda etkinlikleri srdrlmektedir (Brooker, 2000, 15). Her trl muhalefeti ve aykr gr sindirmeyi, hatta ortadan kaldrmay hedefleyen, bunun iin youn iddete bavuran bir rejim neden te yandan siyasi ve sosyal hayat canl tutmaya alr? Otoriter rejimlerde genellikle hedeflendii gibi edilgen bir toplumun denetim altna alnmas daha kolay deil midir? Sosyo-ekonomik yapnn btn unsurlaryla ilgili grleri ve hedefleri bulunan gelimi bir ideolojinin etkinlii totaliter rejimleri kitlelerin rejime itaatlerinin yan sra ballklarnn da salanmasna yarar. Bu nedenle devlet eliyle iddet yeterli deildir, rejimler kitlelerin harekete geirilmesini veya seferber edilmesini (mass mobilization) hedeflemektedir. Bu amala sklkla rejim lehine gsteriler ve toplantlar dzenlenir. Kitlelerin harekete geirilmesi bir siyasal katlma tr olarak anlalmamaldr. Siyasal katlma bireylerin karar alclar etkilemek ve bu yolla hkmet politikalarn deitirmek amacyla giritikleri her trl etkinlii ifade etmektedir (Kapani, 2008, 144). Tanm gerei siyasal katlma eletirel dnceyi gerekli klar. nsanlarn siyasete ilgi duymasnn ve siyasi eylemlerde yer almasnn temelinde hkmet politikalarnn sorgulanmas yatmaktadr. Oysa seferber edilme durumunda bireyler kiisel grleri nedeniyle deil kitlenin paras olarak bu tr eylemlerde yer alrlar. Rejimin politikalaryla ilgili olarak bireylerin grn alma niyeti yoktur. Sorgulamakszn itaat ederek rejime ak ve aktif destek verilmesi beklenir. Devlet eliyle iddetin btn baskc rejimlerde olduu dnldnde, totaliter rejimleri otoriter rejimlerden asl ayrt eden zellik kitlelerin seferber edilmesidir (Schapiro, 1972). Buna gre tek bir ideolojiye yaam pahasna bal, rejim iin gerektiinde i ve d dmanlara kar savamaya hazr bir ulusal birliin kurulmas totaliter rejimlerin temel hedefidir. Kitlelerin harekete geirilmesine ynelik faaliyetler yrtlrken rejime tam itaat ideolojinin vcut bulmu hali olarak gsterilen lidere tam itaati ierir. Almanya ve talya rneinde olduu gibi bu rejimler hiyerarik olarak rgtlenmi bir siyasi partinin karizmatik liderinin semenleri ikna etmesiyle iktidar ele geirmilerdir. Yaygn isizlik ve yoksulluun kitleleri araya ittii bir dnemde totaliter liderler demokratik kurumlarn zayfln, siyasi partiler arasndaki rekabetin ykc etkilerini ve lke btnlne ynelik i ve d tehditleri propagandalarnda kullanarak seimleri kazanmlardr (Rodee vd., 1983, 110). Ancak totaliter rejimlerde liderler sadece gl siyasi kiilikler deildir. Grsel ve yazl medya bata olmak zere propaganda yntemleriyle totaliter lider kiiliinde milli ruhu somutlatran, sradan bir bireyden ok daha erdemli ve gl, her eyi bilen, gren ve anlayan yar-kutsal bir kahramana dntrlmektedir (ONeil, 2010, 155). Max Weberin karizmatik otorite olarak adlandrd bu lider klt liderin eylemlerinin sorgulanmasn engeller ve kararlarnn dier siyasi kuvvetler ve kitleler tarafndan benimsenmesini salar. Liderin lmnden sonra da uzun sre ad korku ve sayg uyandrmaya devam eder, gemiteki kararlarnn sorgulanmasndan kanlr. 2011de len Kuzey Kore lideri Kim Jong-ilin arkasndan haftalarca alayan kitlelerin izdii manzara bu olgunun en gzel rneklerinden birisini oluturmutur. Bu rnekte sz konusu olan liderin lm sadece Kuzey Kore vatandalarn deil, saksaanlara varncaya kadar pek ok varl da zntye sevk eden bir doast olgu olarak sunulmutur. Totaliter rejimlerde lider bu ynyle bir tr dnyevi tanrdr ve lider klt bu tr rejimlerin en nemli zelliklerinden biridir (Friedrich ve Brzezinski, 1956). Lider devletin ve devleti yneten siyasi partinin stndedir. Tek parti diktatrlkleri de bu balamda aslnda lider diktatrlkleridir. rnein talyada
169
Faist Parti hkmetinde Mussolini sadece babakan deildir, kabinedeki on kadar bakanlk da dorudan Mussolini tarafndan yrtlmtr (Brooker, 1995, 34). Totaliter rejimler dolaysyla liderleriyle zdeleir, dier baskc rejimlerde lider rejimin bu lde nnde ve stnde deildir (Brooker, 2000, 10-11). Grld zere totaliter rejimin tanm ve kapsam zerine farkl grler ne srlmektedir. Toplumdaki btn yaplar ve kurumlar zerinde topyekn egemenlik ve denetim kurulmas kavramn tanmlanmasnda siyaset bilimcilerin zerinde uzlat unsurlardan birisidir. Ancak Friedrich ve Brzezinski (1956) gibi baz aratrmaclar kurumsallam totaliter rejimlerde bile kiliseler ve niversiteler gibi btnyle denetim altna alnamam alanlar olduuna iaret ederler. stelik zellikle Sovyetler Birlii ve Dou Avrupadaki rejimler zamanla deimi, daha brokratik ve otoriter bir zellik kazanmtr. 1980lere gelindiinde ise en kurumsallam totaliter rejim kabul edilen Nazi Almanyasnn bile iddia edildii kadar totaliter olup olmad tartlr hale gelmitir (Brooker, 2000, 20-21 ve Lee, 2000, 298). Totaliter rejimlerin varln kabul eden aratrmaclar arasnda ise hangi ltlerin bir baskc rejimi totaliter rejim olarak adlandrmakta kullanlaca konusunda bir uzlama yoktur.
TOTALTER REJM UYGULAMALARI talya rnei: Faizm

Totaliterlik kavramnn talyada bizzat Mussolini tarafndan siyasi literatre kazandrlm olmas nedeniyle yine Mussolini tarafndan kullanm yaygnlatrlan faizm ile totaliterlik ou zaman e anlaml olarak kullanlmaktadr. Faizm kavramnn kayna olan fasces antik Romada toplumun birliiyle desteklenen gl siyasi otoriteyi temsil eden denekler demetine verilen isimdir (Rodee vd., 1983, 110) ve kurulan rejimin de simgesi olmutur. talyada daha sonra totaliter rejimi kuran ar sac hareket Birinci Dnya Sava ncesinde talyann savaa girmesini savunan Mussolininin sava yanls tutumu nedeniyle Sosyalist Partiden uzaklatrlmas ile g kazanmtr. Sava Demetleri (Fasci di Combattimento) olarak adlandrlan bu hareket sava ncesi ekonomik krizin yoksullatrd milliyetileri bir araya toplamtr. Savatan sonra kriz daha da derinlemi, eski askerler isizler arasna katlmtr. Hkmet ve anayasal kurumlar sorunlara zm bulamad iin halkn demokratik kurumlara olan gveni sarslmtr. Bir yandan da talyan halk arasnda savaa birlikte girdikleri ngiltere ve Fransann talyay kandrd dncesi destek bulmaya balamtr. Ekonomik krizden dolay, cretlerini alamayan veya iten karlan iilerin ye olduu sosyalist gruplarla hkmet gleri arasnda silahl atmalar kmtr. Ekonomik krizden dolay liberal piyasa sistemine olan gven de yitirilmeye balamtr. te yandan iilerin ve kyllerin Sosyalist Parti saflarnda rgtlenmesi ve sosyalist hareketin glenmesi 1919-1920den itibaren orta snflar tarafndan endieyle karlanmtr (Brooker, 1995, 25). Komnizm ve
Totaliterlik kavramnn talyada bizzat Mussolini tarafndan siyasi literatre kazandrlm olmas nedeniyle Mussolini tarafndan kullanm yaygnlatrlan faizm ile totaliterlik ou zaman e anlaml olarak kullanlmaktadr.
Resim 7.1 talyan faizminin simgesi fasces. Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/User:Amit6 /tfse
170
liberalizme alternatif bir sylemle ortaya kan faist hareketin, orta snflardan ve alt orta snflardan destek grmeye balamas dolaysyla artc deildir. 1921 ylndan itibaren talyada siyasi kriz de iddetlenmitir. Ekonomik sorunlara zm bulamayan, te yandan d politikada da talyann karlarn dier devletlere kar koruyamayan hkmetler bata Mussolini taraftarlar olmak zere muhalefet tarafndan iddetli bir ekilde eletirilmi, sonuta talyada ortalama hkmet mr birka aya dmtr. Siyasi istikrarszlk, Sosyalistlerin de zaman zaman bu hkmetlerin iinde olmas nedeniyle en ok Faistlere yaramtr. 1922de Kara Gmlekliler olarak da anlmaya balayan gruplarn Romaya doru harekete gemesi zerine dnemin hkmeti istifasn vermi, yeni hkmeti kuracak bir isim bulunamaynca, siyasal kargaann bymesinden korkan kral hkmeti kurma yetkisini Mussoliniye vermitir. Bylece Faist Parti (Partito Nazionale Fascista) iktidara gelmitir. ktidarnn ilk yllarnda Mussolini hkmeti askerler, i evreleri ve merkez sa tarafndan desteklenen bir hkmet grnts izmitir. te yandan iktidarnn ilk dnemlerinden itibaren talyadaki kurumlar dntrmek amacyla bir dizi adm atmtr. Sava Demetlerini silahl kuvvetlerin bir paras haline getirmi, bir yandan da paramiliter rgtler oluturmutur. Sz konusu paramiliter rgtler rejimin muhaliflerinin sindirilmesinde kullanlmtr. Sosyalist bir milletvekili olan Giacomo Matteottinin partiyle balantlar olan bir kii tarafndan ldrlmesinin geni bir halk hareketiyle protesto edilmemi olmas, Faist Parti iindeki ar gruplar daha da cesaretlendirmi, her trl aykr ve muhalif fikir zellikle 1924ten sonra iddetle bastrlmtr. Kara Gmleklilerin yan sra kurulan gizli polis rgt totaliter rejimlerin yukarda bahsedilen zelliklerinden biri olan gzetim ve iddetin uygulanmasn salamtr. 1926da Faist Parti dndaki partiler yasad ilan edilmitir. Rejimin g kazanmasyla birlikte 1925 ylndan itibaren basn zerindeki basklar da giderek artmtr. Hkmet haber kaynaklarn devlet tekeline alabilmek iin byk gazetelere bask kurarak yneticiliklerine destekilerini getirmitir. 1928e gelindiinde ise gazeteci olarak alabilmek ancak resmi olarak Faist Partiye ye olmakla mmkn hale gelmitir (Bosworth, 2005, 217). Siyasi alanda Mussolininin rejimi totaliter hale getirmek iin att ilk admlardan birisi seim kanununu deitirmek olmutur. Hazrlayan Acerbonun ismiyle bilinen 1923 tarihli bu kanuna gre tm talya tek bir seim blgesi olmu, en az %25 oy alan ve seimlerde birinci gelen partinin meclisteki sandalyelerin te ikisine sahip olmas salanmtr. 1924 ylnda yaplan seimlerde hem bu seim yasas hem de artan semen desteiyle Mussolini iktidarn salamlatrmtr. 1925ten itibaren Mussolini talyancada lider anlamna gelen Il Duce nvann kullanmaya balamtr. Dolaysyla talyada lider kltnn oluturulmaya balad dnemi bu tarihten balatmak mmkndr. sizlii azaltmak ve tarm glendirmeye ynelik ekonomi politikalarnn en ufak baars lider kltnn pekitirilmesi iin propaganda amacyla kullanlmtr. Lider klt sayesinde Mussolini daha nce de belirtildii gibi birden fazla bakanl kiisel olarak ynetebilmitir. Yine de Hitler ve Stalin dnldnde Mussolininin etrafnda oluturulan lider kltnn zayfl gze arpmaktadr. Faist hareket iinde Mussolini taraftarlar varln srdrebilmitir. Yine talyann kinci Dnya Savanda yenilmeye balamasyla kral, Mussoliniyi grevden alabilmitir, tutuklanmas ise kitle hareketlerine yol amamtr. Bu durumun da gsterdii gibi totaliterlik ve faizm kavramlarnn k yeri olmasna karn talyadaki rejimin topyekn egemenlik salayabildiini sylemek gtr.
171
Almanya rnei: Nazizm

Totaliter rejimlerin en kurumsallam rnei Nazi Almanyasdr. Rejimin kurucusu Adolf Hitler 1919da Alman i Partisine girmi, 1921de ad daha sonra sadece Nazi Partisi eklinde anlacak olan Alman Nasyonal Sosyalist i Partisinin bana gemitir. 1923te Beer Hall Putsch olarak bilinen bir darbe giriiminde bulunmutur. Giriimin baarsz olmasndan sonra hapse atlan Hitler burada Nazi ideolojisinin ve rejiminin temelini oluturan Kavgam (Mein Kampf) adl kitab yazmtr. Hem sz konusu kitapta hem de Nazi partisinin programnda belirtildii zere Nazizm Almanlarn yesi olduu rkn yceltilmesine ve Almanlarn kendi topraklarnda rahat yaamas iin bata Yahudiler olmak zere Aryan rktan olmayanlarn imhasnn planlanmasna dayanmaktadr. Komnistler de i dmanlarn banda gelmektedir. talyan Faizminde olduu gibi Nazizm de ideolojisini liberalizme ve Marksizme bir alternatif olarak ortaya koymaktadr. Birinci Dnya Savanda Almanyann yenilgisini ortaya koyan anlamalar tanmamasyla d politikada da revizyonist bir yaklam iinde olmutur. Parti programnda stn Alman rknn refah iin dier lkelerin igalini gerekli grmesi bakmndan da yaylmacdr. Halk blmekle sulad ok partili sistemin, istikrarszlkla boumaya mahkm olduunu iddia ettii parlamenter demokrasinin, ii sendikalarnn ve sol ideolojilerin ortadan kaldrlmasn hedeflemektedir. Almanya 1920lerde bir yandan savan getirdii ekonomik glklerle mcadele ederken te yandan zor kurulan; ancak ksa srede istifa etmek zorunda kalan hkmetler yznden siyasi istikrarszla sahne olmaktayd. talyada olduu gibi demokratik hkmetlere olan gvensizlik 1932 ylnda Nazilerin birinci parti olarak seimden kmasna yol amtr. Hitler dndaki siyasetilerin hkmet kuramamasndan dolay cumhurbakan 1933te Hitleri babakan olarak atamak zorunda kalmtr. Kabinede Nazilerin sadece bakan olmasna karn Hitler egemenliini abuk kurmutur. Suun Komnistlere atld kurmaca bir meclis (Reichstag) yangn gereke gsterilerek karlan bir yasayla zgrlkler snrlandrlmtr. 1933te yaplan hileli bir seimle Naziler siyasi konumlarn glendirmi ve SIRA SZDE ayn yl karlan bir baka yasayla (Yetki Yasas) yrtme yasamaya kar glendirilmitir. Yasa yapma yetkisi de dhil olmak zere ok sayda yetki drt yllna kabineye verilmitir. Burada ilgin olan Nazilerin yasama organnL tam kontrol DNE M edemedikleri bir dnemde bu yasay karabilmi olmalardr. Meclis Yangn Yasas sayesinde yetki yasasnn oylamasna Sosyal Demokratlarn ve Komnistlerin S O R U katlmas engellenmitir. Bu rnein de gsterdii zere totaliter rejimler modern rejimlerdir veKdemokratik kuD K AT rumlarn anti-demokratik gler tarafndan ele geirilmesiyle ortaya kmlardr. Hem talyada hem Almanyada totaliter rejim hileyle de olsa eitli yasalar karlarak kurulSIRA SZDE mu ve pekitirilmitir. Almanyada Naziler rejimin totaliter zelliine kavumasn salayan Yetki Yasasn Reichstagdan (yasama meclisinden) geirmitir. talyada ise faAMALARIMIZ ist yasalar, Parlamentonun her iki kanadnn da oylarnn ounluuyla gemitir. Totaliter rejimler bu ynleriyle kurumlar laveden geleneksel baskc rejimlerden ayrlmaktadr. Aksine mevcut siyasal sre ve kurumlar kullanarak iktidarlarn pekitirK T A P mekte, bilahare yeni kurumlar kurarak bu kurumlar yoluyla sosyo-ekonomik yapy dntrmektedirler.
TELEVZYON
Totaliter rejimlerin en kurumsallam rnei Nazi Almanyasdr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
172
1933 yl ierisinde Almanyada dier partiler yasad ilan edilmi ve sendikalar kapatlmtr. Hitler kendi zel ordusu grevini gren SA (Strum Abteilung) birliklerini kapatm, yerine yukarda bahsedilen SSi kurmu, SA yelerinin birounu ldrtm, kalanlar da alma kamplarna gndermitir. talyada Kara Gmleklilerin Mussoliniyi muhalefete kar yumuak davranmakla sulamas ve Mussolininin bu paramiliter grubun isyan etmesinden ekinerek muhalefete ynelik tutumunu sertletirmek zorunda kald dnldnde, Hitlerin hem Nazi siyasi hareketi hem de partisinin iinde ne kadar gl olduu daha iyi anlalabilir. Ayrca talyada Faistlerin temel hedefi Sosyalistler olmu, faist ideolojinin temelindeki milliyeti vurgu rklk dzeyine, en azndan Mussolininin Hitlere ihtiya duyduu dneme kadar ulaamamtr. Oysa Nazi ideolojisi ve hkmet politikalar rkdr. talyan faizminde daha ziyade rejimin muhalifleri devlet iddetinin hedefi olurken, Naziler bata Sosyalistler olmak zere rejim muhaliflerinin yan sra siyasetle ilgisi olsun olmasn Alman rknn nesnel dman olarak tanmlanan toplumsal gruplar imha ederek Alman toplumunu dntrmeyi hedeflemilerdir. Bu hedef dorultusunda 1935te Nrnberg Yasas olarak bilinen bir yasa karlarak Yahudiler, Romanlar ve ecinseller filenmi; rklar ve etnik gruplar arasndaki evlilikler yasaklanm, ideolojik dmanlar olan sosyalistler, komnistler, hatta sosyal demokratlar ya hapse atlm, ya da ldrlmtr. Yukarda totaliter rejimlerin asl amacnn toplumun btn unsurlarn dntrmek olduunu ve bireyleri rejimi aktif olarak desteklemeye ve rejimin dzenledii faaliyetlerde aktif rol almaya zorladn belirtmitik. Nazi Almanyasnn bu hedefi gerekletirmeye ynelik en baarl giriim olduunu syleyebiliriz. Gen kzlar ve erkeklerin Nazi partisinin genlik kollarna ye olmalar zorunlu hale getirilmi, alan spor tesisleriyle sosyal aktiviteler endoktrinasyonun bir paras haline gelmitir. Bununla birlikte Hitlerin sa kolu diyebileceimiz Joseph Goebbelsin ynetiminde bir Propaganda Bakanl kurulmutur. lke snrlar iinde talyan Faist Partisinden ok daha baarl ekilde egemenliini kurmu olmas nedeniyle Almanya lke iinde rejim dmanlarna daha sert karlk verebilmi, d politikada da Versailles (Versay) Antlamasnn (28 Haziran 1919) geersiz olduunu ilan etmeye kadar gidebilmitir. Nazizmin Almanyada topyekn egemenlii salamada grece daha baarl olmasnn nedenlerinden biri de Hitlerin kitleler zerindeki etkisinde ve Alman halkn arkasndan srkleyebilmesinde yatmaktadr. Mussolininin Il Duce olarak anlmasndan etkilenen Hitler, Almanca ayn anlama gelen Fhrer olarak anlmak istemitir. 1934te dnemin cumhurbakannn lmnden ksa sre nce, daha nce karlan Yetki Yasas takip edilerek Hitlerin hem partinin, hem hkmetin, hem de devletin bakan olduu ilan edilmitir. Nazi ynetiminde liderlik klt Hitleri kutsal bir konuma yerletirmi, Alman rkn kurtarmaya gelmi bir Mesih olduu dncesi yaygnlatrlmtr. Lider kltnn yerletirilmesi yasalarla desteklenmi, Almanlarn Lideri unvann kazanan Hitlerin takdim olunduu her yerde Heil Hitler eklinde selamlanmas zorunlu hale getirilmitir.
173
Resim 7.2 Hitlerin yasama meclisinde selamlanmas. Kaynak: http://www.infobarr el.com/Media/Heil_ Hitler
Karizmatik kiiliinin ve Propaganda Bakanlnn yardmyla Hitlerin ve Nazi ideolojisinin yanlmazl dayatlmtr. Gl ve geni halk desteine sahip bir direni olmakszn milyonlarca kiinin toplama kamplarna gnderildii ve bu kamplarda hayatn kaybettii dnlrse Nazi propagandasnn etkili olduu ve talyan faist devletinin aksine Nazi devletinin topyekn egemenlii salamaya daha yakn olduu sylenebilir. Nazi rejimi ancak kinci Dnya Savana ABDnin dhil olmas ve Mttefiklerin Almanyay yenmesiyle sona ermitir.
Sovyetler Birlii rnei: Stalinizm

Daha nce de bahsedildii gibi totaliter rejim kavram Souk Sava ortamndan etkilenerek gelitirilmi, ideolojik farkllklarna karn Faist ve Nazi rejimleriyle Stalin rejimini ortak bir kavramla aklama abasndan domutur. Mussolini rejiminin iddetinin ve talyadaki faist devletin gcnn snrl olmasndan dolay gnmze kadar totaliterlik kavramnn balca iki rnei Nazi Almanyas ve Stalin Rusyas olmutur. Totaliter bir rejimin kurucu ideolojisinin zellikleri ve temel ilkelerinden ziyade, iktidara geldikten sonra sosyo-ekonomik dzeni topyekn denetim altna alma, kurumlar ve toplumu dntrme ve bu hedefler iin iddete bavurma kstaslarna ncelik verilerek bir totaliterlik tanm yapldnda Mussolini ve Hitler rejimleri sa totaliterlik, Stalin rejimi sol totaliterlik olarak adlandrlmaktadr. Bundan yola klarak ok sayda kaynakta Stalin dnemindeki Sovyetler Birlii rejimi totaliterliin Marksizm-Leninizm uygulamas olarak kabul edilmektedir. Resmi ad Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii olan Sovyetler Birliinin kurulmasndan nce Rusyada arlk olarak anlan ve ancak yirminci yzyln banda meruti hale gelen bir monari ynetimi bulunmaktayd. Yaylmac bir d politika izleyen arlk rejimi, lke snrlar iindeki yaygn ekonomik glklere karn Birinci Dnya Savana katlm, sava nedeniyle zellikle topraksz kyller ve isiz kentli nfus iinde yoksulluk derinlemitir. Rusyann savaa girmesine Rus Sosyal Demokrat i Partisine (RSDP) bal siyasetilerin kar km olmas, milliyetilerin ise savaa girilmesini desteklemesi Rusyann savataki kayplarnn arlamasyla kitlelerin RSDP taraftar rgtlere destek vermesine neden olmutur. Bir yandan da balca parti rgtnn yaps ve toplumdaki dier siyasi grup-
Totaliter bir rejimin kurucu ideolojisinin zellikleri ve temel ilkelerinden ziyade, iktidara geldikten sonra sosyo-ekonomik dzeni topyekn denetim altna alma, kurumlar ve toplumu dntrme ve bu hedefler iin iddete bavurma kstaslarna ncelik verilerek bir totaliterlik tanm yapldnda Mussolini ve Hitler rejimleri sa totaliterlik, Stalin rejimi sol totaliterlik olarak adlandrlmaktadr.
174
Devlet politikalarnda muhalefete ynelik iddete yaygn ekilde bavurulmamas ve lkeyi yneten Komnist Partinin bakanlnn (genel sekreterliinin) seimle belirlenmesi nedeniyle Lenin dnemi totaliter bir dnem olarak deerlendirilmemektedir
larla ilikileri gibi konulardaki yaklam farklar nedeniyle RSDP iinde ayrmalar balam, parti Bolevikler ve Menevikler olarak iki gruba blnmtr. Partinin daha radikal kanadn temsil eden ounluktaki grubu Bolevikler, daha liberal saylabilecek ancak parti iinde aznlkta kalan grubu ise Menevikler oluturuyordu. siyasetindeki sorunlara lke dndaki baarszlklar eklendiinde, yoksullara gda yardm yaplmas talebiyle toplanan bir gsteri ubat 1917de kitlesel direnie dnm, polisin gstericilere ate amasnn ardndan olaylar kontrolden kmtr. Ordunun olaylar karsnda blnmesi ve gn getike isyanclarn safna geen askerlerin saysnn artmasyla muhalif hareket glenmi ve Meneviklerin ynetiminde geici bir hkmet kurulmutur. arlk yanls bir general nderliinde gerekleen ve Rusyann savaa devam etmesini salamaya alan baarsz bir darbe giriiminden sonra geici hkmet yklm, Ekim Devrimi olarak adlandrlan bir devrimle Bolevikler Vladimir lyi Ulyanov (Lenin) liderliinde iktidara gelmitir. Lenin dnemi totaliter bir dnem olarak deerlendirilmemektedir. Bunda Lenin dnemi devlet politikalarnda muhalefete ynelik iddete yaygn ekilde bavurulmamasnn yan sra lkeyi yneten Komnist Partinin bakanlnn (genel sekreterliinin) seimle belirlenmesi de bir etkendir. Leninin lmnden sonra 1924te Joseph Stalinin partinin genel sekreterliine seilmesiyle devlet totaliter zellik kazanmaya balamtr. Bata siyasi muhalifi Leon Troki ve eski Menevikler olmak zere, Stalin muhaliflerini gereklii pheli ithamlarla itibarszlatrm, gstermelik mahkemelerde usulszce yarglatm ve srgne gndermitir. 1924-1929 arasndaki bu dnem Stalinin rakipleriyle hesaplamalaryla gemitir. Ayn dnemde merkezi planlamay ngren, be yllk kalknma planlaryla tarma dayal Sovyet ekonomisini hzla sanayiletirmeyi amalayan ekonomi politikalar yrrle koyulmutur. Kademeli olarak zel mlkiyetten kollektifletirmeye geii ieren bu politikalarn baars tartmaldr, ancak bu dnemin sonunda rejim muhaliflerine ynelik basklar artmtr. zellikle 1936-1938 arasndaki dnemde ok sayda muhalif yarglanp srgne veya alma kamplarna gnderilmi, milyonlarca kii ldrlmtr. Gizli servis kullanlarak muhalif olmasndan phelenilen kiiler ve yaknlar takip edilmi, genel olarak btn toplum gzlem altna alnmtr. te yandan endoktrinasyon faaliyetleri yrtlm, iine ve grntsne gre herkesin partiye bal bir oluuma ye olmas salanmaya allmtr. 1953teki lmne kadar Stalin bir yandan Rus toplumunu Sovyet toplumu haline getirmeye, te yandan parti ve rejim iinde kendi konumunu glendirmeye almtr. Stalinin lider kltnn oluumu olduka ilgintir. Hitler ve Mussolini de kendilerinden nceki baz lke liderlerinden etkilenmi ve bu kiilerin kulland lider anlamna gelen unvanlar edinmilerdir. Ancak Stalin unvandan ziyade siyasi bir kiiliin etrafnda kendini devrimci bir lider olarak konumlandrmaya almtr. Yine Hitler ve Mussolininin rnek aldklar liderler otoriter ve monari kkenli siyasi figrlerken Stalin, hayatta olduu dnemde kendisine ait bir lider klt oluturulmasna kar kan Lenini Sovyet halknn kurtarcs ve devrimci nderi olarak bir mit (myth) haline getirmitir. Stalinin lider kltnn olumaya balad tarih 1930-1931 dnemi olarak kabul edilmektedir. Bu dnemden itibaren, Stalin ve Komnist Part,i Leninin devrimdeki rol ve yanlmazl zerinden etkin bir ekilde lider klt oluturmaya balamtr. Rejimin d ve i dmanlarn tehdidi altnda olduu ve kapitalizmin yeniden kurulmasn amalayan komplolarn varl iddia edilerek, Leninin izinden giden Stalinin yanlmazl ve kararl dile getirilmitir. Buna gre Stalin, Marksist-Leninist retinin daha derin ve amaz yoru-
175
munu yapan kiidir (Tucker, 1979, 350-351). Bu vurgunun da gsterdii zere Stalin klt parti iindeki gerek ve olas muhaliflerinin g kazanmasn engellemeye ve Stalin ynetiminin politikalarna kar klmasn nlemeye yneliktir. Stalinden sonra partinin bana geen Kruevin iktidarnn ilk gnlerinden itibaren Stalin kltn ykmaya almas ve Stalin dnemindeki basklar ve iddeti ifa etmesi de bunu gstermektedir. Sa totaliter uygulamalaryla karlatrldnda Stalin rejiminin deerlendirilmesi olduka ilgin bulgular ortaya koymaktadr. ncelikle Hitler ve Mussolini rneklerinde bu dnemlerin sona ermesi, talyan Faizmi ve Nazizmin sona ermesi anlamna gelmi, her iki dnemin bitiinde kinci Dnya Sava rol oynamtr. Ancak Stalin kinci Dnya Savandan muzaffer olarak kan Sovyetlerin banda bu savatan sonra da lkeyi ynetmeye devam etmi, Sovyetler Birlii Souk Sava sonrasnda 1991de dalmtr. Hitler ve Mussolini kltleri, bu iki rejimin de dini yetkelerle uzlam olmalarnn da etkisiyle dini motifler tamaktadr. rnein Mussolini iktidar srasnda Papa tarafnda vaftiz edilmitir. te yandan dinin ve dini kurumlarn Marksizm tarafndan devrim dmanl ile sulanmas nedeniyle Sovyetler Birliinde dini kurumlar zerinde ciddi bask kurulmutur. Stalin klt ise Marksizmin gerek uygulamas sav etrafnda rlmtr. Her ne kadar Stalin, Sosyalizmin dnya devrimi idealini bir kenara atp tek lkede devrim doktriniyle milliyeti saylabilecek bir devlet politikas benimsemi olsa da, Nazizmin temelinde olan, Mussolini rejiminin ise zellikle sonlara doru edindii rk vurgu Stalinizmde grlmemektedir. Stalin dneminin srgnleri ve cinayetleri nesnel hedeflerden ziyade siyasi muhalifleri hedef almtr. Bu da akllara ideolojik farkllklarn totaliter rejimlerin yapsn etkileyip etkilemediini getirmektedir. Baz yazarlar Sosyalizmin snfsz ve devletsiz bir toplum idealini ieren bir topyay uzun vadede hedeflemesi nedeniyle ihtiyac olan byk dnmn devlet iddetini zorunlu hale getirdiini iddia etmektedir. Dolaysyla bu yazarlara gre Marksist-Leninist ideolojinin kendisi totaliter anlayn sorumlusudur. Dier yazarlar ise Nazizm ve Faizmin aksine ideolojinin temel ilkelerinin rk ve etnik kken ayrm olmakszn adil ve mreffeh bir toplum yaratmay hedeflemesi ve Stalinden sonraki dnemlerin totaliter devlet iddetini ayn younlukta iermemesi nedeniyle Stalin dnemindeki politikalar Stalinin kiiliine balamaktadr (Priestland, 2007, 3-4). Sz konusu tartma bir yana braklrsa, liderin kendi dnemindeki siyasetin ierisindeki etkinlii, lidere ve devlete tam itaatin salanmasnn hedeflenmesi, devlet iddetinin younluu, halkn gzetim ve bask altnda tutulmas, endoktrinasyon ve propaganda yoluyla toplumsal yapnn dntrlmeye allmas, bu amala iletiim aralarnn devlet tekelinde tutulmas yukarda yaptmz totaliter rejim tanmyla rtmektedir. Demokratik rejimlerde liderler karizmatik kiilie sahip olsalar da devletin zerinde olamazlar; ancak Hitler, Mussolini ve Stalin dneminde liderler ve yandalar her eyin ve herkesin zerinde birer siyasi kiilik yaratmaya almlardr.
topya, aslnda olmayan, tasarlanm olan ideal toplum ekli anlam tar.
in rnei: Maoizm
Sovyetler Birliinin yapsn rnek almas, Marksist-Leninist ideolojiye gre kurumlarn oluturmaya balamas ve topyekncu bir takm politikalar nedeniyle 1949da kurulan in Halk Cumhuriyeti zaman zaman totaliter bir rejim olarak adlandrlmaktadr. Mao Zedong nderliinde yaplan devrimle ii ve kyllerin iktidarnn kurulmas hedeflenmitir. Maonun iktidara gelii, daha nce bahsettiimiz dier uygulamalarda olduu gibi lkenin iinde yer ald bir savatan kaynak-
Sovyetler Birliinin yapsn rnek almas, MarksistLeninist ideolojiye gre kurumlarn oluturmaya balamas ve topyekncu bir takm politikalar nedeniyle 1949da kurulan in Halk Cumhuriyeti zaman zaman totaliter bir rejim olarak adlandrlmaktadr.
176
Maoizm, 1949dan Maonun 1979daki lmne kadar sren dnemi ve Maonun sosyalizm yorumunu ifade etmektedir.
lanmtr. Japonya ile in arasndaki savata gerillalarn bana geen Maonun baars, Sino-Japon Savandan nce balayan i savata dengelerin Mao lehine deimesini salayan etkenlerden biri olmutur. Japonyaya kar yaplan sava srasnda iki parti birleik bir cephe kurmu olsa da, savan sonra ermesinden sonraki yl boyunca i sava iddetini artrm, inin ikiye blnmesiyle sona ermitir. 1949da in Halk Cumhuriyeti adn alan rejim Marksizm-Leninizmin Mao tarafndan iktidarn ii ve kyllerin birlikte ynetimde yer almasn salayacak ekilde yeniden yorumland bir ideolojinin etrafnda rgtlenmitir. Maoizm, bu bakmdan 1949dan Maonun 1979daki lmne kadar sren dnemi ve Maonun sosyalizm yorumunu ifade etmektedir. Yeni devletin kurulmasndan sonra lke tek parti ile ynetilmeye balam, devrim kartlar dman ilan edilmitir. Kyllerin devrimde oynad rolden dolay, Mao rejiminin ilk politikas toprak reformu olmutur. lk aamada byk toprak sahiplerinin mlklerine el koyulup yoksul kyllere toprak datlmas eklinde olan uygulama, klen topraklarn verimlilii daha da drmesi ve ktl iddetlendirmesine neden olunca tarmda kolektifletirmeye gidilmitir. Krdaki kyller kooperatiflere kaydedilmi ve ortak tarm hayata geirilmitir. 1958-1961 yllar arasndaki tarmn kolektifletirilmesi ve modernlemesini amalayan bu politikalar leriye Byk Sray olarak adlandrlmtr. Bu yolla devletin edinecei gelirin hzl sanayilemeyi finanse etmesi hedeflenmitir. Bir bakma rejimin geliimi iin beeri ve doal btn kaynaklar seferber edilmitir. Ancak hem devletin rnn byk ksmna el koymas, hem de uygulamalara kar kanlarn sert ekilde cezalandrlmas nedeniyle milyonlarca insan hayatn kaybetmitir. Hububat retimi artmasna karn ktlk devam etmi ve lmlere neden olmutur. Maonun tarm reformunun baarsz olmas parti iinde eletirilmesine ve bir sreliine de olsa etkisini yitirmesine neden olmutur. Parti iinde yeniden g kazandktan sonra Mao 1966da bu kez Kltr Devrimi adyla yeni bir hareket balatmtr. leriye Byk Srayn baarsz olmasndan sonra parti iinde hkmet politikalarnn deimesi Maoda ekonomik dnmn baarya ulamas iin siyasi ve toplumsal dnme ihtiyac olduu fikrini uyandrmtr. Buna gre in toplumunun kapitalist ve geleneksel/gerici unsurlarndan temizlenmesi gerekiyordu. Parti iindeki Maoya muhalif olan siyasetiler srgne gnderilmitir. Gerici olduu dnlen tarihi eserler tahrip edilmi, burjuva unsurlarla sava kapsamnda zorunlu yeniden isknlar yaplm, dnemin iddetinin simgelerinden kamusal alandaki infazlar younlamtr. Kzl Muhafzlar adyla bilinen gruplar eskiye ait gelenek, kltr, alkanlklar ve dncelerin yok edilmesinde nemli rol oynamtr. renci hareketi olarak balayan bu hareket zamanla askerleri ve dier gen kesimleri de bnyesine katmtr. Kzl Muhafzlarn gittike artan bir ekilde iddete bulamalar nedeniyle bata rejim tarafndan desteklenen bu grup rejim tarafndan yine iddet kullanlarak bastrlmtr. Maonun lider kltnn ve youn propagandann bu dneme denk geldii dnldnde, inin totaliter rejim olarak tanmlanmaya en yakn olduu dnemin 1966 sonras olduu dnlebilir. Yine de Maonun otoriterisi tartlmaz bir lider olduunu iddia etmek gtr. Parti bakan olduu dnemde bile Mao parti iinden eletirilebilmi ve toprak reformu sonras bir sreliine de olsa arka plana ekilmek zorunda kalmtr. Kltr Devrimi ile parti iindeki ve dndaki rakiplerini elemeye ve toplumsal yapy dntrmeye almtr. Ancak bu dnemde bile parti iinde kendisinden sonraki parti bakannn belirlenmi olduu ve Maonun bu kiinin siyasi itibarn zayf-
177
latmak iin mcadele ettii dnldnde, Maonun Stalin veya Hitler kadar gl bir lider olduunu sylemek zordur. stelik buraya kadar bahsettiimiz dier devletlerin aksine, inde Maonun iktidara geldii dnemde totaliter bir rejimin kurulmas iin gerekli olan gelimi ve kurumsallam bir devlet yapsnn bulunduu sylenemez. Buna karn Mao dneminde rejim, muhaliflerine iddetle saldrm, ekonomiyi ve toplumu kendi ideolojisine uygun ekilde dntrebilmek iin geni apl politikalar uygulamaya koyulmutur. Gnmzde totaliter rejimlerin kurulmas mmkn mdr?
SIRA SZDE SIRA SZDE
TOTALTER REJMLERDE SYASAL KLTR VE DNELM TOPLUMSALLAMA

Yukarda grdmz totaliter rejim uygulamalarnn incelenmesi bir baka soruyu beraberinde getirmektedir: Totaliter rejimlerin kurulmasna S O Raan ve pekiyol U mesini salayan koullar nelerdir? Toplumun demokratik kurumlara olan gvenini sarsacak ve totaliter lideri kurtarcs olarak grmesine neden olacak dzeyde derin DKKAT bir ekonomik kriz bu rejimlerin ortaya knda nemli rol oynamaktadr. Bu tr durumlarda orta ve alt orta snflar sahip olduklar refah dzeyini ve sosyal staty SIRA SZDE kaybetmekten korkmaktadr. te yandan alt snflar iindeki bulunduklar yoksulluun sulusu olarak orta ve st snflar kayran siyasal sistemi hedef almaktadr. Bu durumda totaliter lider ve partisi sistemi btnyle deitirme vaadinden dolaAMALARIMIZ y alt snflardan; kargaaya el koyma, dzeni ve gvenlii yeniden salama vaadinden dolay da alt snflarn fkesinden korkan orta snflardan destek almaktadr. Burada dikkat ekici noktalardan birisi totaliter rejimlerin modern Ptoplumlarda K T A ortaya kmasdr. Amac toplumda topyekn egemenlik kurmak olan bir siyasal sistemin snrlar iindeki her trl ekonomik, toplumsal ve siyasal kurumu denetim altna alan ve ileyi kurallarn belirleyen modern devletten V Z Y O Nortaya kT E L E nce mas zaten mmkn deildir. Baz yazarlar bu nesnel koullarn dnda kltrel faktrlerin neminden bahsederler. Buna gre modern devlete gei ayn zamanda kitle toplumuna geitir. Geleneksel toplumda aile ve cemaat gibi toplumsal N T giderek kurumlarla kendisini tanmlayan birey modern yaamla birlikte E R N E T bunlarn etkisinden syrlarak daha bireysel bir ierikte kendisini tanmlamaya balamtr. Bu durum bireysel zgrl salasa da yalnzlk duygusunu da getirmektedir. Kitle toplumunda her bir birey birer atomdur. te Arendt (1951) gibi yazarlar bu toplumsal atomlamay yaayan bireylerin rgtlenmesinin totaliter rejimlerin temelinde yattn savunmaktadr. te yandan faizm gibi sistemlerin ortaya kmasnn ancak otoriter eilimli siyasal kltrlerde mmkn olduu iddia edilmektedir (Rodee vd., 1983, 110). nk bu sistemlerin kurduu koulsuz itaat ve hiyerarik dzen totaliter bir siyasal kltre direnli deildir. Her ne kadar bu sav olduka tartmal olsa da, en azndan totaliter bir rejimin baarsnn ve varln srdrebilmesinin siyasal kltr ekillendirebilmesiyle ilikili olduunu syleyebiliriz. Doas gerei ekonomiden aileye toplumun btn unsurlarn egemenlii altna almaya alan totaliter liderler ve partiler iktidara gelince devleti merkeziletirir. Buna bal olarak yerel ynetimlerin yetkileri azaltlr, kendi partisi dndaki partileri ve siyasal hareketleri yasad ilan eder, temel hak ve zgrlkleri askya alr veya ortadan kaldrr, basn sindirir ve ii hareketlerini gerekirse g kullanarak bastrr. Her totaliter sistem kendine zg bask ve sindirme yntemleriyle bilinmektedir.
DNELM
Toplumun demokratik kurumlara olan gvenini S O lideri sarsacak ve totaliter R U kurtarcs olarak grmesine neden olacak dzeyde derin bir ekonomik kriz totaliter DKKAT rejimlerin ortaya knda nemli rol oynamaktadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
178 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Sovyetler BirliiT dneminde temel sindirme ve muhalifleri bastrma yntemi srgnlerK A P di. Gstermelik yarglamalardan sonra pek ok insan Gulag Takmadalarndaki alma kamplarna srgne gnderilmitir. Bu dnemi anlatan en nemli almalardan biri Alexander TSoljenitsinin, Gulag Takmadalar (ev. Selim Taygan, Kiisel Yaynlar, ELEVZYON 1974), adl kitabdr. Toplum zerinde bu denli bask kurulan bir sistemde katlmc bir siyasal klNTE trn olumas R N E T varln srdrmesi mmkn deildir. Tandklar sistem taraveya fndan cezalandrlan insanlar ayn eyin kendi balarna gelmesinden korktuklarndan dolay siyasetten uzaklarlar. Daha nce belirtildii gibi, siyasal katlma bireyin siyasi konulara olan ilgisinden balar, siyasi konular nemsemesi ve bu konularda bilgi toplamasyla devam eder. Birok insan iin siyasal katlma demokratik sistemlerde de ilgi ve bilgilenmeyle snrldr. Siyasal faaliyette bulunmay ieren aktif siyasal katlma toplumun olaanst dnemlerden getii durumlar hari yaygn deildir. Ancak totaliter sistemlerde insanlar siyasetin tehlikeli bir ura haline gelmesinden dolay siyasete olan ilgilerini btnyle yitirebilirler. Buna ramen rejim ihtiya duyduunda insanlar rejimi desteklemeye zorlar. Siyasetle ilgili deerlerin ve tutumlarn siyasi toplumsallama yoluyla edinildii dnlrse bu sre gelecek nesilleri de ierecektir. Sistemin hedef ald kiilerin ekebilecei skntlarn bykl rejime ynelik korkunun nesilden nesile aktarlmasna neden olmutur. Burada cezalarla ilgili temel sorun sadece insanlarn uydurma sularla itham edilme olasl deildir. Asl sorun hukukun stnlnn geerli olmamasdr. Yani iktidarlar var olan yasalar tarafndan balanmaktan ziyade bu yasalar kendilerine gre yorumlama hakkn kendinde bulmaktadr. Dolaysyla bir hukuk devletinin temelinde olan tahmin edilebilirlik ortadan kalkmtr. Soljenitsinn Gulag Takmadalar kitabnda n plana kan konulardan biri de rnein tahliye edilmelerine karn insanlarn stlerinden korkuyu atamamalardr. nk rejim cezann yeterli olduuna karar vermi midir; yoksa her an yeniden ieriye alabilir mi, tutuklular bunu bilmemektedir. Siyasal toplumsallamann siyasete dair korkunun aktarmyla olutuu bir devlette sivil toplumun olumas da gtr. Sivil toplum tanm itibariyle devletin denetiminin ve/veya kamusal alann dndadr. Ancak devletin her yeri denetim altnda tuttuu bir rejimde bamsz sivil toplum rgtlerinin kurulamamas sivil toplumun olumasn engeller. Bu da bireyle devlet arasnda bir tampon alan oluamayaca anlamna gelmektedir. Takipler ve telefon dinlemeleriyle srekli gzetim altnda olmak ve grlen herkesin potansiyel birer rejim muhbiri olma olasl bireyler arasnda bir gven olumasna engel olur (Govier 1997, 160). Byle bir siyasal kltrn katlmacla dayal bir yurttalk kltrn (civic culture) sivil toplum da oluturmas olanakl deildir. Totaliter rejimleri ekonomik, sosyal ve siyasi boyutuyla ortaya koyan birok sinema filmi varFLM dr. Bunlardan Der Untergang/Downfall (k) adl filmi hakknda http://www.imdb.com/title/tt0363163/ adresinden ve Life is Beautiful (Hayat Gzel dir) adl film hakkda http://www.imdb.com/title/tt0118799/ bilgi alabilirsiniz. Totaliter rejimlerdeki sindirme ve korkutma abas zaman ierisinde azalabilir. Ayrca rejimin iinde zamanla kurtarlm blgeler oluabilir veya totaliter (topyekncu) olma zelliini sistem zamanla yitirebilir. Bu durumda topluma sinmi olan
NTERNET
Siyasal toplumsallamann siyasete dair korkunun aktarmyla olutuu bir devlette sivil toplumun olumas da gtr.
FLM
179
korku zamanla azalsa da bireyler arasndaki gvensizlik gemi deneyimlerden dolay devam edebileceinden o lkenin siyasal kltrnn temelinde toplumsal gvenin ve bamsz toplumsal rgtlenmenin yatt yurttalk kltr zellii kazanmas kolay olmayacaktr. rnein Mao dneminde inde Kltr Devrimi srasnda rejimin muhaliflerini ortadan kaldrmak iin sradan insanlar ajan haline getirmesi, insanlarn yakn arkadalar, komular, hatta aile yeleri tarafndan devlete ihbar edildiine dair hikayeler sonraki nesiller aktarlmtr. Neticede Kltr Devriminden ok sonra da kiiler aras gvensizlik devam etmektedir (Govier, 1997, 160). Gnmzde totaliter rejim olarak adlandrlan bir ynetim var m? SIRA SZDE
SIRA SZDE
TOTALTER REJMLERN EKONOM POLT VE DNELM KORPORATZM

Yukarda bahsedildii zere bir lkedeki sosyo-ekonomik yapnn btn unsurlar S O R U ideolojiye uygun ekilde dntrlmek zere totalitarizmin hedefindedir. lke ekonomisi ve kurumlar bu rejimler tarafndan denetim altna alnrlar. Farkl totaliter sistemler kendi ideolojilerine uygun ekilde ekonomik yapy D K K A T dntrmlerdir. Toplumsal eitsizliin temelinde yatmas nedeniyle Sovyetler Birlii zel mlkiyetin yerine kamu mlkiyetini getirmitir. Stalinin parti ynetimine gelmesinden SIRA sonra 1928-1929 yllarnda nceden zel mlkiyette olan topraklarSZDE mlkiyekamu tine geirilmi, bir baka deyile kollektifletirilmitir. Bunun yan sra kyllere evlerinin yannda kk bir bahe tutma ve az miktarda hayvan yetitirme hakk AMALARIMIZ tannmtr. Ortak tarmda bir yandan sovhoz denilen devlet iftlikleri te yandan kolhoz denilen tarm kooperatifleri bulunmaktayd. Kolhozlar rnlerin merkezi ynetimin belirledii fiyatlar zerinden ilgili kamu kurulularna satard. Bir kolhoK T A P zun planlanandan daha fazla rn elde etmesi durumunda bu fazlay kolhoz yelerine datma hakk vard. Teoride bir yandan zel mlkiyeti kaldrarak toplumsal eitsizlii dzeltebilecek, te yandan tarmda hzl makinelemeyle N T E L E V Z Y O verimi artrabilecek sistemin pratikte verimsizlie yol amasnn temelinde politikay uygulamaya koyan devletin baskc bir devlet olmas yatmaktadr. Rejimin ve ideolojisinin yanlmazln kantlama abas kolhozlarn elde etmesi gereken yllk hasadn N ERNET planlamasnn gereki olmamasna neden olmutur. Dolaysyla Tretim hedefin altnda kalmasna karn grevlilerin planlanan miktarda rne el koymas iftiyi kolhozda retim yapmaktan soutmu, tarmla elde edilen rnlerin byk ksmna devletin haksz bir ekilde el koyaca dncesiyle kyller kendi bahelerinde rn yetitirmi ve bunlara da el koyulmas ihtimaline karn rn miktarn ve eitliliini asgari tutmutur. Kollektif tarmla uraan retim aralarnn da kamu mlkiyetinde olduu bu sistemde, retimle ilgili btn kararlar merkezi planlamayla alnmtr. Ancak tarm sektrndeki emek youn kk iletmelerde kooperatif tarz snrl giriimcilik rnekleri bulunmaktadr. Snrl saydaki bu kk aile veya topluluk iletmelerinin dnda esas olarak istihdam kamu kurulular araclyla gereklemektedir. Kamu kurulularnn ileyiine dair her ey de merkezi planlamaya tabiidir. zel mlkiyetin kaldrlm olmas sebebiyle topran sadece kullanm hakk bireyin elinde olmaktadr, miras yoluyla aktarlmas sz konusu deildir. Sadece tketim mallarnn bir ksm iin zel mlkiyet hakk tannmtr. Sa totaliter rejimlerde ise ekonomik sistemin rejimin bnyesine dhil edilmesinin en yaygn biimi korporatizmdir (ONeil, 2010, 154). Genel olarak korpora-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Korporatizm Liberalizm ve Marksizme kar, hem serbest piyasadan hem de merkezi planlamadan uzak durmay hedefleyen nc bir ekonomik sistem olarak ortaya kmtr.
180
tizm kar gruplarnn resmi siyasi srece dhil edilerek zapt rapta alnmasdr. alan ve iveren rgtleri birer at kurulu tarafndan temsil edilir ve kamu politikalar devletle bu at kurulular arasndaki l grmelerde ekillendirilir (Gallagher, 1995, 360). Tarihsel olarak loncalarn yapsndan etkilenerek oluturulmu bir sistemdir. Bir kuram olarak Liberalizm ve Marksizme kar, hem serbest piyasadan hem de merkezi planlamadan uzak durmay hedefleyen nc bir ekonomik sistem olarak ortaya kmtr. Liberalizmdeki bireysel giriimi ve Marksizmdeki snf elikilerinin kaynan amay hedeflemektedir. Ancak faist sistemlerdeki uygulamasnda sermayenin devlet kontrolne alnmas, alanlarn taleplerinin bamsz siyasi taleplere dnmesinin ve snf temelli rgtlenmelerin nne geilmesi esastr. Bu yolla emek-sermaye elikisinin ortadan kaldrlaca dnlmtr. Gentile ile birlikte yazdklar Faizm Doktrini (1933) adl metinde Mussolini faist devletin korporatif olmasnn nedeninin sosyalizme ve sendikacla yol aan ihtiyalar olduunu syler ve farkl karlarn koordine edildii ve birbiriyle uyumlu hale getirildii bir korporasyon sisteminin gerek zm olduunu belirtir. Bu sistemde toplumsal snflar milli karlara uyum iinde hizmet edecektir. 1925-1926 yllar arasnda talyada korporatif rgtlenmenin temelleri atlmtr. Faist Parti rejiminin kurumsallaamad dnemde ii sendikalar faaliyet gsterebilirken 1927de her biri farkl bir i kolundaki alan ve iverenleri temsil eden 22 korporasyon kurulmutur. Burada esas olan sadece farkl karlarn rejim tarafndan egdml deimesi deil, faizme uygun hale de getirilmesidir. Faist sistemde korporasyonlar temsilcileri raporlar vermekle ve devletin ald kararlar temsil ettikleri kurulularda uygulamakla ykmldrler. Onlar karlar temsil etmek gibi bir ilev stlenmezler, tam tersine zellikle ekonomik karlar devlet politikasna uyumlu hale getirmekle ykmldrler. Korporasyonlar devleti kar gruplarnda ve ekonomik kesimlerde temsil eder ieriktedirler. Bylece korporasyonlar balca sanayilerin geliimini denetleme grevini stlenirler. Korporatizm her ne kadar nc bir yol, hem liberalizme hem de Marksizme bir alternatif olarak sunulsa da, faist ekonomik sistemde zel mlkiyetin varl devam etmitir. Ancak ekonomik sistem iindeki her trl atma rejimin tanmlad yce milli karlar erevesinde zmlenmitir. te yandan merkezi planlama aslnda hedeflenmi; ancak talyada devletin o dnemde gc bu hedefi gerekletirmeye yetmemitir. Faist korporatizmin en gl olduu dnem, kendi szleriyle doadaki btn glere hkmeden bir devlet olarak, Mussolininin Korporasyonlar Bakanln kurduu 1939 yldr. Ayn yl alt yasama meclisinin ismi de Korporasyonlar Ulusal Meclisi olarak deitirilmitir. Aslen Mussolini dneminde talyada uygulamaya koyulan korporatizm, balangta Nazi partisinin ekonomik programna dhil edilmitir. Nazilere gre milli birlii salamak ve blgesel/snfsal ayrmlar ortadan kaldrmak iin kar gruplar korporatif bir ekilde rejime dhil edilmelidir. Ancak Almanyada talyadakinden ok daha gl bir sanayici ve iadamlar grubu olmas, Almanyann temel hedefinin hzl silahlanma ve nfuz blgesini geniletmek olmas Nazileri i evrelerinin aktif desteini almak zorunda brakmtr. Ekonomik ve siyasi gce sahip Alman reticiler ise kendilerini devletin denetimine brakan korporatif sisteme kar kmlardr (Kardam, 1976, 65). Dolaysyla balangta Naziler tarafndan benimsense de talyann aksine Nazilerin ekonomideki kontrol ayn dzeyde korporatif olmamtr.
SIRA SZDE
Totaliter rejimlerin ekonomi politikalarnn birbirlerinden farkl olmasn neyle aklayabiliriz? SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
181
zet
Merkeziyeti bir devlet etrafnda, radikal bir ideolojiyi dayanak alarak rgtlenen sosyo-ekonomik yapnn btn unsurlarn dntrmeyi hedefleyen rejimler totaliter rejimler olarak adlandrlmaktadr. Szck anlam itibariyle totaliter topyekncu anlamna gelmektedir. Kavram, Mussolini dneminde talyada ortaya kmtr. Dolaysyla tarihsel olarak faizmle e anlaml olarak kullanlmaktadr. Bir rejimin totaliter saylabilmesi iin sahip olmas gereken zellikler olduka tartmaldr. Topyekn egemenlik ve bu amala siyasal denetim salamaya almasnn dnda lidere ve devlete tam itaati ngrmesi nemlidir. Totaliter rejimlerde lider bir siyasi aktr olarak karizmatik bir kiiliktir, dier baskc rejimlerle karlatrldnda, rejimle zdelemitir. Bir baka deyile, bu tr rejimlerde lider klt denilen bir lider miti oluturularak, dnyevi lidere yanlmayan, her eyi gren, bilen ve duyan yar kutsal bir kurtarc olma zellii atfedilir. ngrlen dnmn kapsamndan dolay rejimin ve liderin kararlarnn sorgulanmasnn bu yolla nne geilmeye allr. te yandan, totaliter rejimlerde zgrlkler kaldrlmtr, her trl aykr dnce bask ve tehditle karlar. Gstermelik yarglamalarda varl pheli sular muhaliflerin zerine atlr, ikence yaygndr. Hayatta kalabilen muhalifler srgne, alma veya toplama kamplarna gnderilirler. Rejimin srekli tehdit altnda olduu algs canl tutularak muhalefet sindirilmeye alld iin gndelik hayatta gizli polis tarafndan insanlar takip edilebilirler, telefonlar hukuka aykr ekilde dinlenir. Rejim ayrca sklkla paramiliter rgtler yoluyla bask kurar. Ancak totaliter rejimlerin sadece iddetle ve zor kullanarak ayakta kaldn dnmemek gerekir. zellikle lider klt kurularak toplumdaki herkesin rejimin dzenledii faaliyetlerde aktif olarak yer almas ve rejime olan balln eylemleriyle gstermesi beklenir. Kitlelerin seferber edilmesi olarak adlandrlan bu srele hem rejimin politikalar merulatrlmaya allr, hem de d lkelere kar halkn rejimin yannda olduu izlenimi verilir. Uygulamada sz konusu unsurlarn hepsinin totaliter rejimlere rnek verilen lkelerde bulunmad veya hedeflendii ancak gerekletirilemedii grlmektedir. talyada devlet topyekn egemenlii salayacak kapasiteye eriememitir. Sovyetler Birliinde ideoloji sa totaliter rejimlerin aksine demokratik deerleri n plana karm, daha da nemlisi devlet devam etmesine karn Stalin sonrasnda totaliter saylabilecek zellikler azalm ve ortadan kalkmtr. Maonun kendi iktidar srasnda parti ierisinde eletirilmi olmas ve dnem dnem geri plana ekilmek zorunda kalmas totaliter rejimlerin zellikleri arasnda saylan lidere ve devlete tam itaatin inde ne kadar salanabildii sorusunu gndeme getirmektedir. Bu blmde ad geen lkeler arasnda btn kstaslar salayan rnek olarak Almanyadaki Nazizm dnlebilir. Yine de bahsedilen lkelerde eine daha sonra rastlanmayacak iddette devlet basks ve ideolojik dnmler yaanm olmas bakmndan totaliter rejim kavramnn anlalmas nemlidir. deolojik dnmn ve topyekn egemenliin salanmaya alld dnemde halkn sindirilmesi ve siyasete ynelik korkunun sonraki nesillere aktarlmasyla totaliter siyasal kltr olumu, kiiler arasndaki gven eksiklii bu rejimlerin yklmasndan sonra uzun sre devam etmitir. Totaliter rejimler ayrca ekonomik yapy da devlet denetimine almaya almtr. zellikle ii hareketlerini kontrol altnda tutmak amacyla talyada ii, iveren ve devlet temsilcilerinden oluan korporasyonlar meydana getirilmitir.
182
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi totaliter rejimlerde yer almamaktadr? a. Lidere koulsuz itaat b. Gizli polis c. Alternatif iletiim kanallar d. Paramiliter rgtler e. Radikal bir ideoloji 2. Aadakilerden hangisi bir siyasal sistemin totaliter bir sistem olduunu dndrebilir? a. Resmi ideolojisi olmas b. Muhalefet partilerinin itibarszlatrlmas c. Resmi ideolojinin eitim sistemine dahil edilmesi d. Kitlelerin seferber edilmesi e. Zorunlu askerlik sistemi 6. Devlet veya hkmet tarafndan kurulan ve finanse edilen ancak resmi orduya bal olmayan birliklere ne ad verilmektedir? a. zel gvenlik b. Paramiliter yap c. Koruma d. Zabta e. Hibirisi 7. Sadece devlet tarafndan tannan meslek rgtlerinin faaliyette olmasna izin verilen, alternatif rgtlerin yasakland ve retim ve hizmetle ilgili btn kararlarn devlet-iveren-ii grmelerinde alnd kar rgtlenmesi sistemi ne ekilde adlandrlr? a. Koalisyon b. Sosyalizm c. Liberalizm d. Sosyal Demokrasi e. Korporatizm 8. Aadaki kurumlardan hangisi bir totaliter rejimde kesinlikle yoktur? a. Bakanlar Kurulu b. Babakanlk c. stihbarat Tekilat d. Bamsz Yarg e. Sendika 9. Aadaki lkelerden hangisi totaliter rejimlerin en kurumsallam rneidir? a. Nazi Almanyas b. Stalin dneminde Sovyetler Birlii c. Mussolini dneminde talya d. Franco dneminde spanya e. Mao dneminde in Halk Cumhuriyeti 10. Aadakilerden hangisi totaliter rejimlerin dier baskc rejimlerden ayrt edici zelliklerinden birisidir? a. Gizli polis yaplanmas b. letiim kanallarnn devlet tekelinde olmas c. Gzetim ve takip d. Muhalefet zerinde kurulan bask e. Kitlelerin seferber edilmesi
3. Bir siyasetinin halk arasndaki imajnn sradan insandan stn, kahramanlk zellii tayan ve hata yapmayan bir birey eklinde yerletirilmeye allmasna ne ad verilir? a. Lider klt b. Karizmatik otorite c. Propaganda d. Kampanya e. Reklam 4. Totaliterlik kavram aadaki lkelerden hangisinde ilk kez kullanlmaya balamtr? a. Almanya b. talya c. Sovyetler Birlii d. in e. Kuzey Kore 5. Aadaki liderlerden hangisi seimler yoluyla iktidara gelmitir? a. Kim Jong-il b. Vladimir lyi Ulyanov (Lenin) c. Mao Zedong d. Adolf Hitler e. Joseph Stalin
183

1. c 2. d 3. a 4. b 5. d 6. b 7. e Yantnz yanl ise Totaliter Rejim Kavram ksmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Totaliter Rejim Kavram ksmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Totaliter Rejim Kavram ksmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Totaliter Rejim Uygulamalar ksmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Totaliter Rejim Uygulamalar ksmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Totaliter Rejim Kavram ksmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Totaliter Rejimlerin Ekonomi-Politii ve Korporatizm ksmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Totaliter Rejim Kavram ksmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Totaliter Rejim Uygulamalar ksmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Totaliter Rejim Kavram ksmn gzden geiriniz. dnlar) iin zorunlu yurttalk grevlerinden biri haline gelmitir. Totaliter rejimler ve liderleri topyekn egemenlii hedeflediklerinden, muhalefetin bastrlmas iin her kesimden insann grev yapt dzenli ordulara gvenemeyeceklerini dnerek paramiliter rgtler kurmulardr. Dzenli ordularn aksine devletin resmi gvenlik gleri olmayan bu yaplarn eylemlerinin hukuka uygunluu tartmal olacandan zellikle iktidarn henz kurumsallaamad dnemlerde muhalifleri korkutmak ve imha etmek iin bu rgtleri kullanmlardr. Almanya ve talya rneklerinde olduu gibi baz durumlarda silahl paramiliter rgtler liderin konumunu tehdit edecek gce ulamtr. talyada Mussolini rejimi zaman zaman paramiliter rgtn basksna boyun emek zorunda kalm, Almanyada ise Hitler rejimi var olan rgt kaldrarak daha itaatkr ve sadk yeni bir paramiliter yap oluturmutur. Sra Sizde 2 Bu konu zellikle 1960l ve 1970li yllarda etraflca tartlmtr. Demokratik kurumlara sahip Almanya gibi bir lkede bile, hem de demokratik sistemin temel unsuru olan seimler yoluyla totaliter bir liderin iktidar ele geirebilmesi pek ok kiide gelecekte de demokrasiyi kullanarak benzer katliamlar yapabilecek rejimlerin kurulabilecei ynnde endie yaratmtr. Ancak 1980li yllardan bu yana yaygn gr totaliter rejimlerin miadn doldurduu ynndedir. Gnmzde siyasal sistemlerin bu blmde bahsedilen rneklerden ders aldklar ve demokratik sistemi ve kurumlarn totaliter amalarla kullanma olasl olan siyasetilere daha temkinli yaklat grlmektedir. Ayrca zellikle iletiim teknolojilerindeki gelime bugn herhangi bir iktidarn lider klt oluturmasn ve muhalif hareketlerin rgtlenmesini btnyle engellemesini imknsz hale getirmektedir. nternetin ve zellikle de sosyal medyann bu balamdaki rol incelenmektedir. Topyekncu projenin gl te yandan diktatrlklerin daha ziyade brokratik ve otoriter sistemlere ynelmelerine neden olmaktadr.
8. d 9. a 10. e

Sra Sizde 1 Dzenli ordular, askerlii meslek olarak edinmi profesyoneller tarafndan ynetilen ve bar zamannda da belirli sayda askere sahip ordulardr. Geleneksel toplumlarda ordular aristokratlar tarafndan ynetilirlerdi. Byk ordular ancak sava zamannda oluturulur ve yerel yneticilerin gnderdii askeri birliklerden kurulurdu. Merkezi ynetimi yerel yneticilere baml klan bu sistemde istenilen ordu byklne ulalmas gt. Kurumsallaamad iin de greve arlan eratn sava bilgileri yetersizdi. Aniden balayan lkeler aras bir savata geleneksel ordularn seferberlie hazr hale getirilmesi zaman alabilir, hatta lkenin savaa hazrlksz yakalanmas sz konusu olabilirdi. Bu tr nedenlerden dolay 14.yy.dan itibaren Avrupadaki pek ok lke bar zamannda da belirli miktarda eitilmi askeri hazr tutmaya balam, ordu ynetimini profesyonel askerlere brakmaya balamtr. Dzenli ordularla birlikte sava teknolojilerinin gelitirilmesine de daha fazla zaman ve kaynak ayrlmtr. Ancak eratn sadece profesyonel askerlerden olumas mmkn olmadndan askerlik birok lkede belirli bir yan zerindeki salkl gen erkekler (baz lkelerde gen erkek ve ka-
184
Sra Sizde 3 Birok yazar totaliter rejim kavramn tarihsel bir kavram olarak deerlendirmektedir. Ayrca yine baz aratrmaclar topyekun bir toplumu, belirli bir ideolojiye gre ve merkeziyeti bir devlet sistemiyle dntrme ve topyekun denetim altna alma amacna en kurumsallam baskc rejim olan Nazi Almanyasnn bile ulaamadn belirtmektedirler. Buna kar gnmzde Kuzey Korenin siyasal sistemi totaliter bir rejim olarak adlandrlmaya en yakn sistemdir. Bunda resmi ideolojinin dna kan en ufak bir grn bile iddetle bastrlmas, devletin her trl iletiim aracn gnmzde telekomnikasyon kanallarndaki geliime karn denetlemeye almas ve devletin ar merkeziyeti yaps rol oynamaktadr. 2012 iinde len Kim Jong-l ve onun lmnden sonra iktidara gelen olu Kim JongUn etrafnda oluturulan lider klt de dikkat ekicidir. Sevgili Lider olarak anlan Kim jong-lin yar kutsal bir lider olarak halka benimsetilmeye allmas bunu rneklemektedir. Kim Jong-lin cenaze trenindeki kitlesel alama gsterileri lider klt kullanlarak kitlelerin nasl harekete geirildiini gstermesi bakmndan nemlidir. Birok baskc rejimin aksine Kuzey Koredeki muhalifler zerindeki bask halk sadece sindirme amac tamamakta, ayn zamanda rejime aktif ekilde destek ve ballk gstermeyi de iermektedir. Sra Sizde 4 ki temel nedenden bahsedilebilir. Birincisi ve daha nemlisi benzer bask yntemlerini benimsemi olsalar da farkl ideolojilere sahip olmalar bu rejimleri birbirlerinden nemli ekilde farkllatrmaktadr. Hem sa hem de sol ideolojiye sahip totaliter rejimler merkeziyeti bir devlet yapsn benimsemektedir. Ancak sa totaliter rejimlerin serbest piyasa ekonomisini btnyle ortadan kaldrma amalarndan sz edilemez. Oysa sol rejimlerde sosyalizme uygun ekilde zel mlkiyetin yerine ortak mlkiyet getirilmeye allmaktadr. kinci neden ise lkelerin dneme zg farkl ekonomik zorunluluklar olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ikinci neden benzer ideolojilere sahip totaliter rejimlerin farkl ekonomi politikalar benimsemesini de aklamaktadr. Arendt, H. (1951). The Origins of Totalitarianism. New York: Harcourt, Brace and Company. Arendt, H. (1996). Totalitarizmin Kaynaklar. (ev. ener, B. S.). stanbul: letiim Yaynlar. Bosworth, R. J. B. (2005). Mussolinis Italy: Life Under the Dictatorship 1915-1945. London: Allen Lane. Brooker, P. (1995). Twentieth-Century Dictatorships: The Ideological One-Party States. Basingstoke, Hampshire: Macmillan. Brooker, Paul. (2000). Non-Democratic Regimes: Theory, Government, and Politics. New York: St. Martins Press. Friedrick, C.J. ve Brzezinski, Z. (1964). Totaliter Diktatrlk ve Otokrasi. (ev. Onaran, O). Ankara: Trk Siyasi limler Dernei. Gallagher, M. (1995). Representative Government in Modern Europe. 2nd ed. New York: McGraw-Hill. Govier, T. (1997). Social Trust and Human Communities. Montreal; Buffalo: McGill-Queens University Press. Kapani, M. (2008). Politika Bilimine Giri. Ankara: Bilgi Yaynevi. Kardam, N. (1980). A Comparative Analysis of Corporatism in Nazi Germany and Fascist Italy. Baslmam Yksek Lisans Tezi. The University of British Columbia. Lee, S. J. (2000). European Dictatorships. 2nd ed. London; New York: Routledge. Mussolini, B. (1933). The Political and Social Doctrine of Fascism. The Political Quarterly 4(3): 341-356. ONeil, Patrick H. (2010). Essentials of Comparative Politics. 3rd ed. New York: W.W. Norton & Co. Priestland, D. (2007). Stalinism and the Politics of Mobilization: Ideas, Power, and Terror in Interwar Russia. Oxford University Press, USA. Rodee, C., Anderson, T., Christol, C. Q. ve Greene, T. (1983). Introduction to Political Science. Tokyo: McGraw-Hill. Schapiro, L. (1972). Totalitarianism. London: Pall Mall. Tucker, R. C. (1979). The Rise of Stalins Personality Cult. The American Historical Review; 84(2): 347-366.
8
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Avrupada birlik oluturma dncesini ortaya karan dnrleri ve siyasetileri tanmlayabilecek, Avrupa Topluluklarnn geliim srecini aklayabilecek, Avrupa Topluluklarna katlan lkeleri sralayabilecek, Avrupa Birliinin yaps ve kurumlarn aklayabilecek, Avrupa Birlii Antlamalarnda ve dier yardmc hukuk kaynaklarnda yer alan kural ve kurumlar tanmlayabilecek, Avrupa Birliinin ortak politikalarn ve bu politikalarn oluturulmasnda sosyal taraflarn etkinliini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Avrupa Topluluu Avrupa Birlii AB Mktesabat AB Kurumlar AB Politikalar AB Antlamalar
Bir Konfederalizm rnei Olarak Avrupa Birlii
GR AVRUPA BRL FKR NASIL DODU? AVRUPA TOPLULUKLARININ GELM VE AVRUPA TOPLULUUNDAN AVRUPA BRLNE GE SREC AVRUPA TOPLULUKLARININ GENLEMES AVRUPA BRLNN YAPISI VE KURUMLARI AVRUPA BRL MKTESABATI (ACQUS COMMUNAUTAIRE) AVRUPA BRL ORTAK POLTKALARI VE SOSYAL TARAFLARIN ETKNL SONU
Bir Konfederalizm rnei Olarak Avrupa Birlii

GR
Avrupa Birlii ya da ksa adyla AB, topraklar byk lde Avrupa ktasnda bulunan ve yirmi yedi lkeden oluan siyasi ve ekonomik bir rgtlenmedir. 1993 ylnda, Maastricht Antlamasnn imzalanmas sonucu, varolan Avrupa Ekonomik Topluluuna yeni grev ve sorumluluk alanlar yklenmesiyle kurulmutur. Yaklak 500 milyonluk nfusuyla dnyann nominal gayrisafi yurtii haslasnn %30luk blmn oluturan AB, devletleraras ve okuluslu bir oluumdur. Dnya zerinde baka bir rnei bulunmayan btnleme modeli araclyla yelerine salad ekonomik ortam ve yaratt deerler btn dnyann ilgisini ekmektedir. Avrupann birleme sreci, halklarn gelenekleri ve kltr gibi yaamn farkl yanlarn ortadan kaldrmam ve eitlilik ABnin en temel deerlerinden biri olmutur. AB blgesel zelliklere ve zengin gelenek ve kltrel farkllklara dayanan bir ekonomik bymenin gereklemesini hedeflemektedir. ye lkelerin tek bana sahip olduundan daha fazla ekonomik, sosyal, teknolojik, ticari ve politik gce sahip olan AB, ortak bir kaderi paylama ve kendi egemenlik haklarn giderek artan bir oranda devletleraras bir oluuma devretme kararln gsteren egemen uluslararasndaki bir szleme olarak kabul edilmektedir. Bu nitede Avrupa Birliinin tarihsel geliim sreci ve kurumsal ileyii hakknda bilgiler sunulmaktadr.
AVRUPA BRL FKR NASIL DODU?

Avrupada bir birlik kurulmas fikri geen yzyllarda Dante, Comenius ve Immanuel Kant gibi birok dnr, sanatkr ve devlet adam tarafndan benimsenmi ve gelitirilmeye allm, ancak bu konuda ciddi admlar 2. Dnya Savandan sonra atlmtr. Avrupada tarihsel olarak btnleme dncesi ncelikle siyasal anlamda ortaya km, ekonomik btnleme dncesi ise zaman iinde gelimitir. talyan dnr Dante, De Monarchia (Monari) adl eserinde eski Roma mparatorluu benzeri bir rgtlenme ile uluslararas barn salanabileceini ileri srmtr. Immanual Kant ise Ebedi Bar adl almasnda Avrupada bar salayacak bir federasyon nermi, ayrca dierlerinden bir adm daha ileri giderek, bu federasyona ancak i ynetimleri halk iradesine dayanan devletler ye olabilecektir demitir. 19. Yzylda Avrupada btnleme olgusuna bak en iyi zetleyen ve en tutarl ngrmde bulunanlardan biri de Fransz yazar Victor Hugo olmutur. 1849 ylnda Avrupa Birleik Devletleri kavramn kullanan Victor
188
Avrupada bir birlik kurulmas fikri geen yzyllarda Dante, Comeniu, Kant, Monnet, Schuman gibi birok dnr, sanatkr ve devlet adam tarafndan benimsenmi ve gelitirilmeye allmtr.
Resim 8.1 Scuman 1950de AKT nergesini sunarken Kaynak: http://tr.wikipedia. org
Hugo (Horvath, 2007, 25) bu dncesini yle ifade etmitir: ...Gn gelecek, bu ktann tm uluslar, (...) bir birlik iinde kaynaacak ve Avrupa kardeliini oluturacaklar. Gn gelecek, tek sava alan fikirlerin yart Ak Pazar yerleri olacak. Gn gelecek kurun ve bombalarn yerini oylar alacak... (Dedeolu, 96, 63-66). kinci Dnya Savandan sonra yaanan gelimeler ve ABD ile Sovyetler Birliinin iki sper devlet eklinde egemen devletler olarak ortaya kmalar savan ykc etkilerini derinden yaayan Avrupay bar ve gvenliin n plana alnd yeni bir aray iine itmitir. kinci Dnya Savandan sonra byk bir ykma urayan Avrupada barn ve blgesel istikrarn yeniden salanmas ve ekonominin yeniden yaplanmas amac Avrupa Birlii fikrinin motive edici unsurlar olmutur (Pinder, 2001, 2-3). Avrupada ulusal uzlamazlklar aabilecek bir rgtlenmenin kuruluu, kinci Dnya Sava srasnda totaliter ynetimlere kar savaan direni hareketlerinden kaynaklanmtr. Siyasal dnyann merkezi olarak srekli gten den Avrupallar kendilerine ekonomik ve siyasal arlk kazandracak yeni bir denge ve birleme arayna ynelmi ve sava sonrasnn ekonomik koullar da buna uygun bir zemin yaratmtr. 1945-1950 yllar arasnda Avrupa Birlii fikrini destekleyen devlet adamlar bu srece nemli katklar salamlardr. Bunlardan biri olan W. Churchill 1946 ylnda Zrih niversitesinde yapt konumada bir tr Avrupa Birleik Devletleri arsnda bulunmutur (Dinan, 2008, 45). II. Dnya Sava sonrasnda Bat Avrupay birletirmeye iten sebeplerden birisi de, ABDnin Marshall Plandr. ABD ekonomisini canlandrma ve yeni pazar olanaklar bulma gibi amalar tayan bu proje, dier taraftan da Avrupada somut ibirliinin ilk uygulama olanan yaratmtr. Sz konusu yardm programnn lkeler arasndaki paylamn dzenli olarak salayacak bir yapya duyulan ihtiya sonucu 16 Haziran 1948de kurulan Avrupa Ekonomik birlii rgt (AE) btnleme ve ekonomik ilikilerin yaknln somutlatran bir rnek olmutur. Bu srete Benelux lkelerinin (Belika, Hollanda ve Lksemburg) kendi aralarnda gmrk tarifelerini tedrici olarak kaldrmay hedefledikleri Beneluks Gmrk Birlii, ekonomik ve siyasi anlamda lkenin sk bir ibirliine girmesine olanak salayarak Avrupa btnlemesine nemli katk salamtr (Dinan, 2008, 45; Dedeolu, 1996, 71). AEnin kurulmas Avrupann btnleme abalarnda ok nemli bir admdr. Zira AEnin amacna ulamas, btnleme yanls Avrupallar daha da cesaretlendirmi; 1949da kurulan Avrupa Konseyi ile Avrupa lkeleri arasnda siyasi dayanmada nemli bir aama kaydedilmitir. Dier taraftan, Marshall Plannn Bat Avrupa Ekonomisini giderek ABDye baml bir hale getirebile-
S O R U
S O R U
DKKAT
8. nite - Bir Konfederalizm rnei Olarak Avrupa Birlii
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
189
ceinin birka yllk tecrbeyle ngrlmesi, Avrupann btnlemesi iin Bat Avrupal devlet adamlarn farkl zm yollar dnmeye itmitir (http://www.nuAMALARIMIZ veforum.net/744-bolgelere-gore-tarih/19041-avrupa-birliginin-tarihi/). Avrupa Birliinin oluum sreci ve Avrupallama olgusu zerine daha geni P K T A bilgi iin Anthony Pagdenin Avrupa Fikri kitabn (2010, Ayrnt Yaynlar, Ankara) okuyabilirsiniz. Avrupada Birlik oluturma dncesini destekleyen dnrler veSIRAVSZDEN T Edevlet Y O L E Z adamlar kimlerdir?
D NELM AVRUPA TOPLULUKLARININ GELM VE AVRUPA NTERNET TOPLULUUNDAN AVRUPA BRLNE GE SREC S O R U
AMALARIMIZ
K T A P
T SIRAV SZDE ELE ZYON
DNELM NTERNET S O R U
Avrupa Topluluklarnn Geliimi
Avrupada bir birlik yaratma konusunda en nemli giriim II. Dnya Sava sonrasnda Fransa Planlama Tekilat Bakan Jean Monnetden gelmitir. Monnet AvruSIRA SZDE pada yeni bir savan kmamas iin, mutlaka kmr ve elik gibi iki nemli sava malzemesi retiminin bir elden toplanmasn savunmutur. J.Monnetnin dncelerinden esinlenen zamann Fransz Dileri Bakan Robert Schuman 9 MaAMALARIMIZ ys 1950 tarihinde Fransa ile Almanya arasndaki kmr ve elik kaynaklarnn birletirilmesini, sava sanayinin temel girdileri olan bu maddelerin retim ve kullanmnn uluslarst (supranational) bir organn sorumluluuna braklmasn nerK T A P mitir. Sonu olarak 1951 ylnda Avrupa Kmr elik Topluluu (AKT) Belika, Bat Almanya, Lksemburg, Fransa, talya ve Hollandadan oluan 6 ye ile kuruldu. Bu lkelerdeki kmr ve elik sanayii ile ilgili alnan kararlar, V Z Y O N ve devbamsz TELE letlerst bir kuruma (Yksek Otorite) devredilmitir. Sz konusu kurumun ilk bakan ise Monnet olmutur (Horvath, 2007, 31). Avrupa Kmr ve elik Topluluu yrrle giri tarihinden itibaren 50 yl geerli olmak zere imzalanm olNTER ET mas nedeniyle, 23 Temmuz 2002 tarihinde sona ermitir. AKTninNsona ermesiyle, kmr ve elik sektryle ilgili konular AB politikalar kapsamna alnm ve Komisyonunun sorumluluuna devredilmitir. Robert Schuman 9 Mays 1950de Dnya barn tehdit eden tehlikeler karsnda byk yaratc abalar olmakszn bar teminat altna alnamaz. Avrupa elbette bir kerede, bir tek plana gre ina edilemez. Ancak, Avrupada birlik oluturulmasn salayacak somut baarlar zerine ina edilebilir diyerek, bugnk ABnin temellerini atmtr. Bu sebeple 9 Mays, Avrupa Birliinin temellerinin atld tarih olup Avrupa Gn olarak kutlanmaktadr (Karluk, 2005, 4). AKTnin ksa srede gstermi olduu baar Avrupada btnlemenin daha ileri gtrlmesi arzusu ile birleince, 1957 tarihinde alt Bat Avrupa Devleti ( Bat Almanya, Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg ve talya) arasnda imzalanan Roma Antlamas ile kurulan Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) bugnk Avrupa Birliinin temellerini atmtr. AETye hukuken ve fiilen uluslarst bir kurulu olma niteliini kazandran sz konusu Antlama, 1958 tarihinde yrrle girmitir. AETnin nihai hedefi, Avrupann siyasal btnle ulamasdr. Bu hedefe varmak iin ngrlen ekonomik dengeyi salamak zere, ilk olarak ye lkeler arasnda bir gmrk birlii ve ardndan da mallarn, hizmetlerin, sermayenin ve igcnn serbeste dolat bir ortak pazar kurulmas ngrlmtr. Roma Antlamasnn 2. Maddesinde AETnin hedefi u ekilde zetlenmektedir:
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ABnin temellerinin atld 9 Mays Avrupa Gn olarak kutlanmaktadr.
190
Avrupa Ekonomik Topluluu 1957 ylnda imzalanan Roma Antlamas ile 6 lke tarafndan kurulmutur.
Topluluun grevi, ortak pazarn kurulmas ve ye lkelerin ekonomik politikalarnn giderek yaklatrlmas suretiyle, Topluluun btn iinde ekonomik etkinliklerin uyumlu olarak gelimesini, srekli ve dengeli bir yaylmay, artan bir istikrar, yaam dzeyinin hzla ykseltilmesini ve birletirdii devletlerarasnda daha sk ilikileri gerekletirmektir. AKT Antlamas ertesinde, bu Antlamay imzalayan lkeler arasnda, iktisadi entegrasyon abalarnn kmr ve elik sektr dndaki alanlara da yaygnlatrlmas abalar younluk kazanmtr. AETnin yan sra oluturulmas kararlatrlan ikinci topluluk olan EUROATOMun kuruluu 1957 ylnda Romada imzalanan antlama ile salanmtr. EUROATOMun amac, atom enerjisinin bar amalarla kullanmn gelitirmektir (DTM, 2007, 9-10). AKT, AET ve EUROATOM yasal adan ayr siyasi adan ise tek bir kurulutur. Avrupa Topluluklarnn dnyadaki dier btn ekonomik birleme ve kurululardan fark, devletlere ait baz egemenlik haklarnn kullanlmasnn uluslarst bir organa braklmasdr. Bu nitelii ile ATye benzer dnyada hibir rgt yoktur (Karluk, 2005, 17). Bu topluluk 1965 ylna kadar ayr ayr komisyonlarca sevk ve idare edilmi ve kurallar ayr konseyler tarafndan yasallatrlmtr. 8 Nisan 1965te Brkselde imzalanan bir antlama ile var olan 3 topluluk Avrupa Topluluklar ya da daha yaygn biimiyle Avrupa Topluluu (AT) adyla tek bir at altnda toplanmtr. Brksel Antlamas ile kurucu Antlamalarn ilgili hkmlerinde deiiklikler yaplmak suretiyle, her topluluun Konseyleri ve Komisyonlar yerine gemek zere, Avrupa Topluluklar Komisyonu ve Avrupa Topluluklar Konseyi kurulmutur (Aydn, 2008, 67; http://www.ena.lu/)
Avrupa Topluluundan Avrupa Birliine Gei Sreci

1 Temmuz 1967de yrrle giren Brksel Antlamas ile topluluun yrtme organlar birletirilmitir. 1974 yl sonunda ise devlet ve hkmet bakanlarn bir araya getiren bir Avrupa Birlii Konseyi ylda en az kez olmak zere toplanmaya balamtr. 1979 ylndan itibaren Avrupa Parlamentosu yeleri, ye lke vatandalarnn genel oyu ile seilmeye balanm ve Parlamentonun bte konusundaki yetkileri artmtr. Avrupallara Avrupa Parlamentosu Milletvekillerini semeleri konusunda olanak salayarak temsili demokrasiye bir adm oluturmas ve uluslararas dzeyde yaplan ilk seimler olmas asndan bu seimler Topluluun gelecei iin nemli bir etkiye sahip olmutur (Pinder, 2001, 21). 1986 ylnda ise, Tek Avrupa Senedi ile Topluluun yalnzca tek bir pazardan oluaca, bu pazarda mallarn, kiilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbeste dolaabilecei karara balanm ve bu hedefin gereklemesi iin gereken nlemlerin nitelikli ounluk kararyla alnmas ngrlmtr. Bu antlama ile topluluklarn (AKT, AET ve EURATOMun) kurucu antlamalarnda ilk defa byk deiiklikler gereklemi, Avrupa Tek Pazarnn (Ortak Pazar) 1992 ylnn sonuna kadar tamamlanmas ve d politikann birlikte yrtlmesi kabul edilmitir. 1 Kasm 1993 tarihinde yrrle giren Maastricht Antlamas Avrupa Birlii Antlamas olarak nitelendirilmi ve bu antlama ile Avrupa Topluluu, Avrupa Birlii adn almtr. ABni kuran Maastricht Antlamasyla Avrupa Topluluklarna yeni boyutlar kazandrlm ve ABnin temel direi oluturularak, yeni bir hukuksal yap dzenlenmitir. Avrupann btnleme srecindeki en byk kilometre talarndan biri olan Maastricht Antlamas ekonomik ve parasal birliin aamalar, bu srete izlenecek politikalar ve bunlarn gerektirdii kurumsal deiiklikleri ayrntl olarak dzenleyerek, Toplulua ekonomik birlikten
Kasm 1993 tarihinde yrrle giren Maastricht Antlamas Avrupa Birlii Antlamas olarak nitelendirilmi ve bu antlama ile Avrupa Topluluu, Avrupa Birlii adn almtr.
191
siyasi birlie geme yetisini ve zelliini kazandrmtr (http://www.laweuropa. com/33-AB-Antlasmasi-Maastricht).

ekil 8.1 Avrupa Birliinin Stunlar
Avrupa Birlii
Ortak Dileri Gvenlik SIRA SZDE Avrupa Topluluu ve ve Ynergeleri Gvenlik Politikas Adalette birlii
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Antlamalar
S O R U
DKKAT
DKKAT
ou zaman Avrupa Birlii, her birine stun ad verilen grev alanlarna bSIRA SZDE lnm olarak tanmlanr. Avrupa Topluluu Ynergeleri birinci stunu olutururken, ikinci stun ortak dileri ve gvenlik politikasn ele alr. nc stunda ilk olarak adalet ve iileri konular ele alnmsa da Amsterdam ve Nice antlamalaAMALARIMIZ rnda yaplan deiiklik ve eklentilerle bu stunun grev alan gnmzde yalnzca gvenlik gleri ve adalet alannda i birliini kapsar. Bu balamda, ikinci ve nc stunlar devletlerarasndaki ilemler olarak tanmlanabilir; nk KomisK T A P yon, Parlamento ve Adalet Divan gibi uluslarst kurumlar bu ilemlerde ya hi rol oynamazlar ya da konuya ok az dhil olurlar. Avrupa Birliinin yrtt etkinliklerin ou birinci stun ats altnda gerekletirilir. Bu etkinlikler ounlukTELEVZYON la ekonomik merkezlidir ve uluslarst kurumlar bu stunun konularnda daha etkilidir (ekil 8.1). AB Hukuku ve Antlamalar ile ilgili Trke bilgiye, http://www.laweuropa.comdan ulaaNTERNET bilirsiniz. 2 Ekim 1997 tarihinde imzalanarak 1 Mays 1998 tarihinde yrrle giren Amsterdam Atlamas Maastricht Antlamasyla getirilen hukuksal ereveyi tamamlamay ngrmtr. Antlama ile zellikle Avrupa Vatandal kavram kapsamndaki haklar glendirilmi; ierdii zgrlk, demokrasi ve insan haklarna sayg balklar ile bu konularda ortak politika belirlenmesi sonucunu dourmutur. Ayrca AB kurumsal yaps ve karar verme sreci dnda gelitirilen Schengen Mktesebat da Antlamaya dahil edilmitir. 7-9 Aralk 2000 tarihlerinde yaplan Nice Zirvesinde AB yesi lkeler genileme sreci kapsamnda ABnin gerekletirmesi gereken kurumsal reformlarla ilgili olarak ubat 2000de oluturulan Hkmetleraras Konferans (HAK) erevesinde varlan sonular temelinde Kurucu Antlamalara deiiklik getiren bir Antlama zerinde uzlamaya varmlardr. 26 ubat 2001 tarihinde imzalanan Nice Antlamas, tm ye lkelerde onaylanmasnn ardndan 1 ubat 2003 tarihinde yrrle girmitir. Balca amac Birlii, yeni yeler alarak genilemeye hazrlamak olan
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
192
ekil 8.2
Schengen Nedir? ABde ortasnda deiebilen ulusal simge bulunan ortak bir pasaport tasarlanmtr. Bugn lkemizde vize ad olarak bilinen Schengen, esasen Lksemburgda bir kasabann addr. Bu kasabada, 1984 ylnda Almanya-Fransa arasnda imzalanan bir Antlama ile iki lke arasndaki kara snrlarnda uygulanan snr gei denetimlerinin kolaylatrlmas ngrlmtr. ki lke ynetimini bu ynde adm atmaya sevk eden en nemli etkenlerden biri de snr gei noktalarndaki denetimlerde karlalan glkleri protesto eden kamyon srclerinin youn eylemleri olmutur. Bugn, ngiltere dnda tm AB yesi lkeler Schengen iinde yer almaktadr. Bunlara ilave olarak Nordik Konseyi yesi olan Norvee ve zlandaya gzlemci stats tannmtr. Gelitirilen sistem, ye devletlerarasndaki seyahatlerde (kara, deniz, hava), snr gei sistemlerinin kaldrlmasn salamtr. Sistemden sadece yesi lke vatandalar deil, ayn zamanda nc lke vatandalar da yararlanmaktadr. Bunun iin, tek art, yasal bir ekilde herhangi bir Schengen lkesine giri yapmaktr. Yani pasaportunda geerli bir Schengen vizesi olan bir Trk vatanda, yasal olarak herhangi bir Schengen yesi lkeye giri yaptnda, ayn vize ile dier Schengen yesi lkeleri de ziyaret edebilir. Sistem, yukarda da belirtildii gibi, Almanya ve Fransann giriimiyle AB dnda gelitirilmitir. Ancak, 1998 ylnda yrrle giren Amsterdam Antlamasyla da, AB mktesebatna dahil edilmitir (http://ab.immib.org.tr/w/index.php/linkler/62avrupa-birlii);
AB Pasaportu
Kaynak: (http://blog.milliyet.com.tr/GaleriDetailV 2.aspx?GaleriID=13383).
bu Antlama, 15 ye lke ve 12 aday lkenin (Trkiye hari) AB Komisyonu ve Avrupa Parlamentosundaki ye saylar dalm ile AB Konseyinde karar almadaki oy arlklarn belirlemi, Bakanlar Konseyindeki arlkl oy oranlarn deitirmitir. 28 ubat 2002 tarihinde AB Anayasas taslan oluturmak zere 105 yeli Avrupann Gelecei Kurultay toplanmtr. Kurultay, 16 aylk bir dnemin sonunda almalarn tamamlam ve taslak metni Hkmetleraras Konferansta grlmek zere AB Dnem Bakanlna sunmutur. Avrupa iin bir Anayasa oluturan Antlama Tasla, 17-18 Haziran 2004 tarihlerinde Brkselde gerekletirilen Zirve sonunda kabul edilmitir. AB Anayasas, ye ve aday lke liderleri tarafndan Romada imzalanm, bylece 29 Ekim 2004 tarihinde son eklini almtr. AB Anayasas, Avrupa Birlii ye lkelerinin siyasi bir birlik kurma yolunda attklar en nemli adm tekil etmekte ve ABnin temelini oluturan kurucu antlamalar ile bugne kadar onlar deitiren tm antlamalar tek ve yeni bir metinde btnletirmektedir (http://www.eucoordination.org/index.html). Antlamann yrrle girmesi iin imzalanmasnn ardndan tm ye lkeler tarafndan Parlamento onay ve/veya halk oylamas ile resmen kabul edilmesi iin iki yl tannmtr. Onay srecinin tamamlanmasnn ardndan, Antlamann 1 Kasm 2006 tarihinde yrrle girmesi ngrlmtr. 2007 yl Mart ay itibariyle Avusturya, Belika, GKRY, Estonya, Yunanistan, Macaristan, talya, Letonya, Litvanya, Lksemburg, Malta, Slovenya, spanya, Romanya ve Bulgaristan Anayasann onay srecini tamamlayan lkeler arasnda yer alrken, Almanya, Slovakya ve Finlandiya Anayasay meclis onayndan geirmitir. Ancak Fransada ve Hollandada Anayasann reddi ile dier lkelerden bazlar onay srecini ertelemi veya durdurmutur (DTM, 2007, 61).
193
Anayasann 2005 ylnda Fransada ve Hollandada yaplan halkoylamasnda reddinden sonra uranlan hayal krkl, kreselleme ve 21. yzyln gereksinimlerine uygun bir deiimi ngren Avrupa Birliini yeni zm araylarna yneltmi, Haziran 2007 zirvesinde bir reform anlamasnn hazrlanmas konusunda mutabakata varlmtr. Anlamann son metni 13 Aralk 2007 tarihinde Lizbonda imzalanm ve anlama bu ehrin adn almtr. Anlamann 6. maddesine gre tm ye devletlerde onaylanmas beklenirken, bu defa rlandada 12 Haziran 2008 tarihinde yaplan halkoylamasnda reddedilmi ve yrrle girememitir. Ekim 2009da rlandada yeniden halka sunulan anlama bu kez kabul edilerek 1 Aralk 2009 tarihinde yrrle girmitir. Bylece 27 Avrupa lkesinin ye olduu Birlik, eski Avrupa Topluluunu Kuran Anlamann revizyonu sonucu Avrupa Birliinin leyiine Dair Anlama ile Avrupa Birlii Anlamasn deitiren yeni bir Avrupa Birlii Anlamasna kavumutur. Kurucu anlamalarda deiiklikler getiren ve Avrupa Birlii (AB) ile Avrupa Topluluunu (AT) birletiren bu tadil anlamasnda bayrak, mar, anayasa, kanun gibi federalizmi artran terimlerden zellikle kanlmtr (zkan, 2010). Lizbon Antlamasnn AB Kurumlarnn ileyiine ynelik getirdii deiikler ABnin Yaps ve Kurumlar bal altnda incelenecektir. Avrupa Birlii ortak para birimini kullanmaya nasl ve ne zaman gemitir? SIRA SZDE
Avrupa Birlii kurucu antlamalarnda deiiklikler getiren Lizbon Antlamas 1 Aralk 2009 tarihinde yrrle girmitir.
AVRUPA TOPLULUKLARININ GENLEMES
SIRA SZDE
Avrupa topluluklarnn kuruluundan itibaren gstermi olduklar baarl geliim, balangta AT ye girmek istemeyen lkelerin daha sonra topluluklara yelik baS O R U vurusunda bulunmalarna yol amtr. 1961 ylnda Toplulua katlmak iin mzakerelere balayan ngilterenin bavurusu, Fransa Bakan De Gaulle tarafndan veDKKAT to edilmitir. ngilterenin katlmasn Topluluk zerinde Amerikan etkisinin artmas olarak gren De Gaulle, 1967 ylnda ngilterenin ikinci bavurusunu da sonusuz brakmtr. 1969 ylnda De Gaullen istifasyla ngilterenin nndeki engel SIRA SZDE kalkm; 1973 ylnda Danimarka ve rlandayla birlikte ngiltere Toplulua katlmtr. Ayn yl yaplan referandumda Norve halknn ounluu katlma hayr AMALARIMIZ demitir (Horvath, 2007, 36). Birinci genilemeyle birlikte, Avrupa Topluluunun ye says dokuza kmtr. kinci genileme 1981 ylnda Yunanistann da Toplulua katlmasyla gereklemi ve ye lke says ona kmtr. 1986 ylnda ise sK T A P panya ve Portekizin katlm nc genilemeyi oluturmu ve Topluluun ye says 12ye ykselmitir. Drdnc genileme 1995 ylnda Avusturya, Finlandiya TELEVZYON ve svein katlmyla gereklemitir.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
194
ekil 8.3 ABye Aday lkeler ve Olas Adaylar Kaynak: www.europa.eu
Hrvatistan Makedonya
Arnavutluk Bosna-Hersek
Trkiye
Kosova
Srbistan
zlanda
Tablo 8.1de grld zere, Drdnc genileme dalgasnn ardndan en byk genileme 2004 ylnda Malta ve Gney Kbrs ile sekiz Merkezi ve Dou Avrupa lkesinin katlmyla olmutur. Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan iktisadi ve siyasi anlamda bolua den sz konusu lkeler, derinleen btnleme ile siyasi anlamda ve dnya ticaretinde nemli pay bulunmas nedeniyle ekonomik anlamda ekim merkezi haline gelen ABye katlm hedef semilerdir. AB komu lkelerde ortaya kan siyasi ve ekonomik istikrarszla zm bulma abas ile sz konusu lkelerin ABye katlmn gerekletirmitir (DTM, 2007, 12-13). Bu son genileme sreci ile birlikte ABnin ye says 27ye, nfusu yaklak 500 milyona ykselmitir. Halihazrda ABye aday lkeler Trkiye, Hrvatistan ve Makedonyadr. Hrvatistan ile yelik mzakereleri 2005 ylnda balamtr ve halen devam etmektedir. Makedonyann tam yelik bavurusu 2005 tarihinde kabul edilmekle birlikte, mzakere sreci henz balamamtr. Trkiye ile AB arasndaki ilikiler, 1963 tarihinde imzalanan Ankara Antlamasyla balam; ancak Avrupa Birlii lkeleri Trkiyenin katlma mzakerelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde balamasna karar vermilerdir. Mzakere sreci halen devam etmektedir.
K T A P
K T A P
TEL VZYON 8. nite - Bir Konfederalizm rneiEOlarak Avrupa Birlii
TELEVZYON
195
Avrupa Birlii-Trkiye ile ilgili gncel haberleri (EU-Turkey News Network) http://www.abNTERNET haber.com/ adresinden Trke olarak takip edebilirsiniz. Ayrca Trkiye Avrupa Birlii Genel Sekreterliinin resmi sitesi olan http://www.abgs.gov.tr/ adresinden Avrupa Birlii ile ilgili gelimeleri renebilirsiniz.
Bayrak Devlet Avusturya Kabul 1995 Nfus 8.316.487 Bakent Viyana
NTERNET
Tablo 8.1 Avrupa Birlii yesi Olan lkeler Kaynak: wikipedi.org
Belika
Kurucu
10.584.534
Brksel
Bulgaristan
2007
7.679.290
Sofya
Kbrs
2004
766.400
Lefkoa
ek Cumhuriyeti
2004
10.306.709
Prag
Danimarka
1973
5.457.415
Kopenhag
Estonya
2004
1.342.409
Tallinn
Firlandiya
1995
5.289.218
Helsinki
Fransa
Kurucu
63.392.140
Paris
Almanya
Kurucu
82.314.906
Berlin
Yunanistan
1981
11.125.179
Atina
Macaristan
2004
10.066.158
Budapete
rlanda
1973
4.239.848
Dublin
talya
Kurucu
59.131.287
Roma
Letonya
2004
2.281.305
Riga
Litvanya
2004
3.373.991
Vilnius
Lksemburg
Kurucu
476.200
Lksemburg
196
Malta
2004
404.962
Valletta
Hollanda
Kurucu
16.372.715
Amsterdam
Polonya
2004
38.635.144
Varova
Portekiz
1986
10.599.095
Lizbon
Romanya
2007
21.565.119
Bkre
Slovakya
2004
5.396.168
Bratislava
Slovenya
2004
2.013.597
Ljubljana
spanya
1986
45.116.894
Madrid
sve
1995
9.142.817
Stokholm
Birleik Krallk
1973
60.587.300
Londra
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Farkl gelimilik dzeyine sahip lkelerin katlm AB lkeleri arasnda gelir dalm ve yaam standartlar asndan byk uurumlar olumasna yol amtr. AB bu uurumu daraltmak adna blgesel zelliklere ve zengin gelenek ve kltrel farkllklara dayanan yeni bir ekonomik bymenin gerekletirilmesini hedeflemektedir. Avrupann birleme sreci halklarn gelenekleri ve kltrleri gibi yaamn farkl yanlarn ortadan kaldrmam ve eitlilik ABnin temel deerlerinden birini oluturmutur. rnein gnmzde ABde konuulan resmi dil says 23 bulmutur. Bununla birlikte AB, vatandalarnn byk bir ounluunun destekSIRA SZDE ledii bir insanlk gr ve bir toplum modeli olarak kabul edilmektedir. Avrupallar, insan haklarna, sosyal dayanmaya, serbest giriimcilie, ekonomik bymenin sonularnn eit olarak paylalmasna, korunan bir evreye sahip olmaya, DNELM kltr, din, dil farkllklarna kar saygya ve gelenek ve ilerlemenin uyumlu bir birleimine ynelik bir inanc ieren bir miras sahiplenmektedirler (Fontaine, S O R U 2007, 7).
DKKAT Trkiye-AB ilikileri nitenin sonunda yer alan Yaamn inden Blmnde deerlendirilecektir.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
197
ekil 8.4 AB Sembolleri 12 yldzdan oluan AB Bayra birlik, dayanma ve uyumu sembolize eder. Beethovenin 9. Senfonisinden Neeye vg (Ode to joy) Avrupa Mar olarak kabul edilir. Schuman Bildirgesi tarihi olan 9 Mays Avrupa Gn olarak kutlanr. Kaynak: www.europa.eu
ABye ye olan lkelerin kltrel ve geleneksel yaplarnda meydana gelen deimeler neSIRA SZDE lerdir?
DNE AVRUPA BRLNN YAPISI VE KURUMLARI L M
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Avrupa Birliinin Yaps
S O R U
Avrupa Birliinin ynetim, demokrasi ve meruluk problemi birlik kurulduundan beri tartmalara konu olmu, zellikle Maastricht Antlamas dorultusunda DKKAT siyasi birlie giden yolda bu tartmalar detaylanarak bymtr. Kitabmzn 1. nitesinde siyasal iktidarn devletin merkezi ve yerel ynetimleri arasnda dikey SIRA SZDE olarak federal, niter ve konfederasyon olarak ayr tipte paylalabildiini renmitik. Bu niteden hatrlanaca zere farkl tarih, kltr ve dillere sahip toplumlardan olumu mterek siyasi yaplarda ya federal bir sistem yahut da konfeAMALARIMIZ deral bir idari anlay hakim olmaktadr. Daha nce deinildii zere, federal sistemlerde blgesel ynetimler kendi yasama, yrtme ve yarg gcn kullanmakla birlikte merkezi idare global politikalar belirlemekte ve makro Tboyutlu icraatlaK A P ra imza atmaktadr. Konfederal sistemlerde ise siyasi yapy oluturan her bir devlet/toplum/blge kendi milli bamszln muhafaza etmekte fakat kendisinin de sz hakk bulunan merkezi bir idare tarafndan ynetilmektedir.L AvrupaN Birlii iin TE EVZYO de Federalist yaklamlara kar kan baz siyaset teorisyenleri -ye devletler kendi milli btnln ve bamszln muhafaza ettiklerinden- ABnin u anda mevcut sistem ierisinde belirlenemeyen ve kendine zg bir ekilde idare edil N T E bir ibirlii prodiini ve bunun sadece bamsz devletler arasnda cereyan eden R N E T jesi olduunu iddia etmektedir. Zira ye devletlerin bamszlklar muhafaza edilmekte, hatta milli nemi olan her konuda buna kurumsal olarak son derece sayg duyulmaktadr (http://www.kayso.org.tr/b2b/kaysobilgi/). Avrupann kurumsal yaps Komisyon, Konsey ve Parlamento geninden oluan uluslarst (supranational) bir sisteme dayanmaktadr. Weilere gre Avrupa Parlamentosunun uluslarst sistem paralelinde ve antlamalar erevesinde yllar iinde aama aama g kazanmas her ne kadar federalizm lehine bir gelimeyse de konseyin bu dnem ierisinde informal bir g kazanmas ve komisyonun ka-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
198
AB nin federal, konfederal, hkmetleraras ve uluslarst unsurlarn her birinin etkili olduu karma ve siyaset teorisindeki adlandrlmasyla sui generis (nev-i ahsna mnhasr, kendine zg) bir sistemle ynetilmektedir.
nun yapma srecindeki gcn elinde tutma abalar federal yapy olduka zayflatmaktadr. Bu yap ierisinde Komisyonu federal bir yrtme organ, Konseyi Senato benzeri bir meclis ve de Parlamentoyu Halk Meclisi ne benzetmek mmkn olsa da, Weilere gre AB hala hkmetleraras bir karar alma modelini temsil etmekte ve federalizmden ziyade konfederal bir sistemi hatrlatmaktadr (Weiler, 2000, 1-2). Avrupa kurumlar ye devletleraras antlamalardan domu olup bu kurumlar ayn devletlerin hkmet temsilcileri kanalyla birlik ierisinde g kullanmaktadr. Antlamalarn uluslarst dzenleme, uygulama ve yarglama yapma yetkisi vermi olduu kurumlar (Konsey, Komisyon, Parlamento, Avrupa Topluluu Adalet Divan), Avrupa Birlii uluslar arasnda uluslarst otorite olarak da deerlendirilmektedir. Ayn ekilde gerek bu kurumlar oluturan Antlamalar hukuku, gerekse bu antlamalar hukukunun verdii yetki snrlar erevesinde bu kurumlarn yapt hukuk ye devletlerde ayn etkiye sahip olup, ye devletler tarafndan tek tarafl olarak deitirilemez ve ortadan kaldrlamaz nitelikte olmas da Avrupa Birlii hukukunun uluslarst (supranational) olduu yaklamn getirmitir. AB ye devletleri kurucu antlamalar zerinde mnhasr yetkiye sahip olup bu antlamalarda yaplacak herhangi bir deiiklik veya dzenleme btn ye devletlerin oy birlii ile bunu kabul etmelerini gerektirmektedir (Aydn, 2008, 130). Bu da, ye devletler nihai yetkiyi hala ellerinde tuttuklarna gre ABnin g yaps konfederal modele daha fazla uymaktadr, eklinde bir netice dourmaktadr (Brzel, Hosli, 2002, 14). AByi tipik federal sistemlerden ayran bir dier zellik de ye devletlerden ve onun vatandalarndan direkt vergi toplayamamas ve bu vergiyi tm AB vatandalar lehine kullanamamasdr. Vergilendirme hala ye ulus devletlerin tekelinde olup AB vatandal kavramna ramen AB ye devletlerden ald bte paylarnn haricinde vatandalardan direkt vergi toplama yetkisini eline alamamtr. Birliin konfederal zelliklerini pekitiren bir dier unsur olarak birlik ynetiminin ye devletler adna etkili bir d politika yrtememesi saylabilir. Aslna baklrsa birliin bu sahadaki kapasitesi Maastrichtten sonra siyasi birliin ikinci aya olarak ihdas edilen Ortak D ve Gvenlik Politikas erevesinde ok gelimi olmakla birlikte, ye devletler birlikten bamsz olarak kendi d politikalarn yrtmektedir. Bu teorik izahattan sonra ortaya kan netice ABnin federal, konfederal, hkmetleraras ve uluslarst unsurlarn her birinin etkili olduu karma ve siyaset teorisindeki adlandrlmasyla sui generis (kendine zg) bir sistemle ynetildiidir (http://www.kayso.org.tr/b2b/kaysobilgi/).
Avrupa Birliinin Kurumlar

Avrupa Birlii dnyada baka hibir uluslararas rgtte veya devlette olmayan zgn bir kurumsal sisteme sahiptir. Birliin karar verme ve faaliyet mekanizmas drt temel kurum tarafndan salanmaktadr. Konsey, Komisyon, Parlamento ve Adalet Divannn ibirliine dayanan sistem hkmetleraras ve uluslarst zelliklerin zgn bir ekilde biraya geldii kurumsal bir yap oluturmaktadr. ekil 8.5de grld gibi, AB Kurumlar, Topluluun temel yapsn tekil eden Konsey, Komisyon, Avrupa Parlamentosu, Avrupa Topluluklar Adalet Divan (ATAD), Saytay ve dansal rol stlenen Ekonomik ve Sosyal Komite ile Blgeler Komitesidir. Bu kurumlarn yaps ve grevleri ana hatlaryla aada aklanmaktadr (Horvath, 2007, 121).
199
ekil 8.5
AB Konseyi
Avrupa Komisyonu
Avrupa Konseyi Danma
Avrupa Birlii Kurumlar
Karar Avrupa Parlamentosu Avrupa Adalet Divan
neri Ekonomik ve Sosyal Komite Blgeler Komitesi
Saytay
Avrupa Birlii Konseyi (The Council of the European Union)

Daha nce Bakanlar Konseyi olarak bilinen AB Konseyi, Avrupa Birliinin merkezi karar verme otoritesidir ve bu nedenle yasama yetkisini elinde bulundurmaktadr. Konsey her ye devletin hkmetini temsil eden Bakanlar dzeyinde olumakla birlikte, ele alnacak konuya gre ilgili bakanlarn grev alanna gre adlandrlmaktadr. rnein Maliye Bakanlar Ekonomik ve Mali likiler Konseyi olarak toplanrken, Tarm Bakanlar Tarm Konseyi olarak toplanmaktadr (Horvath, 133, 2007). Ylda en az iki defa toplanan Konseye, Konsey Bakan olan ye devletin devlet veya hkmet bakan bakanlk etmektedir. Konsey Bakanl, ye lkeler tarafndan dnml olarak, alt aylk sreler halinde stlenilmektedir. Konsey Bakannn grevleri, Konseyin toplantya arlmas, gndemin belirlenmesi, ynetmeliklerin yrrle sokulmas, kararlarn, tavsiyelerin, ynergelerin ilgililere bildirilmesi vb. gibi hususlardr (DTM, 2007, 16). Konseyin 2010 yl I. Dnem Bakanln spanya, II. Dnem Bakanln ise Belika yrtmtr. 2011 yl Dnem Bakanlklarn ise srasyla Macaristan ve Polonya stlenecektir (Aydn, 2008, 143). Konseyin almalarn hazrlamak ve Konsey tarafndan verilen grevleri yapmak zere eitli komiteler kurulmas ngrlmektedir. Bunlarn banda ye lkelerin Brkselde bulunan bykeli dzeyindeki temsilcilerinden oluan AB Daimi Temsilciler Komitesi (COROPER) gelmektedir (http://www.dadalos-europe.org/int/grundkurs4/eu-struktur_1.htm). Konseyin kararlar balangta kurucu antlamalar uyarnca daha ok oy birlii ile alnrken, 1980lerin ortalarndan itibaren, zellikle Maastricht ve Amsterdam Antlamalarndan sonra, karar verme srecinde nitelikli ounluun esas alnmas ynnde bir eilim ortaya kmtr. Bylece ounluun kararlarnn tek devletin reddi (vetosu) nedeniyle engellenmesi imkan kstlanmtr. Konsey, bir lkenin yelie kabul, ekonomi politikasna ilikin konular, D Politika ve Gvenlik Politikas, g ve mlteci politikas ve vergilendirme gibi alanlarda oybirlii ile karar almaktadr. Konsey kararlarnda yelerin oylar, ekonomik ve politik durumlar ile nfuslarna gre belirlenen ve aada Tablo 8.2de grlen arlklaryla deerlendiril-
AB Konseyi, Avrupa Birliinin merkezi karar verme otoritesidir ve bu nedenle yasama yetkisini elinde bulundurmaktadr.
200
SIRA SZDE
DNELM S O R U
mektedir. Kurucu antlamalarda konular itibariyle her konuda hangi ekilde karar alnaca belirtilmitir. Salt ounluk rutin, basit kararlar dnda uygulanmamaktadr. Salt ounluk gerektiren oylamalarda her ye devletin bir oyu olup, ye tam SIRA SZDE saysnn yardan fazlas ile karar alnabilmektedir. 27 yeli AB Konseyinde 14 yenin oyu ile salt ounluk karar alnabilir. Nitelikli ounluk gerektiren kararlarda D salt ounluktaki gibi bir oy ile deil, nfusuyla orantl olarak beher ye devlet N E L M lirlenmi oy arl ile temsil edilir (Aydn, 2008, 142).
Almanya, Fransa, Italya ve ngiltere spanya ve Polonya Romanya Hollanda
DKKAT S O R U
Tablo 8.2 AB Bakanlar Konseyi Nitelikli DKKAT ounluk Oy Arlklar, 2010 Kaynak: www.europa.eu
AMALARIMIZ SIRA SZDE
29 27 14 13 12 10 7 4 3 345
Belika, ek Cum., Yunanistan, Macaristan ve Portekiz Avusturya, AMALARIMIZ sve Bulgaristan ve Danimarka, rlanda, Litvanya, Slovakya ve Finlandiya Estonya, G.Kbrs, Latviya, Lksemburg and Slovenya Malta TOPLAM
TELEVZYON K T A P
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NT RNET AB Konseyinin Ekarar alma sreci ile ilgili olarak oluturulan bir simlasyon gsterisine http://www.consilium.europa.eu/App/calculette/default.aspx?lang=en&cmsid=1690 adresinden ulaabilirsiniz.
Konseyin temel grevleri u ekilde sralanabilir (http://www.consilium.europa.eu/showPage.aspx?id=243&lang=EN): 1. Avrupa Komisyonu tarafndan hazrlanan tasarlar ele alr ve yasalamasn salar. 2. ye devletlerin genel ekonomi politikalarn koordine eder. 3. ABnin ortak gvenlik ve d politikasn belirler ve uygular 4. AB adna, bir veya birden fazla lke veya uluslararas kurulula anlamalar yapar. 5. Sularn nlenmesi ile ilgili konulardaki adli ibirlii ile polisiye alanlarda dzenlemeler yapar, ye lkelerin faaliyetlerini koordine eder. 6. Avrupa Parlamentosu ile birlikte ABnin btesinden sorumludur.
Avrupa Komisyonu (European Commission)

Avrupa Birliinde yrtme yetkisi, antlamalar uyarnca Komisyonda bulunmaktadr. Bakan ve yeler (komiserler) ye devletler tarafndan 5 yllk bir sre iin atanmakta ve Komisyonda her lke bir ye ile temsil edilmektedir. Komisyon Bakann Avrupa Konseyi arlkl ounlukla tayin etmekte; Avrupa Parlamentosu da bu tayini onaylamaktadr. Mevcut 27 ye 2010-2014 dnemi iin seilmi olup, Bakan Portekizden Jos Manuel Barrosodur (http://ec.europa.eu/about/index_en.htm).
201
Avrupa Birliinde yrtme yetkisi, Avrupa Komisyonunda bulunmaktadr.
Komiserlerin sorumlu olduklar alanlar, Komisyon Bakannn nerisi dorultusunda bizzat komiserler tarafndan belirlenmektedir. Komisyonun bamszln salayabilmek iin Komisyon yelerinin ulusal brokrasileri ile balantlar resmen kesilir ve bu kiiler AB brokrat haline gelirler. Komiserler Lksemburgtaki ATAD nnde ettikleri yeminle greve resmen balarlar. Mnferit olarak, sadece Komisyonun veya Konseyin bavurusu zerine ATAD tarafndan grevden alnrlar. te yandan, Avrupa Parlamentosu, Komisyonu toplu olarak grevden alma yetkisine sahiptir. Avrupa Birliini yaratan antlamalarn ve Birlik kurumlarnca verilen kararlarn uygulanmasn gzetmekle sorumlu olan Komisyonun her bir yesi belli konulardan sorumlu olmakla birlikte, kararlar ortaklaa alnr. Komisyonun grevlerini u balklar altnda toplamak mmkndr (TOBB, 2002, 7, http://ec.europa.eu/about/index_en.htm): 1. Kurucu Antlamalarn ve kurumlarn alm olduu kararlarn usulnce uygulanp uygulanmad, ilgili taraflarn ykmllklerini yerine getirip getirmediini izler. Gerekli hallerde, ye lkeler aleyhine ATADa bavurabilir. Ayrca Komisyon, Konsey ve Parlamentoya deerlendirilmek zere Tavsiye (Recommendation) ve Gr (Opinion) sunma hakkna sahiptir. 2. ABnin yrtme organdr. Kurucu Antlamalardan kaynaklanan yrtme yetkilerinin yan sra, ortak tarm politikas, ortak rekabet politikas gibi Topluluk politikalarnn gnlk ileyii de Komisyonun grev alanndadr. 3. Uluslararas alanda Birlii temsil eder ve Birlik adna uluslararas antlamalar mzakere eder. 4. AB Taslak Btesini, Parlamento ve Konseye sunulmak zere hazrlar.
Avrupa Parlamentosu (European Parliament)

Avrupa Birliinin demokratik denetim organ olan Avrupa Parlamentosu (AP), Konsey ile Komisyon arasnda paylalm olan yasama ve yrtme yetkilerinin kullanlmasn denetlemek amacyla kurulmutur. Balangta Avrupa Parlamenterler Meclisi olarak adlandrlan Parlamento, nceleri ye lkelerin ulusal parlamentolarndan oluurken, Haziran 1979dan bu yana ye lkelerde Avrupa Parlamentosu iin ayr seimler dzenlenmektedir. Avrupa Parlamentosu, Avrupa Birliinin dorudan seimle belirlenen tek kurumsal mekanizmasdr. Parlamentonun 736 yesi, her be ylda bir 27 lkede yaplan ve yaklak 500 milyon kiinin katld seimlerle belirlenir. Avrupa Parlamentosu yelikleri nfus byklkleri esasna gre tahsis edilmitir. Parlamento yeleri mensup olduklar lkelere gre deil, siyasi grlerineSIRA SZDE gre gruplamaktadrlar. Tablo 8.3de grld gibi Parlamentoda en ok yeye sahip olan lke Almanyadr. Bylece Parlamento bnyesinde ulusal partiler yer Dalmamakta, Avrupa NELM dzeyinde rgtlenmi politik gruplar bulunmaktadr. Tablo 8.4de grlen siyasi gruplar Avrupa Parlamentosu toplantlarnda szl veya yazl soru sorabilmekte, S O R U tartma aabilmekte ve gensoru nergesi verebilmektedirler (Yiit, 2000,6). Avrupa Parlamentosunun gerek bir yasama organ niteliini andranDtekKyetki alan, uluK AT sal Parlamentolarn hkmetler zerindeki gensoru denetimi yetkisine sahip olmasdr. Avrupa Parlamentosunun, Komisyonun faaliyetleri hakknda gensoru vermesi ve ParlaSIRA SZDE mento ye tam saysnn ounluunun katlm ve kullanlan oylarn te ikisi gensoruyu kabul ettii takdirde, Komisyon yeleri toplu olarak istifa ederler. Kalan sre, yerlerine tayin edilenler tarafndan tamamlanr. AMALARIMIZ
Avrupa Birliinin demokratik denetim organ Avrupa Parlamentosudur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
202
Tablo 8.3 Avrupa Parlamentosu Parlamenter Saylar (2010)
Almanya ngiltere, Fransa, talya Polonya, spanya Romanya Hollanda Belika, ek Cumhuriyeti, Yunanistan, Macaristan, Portekiz sve Avusturya, Bulgaristan Finlandiya, Slovakya, Danimarka Litvanya, rlanda Letonya Slovenya Estonya, GKRY, Lksemburg Malta TOPLAM
99 72 50 33 25 22 18 7 13 12 8 7 6 5 736
European Parliament-http://www.europarl.europa.eu/members/expert/groupAndCountry.do?language=EN
Avrupa Parlamentosu her ne kadar seimle ibana gelse de klasik devlet modelinde olmas gereken yetkilere sahip deildir. Yasama yetkisine henz tek bana sahip olmayan bu kurum, Birliin kendine zg yaplanma modelinde giderek daha fazla yetkiye sahip olma mcadelesi vermektedir. Balangta daha ok bir danma organ nitelii tayan Parlamentoya daha sonra eitli antlamalarla bte denetimine ilikin olarak giderek artan yetkiler tannmtr (Miller, 1999, 24; Demir, 2005, 55). Kurucu antlamalarda aksine bir hkm bulunmadka, genel olarak parlamentoda kullanlan oylarn salt ounluu ile karar alnr. Siyasi partiler AB iinde entegrasyon unsuru olarak, Avrupa Bilincinin olumasnda ve birlik vatandalarnn siyasi iradelerini ifade etmekte katkda bulunurlar.
Tablo 8.4 Avrupa Parlamentosundaki Politik Gruplar (2004-2009) Kaynak: Tonus, 2009, 186. EPP-ED PES ELDR Greens/EFA EUL/NGL UEN EDD TDI Avrupa Halk Partisi ve Avrupal Demokratlar Grubu Avrupa Sosyalistleri Partisi Grubu Avrupa Liberal, Demokrat ve Reformist Parti Grubu Yeiller/Avrupa zgrlk Balakl Grubu Avrupa Birleik Solu/Kuzeyli Yeil Sol Konfederatif Grubu Uluslar Avrupas in Birlik Grubu Avrupa Demokrasi ve eitlilik Grubu Bamsz yeler Teknik grubu-Karma Grup
203
Parlamentonun yetkilerini balk altnda toplamak mmkndr: 1. Topluluk Mevzuatnn Oluturulmasndaki Yasama Srecine Katlm Yetkisi: Parlamento tam anlamyla yasama organ olmamakla birlikte, Konsey birok hususta karar alrken Parlamentoya danmaktadr. rnein yeni ye kabul iin Parlamentonun uygun gr vermesi zorunludur. 2. Bteye ilikin yetkiler: Parlamento bte zerindeki etkisiyle AB harcamalarnda sz sahibi olabilmektedir. Bte ancak Parlamento tarafndan onaylandktan sonra yrrle girebilmektedir. Parlamento btenin topluluk kurumlarnn ileyii, Avrupa Sosyal Fonu, aratrma, enerji, sanayi politikas vb. alanlardaki harcamalardan oluan serbest giderler blm zerinde nihai sz sahibi iken; tarm desteklemeleri gibi zorunlu giderler blm zerinde ancak deiiklik nerileri getirebilmektedir. 3. Komisyon ve Konseyi denetleme yetkisi: Komisyon Bakan ve yelerinin oluumunda Parlamento sz sahibidir. Komisyonun atanmas iin Avrupa Parlamentosunun verecei gvenoyu zorunludur. Parlamento, Konsey ve Komisyonu denetleme yetkisini bu kurumlara ynelttii yazl ve szl sorular ile genel grme talepleri yoluyla yerine getirmektedir.
Avrupa Topluluklar Adalet Divan (European Court of Justice)

ATAD, AT Hukukunun gelimesinde nemli rol oynayan ve AByi dier uluslararas rgtlerden ayran supranasyonelliinin en temel unsurlarndan biridir. Avrupa Topluluklar Adalet Divan (ATAD), Parlamento gibi ulusal devletlerdeki sistemlere benzer bir baka mekanizmadr. ATADn yarg yetkisi demokratik politik sistemlerde bulunan srelere karlk gelir ve ATAD Topluluk Hukukunun uygulanmasndan sorumludur. Ayrca Topluluk kurumlarnn ilem ve tasarruflarnn topluluk hukukuna uygun olup olmadn, bu kurumlarn Antlamalar gerei kendilerine tannan yetkileri ap amadn, hatta ye devletlerin Topluluk hukukunu ihll edip etmediini tespit edip karara balamak da Adalet Divanna aittir (http://www.dadalos-europe.org/int/grundkurs4/eu-struktur_2.htm). ATAD, her ye lkeye bir tane karlk gelmek zere 27 yargtan (judge) ve sekiz umumi vekilden (advocates-general) oluur. Yarglar, ye devletler hkmetlerince alnacak ortak bir kararla alt yllk bir sre iin atanrlar. Bu srenin bitiminde yeler tekrar greve gelebilirler. yeler kendi aralarnda bir bakan seer ve bu seim ylda bir yenilenir. ATAD yarglar, Adalet Divannn merkezinin bulunduu Lksemburgda oturmakla ykmldrler. ATADda bulunan sekiz umumi vekil ise mahkemeye yardmc olmakla grevlidir. AET, AAET ve AKTnu kuran Antlamalarda Avrupa Topluluklar Mahkemesi (ATM), bu Antlamann yorumu ve uygulanmasnda, hukuka uygunluu gvence altna alr. denilmek suretiyle ATADnn grevi belirtilmitir. Bu hkm, bir taraftan her bir Topluluu hukuka bal Topluluk olma zorunluluu altna koymakta, dier taraftan da ATMne hem kapsam geni ve etkin yarg denetimi grevi hem de Antlamalar yorumlama ve boluklar doldurma yetkisi vermektedir. ATAD, Topluluk hukuku erevesinde ortaya kan uyumazlklar yine Topluluk hukuku normlarn uygulayarak zmektedir. Yani btn ye devletlerin ortaya getirdii Topluluk dzeninin yarg organdr. Dolaysyla Topluluk hukukunu yorumlama yetkisi mnhasran Adalet Divanna aittir. Adalet Divannn kararlarnn denetimini yapacak bir st yarg mercii bulunmad iin Divann kararlar kesindir (http://www.laweuropa.com/45-Avrupa-Topluluklari-Adalet-DivaniIlk-Derece-Mahkemesi-ve-Kamu-Hizmetleri-Mahkemesi).
ATAD Antlamalarn yorumu ve uygulanmasnda, Hukuka uygunluu gvence altna alr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
204
K T A P
TELEVZYON
ATADn yetki alanna giren davalar u balklar altnda toplamak mmkndr: ye lkelerin dier ye lkelere at davalar Komisyonun ye lkelere at davalar TELEVZYON Topluluk kurumlar aleyhine alan davalar ptal davalar AB Konseyine E R N E T N T http://www.consilium.europa.eu/, Avrupa Konseyine http://ec.europa.eu/, Avrupa Parlamentosuna http://www.europarl.europa.eu/ Avrupa Adalet Divanna http://curia.europa.eu/jcms/jcms/j_6/ adresinden ulaabilirsiniz.
K T A P
NTERNET
Saytay
Saytay Avrupa Parlamentosunun giriimiyle 1975 ylnda Brksel Antlamas ile kurulmu, 1977 ylnda faaliyete gemitir. Her bir ye lkeden Konsey tarafndan 6 yl iin atanan toplam 27 yeden oluur. Temel grevi, AB btesinin doru bir ekilde kullanlmasn salamaktr. Bu grevi yerine getirirken AB gelirleri veya harcamalarn idare eden her trl kurumun kaytlarn inceleyebilir; gerektiinde yerinde denetleme yapabilir. Ayrca her yl bir nceki mali yla ilikin bir rapor hazrlar ve bunu Avrupa Parlamentosuna ve Konseye sunar. Bu yllk rapor, Avrupa Parlamentosunun Komisyonun bteyi idaresini onaylayp onaylamamasnda nemli bir rol oynar. Saytay, bunlarn yan sra, AB mali tzkleri kabul edilmeden nce gr bildirir.
Ekonomik ve Sosyal Komite

Bata iverenler, sendikalar, iftiler, tketiciler ve dier kar gruplar olmak zere sivil toplumun grlerini temsil eden ve karlarn koruyan bir danma organ ve AB karar alma srecinin ayrlmaz parasdr. Ekonomik ve sosyal politika alannda karar alnrken danlmas gereken Komite, nemli grd konularda kendi inisiyatifiyle de gr bildirebilir. Ekonomik ve Sosyal Komite, ye devletler tarafndan 4 yl iin atanan 344 yeden oluur.
Blgeler Komitesi
Ekonomik ve Sosyal Komite ile benzer ekilde bir danma organ olan Blgeler Komitesi, AB karar alma srecinde blgesel ve yerel grlerin dikkate alnmasn salar. Blgesel politika, evre, eitim, genlik, ulatrma gibi yerel ve blgesel ySIRA SZDE netimleri ilgilendiren konularda karar alnrken Blgeler Komitesine danlmas gerekmektedir. Komite ayrca bu alanlarda kendi inisiyatifi dorultusunda gr bildirebilir. 1994 Lylnda Maastricht Antlamas ile oluturulan Blgeler Komitesi, D NE M ye lkelerin tavsiyeleri dorultusunda Konsey tarafndan 4 yl iin atanan 344 blgesel ve yerel yetkiliden (blgesel bakanlar, blgesel parlamenterler, belediye S O meclis yeleri, R U belediye bakanlar vb.) oluur. Avrupann tek K K A T birimi olan Euronun idaresinden (kambiyo ilemlerinin yrtlmesi D para ve demeler sisteminin aksamadan almasnn salanmas) ve ABnin ekonomi ve para politikasnn oluturulmas ve uygulanmasndan sorumlu kurum Avrupa Merkez Bankas SIRA SZDE (AMB)dr. AMB, bu grevini yerine getirirken tm AB yesi lkeleri kapsayan Avrupa Merkez Bankalar Sistemi ile birlikte alr ve Euro sisteminin karar alma organlarnn kararlarn uygular. AMB, faaliyetlerini tam bir bamszlk iinde srdrr, ancak Avrupa ParAMALARIMIZ lamentosuna hesap verme ykmll bulunmaktadr.
K T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
205
ABnin merkezi karar verme otoritesi olan ve yasama yetkisini elinde bulunduran Kurumu SIRA SZDE hangisidir?
D AVRUPA BRL MKTESABATI (ACQUIS N E L M COMMUNAUTAIRE)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Avrupa Birlii Mktesabat (Acquis Communautaire), temel Avrupa U S O R Birlii Antlamalarnda ve dier yardmc hukuk kaynaklarnda bulunan kural ve kurumlarn tamamdr. Avrupa Birliine ye olan lkelerin AB mktesebatn olduu gibi kaDKKAT bul ederek AB hukuk dzenini benimsemesi gerekmektedir. AB mktesebat i hukukun stnde yer almaktadr. Tm ye devletler, AB Mktesebatn benimseSIRA SZDE mekte ve egemenlik yetkilerinin bir ksmn AB kurumlarna devretmektedir. ekil 8.6da grld zere, AB yesi devletlerin i hukukundan stn olan AB Mktesebat be ana blmden olumaktadr (Zorvath, 221, 2007):
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekil 8.6
K T A P
AB Mktesabat
K T A P
Birincil Mevzuat (Kurucu anlamalar ve ekleri) kincil Mevzuat (tzkler, ynetmelikler vb.)
Uluslararas Antlamalar (nc lkelerle yaplan antlamalar)
T E L E V Z Yye Devletler ON Arasndaki Szlemeler NTERNET tahatlar
TELEVZYON
NTERNET
ABde 31,000den fazla yasal dzenleme bulunmaktadr. Bunlarn dnda AB vatandalarnn ve irketlerinin uymas gereken 44,000 uluslararas standart ve 11,000 mahkeme karar vardr. Baz dzenlemeler, ynetmelikler, direktifler, kararlar ve uluslararas antlamalar, yasal olarak balaycdrlar. Baz dzenlemelerin ise (Yeil Kitap, Beyaz Kitap ve tebliler), ancak baz durumlarda yasal etkisi bulunabilmektedir (http://en.euabc.com/word/2152).
Birincil Mevzuat
Avrupa Birlii hukukunu oluturan antlamalar AB Hukuk dzeninin temel kaynan oluturmakta, bu nedenle de Birincil Mevzuat olarak nitelendirilmektedir. Birincil mevzuat, ye devletlerarasnda dorudan mzakereler sonucu kabul edilen ve ulusal parlamentolar tarafndan onaylanan mevzuattr. Bunlar kurucu antlamalar (AKT, AET ve EURATOM Antlamalar) ile onlara iliik eitli ekler, protokoller ve daha sonra yaplan ilaveler ve deiikliklerden (Avrupa Tek Senedi, Maastricht Antlamas, Amsterdam Antlamas, Nice Antlamas, yeni yelerin katlmn salayan Katlm Antlamalar) oluur. Antlamalar, karar-alma sreleri ile yasama, yrtme ve hukuk srelerinde rol oynayan Avrupa Birlii kurum ve organlarnn temel yap, ileyi ve sorumluluklarn da tanmlamaktadr (Horvath, 2007, 227).
206
kincil Mevzuat
Topluluk kurumlarnn Antlamalar temel alarak gelitirdikleri yasal aralara ikincil mevzuat ad verilmektedir. AB kurumlar, Antlamalarla kendilerine verilen muhtelif yetkiler dorultusunda farkl derecelerde ulusal hukuk sistemlerine mdahale edebilmektedir. kincil mevzuat aralar, Avrupa Birliine amalanan hedeflerle orantl uygun mevzuat nlemleri alma imkn tanmaktadr. Bu aralar unlardr (http://www.gofrm.com/forums/hukuk/8475-avrupa-birligi-hukuku-kaynaklari.html): Ynetmelikler (Regulations): Ynetmelikler tm ye devletler iin tamamen balayc nitelikte olup dorudan uygulanabilir etkiye sahiptir. Ynetmeliklerin uygulanmas iin ye lkelerin ayrca uygulama mevzuat kartmas gerekmemektedir. Ynetmelikler ye lke vatandalarna ulusal yasalarda olduu gibi hak ve ykmllkler getirir. Ynetmelikler Avrupa Birlii Resmi Gazetesinde yaynlanr ve Ynetmelik erevesinde belirlenen zamanda yrrle girer. Eer Ynetmelik ierisinde byle bir zaman belirtilmemise Ynetmelik, Resmi Gazetede yaynland gn izleyen 20. gnde yrrle girmektedir. Direktifler (Directives): Direktifler tek bir ye devletle ilgili olabilecekleri gibi tm ye lkeleri balayc da olabilmektedir. Uygulama ekil ve metotlarnn seimi ulusal makamlara braklmtr. Dier bir ifadeyle, direktiflerin uygulanabilmesi iin ulusal hukuka uyarlanmalar gerekmektedir. Tm ye devletlere ynelik olan direktiflerin Avrupa Birlii Resmi Gazetesinde yaynlanmas gerekmektedir. Direktiflerin yrrle girileri de tpk ynetmelikler gibidir. Eer Direktif ierisinde yrrle giri tarihine ilikin bir hkm bulunmuyorsa direktifler de Resmi Gazetede yaynlandklar gn izleyen 20. gnde yrrle girmektedir. Avrupa Birliinde direktiflerin kullanm olduka yaygndr. Bunun nedeni, bu yntemin Avrupa Birliine hukuki sonularla ilgili karar verme ve bu hedefleri ulusal mevzuatta uyarlamay ye lkelere brakma imkn tanmasdr. Kararlar (Decisions): Kararlar hitap ettikleri taraflar iin tamamen balaycdrlar. ye lkeleri, gerek ve tzel kiileri muhatap alabilirler. Topluluk kurumlar pek ok alanda kararlar dorultusunda hareket edebilmektedir. Baz alanlarda ise Antlama, politika oluturma metodu olarak kararlarn kullanlmasn art komaktadr. Bu alanlara rnek olarak rekabet kurallar ihlalleri ile devlet yardmlarnn Ortak Pazara uygun olmad durumlar gstermek mmkndr. Bakanlar Konseyi, kendi yetki alan ierisindeki konularda Avrupa Komisyonuna karar alma yetkisi verebilmektedir. Tavsiye ve Grler (Recommendations and Opinions): Tavsiye ve grler balayc nitelikte deildir. lgili konuda benimsenebilecek bir tutum nermekte ya da gr bildirmektedirler. Tavsiyeler politika oluturmada ynlendirici olabilmektedirler. Dier Politika Gelitirme Metotlar: Ynetmelik, direktif, karar, tavsiye ve grlerin yan sra Topluluk dier politika gelitirme metotlar da kullanmaktadr. rnein Avrupa Komisyonu devlet yardmlar alannda yetkilerini ne ekilde kullanacana ilikin baz klavuz ilkeler (guidelines) gelitirmitir. Kurumlarn politika gelitirmede kullandklar bir dier ara da kurumlararas anlama veya bildirgelerdir (inter-institutional agreements or declarations). Ku-
207
rumlararas anlama veya bildirgeler, Antlamada yer alan belli bir maddeye ya da hkmetleraras konferanslarda sunulan ereveye aklk getirmek amacyla kullanlmaktadr.
Uluslararas Antlamalar
AB ye olmayan lkelerle ve dier uluslararas kurulularla uluslararas hukuk antlamalar yapmaktadr. Uluslararas antlamalar 3 grupta incelemek mmkndr: ABye ye olmayan lkelerle ve dier uluslararas kurulularla ticaret sahasnda veya endstriyel, teknik ve sosyal alanlarda kapsaml ibirlii ngren antlamalar, Belirli rnlerde ticarete ilikin antlamalar, Topluluk ve ye olmayan lkeler arasndaki ortaklk antlamalar, ibirlii antlamas veya ticari antlamalar. ye lkelerin AByi kuran antlamalardan nce akdettii antlamalar, AET Antlamasnn 234. Maddesine gre, Roma Antlamasndan etkilenmeyecektir. Bu maddeye gre, ye lkelerin nceden yaptklar antlama ile AB Kurucu Antlamas arasnda eliki olmas durumunda ye lke bu durumu gidermek iin gereken nlemleri almak zorundadr. Roma Antlamasnn 228. Maddesine gre ABnin yapt antlamalar ye lkeler bakmndan balayc nitelik tamaktadr.
tihatlar
Mahkeme kararlarnn oluturduu hukuk ilkelerinin tmne ise itihat ad verilSIRA SZDE SIRA SZDE mektedir. Avrupa Birlii hukukunda Adalet Divannn itihatlar byk nem tamaktadr. Adalet Divannn verdii kararlar, 1952 ylndan itibaren Avrupa Kmr D NELM ve elik Topluluu (AKT), 1958den itibaren Avrupa EkonomikTopluluu (AET) DNELM ve EURATOM olmak zere, uzun yllar boyunca eitli anlamazlklarn zmn salam ve kapsaml bir Topluluk itihat olumasyla sonulanmtr. S O R U S O R U (http://www.gofrm.com/forums/hukuk/8475-avrupa-birligi-hukuku-kaynaklari.html).
D KAT Adalet Divan itihat Trkiye asndan da nem tamaktadr. Gmrk KBirliini kuran 6 DKKAT Mart 1995 tarih ve 1/95 sayl Ortaklk Konseyi Karar, Gmrk Birliine ilikin olarak SIRA SZDE alnan kararlarn Adalet Divannn ilgili kararlarna uygun olarak yorumlanacan belirtSIRA SZDE mektedir.
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ
ye Devletler Arasndaki Szlemeler
AMALARIMIZ AMALARIMIZ
ye lkeler arasndaki antlamalar da Topluluk Hukukunun kaynaklar arasnda yer almaktadr. Bu antlamalar, Topluluun faaliyetleriyle yakndan balantl olan; K T A P K T A P fakat Topluluk kurumlarna herhangi bir yetkinin devredilmemi olduu konularn zme balanmas iin yaplabilmektedir. Medeni ve Ticari Konularda Yarg Yetkisi ve Kararlarn nfaz zerine Szleme (1968), Akitlerden Doan YkmllkTELEVZYON TELE ZYON lere Uygulanacak Kanun zerine Szleme (1990) ve Topluluk VPatenti zerine Szleme (1989) bu kapsamda rnek olarak verilebilir (DTM, 2007, 31). AB mevzuat ile ilgili daha fazla bilgiye Sources and Scope of Community T E R N E T N Law balnda aaNTERNET daki linkten ulamak mmkndr: http://www.europarl.europa.eu/factsheets/121_en.htm ABye ye lkelerin nceden yaptklar antlama ile AB Kurucu Antlamas arasnda eliki SIRA SZDE olmas durumunda nasl bir yol izlenmesi gerekmektedir?
DNELM S O R U
K T A P K T A P
TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
208
AVRUPA BRL ORTAK POLTKALARI VE SOSYAL TARAFLARIN ETKNL Avrupa Birlii Ortak Politikalar
Avrupa Birlii yeler arasndaki ibirliini arttrmak ve dolaysyla Avrupa Birliine uyum dzeyini ykseltmek amacyla birok alanda ortak politikalar uygulama yolunu benimsemitir. Avrupa Birlii ortak politikalar ksaca, ye lkeleri Avrupa Birliine balayan, hukuklarn uyumlatrp uygulamalarn entegre eden Avrupa Birlii ynetimi aralar olarak tanmlanabilir. Bu erevede AB mktesabat btnyle AB mevzuatn, AB ortak politikalar da bu mevzuatla belirlenmi AB ortak ynetim faaliyetlerini (Avrupa Topluluu Antlamasnda Topluluk politikalar bal altnda dzenlemi Topluluk ortak politikalarn ve Maastricht Antlamasyla dzenlenmi olan 2. Stun politika ve 3. Stun ibirlii alanlar politikalarn) ifade etmektedir. Dolaysyla, stunlu AB tanmlamasnn AByi ynetme yntem ve ilkeleri olan ortak politikalara dayandn sylemek mmkndr. Avrupa Topluluu Antlamasnn son eklinde Topluluun grevi, ortak bir pazar ve ekonomik ve parasal birlii kurmak ve 3. ve 4. Maddelerde belirtilen ortak politikalar ve faaliyetleri yrrle koymak suretiyle, ....ye devletler arasnda ekonomik ve sosyal btnlemenin ve dayanmann iyiletirilmesini salamak olarak esas alnmtr. Amalara ulamak zere uygulanacak eylemler Topluluk Politikalar ana bal altnda dzenlenmitir. Antlamada ortak pazar kurmak, ekonomik ve parasal birlik kurmak, ve ortak politikalar ve ortak eylemleri yrrle koyarak ye devletlerarasnda ekonomik ve sosyal btnlemeyi salamak, Topluluk Antlamasnn ve dolaysyla topluluk entegrasyonunun ana stratejisini oluturmaktadr. Ekonomik ibirlii antlamasnda temel ama taraf lkeler arasnda ticaret hacmini arttrmak iken; gmrk birliinde ise ye lkelerce retilen mallarn ticaretini tmyle serbest brakarak ortak bir piyasa yaratmaktr. Gmrk Birliinde ise yelerin karlkl ticaretleri zerindeki her trl engel (kota, gmrk, ithalat ve ihracat yasaklar...) kaldrlr. Ortak Pazar ise mallarn yannda retim faktrlerinin de serbest dolamn salamak suretiyle ekonomik birleme yolunda daha ileri bir aamay simgeler (Aydn, 2008, 249-250). Gmrk Birliine ek olarak retim faktrlerinin serbest dolamn kapsayan Ortak Pazar Avrupa Birliinin temelini oluturmu, Ortak Pazar kavram Avrupa btnlemesi ile zdeletirilerek, 1970li yllarda AET ksaca Ortak Pazar kavramyla ifade edilmitir. 1985te AT Konseyine sunulan Beyaz Kitap (White Paper) gerek bir i pazarn kurulmas iin alnmas gereken nlemleri ve izlenecek program ortaya koymutur. Topluluk, Beyaz Kitapta belirtilen i pazarn olumasn zorlatran engellerin ortadan kaldrlmas, i pazarn uyumlu olarak kurulmas ve haksz rekabete uramamas iin baz ortak politikalar oluturulmasna karar vermitir. Ortak Pazar destekleyen Ortak Tarm Politikas, Ortak Ticaret Politikas, Ortak Ulatrma Politikas, Rekabet Politikas gibi bir ksm Ortak Politikalar da Ortak Pazar oluturma sreci ierisinde ve Ortak Pazar oluturma almalar ile i ie yrtlmtr. Ortak Pazarn hedeflenen sreden nce 1990 ylnda tamamlanmas zerine Roma Antlamasndaki ekonomik btnleme ama ve program erevesinde ekonomik ve parasal birlik hedefi n plana kmtr. Antlamada ngrlen ekonomik politikalarn yaknlatrlmas, ortak blgesel politikalarn tespit edilmesi yannda, rnein, ortak sanayi, bilim, teknoloji, eitim politikalar gibi yeni un-
209
surlar da ayrca ortaya kmtr (Aydn, 2008, 256,257). Ortak ekonomi ve ticaret politikalar Birlik iinde alanlarn hak ve ykmllklerinin ortaklaa dzene balanmas gerei yani Ortak bir Sosyal Politika ihtiyac yaratmtr. Avrupa Birliinin kurucu felsefesi, Avrupa Topluluklarnn temelde sosyal deil, ekonomik bir yap olarak oluturulmas sonucunu dourmutur. kinci Dnya Sava sonrasnda, toplum modeli olarak demokrasiyi ve ekonomik serbestlii (liberalizmi) seen Bat Avrupa, Roma Antlamas ile ye devletlerin ve Topluluun, rekabetin serbest olduu bir ak pazar ekonomisi ilkesine sayg iinde hareket edeceklerini ngrerek bir Topluluk sosyal politikasndan sz etmemitir. Bu yaklama gre, baarl bir ekonomik politika ve btnleme zamanla, Toplulukta alma ve yaam koullarnda uyum ve sosyal btnlemeyi de salayacaktr. Ancak ulusal sosyal dzenlemelerin Ortak Pazarn ileyiine bal olarak kendiliinden uyumu gereklememitir. Kurucu ye devletler ekonomik alanda daha geni yetki aktarmna olumlu yaklarken, sosyal alanda yetkinin ulusal dzeyde kalmasn istemilerdir (Glmez, 2008, 153-155). Ekonomik btnlemenin doal sonucu olarak gereklemeyen sosyal btnlemeyi zorlamak ve ekonomik btnlemeye baml olmaktan karmak iin sosyal politika konularnda Topluluk kurumlarna yetki aktarmak ve kural retme yntemini kolaylatrmak gerekmitir. 1992 Maastricht Antlamas, Topluluk sosyal politikasnda hem nitelikli ounlukla karar alnabilecek konular, hem de sosyal ortaklarn karar srecinde yer almalar ynnden nemli bir aama olmutur. Be yl sonra yaplan Amsterdam Zirvesi ise, istihdam ve isizlik konusundaki olumsuz grntnn etkisiyle, istihdamn ayr bir balk altnda dzenlenmesine yol am, zellikle de Sosyal Politika Antlamasn Maastricht Antlamasyla btnletirmitir (Glmez, 2008, 159). Antlamada ngiltere dnda kalan 11 ye lkenin sosyal dzenlemelerini belirli lde uyumlatrmalar ngrlmtr. ngiltere, Topluluktaki sosyal politikalarn yaknlatrlmasna kar kmtr. Bunun zerine dier ye lkeler; salk, bilgilendirme ve iilerin katlm, i alannda kadn-erkek eitlii gibi konularda nitelikli ounlukla karar almak iin bir Protokol oluturmulardr. Topluluk aadaki alanlarda ye lkelerin faaliyetlerini tanmlayacak ve destekleyecektir. alanlarn salnn korunmas ve gvenlii iin alma ortamnn gelitirilmesi, alma koullarnn iyiletirilmesi, alanlarn bilgilendirilmesi, gc piyasasnda kadn ve erkek eitlii, sizlerin igc piyasasna entegrasyonu Komisyon her yl bu alandaki hedeflere ulamada kat edilen mesafeye ve Toplulukta demografik duruma ilikin olarak bir rapor sunmaktadr (DTM, 2007, 48).
Sosyal Taraflarn Etkinlii

Avrupa Birliinde sosyal taraf kavram balangta ii ve iveren temsilcileri yani ii ve iveren rgtleri iin kullanlm ise de gnmzde toplumun belli bir mesleki ya da sanayi grubu veya belli bir sosyal grubu temsil eden rgtl veya rgtsz btn kamuoyu gruplar iin kullanlabilmektedir. Bu gruplardan rgtlenmemi olanlar Sivil Toplum rgtleri olarak ifade edilmektedir. Her kamuoyu grubu, ilgili olduu konunun sosyal tarafn oluturmaktadr. Avrupa Birlii politikalarnn oluturulmasnda sosyal taraflarn etkinliklerini arttran dzenlemeler Amsterdam ve Avrupa Topluluu Antlamas iine dahil edilmitir. Antlamaya gre, Ko-
210
misyonun nerecei tasarruflar iin ncelikle sosyal taraflarn grlerinin alnmas gereklidir. Ayrca sosyal taraflar arasnda akdedilmi szlemelerin ulusal hukuk veya AB direktifleriyle yrrle konulmas mmkndr (Aydn, 2008, 270). Komisyon dzenli olarak Avrupa Sosyal Taraflar Listesi yaynlamaktadr (ATAMd.138/2). Mevcut listede 75 kurulu yer almaktadr ve bunlar 5 gruba ayrlmtr (http://www.eurofound.europa.eu/areas/industrialrelations/dictionary/definitions/EUROPEANSOCIALPARTNERS.htm): Genel sektrler aras kurulular (CEEP, ETUC, BusinessEurope) Belirli ii gruplarn ya da iletme gruplarn temsil eden, endstriler aras kurulular (Eurocadres, UEAPME, CEC) Belirli alanlarda faaliyet gsteren kurulular (Eurochambres) Sektrler aras herhangi bir balants bulunmayan sektrel kurulular (53 kurulu) Avrupa Sendikalar (15 kurulu).
SIRA SZDE
SIRA SZDE Avrupa Konseyinin insan haklar alannda en nemli szlemesi hangisidir?
DNELM S O R U
SONU
SIRA SZDE
DKKAT DNELM
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
K T A P SIRA SZDE
TELEVZYON AMALARIMIZ
Avrupa Birlii Eurobarometer adl bir kamuoyu aratrma programyla Avrupa Birliiyle ilgili eitli konularda Avrupa vatandalarnn grlerini ortaya karmaS O R U y amalamaktadr. Bu aratrma sonular ayn zamanda Avrupa Birliinin geleceiyle ilgili tartmalarn temelini oluturmakta, atlacak admlarla ilgili ipular verSIRA SZDE mektedir. 1990larn bandan itibaren AB genelinde yaplan kamuoyu yoklamalaDKKAT r, vatandalarn yelikten memnuniyetsizlik duyduunu ve semenlerin uzak, gDNEL venilmez, masrafl M mdahaleci olarak grlen AB ile bir balantlarnn olmadve SIRA SZDE ynnde genel bir inan olduunu gsteriyor. rnein 1990 ylnda kendi lkesinin AB S O R U yeliinden yarar saladna inananlarn oran % 58 iken, bu oran 2000 ylnda %47ye dmtr (McCormick, 2002, 143). AB Anayasasnn hazrlanAMALARIMIZ masndaki en byk itici g de bu algy deitirmek ve Birlie meruiyet kazanDKKAT drmaktr. Ancak 2005 ylnda yaplan halk oylamalarnda Fransa ve Hollandada AnayasayaKhayrAdenmesi, baz siyasetilere gre, gl bir Avrupann yaratl T P SIRA artk mas fikrinin deSZDE vatandalar iin ok nemli saylmamasnn bir gstergesidir. Bunun nedeni, Sovyet tehlikesinin ortadan kalkmas ile ilikilendirilmektedir. Doal olarak EbuZ halklar zerinde bir birlik olma dncesinin azalmasna da yol TEL V YON AMALARIMIZ amaktadr (http://turkiye-ab.blogspot.com/2009/05/ab-anayasas-projesi.html). Agnes Hallere gre, Avrupallarn eski olduklar dorudur; ancak aslnda bir Avrupa klK T A P NTERNET trnn hibir zaman mevcut olmad, fakat gelecekte oluturulabilecei dnldnde, Avrupa henz gentir. (Agnes Heller, Europe: An Epilogue (Der. Brian Nelson, David Roberts, WalterVVeit),NThe Idea of Europe (Oxford: Berg, 1992). TELE ZYO Baz grlere gre ise Avrupa Birlii Anayasasnn hedefinin, siyasi liderler tarafndan kendi vatandalarna yeterince anlatlmamas ve doru bir iletiim ynteNTERNET minin gelitirilmemesi srecin baarsz olmasnn en mhim nedenlerindendir. Ayrca, AB iinde, henz Avrupallk kavramnn tam oturmad ve ABnin baz alanlardaki siyasal yetersizlii veya beceriksizliinin AB vatandalar arasnda endieye yol at ileri srlmektedir. Ekonomik durgunluk, isizlik oranlarndaki art, bymenin yavalamas gibi birok faktr de yeni anayasann nn tkayan gelimeler olarak deerlendirilmektedir. Dier taraftan, Avrupa Birlii Anayasa-
DNELM
K T A P NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
211
snn kurucu iki lke halk tarafndan daha ileri boyutta btnlemenin ve karar mekanizmasnda ulus devletin rolnn azalmasnn reddi olarak da yorumlanmaktadr. nk AB Anayasas Projesinin en nemli hedeflerinden birisi de, ilerideki dnemde Avrupa Birleik Devletleri olma yolundaki en ciddi ve en nemli adm olmasdr. AB yetkilileri, iktisadi ve idari kurallarn tekrar ele alnd, temel hak ve zgrlkler kavramnn yeniden gzden geirildii bir Konvansiyon zerinde anlaarak, aslnda uluslararas bir rgtlenme deil, uluslar-st bir tzel kiilik yaratma fikrini aka gstermektedir. Bunlardan ok daha nemlisi, iki kurucu lkede anayasann reddi, btnlemenin ilerleyiini belirleyenin vatandalar olduunu teyit etmektedir (Bonde, 2007, 43; Karaca, Bozkurt, 2005, 10). Avrupa Birliinin gelecei tartlrken eitli senaryolar zerinde durulmaktadr. Bunlardan biri gelecek on-onbe yllk srete kltrel ve ekonomik eitliliin engelledii btnlemeye doru yava ancak istikrarl bir gidiin var olacadr. Bu srete en etkili unsurlar ise gl bir ynetim ve saduyulu liderlerdir (http://www.globalchange.com/futureeurope.htm). ABnin politik,SZDE corafi ve klSIRA trel genilemesinin snrlar liderler tarafndan kamuoyunun grleri dikkate alnarak belirlenmelidir gr n plana kmaktadr. Kamuoyunu bu konuda ikna DN LM etmenin en temel yolu ise ABnin genilemesiyle birlikte her geen Egn daha fazla byyen eitli sorunlara ynelik politikalar gelitirmektir (http://europa.eu/abc/12lessons/lesson_12/index_en.htm). S O R U Bu kapsamda 3 Mart 2010 tarihinde ABnin yeni ekonomik stratejisi ve 2020 yl iin ekonomik hedefleri aklanmtr. AB 2020 Stratejisi: Akll, Yeil ve KapsaDKKAT yc Byme iin Avrupa Stratejisi raporu, dnyada yaanan kreselleme, iklim deiiklii gibi hzl gelimeler ve Avrupada nfusun yalanmas gibi skntlarn SIRA SZDE Avrupa Birlii zerinde yaratt etkileri dikkate alarak, ABnin 21. Yzylda bir sosyal piyasa ekonomisi olarak roln belirlemektedir. 2020 Stratejisi, ABnin yaanan ekonomik krizden daha gl kmas, AB ierisindeki yapsal sorunlara zm bulmas ve kresel alandaAMALARIMIZ olabilmesi rekabeti iin yksek seviyede istihdam salayan, verimli ve sosyal uyumu yksek akll, srdrlebilir ve kapsayc bir ekonomi haline gelmesi gerektiini vurgulamaktadr K T A P (Avrupa Topluluklar Komisyonu, 2009, 6,7). Btn bu gelimeler ABnin bundan sonraki rotasnn federalistler ve ulus-devletiler arasndaki ekimenin sonular, ekonomik performans ve birlik kurumlaTELEVZYON rnn ileyiinin meruiyeti ve etkinlii gibi birbirine bal konuya endeksli olduunu gstermektedir. Avrupa Komisyonun 1973den beri Avrupa Kamuoyunun genileme, Tvatandalk, sosyal N ERNET yap, kltr, salk, evre vb. konulardaki grlerini almak iin uygulad Eurobarometre Anketlerini yaynlad Public Opinion adl sitesine http://ec.europa.eu/public_opinion/index_en.htm adresinden ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
212
zet
Avrupa Birliinin temelleri 1951 ylnda Belika, Bat Almanya, Lksemburg, Fransa, talya ve Hollandadan oluan 6 ye ile kurulan Avrupa Kmr elik Topluluu ile atlmtr. 1957 de kurulan Avrupa Ekonomik topluluu (AET) 1967de Avrupa Topluluuna dnm ve 1 Kasm 1993te yrrle giren Avrupa Birlii Antlamasyla (Maastricht Antlamas) Avrupa Birlii domutur. ABnin ana aya, Maastricht Antlamasyla birliin ekonomik rgtlenmesi olarak yeniden tanmlanan AT, ortak d politika ve gvenlik politikas ve i gvenlik ve hukuk alanlarnda ibirliidir. Avrupa Birlii dnyada baka hibir uluslararas rgtte veya devlette olmayan zgn bir kurumsal sisteme sahiptir. Birliin karar verme ve faaliyet mekanizmas drt temel kurum tarafndan salanmaktadr. Konsey, Komisyon, Parlamento ve Adalet Divannn ibirliine dayanan sistem hkmetleraras ve uluslarst zelliklerin zgn bir ekilde biraya geldii kurumsal bir yap oluturmaktadr. AB Kurumlar, Topluluun temel yapsn tekil eden Konsey, Komisyon, Avrupa Parlamentosu, Avrupa Topluluklar Adalet Divan (ATAD), Saytay ve dansal rol stlenen Ekonomik ve Sosyal Komite ile Blgeler Komitesidir. Avrupa Birlii Antlamalarnda ve dier yardmc hukuk kaynaklarnda bulunan kural ve kurumlar Avrupa Birlii Mktesabatn (Acquis Communautaire) oluturmaktadr. Avrupa Birliine ye olan lkelerin AB mktesebatn olduu gibi kabul ederek AB hukuk dzenini benimsemesi gerekmektedir. AB mktesebat i hukukun stnde yer almaktadr. Tm ye devletler, AB Mktesebatn benimsemekte ve egemenlik yetkilerinin bir ksmn AB kurumlarna devretmektedir. 2007 ylnda gerekleen son genileme dalgasyla 27 yeye ulaan AB, 500 milyona yaklaan nfusu ve satn alma paritesine gre kii bana 20.000 Euronun zerinde gelire sahip dnyann nemli ekonomik ve siyasi g merkezlerinden birini oluturmaktadr.
213
Kendimizi Snayalm
1. 2010 yl itibariyle ABye ye olan ka lke bulunmaktadr? a. 23 b. 24 c. 25 d. 27 e. 29 2. Avrupa Birliinde karar alma organ aadakilerden hangisidir? a. Avrupa Birlii Zirvesi b. Avrupa Konseyi c. Avrupa Komisyonu d. Avrupa Birlii Konseyi e. Avrupa Parlamentosu 3. Avrupa Birliinde, tm gelir ve giderlerin bte kural ve ynetmeliklerine ve amalarna uygunluunu denetleyen aadakilerden hangisi denetler? a. Ekonomik ve Sosyal Komite b. ATAD c. Saytay d. Dantay e. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi 4. AB Anayasas yerine hazrlanan ve AB Kurucu Antlamalarna nemli reformlar getiren Antlama aadakilerden hangisidir? a. Lizbon Antlamas b. Roma Antlamas c. Brksel Antlamas d. Amsterdam Antlamas e. Maastricht Antlamas 5. Aadakilerden hangisi ikincil mevzuat kapsamnda yer almamaktadr? a. Uluslararas antlamalar b. Ynetmelikler c. Tavsiye ve grler d. Direktifler e. Kararlar 6. Avrupada kmr ve elik kaynaklarnn birletirilmesini, sava sanayinin temel girdileri olan bu maddelerin retim ve kullanmnn uluslarst bir organn sorumluluuna braklmasn fikrini hayata geiren kii aadakilerden hangisidir? a. Jean Monnet b. Churchill c. Marshall d. Shcuman e. Victor Hugo 7. Aadakilerden hangisi ABne en son katlan lkelerden biri deildir? a. ek Cumhuriyeti b. Malta c. Hrvatistan d. Arnavutluk e. Romanya 8. ATAD ka yargtan olumaktadr? a. 23 b. 25 c. 27 d. 29 e. 36 9. Aadakilerden hangisi, Avrupa Birliine aday statsnde bulunan lkelerden biridir? a. Trkiye b. Bosna-Hersek c. Srbistan d. Karada e. Kosova 10. Avrupa Birliinde sosyal politikalarn uyumlatrlmasna ynelik politikalarn dnda kalmay tercih eden lke aadakilerden hangisidir? a. ngiltere b. Almanya c. Fransa d. talya e. rlanda
214
Yaamn inden
Trkiyenin AB Maceras AB Mktesebatnn stlenilmesi ve uygulanmas, Sivil toplum diyalogunun glendirilmesi ve bu erevede hem AB lkelerinin kamuoylarna, hem de Trkiye kamuoyuna ynelik olarak bir iletiim stratejisinin yrtlmesi. 22 Haziran 1993 tarihinde yaplan Kopenhag Zirvesinde, Avrupa Konseyi, Avrupa Birliinin genilemesinin Merkezi Dou Avrupa lkelerini kapsayacan kabul etmi ve ayn zamanda adaylk iin bavuruda bulunan lkelerin tam yelie kabul edilmeden nce karlamas gereken kriterleri de belirtmitir. Bu kriterler siyasi, ekonomik ve topluluk mevzuatnn benimsenmesi olmak zere grupta toplanmtr. SYAS KRTER: Demokrasi, hukukun stnl, insan haklar ve aznlklara sayg gsterilmesini ve korunmasn garanti eden kurumlarn varl, EKONOMK KRTER: leyen bir pazar ekonomisinin varlnn yansra Birlik iindeki piyasa gleri ve rekabet basksna kar koyma kapasitesine sahip olunmas TOPLULUK MEVZUATININ BENMSENMES: Siyasi, ekonomik ve parasal birliin amalarna uyma dahil olmak zere yelik ykmllklerini stlenme kabiliyetine sahip olunmas Avrupa Konseyi, Komisyonun hazrlad lerleme Raporlarna (Progress Report) dayanarak mzakere srecini dzenli olarak gzden geirmektedir. Konsey, her fasl iin al ve geici kapan kriterlerini belirler ve bu kriterleri Ankaraya iletir. Trkiyede buna karlk olarak belirlenen kriterlerde gsterdii gelimeyi dzenli olarak rapor eder. Eer Trkiye, Avrupa Birliinin temelini oluturan zgrlk, demokrasi, insan haklarna sayg ve hukukun stnl ilkelerini ciddi ve srarl bir ekilde ihlal ederse; AB Komisyonu (ya kendi iradesiyle ya da ABye ye lkelerin te birinin teklifiyle) Trkiye ile yrtlen mzakereleri askya almay teklif edebilir ve mzakerelerin yeniden balayabilmesi iin artlar ne srebilir. Bu durumda da son sz yine Konseye aittir. Mzakerelerin balamasna ilikin karar, Konseyde nitelikli ounluk (qualified majority) ynetimiyle alnr ve Avrupa Parlamentosu bilgilendirilir. u ana kadar tm balklarda tarama sreci tamamlanmtr. Alan 14 baln 1i kapanrken, 13 balkta mzakereler hala devam etmektedir. AB Komisyonun tavsiyesi ile 8 balkta ise mzakereler ksmen askya alnmtr. Balayacak mzakerelerin ne kadar srede tamamlanaca konusunda kesin bir karar verilmemitir. u an 2013 yl Trkiyenin ABye katlabilecei en er2. 3.
Trkiyenin Avrupa Birlii yelii sreci, 1963 ylnda Trkiyenin Avrupa Ekonomik Topluluu ile ortaklk anlamas imzalamasyla balayan ve 1987 ylnda tam yelie bavurmasyla ivme kazanan sretir. 1999 ylnda AB yeleri tarafndan aday olarak kabul edilen Trkiye, 2005 ylnda tam yelik mzakerelerine balamtr. Trkiye ile Avrupa Birliinin ilikileri 31 Temmuz 1959da Trkiyenin Avrupa Ekonomik Topluluuna yapt ortaklk bavurusu ile balar. AET Bakanlar Konseyinin bavuruyu kabul etmesi sonrasnda 12 Eyll 1963 tarihinde imzalanan Ankara Antlamas Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu arasnda bir ortaklk ats oluturmutur. Bu antlama 12 Aralk 1964 tarihinde yrrle girmi, bunu 1970 ylnda imzalanan Karma Protokol izlemitir. 12 Eyll 1980 Darbesi AET ile Trkiye arasndaki ilikilerin dondurulmasna yol amtr. 1983 ylnda ok partili seimlerin yaplmas zerine Avrupa Birlii ile Trkiye arasndaki ilikiler yeniden canlanm ve 14 Nisan 1987 tarihinde Trkiye resmen tam yelik bavurusunda bulunmutur. Avrupa Birliiyle btnlemenin ilk aamas olarak Trkiye 1 Ocak 1996 tarihinde Avrupa Birliiyle Gmrk Birliine girmitir. 2000li yllarda Trkiyenin Avrupa Birliine katlma srecinde bir hzlanma gzlenmitir. 17 Aralk 2004 tarihinde Avrupa Birlii lkeleri Trkiyenin katlma mzakerelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde balamasna karar verdiler. 3 Ekim 2005te sembolik olarak balatlan katlm grmelerini takiben, AB 12 Haziran 2006da Trkiye ile somut mzakere grmelerini balatmtr. AB ve Trkiye tarafndan karlkl olarak onaylanan Mzakere ereve Belgesi (Negotiation Framework) uyarnca fiili mzakerelerin ilerleme hz Trkiyenin yelik artlarn yerine getirmede gsterdii gelimeye baldr. Mzakere ereve Belgesinde mzakerelerin 3 temel unsur zerinden yrtlecei grlmektedir: 1. Kopenhag siyasi kriterlerinin istisnasz olarak uygulanmas, siyasi reformlarn derinletirilmesi ve iselletirilmesi,
215

ken tarih olarak gzkmektedir. Ancak mzakerelerin 2020 ylna kadar srmesi ihtimali de mevcuttur. Trkiyenin 2000li yllarda baard byme hzna ramen, bte a, d bor ve isizlik oranlar asndan hala AB ortalamasnn ok stnde kalmaktadr. Baz AB yeleri bu yzden Trkiyenin henz ABye katlmaya hazr olmad grndedirler. Ayrca Trkiyedeki yksek nfus art oran da baz AB lkeleri tarafndan sorun olarak grlmektedir. Bu byme hzyla ABye katld takdirde Trkiye 2020 ylnda Almanyay geerek Avrupa Birliinin en byk yesi olacak ve Avrupa Parlamentosunda en fazla yeye sahip olacaktr. Bu tahminler baz AB yelerinde endie yaratmaktadr. Trkiyenin baz komu lkelerle arasndaki ilikiler sk sk Avrupa Birliiyle olan ilikilerinde gndeme gelmektedir. Bu ilikilerin banda Kbrs Sorunu, Trkiye-Yunanistan ilikileri ve Trkiye-Ermenistan ilikileri gelmektedir. Baz Avrupa Birlii yeleri Trkiyenin corafi konumunun, kltrel ve tarihsel kimliinin Avrupa Birliine uygun dmediini ne srmlerdir. Avrupa Birliinin u anki yelerinin hepsi nfuslarnn ounluu Hristiyan olan lkelerdir. Avrupa Birliine katlmas halinde Trkiye, nfusunun ounluu Mslman olan ilk Avrupa Birlii yesi olacaktr. ABde buna kar olarak srlen gr ise ABnin bir Hristiyan kulb olarak ortaya kmasnn yanl olduu grdr. 28 Nisan 2009da nfusunun ounluu Mslman olan Arnavutluk da Avrupa Birliine bavurmutur. Trkiyenin corafi konum olarak Avrupada bulunmad gr de zaman zaman ortaya atlmtr. Gerekten de Trkiye byk lde Asya ktasnda yer almaktadr. Baz AB yeleri Trkiyenin ABye katlmas halinde Fas gibi Avrupann u kelerinde yer alan baz lkelerin de ABye katlmak isteyebileceini ileri srmlerdir. Trkiyenin tartmasz bir biimde Avrupada yer alan blmnn dahi bir ok AB yelerinin toplam yzlmlerinden daha byk olmas, Trkiyenin Avrupayla yzyllardr sregelen tarihsel ilikilerinin bulunmas bu grlere kar olarak ileri srlmektedir. Ayrca tamamen Asyada bulunan Kbrsn 2004te ABye katlmasyla bu gr tamamen gncelliini yitirmitir. Kaynak: www.ikv.org.tr; http://europa.eu/index_en.htm; www.euractiv.com www.euractiv.com.tr; www.abgs.gov.tr; wikipedi.org 1. d 2. d 3. c 4. a Yantnz yanl ise Avrupa Topluluklarnn Genilemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Birliinin Yaps ve Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Birliinin Yaps ve Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Topluluklarnn Geliimi ve Avrupa Topluluundan Avrupa Birliine Gei Sreci konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Birlii Mktesabat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Birlii Fikri Nasl Dodu? konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Topluluklarnn Genilemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Birliinin Yaps ve Kurumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Topluluklarnn Genilemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Avrupa Birlii Ortak Politikalar ve Sosyal Taraflarn Etkinlii konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. a 6. d 7. e 8. c 9. a 10. a
216

Sra Sizde 1 Avrupada birlik oluturma dncesi Dante, Kant, Victor Hugo gibi eitli yazar ve dnrler kadar Schuman, Spinelli, Marshall ve Churchill gibi siyasetiler tarafndan desteklenmitir. Sra Sizde 2 Avrupa Birliinde para birlii 1969 ylndan beri gerekletirilmeye allan resm bir hedef olmutur ve 1990 ylnda Avrupa Ekonomik ve Parasal Birliinde bunun iin ilk almalar balatlmtr. 1 Ocak 2002de on iki lkede eski ulusal para birimleri tedavlden kalkm ve avro kullanlan tek ortak para olmutur. Avro kullanan AB lkeleri 16 lke: Almanya, Fransa, talya, Avusturya, Belika, Hollanda, Lksemburg, rlanda, Finlandiya, Yunanistan, spanya, Portekiz, G.Kbrs, Malta, Slovakya, Slovenyadr. Birleik Krallk ve Danimarka dnda tm lkeler yelik koulu Avroyu ortak para olarak kullanmay kabul etmilerdir. Avro ile ilgili ilemler ve Avroyu para birimi olarak kullanan lkelerin para politikalar Avrupa Merkez Bankasnca dzenlenmektedir. Avro, Avrupa Birlii vatandalarnn ve mallarn zgrce yolculuk etmesini ve dolamasn kolaylatrmak, kur fark gibi sorular ortadan kaldrmak, fiyat effafl oluturmak, tek bir ortak finansal pazar yaratmak, fiyat istikrar salamak, dk faiz oran ve tek bir ortak para birimiyle uluslararas bunalmlara kar korunmak amacyla kullanma sokulmutur. Sra Sizde 3 Avrupann birleme sreci halklarn gelenekleri ve kltrleri gibi yaamn farkl yanlarn ortadan kaldrmam ve eitlilik ABnin temel deerlerinden birini oluturmutur. rnein ABde 23 farkl dil konuulmakta, her lke kendi geleneksel ve kltrel yapsna sahip kmaktadr. Bununla birlikte, ABye ye olan lkeler ABnin ortak deerlerini ve politikalarn benimsemek durumundadr. Buna rnek olarak ABye ye lkelerin tmnde lm cezasnn kaldrlm olmas verilebilir. Sra Sizde 4 Daha nce Bakanlar Konseyi olarak bilinen AB Konseyi, Avrupa Birliinin merkezi karar verme otoritesidir ve bu nedenle yasama yetkisini elinde bulundurmaktadr. Sra Sizde 5 ye lkelerin AByi kuran antlamalardan nce akdettii antlamalar AET Antlamasnn 234. Maddesine gre, Roma Antlamasndan etkilenmeyecektir. Bu maddeye gre, ye lkelerin nceden yaptklar antlama ile AB Kurucu Antlamas arasnda eliki olmas durumunda ye lke bu durumu gidermek iin gereken nlemleri almak zorundadr. Roma Antlamasnn 228. Maddesine gre ABnin yapt antlamalar ye lkeler bakmndan balayc nitelik tamaktadr. Sra Sizde 6 160tan fazla uluslararas anlama ve szlemesi olan Avrupa Konseyinin insan haklar alanndaki szlemeleri zel bir neme sahiptir. nsan haklar konusunda ok sayda szlemesi ve protokol bulunan Avrupa Konseyinin en nemli szlemesi, 1950 tarihli nsan Haklar Avrupa Szlemesidir.
217
Akgl, M.E. (2008). Avrupa Birlii Adalet Divannn Yarg Yetkisi, Ankara: Yetkin Yaynlar. Ate, M. (2006). Avrupa Birlii Ekonomik ve Sosyal Komitesi, Ankara: Devlet Planlama Tekilat Yayn. Avrupa Topluluklar Komisyonu. (COM 2009). Komisyon alma Belgesi Gelecein AB 2020 Stratejisine likin stiare, 647/3, Brksel. Ayhan, U. (2009). Avrupa Birliinin Ynetsel Yaps ve Trkiye, Ankara: Adalet Yaynevi. Aydn, S. (2008). Siyasi ve Hukuki Olarak Avrupa Birlii, Ankara: Asil Yaynevi. Bonde, J.P. (2007). From EU Constitution to Lisbon Treaty, Bruxels: Foundation for EU Democracy and The EU Democrats. Bozkurt, E.; zcan, M.; Kkta, A. (2001). Avrupa Birlii Hukuku, Ankara: Nobel Yayn Datm. Bozkurt, V. (2001). Avrupa Birlii ve Trkiye, Bursa: Vipai A. Yaynlar. Can, H. (2009). Avrupa Birliinin Kurucu Antlamalar, Ankara: Adalet. elebi, A. (2002). Avrupa: Halklarn Siyasal Birlii, stanbul: Metis. Dedeolu, B. (1996). Adm Adm Avrupa Birlii, stanbul: nar Yaynlar. Demir, N. (2005). Avrupa Birlii Parlamentosu, Ankara: Nobel. Dinan, D. Avrupa Birlii Ansiklopedisi, stanbul: Kitap Yaynevi. Dinan, D. (2008). Avrupa Birlii Tarihi (ev.Hale Akay), stanbul: Kitap Yaynevi. DTM. (2002007). Avrupa Birlii ve Trkiye, 6. Bask, Ankara: DTM Avrupa Birlii Genel Mdrl. Fontaine, P. (2007). AB Nedir? Brksel: Avrupa Komisyonu Trkiye Delegasyonu, Avrupa Komisyonu Basn ve letiim Genel Mdrl. Glmez, M. (2008). Avrupa Birlii ve Sosyal Politika, 2. Bask, Ankara: Hatibolu. Horvath, Z. (2007). Handbook On The European Union, Third Edition, Hungary: Hungarian National Assembly. Karaca, N., Bozkurt, S. (ev). (2005). Yirmi Soruda Avrupa Birliinin Gelecei, Ankara: T.C. Maliye Bakanl, Aratrma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl, Rapor No 13. Karluk, R. (2008). Avrupa Birliine Evet mi, Hayr m? stanbul: Beta. Karluk, R.ve Tonus, . (2002). Avrupa Birlii Kapsnda Trkiye, Ankara: Turhan Kitabevi. Karluk, R. (2005). Avrupa Birlii ve Trkiye, 8. Bask, stanbul: Beta. McCormick, J. (2002). Understanding The European Union A Concise Introduction, Second Edition, New York: Palgrave. Miller, P. (20 May 1999). Institutional Reform in The European Union, Research Paper 99/54, House of Commons Library. Pagden, A. (2010). Avrupa Fikri (ev. Rahmi dl, Mesut Varlk), stanbul: Ayrnt Yaynlar. Pinder, J. (2001). The European Union A Very Short Introduction, New York: Oxford Press. Tonus, . (2009). Avrupa Birliinin Tarihsel Geliim, Kurumsal Yaps ve Avrupa Birlii-Trkiye likileri, Uluslararas alma Normlar (Ed. .Z. Altan), Eskiehir: Anadolu niversitesi AF Yayn No: 899. Weiler, J.H.H. (2000a), Federalism and Constitutionalism: Europes Sonderweg, Jean Monnet Working Paper, no. 10/2. Yiit, D. (2000). Avrupa Birlii Anayasas ve Kurumsal Yap Reformu, Ankara: TC: Babakanlk Hazine Mstearl, Ekonomik Aratrmalar Genel Mdrl.
218

Avrupa Birlii Konseyi Resmi Sitesi (European Commission) (http://ec.europa.eu/about/index_en.htm). Avrupa Komisyonu Resmi Sitesi (Counsil of The European Union) http://ec.europa.eu/about/index_en.htm. Avrupa Birlii Resmi Sitesi (The Official Web Sites of EU) http://europa.eu/ Avrupa Birliinin Tarihi http://www.nuveforum.net/744bolgelere-gore-tarih/19041-avrupa-birliginin-tarihi/. Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, www.abs.gov.tr/tarama/ Avrupa Birlii Resmi Sitesi, www.europa,eu.int Avrupa Komisyonu Resmi Sitesi, www.europa,eu.int/comm/index|en_htm AB Gncel Haber, www.abinfoturk.net Eurostat, www.europa.eu.int/comm/eurostat/ EU Observer, www.euobserver.com AB-Trkiye likileri Dernei, www.turk-ab.org Avrupa Birlii (resmi sitesi), www.europa.eu.int Avrupa Parlamentosu, www.europarl.eu.int Avrupa Komisyonu, europa.eu.int/comm/in dex|en.htm T.C. Babakanlk Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, www.abs.gov.tr Eu-Turkey letiim Platformu, www.euturkey.org.tr Avrupa Birlii Haber Ajans, www.avrupabirligihaberajansi.com AB Genlik Programlar Merkezi Bakanl, www.ua.gov.tr http://www.gofrm.com/forums/hukuk/8475-avrupabirligi-hukuku-kaynaklari.html AB Hukuku, http://www.laweuropa.com/33-AB-Antlasmasi-Maastricht European Navigator, http://www.ena.lu/ EU-Turkey News Network http://www.abhaber.com/ International UNESCO Education Server for Civic, Peace and Human Rights Education, http://www.dadalos-europe.org/ KKTC Babakanlk AB Koordinasyon Merkezi http://www.eucoordination.org/index.html. zkan, I. (16.02.2010). Lizbon Antlamas Yrrle Girdi, Cumhuriyet Gazetesi. T.C. Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, Avrupa Birliinin Tarihesi ve Kronoloji, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=105&l=1 The European Union in a Glance. What Future for Europe http://europa.eu/abc/12lessons/lesson_12/index_en.htm. http://en.euabc.com/word/2152 http://tr.wikipedia.org (http://www.eurofound.europa.eu/areas/industrialrelations/dictionary/definitions/EUROPEANSOCIALPARTNERS.htm
Szlk
219
Szlk A
AB mktesebat: Temel Avrupa Birlii antlamalarnda ve dier yardmc hukuk kaynaklarnda (tzk, karar, ynerge vs.) yer alan kural ve kurumlar btn. Askeri cunta (junta): Ordu iinde bir gayr resmi ve gizli rgtleme veya hizip. Askeri cunta ynetimi: Bir lkede kimin iktidar sreceine ve kimin hangi politikalar (ticaret, eitim, ulatrma vb.) yrteceine ordunun veya ordu iinde bir grup subayn karar verdii rejim. Devlet: Belirli bir toprak paras zerinde meru fiziksel g kullanma tekeline sahip olarak, orada yaayan (mukim) insanlarn oluturduu topluma hkmetme erkini elinde tutan rgt. Dikta ynetimi: Bataki tek adamn (diktatrn) her konuda mutlak hkimiyetinin olduu, devletteki btn kilit kararlarn diktatr ve yakn evresi tarafndan alnd rejim.
F
Federalizm: Merkezi hkmetle blgesel veya yerel hkmet arasnda yetkilerin paylald, kamu hizmetlerinin yerel dzeyde retilmesinin esas olduu, merkezde retilen kamu hizmetlerinin ise anayasada saylarak belirlendii sistem.
B
Baml deiken: Bir deikenin etkisi olmadan hareketsiz duran ancak bamsz deikenin gsterdii deiiklikler srasnda veya sonrasnda deiim gsteren bir nesne veya olgu. Bamsz deiken: Her trl etmenin etkileri sabit tutulurken, bilinmeyen veya belirlenmesi mmkn olmayan kendine has nedenlerle deierek kendisine baml olan koul, nesne, olgu veya olaylara etki eden koul, nesne, olgu veya olaya verilen ad. Bakanlk rejimi: Hkmet kuvvetlerinin birbirinden bamsz, eit gle birbirlerini dengeleyen ve denetleyen, onlarn uzlamas durumunda siyasal karar retmenin mmkn olduu, uzlamadklar durumda da siyasal karar retmenin mmkn olmad bir demokrasi uygulamas.
H
Halk oylamas: Halkn trl siyasi ve toplumsal sorunlar karsnda olumlu veya olumsuz grn belirlemek iin bavurulan oylama, plebisit, referandum. Hipotez (denence): Baz olaylarn sebeplerini aklamak iin geici olarak kabul edilen, olaylar arasnda mantki ilikiler olduunu bamsz ve baml deiken ilikileri olarak birbirine balamak suretiyle tasarlayan ve geerli saylan nerme.
K
Koalisyon hkmeti: ki veya daha ok siyasal partinin ittifak yaparak bir arada almak zere kurduu hkmet tipi. Komnizm: zel mlkiyetin olmad, lkedeki retim aralarna devletin sahip olduu, ekonomik, sosyal ve kltrel yatrmlarn devlet tarafndan planland ve yapld rejim. Konfederasyon: Yerel veya blgesel idari birimlerin tm kamu hizmetlerini rettii, merkezi hkmetin istisnai olarak kamu hizmeti retiminde bulunduu, gsz ve adeta simgesel bir merkeze sahip olan sistem. Korporatizm: Devletin, i bar temin etmek iin ii sendikalar ve iveren rgtlerini resmi temsil kurumlar olarak her sektre bir tane isabet edecek biimde dzenledii ve kendisine bal klarak denetim altnda tuttuu uygulama. Kurumsallam siyasal rejim: Siyasal rejimin kurallar ve bunlarn ilemesinde etkili olan yaplarn gerek siyasal yetkeler gerek ynetilenler gznde deere ve saygya sahip olduu ve istikrarl bir ierik gsteren rejim. Kuvvetler ayrl ilkesi: Yasama, yrtme ve yarg glerinin birbirlerinden ayr ve bamsz olmas, her birisinin kendi hkmranlk alannn bulunmas ve bu alanlara dierlerinin karamamas ilkesi.
ift parti sistemi: ki partiden birisinin bir seimde iktidara geme eiliminde olduu, seimi kaybeden partinin de en fazla seim sonra iktidar olma beklentisinin olduu rejim. ounluku demokrasi: Ynetilenlerin ounluunun veya okluunun (ekseriyetinin) karar ile belirlenen ve ayn ounluku esasa gre yneten temsili hkmet biiminin etkili olduu demokrasi modeli.
D
Demokrasi: Halkn kendini ynetecekleri zgrce ve haka seebildii, ynetenlerin halka periyodik olarak hesap verdii, tekrar seilmek iin destek istedii, birden fazla ve deiik siyasal gr, fikir veya karlar temsil eden adaylarn korkusuzca, zgrce ve haka seim yarna katld ve ynetenlerin insan haklar ve hukukun stnlne sayg gstererek ynettii rejim. Dekolonizasyon: Bir smrge idaresinin bamszln kazanarak dier devletler tarafndan tannan bamsz bir devlet olma sreci.
220
Karlatrmal Siyasal Sistemler Sosyal refah devleti: Kiilere ve ailelere asgari bir gelir gvencesi veren, onlar toplumsal tehlikelere kar koruyan, sosyal gvenlik olana salayan, toplumsal konumlar ne olursa olsun tm yurttalara eitim, salk, barnma gibi sosyal hizmetler alannda belli bir standart getiren devlet.
L
Lobicilik: Parlamentonun dnda olan ve yasama srelerini etkilemeye alan baz zel karlar savunan kii ya da rgtlerin yrtt etkinlikler.
M
Melez rejim: Farkl rejimlerin kurumsal zelliklerini bir arada barndran rejim.
T
Tarafszlk: Devletler tarafndan hem sava zamanlarnda savaa girmemek hem de savan sz konusu olmad durumlarda askeri ittifaklara katlmamak yoluyla uygulanan politik konum. Tek parti rejimi: Sadece tek bir partinin meru olarak mevcut olabildii veya iktidara sahip olabildii rejim. Totaliter rejim: Merkeziyeti bir devlet yaps ve radikal bir ideoloji zerine kurulan, iinde bulunduu toplumun btn yelerini ve kurumlarn dntrmeyi hedefleyen ve bu amala herkesi izleyen, denetleyen ve davranlarn belirli bir resmi ideolojiye gre dzenleyen, bireysel zgrlkleri ortadan kaldran ve tehdit olarak gren siyasal rejim.
N
Neopatrimonyal rejim: Liderin ve yaknlarnn bir taraftan devletin kaynaklarnn kullanm zerinde snrsz gcnn bulunduu, dier taraftan bu gc yasa ve kurallara bal olmadan, kiisel ve keyfi olarak kulland, grntde modern ancak ierikte geleneksel (patrimonyal) rejim.
O
Otoriter rejim: Fikir, rgtlenme, haber alma ve muhalefet zgrlnn kstl olduu veya bulunmad, ynetenlerin siyasal yetkeleri belirlemelerinin sz konusu olmad rejim. Oydamac demokrasi: Aznlklar dlamamay, zellikle toplumun bir kesimini alnan siyasal kararlarda srekli olarak aznlkta brakmamay temel alan demokrasi modeli.
U
Ulus: Belirli bir toprak paras zerinde yaama alkanl bulunan bir halkn gelecei de paylama iradesi gstermesi yoluyla ortaya kan siyasal birlik. Halkn siyasallam biimi.
P
Paramiliter g: Profesyonel orduya benzeyen ancak devletle resmi bir ba olmayan silahl gruplar. Parlamenter rejim: ktidarn halkn setii yasama organnda olduu ve yasama organ iinden kan ounluun hkmeti kurup bu ounluun bakannn babakan olarak hem yrtme hem de yasamay ynettii, devlet bakannn simgesel olarak seildii; yasama ve yrtmenin kuramsal olarak ayr, ama uygulamada btnleik, yargnn ise bu kuvvetlerden ayr ve bamsz olduu temsili demokratik rejim. Parti hkmeti: Bir siyasal partinin tek bana kurup ynettii hkmet tipi. Patronaj sistemi: Bir siyasi liderin politik destek karl kii veya zmrelere devletin kaynaklarn kullanarak maddi kar salamasna dayanan sistem.
Y
Yar-bakanlk rejimi: Parlamenter rejimlerle bakanlk rejimlerinin bir karmas grntsnde olan gerek bakann, gerek yasama organ ve babakann halkn oylaryla ibana geldii ve her ikisinin grev ve yetkilerinin tam olarak ayrmad melez rejim. Yerindenlik (subsidiarity) ilkesi: Kamu hizmetlerinin halka en kolay ulaabilecei, halkn da en kolay ulap hesap sorabilecei, effaf olarak izleyebilecei yerde retilmesi ve sunulmas ilkesi. Yetki devri (devolution): Kamu hizmetlerini retme yetkisinin asli sahibi tarafndan baz yetkilerin yasayla ve / veya anayasa deiiklii yaplmak suretiyle merkez, blge, il, kent, ky ynetimlerine devri.
S
Siyasi kltr: Vatandalarn birbirleri ve siyaset hakkndaki beklenti, tutum, inan ve deerler ile tasavvur ettikleri senaryo ve kullandklar ifadeler (diskur) btn. Siyasal sistem: Karar alma srecinde siyasal yaplar arasnda karlkl etkileimle ve bamllktan oluan btn.
Dizin
221
Dizin A
AB Antlamalar 186 AB Kurumlar 186, 193, 198, 205, 206, 212 AB Mktesebat 205, 212 AB Politikalar 186, 189 ABD 98-119, 121, 123, 173, 188 Aday lke 192, 194 AET 47, 48, 189, 190, 203, 205, 207, 208, 212 AKT 188, 189, 190, 203, 205, 207 Almanya 8, 10, 16, 24, 40, 41, 57, 67, 74, 80, 88, 103, 112, 116, 125, 139, 147, 156, 164, 166, 168, 169, 171-173, 180, 181, 189, 192, 200-202, 212 Anayasa 10, 22, 24, 28-30, 39, 42, 43, 46-48, 58, 59, 66, 69, 70, 74, 76-83, 90, 92, 99, 101-108, 113, 116, 119, 126-128, 130, 131, 134, 136, 137, 139, 192, 193, 210, 211 Askeri cunta ynetimi 146, 153 Autogolpe 148 Avam Kamaras 3, 21, 42-45, 47, 58 Avrupa Adalet Divan 204 Avrupa Birlii (AB) 17, 193 Avrupa Konseyi 42, 47, 67, 188, 200, 204 Avrupa Parlamentosu 85, 190, 192, 197, 198, 200-204, 212 Avrupa Topluluu 186, 190, 191, 193, 198, 208, 209, 212 Dekolonizasyon 145, 148 Demokrasi 2-4, 12, 16-28, 31, 32, 38-40, 43, 44, 47-49, 52-54, 57-59, 72, 75, 76, 82, 89, 91, 99, 101, 105, 106, 109-111, 117-119, 124, 126, 128, 131, 133-135, 137-139, 145-147, 151, 153-157, 190, 191, 197, 202, 209 Denetim 4, 11, 18, 26, 27, 30, 32, 44, 45, 48, 53, 130-133, 165, 166, 168, 169, 173, 177-179, 181, 201 Devlet 4, 5, 7-11, 13, 17-21, 23-32, 38-43, 47, 48, 53-56, 58, 59, 68, 70, 73-76, 79-82, 88, 92, 99-101, 104-106, 109, 110, 116, 117, 119, 126, 127, 129-131, 133, 134, 137, 139, 144158, 165-168, 170, 172-181, 187-191, 193, 197-200, 202209, 211, 212 Devletilik 58 Dikta ynetimi 146, 148 Diktatrlk 25, 75, 144, 146, 148, 150, 153, 166, 168
E
Eyalatrma (reification) 14
F
Fark yntemi 5, 6 Faizm 27, 145, 164, 169, 170, 172, 175, 177, 180, 181 Federal Yap 2, 10, 115, 117, 119, 133, 138, 198 Federalizm 103, 104, 126, 131, 139, 197 Franco 74, 144, 156, 157, 161, 182 Fransa 3, 24, 25, 40, 68-70, 72-74, 79-82, 86-89, 91, 154, 189, 192, 193, 210 Fransz Devrimi 72
B
Baml deiken 2, 4-8 Bamllk 12-17, 32 Bamsz deiken 2, 4-7 Babakanlk rejimi 21, 45, 46 Bakanlk rejimi 23, 24, 39, 43, 68, 92 Birleik Krallk 28, 38-43, 45-47, 49, 51-59, 61, 63, 65, 72, 73, 77, 81, 83, 89 Britanya 3, 4, 6, 7, 10-13, 21-24, 28, 38-59, 61, 63, 65, 145 Burjuvazi 42, 49, 69, 134
G
Grgl (ampirik) 7, 146 Gzlem 2, 4, 6, 7, 12, 14, 68, 174
H
Halk oylamas 74, 135, 142, 192 Himayecilik 144 Hipotez (denence) 7, 8
C-
Churchill 188 ift parti sistemi 38, 52, 59 in 3, 11, 14, 17, 27, 99, 119, 145, 154, 164, 175-177, 179, 181 ounluku demokrasi 21-23, 53 ounluku temsili demokrasi 58 zmleme dzeyleri 30
sava 101, 126 ngiltere 39-41, 57, 101, 102, 112, 117, 157, 169, 192, 193, 209 svire 22, 29, 67, 81, 103, 124, 125-136, 138, 139 i Partisi 43, 49-56, 171, 173 talya 57, 67, 81, 116, 125, 139, 168-170, 189, 212
D
Dahl 20, 25 Dar blge 15, 50, 59, 79, 85, 112, 117 De Gaulle 24, 66, 73-77, 81, 85, 86, 193
222
K
Kanton 20, 29, 127, 129-131, 133, 134 Karlatrmal siyaset 4, 8-10, 16, 30, 32, 99 Koalisyon hkmeti 15, 22, 49-51, 53, 55 Komnist parti 87, 147 Komnizm 147, 150, 169 Konfederal yap 2 Konfederasyon 29-31, 53, 101, 124-128, 130, 131, 133, 137, 139, 197 Kongre 98, 103-105, 107, 108, 110, 111, 113-115, 117, 119 Korporatizm 144, 164, 179, 180 Kurumsalclk 14-16 Kurumsallam siyasal rejim 18, 32 Kuvvetler ayrl ilkesi 78, 90, 131, 139
P
Paramiliter g 151 Parlamenter rejim 21-24, 38, 39, 41, 43, 45, 47, 49, 51, 53, 55, 57, 59, 61, 63, 65 Parlamento (parliament) 7, 10, 19, 21, 42-44, 46-52, 55, 5759, 78, 85, 102, 103, 110, 111, 128, 129, 132, 133, 148, 154, 155, 171, 190-192, 197, 198, 200-205, 212 Parti hkmeti 7, 50, 51, 53, 144, 169 Patronaj sistemi 148, 149 Poliari 20, 25 Propaganda 132, 147, 167, 168, 170, 172, 173, 175, 176
R
Rejim 2-4, 8, 12, 16, 18-28, 31, 32, 38, 39, 41-43, 45, 47, 49, 51, 53, 55, 57-59, 61, 63, 65, 72-74, 76, 82, 91, 99, 105, 144-158, 164-181
L
Lenin 168, 174 Lobicilik 98, 114, 115, 137 Lordlar kamaras 21, 23, 42, 46, 58
S
Schengen 191, 192 Schuman 188, 189, 197 Snflandrma 2, 21, 31 Siyasal sistem 2-9, 11, 13, 14, 17-19, 25, 27, 28, 31, 32 Siyaset 2-5, 7-17, 19-21, 23, 25, 27, 29, 30-33, 35, 37, 43, 47, 54, 58, 66, 68-70, 72, 73, 75, 77-84, 86-90, 98, 99, 109, 110, 114, 117-119, 132, 135, 145-148, 150, 152, 153, 156158, 165, 166, 169, 171-173, 176, 178, 186, 197, 198, 210 Siyasi kontrol 144, 151 Siyasi kltr 109 Sosyal refah devleti 38, 55, 56 Sosyalist Parti 77, 81, 85, 132, 134, 137, 169 Sovyetler Birlii 27, 147, 149, 151, 164, 169, 173, 175, 178, 179, 181, 188, 194 Stalin 145, 164, 173, 175, Stalinizm Stalin 170, 173-175, 177, 179, 181
M
Machiavelli 9 Maoizm 27, 145, 164, 175, 176 Marks 11 Marshall 188, 213 Melez rejimler 23, 144, 150 Merkeziyetilik 38, 53, 68, 69, 81 Meruti krallk (monari) 68, 92 Mill 5, 7 Milliletirme 54 Ming 145 Monnet 188, 189 Mussolini 26, 156, 165, 166, 169, 170, 172-175, 180, 181
N
Napolyon 145 Nazizim 145 Nazizm 145, 164, 171, 172, 175, 181 Neopatrimonyal rejim 149 Neopatrimonyal rejimler 149
T
Tarafszlk 124, 129 Tek parti hkmeti 144 Tek parti rejimi 25, 26, 153 Temsilciler Meclisi 23, 103, 107, 108, 111, 113-117 Teune 7, 8 Thatcher 43, 54-57 Thatcherism 38 Tony Blair 45, 49, 50, 53 Totaliterlik/totaliter rejim 164-166, 169, 170, 173
O-
Obama 102, 105, 111, 117, 118 Olabildiince benzer sistemler tasarm 7 Olabildiince farkl sistemler tasarm 8 Otoriter rejim 2, 16, 18, 25, 26, 32, 74, 144-147, 150-156, 158, 165, 168 Oydamac demokrasi 20-22, 128 nerme 2, 5, 7-10, 14, 30, 146
Dizin
223
U-
Ulus 4, 18, 32, 198, 211 Ussallk (rationality) 14 Uyuma yntemi 5, 7 niter devlet 28-30, 38, 47, 53, 58 niter yap 2, 28, 81, 117
W
Westminster demokrasisi 23, 47-49, 58, 59
Y
Yarg 10, 11, 19, 21-23, 39, 43, 46-48, 52, 58, 73-75, 79, 81, 82, 91, 92, 102-105, 108, 109, 127, 130-132, 139, 147, 148, 154, 197, 198, 203, 207 Yar bakanlk rejimi 68, 92 Yarmac otoriterlik 144 Yasama 3, 11, 14, 15, 19-24, 28, 30, 38-40, 42-48, 52, 53, 58, 59, 75, 82, 102-108, 114, 116, 119, 127, 129, 131, 132, 139, 147, 154, 171, 173, 180, 197, 199, 201-203, 205 Yasama egemenlii/stnl 43, 46-48, 59 Yeni kurumsalclk 14-16, 32 Yerinden ynetim 10, 28, 29, 48, 58, 59, 145 Yetki devri 29, 50, 127 Yntem 2, 4-9, 20, 23, 25, 28-30, 77, 79, 85, 90, 100, 103, 115, 125, 128, 135, 139, 158, 168, 177, 208 Yksek mahkeme 98, 102, 103, 105, 106-109, 117, 119 Yrtme 3, 4, 11, 19, 21, 23, 24, 39, 45-47, 52, 53, 55, 58, 74, 75-79, 82, 91, 92, 102, 103, 105-108, 116, 119, 127-129, 131, 132, 138, 139, 147, 154, 157, 171, 190, 197, 198, 200, 201, 205

Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

KARILATIRMALI SYASAL SSTEMLER

Editrler Prof.Dr. Ersin KALAYCIOLU Do.Dr. Deniz KANICIOLU

Karlatrmal Siyaset: Giri...................................................

ounluku Kurumsallam Parlamenter Rejim: Birleik Krallk (Britanya)........ ............................................... 38

ounluku Kurumsallam Yar-Bakanlk Rejimi: Fransa........................................................................................ 66

ounluku Kurumsallam Bakanlk Rejimi: ABD ......... 98

Oydamac Kurumsallam Rejim: svire............................ 124

Otoriter Rejimler..................................................................... 144

Totaliter Rejimler.................................................................... 164

165 165 169 169

Bir Konfederalizm rnei Olarak Avrupa Birlii ................ 186

Szlk ................................................................................... 219 Dizin ...................................................................................... 221

Editrler Prof.Dr. Ersin Kalaycolu Do.Dr. Deniz Kancolu

KARILATIRMALI SYASAL SSTEMLER

Karlatrmal Siyasal Sistemler

Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Siyasal Sistemler

BR YNTEM OLARAK KARILATIRMA

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

izelge 1.1 Uyuma Yntemi

izelge 1.2 Fark Yntemi

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Siyasal Sistemler

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Siyasal Sistemler

Yapsal levsel Yaklamlar

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Siyasal Sistemler

Kolektif Eylem Kuram

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Konusal (Mevzii) Karlatrma Kuramlar

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Kamu Politikalar

SYASAL SSTEMLER NASIL SINIFLANDIRABLRZ?

Karlatrmal Siyasal Sistemler

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

ounluku ve Oydamac Demokrasi Tipleri

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

DEMOKRATK REJM TRLER

ounluku Demokrasinin Parlamenter Rejimi

Karlatrmal Siyasal Sistemler

Oydamac Demokrasinin Parlamenter Rejimi

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Siyasal Sistemler

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Siyasal Sistemler

Otoriter rejimlerSZDE srekli olamamaktadrlar? SIRA niye

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Siyasal Sistemler

SYASAL SSTEMLERDE KTDAR DAILIMI

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Konfederal Devlet (Konfederasyon)

Karlatrmal Siyasal Sistemler

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Modern Geleneksel Modern rgtl

Karlatrmal Siyasal Sistemler

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri

Karlatrmal Siyasal Sistemler

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Karlatrmal Siyaset: Giri