T.C.

FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

(YKSEK LSANS TEZ)

IV. VE VIII. YZYILLAR ARASI

SASANLER DNEM TRK-FARS LKLER

HAZIRLAYAN AHMET ALTUNGK

DANIMAN PROF. DR. ABDULHALK BAKIR

SON RAPOR Bu alma Frat niversitesi Bilim Aratrma Proje Birimi (FBAP) tarafndan 1252 proje almasyla desteklenmitir.

ELAZI 2007

T.C. FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANA BLM DALI

IV. VE VIII. YZYILLAR ARASI SASANLER DNEM TRK-FARS LKLER

(Yksek Lisans Tezi)

Bu tez

/ 2007 tarihinde aadaki jri tarafndan oy birlii / oy okluu ile kabul edilmitir.

Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR Danman

Prof. Dr. M. Beir AAN ye

Yrd Do. Dr. Aye ALAYAN ye

Bu tezin kabul, Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun ....... / ....... / 2007 tarih ve ......................... sayl kararyla onaylanmtr.

ZET (Yksek Lisans Tezi) IV. ve VII. Yzyllar Aras Sasaniler Dnemi Trk-Fars likileri Ahmet ALTUNGK Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal 2007 Sayfa: XI-269

MS. 224 ylnda Ardeir tarafndan kurulan Sasani imparatorluu 642 ylnda Araplar tarafndan tarih sahnesinden kaldrlmtr. Sasani imparatorluunun hkm srd MS. III. ve VII. yzyllar boyunca doudaki en nemli komularn Trkler oluturmaktaydlar. Sasani imparatorluunun kurulmu olduu, MS. III. yzylda, Maverannehir ve Toharistanda kk yabguluklar halinde bulunan Kuan Trkleri ilk komulardr. Kuanlarn yklmasndan sonra onlarn yerine kurulmu olan Akhunlar MS. IV. ve VI. yzyllar arasnda Sasanilerin doudaki en nemli komular halini aldlar. Akhunlar dnemi, Trk-Fars ilikilerinin younlat bir dneme denk gelmektedir. VI. yzyln ikinci yarsndan sonra Sasanilerin doudaki komular, Akhunlarn yerine Gktrkler olacaktr. Akhunlar, Sasanilerle ittifak kurmak suretiyle ortadan kaldran Gktrkler bundan byle Sasani imparatorluunun yklna kadar onlarn doudaki en etkili komular halini alacaktr. Bunun yannda Kafkaslarda, Bat Gktrk kaanlnn bat kolu olarak kurulan Hazar devleti ise Sasanilerin nemli kuzey komularndan bir tanesidir. Sasani imparatorluu ile egemen olduklar dnemlerde kurulan Trk devletleri arasnda siyasi, ticari ve kltrel adan nemli olaylarn gerekletiini grmekteyiz. Maverannehir ve Trkistanda kurulan Trk devletlerinin batya doru alma ve ticaret yollarna egemen olma abalaryla; Sasanilerin lkelerini Hindistan ve in ile birletirmek suretiyle ticaret yollarna egemen olarak bu lkelerle aracsz ticari faaliyetlerini yrtmek abas, iki toplum arasndaki siyasi olaylar ve savalar beraberinde getirmitir. Gktrk ipei ve ipekli dokumalarn batya ulatrma abalarnn, Sasaniler tarafndan sekteye uratlmasndan dolay Trklerin Bizansa yaknlatn ve bunun sonucunda Hazar denizinin kuzeyi ile Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinin nemli bir ticaret yolu haline geldiini, bu blgelerde gl devletlerin kurulmasnn nnn aldn grmekteyiz. Anahtar Szckler: Trk, Fars, pek Yolu, Maverannehir, Kafkaslar, Gktrk, Akhun, Hazar, Kuan, Sasani, Bizans, Arap, ticaret, kltr.

SUMMARY (Masters Thess) Between 4th and 8th Centuries The Period of Sassands Turk-Fars Relations Ahmet ALTUNGK Unversity of Frat The Institue of Socal Scence And Postgraduate Studyy in History 2007 Page: XII - 276 Sassanid Empire established in AD 224 by Ardeir was pulled down in 642 by Arabians. During the AD III. and VII. centuries when sassanid ruled Turks, were the most important neighbour of them. In the AD III. century when Sassanid empire was established. Turks of Kushan were their first neighbours who were composed of yabgulucs after the collapsing of Kushans, Akhuns which were established instead of the in AD IV and VI became the most important neighbour of Sassanid. The period of Akhuns was timely with a period when the relationbship between Turks and Persians became dense. After the second half of IV. century Kokturk were going to become the neighbour of Sassanid instead of Akhuns who were the east neighbour of them. From now on Kokturks destroying Akhuns with the condition of agreeing with Sassanids were going to be the most important neighbour of them on the east until the collapsing of Sassanids. Besides this the state of Khazar which was established as a devision of khanate of West Kokturk on Caucasians was one of the most important neighbour. We can see that there were important event from the point of view political, commercial, cultural between Sassanid empire and Turkish states which were established in the period of their soverignity. With the struggle of Turkish states established in Maverannehir and Turkistan for expanding towards west and soverigning over commercial ways with the condition of unifying the country of Sassanids with India and China. The struggle of carrying on the direct commercial activities with this country by soveringning the commercial ways bring political events and wars between two societies together. We see because of coming to halt of struggle of Kokturk for transmitting of Kokturk silk and weavings by Sassanids. Turks became closer to Byzantine and us as a result of this the North of Khazar Sea and Caucasians and the North of Black Sea became an important commercial and this led to establishing of strong states in the region. Key Words : Turk, Persian, Silk Road, Maverannehir, caucasians, Kokturk, Akhun, Khazar, Kushan, Sassanid, Byzantine, Arabian, commerce and culture.

NDEKLER indekiler. i Harita ve ekiller Listesi....... iv nsz vi Ksaltmalar........................................................................................................................ viii Konu ve Kaynaklar .......................................................................................................... ix Yntem ve Teknikler xi

GR: TRK ve FARS LKLERNN GEM 1. Trk ve Fars Kavimlerinin Yaam Olduu Corafya.. 1.1. Maverannehir Corafyas ve zerinde kurulmu olan Kuan ve Akhunlar.. 1.2. pek Yolu ve Gktrkler.. 1.3. Kafkas Corafyas ve Hazarlar.... 1 3 8 11

1.4. ran Corafyasnn nemi ve Sasani mparatorluu 13 2. lkalarda Trk ve Fars likileri 16 2.1. ran-Saka likileri 16 2.2. ran-Hun likileri..... 21 2.3. ran-Kuan likileri.. 23

BRNC BLM 1. N ASYADA TRK ve SASAN VARLII 1.1. Tarih Sahnesinde Trkler ..... 28 1.1.1. Trk Ad ve Trk Dilinin Kkeni... 30 1.1.2 Trklerin Anayurtlar Hakknda Grler 33 1.1.3. Trklerde Sosyal Yaam..... 37 1.1.4. Trklerde Devlet Ynetimi ve Siyasal Yap....................... 43 1.1.5. Trklerde Kltrel Yap.................................................................................. 46 1.1.6. Trklerde Dini nanlar ve Kutsal Kavramlar................................................ 50 1.2.Tarih Sahnesinde Sasaniler.................................................. 53 1.2.1. Sasani mparatorluunun Kuruluu................................................................. 54 1.2.2. Sasani Toplum Yaps.................. 69 1.2.3. Sasani Devlet Yaps.................................................... 73 1.2.4. Sasanilerde Ordu Dzeni............................................................ 76 1.2.5. Sasanilerde Toprak Dzeni ve Maliye................................... 80 i

1.2.6. Sasanilerde Din ve Kutsal Kavramlar........................................ 82

KNC BLM 2. SYAS AIDAN TRK-SASAN LKLER 2.1. Akhun ve Sasani likileri....................................................................................... 88 2.1.1. Akhunlarn Kkeni.......................................................... 89 2.1.2. Akhunlarn Tarih Sahnesine kmalar ve Sasanilerle Olan likileri.. 94 2.1.3. Sasani Saraynn Akhunlarn Himayesine Girmesi......................................... 99 2.1.4. Akhunlarn Ykl Dnemi Akhun-Sasani likileri...................................... 101 2.2. Gktrk ve Sasani likileri................................................................ 103 2.2.1. Gktrklerin Tarih Sahnesine k............................................................... 104 2.2.2. Akhunlarn Yklnda Gktrk- Sasani ttifak........................ 107 2.2.3. Sasani Gktrk likilerinde pek Yolunun nemi......................................... 111 2.2.4. Sasanilere Kar Gktrk-Bizans ttifak. 116 2.3. Hazar ve Kafkas Trkleri ile Sasaniler Arasndaki likiler 121 2.3.1. Hazar Trklerinin Kkeni .......................... 122 2.3.2. Trk Boylar ve Sasaniler Arasndaki Kafkasya Egemenlii likileri 127 2.3.3. Sabirler ve Sasaniler Arasndaki Kafkasya Egemenlii likileri.................... 129 2.4. Avar Trkleri ve Sasanilerle Olan likileri............................ 130 2.4.1. Avarlarn Ortaya klar ve Ykselmeleri.......................................... 131 2.4.2. Gktrklerin Bizansa Avarlara Kar ttifak ars.. 134 2.4.3. Avarlarn Bizans Bakenti stanbulu Kuatmalarnda Sasanilerin Rol........ 135

NC BLM 3. TCAR VE KLTREL AIDAN TRK SASAN LKLER 3.1. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler...................... 138 3.1.1. Akhunlar ve Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler................ 140 3.1.2. Gktrkler ve Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler......... 143 3.1.3. Avar Trkleri ile Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler..... 150 3.1.4. Kafkas Trkleri ve Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler. 151 3.1.5. Maverannehir Sahasnda Trk ve Sasani Kltr likileri ............................ 154 3.2. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Siyasi Evlilikler................... 157 3.2.1. Trklerle Akraba Olan Sasani ahlar............................................................. 157 3.2.2. Gktrkler ve Sasaniler Arasndaki Siyasi Evlilikler.............................. 158 ii

3.2.3. Hazarlar Dnemi Siyasi Evlilikleri................................................................. 160 3.3. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Ticari likiler...................................................... 162 3.3.1. Trkler ve Sasaniler Arasndaki pek Ticareti likileri................................... 162 3.3.2. Gktrkler ve Sasaniler Arasndaki Gmrk ve Pazar Fiyatlar likileri....... 165 3.3.3. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Hazar Denizi Ticareti likileri..................... 170 3.3.4. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Hint Okyanusu Ticareti likileri.................. 173 3.3.5. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Ticaretin nemli Aya Sodlar .. 175 3.3.6. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Ticari likilerde Kullanlan Para Birimi 177 3.4. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Ticaret Yollar likileri....................................... 178 3.4.1. Akhunlar ve Sasaniler Arasndaki Ticaret Yollar Egemenlii likileri......... 180 3.4.2. Gktrkler ve Sasaniler Arasndaki Ticaret Yollar Denetimini Ele Geirme abalar....................................................................................... 185 3.4.3. Sasanilerin Ticaret Yollarn Tkamas Nedeniyle Karadenizin pek Yolu Ticaretinin nemli Bir Gzergh Haline Gelmesi......................... 190 3.4.4. Hazar Trkleri ve Sasaniler Arasndaki Ticari likiler................................... 194

DRDNC BLM 4. SASANLERN KESN YIKILIINDA TRKLERN ROL 4.1. Sasani Taht Kavgalarnda Trklerin Rol.............................................................. 197 4.2. Sasanilerin Yklmas Dneminde Trk ve Sasani likileri................................. 200 4.2.1. Sasanilerin Ykln Hazrlayan Etkenler................................................... 200 4.2.2. Sasanilerin Zayflamasnda ve Yklmasnda Gktrklerin Rol................... 204 4.2.3. 619 Yl Gktrk ve Sasaniler Arasndaki Horasan Savalar ......................... 205 4.2.4. 627630 Yllar Gktrk-Sasani Savalar....................................................... 206 4.2.5. Sasanilerin Yklnda Akhun Trklerinin Rol.............................................. 207 4.2.6. Sasanilerin Yklnda Hazar Trklerinin Rol............................................... 210 4.2.7. Sasanilere Kar Hazar-Bizans ttifak.............................................................. 211 4.3. Sasani-Arap Savalarnda Trklerin Rol............................................................... 213 4.3.1. Sasaniler Dnemi Trk Arap likileri............................................................. 217 4.3.2. Sasanilerin Araplar Tarafndan Ykl............................................................ 219 4.3.3. Son Sasani Hkmdar Yezdicrdn Araplara Kar Gktrklerden Yardm stemesi....................................................................... 224 4.3.4. Sasanilerin Yklmas ile Trklerin Araplarla Komu Olmalar..................... 227 4.3.5. Trklerin Araplarla Kafkasya Komuluu....................................................... 228 iii

4.3.6. Trklerin Araplarla Maverannehir Komuluklar.......................................... 230 4.4. Sasani ve Gktrklerden Boalan Topraklar zerinde in-Trk-Arap Savalar......................................................................................... 233 4.4.1. Hazarlarn Araplar Kafkaslarda Durdurmalar................................................ 234 4.4.2. Trkler ve Araplarn Horasan Savalar ve Trklerin Araplar Maverannehirde Durdurmalar 239 SONU............................................................................................................................. 247 BBLYOGRAFYA.......................................................................................................... 252 EKLER ................................................................................................ .. 259

iv

HARTA VE EKLLER LSTES HARTALAR LSTES Harita-1. Trklerin Anayurtlar ve g yollar............................................................................... 1 Harita-2. Maverannehir sahas zerinde kurulmu olan Kuan ve Akhun mparatorluklar....4 Harita-3. Tarihi pek Yolu ve zerinde bulunan nemli ticaret ehirleri....................................... 9 Harita-4. Kafkaslar ve zerinde kurulmu olan Hazar mparatorluu..........................................11 Harita-5. ran corafyas ve zerinde kurulmu olan Sasani imparatorluu................................15 Harita-6. skender istilasndan sonra M II. yzyllarda Saka-skit imparatorluu....................17 Harita-7. Pers imparatorluu ve yayldklar alanlar....................................................................19 Harita-8. Ahamanileri ortadan kaldrarak snrlarn Orta Asyaya dayandran ve Sakalarla komu olan Byk skender mparatorluu.............................................20 Harita-9. I. Gktrk mparatorluunun en geni snrlar...........................................................260 Harita-10. Sasani mparatorluunun kara ve deniz ticaret yollar ve bu yollar zerindeki nemli ehirler........................................................................................260 Harita-11. Dou ile bat zerinde kurulmu olan medeniyetleri birbirlerine balayan kuzey, gney, orta ve deniz ticaret yollar ve bu yollar zerinde kilit bir konuma sahip olan Sasani imparatorluu...........................................................261 Harita-12. Sasani mparatorluu Farsa kaynaklarda Sasani imparatorluunun MS. III. ve V. yzyllardaki snrlarn gsteren bir harita.......................................261 Harita-13. Sasani mparatorluunun genel snrlarn gsteren bir harita.....262 Harita-14. I. Hsrev Dnemi Sasani mparatorluunun en geni snrlar................................262 Harita-15. Dou-Bat ticaret yollar ve bu yollar zerindeki nemli noktalar............................262 Harita-16. Orta pek Yolu ve bu yol zerindeki nemli ehirler................................................262 Harita-17. Gktrk mparatorluu MS. VI. yzyln sonlar ile VII. yzyln balarnda Gktrklerin egemenlik dnemlerine ait olan sahalarda Trklerin yaam olduklar corafyay gsteren Farsa bir harita.......................................................262

EKLLER LSTES ekil-1. Nak- Rstem Sasaniler Dnemine ait bir atekede zerindeki kitabede Kuan Trkleri ile ilgili bilgi bulunmaktadr.................................................................263 ekil-2. Orta Asya Trk-Sasani ticaretinde kullanlan bir gm kap zerindeki aslan avn gsteren resim sahnesi.................................................................................263 ekil-3. Sasanilerle yapt bir savata ele geirdii bir esiri kafasndan yakalam bir Hazar Prensi..........................................................................................................263 ekil-4. pekli bir dokuma zerinde Behram Gra ait bir av sahnesi.......................................263 ekil-5. Sasaniler dnemine ait kutsal Simurgu gsteren etraf boncuklarla ssl ipek tuval.....264 ekil-6. Nak- Rstemde apurun arkasnda bulunan elleri bal Valeriyan gsteren bir kabartma........264 ekil-7. Sasani edebiyatnda nemli bir yere sahip olan Behram Gura ait bir ileme..264 ekil-8. Sasaniler Dnemine ait sanat eserlerinden Tak- Bostan (Hayat Aac) .264 ekil-9. Sasani mparatorluunun kurucusu I. Ardeiri gsteren bir para...264 ekil-10. Anuirvann Trkzde lakapl, olu IV. Hrmz dnemine ait bir para...264 ekil-11. Gktrk hkmdar Save Kaan ile nl Sasani komutan Behram bin arasndaki Horasan Savan gsteren bir ran tablosu..265 ekil -12. Akhun ordusunun Sasani ordusu ile yapm olduu bir sava tasvir eden ran yapm bir tablo.......265

vi

NSZ M. IX. yydan balayarak yaklak bin sene boyunca, kimi zaman i ie, kimi zaman komu halklar olarak bir arada yaam olan Trk ve Fars toplumlarnn birbirleri ile olan ilikilerini yerli ve yabanc kaynaklarla, tetkik eserleri incelemek suretiyle her iki toplum arasnda cereyan eden savalar, barlar, ticaretleri, siyasi evliliklerini, taht kavgalar srasnda birbirlerine kar tutumlarn ksaca, tarih boyunca iki toplum arasndaki komuluk ilikilerini aratrarak ortaya koymaya altk. Bunun iin Sasaniler dnemini sememizin nedeni onlarn Saka Trklerine olabilecek intisaplarndan dolay yine kken olarak bir Trk ananeden gelmi olmalar ihtimalinden kaynaklanmaktadr. almamzn giri blmnde Trk ve Fars ilikilerine konu olan corafya zerinde durarak, Sasani corafyasnn yannda Sasanilere komu olan Trk Devletlerinin corafyasndan bahsettik. Bunun yannda Trk ve Fars toplumlarnn ortaalardan evvel iliki kurduklar dnemlerden ve bu dnemde yaayan Trk ve Fars topluluklarndan ksaca bahsetmeye altk. almamzn birinci blmnde Trk ve Fars milletlerinin genel anlamda sahip olduklar kltrel yaplarn, sosyal yaamlarn, devlet tekilatlarn, siyasal organlarn ve dini inanlarn ortaya koyarak her iki milleti birbirinden ayran farkl ynlerini inceleyerek bunlar ana hatlaryla ifade etmeye altk. Bylece iki millet arasndaki benzer ve farkl toplumsal ynleri ana hatlaryla ortaya koyarak iki komu toplum hakknda genel bir bilgi edinilmesini salamaya altk. kinci blmde Trk ve Fars halklarnn siyasi ilikilerini iki komu lke corafyalar zerinde kurulan farkl devletleri ve bu devletlerin birbirleri ile olan ilikilerini yerli ve yabanc kaynaklarn taranmas suretiyle ortaya koymaya altk. Elbette Sasani imparatorluunun kurulduu MS. 224 ylndan ykllar olan MS. 642 tarihine kadar gerek dou snrlarna komu ve gerekse kuzey snrlarna komu olarak kurulan Kuan, Akhun, Gktrk ve Hazar Trk Devletlerinin hepsinin Sasani dnemi Fars toplumuyla olan ilikilerini ayr ayr ortaya koymaya altk. Eserimizin nc blmnde Sasaniler dnemi Trk ve Fars toplumlarnn birbirleri ile olan kltrel ve ticari ilikilerinden bahsetmeye altk. Bu blmde ksaca her iki millete ait halklarn kltr ve sanat yaplar ile ticari faaliyetlerinden bahsettikten sonra onlarn birbirleri ile ilikilerinden dolay iki millet arasnda ortaya kan kltrel alverileri zerinde durduk. Elbette Sasaniler ile onlarn nemli miktarda ticari faaliyetlerde bulunmu olduklar Hint ve in toplumlar arasnda bir kpr vazifesi gren ve ipek yollar denetimini ellerinde bulunduran Trklerin Sasaniler ile olan ticari faaliyetlerinden sonra her iki toplum arasnda meydana gelen kltrel etkileimler bu blmmzn konusunu tekil etmektedir. vii

almamzn drdnc ve son blmnde Trklerin Sasani i karklklar ve taht kavgalar srasnda oynadklar rollerden bahsederek; Sasanilerin ykln hazrlayan sebepler ve bu sebeplerde Trklerin rolyle, zellikle Sasani imparatorluunun Araplar tarafndan kolayca yklmasnda Trklerin etkisini inceleyerek, Sasani ve Gktrk imparatorluklarnn yklm olduklar saha zerinde cereyan eden bu topraklarnn paylam konusunda Bizans, Hazar, in ve farkl Trk boylar arasndaki savalar konu olarak ele aldk. zellikle; gerek lisans almam ve gerekse yksek lisans almam boyunca her zaman yanmda olan; srekli nmze hedefler koyarak, deerli fikirleriyle ufkumuzu aan ve yapm olduumuz almalarda bize, hedefimize ulamada yardmlarn esirgemeyen danman hocam Sayn Prof. Dr. Abdulhalik Bakr Beye teekkrlerimi sunuyorum. Ayrca bu almamzda bize proje destei salayarak katklarn esirgemeyen FBAPa teekkr ediyorum.

AHMET ALTUNGK ELAZI 2007

viii

KISALTMALAR age: ad geen eser agm: ad geen makale bsm: basm bkz: baknz C: cilt ev: eviren Dbno: demirba no haz: hazrlayan h: hicri emsi A: slam Ansiklopedisi SAM: slam Aratrma Merkezi MEBY: Milli Eitim Bakanl Yaynlar M: Milattan nce MS: Milattan Sonra S: Say s: Sayfa TDV: Trkiye Diyanet Vakf sno: seri no TTK: Trk Tarih Kurumu trc: tercme TC: Trkiye Cumhuriyeti trhz: ;Tarihsiz UNESCO: Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Tekilat vb: ve benzeri vd: ve devam yay: yaynlar

ix

KONU VE KAYNAKLAR Tarihin birok dnemlerinde ynetici snf Trk olan ok sayda Trk Devleti kurulmutur. Sasaniler dnemi rannn da hanedan ailesinin Trk olmas ihtimali kuvvetle muhtemel olmakla beraber yaplan bu alma ile bu kan daha da glenmitir. Gerek ada ve gerekse eski ran kaynaklar dahi Sasanilerin soyu hakknda tutarl bir bilgiye sahip olmamakla beraber zm baz efsaneler yoluyla eski Keyani hanedan hkmdarlarndan Daraya nispet etmekle beraber bunun kesin bir kantla ortaya koymamakla birlikte ihtimal dhilinde olduunu ifade etmektedirler. Bunun yannda bu alma ile birlikte ok nemli olan u sonuca ulalmtr: aal Sasani imparatorluu aslnda btn gcn Trklerden almaktadr. Sasaniler siyasi ve ekonomik koullarn elvermedii dnemlerde Trklere snmlar ve onlarn ok ciddi bir ekilde desteini almlardr. Sasani saray ok uzun bir sre Trklerin tesiri altnda kalm Sasani tahtna hangi ehzadenin geecei ve tahttan hangi hkmdarn indirileceine karar verecek kadar Sasaniler Trklere baml hale gelmilerdir. Bu almamz boyunca 23 tanesi yabanc dilde olmak zere 97 tetkik eser, 37 adet eitli ansiklopedilerde yaynlanm makale, 6 adet ansiklopedik eser, eitli ansiklopedilerden derlenmi 14 adet ansiklopedik madde, 10 adet temel kaynak eser taranmak suretiyle toplam 153 kaynaktan istifade edilmitir. Elde edilen bilgiler nda konu blmlerine ayrlarak konu balklar oluturulmu ve bu konu balklarna gre Sasaniler dnemi Trk-Fars ilikilerine konu olan bilgiler fileme metoduyla derlenerek bir araya getirilmitir. Trke tetkik eserlerde zerinde alm olduumuz konuyla ilgili yeterli ve doyurucu bilgi olmamas nedeniyle Farsa kaynaklar da taranm hedeflenen konu yerli, yabanc ve ranl ada aratrmaclarn almalarnn yannda baz temel klasik kaynaklarn Fars diliyle baslm olanlarndan istifade edilmek suretiyle almamza objektif ve genel bir boyut kazandrlmtr. Bu almamzda byk oranda istifade etmi olduumuz klasik kaynaklar yle sralayabiliriz: Belazuri lakabyla tannan Ahmed bin Yahya bin Cabir IX. yzylda yaam olan nl tarihilerdendir. Ftuh el-Buldan adl eserinde Hz Peygamberin Hayberi fethinden 715 ylna kadar olan olaylarn anlatmaktadr. Bu eser ilk defa De Goje tarafndan 1870 ylnda Leidende yaynlanmtr. Eserin Sasanilerin ykl dnemi ile birlikte Araplarn Trkistan zerine fetihleri srasnda Trk Arap ilikileri hakknda verdii bilgilerden faydalanmaya altk ve bu eserin Mustafa Fayda tarafndan yaplan tercmesinin 1987 ylnda Ankara basks zerinden ve ayn zamanda Zakir Kadiri Ugann yapm olduu evirisinin stanbul 1956 yl basksndan faydalanmaya altk. Miladi 1160 ylnda dnyaya gelen bnl Esir 1233 ylnda lmtr. El Kmil Fit Tarih adl eserinde dnyann yaratlndan 1231 ylna kadar gerekleen olaylar hikye x

etmektedir. bnl Esirin bu almas ilk defa Pariste Tornber tarafndan 1851 ve 1876 yllar arasnda derlenerek neredilmitir. Biz bu eserin B. Eryarsoy tarafndan evrilen 1986 yl stanbul basksnn IV. cildi zerinden almamz yaptk. Doum tarihi hakknda kesin bir bilgi bulunmayan ibn-i Belhi Abbasiler dneminde yaam slam dnyasnn nemli corafyacs ve tarih yazcsdr. Farsname adyla kaleme alm olduu almasnda yaratltan Sasanilerin Araplar tarafndan ykl dnemi de dahil ran tarihini anlatmtr. Eserinde Farslarn gelmi gemi btn hkmdarlarndan bahseden ibn-i Belhi Fars lkesinde yaayan kavimlerden, ran corafyasndan da bahsetmektedir. Bu eserin Sasaniler dnemi ran ve Trklerle olan ilikileri konusunda anlatm olduu rivayetlerden istifade etmeye altk. Doum tarihi hakknda kesin bir bilgi olmayan Ebul Kasm Muhammed ibn-i Havkal slam dnyasnn nemli corafyaclarndan olup Suretl Arz adl corafi eserin yazardr. Samaniler dnemi X. yzyl Trkistan, ran, Maverannehir ve Harzem topraklar hakknda detayl bilgi veren eser byk lde stahriden etkilenmekle birlikte slam dnyasnn birok blgesinin corafyalar hakknda bilgi vermektedir. Biz bu almamzda bn-i Havkaln mevcut eserinin 1938 Liden basks zerinden Dr. Cafer iar tarafndan Farsaya evrilmi olan almasndan faydalandk. MS. X. yzyln ilk yarsnda yaam olan Ebul Hasan Ali bin el-Hseyin Muruc elZeheb kitabnn yazardr. Katab- Ahbar el-Zaman ve Katab- Evsad adl almalarnn bir zeti olarak kabul edilen bu alma slam ncesi ve slam sonras milletlerin yaam olduklar corafyalar ve tarihleri hakknda bilgi verir. Eser ilk olarak Barbier Meynard tarafndan Franszcaya tercme edilerek 1861 ve 1877 yllar arasnda yaynlanmtr. Biz bu almamzda ayn bask zerinden 1986 ylnda Farsaya yaplan tercmesinin Kum basks zerinden altk. MS. IX-X. asrlarda yetimi ve fkh, hadis, tarih, dil, tefsir ve kraat ilimlerinde otorite saylan Eb Cafer Muhammed ibn Cerr et-Taber. Taberistan'n mul ehrinde 838 yl sonlarnda dnyaya gelmitir. Taberinin 932 ylnda ld sanlmaktadr. Tarih-i Taberi adl eserinin Faruk Grtunca tarafndan Trkeye yaplm olan evirisinden faydalanarak zellikle Sasani imparatorluunun son dnemlerinde Trkler ve Araplarla olan mnasebetleri ile Sasanilerin yklm olduu saha zerinde Trk-Arap savalarndan bahseden III. ve IV. ciltlerinden byk lde yararlanmaya altk

xi

YNTEM VE TEKNKLER Bu alma iindekiler, ksaltmalar, nsz, giri, sonu, ekler ve bibliyografyaya ek olarak drt blm eklinde ele alnmtr. almann giri blmnde Trk ve Fars kavimlerinin yaam olduklar corafyalardan bahsedilerek ilk alarda her iki kavim arasndaki ilikiler zerinde ksaca durulmutur. Birinci blmde Trk ve Fars kavimlerinin genel hatlaryla toplumsal, kltrel ve siyasi ynleri ele alnarak onlarn yaam olduklar corafyalardan bahsedilmi ve bu kavimlerinin isimlerinin kkenleri zerinde durulmutur. Daha sonra iki kavime ait sosyal yaam zerinde durulmu onlarn devlet ve siyasal yaplar incelenmitir. Ayrca her iki toplumun kltrel yaplar ile dini inanlar zerinde durularak bunlarn yannda alt balklar halinde toprak ve vergi sistemleri; madencilik, tarm, ehircilik, giyim kuam, bayramlar, dinsel ve tabiatst kutsallar incelenmek suretiyle her iki millete ait sosyal zellikler ortaya konularak iki halk arasnda bir karlatrma yaplmtr. Bu blmn amac her iki milletin sosyal yaplarnn ortaya konulmas suretiyle aralarnda bir karlatrma yaplmas amalanmtr. almann ikinci blmnde ise her iki millet arasnda cereyan eden siyasi ilikiler zerinde durulmutur. Sasaniler dneminde Farslarla iliki halinde olan Kuan, Akhun, Hazar ve Gktrk imparatorluklar gibi Trk devletlerinin her birinin Sasanilerle olan mnasebetleri ayr ayr ele alnmtr. Bu devletlerin yaplar ve kurulduklar corafya hakknda ksa bilgiler verildikten sonra onlarn Sasanilerle olan siyasi ilikileri incelenmitir. Bu blm youn olarak savalar, barlar, taht kavgalar gibi siyasi olaylarn gereklemi olduu konular ve bu konular etrafnda cereyan eden gelimeleri ierisine almaktadr. almann ikinci blmnde ise Trkler ve Farslar arasndaki kltrel ve ticari ilikiler zerinde durulmutur. Yine almann akna uygun olarak Maverannehir ve Kafkaslarda kurulmu olan Trk devletleri ile Sasaniler arasndaki kltrel ilikiler ayr ayr ele alnmak suretiyle incelenmitir. zellikle, Trk kltrnn Kafkas ve Maverannehir sentezinin Sasaniler dnemi Fars rk zerinde birok tesirlerinin olduu bu almamzla birlikte ortaya konmutur. Bunun yannda kltrel ilikilerin baka bir boyutunu oluturan, Trk devletleri ile Sasaniler arasnda hanedanlar dzeyinde gereklemi olan siyasi evlilikler de kltrel ilikilerin bir konusu eklinde incelenmitir. pek yolu ve Kafkas ticaret yolu zerinde kurulmu olan Hazar, Kuan, Akhun ve Gktrk imparatorluklarnn Sasanilerle youn bir ekilde ticari ilikileri olmutur. Her iki toplum arasndaki kltrel etkileimlerin temelinde ticari ilikiler nemli bir yeri tutmaktadr. Sasanilerin in ticaret yolu zerinde bulunan Trk devletleri Sasanilerin can damarn kendi ellerinde bulundurmulardr. Bunun yannda Sasanilerin TrkBizans ticaret yolunu tkamalar zerine Gktrklerin youn giriimi zerinde Hazar Denizinin xii

kuzeyi yeni bir ticaret yolu eklinde tarih sahnesindeki yerini almas suretiyle Sasani imparatorluu dou bat ticareti zerinde etkisiz hale getirilmitir. Ayrca ticaret yollarna egemenlik kurma almalar, gmrk ve pazar fiyatlar ilikileri, ticari faaliyetlerde kullanlan para birimleri, Hazar Denizi ve Hint okyanusu zerinde egemenlik kurma almalar ile Gktrklerin Sasanilere ince zrh, para basm makineleri gibi demir madeni rnleri satmalar gibi konular alt balklar eklinde incelenmeye allmtr. almamzn drdnc blmnde ise Sasanilerin zayflama sreci ierisinde ve ykllar srasnda Trklerin rolnden bahsettik. Sasanilerin yklnda nemli bir role sahip olan taht kavgalarn da Sasani taht kavgalarna Trklerin etkin bir ekilde mdahil olmalarndan dolay bu blmn konusu olarak incelenmitir. Yine Sasanilerin ykln hazrlayan en byk etkenlerden biri olarak Gktrk hkmdar Tung Yabgunun Hazarlarla birlikte Kafkaslar ve Horasandan balatm olduklar bir harekt ile Sasani imparatorluunun ordularn imha ederek onlarn savunma glerini yok etmeleri suretiyle Sasanilerin Araplar tarafndan ok kolay bir ekilde yklmalarnn nn aan 615628 savalar bu blmn nemli bir konusunu oluturmaktadr. Yine bu blmn nemli konularndan bir tanesi yklmak zere olan Sasani imparatorluunun son hkmdar III. Yezdicrdn snm olduu en son ehri olan Mervde Akhunlara Cenabiz sava ile malup olmalar ile yine son darbeyi yine Trklerden yiyerek tarih sahnesinden ekilmi olmalardr. Ayrca Sasani Arap savalarnda Trklerin rol, Sasanilerden boalan saha zerinde yaplan Trk-Arap savalar ve Sasani mirasna sahip olma abalar, Sasanilerin ykl ile Trklerin Araplarla Maverannehir ve Kafkaslarda komu olmalar ve aralarnda gerekleen savalar bu blmn konusunu tekil etmektedir.

xiii

GR: TRK ve FARS LKLERNN GEM 1. Trk ve Fars Kavimlerinin Yaam Olduu Corafya Trkler douda Byk Okyanus, gneyde in snrlar, kuzeyde Sibirya dzlkleri ve batda Dou Avrupa topraklarna kadar ok geni corafyalarda yerlemi ve byk dnya devletleri kurmu birok deiik boy ve kavimlerden oluan bir millettir. Genel olarak Trklerin yaam olduu corafya iin; douda Kingan dalarndan, batda Ural dalar ile Hazar Denizine kadar, kuzeyde Sibiryadan gneyde in, Tibet ve ran lkesine kadar olan blge gsterilmektedir.1 Fakat biz bu almamzda Sasaniler dnemi ran corafyasna komu olan ve onlarla siyasi, kltrel, ticari ve bunlarn dnda birok alanda iliki halinde olan Trk kavim ve devletlerinin yaam olduklar corafyalardan bahsedeceiz.

H Harita 9 Trklerin Anayurtlar ve g yollar. (Hseyin Datekin: Tarih Atlas s. 5, nklap Yaynlar)

Trk ve ran kavimlerinin komuluklar tarihin ok eski dnemlerine dayanmaktadr. ranllar doudaki komular olan Trklerin lkelerini Turan olarak adlandrm ve onlarn lkelerinin Ceyhun nehrinin dier tarafnda olduunu belirtmilerdir.2 Ahamani dnemi ranllarnn Turan adn vermi olduklar bu lkenin merkezi Orta Tiyanan olan; Horasan, Sodiyana, Fergana ve Kagar iine alacak ekilde bu blgelerden Hazarn kuzeyi, Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinden Dou Avrupa topraklarna kadar uzanan alanda Saka Trkleri tarafndan kurulmu olan Byk Saka mparatorluu olduunu grmekteyiz.3
1

Abdulhaluk ay-lhami Durmu: skitler Trkler C. II, s. 575; A. B. Ercilasun: Trk Dnyas zerine ncelemeler s. 237 Aka Yay. 1982 2 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s. 29, stanbul1977 3 Osman Karatay: ran ve Turan Hayali Milletler anda Avrasya ve Orta Dou s. 25vd. Ankara 2003

Hun mparatorluunun zayflamasyla Orta Asyaya dalan Trkler ayn dnemde ayr imparatorluk kurmulardr. Dier kavimlere gre at stnlne sahip olan Trkler ksa zamanda geni corafyalara dalarak gittikleri yerlerde byk imparatorluklar kurmulardr. ine inen bir gurup orada Tabga Devletini kurdular ve in medeniyeti zerinde gl tesirler ortaya koydular.4 Asya Hun imparatorluunun yklnn ardndan batya doru ilerleyen Hun kitlelerinden, gneybatya inen baz Hun boylar ran sahas ierisine kadar uzayan sahalarda Akhun Devletini kurdular.5 Akhunlar kurulmu olduklar sahada V. yyn son eyreinde Sasanilere kar stnlklerini ispatlam ve Sasani sarayn kendi himayeleri altna alarak Bizans imparatorluunun komusu konumuna gelmiler ve etkinlik alanlarn Afganistan, Hindistan ve Pakistan lkelerine kadar yaymay baarmlardr. Batya ynelenler Avrupann ilerine kadar ilerlediler ve burada Avrupa Hun Devletini kurdular.6 Avrupa Hunlarnn Kafkaslardaki uzantlar olan Onogur, Utigur, Sabar ve Hazar gibi boy ve budunlar Sasani ve Bizans mnasebetlerinde nemli bir rol stlenerek Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyini dou bat ticareti zerinde ipek yolunun nemli bir gzergh haline getirerek bu blgeyi inkiaf ettirdiler.7 Sonu olarak Trkler, MS 4. ve 6. yzyllar arasnda inin bakenti Lo-Yangdan Macaristana kadar geni bir alanda ve ayn dnemde kurmu olduklar imparatorluklarla geni bir corafyaya hkm srdler. Sakalarn yaam olduklar corafya genel olarak Dou Trkistan ve Gobi blgesi ile olan balants dou tarafndaki birok geit ile salanan ve kuzeydou step blgesi olarak adlandrlan Pamir, Tiyenan, Altay da kollar ve Bat Trkistan zerinden Tunaya kadar uzanan ve Gney Rusyay da iine alan sahadr.8 Sakalarn M 6. ve 2. yzyllarda Tiyenan, Pamir, Altay civarlarnda yaam olduklar ve bu dnem randa hkm sren Perslerle komu olduklar bilinmektedir.9 Amirgi veya Amirgeba ad verilen bu Saka topluluklar Fergana ve Alay vadileri ile bir Trkmen nehri saylan Mergab nehrine kadar olan Bat Pamir blgelerinde oturmaktaydlar ve isimlerini de Mergab nehrinden almaktaydlar.10 Pers ve Helen imparatorluklaryla yapm olduklar mcadeleler sonucunda batya doru g etmek zorunda kalan Saka topluluklar Karadenizin kuzeyindeki dzlkler zerinde Tunaya kadar olan topraklara yerleerek zamanla skit adn almlardr.11

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 85vd Ankara 1988 Dursun Ali Akbulut: Mevarannehir ve Horasanda Trkler Trkler C.I, s. 831; Enver Konuku: Akhunlar Trkler C. I, s. 827 6 erif Batav: Avrupa Hunlar Trkler C. I, s. 831 7 Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler C.I, s. 921vd. 8 Abdulhaluk ay-lhami Durmu: skitler Trkler C. II, s. 575 9 Igor Pyankov: Sakalar (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C. I, s. 611 10 Igor Pyankov: agm, s. 611(ayn yer) 11 lhami Durmu: skitlerin Kimlii Trkler C. I, s. 620
5

1.1. Maverannehir Corafyas ve zerinde kurulmu olan Kuan ve Akhunlar Maverannehir; Araplarn Sasani imparatorluunu yktktan sonra Trkistan topraklarna yapm olduklar aknlar srasnda Ceyhun nehrinin tesine verdikleri isimdir.12 Ceyhun nehrine eski Trklerin verdii isim ise Ogzdr.13 Genel olarak corafyaclar arasnda Maverannehir denildii zaman Ceyhun ve Seyhun arasndaki blge akla gelmektedir. Fakat Maverannehir ile kastedilen topraklarn Ceyhundan balayarak nerede bittii kesin olarak belirlenmemitir. Sasani imparatorluunun yklmasndan sonra hzla douya doru ilerleyen Arap ordularnn bir sre durakladklar Ceyhun nehrinin te tarafna bu ismi verdikleri bilinmektedir.14 ran, in, Yunan ve Arap kaynaklarnda Ceyhunun Turan ve ran kavimlerin arasnda bir snr olduu kabul edilmektedir.15 Ouz destanlarnn temelini tekil eden u ve Alper Tunga destanlarnda ran Hkmdarlar ile savatklarndan bahsedilen ve hakanlarnn merkez olarak u havzasnda bulunan Balasagun ve Dou Trkistandaki Kagar ehirlerini esas ald bir Trk Turan devletinden bahsedilmektedir.16 Firdevsiye ek olarak ibn-i Belh ve Dakik; Karluk ve igil Trklerinden mteekkil merkezleri Kagar (Ordukent) olan ve balarnda Afrasyab- Trknin (Alper Tunga) bulunduu hanedan ailesinin Uygur Trklerinin oluturduu bir Trk devletinden bahseder. Eski ran kaynaklarndan naklen el-Birun, Taberi, Narah ve Nesef gibi bilginler bu eski Trk devletinin snrnn gney batda ran sahasna doru Mehed ve Sarakhs ehirleri arasnda uzanmakta olduunu ifade ederler. Bu snrn ortasnda bulunan Mezduran ehrinin eski Farsada Merz-i Turan yani Turan snr anlamnda bir yerleim yeri olduunu ifade etmektedirler.17 Bu da Maverannehir ve Horasann tamamyla bir Trk topra olduunu ve daha sonralar Ahamaniler dneminde ranllarn eline getiini gstermektedir.18 Maverannehir, geni otlaklara sahip; yakut, altn ve gm madenleri ile nl Buhara, Semerkant, Bedehan, Vehab, Hulm, Talkan, Varvaliz ve Toharistan gibi ehirleri evreleyen dou-bat ticaretinin en nemli kavak noktas olan bir drt yol konumundadr.19 Bu blge Orta Asya gebe unsuru, ran, in ve Hint ticaretinin merkez blgesi olarak kabul edilmektedir.20 nk buras dou bat arasnda seyreden btn ticaret yollarnn birletii bir kavak olmakla beraber, Asya mamullerinin satld birok pazaryerleri ve gmrk ehirlerine sahipti. Ceyhun nehri ile snrlanan bu blge Buhara, Semerkant, Sod, Urusna, a, Fergana, Ke, Nesef,
12 13

Vasili Viladimirovi Barthold: Mool stilasna Kadar Trkistan s.67, (haz-Dursun Yldz) Ankara 1990 Osman Gazi zgdenli; Maverannehir A, C. 28, s. 177 14 Vasili Viladimirovi Barthold: Maverannehir A C. VII, s. 408, stanbul 1986 15 Osman Gazi zgdenli; agm, s. 177 16 Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s.18, stanbul1981 17 Zeki Velidi Togan; age, s.19 18 Vasili Viladimirovi Barthold: age, s.83 19 Vasili Viladimirovi Barthold: age. s. 83-87 aras. 20 Boris Marak: Trkler ve Sodlular s. 170, (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II

Saganiyan, Huttal, Tirmiz, Gavaziyan, Ahsikes, Harizm, Farab, spicab, Talas, lak ve Hocandi kapsamakla beraber dousunda Pamir, Ret ve Hindistana doru dz bir izgi zerinde Taraz, Barab, Stkend, Sod, Buhara ve Aral glne kadar Oguz ve Karluk lkeleri bulunmakta olduu Arap corafyacs stahkri ve ibn-i Havkal tarafndan da belirtilmitir.21 Mesud Maverannehirin de iinde bulunduu bu geni topraklara Kuan lkesi adn vermitir.22 Maverannehir corafyas genel olarak Buhara ve Semerkantn merkez olarak kabul edildii Sod topraklar, batda Harzem, gneyde Saanyan ve Huttal ile Ceyhunun yukarsnda bulunan Bedehan, kuzeyinde Fergana ve a ehirlerinden oluan be ana blgeden olumaktayd. Ekonomisi verimli topraklarndan dolay tarma dayanan ve ipek yolundan dolay ticaretin nemli kava olan Maverannehir corafyas erken ortaalarda dnyann en gzel ve en zengin drdnc blgesi olarak adlandrlmtr.23 lk ve Ortaalarda ticaret yollar vastasyla in, ran, Hindistan, Rus stepleri ve Baltk lkelerine balanan Maverannehir havas, suyu ve topraklarnn verimlilii bakmndan doulu ve batl corafyaclar tarafndan vlmekle beraber dnya cennetlerinin nde geleni eklinde tabir edilmitir.24

Harita 10 Maverannehir sahas zerinde kurulmu olan Kuan ve Akhun mparatorluklar. (Hseyin Datekin: Tarih Atlas s. 22, nklap Yaynlar)

Osman Gazi zgdenli; Maverannehir A, C. 28, s. 177 Osman Gazi zgdenli; agm, s. 177(ayn yer) 23 Osman Gazi zgdenli; agm, s. 178 24 Muhammed ibn-i Havkal: Suret-l Arz s. 202vd, (Farsa evirisi-Dr. Cafer iar) 1938 Liden Basks zerinden
22

21

Bir nevi Horasan Sakalarnn anavatan konumunda olan Maverannehir M. II. binylda Aryanilerin istilasna uram ve M. VI. yyda Pers devletine balanmtr. Byk skenderin blgeye istilasndan sonra kurulan Baktirya Grek krallna bal olarak kalan Maverannehir M. II. yzyln balarnda doudan gelen gebe topluluklarnn aknna uram ve blge Kuan hkimiyeti altna girmitir. MS. VI. yynn ortalarna kadar Akhunlarn egemenlii altna giren Maverannehir bu tarihten sonra Bat Gktrklerin kontrol altna girmitir.25 slam fetihlerinden nceki dnemde Sodlular, Trkler ve Araplar gibi eitli etnik kkenlere mensup halklarn yaam olduu Maverannehirde Budizm, Zerdtlk, Manihaizm, Gk tanrclk (amanizm), Hristiyanlk, Yahudilik, Mecusilik ve Mazdekizm dinleri yaygnd. Blgedeki dinlerin eitlilik gstermesinin nedeni ise ticaret yolunun zerinde olmasndan dolay ok deiik milliyetlere ait tccarlarn buralara gelerek yerlemeleri ve dini faaliyet gstermeleri gsterilmektedir. Sasaniler dnemi Trk Fars ilikilerinin balangcn tekil eden Saka kkenli Kuan Trkleri inin bat ksmlarnda bulunan Kansu topraklarnda yaam olmakla beraber daha sonralar kuzey komular olan Hunlarn basklar sonucu bu topraklar terk ederek Baktirya ile Sodiyana topraklarna gelmiler ve burada Grek Baktirya devletinin yklmasndan sonra kendi devletlerini kurmulardr.26 MS. I. yyda Orta Asyann geirdii skntlardan dolay Hindukularn gneyine inen birka Yei boyu27 M. III. yyda Baktirya topraklar zerinde kurulmu olan Grek kralln ykarak Sodiyana ve Baktirya topraklar zerinde Kuan mparatorluunu kurdular.28 Bir Hint kayna olan Kalhanaya ait Rajatarangini adl eser Kuanlarn yaad dneme iaretle bu lkede kendi adlarna ehir kuran Huka, Cuka ve Kanika adnda kraln olduunu ve bunlarn Turukalarn soyundan geldiini yazmaktadrlar ve inlilerin bunlar hakknda kendi dillerinde kullanm olduklar Kuei-chuang szcn okunuunun da Kuan olduu sylenmektedir.29 Dou seferi srasnda Orta Tiyanan merkezli byk Saka Turan devletini ykarak Sakalarn byk ounluunun Hazarn kuzeyinden Karadeniz ve Kafkaslara, bir ksmnn da Orta Asya ve in snrlarna ekilmelerine neden olan skender Baktirya topraklar zerinde Grek Kralln kurmutu.30 Makedonyal skenderin dou seferi srasnda burada kurulmu bulunan Baktirya Grek krall yklm ve blge birok mahalli krallk tarafndan ynetilmeye
Osman Gazi zgdenli; Maverannehir A, C. 28, s. 178 Mehmet Tezcan: Kuanlarn Menei Trkler C. I, s. 789 27 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 510, (TDV, SAM DBno:42038-1) Bunun yannda ada baz ran kaynaklar Kuanlarn Hunlarn bir kolu olduunu ve Siyah Hun veya Kara Hun eklinde adlandrldklar zerinde durmaktadrlar. Karahanllarn kendilerini Kuanlara dayandrmalar ve Karahan adn kaynann da bu kara veya siyah Hunlardan yani Kuanlardan geldiini belirtmektedirler. 28 Mehmet Tezcan: agm, s. 789 29 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.11, Erzurum1971 30 Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hakimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s. 817
26 25

balanmt.31 skenderin kurmu olduu Grek Krall MS. II. yyda Saka kkenli Kuan Trklerinin tekrar Baktirya topraklarna gelmesiyle yklm ve eski topraklarna yerleen Saka boylar burada byk Kuan imparatorluunu kurmulardr.32 skenderin dou seferi srasnda Helenistik an douya bir hediyesi olarak kurulan Belh ehri daha sonralar Kuanlarn Kuzey Afganistandaki nemli bir merkezi olarak kendilerine kalacakt. Miladi III. yyda Kuanlarn Baktirya topraklar ile Toharistan, Afganistan ve Kuzey Bat Hindistana hkim olduklar bilinmektedir.33 Miladi I. yyda Kuanlarn lkelerinin temellerini Baktirya topraklarnda attklar ve daha sonra Toharistan, Sodiyana, Afganistan ve Pencapa kadar Kuzey Bat Hindistana hkim olduklar bilinmektedir.34 Btn bu corafya ierisinde Kuanlarn en youn ve gl olduklar yerler ise Kabil mntkasyd. Hatta Kuanlarn ok uzun bir sre yaam olduklar Kabil topraklar Kuanlarn anavatanlar saylabilmektedir.35 Kuan imparatorluu ykldktan sonra Kabil ve etrafnda meskn olan Kank hanedan iin buralar ele geiren Araplar tarafndan Kabil Trkleri olarak adlandrld ifade edilmektedir.36 Bunun yannda Kuan devletini kuran Yei veya baz kaynaklara gre Saka kkenli boylar Baktirya topraklarna gelmeden nce inin bat ksmlarnda bulunan Kansu topraklarnda yaam olmakla beraber daha sonralar kuzey komular olan Hunlarn basklar sonucu bu topraklar terk ederek Baktirya topraklarna gelmiler ve burada Grek Baktirya devletinin yklmasndan sonra devletlerini kurmulardr.37 Buna gre Kuanlarn anavatannn Kansu blgesi saylmas daha doru olacaktr. Sasaniler dnemi Trk-Fars ilikilerinin ikinci ayan Akhun Trkleri oluturmaktadr. Yaklak yz yl boyunca Sasanileri bask altnda tutan ve I. Hsrev dnemine kadar Sasanileri haraca balayan Akhunlar, Orta Asya byk Hun mparatorluunun knden sonra batya doru ilerleyen Hun ktlelerinden koparak gneye inmeleri sonucu Kuanlarn egemenlik alan ierisinde bulunan Hoten, Gur ve Bedehan topraklarna inerek zamanla buradaki Kuan varln zayflatmlardr. Kuanlarn sahip olduu topraklar ele geirerek burada devletlerini kuran Akhunlar doudan Horasan topraklar ve kuzeyde Kafkaslar zerinden Sasani topraklarn zorlamaya balamlardr.38 Yaklak olarak MS 450 ile 550 yllar arasnda Bizans ve Akhunlar arasnda kalan Sasaniler iin Akhunlar, Bizanstan daha ncelikli bir tehlike olarak kabul
Awadh K. Narain: Kuan Devleti (ev-Murat Yaar) Trkler C.I, s. 822 Awadh Narain: agm, s. 821 33 Liliya Yu. Tugueva: Gktrkler ve Toharlar Arasndaki Mnasebetler (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C II s. 152 34 Awadh K. Narain: agm, s. 821(ayn yer) 35 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.70, Erzurum1971 36 Hikmet Bayur: Hindistan Tarihi C. I, s. 70, stanbul 2000 37 Mehmet Tezcan: Kuanlarn Menei Trkler C. I, s. 789; Liliya Yu. Tugueva: Gktrkler ve Toharlar Arasndaki Mnasebetler (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C II s. 152 38 Dursun Ali Akbulut: Mevarannehir ve Horasanda Trkler Trkler C.I, s. 832vd.
32 31

edilmekteydi.39 Bu dneme kadar srekli Akhunlara vergi demek zorunda kalan Sasani saray uzun bir dnem Akhunlarn himayesinde kalmtr.40 Akhunlar tarih sahnesine ktktan sonra batya doru yaylarak Maverannehir ve Aa Trkistan topraklar zerinde Pencap, Toharistan Kua, Hotan, Aksu, Kargalk, Varvaliz Kemir ve Horasan zerinde geni bir imparatorluk kurmay baarmlardr.41 Akhunlarn ortaya kt ilk blgeler olarak Gur, Belh, Varvaliz ve Bat Bedehan mntkalar gsterilmektedir. Akhunlar 457 ylnda Ceyhun zerinden Belhe gelerek burann sakinleri olan Kuanlar daha gneye doru sren Akhunlar 456 ylnda Belh ve Toharistan zerine hkimiyet kurabilmilerdir. V. yydan sonra Gur, Akhunlarn Afganistandaki merkezi haline gelmeye balayacaktr.42 Akhunlarn dier nemli merkezlerinden bir tanesi de Araplarn adna Varvaliz dedikleri Kunduz civarndaki Huo topraklardr. Akhunlarn nemli merkezlerinden Toharistan ise blge olarak Belhin dou tarafnda; genel olarak Ceyhun rmann gneyinde kalan Hulm, Kunduz, Iskam, Talikan, Semengan, Baglan gibi blgeleri kapsayan alan olarak ifade edilmektedir.43 Miladi V. yzyla kadar Kuanlarn merkezi olan Belh bu yzylda Akhunlarn eline gemi ve Akhunlar Kuanlar kovarak buraya yerlemilerdir. Akhunlarn buradaki varlklar Hotandan balayarak ran snrnda bulunan Belhe dayanmaktayd. Sasaniler asndan dini bir merkez olan Belh, Akhunlar ile Sasaniler arasndaki savalarn temel nedeni olarak kabul edilmekteydi. Sodiyana topraklar da Akhunlarn elinde bulunmaktayd ve Sodlular Akhun varl altnda yaamlarn

srdrmekteydiler. Menandros Gktrklerden nce Sodlular ve memleketleri Ephtalationlarn elinde bulunmaktayd demektedir. El-Mukaddesi Ahsen-ul Taksimde Akhunlar ifade eden Haytal szcn btn bir Maverannehir iin kullanmtr. Mesudi ise Akhunlarn Sod topraklarna sahip olduklarn; Buhara ile Semerkantta yaam olduklarn yazmaktadr. Akhunlarn imparatorluk kurmu olduklar saha en geni biimiyle Hotenden balayarak Horasana kadar olan btn blgeleri iine almaktayd. Akhunlarn zerini yurt edindikleri merkezlerden bir tanesi de bat Bedehandr. Zeki Velidi Togana gre bu blgedeki Himalata ad verilen ve Karlda (Beyaz veya Akda) anlamna gelen Bat Bedehann batsnda bulunan dan Akhunlarn ilk menelerinin ortaya kt blge olduunu buradaki ak kelimesinin Akhunlara ismini verdiini hatta bunun Arapa syleni eklinin Heyyatile olduu ifade edilmektedir.44

39 40

Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 528, (TDV, SAM DBno:42038-1 Dursun Ali Akbulut: agm, s. 836-837 41 Enver Konuku: Akhunlar Trkler C. I, s. 828 42 Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hakimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I 43 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.61, Erzurum 1971 44 Zeki Velidi Togan: Akhunlarn Menei Meselesi TED, IV/I2 s. 59 (1964)

1.2. pek Yolu ve Gktrkler Adn zerinde en ok ticareti yaplan rn olan ipekten alan bu yolun ana gzergh ini Orta Asya ve ran zerinden Mezopotamyaya oradan da Akdeniz kysndaki Antakya ve Sur limanlarna balayan karayoludur.45 in snrndan balayan ve Gobi lnden geen kuzey ipek yolunun eritii ilk blge Hami olup yol buradan kuzeye ynelerek Bargle komu dalardan geerek ungaryaya buradan Balka gl civarnda yaayan Tleslerin lkesine buradan da Gktrk topraklarna ulamaktayd. Daha sonra ise bat ynnde uzanarak Talas nehri zerinden Teraz ehrine ulamaktayd. Orta yol ise Turfan, Karaar ve Kuadan geerek Tiyenan dalar boyunca uzanarak Kagarn batsnda Terek boazn geip Fergana ve Urusna zerinden Sodun ticaret merkezleri olan Semerkant ve Buhara ynelmekteydi. Buradan ise gney batya uzanp Mervden sonra Sasani lkesine ulamaktayd. nc yol Trk hakanlnn gney ksmndan ilerlemekteydi. Bu yolla ilerleyen kervanlar Hoten, Yarkent ve Lobi ln takip ederler, ardndan Pamirin yksek yaylalarn Bedehan ve Toharistan aarak Bamyan ve Gazne boazlarndan Hindistana ularlard.46 Bunun yannda ipek yolunun deniz balantlar da bulunmaktayd. inin en dousunda bulunan angandan ipek ve dier mamuller inin dier limanlarna, Seylan ve Basra krfezine gnderilirdi. Basra krfezinde Basra ehrine yakn kurulan liman kenti blleden atlarapa giren gemiler Sasanilerin bakenti Medayin ve Hireye ularlar buralarda kurulan panayrlar vastasyla ticaret mallar Orta Dounun her tarafna datlrd. Hindistan zerinden kalkan baz gemiler Gney Arabistan, Yemen ve Habeistana giderler Habeistann Adulis limanndan Hindistana buhur, hint hyar, zmrt, fildii gibi Afrika rnleri gtrlr, ayrca uzak doudan gelen gemiler Madagaskar, Malindi, Mombasa, Kilya gibi limanlara urarlard. Bizansl tccarlar skenderiyeye gelerek sonra Eyleden Kzldeniz oradan karayoluyla Habeistan zerinden ipek yolu ticaretini yrtrlerdi. Fakat Yemen hkmdar Znuvasn 525 ylnda Bizansl tccarlar ldrmesi zerine Habeliler ile aralarnda sava km ve bu ticari faaliyetleri sekteye uramtr.47 pek yolunun deniz ile dier balants kuzeyde bulunan Hncerab yoluyla Sind ve Gucerat limanlarna gelen mallarn Basra krfezine veya Aden, Kzldeniz yoluyla Msrn skenderiye limanna ve oradan batya tanmas eklindedir. pek yolunun deniz ticareti zerinde en faal gzerghlar Basra krfezi zerindendi. zellikle inliler Tang hanedan dneminde Hindistann Malabar sahilleri rotasyla Basra krfezine gelmekteydiler. Buradaki en nemli liman kentleri Siraf ve Ki ehirleriydi. Burada Basra,

Hans Wilhelm Hausig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi s. 22, (terc-M. Kayayerli) Geit Kitabevi Kayseri1997 46 Nebi Bozkurt: pek Yolu A, C. 22, s. 370-371; Hans Wilhelm Hausig: age, s. 15-17 47 Nebi Bozkurt: agm, s. 372

45

Umman ve dier yerlerden gelen mallar yklenir Maskata kadar Arabistan sahilleri geildikten sonra Malabar sahillerine ulalarak Seylan adasn geip Malaka boazna doru devam ederdi.48 Bunla beraber ipek yolu zerinde deniz yollar karayollarndan daha fazla rabet grmekteydi. Sasaniler kara ipek yolu zerindeki Trk varlndan dolay daha ok Basra zerindeki limanlardan Hint okyanusu zerinden douyla ticaret yapmaktaydlar.49

Harita 11 Tarihi pek Yolu ve zerinde bulunan nemli Trk ticaret ehirleri. (http: //www. doguturkistan. com/ipek yolu.html)

Bu yol zerinde sadece ipein ticareti yaplmazd. Hindistandan fildii, pamuk, Orta Asyadan gm, bakr, turkuaz, laciverd ta ve Hindistann kuzey blgelerinden keten, kuma, ift hrgl develer batya gnderilirdi.50 Cahizin kendine ait bir risalesinde belirttiine gre in, Hindistan, Orta Asya ve ran ehirlerinden gelen mallar sralayarak zellikle bu yol zerinde in mallar arasnda ipek, kl, kt, mrekkep, eyer, altn ve gm kaplarn nemli bir yeri tutuunu syler.51 Araplarn Sasani lkesini ele geirdikten sonra bakentleri Medayinde uzak doudan getirilmi olan ok miktarda ipekli elbise, kuma, baharat, misk,

Wilhelm Heyd: Yakn Dou Ticaret Tarihi (ev-Enver Ziya Karal) s. 34, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2006 49 Wilhelm Heyd: age, s. 36vd. 50 Hans Wilhelm Hausig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi s. 51vd, (terc-M. Kayayerli) Geit Kitabevi, Kayseri-1997 51 Nebi Bozkurt: pek Yolu A, C. 22, s. 372

48

amber, d aac ve kfur ele geirmilerdi.52 Bununla birlikte Sibiryann gneyinden gemekte olan ve krk yol ad verilen kuzey gzerghnn ipek yolunun en eskisi olduu sylenmektedir. bu yol Don nehrinin denize dkld yerden balayarak Perslerin oturduu blgeye varmadan kuzeye kvrlarak Sibiryann gneyinden Tarm havzasna ulamaktayd.53 pek yolu byk oranda M II. yyda Hunlarn eline gemitir. Yerleim merkezlerinden Noyun Ulada ok sayda ipekli dokuma paralarnn bulunduu ifade edilmektedir. M 140 ylnda in imparatoru Vudi ipek yolu denetimini Hunlarn elinden alarak Hunlar Gobi taraflarna ekilmek zorunda brakt. inde ipein inkiafndan sonra Hindistan, Kua ve Turfan blgeleri arasndaki ticari trafik canlanmaya balad.54 V. yyn ikinci yarsna kadar ipek yoluna Kuanlar ve Tabgalar hkim oldular. Kuan ve Tabgalarn yklmasndan sonra ipek yolu zerinde Bizans, Sasani, Akhun ve Gktrk ekimesi balad. Bizans ve Sasani arasnda elerindeki mallarn satlabilecei gmrk ehirlerinin kurulmas ynnde anlamalar yapld. Artaat, Nusaybin ve Rakka iki lke arasndaki en nemli gmrk noktas haline geldi. Sasani hkmdar Anuirvan Trkleri ipek transitinden mahrum brakmak iin Sodlulara getirmi olduu ticaret yasann zerine Bizansllar ve Gktrkler arasndaki yaknlamann sonucu olarak Hazar denizinin kuzeyinden Ker limanna alan yeni bir ticaret yolu ortaya kmtr.55 Sasaniler dnemi Trk-Fars ilikilerinin nc ve en grkemli ayan oluturan Gktrkler, Hyung-nularn varisleri olarak bat denizinin sanda Suo lkesinde yaamaktayken56 kendilerine Tukueler ad verilen Gktrk topluluklar Wei hkmdar Tayvu tarafndan yurtlarndan karldktan sonra Turfan blgesinin kuzeyi ve Etsin Gl bataklklarnn bats ile snrl olan sahay ierisine alacak ekilde Altay Dalarnn gney eteklerine gelip yerleerek Avarlarn himayesine girdikten sonra demirci bir kavim olarak ortaya kp MS. 552 ylnda byk Avar imparatorluunu yktktan sonra yirmi be sene gibi ksa bir zaman zarfnda lkelerinin snrlarn Byk okyanustan Karadenize kadar ulatrarak ipek yolunun karadaki tartmasz hkimi haline gelmilerdir.57 Kurulduu ilk andan itibaren Kingan dalarndan Semerkant ve Belhi iine alan corafyalar dhil lkelerinin snrlarn ilerleten Gktrkler Kagar sahasna kadar uzanarak buradaki kavimleri egemenlikleri altna almlardr.58 MS. 562 ylnda Gktrk-Sasani ittifak ile Akhunlarn yklmas zerine Fergana, Maverannehir ve Sodiyana topraklarn ellerine geirerek kuzey ipek yolu denetimini salayan Gktrkler
52

Wilhelm Heyd: Yakn Dou Ticaret Tarihi (ev-Enver Ziya Karal) s. 20, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2006 53 Hans Wilhelm Hausig: age, s. 13 54 Nebi Bozkurt: pek Yolu A, C. 22, s. 370 55 Nebi Bozkurt: agm, s. 370 (ayn yer) 56 Ahmet Taal: Gk-Trkler C.I, s. 9, TTK, Ankara1995 57 brahim Atalay: Trk Dnyasnn Corafyas Trkler C. I, s. 242 58 Akdes Nimet Kurat: Gktrk Kaanl Trkler C II, s. 53

10

Sasanilerin elinde bulunan, Toharistan, aanyan ve Baktirya gibi topraklar ele geirmenin mcadelesini vererek gney ipek yolu denetimi ele geirmeye almlardr. 1.3. Kafkas Corafyas ve Hazarlar Karadeniz ile Azak denizinin dou kesimini ayran Anapa yarmadasndan balayarak Hazar denizi kysndaki Aperon yarmadasna ulaan Byk Kafkas dalarn ve iki yannda uzanan topraklar kapsayan Kafkasya; Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan, Dastan, Kalmuk, Karaay, Balkar, ngu, Osetya topraklarn ierisine almaktadr.59 Kafkaslar Dou Avrupadan Asyaya doru gden kuzey ipek yolu ve krk yolunun orta ipek yoluna doru kvrlan nemli bir dnemecini oluturmaktadr. Kafkaslar dousunda Hazar ve batsnda Karadeniz olmak zere gneyde ran ve Kk Asyay kuzeyde Rusya balayan ve Dou Avrupaya alan nemli bir koridordur. Gneyden ve kuzeyden gelen ticaret yollarnn kesime noktas olduundan dolay birok gmrk ve pazar ehrine sahip olmutur. Kura ve Aras topraklarnn en verimli havzalarn oluturduu Kafkaslar Daryal ve Derbent geitleri ile kuzeyi ve gneyi arasnda iki nemli koridora sahiptir.60

Harita 12 Kafkaslar ve zerinde kurulmu olan Hazar mparatorluu. (Hseyin Datekin: Tarih Atlas s. 18, nklap Yaynlar)

Ekonomik zelliinden dolay srekli Bizans ve Sasaniler arasnda bir egemenlik yarna sahne olan Kafkaslar II. yzyldan itibaren batya g eden Trk topluluklarnn buraya
59 60

Davut Dursun: Kafkasya A, C. 24, s. 157 Davut Dursun: agm, s. 157 (ayn yer)

11

kaymalar sonucu blge zerinde egemenlik kurma yar Trkler, Bizansllar ve ranllar arasnda daha da kzmtr. ran topraklarnn ats konumunda olan Kafkaslar Hunlarn burada emenlik kurmasndan sonra Trklerin Sasani i ilerine daha rahat bir ekilde mdahale etmelerine sahne olmutur.61 Kafkasya bu blgede kurulacak olan Hazar imparatorluuna kadar zayf siyasi oluumlarn elinde olduundan dolay srekli iktisadi ve siyasi rekabet halinde olan Bizans ve Sasanilerin sava alan haline gelmitir.62 pek yolu ticaretinin nemli bir kavan tekil eden Kafkaslar; Merv ve Crcanda retimi yaplan kaliteli ipein batya alan kaps konumundayd. Hazar zerinden gemiyle veya kara yoluyla batya ynelen Sasanili tccarlar Kafkaslar zerindeki ticaretin canlanmasna katkda bulunurlard.63 Kafkasya zerinden getirilen mallar Bizans kontrolndeki Karadeniz ve Sasanilerin elinde bulunan Hazar sahillerindeki ticaret yerlerine gnderilmekteydi ve zellikle Karadeniz limanndaki Trabzona gtrlerek burada ticareti yaplmaktayd.64 Ayrca Kafkaslar Sibiryann gneyinden geen krk yolunun gneye alan en nemli kaps konumundayd.65 Bunun yannda Sasanilerin dou bat ticaretini Trklere kapatmas zerine Hazar-Ker ticaret yolunun canlanmas zerine Kafkaslar stratejik olarak byk bir neme kavumutur.66 VI. yydan itibaren Gktrklerin bat kollar eklinde ortaya kan ve Sasanilerin kuzey komular olan Hazarlarn Trk-Fars ilikilerinde ekonomik, kltrel ve siyasal adan nemli bir yeri vardr. Kafkaslar ile Karadenizin kuzey dzlklerinde Volgadan Dinyeper ve Kiyeve kadar uzanan sahada devlet kurmu olan Hazarlar tekilatlklar ile bilinen bir Trk kavmidir.67 Hazar ile Karadeniz arasndaki sahaya egemen olan Hazar lkesi kuzeyde dilden gneyde Kafkas blgesine kadar uzanmaktayd.68 Kafkas blgesinde Atilla Hunlarna bal ktleler halinde yaayan Hazar topluluklar Hunlarn dalmasndan sonra 457 ylnda Sasani savunmasn krarak Kur ve Aras blgelerini ele geirmi berya, Grcistan ve Ermenistan ilerine ilerleyerek buralara yerlemilerdir.69 Gktrk hkimiyeti altna girmeden nce bir mddet Hunlarn egemenlii altnda Gney-Rus bozkrlar ile Kuzey-Kafkasya ve Azak Denizi arasndaki topraklarda yaayan Hazarlar, Trk-Fars ilikilerinde yine nemli bir konuma sahip olan Sabir Trklerinin dili geerek Karadenizin kysna yerleen Ogur Trklerinin yerlerinden itmeleri sonucunda Hun hkimiyetine son vermeleri ile beraber Hazarlar yar mstakil hale
Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar s. 921, (ev-Sadk Sadkov) Trkler Dergisi C.I Aliyev Salih Muhammedolu: Kafkasya A, C. 24, 158 63 Nebi Bozkurt: pek Yolu A, C. 22, s. 372 64 Wilhelm Heyd: Yakn Dou Ticaret Tarihi (ev-Enver Ziya Karal) s. 65vd, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2006 65 Hans Wilhelm Hausig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi s. 13vd, (terc-M. Kayayerli) Geit Kitabevi, Kayseri-1997 66 Nebi Bozkurt: agm, s. 370 67 Mualla Uydu Ycel: Hazar Hakanl Trkler C. II, s. 445 68 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 116 69 Ali Ahmetbeyolu: Trkistandan (Orta Asya) Dou Avrupaya Yaplan Trk Gleri Trkler C. I, s. 525
62 61

12

gelmilerdir.70 Hazarlarn arlk merkezlerini tekil eden dil, Yayk, Don ve Kuban nehir havzalarnn Dou Avrupadan Asyaya ve Rusyadan gneyde Mezopotamyaya alan nemli bir ticaret yollar kava haline gelmesine neden olmutur.71 Hazar imparatorluunun nemli uyruklar olan Sabir Trkleri ise Tanr Dalarnn batsnda bulunan ili Nehri havzasndan Avarlarn basks sonucunda g ederek rti nehrini gemi ve Urallarn gneyinde bulunan Ogurlar yerinden ederek Tobol ve im evrelerine yerlemiler, daha sonra Yayk ve dil nehirlerini geerek samur krk ticaretinin youn olduu rti havzasna yerlemilerdir.72 465 ylndan sonra Volga ve Dinyeper arasndaki geni alana yaylan Sabirler 515 yllarnda Kafkaslara yerlemiler ve Hazar lkesinin bir ksmn oluturmulardr. MS. III. yynn balarnda Hazarn batsna ve Kafkaslara yerleen Hunlarn blgenin askeri ve siyasi tarihinde nemli rol stlenmi ve Sasaniler dnemi rannda meydana gelen siyasi olaylara aktif bir ekilde katlmlardr.73 Sasanilerin I. Hsrev dneminde Grc kralln ykarak Kafkaslara egemen olup Zerdt dinini burada yayma giriimlerine kar Bizansllarda Hristiyanl Kafkaslarda yaymak amacyla onlara kar mcadele etmilerdir.74 Hazar Denizinin batsnda Alban lkesinin kuzeyine yerleen Hunlar youn olarak Dastan ve Kuzey Azerbaycan topraklarnda yaamlardr. Hunlarn MS. IV. yynin ortalarnda Alan lkesini ele geirdikten sonra 374 ylnda dil blgesinde ortaya ktklar ve Karadenizin kuzeyindeki dzlkler zerinde Dinyeper ve Don arasndaki blgeyi ranl, Islav ve Got varlndan kurtardklar ve bu blgeye yerletikleri sylenmektedir.75 Hatta Hunlarn Kafkaslardan balarnda Bask ve Kursk adnda iki babuun bulunduu ktlelerle Pers topraklar zerinden Anadoluya indikleri Suriye-Irak snrna yakn bir yerde Frat kenarnda ele geirilen bir Part kitabesinde Hun hkmdarlarndan Kubrat, Kurtak, Kapgan, Topak gibi isimlere rastlad sylenmektedir.76 1.4. ran Corafyasnn nemi ve Sasani mparatorluu Ortadou corafyasna dhil edilen ran topraklar orta dounun Asyaya alan kaps olarak kabul edilmektedir. Kuzeyinde uzanan Hazar Denizi ile gneyinde Hint Okyanusu arasnda bir kap grnmnde olan ran topraklar Kk Asya, Kafkaslar ve Maverannehirin ortak buluma noktas eklinde kilit bir konuma sahiptir. lk alarda Trklerin g yollarnn genelde Hazar denizinin kuzeyinden gemesinin en byk nedeninin bu corafyaya aklp
70 71

Mualla Uydu Ycel: Hazar Hakanl Trkler C. II, s. 445 Mualla Uydu Ycel: agm, s. 446 72 Ali Ahmetbeyolu: Trkistandan (Orta Asya) Dou Avrupaya Yaplan Trk Gleri Trkler C. I, s. 524 73 Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler C.I, s. 921 74 Aliyev Salih Muhammedolu: Kafkasya A, C. 24, 158 75 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 69, Ankara 1988 76 brahim Kafesolu: age, s. 6970; Ahmet Bican Ercilasun: Trk Dnyas zerine ncelemeler s. 239, Aka Yay. 1982

13

kalm bulunan Fars unsurundan kaynaklanm olduu sylenmektedir.77 Eski alardan beri ran topraklar zerinde kurulan Fars imparatorluklar dou bat ticaret yollar zerinde tam bir gmrk kaps eklinde ilev gren lkelerinin bu konumunu ok iyi deerlendirip ipek yolu ticaretinin aslan payn kendileri aldklar gibi bu konumlarn siyasi alanda bir koz olarak kullanmasn ok iyi bilmilerdir. Bu corafya doudan ve kuzeyden almas g sarp dalarla evrili olmas, douda ise uzanan bozkrlar ve llerin ok gerisinde yer almas nedeniyle gvenli bir yere sahip olup igallerden uzak kalabilmitir.78 Adn bir zamanlar Hindistandan bu blgeye akan ve buray istila eden Aryanilerden79 alan ran corafyasnn kendine has zengin bir bitki rts vardr. Bu orijinallii Avrupa-Sibirya, Hint ve Arap-Akdeniz flora blgeleri arasndaki kavakta yer almasndan kaynaklanmaktadr.80 ran corafyas Karadeniz, Kafkaslar, Hazar ve Maverannehir izgisi zerindeki milletlerin Basra aracl ile Hint okyanusuna aldklar stratejik bir lke konumundadr.81 ran corafyasnn en nemli zellii bu stratejik zelliinden kaynaklanmaktadr. Tarih boyunca bir iki istisna hari istilalardan uzak kalmas ve igal edilememesinin altnda sahip olduu corafyann ve stratejik zelliinin pay byktr. ran corafyas kuzey-gney ve dou-bat ticaret yollarnn tam ortasnda bulunmas Asyann Dou Avrupa ve Rusyaya alan i denizi Hazar ile Asyann Afrika ve uzak douya giden Hint okyanusuna alan Basra krfezine alan nemli bir corafyann ortasnda yer almas; Ortadou ve Orta Asya lkeleri arasnda kpr vazifesi grmesi, Asya ve Avrupay birbirine balayan Kk Asyann komusu olmas bakmndan ok ynl stratejik zelliklere sahip dounun en nemli blgelerinden biri olarak saylabilmektedir.82 M. IX. yzyllarda ilk olarak Medler Urumiye civarna yerlemekle beraber Persler ise gneyde Fars blgesine yerlemek suretiyle ran corafyasna yerletiler. Asurlularla ittifak kurmak suretiyle Persleri malup eden Medler daha sonra skitlerle uramaya baladlar ve onlar etkisiz hale getirdiler. Bylece Babillilerle ittifak kurarak daha sonra da Asurlular yktlar. M 580 ylnda Mezopotamya medeniyetlerinin etkisi altna giren Medler tarih sahnesinden silinip gittiler.83 Daha sonralar ran corafyasnda Perslerin devam olarak ortaya kan Ahamaniler Byk Kuro dneminde Med bakenti Ekbatanay M. 550 ylnda ele geirerek gl bir imparatorluk haline geldiler. M. 547 ylnda Kk Asya zerine sefer dzenleyen Kuro Sard ele geirerek Lidyallar ortadan kaldrd. Daha sonra 539 ylnda Babili ele
77 78

Osman Karatay: ran ve Turan Hayali Milletler anda Avrasya ve Orta Dou s. 18, Ankara 2003 Osman Karatay: age, s. 19vd 79 Temel Biritanica: ran Maddesi C. 9, s. 87, Hrriyet Ofset ubat1993 80 Bernard Hourcade: ran A, C. 22, s. 393 81 Bernard Hourcade: agm, s. 394 82 Osman Karatay: age, s. 19 (ayn yer) 83 Esko Naskali: ran A, C. 22, s. 394

14

geirmek suretiyle Suriye ve Filistin topraklarn lkesine katt. Kurutan sonra Ahamenidlerin gl hkmdar Dara douya ynelerek Sakalarla urat ve lkesinin snrlarn ndus rmana kadar geniletti.84

Harita 13 ran corafyas ve zerinde kurulmu olan Sasani imparatorluu. (http://tr.wikipedia.org/Sasani mparatorluu)

Dara Yunanistan zerine yapm olduu seferden sonra yaplan MArathon savanda byk bir hezimete urad. Daradan sonra Makedonlar Ortadouda yeni bir g olarak tarih sahnesine ktlar. Byk skender M. 334 ylnda Anadolu, Suriye ve Msr ele geirdikten sonra ran topraklarna yneldi. 331 ylnda III. Dara ve skender arasnda yaplan Ninova savanda Ahamenidler byk bir yenilgi ald ve III. Dara Media yaknlarnda ldrld. Bylece ndus rmana kadar btn ran topraklar Makedonyal skenderin eline geti.85 skenderin ran topraklar zerinde kurmu olduu byk imparatorluk kendisinin lmnden sonra kumandanlar arasnda paylalarak mahalli krallklar ortaya kt. Bunlardan bir tanesi de Pars blgesinde Selevkoslar yenerek ortaya kan ve daha sonralar Sasanilerin ortadan kaldraca Part imparatorluudur.86 Bylece Part imparatorluu Ortadounun en gl imparatorluu olarak ortaya ktlar. Bu arada indeki Han hanedanlnn ipei inkiaf ettirmeleri zerine dou-bat ticaret yollarnn canlanmas zerine kymete binen ran topraklarn Partlarn elinden almak iin Romallar harekete getiler. Bundan byle Roma ve Part
84 85

Esko Naskali: ran A, C. 22, s. 394 Esko Naskali: agm, s. 394(ayn yer) 86 Esko Naskali: agm, s. 195

15

arasnda srekli snr savalar olacakt ve bunu Part taht kavgalar takip etti bunun sonucu olarak Fars eyaleti hkmdar Ardeir Araki hanedannn son kral Ardavan MS. 224 ylnda yenerek Part imparatorluuna son verdi.87 Sasani imparatorluunun kurulmu olduu corafyaya baktmz zaman bu devletin merkezinin stahr ad verilen ve eski Pers imparatorluunun bakenti Perspolis yaknlarnda bir ehir olduunu grmekteyiz.88 Sasani devletinin kurulduu yer Partlarn hkm srm olduu Horasan blgesidir.89 Sasani devletinin kurulmasndan sonra douda Kuanlarn kk yabguluklar halinde ynetilmesi ve henz gl bir merkezi otoriteye sahip bir devletin bulunmayndan dolay bat Bizans ve Arap tehlikesine kar lkenin merkezi II. apur dneminde Irak topraklarnda Tisfun (Medayin) ehrinin kurulmasyla Mezopotamyaya tanmtr.90 Sasani imparatorluu en geni snrlarnda douda IV. Behram ve Anuirvan, bat da ise II. Hsrev Perviz dneminde ulamtr. lkenin snrlar kuzeyde Ermenistan, Grcistan, berya ve Azerbaycan topraklarn iine almaktayd. Batda ise Dou Anadolu, Msr, Suriye, Irak ve daha gneyde Yemen topraklarn iine almaktayd. Douda ise lkenin snrlar Harzem, Toharistan, aanyan, Mekran, Talegan ve Kuzey Hindistana kadar ulamaktayd.91 2. lkalarda Trk ve Fars likileri 2.1. ran-Saka likileri Trk ve Fars rklarnn ilk tanmalar M. VI. yyda Tiyanan, Pamir-Altay civarnda yaayan Sakalarn Dou ran yaylalarna inmeleri sonucunda gereklemitir.92 Pers kaynaklarnda skitlerin adna rastlanmakla beraber bu kaynaklarda skitlerin Saka eklinde isimlendirildii ve Sakalar hakknda bilgi veren en nemli kaynan Pers kral Daryua ait olan Behestun kitabesi olduu belirtilmektedir.93 Bu kitabeye gre Sakalar; Saka tigra khauda (sivri balkl Sakalar), Saka tiay para daray (Denizin tesindeki Sakalar-Karadenizin kuzeyinde yaayan Sakalar ifade etmek iin kullanlan tabir) ve Saka Amirgiva (Orta Asya kkenli Maverannehir Sakalar) eklinde ksma ayrlmaktaydlar. Genel anlamda bu Saka

grubunun Pamir, Tiyenan, Altay da kollar ile Bat Trkistan sahasn ierisine alan Tuna nehrinden inin bat snrlarna kadar uzanan dzlklerde yaam olduklar ifade edilmektedir.94 Buna bal olarak Sakalarn yaam olduklar corafyalar zelde yle
Esko Naskali: ran A, C. 22, s. 395 Grantovski: Tarih-i ran Zaman- Bastan ta Emruz (trc-Keyhsrev Kiaverzi) s. 156, Tahran-1359 89 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 80,Tahran1366 90 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s. 70,Tahran 1339h 91 ran UNESCO Milli Komisyonu: ranisha C. I, s. 359 ve 361, Tahran1963 92 Igor Pyankov: Sakalar (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C. I, s. 611 93 Abdulhaluk ay-lhami Durmu: skitler Trkler C. II, s.575; ayrca bknz lhami Durmu: skitlerin Kimlii Trkler C. I, s. 620 94 Abdulhaluk ay-lhami Durmu: agm, s. 578; Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 34, stanbul 1981
88 87

16

sralanabilir; Amirgi Sakalar Fergana, Orta Tiyenan ve Kagar taraflarnda, dier Saka grubu Aral Gl ile Hazar Denizi arasnda, nc grubun ise Karadenizin kuzey ksmlarnda yaam olduklarn syleyebiliriz.95 Birok Trk lehesinde sa veya sak szcnn yaygn anlamlarndan bir tanesinin yay olduu ve baz Trk lehelerinde yayn gl ve kuvvetli anlamlarnda kullanmalarndan dolay Sakalarn isimlerinin onlarn Trklkleri hakknda iyi bir bilgi verdii sylenmektedir.96 Sakalarn Horasan sahasna indikten sonra burada bir dnya devleti kurduklar sylenmektedir. Bu devlet Fergana ile Alay vadisi ve Mergaba kadar olan Bat Pamir sahasn da ierisine almaktayd. Buradaki Saka imparatorluunun snrlar ranl Ahamaniler dneminde Merv ehrinden Hindiku dalarna kadar uzanmaktayd. Saka Trkleri ve ranllarn bilinen ilk scak temaslarnn Saka imparatoriesi Zarinin Med hkmdar Striangenin yapm olduklar ran savalardr.97 Bu savan nedeni olarak Sakalarn Baktiryay aldktan sonra ran ilerine doru yrmelerinden kaynaklanmaktayd. Bu savan Sakalarn Baktiryada yerlemeleri ile son bulduu ve Ahamanilerin kurulmasndan nce Baktirya halknn tamamen Sakalardan olutuu belirtilmektedir.

Harita 14 skender istilasndan sonra M II. yzyllarda Saka-skit imparatorluu. (Hseyin Datekin: Tarih Atlas s. 22, nklap Yaynlar)

95 96

Zeki Velidi Togan: : Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 35, stanbul 1981 lhami Durmu: skitlerin Kimlii Trkler C. I, s. 622 97 Igor Pyankov: Sakalar (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C. I, s. 612

17

Sakalarn en gl hkmdarnn ise ranllarn Afrasyab dedikleri Alper Tunga olduu ve kendisinin Pers hkmdarlarndan Keyhsrev tarafndan M. 624 ylnda ldrlmesinden sonra Saka devletinin zayfladndan bahsedilmektedir.98 Keyhsrev Alper Tungay Altaylara kadar takip ettikten sonra kendisini Azerbaycan topraklarnda yakalayarak ldrmtr. Alpertungadan sonra kendisinin torunu olan Saka imparatoriesi Tomris ise M. 529 ylnda Perslerin mehur hkmdar Byk Daraya kar lkesini kahramanca savunduu ve veliahd olan Spargabirin ranllar tarafndan ldrld sylenmektedir.99 M. 530 ylnda Ahamani hkmdar Kuro ile 485 ylnda Dara Trkistan zerine sefer dzenleyerek Sakalarla savamlardr. Kuroun Trkistan seferi srasnda bu blgeyi istila ederek Seyhun havzasnda bulunan Uratepeye gelerek burada kendi adna bir ehir ina ettii sylenmektedir. Kuroun, Grgan taraflarnda Saka imparatoriesi Tomris ile yapt bir sava srasnda ldrld sylenmektedir.100 Kuroun ldrlmesi zerine Trkistan zerine sefer dzenleyen Byk Dara 522 ylnda Ceyhun nehrinin kuzey ksmnda Sakalarla savam ve Saka ordusunun Skungh adl komutann malup ederek Semerkant ve Harzem blgelerini egemenlii altna almtr.101 Darann Trkistan topraklarn zerinde kazanm olduu baarlarn lmszletirmek amacyla Sodiyanada bir kitabe diktirerek heykelini yaptrd ve bu zaferlerini bayram olarak kutladn belirtmektedirler.102 Heredotun, Ahamani hkmdar Dara (M 522486) dneminde Sakalarn Kaspilerle birlikte Pers hazinesine 250 talant deyerek on beinci satraplklarn kurduklar ve bu satrapln ok geni ve zengin bir blge olan Bedehan, Pamir, itral, Gilgir ve Kemir sahasn iine aldn ifade ettii sylenmektedir.103 Bu istiladan sonra lkesine geri dnen Dara bu blgede len Perslilerin mezarlarnn Sakalarca yok edilmesi zerine Saka hkmdarna bu tutumlar karlnda kendisine nota verdii sylenmektedir.104 Bununla birlikte M. 330 ylnda, Aryani istilalarndan dolay ine giden ve daha sonra tekrar dnerek u havzasnda merkezi Orta Tiyenan olan bir Saka devletini kuran ve Kagarl Mahmudun adna u dedii bir kurucu Trk bynden daha bahsedilmektedir.105 Bunun yannda Sakalarn Perslerle iyi ilikiler ierisinde olduklar iki devlet arasnda vergilerin dnda hediyelemelerin de olduu ve bunlarn Ahamaniler dnemi Pers bakenti olan Persepolis kabartmalarnda Pers hkmdarlarna at, silah ve ss eyas hediye eden Sakal
98 99

Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s. 22, stanbul1977 Ylmaz ztuna: age, s. 22(ayn yer) 100 Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 38, stanbul 1981 101 Zeki Velidi Togan: age, s. 38(ayn yer) 102 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 157103 Igor Pyankov: Sakalar (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C. I, s. 612(ayn yer) 104 lhami Durmu: skitlerin Kimlii Trkler C. I, s. 623 105 Ylmaz ztuna: age, s. 23; Zeki Velidi Togan: age, s. 33

18

tasvirlerinin de bulunduu belirtilmektedir. Ahamani hkmdar Darann Yunanistan zerine yapm olduu byk yry srasnda Saka Trklerinin de dzenli askeri birlikler eklinde Daraya katldklar sylenmektedir. Perslerin Asya hkmdarlar ile ilgili ilikilerinde Sakalarn Perslerin en eski askeri mttefikleri olduklar sylenmekle beraber Ahamani hkmdar II. Artakserksin en nemli mttefiklerinin Saka hkmdar Amorg olduu belirtilmektedir. III. Dara dneminde Baktirya satraplna bal olarak Ahamani hkimiyetine giren Sakalar Pers lkesinin doal halklar olarak kabul edilmeye baladlar. Hatta Persler ve Medlerle eit saylan Sakalar Ahamani devletinin nemli sahalarnda grev almaya baladlar. Perslerin Amirgi adn verdikleri bu Ceyhun sakalar ile ranl rklarn birlemesinden Tohar, Asegi gibi proto Fars kavimlerin ortaya kt sylenmekle beraber Pers egemenliinin dnda kalan Sakalar Ahamaniler tarafndan Sod Sakalar olarak adlandrlmaktaydlar.106 Bununla birlikte Sakalar Kuzey Kafkasyada yer tutmu olan proto Fars kavimlerden Kimmerleri Anadoluya kadar kovalayarak bir mddet Anadolu topraklarnda yerlemi olduklar da ifade edilmektedir.107 Heredotun, gebe skitler Asyadaydlar, Massagetler ile yaptklar savalardan sonra Araxes rman geerek Kimmerlerin yanna gittiler dedii rivayet edilmektedir.108

Harita 15 Pers imparatorluu ve yayldklar alanlar. (Hseyin Datekin: Tarih Atlas s. 10, nklp Yaynlar)

106 107

Igor Pyankov: Sakalar (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C. I, s. 613 Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 34, stanbul 1981 108 lhami Durmu: skitlerin Kimlii Trkler C. I, s. 621

19

Bunun yannda batllarn skit adn verdikleri Karadeniz Sakalarnn Pers lkesinin kuzeyinden batya doru g eden Orta Asya Saka topluluklar olduu da belirtilmektedir.109 Amirgi Sakalarnn Horasana yerlemesinden sonra M. III. yyda balayan skender istilas110 sonucunda Ahamanilerin yklmasyla birlikte Seyhun nehri civarnda Sakalarla ilk irtibatn kurmu ve Baktirya blgesinin ele geirmek iin Sakalarla mcadele etmek zorunda kalmtr. lkalarda gerekleen bu olay Ceyhun nehri snr olmak zere komu halklar olarak yaayan Trk-ran komuluunun, Sasanilerin Araplar tarafndan yklmas sonucunda Araplarn Trklerle Ceyhun nehri boyunca Maverannehir hkimiyeti iin aralarnda geen savalarn bir benzerini oluturmaktadr. M III. yyda Saka Trklerinin batya doru ran sahas zerinde gerekletirmi olduklar bu kayma hareketi skender istilas sonucunda Seyhun civarna ekilmek zorunda kalmtr. Yine Ortaalarda Gktrklerin nclnde Trklerin Horasan zerinden Rey ve sfahan da iine alacak ekilde batya doru kayma teebbsleri yine Araplarn Sasanileri ykmak suretiyle yapm olduklar ran istilas dneminde Trk ilerleyiinin Ceyhun nehri civarna ekilmesi ile son bulmutur.

Harita 16 Ahamanileri ortadan kaldrarak snrlarn Orta Asyaya dayandran ve Sakalarla komu olan Byk skender mparatorluu. (Hseyin Datekin: Tarih Atlas s. 12, nklap Yaynlar)

109 110

lhami Durmu: skitlerin Kimlii Trkler C. I, s. 620 Ahmet Bican Ercilasun: Trk Dnyas zerine ncelemeler s. 239, Aka Yay. 1982

20

skenderin bu istilas srasnda Sakalar douya ve gneye doru ekilmekle beraber Baktirya ve Sodiyana blgesi Aryan aknna uramtr. M. 327 ylnda Afganistan ve Tirmiz zerinden Seyhun nehrini geerek Takente gelen skender Saka imparatoru Kardas etkisiz hale getirir ve lkesini egemenlik snrlar ierisine katarak burada Greko-Baktirya adn tayan Yunan krall kurar.111 Sodiyana topraklarna ekilen Sakalar skenderin kurmu olduu Grek-Baktirya krall ile iyi ilikiler ierisine girmiler ve hatta onlarla mttefik olarak Kherkes savana dahi katlmlardr.112 Bylece skender ile birlikte Maverannehir Aryan istilasna uradktan sonra Proto-Fars kavimler olan Alanlar ve Toharlar Orta Asyaya doru kaymaya balarlar fakat burada Hunlarn basks sonucu geri ekilmek zorunda kalrlar. Hunlarn basklarndan nasibi alan Yeiler M 129 ylnda Toharistan blgesine gelerek Alan ve Tohar varlnn youn olduu blgeye yerleerek ileride Kuan eklinde kurulacak imparatorluun hakim unsuru olacaklardr.113 Trk ve ranllarn kutlam olduklar bayramlar ile yln belirli gnlerinde dzenlemi olduklar matem gnlerinin Saka-Pers ilikilerine dayandn syleyenler de bulunmaktadr.114 Perslilerin Alper Tungay ldrdkleri gn yzyllar boyunca Saka Trkleri arasnda bir matem gn olarak devam etmitir. Bunun yannda Alper Tungann kardei Barsgann Beykentte Pers prensi Siyavuu ldrd gn ranllar matem gn olarak ilan etmilerdir. Alper Tungann ldrlmesinin Azerbaycan, Kafkasya ve Anadolunun Sakalar tarafndan Perslerin elinden alnmasnn nne geildii syleyenler de bulunmaktadr. Sakalarn Anadoluya egemenliklerinin sadece yirmi sekiz yl olduunu syleyen Heredot M. 626 ylnda ranllarn Zile yaknlarnda hileyle Sakalar imha ettiklerini ve onlar Anadoludan attklarn sylemektedir.115 ranllarn bu zaferi 6-7 yzyl boyunca bayram olarak kutladklar sylenmektedir. 2.2. ran-Hun likileri Farsllarn Saka Trklerinden sonra tantklar dier bir Trk boyu ise Hunlardr.116 Asya Hun imparatoru Mete M. 177 ylnda batya doru yapm olduu bir seferde Hazar Denizi nne kadar gelerek burada Alanlar gibi Fars unsurlarn egemenlii altna almtr.117 Bu seferden sonra Talas civarlarna yerleen Hun boylarnn eski ran Sarmat kltrnden byk lde istifade ettikleri hatta burada Akhunlarn atalar saylan baz boylarla veya ran kabileleri ile karm olduklar sylenmektedir.118 Hatta Avrupa Hunlarnn llerini yakma adetlerini
111 112

Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 38, stanbul 1981 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 158 113 Zeki Velidi Togan: age, s. 39 114 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, 25, stanbul1977 115 Ylmaz ztuna: age, s. 25 (ayn yer) 116 Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi s. 92, TTK, Ankara1991 117 Zeki Velidi Togan: age, s. 40 118 Bahaeddin gel: age, s. 92

21

zerinden gemi olduklar kuzey Kafkasya dolaylarnda yerlemi bulunan Fars kavimlerinden biri olan Alanlardan renmi olduklar ifade edilmektedir. Mazdek dininin kuvvetli bir ekilde etkisinde kalan Alanlarn llerini yaktklarn ve onlarla temas eden Hunlarn bu deti onlardan ald sylenmektedir.119 Metenin Hazar Denizi civarna yapm olduu aknlardan sonra Hazar ve Aral glleri civarnda bulunan Alan, Roksolan ve Sarmat gibi baz ran unsurlar Dou Avrupaya doru kaymlardr.120 Buralarda Bulgar, Hun ve Macarlar ile kaynaan bu unsurlarn zamanla Trkletikleri sylenmektedir. Hunlarn Fars-Alanlarla ilikileri bunlarla snrl kalmaz. 370 yllarnda Aral Gl ile Don Irma arasnda hkm sren Alanlar, 30 ylnda Asyada ortaya kan baz gelimelerden sonra batya doru akan Hun ktlelerinin ortasnda kaldlar. Batya g ederken yollar zerinde bulunan Alanlar datan Hunlar batya doru olan glerine devam ettiler.121 Arler ve Hunlar arasndaki ilikiler bunlarla da snrl kalmaz Maverannehire olan Harzem, Sod ve Alan gibi Fars kavimlerin aknlar srasnda Trkistandaki Trk varln douya doru kovduklar fakat Metenin M. II. asrn balarnda Trkistan ele geirdikten sonra buraya olan Trk aknlarnn tekrar younluk kazand sylenmektedir.122 Trkistann Trkleerek bir Trk topra haline gelmesinde Metenin Maverannehir, Aral ve Hazarn dou ksmlarn ele geirmesinden sonra bu blgelere olan Trk aknlarnn bunda rolnn byk olduu sylenmektedir.123 lkan sonlarnda batya doru g eden Hun ktlelerinden koparak Kafkaslara ynelen Hun topluluklarn Sasanilerin durdurmakta zorlandklar ve onlarn Anadolu ve Sasani topraklarna inmelerini durduramadklar sylenmektedir. Sasani hkmdard IV. Behram MS. 396 ylnda gneye doru inen Hunlar durdurmak iin youn savalara girmi ve akn akn Sasani snrlarna inen Hunlar Sasani lkesinde korku ve panie yol amtr.124 lk alarn sonlarna doru Sasanilerle youn bir ekilde temasa geen Trk boylarndan bazlar da Hazar ve Sabirlerdir. Hazar ve Sabirlerin Sasanilerle olan ilikileri ilkan sonlarna doru dostane ilikiler eklinde cereyan ederken daha sonralar ortaalarn balarnda Hazar ve Sabirlerin Kafkaslarn gneyine kaymalar sonucunda yerini iddetli savalara brakmtr. MS. 198 yllarnda Bizans ve Sasanilerin Ermenistana egemenlik kurma savalar srasnda Hazarlar Barsilyallarla birlikte Sasanilerin mttefiki olarak Ermenistan topraklarna saldrm ve Bizans ordular ile savamlardr.125 Fakat MS. 350 ylnda Sasanilerin Ermenistan topraklarn igal edip kuzey komularna ynelik istila hareketlerine girimesi sonucu Hazarlar Bizans ile ittifak
119 120

Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi s. 92, TTK, Ankara1991 Osman Karatay: ran ve Turan Hayali Milletler anda Avrasya ve Orta Dou s. 166, Ankara 2003 121 erif Batav: Avrupa Hunlar Trkler C. I, s. 853 122 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, 23, stanbul1977 123 Ali Ahmetbeyolu: Trkistandan (Orta Asya) Dou Avrupaya Yaplan Trk Gleri Trkler C. I, s. 523 124 Ali Ahmetbeyolu: agm, s. 524 125 Yumanadi Y. K. -P. Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 465; Mualla Uydu Ycel: Hazar Hakanl Trkler C. II s. 446

22

kurarak MS. 363 ylnda Bizans imparatoru Juliann Ermenistan topraklarnda bulunan Sasanilere kar yapt savaa katlarak Sasanilerle savamlardr.126 Ayrca Hazarlar Sasanilerin zayflayarak yklmalarna yol amlardr. Gktrkler ve Hazarlarn e zamanl olarak 628 ylnda Sasani topraklarna girmeleri, Hazarlarn Tiflisi ele geirerek Azerbaycana kadar gelmeleri ve douda Gktrklerin Sasani ordularn imha ederek sfahan ve Rey nlerine kadar gelmeleri Sasanileri gl bir imparatorluk olmaktan karm ve Araplar karsnda Sasanilerin savunmasz kalmasna neden olarak onlarn Araplar tarafndan kolayca yklmalarnn nn amlardr.127 2.3. ran-Kuan likileri Milattan nceki yzyllarda Hindukularn kuzeyinde ve dalk alanlarda balarnda bir yabgu olduu halde be boy halinde yaayan ve Budizm dinine inanan Yeiler Ceyhun nehrinin gney ksmnda bulunan Baktirya topraklarn ele geirerek, burada lkelerini be ayr yabguluk haline getirdiler.128 Bu boylardan bir tanesinin ad Kuandr. Kuan boyunun banda bulunan kii bu boylar birletirerek kendi kontrol altna almtr. Dier drt yabguluun ve Sakalarn kontrol altna alnmas ile Kuan adnda bir devlet kurulmu olmaktadr. Devleti kuran kii Kucula Kadfisestir.129 Kendi dneminde devlet hem gney ve hem kuzey ynnde genilemitir. Kadfises Belhi alarak buradaki Kuan varln salamlatrr. Kabil, Pencap, Buhara ve Horasan hkimiyeti altna alr. Horasanda mevcut olan, Yunan-Part devletine ait olan yerel hkmetlerin hepsine Kuanlar son vermilerdir. Kuanlarn siyasi bir varlk olarak ortaya klar ise Sod lkesini ele geirmeleri ile gereklemitir. Buradaki mahalli ynetimlerin hepsi Kank dnemine kadar ortadan kaldrlmtr.130 Kendisini yabgu olarak tanmlayan Kucula Kadfises, Baktiryadaki btn Ye-i boylarn bir araya toplayarak tek bir budun haline getirmitir.131 I. Kadfises ldkten sonra yerine geen II. Kadfises, Pencabn kalan ksmlarn, Gence ovasn ve hint Okyanusuna kadar Sint ovasn ele geirmitir. kinci Kadfises MS 73 ylnda Orta Asyay Hazar kylarna kadar ele geirmi olan in imparatorunun kzn istemesi in imparatoru tarafndan saygszlk olarak adlandrlr. Bunun zerine kinci Kadfises in zerine yetmi bin kiilik bir ordu yollar. Drt bin metreden yksek olan Takurgan boazndan geip Kagar ve Yarkent ovalarna inen Kuan ordusu bu yolculuktan dolay bir hayli

126 127

Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri s. 473, Trkler C I; Mualla Uydu Ycel: agm, s. 446 Mualla Uydu Ycel: Hazar Hakanl Trkler C. II s. 446447 128 Awadh K. Narain: Kuan Devleti (ev-Murat Yaar) Trkler C.I, s. 821 129 Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hkimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s. 817 130 Hikmet Bayur: Hindistan Tarihi s.74, stanbul2000 131 Awadh K. Narain: agm, s. 823

23

ypranmtr. Yaplan bir savan ardndan Kuan ordusu yenilir ve kinci Kadfises ine vergi vermek zorunda kalr.132 kinci Kadfisesten sonra baa Kank (Kanika) gemitir. Kuanlarn en byk ve en sava hkmdar Kank kabul edilmektedir.133 Baa getii ilk ylda Kemiri ele geirir buray ok beenen Kank burada Kanikapura (Pur Kent) adnda bir ehir kurarak burada birok ant yaptrr. rana egemen olan Partlarla savaarak onlarn Horasan hkimiyetine son verir. Daha sonra mehur Kagar, Yarkent ve Hoten seferlerini gerekletirir. Bu seferlerin sonucunda bu topraklarn hepsi Kuan mparatorluuna katlmtr. Kank krk be yl tahtta kaldktan sonra bir trl sonu gelmeyen savalarndan bkan askerleri tarafndan ldrlmtr. lmne kadar Kuan Devleti Trkistann tamamna yakn, Kuzey bat Hindistan, Gence Ovasnn byk bir ksmn ele geirmi bulunmaktayd. Kank merkez olarak Hindistanda bakent olarak Peaveri semiti.134 Kank Hindistanda bulunan Saka-Part devletini ortadan kaldrm ve bunlar kendi tebaas haline getirmitir. Kanktan sonra yerine Huvika adndaki olu gemitir. Bu kendisine verilen Hinte bir isimdir. Trkesi ise Hyk olarak kabul edilmektedir. Yunanllar kendisine Herkes demilerdir. Babasnn ykseltmi olduu devletin banda bolluk ierisinde yaamtr. Kuanlarn bir imparatorluk olarak dalmalar Huvikadan sonra Vasdeva dneminde olmutur fakat Kuanlarn bu blgelerdeki varlklar uzun bir sre devam etmitir. Kuanllarn ranllarla tanmalar Partlar dnemine rastlamaktadr. Kuanlarn

Hindukularn kuzeyinde ortaya karak Hindistann dou, gney ve bats ynnde ilerlemeleri sonucunda Kuanlar Sodiana lkesini ele geirdikten sonra Partlarla komu olmulardr.135 Kuanlar Belh ve Kabili Partlardan ele geirmilerdir. Buralar zamanla Kuanlar iin nemli iki merkezi oluturacaktr. Rivayetlerde Kanikann Partlarla ok iddetli bir sava geirdiini ve bu savata abartl olarak yz binlerce insann ldrld belirtilmektedir. Ssnlere ait nak Rstemde Kuanlardan bahsedilmektedir.136 Rstemin ran ah Keykavusu istilac Yemen meliki Zlezarn elinden kurtarmasnn ardndan Keykavus Sistan ve Zabulistan eyaletlerinin valiliini Rsteme brakmt.137 Kendisi bu sralarda Sod lkesini alarak Horasana snr olan Kuanlarla olan mnasebetlerinden dolay kendi ansna dikilmi olan Ssnlere ait Nak- Rstemde Kuanlara ait bilgilere rastlanmaktadr. Bu yaztlarda Kuanlar Kuanatr olarak Pehlevicelemi ekliyle karmza kmaktadr.138 Kuanlarn Ssnlerle olan mnasebetleri imparatorluk boyutunda olmayp sadece kk devlet, boylar ve baz yabguluklar eklinde
132 133

Hikmet Bayur: Hindistan Tarihi s.74, stanbul2000 Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hkimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s. 817 134 Salim Chce: agm, s.817(ayn yer) 135 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.12, Erzurum1971 136 Mehmet Tezcan: Kuanlarn Menei Trkler C.I, s. 790 137 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.44, Tahran 1339h 138 Enver Konuku: age, s.12

24

olmutur.139 Kuanlarn bir imparatorluk olarak yklmas ile Ssn imparatorluunun yeni bir devlet olarak kurulmas arasnda otuz sene vardr. Byk Kuan imparatorluu ykldktan sonra Sodiana, Harzem, Belh, Horasan civarlarnda yaayan Kuanlarn Ssnlerle olan mnasebetleri genelde halklar baznda veya kk Kuan zmre ya da devletikleri eklinde cereyan etmitir. Kuan imparatorluu etkin olarak varln devam ettirdii dnemlerde dnyann drt byk devletinden birini oluturmutur ve bundan dolay Kuan krallarndan Kanikann kendisini kayser olarak adlandrd sylenmektedir.140 Ssn imparatorluu MS 226 ylnda kurulduu andan itibaren bu imparatorluk gzn douya evirerek zellikle Kuanlarn bir imparatorluk olarak yklm olduu dnemlerde Afganistan ve Toharistan gibi ran lkesine snr olan topraklarda yaayan Kuanlarn sahibi olduu blgelere gzlerini dikmilerdir. Kuruluunun akabinde Horasan topraklarn ele geirerek Afganistana girmeyi baaran Ssnler Kuanlarn elinde bulunan Baktirya topraklarn ele geirmek iin Kuanlarla amansz bir mcadeleye girimilerdir.141 Ssnler ile e zamanl olarak tarih sahnesine kan ve bu gnk Hint uygarlnn temelini atan Guptalar Hindistan topraklarndaki Kuan varlna son vermek suretiyle buradaki Kuanlarn douya doru Pencap topraklarna ekilmelerine neden olmulardr.142 Kuanlar Akhunlarn bu corafyada ortaya karak Kuan varlna son verinceye kadar Trkistan topraklarna akn ettiler ve burada Ssnlerle mcadele etmek zorunda kaldlar.143 Firuz dneminde balarnda Gnhan adnda bir hkmdar bulunan Kidara Kuanlar Ssnlere doru hcuma getiler. Fakat Kuan hkmdar Gnhan (Kungas) ve Firuz arasndaki bu sava Kuanlar kaybettiler. Ssnlerin Baktiryay ele geirmelerinden sonra Hindistandaki Guptalarn doudan ve Ssnlerin batdan tazyikleri sonucunda Kidaritlerin gc zayflad ve artk yerlerini Akhunlara brakmaya baladlar.144 Kuanllar Hsrev Pervizin Behram tehlikesini ortadan kaldrdktan sonra Bizans zerine yrmesi zerine 603 ylnda bamszlklarn ilan etmek amacyla bakaldrdlar.145 Daha nce Behram bn isyan srasnda kendisinden yardm alm olduu Bizans imparatoru Maoruikyosun ldrlmesi zerine onunla yapm olduu anlamalar fes edilince Hsrev Perviz Bizansa sava amt.146 Bu Kuanllar iin iyi bir frsat tekil etmekteydi. Perviz bu isyan bastrmas iin
139 140

Mehmet Tezcan: Kuanlarn Menei Trkler C.I, s. 790 Awadh K. Narain: Kuan Devleti (ev-Murat Yaar) Trkler C.I, s. 821 141 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.71, Erzurum1971 142 Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hkimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s. 817 143 Dursun Ali Akbulut: Mevarannehir ve Horasanda Trkler Trkler C. I, s. 834vd 144 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 160 145 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s.129 , Tahran 1376h 146 Bchner: Ssnler Maddesi A, C.V, s. 245

25

Maverannehir komutanlna komutanlarndan birisi olan Grgan merzeban Simbat atad ve bu isyan bastrmak grevini ona brakt.147 Simbat yanna ald kalabalk bir orduyla 568 ylnda Kuan isyanlarn bastrmak amacyla bu blgeye giderek Kuanlarla savaa tutumutur. lk etapta Herat, Belh, Badgis, Talegan ve Toharistann her tarafn itaati altna alan Simbat Merv yaknlarna gelerek Mer er-Rudda kararghn kurdu. Burada kalabalk bir Kuan ordusuyla karlaan Sinbat zor durumda kalm ve ilk etapta geri ekilmek zorunda kalmtr. Simbat Ssnlerin Bizansla olan savalar srasnda douda meydana gelen bu isyan g bela bastrabilmitir.
148

Kuanlarla yaplan savalarn ardndan Simbat Kuanlara kar nemli bir

zafer elde edemedii gibi Toharistandaki Kuan younluunun da nne geememitir.149 Simbat Mervde yapm olduu savata zor durumda kalm ve Hsrev Pervizin yardmn istemek zorunda kalmtr. Hengan yaknlarnda Kuan ordusu karsnda yok olma tehlikesi geiren Ssn ordusunu inliler kurtarmlardr.150 inlilerin douda Kuanlara yardmc olan Gktrk devletine sava amalar Kuanlarn Ssnlere kar savunmasz kalmasna neden olmutur. Ssnlerin 226 ylnda Partlarn yklmas zerine ortaya kmasndan sonra iyice zayflam bulunan Kuan devletleri artk Ssnlerin douya doru yayllarnn nne geememilerdir. Kuan topraklarnda bu dnemlerde prensler arasndaki taht kavgalar younluk kazanmaya balamtr. Baz kaynaklar Kuanlarn Ssn Devleti kurulduktan sonra onlarn himayeleri altna girdiklerinden bahsetmektedirler. Ssnlerin ilk kurulduu dnemlerde bunun gereklemi olmas mmkn deildir. nk Kuanllar bir imparatorluk olarak ykldktan sonra kk devletler ve yabguluklar olarak ynetilmeye devam etmi ve ok uzun yllar Belh, Kabil, Pencab, Peaver, Sod, Ceyhun civarlarnda varlklarn devam ettirmilerdir. Bununla beraber Horasan ve Harzem blgelerine kadar inen ve buralarda kk topluluklar halinde yaayan Kuanlar Ssn lkesi snrlarnda varlklarn devam ettirmilerdir. Ssn imparatoru Ardeir Medayin kentini kurduktan sonra stahra gelerek burada dou hazrlklar iin hazrlklar yapt. Kuanlarn kendi ilerindeki karkl da frsat bilerek ordusunu toparlad ve douya doru sefere karak Kirman yolu zerinden Horasana doru ilerledi. Kuanlarn elinde bulunan Merv ehrini ele geirerek burada ok sayda insan ldrp byk bir katliam yapmtr. Ardeir Belhe kadar Kuanlarn elinde bulunan topraklar ele geirmitir. Ssn tehlikesini yakndan gren Aa Kuan hkmdar Vasudeva Ermeni kral I. Kusro ile Ssn ah Ardeire kar bir ittifak kurmulardr. Ayrca Kuanlar yeni kurulan bu

147 148

Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s.130 , Tahran 1376h 149 Larissa Baratova: agm, s. 90 (ayn yer) 150 Lev Nikolayevi Gumilev: Eski Trkler (ev-Ahsen Batur) s. 133, stanbul 1997

26

devlete kar ine eliler yollayarak onlarn dikkatlerini de pek yolu ticareti zerinde kurulan bu yeni devlete ekmeye almlardr.151 Ermeni kralnn Kuan hkmdar Vasudevaya eli gndererek sava hakknda istiare yaptklarndan bahsedilmektedir.152 Kuanllarn Ssnlere kar Ermenilerle kurmu olduklar bu ittifakn sonucunda Ardeir ile yapm olduklar savalar hakknda ayrntl bir malumat olmamakla beraber savaan taraflarn bu savalardan kesin bir sonu alamadklar grlmektedir. Daha sonralar Ardeirin Belhe kadar Kuan topraklarn almas zerine buradaki Kuanllarla Ardeir arasnda amansz mcadeleler balam ve bu mcadeleler daha sonralar yerini Akhun ve Gktrklere braksa da tarihin bir ok dneminde sk sk ortaya karak devam ede gelmitir. apur Ssn tahtna getii zaman Kuanlar artk Kabil ile Pencap arasndaki blgeye skm bir vaziyette idiler.153 Bu dnemde apurun saltanatnn ilk dnemlerinde Romallarla yapm olduu savalar Kuanlarn rahat bir nefes almalarna sebep oldu. apurun saltanatnn son dnemleri Kuanlar iin bir yklma ve dalma dnemi olarak karmza kmaktadr. Buna ramen Kuanlar Belh, Kabil ve Pencab kendi ellerinde bulundurmaya devam ettiler. apurun Romallarla savamasn frsat bilen Kuan Baktirya krallnn en son hkmdar Vasudeva 250 ylnda Kafkaslara bir eli daha yollayarak Ermeni kralndan II. apura kar bir ittifak kurulmasn teklif etti.154 Ermeni kaynaklarnda da Baktiryada meskn Kuan kralnn Ssn hkmdar II. apura kar girimi olduu savalardan bahsetmektedir.155 Bu ittifakn neticesinde Ssn topraklarna giren Vasudeva I. apur tarafndan ykc bir ekilde malup edildi. Bu yenilginin ardndan her yl yksek miktarda vergiye tabi tutulan Kuan krall zaten alm olduu ykc darbenin etkisi ile ksa bir sre sonra yklm oldu.156 Bylece bir imparatorluk olarak yklan Kuanllar kk yabguluklar eklinde devam ederek kendi medeniyetlerini devam ettirdiler. Zamanla Ssn snrnda bulunan Kuan yabguluklarndan bazlar Ssnlere bal bir eyalet haline geldi ve buray ynetmesi iin Ssn saltanat ailesinden adna Kuan h denilen ehzdeler grevlendirildi.

Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.30, Erzurum1971 Mehmet Tezcan: Kuanlarn Menei Trkler C.I, s. 791 153 Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hkimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s.817 154 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 520, (TDV, SAM DBno:420381) 155 Mehmet Tezcan: agm, s. 791 156 Liliya Yu. Tugueva: Gktrkler ve Toharlar Arasndaki Mnasebetler (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C II s. 152
152

151

27

BRNC BLM 1. N ASYADA TRK VE SASAN VARLII 1.1. Tarih Sahnesinde Trkler Trklerin kkenleri ve yaadklar sahalar hakknda genel olarak Orta Asyaya ynlenilmesi, gerek batl ve gerekse doulu tarihiler tarafndan adet haline getirilmitir. Hlbuki n Asya ve Kafkaslardaki Trk varl Orta Asyada ki Trk varl kadar eski olduu sylenmektedir. Bununla beraber Trklere ait nemli insan kaynaklarnn ounluu Karadenizin kuzeyi ile Hazar Denizinin dousunda kalan ksmlarda yaamaktaydlar.157 Batl tarihiler Trk adnn ilk defa MS. I. yyda kullanlm olabileceinden bahsetmektedirler. Buna delil olarak da P. Melann Azak Denizinin kuzeyindeki ormanlk blgeyi Turcae158 olarak anmasn delil olarak gstererek Karadenizin kuzeyindeki blgedeki Trk varlnn ok eskiye dayandna da iaret etmektedirler. Bununla beraber Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda ve daha da kuzeydeki ormanlk blgelerde Trk diliyle konuan halklarn varl da kesin olarak bilinmektedir. Bunun yannda Trkler beyaz tenli ve arkeologlarn brakisefal adn verdikleri geni kafa yapsna sahip bir rktr.159 Bilim adamlarnn andronovo adn verdikleri bu rk Orta Asyann muhtelif yerlerinde drt bin yl nce ortaya karak atl oban kltrnn ortaya kmasna etki etmilerdir.160 Hi kukusuz bu kltrn orta kmasnda Orta Asyadaki bozkr bitki rtsnn sonucunda ortaya kan gebe hayat tarznn rol byktr. Trklerin ve Trkln anayurdu olan bu blge insanlar gebe hayat tarzlarndan dolay sahip olmu olduklar kltr ok geni corafyalara tayarak buralarda hkim g unsurunu oluturarak birok devletler kurmulardr. Trk rk avc ve sava bir kavim olmasnn yannda sr, ren geyiini, yak kzn ve deveyi evcilletirmi, bakrdan bak ve baka aletler yapmasn renmi; daha sonralar koyunu evcilletirerek ondan istifade etmilerdir.161 Buzul ann sona ermesi zerine Baykal gl ile Baltk denizi arasnda Ural-Altay ad verilen ortak bir nomat kltr meydana gelmitir. Buradaki kavimler balklk ve avclk ile urar, kemikten aletler yaparlard. Bu kltr ierisinde daha sonralar kpein ve ren geyiinin evcilletirilmesi gerekleerek hayvan besleme kltr ortaya kmtr. Bu tek tanrya tapan eski gebe unsurlardan sr oban kltr ortaya km daha sonralar Totemizm ve amanizm ile birleen bu unsur ierisinde nomadizmin en yksek derecesi olan at besleyen atl gebe ve

Zeki Velidi Togan; Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s.7 stanbul1981 Dens Sinor: Gk-Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.385, stanbul2002 159 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.17, stanbul1977 160 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yaynlar:39, Seri: III, Say111, s.2, Ankara1971 161 Ylmaz ztuna: age, s.17
158

157

28

sava oban bozkr kltr ortaya kmtr.162 Bu kavimlerin en bariz rneini Trkler tekil etmektedir. Trklerin hayvan evcilletirme ve onlar gtmeye dayal yaam tarzlar onlarn geni corafyalara yaylarak dier insanlar zerinde hkimiyet kurma becerisini gelitirmitir. Yerleik kltrlere sahip olup topra ileyerek geimini salayan kavimlere ek olarak Trklerin hayvanlar ehliletirmeye dayal yaam tarzlar onlarn bitkileri ehliletirmelerinden daha stn bir yetenek istediinden dolay insanlar idare etme, g ve savalk bakmndan bu zellikleri onlarn nemli bir yetenee sahip olmalarn salamtr.163 lk proto Trk kltr temsil eden Anava alt bin senelik bir mr biilmektedir. Anav kazlarnda ortaya kan yerleik yaplar Trklerin tamamen gebe olmadn yaylak, klak gebe yaantsna sahip olduunu gstermektedir. Milattan nce iki binli yllarda Anavda ortaya kan bu kltr belirgin hale gelmeye balayarak Altaylarda eitli alanlarda kendini gstermeye balamtr. Buradaki bulgulara gre Trkler bakrn yannda tun ve altn ilemekte; baklarn yannda yzk bilezik gibi ziynet eyalarn da yapmaktadrlar.164 Trkler M 1700 tarihinden sonra Altaylarn gneyine inmeye balayarak Baykal ve Yenisey civarlarnda yaayan Moollar ve Tunguzlar ile komu olmaya balamlar ve hatta bir ksm Moollar ile kaynamlardr. Bununla beraber Trk kltrnn Mool kltrnden stn olmasnn neticesinde doan ocuklar Trke konuuyorlar ve Mool zellii gstermiyorlard.165 Irki adan Trk soyu Orta Asya meneli byk kol olan Europid, Mongolid ve Negrid ierisinde Europid rkna mensuptur.166 Europid genelde Rus bilim adamlarnn Eurasia adn verdikleri Avrupann dou, Asyann orta ve kuzey kesimlerini iine alan iki kta arasnda nc bir kta gibi duran bir corafya olmakla beraber bu corafyann gneyi Pamir, Hinduku ve Kafkas dalar ile evrilidir. Bu corafya zerinde yaayan kavimler Europid olarak nitelendirilmektedir.167 Mongoloid rk ise Trklerin Moollar ile karmndan dolay ortaya km olan sar ve ekik gzl proto Trk topluluklarna verilen addr. Europid rkn daha gneyli unsurlar olan Turan unsurlar ise bu rkn gsterdii ak tenlilie oranla daha siyah sal, koyu renkli ve kara gzl brahikefal bir rksal zellie sahip olmaktadrlar. Yaylm asndan Turanid rk en geni sahay tekil etmektedir. Hindistandan ran ve Balkanlara kadar birok yerde bu rk tipine rastlanmaktadr. Nomad kltrnn mevcut olduu Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Uygurlar, Macarlar, Peenekler, Kumanlar ve Tatar kavimleri
Lazlo Rosan: Tarihte Trklk Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yaynlar:39, Seri: III, Say111, s.4, Ankara1971 163 Lazlo Rosan: age, s.5 164 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.18, stanbul1977 165 Ylmaz ztuna: age, s.18 166 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 46, Ankara 1988 167 Lazlo Rosan: age, s.1
162

29

arasnda en yaygn olan tip ekli Turanid rkna mensup olanlardr. ok deiik kaynaklarda Trkler arasnda sar veya mongoloid rktan Aryan ve Hind tiplerine kadar deien yz farklarnn varl tespit edilmitir. Bugn Avrupal, in ve slam kaynaklarnda Krgzlar, Kpaklar, Peenek ve Bulgarlarn kuzey kavimleri gibi sar sal, beyaz tenli, mavi gzl olarak belirtilmitir.168 Bunun yannda Uygur ve Trgilerin iki kola ayrldklar; Uygurlarn bir koluna Sar Uygur ve Trgilerin dier koluna Sar Trgi dendii de bilinen rneklerden bazlardr.169 Arap corafyacs el-Omar Memlk devletini kuran Kpaklar gzel yzl, boylar tam, vasflar zarif, vefakr, drst ve kahraman olarak tasvir etmitir. phesiz bu durum Trklerin yaam olduklar iklimin etkisinden kaynaklanmaktadr. Kuzey Trklerinin beyaz tenli, sar veya kzl sal, mavi gzl olmalarnn yannda gneyde yaayan Karluk, Kala, Ouz, Yama, iil, Uygurlar gibi Trk kavimleri bunun aksine siyah sal, esmer veya sar renkteydiler. Bunun sebebi onlarn iinde yaam olduklar iklimin zerlerindeki etkisinden kaynaklanmaktayd. Kukusuz iklim artlarnn insanlarn fiziki yaplar zerindeki etkisi bilinen bir gerektir. Ouzlar ve dou Trkleri arasndaki farkllk onlarn Trkmen olarak adlandrlmasna sebep olmutur. Batl bilginler Ouzlarn ran bir kavim olduunu iddia etmelerine ramen Ouzlarn bu ismi Mslman olduktan sonra Arap ve ran unsurlar tarafndan aman Trkleri ile Mslman Trkleri birbirinden ayrt etmek iin taktklar bir isimdir. Kagarl Mahmutun Mslman Ouzlara ek olarak Mslman Karluklulardan Trkmen diye bahsetmesi bu gr desteklemektedir. Maverannehir blgesindeki Ouz ve Karluklar putperest olarak nitelendirdikleri soydalarndan kendilerini bu ekilde ayr tutmaktaydlar.170 Trk kavimleri arasnda Mslman olan boylar, amanist Trklerden ayrt etmek amacyla onlara Trkmen ad verilmeye balanmtr. Bunun yannda Mesudi Trklerin Yafesin soyundan geldiklerini, birok boya ayrldklarn, bazlarnn ehirleri ve kaleleri olduunu, bir ksmnn ise dalarda ve bozkrlarda kee adrlarda oturduklarn byklerine ise hakan dediklerini ifade etmektedir.171 1.1.1. Trk Ad ve Trk Dilinin Kkeni Trk adnn tarih sahnesine ilk k kukusuz kendilerine Trk adn veren Gktrklerin tarih sahnesine kmalar ile birlikte olmutur. Buna ramen in-u ad verilen in kronoloji kitabnda Tu-ko ad verilen bir kavimden ve Hunlarn ortaya kmasndan bahsedilmesi bu adn Gktrklerle birlikte tarih sahnesine kmasndan daha ncelerde kullanldn

168 169

Osman Turan: Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi C.I, s.27, stanbul1969 Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 682 170 Erol Gngr: Tarihte Trkler s. 63, stanbul 1996 171 Osman Karatay: ran ve Turan Hayali Milletler anda Avrasya ve Orta Dou s. 34, Ankara 2003

30

gstermektedir.172 inliler kendilerine Tou-kiue veya Tu-chueh adn vermiler, Bizansllar Turkoi adn vermiler, Sod yazlarnda ise Twrk olarak gemitir.173 Gktrkler bu szc bazen Trk ve bazen Trk eklinde, Uygurlar ise srekli Trk olarak okuyup yazmlardr. Kagarl Mahmutta bu szcn anlam yaratlm ve domu anlamlarnda kullanlmtr.174 lk zamanlarda Trk olarak kullanlan bu ad Gktrkler ile beraber Trk adn almtr. Sasani imparatorluunun yklmasndan sonra Ceyhun nehrine dayanan Araplar nehrin kar tarafnda bulunan kavimlerinin hepsini Trk olarak nitelendirmilerdir.175 in kaynaklarndan olan Sui-shu Trk adnn nerden geldiini yle anlatmaktadr: Trklerin atalar Hunlardr. Aile adlar Ainadr.176 Ainalar be yz aile olarak Avarlara sndlar. Kuaklar boyunca Altay dalarnda yerleerek demircilikle uratlar. Altay dalarndan birisi olan Altn Da mifere benzediinden onlarda kendilerini eteklerinde yaam olduklar bu dadan dolay mifer anlamna gelen Tu-chu-eh olarak adlandrdlar.177 Bundan da Trklerin ana aile kolu olarak Ainann olduu sonucu ortaya kmakla beraber Trklerin Hunlarla devam eden bir kavim olduu belirgin hale gelmitir. Yine ayn kaynak bylece Trklerin anayurdu olarak ta Balka Glnn dousunu adres olarak gstermektedir. M 1328 yllarnda in vakayinameleri inin kuzey bozkrlarnda bulunan kavimlerden bahsederken Tik kavminin adn zikretmektedir. Dil bilimciler Trk adnn bozuk bir transkripsiyonla bu ekilde in kaynaklarna girdiine inanmaktadrlar.178 Bu Tikler in kaynaklarna gre M 781771 yllarnda inin ansi eyaletine hkim olmular, Sar rman gneyine geerek in ilerine kadar ilerlemilerdir. Bunun yannda Yunan ve Latin kaynaklarnda Yurcae diye Heredotta Secundus ve Melada Turcae olarak gemektedir.179 Bu kaynaklarda bahsedilen Trkler dil ve Volga nehirleri arasnda yaamaktaydlar. Thomsen ve G. Nemet gibi mehur Trkologlar Uygurca kuvvetli anlamna gelen ve sfat olarak kullanlan Trk veya Trk kelimesinin daha sonralar isim haline geldiini ve Trk milletinin adn tekil ettiini sylerler.180 Munkaesi ve Vambery gibi bilginler ise Trk adnn tremek kknden gelmi olduunu ortaya atmlardr.181 Osman Turan bunu doru olarak ifade edip Trklere ait rf, anane ve geleneklerin tre kelimesinden gelerek tre adn almasn buna balayarak bu gr benimsemi ve W. Bartholdun derslerinde bu gre isabet olarak
Lazlo Rosan: Tarihte Trklk Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yaynlar:39, Seri:III, Say111, s.20, Ankara-1971 173 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.20, stanbul2000 174 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 42, Ankara 1988 175 Akdes Nimet Kurat: Gktrk Kaanl Trkler C II, s. 50 176 Akdes Nimet Kurat: agm, s. 52 177 Sencer Divitiolu: age, s.26 178 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.20, stanbul1977 179 Akdes Nimet Kurat: agm, s. 49 180 Osman Turan: Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi C.I, s.22, stanbul1969 181 Akdes Nimet Kurat: agm, s. 50
172

31

yrk kelimesinin gebelere atfen yrmek kknden tremi olmasn buna delil olarak gstermektedir. Bu izaha dayal olarak Trk adnn tremi, yaratlm anlamnda mahlk, insan anlamnda Trk veya Trk olarak kullanldn ifade etmitir.182 Trke temelde iki dil beine ayrlmaktadr. lki Orhon Trkesi ve ikincisi ise uvaadr. Bunlar imdiki konuulan Trkenin proto Trke ekli Hunlar, Avarlar ve Toparlar tarafndan konuulmaktayd.183 Proto Trkenin devam olarak Orhon ve uvaa ortaya kmtr. Orhon Trkesi kol halinde devam etmitir. Birinci kol; Ouzlar ve eski Uygurlarn yannda Osmanl, Azeri, Trkmen ve Kalalarla devam edip gelmitir. Orhon Trkesinin ikinci kolu ise Kpaklar, Kumanlar, Tatarlar, Bakr; Nogay, zbek, Kazak, Krgz ve Altay kavimlerinden devam ederek gelmi nc kolu ise Yakut Trkleri tarafndan devam ettirilmitir. uvaa ise Onogur, Volga Bulgarlar, Hazarlar ve uvalar tarafndan konuula gelen r ve l harflerinin younlukta olduu dier bir Trkedir. Birok bilim adam W. Schottn 1836 ylnda yapm olduu Ural-Altay dil snflandrmasna gre Trk dilini bu dil ailesinin ierisinde saymlardr. Ural ve Altay diye iki kola ayrlan bu dil ailesinin Ural kolu Finnugor ve Samoyed diye iki kola ayrlmakta Finnugor dilleri de Finn dilleri ve Ugor dilleri diye ikiye ayrlmaktadr. Trkenin ierisinde sayld Altay kolu ise Trk, Mool, Manu-Tunguz ve Koreli diller olmak zere drt kola ayrlmtr. Trk dilleri ise Trk-Ogur ve dier Trk dilleri olmak zere kendi ierisinde ikiye ayrlmtr. Bu dillerin nemli zellii kelimelerin anlamlarnn cmle ierisindeki durumu ve grevlerine gre kelimelerin kklerine ekler katmak sureti ile farkl szckler ortaya karlmas ve szcklere anlam katlmasdr. Bu dillerin dier bir zellii de yksek veya dk sesli harflerin konumaya katm olduu vurgudan kaynaklanan ahenktir. Bu dil ailesindeki dillerin dier bir zellii dier dillerde olduu gibi szckler ierisindeki sessiz harf yntsnn kendilerinde bulunmaydr. Trkler konutuklar dili yazya ge dkmlerdir. Bu nedenle Trkenin tarihini birok bilim adam Gktrklerin olduu VII. Yzyla dayandrmaktadr. Bu tarihin balangc Gktrklerin Orhon nehrinin kenarna Ongun, Tonyukuk, Kl Tigin ve Bilge Kaan adna dikmi olduklar bugut antlardr. Bu yaz Gktrklerin Sodlularla olan mnasebetlerinden dolay onlardan alm olduklar Sod alfabesi ile yazlmtr. Bylece Sod alfabesi ile birleen yeni bir alfabe ortaya km oluyordu. Bu alfabenin harflerinin Germen runlarna benzerliinden dolay yeni kan Trk alfabesine runik alfabe ad verilmitir.184 Daha sonralar Krgz beyleri kendileri iin yaptrm olduklar mezarlarn zerine bu yazlar yazdrmaya baladlar. Uygur Kaan Moyun or kendi adna drt tane beng ta diktirmitir.
182 183

Osman Turan: Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi C.I, s.23, stanbul1969 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.21, stanbul2000 184 Sencer Divitiolu: age, s.22

32

Bu yazlar ierisinde in kaynaklarnda grlen Hun dnemine ait katun, bg, tengri, tinglig, tok gibi szcklere de rastlanmaktadr.185 Bu szcklerin birounun halen gnmz Trkesinde de konuuluyor olmasn batl filologlar tarafndan Trkenin en muhafazakr dil olduu kansn uyandrmtr. Avrupa ve Asya dillerinin ortaya herhangi bir eser karmad bir zamanda Kagarl Mahmut zengin bir ansiklopedik szlk olan Divann ortaya koymutur. Nemeth Trk dillerini kelime balarndaki y ve s sesleri farkllna gre Y Trkesi ve S Trkesi diye ikiye ayrmtr. Bu tasnife gre eski Trkler ierisinde Gktrkler, Uygurlar, Ouzlar, Kumanlar y Trkesi grubuna, Ogur Trkleri ise s Trkesi grubuna girmektedirler. R. Arat ise Trk lehe ve ivelerini; uvaa r-grubu ve Yakuta t-grubu diye ikiye ayrmtr. Trk ive grubunu ise Sayan d-grubu, Atabakan z-grubu, Kuzey tavgrubu, Tom tagl-grubu, Dou taglk-grubu, Gney dal-grubu eklinde tasnif etmitir. Bunun yannda Trkenin konuulduu dilleri dier kltrler ve dillerle etkilenme gelime veya deime dnemlerine gre yle sralayabiliriz. Hz. sann doumuna yakn bir zamana kadar konuulan ve nnde h harfinin youn olarak kullanld Ana Trke a. Milattan sonra altnc yzyldan balayarak dokuzuncu yzyln ortalarna kadar devam eden Erken Krgz ve Uygur ile Gktrk oyma yazl dil metinlerinin konuulduu Eski Trke a. 9. ve 15. yy iine alan Uygur edebpiyatnn damgasn vurduu Divan- Lgat- Trk ve aatayca eserler ve Kpaka szlklerin yer ald Orta Trke a. 15. yydan zamanmza kadar devam eden ilk dnemlerinde Arapa ve Farsa kavramlarn youn olarak iine girdii ve son dnemlerde Franszca ve ngilizce szcklerin ierisine girmi olduu Yeni Trke adr. 1.1.2. Trklerin Anayurtlar Hakknda Grler Trklerin anayurtlar hakknda birok nazariye bulunmaktadr. Aslnda Trk soyunun kaynaklar hakknda tam bir aklk ve fikir birlii olmamas Trklerin ilk anayurtlar hakknda birok dncenin ortaya kmasna sebep olmutur. Bunda Krgzlarn sar sal, mavi gzl ve beyaz tenli olmalarnn yannda; Akhunlarn beyaz tenli ve yuvarlak gzl olmalar ile Hunlarn ekik gzl ve sar tenli olmalar gibi anatomik farkllklarn bu karklklarda etkisi olduu muhakkaktr. Buna ek olarak Trkleri Moollarn devam olarak gren nazariyenin etkisi de byktr. Hlbuki rksal anlamda bir karma sz konusu olsa bile Trkln Moollara gre bir st rk tekil etmesi nedeniyle bunlarn karmdan meydana gelen nesiller de Trklemitir. Altaylarn Trklerin anayurdu olduu grn benimseyen anlaya gre Trk, Mool ve Manu kavimlerine Altay grubu ad verilmektedir.186
185

Lazlo Rosan: Tarihte Trklk Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yaynlar:39, Sno: III, Say111, s.12, Ankara1971 186 Zeki Velidi Togan; Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s.9 stanbul1981

33

Trklerin ilk anayurtlar ile ilgili baz grlere bir gz atalm. Zeki Velidi Togana gre Trklerin anayurdu Aral Gl ile Altay ve Tanr dalar arasnda kalan ve Balka gln ierisine alan byk bir alan olmakla beraber zellikle merkez olarak Tiyanandr.187 Klapproth ve Vambrey ile baz bilim adamlar Trklerin ilk anayurtlarnn Altay dalarnda olduunu ifade etmilerdir. Radloff ilk anayurdun Altay dalarnn dou taraf olduunu Ramatedt ise tamamen dou Asyada olduunu belirtmitir.188 E. Parker, Gahs ve Koppers gibi bilim adamlar benzer kltr zelliklerini gz nnde bulundurmak suretiyle Trklerin ilk anayurdunu douda Moollarn yaam olduklar blgede Baykal Gl ile Gobi l arasnda uzanan sahada aramlardr. Koppers kltr unsurlarnn incelenmesi suretiyle sava oban kltrnn merkezi olarak Orta Asyay sr obanl kltrnn merkezi olarak Gney Bat Asyay gsterir ve Trklerin anayurtlarnn atl sava oban kltrne sahip olan Trklerin anayurtlarnn Orta Asya olduunu ifade etmektedir.189 Trklerin ilk anayurtlar hakknda en etrafl alan Nemeth ise gnmzde yaayan Ural kavimleri ile Trkler arasndaki dil benzerliini gz nnde bulundurmak suretiyle Trklerin ilk anayurtlarnn Bat Asyada Aral Gl evresi ile Ural ve Altay arasndaki bozkrlarda, genelde bugnk Kazakistan topraklar zerinde olduunu ifade etmektedir.190 Trk varlnn balangc olarak kabul edilen atl191 sava oban kltrnn merkezi olarak ran tabirle Turan topraklar ve Kazakistan Trklerin anayurtlar olarak iaret edilmektedir. Trklerle Moollar ve Tunguzlar arasndaki akrabalk ilikilerini ortaya koymak suretiyle bunlar Altay kavimleri olarak niteleyen Alman Wiedemann, Fin Castren ve Alman Schott; Trklerin anayurdunun Altaylar olduunu ortaya atmlar ve Macar Vambrey ile Rus bilgin Aristov bu gr kuvvetli bir ekilde desteklemilerdir.192 Avusturyal bilgin Tomaschek Trklerin anayurdunun Baykal glnn dousunda olduunu iddia etmi; ngiliz Parker ile Fin Trkolog Ramstedt ise Trklerin ilk anayurdunun daha douda Manuryada, Kingan dalarnn eteklerinde olduunu ispat etmeye almlardr. Osman Turana gre Trklerin ilk anavatanlarnn Balka, Aral ve Issk gl blgesinde olduu tahmin edilmektedir. Kendisi birok Trk menkbeleri, destanlar ile Ouzlar ve Karluklara ait birok menkbenin bu blgelerde cereyan etmesini buna delil olarak

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 49, Ankara 1988 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yaynlar:39, Seri: III, Say111, s.2, Ankara1971 189 brahim Kafesolu: age, s. 47 190 Lazlo Rosan: age. s.3 191 Adilhan Appa: Karaay-Balkar Trklerinin Kkeni Trkler C. II, s. 572vd, (Atl Kavimler veya Bozkr kurgan kltrnn Trk varlnn balangc olarak kabul edildii ksm) 192 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.19, stanbul1977
188

187

34

gstermektedir.193 in kaynaklar da Hunlarn soyundan gelen Gktrklerin bamszlklarn kazanmadan nce Altaylarn gneyinde oturduklarn ve demircilikle uratklarn rivayet etmektedirler. Kutsal kitaplara bal olarak yaplan rivayetlerde tufandan sonra Nuh peygamber dnyay olu Ham, Sam ve Yafese bltrm, Trklerin atas olan Yafese Trkistan topraklarn vermitir.194 Rivayetlerde genelde Ceyhun nehrinin te taraf Trkistan olarak belirtilmitir. Akhunlarn, Bat Gktrklerinin, Ouzlar ve Karluklarn Seyhun nehri ile Issk gl civarnda yerlemi olmalar bu rivayeti glendirmektedir. Kutsal kitaplara bal olan kaynaklara gre Nuh peygamber tufandan sonra dnyay olu Ham, Sam ve Yafes arasnda paylam ve Trklerin atas olan Yafese Ceyhunun br taraf olan Araplarn da nehrin br taraf anlamnda Maverannehiri vermitir. Yine bu kaynaklara gre Trkn anavatan Issk Gl blgesi civar saylmaktadr.195 Akhun, Gktrk, Ouz ve Karluklarn bu blgelerde yayor olmalar da bu kany destekler mahiyettedir. ran kaynaklarnda da buna benzer bir rivayet vardr. bn-i Belhi ve Firdevsiye gre dnyay ksma ayran Feridun196; Trkistan ve btn ark lkelerini Trklerin ceddi olan Tra vermi, ran ve Arap topraklarn ranllarn atas olan rece vermi, Rum ve Rus lkelerini ise Seleme vermitir.197 ranllarn Trkistan topraklarna Turan adn vermelerini ise ahnamede geen bu Tra balamlardr. in, Yunan ve Arap kaynaklar da ran ile Turan arasndaki doal snrn Ceyhun nehri olduunu sylemektedirler. Afrasyab (Alper Tunga) Trun soyundan gelen bir Ouz han olup Trkistan ile beraber ran, Hindistan, Rum ve Rus lkelerini ele geirmitir.198 Bylece M. 700 ylndan MS. 642 ylna kadar Ceyhun genel snr olmak zere Pers, Part ve Sasani imparatorluklar ile Ceyhun nehrini kuzeyinde bulunan Saka, Kuan, Akhun ve Gktrk gibi Turan kavimler arasndaki mcadele devam ede gelmitir.199 skender istilasndan sonra Trk nfusu bu blgelerden douya doru ekilmitir. Douya doru giden Trkler Orkun vadisinde Hun, Gktrk ve Uygur devletlerini kurduklar iin Moolistan Trklerin anavatan saylyordu.200 Hlbuki slam kaynaklar bunlardan daha nce Bat Trkistan topraklarnda ran, Rum, Rus ve Hindistan topraklarn fetheden ve balarnda Ouz Hann bulunduu bir devletten bahsetmektedir. Batl kaynaklarda skender istilasndan sonra Trklerin douya doru ekildiklerinden ve daha sonralar Hunlarn tazyikinden dolay Proto-Fars kavimlerin geri ekilip
193 194

Osman Turan: Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi C.I, s.19, stanbul1969 Osman Turan: age, s.20 195 Osman Turan: age, s.21 196 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s. 38, Tahran 1339h 197 bn-i Belh: age, s. 3738, 198 Tahsin nal: Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi s. 17, Konya 1975; bn-i Belhi: age, s. 39 199 Ahmet Bican Ercilasun: Trk Dnyas zerine ncelemeler s. 238, Aka Yay. 1982 200 Osman Turan: age, s.19

35

blgenin tekrar Trkletiinden bahsetmektedir.201 Bat Trkistanda kurulan Kuan, Akhun, Bat Gktrk devletleri ile Ouzlarn istilas Afganistan ve Horasandaki Trk nfusunun tekrar younlamasna neden olmutur. Fakat bu, Trklerin blgeye ilk defa gelileri olmamakla beraber skender istilasndan sonra douya ekilen Trk nfusunun tekrar Maverannehir ve Horasan topraklarna geri dn hareketi olarak kabul edilmektedir. Trklerin anayurdu olarak ortaya atlan grlerin banda Altay blgesinin Trklerin anayurdu olduu nazariyesi gelmektedir. Bu grte olanlar Trk, Mool ve Manu kavimlerini Altay ad altnda ortak bir grupta gstermektedirler. Bu grn ncleri ise Wiedemann (1838), Finlandiyal A. Castren (1848) ve Alman Schotttur (1849).202 Bunlarn yannda W. Tomaschek (1888) Trklerin anayurdunun Baykal Glnn dousunda olduunu ortaya atmtr. ngiliz E. Parker ile Finlandiyal Trkolog G. J. Ramstedt ise Trklerin anayurdunun daha uzaklarda Kingan Dalar ile Manurya ve Moolistann gney ksmlarnda olduunu ileri srmlerdir.203 Bunlarn yannda Macar Trkolog G. Nemeth Trk anayurdunun Asyann kuzey bat taraflarnda Altay dalar ile Urallar arasnda ve Aral gl civarnda olduunu ileri srmtr. Macar ilim adamlarndan G. Almasy Trklerin ilk anayurtlarnn Tiyanan blgesi olduunu ileri srmtr.204 Trk tarihilerinden Zeki Velidi ile beraber kendisinin de ifade ettii gibi Necip ok ve ilk defa ayrntl Trk tarihini kaleme alan De Guignes de Trklerin ilk anayurdu olarak Tiyanan blgesini iaret etmektedirler.205 Zeki Velidi Trklerin ilk anayurtlar olarak Tiyanann bat ve kuzey yamalar ile Aral glnn evresini gstermektedir. Ergenekon Destann esas alan gre greyse dmanlar tarafndan kk bir alana hapsedilmelerinden sonra Trklerin demiri eriterek dar ktklar li rmann kuzeyindeki Demirkapnn bulunduu Tanr Dalarnn kuzeyi Trklerin ilk anayurdu saylmaktadr. S. Divitioluna greyse Trklerin anayurdu Balkan dousunda Altaylarn gney batsnda li vadisi ile Tiyanan dann kuzeyinde Yedisu ile Balka Glnn kuzeyinde bir yerlerde olduu eklindedir.206 M. 8. asrlardan beri merkezi Orta Tiyananda bulunan ve bu gnk rann Horasan blgesini ran topraklarnn ortasna kadar elinde tutan bir Saka mevcudiyeti zaten bilinmektedir. ran destanlarnn bahsettii Alper Tungann, Hazar Denizinin kuzey, dou ve gney

201 202

gor Pyankov: Sakalar (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C. I, s. 613614 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 47, Ankara 1988 203 brahim Kafesolu: age, s. 47 (ayn yer) 204 Zeki Velidi Togan; Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s.9 stanbul1981 205 Zeki Velidi Togan; age, s.10 206 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.28, stanbul 2000

36

ksmlarnn dier tarafnda bulunan Trkistan hakan olduu belirtilmektedir.207 Alper Tungann hakan olduu bu Trk devletinin Sakalar olduu o dnemlerde bu blgelerdeki Saka varlndan anlalmaktadr. Daha sonralar Aryani istilalar dneminde ran unsurlardan olan As, Harzem, Sod ve Alanlar Trkistan snrlarn zorlayarak bu blgeleri istila etmilerdir.208 Blgenin tamamen Aryani kavimler tarafndan istilas ise Ahamaniler dneminde Kuroun Bat Trkistana yapt seferden sonra olmutur. Kuro, Sakalar zerine yapm olduu bu sefer srasnda ldrlmtr. Kendisinden hemen sonra Dara, Trkistan zerine sefer yaparak Sakalarn Sukung adl kaanlarn yenerek Sodiyana ve Harzem lkesini ele geirmi buray unsurlar ile doldurmutur.209 Ayrca Dara Ceyhun nehrinin kenarnda Sakalarla yapm olduu savalardan bahseden mehur kitabesini diktirmitir. Horasan sahasnda kalan Sakalarn zamanla Aryani unsurlarla kartklar da mahede edilmektedir. imdiki rann Sicistan ad verilen blgesi Sasaniler dnemine kadar Sakastana eklinde Farslarn Saka-stan adn verdikleri blge Sasaniler dneminde Sagastan ve Sigistan eklinde deierek gnmzde Sicistan eklini almtr.210 Erken Ortaalarn bandaysa bu blgede zellikle Bat Trkistanda Sodlular, Harzemliler, Toharllar ve yerleik Trkler ikamet etmekteydiler.211 Aryan istilasndan dolay douya ekilen Trk varl Kuanlarla beraber tekrar batya doru kaymaya balamtr. Daha sonralar Hunlarn batya gleri srasnda onlardan koparak Aa Trkistana inen Akhunlar buradaki Trk varlnn zenginlemesine byk oranda katk salam ve artk Gktrklerin byk bir imparatorluk olarak kurulduu dnemlerde artk Maverannehir ve Horasann bir ksm Bat Trkistann bir blm haline gelmitir.212 1.1.3. Trklerde Sosyal Yaam M 2000 ve 1000 yllar arasna ait bulgulara gre Altay kavimlerinin ierisinde bulunduklar dneme gre daha medeni unsurlara sahip olduklarn gsteren deliller olduu sylenmektedir. Bu dnem insanlar bakrn yannda tun ve altn ilemekte, kesici ve delici aletlerin yannda yzk, bilezik gibi ssleme eyalar da yapmaktaydlar. M 2000 ylnda dnya altn endstrisinin arlk merkezi Altaylarda yaayan proto Trk kavimlerin elinde bulunmaktayd.213 Bu dnemde Altaylarn gneyine ve dousuna taan proto Trkler dier kavimlerle olan mnasebetleri sonucu bu unsurlar onlarn yaamlarna da sokmulardr. Mool
207 208

Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.25, stanbul1977 Igor Pyankov: Sakalar (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C. I, s. 613 209 Abdulhaluk ay-lhami Durmu: skitler Trkler C. II, s. 575 210 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) Pars ve imalleri bahsi, Tahran 1339h; Chce, Salim: Hindistanda lk Trk Hkimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s. 816 211 Gaybullah Babayar: Gktrk Kaanl Dneminde Bat Trkistan Ynetimi Trkler C.II, s. 107 212 Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 52vd, Konya 1989 213 Ylmaz ztuna: age, s.18

37

efsanelerinde Altay kavimleri ile ilgili altn biriktiren Aram-dak efsanesinin bulunmas Altay kavimleri ile Moollar arasndaki irtibat gstermesi asndan ilgin olmasnn yannda Trklerin madencilik faaliyetlerine delil olabildii gibi onlarn altn madencilii ile de ilgilendiklerini gstermektedir. Bu efsanenin gsterdii dier bir konu da bu yaknlamann kukusuz proto Trk kavimlerin Altayn dousuna doru inmeye baladklar M 1700 yllarna tekabl ettiini gstermektedir. Bunun yannda Trklerin gemiten gelecee btn sosyal yaamlarna baktmz zaman onlarn hayatlarn dzenleyen, kural koyan, devletin gcn temsil eden toplumsal dzene eski Trklerin tre dediklerini grmekteyiz.214 ada Trk tarihileri treyi "Atalardan kalan btn kurallarn toplam" eklinde tanmlamakla birlikte Trk tresinin yazl yasalar kapsad gibi sosyal alkanlklar da iine aldn belirterek Trk tresini; hukuksal tre, dinsel tre, ahlaksal tre gibi birka blme ayrmaktadrlar.215 Eski Trklerde devletsiz ve kaansz kalm bir milletin tresini de kaybetmi olduu kabul edilirdi. Orhun yaztlarnda Trk treni kaybetme sz milletin treden kopunca karlaaca tehlikenin boyutunu ifade etmek iin kullanlmtr. Nitekim Bilge Kaan, Orhun Abideleri'nde Trk tresini yle tarif eder; "Trk Milleti'nin bana kaan olarak oturdum. lecek miyiz diye dnp zlen Trk beyleri bana dnp sevindiler. Bulanm gzleri canland. Beni grdler ve bana balandlar. "Ar treleri" dzenledim, yrrle koydum. Dnyann drt bucandaki "milletleri" de dzene koydum.216 Trk tresi rasgele, tesadfen meydana gelmi eylerden ibaret deildir. Bunlar birletirici unsurlar olarak sosyal yaam ierisinde milletin ortak dnce, duygu ve kanaatlerinin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Trk tresi, Trk milleti ile birlikte doararak, milletle birlikte gelierek devam eder ve terk edildii zaman da milletin tehlikeye deceine inanlrd. Trk kltrnn ve sosyal yaamnn nemli unsurlardan bir tanesi de demirdir.217 Bu madenin ilk defa eski Trk yurdu olan Altay Dalar'nda bulunduu ve yeryzne dald artk bilinen bir gerektir. Trkler dnyann ilk demirci kavmi olarak bilinmektedir. Uygarln ilk simgelerinden birisi olan demirin eritilip ona eitli ekillerin verilmesiyle birlikte, insanlk leminde uzun ve parlak bir dnem alm olmaktayd. "Gktrkler ile Ouzlarn atalar demirci idiler.218 Moollarn kendilerine "Darhan" dedikleri demircilikle uraan insanlardan dokuz atas demirci olan adam aman kabul edilmekteydi. amanlarn byklerine Tarhan ad verilmekteydi. Bundan anlaldna gre demircilik eski Trklerce en saygn sanat dal olarak kabul edilmekteydi ve sosyal yaamda birok kullanm alanna sahipti. Geri baz batl bilim adamlar
214 215

Salim Koca: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, s. 823 Ziya Gkalp: "Trk Tresi", (Haz.: Yusuf otuksken) s. 12-13, stanbul 1977 216 Bahaeddin gel: "Trk Kltrnn Gelime alar" s. 474475 stanbul 1988 217 Wilhelm Radloff: Sibiryadan C. I, s. 123, (ev-Ahmet Temir) Maarif Basmevi - 1956 218 Ziya Gkalp:"Trk Uygarlk Tarihi", (Haz-Yusuf otksken), nklp Yay. stanbul 1981, sh. 9

38

Trklerin demircilikle uratklarn onlarn gebe sosyal yaamlarndan dolay kabul etmemektedirler.219 Fakat bu bilim adamlar Trklerdeki yaylak-klak gebe yaam tarzn gz ard ettiklerinden dolay bu kanya varmlardr. Sasaniler dnemi ran ile iliki halinde olan Trk devletleri yaylak klak yaam tarzlarndan dolay ranllar tarafndan Trk budunlar kuoba (gebe) eklinde adlandrlmlardr.220 Trk boylar kendi hiyerarik yaplar ierisinde milli bir btnlk halinde tudun, budun, yabgu ve kaanlk eklinde rgtlenmi akraba Trk kitlelerinden mteekkil bir ekilde sosyal yaamlarn devam ettirmekteydiler. Kk boy ve airetlerin oluturduklar siyasal birliklere tudun ad verilmekteydi.221 Birok boy ve airetin toplu bir ekilde bal olduu siyasal birliin adna ise budun ad verilemekteydi.222 Budunlarn oluturduu blge veya eyaletlere ise yabguluk nvan verilmi ve bu eyaletleri yneten hkmdar ailesinden kimselere de yabgu veya tigin denmitir.223 Yabguluklarn kendisine bal olduu btn Trk boy, tudun ve budunlarnn bal olduu en st siyasal birliin adna da kaanlk ad verilmekteydi.224 Btn bunlar eski Trk devletlerini oluturan sosyal yaplardan mteekkil siyasal birliklerdir. Tudunlar Trk kitlelerinin en kk birimidir ve bunlar kyler eklinde organize olmulardr. Genellikle her tudundan yz civarnda er kaann ordusuna yollanrd. Trk toplumlarnda btn bireyler hr olduundan dolay bunlar kendi sosyal yaamlarnda zgr olup sava zamanlarnda askerlik grevlerini yapmak zere kaann ordusuna katlrlard. Bu ynyle ran medeniyetinden tamamen farkl toplumsal bir yapya sahiptir. nk ran toplumlarndan eitli toplumsal tabakalar vardr ve kyller kle statsnde saylrlard, hibir zaman kendi stndeki bir toplumsal tabakaya geemezdi. Fakat Trk devletini rgtleyen kaan ailesi bir tudundan dahi ortaya kabilmekteydi ve ona bu grevin tanr tarafndan verildii kabul edilerek btn Trk boylar onun etrafnda derhal birleirlerdi. Trk toplumsal hayatndan ran, Hint ve Yunan toplumlarnda olduu gibi halk arasnda uurumlar meydana getiren toplumsal snflar mevcut deildi. Bununla birlikte dier toplumlarda olduu gibi Trk boy ve budunlar ierisinde asiller, din adamlar ve hanedan ailesi gibi toplumsal statler vard fakat bunlar toplumsal yapy oluturan btn birimler ierisinde olduu gibi bunlar arasnda kesinlikle toplumsal bir uurum mevcut deildir. Bu ynyle Trk budun ve devletlerini oluturan btn bireylerin birbirine yakn bir statde olmalar lkeyi oluturan bireyler asndan bugnk demokratik lkelerdeki vatanda kavramna en uygun sosyal yapy
Wilhelm Radloff: Sibiryadan C. I, s. 123, (ev-Ahmet Temir) Maarif Basmevi - 1956 Bahaeddin gel: Trk Kltr Tarihine Giri C 1, s. 5 221 Gaybullah Babayar: Gktrk Kaanl Dneminde Bat Trkistan Ynetimi Trkler C.II, s.108, 222 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 219, Ankara 1988; Salim Koca: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, s. 823 223 Salim Koca: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, s. 833 224 Tahsin nal: Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi s. 29, Konya 1975
220 219

39

arz etmektedir. Trk sosyal yaamnda soylu olmak iin gerekli olan artlar gl olmak, milletini bir araya toplamak, halkn esaretten kurtarmak ve bilge olmak gibi artlarn geerli olduu grlmektedir.225 Bu artlardan bir veya bir kana sahip olanlar toplumda soylu bir mertebeye ykselirler Tarkanlar, adlar, bilgeler veya beyler rtbesine ykselirlerdi.226 Trk toplumsal yaamnda farkl statye sahip olan bireyler arasndaki ballk yazl kanunlar veya maddi unsurlarla deil manevi bir ballk ve sayg esasna dayanmaktayd. Bunun yannda asaletin kaltsal sayld anlay ran, Hint ve Yunan toplumlarnda olduu gibi Trk topluluklarnda da geerliydi, mesela Trk devletlerinin kurucu hanedan Aina ailesi saylrd ve bu aile kutsald. Kaanlar, yabgular, adlar ve Tarkanlar kendilerinden sonra bu grevlerini ocuklarna devrederlerdi. Ceyhun nehrinin snrn oluturduu Trk ve Sasani toplumlar arasnda sosyal ve siyasal yap asndan dalar kadar fark vardr. Sasanilerde Zerdt din adamlar ile gl askeri snfn oluturmu olduu halktan ok kopuk bir devlet organizmas gze arpmaktadr. Buna ramen Maverannehir Trklerinde adna aker yani kul ad verilen ve halk ile i ie yaantlarn devam ettiren mahalli yneticiler grlmektedir. Bu ynyle halktan kopuk devlet aygtn ayakta tutabilmek iin lkedeki btn snflar bask altnda tutan bir Sasani devlet organizmas ile halkna kar ho grl onlarla i ie hatta Sasanilerden kaarak Maverannehire snan Nesturi, Mecusi ve Mani unsurlara bile kapsn aarak onlara dini serbesti tanyan ve Trklerin arasnda bu dinlerin yaylmasna bile hogryle yaklaan Trk devlet gelenei gze arpmaktadr.227 Eski Trkler ranllarn khaime adn verdikleri tepesi gk kubbe gibi oval olan adrlarda yaadklar gibi kasrlar ile dolu ehirlere de sahiplerdi. El-Semarkand Trklerin ehirleri oktur, birounda tccarlar, mallar ve pazarlar doludur eklinde rivayetlerde bulunmutur.228 Merkeziyeti bir yapya sahip olan Gktrk ve Hazar lkelerindeki ynetici snf oluturan ve kaan tarafndan atanan adna buyruk, tutuk, tudun gibi unvanlar verilen yksek rtbeli memurlar, zerlerinde kasrlar kurulu tepelerin etrafnda beklenmi kasaba ve ehirlerden insanlarn ynetirlerdi. Bu yneticiler yeni fethedilen yerlerdeki insanlar ynetmeleri iin kaan tarafndan atanmaktaydlar. Trkler ehirleri ordu, balg, ulu eklinde isimlendirmekle beraber yerleim yerlerinde balktan yaplan evleri tabir etmek amacyla genelde ehirler iin balg tabirini kullanmlar ve Kaann oturduu ehri ise ordu

Tahsin nal: Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi s. 75, Konya 1975 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 250, Ankara 1988 227 Vasili Viladimirovi Barthold: Mool stilasna Kadar Trkistan (haz-Dursun Yldz) s. 195, Ankara 1990; ayrca bkz nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 169, stanbul 2003 228 Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 52, stanbul 1981
226

225

40

eklinde tabir etmilerdir.229 Ulu szc ise toprakla birlikte zerinde yaayan insanlar ifade etmekteydi.230 Ordu eklinde adlandrlan ehirler genellikle etraf surlarla evirili, drt kesinde kuleleri olan nemli yollar zerinde kurulmu saray ve etrafndaki evlerdir. Genellikle ehirler veya lkelerin birbirinden ayrld snr izgilerine yaka denilmekteydi.231 Buna ramen bu ehirlerin birou Trklerin kendi yaptklar ehirler olmamakla beraber sonralar ele geirildikten sonra yerletikleri ehirlerdir. lkeler aras ticaret sayesinde ortaya kan koloni pazaryerleri ve etrafnda oluan ehirler Gktrkler tarafndan alndktan sonra Trklerin buralara iskn sonucunda Trkler arasnda yerleik hayata geme hzlanmtr. Buna ramen I. Gktrk imparatorluunun yklnn en byk sebebi olarak ehirsizlik gsterilmektedir.232 Bahaeddin gel Gktrk anda Orhon blgesinde bizim anladmz manada etraf surlarla evrili ehirlerin bulunduuna pek inanmyoruz demektedir. Buna ramen Gktrk imparatorluu bnyesinde olan ve ok sayda Trk ierisinde barndan Turfan, Karaar, Kua, Tokmak, Kagar, Hotan gibi ehirler de bulunmaktadr. Bu ehirler Trklemeden nce Saka, Kuan, Tohar, Sodak ve Alanlar gibi unsurlar tarafndan meskn idiler. Gktrklerin ticari faaliyetleri Sodaklar eliyle yapmalar onlarn ehirlemeye olan ihtiyalarn ortadan kaldrmtr. Gktrkler Sodlularn meskn olduklar ehirlere genelde kend adn vermilerdir ve nemli Sodak ehirlerinden biri olan Semerkand bu dnemden gnmze kalan nemli yerleim yerlerinden biri saylmaktadr.233 Bununla beraber yaylak-klak yaam tarzn devam ettiren Trklerin aksine erken ortaalarda baz Trkler Maverannehir blgesinde zellikle Sodak ehirlerinde ikamet eden meskn Trkler de ortaya kmtr. Eski Trkler genel olarak ehirlerde ikamet etmeyi seen Trklere yatuk adn vermekteydiler. Buna karlk yaylak-klak yaam tarzn devam ettiren Trklere ise atak ad verilmekteydi.234 Ayn zamanda eski Trkler ehirlerde oturan Trk olsun veya Trk olmasn bals bulunan btn insanlar ifade etmek amacyla ehir halk anlamna gelen ulus-budun tabirini kullanmlardr. Eski in kaytlarnda Krgzlarn lkesinde demir bulunduunu, Krgzlarn lkesine her yamur yadktan sonra ortaya demir madeninin ktn ve bu demirlerden gayet keskin silahlar yaptklarn, bu silahlar ise Tukuelere verdiklerini sylemektedirler.235 Madencilik olay
brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 309vd, Ankara 1988 Salim Koca: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, s.824 231 Salim Koca: agm, s.824 232 Bahattin gel: Trk Kltrnn Gelime alar s. 175, Ankara 1979 233 Bahaeddin gel: Trk Kltr Tarihine Giri C 5, s. 216, Ankara 1978 234 Bahaeddin gel: Trk Kltr Tarihine Giri C 1, s. 16, Ankara 1978 (yatuk tabiri ilk dnemlerde ata gelenei olan yalak-klak yaam tarznn dna kan Trkleri hicvetmek iin tembel anlamna gelen bu ifadeyi kullanm olduklar ve bu kavramn daha sonralar anlam bakalamasna urayarak ehirli anlamnda herkez iin kullanld ifade edilmektedir. 235 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.84, stanbul 2000
230 229

41

btn Trk gebe toplumlarnda bulunmamasna ramen Krgz, Gktrk ve Avar gibi Trk toplumlarnn bazlarnda grlen mesleklerden bir tanesidir. Demir madencilii ile uraan Krgzlar; Dou Gktrklerine bunlar satmaktaydlar. Gktrkler ve inliler arasnda gidip gelen elilerin yanlarnda gtrm olduklar hediyeler arasnda ham demir de bulunmaktayd. Gktrklerde ise madencilik asl ekonomik uralardan bir tanesiydi. Onlar demir madeninden demircilik gereleri, silah, at ve araba koumu malzemeleri, giyim eyalar ve basit tarm aletleri yapmaktaydlar. Tanr, Altay, Ural ve Sayan dalarnda bulunan eski maden ocaklar buralarda yaayan Trklerin demircilik faaliyetlerini yrttklerini gsteren bulgularla doludur. Bat Gktrkleri iin madencilik ata mesleiydi ve demircilik sanatnda ustaydlar. Bunlar demirden kama, kl, temren, tolga, zrh ve araba aksam gibi gereler retiyor, giysilerini madenlerden yapm olduklar toka ve kpelerle sslyorlard. Bizans imparatorunun Bat Gktrklerine eli olarak yollam olduu Zamarkosa Gktrkler maden ocaklarn gezdirmiler ve Bizansllara demir madeni satmak istemilerdir.236 Zamarkosun Gktrklerden bir miktar demir madeni muadili alarak Sir Derya blgesinden Araln kuzeyi yoluyla Azak denizine buradan da bunlar gemilere ykleyerek Karadenizden stanbula gtrd sylenmektedir.237 Hazarlarn ticaret ehri olan Derbentte adna kbeci denilen ve ranllarn kendilerine zrhgeran adn verdikleri asil tarhanlar zmresi vard.238 Demircilik ile ilgili bir takm merasimler de eski Trkler arasnda nemli bir yer tutard. Her yl belli bir gnde lhan, demir merasimi iin bir demir parasn akkor haline gelinceye kadar ocakta strd. Demir, bu hale geldikten sonra, lhan'a ait "altn rsn" zerine konulur. lhan, altn ekici alarak, bunun stne vururdu. Bundan sonra, koular, toylar, lenler yaplrd. Bu merasimler snr boylarnda da yaplr. lkeye dardan girmek isteyen bir yabanc eli, bu merasimi yapmadan giremezdi.239 Demircinin Trk toplumunda ne kadar nemli konumda olduunu tarihe k tutan btn Trk destanlarnda grmek mmkndr. Nitekim Trk sosyokltrel yapsn en iyi ileyen destanlardan biri olan Manas Destan'nda da anlatld zere; "Her akna kmadan nce Manas kendi demircisine gider, kllarn biletir, silahlarn tamir ettirir ve yle yola kard. Nogay-Han', Yoloy'u malup ettikten sonra, onun iki kzn esir ederek yurduna getirmiti. Bu Han kzlardan birini, teekkr ifadesi ile demircisine vermi ve dierini de oluna nikhlamt. Manas, demircisini Darkan yani Tarkan, sayg deyimi ile arrd. nk Tarkanlk hkmdar tarafndan verilmi ok yksek bir stnlk unvan idi. Onlarn bu rtbesi de nesilden nesle srp giderdi.240
236 237

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 96, Ankara 1988 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.85, stanbul 2000 238 Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 53, stanbul 1981 239 Orhan Trkdoan: "Trk Tarihinin Sosyolojisi" s. 131 stanbul 1996 240 Bahaeddin gel: "Trk Mitolojisi I" s. 69, Ankara 1993

42

Ligeti gibi batl tarihiler Trkler topra ilemezler ve bu ii hakir grrler241 demilerse de in kaynaklar Trkler her ne kadar yer deitirseler de onlarn topraklar vardr demilerdir. Trkler mevsimlik olarak kuru ve sulu tarm ileri ile de uramlardr. Eski Trklere ait targ, targlag, ekin, orum, ko, gbr, saman, saban, trmg, kazma, orgak ve buday gibi kavramlar Trklerde bir tarm kltrnn varlna iaret etmektedir.242 Bununla beraber Trklerde tarm ileri beraberinde kentlemeyi ortaya karacak derecede gl olmamakla birlikte gebe kltre dayal olarak mevsimlik tarma dayal bir i blm sayesinde genellikle kadnlar tarmsal faaliyetleri yrtmekteydiler. Savaa giden Trk erkekleri genelde su kenarndaki karmdan, koyaklardaki olumdan ayrldm deyii ile tarm faaliyetlerinin su kenarnda yapldn ve cinsiyete dayal bir iblmnn olduunu; genellikle kadnlarn tarm ileriyle uratklar anlalmaktadr. Alma Atann 50 km. Dousunda Esik kurgannda 2500 yl ncesinden kalma altn elbiseli gen bir Hun Trknn mezar bulunmutur. Mezarda 4.000 kadar altn plakann bulunduu sylenmektedir. Trk gencinin altndan elbisesi pantolon ve ceket eklindeydi. Bu eserler Trklerin maden ileme sanatnda sahip olduklar seviyeyi gstermesi asndan olduka gzel bir rnektir. Baz tarihiler Romallarn pantolonu Hun Trklerinden aldklarn sylemektedirler. 1.1.4. Trklerde Devlet Ynetimi ve Siyasal Yap slam ncesi Trk devlet yaps iin ilk defa Trk adyla kurulmu olan ve Sasaniler dnemi Farslarla ilikilerde en geni zaman dilimine sahip olan Gktrklerin devlet yapsn incelemek daha doru olmakla beraber genelde Trk devletlerinin siyasi organizasyonlar birbirinin benzeri olmaktadr. Btn toplumlarda olduu gibi Gktrklerde de asiller snfn oluturan bir toplumsal tabaka mevcuttur ve snf iin genelde tarhan tabiri kullanlmaktadr.243 Gktrklerde demircilik meslei ile uraan kimselere verilen bir ad olan Tarhan soylu bir ata meslei olmasndan dolay daha sonralar bu isim toplumdaki soylu kimseleri belirtmek iin kullanlmtr.244 Bu asiller snfnn en tepesinde adna kaan denen hkmdar bulunmaktadr. Kaann iinde bulunduu devleti yneten hanedan, adna Aina soyu denilen tek bir koldan gelmektedir. Zeki Velidi Togan ve brahim Kafesolu zellikle Trk hanedan ailesinin tek bir soydan geldii zerinde srarla durmulardr. Hatta gnmz yabanc bilim adamlar da bu gre daha ok yaklamaya balamlardr.245 Kaanlar devlet ileri ile ilgili toy ad verilen yemekli meclisler dzenler, kaan olmad zamanlarda bu meclisler ayguc ad verilen
241 242

Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 46, Ankara 1998 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.247, stanbul 2000 243 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.91, stanbul1977 244 Ziya Gkalp: "Trk Uygarlk Tarihi" C. II, s. 273, (Haz-Yusuf otksken) stanbul 1981 245 Ylmaz ztuna: age, s.19

43

babakan rtbesindeki kimseler tarafndan ynetilirdi.246 Genelde devlet; dou ve bat olmak zere iki blme ayrlmtr. lkenin dou ksm banda kaan olan hanedan yesi tarafndan ynetilir, bat tarafn da yine hanedan ailesinden yabgu unvanl birisi tarafndan ynetilirdi.247 Kutsal tken mntkas devletin dou ksmnda olduu iin lkenin merkezi doudadr ve batdaki kaanlk douya baldr.248 Ynetimde kaan kadar etkili olan hkmdar eine katun (hatun) ad verilir. Kaann ocuklarna tigin onlarn elerine de konuy ad verilmektedir.249 Ynetimde alm olduklar grevlere gre kaan ocuklar yabgu veya ad unvanlar tamlardr. Bunlardan valilik ve yneticilik makamnda olanlarna yabgu, ordu komutan ve bakomutanlk grevlerinde bulunanlarna ise ad unvanlar verilmitir. Bunlarn yannda boy hkmdarlarna kan (han) denilmekteydi.250 Bunlarn dndaki asil kimseler ise Tarkan, kl-ur, apa, tudun, erkin, ilteber diye tabir edilen askeri unvanlara sahiptiler.251 Kaann zel askeri birliklerine ise bri yani kurt ismi verilmekteydi.252 Bunun yannda Trk devlet gelenei ierisindeki devlet tekilat ierisinde grevli birok memuriyet vard bu memurlardan bazlarna dikut, Tekin, Tarkan, Suba ve Tamgac gibi isimler verilmekteydi ve bunlarn ayr ayr grevleri bulunmaktayd. Genellikle yabgu, tekin, tudun gibi memurluklar kaan ailesinden olan kimselere verilmekteydi. Bunlar genelde kaann kardei, olu veya yakn akrabalar olurdu. Bunun yannda kaan yeni ele geirilen eyaletlerdeki kavimlere il ezen anlamna gelen ilteber unvanl valiler gnderirlerdi.253 Hunlardan itibaren btn Trk devletlerinde yerleik bir vergi sistemi mevcuttur. Bunlarn ierisindeki nemli yeknunu bal lkelerden altn, gm veya madeni olmak zere nakit para veya ayni olarak alnan yllk vergiler, ticari mallar ve hediyeler oluturmaktadr. Trkistan gibi bal eyaletlerden vergi alnd gibi Sasani ve in gibi yabanc lkelerden de ipekli kumalar, arap, pirin ve eitli gda maddeleri vergi olarak alnyordu. Bunun yannda halktan da belirli oranda vergi alnmaktayd. Mesela yz koyunu olan bir vatandan asil bir at vergi olarak vermesi gerekmekteydi. Bunlarn yannda kuma, pamuk, ipek iplii ve buday da vergi olarak alnmaktayd. Bu vergileri toplamak amacyla kaanlar eitli vergi memurlar tayin etmekteydiler. Kaanlar vergileri toplamak ve vergi gelirlerini kontrol etmek amacyla
Salim Koca: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, s. 833 Salim Koca: agm, s.833 248 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 262vd, Ankara 1988; brahim kafesolu: Eski Trk Dini s. 27, Ankara 1980 249 Gaybullah Babayar: Gktrk Kaanl Dneminde Bat Trkistan Ynetimi Trkler C.II, s.108, Ylmaz ztuna: age, s. 91 250 brahim Kafesolu: age, s. 255vd 251 Salim Koca: agm, s. 832 252 Akdes Nimet Kurat: Gktrk Kaanl Trkler C II, s. 53; ayrca bkz brahim Kafesolu: age, s. 276 253 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 102, Ankara 1971
247 246

44

Tudunlar grevlendirirlerdi.254 Bunun yannda Altaylar, Tanr dalar ve Kuada Trkler demir, altn, gm, bakr ve kurun gibi madenlerin karlp ilenilmesi gibi ticari faaliyetler ile de uramaktaydlar. Hun, Gktrk ve Avar gibi eski Trk devletlerinde halktan alnacak vergilerin kararlatrlmas iin her yl mays aylarnda Kurultay toplanarak boy ve budunlarda yaayan insanlar ve hayvanlarn saym yaplarak vergilendirme yaplr ve bunlar defterlere yazlrd. Tahsilat memurlarna amga veya mga ad verilir, toplanan vergiler devletin aglk ad verilen ambarlarnda saklanrd.255 Bu vergi hukuku asndan nemli bir konu olmakla beraber vergiler iin halkn ve hayvanlarn saymlarnn yaplarak defterlerde zapt edilmesi uygulamas daha sonraki Trk devletlerinde devam ederek gelmi slam sonras Trk devletlerinde de bu uygulama ayn ekil devam ede gelmitir. Saym yaplan hayvanlar vergilendirmek amacyla damgalandklarndan dolay vergi olay Trklerde tamga eklinde isimlendirilirdi.256 Vergi memurlarna da tamgac ad verilirdi.257 Halktan sadece hayvanlar zerinden vergi alnmazd, bunlarn yannda toprak ve toprak rnlerinden, meskenlerden alnan vergiler de bulunmaktayd. Topraktan alnan vergilere kalan denmekteydi. Toprak rnlerinden alnan vergiye salg ad verilirdi. Hayvanlardan alnan verginin ad ise kobcrdr.258 Toplanan bu vergiler kaann belirttii yerlerdeki ambarlarda saklanr buna gre taksim edilirdi. Bu vergilerin topland ambarlar yine aglg ad verilen memurlarn sorumluluu altnda olurdu. Bu vergileri tahsil eden grevlilere ise agc ad verilmekteydi.259 Trklerde toprak zellikle kutsal olan kavramlardan bir tanesidir. Toprak Orhun kitabelerinde belirtildii gibi Tanr stte gk altta yer (toprak) ve ikisi arasnda Trk milletini yaratt.. eklindeki ifadede olduu gibi toprak ve gk tanrnn yaratmasna ait iki kutsal olgudur. Bu nedenle toprak yani lke, il tanrnn maldr. Tanr bu ikisi arasnda yaratm olduu milletleri toparlama iini yine Orhun abidelerinde belirtildii gibi tanr Trk milleti yok olmasn diye babam lterii gnderdi ifadesiyle Trk milletini toparlama yetkisini Tanr kaanlara verir ve tanr adna devletin topran ve milletin sahibi yine adna kut denilen tanr tarafndan yetkili olan kaanlar saylrd.260 Genel olarak atl gebe oban kltrnn hkim olduu Trk toplumlarnda zirai faaliyetler ok az gze arpmaktadr. Topran en nemli zellii hayvanlarn beslenme ihtiyacnn karland verimli mnbit yaylak alanlardr. Bu adan toprak zerinde yaylaklar ve su nemli bir yere sahiptir.
254 255

Turhan Atan: Trk Gmrk Tarihi C. I, s. 20, TTK Yaynlar, Ankara - 1990 Bahaeddin gel: Byk Hun mparatorluu Tarihi C. I, s. 420, Ankara 1981 256 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 315, Ankara 1988 257 Salim Koca: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, s. 834 258 Turhan Atan: Trk Gmrk Tarihi C. I, s. 41, TTK Yaynlar, Ankara - 1990 259 Salim Koca: agm, 834 260 Salim Koca: agm, s. 828

45

Trk boy, tudun ve budunlarnn zerinde meskn olduu topraklar devletin (ilin) mal sayldndan dolay kaanlar buralarda yaayan boylara soylu ailelerden beyler atayarak onlarn idaresini kendilerine teslim etmi ve bu sayede Trk devletlerindeki tmar anlaynn ortaya kmasna neden olmutur. Tmarn gemii Byk Hun imparatoru Bagatur dneminde bariz olarak grlmektedir. Bagatur, on bin kiinin yaam olduu bir buduna yabgu olarak atanm ve yz kyn tmarn kendisine vermitir.261 Bu gelenek zamanla Trk slam devletlerinde de daha glenerek devam eden bir kurumsal yap eklini almtr. Tmar geleneini dnya milletlerine hediye eden eski Trklerdir. Sasaniler dnemi rannda bu gelenek fark edilerek eyaletlere saltanat ailesinden ahzadeler atanmak suretiyle bu eyaletler kendilerine tmar olarak tevcih edilmeye balanmtr. ranllar tmar geleneine sahip olmadan nceki dnemlerde lke taksimatn oluturan eyaletlere valiler atarlar ve bu valiler devlet adna buradaki memuriyetlerini ifa ederlerdi. Daha sonralar Trk devletlerini rnek alan Sasaniler saltanat ailesinden kimseleri komutan olarak eyaletlere atamlar ve o blgeleri tmar olarak kendilerine tevcih etmilerdir.262 1.1.5. Trklerde Kltrel Yap Sasaniler dnemi ran medeniyeti ile komu olan Kuan, Akhun ve Gktrk imparatorluklar dneminde, Sasaniler kltrel adan Kuan ve Akhunlar zerinde bir ok tesirler brakmlardr.263 yle ki Kuanlarn ran mi, Turan mi olduklar birok bilim adam tarafndan tartlmtr. Bunun yannda Sasanilerin Akhunlar zerinde de birok tesirleri olmakla beraber onlar Trklkten uzaklatracak derecede bir etki brakmamtr. Gktrkler Akhunlar kendi bnyelerinde eritip Maverannehir ve Horasan blgesinde kkletikten sonra blgedeki rani tesirler azalmtr. Dou bat ticaret yolu zerinde iskn bulmu olan Toharl ve Harzemli ticari unsurlar Gktrk lkesinde Orhon havzasna kadar geni bir alanda yaylm bulunmaktaydlar. Bu yollar zerinde kasabalar kurarak yerleen ranl unsurlar yava yava Trklemilerdir. Dou Gktrk ve in arasndaki mntkalarda koloniler halinde yerlemi bulunan ran kkenli Asegiler Trkleerek Az Bodun eklinde anlmaya balanmlardr.264 Bunun yannda ran Harzemliler dou bat ticareti yolu zerinde Dou Avrupaya kadar yaylarak buralarda koloniler kurmulardr. Bu Harzemli koloniler Hazarlar zerinden ticaretlerini ifa ettiklerinden dolay Hazarlarn hizmetinde bulunmular ve zamanla Trklemilerdir. Gktrkler dneminde artk Trkler Maverannehir blgesinde ran nfusunu

Tahsin nal: Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi s. 30, Konya 1975 Kristensen, Artur: ran der Zaman-i Sasaniyan(trc-Raid Yasmi) s. 154, Tahran 1368 h 263 Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 54, stanbul 1981 264 Zeki Velidi Togan: age, s. 52; Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 677
262

261

46

iyice bastrm bulunuyorlard. Bu gnk Kazakistan topraklar zerinde Trk nfusu ran unsurlar eritecek kadar oalmtr.265 Eski Trk kltrnde nemli bir su klt olduu sylenmektedir.266 Bundan dolay Maverannehirde oturan Trkler llerini suda gmerler ve bu ekilde onlarn gnahlarndan temizlendiine inanrlard.267 Suyun ierisinde lmek kendileri iin bir eref saylrd. Bu blge Trklerinin inand totemlerden bir tanesi de su ruhlardr. Eski Trkler keeden yaplm kubbe eklinde adrlarda yaamlardr. Bu yaam tarz Trklerle irtibat halinde bulunan Horasanda mukim baz ran topluluklar da benimsemiler otag adn verdikleri ve Araplarn buna gubba-i turki dedikleri bu adrlardan kendilerine derme evler yapmlardr.268 Eski Trklerde kmz kutsald ve bu st kurutularak kurut yaplrd. Eski Trkler yabanc istilasna uramamak amacyla mal biriktirmez ve yerleik hayata gemezlerdi sadece ele geirdikleri yerlerdeki ehirleri ynetmek amacyla yabgu, Tarkan veya adlar atarlar kaanlar otalarda milletinin yannda hakan otanda otururlard. Dmann eline geer diye ev yapmaz tanmaz mallar biriktirmezlerdi. At ilk evcilletiren ve onunla uzak diyarlara gidebilen269 Trkler atl gebe yaam tarzlarndan dolay hayvanclk ile uratklarndan dolay endstriyel anlamda yaam olduklar blgelerde ortaya kan ilk sna rn koyunynne dayal kee ve hal dokumaclyd.270 Yaam koullarnn getirmi olduu gereksinimler ile basit tekniklerle kee imali balam daha sonralar daha gl bir teknii gerektirecek hal dokumacl gelitirilmitir. Pazrk kurgannda yaplan kazlarda ele geirilen kee paralarnn kee retiminin dnya zerinde ilk grld mntkann Orta Asya olduunu gstermektedir.271 MS. 629 ylnda Bat Gktrk kaann ziyaret eden inli rahip Hsan-Tsang kaann adrndaki kee yolluklardan seyahatnamesinde bahsederek otan ierisinde uzun kee yolluklarn serili olduunu ve ileri gelenlerin bu yolluklarn kenarnda rtbelerine gre dizildiklerini belirtmektedir. Trk hakanlarnn tahta karken kee hal zerine konularak kaldrld iin bir devlet sembol olarak kullanld da ifade edilmektedir.272 Kee eski Trklerin sosyal yaamda birok alanda yer tutmaktayd. Karasal iklimlerde yaamalarndan dolay Trkler kee izme giyerler, kee kaftan rterler, atlarn eerlerinin altna kee

265 266

Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.81, stanbul1977 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 77vd, stanbul 2003 267 Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 12 stanbul 1981 268 Zeki Velidi Togan: age, s. 34 269 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 46, Ankara 1998 270 Abdulhalik Bakr: Ortaa slam Dnyasnda Tekstil Sanayi, Giyim-Kuam ve Moda s. 281, Ankara 2005 271 Abdulhalik Bakr: age, s. 282 272 Abdulhalik Bakr: age, s. 283

47

brakrlard, hatta ranllar atlarn eerlerinin altna kee koyma detini Trklerden renmiler ve Trklerin tegelti adn verdikleri kee ayn isimle ran literatrne dahi girmitir.273 Eski Trkler kltrel yaamlar erevesinde yaam olduklar nemli gnleri bayramlatrmlardr. Bu nemli gnler yaylak-klak yaam tarzlarna bal olarak bahar aynda tabiatn yeermesinden, farkl Trk boylarnn bamszlklarn elde etmelerine kadar sosyal hayat ierisinde meydana gelen birok olay bayram olarak kutlanmaktayd. Eski Trklerde Nevruz, Novruz, Navrz, Navrez, Nevris, Navrus, Noruz, Norus, Ulusun Ulu Kun, Ulusun Ulu Gn, Ul Kn, Ergenekon, Bozkurt aan, Baba Marta, Kkl Marta, lk Yaz Yortusu, Yeni Gn, Yengi Gn, Mart Dokuzu, Mereke, Mevris ve Meyra gibi Trk Dnyas'nda yirmi bei akn bayram olduu tespit edilmitir.274 Nevruz bayram da tarih boyunca, Trkler ve ranllara gre ilkbaharn balangc ve ylba saylmakla birlikte, Trklerin Ergenekon'dan k gndr. Btn Trk dnyasnda kutlanan ve Trklerin Ergenekon'dan k gn olan bu Nevruz bayram, Dou Trkistan'dan Anadolu'ya, Anadolu'dan Balkanlar'a kadar Trk topluluklarnca yzyllardan beri kutlanan ve hl kutlanmakta olan Sultan Nevruz adyla da anlan bir bayramdr. Nevruz Farsa bir kelime olup, ranllarn ve eski Trklerin ylba olarak kabul ettikleri bir gndr. Bu gne Eski Trklerin verdikleri isim ise "Yengi Kn yani yeni gn anlamna gelmektedir.275 Trk duyu, dn, kabulleni ve davran dnyasnn ortak paydasnda yer alan merasimlerden biri olan Nevruz; Gk-Tanr yani amanlk ve Kamlk dini erevesinde tabiat, Tanr, insan ilikilerinin iaretlerini toplayan en eski bir Trk treni olarak kabul edilmektedir.276 Takvimlere gre, bu yeni gnde gne ko burcuna girer. Miladi takvimde bu gn 22 Mart veya gece ile gndzn eitlendii 21 Mart, Rumi takvimde de 9 Mart tarihine rast gelmektedir. Oniki hayvanl Trk Takvimi'nde de yer alan bu gn yani Nevruz, slmiyet'ten nceki dnemlerde Trkler arasnda yaygn olan "Gk Tanr" inan ve dini erevesinde bilinmekteydi. Tabiat, Tanr ve insan ilikilerinin iaretlerini tayan baharn gelii ve tabiatn dirilii ile yeryznde meydana gelen deiiklikler iin, Trkler arasnda Tanr'ya kran ifadesi olarak bilinen en eski ve zel bir gndr.277 midya yani Medlerin yklmas ile "Avesta" ran mparatorluunun din, hukuk merasim kitab haline gelmitir. Bu kanunlar mecmuasnda Nevruza rastlanlmaktadr. Kadim "yeni yl" bayram Farslara Smerlerden gemi ve Fars dilinde "Novruz" olarak kabul edilmitir. randa devlet kuran Trk slam devletleri sayesinde Yengi Kn adn Nevruza
273 274

Bahaeddin gel: Trk Kltr Tarihine Giri C 5, s.113 Sadk Tural, "Nevruz ve Trklerde Renkler zerine" s. 7, TTK. Basmevi, Ankara 1997 275 Hasan Tutar: Tarihte ve Mitolojide Nevruz Trkler C. III s. 612 276 Sadk Tural; age, s. 5 277 Hasan Tutar: agm, s. 611vd.

48

brakm ve Trkler arasnda yeni adyla yaylmtr. Bu bayramn ranllar tarafndan karldn syleyen kaynaklar Nevruzu Cemidin ran tahtna oturduu gn olarak kabul ederler ve bu ad da Cemidin kendisinin taktn iddia ederler.278 Hlbuki Cemid kendisini tanr ilan etmi ve halkna yapm olduu zulmlerin karl olarak lkesinden kovulmu sonrada kendi halk tarafndan ldrlmtr.279 Bu nedenle kendi halknn bile nefret ettii bir hkmdarn ortaya koymu olduu bir gelenein evrensel boyutlara ulamas imknszdr. 630 ylnda Tung Yabgunun banda bulunduu Gktrk lkesine seyahat dzenleyen Hen-ang o dnemde yaayan Trklerin ynl kumalardan yaplm elbiseler giydiini kaydetmektedir. Hen-ang, Gktrk bakentlerinden Suyaba geldiinde o zaman kudretinin doruunda bulunan Tung Kaan ile karlam ve ava kmaya hazrlanan Kaann zerinde yeil satenden bir kaftan olduunu ve salarnn rgl olduu halde banda bir ey bulunmadn ifade etmitir. Kaan dierlerinden farkl olarak on ayak uzunluunda bir ipekli parasn alnna birka defa sardktan sonra arkaya sarktmt. Etrafnda bulunan iki yz kiinin salar ise rgl olduu halde bunlarn gm ilemeli elbiseler giydiklerini ve Kaana refakat eden askeri birliklerin atlara ve develere bindiklerini ifade etmitir. Bunlarn ellerinde mzraklar, bayraklar ve yaylar bulunur, ince kumatan elbiseler ve krkler giyerlerdi. Hen-ang bu askerlerin dizisinin uzunluklarndan dolay dizinin sonunun grlmesinin mmkn olmadn sylemekteydi. Kaan avdan dndkten sonra ehrin yaknndaki kararghnda muhteem bir toy verirdi. Kaann adr altn ieklerle bezenmi byk ve geni bir ota olup gz kamatrrd. Takuvan denilen ve altn ilemeli elbiseler giyen saray memurlar kuma geirilmi hasrlar zerinde iki dizi halinde oturmulard. Kaann muhafzlar da saray memurlarnn arkasnda ayakta dururlard.280 W. Radloff, Tukiulerin sosyal yamalar ile giyim kuamlarndan bahsederken onlarn salarn uzatklarn ve sol eteklerini yukarya doru kvrrarak bklml yaptklarn syler. Tukiulerin adr veya keeden adna gkn ad verilen obalarda oturduklarn ve ot ile suyun bolluuna gre bir yerden baka bir yere g ettiklerini ifade eder. Hayvan besleme ve avclkla megul oldularn, et yiyerek kmz itiklerini, krk ve ynden elbiseler giydiklerini belirtir.281 Trklerin ata binerken pantolon giydikleri inlilerin pantolon giymesini ve Trk svarilerinin sava srasna balarna taktklar serpuu (apkay) Hunlardan rendikleri sylenmektedir.282 Hunlar dzenli atl askeri birlikler kurduktan sonra pantolon giyilmesini mecburi hale getirmiler

278 279

Hasan Tutar: Tarihte ve Mitolojide Nevruz Trkler C. III s. 615 Abdulkadir Karahan: Firdevsiye Gre ran Eski Tarihi ve ahnmenin Kaynaklar (TC. MEB Yaynlar (ran ehinahlnn 2500. Kurulu Yldnmne Armaan) s. 197 280 Faruk Smer: Eski Trklerde ehircilik s. 13, TTK, Ankara 1994 281 Wilhelm Radloff: Sibiryadan C. I, s. 125, (ev-Ahmet Temir) Maarif Basmevi - 1976 282 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 43vd, Ankara 1998

49

fakat pantolon bir i giyim olarak telakki edildii iin pantolonun zerine genelde kaftan giyiliyor ve diz kapaklarna kadar ulaan izmeler taklyordu.283 Bunun yannda Trklerin giysi yapmnda kullandklar ham maddeler genelde koyun, kuzu, sr, tilki, ay derisi ile koyun, kei, deve ynnden olumakla beraber bez dokurlar ve giyecek yapmak iin kendir yetitirirlerdi.284 Bununla beraber eski Trkler ine ynl kuma ve eitli keeler ihra etmekteydiler ve Romallarn keten gmlek giymesini Trklerden rendikleri hatta Hazar prensesi iekin Bizans sarayna gelin gitmesinden sonra zerindeki Trk tipi ceket-pantolon eklindeki elbisesinin iekion eklinde moda haline geldii ifade edilmektedir.285 1.1.6. Trklerde Dini nanlar ve Kutsal Kavramlar lka toplumlarndan itibaren btn toplumlarda kutsallk ve din olgusuna

rastlanmaktadr. Bilim adamlar bu konu zerinde genelde iki gr zerinde durmaktadrlar. Birincisi teist ikincisi ise materyalist grtr. Teist grne gre Allah btn toplumlara bir peygamber yollam ve onlar dinden uzaklatklar zaman onlara tekrar bir peygamber gndermitir. Materyalist gre gre din ve kutsallk insanlarn doa karsndaki zaaflarnn ve korkularnn bir rndr. Bunun yannda btn toplumlarda ilahi dinlere ait ortak motiflerin olmas insanlarn korku ve zaaflarnn nasl btn toplumlarda ayn motiflere olan inanc ortaya kard ilgin bir durumdur. Allahn btn toplumlara peygamber gndermi olduu gereinden yola karsak peygamberlerin tanrdan yetki almalar olayna eski Trklerde de rastlamaktayz. Bilge kaann Tengri buyurduu iin, kutum olduundan kaan olarak milletin bana getim286 eklindeki szleri Yahudilerdeki hkmdar peygamber olaynn benzerinin eski Trk toplumlarnda da bulunduunu grmekteyiz. Eski Trk toplumlarnda kaanlar yetkilerini Tanrdan aldklarn syleyerek devletin bana geerler ve bu yetkilerine dayanarak btn boylar bir millet olarak kendi etraflarnda toparlamaya alrlard. Eski Trklerin sahip olduu dini yapnn tamamen ilahi olduu sylenemez sadece dini baz motiflerin ilahi dinlerle olan benzerliinden dolay baz lahi dinlerden beslenmi olduu kansna ulalabilir. Bunun yannda ilahi dinlerin zamanla yozlaarak gnmze gelmi olmas ihtimali de gz nnde bulundurulduu zaman eski Trklerdeki dini yapnn tam olduu ilahi motiflerden dolay ilahi dinlerle ilikisi olabilecei ihtimalinin yksek olduu da akla gelmektedir. Eski Trklerin dini amanizm deildir287 aman Trklerin slam dinini kabul edinceye kadar kabul etmi olduklar Gk-Tanr dinin sadece din adamlarna verilen bir addr.

Bahaeddin gel: Trk Kltr Tarihine Giri C 5, s. 101, Ankara 1978 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 306, Ankara 1988 285 brahim Kafesolu: age, s. 306 286 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.43, stanbul 2000; Salim Koca: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, s. 828 287 Ziya Gkalp: "Trk Uygarlk Tarihi"s. 117, (Haz-Yusuf otksken) stanbul 1981
284

283

50

Bunun yannda aman din adamlarnn bu ad eski Trklerin dini olarak kabul edilen amanizmden aldn syleyenler de bulunmaktadr.288 Eski Trklerde kutsalln ifadesi kuttur. Eski Trklerin en nemli kutlar ise tengri, yagz yir, iduk ve umaydr.289 Tanrnn yaratm olduu en kutsal varlklar yer ve gktr. Bu ikisinin arasndaki kutsallarnn ad ise iduktur. dukun slami literatrdeki karl mbarektir.290 En nemli iduklardan (kutsal varlklar) ikisi ise toprak (yir) ve sudur (sub).291 Umay retkenliin ve dourganln semboldr; genellikle topran bereketi ve kadnlarn dourganl ile ilgili iduklardan (kutsallardan) bir tanesidir.292 Eski Trklerden bazlar atalarn ruhlarn da iduk olarak alglar ve onlar kutsarlard. Kurt, yer, su, da, gk gibi tabiat varlklarnn kutsal sayld Gk-Tanr dini bir nevi tabiat dini eklindeydi.293 Eski Trkler bu kutsallar iin adna ya dedikleri kurbanlar keserlerdi.294 Bu yalar (kurbanlar) genellikle at, geyik ve koyun gibi hayvanlardan seilir, bu hayvanlarn kesilmeden ldrlp birka gn bekletildikten sonra trenle yaklmas eklindeki bir ibadet ekliydi.295 Bu kurbanlar mezarlk alanlarda balballarn banda yaplr ve yannda pirinler piirilirdi. Eski Trklerdeki din adamlarna kam veya aman ad verilirdi.296 Bu din adamlarnn sihirli glere sahip olduklarna inanlrd. Eski Trklerin yapm olduu dini ayinler mutlaka kam veya amanlarn gzetiminde yaplrd. aman ve kamlar ayinler srasnda iduk olan eski atalarn ruhlar ile irtibat kurmaya alrlar ve kendilerini acundan (dnyadan) soyutlamaya alarak onlarn kuvvetini elde etmeye alrlard. Eski Trklerde ldkten sonra yeni bir yaamn olduuna inanlrd. Bu nedenle len bir insann ardndan alanmaz len yaplr len kii dnyada sahip olduu btn mal varl ile birlikte yaklarak kurgan eklindeki mezarlara gmlrd. len kiinin mezarna dnyadayken ldrm olduu dman says kadar balbal ad verilen mezar ta dikilirdi.297 Eski Trkler sadece hanedan ailesinden birisi ld zaman onun ayrl acsndan dolay alarlar ve matem trenleri dzenlerlerdi. Yu ad verilen bu matem trenlerinde yzlerini izerler gzlerinden akan gzyalar yzlerinden akan kanla birleirdi. Gk ve yer arasndaki kutlardan sadece Gk Tanrya inanan Gktrkler l yakma detinden vazgeerek llerini gmmeye balamlardr.

288 289

Abdlkadir nan: Tarihte ve Bugn amanizm s. 1, Ankara 1972 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 79vd. stanbul 2003 290 Faruk Smer: Eski Trklerde ehircilik s. 16vd, TTK, Ankara 1994 291 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler, s.47 vd, stanbul 2000 292 Abdulkadir nan: Eski Trk Dini Tarihi s. 24, stanbul 1976 293 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.80, stanbul1977 294 Sencer Divitiolu: age, s.67 295 Abdulkadir nan: age, s. 48vd 296 Abdulkadir nan: age, s. 54 297 brahim kafesolu: Eski Trk Dini s. 28, Ankara 1980

51

Eski Trklerde dinsel kavramlarn dnda bri (kurt), tken, il, at, ve tre iduk (kutsal) saylan kavramlarn arasnda bulunmaktadr. tken etraf ormanlarla evrili bir yn (da) etrafnda oturan Trklerin kutsal kabul ettikleri bir blgedir. Buras yaz yirin (yer ruhlarnn) kutsad ve etrafnda Tengrinin bereket yadrmas iin etrafnda kut trenlerinin yapld etraf ormanlarla kapl kutsal bir da ierisinde barndran bir ehir olup btn Trklerde tken ehri kutsal olarak kabul edilir.298 Bunun yannda il ayr bir kutsal kavramdr nk Tanr stte gk tengri altta yaz yer yaratlnda ikisi arasnda kiiolu yaratlm eklinde eski Trk yaztlarnda299 ifade edildii gibi tanrnn yaratm olduu en nemli iki kutsaldan biride milleti zerinde barndran ve umayn (bereket tengrisi) kendisinden bereket fkrtt toprak paras olan il dir. Eski Trklerdeki iduklardan bir tanesi de at tr. nk at yaz yir (kutsal yer) gibi yaz at olarak betimlenmitir. Sava atlar, boz, doru, ak ve yaz olarak renklendirilmitir. Ynleri renklerle ifade eden Trkler hangi yne doru sefer yapacaklarsa o ynn renginde atlara binerlerdi. Kl Tigin douya sefer yapt zaman boz atlara, gneye yapt seferlerde ise doru atlara binerdi.300 Trkler ynleri renklerle ifade ederler ve bu renkleri kutsarlard. Bu ynlere uygun gelen atlarda kutsal saylrd. Gktrkler baty ak ile kuzeyi ise yazla (kara) ifade etmekteydiler. Bunun yannda douyu boz renk ile gneyi ise doru renk ile ifade ediyorlard.301 Eski Trkler kutsal olarak saydklar her eyi renklerle ifade ettiklerinden dolay tanr olarak kabul edilen Tengri de mavi (gk) renk ile ifade edilmitir.302 Eski Trklerde il ile beraber kutsal saylan kavramlardan bir tanesi ise tre dir. Tre veya tr yaratlmak, tremek anlamna gelmekle beraber gelenek ve grenekleri ifade etmekle beraber kutsallardan en nemlisi saylr. Bu ynyle tre nizam, kanun anlamnda il ile birlikte de ou zaman anlmtr. Bununla beraber kutsal saylan kavramlardan bir tanesi de kaandr. Kaan hanedan ailesinden olup Tanrnn kendisine yetki verdii, bu yetki genelde ili ve budunu dmandan kurtarma milleti bir araya toparlamak eklindedir, kendisinin yeryzndeki temsilcisi sayd kutsal bir kiidir. Eski Trklerde kaanlarn dnda tanrnn kendisine yetki verdii baka bir kii yoktur. Kam ve amanlar bile din adamlar olmalarna ramen bunlarn tanr tarafndan grevlendirildii gibi bir inan Trkler arasnda mevcut deildi. Yahudilerdeki Davut, Sleyman ve Yua peygamberler gibi Yahudilere gnderilen peygamberlerin genelde hkmdar olmalar gibi
brahim Kafesolu: Eski Trk Dini s. 27, Ankara 1980 Salim Koca: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, s.833 300 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.112, stanbul 2000 301 Reat Gen: Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler ve Sar Krmz Yeil s. 4, Ankara 1997 T.T.K. Basmevi 302 Bahaeddin gel: Trk Kltr Tarihine Giri C 1, s. 59, Ankara 1978 (Bahaeddin gel eski Trkede Tengri szcnn gk anlamna geldiini gk szcnn ise mavi rengi ifade ettiini sylemektedir. Buna gre gk tengri kavram zamanla anlam kaymasna uram tengri sadece Tanry ifade eden bir kavram, gk ise renk anlamndan karak tengri szcnn karl olarak kullanldn ifade etmektedir.
299 298

52

Trklerdeki hkmdar ailesinin ferdi olan kaanlarda hkmdar peygamberler gibi kendilerini tanr tarafndan yetkili (kut anlay) olarak grmlerdir. Bu anlayn eski Trklerde hkmdar peygamber anlayndan gelen bir gelenein uzants olarak eski Trklerde btn kaanlar iin genellenmi bir yarg olabilir.303 1.2. Tarih Sahnesinde Sasaniler Sasani Devleti Ahamanilerin varisleri olarak ran topraklarndaki hkimiyeti miladi 224 ile 640 yllar arasn kapsamaktadr. Mild ikinci yzylda ran hkmdarlar kendilerini ah olarak isimlendiriyorlar ve kendi adlarna sikkeler bastryorlard.304 Antik ranllarn sahip olmu olduu gelenekleri benimseyerek onlar gibi atei kutsuyorlar ve Zerdtlerin byk ilahlar Ahuramazdaya tapyorlard.305 Sasaniler bu yzylda ortaya ktktan sonra douda Kuan yabguluklar ve Akhun devleti ile batsnda bir mddet Roma ve daha sonralar ise Bizansllar ile mcadele etmilerdir. Sasanilerin kuzeybatda Gktrklerin Kafkaslar kolunu tekil eden Hazarlarla olan mnasebetleri de azmsanacak boyutta deildir. Sasanilerin Kafkas Trkleri ile olan mnasebetlerinde Avarlar, Ogurlar ve Sabirler de nemli bir yere sahiptirler. Sasaniler Dou Avrupa ticaretini Hazarlar vastasyla yrtmekteydiler ve iki lke arasnda bulunan Derbent ehri nemli bir ticaret ve gmrk ehriydi. Sasaniler Bizans ile kavgal olduklarndan dolay yine Gktrk ve Bizans ortak almas sonucu dou bat ticaretinin nemli bir gzergh olan Karadeniz ticaret yolunu306 Kafkaslar zerinden yrterek Hazarlar ile sk bir ticari ilikiye girimilerdir. Sasaniler doudaki mttefikleri Gktrkler sayesinde Akhun tehlikesinden kurtulmular ve Akhun topraklarn Gktrkler ile paylamlardr. Akhunlar ortadan kaldrmak konusunda Sasani ve Bat Gktrklerin kudretli hkmdarlar Anuirvan ile stemi kaan arasnda bir ittifak kurulmu bu ittifakn sonucunda stemi kaann kz Fakim Sasani sarayna imparatorie olarak gitmitir. Fakim ve Anuirvan arasndaki evlilikten Sasanilerin Trkzde lakabn taktklar IV. Hrmz dnyaya gelmi ve babas Anuirvann lmnden sonra Sasani tahtna oturmutur.307 Sasaniler ou zaman batdaki amansz dmanlar olan Bizansa dou ticaret yollarn kapatmtr. pek ticaret yolunu tamamen denetimi altnda tutan Sasaniler, Bizansa ar gmrk vergileri uygulamaktaydlar. II Hsrev dneminde Bizans ve Sasaniler arasndaki mcadelenin zirveye kmas ile beraber Sasanilerin Bizansl tccarlara yksek vergi uygulama balatmas Bizans kral Jstinyanusun baka alternatifler aramasna ve ipek ticaret yolunun gzerghn

Salim Koca: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, s. 828, (Eski Trklerde Tanr Kral anlaynn olmadna dair ifadeler) 304 Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 311, Tehran 1336 305 Grantovski: Tarih-i ran ez Zaman-i Bastan ta Emruz s. 156, (ev-Keyhsrev Kiaverzi) Tahran1359 306 Hadi Hasan: Sergzet-i Ketiran-i raniyan s. 123. (Farsaya Tercme-mit ktidari)(trhsz) 307 Hasan Dursun Yldz: slamiyet ve Trkler s. 25, stanbul 2000

303

53

deitirmesine sebep olmutur. Jstinyanus alternatif olarak Habe Kralln arac yaparak Kzldeniz-Hint denizi ticaretini gelitirmeye alarak Sasanilerin ipek yolu ticaretini baltalamaya almlardr.308 Buna karlk olarak da Bat Gktrk hakan stemi kaan Bizansa ticaret yollarn Hazar denizinin kuzeyine kaydrma projesini teklif etmi ve Avrupa ile Akdeniz sahillerinden Kafkaslar ve Karadenizin kuzeyinden uzak douya giden yeni bir ticaret yolu almtr.309 Bunun yannda Sasaniler Bizansn kendi ierisindeki Hristiyan unsurlar arasndaki mezhep atmalarnda, baz unsurlar kullanmak suretiyle Bizans iilerine mdahale etmeye almtr. 431 ylnda Efes konsl tarafndan dinden karlan Patrik Nestoriusun taraftarlar olan Nesturilere kaplarn aan Sasaniler, Nesturileri Bizansa kar siyasi bir koz olarak kullanmtr. Daha sonralar Sasaniler dnemi i karklklarnn acmasz kurbanlar olan Nesturiler Horasan ve Maverannehir gibi Trklerin younlukta olduu blgelere g ederek Ceyhunu geip Trk topraklarnda ikamet etmiler ve buralarda Hristiyanln yaylmasna neden olmulardr.310 Horasan Kuanlardan alan I. Ardeir bu blgeyi lkesine bal satraplklardan (eyalet) biri haline getirerek burasn drt ksma ayrd. Birinci ksm Merv merzebanl olmak zere Talikan ve Czcan kapsyordu. kinci ksm Herat merzebanl olmak zere Buenc ve Sakalarn eski alarda youn bir ekilde yaam olduklar Sakastan (Sistan) iine almaktayd. kinci ksm Belh merzebanl olmak zere Toharistan kapsyordu. Drdnc ksm ise Kuanlarn youn olarak bulunduu Maverannehir merzebanl olarak taksim edilmiti.311 Kuanlarn yklna denk gelen bu dnemde Artabanllarn yklmasyla beraber Kuan, Turan ve Mekran hkmdarlar Ardeire eliler yollayarak ballklarn bildirdiler. Bunun karl olarak Ardeir ve olu apur kendilerini ahenah- ran ve Aniran yani ranllarn ve ranl olmayanlarn ah olarak ilan ettiler. 1.2.1. Sasani mparatorluunun Kuruluu Sasani imparatorluu, Niriz civarndaki kk Kehir kralln yneten V. Artabana bal ve Anahita adnda bir rahibin olu olan Sasan tarafndan kurulmutur.312 Sasan ve babasnn mehur Keyaniler ailesinden olduu sylenmektedir.313 Sasan Partlarn birka askeri blgeye ayrm olduklar Fars topraklarnn Pars eyaletinde Anahita ad verilen bir tapnan ba khini iken daha sonra Pars eyaletinin hkmdar olan ve Arak hanedannn son hkmdar olan
Hadi Hasan: Sergzet-i Ketiran-i raniyan s. 124, (Farsaya Tercme-mit ktidari)(trhsz) Denis Sinor: Erken Asya Tarihi s. 405vd, stanbul 2002 310 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 198vd, stanbul 2003 311 Muhammed Ruen: Bisto Heft Hetabe Defteri Sevvom (iomin Kongrey-i Tahkikat-i ran) s. 934, Tahran 1358 312 Abdulhusein Zarinkoob: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi s. 194-198, Sukhan-1999 313 Raymond Furan; ran (Trc. G. Kemali Sylemezolu) s. 7, stanbul 1943
309 308

54

Guehri miladi 209 ylnda devirerek bu eyalete hkim oldu.314 Sasan Zerengiyan slalesinden bir bayan ile evlenmi ve bu evlilikten Babek adnda bir evlatlar olmutur. Sasan, olu Babeke Estehin baz illerinde yneticilik grevi verir. Sasani imparatorluunun kurucusu Ardeir ite bu Babekin oludur. 212 ylnda Ardeir Pars eyaletinde Guehr hanedanndan olan bir emiri ldrerek adn duyurur. Ardeirin 224 ylnda Pars eyaletinde ortaya karak Partlarn son hkmdar olan Beinci Artaban ortadan kaldrarak ran arazilerini ele geirmeleriyle bu imparatorluun temellerinin atld da ifade edilmektedir.315 Firdevsinin ehnamesinde ise Sasanilerin kuruluu yle anlatlmaktadr. Keyani hkmdar olan Artaban (Erdevan) tarafndan Estehre vali olarak atanan Babek grd bir rya zerine kzn Sasana verir ve kendisini Anahita adl tapnan barahibi yapar. Sasan soy olarak Keyani padiah Darann torunlarndandr. Sasani slalesinin ilk hkmdar Ardeir, Babekin ana tarafndan torunu olup Sasann oludur. Ardeir bir mddet Keyaniler dneminde Artabann (Erdevan) saraynda da bulunmutur. Sonunda Ardeir Artaban (Erdevan) ldrerek tahta gemi ve krk sene saltanat srmtr.316 Balangta Beinci Artaban Romallarla sava halinde olduundan dolay Ardeire ayracak zaman bulamam hatta onu kmsemitir. Bunu frsat bilen Ardeir, Artaban tarafndan kendisine braklm olan Parsn komu vilayetlerini ele geirmeye balad. lk nce Kirmana hcum ederek buray ele geirdi, daha sonra kuzeye doru ynelerek Yezd ve sfahan ele geirdi. Bu srada ordusunu toparlayan Beinci Artaban Parsa doru hareket ederek Ardeir ile dizilik bir sava yapt nc sava 224 ylnda Behbehan ve uter arasndaki Hrmzgn ad verilen yerde Cerha nehrinin yannda kanl bir ekilde gerekletirdikleri bir sava srasnda Beinci Artaban ldrm ve Part (Egani) devleti ortadan kaldrlmtr.317 Ardeir bu zaferini Nak Rstem adyla bir kayaya resmetmitir. Ardeir, Keyani hkmdar Erdevan ldrdkten sonra onun kzyla da evlenir. Ardeirin Erdevann kzyla yapm olduu bu evlilikten apur doar. Birinci Ardeir saltanata getikten sonra skenderin Farsta ortaya karm olduu mahalli krallklar (mlk-u tevaif) ortadan kaldrmak amacyla taife melikleri ile savaa tutuarak bunlar ortadan kaldrmtr.318 Ardeir taife melikleri ile mcadele erevesinde Tisfun ehrini ele geirerek Babili itaati altna almtr. Ardeir ard ardna alm olduu zaferlerin vermi olduu gle Romaya kafa tutmaya balad. Otoritesi iyice artm bulunan Ardeir 237 ylnda Romallara hcum ederek Nizipi ald.

314 315

Grantovski: Tarih-i ran ez Zaman-i Bastan ta Emruz s. 157, (ev-Keyhsrev Kiaverzi) Tahran1359 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.71, Ankara 1973 316 Abdulkadir Karahan; Firdevsiye Gre ran Eski Tarihi ve ahnamenin Kaynaklar ran ehinahlnn 2500. Kurulu Yldnmne Armaan s.206, TC. MEB YAY. 317 Raf Hakikat: Tarih-i Kavme s.59, Tahran1362 318 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.60, Tahran 1339h

55

Romallar Ardeirin aknlarna glkle durdurabilmilerdir.319 Daha sonralar uzun uralar sonucunda Mad ve Hamedan ele geirerek, Azerbaycan ve Ermenistana saldrarak buralar itaati altna almtr.320 Daha sonra yzn douya dnen Ardeir Sicistan, Niabur, Merv, Harzem ve Belhi kontrol altna ald. Ardeir ynetimde Zerdt din adam mbedlerin nfuzunu artrmak suretiyle lkesinin her tarafna atekedeler ina ederek Zerdtln yaylmas iin almtr.321 Zerdt dinine gre ayinler tertiplenmesi, kutsal kitap Avestann toparlanarak bir araya getirilmesi ve yorumlarnn yaplmas kendi dneminde gerekletirilen ilerdendir.322 Sasaniler ortaya ktklar andan itibaren yzlerini Afganistana evirdiler ve Kuanlarn byk merkezlerinden olan Baktirya topraklarn ele geirmek iin Kuanlar ile uzun sren mcadeleler ierisine girdiler. Sasaniler bu amala Horasan zerinden Afganistan ilerine doru aknlarn arttrdlar. Bu dnem Hindistan havzasnda ortaya kan Guptalarn Kuanlar zayflatmak amacyla girimi olduklar mcadeleler Sasanilerin Gney Trkistan ele geirmeleriyle neticelenmitir. On yedi yllk saltanatndan sonra Ardeir 241 ylnda lmtr. Kendisinden sonra saltanata Beinci Artabann kzndan olan olu apur geti. Ardeirden sonra 241 ylnda tahta geen I. apur Romallara kar hcumlarna devam ederek Ermenistan ve Mezopotamyay ele geirdi. I apur mehur Odessa zaferiyle Roma imparatoru Valerian ele geirdi.323 apurun bu baars Sasani devletinin namn yayarak civar lkelerin dikkatini ekmi ve Sasanilerin gcnn artmasna sebep olmutur. apurun Romallara olan bu stnl halknn gznde bymesini salamtr. I apur bu zaferini nak-i Rstem gibi nak-i apur adyla resmetmitir. Sasanilerde, kazanm olduklar byk zaferleri ve nemli olaylar lmszletirmek amacyla onlarn kayalar zerine izilmesi mehur olan geleneklerdendir. I. Behramn Ahuramazdann elinden ta alrken ve II Behramn Araplara kazanm olduu zaferleri gsteren kabartmalar bunlardan bazlardr. Sadece apur dnemine ait on yedi kabartma mevcuttur. Bunlar genelde apurun Romallara kazanm olduu seferleri veya zaferleri gstermektedir. Bu canlandrmada apur bir at zerinde olduu halde Valerian nnde diz km bir vaziyette olup etrafnda ok kanl atmalar tasvir ettirmitir. apur Valeriyan ele geirdii savata elde ettii esirleri kendi lkesinin yeniden yaplandrlmasnda kle olarak kullanm bunlara yz tane adrvan

Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 80, Tahran1366 Zehtabi: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II, s. 394,(trhsz) 321 George Rawlinson: The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World: The Seventh Monarchy: History of the Sassanian or New Persian Empire s. 177, IndyPublish-2005 322 Raf Hakikat: Tarih-i Kavme s.60, Tahran1362 323 Zehtabi: age, s. 395
320

319

56

yaptrarak, uter kprsn kurdurmutur.324 apurun randa istihdam ettirdii Bizansllar burada oalarak zamanla burann sakinleri haline geldiler ve Sasani lkesinde ipek ve diba dokumacl alannda nemli dokuma atlyeleri oluturdular. Ayrca dou zerine defalarca sefer dzenleyen apur, Kuan mparatorluunun yklmasndan sonra egemenlik sahs zerinde kurulu bulunan Toharistan, aanya, Sodiyan gibi Kuan yabguluklarn kendi lkesine katmak iin urat.325 apur otuz yllk saltanatnn ardndan 271 ylnda lnce bu kendi halknn gzndeki mertebesinden dolay lkesinde byk bir zntye yol amtr. Mani I. apurun dneminde ortaya kmtr.326 Mani Zerdtn getirmi olduu Zened kitabn farkl yorumlayarak kendi dinin propagandasn yapmaya balamtr. Maninin peygamber olduuna inanan apur ilk nce onun dinine girmi fakat daha sonra Zerdt dinine geri dnerek Maniyi ele geirmek iin uram fakat Mani frsatn bularak ine kaarak kendi dinini orada yaymaya devam etmitir.327 apurun lmnden sonra yerine olu Hrmz geti iki yllk saltanat boyunca Maniyi ele geirmek ve Sasani lkesi zerindeki etkisini krmak iin urat. Onun lm zerine yerine olu Behram geti. Behram bin Hrmz bir hile ile Maniyi ele geirerek onu idam ettirmitir.328 Behram Maninin getirmi olduu dinin etkilerini Sasani lkesinden silmeyi baarm olsa da bu din in lkesinde varln devam ettirmitir. Kendisinin lmnden sonra yerine srasyla olu ve torunu kinci ve nc Behram tahta gemitir. nc Behram Sistana merzeban olarak atand iin kendisine Segenah nvan verilmiti. Eyalet valiliklerine atanan saltanat yelerinden dolay artk merzabanlara ah329 denmeye balanmtr. nc Behramn lmnden sonra olu Ners saltanata gemitir. Nersi yumuak huylu birisi olduu iin kendi dnemi sakin ve savasz gemitir. Kendisi de lnce yerine kaba huylu birisi olan olu Hrmz tahta oturmutur. Hrmzn lm zerine de yerine olu kinci apur geti. Nersinin lmnden sonra Sasani ileri gelenleri ikinci Hrmzn olu olan II. apuru 310 ylnda ah olarak tayin ettiler. Saltanata tayin edildii srada annesinin karnnda bulunan apur ynetimi ancak on yedi yana girince eline alabilmitir. Saltanat kendi ellerine alan apur genel olarak douda Kuanlarla ve gneyde Araplarla mcadele etmek zorunda kalmtr.330 kinci apur tahta getikten sonra Medayin ehrini kurdurmu ve burada bir kisra saray yaptrarak Sasani merkezini buraya tamtr. Sasanilerin ilk kurulduu yllarda Saltanat merkezi stahr ehri iken daha sonralar II. apurun yaptrm olduu Cndiapura alnmt.
324 325

Raf Hakikat: age, s.60 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 81, Tahran1366 326 Abdulhusein Zarinkoob: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi s.197, Sukhan-1999 327 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.62, Tahran 1339h 328 Zehtabi: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II, s. 398,(trhsz) 329 Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 311, Tehran 1336 330 Cevad Mekr: age, s. 85: Abdulhusein Zarinkoob: age, s. 206

57

apurun Medayin ehrini kurarak buray merkez edinmesinin sebebi Araplar itaati altna almak ve onlar bir dzene koymak amacn tayordu.331 apur gemiler yaptrarak bunlar Basra krfezine indirmek suretiyle bunlarla Bahreyni ele geirmitir.332 II. apur dnemi Zerdtlerin Hristiyanlara kar sertletii bir dnemdir. II. apur dneminde Ermenistan kral Tridate Hristiyanl kabul edince bunun etkisini Sasani nfuz blgelerinde krmak isteyen Zerdt ruhbanlar bu topraklar zerinde yaayan Hristiyanlara basklarn arttrdlar. II. apur, Bizans topraklar zerinde stanbul ehrini (Constantinople) kuran imparator Konstantinin adadr. Ammianus Marcellius Bizans ve Sasani arasndaki Amid savanda Hun ve Alban hkmdarlarnn apurun mttefikleri olarak bu savaa katldklarn yazmaktadr.333 Konstantinin Hristiyanl kabul etmesi, II. apurun baz nlemler almasna neden olmutur. apurun Bizans zerine sefer yapmas ve Konstantine kar stnlk kurmas zerine Konstantinin gc zayflam ve saltanat tehlikeye girmitir. Konstantin Bizans zerinde ok geni alanlara yaylm bulunan Nasranlerin desteini almak amacyla Hristiyanl kabul ederek onu resmi din haline getirmitir. Yapm olduu bu akllca hareket zerine geni bir halk desteine sahip olmu ve apura kar bundan sonraki savalarda stnlk elde etmitir.334 II. apur Bizans nfuzunu krmak iin Ermenistan ele geirmeye alm ve batdaki Bizans seferleri Bizansn lehine sonulanm Ermenistan bamszln korumu ve bunun yannda Sasani ordusu 345 ylnda Singarada Bizans ordusuna yenilmitir. Douda Kuanlarn Baktiryaya aknlar kinci apur dnemine rastlar. kinci apur dneminde Kuanllar akn akn Baktiryaya inerek burada yerlemilerdir.335 Bu aknlar karsnda II. apur ynn douya doru evirmek zorunda kalm 358 ylnda Kuanlar ve Akhunlarla kark vaziyette olan Hun topluluklar ile savam ve savan sonucunda kendilerini blgeden atmann mmkn olmadn grnce onlarla bir birlik kurma yoluna gitmitir.336 II. apur 379 ylnda lnce yerine kardei II. Ardeir geti. II Ardeir dnemi Hristiyanlar ile mcadele etmekle gemitir. Drt yllk saltanat dnemi tam bir istibdada dnmtr. Baskc ynetiminden bkan Sasani ileri gelenleri kendisini hallederek kinci apurun olu nc apuru tahta geirdiler. III. apur be yllk saltanatnn sonucunda ldrlmtr. Bazlar otanda dinlenirken kazara adrnn zerine yklmas zerine ldn sylerler. Kendisinden sonra 421 ylnda tahta kan V. Behram on bir yl

331 332

Abdulhusein Zarinkoob: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi s.206, Sukhan-1999 Raf Hakikat: Tarih-i Kavme s.61, Tahran1362 333 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 10, Tahran 1376h 334 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.69-70, Tahran 1339h 335 Raymond Furan; ran (Trc. G. Kemali Sylemezolu) s. 97, stanbul 1943 336 Zehtabi: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II, s. 406 (trhsz)

58

saltanat srmtr. Babas ve kardeinin saltanat dneminde Kirman merzeban olduu iin kendisine Kirmanah unvan verilmitir. Babas Yezdicrd kendisini bals bulunan Arap Hire kral Numan bin Emrlkaysn yanna yollayarak onu yetitirmesini istemiti. Bundan dolay Behramn Arap gelenek ve greneklerine gre yetitirildii ne srlerek Sasani soylular tarafndan hkmdarl konusunda tartma karmlard.337 Bu yzden onun kardei Kersyi saltanata semilerdir. Fakat Behram Arap emiri Numan bin Mnzirin yardm ile saltanat Kersnin elinden almtr. Behram babasn Hristiyanlara kar taknm olduu sindirme politikasn devam ettirerek onlar bask altnda tutmaya devam etmitir.338 Behram dneminde Sasani ve Bizans arasnda problem olan Ermenistan meselesi halledilerek; Ermenistan Sasani ve Bizans arasnda ikiye blnmek suretiyle paylalmtr.339 Behram Bizansa kar yumuak bir tutum ierisine girmitir. Bu yumuak tutumu Kafkaslarda ve Horasanda beliren Hun ve Eftalit tehlikesine kar Bizansn desteini almakt.340 V. Behram dnemi Baktirya topraklarnda youn bir ekilde bulunan Akhunlar ile mcadele etmekle gemitir. Behramn Akhunlarla yapm olduu savalar Arap ve Fars tarihileri tarafndan ok destans bir ekilde anlatla gelmitir. Arap ve Fars tarihileri V. Behramdan Behram Gr ve Akhun hkmdarndan ise Trk Hakan olarak bahsetmilerdir. bn-i Belhde bu olay yle nakledilir: Trk sultan olan Hakan btn tebaas ile beraber iki yz elli bin kiilik bir ordu ile ba kaldrarak lkesinin topraklarna kast etmiti. Btn Farsllar ondan olduka korkuyorlard. Behramn saraynn nnde toplanarak ona ikyetlerde bulundular. Behram onlar teskin ederek korkmayn bu iin tedbiri ok kolaydr dedi. Durum yle bir yere ulamt ki Fars bykleri korkularndan Trk Hakannn yanna giderek iltifatlar dzp ondan aman dilemilerdi341 Patrik Nesturann Sasanilere snmas V. Behram dneminde gerekleen nemli bir olaydr. Patrik Nestura, Hz. sann annesi Meryemin tanrlatrlmasna kar kt iin 431 ylnda dzenlenen bir konsl ile dinden karlm ve unvan elinden alnmtr. Patrik Nestura Sasani imparatorluuna snarak burada kendi adyla anlan yeni bir akmn balamasna nclk etmitir. Nestura burada bir kilise kurarak kendi akmn burada devam ettirmeye alt. Sasaniler Romaya kar siyasi bir koz olarak kullanmak amacyla Nestura ve onun takipilerinin kendi dinlerini yaymalarna izin vermilerdir. V. Behramn dier bir icraat ise Deybul ve Mekran Hintlilerden alarak Kirmann iki vilayeti haline getirmesidir. Behramn Hint seferi bar ile neticelenince Hint melikinin kz ile

337 338

Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 88, Tahran1366 ran UNESCO Milli Komisyonu: ranisha I. Cilt, s. 356, Tahran196 339 Esat Uras: Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi s. 44-67, kinci Bask, (stanbul, 1987) 340 Grantovski: Tarih-i ran Zaman- Bastan ta Emruz (trc-Keyhsrev Kiaverzi) s. 164, Tahran1359 341 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.78, Tahran 1339h

59

evlenmi ve eyiz olarak da Deybul ve Mekran kendisine verilmitir.342 Yirmi yllk saltanatndan sonra 439 ylnda lnce yerine olu Yezdicrd gemitir. II. Yezdicrd Nesturi ve Musevi dinlerine gre ayin yaplmasn ve bu dinin faaliyetlerini yasaklad. Ermeniler arasnda Zerdt dininin yaylmas iin urat fakat bunu baaramad. II. Yezdicrdn Ermeniler arasnda bu dini yayamaynca byk bir katliama giritii sylenmektedir.343 Bu dnemde Romallar Avrupa Hunlar ile amansz bir mcadeleye girimilerdi. Bu nedenle Sasani ve Roma savalar bir mddet durdu. Romallar, Avrupa Hunlar ile 451 de yapm olduklar Marna savan byk bir hezimetle kaybetmilerdir. Douda Eftalitler tekrar Sasani topraklarna ynelik saldrlarna devam etmeye balamlardr.344 Genel olarak Kidaritlerden oluan ve Sasani topraklarna giren Trkleri Yezdicrd Ceyhun nlerinde glkle durdurabilmitir.345 II. Yezdicrd on sekiz yllk saltanatndan sonra 459 ylnda lerek yerini olu Piruza brakmtr. Yezdicrdn lmnden sonra yerine byk olu Piruz gemitir. Fakat kk olu olan Hrmz Piruzu yenerek saltanat ele geirmitir. Bunun zerine Akhunlara snarak onlardan yardm alan Piruz geri dnerek taht tekrar ele geirmitir. Piruz Akhunlara demek zorunda olduu vergiyi demeyince Akhunlarla arasnda meydana gelen savata esir dt. Fakat Bizans imparatoru Zenon tazminat deyerek Piruzun serbest kalmasn salad.346 Daha sonra 484 ylnda Piruz eski itibarn elde etmek iin tekrar Eftalitlerle savaa tututu fakat bu savata ldrld. Piruzun lmnden sonra geriye kalan iki olu Bala ve Kabad taht kavgasna tututular sonunda kavgay kazanan Bala tahta oturdu. Kabad kendisinden kaarak Trkistana gitti ve Akhunlardan yardm istedi. Burada istedii yardm alamayan Kabad drt yl boyunca Trkistanda ikamet etti. Daha sonra Balan lm haberini alnca dnerek Sasani tahtna oturdu. Bunlarn dnemi Zerdt din adamlarnn ynetimdeki nfuzlarn arttrarak devam ettirdikleri bir dnem olmutur.347 Sasanilerin bu dnemlerde batda Roma ile uramalar, Sasani ehzadeleri arasndaki taht kavgalar hari douda Trklerin rahat bir nefes almasna ve snrlarn bat ynnde koruduklar bir dnem olmutur. Kabadn saltanata gelmesinden sonra yapt ilk icraat Hazar Trkleriyle Kafkaslarda yapt savatr.348 Hazarlar Kabad dneminde Volga ve Don nehirleri arasnda yaylmlar Sasani lkesini kuzeyden zorlamaya balamlard. Kabadn saltan dneminde Sasani toplumu ierisinde Mazdek adnda birisi ortaya karak komnal bir ideolojiyle propaganda yapmaya
342 343

Hadi Hasan: Sergzet-i Ketiran-i raniyan s. 120, (Farsaya Tercme-mit ktidari) (TDV-DBno-16280) Raymond Furan; ran (Trc. G. Kemali Sylemezolu) s. 98, stanbul 1943 344 ran UNESCO Milli Komisyonu: ranisha I. Cilt, s. 357, Tahran196 345 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 90, Tahran1366; Abdulhusein Zarinkoob: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi s.217, Sukhan-1999 346 ran UNESCO Milli Komisyonu: age, s. 357 347 Arnold: ntiar- slam Tarihi (ev-Hasan Gndzler) s. 295, Aka Yay:09 348 Cevad Mekr: age, s. 92

60

balam ve Sasaniler ierisinde bir karkla yol amtr. Kabad, Mazdek isyanlarn bastrmak iin Akhunlar yardm talep etmi ve Mazdek isyannn bastrlmasnda nemli bir rol oynayan Akhun ailesinden bir prenses ile evlenmitir. Daha sonralar Mazdekin tesiri altna giren Kabad kendisinin Sasani topraklarndaki faaliyetlerine izin vermi ve Mazdekin getirmi olduu dnce Sasani saray da dhil lke geneline yaylmaya balamtr.349 Mazdekin getirmi olduu dinin Sasani sarayn da etkisi altna almas zerine Sasani ileri gelenleri buna kar karak Kabad tahttan indirerek tutukladlar ve kardei Camasb tahta geirdiler. Bu karklklar srasnda Mazdek kaarak Azerbaycan topraklarna gitti. Kabad ise akrabalarnn yardm ile zindandan kurtularak Akhunlara snd. Akhunlardan ald yardmla tekrar gelerek tahtn ele geirdi.350 Kendisinin bu ka srasnda ona elik eden komutanlarndan birinin kzyla evlenmesi zerine olu Hsrev Anuirvan dnyaya gelmitir. Kabad tahta oturduktan sonra tekrar Sasani ileri gelenlerinin gnln ald ve ordusunu toplayarak Bizans zerine yrd. Bizanslarla yapm olduu savalarda stnlk elde ederek geri dnmtr. Kabad uzun sren bir iktidardan sonra kendi istei ile saltanatn gen olu Anuirvana brakarak tahttan inmitir. Hsrev Anuirvan dnemi Sasani topraklar Ceyhundan Frata, Kafkas kapsndan Sind nehrine kadar uzanmaktayd. Bu dnem Sasani hkmranlnn zirvede olduu ve blge lkelere gre arln iyice ortaya koyduu bir dnemdir.351 Hsrev Anuirvan saltanata geer gemez Mazdek ve taraftarlarn bir komplo ile ortadan kaldrmakla ie balad. Bir Mihrican bayram esnasnda Mazdek ve adamlarna len dzenleyen Anuirvan nceden tertipledii askerlerine bu len srasnda Mazdek ve ileri gelen adamlarnn hepsini ldrtmtr. Hatta Mazdeki Anuirvann kendi eliyle ldrd sylenmektedir.352 Mazdek Anuirvann babas Kabad ele geirerek Sasani sarayna kadar nfuz etmi ve etki alann olduka genileterek birok taraftar toplayabilmiti. Hsrev Anuirvan saltanatnn ilk yllarnda Roma zerine giderek Antakyay Romadan almtr. Daha sonra ynn kuzeye evirerek Karadeniz sahillerindeki Lazikay Bizanstan alarak lkesini Karadeniz sahillerine ulatrmtr. Karadeniz zerinden Bizans ile yapm olduu uzun savalardan sonra onlarla saldrmazlk anlamas imzalamtr.353 Hsrev adalet ve hogrsyle mehur bir Sasani hkmdardr. lkesinde yollar yaplmas iin bir kadastro oluturmu, Sasani btesini yeniden tanzim etmitir. Araplarn adna Medayin dedikleri Sasani

349 350

Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s. 172, bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.85, Tahran 1339h 351 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s.85, Tahran 1376h 352 bn-i Belh: age, s.90 353 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 95, Tahran1366

61

bakenti Ctesifonu (Tisfun) ilim ve irfan merkezi haline getirmeye almtr.354 Hsrev Anuirvan douda Akhunlara kar stnlk elde ederek Baktiryaya tam olarak yerlemitir. Anuirvan Akhunlara kar Gktrklerle ittifak kurarak Akhun devletine son vermilerdir. Anuirvann Gktrklere yaknlamas bununla kalmam Gktrk hakan stemi Kaann kzyla evlenmitir. Bu evlilikten sonra Ferganadan sonraki topraklar eyiz olarak Gktrklere braklm ve buras snr haline gelmitir. Anuirvan doudan dndkten sonra Kafkaslara ynelmek zorunda kalm ve uzun bir sre Hazarlarla mcadele etmitir.355 Kendi saltanat dneminin krknc ylnda Hz. Muhammed dnyaya gelmi ve Sasani lkesindeki bir takm mucizev olaylar bunun dneminde gereklemitir. Save glnn kurumas ve kisra saraynn burlarnn yklmas gibi olaylarn zerine Anuirvana etrafndaki khinlerin bu Araplarn bekledikleri peygamberlerinin dnyaya geliinin iareti olabilir demeleri zerine Anuirvan, Arap meliki Mnzir bin Numan yeni domu olan bu peygamberi bulmas iin grevlendirmitir.356 Bu dnemde Akhun ve Kuan Trklerinin youn olarak yaadklar Baktirya, Budizmin nemli merkezlerinden birisini tekil etmekteydi. Sistanda Stein Aurel tarafndan kefedilmi olan Sasani naklar bu dnemi yanstan objeler iermektedir. 357 Bu dnemde Zerdt din adamlar yok olma tehlikesi geirdiler. Zerdt dinine mensup din adamlarnn nfuz alanlar iki defa tehlikeye girmitir. Birincisi Mazdek isyanlar dneminde, ikincisi ise Anuirvan dneminde Enuzad ayaklanmas srasnda gereklemitir. Zerdt din adamlar
358

gl

iktidarlarn

glgesine

snarak

ayakta

kalmasn

baarabilmilerdir.

Anuirvan dneminde srekli olarak ba kaldrp bamszlklarn elde

etmeye alan Ermeniler ve Deylemliler bu dnemde bamszlklarn ilan etme frsat bulamamlar ve etki alanlar iyice daralmtr. Habeistanda kurulmu olan Aksumi krallnn 570 ylnda Yemene saldrmas zerine Anuirvandan yardm isteyen Yemen meliki emrinde zindanllardan oluan sekiz gemi hazrlatlm ve bunlar Yemen melikinin komutasnda Yemeni igal eden Habeli Aksumiler zerine gnderilmitir.359 Bu savata Sasani zindanlarnda bulunan ok sayda Trkn de savaa katld sylenmektedir.360 Az sayda savann kendisine verildiini gren Yemen Meliki bu kadar kii ile ne yaplabilir ki diye sorduunda I. Hsrev byk bir odun ynn kl etmek iin az bir ate yeterlidir diye cevap

354 355

Raymond Furan; ran (Trc. G. Kemali Sylemezolu) s. 99, stanbul 1943 Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C. I, s. 473 356 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.97, Tahran 1339h 357 Raymond Furan; age, s. 100 358 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s.86, Tahran 1376h 359 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s.160, 360 Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giris.72, stanbul1981

62

vermitir. Trklerin de kalabalk bir ekilde katld bu savatan sonra Yemen Habelilerden kurtarlm ve Sasani hkimiyetine girmitir.361 Kelile ve Dimnede satran oyununun Hindistandan rana Anuirvan tarafndan getirildii sylenmektedir. Anuirvan bu eseri tabip Berezviyeye getirterek Pehlevi diline evirisini yaptrmtr. Kelile ve Dinme ile birok Arap tarihilerinde Anuirvann ad Kisra olarak gemektedir.362 Anuirvann kendi dneminde yapm olduu kayda deer

almalarndan bir tanesi de Cndiapurda bina ettii bir hastane ile tp okuludur. Bu okula gelenler burada tp ilmi ile ameliyat yapmasn renirler ve okulun yanndaki hastanede hastalarn tedavisi ile megul olurlard.363 Araplardan Haris bin Kelde Sekafi, mehur tp uzman ibn-i Hazm, ibn-i ebi Rumiye Temimi, Nadir bin Haris gibileri bu okulda tp eitimi grmlerdir. 579 ylnda babas Hsrev Anuirvann lm zerine Drdnc Hrmz Sasani tahtna oturdu. Bu Hrmzn en nemli zellii annesinin Trk olmasdr. Annesi stemi Hann kzdr. Bu bn-i Belhide yle anlatlmaktadr: Bu Hrmz Kakm Hakann kznn oludur. lim, adalet ve hnerde babasnn yolunu takip ederek, reayaya iyi davranmtr. bn-i Belh stemi Handan Kakim Hakan olarak bahsetmi ve onu Trklerin kudretli hakan olarak nitelendirmitir.364 Hrmz kendi saltanat dneminde halka iyi davranm ve Sasani ileri gelenlerinin nfuzunu krmaya almtr. Hatta kendisinin Sasani ileri gelenlerinden on bin kiiyi ldrtt sylenmektedir. Sasani ileri gelenleri kendisinden nefret etmeye baladlar ve ona kar isyanlar karttlar. Bunu frsat bilen Gktrk hkmdar Save365 Hakan (bn-i Belhye gre abe) Sasani hkmdar Hrmze bir mektup yazarak ona: Ben Rum lkesine gidiyorum ve yolumun stnde senin lken var. Yollar dzene koyup, kprleri tamir et dedi.366 Bunun zerine Hrmz ordusunu Behram ubin komutasnda Gktrk ordusunun zerine yollad. Gktrk ve Sasani ordular Badgis nlerinde kar karya geldiler ve aralarnda eliler gidip gelmeye balad. Behram ubin Gktrk hkmdar Saveyi bir frsatn bularak hile ile ldrp ordusunu datt. Gktrk ordusunu tekrar toparlayarak Behramn zerine yrmek isteyen Save Hakann olu Bermudede bir varlk gsteremedi ve sava meydannda ldrld, bylece ordusu geri ekilmek zorunda kald.

361 362

Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 96, Tahran1366 Raf Hakikat: Tarih-i Kavmes s.61, Tahran1362 363 Raf Hakikat: age, s.62 364 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.98, Tahran 1339h 365 Gaybullah Babayar: Gktrk Kaanl Dneminde Bat Trkistan Ynetimi Trkler C.II, s.113 (L. Gumileve gre Tardu Kaann in kaynaklarna gre olu Yang-sunun adnn Fars kaynakalrnda Save, Arap kaynaklarnda ise aba veya abe eklinde gemektedir. Ayn ekil bn-i Belhde de Save eklinde gemitir. 366 bn-i Belh: age, s.98

63

Fakat ksa bir sre sonra Hrmz, Behram ubine Trk ordusunu takip ederek onlarn topraklarna girmelerini kaba bir mektupla yazarak onun gndermi olduu hediyelere ve ganimetlere aldr bile etmedi. Hrmzn Sasani ileri gelenlerine kaba tavr bir Sasani asil zadesi olan Behram ubinin zaten zoruna gitmekteydi. Behram ubin kendi ordusunda birlikte olduu Sasani asilzadeleri ve ileri gelenlerini Hrmze kar kkrtarak onu tahttan indirip yerine olu Pervizi geirmeyi teklif etti. Zaten Hrmzden bkm olan Sasani ileri gelenleri bu fikri benimsediler. Bu srada Perviz babas Hrmzden kaarak Azerbaycandaki merzebanlarn yanna giderek onlara snm ve bunlarn desteini almt. Bylece Sasani ileri gelenleri Hrmz yakalayp gzlerini kr ederek onu zindana attlar ve yerine olu Pervizi getirdiler. Hsrev Perviz Azerbaycandan Medayine gelerek 590 ylnda tahta oturdu.367 Fakat Behram ubini yaklaan bir tehlike olarak gryordu, Behram ile baa kamayacan anlaynca Bizanstan yardm istedi. Kayser daha nce Anuirvan dneminde Sasanilere verilen verginin kaldrlmas kouluyla Pervize yardm sz vererek kz Meryemi onunla evlendirdi. Onlardan ald yardm ile Behram tehlikesini ortadan kaldrd ve Behram Trkistana kat.368 Sasanilerin Kuds ele geirmesi II. Hsrev Perviz dnemine rastlar. II. Hsrev Kuds dhil btn Mezopotamya, Ermenistan, Suriye ve Filistini tamamen istila etmitir. Hsrev bu istila srasnda Kudste bulunan ve Hz. sann armha gerildii kutsal ha Sasani lkesine getirmitir.369 Hsrev, Herakliyusun tahta geiine kadar ordusuyla Anadoluya girip stanbul nlerine skdara kadar gelmitir. Herakliyus tekrar tahta getiinde Ermenistan dhil btn Anadolu topraklarn ele geirmitir. Bunun yannda 616 ylnda Sasaniler Karadenizin kuzeyinde yurt tutan Avarlar ile ibirlii yoluna gittiler.370 Avarlar kuzeyden stanbula doru yrynce douda yalnz kalan Herakliyus savunmasz olan stanbulu Avarlara kar savunmak iin geri dnmek zorunda kald. Hatta bu muhasara srasnda Herakliyusun bile Tunusa kamay planlad fakat Aya Sofya rahiplerinin kendisini bundan vazgeirdikleri sylenmektedir.371 Bu dnemin yaantsn yanstan birok figr bulunmaktadr. Bu figrler genelde Irak ile ran topraklar arasnda bulunan Kirmanah topraklar zerinde genelde talar ve maaralarn zerine kaznmtr.372 Bu figrlerde Sasani askeri nizam ve askeri giyim tarzlar hakknda geni malumatlar elde etmek mmkndr. Balarnda sivri miferleri tayan zrhl svariler bu figrlerin ban

367 368

Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 97, Tahran1366 ran UNESCO Milli Komisyonu: ranisha I. Cilt, s. 361, Tahran196 369 Raymond Furan; ran (Trc. G. Kemali Sylemezolu) s. 100, stanbul 1943 370 Grantovski: Tarih-i ran Zaman- Bastan ta Emruz (trc-Keyhsrev Kiaverzi) s. 173, Tahran1359 371 Cevad Mekr: age, s. 99 372 Raymond Furan; age, s. 101

64

ekmektedir. Figrlerdeki silahlar ok ve sivri ulu mzraklardr. Baka figrlerde bir srgn av, fil srleri zerinde veya kayklara binmi asker motifleri dikkati ekmektedir. Estehr tak, Kasri irin ve Damegan saray Hsrev Perviz dnemine ait yaptlardr. Sasani dnemi aheserlerinin gnmze kadar gelmemi olmasnn sebeplerinden birisi bu yaptlarn al ierisine batrlm kk talarla kartrlm tula ve allardan yaplmasndan kaynaklanmaktadr. Depremlerin bolca meydana geldii Fars topraklarnda Sasaniler buna nlem olarak binalarda yumuaklk ve esneklik veren al ve kire ta kullanmlardr. Yine Hsrev Pervizin saltanat dneminde 610 ylnda Hz. Muhammede (a) vahiy gelmitir. Bu Pervizin saltanatnn yirmi sekizinci ylna tekabl etmektedir. Hz. Muhammedin (a) Mekkeden Medineye hicret etmesi ve Mekkeyi ele geirmesi yine Pervizin dnemine denk gelmektedir. Hz. Muhammed (a) Hsrev Pervize slama davet mektubu yollam ve kendisi de bu davete mektubu yrtp daveti getiren eliyi azarlayarak cevap vermitir. Bununla yetinmeyip Perviz Yemen amili olan Tehameli Badana eli yollayarak kendisini tutuklayp birka kii ile kendisine gnderilmesini emretmitir. Fakat Badann elileri Hz. Muhammedin yanna geldiklerinde 628 ylnda Perviz Bizans imparatorunun Meryem adndaki kzndan olan olu irviye tarafndan oktan ldrlmt.373 Pervizin bu hareketi Bat Gktrk hkmdar Tung Yabgunun Sasani topraklarn sfahan ve Rey ehirlerine kadar istila ederek Sasani ordularn douda imha ettii 628 tarihinden az bir zaman nce gereklemi, Hsrev Pervizin bu yenilgisi karsnda Hz. Peygamber Allaha krler etmitir.374 628 ylnda baa geen irviyenin saltanat alt ay srmtr. Kendi dneminde meydana gelen bir taun felaketinden kendisi de nasibi alarak lmden kurtulamamtr. Bu dnemde Irakta meydana gelen bir sel basknndan sonra blgede bir taun salgn ortaya km ve birok insan helak etmitir.375 bn-i Belhde bunun hikyesi yle anlatlmaktadr: Babasn ldrd gibi on yedi tane karde ve karde ocuklarn da ayn ekil ldrtt. Bunlarn hepsi de ecaat ve hner bakmndan kendisinden daha stn ve daha hnerli kimselerdi, bunlarn bir ksmn kendi istibdad, bazlarn da vezirlerinin zoruyla ldrd. Daha sonra hastaland ve uursuzluundan dolay hastal etrafa bulat ve taun hastal ortaya kt. Birok Fars ileri gelenleri ve askerleri bu hastalktan dolay helak oldular. irviyede ayn hastalktan dolay ld. Bazlar babas Pervizin yakalanacan anlad zaman altndan bir srahinin ierisine zehir doldurarak zerine cima iin faydal olan bir ila diye yazd. irviye daha sonra bunu ele geirip hemen iince ld. Fakat birinci rivayet daha dorudur. Babasndan sonra sekiz ay yaad.376

373 374

bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.106, Tahran 1339h aatay Uluay: lk Trk Mslman Devletleri s. 105, MEBY, stanbul - 1977 375 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 98, Tahran1366 376 bn-i Belh: age, s.108

65

Kendisinden sonra tahta geen Ardeirde fazla tahtta kalamam aylk ksa bir zamandan sonra tahttan indirilmitir. Kendisi on yedi yanda olduundan dolay lkeyi Mihazer Cunez adnda bir atabeyi ynetiyordu. Fakat Sasani ileri gelenlerinden ve gl bir aspahband olan ehrberaz Herakliyusun destei ile Tisfun ehrine gelerek Ardeiri tahttan indirdi.377 ehrberaz Perviz dneminde Avarlar ile birlikte stanbulu kuatan mehur Sasani komutandr. Fakat bir aylk saltanatndan sonra Sasani ileri gelenleri tarafndan hanedan yesi olmad iin idam edilip cesedi uzun bir sre asl braklmtr.378 ehrberaz ve padiah zade olan Herhann ksa sren saltanatlarndan sonra kralie Boran Doht tahta karld. Boran Dohton saltanatndan nce Trkistanda yetimi olan ve Sasani saltanat ailesinden olan ve Anuirvann soyundan gelen Kabad bin Hrmz ksa sreli bir saltanat srm ve aydan fazla bir saltanat srememitir. Bu dnemin ilgin gelimelerinden bir tanesi Hsrevin Kuds zaptndan sonra Sasani topraklarna getirmi olduu Hz sann zerine gerildii armh, kralie Boran Doht, Roma mparatoru Herakliyus ile yapt bir anlama ile geri vermesidir.379 Kutsal armh 629 ylnda yaplan bir yortu ile Romaya teslim edilmitir. Kralie Borandan sonra tahta kan V. Hrmz 632 ylnda sarayda kan bir karklktan sonra kendi askerleri tarafndan ldrlmtr. Bu karkln kmas Hz Muhammedin (as) vefatna denk gelmesi ilgintir. Zira bu dnemde Bizansn yannda Arabistan yarmadasndaki slam birliini tehlike olarak alglamaya balayan Sasaniler ciddi bir ekilde Arap topraklarn tehdit etmeye balamlard. Hz. Muhammedin vefat srasnda Sasani saraynn da karm olmas bu hassas dnemi Araplarn kolay atlatmasn salamtr. Hrmz dnemindeki bu karklk ve bu karklklarda Hrmzn ldrlmesi ile Sasani imparatorluu artk bir zayflama srecine girmitir. Yezdicrdn saltanat Arap fetihleri ve Sasanilerin zayflamas ve zlmesi sreci ile birlikte olmutur. Tahta getii zaman daha ya on be idi. Kendi dneminde slam dini Arap yarm adasnda kuvvet bulmutu. Yezdicrd dneminde Sasani imparatorluu Araplar karsnda ard ardna Kadisiye, Nihavend ve Celula yenilgileri ile tarih sahnesinden yok olup gitmilerdir.380 Arap ordusu Kadisiyeye yaklanca Medayinde kalamayacan anlayan Yezdicrd Medayinden ayrlarak Nihavende geldi. Daha sonra komutan Rstem bin Ferruhu Sad bin Ebi Vakkasn zerine yollad.381 Yezdicrdn komutan Rstem bu savata lnce, kardei Hurazad Yezdicrd Sasani hazinesi ile beraber Merve gtrd. Hurrazad Yezdicrd ile beraber Sasani hazinesini Merv merzeban olan Mahviyeye teslim etti. Fakat Mahviye bu
377 378

Grantovski: Tarih-i ran Zaman- Bastan ta Emruz (trc-Keyhsrev Kiaverzi) s. 173, Tahran1359 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 101, Tahran1366 379 Raymond Furan; ran (Trc. G. Kemali Sylemezolu) s. 102, stanbul 1943 380 Cevad Mekr: age, s. 102vd. 381 Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 70vd, Tahran1362

66

blgede bulunan Akhunlar ile beraber Yezdicrd ile savaarak onun hazinesini ele geirdiler. Yezdicrd ise kaarak Ceyhun nehrini geti ve Trkistana giderek Gktrk hkmdar Tulu Kaana snd.382 Kadisiye ve Nihavend savalarndan sonra Medayin, stahr, Tisfun gibi Sasanilerin nemli merkezlerinin dmesinden sonra ran topraklar Araplara alm ve Sasani imparatorluu tarih sahnesinden ekilmitir. Miladi birinci yzylda eski Fars imparatorluklarnn bakenti olan stahr ehri kk bir kasaba halindeydi ve bu asrda Vazrang hanedanndan Gotchehr ad verilen bir slalenin eline gemiti.383 Bu slalenin sekinlerinden biri olan Sasan stahr ehrinde Anahita adnda bir mabedin reisliini yapmaktayd. Stakhrada denilen stahr ehri skenderin dou seferi srasnda yaktrd Part imparatorluunun merkezi olan Persepolisin gneyinde ina edilen yeni bir ehirdi. Buras Vazrang hanedanna aitti ve Sasan Vazrengilerden Deyneg adnda birisi ile evli olduundan dolay Vazrangllara nisbet edilmekteydi. Baz ranl kaynaklar Sasann Keyani imparatoru Gtasbn yedinci gbekten torunu olduunu kesin bir bilgi olmamakla birlikte iddia etmektedirler.384 Bununla beraber Sasann soyu hakknda ran kaynaklarnda kesin bir bilgi bulunmamakla beraber Sasann ailesi ile kuzeyden gneye doru gelerek Vazrang hanedanna snd bilinmektedir. Sasan ve ailesinin Kuanllara veya Horasan ile Sodak arasnda uzun yllar nce hkm sren Sakallara ait bir slaleden geriye kalan zayf bir aileden gelmeleri ihtimali yksektir. Bu nedenle gneye doru inerek Zerdtl kabul etmiler ve Vazrang hanedanna snmlardr. Bununla birlikte A. Karahan Firdevsiye dayanarak Sasann soy olarak son Keyani padiah Daraya nispet ederek Sasann Darann soyundan geldiini tahminen sylemektedir.385 Daha sonra yerine geen olu Babekin Ardeir ve apur adlarnda iki olu vard. Babek kendi yerine apuru geirmek istiyordu. Bu nedenle olu Ardeiri stahrn 120 mil gneyinde bulunan Darabgord ehrine vali olarak atad. stahrdaki konumunu glendiren Babek, Beinci Artabana yazd bir mektupta Gotcherh tacn olu apura vermesini istedi. Artaban kendilerini isyanc olarak niteleyerek onun bu talebini reddetti. Gotchehrlilere kar ayaklanan Babek onlar buradan silip att. Ardeir ise btn Fars topraklarnn kendi eline gemesinin planlarn yapmaktayd. Bu nedenle civar ehirlerdeki konumunu glendirmeye alt. Babek ldkten sonra yerine ise olu apur geti. Ardeir ve apur arasndaki mcadeleden Ardeir galip gelerek 208 ylnda babasnn yerine geti.

Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.88, stanbul1977 ran UNESCO Milli Komisyonu: ranisha I. Cilt, s. 43, Tahran1963 384 Hadi Hasan: Sergzet-i Ketiran-i raniyan (Farsaya Tercme-mit ktidari) s. 116, (TDV-DBno16280) 385 Abdulkadir Karahan: Firdevsiye Gre ran Eski Tarihi ve ahnmenin Kaynaklar s. 206, (TC. MEB Yaynlar (ran ehinahlnn 2500. Kurulu Yldnmne Armaan)
383

382

67

Sasaniler dnemi ynetimi mlk- tevaif ad verilen tara ynetimlerini Eganilerden miras olarak almt.386 Bu birimlerin reisleri yedi slaleden olumaktaydlar. Bu slaleler de Karan, Suren ve Aspahbadh adlaryla hanedana dayanmaktaydlar.387 Bu hanedan kaynan Eganilerden yani Partlardan alr. Bunlar kaynaklarn Eganilerden almay bir ayrcalk olarak grmekteydiler. Sasani hanedanlarndan olan sfendiyar ve Mihran slaleleri bile kendilerini Eganilere dayandrmaktaydlar. Dier hanedanlar ise unlardr. Karenpehlu, Surenpehlu, Aspahbez pehlu, spendiyaz, Mihran ve yedincisi ise Rik adyladr. Taberinin naklettiine gre Karen; Nihavend dolaylarnda, Suren; Sistan dolaylarnda, spendiyaz; Rey dolaylarnda, Aspahbez ise Grgan dalk alanlarnda ikamet etmekteydiler.388 apur kendi dneminde Ardeir tarafndan resmi din ilan edilen Zerdt dininin gelimesi ve inkiaf iin de birok gayretler iine girmitir. Kkl bir ruhban snf oluturarak baz ayin trenleri tertipleyerek bunlar sistematik hale getirdi. apurun ahl zamannda Mani ortaya karak peygamberlik iddiasnda bulundu ve aleni bir ekilde dinini yaymak iin propagandalara balad. Maninin orta k apurun ta giyme merasimiyle ayn zamana denk gelmektedir. Maninin amac Hristiyanlk ve Zerdtl slah etmekti.389 Mani dini Hristiyanlk, Babil dinleri, Budizm gibi dinlerin ilgin bir sentezini oluturmaktayd ve btn bu dinlere ait birok argman iinde barndrmaktayd. Bu dine gre hayat iyi ve ktnn yansmasyd. Karanlk ve aydnlk, nur ile zulmet, iyi ile kt, ate ile duman gibi kavramlar bu dinin nemli argmanlar arasndayd ve bunlarn ebediyen bir arada duramayacana inanmaktayd.390 Mani, sa ve Musa gibi peygamberleri kabul etmekle beraber onlara inen kitaplar reddediyordu. Mani dini iyi ve kt ruhlarn varln ve bunlarn birbiri ile olan savan iermekle beraber sk bir ahlaki disipline sahipti. I apurdan sonra 272 ve 310 yllar arasnda apurun halefleri olan I. Hurmz, I. Behram, II. Behram, I. Narsi, II. Hrmz ve II. Narsi srasyla tahta gemilerdir. Mani, I. Hrmz tahta geince ona snarak yanna gelmitir fakat Hrmzn bir sene sonra lmesi Mani iin karanlk gnlerin balangc olmutur. I. Behram Maniyi hapsettirerek onu 275 ylnda armha gerdi. Faka Maninin getirmi olduu din kendisinden sonra daha geni bir alana yaylmtr. Byk Konstantin Hristiyanl resmi koruma altna almak suretiyle kiliseye birok imtiyazlar sunmutu. Onun amac imparatorluun tebaasna kar Hristiyanl birletirici bir unsur olarak kullanmak dncesindeydi. Fakat Hristiyanln kendi ierisinde mezheplerinin ortaya kmas ile beraber imparatorluun dousunda Urfa piskoposu basn etkisiyle
386 387

Girimen: ran, ez Agaz ta slam (terc- Muhammed Muayyen) s. 313, Tahran 1336h Bchner: Sasaniler Maddesi A, C.V, s. 245 388 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan s. 157.158.159 (trc. Raid Yasmi) Tahran 1368 h 389 Raymond Furan; ran (Trc. G. Kemali Sylemezolu) s. 95, stanbul 1943 390 Girimen: age, s. 320

68

Nastoryanizm ad verilen bir akm ortaya kmtr.391 Bu akm devletin basksndan kurtulmak iin ran sahasna doru kaymaya balamtr. Sasaniler kendiler Zerdt dinine inanmalarna ramen rakipleri Bizansa kar Nesturilii bir koz olarak kullanmak istediler. Bu ekilde doudaki Hristiyan varl ran nfuz sahasna doru kaymasna gz yumdular.392 Bylece Sasaniler Nesturi varln kullanarak Bizansn dou blgelerine sokulmaya balamlard. 474 ylnda imparator I. Leonun lm zerine tahta kan Zenon Nesturilii Sasani nfuzundan kurtarmak iin birtakm giriimlere bavurdu. Fakat bunda muvafk olamaynca onlar ran topraklarna kovdu.393 505 ylnda Sasani Bizans savalar srasnda Sasaniler Bizansa kar Nesturi varln kullanmaya altlar. Buna tepki olarak da imparator Justinian Akdeniz ticaretine hkim bir noktada bulunan Gassani prensi Haris b. Cebeleyi Sasanilere kar kullanma yoluna gitmitir. Sasani Bizans muharebelerinden sonra ran sahasnda varln srdren Nesturilere kar Zerdt din adamlar kar cephe almlardr. Zerdt din adamlarnn basksndan kurtulmak isteyen Nesturiler mecburen douya ekilmek zorunda kalmlardr. Sasani ve Akhunlar arasndaki snrlara yerleen Nesturiler daha sonra Akhun topraklar ierisine girerek buralara yerlemiler ve Belh ve Herat ehirlerinde baz manastrlar yapmlardr. Toharistan bapiskoposluk olarak kullanan Nesturiler bunun iin Belh ehrini semilerdi.394 Nesturiliin etkisi ile burada yaayan baz Trkler Hristiyanl benimsemilerdir. Nesturiler buradan in topraklarna kendi dinlerini yaymak amacyla misyonerler yollamlardr. 1.2.2. Sasani Toplum Yaps Sasani toplumunda Hint toplumlarnda olduu gibi kast sistemi mevcuttu. Bu kastlar u katmanlardan oluuyordu. Birinci snf asravan ad verilen; yarglk ve yksek rtbeli sivil memuriyetleri ellerinde bulunduran ruhban snfn oluturuyordu. kinci snf arterevan ad verilen; ordu ynetimi, komutanlklar ve eyalet valiliklerini elinde bulunduran sava ve askeri snf oluturuyordu. nc snf dibheran ad verilen; tabiplik, retmenlik ve bunlarn yannda kk memuriyetlerin bulunduu ktipler oluturuyordu. Drdnc snf ise vastaryoan ad verilen ziraat ve zanaat ile uraan geni halk kitlesi oluturmaktayd.395 Bu kastlar arasnda gei mmkn grnmyordu. Sadece ve drdnc snf kastlarda yer yer gei mmkn olabiliyordu. Devletin vergi ald kast ise drdnc snf oluturan halk kitlesiydi. Btn vergi ykn bu snf ekmekteydi. Sasani toplumunda yksek snf oluturan asillerin giyimleri, yaam artlar, oturduklar evler, bindikleri hayvanlar kanunlarla belirlenirdi. Yksek zmrenin geleneksel bir biimde halk gibi giyinmesi yasakt. Sasaniler de sadece asiller
391 392

Mehmet elik: Bizans mparatorluunda Din-Devlet likisi I, s. 37, zmir - 1999 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 199, stanbul 2003 393 Mehmet elik: age, s. 40 394 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 262, Kayseri 1997 395 Ali Akbar Sarfaraz: Mad, Ahamani, Akani, Sasani s. 344, Marlik-1996

69

ipek elbiseler giyebilir ve ata binebilirlerdi. Kentli snf oluturan insanlar vergi der fakat askerlikten muaf tutulurlard. Sasani ayan eraf takmna bozorgan yani bykler ad verilirdi.396 Bunlarn dndaki asil aileler azadan yani zgr soylular anlamn tamaktayd.397 Bu kastn en alt tabakasnn banda ise dihkan ad verilen ky bykleri ile kavadayan ad verilen cemaat ve topluluk liderleri gelmekteydi.398 Bunun yannda baz tarihiler Sasani toplumsal snflarn saray ve soylularn oluturduu birinci snf ve bunun dnda kalan halk tabakas eklinde incelemilerdir. nk halk tabakasnda bulunan hibir snf saraya giremez ve st rtbeli bir makama gelemezdi.399 Firdevsinin naklettiine gre Anuirvan dneminde ordu iin lazm olan bir paray temin etmek iin kendi veziri olan Bezercumhur tccarlardan bor olarak alnmas teklifinde bulunur. Buna karlk tccarlardan birisi bu parann hepsini demeyi kabul eder fakat buna karlk kendi olunun sarayda okuryazarlk eitimi grmesini ister fakat bir tccarn olunun saraya girmesini istemeyen Anuirvan tccarn ne parasn ne de teklifini kabul etmez.400 Avesta ran Toplumunu ksma ayrmaktayd.401 Bunlar Athravan ad verilen ve din adamlarndan oluan birinci tabaka. Rathaeshtar ad verilen ve ordu komutanlar ve askerlerden oluan ikinci tabaka. Vasteyofshuyant ad verilen ve kyllerin oluturmu olduu nc tabakadr. Bunlarn dnda ranllarn kutsal kitab olan Avesta Huiti ad verilen ve zanaatla uraan baka bir snftan daha sz etmekteydi. Sasanilerin saltanat dnemi ulat zaman ise toplumda yeni snflar ortaya kt.402 Avestann saym olduu ilk iki tabakaya ek olarak Sasani toplumunun nc tabakasn Debir ad verilen ynetici ve hizmetiler snf ile drdnc tabakay ise kyller ve zanaat erbab oluturmaktayd.403 Sasani toplumunun u ekilde snflara ayrldn grmekteyiz. A. Asravan veya Magan: Din adamlar. B. Artiravan: Ordu mensuplar C. Debiran: Yneticiler ve Hizmetiler. D. Vastryoshan veya Rustayan: Kyller. Bu tabakalar ise kendi ilerinde ksmlara ayrlmaktayd. Asravan ad verilen din adamlar snf ierisinde Dadvar ve Magan- Enderzbed ad verilen iki snf mevcuttu. Dadvar din adamlar ierisindeki en yksek mertebeyi oluturmaktayd ve bunlar yarglk ilerine
396 397

David Nicolle: Sassanian Armies: the Iranian Empire Early 3rd to mid-7th centuries AD s. 10, Montvert- 1996 Girimen: ran, ez Agaz ta slam (terc- Muhammed Muayyen) s. 313, Tahran 1336h 398 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 17Tahran 1376h 399 Zehtabi: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II s. 572, (trhsz) 400 Zehtabi: age, s. 174 401 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan(trc-Raid Yasmi) s. 148, Tahran 1368 h 402 Firdevsi: ehname II s. 83, (ev. Necati Lugal) stanbul 1992. (Firdevsi Sasani toplumunu drt ana blmde incelemitir.) 403 Girimen: age, s. 313

70

bakarlard.404 Sasaniler lkesinde tp, edebiyat ve astronomi ilimleriyle sadece bu snf megul olurdu. Bu yarglara mag veya magan ad verilmekteydi. 405 Fakat daha sonralar bunlara mubez veya hirbez denmeye baland. Bunlarn hepsinin farkl farkl grevleri vard. Bunlarn en bandaki kiiye ise Mubadh-i Mubadh ad verilirdi. Magan Enderzbed snfndaki din adamlar ise edebiyat ve dil ileri ile megul olurlard. Bu snf insanlar genelde retmenlik iiyle megul olurlar ve insanlar eitmeye alrlard. Zerdt dininin bilimsel ve felsefi retileri ile megul olup bunlar halka anlatmakla grevliydiler.406 Ordu snf da ayn ekil svari ve piyadelerden olumakla beraber, merkez ve eyalet ordular ile bal lkelerin ordularndan olumaktayd. Merkez ordusunun komutan ahn kendisi olurdu veya bazen kendisi yerine saltanat ailesinden veya vezirlerinden zel bir grevliyi atard. Eyalet ordularnn banda ise astahband ad verilen eyalet komutanlar vard ki bunlar hi kimsenin emri altna girmezlerdi. Bunlara ek olarak bal lkelerin sahip olduklar ordular vard. Debiran ad verilen ynetici ve hizmetilerin oluturmu olduu bu snf ta eitli ksmlara ayrlmaktayd.407 Bunlar ierisinde en nemli olan ksm ise mniyan ad verilen ve hkm ve icaze yazan mdrler, mahkeme kaytlarn tutan ktipler, tarih yazclardr. Bunlar genelde kendilerine idare yetkisi verilen orta snftan insanlard ve idareye daha yakn durmaktaydlar. Saray ve kaleler ile soylu ailelerin yannda grevli olan hizmeti ve uaklar da bu snf oluturmaktayd. Yine bunlarn yannda doktorlar ve mneccimler de bu snfa ait kimselerdi. Bu snf oluturan dier en geni tabaka ise tccarlar, fellahlar, esnaflar ve dier meslek erbaplardr. Bu tabakalarn her birinin kendi ilerinde reisleri vardr. Ruhanilerin reisi Mubadh-i Mubadh ad verilen kimseydi ki bu bir unvan olarak kullanlrd. Ordu komutanlarna ise Erran- Espahbadh ad verilirdi ki bunlar drt kiiden olumakta idiler.408 Bunlara Sasani imparatorluunun ilk yllarnda merzeban ad verilmekteydi.409 Debiran ad verilen ynetici ve hizmetli snfnn reislerine ise Erran Dibherbadh, Debirbez veya baka bir tabirle Dibheran Mahisht ad verilirdi. Rustayan denilen kyller snfnn reisine ise Vastriyushbadh (Vastriyubez) veya Hitahshbadh (Hitahbez) ad verilmekteydi. Bu reislerin her birinin kendi ilerinde nfus saym ii ve eitim ile grevli Enderzbadh ad verilen memurlar vard.410 Btn bunlarn yannda Sasani merkez ynetimine ek olarak Ekanilerden (Partlar) Sasanilere miras olarak kalan ve skenderin ran igali srasnda ortaya karm olduu mahalli
404 405

Said Nefisi: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 1, Tahran-1331h Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan (trc. Raid Yasmi) s. 151, Tahran 1368 h 406 Behnam: Temeddn-i ran Fransz ranoloji Dergisi, s. 184, Tahran 1337 407 Girimen: ran, ez Agaz ta slam (terc- Muhammed Muayyen) s. 313, Tahran 1336h 408 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 14, Tahran 1376h 409 David Nicolle: Sassanian Armies: the Iranian Empire Early 3rd to mid-7th centuries AD s. 14, Montvert- 1996 410 Prof. Artur Kristensen: age, s. 152

71

ynetimler vard. skender, ran ald zaman burada kendisine ynelik bir ayaklanma olmamas iin lkeyi mahalli ynetimlere ayrmt ki bunlara mluk- tevaif ad verilen mahalli krallklardan olumaktayd.411 Sasani toplumunda birinci tabaka insanlar ah olarak adlandrlrd. Bu nedenle Sasani ahlarna ahenah ad verilirdi. Bunlar genelde civar ilkelerde tmar veya zeamet sahibi komutanlar veya saltanat ailesinden ah varisleri olup ta buralarda hkm sren kimselerdi. Sasaniler Mani ve Arami kkenli bir dil eidi olan Pehleviceyi kullanmaktaydlar. Pehlevice Egani dilinin farkl bir lehesini tekil etmekteydi ve genelde Arami yazs ile yazlmaktayd.412 Bu yaz soldan saa doru yazlmakla beraber krk be harften oluup, harfler ierisinde yirmi tanesi ok sk olarak kullanlmaktayd. Bu yaz gnmzdeki modern Farsann temellerini oluturmaktadr. Sasaniler Arami dilini kullanmakla birlikte ilgin bir yntem izlemiler ve Pehlevicenin bozulmadan gnmze gelmesini salamlardr. Mesela hkmdar anlamnda Aramice mlka yazmlar ama ah eklinde okumulardr. Yine deveyi Arapa kkenli Aramice gemla diye yazmlar ama okurken otor; veya yalan szc olan Aramice gedbay Farsa dorog diye okumulardr.413 Bu yntem Pehlevicenin bakalamadan gnmze gelmesini salamtr. Sasanilerde eitim retim faaliyetleri rahipler tarafndan ynetilirdi. Eitim ve retim ii kutsal bir i olarak addedilirdi ve bu ii rahipler yrtrlerdi. Genelde ar bir yaz dili olan pehleviceyi retebilmek ok zor bir eitimi gerektirirdi. Sasani sanat ve kltr elerinin byk oranda Eganilerden geldiini ve Sasanilerin kendilerine zg bir tarz ortaya koyamadklar ve genelde skenderin ran istilas sonras oluan Egani-Yunan karm bir sanat slubunun ortaya kt ve Sasanilerin bunu devrald sylenmektedir.414 Sasani dnemine ait sanatsal deerlerin banda heykel, resim, kabartma ve kisra saraylar ba ekmektedir. Sasani ahlar eski selefleri gibi kendi resimlerini byk talarn zerlerine yontmulardr. Bunlarn bazlar yontu ve bazlar ise kabartma eklindedir. Bu kabartma ve yontularn ierii dmanlarna galebe gelen Sasani ahlarnn bunu

lmszletirmek iin kayalara naketmelerinin yannda onlarn av merasimleri, dmanlarna boyun edirme figrleri, bayram lenleri, hanedanlarna ait aile mensuplarnn nakn iermektedir. Bu kabartmalardan sadece otuz tanesi Necid lnde bulunmaktadr. Ardeir Beinci Erdevana kar kazanm olduu zaferi lmszletirmek iin bu zaferini Firuzabad ehrinde byk bir kitabenin zerine resmetmitir. Birinci apur, Roma imparatoru Valeriyan
Behnam: Temeddn-i ran Fransz ranoloji Dergisi, s. 183, Tahran 1337; bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s, Tahran 1339h 412 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 111, Tahran1366 413 Cevad Mekr: age, s. 111(ayn yer) 414 Behnam: agm, s. 193
411

72

esir ettii zaferini Biabur ehrinde yapm olduu kitabede lmszletirmek istemitir. Bu kitabede Valeriyan apurun nnde eilerek ayaklarna kapanm ve apur elindeki klc onun bann zerinde tutmu etrafndaki insanlar ise ibretle bu manzaray izler vaziyette nakedilmitir.415 1.2.3. Sasani Devlet Yaps Sasani devlet rgtn banda ehinah ad verilen Sasani ahlar bulunmaktayd. Sasani ahlar kisra tak ad verilen bir tahta otururlar ve taht ile halk arasnda bir perde bulunurdu. Bu perdenin nnde perdeyi ap kapatmak, ah ile grmek isteyenleri takn huzuruna almak ve ahn geldiini bildirmek amacyla hrrem ba ad verilen bir perdedar bulunurdu.416 ahlarn etraf pehlevice tabiri ile Vaspurhan, Azazan ve Vazurgan ad verilen Sasani hanedanndan ileri gelen soylu kimseler ve din adamlaryla evriliydi.417 Vezirler genelde bu kimseler arasndan seilirdi ve ahn en byk yardmcs ise Vazurgan Framadhar ad verilen ve bir din adam olan ba vezir kabul edilmektedir. Vazurg terim olarak reis ve ba anlamlarna gelmekteydi ve kaynan buyruk sahibi anlamnda Avestadaki vicira szcnden almaktayd ki bu kelimenin gnmzdeki vezir szcnn karl olarak kullanld belirtilmektedir.418 lke sorunlar ile ilgili ehinahlar tarafndan geni bir yetkiyle donatlmlardr. Bunlar hanedandan olduklar gibi bunlarn dndaki ayan eraf tabakasndan mmtaz insanlar da olabilirlerdi. Genelde Taber, bn-i Belh ve bunlarn dnda Sasanilerden bahseden tarihiler bu kimseler iin ileri gelen bykler anlamnda el-uzema vell eraf tabirlerini veya Farsa tabiri ile bykler anlamnda bozorgan tabirini kullanmlardr.419 Bu kiilerin Sasani ynetiminde olduka byk rolleri ve itibarlar vard. Sasani ahlarnn halledilmesi ve saltanat ailesinden baka birisinin tahta gemesi konusunda aktif rolleri olmutu. kinci Ardeirin tahtan indirilmesi ve nc apurun ldrlmesinde bunlarn rol vard. Yine bunlar Birinci Yezdicrd saltanattan uzaklatrp, Arap emiri Mnzir ile Sasani ah iin kimin seilecei konusunda grmeler yapmlardr. Bunlar ayn zamanda devletin yksek rtbeli memurlar olmakla beraber zeamet sahibi kimselerdi.420 Sasani merkez tekilatnn banda bugnk anlamyla babakan gibi hareket eden hezarbez ad verilen ba vezir bulunurdu. Bu vezirlere Sasanilerin ileri dnemlerinde artk bozorg fermazar ad verilmekteydi.421 Hezarbez adn Ahamaniler dnemindeki lke ynetiminde nemli bir rol olan hazarapati denen ilk adamdan alr. Bu isim Eganiler
415 416

Girimen: ran, ez Agaz ta slam (terc- Muhammed Muayyen) s. 311, Tahran 1336h Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 104, Tahran1366 417 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 10, Tahran 1376h 418 Behnam: Temeddn-i ran Fransz ranoloji Dergisi, s. 184, Tahran 1337 419 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan (trc. Raid Yasmi) s.162 Tahran 1368 h 420 Artur Kristensen: age, s. 164 421 Ali Akbar Sarfaraz: Mad, Ahamani, Akani, Sasani s. 344, Marlik-1996; Cevad Mekr: age, s. 105

73

dneminde de kullanld gibi Sasaniler dneminde de kullanlmtr. Bu isme Yezdicrd dnemine onun vezirine ait bir yaztta rastlanlmtr ki Ermenilere yazlan bu mektupta yle yazmaktadr Hezarapat ran ve Aniran. Vezir kendisini bu ekilde tantmaktadr. Bunun yannda saray tekilatnda grev yapan nc vezire verilen isim de enderzberzdir.422 Sasani saray tekilatnn nemli yelerinden bir tanesi sava bakan olarak grev yapan erran spahbezdir. Erran sepahbad ehinah tarafndan atanm en yksek rtbeli askerdir ve ordu tamamen kendisinden sorulmaktadr. Erran sepahbadn emrinde kendilerine aspahbad ad verilen svari birliklerinin komutanlar bulunmaktadr. Sasani saray tekilatndaki nemli vezirlerden birisi askeri mhimmat ve maliyenin saklanp muhafaza edildii ambarlardan sorumlu erran anbaragbad denilen gvenilir ve yksek rtbeli asilzadelerdir. Devletin btn zenginliine bunlar sahiplerdi. Sasaniler dnemi imal edilen gzel, zarif ince ilenmi ipekli kuma dokumalar yabanc lkelere ihra edilmelerinin yannda, sadece soylu kimseler ve saray mensuplar tarafndan giyilebiliyordu.423 Sasani sarayndaki nemli memuriyetlerden bir tanesi de kitabet eflii idi. Din adamlarndan seilen bu kitabet eflerine Eran diverbest ad verilmekteydi. Ba yarglk makamnda bulunan st rtbeli rahibe ise mobedan- mobed ad verilmekteydi. II. Jlian ile Sasani zerine yaplan bir sefere kendisi de katlan mehur Roma tarihisi Ammianus Marsellius ranllarn kanunlardan ok korktuklarn bu yzden ellerinden geldiince kanunlara uymaya altklar ve zellikle asker kaaklarnn kanunlardan ok korktuklarn yazmaktadr.424 Bu da Sasaniler devletinin belirli bir tznn olduunu ve devletin belirli kanunlar erevesinde ynetildiinin bir iareti olarak telakki edilmektedir. Bunun yannda Zerdtlerin kutsal saydklar kutsal ate muhafz da yine st rtbeli bir Zerdt rahibi tarafndan seilirdi ve bu kiiye herbed ad verilirdi.425 Bunun yannda yine ktiplerin banda bulunan st rtbeli rahibe de debirbez ad verilirdi. Sasani maliyesi ise satrayoansa ad verilen st rtbeli bir memur tarafndan ynetilir idi. Zirai ve vergi ile alakal ilerde satrayoansa ad verilen memurlar ilgilenirlerdi. Sasani devletinin taradaki temsilcisi ahrigdir. ahrigler ky gruplarnn liderleri olan dihkanlar arasndan belirli bir blgenin yneticisi olarak merkezi ynetim tarafndan seilirdi. Bu ahrigler taray devlet adna yneten sivil memurlard. ahrigler kylerdeki vergileri dihkanlara toplattrrlard. Sasani mparatorluu bnyesinde birok eyalet mevcuttu. Sasani imparatorluu balca drt ana eyaletten olumaktayd ve bu eyaletlere satrap ad verilmekteydi ki eski pehlevice
Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan (trc. Raid Yasmi) s.171, Tahran 1368 h Abdulhalik Bakr: Ortaa slam Dnyasnda Tekstil Sanayi, Giyim-Kuam ve Moda s. 172, Ankara 2005 424 Behnam: Temeddn-i ran Fransz ranoloji Dergisi, s. 185, Tahran 1337 425 George Rawlinson: The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World: The Seventh Monarchy: History of the Sassanian or New Persian Empire s. 177, IndyPublish2005
423 422

74

yaztlarnda zellikle Ahamaniler dnemi yaztlarnda ksatrapa olarak gze arpmaktadr.426 Bu eyaletler merzeban ad verilen eyalet valileri tarafndan ynetilmekteydi.427 Merzebanlk eski Ahamaniler dnemine ait eyalet sistemin bir devam niteliinde olmakla beraber birinci snf valilikleri olutururdu. Bu satraplklar Astan ad verilen ikinci derecede eyaletlere ayrlmaktayd ve bu eyaletler istandar ad verilen valiler tarafndan ynetilirdi. 428 Bu istanlar ise kendi ierisinde birka ehre ayrlrd ve bu ehirlerin merkezine ise ehristan denirdi. ehirler ise baz karyelerden olumaktaydlar ve bu karyeler dihsalar denen memurlar tarafndan ynetilirdi.429 Birinci ve ikinci dereceden eyaletlerdeki valiler adna erran spahbad dedikleri eyalet ordularn bulundururlard.430 Merzebanlar bulunduklar eyaletlerde hem ordu genel komutan, hem yarg bakan ve hem de genel vali olarak grev yapmaktaydlar.431 Bu satraplklar yneten drt merzeban daha sonralar ah unvanlarn aldlar. Bunun sebebi bu eyaletlere merzeban olarak atanm olan saltanat ailesinden nemli kiiler olmasdr.432 Birinci apur dneminde Kirman ve Kuan eyaletlerine iki kardei olan Ardeir ile Firuz merzeban olarak atanmt. Eyalet valiliklerine saltanat ailelerinden kimselerin atanmas ile beraber merzeban adnn yerine ah lakab kullanlmaya baland. Bunda saltanat ailelerinin bu blgelere atanmasnda nemli bir rol oynuyordu. Birinci Hrmz Ermenistan merzeban olarak atanmt. Birinci Behram ise Gilan eyaletinin valiliine atanmt. Behram burann valilii ile zdeleince Gilanah lakabn almtr. Bunun yannda dier saltanat ailesinden nemli kimseler ve varisler atanm olduklar yerlerin adyla anlmlardr. Birinci apur Nesr Sistan eyaletine vali olarak atandktan sonra Segenah lakabn almtr. kinci apur mianah unvanyla Mian eyaletine, drdnc Behram ise Kirmanah nvan ile Kirman eyaletine vali olarak atanmlardr. Bu valiler atanm olduklar eyalete atfen kendilerine zg birer unvan almlardr ki bunda saltanat ailesinden olmalarnn pay byktr.433 Miladi 360 ylnda ua, Baktirya, Sodiyana, Ermenistan, Azerbaycan ve Bahreyn Sasani imparatorluunun nemli eyaletleri arasndayd. Bu satraplklar lkenin duruma gre toprak kayb bal lkelerin kaybedilmesi ve devletin topraklarnn genilemesi gibi Sasani lkesinin bymesi ve gelimesine bal olarak farkl eyaletler deiik dnemlerde satraplk olarak belirlenmitir. kinci apur dneminde Sasani

426 427

Behnam: Temeddn-i ran Fransz ranoloji Dergisi, s. 186, Tahran 1337 David Nicolle: Sassanian Armies: the Iranian Empire Early 3rd to mid-7th centuries AD s. 10, Montvert- 1996 428 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 105, Tahran1366 429 Cevad Mekr: age, s. 105(ayn yer) 430 Ali Akbar Sarfaraz: Mad, Ahamani, Akani, Sasani s. 344, Marlik-1996 431 Behnam: agm, s. 186 432 Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 311, Tehran 1336 433 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan trc. Raid Yasmi Tahran 1368 h.

75

topraklarna katlan Kuan lkesi satraplk olarak tespit edilmi ve buraya Ardeir vali olarak atanmtr. Sasani imparatorluu askeri adan ise drt idari blgeye ayrlmt. Bu uygulamay ilk balatan I. Hsrevdir. Bu idari taksimata padgos ad verilmekteydi. Bu blgeler kuzeyde Avahtar, douda Horasan, gneyde Nimruz, bat tarafnda ise Harvaran askeri eyaletleriydi.434 Bu eyaletlere padgosban ad verilen valiler tayin edilmilerdi.435 Bu valiler hkmdar naibi veya yksek rtbeli askerlerden oluuyordu. Yemen ve Ermenistan eyaletlerinin hkmdarlarna ah lakab verildiinden dolay Sasani hkmdarlarna ahlarn ah anlamnda ahenah denilmitir. Bunun dndaki merzeban ad verilen valiler de asil ailelerin yeleri arasndan seilmekteydi. Bu merzebanlar saraylarda ikamet eder ve gm tahtta otururlard. Sadece Hazar eyaleti merzaban altn tahta otururdu, bu da onun ahenahtan yana zel iltimasndan kaynaklanrd.436 Sasani devletinin bir de merkeze bal olmakla kendi ilerinde bamsz ekalim ve hkmranlk blgeleri vard. Bunlarn balarnda bulunan hkmdarlara ise ehrdaran ad verilirdi. Ayrca Sasani ahlar tarafndan devlet ynetiminde grevli yedi aile nemli role sahipti ve bunlarn hepsi ah tarafndan atanrd. Bu ailelere artabides ad verilmekteydi. Sasani ahna ta giydirme yetkisi bu ailelerin sorumluluu altndayd. Bu ailelerden bir tanesi askerlerin durumu ile ilgilenirdi. Dier bir aile lke ileri ile ilgilenirdi. Baka bir aile toplumla ilgili ilere bakar onlar arasndaki anlamazlklar gidermeye alrd. Dier bir aile ise askeri birliklerin, garnizonlarn durumu ile ilgilenirdi. Dier bir aile haralar ile vergilerin toplanmas ve toprak ileri ile megul olur hazinenin sorumluluunu stlenirdi. Yedinci aile ise silahlarn durumu ve mhimmat ilerinden sorumluydu. Bu artabides kelimesi argabadh szcnden gelmektedir. Anlam ise muhkem bir kalenin sahibi anlamndadr. Bu kelime Ardeir Babeke unvan olarak verilmi daha sonra kendisi saltanata getikten sonra saltanat ailesine argabadh denmeye balanm ve sonra bu ailelerin adn almtr.437 1.2.4. Sasanilerde Ordu Dzeni Birinci Hsrev dnemine kadar Sasani ordusu tek bir komuta kademesi altnda toplanmaktayd. Bu komutana eran spahbez ad verilirdi.438 Bunun yannda arteteran salar ad verilen bir komuta kademesi vard ki Taberi bu komutann spahbezden daha rtbeli olduunu ve ergebez ile ayn dzeyde saylp, orduya komuta eden ah ocuklarna verilen

lber Ortayl; Trkiye dare Tarihine Giri s.16 Ankara. 1996 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 105, Tahran1366 436 David Nicolle: Sassanian Armies: the Iranian Empire Early 3rd to mid-7th centuries AD s. 10vd, Montvert1996 437 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan (trc. Raid Yasmi) s.143 Tahran 1368 h. 438 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 16, Tahran 1376h
435

434

76

lakap olduunu sylemektedir.439 Erran aspahbez ad verilen bu komutan ayn zamanda sarayda sava veziri olarak grev yapard.440 Komuta kademesinde kendisine yardmc olacak st dzey sadece bir subay bulunurdu. Sava veziri ayn zamanda ahn danmanyd. Komutan savala ilgili durumlarda orduya direk komuta etme ordu ile ilgili kararlar almada birinci derecede yetkiliydi. Fakat Sasani ahlarnn ounun sava merakls olmas nedeniyle ou zaman ordunun komutasn ellerinde bulundurmak suretiyle bu komutanlarn ou zaman ilevsiz kalmalarna sebep olmulardr.441 Anuirvan hkmdar olduktan sonra ordu komutanln merkezi olmaktan kararak orduyu kuzey, gney, dou ve bat komutanlklar olmak zere drt ksma ayrd.442 Bunun sebebi merkezi ordu komutanlarnn Sasani hkmdarlarna kar dzenlemi olduklar komplolarn ve i savalarn etkisi byktr ki nl komutan Behram ubin ile Sasani hkmdarlar Hrmz ile Pervizin hikyeleri mehurdur. Bunun yannda bal lkeler ile mttefiklerin gndermi olduklar askerlerin Sasani ordusunda nemli bir yeri vard. Hatta baz ranl tarihiler Sasanilerin at kltrn ve biniciliini; atl svarilerin dmanlarna kar uygulam olduklar Turan taktiini Saka Trklerinden aldklarn ifade etmektedirler.443 Sasani ordusu temel olarak svari birlikleri ve yaya birlikler olmak zere iki ana ksma ayrlmlard. Svari birilikleri de kendi iinde iki ksma ayrlmaktayd ve tamamen zrhl giysilerle mcehhez saray ileri gelenlerinden oluan svari birlikleri ile azadan ve dihkanlardan oluan dier svari birliklerinden olumaktayd.444 A. Marcellius zrhl Sasani svarileri iin elik giysili adamlar tabirini kullanm ve onlarn ellerinde kl olduu halde kemerlerine ise grz taktklarn belirtmitir.445 Bu zrhl birlikler tamamen saray soylularndan olumaktaydlar. Hafif svari birlilerinden oluan Azadan ve dihkan snflar toprak sahibi olan ve emirleri altnda aker denilen malikne sahipleri olan topraa bal yerli feodal beyleriydiler ve sahip olduklar topraklarda emirlerinde alan kyllerle birlikte savalara katlrlard. Belazuri, Taberi ve Narah; Sasani ordusunda grevli Afin ve Ahid adlarnda Semerkant ve Buhara dihkanlarndan da bahsetmektedir.446 Ayrca svari birlii ierisinde can separan ad verilen ve yabanclardan oluan paral svari birlikleri de bulunmaktayd. Taberi bu svari birliklerinden bir tanesinin komutannn Calinus adnda Yunanl birisi olduunu rivayet etmektedir.447 Bunun yannda piyade ordusu ise oku birlikleri, mzrakl birlikler, filli birlikler ve silahtarlar olmak zere eitli ksmlara ayrlmlard. Sasaniler savalarda atl svarilerini ve
439 440

Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan (trc. Raid Yasmi) s.195 Tahran 1368 h Ali Akbar Sarfaraz: Mad, Ahamani, Akani, Sasani s. 344, Marlik-1996 441 Artur Kristensen: age, s.193 442 Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 316, Tehran 1336 443 Said Nefisi: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 21, Tahran-1331h 444 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 17, Tahran 1376h 445 Girimen: age, s. 316 446 nayetullah Rza: age, s. 17 447 Said Nefisi: age, s. 22

77

filleri ustaca kullanarak dmanlarna kar stnlk salayabiliyordu. Sasani ordusunda soylulardan oluan atl birlikler en n safta bulunur onlarn arkasnda ise filli birlikler gelirdi.448 Yaya birlikleri savalarda cret almazlar, ganimetlerden faydalanmazlar ellerinde posttan yaplm bir kalkan tutarlar ve ordunun gerisinde bulunurlar. Bunlar kl, kalkan mzrak, ok ve yay kullanrlard. Ayrca filli birlikler mancnklar tamakla grevliydiler. Filli birliklerin yannda bal bulunan eyalet ve lkelerden de ok sayda cretli askerler bulunurlard. Bu birlikler svari eklinde olup Kuan, Hun, Kionit, ul gibi Trk boylarndan da ok sayda askeri bnyesinde barndrmaktayd.449 Ordu komutanlar Sasani ahlar tarafndan sava veya bar durumlarnda tam etkili olarak mzakerelerde bulunma amacyla grevlendirilirlerdi. Rum imparatoru Justinyanus ile bar grmelerinde bulunmak amacyla Sasani ah Kabad tarafndan eran spahbadh makamnda olan Siyavu ve sepahbez olan Mahbodh grevlendirilmilerdi. Bunun yannda miladi beinci yzylda bu makama geen Sasani ahlarndan Nersinin oullarndan bir tanesine artetaran salar dendiine de rastlanlmaktadr.450 Taberiye gre bu makam aspahbezlerin komutan anlamna gelmektedir. Bu lakaba en son sahip olan Siyavuun ldrlmesinden sonra Kabad artk bu lakab lavetmitir. Sasani saray muhafzlarnn komutanna potegban salar ad verilmekteydi. Piyade birlikleri ise bal bulunduklar eyaletlerde ky ve ehirlerin kontroln salamakla beraber balarnda paygan salar ad verilen komutanlarn emrinde olurlard. Bunlar dzenli oku birlikleri halinde gezerler ve balarnda tirbez denen bir subay bulunurdu.451 Svari birliklerine retmenlik yapan ve adna amuzgar asvaran ad verilen yksek rtbeli saray grevlileri bulunmaktayd.452 I apur, miladi 260 ylnda Bizans imparatoru Valerianus ile Urfada yapm olduu savata filli birlikleri usta bir ekilde kullanarak Bizans ordusunu databilmitir.453 Sava srasnda Sasanililer yksek mevkilerde kutsal saylan ateler yakarlar din adamlarn atein banda bekleterek atein snmemesi iin onu kollamalarn salarlard.454 Sasani devletinin zayflamasna neden olan en byk yenilgisi miladi 627 ylnda Bizans imparatoru Heracliusun, Sasani hkmdar II. Hsrevi Pyrrhus zaferi ile ar bir yenilgiye uratmas olmutur. Bu yenilgiden sonra dalan Sasani ordusu ile beraber zayflayan devlet otoritesi halife merin balatm olduu ran fetihlerinin nn amtr.455 Elbette bu fetihlerin
448 449

Behnam: Temeddn-i ran Fransz ranoloji Dergisi, s. 186, Tahran 1337 Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 316, Tehran 1336 450 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 9, Tahran 1376h 451 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan(trc-Raid Yasmi) s. 195, Tahran 1368 h 452 Artur Kristensen: age, s. 195 453 lber Ortayl; Trkiye dare Tarihine Giri s.8 Ankara. 1996 454 Behnam: agm, s. 186 455 lber Ortayl; age, s.8

78

gereklemesinde ve Sasani ordusunun ard ardna alm olduu malubiyetlerde Sasanilerin douda Akhunlar ve Bat Gktrkleri ile olan mcadelelerinin pay byk olmutur. 635 ylnda halife merin ordular Kadisiyede III. Yezdicrdn ordusunu imha edince Sasani devleti tarihe karmtr.456 Sasani ordusunun hatr saylr bir ounluunu yabanc lkelerle yaplan savalarda ele geirilen sava esirleri oluturmaktayd. Yunan kaynaklarna gre Sasaniler Suriye, Ermenistan ve Grclerle yapm olduklar savalarda binlerce esiri alarak lkelerine gtrmler ve bunlar eiterek Sasani ordusunda istihdam etmilerdir.457 Anuirvann Yemen istilas iin yollam olduu deniz filosu ierisinde ok sayda Akhun Trklerine ait sava esiri bulunmaktayd.458 Anuirvan ounluunu Akhun Trklerinin oluturduu bu ordu sayesinde Yemen, Umman ve Habeistan sahillerini ele geirmitir.459 Araplar ve Trkler arasndaki ilk mnasebetlerin Anuirvan dneminde Yemen istilas iin bu blgeye savamak zere gnderilen Trklerle balad belirtilmektedir. IV. Hrmz ile Gktrk hkmdar Baga Kaan arasndaki Horasan savanda Behram bin komutasndaki ordunun ierisinde ok miktarda Arap bulunmaktayd. Bu savatan sonra Behram ubin elde ettii Trk esirlerini kendi ordusu ierisinde istihdam etmi bu orduyla Hsrev Perviz ile arasndaki taht mcadeleleri srasnda onunla savamtr. Hsrev Pervizin Behram bin ile yapt savata Pervizin ordusunun byk ounluunu Suriyeli, Yemenli ve Irakl Araplar olutururken; Behram binin ordusu ierisinde ok sayda Akhun, Kuan ve Fergana Trk bulunmaktayd.460 Sasaniler sava esrilerini daha ok Sasani topraklarnn imarnda kullanmlardr. Sasanililer sava esirlerini birka gruba ayrarak onlar lkenin muhtelif yerlerine istihdam ederlerdi. Bu esirlerden mhendislik, tarm, dokumaclk, heykeltra ve su kanallar am gibi ilerde kullanlmaktaydlar.461 Sasaniler apur dneminde Amid savayla ele geirilen Romal sava esirlerini u ve uter arasndaki mntkalara yerletirerek; 380 metre uzunluundaki Dizful kprsn Romal esirlere yaptrmlardr.462 Bunun yannda yine apur dneminde imparator Valeriann ansna yaptrlan ve Poli Kayser ad verilen uster kprs de Romal esirlere yaptrlmtr. Sasani ahlarnn kendi ahsi ilerinde altrlmak suretiyle de bu esirler istihdam edilmekteydiler. apur kendisine ait ipek ve diba dokuma endstrisinde altrlmak zere bu esirlerden istifade etmitir. Zamanla ran topraklarnda oalan Bizansllar burann
456 457

Ahmet Bican Ercilasun: Trk Dnyas zerine ncelemeler s. 238, Aka Yay. 1982 Grantovski: Tarih-i ran ez Zaman-i Bastan ta Emruz s. 158, (ev-Keyhsrev Kiaverzi) Tahran1359 458 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 247, stanbul 2003 459 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.60, Tahran 1339h 460 Hasan Dursun Yldz: slamiyet ve Trkler s. 26, stanbul - 2000 461 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan(trc-Raid Yasmi) s. 188, Tahran 1368 h 462 Raymond Furan; ran (Trc. G. Kemali Sylemezolu) s. 94, stanbul 1943

79

sakinleri haline gelmiler ve dokuma sanayinde nemli roller stlenmilerdir.463 Sasani ahlarndan Mihr Nersi kendi arazileri zerinde binlerce kle altrarak onlara on iki bin adet asma aac, on iki bin adet zeytin aac, on iki bin adet servi aac diktirmi ve kendisine binlerce klesi olan anlamnda Hezar Bendek eklinde lakap taklmtr.464 1.2.5. Sasanilerde Toprak Dzeni ve Maliye Sasani imparatorluunun toprak sistemi tam olarak miladi VI. Yzylda ekillenmitir. 531 ylnda tahta geen I Hsrev Sasani toprak sisteminin temellerini atmtr. I Hsrev babas Kabadn lmnden sonra tahta kar kmaz babasnn balatm olduu reformlar takip eden Anuirvan topraklarnn tespitini ve bu topraklar zerindeki nfusun saylmasn emretti. I Hsrev tespit ettii topraklar zerinde yaayan insanlarn elde etmi olduu rnleri tespit ederek bunlar iin belirli bir vergi miktar ile kayt altna almtr.465 Buna gre topran ekip bien kiiler vergi memurlar gelmeden mahsullerini kaldramazd. Bylece devlet gelirlerinde belirli bir dzeyde art meydana getirmekle birlikte reayann ykn olduka hafifleten taksitle demeli vergi sistemini getirmekle insanlarn byk oranda tevecchn kazanmasna sebep olmutur. Bu sistemin getirmi olduu kazan zamanla kendisini gstermi, topraktan alnan vergi II Hsrev dneminde alt yz milyon gm drahmiye tekabl etmiti.466 Sasani maliyesi ile ilgilenen kii saray grevlilerinden adna vesteryuan salar denilen kimseydi.467 Sasani ahnn hazinesi bu ahstan sorulur, hazine ve gelir giderlerle ilgili raporlar kendisi aha sunard. Vesteryuan salar, Arapa sahib-i divan- harac terkibinin karldr. Sasani maliyesinde grevli baz vergi memurlar vard ve bunlarn ayr ayr grevleri bulunmaktayd ki bunlar yle sralayabiliriz.468 Yksek rtbeli vergi memurlarnn banda amarkar ad verilen vergi saym ve hesap memuru gelmektedir. Dier bir yksek rtbeli vergi memuru eyalet gelirleri ile ilgilenen vaspuhergan amarkardr. Satraplarn mali ileri ile ilgilenen yksek rtbeli vergi memuru ise aharpav amargar eklinde adlandrlmaktayd. Bunun yannda Azerbaycan eyaleti iin zel bir yksek rtbeli vergi memuru vard ve adna Azerbazegan amarkar denilmekteydi. Bunun yannda saltanat hazinesine bakan zel grevliye ganzabar veya gencur denilirdi. Araziden elde edilen vergi miktar topran verimine ve mahsuln cinsine gre 1/3 ve 1/6 orannda deimekteydi. Bunun yannda Sasaniler topra ekip bimeyen insanlarn dndaki vatandalardan ve Yahudi, Hristiyan gibi unsurlardan gezid adn verdikleri bir tr ba vergisi

463 464

Said Nefisi: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 192, Tahran-1331h Grantovski: Tarih-i ran ez Zaman-i Bastan ta Emruz s. 158, (ev-Keyhsrev Kiaverzi) Tahran13 465 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 642 (TDV, SAM DBno:420381) 466 Said Nefisi: age, s. 193vd 467 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 12, Tahran 1376h 468 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan(trc-Raid Yasmi) s. 183, Tahran 1368 h

80

almaktaydlar. Bu vergi kadn, ocuk ve yallar kapsamazd bunun dndaki kiiler gelir dzeylerine gre vergiye tabi tutulmulardr. Bu vergiler genel olarak dirhem olarak alnrd.469 Sasani dnemi gelirlerinin birou topraa balyd. Bu gelirlere Sasaniler Aramice Horag ad verirlerdi ve bu szck daha sonralar Arap fetihlerinden sonra hara kelimesine yerini brakmtr.470 Bunun yannda Sasanilerde adam bana alnan ve adna gezit veya lezit denilen ba vergisi vard ve bu vergi daha sonralar cizye adn almtr.471 Gezit ad verilen vergi insanlarn iinde bulunduu kastn durumuna gre belirlenir ve ylda bir defa olmak zere alnrd. Fakat topraktan alnan horag vergisi vilayetlere topraa ve yetitirilen rnn cinsine gre ekil almaktayd. Bu vergi muhtelif rnlerden te birden altda bire; onda birden, yar yarya alnacak ekilde tayin edilirdi. htiyarlar, kadn ve ocuklar horag vergisinden muaf tutulurlard. Gezit ise Sasanilerin resmi dini olan Zerdtle inanmayan herkesten alnrd. Bununla beraber sava, afet gibi durumlarda halktan bir defaya mahsus olmak zere alnan olaan st vergiler de bulunmaktayd.472 Sasani toprak ve mali dzenini ilk tertip eden kii Kabaddr. Daha sonra tahta geen Hsrev Anuirvan Kabadn tertip etmi olduu toprak ve mali dzeni slah ederek bunlar yeniden dzenlemitir. Anuirvann tertip ettii toprak dzeninde arazi cerib ad verilen iktalara blnmt ve her cerib zeri topran zerinde yetien mahsuln cinsine gre vergi alnrd.473 Bir cerib iki bin drt yz metre murabba araziden oluurdu. zerinde buday ve arpa retilen her cerib araziden bir dirhem vergi alnrd. zm balarnn her ceribinden sekiz dirhem, sebze yetitirilen arazilerin her ceribinden yedi dirhem vergi alnrd.474 Bunun yannda Hsrev Anuirvan gezit vergisini de yeniden dzenleyerek bu verginin yirmi ve elli ya arasndaki kimselerden alnmasn emretmitir. Bu vergi mkellefi olanlarn da kendi ierisinde tabakalara ayrmt. Gezit vergisi drt ile on iki dirhem arasnda deimekteydi ve yln drt mevsiminde ayda bir hazineye ulatrlmak zere drt takside ayrlmt. Sasani toplumunda birinci ve ikinci tabaka insanlarn oluturan ruhaniler, ordu mensuplar ve debirler bu vergilerin hepsinden muaftlar.475 Bunun yannda vergilerin toplanmas iin her nahiyelerin kadlar bu ile grevlendirilirdi. Sasani hkmdarlar tahta getikleri zaman birok huzursuzluk

469 470

lber Ortayl; Trkiye dare Tarihine Giri s.9 Ankara. 1996 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 642 (TDV, SAM DBno:420381) 471 Said Nefisi: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 28, Tahran-1331h 472 Artur Kristensen: age, s. 184 473 Rahim Reisneya: age, s. 642 474 Said Nefisi: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s.29, Tahran-1331h 475 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 16, Tahran 1376h

81

ve isyann sebebi olarak grlen vergileri o yl clus bahii olarak bir yllna kaldrmak suretiyle halkn tevecchn kazanmak gibi taktikler de izlemilerdir.476 Sasanilerin devlet gelirleri sadece bu vergiler ile snrl deildi. Bunun yannda Sasanilerin kutlam olduklar Mihrican ve Nevruz bayramlarnda dzenlenen ayin ve trenlerde halkn hediye olarak saraya sunmu olduklar hediyeler nemli bir geliri olutururdu. Sasaniler dnemi toprak gelirlerinin en bol olarak elde edildii topraklar Irak vilayetiydi. Bu dnemin en verimli ve en bol mahsul kaldrld topraklar Irak topraklaryd. Frat ve Dicle nehirlerinin topraklarn sulad bu vilayet iin nemli sulama kanallar tekil edilmiti ve bu dnemde bu iki su Basra krfezine ayr ayr yerlerden dklmekteydiler ve geni bir araziyi sulamaktaydlar.477 Sasani lkesinin ekonomisi tamamen tarma dayalyd. Gelirler ekili arazilerden, emlak vergilerinden, bac- ahsi ad verilen vergilerden, sanatkr, ticaret erbab, zemin ile alakal alanlardan alnan vergiler nemli bir yeri tutmaktayd. Fakat genelde Sasani ekonomisinin dayand iki temel nokta harac- arz (topraa dayal vergilendirme) ve bac- ahsydi (yirmi ile elli ya aras alnan ba vergisi).478 Sasaniler dneminde altn, gm ve bakr sikkeler tebadl arac olarak kullanlrd. Altn sikkelere dinar, gm sikkelere ise dirhem ad verirlerdi.479 Bu sikkelerin bir yzne tahtta oturan Sasani ahlarnn resmi dier yzne ise kk bir Zerdt tapnann resmi baslrd. Sikkeler her taht el deitirdiinde yeniden baslr ve tahta kan ahn adna baslarak onun ismi zerine yazlrd. Bunlarn dnda adna zuzen denilen ve olduka geni bir tedavl alanna sahip olan bakr sikkeler de kullanlmaktayd.480 Araplar ran aldktan sonra bu paralar aynen kullanmlar ve hatta zerindeki resimleri bile deitirmemilerdir. Araplarn ran aldktan sonraki dnemlerde bile zerinde Sasanilerin son ah olan nc Yezdicrdn hatta Drdnc Hrmzn ve kinci Hsrev Pervizin zerlerinde resimleri bulunan ve adlarna bastrlm paralar halen yrrlkteydi. Bu paralar Abdulmelik bin Mervan dnemine kadar kullanlm daha sonralar pehlevi dili aynen kalmak suretiyle kendi isimlerini paralarn zerlerine bastrmaya balamlardr. 481 1.2.6. Sasanilerde Din ve Kutsal Kavramlar ranllarn milli dinleri Zerdtlktr. Zerdt M. 628 ile 551 yllar arasnda yaam ve eski ran dinlerini reforme etmek suretiyle yeni bir din getirmi olan bir ahstr.482 Sasani
476

Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 314, Tehran 1336; Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan(trc-Raid Yasmi) s. 186, Tahran 1368 h 477 Said Nefisi: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 31, Tahran-1331h 478 Artur Kristensen: age, s. 185 479 Girimen: age, s. 343 480 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 107, Tahran1366 481 Said Nefisi: age, s.33 482 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 181, stanbul 2003

82

imparatorluu kurulduu andan itibaren Ardeir bu dini milli bir din haline getirmitir.483 Bu dinin temel akidesine gre btn evreni yneten ve srekli savaan iki tanrnn olmasdr. Bunlardan birincisi iyilik Tanrs olan Ahuramazdadr.484 Dieri ise ktlk tanrs olan Ehrimendir. Ehrimen eytana karlk olarak da kullanlan bir kavramdr.485 Onlar kinattaki varlklarn bazlarn Ahuramazdann bazlarn ise Ehrimenin yarattna inanmaktaydlar. Mesela denizi yaratan kii Ehrimendir. Sasaniler ncesi Pers hkmdarlar hibir zaman deniz yolunu kullanmazlard. Onlar denizi Ehrimenin yarattn ve kendilerini yutmak iin kullandn zannetmekteydiler. ran Yunandan grmedii zarar tufandan grmtr sz bu nedenle milli bir vecize haline gelmitir.486 Bununla beraber II. Ardeir eski Yunan ve Babillilerde olduu gibi tanrlarnn heykellerini yaptrma yoluna giderek tanr kavramn soyut olmaktan karmtr. Tanr Ahuramazdaya tapclk atein karsnda yapld gibi bundan byle onun tasvirlerinin karsnda da yaplacakt.487 Avesta din adamlar taifesi hakknda asravan szcn kullanmasna ramen Eganiler ve Sasaniler dneminde din adamlar iin mag szc yaygn olarak kullanlmtr. Magan, Mad dnemine ait bir kabilenin ad olmakla beraber zamanla din adamlar iin kullanlan bir terim halini alm ve Sasaniler dnemine kadar gelmitir.488 Bu din adamlarnn hepsi kendilerini bir kabileden saymaktaydlar. nsanlar da bunlar tek bir hanedann yeleri olarak bilirdi. Zaten Sasani kastlar arasnda gei mmkn olmad iin din adaml snf ayn insanlarn tekelinde kalmtr. Bozorgan denen Sasani ileri gelenlerinden hi birisi bile din adam olabildikleri halde din adamlar reislii olan mubezan- mubez makamna ulaamazlard.489 Reislik iin her zaman magan tabakasndan birisi seilirdi. Toplum ierisinde geni nfuzlar vard ve doum, dn, kutsama kurban ve bunun dndaki dier trenleri magan ad verilen din adamlar tertip ederlerdi. Ardeir Sasani imparatorluunu kurduktan sonra Zerdtl devlet dini olarak ilan etmitir.490 Sasani din adamlarna Arami diliyle yazlm olan Avestann eldeki yirmi bir blmn Pehlevi diline evirterek ismini; aklama (tefsir) anlamna gelen zened koymulardr.491 Zerdt tapnaklarnn en byk tanesinin Atropaten ad verilen Azerbaycan topraklarnda olmas ve burada magan nfusunun yaygn olmas bakmndan buraya maganlarn
Hadi Hasan: Sergzet-i Ketiran-i raniyan (Farsaya Tercme-mit ktidari) s. 116, (TDV-DBno16280) Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 318, Tehran 1336 485 skender Oymak: Trkistanda Zerdtln Yaylmas ve Etkileri Trkler C. III, s. 375 486 Hadi Hasan: age, s. 117 487 Girimen: age, s. 317 488 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan (trc. Raid Yasmi) s.174 Tahran 1368 h 489 David Nicolle: Sassanian Armies: the Iranian Empire Early 3rd to mid-7th centuries AD s. 10, Montvert- 1996 490 George Rawlinson: The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World: The Seventh Monarchy: History of the Sassanian or New Persian Empire s. 177, IndyPublish-2005 491 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 107, Tahran1366
484 483

83

lkesi ad dahi verilmitir. lkenin en byk atekedesi Azerbaycan topraklarndaki iz tapnayd ve dier tapnaklar ierisinde buras merkez durumundayd.492 Tapnaklarda grevli magan ad verilen din adamlar taifesi ierisinde hiyerarik bir yap mevcuttu. Bu maganlarn balarna magan- magu ad verilirdi. Bu kii mubezlerden daha stn saylrd. Sasanilerde her eyaletin bir mubezi bulunurdu. Bu mubezlerin banda bulunan kii ise Zerdtlerin papas saylmaktadr ki ona da mubezan- mubez ad verilirdi. Bu makamda bulunan en mehur mubez balar kinci apur dneminde yaam olan Behag ve onun halefi olan Azerbezdir. Bunlardan sonra ise Beinci Behram dneminde yaam olan Mihr Veraz, Mihr Agaviz ve Mihr ahpur adlarndaki mubez balardr. Bunlarn dnda da Birinci Hsrev dneminde yaam olan Azazean adnda bir mubez ba vard.493 Bu mubez balar ah tarafndan atanmasna ramen vezirlerin sahip olmad nemli bir yetkiye sahipti. Sasanilerde vezirlerin memurlar azletme yetkileri yoktu fakat mubez balar istedikleri din adamn azledebiliyorlard ve bu yetkiye sahiplerdi. Dini terifatlar mabetlerde hirbez ad verilen din adamlar tarafndan yaplrd.494 Bu snf insanlardan Avesta athrapat diye bahsetmektedir. Harezm hirbezin anlamn mefatihu-l ulum kitabnda atein klesi olarak belirtmitir.495 Bu hirbezlerin banda da hirbezan adnda bir din adam bulunmaktayd. Bunlarn en mehuru Ardeir Babek dneminde Zerdtln resmi din olmasnda byk rol oynayan Tenser adndaki hirbez badr.496 Dier bir din adam snf da verdebez ad verilen taifedir. Bunlar yarg ile ilgili grevlerde bilgi ve grglerine bavurulan danman din adamlar snfn oluturmaktaydlar. Sasani imparatorluunun kurucusu olan Ardeir 226 ylnda Zerdtl resmi din olarak ilan etmitir. Bu din Partlarn bamszlklar kazandklar dnemde devlet dini haline getirilmiti ve bu dinin ahkmlar Avesta ad verilen bir kitapta ortaya konmutu. Sasaniler ilk i olarak Avestay Pehlevi yazs ile yazarak bu kitab kanunlatrmak oldu. lahi dinlerdeki vahdaniyet fikrinin ilk grld kitap Avestadr. Zerdtler ruhun ebediyetine inanmaktaydlar. Zerdtler maher gnnde iyilik tanrs olan Ahura Mazdann ruhlar hakknda olumlu bir hkm varsa onlar mkfatlandracana inanmaktaydlar. Sasanilerin Bizansa kar siyasi bir koz olarak kullanmak amacyla lkelerinin kaplarn at Hristiyanlarn ran topraklar ierisindeki faaliyetleri sonucunda Hristiyanlk ve Zerdtlk karm bir din olarak ortaya kan Maniheizm ayr bir dini blngy

Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 318, Tehran 1336 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan (trc. Raid Yasmi) s.178 Tahran 1368 h 494 Girimen: age, s. 317 (Hirbez szc Avestadan alnma bir szck olmakla beraber anlma olarak muallim, retmen szcklerinin karl olarak kullanlmkatayd) 495 Artur Kristensen: age, s.179 496 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 8, Tahran 1376h
493

492

84

oluturmaktadr. Fakat bu din de Sasani hkmdarlar tarafndan iddetli bir bask altnda tutulmutur.497 Mani, Sasani soylularndan birisi olmakla beraber kendisini Buda ve Zerdt gibi Allah tarafndan gnderildiklerine inanan kimseler gibi kendisini peygamber olarak ilan etmitir. Buda ve Hz. say rnek ald sylenen Maninin kendisinden nce gelen dinlerin terkibini yaparak yeni bir din ortaya koyduu sylenmektedir.498 Mani, dnyann aydnlk (hayr) ve karanlk (er) eksenli bir sava ierisinde olduunu iddia etmi btn insanlarn eit olmas gerektiini syleyerek kendisine inanan mminleri ise vizidegan ve niyoegan eklinde iki snfa ayrmtr. Vizidegan bu dinin ruhban snfn tekil etmekle beraber, et yemezler, dnyayla ilgilenmezler, evlenmezler, yalan ve dnya hrsndan uzak durmaya alrlard. Niyoegan ad verilen ikinci snf ise evlene bilir, ticaret yapabilir ve dnya ileri ile ilgilenip mal biriktirebilirlerdi.499 Bu dinin Yahudilie dman olduu kaynaklarda belirtilmekle beraber, teslis inancn Hristiyanlardan aldn, Budistlerden ise tenash inancn aldklar sylenmektedir. Ayrca Mani dininde namaz ve oru gibi ibadetlerin olduu bunun yannda kurban kesme ve puta tapcln ise olmad sylenmektedir.500 I. apurun Mani dinine scak bakt ve onun lkesinde propaganda yapmasna izin verdii bilinmektedir. Mani 240 ylnda apurun ta giyme merasimi gnnde peygamberliini ilan etmitir.501 apurun lmnden sonra Zerdt din adamlarnn byk magan Kartir Maniye kar sert bir tutum iine girdi. Maninin getirdii dinin Sasani toplumunda yaylmas ve dier yandan Kuan hkmdar Kanikann Budizmi resmi din ilan edip502 bu dinin douda ran topraklarn zorlamas batda Mezopotamyada Hristiyanln gelimesi ve ran ilerine kaymas Zerdt din adamlarn telalandrm ve Mani II. Behram dneminde mahkeme edilerek idama mahkum edilmitir. Mani dinine mensup olanlarn bir ksm Aa Trkistana kaarken dier bir ksm da Suriye ve Msr topraklarna katlar.503 Diokletianus dneminde Sasani hkmdar Nersi Bizansa kar Suriye ve Msr topraklarna kaarak yerleen Manihaizm mensuplarnn Sasani lkesindeki bu dinin temsilcileri vastasyla kullanmak istemitir. Bizansllar buralarda yerleen Manihazim taraftarlarn Sasanilerin bir tebaas olarak gryor ve onlar bask altnda tutuyorlard.

lber Ortayl; Trkiye dare Tarihine Giri s.9 Ankara. 1996 Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 319, Tehran 1336 499 Girimen: age, s. 319 500 Girimen: age, s. 320 501 Said Nefisi: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 60, Tahran-1331h 502 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 159, stanbul 2003 503 Behnam: Temeddn-i ran Fransz ranoloji Dergisi, s. 212, Tahran 1337 (Turfan blgesindeki TouenHouang ad verilen bir maarada Mani dinine ait motiflerin bulunmas bu blgedeki Mani dinin varlna iaret etmektedir. Bu maaradaki tabletlerde Mani dininin buyruklarnn in, Uygur, Gktrk, Sod, Part ve Farsa dilleri ile yazld sylenmektedir.)
498

497

85

Zerdtln karsndaki amansz dmanlardan bir tanesi de Mazdekilerdir. Mazdeki isyanlarn Sasaniler ok kanl bir ekilde bastrmlardr. Kyl snfn ierisinden kan ve zgrlkl esas alan bu hareket toplumsal eitlii isteyen bir din haline gelmitir. Bu dinin zayf bir kesimden ortaya kmas ve asilleri hedef almas, bu dinin mensuplarnn sert bir ekilde takibine ve bastrlmasna neden olmutur. Mazdek Maninin fikirlerinden birouna sarlarak onun yolunu devam ettirmeye almtr.504 Bunun yannda zgrlk fikirlerle ortaya kan Mazdek herkesin eit olduu mal, mlk, servet, kadn ve ocuklarn btn insanlarn ortak mal olduunu savunarak bir nevi komnal bir din ortaya koymaya almt.505 Sasani hkmdarlarndan Piruzun Akhunlar karsnda imha oluundan sonra Kabadn saltanat dneminde ortaya kan Mazdek, Kabadn desteini alabilmitir. Nldeke Kabadn Sasani ileri gelenlerinin nfuzunu krmak iin Mazdeke inandn syler ama Kristensen Kabadn Sasani lkesinde ortaya kan kuraklktan dolay toprak dzenini deitirmek amacyla Mazdekin zgrlk fikrine yaptn sylemektedir.506 Fakat Kabad Mazdeki yerine veliaht olarak tayin etmediinden dolay isyanlar km ve bu isyanlar srasnda Kabad birok Mazdek taraftarn ldrerek, kitaplarn yaktrmtr. Bu baskdan Nesturiler de nasiplerini almlardr. I Yezdicrd zamannda srekli takip altnda tutulan Hristiyanlar 399 ylndan itibaren artk daha serbest hareket etmeye balamlardr. Bununla beraber Nesturiler Sasani topraklar zerinde Kagar, Cundiapur, Nizib ve Kerkk gibi yerlerde otuz kadar kilise kurabilmilerdir.507 Nesturilerin merkezi ise Cundiapurdu. Cundiapur Nesturiler asndan bir ilim merkezi haline gelmiti. Bunun yannda Yahudiler de Sasani topraklar bnyesinde Babil merkezli olmak zere bu imparatorluk bnyesinde varlklarn srdrmlerdir. Yahudilerin buradaki varlklar M 538 ylnda Ahamani Kral Kuroun Yahudilerin Babil esaretine son vermesinden sonra Yahudilerin ran topraklarna g etmesi ile balar. Yahudilerin banda Re Galuta denen bir hahamba bulunurdu. Re Galutann anlam srgn ba olmaktayd ve Yahudilerin anavatanlar olan Filistin topraklarndan srgnde olmalarnn ansna ve bunun hatrasnn canl kalmasna bal olarak bu ekilde isimlendirilmesine sebep olmutur. Yahudiliin nemli kaynak kitaplarndan olan Talmutun ortaya kmas srgn dnemindeki Yahudilerin bu servenleri ile beraber olmutur. Yahudiler Sasani topraklarndaki dini serbestinin yannda baz katliamlara da maruz kalmlardr.

504 505

Said Nefisi: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 67, Tahran-1331h Behnam: Temeddn-i ran Fransz ranoloji Dergisi, s. 232, Tahran 1337 506 Behnam: agm, s. 232 507 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan (trc. Raid Yasmi) s. 271, Tahran 1368 h.

86

459 ylnda Piruz dneminde iki Zerdt din adamnn ldrlmesinden sorumlu tutulan Yahudiler byk bir katliama maruz kalmlardr. Bunun yannda Yahudilerin en rahat ettikleri dnem I. apur dnemidir. I. apurun toleransl idari yaps onlarn bu dnemde rahatlamasna sebep olmutur. Sasaniler Zerdtl tamamen benimseyen bir devlet politikas sergiliyor ve devlet ileri gelenleri arasnda din deitirmelere ho gzle baklmyordu. Zaten Sasani toplumunda genel olarak dinler aras diyalog mevcut deildi. II. apurun Hristiyan olan yeeni Gunasb idam ettirmesi bunun en belirgin zelliidir.508 Sasani bnyesinde varln devam ettiren dini unsurlardan bir dieri ise Urfa merkezli Arami dilini kullanan Sryaniler idi. Sasani imparatorluunun bu blgesinde Arami, Pers ve Arap unsurlar da bulunmaktaydlar. Sasani bakenti Medainde bile Aramice konuan dini unsurlar bulunmaktayd. Arami unsuru genel olarak Mezopotamya blgesinin krsal kesimlerinde youn olarak bulunuyordu. Bunun yannda Aramice Sasani yaz dilinin bir ksmn da oluturmaktayd.

508

Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan (trc. Raid Yasmi) s. 291 ve 313, Tahran 1368 h.

87

KNC BLM - 2. SYAS AIDAN TRK-SASAN LKLER 2.1. Akhun ve Ssn likileri 356 ylnda Ssnlerin dou snrlarnda devletlerini kurduktan sonra gittike glenen Hyonlar 370 ve 375 yllarnda Sodiana lkesine tamamen hkim olunca Ssnlerin kuzeydou komular olarak ortaya km oldular. Taberi ve Mesud gibi slam kaynaklar Hyonlarn kalabalk ordularla Ceyhunu geerek Horasana girdiklerini ve Merve ilerlediklerini yazmaktadrlar. slam kaynaklarnda Hyon hkmdarlarndan Melik-l Heyyatile diye bahsedilmekle beraber Heyyatile dedikleri Hyonit Trklerin Horasana girilerine Sod zerinden baladklarn ifade etmektedirler. Fakat bunlarn dnda Sryani kaynaklar Heyyatilenin daha uzak bir yerden Derbendden ran topraklarna girdiklerini sylemektedirler.509 Yaklak yz yl boyunca Ssnleri bask altnda tutan ve I. Hsrev dnemine kadar Ssnleri vergiye balayan510 Akhunlar, doudan Horasan topraklar ve kuzeyde Kafkaslar zerinden Ssn topraklarn zorlamlardr. Yaklak olarak MS 450 ile 550 yllar arasnda Bizans ve Akhunlar arasnda kalan Ssnler iin Akhunlar, Bizanstan daha ncelikli bir tehlike saylmaktayd. Ssnleri Akhun basklarndan kurtaran gelime ise yine Akhunlar gibi bir Trk devleti olan Gktrklerin douda ortaya karak batda Akhun topraklarn tehdit etmesidir. Bu dneme kadar srekli Akhunlara vergi demek zorunda kalan Ssn saray uzun bir dnem Akhunlarn himayesinde kalmtr. Ssnler dnemi taht kavgalarna511 ok sk olarak mdahil olan Akhunlar, Ssn ahlarn tayin edecek kadar Ssnler zerine nfuz kurmulardr. Akhun Trk topluluklarnn Ssnlerle ilk temaslar 290 ylna rastlamaktadr. Bu srada Ssn hkmdar olan ve 293 ile 302 yllar arasnda hkm sren Nersinin dou eyalet komutan olan kardei prens Hrmz, komusu olan Trk boylar ile iyi geinme siyaseti izlemitir. Ssnlerin Kuanlara kar aknlar Akhunlarn, Kuanlar ile birlikte hareket etmesiyle Kuanehri tehdit eden Ssn tehlikesi ortadan kaldrlabilmiti. Ssnler Roma mparatorluuna kar buradaki Trk Akhun ve Kuan topluluklar ile anlama yapma yolunu setiler. Akhunlarn Ssn topraklarna ilk hamleleri II. apur dnemine rastlamaktadr. Ssn topraklarna iyice sokulan Akhun tehlikesini gren apur Akhunlarn tehlikeli tavrlarndan dolay iddetli bir baskn ile geri ekilmelerini salamakla karlk vermitir.512 Daha sonralar Akhunlarn Kuan topraklar zerinde egemenliklerinin glenmesinde onlara yardmc olan II. apur, Akhun hkmdar Gurumbat ile iyi ilikiler kurma yoluna

509 510

Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 529, (TDV, SAM DBno:420381 Bchner: Ssnler Maddesi A, C.V, s. 245 511 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.23, Tahran 1339h 512 Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 170, Tahran-1331h

88

gitmitir.513 II. apur dneminin 358 ylnda apurun Amid kuatmas srasnda Kionitler de kendisi ile bu savaa katldlar.514 A. Marcellinusa gre Kionit kral Grumbat, II. apurun ordusunun sol cenah kumandanyd. II. apur bu savata Grumbata dier mttefiklerinden daha fazla kymet vermekteydi bu da Kionitlerin o dnemlerde varlklarn Ssnlere iyice kabul ettirdiklerinin bir gstergesi saylmaktadr. Khionlar Sod lkesini 370 ylnda tamamen ele geirdikleri zaman Kuanlar Baktriada nc hanlk dnemlerini yaamaktaydlar. Daha nce II apurun mttefikleri olan Kion ve Kuanlar buradaki varlklarn glendirdikten sonra Ssnlere kar ortak tavr almaya baladlar. Bylece doudan Ssn snrlarn zorlamaya baladlar. II apur 371 yl itibaryla Roma ile savaa tutumas Khion ve Kuanlarn buralarda Ssnlere kar ak bir stnlk elde etmelerine sebep olmutur. Akhunlarn II. apur ve Grumbat arasndaki yaknlama ile Ssnlerle olan dostane ilikileri 427 ylna kadar devam etmitir.515 Bu tarihten sonra Ssnlere kar cephe alan Akhunlar Ssnler ile snr atmalarna girimilerdir. Bylece Akhunlar ile Ssnler arasnda yeni bir dnem balam oluyordu. Akhunlarn en byk baars kukusuz Ceyhun ovasnda ikamet eden Akhun ktlelerinin 484 ylnda ran ah Firuzu ordusuyla beraber tamamen imha etmeleridir.516 Bizans kaynaklar Ssn ah Firuzu ordusu ile birlikte imha eden Akhun hkmdarnn adnn Eftalanos olduunu belirtmektedir.517 Fakat Arap, Fars ve Trk kaynaklarnda Firuzu malup eden Akhun hkmdarnn adnn Honuvaz (ran tabir), Ahunvar (Arab tabir) veya Aksungur518 (Trk tabir) olduu belirtilmektedir. Firuzun ldrld bu savatan sonra ran Akhunlara vergi vermek zorunda kalmtr.519 Bu dnem Akhunlarn merkezi olan Bamyana ek olarak Belh ikinci bir Akhun merkezi olarak ortaya km. randan Hotene kadar giden btn yollar Akhunlarn eline gemitir. 2.1.1. Akhunlarn Kkeni Akhunlar eski in kaynaklarnda Turfallarn bir kolu olarak ifade edilmektedir. Akhunlarn yaam olduklar topraklar yine in kaynaklarnda Hua olarak gemektedir. Hua adyla bahsedilen topraklar Biruni ve Mesudi gibi slam kaynaklar ile inli kaynaklarda Ceyhun nehrinin dou ksmlarnda bulunan Gur topraklar zerinde Kunduz yaknlarndaki Varvaliz denen ksmlar olarak gemektedir. Akhunlarn Hunlara bal olarak mcadele veren Pahua adl

513 514

Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 159 Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 677 515 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 527, (TDV, SAM DBno:420381 516 Bchner: Ssnler Maddesi A, C.V, s. 245 517 Rahim Reisneya: age, s. 521 518 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 67, Ankara 1977 519 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90

89

komutan ve beraberindeki topluluun zamanla Hunlarn ierisinde ykselerek baz nemli rtbeler edinmesinden sonra Akhun adyla tarih sahnesine ktklar kaydedilmektedir.520 Akhunlar tarih sahnesine ktktan sonra batya doru yaylan topraklar zerinde Kua, Hotan, Aksu, Kargalk, Varvaliz Kemir ve Dou ran topraklar zerinde geni bir imparatorluk kurmay baarmlardr. Eski kaynaklar altnc yzylda Herud nehrinin kuzey ksmlar olan Gur topraklarn artk Hua olarak adlandrmaktaydlar. Bunun yannda Akhunlarn kkenlerinin Kanuya dayandn iddia edenlerde vardr. Akhun hkmdarlarndan bir tanesinin kendisini tem olarak adlandrmas ve temlerin Kanulardan geliyor olmas baz in kaynaklarnda Akhunlarn Kanulara dayandklar izlenimi verdii sylenmektedir. Bunun yannda Akhunlarn Ye-ilerin devam niteliinde bir topluluk olduunu ileri srenler de vardr. Yeilerin merkezi olan Pencap ve Vehab arasndaki Ghuttaln Haytal ve Eftal olarak telafuz edilmesinden dolay kken olarak buraya dayanan Akhunlarn dolaysyla Yei soyuna dayand da sylenmektedir.521 ranl ada bilim adamlarndan birisi olan Said Nefisi, Akhun ve Kuan topluluklarnn menei konusunda artk onlarn Trk olduklarna dair bir phenin bulunmadn; bu kavimlerin Orta Asya Trk rkna mensup olduklarn Akhunlarn gemiteki Ouz boylarnn ve imdiki Keman ve zbek Trklerinin atalar olduunu ifade etmektedir.522 inli Veyudan hareketle in kaynaklarn tarayan B. gel Akhunlarn Kaoi soyundan olduklarn inin kuzeyinde bulunan Kinan dalarndan hareket ederek Hotann dousundan geen Akhunlarn batya doru ilerlediklerini aktarmtr.523 Bahaeddin gel yine in kaynaklarndan hareketle Akhunlarn Kaoileri Yeni dolaylarnda yenerek onlarn

hkimiyetine son verdiklerini ve bamsz olduklarn belirtmektedir. Bunun yannda Akhunlarn Toharistanda ortaya ktklarna dair genel bir gr vardr. Buna ramen kkenleri hakknda tam bir mutabakat olmamakla beraber onlarn Turfan, Kanu, Yei ve Kaoelerden geldiini ifade eden farkl grler bulunmaktadr. Bununla beraber Hunlarn inin kuzeyinden batya dou ekildikleri dnemlerde baz Hun topluluklarnn gneye ve batya giderek Ceyhun nehri ile Dou ran snrlarna kadar olan sahaya yerletikleri kesindir. Arap kaynaklar Akhunlardan genelde Heyyatile diye bahseder. Bu onlarn Ceyhun nehrinin kysna yerlemesinden sonra tam olduklar Tile isminin su kenarnda yerlemelerinden dolay Abtile ismini almas ve bu ismin daha sonralar Haytal veya Haptala dnmesine sebep olduu sylenmektedir.

Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.46.47, Erzurum1971 Enver Konuku: age, s. 48; Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 13, stanbul 1992(Grenard gibi batl tarihiler ise Akhunlarn, Asya Hunlarnn yklndan sonra gneye inerek Pencap ile Seyhun arasnda devlet kurmu bir Trk devleti olduundan emindir.) 522 Said Nefisi: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 156, Tahran-1331h 523 Bahaeddin gel; lk Tles Boylar Belleten XII/48-1948, s.830
521

520

90

Fransz St. Martin Akhunlarn Yeilerden geldiklerini kabul etmekle beraber onlarn Afganistan ve Hindistann kuzey blgelerine iniini M.S. I. yzylda gerekletiini kabul eder. Akhunlarn zellikle Ssnlerle snr olmas ve Ssnlerle arasnda mcadelelerden dolay Bizans ve Hint kaynaklarnda Akhunlarla ilgili birok bilgi mevcuttur. A. Stein Akhunlarn Hunlarn bir devam olduunu alt madde ile ispat etmeye almtr. Akhunlarn sadece beyaz tenleriyle Hunlardan ayrldklarn kaydeder. Biruni Kitab- Hindinde Akhunlarn devam olan ahi Trklerinin 664 ylmda Afganistan istila ettiklerinden bahsetmektedir.524 R. Ghirshmane gre Akhunlar paralarnn zerinde Hun ismini kullanmlardr.525 Bunun yannda Hion, Garmadhion, ul, Zavul, Kadis, Asgil gibi boylarn da Akhunlara ait boylar olarak telafuz edilmekle beraber onlarn Hun, Kidara, veya ullarla akrabalklar zerinde duran bilim adamlar da bulunmaktadr.526 Akhunlarn ortaya kt ilk blgeler olarak Gur, Belh, Varvaliz ve Bat Bedehan mntkalar gsterilmektedir. Akhunlar 457 ylnda Ceyhun zerinden Belhe gelerek burann sakinleri olan Kuanlar daha gneye doru srmlerdir. Akhunlarn Belh ve Toharistan hkimiyetleri 456 ylna denk gelmektedir. V. yydan sonra Gur Akhunlarn Afganistandaki merkezi haline gelmeye balayacaktr. Akhunlarn dier nemli merkezlerinden bir tanesi de Kunduz civarndaki Huo topraklardr. Huo slam kaynaklarnda Akhunlara ait olarak zikredilen ve adna Varvaliz dedikleri mehur blgedir. Burann Huo olarak zikredilmesi inli kaynaklarnda grlmektedir.527 Buras Akhunlarn bir devlet olarak zerinde kurulduklar Toharistan lkesinin yerleim yerlerinden birini tekil ediyordu. Toharistan ise blge olarak Belhin dou tarafnda genel olarak Ceyhun rmann gneyinde kalan Hulm, Kunduz, Iskam, Talikan, Semengan, Baglan gibi blgeleri kapsayan alan olarak bilinmektedir.528 Akhunlarn buradaki varln ta IV. yynn balarna kadar gtrenler dahi vardr. Akhunlarn Yeilere dayandran nazariyeye gre Hion kabileleri Kinan dalarndan inerek Hotenin dousuna yerletiler. Buradan Sodiyana lkesine geerek buralar kendilerine yurt olarak edindiler. IV. Yzyln bana kadar burada dier Hun kabileleri ile birlikte ikamet eden Hionitler bu yzyln balarnda Ssnler ile ilk temaslarn kurmu oldular. Hatta burada meskn olan Hionitlerin banda Atillann olu rnekin bulunduu tarihi kaytlarda gemektedir.529 Miladi V. yzyla kadar Kuanlarn merkezi olan Belh bu yzylda Akhunlarn eline gemi ve Akhunlar Kuanlar kovarak buraya yerlemilerdir. Akhunlarn buradaki

524 525

Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hkimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s. 818 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.55, Ankara 1973 526 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 552, Tahran1366 527 Dursun Ali Akbulut: Mevarannehir ve Horasanda Trkler Trkler C. I, s. 831vd. 528 Enver Konuku: age, s.61 529 Guyula Nemeth: Atilla ve Hunlar (terc-erif Batav) s. 14, Ankara 1982

91

varlklar Hotandan Belhin ran snrna kadar uzanyordu. Belhin asl nemi ise Akhunlarn Ssnlerle olan mcadelelerinden kaynaklanmaktadr. Buras Ssnler iin dini bir merkez saylmaktayd. Buradaki atekedeler Bermekilerin elinde bulunmaktayd. Sodiana topraklar da Akhunlarn elinde bulunuyordu ve Sodlular Akhun varl altnda yaamlarn

srdrmekteydiler. Menandros Trklerden nce Sodlular ve memleketleri Ephtalationlarn elinde bulunmaktayd demektedir. El-Mukaddesi Ahsen-ul Taksimde Akhunlar ifade eden Haytal szcn btn bir Maverannehir iin kullanmtr. Mesudi ise Akhunlarn Sod topraklarna sahip olduklarn; Buhara ile Semerkantta yaam olduklarn yazmaktadr. Akhunlarn imparatorluk kurmu olduklar saha en geni biimiyle Hotenden balayarak Horasana kadar olan btn blgeleri iine almaktayd. Akhunlarn zerini yurt edindikleri merkezlerden bir tanesi de bat Bedehandr. Zeki Velidi Togana gre bu blgedeki Himalata ad verilen ve Karlda (Beyaz veya Akda) anlamna gelen Bat Bedehann batsnda bulunan dan Akhunlarn ilk menelerinin ortaya kt blge olduunu buradaki ak kelimesinin Akhunlara ismini verdiini hatta bunun Arapa syleni eklinin Heyyatle olduunu ifade eder.530 Akhunlarn egemenlik alanlar ierisinde Budizmin geni bir ekilde yaylm olmas onlarn lkelerinde Budizmin genel geer bir din olduunu gstermektedir. Bunun yannda in kayna Liyan uya gre Akhunlar ge ve atee taparlard.531 Akhunlarn g kutsamalar onlarn geleneksel Trk dini olan Gktanr dine iaret etmektedir. Atee tapnlmas ise Akhunlarn yaam olduklar blgelerde Zerdt dininin varlna iaret etmektedir. Zerdt dinin izlerine rastlanmas Akhunlarn Ssnlerin uzun sre hkim olmu olduklar Harzem, Horasan, Maverannehirin aa ksmlar Belh, Merv gibi ehirlerde Ssn kaynakl olup da Akhun himayesinde yaayan baz topluluklarda Zerdtln var olmas normal bir durumdur.532 Ssnlerin Bizansa kar bir koz olarak lkelerinde yaama izni verdii Hristiyanln Nesturi koluna ait izlerin varl da Akhun topraklarnda grlmtr. llerini bir tabut ierisinde gmme detinin bulunduu Nesturilik inancna gre len kiinin en sevdii arkadann da kendisi ile diri diri gmlmesi geleneinden hareketle Nesturi dinin Akhun topraklarnda yaygn olduu ifade edilmektedir. lnn tabut ierisinde gmlmesi gelenei Zerdt ve Budist inancna aykr bir durumu tekil etmektedir. Avestann Sanskrite tercmesinde yer alan Tura ve Turuka eklinde yer alan kavim adlarndan Trklerin kastedildii eklinde yaygn bir kanaat bulunmaktadr.533 zellikle
Zeki Velidi Togan: Akhunlarn Menei Meselesi TED, IV/I-2 s. 59 (1964) Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.403, stanbul2002 532 Vasili Viladimirovi Barthold: Mool stilasna Kadar Trkistan (haz-Hasan Dursun Yldz) s. 233, stanbul 1981 533 Akdes Nimet Kurat: Gktrk Kaanl Trkler C II, s. 49
531 530

92

Avestann birok kavim adndan bahsedildii Bahman Yat blmnde Khuon Turk adnn da getii belirtilmektedir.534 Akhunlarn yaam olduklar Horasan topraklar zerinde ele geirilmi ve Ssn dnemine ait olan baz vesikalarda Hun hkmdar Heptal anlamna gelen Heptal shakho Khiono diye bir takm yaztlara da rastlanmtr. Akhun kavram yerine kullanlan Heptal burada bir hkmdar ismi olarak gsterilmektedir. Farslarn eski kutsal kitaplar olan Avestada Khion szc Hunlar ifade etmektedir.535 Bu bizi yle bir sonuca gtrmektedir. Bir Hun hkmdar olan Heptal Akhunlara verilen bir isim olmasndan dolay kendisinin Akhunlara adn verdii bir Akhun hkmdar olmaldr. Akhunlarn Altaylarda byk Hun kitlesinden koparak gneye doru indii dikkate alnrsa bu kitlenin banda bulunan Heptal adndaki hkmdara onlarn Hunlardan kopan bir topluluk olmalarndan dolay Ssnlerin Hun hkmdar demeleri normaldir. j. De Guignes ile baz tarihiler Akhunlarn Maverannehir, ve Horasana olan aknlarnn 420 ve 438 yllar arasnda Behram Gur zamannda baladna iddia etmektedirler. Fakat Hun ve Akhun ayrm yapan birok tarihi daha Akhunlarn bu dnemlerde Ssn snrlarna inmediklerine inanmaktadrlar. Yunanllarn kendilerine Eptalit ve Araplarn Heyyatile adn verdii Akhunlar beinci yzyln balarnda Ceyhun ovasnda ikamet etmekteydiler.536 Arap ve slam kaynaklarnda ortak bir ekilde Akhunlardan Heyyatile veya Haytal eklinde bahsedilmitir. Bu Sryani ve ermeni kaynaklarnda geen Heptal szc ile benzerlik gstermekle beraber p harfinin Arap kaynaklarnda y harfine dnt grlmektedir. Bu hususu ilk fark eden bilim adamlar ise Tomaschek ile Mler olmutur.537 Baz tarihiler ise Eftalitlere Akhun denmesine kar karak; Akhunlarn doudan gelerek Akhun varlna son vererek Kion topluluklarn etraflarna toplayan baka bir Trk topluluu olduunu savunmaktadr. G. Nemeth, Eftalitere Akhun denmesine iddetle kar kan tarihilerdendir.538 ranllarn eski kutsal kitaplar Avestada Khion veya Khyon eklinde Akhunlardan bahsetmesi Akhunlarn Ssn snrlarna ok eski dnemlerde indiklerini gstermektedir. Ssnler ncesi dnemden kalma pehlevice bir metinde khion kelimesinden nce kullanlan spet szc ranllarn Akhunlarla daha ncelerden irtibata getikleri anlalmaktadr. Khion kelimesinden nce kullanlan spet szc beyaz anlamna gelmekle beraber spet-khion Akhun anlamna gelmektedir.539 lk defa Hyonlardan bahseden tarihi ise Kionit tabirini

534 535

Akdes Nimet Kurat: agm, s. 49 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.72, Erzurum1971 536 Hikmet Bayur: Hindistan Tarihi s.86, stanbul2000 537 Enver Konuku: age, s.43 538 Guyula Nemeth: Atilla ve Hunlar (terc-erif Batav) s. 2324 Ankara 1982 539 Enver Konuku: age, s.41

93

kullanan Roma tarihisi Ammianus Marcellinustur.540 Kendisine gre Kionitler yani Akhunlar, Ssn mparatorluu snrlarna yakn bir blgede yaamaktaydlar. Ayn zamanda bu szck Hunlar arasnda Hun ve Akhun ayrmn gstermesi asndan gzel bir rnei tekil etmektedir. Nitekim W. M. Mc Govern Kionitlerin Hunlara ait bir grup olduunu ifade etmektedir.541 Akhun yani Akhunlar Kion st topluluunun ierisinde bir boy olarak niteleyenler de bulunmaktadr. K. Enoki, Akhunlarn kendilerini Sod lkesindeki Kionit varlnn devam ettiricisi olarak gstermek amacyla bu ismi kullandklarn ifade etmektedir.542 Bir mddet sonra Akhunlarn, Kion topluluklarnn hkim gc olduu kesindir. Byk bir ihtimal ile Milad IV. yyda Orta Asyadan koparak batya doru g ederek Karadenizin kuzeyini yurt edinen Hun ktlesinden ayr olarak Akhunlar Hazar Denizinin gneyine inerek Ceyhun sahasn yurt edindiler ve baz ktleler ise Afganistan ve Hindistana doru indiler. Akhunlarn buraya doru akn ettikleri dnemlerde bu blgelerdeki Kuan hakimiyeti ise bilinen bir gerektir. 2.1.2. Akhunlarn Tarih Sahnesine kmalar ve Ssnlerle Olan likileri Hunlarn MS 191 ylndaki malubiyetlerinden sonra batya doru ekilen Kion topluluklarnn bana yine Hun kkenli bir hkmdar geerek bu topluluklar Ssn topraklarna yakn olan Sod lkesine naklettirdi oradan da bu topluluklar Ssn snrlarna doru kaymaya baladlar. Akhunlar, Kionit topluluklar ierisinde syrlarak bu topluluklar arasndaki hkim gc ellerine geirerek Ssnlerin ba dman haline geldiler. 440 ylnda Baktirya ve Horasan topraklarna inen Akhunlar burada Ssn hkmdar I.Firuz ile mcadele ettiler. Firuz ile beraber ordusunu imha eden Akhunlar Ssnler zerinde nfuz elde ettikten sonra ynlerini Afganistan ve Hindistana evirdiler.543 Akhunlar Kuanlarn elinde bulunan Peaver ve Kabili ele geirerek buraya yerleirler. 470 ylnda daha gneye inen Akhunlar burada Skandaguptann ordusunu bozguna uratrlar.544 Bylece Gupta devleti dalmaya yz tutmu ve Akhunlar Hindistana yerleerek Sasaniin ticareti zerinde bulunan gney ipek yolunu ele geirmilerdir. Akhunlarn kuzey Hindistana egemen olmalar ve bunu gneye doru kaydrmalar Ssnlerin Hint ticaretini etkilemesi asndan ok nemli olmutur. Ssn ekonomisinin can damar olan dou ticareti Akhunlarn eline gemi bulunuyordu. Milad 500 ylnn banda Toraman adnda bir yabgu ordusuyla Mihirakula dnemi Guptalarnn hkim olduu Hint topraklarna inerek buradaki birok Hint hkmdarn haraca balam ve Kuzey Hindistan ele geirmitir.545 Akhunlar V.

540 541

Dursun Ali Akbulut: Mevarannehir ve Horasanda Trkler Trkler C. I, s. 831 Dursun Ali Akbulut: agm, s. 832 542 Dursun Ali Akbulut: agm, s. 833 543 Jean-Paul Roux: Trklerin Tarihi (ev-Galip stn) Milliyet Yaynlar:74 Mart1991 544 Hikmet Bayur: Hindistan Tarihi s.86, stanbul2000 545 Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hkimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s.818

94

yynn sonlarna doru etkinlik alanlarn kuzey douya doru kaydrdlar 493 ile 508 yllar arasnda Gavlere kar iki byk sefer dzenlediler. Gavler savalarda yksek tekerlekli arabalar kullanmalar ile nl sava birliklerine sahip bir topluluktu.546 Bu iki seferle Gavleri itaat altna aldlar. in Trkistan ile Hoten, Kagar, Koo ve Karaarn hepsini istila ettiler. Bu yaylmann sonucunda Avarlarla komu olmakla birlikte orta ipek yolunu da ele geirmi oldular. Akhunlar Ssnlerin Sodiana lkesini ele geirmek iin vermi olduklar uralar boa kararak onlar geri pskrtmlerdir. Akhunlar ve Ssnler arasndaki Sodiana mcadelesi Akhun hkmdar Gurumbatn Akhun tahtna oturmasna kadar devam etmitir. Gurumbatn tahta kt dnemde Ssn imparatorluunun banda II. apur bulunmaktayd. 356 ylnda Gurumbat ve II. apur arasnda bar anlamas imzalanm ve Ssnler Sodiana zerindeki basklarn kaldrmlardr. Bu anlama ile beraber iki lke arasnda dostluk rzgrlar esmeye balamtr. Hatta bu yaknlama Ssnlerin Roma zerine yapm olduklar bir sefere Akhunlarn da itirak etmesi ile sonulanmtr. Kendi ordusunun banda Ssnlerle beraber sefere kan Gurumbat II. apur ile yan yana Amid kuatmasna katlmtr. Bu savata bir olunu kaybeden Gurumbat olu dman topraklarnda kalmasn diye onun cesedini yaktrmtr. A. Marcellinusa gre Gurumbatn banda olduu Hun topluluu Sodiana lkesinde yaayan Sod Akhunlaryd ve kendisi bu toplulua Chionitac ismini takmt.547 Akhunlar V. Yzyln balarnda Ceyhun nehrini geerek Ssn topraklarna ynelik istila teebbsnde bulundular. Bu, Akhunlarn Ssn topraklarna ynelik ilk byk hcumlarn tekil ediyordu.548 Bu aknlar neticesinde Ssn topraklarnn dou ve kuzey dou ksmlarn igal ettiler. Bu savata Akhun ordusunun iki yz elli bin kii olduu slam kaynaklarnda rivayet edilmektedir.549 Bu aknlar Ssnlerin mehur hkmdarlar Behram Gur dnemine denk gelmektedir. Akhunlar bu aknlar sonucunda Tirmiz zerinden hareket ederek Horasan tamamen ele geirdiler. Horasan bu dnem Ssnlerin nemli drt satraplk blgelerinden bir tanesini tekil etmekteydi. Hatta Akhun ordusu daha da ilerleyerek Rey nlerine kadar gelmitir. Akhunlarn bu aknlar Asya tarihine damgasn vuran nemli gelimelerden bir tanesidir. Bu nedenle batl Bizans, Grc, Arap ve Ermeni lkelerinin bile dikkatini ekmi ve bu sava anlatan tarihiler Ssnler ve Akhunlar arasndaki bu sava destans bir ekilde anlatmlardr.

Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.402, stanbul2002 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.73, Erzurum1971, Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan Gkda) Trkler C. II, s. 680 548 Dens Sinor: age, s.385 549 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.78, Tahran 1339h
547

546

95

Akhun hkmdar kalabalk ordusuyla Merv zerine yryerek Rey ehrine kadar olan sahay yamalatt. Akhun ordusu Kumihan ad verilen blgede karargh kurmutu. Bu srada Ssnler zerinde mthi bir panik ba gsterdi. Behram Gur kardei Nersiyi yerine brakarak yanna hafif bir svari birlii alarak Erdebil, Amul, Grgan ve Nesa yoluyla Merv yaknlarna gelerek dmandan kayormu gibi bir grnt verdi. Behramn katna emin olan Hyon hkmdar rehavete kaplnca Behram ani bir basknla Hyon ordusunu geri pskrtt.550 Hi beklenilmeyen bu baskn karsnda ordu dalmak zorunda kald. Sava srasnda Akhun hkmdar da ldrlenler arasnda bulunmaktayd. Behram bu savata Ssnlerin yllk gelirine yakn bir ganimet elde etmitir. Behramn bu savatan sonra Ssn halkndan yl sreyle vergi almad sylenmektedir. Savatan sonra Farab, Ssn ve Hyonlar arasnda snr yapt. Bu Akhunlar ve Ssnler arasndaki ilk ciddi vurumayd ve bu savan galibi Ssnler olmutu. Nldeke ranllarn ve Araplarn Tarihi adl kitabnda V. Behram dneminde Ssnlerin Romallardan daha ncelikli dmanlarnn Akhunlar olduunu ve bunlarn Ssnler iin Romallardan daha tehlikeli olduunu ifade etmitir.551 Savatan sonra Akhun ordusu geri ekilerek Ceyhun nehrinin dier tarafna geti. Ssnler ve Akhunlar arasnda yaplan anlamaya gre Ceyhun nehri Akhun ve Ssn lkeleri arasnda snr olarak kalacak ve Akhunlar Ceyhunun bu tarafna gemeyeceklerdi. Savatan sonra Behram, Hyon hkmdarnn tacn ve tahtn Atropatenedeki iz tapnana gnderdi.552 Bylece Hyonlar Ceyhun nehrinin gerisine ekilmi oldular. Behram ald bu blgeleri vilayetlere blerek buralara yeni valiler atad. Kardei Nersiyi Horasan valisi olarak tayin etti ve bu blgeye Belh ehrini merkez olarak belirledi. Bunun yannda bu zaferin ansn canl tutmak iin Ferbar ad verilen mntkada bir abide yaptrmtr. Behram bu savatan sonra en yakn adam olan Nersiyi Horasan satraplnn bana astahban olarak atad. Buraya astahban olarak atanan Nersi bir mddet Akhunlarla mcadelesine devam etti.553 Akhun tehlikesini ortadan kaldran Behram Gur artk yzn batya evirerek Romallarla mcadele etme frsatn elde etmitir. II. Yezdicrd dneminde Akhunlar kaybetmi olduklar stnlklerini tekrar elde etmeye baladlar. Akhunlarn tehlikeli bir biimde gelimeleri Yezdicrdn dikkatini ektiinden onlarn zerine birka kk sefer yapt fakat II. Yezdicrd 455 ylnda Akhunlara kesin bir ekilde yenilerek malup oldu.554 Bu malubiyetin etkisini yok etmek amacyla Yezdicrd olu Firuzu Sicistan blgesinin valisi olarak atad. Bu dnemde Akhunlarn banda Ahunvar
550 551

bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.80, Tahran 1339h Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 528, (TDV, SAM DBno:420381 552 Girimen: ran Ez Agaz Ta slam s. 359, (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) Tehran 1336 553 Abdulhusein Zarinkoob: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi s.206, Sukhan-1999 554 ran UNESCO Milli Komisyonu: ranisha I. Cilt, s. 357, Tahran1963

96

adnda bir hakan bulunuyordu. Akhunlar Yezdicrd malup ettikten sonra Semerkant, Buhara ve Belh havalisini ele geirdiler.555 Ahunvar kazanm olduu bu zaferle Ssnleri yllk vergi vermek zorunda brakmtr. II. Yezdicrd 357 ylnda lnce yerine olu Hrmz geti. Yezdicrdn lmnden sonra oullar Firuz ve Hrmz arasnda taht kavgas balamtr. Babasnn lmnden sonra tahta gemesi beklenen ve o srada Sicistan valisi olan Firuz hkmdarl Hrmze kaptrm bulunuyordu. Ssn hukukuna gre babasndan sonra tahta gemesi beklenen Firuz kardei Hrmzn hile ile taht ele geirmesi karsnda itaatsizlik bildirerek Akhunlara snd.556 Firuz beraberinde Akhun ordusu ile Hrmzn zerine yrd. Rey nlerinde meydana gelen sava Firuz kazand. 458 ylnda tahta geen Firuz Tirmiz ve Bagirt dolaylarn Akhunlara brakt. Firuzun Ahunvar ile yapm olduu anlamaya tam olarak uymamas ve hatta anlama gerei Ahunvar ile evlenmesi sz vermi olduu Kunas adndaki kznn yerine Ahunvara bir cariye gndermesi barda taran son damla oldu.557 Akhun ordusuna yardm amacyla arlan Ssn ordusu Firuzun yapm olduu bu sahtekrln karl olarak Akhunlar tarafndan katledildi. Firuzun gndermi olduu sekin birlik ierisinde Firuzun nemli komutanlar da bulunmaktayd. Firuz yapm olduu sahtekrla bir cevap olarak byle bir olayn gerekletiini tahmin etti. Daha sonra Firuz Akhunlar tarafndan zedelendiine inand onurunu kurtarmak amacyla Akhunlar zerine bir sefer dzenledi. Fakat iki ordu arasnda herhangi bir sava vuku bulmadan Firuz, Belam kasabasn ele geirmekle yetinerek geri dnd. Firuz yarm kalan bu onur mcadelesi iin 475 ylna kadar bekledi ve ardndan Akhunlar zerine bir sefer daha dzenledi. Ahunvar Firuza kar bu defa kesin bir zafer kazanmak iin eitli areler dnmeye baladlar. Akhun ordusunun tecrbeli komutanlar Firuzun ordusunu dz bir ovada karlayarak onlar bir dan eteklerine kadar ekerek mehur Trk sava taktii olan Turan taktii ile onu yenebileceklerini sylediler ve Ahunvar Firuzun ordusunu Turan taktii uygulayarak embere ald. ok tedbirsiz bir ekilde Akhun ordusunun arkasna taklan Firuz komutanlarnn szn dinlemeyince muhasara altnda kald. Firuz bu muhasaradan ancak Ahunvarn nnde secdeye kapanarak kurtulabilmitir.558 Hatta bu savaa Roma

imparatorluundan bir gzlemci olarak imparator Zenonun Eusibios adnda bir elisi de Firuz ile birlikte savaa katlmt.559 Bir Ssn ahnn ancak Zerdtn nnde secde edebileceini syleyen Ssn din adamlar Firuzun Ahunvar nnde secde etmesine kar kmlardr. Fakat lm ile ahsiyetinin ayaklar altna alnmas konusunda bir ikilemde kalan Firuzun aklna
555 556

Sadettin Gme: Kk Trk Tarihi s. 19, Ankara1997 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.83, Tahran 1339h 557 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.79, Erzurum1971 558 Enver Konuku: age, s.81 559 ran UNESCO Milli Komisyonu: ranisha I. Cilt, s. 357, Tahran196

97

parlak bir fikir gelir. Ssn din adamlarna sabah gne doarken gnei karsna alacak ekilde Ahunvarn nnde secdeye kapanrsa bu gnee kar yapaca bir tazim olacandan bu hile ile Ahunvarn da elinden kurtulmu olacaklarn syler. Din adamlarnn onayn aldktan sonra Firuz Ahunvara bu teklifini kabul ettiini fakat bunu sabah vakti yapmak istediini syler. Ahunvar Firuzun bu isteini yerine getirir. Bylece aal Ssn imparatorluunun bir ah ilk defa bir Trk hkmdarnn karsnda yere kapanm oluyordu. Bu olay Ssn imparatorluunu siyasi anlamda kk drd gibi bundan sonraki siyasi olaylarda ve savalarda srekli baarszlklarla sonulanacak baka olaylarn gelimesinin nn am oluyordu. Firuz Ahunvar karsnda alm olduu yenilgiden sonra Akhunlara yllk ykl miktarda vergi vermeyi kabul etti. Ssnler I. Hsrevin Ssn tahtna oturduu dneme kadar Akhunlara vergi vermilerdir. Kuanah adna bastrlan gm kaplarn Akhunlarn yaam olduklar dnemlerdeki topraklar zerinde ok sk rastlanlmasn Margurat Ssnlerin Akhunlara her yl vermekle ykml olduklar vergilere balamtr.560 Fakat I. Hsrev dneminden sonra stnlk Ssnler lehine deimitir. I. Hsrevin Ssn tahtna oturmas ile beraber nce Mazdek isyanlarn halletmesi ve ardndan devlet tekilatnda kkl deiimlere gitmesi askeri, iktisadi, toplumsal konularda baz slahatlar yapmas ile beraber Ssn devleti inkiafa uram ve komularna kaptrm olduklar stnlklerini tekrar elde etmilerdir.561 Elbette Akhunlarn stnlklerini kaybetmelerindeki nemli faktrlerden bir tanesi de kukusuz douda Akhunlara doru yaklamakta olan Gktrk tehlikesi idi. doudan Akhun topraklarna bask uygulayan Gktrkler Akhunlarn ynlerini yaklamakta olan bu tehlikeden dolay douya evirmelerine neden olmutur.562 Bununla beraber Firuz Akhunlara kar vermi olduu onur mcadelesini bir daha Ahunvar karsnda ar bir ekilde kaybetmiti. 485 ylna kadar Firuz, Ermenistan taraflarndaki isyanlar bastrmak iin uratndan Akhunlar zerine sefere kamamtr. Firuz Ermeni isyanlarn bastrdktan sonra komutanlarndan birisi olan Suhray Sicistan valiliine atayarak bir sava ortam hazrlamas iin onu grevlendirdi.563 Ssn ileri gelenleri zellikle bu savaa kar karak Firuzu uyarmlardr fakat buna ramen Firuz Akhunlarla savamakta kararlyd. Firuz iin nemli olan Akhunlara kar kaybetmi olduu gururunu elde etmekti. Ssnler Ceyhun blgesinde snr ihlallerine kalktlar. Ahunvar bu defa Ssnlere kesin bir darbe vurmak iin hazrlklara koyuldu. Ahunvar, Firuzla sava yaplacak olan blgede birok hendekler kazdrarak bunlarn zerini rttrd. Sava baladktan sonra Ahunvarn ordusu

560 561

Artur Kristensen: ran der Zaman-i Ssnyan s. 320, (trc. Raid Yasmi) Tahran 1368 h Girimen: ran Ez Agaz Ta slam s. 365, (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) Tehran 1336 562 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 530, (TDV, SAM DBno:420381 563 Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 63,Tahran1362

98

dalr gibi yaparak bu hendeklerin arasndaki geitlerden geri ekiliyor gibi yaptlar. Bu numaray fark etmeyen Ssn ordusu Akhun ordusunu kovalamak amacyla sratle ilerleyince hendeklerin ierisine derek bozguna uradlar. Akhun ordusu geri dnerek Ssn ordusunu bozguna uratt. Firuz sava sonrasnda ller arasnda bulunuyordu.564 Birok Ssn ileri gelenleri ile beraber Firuzun kz da bu savata esirler arasnda bulunmaktayd. slam

kaynaklar ve De Guignese gre bu hadiseyi haber alan Suhra adl Ssnli bir komutan ordusu ile Horasana geerek esir edilen ranllar ve mallarn geri ald sylenmektedir.565 Bu mcadelenin ardndan Akhunlar Ssn topraklarna girerek Merv er-Rd ve Herat ehirlerini ele geirdiler. Bylece birka Ssn eyaleti Akhunlarn eline getii gibi; ranllar her yl Akhunlara vergi vermek durumunda kaldlar. Sicistan valisi Suhra yz bin kiilik bir kuvvetle Akhun ordusunun arkasna taklarak Ceyhunu geti ve Feykent nlerine kadar geldi. Ahunvar yorgun olan ordusunu yeni bir savaa sokmak istemediinden sava Firuzun balattn ve kendilerinin bartan yana olduunu Suhraya bildirdi. Bylece sava yerine bir anlama yaplarak Suhra ordusu ile geri dnmtr. 2.1.3. Ssn Saraynn Akhunlarn Himayesine Girmesi Firuzun ldrlmesinden sonra Ssn ordularnn genel aspahband olan Suhra, Ssn slalesinden Kabad Ssn tahtna kard. Fakat Kabad saray muhalefeti ile karlaarak Ssn hanedannn dier bireyleri tarafndan tahttan indirildi. Kavad tahttan indirilince Akhunlara snd. Bylece Ssn tahtna Bela karld. Belan Ssn tahtna kmasnda Akhunlarn byk rol vardr. Kendilerine snan Kabad Akhun topraklarnda mecburi ikamete tabi tutan Akhun hakan Belan tahtta kalmasn salad.566 Drt yl Ssn tahtnda oturan Belan lm zerine Akhunlar Kabad 497 ylnda Ssn tahtna kardlar. Fakat Kabad tekrar tahttan indirilerek hapsedildi. Akrabalar tarafndan hapisten kaan Kabad yine Akhunlara snd. Kabadn bu snmas birka yl srd ve sonunda tekrar tahtna kavutu. Kabad tahtn elde etmek iin urat bu sre ierisinde mali adan Akhunlara olduka borlanmt. yle ki bu borlarn bir ksmn deyebilmek iin Bizans imparatoru Anastasiustan bor para alnmt. Kabadn taht mcadelesi srasnda Akhunlarla uzun sren bu ibirlii tahta getikten sonra da devam etmitir. Ssnlerin Bizansla olan savalarnda artk ok sayda Akhun askeri vard.567 Bizansn Odessa, Rifite, Theodosiopolis ve Mrtyropolis kuatmalarnda Akhun ordular etkin bir ekilde rol almtr.

564 565

Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.402, stanbul2002 Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 63,Tahran1362 566 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 530, (TDV, SAM DBno:420381 567 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.84, Erzurum1971

99

502 ylnda Ssn ah Kabad Ermenistan zerine yrdnde himayesi altnda olduu Akhunlardan yardm istedi. Ssnlerle beraber Ermenistan topraklarnda fetih faaliyetlerine girien Ssn ve Akhun ordular Erzurum nlerine kadar gelmiler ve buradaki sarp bir kaleyi Akhun ve Ssn birlikleri etin bir mcadele sonunda ele geirmilerdir. Kabad Akhun ordusunun bu yardmlarna karlk Akhun sarayna her yl ykl miktarda hara gndermek zorundayd. yle ki demi olduu bu vergilerden dolay Ssn maliyesi olduka g bir durumda kalmt. Bununla beraber Akhun ordular Ssn ordusu ile beraber Roma zerine yaplan Edassa ve Martripolis kuatmalarna katlmlardr. Edassa kuatmas srasnda Akhun ordusunun komutan esir dmtr. Bu komutan iin Kabad youn bir diplomatik bask ierisine girmi ve komutan Romallarn elinden kurtarmtr. J. Stylite bu komutann Kabad nezdinde olduka byk bir kymetinin olduunu belirtmektedir.568 Hsrev Anuirvann babas Kabad dnemi Ssnlerin alkantl dnemlerinden birisini oluturmaktadr. Bu dnemde Mazdek ve taraftarlar devletin en nemli kademlerine kadar szarak Ssn saray zerindeki etkilerini arttrm bulunmaktaydlar. Zerdt Ssn din adamlarnn amansz dman olan Mazdekiler sosyal vaatleri sayesinde Ssn kyl ve parya snf zerindeki etkisini arttrmlard. Mazdekilerin Ssn toplumuna kk salmas bir takm sosyal alkant ve kntleri beraberinde getirmi bulunmaktayd. Mazdekin getirmi olduu fikri akm slam tarihilerinin rakiyyun adn verdikleri komnal bir yaam tarzn egemen klmaya alan ve ilahi dinlerle taban tabana zt olan fikirler ve uygulamalar iermekteydi. 485 ylnda Ssn toplumu ierisinde ortaya kan Mazdek adnda Zerdtlkten dnme bir din adam kendi fikirlerini Avestann yeni bir yorumuyla insanlara sunmu ve kullanm olduu eitliki, zgrlk vaatlerden dolay ksa bir zamanda kendi etrafnda hatr saylacak bir taraftar kitlesi oluturmutu. Ksa zaman ierisinde Ssn sarayna kadar nfuz eden bu akm Ssn ah Kabad da etkisi altna almtr.569 Aslnda Kabad ile Ssn din adamlar olan maglar arasnda derin bir ayrlk vard. Bundan dolay Kabad ilk olarak kar kt Mazdeke daha sonralar maglara kar kendisinin ve taraftarlarnn desteini almak iin Mazdeke yanamtr.570 Balangta siyasi bir ama gtmeyen bu hareket sarayda yerlemeye balayarak Ssn ahn da etkileyecek konuma gelince Mazdekin amansz dman olan Zerdt din adamlar olaya el koyarak Kabad tahtndan ettiler.571 Kabad kz kardeinin yardm ile zindandan kurtularak zamannda babas Firuzun yapm olduu gibi Akhunlara snmtr.572 Bu srada Zerdt din adamlar Kabadn yerine
568 569

Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.82, Erzurum1971 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.84, Tahran 1339h 570 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s. 9, Tahran 1376h 571 ran UNESCO Milli Komisyonu: ranisha C. I, s. 358 Tahran1963 572 bn-i Belh: age, s.85

100

kardei Tahmasb getirmilerdi. Akhunlar kendilerinin babas Firuz ile olan maceralarnn henz yeni olmas nedeniyle Kabada fazla nem vermediler ve onu Taleganda ikamet ettirerek kimin hakl kimin haksz olduunu aratrmadan kendisine yardm edemeyeceklerini sylediler. Bylece onu Akhun sarayna drt gn uzaklktaki Taleganda ikamet etmek mecburiyetinde braktlar. Kabad burada drt yl kadar ikamet ettikten sonra Akhunlardan elde ettii kuvvetlerle gelerek kardei Tahmasb tahttan indirerek tekrar kendisi tahta oturmutur.573 Akhun kuvvetleri ile Mazdek isyanlarn bastran Kabad bu tehlikeyi tam olarak ortadan kaldramamtr.574 Kabaddan sonra yerine geecek olan olu Anuirvan ise Kabadn Mazdek isyanlar neticesinde tahtn kardei Tahmasba kaptrd taht mcadelesi srasnda Akhun topraklarna snd srada burada bir Akhunlu komutann kzyla yapm olduu evlilikten dnyaya gelmitir.575 Mazdek ve taraftarlarn ortadan kaldrmak Kabaddan sonra 530 ylnda tahta oturan olu Anuirvana nasip olmutur. Anuirvann babas Kabad Mazdek fikrinden vazgeirdii ve onu Mazdek ve adamlarn ortadan kaldrmaya ikna ettii sylenmektedir. Kabad artk yalanm olduunu ve Mazdek meselesini kendisinin halletmesini Anuirvandan isteyerek taht oluna brakmtr. Bylece Mazdek ve taraftarlarn Anuirvan bir Mihrican bayram srasnda tertipledii lende nceden yapm olduu bir hile ile ortadan kaldrmtr.576 2.1.4. Akhunlarn Ykl Dnemi Akhun-Ssn likileri Anuirvann Akhun topraklarn istila ettii altnc yzyln balarnda Akhun ve Ssn snr Hazar Denizinin gneyinde bulunan ve halen daha gnmzde ran topraklarnda bulunan bir Trkmen ehri olan Grgan ehrinden gemekteydi. Grgan ehri iki devlet arasnda doal bir snr tekil etmekteydi. Bunun yannda savalar neticesinde snrlar srekli olarak deimekteydi. slam kaynaklar aradaki snrn Horasan blgesindeki Mergab olduunu sylerler. Taberiye gre Akhun ve Ssn snr Merv nehri ile Belh arasnda bulunan Talegan blgesinin olduunu bildirir. Bunun yannda Ceyhun nehrinin kenarnda bulunan ve Harzem topraklarnn merkezi olarak kabul edilen Tirmiz ehrinin de iki lke arasnda snr olduunu kabul edenler de vardr. Ssnlerin ve Gktrklerin Akhunlar ortadan kaldrmak ve topraklarn kendi aralarnda blmek zere kurmu olduklar birlie kar Akhunlar Bizans kartn kullanmak istediler.577 Orta Asya Trk boylarnn ortak siyaseti olan yanndaki dmann uzandaki dmanyla ibirlii yapmak siyasetini Akhunlar uygulamak istediler. Bu nedenle Gktrklerle kendi

573 574

Enver Konuku: Akhunlar Trkler C. I, s. 829 Dursun Ali Akbulut: Mevarannehir ve Horasanda Trkler Trkler C. I, s. 837 575 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.86, Tahran 1339h 576 bn-i Belh: age, s.91 577 Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 679

101

topraklarn ykmak zere anlam bulunan Ssnlere kar Akhunlar Ssnlerin bat komular ve amansz dmanlar olan Bizansla irtibat kurmaya altlar. Orta Asyaya ve Trk varlna uzak bir blgede olan Bizansllarn bu dneme kadar Trk boy, budun ve devletleriyle herhangi siyasi birliktelikleri veya grmeleri daha nce rastlanlmam bir durumdu. Akhunlar Bizansla ittifak kurmak gibi daha nce hibir Trk devletinin yapmad bir ilki gerekletirmi olacaklard. Orta Asya Trk devletleri genelde komusu bulunduklar lkelerin uzak komular ile iyi ilikiler kurmak suretiyle kurmu olduklar bu dostluklar ile komusu bulunduklar lkelerden gelebilecek herhangi bir tehlike karsnda onlarn komusu bulunduu uzak komularn devreye sokarak onlar uratrmak ve dman tehlikesini azaltmak gibi stratejileri oka uygulamlardr. Bu ereve dhilinde Bizansa giden ilk Trk heyeti Akhunlar tarafndan 563 ylnda stanbula gnderilmitir.578 Bu heyet Ssnlerin Karmadh Khion (Kzl Hun) adn verdikleri Bat Hunlarnn kaan Aksal tarafndan gnderilmitir. ranllarn onlar bu adla anmalarnn sebebi Firuzun kendi ordusu ile Bat Akhunlar tarafndan tamamen imha edilmi olmalarndan kaynaklanyor olabilir. Bunun yannda onlarn bu ekil adlandrlmalarnn sebebi olarak batl Tarihiler Akhunlarn Trklerin himayelerine girmi olan Yei boylarna balamaktadrlar.579 Bu Akhunlar proto Fars kavim olarak telakki eden bir anlay olmakla beraber anlamsz olmas asndan dolay ihtimalden uzak bir yaklamdr. Bat Akhunlular in kaynaklarnda Nuibi olarak gemekle beraber balarnda bulunan Kaan Aksal da Aicye olarak telaffuz edilmektedir.580 Akhunlarn stanbula imparator II. ustinosa Gktrk-Ssn ittifakna kar Bizansn desteini salamak amacyla yollam olduu heyete imparator gereken ilgiyi gstermemekle beraber heyetin ziyaretinin Gktrklerin Maniah bakanlnda yollam olduu Sod heyetiyle ayn zamana denk geldii de sylenmektedir. Akhun heyeti steminin yollam olduu bu heyet karsnda olduka clz kalmtr. Kavadn lmnden sonra baa geen olu mehur I. Hsrev Anuirvan Ssnleri ilerinde bulunmu olduklar siyasi ve sosyal alkantlardan kurtararak imparatorluu aal dnemlerine kavuturmu oldu. Anuirvan zellikle Mazdek kalntlar temizlemekle ie balad ve Ssn i bnyesini kuvvetlendirdi. Anuirvann tahta kt dnemde ise douda Avarlar ve Gktrkler iyice varlklarn kuvvetlendirerek hkimiyet sahalarn batya doru kaydrmaya balamlard. Avarlara kar isyan eden Tles ayaklanmasn emrindeki Trk boylaryla bastran Bumin gcn arttrarak Avar hkmdar Anagoya kafa tutmaya balad. Avarlarn bu gl hkmdarn bir savala ortadan kaldran Bumin Avarlarn hkimiyet sahalar ierisinde
578 579

Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.405, stanbul2002 Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 680 580 Dens Sinor: age, (ayn yer) s.406

102

Gktrk imparatorluunun temellerini atm oldu. Gktrk devletinin bat ynetimini eline alan stemi Yabgu Avarlarn batdaki kalntlarn temizledikten sonra Gktrkler ile Akhunlar komu olmu bulunuyorlard. Akhunlarn ipek ticareti yolunun zerinde Gktrk hkimiyetinin tesis edilmesi ile beraber Akhun ticareti nemli bir ekilde darbe alm bulunuyordu. pek yolu ticareti konusunda arada ba gsteren anlamazlk ve Gktrklerin Maverannehire inme siyasetleri iki devleti kar karya getirdi.581 Gktrkler yollarnn stnde bulunan Akhun devletini ortadan kaldrmak iin gl bir mttefik bulmakta zorlanmadlar. Bu dnemde Ssn tahtnda bulunan Anuirvan atalar Kavad ve Firuz dneminde Akhunlara kaptrm olduklar siyasi stnl tekrar geri almak amacyla Akhunlara kar Gktrklerle ittifak kurdu. Anuirvan stemi Yabgunun kzyla evlenmek suretiyle Gktrklerle aralarndaki yaknl pekitirdi. Anuirvann stemi Yabgunun kz Fakimdan olan olu Hrmz daha sonra Ssn tahtna geecektir.582 stemi Yabgu ve Anuirvan arasndaki anlama uyarnca Ssn ve Gktrk ordular Maverannehiri istilaya koyuldular. stemi Yabgu komutasndaki Gktrk ordusu Vehab dolaylarnda balarnda Varz ad verilen bir komutann bulunduu Akhun ordusunu datarak onlar malup etti.583 Anuirvan komutasndaki Ssn ordular ise Akhunlarn merkezi olan Belhe girdiler. Buradan hareketle Toharistan, aanyan ve Zabulu ele geirdiler.584 Ssnler Semerkanda kadar olan btn Akhun topraklarn igal ettiler. ranllar Baktirya ve Hindistan topraklarn; Gktrkler ise Sodiyana ve Ferganay da iine alacak ekilde Maverannehiri ele geirdiler.585 Bylece Akhun Devleti Ssn ve Gktrk ittifaknn bir sonucu olarak 560 ylnda kesin bir ekilde yklm oluyordu. 2.2. Gktrk ve Ssn likileri Gktrkleri dier devletlerden ayran en nemli zellik bir dnya devleti olmalardr. Gktrkler kendi varlklarn korumak, egemenlik alanlarn geniletmek iin ikili ilikiler gelitirme yoluyla rakiplerini bertaraf etmiler ve nfuzlarn yaymlardr. Gktrklerin btn politik ataklar diplomasi ynnde olmutur. Gktrkler Akhunlara kar Ssnlerle iyi ilikiler gelitirmiler; Akhun devletini ortadan kaldrdktan sonrada Ssnlere kar Bizans ile iyi ilikiler ierisine girmilerdir. Bunun yannda Gktrkler Ssnlerin ipek ticareti yolunu tkamalar zerine Hazar denizinin kuzeyinden Kafkaslar zerinden Kk Asya ve oradan Avrupaya alan bir ticaret yolu amay denemiler bu hedeflerinin nnde bulunan Avarlar

Dursun Ali Akbulut: Mevarannehir ve Horasanda Trkler Trkler C. I, s. 838 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 537, (TDV, SAM DBno:420381) 583 Enver Konuku: Akhunlar Trkler C. I, s. 829 584 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 585 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s.160; ayrca bkz; Larissa Baratova: agm, s. 90(ayn yer)
582

581

103

yollarnn zerinden kaldrmak iin Bizans ile olan ilikilerini gelitirme yoluna gitmilerdir. Gktrklerin Hazar Denizinin kuzeyinden Karadeniz ve Dou Avrupaya alan yeni bir ticaret yolu denemeleri, Karadeniz ile Hazar Denizi ticaretinin gelimesini salamakla beraber Karadenizin kuzeyinin deer kazanmasn ve daha sonralar buralarda Tuna Bulgarlar, Sabirler, Hazarlar gibi gl Trk devletlerinin kurulmasnn nn aacaktr. Gktrklerin Akhunlarla savalar ve bu savalar srasnda Ssnlerin kendi devlet tekilatlarn gzden geirerek glenmeleri ile Gktrklerin Ssnlerle birlikte Akhunlara kar yapm olduklar savalarda ipek yollar denetimini Gktrklerin Ssnlere kaptrmasndan sonra uzun bir dnem Gktrkler ve Ssnler ipek yollar denetimini ele geirmek iin mcadele edeceklerdir. Gktrklerin Bizans ve Ssnler arasndaki baarl dengeli diplomatik faaliyetleri Ssnlerin ekonomik ve askeri adan zayflamalarna ve Araplar tarafndan kolay bir ekilde yklmalarna sebep olacaklardr. Avarlarn Byk Okyanustan Hazar Denizine kadar olan corafyada kurmu olduklar byk Avar imparatorluunun himayesinde yaayan ve Tukue586 adn alm bulunan ve batl tarihiler tarafndan Moolistan Trkleri587 olarak ifade edilen Gktrkler gl Avar hkimiyetine son verdikten sonra onlarn egemenlik sahalar zerinde ad Trk olan ilk dnya imparatorluunu tesis etmilerdir.588 2.2.1.Gktrklerin Tarih Sahnesine k in kaynaklar ittifakla Gktrklerin Batya doru g eden Hun topluluklarndan Altay Dalarnn eteklerine yerleen baz boylardan olutuunu sylemektedirler.589 Gktrkler iin kullanlan genel ifade onlarn Hunlarn kuzey kollarn oluturduklardr. Hunlarn kuzey blgelerine verilen isim Suo lkesi olarak gemektedir ve Gktrkler Hunlarn kuzey kolu olarak burada ikamet etmekteydiler. Gktrklerden bahseden kaynaklar onlarn Bat Denizinin dousunda ve kuzeyinde, Altay Dalarnn ise gney eteklerinde oturduklarndan bahsetmektedir. 590 Altay Dalar Gktrklere MS 450 yllarndan itibaren yurt grevi grmeye balamtr. Bu blge Turfann kuzeyi ve Etsin Gl bataklklarnn bats ile evrelenmitir. Gktrkler MS. 450li yllarda Hunlarn kuzey lkesi olan Suo lkesinden karak buraya yerlemilerdir. Hunlarn kuzey lkesi Altaylarn kuzeyinde kalan Yenisey, Abakan ve Tuva nehirlerinin olduu souk bir iklime sahip olan geni bir havzadr. ran kaynaklar Gktrk devletini kuran Bumin ve hkmdar ailesinin Trklerin Ogur koluna mensup olduklarna inanmaktadrlar.591 Fakat hkim olan genel gr ise Gktrklerin

586 587

Akdes Nimet Kurat: Gktrk Kaanl Trkler C II, s. 50 Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kurulu ve Ykl (ev-Talat Tekin) s.383, stanbul2002 588 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 88, Ankara 1988 589 Ahmet Taal: Gk-Trkler s.9, TTK, Ankara1995 590 Ahmet Taal: age, s.10 591 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s.88, Tahran 1376h

104

Aina koluna mensup olduklardr. Aina Gktrklerin ayn zamanda hanedan ailesinin addr. Avarlar 440 ylnda Kuzey Tabga imparatoru Tayvu, Kansudaki u ailesi tarafndan kurulan boylar birlii devleti Kuzey Layang yktktan sonra be yz kadar Tukue ailesi Avarlara snmlar ve Aina soyundan gelen bu Tukueleri Avarlar Altay dalarnn eteklerine iskn ederek onlarn demircilikle uramalarn salamlardr.592 Balarnda Aina ailesinden Ahsien ad adnda biri bulunan Tukueler Altay da silsilesinin Cinan (Altn Da) eteklerinde oturan ve madencilikle uraan bu halk yamacnda oturduklar dan mifere benzemesi zerine kendi dillerinde mifer demek olan Tukue diye kendilerini adlandrmlardr.593 Destanlarda Ergenekon olarak geen bu dada Trkueler oalarak Bilge adn olu Tavu Ulug Yabgu tarafndan bu dadan karlarak 535 ylnda Avarlara bal bir krallk eklinde ynetilmeye balandlar. Bumin ve stemi kardeler ite bu Tavunun ocuklardr.594 552 ylna kadar Gktrklerin Avar hkimiyetinde kalmalarndan sonra Tukuelerin Avarlarla aralarnn almasndan sonraki bir yl ierisinde gl Avar imparatorluunu datmalar onlarn demircilikle uramalarna balanmtr. nk Avarlarn silah sanayisi Tukuelerin elinde bulunmaktayd. Tukueler, Cinan dalarnn eteklerinde yayorlar ve burada madencilikle urayorlard, karm olduklar demirleri ileyerek kl, karg, ok, yay gibi sava aletleri yapyorlard. Avarlarn silah sanayisinin Tukuelerin elinde olmas onlarn aralarnn almasndan sonra Tukueler tarafndan yklmalarn kolaylatrmtr. VI. asrn ilk yarsnda Asyada iki byk imparatorluk gze arpmaktayd. Bunlardan birisi 350 ylnda Balka ve Aral gllerinden Pencaba kadar olan sahay ierisine alan blgede; Mevarannehir ve Semerkantta kurulmu olan bir Akhun devleti dieri ise onlarn yakn mttefikleri olan, Manuryadan Balkaa ve Orhundan in Seddine kadar olan blgeyi elinde bulunduran Avarlard.595 Bu dnemlerde iki lke arasnda bir birliktelik sz konusuydu. zellikle Akhunlar ran ve Afganistan sahasnda etkili olmular hatta Anadoluya aknlar bile dzenlemilerdi. Gktrk imparatorluunu kuracak olan Tukueler Avarlarn egemenlik sahas ierisinde onlarn demircilik ileriyle uraan uyruklar olarak varlklarn devam ettirmekteydiler.596 552 ylnda i savalardan dolay iyice zayf dm olan Avarlar Tles isyan ile baa kamaynca Bumin baya zayflam olan Avarlar Asya tarihi sahnesinden silip att.597 Tleslerin Avarlara saldrmasn frsat bilen Bumin daha hzl davranarak 546 ylnda Tleslere baskn yapm ve onlarn elli bin kiilik ordularn yenmitir. Gcn iyice arttran

592 593

Akdes Nimet Kurat: Gktrk Kaanl Trkler C II, s. 53 Dens Sinor: age, s.397; ayrca bkz; Ahmet Taal: age, s.12 594 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.67, stanbul1977 595 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 596 Wolfram Eberhard: inin imal Komular (ev-Nimet Ulutrk) s. 88, TTKYay, Ankara 1996 597 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.29, stanbul2000, Akdes Nimet Kurat: agm, s. 49

105

Bumin Avar kaan Anagoyun kzn istemi oda sizler benim demirci klelerimsiniz nasl olur da benden kzm istersiniz diyerek Bumini terslemitir.598 Bunun zerine Bumin Avarlarla olan btn balarn koparmtr. Bu olaydan alt yl sonra kendi kaanln ilan eden Bumin 552 ylnda ordularn Avarlar zerine gnderdi. Bu ordu Avarlar bozguna uratt.599 Savatan sonra Anagoy intihar edince Avarlar onun kardei olan Tenginin etrafnda toplandlar. Bylece Avarlarn dalmasndan sonra Akhunlar Asyadaki gl mttefiklerinden birini kaybetmi olduklar gibi inlilerle daha dostane ilikiler ierisinde olan yeni bir Gktrk devleti ortaya kmt.600 Gktrk devleti bat ve dou olmak zere iki kaanlk halinde taksim edilmiti. Moolistan topraklarn merkez edinen Dou Gktrk devleti Buminin olu Mukan Kaan tarafndan idare edilmekteydi. Dou kaanl ise Buminin kardei stemi Kaan tarafndan ynetiliyordu. lhan601 adyla, yani ilin reisi unvanyla ortaya kan Bumin Kaan 555 ylnda Seyhunun te ksmn ele geirince Ssnlerle komu olmu oldu. Bumin Kaan lkesinin bat taraflarn kardei stemiye brakt. 555 ylnda stemi hzl bir ekilde Hazar Denizine doru bat ynnde hareket etti. Bu srada Aral Gl, Trkler ve ranllar arasnda bir snr durumundayd. Firdevsiye gre ranllar ile mnasebet halinde bulunan Trklerin yaad alan iin inden Ceyhun nehri sahillerine kadar diye bahsetmektedir. Buna gre aradaki snr Takentin kuzeyinden Seyhun ve Ceyhunu geerek Araln gneyine kadar uzanr. Bu dnemde Sod ve Buhara Akhunlarn elinde bulunmaktayd. Gktrkler ilerlemelerine devam ederek Kazakistann merkezini, Heftrdu ve Hazar civarn kontrolleri altna aldlar.602 in kaynaklar Dou Gktrk kaan Mukann in lkesi haricinde btn lkeleri ele geirdiini yazmaktadrlar.603 Kendisi Ruan-ruanlarn son kalntlarn Orta Asyadan kovarak onlarn btn glerini datt. Kitanlar yenerek boyunduruu altna ald. Krgzlar kendi himayesi altna ald. Batda ise stemi Akhunlar ykm lkelerinin birounu Gktrk topraklarna katmt. Bat Gktrkleri Avarlarn yklmas ile Akhunlara komu olmu oluyorlard. Ssn hkmdar Hsrev Anuirvan; Akhunlar tarafndan ldrlen atas Piruzun intikamn almak amacyla Gktrklere yanat ve stemi Kaann kz ile evlenerek onunla ittifak kurmu oldu. stemi kaan, Anuirvana Akhunlarn mttefiki olan Avarlarn iini bitirdikten sonra srann Akhunlara geleceinin szn verdi. Nitekim 560 ylnda steminin

Ahmet Taal: Gk-Trkler s.17, TTK, Ankara1995 Osman Fikri Sertkaya: Gktrk Tarihinin Meseleleri s. 79, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1995 600 Wilhelm Radloff: Sibiryadan C. I, s. 123, (ev-Ahmet Temir) Maarif Basmevi - 1956 601 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yaynlar:39 Seri III, Say 111 s.25, Ankara1971 602 Artur Kristensen: ran der Zaman- Ssnyan (trc. Raid Yasm) s.390, Tahran 1358h 603 Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.480, stanbul2002
599

598

106

Akhunlar tarih sahnesinden kaldrmas ile bu defa Gktrkler Ssnlerin komusu olmu oluyorlard. Bundan sonra Gktrkler gzlerini Maverannehir, Talas, Issk ve Horasan ile Afganistan gibi Trklerin youn olarak yaam olduklar blgelere diktiler. Bunun yannda daha ileri bir vadede Hazar Denizi ve Karadenizin kuzeyi Gktrk hakanlnn ilgilendii konulardan biriydi.604 Bu hedefler Gktrklerin Trklerin yaam olduklar corafyalarn tek bir at altnda toplama siyasetlerinin bir btn olarak grlmektedir. Bunun yannda bu blgelerin ele geirilmesinin altnda yatan sebeplerden bazlarnn ticari ve ekonomik olmad da sylenemez.605 nk verimli topraklarn batda bulunmas ipek yolunun bu blgede bulunmas, blge zerinde kurulmu ticaret kolonileri ve pazarlar da blgenin ehemmiyetini arttrmaktayd.606 Bunun yannda btn Trklerin tek bir at altnda toplanmas gerektii konusunda kaanlarn Tanrdan alm olduklar yetkilere olan dini inanlarn da bunda etkisi vardr. Gktrklerin yaylmas doal snrlarna ulanca bundan sonraki ilerlemeleri yavalamtr. Buralar ele geirdikten sonra Avar, Akhun ve Ogurlarla uramak zorunda kalmalar onlarn bat ynndeki ilerleyilerini durdurdu. Gktrklerin 557 ylnda bunlarla olan mcadeleleri zaferle son bularak lkenin snrlar Volga nehrine kadar uzanmtr. Bu yenilgiden sonra

buralardaki Avar boylar Kafkaslara ekildiler ve halen gnmzde Dastan civarnda ikamet etmektedirler. ok geni bir corafyaya yaylan Gktrkler birok farkl boy ve kavmi merkezi bir at altnda toplamalar bakmndan daha sonralar Bizans, ran ve in ile olan siyasi ilikilerinde merkeziyeti devlet yaplar bakmndan onlara rnek oldular.607 587 ylnda Taspar kaann lm zerine yerine bara kaan geince bu tarihten itibaren Bat ve Dou Gktrkler arasna husumet girmitir. bara kaann lm zerine iki Gktrk budunu tamamen ilikilerini koparmlardr. Tardunun lmnden sonra Bat Gktrkleri kaanlk, kk kaanlk yabguluk, adlk ve tiginlik adlar altnda birok Aina tarafndan ynetildikten sonra On Oklar adn aldlar ve artk VIII yynin bana kadar Trgi federasyonu altnda varlklarn devam ettirdiler.608 2.2.2 Akhunlarn Yklnda Gktrk- Ssn ttifak 560 yl Ssn-Gktrk ittifakna sahne olmutur.609 Bu ittifakn amac Gktrklerin gneye inerek Akhunlarn elinde bulunan ipek yolu denetimini ele geirmek istemelerinden

604 605

Ahmet Taal: Gk-Trkler s.27, TTK, Ankara1995 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 606 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 95, Ankara 1988 607 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s.90, Tahran 1376h 608 Sencer Divitiolu: age. s.32 609 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s.96, Ankara 1971

107

kaynaklanmaktayd.610 Ssnler de bu ittifak ile ah Piruzun intikamn Akhunlardan alarak eski itibarlarn elde etmek istiyorlard. Fakat gerekte Ssnler Akhunlarn ellerinde bulundurmu olduklar Sod ticaret kolonileri sayesinde Trklere kaptrm olduu ticari stnl ele geirerek Orta Asya kavimlerine kar stnlk kurmak amacn gtmekteydiler. stemi ilk hedef olarak ipek yolu ticareti zerinde nemli bir kavak olan ve bol miktarda ipek retimi ile dokumasnn yapld Hoteni ele geirmek istiyordu. zellikle Orta Asya ticaretinin kontrol noktas ve sigortas konumunda olan Sod topraklarnn denetimi Akhunlarn ve mttefikleri olan Avarlarn elinde olmas batdaki genilemeden sorumlu yabgu olan steminin zellikle dikkatini ekmi ve btn dikkatlerini bu blge zerinde younlatrmtr. Gktrklerin Avarlarn hkim olduu sahada onlar ykarak ortaya kmalar bu blgeyi elinde tutan Akhun ve Avarlarn btn dengelerini alt st etmitir.611 Bu srada Seyhun nehri Akhun ve Gktrkler arasnda snr olmaktayd. Gktrkler artk bundan byle Maverannehire yapacaklar aknlarn hazrlklarn yapmaktaydlar. Gktrklerin ncelik verdikleri en nemli konuyu halen Akhunlarn elinde bulunan ipek yolu ticareti denetimini kontrolleri altna almakt. Gktrkler bu siyasetlerini gerekletirmek amacyla ncelikli hedef olarak Akhunlarla mcadele etmeyi dnyorlard. Bunun iin de onlarn amansz rakipleri olan Ssnler ile iyi ilikiler kurmak ve Akhunlar ile yapacaklar mcadelede onlarn yardmlarn alma siyasetini takip etmeye koyuldular. Bundan dolay stemi Kaan elilerini Ssn sarayna Hsrev Anuirvana yollayarak dostluk ve samimiyetini bildiren hediyeler yollad. Bu srada Ssn tahtnda oturmu bulunan Anuirvan Firuz ve babas Kabad dneminde Akhunlara kaptrm bulunduklar itibarlarn geri almak amacn gtt iin stemi Yabgunun sarayna yollam olduu elilerini gzel bir ekilde karlayarak onlara olumlu cevaplar verdi. Hatta aradaki yaknlama akrabalkla daha da ilerledi ve Anuirvan steminin kz Fakim ile evlendi. stemi Yabgunun kzn Ssn mparatoru Anuirvan ile evlendirmesi tarihilerin bunu siyasi bir evlilik olarak telakki etmesine neden olmutur.612 Anuirvann steminin kz Fakim ile olan evliliinden sonra kendi yerine tahta geecek olan Hrmz dnyaya gelmitir. Bu yzden Mesudi ve Taberi gibi slam tarihileri Gktrkleri Hrmzn daylar olarak nitelerler.613 Muruc ez Zehebe gre bu kzn ad Fakimdir. bn-i Belh-i stemi kaann kznn adnn Kakim olduunu baz kaynaklar ise adnn Takum olduunu sylemektedirler.614 Bu ittifak ve

610 611

Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 536, (TDV, SAM DBno:420381) Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 612 Sadettin Gme: Kk Trk Tarihi s. 21, Ankara1997 613 Muhammed Cerir Taberi: Milletler ve Hkmdarlar Tarihi (ev Z. K. Ugan) C. I, s. 1056, brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 94, Ankara 1988 614 Rahim Reisneya: age, s. 537

108

akrabalktan g alan Gktrkler Seyhuna inmeye baladlar. Bundan da amalarnn Akhun topraklarna bir taarruz olduu anlalmaktayd. Akhunlar tehlikeyi sezince in ile irtibat kurmak istediler fakat stemi kz Ainay Chou imparatoru Wu-ti ile evlendirerek in faktrn devre d brakm oldu.615 Gktrk ve Ssnler arasndaki yaknlamann farkna varan Akhunlar, bu samimiyetin ileride kendileri aleyhine bir ittifaka dnebileceini tahmin ederek lkelerinden gemekte olan Gktrk elilerini yakalayp ldrme yoluna gitmilerdi. Akhunlar Gktrk ve Ssn ittifakna kar daha nce samimi ilikiler kurmu olduklar indeki Bat Wei imparatoruna 555 ylnda elilik heyetleri gndererek bu ittifaka kar onlarla ittifak giriiminde bulunmak istemilerdi.616 Fakat Bumin Kaann Avar hakan Anagoydan kzn istedii zaman bu isteine olumsuz cevap alnca, Bat Wei imparatorunun kz ile evlenmek suretiyle onlarla akrabalk kurmu ve desteklerini almt. Bunun zerine stemi Kaan derhal harekete geerek 562 ylnda bir ordu kurarak, Akhunlarn toparlanmasna frsat vermeden ordusunu Takentten Buharaya doru sevk etti. Akhunlarn Bat Wei ile irtibata gemesinden nce daha erken harekete geen Mukan Kaan idaresindeki ordu Akhun ordularn malup etmitir. in kaynaklar Akhunlar ykan Gktrk ordularnn banda Mukan kaann bulunduunu ve stemi kaann da ona elik ettiklerini yazmaktadrlar.617 Gktrk ordusu ok rahat bir ekilde Buhara nlerine kadar geldi. Akhun hkmdar Gatkar Gktrklere kar Hetel ve Tirmizlilerden oluan bir ordu toplayarak, ordusuyla kuzeye doru harekete geti. ki Trk ordusu Nahabda kar karya geldi. Sava sonunda Akhun hkmdar Gatkar ld ve ordusu dald. Ayrca len Akhun hkmdar Gatkarn yerine Fegani adnda birisini getirdiler.618 Ssn ordusu ile Gktrk ordular ortak bir ekilde 565 ylnda Akhun topraklarna doru ilerlediler. Fakat Gktrk ordusu Akhun ordusu tarafndan durdurulunca Anuirvan hi zorlanmadan Akhun topraklar zerindeki Maverannehire girmi bulunuyordu. Gktrkler Nahaba kadar Akhun topraklarnda ilerlemiler ve burada Akhun ordusu ile kar karya gelmilerdi. Balarnda Varz adnda bir komutan bulunan Akhun ordusu vakit kaybetmeden Gktrk ordusuna saldrd. etin geen bu savan ardndan Gktrkler Akhunlar zorda olsa yenmeyi baarmlardr. Gktrkler Akhunlara kar yapm olduklar ilk seferde Takenti ele geirmi oldular. Fakat Anuirvann Gktrklere yardm etmek yerine onlarn Akhunlarla savan frsat bilerek Akhun topraklarn istila etmeye kalkmas steminin Anuirvana kinlenmesine neden olmutur.619 Anuirvan Gktrk ordusunun Akhunlarla sava yaptn haber
615 616

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 94, Ankara 1988 Ahmet Taal: Gk-Trkler s.31, TTK, Ankara1995 617 Ahmet Taal: age, s.32 618 Dursun Ali Akbulut: Mevarannehir ve Horasanda Trkler Trkler C. I, s. 839 619 Dursun Ali Akbulut: agm, s. 840

109

alnca direk olarak Akhunlarn bakenti olan Belhe yrm ve buray ele geirerek ordularnn bir ksmn Toharsitan, aanyan ve Zabulistan ele geirmeleri iin gndermitir. Bylece Gktrk ve Ssn ittifaknn en byk payn Anuirvan elde etmi ve Ssn topraklarn Semerkanta kadar yaymtr. Bunun yannda Gktrkler nemli ticaret yollarn ve Sod ehirlerini ele geirmekle beraber Takent, Fergana, Semerkant ve Buharay da ele geirmilerdi.620 Bylece nemli bir siyasi g olmalarnn yannda gl bir iktisadi dev olarak ortaya km oluyorlard.621 Bu savatan sonra Ssn ve Gktrk ittifak sonucu Akhun lkesi yklm oldu. Bylece Anuirvan bu savata Gktrklere yardm etmekle Firuzun intikamn alm oluyordu. Akhun topraklar Ssnler ve Gktrkler arasnda paylalmaya baland. Ssn hkmdar Hsrev Anuirvan, stemi Kaann Akhunlarla mcadele ettii srada Belh ve Toharistan dolaylarna bir ordu kararak frsattan istifade ile Akhunlara daha nce kaptrm olduklar topraklar geri almaya baladlar. Ssn ordusu Baktiryaya kadar olan topraklar; Toharistan, Zabulistan, Kabil ve Saan da dhil olmak zere ele geirdi. Mesudi ile birlikte baz slam kaynaklar ise Hsrevin Ceyhun nehrini geip Hetele kadar olan yerleri ele geirdii yazmaktadrlar.622 Bu durumda Akhunlarn Gktrkler tarafndan ykld srada Akhun topraklarna ait en byk pay Ssnlerin kapm olduklarn grmekteyiz. Fakat gerekte Ssnler snrlarn Ceyhuna kadar genileterek Merv er-Rud ve Talegan gibi baz yerleri ele geirmilerdir. Baz kaynaklar Akhunlarn yklmas ile beraber aradaki snrn Ceyhun nehri olduunu, baz kaynaklar ise Ssn-Gktrk snrnn Mergab nehri olduunu belirtmektedirler.623 Akhunlarn yklmas ile beraber Gktrkler Baktirya, Semerkand ve Buhara dhil btn Maverannehiri ele geirmi oldular.624 Btn Maverannehir ve Akhun topraklarnn Gktrklerin eline gemesi Hsrev Anuirvan endielendirmi ve gzn douya evirmesine sebep olmutur. slam kaynaklarnn kendisinden Sincibu625 diye bahsettikleri stemi Kaan a, Fergana, Ke ve Nesefi alarak Buharaya ulam bulunuyordu.626 Burada bulunan ve daha nce Akhun hkimiyetinde bulunan Sodlar Gktrk hkimiyetine girdiler. Sodlar Akhun Gktrk mcadelesinde Gktrklere destek verdiklerinden dolay Gktrkler nezdinde nemli bir konuma ykseldiler. Gktrkler btn mahalli yneticileri Sodlulardan setiler. Bu srada Belh ve Toharistan Ssnlerin elinde olduu iin burada Akhun hkimiyeti hala mevcudiyetini koruyordu. Ssnler buray almasna ramen buralarda tam bir hkimiyet kuramamlard.
620 621

Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Ruzgar-i Ssnyan s.93 622 Larissa Baratova: agm, s. 90(ayn yer) 623 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 538, (TDV, SAM DBno:42038-1) 624 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s.96, Ankara 1971 625 Rahim Reisneya: agm, s. 539 626 Larissa Baratova: agm, s. 90

110

Bununla beraber 562 ylna girildiinde artk genel bir kanyla Ceyhun nehri Ssn ve Gktrkler arasnda bir snr konumuna gelmiti.627 Ssn ah Hsrev Gktrklerin bu ihtiaml inkiaflar karsnda ordusu ile Grgana gelerek burada kararghn kurdu normalde Hsrev Akhunlara kaptrd topraklar alyor gibi bir hava estirse bile aslnda kendisi Kadrgan Dalarndan batda Ceyhuna kadar ok ihtiaml bir alana sahip bir Gktrk devletinden rkm bulunuyordu. stemi ise Akhun topraklarnn baz blmlerinin tekrar Ssnler tarafndan ele geirilmesini ho karlamamt. Akhunlara kar kazand zaferden sonra ordusunu Semerkandda toplad. Amac Ssn lkesine aknlarda bulunmakt fakat Hsrevin Grganda bulunduunu haber alnca ilk etapta kendisi ile bar yapma yoluna gitti. Bu dnem Ssnler hem Akhunlara kar kaybetmi olduklar stnl de kazanm ve Hsrev Anuirvan ile beraber ykselie gemiti. Akhunlar lkelerinin yklmasndan sonra Ssn topraklarna girerek burada varlklarn bir mddet devam ettirdiler. Btn bu sebepler steminin bir mektup yollayarak Hsrev ile imdilik bar yapmasna neden oldu. Tabi bundaki en byk rol halen Akhunlarn varlklarn ran topraklarnda devam ettiriyor olmalaryd. 563 ylnda Gktrklerin douda aldklar yenilgiler stemi Kaann Ssnlere olan ihtiyacn daha da arttrmt. Mukan Kaann douda alm olduu yenilgi Gktrklerin ynn douya ine doru evirmesine neden olmu ve stemi Kaan Akhunlarn yklmasndan sonra iki lke arsnda meydana gelen bayram havasn pekitirmek ve buradaki varlklarn pekitirmek amacyla Ssn sarayna eliler yollayarak aradaki dostluu pekitirme yoluna gitmitir. 2.2.3. Ssn Gktrk likilerinde pek Yolunun nemi stemi kaan ncelikle Akhunlarn ykl ile Ssnlerin eline geen ve Hindistana alan gney ipek yolunu kendi topraklarna katmak istiyordu. steminin, Mete gibi Trkleri tek at altnda toplamak gibi bir milli lk tad ok aktr. Bunun yannda ipek yolu denetimini ve buradaki ticari faaliyetleri denetimi altna alma gibi ekonomik temele dayanan siyasetleri de nemli bir yere sahiptir.628 nk Gktrk lkesinde ipek retiliyordu ve bu ipein batya ulatrlmas gerekmekteydi ki Gktrklerin ipek rettikleri dnemlerde Bizans lkesinde ipein retimine halen daha balanmad bilinmektedir.629 stelik in elisi Vang-yen-tnn Trklere ait Turfanda yetitirilen ipeklerin salamlk desen ve renk bakmndan inlilerinkinden daha dayankl olduunu syledii bilinmektedir.630 inden Avrupaya alan ipek yolu izgisi zerinde drt byk g hkimiyet kurma yar verme durumundaydlar. Bu izgi zerinde in, Gktrk, Ssn ve Bizans grmekteyiz. in kendi ipeinin dnyaya sunulmas ve bu yollarn
627

Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90(ayn yer) 628 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 96, Ankara 1971 629 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) s. 63, Ankara 1998 630 Bahaeddin gel: "Trk Kltrnn Gelime alar" C. I, s. 128, stanbul 1988

111

gvenli olmas iin mcadele vermekteydi. Ssnler bu ipek yolu zerindeki pazarlar ve kolonilerden salam olduu rant kaybetmemek; in, Bizans ve Avrupa arasnda gidip gelen tccarlar ve ticari kervanlarn gmrklerinden elde etmi olduu geliri korumak

dncesindeydi. Ssnler ellerindeki bu nemli kozu ou zaman Bizans aleyhine kullanmasn bilmitir. Bizansla kavgal olduu dnemlerde bu yolu kapatarak in ve Bizans ipek yolu ticaretini sekteye uratabilmi ve bu noktada Bizans ile amansz savalara girimitir. Bizans ise ipek yolu ticaretinin Avrupaya alan pazar ve liman durumundayd. Bu iten nemli bir kazan elde ediyordu. Bizansn tek sknts bu nemli yolun Ssnler tarafndan kapatlmas tehlikesiydi. Ssnler Bizansl tccarlara nemli kotalar uygulayabiliyor onlarn ticari faaliyetlerini sekteye uratabiliyorlard. Bunun yannda stemi Kaan batda sahip olduu topraklar zerinde Sodlu tccarlarn ve onlarn kurmu olduklar ticari kolonilerin ticaretinde aktif bir rol oynuyordu.631 Ssnler ayn zamanda Gktrk ticaretini baltalamak amacyla Sodlu tccarlarn topraklarndan gemelerini engelleyebiliyorlard. Ssnler topraklarndan geen Sodlu tccarlardan yksek miktarda kota alyorlard. stemi Kaan bu durumun nne geebilmek amacyla Sodlularn nemli tccarlarndan Maniah Ssn sarayna eli olarak da gndermitir. Maniahn eli bo dnmesi ile stemi elisini bu defa Bizansa yollayarak Horasan Ssnlerden alma siyasetini artk yrrle koymak amacyla baz giriimlere balama gereini dnmeye balamt. Zaten Ssnler Hint ve Seylandan gelen deerli eyalarn batya ulamasnda deniz yolunu kullanmaktaydlar ve bunun iin nlerinde hibir engel yoktu.632 Gktrklerin Ssnlerle birlikte Akhunlar ortadan kaldrmasndan sonra aslan paynn Ssnlere dmesi steminin zoruna gitmi bulunuyordu. stemi Kaan kendi lkesi zerinde yaayan Sodlu tccarlarn Ssn lkesine srekli ticari seferler dzenlemesi frsat bilerek onlardan Ssnler hakknda bilgi ediniyordu. stemi yabgunun Ssn lkesine srekli ticari seferler dzenleyen Sodlu tccarlar sayesinde Ssnler hakknda bilgi toplamas Anuirvann Sodlulara kar sertlemesine sebep olmutur.633 Gktrkler Akhunlarn tarih sahnesinden ekilmesinde nemli bir rol oynamalarna ramen en byk pay Ssnlere dmt.634 Bu Gktrklerin houna gitmese bile ipek yolu ticareti zerinde engel tekil eden bir devletin ortadan kalkmas kendileri iin sevindirici bir durum olarak ortaya kmt. Trkler eski ran uygarl lkesi Sodiyanaya girerek orada gelecekteki Trklemenin temelini atmaya baladlar.635 Bugn zerinde zbekistan

topraklarnn bulunduu Sodiyana lkesi ticari ve kltrel adan Osta Asyann en medeni
631 632

Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 160 Matteo Comparetti: agm, s.160 633 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.103, Ankara 1973 634 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 94, Ankara 1988 635 Jean-Paul Roux: Trklerin Tarihi (ev-Galip stn) s. 67, Milliyet Yaynlar:74 Mart 1991

112

sahalarndan birisi olmakla beraber Hazar denizinin gerek orta ve gerekse kuzey ve gney ticaret yollarnn hepsine hkim bir nokta olmas asndan nemli bir blgedir. Bylece Ssnler ticari ve kltrel adan en parlak blgelerinden birini yitirmi oluyorlard. Buna karlk olarak da Ssnler Akhunlara kaptrm olduklar eski uygarlk blgelerinden birisi olan Baktiryay tekrar ele geirmi oluyorlard. Gktrkler Ssnlerin bu ortaklktan en yksek pay almalarn ve uzun sredir Trklerin elinde bulunan Baktirya topraklarnn elden kmasyla Sasanilerin Orta Asya ticari yollarnn nemli yerlerine kadar sokulmalarn elbette hazmedemezlerdi. Bu paylamdan en byk pay Ssnlerin alm olmasna ramen Anuirvann Akhun topraklarnn paylamndan memnun olmad grlmektedir. Bu amala Ssn imparatoru Anuirvan gzn Maverannehir topraklarna dikti.636 Sodlu tccarlarn Hotenden getirmi olduklar ucuz ipei kendi topraklarnda satarak Ssn ekonomisinin dayanm olduu nemli bir geliri sekteye uratmas ve gelen tccarlarn lkesi hakknda Gktrkler iin bilgi toplamalar Anuirvann tepkisine neden olmutu. stemi Kaan, Ssn devleti ve topraklar hakknda bilgi edinmek iin ticaretle uraan Sodlular balarnda Maniah adnda biri olduu halde onlar Ssnlere eli olarak gndererek Anuirvana ipekli hediyeler yollad. Anuirvan elilere kymet vermediini gstermek amacyla onlarn getirmi olduu hediyeleri yaktrd.637 stemi Yabgu buna ramen Anuirvana eliler gndermeye devam etmitir. Fakat Anuirvan steminin yollad elileri zehirleme yoluna gitmesi barda taran son damla olmutur.638 Bu durudan haberdar olan stemi sava hazrlklarna balam ve Anuirvan yapt bu davrantan dolay protesto etmitir. Fakat stemi Kaan Gktrklerin douda zor durumda olmas ve Ssnlerle yapaca savalarn ucunun grnmemesi gibi sebeplerden dolay Ssnleri birlikte ypratabilecei bir mttefik arayna itmitir. Bu srada Bizans tahtnda da bir deiiklik meydana gelmiti; Justinianusun 565te lm zerine yerine 578 ylna kadar Bizans tahtnda kalacak olan Justinus geti. Justinus Ssnlere kar sert tavrlar ile bilinen bir Bizans devlet adam olmas ile tannyordu. Justinusun Bizans tahtna gemesi Gktrkn bat politikasn gerekletirmek iin ok uygun bir frsat tekil ediyordu. Bununla beraber engin ileri grllk politikas ile Gktrkler yerel ynetimleri Kuan ve Akhun soyundan gelen asilzadelere brakmak suretiyle onlarn desteini alma yoluna giderek bylece kendi ierisinde bir dinamizm oluturmaya alt. Bu ekilde merkezi idareye muhalif kimse kalmam oluyordu.639

636 637

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 95, Ankara 1988 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.173 638 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) s. 61, Ankara 1998 639 Enver Konuku: Akhunlar Trkler C. I, s. 841

113

mparator Justinus Bizans tahtna getikten sonra da Ssnlere kar sert politikalarn devam ettirdi. stemi Kaanda daha nceki Ssn politikasn deitirerek Ssnlere ynelik Bizansla ittifak kurma yoluna gitti.640 Hsrev Anuirvan, Bizans ve Gktrklerin kendilerine ynelik siyasetlerini deitirmelerini fark edince Yezdigerdin yapmna balam olduu kuzeybatdaki Derbendin inasn bitirerek buralarda yeni istihkmlar meydana getirdi. Bununla kuzeyden gelebilecek Gktrk aknlarn durdurmay dnyordu. Fakat bu dncesi umduundan da te fayda getirdi; bu istihkmlarda grevli birlikler buralar kontrol altnda tutmakla kalmyorlar ta Ceyhuna kadar sefer yaparak baz yerleri ele geirebiliyorlard. Bunun yannda Hsrev baka bir atak yaparak in sarayna eliler gnderdi ve Gktrklere kar in desteini almaya alt. Hsrev Anuirvan Gktrklerin Bizansla yapabilecekleri bir ittifak gz nnde bulundurarak byle bir giriimde bulunma gerei duymutur. in ise kendi ipeini dnyaya tayan ipek yolu denetiminin byk lde Ssn kontrolnde olmas hasebiyle Ssnlerle olan mnasebetlerini hep iyi niyetli bir politika zerine kurma zorunluluunu hissediyordu. Ssnler uzak dou ticaretini deniz yoluyla yaptklarndan dolay kara ticaretinin tkanmas konusunda bir endieleri yoktu. stemi Kaann buna ilk tepkisi rann mttefikleri tarafndan elde tutulan Hindistan topraklarn igal etmek eklinde olmu ve bununla Bizansn desteini almay ummutur.641 stemi Akhunlarn ykl amacyla Ssnlerle irtibat kurduu gibi yine Ssnlere kar Bizansllar ile irtibat kurma yoluna gitti.642 stemi yine balarnda Maniah adl Sodlu tccar bulunan bir grup eliyi skit alfabesi ile yazl bir mektupla Bizans sarayna eli olarak gndermitir. Bu Orta Asyadan Bizansa eli olarak giden ilk resmi heyet olarak kabul edilmektedir.643 pek yolu ticareti ile yakndan ilgilenen ve bu konuda balar Ssnlerle belada olan Bizansllar Orta Asyadan gelen bu elilere olduka kibar davrandlar. Bu srada Bizans tahtnda II. Jstinyanus bulunmakta idi. Jstinyanus ok deerli hediyelerle sarayna gelen bu elilerle bir anlama imzalad ve buna karlk Gktrklere balarnda Zamarkos adnda birisi bulunan bir heyeti eli olarak yollad.644 Yaplan anlamaya gre Bizans herhangi bir saldrya urarsa Gktrkler yardmda bulunacaklard.645 Zamarkos bakanllndaki Bizans heyeti Gktrklerin bat merkezi olan Akdada 568 ylnda stemi tarafndan kabul edildi. stemi yabgu ile Bizans heyeti arasnda bir anlama yaplarak Ssnlere kar bir ittifak kurulmu oldu. Bu srada Talas yaknlarnda stemi Yabgu ile grmek isteyen bir Ssn elisi itibar

640 641

Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 96 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s.160 642 Lazlo Rosan: age, s. 96-97 643 Sadettin Gme: Kk Trk Tarihi s. 23, Ankara1997 644 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 91 645 Mario Grignaschi; Sabirler, Hazarlar ve Gktrkler VII. TTKB, C. I, s. 236, Ankara 1972

114

edilmeyerek geri evrildi.646 Bu ikili ittifakn sonucunda 571 ylnda Ssnler ve Bizans arasnda sava meydana geldi. Bu savalar yirmi yl kadar srecektir. Yaplan anlamalar Gktrklerin lehine cereyan etmitir. Yaplan anlamalarn sonucunda Gktrkler Ssnlerin Bizans ile uramasn salayarak bat snrlarnda rahat hareket etme imknna kavumu oluyorlard. Bu savalar devam ederken Gktrklerin banda bulunan Mukan Kaan vefat etmitir. Mukan lmeden nce kardei Taspar Kaann baa gemesini vasiyet etmiti ve bu vasiyet zerine kardei tahta geti. Tasparn baa getii dnem Gktrklerin en parlak dnemlerini yaad devirlerdir. steminin 576 ylndaki lm zerine de in kaynaklarnda ad Tien-ke ve Ta-tau eklinde geen ve Trkesi Tardu olarak kabul edilen yabgu rtbesindeki Tardu babas steminin yerine tahta geti ve bir mddet sonra da bamszln ilan etti. Bylece Gktrk imparatorluu; Dou Gktrk Kaanl ve Bat Gktrk Kaanl olmak zere ikiye ayrld.647 steminin lm zerine yerine geen olu Tardu Bat Gktrklerini 603 ylna kadar ynetecektir. stemi Kaan lmne kadar Bat Gktrk snrlarn Krma kadar geniletmiti.648 Bundan byle Gktrkler yakn komunun uzaktaki dmanyla dostluk kurma siyasetlerini devreye sokarak Bizansa dnya tarihinde bir ilke imza atarak elilik heyeti yollad. Bizans imparatoru kendilerine Orta Asyadan gelen bu heyetin grg ve bilgisi ile beraberinde getirmi olduklar kaana ait skit alfabesiyle yazlm mektuba hayran kald. Bylece iki lke arasndaki diplomatik grmeler artarak Bizanstan Orta Asyaya defalarca elilik heyetleri gidip geldi. Ssnlerin bu ittifaka tepkisi iki lkeyi birbirine balayan ticari mnasebetleri koparmak suretinde ekil alacakt. Fakat Gktrk ve Bizansllar gney Avrupa halklarn koruma altna almak ve ticaret yollarn kuzeye almak noktasnda anlama yoluna gidecekler; gney dou Avrupa halklarnn kontrol ve blgenin gvence altna alnmasyla Karadenizin kuzeyi ipek yolu ticaretinin nemli bir gzergh haline gelecektir.649 Ssn imparatorluunun Gktrk ve Bizans ekonomisini zayflatmak amacyla Akdeniz ve Bizans limanlarna yaplan transit geii durdurmas ve Gktrklerin nemli ekonomik aya olan Sodlu tccarlara kar girimi olduu sindirme faaliyetlerinin sonucunda stemi Kaann Bizans imparatorluu ile kurmu olduu yakn iliki neticesinde 571 ylnda Bizans Ssn savalar patlak vermi oldu. Gktrk ve Bizans dayanmas zerine Gktrklerin kaak uyruklar saylan ve Bizansllarn korkulu ryas haline gelen Avar apulcularnn Hazar

Sadettin Gme: Kk Trk Tarihi s. 23, Ankara1997 Osman Fikri Sertkaya: Gktrk Tarihinin Meseleleri s. 79-80, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1995 648 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.30, stanbul-2000 649 Jean-Paul Roux: Trklerin Tarihi (ev-Galip stn) s. 68, Milliyet Yaynlar:74 Mart 1991
647

646

115

denizinin kuzeyi ve Kafkaslardan arndrlmas ile Bizans Ssn savalarnda lojistik destek salanmas amacyla Gktrk ordular Kafkaslar zerine yrdler.650 Kuzey Kafkaslardaki Kuban Irma havzas ile Azerbaycan topraklar Gktrklerin eline gemi oldu. Fakat Bizans imparatoru Trklerle yapm olduu anlamaya uymaynca Gktrk ilerlemesi durduruldu. Bu anlamann bozulmasnn sebebi Bizans tahtna II. Tiberosun gemi olmas ve Gktrklerin kudretli hakan stemi Yabgunun vefatyd. Bizansllar yine de Gktrklerle olan mnasebetlerini kesmemek ve daha nceki projelerin devam etmesini salamak amacyla Gktrk lkesine eli yollamaya devam ettiler. 576 ylnda imparator II. Tiberos tarafndan yollanan elilik heyetini Aral Gl kenarnda karlayan ve banda Trk ad adnda bir yabgunun bulunduu karlama heyetinin Bizans heyetini sert bir ekilde azarlad rivayet edilmektedir.651 Gktrk ve Bizans ittifaknn bozulmasnn nedeni Gktrklerden kaan Avarlarn Bizans tarafndan kabul edilerek imparatorluk snrlarna yerletirilmeleri idi.652 Bunun yannda Bizansa giden elilik heyetinin Bizansa giderken blgeyi tanmamalar iin Kafkaslar zerinden sarp yollardan gtrlmeleri Trk ad tarafndan iddetle tenkit edilmitir.653 Gktrk ve Bizans arasndaki anlamalardan bir tanesi iki lke arasndaki ticaret yoluydu. Trk ad bu yol iin en gvenilir ve kolay olan Karadeniz, Dinyeper ve Tuna gzergh varken niin sarp dalar ve geitlerle dolu olan Kafkasyann seildii konusunu Bizans heyetine haykrarak bu blgeyi ne kadar iyi tandklarn da Bizans heyetinin hayretli baklar arasnda belirtmitir.654 stemi Kaann yerine geen olu Tardu Bizansn bu tavrna kar komutanlarndan olan Bukan Bizansa ait olan Krm blgesindeki Ker kalesini ele geirmesi iin grevlendirdi. Azerbaycan blgesindeki fetih hareketlerini durdurmu olan Gktrk ordusu ynn Krma evirerek Ker kalesini istila ettiler. Bununla beraber Gktrk snr Karadeniz sahillerine ulam bulunmaktayd. Bu Gktrklerin batda ulam olduklar en son snrdr.655 2.2.4. Ssnlere Kar Gktrk-Bizans ttifak 589 ylnda Grcistan kral Guram Gktrkler ve Bizansllar arasnda arabulucu grevi stlenerek onlar Ssnlere kar birletirmitir. Taberi bu ittifak ile beraber Ssnlerin btn komularnn kendileri aleyhine birletiklerini ifade etmektedir. Bu srada Ssn tahtnda VI. Hrmz oturmaktayd. Hrmzn iktidarnn onuncu senesine tekabl eden bu ittifak onun ynetiminin sarslmasna neden olmu ve Ssn mparatorluu ierisinde huzursuzluklar ve

650 651

Ahmet Taal: Gk-Trkler s.32, TTK, Ankara1995 Ahmet Taal: age, s.33 652 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 96, Ankara 1988 653 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) s. 72, Ankara 1998 654 Ahmet Taal: age, s.33 (ayn yer) 655 Lajos Ligeti: age, s. 73

116

karklklar meydana gelmitir. Batda Bizans ile sava patlak verdi ve Ssn ordusu Nusaybinde Bizans ordusuna yenildi. Bu savala birlikte Ssn devleti Anadolu ve Mezopotamyadaki nemli gmrk noktalarn elinden karm oluyordu. Bunun sonucunda Ssn iktisad nemli bir darbe alm oldu.656 Bunun yannda ittifakn dier yesi olan Trk ve Hazar ordular Danyal boaz zerinden Erran ve Ermenistan zerine hcuma getiler. Douda ise Gktrk hkmdar Save Ssn topraklarna girdi. Bu srada Ssn tahtnda stemi Kaann kznn olu olan Hrmz bulunmaktayd. Save, yz bin kiilik bir orduyla Badgis ve Herata geldi. Bu srada Bizans ordusu tekrar Ssn snrlarn gemi bulunmaktayd. Save hakan Hrmze bir mektup yazarak ona yle der: lken zerinde ve yolumun zerinde bulunan yollar ve geitleri tamir et ve zerinde kpr bulunmayan herhangi bir nehir kalmasn ki buralardan geerek Bizans topraklarna ulaaym.657 Gktrk ve Bizans ittifak zellikle Ssnlerin en buhranl dnemi olmutur. Bu dnem tahta bulunan Hrmz kendisine muhalif olan Ssn ileri gelenlerinden on bin kiiyi ldrtmt. Bunlar genelde din adamlar ve komutanlardan oluan Ssn soylularyd. Bunlarn arasnda aspahbandlar dahi vard. Btn bunlar Ssn ordusunun zayflamasna neden olmutu. Bunu frsat olarak deerlendiren Tardunun kk olu Yang-Su 589 ylnda Ssn dou snrna doru hcuma geti. Dou snrn korumakla grevli yetmi bin kiilik Ssn ordusu darmadan oldu. Bu yenilgiden sonra Ssnler geri ekilmeye baladlar. Horasan, Taligan, Belh, Herat ve Badgis Gktrklerin aknna urad.658 Taberi bu sava Save hkmdarlnn on birinci ylnda yz bin kiilik bir orduyla Badgis ve Herat nlerine geldi diye ifade etmitir.659 Taberiye gre bu savata Save Hakann ordusu yz binden fazlayd. Firdevsi ise Gktrk ordusunu drt yz bin kadar olduunu sylemektedir. Bu savata Ssn ordusu bir ilk olarak oku birliinin oklarnn ucuna neft srerek bunlar tututurmak suretiyle Gktrk ordusuna kar kullanmtr. Bu srada oklardan kan siyah dumanlar gkyznde kara bulutlar oluturmu ve savan akabinde yaan yamur damlalarnn siyah olduu grlmtr. Bundan da Ssnlerin Gktrk ordusuna kar koyabilmek amacyla sihir ve byye yeltendikleri hkmne varlmtr.660 Bu Ssnlerin daha nce hi kullanmadklar bir yntemdi. Tardunun olu Yang-su komutasndaki Gktrk ordusu tarafndan alnan Toharistan, Kunduz, Belh gibi beldelere Tardu olu Yang-suyu tegin

656 657

nayetullah Rza: age. s.105 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.98, Tahran 1339h 658 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 659 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s.110, Tahran 1376h 660 nayetullah Rza: age, s.111

117

unvanyla atam ve buralarn ynetimini kendisine brakmtr.661 Bu savatan sonra yaklak otuz sene boyunca Gktrk ve Ssn snrlarnda ok nemli bir sava vuku bulmamtr. Tardunun 590 ylndan sonra ynn douya evirerek Dou Gktrk kaan barann yenilip bozkra ekilmesinden sonra kendisini btn Gktrk imparatorluunun kaan olarak ilan etmesinden sonra 603 ylna kadar Gktrk birliini salamak ve in ile savamakla megul olmutur. Gktrk ordusu birinci savatan galip ayrlarak bat ynnde Ssn ordusunu takip ederek ilerleyiini devam ettirdi. Ssn ordusu Belhe ekilince Gktrk ordusu Herata yneldi. Belam; Ssn ve Gktrk ordusunun Belh yaknlarnda kar karya geldiini sylemektedir. Fakat Taber ve Firdevs kararghn Heratta kurulduunu sylerler. Bu srada Ssn mparatoru Hrmz Behram ubni, Save662 Hakann zerine yollad ordunun komutanlna atamt. Behramn farkl bir taktikle ordusuyla Gktrk topraklarna girerek ordusuna arkadan yaklatn sylemektedirler. Heratn gney ve kuzey taraf dalk olup bat taraf aktr ve bu dzln nnde Herird nehri bulunmaktadr. Kuzey ve gneydeki dalar dou ynnde uzanarak birlemektedir. Gktrk ordusu batya doru Herrd nehri ynnde ilerlerken birden Behramn ordusunu arkalarnda buldular. Bylece Ssn ordusu ile Herrd nehri arasnda kalm oldular. yz bin kiilik bir ordunun bu nehirden gemesi zordu. Nehrin sadece baz yerlerinden svariler geebilirdi. Sava dzeninde olmayan ve hazrlksz yakalanan Gktrk ordusu bundan dolay hi beklemedii ve hak etmedii bir yenilgi alm olarak dalmak zorunda kald. Firdevsnin hikye ettiine gre Hrmz ve Behram yapm olduklar bir plan gerei Ssnlerin aleyhine olan ok ar bir antlamay imzalamak zere ok hilekr bir adam olan Ssnlilerden soylu bir adam olan Herrad Berzeyni Save Hakana gndererek ona grme yeri olarak Herat kabul ettirmi ve Behramn Gktrk ordusunu kuatmasn salamtr. Dinride bu adamn ismi Hrmz Cerabzeyn olarak gemektedir. Behramn ordusuyla Trk ordusunu kuattn gren Hakan bu hilekr adam bana getirin demi yanndakiler ise onun gecenin karanlndan istifade ederek katn sylemilerdir.663 Dinr bu sava Ssnlerin kazanmasn ran ordusunun oku svarileri ile Trk hakannn lmesine balamaktadr. Bunun yannda Belnitskiye gre bu savata Trk ordusu yz bin deil sadece yirmi bin kiidir. nk savan yapld Karzar ovas on iki kilometre
Ahmet Taal: Gk-Trkler C. I, s.88, TTK, Ankara1995 brahim Kafesolu Trk Milli Kltr kitabnda (s.91) slam tarihi kaynaklarnda Save, abe veya ave eklinde geen kiinin stemi Kaann olu Tardunun komutanlarndan veya yabgularndan birisi olduunu, aslnda Gktrklerin kaan falan olmadn belirmektedir. Bununla beraber Dinur, Sealeb, Taberi, bn-i Belhi gibi slam kaynaklarnda Save kaan hakknda Gktrklerin kudretli hakan eklinde ifadeler bulunmaktadr. Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 551vd, (TDV, SAM DBno:42038-1) 663 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s.115, Tahran 1376h
662 661

118

uzunluundadr; bu alana bu kadar kiinin smas mmkn deildir. Ayrca kilometrelerce yol yryen Gktrk ordusu iyice yorulmu ve sava dzeni alamamtr.664 Bununla beraber

Behrama sava yerine bar teklifinde bulunan Save Hakan ona ald topraklar geri vermek, kendisini Ssn tahtna geirerek kzyla evlendirme sz vermesine ramen Behram sahip olmu olduu stnlk avantajn kullanarak bu teklifi geri evirmitir. Hatta hilekr Herrad Berzeyn bile Trk Hakannn bu teklifini kabul etmesini Behramdan istemesine ramen kendisi onu dinlememitir. Gktrk ordusu hazrlksz olmasna ramen Behramn ordusuna iddetli bir mukavemet gstermitir. Hatta Behram sava srasnda bir an ordusunu geri ekmeyi dnmse bile Save Hakann (Yang-su) lm zerine bundan vazgemitir. Bunun yannda Behram iin de ka yoktu, nk n dalarla kaplyd. Savenin (Yang-su) lm zerine geri ekilmek isteyen Trk ordusu ar zayiat vermitir. Savenin (Yang-su) lm zerine yerine Firdevsinin deyimiyle Permude; Taberinin tabiriyle Bermuze dedikleri olu Yeltekin665 gemitir. Adn byle telaffuz etmelerinin sebebi gerek adnn Buyruk olmasndan kaynaklanmaktayd. Buyruk szcnn Farsa anlamndan dolay kendisine Bermude denmitir. Yeltekin ise onun lakabdr. Reiduddin Hamedan kendisini Farsa destanlarnda Buyruk Han olarak anmtr. Babasnn yerine geen Yeltekin dalan Gktrk ordusunu toparlayarak Behramn ordusunun zerine yrmtr. Behram bunu Haber alnca ordusu ile Horasana gelir. Yeltekin elindeki hazineyi Efraz kalesine brakarak Ceyhunu geip Behramn ordusuna doru ilerledi. Yeltekin bu sava kaybederek geri ekilir ve Firdevsnin Avaz dedii Paykent kalesine snr. Behram ordusu ile buray kuatarak Yeltekinin teslim olmasn salar. Behram ona ne yapmas hususunda Hrmze bir mektup yazar. Hrmz ise ona iyi davranmasn ve kendisini ihtiramla Ssn sarayna yollamasn emreder. Yeltekin Medayine yaklatnda Hrmz, Medayinin dnda onu atnn zerinde karlar. Atndan inerek onunla kucaklar ve saraynda onun iin bir taht kurmalarn ister. Daha sonra Yeltekin lkesine geri dnmek iin izin ister ve Hrmz kendisine izin vererek onu trenle uurlar. Horasana ulatnda onu Behram karlar ve lke topraklarna girinceye kadar kendisine elik eder. Hrmzn Yeltekine olan bu tavrnda kendisinin anne tarafndan Gktrklerle akraba olmasnn pay bykt. Bat Gktrk imparatorluunun kudretli kaan stemi, Hrmz ve Yeltekinin (Ni-li Kaan) z dedesiydi. lkesine geri dnen Yeltekin 603 ylna kadar lkesini sknetle ynetti.

664 665

nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s.117, Tahran 1376h Gaybullah Babayar: Gktrk Kaanl Dneminde Bat Trkistan Ynetimi Trkler C.II, s. 113, (Yang-su veya Save Kaann Buhara yabgusu olan olu Ni-linin Arapa kaynaklarda isminin Yeltegin, Farsa kayankalarda ise Bermude eklinde getii ifade edilmektedir.)

119

Hrmze kar Behram bini kkrtan Ssn soylular, Behramn isyan bayra amasndan sonra da Hrmz tahttan indirip yerine daha nceden Azerbaycan topraklarna kam olan olu Hsrev Pervizi tahta geirdiler. Fakat daha nce Hrmze kar isyan eden Behram Pervizin saltanatna da itiraz edip isyann devam ettirmitir. Bu isyan sonucunda zor durumda kalan Hsrev Perviz Bizansa snm onlardan ald destekle Behram ile savamtr. Bu savata Akhun Trkleri ve Gktrkler Behramn tarafn tutmular ve onun ordusunda Pervize kar savamlardr. Ssnler tarafndan ldrlen Save hakann olu Yeltekin (Bermude) kendi ordusu ile Behramn ordusuna katlarak onunla birlik olmutur.666 Bunda Behram ve Hrmzn Yeltekine yaptklar hsn- muamele ve Hrmzn Ssn soylular tarafndan katlinin rol byktr. Kendisi stemi Kaann kz tarafndan torunu olan Hrmz ile yine stemi Kaann torunu olan Yeltekine esareti srasnda iyi muamele etmi ve kendisini grkemli bir trenle karlayp uurlamtr. Bizansn desteini alan Perviz, Behram ile yapt savatan sonra Behramn ordusunda bulunan Trkleri esir olarak ald sylenmektedir. Hatta bu Trklerin bazlarnn Hristiyan olduklar Pervizin Hristiyan Trklerin Bizans topraklarna gemelerine izin verdii sylenmektedir.667 Hrmz dneminde Zerdtlerin etkisini krmak iin Hristiyanln lke ierisindeki faaliyetlerini arttran ve onlara geni yetki veren Hrmzn bu tavrna karlk Zerdtler ele geirdikleri Hristiyanlar fillerin ayaklar altnda atmakla onlar

cezalandrmaktaydlar. Pervizin Bizanstan ald destekten sonra bu uygulamay kaldrm ve onlardan ekindii iin Hristiyanlarn Bizans lkelerine gemeleri iin onlara izin vermitir. Pervizin Behram yendii savatan sonra ele geirdii Trk esirlerden birounun alnnda ha iareti izi olduunu grnce onlara bu iaretin sebebini sorar.668 Onlar da Trkistanda ortaya kan hastalklardan dolay doan ocuklarn lmlerden kurtulmalar iin Nesturi din adamlarnn doan ocuklarn alnlarna ha iareti vurulduu zaman lmden kurtulacaklarn syledikleri iin annelerin doan ocuklarnn alnna ha iareti vurduklarn sylemilerdir.669 Savan ardndan Behram, Trkistan topraklarna gelerek Tarduya snr. Behramn Gktrklerden alaca yardm ile Ssnler zerine yryecei aktr. Bu nedenle Ssn sarayna gre Behramn ortadan kaldrlarak Ssnleri megul eden bu tehlikenin bertaraf edilmesi gerekmekteydi. Perviz Ssn sarayna hizmet eden ve dzenbaz bir adam olan Herrad Berzeyn adndaki birisini Trkistan topraklarna Behram ortadan kaldrmas iin yollar. Herrad

Doan Avcolu: Trklerin Tarihi s. 608, stanbul 1997 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 204, stanbul 2003 668 Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.403, stanbul2002 (Akhunlar dneminde Nesturi din adamlarnn Trkistana yerlemelerinden dolay Hristiyanlk Trkler arasnda yaylmtr. Gktrkler dneminde de Trkistanda Hristiyan Trklerin varlndan bahsedilmektedir.) 669 Doan Avcolu: age, s. 608
667

666

120

Berzeyn Ssn sarayndan Gktrklere yollanan ve ahn iyi niyet mektubunu kendisine gtren bir eli klnda Gktrk lkesine gelir burada kaan Tardunun misafiri iken bir gece hile ile Behram ldrr ve kaar.670 Behram bin ile Hsrev Perviz arasndaki taht mcadelesi Gktrklerin Ssnlere kaptrm olduu topraklarn geri almalar iin iyi bir frsat ortam dourmutur. Bu karklklardan istifade eden Gktrkler, Hindukulara kadar olan Toharistan topraklarn ele geirmilerdir.671 Fakat Gktrklerin dou ve bat kaanlklar arsndaki mcadeleler ve in savalar yznden Toharistandaki hkimiyetleri ksa srmtr. Yine bu topraklar Hsrev Pervizin kendi saltanat dneminde ele geirilmitir. Gktrklerin 618 ylna kadar sren buhranl dnemlerinde dou snrlarn emniyetli hale getiren Hsrev Perviz iin bu tarihten sonra Tung Yabgunun Bat Gktrk kaan olmasndan sonra kt gnler geri dnm olacakt. 2.3. Hazar ve Kafkas Trkleri ile Ssnler Arasndaki likiler Ktleler halinde Orta Asyadan dou Avrupaya doru g eden Hun boylar Hazar Denizi ile Karadenizin kuzeyini yurt edinmekle beraber baz Hun ktleleri Kafkaslara inerek buralara yerlemilerdir. Kafkaslara inen Hun topluluklarnn Ssnlerle ilk mnasebetleri I. apur dnemine rastlamaktadr. Ermenistan kral II. Arak ile birleen Hun topluluklar Tebrizde II. apur ile yapm olduklar savata onu malup etmilerdir.672 Roma ve Ssnler arasndaki savalarda Kafkas halklarndan olan Ermeniler, Ssnlerin safnda Alanlar ise Romallarn safnda yer almaktaydlar. 273 ylnda I. apur dneminde Roma Ssn savalar srasnda Romallar Alan topraklarna inerek buralar yurt edinen ve kendilerine mttefik arayan Hun boylarn kendilerine yllk belli bir hara verme taahhdyle Ssnlerle olan savalarnda kendi saflarnda savamalar iin onlarla anlama yoluna gitmilerdir.673 Kafkaslara yerleen Hunlar ile Bizansllarn Ssnlere kar ittifaklar I. Behram dnemi de dhil devam etmitir. Behram dneminde de Hunlar Bizansllarn tevikiyle Ssn topraklarna aknlarna devam etmilerdir. Hun ktlelerinin Ssn topraklarna aknlarndaki en byk amalarndan birisi kukusuz onlarn gebe yaam tarzlarndan dolay yeil ve verimli yaylaklara inme abalaryd. Kafkas Dalar onlarn yaamlar iin elverili yerler deildi ve bu nedenle Kafkaslar aarak Erran, Azerbaycan ve Dou Anadolunun verimli yaylaklarna inmeyi hedeflemekteydiler.674 Hun ktlelerinin Anadolu ve Mezopotamya topraklarna kadar inerek675 Urfaya kadar aknlarda

670 671

Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 555, (TDV, SAM Demirba No:42038-1) Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 672 Zehtabi: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II, s. 401 (trhsz) 673 Rahim Reisneya: age, s. 511 674 Zehtabi: age, s. 399 675 Ahmet Bican Ercilasun: Trk Dnyas zerine ncelemeler s. 239, Aka Yay. 1982

121

bulunmalar en sonunda iki ezeli rakip olan Ssn ve Bizansllar Hunlara kar ittifak kurma yoluna gtrmtr.676 Nitekim 375 ylnda Hun ktleleri Daryal geidini atktan sonra Anadolu, Suriye ve Irak topraklarna indikten sonra tekrar geldikleri ynden tekrar Kafkaslara doru geri dndler ve hatta baz bilim adamlar bir takm Hun ktlelerinin Anadolu ve Suriye topraklarnda kaldklarn iddia etmektedir.677 422 ylnda Behram Gurun saltanat dneminde Bizansllar Daryal geidini Hunlara kapatmalar ve Hun aknlarna birlikte kar koymalar artyla Ssnlere her yl ykl bir ekilde hara vermeyi kabul etmilerdir. Hazarlar 628 ylnda Herakliyusun II. Perviz ile olan savalar srasnda Bizansn safnda yer almlardr.678 Herakliyusun Hazarlar ile birlikte II. Pervize stn gelmeleri Ssnlerin Araplar karsndaki ykln kolaylatran etkenlerden birisi olarak gsterilmektedir.679 Hazar mparatorluun en u dzeyde egemenlik sahalar; gney Rusya, kuzey Kafkaslar, Dou Ukrayna, Krm, Bat Kazakistan ve Kuzey Bat zbekistan topraklarn kapsamaktayd. Sabir ve Bulgar gibi dier Trk boylar MS. V. yyda Hazarlarn egemenlii altna girdiler. Hazarlar baz Bulgar topluluklarn kaan Asparuh dneminde bugnk Bulgaristan topraklarna zorla tehcir ettiler. Baz Bulgarlar Volga nehrinin st ksmna g ederek bugnk Bulgar devletinin temellerinin atlmasna neden oldular. MS. 500 yllarna gelindiinde Kuzey Kafkas Hunlar ve dier Trk kavimleri Hazarlarn kontrol altndayd ve bu kavimlerden vergi alnrd. Hazarlarn ilk bakenti Belencerdi ve Hazarlarn Ssnlerle olan ilikileri srasnda bakentleri burasyd. 720'lerde Hazarlarn bakenti Semender oldu. Hazarlar Arap aknlarndan dolay bakentlerini Kuzey Kafkaslarda bulunan bu ehre almlardr. 750'de bakent Volga Irmann kenarnda olan til'e geti. Ortaalarda "til" Volga Irma diye bilinen til en az 200 sene daha Hazarlarn bakentiydi. Hazarlarn byk ticaret merkezi olan Hazara, bakent til'e yaknd ve nfusun ounu Mslman, Musevi ve de az sayda Hristiyanlar oluturmaktayd. 2.3.1. Hazar Trklerinin Kkeni Yedinci yzyllarda gl tekilat ve hogrl ynetim anlay, ticari faaliyetleri, iktisadi refah sayesinde Kafkaslar ile Karadenizin kuzey dzlklerinde dilden zi ve Kiyeve kadar uzanan siyasi sahada etkinliklerini arttran ve burada Hazar Hakanl diye istikrarl bir devlet kuran Hazar Trklerinin Orta Asya kkenli olduklar muhakkaktr. Hazar kelimesinin kk itibaryla anlam olarak gez anlamna gelen kaz kelimesinden tremekle beraber gezen, serbest dolaan anlamna geldii sylenmektedir.680 Bununla beraber ibn-i Havkal gibi slam corafyaclar Hazarn bakenti dil olan bir lke olduunu syleyerek bunun bir milletin ismi
676 677

erif Batav: Avrupa Hunlar Trkler C. I, s. 853 Zehtabi: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II, s. 400 (trhsz) 678 Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C I. s. 473 679 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 97, Ankara 1988 680 Mualla Uydu Ycel: Hazar Hakanl Trkler C. II s. 445

122

olmadn sylemektedirler.681 Hazarlarn etkinlik alanlarnda yaayan halklarn byk ounluunu ise Sabarlar, Ogurlar ve az sayda Tukueler oluturmaktayd. Hazarlarn hakan ailesi ise Hududul leme gre Gktrkleri yneten kaan ailesi olan Aina soyunun aynsdr.682 Fakat stahr gibi Arap tarihiler Hazarlarn Ogur dilini konutuklarn iddia

etmitir. Bununla beraber Ogur veya Hazar ivelerinin ortak bir dil grubundan kaynaklanan farkl ekilleri olduu bilinmekle beraber konuulan ana dil Trkedir.683 Buna ramen baz slam mellifleri Seyhun kylar ve onun kuzeyinde yaayan Ouzlar ile Abakan bozkrnda oturan Krgzlar da dhil olmak zere Ouz, Karluk, Dokuz Ouz (Uygur), Kimeklerden oluan be byk Trk kavminin birbirlerinin dillerini anladklarn yazdklar halde Hazarlarn Trke ve Farsadan apayr bir dilleri olduunu ve hatta yine Hazarlarn ekilce; yz ve beden yaps olarak Trklere benzemediklerini ifade etmektedirler.684 Bunun yannda Mesud Hazarlarn Sabar diye anldn belirterek onlarn Sabarlarn devam olduunu sylemektedir.685 Hazarlarn doudaki egemenlik snrlar Harzem topraklarna kadar uzanyordu, onlarn doudaki snrlar Ural rmandan gemekteydi. Devleti oluturan unsurlar Hazarlarn yan sra akraba Trk boylar, Manga Bulgarlar, Ogur boylar, Harzem ve Aral civarndan gelen proto Fars unsurlar, Kafkas Hunlar, dil Bulgarlar, Fin Ugur unsurlar ve az miktarda Slavlard. Hazarlar douda Gktrklerin bat kaanlklarnn 630da yklmasndan sonra Kafkaslarda gl bir yap olarak ortaya kmaktaydlar. Batdaki en byk rakipleri ise On Ogurlard. Gneyde ise Hazarlar iin Ssnlerin yklmasndan sonra yeni bir komu ortaya km oluyordu. Araplar Ssn imparatorluunu yktktan sonra Hazarlarn elinde bulunan Belencere aknlar dzenlemilerdi. Hazarlar Ssnlerin yklmasndan sonra ortaya kan bu komular ile 750li yllara dek srecek bir savan iine girmi oluyorlard. Hazarlar Araplarla yapm olduklar savalar neticesinde Araplarn Babul Ebvabdan teye gemelerine izin vermeyerek onlar bu blgede durdurmular, Orta Asyada Arap ordularn durduran Trgilerin fonksiyonunu kendileri Kafkaslarda icra etmilerdir. Hazarlar bir mddet Hun devletine tabii zmreler arasnda bulunmular686 ve nihayet IV. yzylda Hunlarn hkim olduklar Gney-Rus topraklar ve Kuzey Kafkasya ile Azak Denizi arasndaki topraklar, V. yzylda doudan gelen Trk Ogur kavimlerinin hkimiyeti altna girmiti. Ogurlarn buraya girmeleri ise 500 yllk Hun hkimiyetinin sonunu hazrlamtr. M. 450 yllarnda Gobi l civarnda oturan Avarlarn aknlar Tiyenan ile li nehirleri arasnda

681 682

Yumanadi-Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 464 Dens Sinor: Erken Asya Tarihi s,354, stanbul2002 683 Dens Sinor: age, s,356 684 Faruk Smer: Eski Trklerde ehircilik s. 23, TTK, Ankara 94 685 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 157, Ankara 1988 686 Mualla Uydu Ycel: Hazar Hakanl Trkler C. II s. 445

123

oturan Sabarlar yerlerinden etmitir. Bat ynnde ilerleyen Sabirler nlerinde bulunan Ogur kavimlerinin bir ksmn yerlerinden etmilerdir. Batya dou meydana gelen bu kaymalar Ssnlerle ilikileri ve mcadeleleri beraberinde getirecekti. Yerinden oynayan Ogur kavimleri dili geerek Karadenizin kys boyunca ilerlemiler ve Hunlarn oradaki topraklarn ele geirerek Kuban nehirleri ile Azak denizi arasndaki araziye yerlemilerdir. Kafkaslarda Atillaya tabi Avrupa Hunlarna tabi topluluklar halinde yaayan Hazarlar Hunlarn dalmasndan sonra Gktrk hkimiyetini tanyarak 457 ylnda Kafkasyadaki Ssn nfuzunu krarak Kur ve Aras blgelerini ele geirmeye muvaffak olmulardr. Bu blgeleri Sasanilerden ele geiren Hazarlar bylece berya, Grcistan ve Ermenistan ilerine doru ilerlemeye balamlardr.687 Hazarlarn tarih sahnesine klar kaynaklarn ifadesi ile kesin olarak MS II. yzyln sonlarna doru olmutur. Hazarlar Bizans ve Ssn hkimiyetindeki topraklar arasnda ortaya kmakla beraber ilk olarak Bizansa kar Ssn yanls bir politika izlemilerdir. Bizans ve Ssn arasndaki Ermenistan hkimiyet mcadelesinde Ssnlerin yannda yer alarak Bizansa kar savamlardr. Bunun yannda MS IV. Yzyln ikinci yarsndan itibaren Ssnler Ermenistan ele geirip buraya yerletikten sonra komularna kar istilac bir tutum taknmaya baladlar. Bundan sonra Hazarlar Bizans yanls bir tutum izlemeye balayarak Ssn ve Bizans mcadelelerinde Bizansn tarafn tutmaya balayarak bir denge politikas uygulamay yelediler.688 MS 363 ylnda Bizans imparatoru Juliann Ermenistan Ssnlerden almak iin giritii mcadeleye Hazarlar da katlarak yaplan bu savata Bizans ile birlikte Ssnlere kar savatlar. Bunun yannda Ssnler Kafkasyada bulunan dier topluluklar ile anlama yoluna giderek onlar Hazarlara kar kkrtc bir politika izlediler. MS. 375 yllarndan itibaren Avrupada etkin bir rol stlenmeye balayan Avrupa Hunlar merkezleri olan Dou Macaristan topraklarn yurt edinen asl Hun ktleleri Don nehri civarnda yaamaktaydlar. 376 ylnda Kafkaslar aarak ran ve Ermenistan topraklarna aknlar dzenleyen Hun topluluklarna689 kar bu tehlikenin bykln sezen Ssn imparatoru III. apur ile Bizans imparatoru Teodosyus arasnda bir ittifak meydana gelmitir. Bu ittifakn neticesinde durdurulabilen Hun topluluklar daha sonralar 396 ylnda Karadenizin dousundan Hazar topraklarnn gneyine doru inerek Kk Asyay Dou Romadan almak iin harekete getiler.690 Romallarn dalan ordusundan kaan askerler Ssn hkmdar I. Yezdicrde sndlar. Bu seferden dnte kendilerinden kaarak Ssnlere snan Rumlarn arkasndan

687 688

Ali Ahmetbeyolu: Trkistandan Dou Avrupaya Yaplan Trk Gleri Trkler s. 525 Yumanadi-Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 466 689 Adilhan Appa: Karaay-Balkar Trklerinin Kkeni Trkler C. II, s. 575 690 Ali Ahmetbeyolu: agm, s. 524

124

youn kitleler halinde Ssn topraklarna giren Hunlar ranllar bir hayli rkttler. Bu Hun ktlelerini lkelerinden atmak isteyen Ssn hkmdar I. Yezdicrd, Hunlarla iddetli savalara girimitir.691 Hazar Denizi ile Karadenizin kuzeyinde kesif ktleler halinde bulunan Hunlar 415 ylnda Sabir ve Hazarlar da iine alacak ekilde hkimiyetlerini geniletmilerdir. Gktrk hkimiyeti altna girdikten sonra onlarn bat kolunu tekil eden Hazarlar Kuzey Kafkasya halklar olan Sabar, Saragur, Semender, Belencer gibi topluluklar bnyelerine kattktan sonra 558 ylnda Hazar Devletini kurmulardr. Gktrklerin 630 ylnda yklmalarndan sonra bamsz hale gelen Hazarlar692 641 ylnda Bulgarlar Tunaya kovarak 679 ylnda Don ve Dinyeper arasndaki mntkay tamamen ele geirmi ve batya doru ilerlemilerdir. Hazarlar V. yzylda Attilann 434 ylnda Hun imparatoru olmasyla beraber bir mddet onlarla birlikte hareket etmiler fakat Attilann lmnden sonra tekrar Ssn topraklarna hcum etmeye balamlardr. Hazarlar 457 ylnda Kafkasyadaki Ssn savunmasn yararak Gr ve Aras topraklarn ele geirmeye baladlar. Bylece berya, Grcistan ve Ermenistan ilerine doru ilerlemeye baladlar. Hazarlarn bu gl saldrlar karsnda Ssnler ezeli rakipleri Bizanstan yardm istemek zorunda kalmlardr.693 Bundan byle Ssnler ve Hazarlar arasnda srekli bir mcadele ve sava dnemi balam oluyordu. Ssn hkmdar Kabad (448-531) dneminde zellikle Hazarlara kar Derbent ve Kafkasyada baz mstahkem mevkiler ve kaleler ina edilmeye balanmtr.694 Buna ramen Hazarlar Kabad dneminde Grcistan ve Azerbaycan topraklarn ele geirmilerdir.695 Akhunlara her yl vermek zorunda olduu yksek mebladaki vergiyi deyebilmek amacyla Bizanstan bor para isteyen Kabad, Bizansllarn Kafkas Hunlarna kar geitleri kapatmayp onlarn Bizans topraklarna aknlarn bahane ederek vermeyen Bizansllara kar karma yapan Kabad, Amidi kendi topraklarna katar. Bu savalar frsat bilen Hunlar tekrar Daryal geidinden Ssn topraklarna girerler.696 Bizansla yapt savan ardndan onlarla yedi yl srecek olan bir saldrmazlk anlamas imzalayan Kabad kuzeye doru Hunlar geri pskrtmek zere harekete geerek onlar yenilgiye uratt. Kafkaslarda Pertev ad verilen ehirde Kafkaslara ynelik s olarak kullanmak amacyla Kampiruz adyla bir kale yaptrd fakat Hunlarn yerini artk bundan sonra Ssnler iin daha byk bir tehlike arz edecek olan Sabirler alacakt. Sabirler, 515 ylnda til-Don nehirleri arasnda ve Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban Irma boyunda yerlemilerdir. Bu yzyln nl tarihilerinden Prokopios, Sabirlerin ne ranllarda, ne

691 692

Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 510, (TDV, SAM DBno:42038-1) Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 114, Ankara 1971 693 Hans Wilhelm Hausig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (terc-M. Kayayerli) s. 172, Kayseri - 1997 694 Mualla Uydu Ycel: Hazar Hakanl Trkler C. II s. 446 695 Yumanadi-Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 465 696 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Ssnyan s. 376, (trc. Raid Yasmi) Tahran 1368 h

125

de Romallarda grlen, hi kimsenin dnmedii muhasara makinelerine sahip olduklarn belirtmektedir.697 Yine bu yzyln bir baka Bizansl tarihisi olan Malalas, Sabirlerin yz bin kiilik ordular olduundan bahsetmektedir. Sabirler, Bizans ile ran arasndaki savalarda sk sk taraf deitirmekle birlikte ounlukla Ssnlere kar Bizansllarn tarafn tutmulardr.698 Sabirler, nihayet 558 ylnda Avrupaya akn eden Avarlar tarafndan ar yenilgiye uratlarak tarih sahnesinden silinmilerdir. Nitekim bu tarihten sonra Bizans kaynaklarnda Sabir adna rastlanmad sylenmektedir. Hazarlara kar mcadele veren Anuirvan (531579) Hazar aknlarn durdurabilmek amacyla Babu-l Ebvab (Derbend) yapmak zorunda kalmtr. Hazarlarla olan mcadeleler srasnda Anuirvan saraynda srekli olarak gelen elileri karlamak, gnderilen mektuplar okumak ve elilerle konuma srasnda tercme yaplabilmesi iin Hazar dilini ok iyi konuan tercmanlar bulundurmaya balamtr.699 Anuirvan gl Hazar aknlarnn nne geebilmek amacyla dosta bir siyaset izleme yoluna gitmi ve onlardan gelecek tehlikeleri nlemeye alarak kzn Hazar hakan ile evlendirmitir.700 518 ylnda Anuirvann ada olan I. Jstinyanus Bizans tahtna oturduktan sonra Kafkas Hunlarnn yabgularndan olan Zilbegdos deerli armaanlarla beraber bir elilik heyetini Bizansa yollayarak Ssnlere kar onlarn desteini almaya almtr.701 Jstinyanus Ssnlere kar Hun, Sabir ve Alanlara destek vererek Albaniya lkesinin kaplarn Hun ktlelerine aarak onlarn Berdaada yerlemelerine izin vermilerdir. Blgede glerini iyice arttran Hun, Sabir ve Alanlar Bizanstan alm olduklar destekle 540 yllarnda beryaya hcuma getiler. Bunun zerine Kafkaslara doru harekete geen Anuirvan bu ordular glkle durdurmasn baarmakla beraber onlara destek veren Bizans cezalandrmak zere hazrlklara balaynca Bizans anlama yoluna gitmi ve Kafkaslardaki Hun topluluklarna yardm etmemek, ellerindeki Kafkas geitlerini bu topluluklara kapatmak ve her yl be yz sikke altn vermek artyla anlamay kabul etmilerdir.702 Anuirvan dneminde 552 ylnda Hazarlar Ermenistan alarak Kafkasyadaki varlklarn iyice belirgin hale getirmeye baladlar ve 558 ylndan itibaren Hazar hakanl Ssnlere kar stnln ispatlam ve Kafkaslarn tek hkimi durumuna gelmitir.703 Gktrklere ba tek bir lke haline gelmesinden dolay, Sabar, Hun ve Bulgar gibi Trk boylarn ierisinde barndran Hazarlar artk 586 ylnda Bizans lkesinde de bu isimle anlmaya balanmlardr.704
697 698

Emine Grsoy-Naskali: Sibirya Aratrmalar s.21, Simurg Yaynlar, stanbul - 1997 Emine Grsoy-Naskali: age, s..21(ayn yer) 699 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 117 700 Ali Ahmetbeyolu: Avrupa Hun mparatorluu s. 37, Ankara 2001 701 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 515, (TDV, SAM DBno:42038-1) 702 Rahim Reisneya: age, s. 515 703 Yumanadi-Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 465 704 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 158, Ankara 1988

126

Krma ait Ker kalesini ele geiren Hazarlar artk varlklarn Ssnlerin yannda Bizansa kar da ispatlam oluyorlard. Bylece bundan sonra Kafkaslarda Ssnlerin karsnda en byk g olarak Hun ve Sabirlerin yerini Hazarlar alm oluyorlard. Hsrev Perviz dnemi Hazarlar Derbendi aarak Grcistan topraklarna girmiler ve Tiflisi kuatarak Azerbaycan topraklarna aknlar dzenlemeye balamlardr. 626 ylnda bakenti Avar ve Ssn kuatmasna705 urayan Bizans imparatoru Herakliyos ise Bat Gktrk kaan Tung yabgunun kardei olan ve batl kaynaklarda Ziebil olarak geen Hazar yabgusuna snarak kendisinden Ssnlere kar yardm istemitir.706 Avar ve Ssn ordularnn iki aylk bir stanbul kuatmasndan sonra bir ey elde edemeden geri ekilmeleri Herakliyos ile Hazar kaanlnn harekete gemesine neden olmutur. Balarnda opran Tarhan adnda bir komutann olduu krk bin kiilik bir orduyla Hazarlar Herakliyos ile birlikte Ssn topraklarna girdiler. Ssn ilerine kadar inen Hazar ordusu Ermeni ktlelerini de itaati altna alarak 629 ylnda Tiflisi ele geirdiler. Bu ittifakn sonucunda Ssnler eski glerini yitirmilerdir. Bu savalar neticesinde Ssn saray karm ve taht kavgalar ile birlikte i karklklar ba gstermitir. Pervizin olu tarafndan ldrlerek ortadan kaldrlmas zerine balayan taht kavgalarndan sonra Ssnlerin 642 ylnda Araplar tarafndan yklna kadar geen on yllk sre ierisinde on be tane hkmdar tahta km ve birou taht kavgalar srasnda ldrlmtr. 2.3.2. Trk Boylar ve Sasaniler Arasndaki Kafkasya Egemenlii likileri Hazarlarn Ssnlerle olan Kafkasya hkimiyeti mcadelesi 363 yllarna dayanmaktadr. Ermenistan topraklarna hkim olan Ssnlerden bu topraklar almaya alan Hazarlar bunun iin Bizansla yardmlama yoluna gitmilerdir. Ayn yl Bizans imparatoru Julian Ermenistan topraklarn elinde bulunduran Ssnlere kar taarruza gemi ve bu savata Hazarlar Bizansllarn yannda yer almlardr.707 Bu srada Hazarn kuzeyinden Avarlarn Gktrk topraklarna girmesi zerine Gktrklerin askerlerini gneyden batya doru ekmesine sebep olmutur. Bu nedenle Ssn-Bizans savanda tarafsz kalmlardr. 567 ve 571 yllar arasnda doudan Hazarn kuzeyinden Kafkasyaya geen Trkler buraya tamamyla bir hkimiyet kurdular ve Bizans ile komu olmu oldular. Anuirvann Bizans ile Nusaybin sava srasnda Kafkaslarda hkimiyet kuran Trklerin tehlike tekil ettiini sezmesi zerine Kafkaslara yryerek onlar itaatleri altna almaya alt. Sealebi, Anuirvann miladi 570 ile 576 yllar arasnda Kafkas Trklerini itaat altna almak iin uratn sylemektedir. 576 ylnda Gktrklerin emriyle Kafkaslardaki uzantlar olan Hazar Trklerinin Bizans elinde olan Besferi
705 706

Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 19, stanbul 1992 Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri Trkler C I, s. 473 707 Ali Ahmetbeyolu: Trkistandan Dou Avrupaya Yaplan Trk Gleri Trkler C. I, s. 525

127

almalar zerine Trkler ve Bizans arasndaki savalar atelemi oldu.708 Bu Bizans asndan yeni bir cephenin almas demekti. Bundan en ok memnun olanlar ise sonuta Ssnler oldular. Kafkas Trklerinin Bizans ile giritikleri bu ilk mcadele kendi lehlerine olmasa bile aleyhlerine de olmamtr ve Kafkas Trkleri Dastan topraklarna geri ekilmilerdir. Kafkas Hunlarnn ran sahasna ilk olarak girmeleri 355 yllarnda Balamir komutasnda Don rman geip Alanlarn yerlemi olduklar Hazar-Aral arasndaki blgeleri istila etmeleri ile olmutur.709 Daha sonralar Hunlar 374 ylnda dil dolaylarnda grnmler ve V. yzylda artk Onogur ve Saragur ad verilen Hun boylar Hazar denizinin bat kylar boyunca, Derbent ve Kur Nehri arasndaki mntkada hkimiyetlerini pekitirmi durumdaydlar. Kendilerine Haylandur710 ad verilen bu Hun boylar Ssn topraklar zerindeki basklarn arttrarak ran topraklarna kar yapm olduklar basknlarn arttrmlardr.711 Hun basknlarnn iddetini arttrmas zerine Kafkasyadaki Alban lkesinin kuzeydousunda bulunan Kafkas dalarnn Hazar denizi kylarndaki be blgede bulunan nemli geitlerine Ssnler savunma amal yksek setler yapmak zorunda kalmlardr. Kafkas Hunlarnn Ssnler ile olan mcadeleleri yzyldan fazla bir zaman kapsamakla beraber Ssn ahlarndan II. Yezdicrd, Firuz, I Kabad, I. Hsrev dnemleri boyunca devam etmitir. Ssnler Haylandur aknlarnn gneye inmelerini nlemek amacyla onlarn yollar zerindeki mntkalar zerine yksek set ve istihkmlar yaptrmlardr. Bu setlerin en nemlilerini Derbent, Gilgilay ve Beparmak duvarlardr. Bu duvarlarn varl zamanla blge insanlarnn isyan etmelerine neden olmutur.712 Buna ramen Kafkas Hunlar aknlarna devam etmiler ve 452 ylnda Albanyadaki Ssn ordusu ile yaptklar sava kazanmlar ve Rum topraklarna kadar ilerlemilerdir. Bu aknlarn neticesinde berya, Albanya ve Ermeni topraklarndan nemli ksmlarn ele geirmilerdir. IV. Behram dnemi Ssn i karklklar ve taht kavgalar yznden devletin otoritesinin zayflad bir dneme rastlamaktadr. lkenin iinde bulunduu buhranl durumdan dolay Kafkaslardaki Ssn varl zayflam durumdayd. 395 ylnda Hazar ve Volga Bulgarlarn da bnyesine katan Hunlar ktleler halinde Azerbaycan topraklarna indiler. yle ki Hunlar Mezopotamya topraklarna kadar indikleri halde Ssnlerden hibir direni grmediler ve Tisfun (Medayin) ehrine kadar sokulmay baardlar.713
708 709

Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 678 Kafesolu, brahim: Trk Milli Kltr s. 68, Ankara 1988; Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 15, stanbul 1992; ayrca bkz; Adilhan Appa: Karaay-Balkar Trklerinin Kkeni Trkler C. II, s. 575, 710 Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler C. I, s. 923 711 Adilhan Appa: agm, s. 575(ayn yer) 712 Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler C. I, s. 923 713 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 512, (TDV, SAM DBno:42038-1)

128

Ssnlerin toparlanarak Hunlara stnlk kurmaya alma abalar 450 yllarna II. Yezdicrd dnemine kadar srm ve bu dnemde Hunlar, Ermenistan ve Azerbaycan topraklar zerinde Ssn ordular tarafndan bask altnda tutulmulardr.714 Douda Akhunlar ve Kafkaslarda Kidara Hunlar ile mcadele eden Ssn hkmdar Piruz Ssn ordusu iin askeri garnizon kurmutur. Bunlardan bir tanesi kuzey batda Hazar denizi kysnda bulunan Rampiruz ehridir ki askeri amalarla kurulmu olan bir ehirdi ve Ssn ordusunun Kafkaslara ynelik harektlarda Hun aknlarna kar s olarak kullanlmak iin kurulmutu.715 Buna ramen balarnda Kursk ve Bask adnda iki komutann bulunduu Hunlar Kafkaslar zerinden Anadoluya akn ettiler.716 2.3.3. Sabirler ve Ssnler Arasndaki Kafkasya Egemenlii likileri V. yzyln ikinci yarsnda Kafkasyaya olan Sabir gleri blgenin yapsnda yeni bir deiiklik meydana getirmitir. Avarlarn yerinden oynatt Sabirler Bat Sabir blgesinden Kafkasyaya doru g ettiler. Gktrklerin bat kolunu oluturan Kafkaslardaki Hazar lkesinin asl nfusunu Sabirlerin oluturduu sylenmektedir.717 Blgeye g eden Sabirler buradaki Saragur, Onogur boylarn yerlerinden ettiler. Bu boylar Ssnlerle olan savalarndan dolay doal mttefikleri olan Bizanstan yardm istediler. Buna karlk Sabirler ise Ssnlerle iyi geinen bir siyaset izlemeyi yelediler. Buna karlk yine de komusu bulunduklar Ssnlere kar bazen Bizansla ibirlii yapma yoluna da gitmilerdir. 502 ylnda Bizans ile Ssnler arasnda patlak veren savalarda kimi zaman Bizansn kimi zaman ise Ssnlerin tarafn tutmulardr. Ssnlerin doal mttefiki olarak Bizans topraklarna giren Sabirler Fedesipol ehrini ele geirerek yamalarlar ve Edessa, Harran, Apadana ehirlerini de ele geirmek iin basknlar yaparlar.718 Bizansllar Sabir ve Ssn ittifakn bozmak iin bir takm diplomatik faaliyet yrtrler ve 503 ylnda Sabirlerin Ssnlere cephe almalarna neden olurlar. I. Kabad dneminde Sabirler, Ssn askerlerinin korumu olduu Derbent ehrini ele geirerek Albanya zerine yrrler. Kabad, Sabir ordusunu durdurmak iin onlara eliler yollar ve bu tavrlarnn sebebini sorar. Onlarda mttefik olmalar hasebiyle Ssnlerin vermi olduu yllk haratan daha fazlasn Bizansn kabul ettiini eer onlarn taahht etmi olduklar miktardan daha fazlasn vermeye sz verirlerse aknlarn durduracaklarn sylerler. Ssn ah Kabad

Mezopotamyadaki ordusunu kuzeye kaydrarak komutanlarndan apurun komutasnda 12 bin kiilik birliklerini Kafkasyaya ynlendirir. Sabirleri, Mil, Mugan ve irvan dzlerinden kuzeye
714 715

Abdulhusein Zarinkoob: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi s.200vd, Sukhan-1999 Rahim Reisneya: age, s. 513 716 Adilhan Appa: Karaay-Balkar Trklerinin Kkeni Trkler C. II, s. 576 717 Yumanadi -Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 467 718 Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler C. I, s. 923

129

doru pskrtmeyi baaran Ssn ordusunun komutasn Kabad bizzat zerine alr. 504 ylnda Sabirler zerine yaplan yeni bir sefer ile Derbent geidini Sabirlerden geri alnr ve bu aradaki savaalar 508 ylna kadar devam eder.719 515 ylnda Ssn hkmdar I. Kabad Sabirlerin askeri gcn Bizansa kar kullanmak amacyla onlarla ittifak yaparak Sabirleri Bizans zerine ynlendirir. Sabirler bu aknlarla Ermenistan, Mezopotamya ve Anadoludaki Bizans ehirlerine akn ederler.720 520530 Ssn Bizans savalar srasnda Ssnlerin tarafn tutan Sabirler onlarla birlikte Bizans topraklarna saldrrlar. Birbirinden bamsz boylar halinde yaayan Sabirlerin birounu kendi ordularnda istihdam eden Ssnler onlarn gcnden Bizansa kar yapm olduu savalarda istifade etmeye almtr. 552 ylnda Ssnlerle aras alan Sabir boylar Derbent boazn geerek Albanya topraklarn igal ettiler.721 Ssnler Albanyay Sabirlerden almak iin aldklar ehirlerde mevcut olan Alban varln abran ve Mugan hatt zerinde yerletirerek onlar datmay amaladlar. Bu savalarn ardndan Sabirlerin siyasi varlklar sona ermi ve yerlerini Hazarlar almlardr.722 2.4. Avar Trkleri ve Ssnlerle Olan likileri VI. yy.n banda snrlarn Byk Okyanustan Hazar denizinin kuzeyine kadar olan genileten Avar imparatorluu Orta Asyann geni topraklarn elinde bulunduran byk bir imparatorlua sahipti. Gktrklerin Avarlar ile daha sonra mttefikleri Akhunlar yenerek tarih sahnesine ktklar dnemde Avarlar yirmi bin kiilik bir boy halinde Gktrklerden kaarak onlarn hkimiyet sahalar dna kmak zorunda kaldlar. 558 ylnda Avarlar Bizans imparatoru Jstinyanus dneminde Karadenizin kuzeyindeki dzlkler ile Kafkaslarda grlmeye balamlardr.723 552 ylnda Gktrklerin Byk Avar Federasyonunu ykmas zerine Hazar Denizinin dier tarafna geen Avarlar Kafkaslara inerek buradaki Sabir boylarn yendiler. Jstinyanus Kafkaslara inen Avarlar Grcistan topraklarna yerletirmek suretiyle onlardan Ssnlere kar istifade etmek ve Ssnlerin Grcistan zerindeki etkinliini krmak istemitir. Sadece Grcistan deil Karadeniz sahillerindeki Lazikay da ele geirerek Bizans ile deniz zerinden savamak isteyen Ssnler burada Avarlar ile uramak zorunda kaldlar.724 nce Bizansla olumlu ilikiler ierisine giren Avarlar daha sonra Gktrk ve Bizansllar

Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 92, Tahran1366 Ahmet Bican Ercilasun: Trk Dnyas zerine ncelemeler s. 239, Aka Yay. 1982 721 Lev Nikolayevi Gumilev: Eski Trkler (ev-Ahsen batur) s. 36, stanbul 2002 722 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 116 723 Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 674 724 Hadi Hasan: Sergzet-i Ketiran-i raniyan s. 135, (Farsaya Tercme-mit ktidari) (TDV-DBno-16280), Sevda Sleymanova: agm, s. 674
720

719

130

arasnda Ssnlere kar kurulan ittifaktan sonra Gktrklerin ezeli dmanlar olan Avarlar Ssnlerle iliki kurma yoluna gittiler.725 Avarlarn ran sahas ile mnasebeti onlarn Kafkaslara doru glerinden nce Orta Asyada kurmu olduklar bu federasyon dneminde gneye hkim olduktan sonra gerekletiine dair iaretler vardr. phesiz Avarlarn ran sahas ile mnasebetleri bat Trkleri vastasyla gereklemitir. Avarlarn batya glerinden sonra Karadenizin kuzeyini yurt edinmeleri ve burada Bizans ile ilikileri srasnda Ssnler ile kilit ittifaklar kurmulardr. Gktrklere kar Bizans ile samimi ilikiler ierisine giren Avarlar daha sonralar Ssnler ile ittifak kurarak Bizans ile mcadele etmilerdir. Ssn ve Avar ittifak neticesinde stanbulu 617 ve 626 yllarnda iki defa kuatan Avarlar Bizans imparatorluunu tarih sahnesinden silmenin eiinden dnmlerdir.726 Hsrev Perviz dneminde Avar ve Ssn ordular stanbulu kuatmlar fakat Avarlarn Bizanstan ykl miktarda altn vergi karlndan savatan vazgemeleri ve Ssn komutan ehrberazn donanmasnn esen bir frtna ile imha olmas sonucunda Bizansllar yok olmaktan son anda kurtulabilmilerdir. Avar ve Ssn ilikileri gz nnde bulundurulduunda Altay kltrne ait kay sslemelerinde grlen grifonlarn ran kltrnde grlmesi ve bu kltr unsurunun batya doru g eden Avarlarda gze arpmas ran kltrnn Avarlar ile giritikleri kltrel bir etkileim sonucunda bunu onlardan alm olduklar tahmin edilmekle beraber727 iki lke arasndaki siyasi ilikinin yannda kltrel mnasebetlerin olutuunu da gstermektedir. Bununla beraber. Avarlarn zellikle Ssnlerle mnasebetleri daha ok siyasi alanda Bizansllara ynelik savalarda kendi aralarnda ittifak kurma yolunda gereklemitir. 2.4.1. Avarlarn Ortaya klar ve Ykselmeleri M 450li yllarda Sabirlerin yurtlarn brakarak glerine neden olan Avarlar ilk defa bu tarihte adlarn dnyaya duyurdular. Sabirlerin yurtlarndan kamalar neticesinde nlerine kan Ogurlar, Onougurlar ve Sar Ogurlar yerlerinden ederek onlarn Kafkasya ve Karadeniz blgelerine kamalarna neden oldular. Sabirleri yerlerinden eden Avarlar bu gten sonra M 350li yllarda Kafkaslarda gzkmeye baladrlar.728 Kendilerine Ruan-ruan ve Juan-juan ad da verilen Avarlarn gerek adlar hakknda tam bir kanya varlamamtr. Kendilerine Trke apar729 denilen ve kar koyan, ok direnen anlamlarna gelen Avarlara bu ad Latinlerin takm olduklar tahmin edilmekle beraber, inliler Juan-juan eklinde isimlendirmilerdir.730

725 726

Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler C. I, s. 925 Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 19, stanbul 1992 727 Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi TTK, s.117, Ankara 1991 728 Samuel Szadeczky-Kardoss: Avarlar (ev-Ruen Sezer) s.284, stanbul2002 729 Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 18, stanbul 1992 730 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.64, stanbul1977

131

Bunun yannda 385 ve 534 yllar arasnda inin kuzey Vey slalesi ile giritikleri savalar srasnda in kaytlarna youn olarak giren Avarlar in kaytlar yung-nu eklinde de tabir etmilerdir.731 L. N. Gumilev ise Avarlarn Hionitler gibi Turanllarn soyundan geldiklerini sylemektedir.732 Hem Asya, hem de Avrupa Avar devletlerinin banda kaan unvan tayan bir hkmdar bulunmaktayd. Kaandan sonra ise Yuru adn tayan vezirler gelmekteydiler. Avarlarda ayrca bir de Tudun rtbesi bulunmaktayd ve daha ok bakomutan iin kullanlan bu unvana genelde kaan sahipti. 394 ylnda Tabgallarn Siyenpi-Topa hanedannn yerine Avar hanedanl Byk Trk Hakanl tahtna oturmutur. Hkmdarlarna yabgu diyen Tabgalarn aksine Aparlar kaan adn vermektedirler. Tabga hkmdarlna son veren ilk Apar hkmdar Tolon kaandr. Tolon kaann Tabga hkimiyetine son vererek 394 ylnda kurmu olduu bu devlet 552 ylna Tles isyanlar ve Gktrklerin klar ile son bulmasna kadar devam edecektir. Kore bozkrlarndan Karaara kadar eski Hun imparatorluunu yeniden dirilten Avarlar Byk Hun imparatorluu kadar parlak bir ynetime sahip olamamlardr.733 inlilerle yaptklar savalara ilaveten Avarlar, Yenlilerle ok defa bitmek bilmeyen savalara giritiler. Hatta Avarlar Yenlileri kendi saldrlarndan korunmak amacyla uzun bir duvar yaptrmaya mecbur ettiler. 430 ylnda Gavler ve Tabgalarn yapm olduklar bir ittifak ile Avar kaan Datan yenildi ve zntsnden ld. Avarlar savalarda genelde dmann karsna kmak yerine onlar kurak olan blgelere ekmek suretiyle alk ve kuraklk nedeniyle eli bo gndermeyi yeliyorlard. Avar snrlarnn genilii ve kurak arazilerin okluu bunda etkili olmaktayd. Bu taktikle kn souktan yazn ise ar scak ve kuraklktan dolay askerlerin ou lmekteydi. Bu gelenei balatan kimse ise Avar kaan Vutiydi.734 in imparatoru Tayvu, Yebanllar ile g birlii yaparak 448 ylnda Avar kaan Tuhocin zerine yryerek onun ar bir yenilgi almasna neden oldu. Bu yenilgi Avarlarn in topraklarna olan aknlarn durdurmutur. Avarlar bu defa ynlerini Tarem havzasna ynelttiler. Burada kendileri ile ayn soydan yung-nu kkenli olan Cu slalesini ortadan kaldrarak gzlerini dou bat ticaretinin nemli merkezi olan Hotene diktiler ve burasn istila ederek dou bat ticaretinin zerine oturmu oldular. 510lu yllarda Avar devleti i karklklara sahne oldu. 520 ylnda onu kaan ldrlnce yerine kk kardei Anagay tahta oturtuldu. Fakat bu Avar i karklklarn nlemeye yetmedi. Tahta km olan Anagaya ldrlen kardei onu kaann yandalar isyan ederek onun Vey sarayna kamasna neden oldu. Anagayn kamas

731 732

Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.393, stanbul2002 Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 676 733 Jean-Paul Roux: Trklerin Tarihi (ev-Galip stn) Millyet Yaynlar:74 Mart 1991 734 Dens Sinor: age, s.394

132

ile tahta amcas Polamn geti. Tahta getikten sonra ani bir Gav saldrs zerine lkesini brakarak kendisi de inli Vey sarayna snmak zorunda kald. inliler Avar topraklarn amcayeen arasnda paylaarak Turfan ve Karaar arasndaki Yinan merkezli bat topraklarn Anagaya braktlar. Amcas Polamn da Kokonur merkezli lkenin dou tarafna sahip olmu oluyordu. inlilere fazla gvenmeyen Polamn kendine yeni bir mttefik arayna girdi ve Akhunlara yanat. Polamn kzn birden Akhun hkmdar ile evlendirdi. Bu durum zerine inliler Polamn yakalayarak onu hapsettiler. 524 ylnda Polamnn zindanda lmesi zerine Anagay lkenin tek hkimi oldu. Anagay Vey hanedann ikiye blnmesi zerine her iki taraf ile iyi ilikiler kurarak onlarn ayrlklarndan yararlanmak istedi. Fakat bu srada kendi bnyesinde meydana gelen gelimelerden habersiz kalmt. Tlesler Avarlara kar isyan hazrlndaydlar ve bu sra Avarlarn itaati altnda yaayan Tukue boylarnn yabgusu Buminde halkn Avarlarn ynetiminden kurtarmak iin frsat kollamaktayd. 550 ylnda Tlesler Avarlara kar bir isyan hareketine girierek Tles boylar Avarlara kar itaatsizliklerini bildirdiler. Bunun zerine Avarlardan nce harekete geen Bumin bu isyan kolay bir ekilde bastrd ve Anagayn gznde itibarl bir yere geldi. Bu makamn kullanmak isteyen Bumin Anagayn kzyla evlenmek istedi. Fakat bu tavr Anagayn ok zoruna gitti ve onlar aalad. Bunun zerine Bumin Avarlara kar itaatsizliini bildirerek sava hazrlklarna balad.735 Bumin Kaan batdaki fetih hareketlerini stemiye brakmt. steminin Gktrk snrlarn Ceyhun nehrinin batsna tamas sonucunda Gktrklerle etin bir mcadeleye girien Avarlar, mttefikleri olan Akhun ve Ogurlar ile bu sava kaybedince bu blgeyi terk ederek Kafkaslara ekildiler. Gnmz Dastan blgesini merkez olacak ekilde yerleen Avarlar burada Ssn ve Bizansn Kafkas mcadelelerinde kilit bir rol stlendiler. Kafkaslara ynelerek burada yerleen Avarlar, Alanlar ve Ogurlar itaatleri altna alarak ran ve Bizans arasnda nemli bir g haline geldiler.736 Kafkasya'da yerletikten sonra Avarlar Bizans'a eliler gndererek yllk vergi verme karlnda yerleebilecekleri bir yurt istediler.737 Avarlarn kaan Bizans mparatoru Jstinyen'e silahl bir balama nererek yapaca hizmetler karlnda yllk yardm paras ve kavmi iin yerleecek topraklar istemitir. mparator elilere zengin armaanlar vererek bu durumu dneceini ve sonra kendi elisi ile haber gndereceini sylemitir. Bizans imparatorlar VI. yzyldan sonra snrlar boyunca yaayan kuzey ve Kafkas kavimleriyle balaarak bunlar imparatorluun gvenliini tehlikeye sokan Ssn ve dier kavimlere kar kullanmlar ve devletlerinin srekliliini para karlnda yabanclarn destei
735 736

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 93 ve 151, Ankara 1988 brahim Kafesolu: age, s. 154(ayn yer) 737 brahim Kafesolu: age, s. 154(ayn yer)

133

ile salamlardr. Jstinyen imparatorluunun ilk yllarnda Dou Bizans eyaletlerine kar saldran Onogurlara kar Sabirleri, Kuturgurlara kar Uturgurlar kullanm ve kuzey kavimleri birbirine krdrarak dou snrlarnn gvenliini salamtr. Bizans imparatoru Avarlara gnderdii mesajnda, Bizansa doudan gelebilecek tehlikelere kar koymak koulu ile yerleme blgesi vereceini ve para yardm yapacan bildirmitir. Avarlarn kaan bu koullara nceleri raz olmu ve daha sonralar da Kuturgurlar ile anlaarak Karadeniz'in kuzeyinde kalan blgeleri ele geirmeye balamtr. Bir sre sonra Aa Tuna blgesine kadar uzanarak Bizans snrnn bat yakasna gelmitir. Avar kaan Bizans'a yeniden eliler gndererek Avrupa'da yerlemeye elverili topraklar istemitir. Uzun grmeler sonusuz kalnca Avarlar artk Bizans mparatorluu'na dman gz ile bakmaya balam ve ksa bir sre iinde slav boylarn egemenlik altna alarak Avrupa'nn iine doru aknlar dzenlemilerdir. Bu dnem Ssn ve Bizans tahtlarnda oturmu bulunan Hsrev Anuirvan ve Jstinyanus bu iki topluluk ile anlaarak onlar birbirleri aleyhine kullanmak istediler. Sonunda aralarndaki diplomasi savan kazanan Anuirvan Avarlar ile birleerek Jstinyanusa kar 558 ylnda nemli bir zafer elde etmitir.738 2.4.2. Gktrklerin Bizansa, Avarlara Kar ttifak ars Milad 562 ylnda stemi Kaan Akhun varlna son verdikten sonra henz ciddi bir tehlikeyi oluturan Avarlara kar bir ordu tertip etti. Amac Avarlar Hazar Denizinin kuzeyinden kovarak buradan Kafkaslar ve Karadenize alarak; Grc, Ermeni ve Bizansllarla komu olmay hedefliyordu. Kuzey batdan Bizansa ve kuzey doudan Gktrklere snr olan Avarlar iin stemi Bizansn destei gerektiini dnd ve bu amala stanbula bir eli heyeti gnderdi. Bu eli heyeti ile stemi Bizansa Avarlar zerine yryeceinden bahsetti. Bizans sarayna gelen Gktrk elileri imparatora Akhunlar nasl yendiklerini ve onlar nasl itaatleri altna aldklarn anlatt ve u an bu kavimden geri kalanlarn kendi topraklarnda yaam olduklarndan bahsetti.739 Kafkaslarda Alanlarn hkim olduu blgelerde yeni devletlerini kuran Avarlarn bana ise Beyan gemiti. Avarlar hkimiyet sahalarn Karadenizin kuzeyinden aa Tunay iine alacak ekilde geniletmi bulunuyorlard. Elbe rma boylarna saldran Avarlar burada Frank kral Sigebert ile atmalara girmilerdi. Avarlarn Lombardlar ile savalar srasnda Avarlar ve Lombardlar arasna skm olan Gepitler dalnca Avarlar Lombardlarla yapm olduklar anlama gerei onlarn lkelerine hkim oldular. Bylece Avar kral Beyan Karpat havzasnn bat blgelerini ele geirerek Orta Tuna boylarna hkim olmu oluyordu.740 Gepit arazilerinin
738 739

nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s.91, Tahran 1376h Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.101, Erzurum1971 740 Samuel Szadeczky-Kardoss: Avarlar (ev-Ruen Sezer) s.285, stanbul2002

134

sahibi olan Beyan Kaan bylece Gepitlere ait eski bakentleri Sirmiumun kendilerine verilmesini istedi. Bunun yannda Oturgur ve Koturgurlarn kendi etkinlik alanlarnda yaadklarn iddia ederek onlarn Bizansa vermi olduklar verginin kendilerine verilmesi gerektiini iddia ettiler. Bizans imparatoru Justinos ise Kaan Beyann bu isteini tamamen reddetti. steminin stanbula yollam olduu elilik heyeti Bizans imparatoru Justinosa kendi kaak uyruklar olduklarn syledikleri Avarlara kar Kaanlarnn birlik teklifini ileten Gktrk heyetinin bu teklifini kabul etti. Fakat Justinos Gktrklerle yapm olduu bu ittifak bir savaa srklemek yerine Avar kaan Beyan ile bir antlama yapmann maslahata daha uygun olduunu dnd ve Avarlarn Gepit hkimiyetini kabul ederek onlarla anlat. Miladi 597 ylnda Gktrk hakan Bg Avarlarn Kafkaslardaki varlna son vermek amacyla Bizans imparatoru Mourikyusa birlik arsnda bulunarak eski ittifak glendirmek istedi. Bgnn amac ordusuyla Kafkaslar zerine yrmek ve buradaki Avar varlna son vermekti. Gktrklerin Avrupa ve douyu birletiren ticaret yolunun kontroln salamak amacyla vermi olduklar uralarn sonuncusu olan bu giriim; bu ticaret yolunun nemini giderek arttrmasndan kaynaklanmaktayd.741 Bunun iin Bizanstan yardm istemek suretiyle hem Avarlar rahat bir ekilde ortadan kaldracak hem eski ittifak glendirmi olacakt. Gktrklerin bu ittifak iin Bizans ile komu olmak Hazar Denizinin kuzeyinden ipek yoluna alan gvenli bir yol oluturmak ve Bizans Hint ve in pazarna rahat bir ekilde ulatrmak gibi teklifleri bulunmaktayd. Fakat Bizans imparatoru Mourikyos lkesinin i karklklarn ne srerek bu arya olumsuz cevap verdi.742 2.4.3. Avarlarn Bizans Bakenti stanbulu Kuatmalarnda Ssnlerin Rol743 574 ylnda Avar Kaan Beyan Tiberos komutasndaki Bizans ordusunu malup etti. Ayn Tiberos taht brakan Justinostan ynetimi devralnca Avarlarla anlama yaparak yllk seksen bin altn vergi vermeyi kabul etmitir.744 Bizansn Grc ve Gktrkler ile Ssnlere kar oluturduklar koalisyona kar Bizansa kar Ssnlerin yannda yer alan Avarlar kendi yanna ekmek istemitir. Justinostan sonra Gktrkler kendi amansz dmanlar olan Avarlarla anlama yoluna giden yeni imparator Tiberos ile tm ilikilerini askya aldlar. 578 ylnda Bizansla anlama halinde olan Kaan Beyan yanna ald altm bin kiilik bir kuvvet ile Balkanlar istila etmeye alan Slavlar zerine yrmek bahanesi ile Bizans gemi ve askeri yollarn kullanarak Slavlarn gcn krmay bir yandan da Bizansn zaaf noktalarn tespit

Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 678 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Ssnyan s.131, Tahran 1376h 743 Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 19, stanbul 1992 (Avar kaan Beyan ile Sasani imparatoru II. Perviz 617 ve 626 yllarnda yapm olduklar bir ittifak ile iki defa Bizans bakenti stanbulu kuatmlardr.) 744 Sevda Sleymanova: agm, s. 675
742

741

135

ederek bakenti kuatmann planlarn yapyordu.745 Nihayet Bizansla yapt anlamay bozan Kaan Beyan Tiberostan sonra tahta oturan Mavrikos ile yapt savala Tiberosa kabul ettirmi olduu yllk seksen bin para altn vergiyi ona da kabul ettirdi. Fakat bakentteki Sirimum arazisinde gz olan Beyan buray alabilmek ve bakenti kuatmak iin Bizans uzun yllar uratrabilecek bir mttefik bulmakta gecikmedi. Kaan Beyan 617 ylnda Ssn hkmdar Hsrev Perviz ile Bizansa kar bir ittifak kurarak bu ittifakn neticesinde Kafkasya topraklarnda Kr arazisine kadar inmeyi baarabilmitir. Bu ittifaktan sonra Avarlar Kuzeyden ve Ssnler doudan Bizans topraklarna doru hcuma getiler.746 Douda Ssnlerle megul olan Bizans ordusu Bakenti tamamen Avarlarn insafna terk etmi oluyorlard. Bu savalar srasnda bir yandan Balkanlara yerlemeye alan Slavlar pskrtmeye alan Avarlar bir yandan da defalarca stanbul nlerine kadar sokuldular.747 Bizans imparatoru Avarlara vermeyi taahht ettii yllk seksen bin para altn yz bin para altna karmasna ramen Avar aknlar hi durmadan devam etti. Bu srada Hazar Denizinin kuzeyini dolanarak Bizans ile komu olmak isteyen Gktrkler Kafkaslar geerek Karadeniz sahillerine ulam bulunmaktaydlar.748 Ssnlerin Bizansla olan yirmi yl savalar dolays ile snr ticaretini Bizansa kapatm olmalarndan dolay hem Bizans ve hem Gktrk ekonomisi bundan olumsuz bir ekilde etkilenmi bulunmaktayd. Ssnlerin kendi snrlarn dou bat ynnde Bizansn aleyhine olacak ekilde kapatmalarna kar Gktrkler Kk Asya ve Kafkaslar yoluyla Hazar Denizinin kuzeyinden Bizans ve Hindistan arasnda yeni bir ticaret yolu amak istiyorlard. Bu ekilde Gktrkler ipek yolu ticaretinin nn tkamak isteyen Ssnlere kar yeni bir ticaret yolu amak ve bu suretle darbe alm olan ipek yolu ticaretini tekrar canlandrarak eski ekonomik gcn elde etmeye almak amacn gtmekteydiler. 576 ylnda Gktrk birlikleri Krma ulam bulunmaktayd. Gktrklerin Krma ulatklarn haber alan Avar kaan vaktiyle Orta Asyadaki imparatorluklarna son vermi bulunan bu amansz dmanlarnn kendi arkalarndan Karadenizin kuzeyine kadar gelmi olmalar karsnda tedirginlik yaad ve ordusunu toplayarak stanbulu terk etmek zorunda kald ve ordusuyla Sirimuma geri ekildi. Avarlarn Gktrk tehlikesinden dolay geri ekilmesi zerine rahat bir nefes alan Bizansllar Ssnler zerine younlaarak dou snrlarnda arlklarn Ssnlere iyice hissettirmeye baladlar. 592 ylnda Ssnlerle olan savalar bir bar anlamas ile noktalannca Mourikiyos Avar tehlikesini ortadan kaldrmak amacyla onlarn

745 746

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 154, Ankara 1988 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 535, (TDV, SAM DBno:42038-1) 747 Samuel Szadeczky-Kardoss: Avarlar (ev-Ruen Sezer) s.286, stanbul-2002 748 Samuel Szadeczky-Kardoss: age, s.287

136

zerine sefer yapma gereksinimi hissetti. Fakat kendi dneminin sonuna kadar Avarlarla birka vurumaya giren Mourikiyos bu savalardan bir sonu elde edemedi. Ssn imparatoru Hsrev Perviz 620 ve 626 yllar arasnda Bizansa kar girimi olduu savalarda el-Cezire, Filistin, Suriye topraklarn ele geirmi bulunuyordu. 619 ylnda Ssnlerin Avarlarla ittifak ederek stanbulu kuatmalarnn ardndan iki lke stanbulu kuatma konusunda bir daha anlamaya vardlar.749 ahrbaraz komutasndaki Ssn ordusu Anadoluyu geerek Kadkye ulam;750 Avar kaan Beyan da Bulgar, Gepit ve Salvlardan oluan bir orduyla Balkanlar ve Trakyay aarak stanbul nlerine gelmiti.751 Buna gre ranllar Anadolu yakasndan, Avarlar da Trakya yakasndan stanbul'a yryeceklerdi.752 Bu srada Dou Anadoluda bulunan Bizans imparatoru Herakliyus ynn Kafkaslara evirerek Hazarlardan yardm almak iin Tiflise gitti. Slav filosu ran ordusunu Avrupa kysna geirecekti. Ne var ki Bizans donanmas buna izin vermedi ve Slavlar ile ranllar geri pskrtt. Ssn ordusunun komutan ehrberaz Asya yakasndaki ordusunu Avrupa yakasnda bulunan Avarlara yardm amacyla gnderme giriimini Bizans donanmas esen rzgrn kendilerine yardm etmesi neticesinde Ssn gemilerinin srklenerek dalmas zerine engellemi oldular. Avarlar ise yaklak iki ay stanbul'u kuattlar ve her gn saldrdlar, ancak Bizans kendisini ok iyi savundu ve tm saldrlar geri pskrtt. Bizansl din adamlar Bizans ordusunun dmana olan azmini arttrmak amacyla yapm olduklar etkili vaazlar ve Bizansllarn etkili direnileri sayesinde Avar ordusu ierisinde atlaklar meydana geldi. Sava srasnda byk kayplar veren Avar ordusu geri ekildi ve Macaristan'a geri dnd. Bizans kuatmasnn baarszl Avar mparatorluu'nun dnm noktas olmu ve devlet artk bir gerileme ve k dnemine girmiti. Avarlarn btn Avrupa'y yldran eski gc de azalmaya balamt. Kaan Beyann 630 ylnda lmnden sonra Avarlar dalma srecine girmilerdir.753

749 750

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 154, Ankara 1988 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s. 103, Tahran 1339h 751 Samuel Szadeczky-Kardoss: Avarlar (ev-Ruen Sezer) s.292, stanbul-2002 752 Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 675 753 brahim Kafesolu: age, s. 155

137

NC BLM 3. TCAR VE KLTREL AIDAN TRK SASAN LKLER 3.1. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler Farslarn, Dnya medeniyetini Sasaniler dneminde fark edilir ekilde etkilediklerini grmekteyiz. Kltrel etkisi imparatorluk snrlarnn ok tesine, Bat Avrupa'ya, Afrika'ya, in'e ve Hindistan'a kadar ulamtr. Ayrca bu kltrel etki Avrupa ve Asya ortaa sanatnn olumasnda gze arpan bir rol oynamtr.754 Sasani krallarnn edebiyatlar ve filozoflar himaye eden aydnlanm insanlar olduklar sylenmektedir. I. Hsrev Plato'nun ve Aristo'nun eserlerini Pehlevi diline evirtip IV. yzylda ina etmi olduu Gundiapur niversitesinde retilmesini salamtr.755 I. Justinyan Atina okullarn kapatt zaman, yedi retmen ran'a kam ve I. Hsrev'in saraynda himaye altna alnmlardr. Justinyan'la 533 ylnda yaplan anlamayla, Sasani kral Yunan bilgelerin serbeste memleketlerine dnebilmelerini ve her trl eziyetten uzak tutulmalarn art kotuu sylenmektedir. Sasaniler kendilerini Helen uygarl ve Partlardan sonra Ahamenidlerin devam olarak grdler. Sasani sanat geleneksel ran sanatnn rneklerini Helenistik eler ve etkilerle birletirdi. Pers mparatorluu'nun Byk skender tarafndan fethedilmesi, Helenistik sanatn Bat Asya'ya doru yaylmasn balatt. Dou bu sanatn d formunu kabul etse de ruhunu gerekte asla asimile etmedi.756 Helenistik sanat, Yakn Asya'nn insanlar tarafndan Partlar dneminde zaten zgrce yorumlanyordu. Sasani dnemi boyunca buna kar bir reaksiyon vard. Sasani sanat ran'a zg yerel gelenekleri ve formlar yeniden canlandrd. slam dneminde bunlar Akdeniz sahillerine kadar ulat.757 Trkler ve ranllar arasndaki kltrel mnasebetlerin gemii ise M VII. yyya dayanmaktadr. Hazarn dousu, kuzeyi ve gneyini iine alan Orta Tiyanan merkezli ve ranllarn adna Trkistan dedikleri byk Saka imparatorluuna kar douya doru yaylma emelleri gden ranl Ahamaniler Trkistan adn verdikleri yerlerde balarnda Alper Tungann bulunduu Sakalarla srtmeye balamlard. Bu savalar srasnda Alper Tungann kardei Barsgan Beykentte zerine doru gelen Ahamani prensi Siyavu komutasnda bir orduyu yenerek Siyavuu ldrmtr.758 Ahamani prensi Siyavuun ldrld bu gn Sasaniler dnemi ranna kadar bir matem gn olarak her sene anlarak gelmitir. ranllarn Anadolu ve Kafkaslardaki Saka varlna Zile yaknlarnda yapm olduklar bir savala M 626 yllarnda son vermelerini de yine ranllar her sene bayram olarak kutlamlardr. Bu
754 755

Ali Akbar Sarfaraz: Mad, Ahamani, Akani, Sasani s. 329-330, Marlik-1996 Parviz Marzban: Hulasa-i Tarih-i Hner s. 36. Elmiv Farhangi-2001 756 Parviz Marzban: age, s. 36vd 757 Parviz Marzban: age, s. 36(ayn yer) 758 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.25, stanbul1977

138

bayramlarn varlna az deimi ekliyle Sasaniler dneminde de varlklarn devam ettirdiklerine ahit olmaktayz. Sasaniler dnemi ran dhil, Turan Aryaniler ve dier Fars topluluklar ile Hint, Afgan toplumlar zerinde medeniyet alannda byk tesirler icat eden Trk topluluu hi phesiz Kuanllardr. skenderin Helenizm medeniyeti zerine bina ettii Greko Baktirya

imparatorluunun zerine kurulmu Kuan imparatorluu Hint ve Aryani din ve kltr unsurlarn sentezleyerek yksek bir medeniyet modeli ortaya karm bunlar kendi Trklkleri ile kartrarak yaam olduklar blgedeki btn kavimler zerinde byk tesirler brakmlardr. Afgan tarihisi Abdulhay Habibi bu gnk Afgan ve Hint medeniyetlerinin ortaya knn temelini Ahamani, Yunan, Hint ve Budist felsefesini Trklkleri ile yourarak btn kltrler zerinde egemenlik kuran Kuanllarn attna inanmaktadr.759 Yine ayn tarihi devamnda Kuanllarn geriye braktklar sanat eserlerindeki sslemelerin Saka dnemi sslemeciliinin grkemli unsurlar olduunu belirtmektedir. Erken ortaalarda Sasaniler ve Trkler arasndaki ticari, kltrel ve siyasi ilikiler Kuanlarla balam, Akhunlar ve Gktrkler ile devam etmitir. Kuanlarn imparatorluk olarak yklp yabguluklar halinde ynetildii MS III. yzyln balarnda baz Toharistan ve Baktirya gibi Kuan yabguluklar Sasanilere ballklarn bildirdikleri iin Sasani ileri gelenleri tarafndan ynetilen bu topraklar zerinde Sasani dnemine ait gm ve altn kaplar, altn, gm ve bakr sikkeler, ipekli hal ve traz dokumalar ile Kuan ve Sasani ilikilerini gsteren kitabelere rastlanlmakla beraber aradaki kltrel ilikileri grmek asndan birok ipucu mevcuttur. Endstriyel alanda kaliteli ipekli dokumalar Sasanilerden ele eden Kuanlar pamuk kltrn ise Sasani lkesine kendileri sokmulardr.760 Horasanda karar klan Sasani pamuk endstrisinin Horasan iklimine altrlarak burada gelitirildii ve elde edilen rnlerin in, Badat ve Msra kadar ihra edildii belirtilmektedir. Bunun yannda Trk-Fars kltr etkileiminin en byk etkenlerinden bir tanesi de ipek yoludur. ki medeniyete ait kltrel unsularn etkileim alan olan Aa Trkistan blgesi ipek yolunun buradan gemesinden dolay younluk kazanmtr. slamiyet de dhil Ari, Sami ve Orta Asya dinlerinin yaylmasndaki en byk etkenlerden bir tanesi ipek yolu zerinde dou-bat arasndaki ticaret yolu zerinde birok kavime ait unsurlarn seyir halinde olmasnn rol byktr.761 Bununla birlikte Asyann Toharistan, aanyan, Harzem gibi deiik vahalarnda ehir devletleri eklinde varlklarn devam ettiren ranllar kendi sanat ve

759 760

Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 520, (TDV, SAM DBno:42038-1) Abdulhalik Bakr: Ortaa slam Dnyasnda Tekstil Sanayi, Giyim-Kuam ve Moda s. 164, Ankara 2005 761 Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 73, Konya 1989

139

edebiyatlar ile yourmu olduklar Zerdt, Mani ve Budha dinlerini gebe komular olan Trkler arasnda yaymaya almlardr.762 3.1.1. Akhunlar ve Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler Akhunlarla ilgili arkeolojik buluntularn ok az olduu sylenmektedir. Yine de tarihleriyle ilgili bilgi salayan eler arasnda para ve kitabeler n srada yer alr. Para ve kitabelerin ou Dou ran ve Afganistan yrelerinde ele gemitir. Bunlarn byk bir blm Toraman ve Mihrakula dnemleri ile ilgilidir. Akhun paralar zerinde yaplan nmizmatik aratrmalar sonucunda bunlarn atl, bst ve yar drahmi tipi olarak tre ayrld anlalmtr Akhunlar bir sre, Orta Asya'da baka kavimlerle beraber yaamlardr. Bu ortak yaay sresi iinde kltrel adan karlkl bir alveri gereklemitir. zellikle dil ve baz gelenekler asndan eitli kavimlerin Akhunlar etkiledikleri grlmtr. Toharistan'a yerletikten sonra ortaya kan Toharca dili aslnda Akhun dilinden baka bir ey deildir. Toharca, dier dillerden farkl bir yapya sahipti ve yirmi be harften meydana geliyordu. Akhunlar da kendilerinden nce bu blgede devlet kurmu olan Kuanlar gibi Budizmi semilerdi. Her ne kadar imparatorlar Budizme kar sava am ve Budistlerin tapnaklarn yakp ykmsa da Akhunlar'da toplum arasnda Budizm dini yaygnlk gstermitir. 400 yllarna kadar Orta Asya steplerinde yaayan Akhunlar 425 ylnda Afganistan ve Sasani topraklarna girmiler ve sahip olduklar kltr bu corafyalara tamlardr.763 Gney blgelerine yaptklar aknlarda Budistlerle karlamlar, onlarn etkisi altnda kalarak bu dine inanmlardr. Sasani mparatorluun yklmasndan sonra beliren Mslman aknlar Akhunlar daha sonra da slamiyete yneltmitir Akhunlar, devlet kurduklar blgeye, k noktas olan Orta Asya'nn geleneksel kltrn tamlardr. Gebe bir kavim olan Akhunlar devlet kurduktan sonra da gebeliklerini srdrmlerdir. Akhunlarn Orta Asyal ve gebe olmalarnn yan sra bir nc zellikleri de karakteristik bir Hun kavmi olmalaryd. Bylece eski Hun kltrn de devam ettirmilerdir. Bu zelliklerin oluturduu Akhun kltrne nceleri Budizmin ve son dnemlerde de Mslmanln katklar olmutur. Ayrca Budizmin Akhunlarla Trkistanda yerlemesi Zerdtln buraya giriini nledii gibi blgenin Farslamasnn nn de almtr.764 Tm bu eler birletii zaman Akhun kltrnn genel erevesi ortaya kmaktadr. pein dini sembolleri yaymada bir kltr olarak kullanlmasnn Akhunlar dneminde Budizmi yaymak konusunda ilk olarak kullanld ve bu usuln Akhunlar vastasyla Sasani lkesine getii ifade edilmektedir. Sasani ah I. Hsrevin Akhun ii bir

Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 36, Ankara 1998; ayrca bkz; nver GnayHarun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 181, stanbul 2003 763 Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 64 Tahran1362 764 Osman Turan: Seluklular ve slamiyet s. 6, stanbul 1999

762

140

ipekli perdeyi zerinde Ahuramazday ifade eden dini semboller olduu halde kendi vasallar olan Sryani tapnana hediye ettii sylenmektedir.765 Akhunlar da at srtnda yaayan bir kavimdi. Hem gnlk yaamda, hem de kltr ve sanatlarnda hayvan konusuna nem vermekteydiler. Eserlerinde ve sslemelerinde hayvan motifleri gze arpmaktadr. Gebe yaam, adr olgusunu da devam ettirmitir. Sosyal yaam ve ilikiler ile beraber kltr ve sanat olgular da buna gre biimlenmitir. Akhunlarn devlet kurduklar blgelerde daha sonralar birok devletin kurulmas ve Akhunlarn gebeliklerini srdrmeleri yznden arkalarnda kalc antlar brakmamalarna neden olmutur. Akhun kltr ile ilgili en nemli bulgular yaadklar blgelerde yaplan kazlar sonucunda ortaya karlan kitabeler ve bulunan paralardr. Bunlarn zerindeki yaz ve ekillerin okunmas ve yorumlanmasyla Akhun tarihi ve kltr gn na kmtr Akhunlarn Sasanilerle olan mnasebetleri Akhunlarn batya olan gleri srasnda Sasanilerin mahalli iveleri olan Toharca ile tanmalaryla balamtr. Akhun paralar ve evraklar zerinde Toharcaya ait yaztlar bulmak mmkndr. Bunun yannda Toharcann Akhun dili olduunu syleyen A. J. Windenkens gibi batl tarihiler bile vardr. Windenkense gre Akhunlarn kullanm olduklar Ari veya Arsi dili Toharcadan baka bir ey deildir ve bu kavramlar Akhunlarn zerinde yaam olduklar sahay ifade ediyordu ki beyaz veya ak anlamlarna geliyordu. Bunun ince karl olan Po kelimesi de beyaz veya ipek kelimelerinin karl idi.766 Fakat bu izahn birok eletiriye maruz kald sylenmektedir. nk Akhunlara bu ismin verilmesinin asl nedeni olarak genelde onlarn dier Hunlardan farkl olarak beyaz bir tene sahip olmalarn gereke olarak gstermektedirler. Bununla beraber Akhunlarn Toharcann farkl bir ivesini konutuklar kendi dnemlerinden kalma sikkeler ve evraklardan anlalmaktadr. Turfan ehrine ait Akhun

yazmalar zerinde Toharistana ait Toharca yazlarnn bulunmas bu konuyu glendirmekle beraber bu konuda verimli bilgiler elde edilmedii iin Akhunlarn konumu olduklar dil mulk kalm ve Akhun dili hakknda kesin bir bilgiye varlamamtr. Akhunlarn Orta Asya meneli bir kavim olmakla beraber Toharistana Hunlarn bat ynnde gleri srasnda gneye inmeleri sonucu gelmelerine ramen bu dille bu kadar nasl kaynatklar da merak konusudur. Bununla beraber Akhunlarn Orta Asyadan gelirken kendilerine has dillerinin olduu muhakkak olmakla beraber in kayna Veyuda Akhunlarn dillerinin Avarlara, Hun ve Kaoelere benzemedii ifade edilmitir.767

765 766

Boris Ya. Stavsky: pek Yolu ve nsanlk Tarihindeki nemi (ev-Mehmet Tezcan) Trkler C. III, s. 224, Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.65, Erzurum1971 767 Enver Konuku: age, s.65

141

in kaynaklar 516 ylnda Akhunlardan gelen bir eli grubundan sz ederken bunlarn Akhun hkmdar Yentalito tarafndan gnderildiklerini bildirmektedir. Bu hkmdarn ad Bizans kaynaklarnda Eftalanos olarak gemekle beraber bilim adamlar bu ismin Soda ile alakal olduunu ifade etmektedirler. Akhunlar gneye Baktirya topraklarna indikleri dnemlerde burada ok sayda ranl asilzade oturmaktayd. Akhunlarn Kuan topraklarn ele geirmeden nce blge Kuanahr adyla Sasanilere bal bir eyalet olmakla beraber buray ynetmesi iin kendilerine Kuanh ad verilen saltanat ailesinden kimseler yanlarna aldklar varlkl aileler ile buraya yerlemilerdir. Akhunlarn bu blgede gl bir imparatorluk kurmasndan sonra Akhun devleti bnyesinde ve hatta orduda yksek rtbeli subay olarak da grev yapan bu ranl asilzadelerin Akhunlar ile Farsi unsurlar arasnda bir irtibat kurduklarn ve Akhunlarn getirmi olduu Altay kltr ile ran kltrn bu sayede abucak kaynat da belirtilmektedir.768 Akhunlarn Sasanilerle ilk scak temaslar Sasani hkmdar Firuz ile yapt savalaryla bilinen Akhun hkmdar Ahunvar dneminde olmutur. Bununla beraber Ahunvarn belirli bir kiinin ismi olmasndan ziyade Akhun hkmdarlarna verilen ortak bir isim olduu da ileri srlmtr. Bunun yannda Ahunvarn z Trkedeki karl olan Aksungur olmas ihtimali zerinde de durulmutur.769 Her ne kadar Akhunlar iin kullanlan ak kelimesinin onlarn fiziksel grnmlerinden dolay kendilerine verilen bir isim olduunu syleyen tarihiler bulunsa bile Orta Asya halklarnn kendi ilerinde ak ve kara olarak vasflandrld bir gerektir. Renk adlar Akhunlara kendilerine ait etnik boylar iin kullanld dahi olmutur. Sasani kaynaklar Akhunlardan Hyon diye bahsetmekle beraber kimi zaman onlarn balarna sped (beyaz) ve kimi zaman karmadh (krmz) gibi renk adlar getirmek suretiyle baz ayrmlarda da bulunmulardr. Hatta Karmadh Hyonlar (Kzl Hunlar) tabiri Kermihiones biiminde Bizans kaynaklarna dahi girmitir.770 Kzl Hun tabirinin II. apur dneminde mttefiki olan Akhunlarn kendilerine gndermi olduu baz Akhun boylar ile beraber onlarn Romallarla 359 ylnda yapm olduklar Amid kuatmas srasnda kendilerine yardm amacyla yollanan bu boylar iin Sasanilerin kullanm olduklar bir tabir olmakla beraber bu tabir olduu gibi Bizans kaynaklarna gemitir. Ayrca Khion veya Khon eklinde Pehlevice kan anlamna gelen bu szcn Sped Khon ve Karmadh Khon diye beyaz kan veya kzl kan eklinde Sasaniler tarafndan Akhunlara taklm olmas da muhtemeldir. ran kaynaklar Akhunlarn Trk kkenli olduklarnda genelde hemfikir olmakla
768 769

Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 524, (TDV, SAM DBno:42038-1) Richard Frye-Aydn Sayl: Seluklulardan Evvel Orta arkta Trkler Belleten XXXVII (1946) s.126 770 Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.404, stanbul2002

142

beraber bugn Trkistan blgesinde yaayan zbek, Kaman ve Kazan Trklerinin atalarnn Akhunlar olduunu belirtmektedirler.771 Maverannehir sahas zerinde yaayan alt kavimler zerinde Akhunlar ve Sasanilerin ciddi tesirleri vardr. Bu dnemlere ait Maverannehir yaptlarnn ounda Budizm ve Zerdt dinin sanatsal unsurlarn grmek mmkndr.772 Hindistan topraklarnda meskn Eftalitlerin Toharistan ele geirmelerinden sonra burada yapm olduklar mabetlerde kutsal at motiflerini ilemiler, at stnde av sahneleri, kaanlarn tren geitlerini gsteren levhalar ska rastlanan sanat rnleridir.773 3.1.2. Gktrkler ve Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler ki yzyldan fazla bir sre egemenlik srm olan Gktrkler, btnyle gebe bir toplum olarak kabul edilmektedir. Buna ramen Trk medeniyetine ilk edebi dillerini ve Trk alfabesini kazandrmak suretiyle kltr medeniyet alannda bir r amlardr.774 Gktrklerin sahip olduklar kltrel zellikleri bilmek iin onlarn sosyal yaamlarna bir gz atmak gerekmektedir. Eberhard Gktrklerin sosyal yaamlarn u ekilde zetlemektedir: Elbiseleri soldan ilikli, salar kesiktir. zeri kee ile rtl adrlarda otururlar. G ederler, avla urarlar, et yerler, kmz ierler, krk ve yn kuma giyinirler. Hakan ahs kudrete baklarak seilir. Yirmi sekiz irs rtbe vardr. Silahlar; boynuzdan yay, vzldayan ok, zrh takm, uzun mzrak, kl ve baktr. yi binici ve niancdrlar. ller merasimle adra konulur, koyun ve at kurban edilir; l adr etrafnda at yarlar yaplr.775 Naa btn servet ve atyla birlikte yaklr. Kl sonradan mezara konularak tekrar kurban edilir ve at yarlar yaplr, matemin sembol olarak yzler izilir. lnn bir resmi hazrlanr. len kiinin savalarda ldrd dman says kadar mezar stne ta ylr. Kurban edilen hayvanlarn kafatas bir sra geirilerek dikilir. lm merasiminde evlenme trenleri yapmaktan kanlr. ocuksuz kalan vey annelerle evlenme ve len karde karsyla evlenme vardr. G yaparlar, yalnz hakann doan gne kltnn bulunduu yerde salam evleri vardr. Her yl ecdat maarasna kurban kesilir.776 Byk bayram beinci ayn ikinci yarsnda Gktengri ve Sutengriye kurban kesilmesiyle balar. Ksrak kmz ierler, sonra ark sylerler, ruhlara inanrlar, bycleri sayarlar.777 Hunlarn kabul ettikleri yaz gibi yazlar vardr. detleri her bakmdan Hyungnularnkine benzer. Kurt bayraklarn zerinde, st ksmnda tasvir olunurdu. Yeni hakan bir hal

771 772

Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 156, Tahran-1331h Osman Turan: Seluklular ve slamiyet s. 2, stanbul 1999 773 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.171 774 Akdes Nimet Kurat: Gktrk Kaanl Trkler CII, s. 49 775 Wolfram Eberhard: inin imal Komular (ev-Nimet Ulutrk) s. 87, TTKYay, Ankara 1996 776 Wolfram Eberhard: age, s. 76 777 Wilhelm Radloff: Sibiryadan C. II, s. 275vd, (ev-Ahmet Temir) stanbul 1976

143

zerine oturtularak havaya kaldrlrd.778 Kendilerine mahsus bir nevi tuzlar vardr. Tanrlarn tasvirlerini keeden yontarlar ve deri torba iinde muhafaza ederler. Bu tasvirler i ya ile yalanr. Ayn zamanda srk zerine de dikilir. Ona yln drt anda kurban kesilir, ev makamnda kee arabalar vardr, kee rtleri vardr.779 Gktrkler dnemine ait elbiselerin banda ipekli ve krkl dokuma rnleri olmak zere iki eit giyim tarz mahede edilmitir. Bunlardan ipekli olan giysilerin zerindeki motiflerin Sasani sanat tarzna ait motiflerin grlmesi780 aradaki ticari faaliyetlerden dolay Gktrklerin ipekli Sasani dokumalarn satn aldklar sonucu karlabilir. Gktrk egemenlik sahas ierisinde yaayan Krgzlarn Sasani ve Araplar ile sk bir krk ticareti olduu sylenmektedir.781 Yine Krgzlar arasnda yaygn bir ekilde tasvir alanlar bulunan av sahnelerinin Sasani sanatn etkiledii ve randaki Tak- Butsan Sasani av sahnelerinde bu sahnelerin bulunduu sylenmektedir. Bu av sahnelerinde bir tepenin yamacnda drtnal gitmekte olan iki svari arkalarna dnm vaziyette ok atarak svarilerin arkasnda koan aslanlar ile svarilerin nnde havaya srayarak kouan kaplan, geyik ve da keisi srleri grlmektedir.782 Kazlarda Gktrklere ait bulunan eitli madeni paralarda ve bayrak olarak kullanlan kumalarn zerinde altn kurt ban kullanrlard.783 Ergenekon destan nedeniyle Gktrkler bozkurdu kutsal sayarlard. Issk gl yaknlarndaki Barsan harabeleri Gktrk uygarlnn simgesi saylmaktadr, buralarda Gktrkler dnemine ait heykelciklerde bulunmutur. Sukuluk eserlerinden ele geen Sod heykelciklerinde dilimli Sasani talar eklindeki ran tanrlar tasvirlerinin Kubadah blgesindekilerin ayns olduu sylenmekle beraber Gktrk sanatnda Sasani unsurlarnn etkisini de grmek mmkndr.784 Gktrkler dneminde Altay dalar civarnda genelde Zerdt dini ile ilgili insan ve hayvan heykelciklerine rastlanlmtr.785 Gktrk dnemine ait olan toprak kaplarn zerlerinin ran mitolojisine ait resimlerle ssl olduu ifade edilmektedir. Bunun yannda bu tr motifler genelde Trkistandaki ehirler araclyla ticaret yoluyla Gktrk lkesine girmekteydiler. Gktrklerin Sodlulara atrdklar sulama kanallarnn izleri de gene kazlar srasnda ortaya karlmtr.786 Gnmzde Ruslarn Gktrklerin am olduklar sulama kanallarn yenileyerek kullandklar sylenmektedir. Byk ihtimalle bu sulama kanallarnn pamuk ve
778 779

Abdulhalik Bakr: Ortaa slam Dnyasnda Tekstil Sanayi, Giyim-Kuam ve Moda s. 283, Ankara 2005 Wolfram Eberhard: inin imal Komular (ev-Nimet Ulutrk) s. 88, TTKYay, Ankara 1996 780 Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi s. 156, TTK, Ankara1991 781 Bahaeddin gel: age, s. 209 782 Bahaeddin gel: age, s. 217 783 Wolfram Eberhard: age, s. 83 784 Bahaeddin gel: age, s. 190 785 Bahaeddin gel: age, s. 193 786 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 157

144

meyve retmek maksadyla yaygn sulama teknii kullanlarak toprak ilemecilii amacyla almt. Gktrklerin kayalar zerine yaptklar resimlerden giyim tipleri de anlalmaktadr. izme, pantolon, uzun kaftan giyiyorlar, salarn uzatarak arkalarna brakyorlar, sakallarn ise kesiyorlard. Balarna krkten yaplm brk, sava srasnda ise tulga giyiyorlard. Pantolon ve ceketi ilk kullananlarn Gktrkler olduu, Avrupa'da Roma ann sonlarna kadar harmaniyelere sarnld, ceket ve pantolonun ilk kez Hunlar tarafndan Avrupa'ya getirildii eitli kaynaklarda belirtilmektedir. Gktrkler madencilikle ve zellikle demircilikte ileri gitmilerdi. Altay ve Sayan dalar Trk demir madenlerinin bulunduu blgeler olmakla beraber burada bol miktarda altn ve gm karlmaktayd.787 Burada kan demirin yksek cevherli olmas ve Trkler tarafndan ok iyi ilenmesi Trk sava endstrisinin en byk zelliiydi. Trk kllar eitli gzelliklerde hayvan ve bitki motifleri ile sslyd. Gktrkler ana ait Trk demir ocaklar ve dkmhaneleri bulunmu ve incelenmitir. Hindistanda demirin ortaya kn buradaki Aryan unsurlarn Trkistanla olan irtibatlarna balayanlar da vardr.788 Ayrca Sodlularn Altay Trkleri ile ok erken alarda tanmalar Altay demirinin ticareti yaplan nemli bir rn olmasna balanmaktadr. Trklerin Avar lkesinde karm olduklar demirlerin Sodlu tccarlar tarafndan uluslar aras ticareti yaplmaktayd.789 Gktrklerin inlilerle olan ilikilerinde arac rol stlenenler yine bu demir ticaretinden dolay Sodlular olmutur. Buhara Sodlularndan olan ve Gansuya yerlemi olan Nopantonun 545 ylnda inli Wei hanedan hkmdarnn elisi olarak Avarlarn egemenlii altndaki Gktrklere eli olarak yollanmas bilinen Orta Asya diplomasi rneklerinden bir tanesi olarak kabul edilmektedir.790 Bunun yannda in motifi olarak bilinen cennet kuunun rana giriinin Sasani ve in arasnda kpr vazifesi gren Trkler sayesinde olduu ve cennet kuu motifinin Zerdtln en nemli sembollerinden birisi haline geldii sylenmektedir.791 Buna delil olarak cennet kuu motiflerine Hun ve Gktrk kurganlarnda rastlanlm olmas gsterilmektedir.792 Gktrkler demirden sapan, krek, orak gibi tarm aralarnn ustas idiler. Balca geim kaynaklar hayvanclk olmakla beraber, zellikle gney blgelerinde ok gelimi tarmlar vard. Gktrk toplumunun da eitli snf ve katmanlar vard. Asiller nde gelen kesimdi. Kaan'n ban ektii asiller kesimi vergi vermezler ve byk sayg grrlerdi. Kadnlar erkeklerin yan sra toplum yaamnda her alanda alrlard. Kadnlara saldrmann cezas

787 788

Tahsin nal: Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi s. 159, Konya 1975 Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hakimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s. 815 789 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II s.170 790 Boris Marak: agm, s. 170(ayn yer) 791 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 183, stanbul 2003 792 Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi s. 192, TTK, Ankara1991

145

idamd. Hrszlk yapan aldnn on mislini der ve toplumdaki yerini yitirirdi. Eer on mislini deyecek serveti yoksa zgrln yitirir ve kle olarak satlrd. Evlenme servet ve asillik asndan yakn kesimler arasnda olurdu. Asil gen kzlar halktan erkekler ile evlenmezdi. Gktrkler yemee ok meraklydlar. En ok brek, kaymak, bal ve tatl yenilirdi. Yoksul, zengin herkes gnde iki n et yiyebilirdi. Bekletilmi ksrak stnden yaplm kmz ierlerdi. arap da yaygnd. Sarho olmak ayplanrd. Yemek yerken mzik dinlenir ve ark sylenirdi.793 Yemekten sonra eller ykanr ve temiz kk havlularla silinirdi. Gktrklerde de, Hunlar gibi yln belirli dnemlerinde eitli enlikler dzenlenirdi. Her yln beinci aynda yaplan enlikler en nemli olanyd. enliklerde at yarlar yaplr, ark yarmalar dzenlenir, kmz iilerek toplu halde arklar sylenirdi. Bu arklar yazl olmadndan gnmze yansmamtr. Gktrkler savamay olduu kadar elenmesini de seven bir toplumdu. Zaferlerden sonra da eitli elenceler dzenlenirdi. Gktrk elenceleri, Hunlardan kalma zelliklerle birlikte daha sonralar kurulan Trk devletlerinde de geleneksel olarak srdrlmtr. Bunun yannda in ve ranllarn konser ile tiyatro sanatn Trklerden aldklarna dair iaretler vardr.794 Trk ehirlerinde temsiller ve konserler veren Trk topluluklarnn ran ve in lkelerine kadar giderek oralarda mesleklerini icra etmek iin alkonulduklar ve tiyatro ile konser sanatn onlara rettikleri sylenmektedir. Gktrklere ait Kudurga kurganlarnda elde edilen eerlerin zerindeki motifler Sasanilerin Gktrkler zerindeki izlerini gstermesi asndan ilgintir. Bu eerlerin zerindeki av sahnelerinin randaki Tak- Btsan kabartmalarndan ilham alnarak yapld sylenmektedir. Buradaki av sahneleri II. Hsreve ait geyik avn tasvir eden resimlerdir.795 Fakat bu tasvirlerin yerli sanat zevkine gre resmedildii sylenmektedir.796 bunun yannda Turfan blgesinde ele geen fresklerde gze arpan Buda tasvirleri, Budaya hediyeler sunan at ve deve srtnda ahslarn resimleri Zerdt dinine mensup Pencikentlilerin kendi dini ayinlerini Budaya inanan Trklerin dini inanlaryla kartrmlar ve ayn ekil Gktrkler de kendi tanrlarn randaki tasvirlere gre izmilerdir. Hatta fresklerdeki ahslarn banda bulunan talarn ran talarna benzedii sylenmektedir.797 Avarlarn egemenlii dnemlerinde onlarn egemenlik alanlar ierisinde Altaylarn gney yamalarnda yerleik daha sonralar byk Gktrk devletini kuracak olan Trk boylarnn madencilik ile uratklar bilinmektedir. Genel olarak demir, bakr ve altn madenini ileyen Trkler sadece bu madenleri kesici aletler ve ev eyas olarak deil ayn zamanda ssleme ve
793 794

Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. II, s. 88, Ankara 1998 Tahsin nal: Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi s. 193, Konya 1975 795 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan(trc-Raid Yasmi) s. 465, Tahran 1368 h 796 Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi s. 142, TTK, Ankara1991 797 Bahaeddin gel: age, s. 143

146

ziynet eyas olarak da kullanmaktaydlar. Nouin-ula ve Pazrk eyalar arasnda yer alan ziynet eyalar ile Kazak kadn el ileri ziynetleri arasnda tam bir benzerlik olduu ifade edilmektedir.798 Minuse ad verilen demir ve bakr mamultn daha sonralar gneye inerek ran sahasna yerleen Trkler ranllara retmilerdir. Nouin-ula ve Pazrk kltrlerine ait bu motifleri ran kltr sahasnda mahede etmek mmkndr.799 Maverannehir ve Horasan blgelerinde bulunan Semerkant, Buhara, Ramiten, Beykent ve Merv gibi tabi ve kltrel zenginliklerin bolca mahede edildii ehirleri kltr dnyasna kazandran Trklerdir. Bu ehirlerin kurulduu dnemlerde yaylak klak yar gebe bir kltr hayatna sahip olan Trklerin kurduu eski ran kaynaklarnda bile nakledilmektedir.800 Trklerin gebe olmasn ve adrlarda yaamasn onlarn ehir kurmalarna engelmi gibi telakki eden anlayn aksine k klaklarda ve yaz yaylaklarda geiren Trklerin yerletikleri yerlerde ehir kurmadklar anlamna gelmemektedir. in taraflarndan gelerek Issk Gl yaknlarnda yerleen Trk kabilelerinin mlekilik, marangozluk ve nakkalk gibi sanatlar bildikleri anlatlmaktadr. Daha gebe olarak telakki edilen Trklerin bu sanatlar icra edebilmeleri iin mutlaka yerleik bir kltrn ayn zamanda olmas gerekmektedir. Gktrklerin egemenlii altndaki Sodiyanada Trkleme almalarnn younluundan dolay Sod yabgular artk paralarn dahi Trke basmak zorunda kalmlardr.801 Bunun yannda Sulek blgesinde kaya zerine yontulmu resimlerde bulunan aatan yaplma zrhl elbise motiflerinin aynsnn randaki zincir zrhlarla benzerlii bu motifin Sasanilerin demirle tanmalarndan sonra bu zrh modelini rnek alarak aynsn yaptklar izlenimini uyandrmtr.802 Issk gl civarnda imal edilen yanm tula ve inilerden bahsedilmektedir. ehircilik alannda kullanlan piirilmi tula ile yine yerleik kltre ait olan inicilik izlerinin Trklerdeki varl onlarn ehircilik anlay ve yaantsndan uzak olmadklarn gstermekle beraber Maverannehir ve Horasanda kurmu olduklar ehirlerin ksa srede dnyann en medeni ve en zengin yerleim yerleri arasnda olmas bu ehirlerin salam bir kltrel yap zerine bina edildiini gstermektedir. Arap seyyah bn-i Havkal Semerkant, Buhara, Merv gibi Maverannehir ehirlerinin dnyada benzerlerinin bulunmadn ve buralarn dnyann en

Zeki Velidi Togan; Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s.25, stanbul-1981 Tahsin nal: Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi s. 161, Konya 1975 800 Zeki Velidi Togan; age, s.26 801 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s.160; ayrca bkz. Azim Malikov: Maverannehir Trkleri Trkler C. III, s. 146vd. 802 Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi s. 220, TTK, Ankara1991
799

798

147

zengin yerleri olmakla beraber mahsulnn btn dnyay besleyecek kadar bol olduunu, ehirlerinin dnyann en kalabalk ehirleri olduunu ifade etmektedir.803 Bunlarn yannda inlilerin kullanm olduklar demir silahlarn Orta Asyadan geldiklerine ynelik kuvvetli rivayetler vardr. Madencilikle uraan Trklerin bunlarn ticaretini yapmalar ihtimal dhilindedir. Hunlarn lks kl anlamnda kullanm olduklar king-luk kelimesi in kaytlarna dahi gemektedir. Hatta Fr. Hirt bu szn iki yzl bak anlamnda in kaynaklarna gemi ekli olan kingirlik szcnn in kaynaklarndaki ilk Trke szck olduunu sylemektedir.804 Yine in kaynaklarnda ham demir anlamnda Trke gn kavram da gemekle beraber btn bunlar Trklerde bir demir kltrnn olduunu ve hatta bunlarn ticareti uraldnn gstergesidir. Bunun yannda bn-i Belh, I. Hsrevin Mazdeki ortadan kaldrmak iin tertip etmi olduu bir Mihrican bayramnda onu ve btn adamlarn topladktan sonra elbiselerinin altnda gizlenilmesi asndan, daha nce ran kltrnde hi bulunmayan iki ucu sivri sapl demir baltalar yaptrd Mazdek ve adamlarn bunlarla ortadan kaldrdklarn rivayet etmektedir.805 Ayrca bn-i Belh bunu Sasanilerde ilk yapan kiinin I. Hsrev olduunu ve bunu zellikle bu ite kullanmak iin ilk defa kendisi tarafndan icat edildiini sylemektedir. Bu dnem Sasani ve Gktrkler arasndaki ilikilerin ok yakn dzeyde olmas ve Gktrklerin bu iin ticaretini yaptklar gz nnde bulundurulursa iki ulu keskin kingirliklerin Sasani kltrne Gktrkler vastasyla girdiini tahmin etmek zor deildir. Gktrklerin Talka demir kaps806 yaknlarndaki Pulad adn verdikleri ehirlerinde gl bir demir elik sanayileri bulunmaktayd. elik anlamndaki Farsa pulad szcnn bu ehre isim olarak verilmesi burada maden ticareti yapan ranllarn buraya bu ismi vermi olduklar tahmin edilmektedir. Gktrkler Avarlarn egemenliinden kmadan nce bu mntkadan Horasan blgesine demir levhalar, karaori ve bilgatekini denilen gzel kllar ihra etmekteydiler.807 Trkler demiri ok gzel ileyerek bunlardan zrhlar rerler ve bunlar savalarda giyerlerdi. Bu ran destanlarnda bile konu olmu ve Trklerin elie brnm bir millet olduklarndan bahsedilmitir. Gktrkler dneminde ran unsurlarnn Orta Asyada oald grlmtr. Merv, Buhara, Erusne, Fergana, Kagar zerinden gemekte olan in ran ticaret yolu Sasaniler dneminde lkedeki dini karklklar ve ticaret yolunun ok karl olmasndan dolay ran

803 804

Muhammed ibn-i Havkal: Suret-l Arz (Farsa evirisi-Dr. Cafer iar) 1938-Liden basks zerinden Zeki Velidi Togan; Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s.30 stanbul-1981 805 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.90-91, Tahran 1339h 806 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 (Trke kaynaklarda Temir-Kapg eklinde gemektedir) 807 Zeki Velidi Togan; Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s.31 stanbul1981

148

unsurunu blgeye ekmitir. Gktrklerin kendi dinlerinin dndaki dier dini aznlklara saygl tavrlarndan dolay Hristiyanlk ve Manihaizm gibi n Asya ve Mezopotamya dinleri burada yaylabilmitir. Buhara civarnda ise Zerdtlk gelierek buralarda bu dine ait manastrlar dahi almtr.808 Horasan, Maverannehir ve Ferganay yar mstakil hkmdarlar eklinde idare den Gktrk hanedanna mensup Trk yabgularnn bazlarnn Zerdt dinini kabullendikleri grlmtr. Bunun baz yansmalar Manas destannda grlmektedir.809 Gktrklerin egemen olduklar zellikle Yedisu blgesinde ok sk olarak yerleen Sod kolonileri Sasani kltr ve sanatnn yaylmasnda nemli rolleri olmutur. Sod kolonilerinin yaylmasna paralel olarak Mazdek ve Zerdt dinlerinin yayld grlmtr. Gktrkler baz Zerdt motiflerini mesela ate kltn bunlardan renmilerdir.810 rnein Gktrklere eli olarak gnderilen Zamarkosun kt ruhlardan etkilenmemesi iin atein etrafnda gezdirilmesi buna rnek olarak verilebilir.811 Bunun yannda ate kltnn eski devirlerden beri Trklerin arasnda mevcut olduu ve bunun Zerdtlkle alakasnn olmadna inananlar da vardr.812 Sasanilerin Nesturi Hristiyanlarna kaplarn aarak onlar Bizans ile olan ilikilerinde koz olarak kullanmak istemelerinin ardndan Zerdt din adamlarnn onlara kar sert tutumlar neticesinde Zerdt din adamlarnn basksndan kaan Nesturiler areyi Gktrk topraklarna girmekte bulmular ve oralarda yerlemilerdir. Hatta Trkler arasnda Hristiyanln yaylmasna sebep olmulardr.813 I. Hsrev dnemindeki Sasani Gktrk yaknlamasnn ardndan Sasaniler ordularnn kaplarn Trklere amlar ve Gktrklerden paral asker talebinde bulunmulardr. Sasani ordusunda paral asker olarak grev yapan Trklerin byk ounluunun Hristiyanl kabul etmi olan Trkler olduu belirtilmektedir.814 Bunlar dini adan Hristiyan olmalarna ramen Trklk uurunu ve bilincini tamaktaydlar. Gktrklerin baka bir lkenin ordusunda kendi askerlerini ve subaylarn konulandrmak suretiyle balatm olduu bu politika daha sonralar slam dnemi Trklerinin Abbasiler devrinde orduda grev almak suretiyle ok farkl corafyalarda ve farkl milletlerin yaam olduu lkelerde Trk devletlerinin kurularak buralarn Trkler tarafndan ynetilmelerinin nn aacaktr.815

Zeki Velidi Togan; Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s.49, stanbul1981 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.83, stanbul1977 810 Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi s. 189, TTK, Ankara1991; ayrca bkz; skender Oymak: Trkistanda Zerdtln Yaylmas ve Etkileri Trkler C. III, s. 378 811 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) s. 70, Ankara 1998 812 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 77, stanbul 2003 813 nver Gnay-Harun Gngr: age, s. 199 814 Jean-Paul Roux: Trklerin Tarihi (ev-Galip stn) Millyet Yaynlar:74, s. 66, Mart 1991; ayrca bkz; nver Gnay-Harun Gngr: age, s. 204(II. Perviz ile Behram ubin arasndaki savata, Behramn ordusunda ok sayda Hristiyan Trk olduu sylenmektedir.) 815 Jean-Paul Roux: age, s. 67
809

808

149

3.1.3. Avar Trkleri ile Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler Avar kltr ile ilgili buluntular daha ok Macaristan'da yaplan kazlarda ortaya kmtr. Bu buluntular iki gruba ayrlmaktadrlar. Birinci grup, dorudan Asya'dan gelen Avarlarla ilgilidir. Macaristan'da ortaya karlan on be bin Avar mezarndan karlan buluntular ar dkme kaylar, koum takmlar ve kk heykelciklerden olumaktadr. Macaristan'n Balaton kenti yaknlarnda daha ok Orta Asya'dan gelme Avar eyas bulunmutur. Bu tr eya zerinde ssleme olarak hayvan dvleri, hayvanlar paralayan grifon, zm salkm ve yaprak biimleri vardr. Bu grubun etkileri Almanya ve Fransa'da yaayan kavimlerde de grlmtr. Bu gruba daha ok Keszthely ad verilmektedir. kinci gruba ise Martinovka kltr ad verilmektedir ve daha ok skit, Sasani-Alan, Hun-Bizans ve Gotlarn etkilerinin karmasndan olumutur. Bu buluntular ncelikle Avarlar ile birlikte bu alanlardan Macaristan'a giden Kuturgur ve baka Bulgar Trk kavimlerine aittir. kinci gruba giren buluntulardaki madeni eyalarda dvme teknii grlr. Birinci gruba giren kazlarda kafataslar da bulunmutur. Bunlar genel olarak Brakisefal karakter tamaktadr. Bu durumda yalnzca eyann ileni biimi deil, iskeletler de Avarlarn ynetici kesiminin Orta Asya'dan geldiklerini kantlamaktadr. Avar mezarlarnn bazen binden fazla mezar barndrmas onlarn topluca oturduklarn ve yaadklarn gstermektedir. Avarlar, lleri douya doru yatrr ve teki dnyada a kalmasn diye de yanna yiyecek koyarlard. Dier Orta Asya kavimleri gibi Avarlar da atl ve yayl bir kavimdi. Genellikle at srtnda dolar ve at srtnda yaarlard. Savalarda ise yay kullanrlard. Yaylarn kemerin solunda, ok kutusunu ise kemerin sanda tarlard. Yayn yan sra savalarda kl da kullanrlard. Avar kllar hem dz hem de eri yaplrd. zengileri ise daire biimindeydi. Buluntular arasnda ele geen ifte borulu kaval da ilgintir. Bir erkek iskeletinin elinde bulunan kaval iki art be olmak zere toplam yedi delikliydi ve bunun benzerlerine Trkistan, Kafkasya ile Volga blgelerinde rastlanyordu. Avarlar ile ilgili dier arkeolojik buluntularn Orta Asya kazlarnda ele geenlerle benzerlik tamas bu ulusun hem Trk, hem de Orta Asyal olduunu aka gstermektedir. Ayrca Avar dilindeki Trke kkenli szcklerin fazla olmas da, Avarlarn Trkln gsteren bir baka tarihsel kant saylmaktadr. Avarlar Gktrk alfabesini kullanrlar ve uva Trkesi ile konumaktaydlar. Bunun yannda Ural ve dilin gneyinde Farsa konuan Avarlarn varl da tespit edilmitir.816 Batya g eden Hun topluluklarnn dilin gneyinden geerken Farsa konuan Avar ve Alan topluluklarn da ilerine almalaryla bu karmdan bugnk Ossetlerin meydana geldii sylenmektedir.

816

Yumanadi-Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 465

150

Avarlar sosyal yaant olarak krsal bir hayata sahip olmakla beraber yanlarnda savalarda kullanlmak zere dii ve erkek atlardan oluan bir sr dolatrrlard. Avarlar Bizans ve Sasanililerin aksine oymak ve kabileler halinde yaarlar ve mstahkem binalarda oturmazlard. Yaz k demeden hayvanlarn otlatrlar ve hayvanlarn adrlarnn kenarlarna takm olduklar kazklara balarlard. Avarlar zellikle ocuklarn at zerinde geriye dnk ok atmak hususunda maharetli bir biimde erken yalarda eitilirlerdi. Avarlar gsleri zerine zrh takarlar, zerlerini yay, kl ve karglarla donatrlard. Genellikle iki silah tarlar ve omuzlar zerinde karg tutarlard. Gndz vakitleri hayvanlarn otlatmakla megul olan Avarlar sava hazrlklarn genellikle gece vakitleri yaparlard. Avarlarn sava taktii Hunlarda olduu gibi genel olarak zellikle dmanlarn yiyecek elde etme gibi lojistik faaliyetlerini engellemek, eitli tuzaklar kurmak, ani bir hareketle kaar gibi yaparak beklenmedik bir anda geri dnp dman ember iine almak, dmann yenilmesini frsat bilerek onlar kovalayarak tekrar toparlanmalarna frsat vermeyerek kesin bir ekilde yenilmelerini salamak gibi sava taktiklerine sahiplerdi.817 Avarlar Bizans ile yapm olduklar stanbul kuatmalar srasnda mttefikleri Sasanilere ortak dmanlar olan Bizansllara kar stnlk kurabilmeleri amacyla onlara bu sava taktiklerini retmilerdir. zellikle bu dnemlerde Sasani svarileri Avar svarilerini rnek almlardr. Atl svarilerin kullanm olduklar demir zengiyi Sasani ve Bizans kltrne ilk sokan Avarlardr. Hatta Avrupada yaplan kazlarda zenginin ilk defa grld tarihler Avarlarn bu dnemlerdeki egemenliklerinin olduu zamanlara iaret etmektedir.818 3.1.4. Kafkas Trkleri ve Sasaniler Arasndaki Kltrel likiler Orta an balangcnda Kuzey Kafkasya ve Hazar sahillerine olan Hun gleri Kafkasyann siyasi, etnik ve kltrel ehresinin deimesinde nemli bir role sahip olmakla beraber blgenin ekonomik ynden inkiafna da zemin hazrlad belirtilmektedir.819 Grenard Avrupaya medeniyeti; silah ve elbise kltrn, ran ve in medeniyetleri ile iliki halinde olan Hunlarn gtrdn ifade etmektedir.820 Arlkl olarak Hun, Hazar, Sabir ve Ogur boylarndan oluan Kafkas Trkleri ve Sasaniler arasndaki ilikiler genelde siyasi ve ekonomik olmakla beraber bu ilikilerden dolay ortaya nemli saylabilecek eserler meydana kmtr. Ayrca Sasaniler, Kafkaslarda yaayan on Trk uruundan sadece birisini tekile eden Hazarlarla olan ilikilerinden dolay Kafkas Trklerinin hepsine Hazar adn verdii ve adn kys olduklar Hazar Denizine veren buradaki Trk devletinin adn ranllardan ald sylenmektedir.821
817 818

erif Batav: Avrupa Hunlar Trkler C. I, s. 855 Samuel Szadeczky-Kardoss: Avarlar (ev-Ruen Sezer) s.289, stanbul2002 819 Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler C. I, s. 921 820 Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 17, stanbul 1992 821 Zeki Velidi Togan: Hazarlar Maddesi A, C.V, s. 397

151

Sasaniler dnemine ait nemli sanat abideleri eklinde Hazar aknlarna kar yaplm olan Derbent, Gilgilay ve Beparmak setleri o dnemden gnmze kalan nemli yaptlar oluturmaktadrlar. Bu setler Kafkaslarda yerlemi bulunan Saragur, Onogur ve Sabir Trklerinin Sasanilerin elinde bulunan Albanya topraklarna yaptklar aknlar durdurabilmek amacyla I. Kabad ve Anuirvan dnemlerinde yaplan setlerdir. Bu setler gzel iilik rnekleri ile dikkati ekmektedirler. Bu yaplar bir kale ve bu kalenin her iki tarafnda dadan denizin ortasna kadar uzanan zerinde burlar bulunan duvarlar eklindedir. Blgeyi Trk aknlarndan korumak ve kltrel yapsn deitirmek amacyla Sasaniler Derbent boylarna ran nfusunu getirerek yerletirmilerdir. slam tarihileri Hazarlarn ok iyi birer asker olarak tanndklarn Sasani hkmdarlarnn bunlardan muhafz ktalar tekil ettiini yazmaktadrlar.822 VI. yzyln balarnda Albanlar Kafkas Hunlarn Hristiyanlatrma yoluna gittiler. Onlarn bundan anac Sasanilerle yapm olduklar savalarda Sasanilerin mttefiki olan Sabirlerin desteini almakt. Sasani egemenlii altnda bulunan ve Bizansllar ile Sasaniler arasndaki savalarn ana konularndan birini tekil eden Ermeni, Alban ve Grc topraklarnn Sasanilerden geri alnmas iin verilen savalarda Bizansllar gibi Hristiyan olan Albanlar kendi lkelerinde Sasanilerin istihdam etmi olduu mttefikleri olan Albanlar Hristiyanlatrmak suretiyle onlarn Sasanilerle olan ittifaklarn bitirmek istiyorlard.823 Hazarlar yerletikleri blgede ksa zamanda gl bir devlet kurabilmilerdir. Devlet ynetimi nedeniyle gebeliin yan sra yar yerleik bir yaam dzeni kurmulardr.824 Trk kkenli bir ulus olarak Orta Asya'dan gelme gebelik karakteri tmyle silinmemitir. zellikle yaz ve k aylarnda deiik blgelerde oturma gelenei Hazar devletinde de srdrlmtr. K aylarnda genellikle kentlerde yaarlar, ilkbahar gelince kentlerden karlar ve ka kadar yayla ve bozkrlarda yaarlard. Hazar ehirleri gebe Trklerin derme atma evleriyle doluydu ve ranllar bu evlere hargh adn vermekteydiler.825 Bakent dil byk bir yerleme merkeziydi, dilin yan sra ikinci byk kentleri Semender binlerce ba ve meyve baheleri ile lkenin tarm merkezi grnmndeydi. Bakent dil kenti byk surlarla evrilmi geni bir alana yaylmt. Btn kentlerde arlar ve hamamlar bulunuyordu. Evler tahtadan veya keeden yaplyordu. Yap malzemesi olarak az miktarda balk kullanlyordu. Yalnzca kaann saray tuladan yaplmt. Kaann saray Volga zerinde bir adann iinde, evresi duvarlarla rlm olarak bulunuyordu. Ada ile kentin bat ksm arasnda kpr vard. Dou kesiminde halk, bat

822 823

Zeki Velidi Togan: Hazarlar Maddesi A, C.V, s. 406 Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler C. I, s. 924 824 Zeki Velidi Togan: agm, s. 403 825 Zeki Velidi Togan: agm, s. 404

152

kesiminde ise saraydaki grevliler yayorlard.826 ar ve pazaryerleri genelde halkn yaam olduu dil nehrinin dou tarafnda bulunmaktayd. Hazar lkesinde halk arasnda eitli dinlere inananlar beraberce yayorlard. Tarm, ticaret ve kk el sanatlar halk arasnda yaygnd. Devlet hazinesinin gelir kayna ise d ticaretti. Volga yresi ile Orta Asya arasnda ok sayda kervan gidip geliyordu. Hayvan rnleri, dokuma, bal, baharat, meyve ve arap d ticaretin ana rnleriydi. Ruslar kuzeyden getirdikleri krkleri dil pazarlarnda satarlar, karlnda Hazar lkesinin rnlerinden alrlard. Hazar lkesinden transit geen mallardan devlet yzde on bir vergi alrd.827 Bu gelire Bulgarlar, Macarlar ve dier bal kavimlerden alnan haralar da eklenince Hazar mparatorluu'nun epeyce zengin bir devlet olduu ortaya kmaktadr. Bu zenginliin byk lde askeri gce, bir lde de vergi toplayanlarn ve gmrk grevlilerinin uyandrd saygya dayand incelemelerde anlalmtr. Hazar lkesindeki madenler ve tarm rnleri nedeniyle Sasanilerle ticaret de fazlaca gelimiti Hazar mparatorluu uygar dnyann nde gelen devletleri arasnda yer almaktayd. Kabile dzeyinde yaayan kuzey komularna oranla, kozmopolit bir lke konumundayd. Bu nedenle de devlet ynetiminde hogr asl saylyordu ve her trl din ve kltr etkilerine akt. Gzel sanatlar ve el sanatlarnda, moda ve giyim dhil olmak zere ok ileri bir dzeye sahiptiler. Bizans Prensi, Hazar Kaannn kz ile evlendiinde Hazarllar ok deerli eyizler gndermilerdi. Prensesin elbisesini ok beenen Bizansllar buna benzer elbiseleri erkekler iin yaptlar. Altn ve gm madenlerine sahip olduklarndan sslemelerinde ve el ilerinde bu madenlerin etkisi grlmekteydi. Hazar sanat eski dnemlerin ve evredeki dier sanatlarn etkisi altnda kalmtr. Desenleri ounlukla Sasani etkisi gsteriyordu. atal, bak ve gm desenleri ise Sasani sanatnn izlerini tamaktayd. Hazarlara ait Sarkel Kalesi'nin dehlizlerinde ele geen deerli mcevherler ve dier malzemelerde deiik sanatlarn yansmalar grlmtr. Hazarlarn ilk bakentleri Belencer ve Semenderin civarnda yaplan kazlarda da baz deerli eyalar ele gemitir.828 Bulunan eyadan anlaldna gre Hazar sanat kendi dnemine gre ileri dzeyde bulunuyordu. Buna gre, Hazarlarn deerli eya ticaretinde de ileri olduklar sylenebilir. Bugn Rusya snrlar ierisinde yer alan Hazar lkesindeki baz arkeolojik merkezler baraj sularnn altnda braklm ve bylece insanln Hazar kltr ile ilgili yeni kazlar yapabilmelerine olanak kalmamtr. Hazar devleti g ve ticaret yolu zerinde kurulmu olduundan hem Orta Asya, hem de Dou Avrupa ticareti

Muhammed ibn-i Havkal: Suret-l Arz (Farsa evirisi-Dr. Cafer iar) s. 278vd, 1938-Liden Basks zerinden (ibn-i Havkal hkmetin bulunduu bat ksmna Hazar, halkn yaad dou ksmna Hazeran adn vermektedir) 827 Zeki Velidi Togan: Hazarlar Maddesi A, C.V, s. 404405 828 Zeki Velidi Togan: agm, s. 403404

826

153

zerinde egemen durumdayd.829 Hazar kentleri birer ticaret merkeziydi. Bar dnemlerinde, ticaret ve zenginlikle beraber, kentler gelime gstermiti. Hazar devletinin hogrs bal kavimleri de ticaret yapmaya yneltiyor ve Hazar devleti bunlardan da pay alyordu. Hazarlarn saladklar bar ortam Sasanilere kar Gktrk ve Bizans ortak almas sonucu Kuzey Karadeniz blgesinde oluan ticaret yolu bu blgenin ekonomisinin gelimesine byk olanak salamtr. 3.1.5. Maverannehir Sahasnda Trk ve Sasani Kltr likileri Maverannehir blgesinde Sasani Trk ilikilerinin balangcnda Kuanlar yer almaktadrlar. Kuanlar ve Sasaniler arasnda youn bir kltrel iletiim sz konusudur. Bu nedenle Kuanlarn Trk m yoksa ranl m olduklar oka tartlmtr. Kuanlarn snrlarnn Ceyhundan Cammuya ve Umman denizinden Tarm havzasna kadar uzand imparatorluk dneminde Sasani-Kuan ilikilerinin en nemli ayan Toharllar oluturmaktayd.830 Sasani imparatorluunun kurulduu MS. III. yzyln ikinci yarsna doru artk Kuan yabguluklar Sasanilere bal eyaletler halindeydiler. Kuan adna Sasani dnemine ait kitabe ve sikkelerde youn bir ekilde rastlamak mmkndr. Kuan topraklar zerinde grlen Sasani sikkelerinin zerinde Sasani ahlar ve Kuan yabgular adna bastrlan paralarn zerinde rabba kuan ve mlka kuan ibarelerine rastlanlmaktadr.831 Ardeirin Sasani devletini kurmasnn ardndan Kuan yabguluklarnn Sasanilerle yaptklar youn mcadelelerden sonra Baktirya ve Sodiyana Kuanlar Sasanilere ballklarn bildirmiler ve buralar Kuanllara bal merzebanlklar halini almlardr. Bu dnemde Sasani-Kuan ismi verilen sikkeler bastrlm bastrlan sikkeler zerinde bastrldklar dnemlerde hkm sren Sasani ahlarnn yannda Kuan krallarnn ad da sikkelerin zerinde yazlmtr. Sikkelerin zerinde kuanah eklinde ibareler bulunmaktadr. I. Hrmz, Behram, Kavad, Ardeir ve Piruz dnemlerine ait Kuan sikkelerine oka rastlanmakla beraber Kuan hkmdarlar Vasika ve III. Kanika dneminde Kuanllarn yaam olduklar topraklar Peavere kadar Sasani lkesine katlmtr.832 Sasani hkmdarlarndan I. apura ait olan ve 262 ylnda dikilen Nak-i Rstem kitabesinde kendi bals olan lkeler arasnda kuanahr adyla Kuanllardan

bahsedilmektedir. Bu kitabede Ka, Sod, Kagar, Takent topraklarn iine alan sahadan Peaver topraklarna kadar olan blgede yaayan Kuanllarn itaatleri altna alndklarndan

Zeki Velidi Togan: agm, s. 405406 Liliya Yu. Tugueva: Gktrkler ve Toharlar Arasndaki Mnasebetler (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C II s. 152 831 Mehmet Tezcan: Kuanlarn Menei Trkler s. 790 832 Mehmet Tezcan: agm, s. 790(ayn yer)
830

829

154

bahsedilmektedir. Yine ayn ekilde I. apurun kk olu Narse dneminde dikilmi olan paykuli kitabesinde de Kuan hkmdarndan kuan mlka diye bahsedilmektedir.833 Kuan ve Akhunlarn balatm olduu Maverannehirin Trklemesi Gktrklerin egemenlii ile zirveye kmtr. Bu blgede zellikle Sodlularn sosyal yaamlarnda Trk kltrne ait birok iz bulmak mmkndr.834 zellikle askeri alanda kullanlan eyalar aynyd ve kemer, zrhl tehizatlar ile silahlarn yannda; gm ve seramik kaplar, halka ekilli ve kulplu fincanlar Gktrkller ve Sodlularda birbirinin ayns olarak gzkmektedir.835 Sasanilerin kne doru rann dini corafyasn incelendiimiz zaman Zerdt dininin eski parlakln kaybettii ve yerine yeni inanlarn yerletii grlmektedir. Bu da ranllarn yeni dinler ve inanlara psikolojik adan hazr olduunu gstermektedir. Bu erevede Sasanilerin sonlarna doru randa Zerdt dininden olmayanlarn says hakknda kesin veriler bilinmezken yine de dier dinlerin Zerdt inancn bask altna ald sylenmektedir. Sasanilerin sonlarna doru randa yer yer Hristiyan odaklar gze arpyor ama bu inancn etkinlik alan, Romaya yaknl nedeniyle rann bat ve gney bat eyaletlerinde daha fazlayd. Bunun yannda bu yrelerde Arap ve Roma kkenli nfusun says da fazlayd ve Zerdt ruhanilerinin tm muhalefetlerine ramen dier dinleri benimsemilerdi. ounluu tccar ve esnaf olan bu kesim arasnda Hristiyanlk olduka yaygnd.836 Hristiyanlk inanc IV. yzyla kadar Ermenistan dnda Suriye, Mezopotamya ve rann bir blmne nfuz etmi ve rann Huzistan eyaletinde hzla yaylmt, yle ki Anuirvan da bu kavmin okluunu itiraf etmekteydi. Roma imparatorluu tarafndan yasaklanan Nestur inanc Sasani imparatorluunun her yerinde merkezler kurmutu.837 Sasani egemenliinde bulunan Mezopotamya, Ermenistan ve Grcistanda Hristiyan says daha fazlayd ve Hristiyanlk inanc ylesine rana kk salmt ki birok tarihiye gre eer slam rana gelmesiydi, Hristiyanlk Zerdt inancnn yerine alm olacakt. Buna karlk Sasaniler zellikle Kafkasyada ran varln yerletirmek ve Trklerin gneye inmesini engellemek amacyla Ermeni ve Grc krallklarn dini ynden takviye etmeye almtr.838 Trklerin rann dou ve kuzeyine yava yava yerlemeleriyle birlikte Buda inanc da propaganda merkezleri kurarak Horasann dousunda yaylmaya balad, nk Sasanileri egemenlii bu blgede zayflamt ve Budistler Trkler arasnda olduka yaygn bir hal

833 834

Mehmet Tezcan: agm, s. 790(ayn yer) Azim Malikov: Maverannehir Trkleri Trkler C. III, s. 146 835 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.175 836 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 199, stanbul 2003 837 nver Gnay-Harun Gngr: age, s. 199 838 Adilhan Appa: Karaay-Balkar Trklerinin Kkeni Trkler C. II, s. 572

155

almt.839 Bu dnemlerde Trkler arasnda Budizmin yaylmas ile beraber Gktanr inancnn Sasani sahasnda yaylmasnn nne getiini grmekteyiz. Trkler Sasani topraklarna indikleri zamanda Gktanr inancnn yerini Budizm almt. Budistlerin faaliyeti sonucu, Hristiyanlk gibi hzla Trkler arasnda yayld ve ran sahasna inen Trkler buraya din olarak Budizmi getirmi oldular.840 Dou Trkistanda bulunan Trke Budist metinlerdeki kelime takmlarnn ounun Tohar dilinden alnm terkipler olmas Budizmin Trkler arasnda ran unsurlar tarafndan yayldnn da bir gstergesi olarak kabul edilmektedir.841 Fakat atalarnn miras olarak Zerdt dinine skca bal olan ranllar arasnda Budizm fazlaca ilgi grmedi. Buda inanc ranllarn aksine Trkler arasnda ylesine yayld ki hatta Herat kentine kadar uzand. Mervde yaplan arkeolojik kazlarda Sasanilerin son gnlerine denk gelen Sanskrit dilinde Budistlere ait bir kitap bulundu. Her halkarda Horasann dousunda Buda inanc slam'dan nce en yaygn din ve kltrd. Maverannehir blgesindeki bu eilim yre boylar ile Sasanilerin dini konularda uzlaamadklarnn gstergesi olarak karmza kmaktadr. Maverannehirdeki Trk-Sasani ilikilerinin kara kutusunu tekil eden Sodlular zerinde Turan ve ran unsurlar youn bir ekilde grmek mmkndr. Tang hanedannn Sasani ve Bat Gktrk imparatorluklarnn yklndan sonra Maverannehire egemen olduklar dneme ait olan ve kuzey duvarnda in imparatorlarnn, dou duvarnda Gktrk ve hint, bat duvarnda ise Sasani ve Bizans hkmdarlarnn resimlerinin bulunduu Kuan Sod sanatna zg bir binann varlnn tespit edilmesi Sodlularn ilikide olduu medeniyetlerin hepsine olan yaknlklarn ifade etmektedir.842 Sasanilerin yklndan sonra inlilerin Sasani sanat zevkine gre tasarlanm Buda heykelciklerini Sodlulardan renerek bunlarn benzerlerini kendi lkelerinde de taklit etmeleri Trklerin egemenlii altnda yaam olan Sodlularn kltrel adan Trklerin hogrsne dayal bir ekilde Sasanilerden etkilenmesinde Gktrkler tarafndan bir mahzur grlmedii batl tarihilerce ifade edilmektedir.843 Bunun yannda inlilerin 650 ve 670 yllar arasnda egemenlikleri altna alm olduklar Sodlulardan anak, mlek boyama sanatnda ran usuln almlar ve Orta Asyada oynanan polo oyununu ine gtrmlerdir. Ayrca inlilerin Sod dansn ve mziini de ok sevdikleri ifade edilmektedir.844

839 Liliya Yu. Tugueva: Gktrkler ve Toharlar Arasndaki Mnasebetler (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C II s. 154 840 Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi s. 176, TTK, Ankara1991 841 Liliya Yu. Tugueva: agm, s. 152 842 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s. 171, ayrca bkz; skender Oymak: Trkistanda Zerdtln Yaylmas ve Etkileri Trkler C. III, s. 378vd, (Trkistanda Zerdtln yaylmas hakkndaki grler) 843 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 161, 844 Matteo Comparetti: agm, s.161

156

3.2. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Siyasi Evlilikler 3.2.1. Trklerle Akraba Olan Sasani ahlar Kabadn Bala ile olan taht kavgas srasndada yardmlarn grd Akhunlar ile arasnda bir yaknlama meydana gelmiti. Kendisi bu taht kavgalar srasnda Trkistanda drt sene kalmtr. Akhunlarn yapm olduu bu yardmlardan sonra onlarla akraba olarak Akhunlulardan bir prenses ile evlenmitir. Daha sonralar Zerdt din adamlar hirbez ve maglarla olan srtmesinden dolay onlarn etkinliklerini krmak isteyen Kabad Mazdeke yanam ve onun taraftarlarnn desteini almak istemitir.845 Kabad, Mazdekin Sasani lkesinde dinini istedii gibi yaymas serbestliini getirince Sasani soylular ile aras alm ve tahtan indirilerek kardei Camasb tahta geirilmitir. Hapse atlan Kabad buradan yine akrabalarnn yardm ile kurtularak tekrar Akhunlara snm ve onlardan yardm talep etmitir. Akhunlardan ald yardm ile geri dnen Kabad taht tekrar kardeinden geri almtr. Bat Gktrk kaan olan stemi Kaan Akhunlara kar yrtmeye alt politikalar srasnda onlarn amansz rakipleri olan Sasanilerin desteini almak zere Sasani sarayna bir heyet gndererek onlara dostluk elini uzatmtr. Bu srada Sasani ah olan Anuirvan gelen heyeti ok scak karlam ve buna karlk Gktrk lkesine bir heyet yollamtr. Bu yaknlamann sonucunda stemi Kaan kz Fakimi Sasani ah Anuirvan ile evlendirmek suretiyle bir akrabalk ba kurmutur. slam kaynaklarnda Fakim veya Kakim olarak geen Gktrk prensesi Sasani imparatoriesi olmutur.846 Bu yaknlamann neticesinde kurulan ittifak ile Gktrk ordular kuzeyden, Sasani ordular gneyden hareket ederek Akhun devletini kolayca ortadan kaldrmlardr. Yklan Akhun devletini kendi arlarnda blen Sasani ve Gktrkler Ceyhun nehrini snr olarak belirlemilerdir. Maverannehir, Fergana, Kagar, Hoten ve Bat Trkistann nemli ksmlar Gktrklerin eline getii iin ipek yolu denetimi ve bu ipek yolu zerinde ipek ticareti ile uraan Sodlular stemi Kaann kontrolne girmitir. 588 ve 589 yllarnda Gktrk ordular Baktirya ve Toharistan ele geirdikleri dnemde847 Sasani tahtnda Trkzde lakapl Hrmz tahtta oturmaktayd.848 Hrmzn saltanat dneminde Sasani ileri gelenleri ve soylular ikinci plana itilmi halk tabakas n planda tutulmutur. Hrmz halkn desteini almak iin Sasani soylularnn halk zerindeki basksn ve

845 846

nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 9, Tahran 1376h Ramazan een: Eski Araplara Gre Trkler, Trkiyat Mecmuas, XV, 1968, s1112 (mparatorienin ad bni Belhide Kakim, Taberi ve Mesudide ise Fakim olarak gemektedir) 847 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 848 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 96, Ankara 1988

157

nfuzunu azaltm Sasanilerin devlet dini olan Zerdtl ikinci plana iterek bu dine kar Hristiyanln yaylmasnn nn amaya almtr. Hrmz stemi Kaann kz imparatorie Fakimin oludur.849 Kendisi fiziki grnm olarak Trklere benzemekteydi. Bundan dolay kendisine Trkzde lakab taklmtr. Anuirvann lm zerine babasnn yerine tahta gemitir. stemi Kaann kz Fakimin olu Hrmz Sasani tahtna varis yaptracak kadar Anuirvan zerinde etkisinin olduu belirtilmektedir. Roux bundan da Fakimin gl bir kadn olduu sonucunu kararak Fakimin Sasani sarayna gitmesini kyden kente gelin giden bir imparatorieye benzetmi fakat onun dier imparatorielerden farkl olarak Anuirvana olu Hrmz veliaht yaptracak kadar otoriter olduunu belirtmektedir.850 Hrmzn olu olan Perviz dneminde Gktrkler Sasani i meseleleriyle yakndan ilgilenmilerdir. Behram ubin ile Perviz arasndaki savata Gktrkler Perviz ile savamas iin Behrama asker yollamlar ve onun Nahrevan savanda Pervizi yenmesini salamlardr. Nitekim Behram Bizansn desteini alan Pervizin kendisini yenmesi zerine tekrar Gktrk kaan Tarduya snmtr.851 IV. Hrmzn olu ve halefi olan Hsrev Pervizin kendi dneminde dou snrlarnn gvende olmasnn onun anneannesinin bir Trk kz olmasna balayanlar da bulunmaktadr.852 Dou snrlarnda kendisini emniyette hisseden Hsrev Perviz bunun verdii gle Bizansllara kar girimi olduu 610 ve 616 savalaryla banda nl komutan ahrbarazn bulunduu Sasani ordusu Msr, Yemen, Filistin ve Rodosu ele geirerek Kadkye ulam ve stanbul nlerine kadar gelmitir. Yine Hsrev Pervizin yeeni olan III. Yezdicrd Sasani lkesine kar yaplan Arap fetihleri karsnda kaarak Gktrk kaan Tuluya snmtr. 3.2.2. Gktrkler ve Sasaniler Arasndaki Siyasi Evlilikler Sasanilerin mehur komutan Behram ubin ile Sasani ah II. Hsrev Perviz arasndaki taht mcadelesinden sonra bu mcadeleyi kaybeden Behram nce Horasana geri ekildi daha sonra Trkistana kaarak yannda bulunan Sasani soylular ve eyalet askerleri ile beraber Gktrk kaan Tarduya snd.853 Gktrkler Behram scak karlayarak onu Sasani i ilerinde koz olarak kullanmak istiyorlard. Bu nedenle Behram ve beraberindekiler sk bir koruma altna alndlar. Hsrev Perviz babas Hrmz dneminden beri kendilerini uratran Behramn byk bir tehlike olduunun farkndayd ve yannda hatr saylr bir ordu ile beraber Sasani soylularnn nemli bir ksmn kendisine taraftar edinmiti. Bu nedenle sadece Behram ortadan kaldrmakla geri kalan Sasani ileri gelenlerine aman vererek bu problemi zmenin en
849 850

Jean Paul Roux: Trklerin Tarihi s. 136, (ev-Galip stn-Milliyet Yaynlar:74) Mart1991 Ahmet Taal: Gk-Trkler s.88, TTK, Ankara1995 851 Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 66, Tahran1362 852 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s. 90, stanbul1977 853 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s. 102, Tahran 1339h

158

iyi zm yolu olduunu dnd bunun iin Behram gizli bir ekilde ortadan kaldrmak amacyla bir elilik heyetinin854 bana Hrmz Celabziyn adnda hilekr birini koyarak onu Behram gizlice ldrmekle grevlendirdi. Gelen elileri yumuak bir ekilde karlayan Tardu onlar birka gn misafir etti. Bu zaman zarfnda Hrmz Tardunun adrnda hizmetli klelerden birisini ayarlayarak Behram ldrtt ve gizlice Trkistan topraklarn terk etti. Durumun farkna varan Sasani soylular paniklediler ve Tardu buna ok zld. Tardu Behramn ordusunu yannda tutmak amacyla Behramn yannda getirdii aile yelerinden gzellii ve bilgelii ile dikkat eken Gurdiyaya evlenme teklif etti. Baka aresi olmayan Gurdiya bu teklifi kabul etti.855 Fakat ksa bir zaman sonra Pervizin zel grevlisi Hrmz Gurdiyaya Pervizin bir mesajn gndererek onun kendisiyle evlenmesi ve yanndaki hazineyle birlikte geri dnmesi karlnda Sasani soylularna aman vereceini syler. Bunu kabul eden Gurdiya bir gece vakti Behramn ordusunu toparlayarak yola kar. Bunu ksa bir sre ierisinde haber alan Gktrk hakan olduka sinirlenir ve ordunun arkasndan bir birlik gnderir fakat Gurdiyann Sasani topraklarna girmesi ile eyalet ordusunun da kendilerine yardm etmeleri neticesinde Gktrk birlkleri fazla bir varlk gsteremez. Perviz, Gurdiyann bu tavrna karlk kendisine Kasr- irini yaptrarak onunla evlenir ve kendisini orada ikamet ettirir.856 stemi Kaan kz Fakimi Sasani imparatoru Hsrev Anuirvan ile evlendirmitir. Hsrev Anuirvan stemi Kaann damad olmutur. Bu daha sonralar pek ok rneinin grlecei artc evliliklerdendir. Bu evlilik batl tarihilerin gznde grkemli bir sarayda yaayan dnyann en kltrl prenslerinden biriyle, adrda yaayan bir inek obannn kznn evlilii olarak telakki edilmektedir.857 Fakat gen kadn sarayda yaayan, yatan ve yerini kendinden daha gsterili olanlara rahatlkla brakan teki eler gibi olmamtr. Olu ve Anuirvann halefi Hrmz Trkzde lakapl olmakla beraber stemi Kaann torunudur.858 Fakim, Anuirvann zerinde belli bir otorite kurmutur. Hsrevle birlikte Sasani lkesini ynetir ve Hsreve varis olarak olu Hrmz braktrr. Olu IV. Hrmz 579 ve 590 yllar arasnda Sasani imparatorluunu ynetecek ve Trkzade (Trkolu) lakabyla nlenecektir. Anuirvann ordusunda kars Fakimin etkisi ile Trkler etkin bir rol oynamlardr. Ayrca Gktrkler bu yaknlamadan sonra ran Ordusuna paral askerler salamlardr.859 Trklerin Sasani ordusundaki bu etkinlikleri Trkzde Hrmz dneminde de devam etmitir. IV. Hrmzn olu ve halefi II. Hsrev Perviz stemi kaann

854 855

bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s. 103, Tahran 1339h Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 68, Tahran1362 856 bn-i Belh: age, s. 108 857 Jean Paul Roux: Trklerin Tarihi s. 136, (ev-Galip stn-Milliyet Yaynlar:74) Mart1991 858 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.90, stanbul-1977 859 Jean Paul Roux: Trklerin Tarihi s. 136(ayn yer), (ev-Galip stn-Milliyet Yaynlar:74) Mart1991

159

anne tarafndan torunu olmakla beraber Trklerden ald yardmla Msr, Yemen, Filistin, Rodos ve skdar almtr. Kendi yeeni olan III. Yezdicrd ise Arap istilalar dneminde Bat Gktrk Kaan Tuluya snmtr.860 Byle bir ittifak tarihte ilk kez gereklemektedir, ama bu son siyasi evlilik olarak kabul edilmez. Bundan byle modern dnemlere kadar Trkler ran saraynda birok grevlerde bulunacaktr. 3.2.3. Hazarlar Dnemi Siyasi Evlilikleri 503 ylnda Dou Avrupa'ya doru egemenlik alanlarn genileterek bir ksm Bulgar boylarn idareleri altna alan Sabirlerden kalabalk bir ktlenin 515 sonlarnda Volga-Don nehirleri arasnda ve Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban rma boyunda yerlemeleri ve dorudan doruya Bizans ve Sasani imparatorluklar ile temas kurmas Sabirlerin Dou Avrupa tarihinde n plana kmalarna yol aacakt. Sasani-Bizans savalarnn devam etmekte olduu bu yldan itibaren hkmdar Balak idaresinde byk apta asker faaliyet gsteren Sabirler 516 ylna kadar Sasanilerle anlaarak Bizans'a kar savamlardr.861 Ermeniye blgesine aknlar yapmlar ve arkasndan Anadolu'ya girerek Kayseri, Ankara, Konya dolaylarna kadar ilerlemilerdir. Bu mnasebetle, Sabirlerin byk sava gc ve bilhassa yksek harp malzeme teknii Bizans'ta hayret uyandrm grnmektedir. Sabirler insan hafzasnn hatrlayabildii zamandan beri ne ranllardan, ne Romallardan hi kimsenin dnemedii makinelere sahip olduklar sylenmektedir. Balakn 520 ylnda lmnden sonra yerine geen dul hatunu Boarkn saval, idarecilii ve gzellii ile mehur bir Trk kraliesi olduu sylenmektedir. Kendisi kocasndan sonra 100 bin kiilik Sabir ordusuna kumanda etmekteydi. 527 ve 565 yllar arasnda Bizans tahtnda oturmu olan ve Sasani hkmdar Anuirvann ada olan I. Justinianos Baarkn Sabir tahtna geiinden sonra kendisine eitli gm vazolar ve dier zengin hediyeler yollayarak ona yaknlamak istemitir.862 Bunun karlnda Boark 528 ylnda kendisiyle anlamay tercih etti ve Jstinyanusun atm olduu adma olumlu bir yant verdi. Bizans yllardan beri srp gelmekte olan Sasaniler ile savalarnda Sabirleri kendilerine dost ve mttefik yapmay daha uygun bir siyas davran saymaktaydlar. 531 ylna kadar Sasanilere kar Bizans ile ibirlii halinde olan Sabirler hakknda, sonraki senelere ait ak bir habere rastlanmad sylenmekle beraber, onlarn Anuirvan zamannda, Sasanilerin 545 yllarnda Kafkaslara ynelik ard arkas kesilmeyen aknlar neticesinde bir hayli kayp verdikleri tahmin edilmektedir. Sonu olarak VI. Yzyln ikinci yarsnda asker bir g olmaktan kmlar ve 557 ylnda Avarlardan da ar bir darbe yemilerdir.863 Sabir sahas

860 861

Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 74, Tahran1362 Emine Grsoy-Naskali: Sibirya Aratrmalar s.20vd, stanbul - 1997 862 Emine Grsoy-Naskali: age, s.21 863 Emine Grsoy-Naskali: age, s.22

160

bu tarihten sonra Karadeniz'e ulaan Gktrk idaresine girmitir. 576'da Gney Kafkaslardaki egemenlikleri Bizans tarafndan ykldktan sonra bir ksm Kr nehrinin gneyine yerletirilen Sabirlerin adlarna 7. yzyl ortalarna kadar dank ekilde rastlanmaktadr. Bu tarihlerde ayn blgede Bat Gktrklere bal byk bir devlet olarak ortaya kan Hazarlarn youn olarak Belencer ve Semender boylarn tekil edeceklerdir. Hazar Devleti, ran karsnda Bizans'n en iyi mttefiki durumundayd. Trk-Bizans ibirlii sayesinde zayflayan Sasan imparatorluu 634 ve 642 yllarnda slam kuvvetleri tarafndan kertilip ran topraklar Araplarn eline geerek, slam ileri harekt bir yandan Ermeniye yolu ile Kafkaslar'a doru, bir yandan da Suriye zerinden Anadolu ilerine doru gelimeye balaynca, bu ittifak tabi bir hal ald. VII. yzyln ikinci yarsndan itibaren gittike kuvvetlenerek VIII. yzyl boyunca devam eden siyas menfaatler ortakl, iki tarafn hkmdar aileleri arasnda evlenmelere varacak lde deer ve ehemmiyet kazand. Bizans imparatoru 627-630 Bizans-Sasani savalarnda en byk mttefiki olan Hazar Trklerinin hakan Ziebile bu savalarda kendilerine gstermi
864

olduu

yardmlardan

dolay

kz

Eudokia ile

evlendirmitir.

685 ve 715 yllar arasnda Bizans tahtnda oturan mparator II. Justinianos ile 741 ve 775 yllar arasnda Bizans tahtnda oturan V. Kostantinos Sasanilere kar Hazarlarla gerekletirmi olduklar siyasi evlilikleri Sasanilerin yklmasndan sonra onlarn topraklarnn varisleri olarak kendi topraklarn zorlayan Araplara kar devam ettirdiler.865 Konstantinos'un prenses iek'ten doan olu, tarihte "Hazar Leon" lakab ile tannan ve 775 ile 780 yllar arasnda Bizans tahtnda oturan imparator IV. Leon, Hazar hakannn torunu oluyordu ve Bizans tahtna oturan bir Trkzde idi.866 Bu evliliin altnda yatan en nemli sebep II. Jstinyanusun 695 ylnda bir isyan sonucunda Hazarlara snmasndan sonra kaan Bazir Jstinyanusa snma hakk vererek onu kendi kz kardei ile evlendirmitir.867 Jstinyanusla evlendikten sonra Teodora adn alan prensesten ileride Bizans tahtna kacak olan Tiberus domutur. Bu suretle

imparatorlar, ayn zamanda kendi siyas ve asker i meselelerinin hallinde Hazar kaanlarnn yardmndan faydalanyorlard. Hazar Leon'un kars ren'in, daha sonra, "Augusta" veya bir imparator naibi olarak deil, fakat tek bana ve tam salahiyetli kabul ve ilan edilmesi gibi Bizans ve Roma tarihinde ilk defa grlen hadise herhalde Hazar Trklerinin tesiri ile izah edilebilir.

Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri (ev-Zlfiye Veliyeva), Trkler C I. s. 473 ayrca bkz Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 117 (Dn hazrlklar srasnda Hazar hakannn lmnden dolay bu evlilik tam olarak gereklememitir.) 865 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 115, Ankara 1971 866 Kevin Alan Brook: agm, s. 474 867 Kevin Alan Brook: agm, s. 474

864

161

3.3. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Ticari likiler 3.3.1. Trkler ve Sasaniler Arasndaki pek Ticareti likileri pein anavatan olan in ile atl gebe kltrnn kurucusu olan Gktrkler arasndaki en nemli mbadele aracn ipek ve atn dei tokuu oluturmaktayd. Bu dnemlerde mbadele arac olarak parann uluslar aras ticarette fazlaca bir neminin olmad ortadadr. Buna karlk olarak in ve Gktrkler arasndaki ticari faaliyetlerde en nemli mbadele arac ipek ve Trkistan atlaryd.868 Bunun yannda Gktrk topraklarnda mbadele arac olarak lke ierisinde geerli altn, gm ve bakr sikkeler de kullanlmaktayd. Bunlardan en ok kullanlan ise bakr sikkelerdi. Gktrk topraklarndaki yerli mallar bu sikkeler ile tebadl edilirdi. Fakat yabanc lkelerle yaplan ticaretlerde altn sikkeler veya at, demir gibi nemli ticari emtialar kullanlrd. Bunlarn yannda ticari faaliyetlerde kuma paralar da
869

kullanlmaktayd. zeri kaan tarafndan mhrlenen ve kamdu ad verilen kuma paralar Trklerin snr kavimlerle yapm olduklar ticarette nemli bir yeri tutmaktayd. mahede edilmesi karlkl ticari faaliyetler hakknda iyi bir bilgi vermektedir.870 Gktrk lkesinde bulunmayan ticari mallar Sodlu tccarlar eliyle Sasanilerden veya in lkesinden getirilirdi. Sasani, Trk ve in gzerghnda ticareti yaplan mallarn banda ipein yannda, pamuk, altn, gm, yada ta, yatak takm, araba, vazo, elbise, sandal aac, arap, ikiler, yiyecekler, eitli lks eyalar, cenaze levazmat, eyer, alg aletleri gibi mallar ba ekmekteydi. Bu mallarn tebadlnde para yerine geebilecek kle halinde madenler, krk ve ipek kullanlabiliyordu. Gktrk yaztlarnda da para yerine kullanlabilen sar altn, ak gm, ipek, kara samur ve mavi sincap gibi mallarn baka lkelerle yaplan ticaretlerde para yerine kullanld belirtilmitir.871 Akhunlarn egemenlikleri altndayken ipek ticaretini kendi tekellerinde bulunduran Sodlu tccarlar yeni sahipleri olan Gktrkleri 567 ylnda Sasani topraklarnda ipek ticareti izni almas iin bu lkeye bir heyet gndermesi konusunda ikna ettiler. Gktrk hakannn korumas altnda Sodlulardan oluan bu heyet Sasani topraklarna ok kymetli ipek mallarla gittiler. Sasani diplomasisi bu heyetin getirdii kymetli ipek dokumalarn satn alnarak onlarn grebilecei bir meydanda yaklmas gerektiine karar verir.872 Sod heyetinin getirmi olduu teklife gre Sasaniler kendilerince doru bir harekette bulunmu oluyorlard. nk onlar Sodlularn kendilerinin direkt olarak halka ipek satmalarn
868 869

Sasani

topraklarnda zerinde hakan, tegin, delci yazl ok sayda Trk basm madeni parann

Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.283, stanbul2000 Turhan Atan: Trk Gmrk Tarihi C. I, s. 41, TTK Yaynlar, Ankara - 1990 870 Azim Malikov: Maverannehir Trkleri Trkler C. III, s. 147 871 Sencer Divitiolu: age, s.284 872 Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.405, stanbul2002

162

istemiyorlard. Bu, ipein fiyatnn dmesinin yannda ipek ticaretini Sasanilerin kendi topraklarnda elinden almak anlamna gelmekteydi. Sasanililer Sodlulara bu imtiyaz tanm olmakla beraber hem Sasani snrlarndan girmi olacak ticari mallarn gmrk vergilerinden muaf olacaklar ve hem getirmi olduklar bu birinci elden ilenmi, gmrksz mallarn ucuz satlmas sonucunda Sasani ipek gelirlerinin dmesinin nn am olacaklard. pek ticaretinden nemli miktarda gelir elde eden Sasanililer ayrca bu mallarn lkelerine giriinden dolay da nemli miktarda gmrk vergilerinden kaynaklanan bir kazanca sahip idiler. Sodlularn bu entrikas Sasanililer ve Gktrkler arasndaki olumlu birlikteliin sonunu getirmi bulunmaktayd. Sodlular Sasani ah Anuirvan ve stemi arasndaki akrabalk ilikileri ve Akhunlara kar kurmu olduklar ittifakn dourduu olumlu ilikilerin rnlerinden faydalanmak ve kendi ticaretlerini Sasani topraklarnda yaymak amacyla girimi olduklar bu teebbs ile Sasani Gktrk ittifakn bozmakla kalmam iki lkeyi savan eiine getirmitir.873 steminin yollam olduu ikinci Sod heyetinin yelerinin birou ise Sasani topraklarnda lerek ok az bir ksm Gktrk lkesine geri dnebilmitir. Sasanililer gelen heyetin yelerinin Sasani iklimine dayanamayp scaktan ldklerini iddia etseler bile Gktrk kaan onlarn zehirlenmi olabileceklerinden phelenmitir.874 Gktrk Kaan stemi Sasanililerin bu irkin tavrna kar Sodlulardan oluan bir heyeti Maniah bakanlnda 568 ylnda Justinosa gnderdi.875 Justinos bu heyeti byk bir ilgi ve merak ile kabul etmitir. Bu Trklerden kendisine gelen ikinci Heyeti tekil etmekteydi. Fakat heyetin beraberinde getirmi olduu ve Trk kaan stemiye ait mektubun skit-Sod yazsyla yazlm olmas, gelen heyetin ok pahal giysiler ierisinde olmas ve diplomasi kurallarn iyi uygulamalarnn yannda getirmi olduklar birbirinden kymetli hediyeler Justinosun dikkatini ekmiti.876 Gelen heyet steminin dostluk mesajnn yannda uzak dou ipeinin stanbulda ilenmesi iin dokuma atlyelerinin burada almasn ve bu atlyelerin kendileri tarafndan gnderilen Sodlu tccarlar tarafndan iletilmesini istiyordu. Justinos ise Sodlu heyeti buna ihtiyalarnn olmadn ifade etmek amacyla onlar stanbuldaki zengin ipekbcekilii atlyelerini gezdirdii sylenmektedir. mparator bu hareketiyle ithal mallara fazla ihtiyac olmadn vurgulamaya almtr.877 mparator heyetin ekonomik nerilerinden ok onlardan siyasi konularda istifade etmeye almtr. zellikle batya doru akarak kendilerini megul eden Avar sorunu ve Akhunlarn akbetleri hakknda

Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 91 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 61, Ankara 1998 875 Larissa Baratova: agm, s. 91 876 Lajos Ligeti: age, s. 62 877 Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.406, stanbul2002, Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s.679
874

873

163

bilgi edinmek istemitir.878 steminin yollam olduu bu heyet tam bir baar kazanamamsa da Gktrk ve Bizans arasnda bir ittifak kurulmas asndan olumlu bir giriim ile sonulanm ve akabinde ilk defa Bizans tarafndan Orta Asyaya bir dostluk heyetinin gnderilmesine sebep olmutur.879 Justinosun kafasn megul eden konu Sasanilerin Bizansn dou ticaretini engellemeleri ve bunun Bizansa getirdii ar faturayd. Bu sebeple Sasanileri bu tavrlarndan dolay cezalandrabilecei bir mttefik aramaktayd. Gktrk ve Bizansllarn gmrk gelirleri ile ipek ticaretini sekteye uratmak amacyla Sasanilerin snrlarn dou bat ticaretine kapatmalar zerine stemi Kaan banda Sod ileri gelenlerinden Maniahn olduu bir eliyi Bizansa gndererek Sasanileri dou bat ticareti yolu zerinden kaldrmak amacyla ticaret yolunun iki lkenin snr olduu Hazar Denizinin kuzeyi Kafkaslar ve Karadeniz zerinden yaplmasn teklif etti.880 Dou bat ticareti Sasaniler tarafndan engellenen ve Yemenin Sasaniler tarafndan istila edilmesinden dolay Hint okyanusu ticareti de sekteye urayan Bizans imparatoru bu teklifi olduka scak bir ekilde karlamtr. Buna karlk olarak Bizans imparatoru Justinos 569 ylnn Austos aynda Zamarkos komutasnda bir heyetini Gktrk imparatorluuna yollad.881 stemi kaan Zamarkos bakanlndaki Bizans heyetini grkemli ticari mallarla donatlm bir trenle kabul etmitir.882 steminin Bizans heyeti ile Talas vadisinde grt rivayet edilmitir. stemi Kaan Orta Asyaya gelen bu heyete Trk debdebesi ve ihtiamn gstermek iin grkemli bir karlama yapmtr. Daha sonra bu sefer srasnda grdklerini imparatora rapor eden Zamarkos imparatora stemi Kaann otandan bahsederken: Kaan altn bir divana uzanmt. Etraf heykeller, vazolar, ibrikler ve altn kplerle evriliydi. kinci otada altn ilemeli ahap stunlarla altn tavus kular zerine oturtulmu yaldzl bir yatak duruyordu. Giriteki gm kap kacak dolu arabacklarla gene gmten yaplm hayvan tasvirleri, Bizanstakini imrendirmeyecek gibiydi. Genellikle barbar olarak dndmz Trkler sandmz kadar kaba saba deillerdi demitir.883 Bunun yannda steminin kafasnda Bizans ile olan grmelerde iki nemli konu vardr. Bunlardan birincisi Gktrk ipeinin stanbulda iletilerek buralardaki pazarlarda satlmas, ikincisi ise Sasanilere kar Bizansn desteini alarak onlar Sasanilere kar ortak bir sava konusunda ikna etmek idi. Justinosun yollam olduu heyetin ilk hedefi ise Sasanilere ynelik Gktrklerin desteini salamak ve Bizansn dou ticaretini gvenle yapabilecei yeni bir yol bulabilmekti.
Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 63, Ankara 1998 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 91 880 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 545, (TDV, SAM DBno:42038-1) 881 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 97, Ankara 1971 882 brahim Kafesolu: Eski Trk Dini s. 26, Ankara 1980 883 Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.282, stanbul2000, ayrca bknz; Ligeti, L: Bilinmeyen Asya (evSadrettin Karatay) s. 64vd, Ankara 1998
879 878

164

Gktrklerin stanbuldan ticari imtiyazlar koparmaya almalarna Bizans scak bakmyordu. Fakat samimi bir havada geen grmelerden sonra Sasanilere kar ortak bir sava karar almakla beraber Gktrkler Hazar Denizinin kuzeyinden Bizans ve Gktrk arasnda gvenli bir ticaret yolu almas teklifinde bulunmulard. Gktrklerin amac Avarlar Kafkaslardan kovmak ve Avarlarn Bizansla irtibat kurarak onlar himayeleri altna almalarn nlemeyi amalyordu. Bizans ise ticari bir yol almasnn yannda Gktrkleri Sasaniler ve Avarlara kar bir bask unsuru olarak kullanmay planlyordu. Bununla ilgili projeyi imparatora anlatmas iin stemi stanbula banda Tagma Tarkann olduu bir Trk heyetini yollamtr.884 Bu heyet Sasani topraklarnn aksine Aral Gl ve Hazar Denizi arasndan, Hazar Denizinin kuzeyi, Kafkaslar, Karadeniz zerinden Bizansa giden yolu kullanmtr. Bundan sonra Gktrkler ve Bizans arasnda gidip gelen onlarca elilik heyeti srekli bu topraklar kullanmtr.885 nk Zamarkosun Orta Asyaya eli olarak gittiini duyan Sasanililer kendi uyruklar olan Alanlar Zamarkosu ele geirmek iin grevlendirmilerdi.886 Sodlulardan oluan ilk Gktrk heyetinin yerini Trklerden oluan bir heyetin almas ilikilerin ekonomik alandan kp daha da siyasiletiinin bir iareti olarak gsterilmektedir. Bu gidi geliler yeni ticaret yolu projesinin yannda artk Sasanilere kar siyasi bir ittifakn gerekletiini gstermektedir. Bununla beraber Bizanstan Gktrk topraklarna be elilik heyeti daha gitmitir. Bu Bizansn yeni ticaret projesine verdikleri nemi gstermesi asndan nemli bir gstergeyi oluturmaktadr. 3.3.2. Gktrkler ve Sasaniler Arasndaki Gmrk ve Pazar Fiyatlar likileri Ticaret yollar zerinde kervanlar ile yaplan geilerde onlarn yapm olduklar ticaretin cinsine gre belirli vergiler alnmaktayd. Bu vergiler kervanlarn ticaret yollar zerinde baka bir lkeye giri yaplan yerlerde tayin edilen gei noktalarnda devletin grevlendirmi olduu baz gmrk memurlar tarafndan tahsil edilmekteydi ki bu memurlar genellikle askerlerden seilirdi. Bu bir nevi koruma vergisiydi ve vergi veren kervanlar o lke snrlarn ancaya kadar iinden gemi olduklar lkenin askerleri eliinde korunarak yollarna devam ederlerdi. Gktrkler dneminde bu lkelerinden geen batl ve ranl kervan tccarlar iin kullanld gibi kendi lkeleri ierisinde sadece ticari faaliyetler iin uraan Sodlu tccarlar iin de uygulanan bir yntemdi. Bu dnemlerde kervan tccarlarndan alnan gmrk vergilerinin amac onlarn ticaret yollar boyunca iinden geecekleri mntka zerinde gvenliklerinin salanmas

Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.408, stanbul2002; Gaybullah Babayar: Gktrk Kaanl Dneminde Bat Trkistan Ynetimi Trkler C.II, s.108,(Bu Tagma Tarhann stemi Kaann 568 ylnda Bizansa yollam olduu ilk elilik grubunun bakan Sodlu Maniahn olu olduu sylenmektedir. 885 Ahmet Taal: Gk-Trkler s.33, TTK, Ankara1995 886 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 68, Ankara 1998

884

165

amacn tamaktayd. Trkler kendi topraklar zerinden douya giden Sasani uyruklu tccarlardan koruma vergisi olarak tadklar maln cinsi ne olursa olsun onlardan % 5 orannda vergi aldklar tahmin edilmektedir. 887 Gmrk amal alnan koruma vergisinin yannda buna ek olarak alnan bir de geit vergisi vardr. Bu vergi genellikle snr geileri, nemli yol, nehir ve kprlerden yaplan geiler srasnda alnan vergileri oluturmaktayd. Bir nevi i gmrk vergisi saylan bu vergi trne Bizansllar portoria adn vermekteydiler. Dou bat ticaret tarihi zerinde ilk defa ran varln devre d brakan Trk unsuru Gktrklerdir. Gktrkler Sodiyana, Maverannehir ve Horasan gibi Sasanilerin douya alan nemli ticari kaplarn ele geirdikten sonra dou bat ticaret yolunu Hazar Denizinin kuzeyine kaydrdlar. Gktrklerin Sasani lkesine alan en nemli ticaret ehirleri olan Fergana, Semerkant, ua gibi ticari ehirler ticaret yollarnn kuzeye kaydrlmasndan sonra da nemli ticari zelliini devam ettirmi ve bu nemini hibir zaman kaybetmemitir.888 Gktrkler ve Sasani lkesi arasndaki snr gmrk noktas Semerkantn gneyinde bulunan Derbent ehridir. Burada iki lke yolu arasnda demir bir kap bulunmaktayd. Bat ynnde Sasani lkesine doru ilerlemek isteyen kervanlar mallarn Semerkantta bulunan ambarlara indirirlerdi. Bu ehirde her iki taraftan gelen ok deiik lkelerin ticari mallarnn depoland ambarlar mevcuttu. Bu ambarlardan mallarn alan tccarlar kervanlar ile yola karak Derbent zerinden Sasani topraklarna giri yapmaktaydlar. Bu zelliinden dolay Semerkant ehri uluslar aras bir ticaret ehri zelliini tamaktayd. Gktrkler kendi lkelerindeki vergi ilemlerinde tamga terimini kullanmaktaydlar. Elbette bu szck adn Maverannehirde Trkler arasnda yaygn olarak kullanlan ve zerinde hakan hkmdarn paras yazan drt keli madeni bir paradan adn almaktayd.889 Trkler ve ranllar arasndaki ticari faaliyetlerde de bu terim kullanlmaktayd. ranl tccarlarn Gktrk topraklarna sokmu olduklar kervanlardan tamga vergisi alnmaktayd ve ranllar ise bu vergiye bac adn vermekteydiler.890 ranllar Gktrk topraklar zerinden gelen kervanlardan ise bac- bozorg adn verdikleri gmrk vergisi almaktaydlar. Akhunlarn yenilgisinden sonra Gktrklerin byk ticaret ehirlerini ve bu ehirlerde alkan Sodlu tccar unsurunu elde etmesinden sonra korkuya kaplan Sasani ahlar Sodlu tccarlardan ipek alnmasn yasaklamlardr.891 Sasanilerin Gktrk ekonomisine kar darbe niteliindeki bu giriime kar Bizans ile yaknlama yoluna giden Gktrkler stemi Kaann

Turhan Atan: Trk Gmrk Tarihi C. I, s. 22, TTK Yaynlar, Ankara - 1990 Wilhelm Heyd: Yakn Dou Ticaret Tarihi (ev-Enver Ziya Karal) s. 16, TTK 2006 889 Azim Malikov: Maverannehir Trkleri Trkler C. III, s. 146 890 Vasili Viladimirovi Barthold: lhanllar Devrinde Mali Vaziyet Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Dergisi C. I, s. 152 891 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.173
888

887

166

baarl giriimleri sonucu dou bat ticaret yolunu Hazar denizinin kuzeyine almak suretiyle bu ticaret yollar zerindeki ran varln kaldrmay dnmlerdir. Sasaniler dou bat ticaret yolu zerindeki nemli kara ve deniz yolu egemenliine sahiptiler. Ticaret yollar zerindeki kara yolu Sod ve ran lkesinden gemekteydi. Dou bat ticaret yolu zerindeki nemli deniz yolu olan Basra krfezi de Sasanilerin kontrol altndayd. Dier nemli bir deniz yolu olan Kzl deniz ise Sasanilerin Yemene egemen durumda olmasndan dolay tehlikeli bir gzergh saylyor buradan geen gemiler srekli Sasani kuvvetlerinin saldrsna uruyorlard. Sasanilerin btn bu ticaret yollarn tkamas zerine stemi Kaann giriimleri sonucunda Gktrk ve Bizans ortak giriimi ile ticaret yolu Hazarn kuzeyine tanmtr. Ticaret yolunun yn deitirmesinden sonra Kafkaslar ve Karadeniz dou bat ticaretinin nemli iki aya konumuna ulam Gktrkler lkelerini Kafkaslarn nemli bir ksmn ierisine alacak ekilde geniletmiler ve Karadeniz sahillerine ulamay baarmlardr. 542 yllarndan nce Gktrk varlndan fazla bahsetmeyen kaynaklar onlarn bu tarihten sonra yapm olduklar
892

ipek

ticaretinden

sonra

glenip,

kalabalklatklarndan

bahsetmektedirler.

Buminin bana getii Tukue boylar daha nce yama yapmakla megul

kk boylardan olumaktayd. Fakat Bumin ile beraber kuvvetlenerek Bat Wei893 snrlarna akn yapmaya, in ile ipek ticaretine giritiler. in kaynaklarnda bir boyun kalabalklap glenmesini onlarn bu dnemlerde en karl i olan ipek ticaretine balamaktaydlar. Gktrklerin bir devlet olarak ortaya ktklar 542 ylndan sonra ynlerini gneye Afganistan ve ran sahasna dikmelerinin altnda ipek ticaretinin kontroln ellerine almak yatyordu. Gktrkler ipek ticaretine atlmadan nce ata meslei demirciliin yannda bozkr kltrnn gerektirdii dier ilerle de uramaktaydlar.894 557 ylnda Gktrklerin ipek yolu denetimini Akhunlarn yklmasyla beraber kesin bir ekilde ele geirmelerinden sonra Sasaniler doudan ran lkesine giren ticari mallarn gmrk vergilerini bundan sonra Akhunlar yerine Gktrklere vermeye baladrlar. I. Hsrevin Gktrkler ile yapm olduu ittifakn sonucu olarak Akhunlar ykmalar zerine topraklarn kendi arlarnda paylam bulunmaktaydlar. Bu paylamdan sonra baz kaynaklar I. Hsrevin Gktrk lkesine vergi verdiini yazmaktadrlar.895 Akhunlara kar yaplan bir ittifaktan sonra Sasanilerin mttefikleri olduu bir lkeye kar vergi vermesi biraz anlamsz gibi durmaktadr. Sasanililerin Gktrklere her yl vermek zorunda olduklar vergi gerek ranl ve gerek Avrupa ve Bizans zerinden dou ve bat
Ahmet Taal: Gk-Trkler s.15, TTK, Ankara1995 Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 15, stanbul 1992 (Grenard Weinin inin kuzeyinde bir Trk hanedannn kurduu ve Asya Hunlarnn yerini alan bir devlet olduunu ifade etmektedir.) 894 zkan zgi: XI. Yzyla kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle Yapt Ticari Mnasebetler TED, IX 1978, s.9899 895 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) s.62, Ankara1998
893 892

167

arasnda gidip gelen tccarlarn Gktrk topraklarndan ran topraklarna tamak zorunda olduklar ticari mallardan kaynaklanan vergiydi. Gktrklerin ipek yolu ticari denetimlerinden dolay elde etmi olduklar ticari vergilerin getirmi olduu ekonomik getirilerin Gktrk iktisadna etkisi Sasanilerin gzn kesin bir ekilde korkutmutur. Bu nedenle Sasani imparatorluu Maverannehir ticaret havzasn tamamen ele geirmeye alyorlard. ran kaynaklar gebe yaam sren Gktrk boylarnn ipek yolu denetimlerini ele geirmelerinden sonra ipein onlarn yaamlarnn her alanna etki ettiini Trk oba ve ayrlarndaki btn adrlarn artk ipekten yapld kaydedilmektedir. Gktrklerin ekonomik inkiaf onlar Bizans ve Sasani imparatorluu gibi gl dnya devletleri arasna sokmutu. Sasanililer batlarnda duran gl bir Bizansla baa kamamken douda onlardan daha gl bir imparatorluun ortaya kmasn hazmedemiyorlard. Bu nedenle I. Hsrev lkesi zerinden Akdeniz ve Bizans limanlarna yaplan ipek sevkyatn durdurdu. Bununla Gktrklerin kontrolnde ipek ticareti ile uraan Sodlular engelleyerek onlarn Gktrk ekonomisine olan katklarn sekteye uratmak istiyordu. Bu krizi ortadan kaldrmak iin steminin ran topraklarna yollam olduu heyetler bir sonu alamad gibi Sasanililer tarafndan kaba bir ekilde karlanmlardr. inlilerin batya yapm olduklar en byk ticari emtiay seramik kaplar

oluturmaktayd. Bu seramik kaplar zellikle zencefil suyu ve bunlarn yannda eczaclkla ilgili maddelerin korunmas amacyla zel bir ekilde imal edilmekteydiler. Bu rnn Sasanilere olan sevkyatn inliler Gktrkler eliyle yrtmekteydiler. Bunun yannda Gktrkler Sasanilerin ine ihra etmi olduklar Acem ipeini yine kendileri stlenmi bulunuyorlard. Acem ipek bcekiliinin in lkesinde yaygnlamasndaki en byk rol Gktrklere aittir. suretiyle on yedi eit Akdeniz yn kuma ihra etmekteydiler.897 589 ylnda in birliini kuran imparator Yang Chien nemli mttefiki Gktrkler araclyla imparatorluunu kutlayan Sasani ahlna hediyeler gndermitir. in imparatoru Sasani ah II. Hsreve saf ipekten yaplm ve zerinde tahtna oturmu olan imparatorun etrafnda ona hizmet eden cariye ve hizmetlilerin resimlerinin bulunduu bir elbise gndermitir. Bununla beraber Gktrk topraklar ierisinde Seyhun ve Ceyhun nehirleri arasnda yaamakta olan Sodlular kendileri ran kavimlere daha yakn olmalarna ramen onlar Kuan, Akhun ve Gktrk dnemlerinde Sasanilerin egemenlii altnda olmaktansa Trklerin kurmu olduu devlet snrlar ierisinde yaamak istemilerdir.898 Bu nedenle aradaki savalarda Trklerin
896 897

896

ranl

tccarlar inin ham ipeini ve ipekli kumalarn batya, bat mallarn ise douya satmak

Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 214, Kayseri 1997 Anna Jerusalimskaya: pek Yolunda Kafkaslar Trkler C. II, s. 244 898 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 543, (TDV, SAM DBno:420381)

168

tarafn tutmular Trklerin Maverannehirdeki egemenliklerini salamlatrdklar gibi onlarn daha gneye ve douya doru etkinlik alanlarn gerek yapm olduklar ticari seferler, gerek buralarda kurmu olduklar pazaryerleri eklindeki ticari kolonilerle pekitirmilerdir. Sasani topraklarnda ticari ve casusluk faaliyetlerini yrtmede Trklere yardmc olmalar Trklerin Sasani sahasna kaymalar ve Horasana yerlemeleri konusunda faydal olmutur. Sodlularn bu faaliyetlerinin altnda yatan en byk sebep onlarn in ve Hindistan ile yapm olduklar ticari faaliyetlerinin etkisi byktr. in ve Hindistan ticaret yolu zerinde birok ticari koloni kuran ve bu ticaretten olduka fayda salayan Sodlular bu gzergh zerinde devlet kurmu olan Trkleri tercih etmelerinin sebebi ekonomik faaliyetlerinden kaynaklanm olmaktadr. Sasani egemenliini kabul ederek onlarn ynetimlerini kabul etmi olduklar takdirde hem bu yol zerindeki ticari faaliyetleri sekteye urayacak ve ticari kolonileri ortadan kalkm olacakt. Ticari faaliyetlerini ve kurmu olduklar kolonileri garanti altna almak arada herhangi devletin bulunmad, Hindistan ve in ile gmrksz dorudan alveri yapabilecekleri bir lkede yaamak istemelerinden dolay Trklerin egemenliini kabul etmiler ve onlarn en byk ticari dayanaklarndan birisini tekil etmilerdir. Dou bat ticareti zerinde Gktrklerin kendi retmi olduklar mallarn ticareti de nemli bir yer tutmaktadr. Bunlarn banda ham demir ticareti ve bu demirlerden yaplan rnlerin ticareti ba ekmektedir.899 Sava ve demirci bir millet olan Gktrkler Altay dalarndan karm olduklar demiri900 ileyerek zellikle bunlardan savalarda kullanlmak zere zrhlar yapmaktaydlar. zellikle savaan bir kiinin iinde rahat hareket edebilecei ince demir levhalardan yaplan ve adna ser demiri denilen zrhl giysiler yaplmaktayd. Bu zrhlarn zellii ince demir levhalardan oval bir ekilde dklm i ie ince yaprakl hafif bir zrh eidi olmasdr. Bu zrh zerine geirilen diskler zrh giyen kiinin iinde rahat hareket etmesini salamaktayd. Bu zrhn ticaretini Gktrkler Sodaklar eliyle yaptklar iin bu zrhlar civar lkelerde sudak zrh adyla bilinmekteydi. Gktrkler bu zrhlar Sasani ve inin yannda Bizansllara ve Araplara da satmaktaydlar.901 Bunun yannda Gktrkler kardklar bu demir madeninden demir dkm aletleri de yapmaktaydlar. zellikle Gktrkler sikke yapmnda kullanlan demir dkm aletleri yapmaktaydlar ve bu demir dkm aletlerinden para kesim makineleri yaplmaktayd. Bu para kesim makineleri ile ka sikkelerinin darb yaplmaktayd. Gktrkler bu kesim aletlerinin ticaretini Sasaniler bata olmak zere in ve Tibetlilere yapmaktaydlar. Gktrklerden sonra bile onlarn yapm olduklar bu kesim aletleri ile hafif zrhlarn ran ve Arap topraklarna ticareti
899 900

Tahsin nal: Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi s. 156vd, Konya 1975 Osman Turan: Seluklular ve slamiyet s. 6, stanbul 1999 901 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 212, Kayseri 1997

169

devam etmitir.902 Gktrkler demiri kullanarak bu madenden tahta kalplar sayesinde dokuma malzemeleri de yapmaktaydlar. Gktrkler dnemine ait demir eritme ocaklar ile demir dkmhanelerinin yaygnl Gktrklerin demircilikte olan maharetlerinin bir gstergesi olarak saylmaktadr.903 Gktrkler yapm olduklar bronz kazanlar Sasanilerin yannda Moolistan, Kuzey in, Altaylar, Urallar ve Macaristan topraklarna kadar satmaktaydlar. zellikle Sasaniler Gktrklerin imal ettikleri zerinde bronz ilemeli tasvirler bulunan kmr mangallarn satn almaktaydlar. Bu mangallar snma, yemek piirme ve ayinlerde tts yakma gibi amalarla kullanlmaktayd. Yedinci yzyllarda Sasaniler artk Gktrk yapm olan aydanlk, vazo, silahlk, kadeh gibi gm ve altn kaplarn taklidini yapmaya baladlar. Gktrklerin ahane altn iiliine ait olan bu almalar artk Sasaniler kendileri de taklit ederek retmeye balamlardr.904 3.3.3. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Hazar Denizi Ticareti likileri Adn bat yakasnda yaayan Hazar Trklerinden alan Hazar Denizi MS. VI. yynin ikinci yarsnda ticari adan nemli bir konuma gelmitir.905 Kuzey ticaret yolunun zerinde bulunan Hazar Denizi hem etrafndan kara yoluyla ve hem de zerindeki gemicilik faaliyetleriyle ortaa ticaretine canllk kazandrmtr. lkalarda Yunanllarn Hindistan ile yapm olduklar ticari faaliyetleri Karadeniz zerindeki kolonileri aracl ile Hazar denizi zerinden yaptklar bilinmektedir.906 pek yolu ticaretinin nemli bir aya olan kuzey yolu Turfandan balayarak Tiyanan geip Kagar ehrine ulamaktayd. Tiyanan atktan sonra Ferganaya buradan Hokanda, oradan da u anki zbekistan topraklar zerine burada Semerkant ve Buharay geip Ceyhuna ulamaktayd. Burada iki kola ayrlan kuzey yolunun bir kolu Hazar denizi zerinden Kafkaslara ulamaktayd. Buradan Kur nehri zerinden Grcistana ulamaktayd. Grcistan topraklarndan Phosis nehri aracl ile Karadenize buradan da Bizansn elindeki Trabzon limanna ulamaktayd.907 kinci yol ise Hazar Denizinin gney sahillerinden, Sasanilerin egemen olduklar sahadan gemekteydi ve bu yol zerinde Damegan, Grgan Rey, Kazvin bulunmaktayd. Bu yol yine burada ikiye ayrlmakla beraber bir yol kuzeye Kafkaslara Trklerin yaam olduklar mntkaya kmaktayd. Bu yol Azerbaycan ve Albaniya zerinden Karadenizin kuzeyine veya Trabzona devam etmekteydi. Bunun yannda Gktrkler ipek yolu ticaretini Hazar Denizinin kuzeyine tama projesi erevesinde bu blgede bulunan Tles, Avar ve Onogur boylarn itaatleri altna almak ve bu

902 903

Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 213, Kayseri 1997 Bahaeddin gel: slamlktan nce Trk Kltr Tarihi s. 139vd, TTK, Ankara1991 904 Hans Wilhelm Haussig: age, s. 162 905 Mirza Bala: Hazar Denizi Maddesi A, C.V, s. 409 906 Mirza Bala: agm, s. 410 907 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 540, (TDV, SAM DBno:420381)

170

blgeyi gvenli bir hale getirmek amacyla stemi dneminde burada ftuhat hareketlerine giritiler.908 Gktrkler Harzem topraklarnn gney ksmlarndan Kafkaslarda Azerbaycan topraklar dhil Derbente kadar Hazar Denizi kylarn gvenli hale getirmek burann sahillerini Sasanilerin elinden almak istiyorlard. stemi Kaan kendisi Gktrk ordusunun banda bulunduu halde Kafkaslarda ftuhat hareketlerine girimi ve Ebhaz, Ebcer ve Belencer909 ehirlerini Sasanilerin Kafkaslardaki kuzey kollarn tekil eden Alanlarn elinden almtr. stemi Kaan banda bulunduu orduyu Kafkaslara Hazar denizi zerinden geirmitir.910 Gktrkler Baktirya demirini Hazar denizi zerinden gemilerle Kafkaslardaki Derbend, abran, Bak, Abiskun, Astrhan gibi ticari liman ehirlerine tamaktaydlar.911 Taberiye gre Sincibu (stemi) Kaann banda olduu ordu yz on bin kii kadard. stemi kaan bu younlukta bir orduyu Hazar Denizi zerinden Kafkaslara tadna gre bu bilgi Gktrklerin Hazar denizine olan egemenlikleri hakknda gzel bir bilgi vermektedir. Bunun yannda bu younlukta bir orduyu denizin kar tarafna geirmek iin hayli donanml ve gl bir donanmann varlna gerektirmektedir. Bu kadar kalabalk bir orduyu deniz zerinden geirebildiklerine gre Gktrklerin Hazar Denizi zerinde gl bir donanmalarnn olduu sonucunu ortaya karmaktadr. Sasani hkmdar I. Hsrev Gktrklerin Hazar denizi zerinden akn yapmalarn nlemek amacyla Hazar Denizinin gneyinde bulunan Grgan ehrine istihkmlar yaptrarak buray askeri s haline getirmitir. Tardudan sonra ipek yolu denetimini Tles boylar ve Sodlulara kaptran Gktrkler Sodlularn kk devletikler halinde Gktrklerden kopmalarnn nne geememilerdir. Tardunun ortadan kaybolmasndan sonra Gktrk tahtna oturan olu olo kaann inle mcadele etmesi ve bu mcadeleyi kaybederek ine yerlemesinden sonra tahta geen eguy dneminde de babasnn dneminde olduu gibi Gktrk devletinin zlmesinin nne geilememiti. eguyun lmnden sonra baa geen Tung yabgu dneminde Gktrkler tekrar inkiaf etmeye baladlar. Tung yabgunun ilk ii Tles boylarn kendisine balamak oldu. Tekrar Bat Trkistana ynelerek buradaki Sod devletlerini ynetimi altna almaya balad. Bylece Gktrkler ikinci bir defa daha Sasanilere rakip olarak ortaya km bulunuyorlard. Sasanilerle mcadelesini devam ettiren Tung yabgu Kemiri Sasani kontrolnden karmay baard. Bylece batdaki hedeflerini daha iyi gerekletirmek iin lkenin merkezini Sanmiandan Takentin kuzeyindeki Binpnara nakletti. pek ticareti denetimini tam olarak eline geiremeyen Tung yabgu bunun dnda yeni ticari faaliyetler ierisine girdi. Bu dnem

908 909

Bahaeddin gel: lk Tles Boylar Belleten 481948, s.826829 Zeki Velidi Togan: Azerbaycan slam Ansiklopedisi C. II, s. 99 910 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 547, (TDV. SAM DBno:42038-1) 911 Mirza Bala: Hazar Denizi Maddesi A, C.V, s. 410

171

Hazar Denizi zerinde egemenlik kurmay baaran Gktrkler Hazar denizinin serin sularndan bol miktarda elde etmi olduklar balklarn ticaretini yapmaya baladlar. yle ki bu balklarn yumurtalarn satmakla ipek ticaretine edeer bir kazan elde etmilerdi. 620 ylnda balk ticaretini yaygnlatrmak isteyen Tung yabgu bunun tantm yapmak amacyla ine balk yumurtas sunmak amacyla eliler gndermitir.912 Trkad dnemindeki Sasanilerin ar yenilgisinden nce Sodlu tccarlar Bizans ve Akdeniz sahillerine gitmek iin gney ipek yolunun randan geen gzerghn kullanyorlard.913 Sodlar Amul yaknlarndaki Amu Derya veya Crcan yaknlarndan geen yolu tercih etmekteydiler. Crcanda Sasanilerin kuzey snrlarn korumak iin yaptrm olduklar surlar ve kaleler bulunuyordu. Bundan sonra Harzem lkesinin bakenti olan Kaht zerinden kuzey ipek yolunu kullanmak suretiyle Amu Deryann bir kolu olan Uzboy nehri takip edilerek Hazar denizi kylarna varlmaktayd. Buraya getirilen ticari mallar gemilerle Bizans yolunun balad Hazarn kar kylarna geiriliyor buradan Kafkaslar zerinden Bizansa tanyordu.914 Buna karlk Sasaniler Kafkaslardaki Onogur, Utigur gibi boylar ve Derbent geidinin kuzeyindeki Sabirleri parayla kendi saflarna ekerek onlar Orta Asyadan gelen kervanlara saldrmalar ynnde kullanmlardr. Bu nedenle Trklerin stanbulda 569 ylnda kurmu olduklar Mitaton adl pazar ok az kullanabildikleri gibi bundan zarar grmlerdir. Bu yzden Sodlu tccarlar Sasanilerin koymu olduklar yksek miktardaki vergiyi vererek Sasani lkesinden Bizans topraklarna gitmeyi tercih etmilerdir.915 Sabir, Ogur ve baz Kafkas Hun airetlerinin Sasanilerle ittifak kurarak Tuna nehrinden snrda olduklar Dou Romallara saldrmalar iin onlarla anlama yoluna gitmi ve kendilerine bu savalarda yardm amacyla maddi destek salamlardr. Baz boylarn ise Bizansla ittifak kurarak Bizansllardan aldklar maddi desteklerle Sasani topraklarna aknlar dzenlediklerini belirtmektedirler. Bizansllar ve Sasaniler kendi ordularnda ok sayda Kafkas Hunu paral askerler olarak istihdam etmilerdir. Sasanilerin ittifak halinde olduklar Trk boylarn kuzey ipek yoluna saldrtarak bu yolu abluka altna alma teebbsleri olmutur. Orta Asyada dou Avrupaya giden ticaret kervanlarnn yollarn kesiyorlar bu ekilde Ker boaz ticaretini tkyorlard. Bundan dolay kuzey ipek yolundan gelen ticaret mallar Grcistan zerinden Trabzon limanna kaydrlyordu.916

Ahmet Taal: Gk-Trkler C. I, s.92, TTK, Ankara1995 Anna Jerusalimskaya: pek Yolunda Kafkaslar Trkler C. II, s. 246 914 Anna Jerusalimskaya: agm, s. 246(Yazar Hazarn Bizansta retilen kumalarn ve giyimlerin en nemli d pazar olduunu sylemektedir.) 915 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 198 vd, Kayseri 1997 916 Hans Wilhelm Haussig: age, s. 185
913

912

172

3.3.4. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Hint Okyanusu Ticareti likileri Dou bat ticaret yollar arasnda nemli bir yeri tekil eden Hint Okyanusu deniz ticareti en az karayolu ticareti kadar nemli bir gzerght. Kuanllarn Toharistan, Baktirya ve Afganistan topraklarna olan egemenliklerinden sonra Hint okyanusu kysnda nemli limanlara sahip olmulard. Kuanlarn sahip olmu olduklar nemli gzergh vard. Birincisi Seyhun ve Ceyhun arasndaki dou-bat ticaret yolu. kincisi Merv Hamedan zerinden giden Seddervaze gzergh. ncs ise Hint Okyanusu ve Kzl deniz arasndaki suyoluydu. Kuanlar Kzldenize kadar uzanan Hindistan ve in arasndaki deniz yolu ticaretini de ellerinde bulundurmaktaydlar.917 Bylece Kuanllar kara ve deniz yollar araclyla in ve Hint medeniyetleri ile ran ve Bizans medeniyetleri arasnda bir kpr vazifesi grmekteydi. in mallar deniz yoluyla in Denizi ve Bengal krfezinden Seylan ve Hindistan sahillerine ulamaktayd. Deniz yolu ile gelen ticari mallar Peaver, Kabil, Kandehar ve Herat zerinden Tusa ulamaktayd. Hint okyanusu ticaretinin dier bir aya da ran sahillerinden Umman denizi yoluyla Basra krfezine ve oradan Mezopotamya yoluyla Antakya, Suriye ve Filistin araclyla Akdeniz sahillerine uzanan yoldu. Hint okyanusundan Akdenize ulaan dier bir yol ise Kzl deniz zerinden Arabistan, Msr ve Afrika sahillerine ulamaktayd ki I. Hsrevin Yemen istilasna kadar bu yol Bizansllarn elinde bulunmaktayd.918 Kuzey ticaret yolu ise Tunhvangdan Turfana uzanmaktayd. Bu gzergh zerinde Taklamakan, Tiyanan, Kagar, Fergana, Hokand, Semerkant, Buhara ve Ceyhun bulunmaktayd. Gney ipek yolu denetimini ele geirmek amacyla Kuanlar, randa hkm sren ve kendi adalar olan Partlar ile bu yolun bat gzerghlar zerinde kyasya bir mcadeleye giritikleri belirtilmektedir. MS. kinci yzyln balarnda Kuan kral Kanika Pamiri geerek Yarkenti ele geirdikten sonra ipek yolu a zerindeki egemenliini Sasani ilerinden inin batsna kadar geniletmitir.919 Bylece Kanika Hindistan ile Roma arasndaki ticarette ran faktrn devre d brakm oluyordu. Hindistan ve Trkistana egemen olma lksn gerekletirebilen tek Trk hkmdarnn Kanika olduu sylenmektedir. Kuanlarn ticaret yollarna egemenlii Bat Trkistan iin altn ann yaanmasna sebep olmutur.920 Bu Partlarn dalma srecine girdikleri bir dnemde gereklemitir. Kuanlar, Partlarn randa hkm srdkleri dnemlerde gney ticaretinin bat kollarn kullanmaktaydlar. Partlarn bat ticaret gzerghlarn tkamas zerine Kuanlar yeni araylar ierisine girmilerdir. Partlarn bu

917 918

Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 519, (TDV, SAM Demir Ba No:42038-1) Rahim Reisneya: age, s. 540 919 Salim Chce: Hindistanda lk Trk Hakimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, s. 817 920 Salim Chce: age, s. 817(ayn yer)

173

engellemelerine ramen Kuanlarn dou ekonomisine egemen olduklar ifade edilmektedir. Dou ekonomisine egemen olan Kuanlar bu gzerghta kullanlan ekonomik ltleri kendi lehlerine olacak ekilde deitirmilerdir. Behram Gurun Hindistan seferinden sonra Trklerin Hint okyanusu sahillerindeki varl zeval bulmaya balad.921 Behram Gurun Hintli karsndan dolay Mekran, Debil ve Sintin bir ksm eyiz olarak kendisine verilmiti. Debil Sint sahillerinde bulunan olduka zengin bir limand. Taberinin bahsettiine gre Debil ve Mekran aras sahil ticareti ranllarn tasarrufu altnda bulunmaktayd. Bu da ranllarn denizcilik faaliyetlerinin kapsad alann geniliini ortaya koymaktadr. Milad 512 ylnda ran gemileri Seylann uzak blgelerine ticaret yapmak amacyla Rum gemileriyle rekabet halindeydiler. Ticaret yollar sadece in ile Avrupa arasndaki Orta Asya sahas, Dou Trkistan bozkrlar, ran platosu ve Kafkas sradalarn kapsamyordu. Bu karayollarnn yannda Hindistan sahilleri, ran kylar ve krfezi ile Kzl Denizi iine alan deniz yolu da nemli bir ticaret ana sahipti.922 Hindistan Kuan imparatorluunun denize alan en nemli kaps konumundayd. Roma-in arasnda deniz zerinde gidi geli yapan gemilerin ou Kuan imparatorluunun kontrolnde olmak zere gney dou muson rzgarlarnn estii Temmuz aynda ine doru gemilerin seyretmesini ve kasm Aralk aylarnda muson rzgarlarnn kuzeydoudan esmesiyle gemileri bu ayda douya doru sevk etmek suretiyle Hint okyanusu ticaretini ynlendirirlerdi.923 Partlar ticaret yollar zerinde Kuanlarla ekime halindeydiler. Kuanlarn Partlarla olan gney ticaret yoluna egemen olma mcadelelerinden dolay farkl araylara girimilerdir. Kuanlar Afganistan ve Toharistana olan egemenliklerinden dolay sahili olan Hint okyanusunu ticari amalarla kullanmlardr. Hint okyanusu sahillerinde olan Baryzaa liman zerinden Mezopotamyaya alan Basra Krfezinde bulunan limanlara ulaan deniz yolu vastasyla mal sevkyat yapmay daha gvenli bulmaktaydlar.924 Kuanlarn dou bat ticaretinde Hint okyanusunu kullanmalar ranllar dou ticaretinde gzde olmaktan drmtr. Hint okyanusu ticareti zamanla Kuanlarn dou ekonomisine egemen bir duruma getirmitir. Artk bat ve dou arasndaki ilikilerde Kuanlar belirleyici bir rol stlenmilerdir. Partlarn zayflamalarnn altnda yatan nedenlerden birisi de dou ticareti stnlklerini Kuanllara kaptrmalaryd. Kuanlarn zayflama dnemlerinde ortaya kan Sasaniler zellikle Kuanlara kaptrm olduklar stnlkleri kazanmak amacyla onlarn Hint okyanusuna sahilleri olan blgeleri ve zellikle Afganistan topraklarn Kuanlardan ele geirme yoluna gitmilerdir. Bu nedenle

921 922

Hadi Hasan: Sergzet-i Ketirani ran; ez Dirbaz ta anzdehom-i Miladi (trc-mit ktidari) s. 120 Anna Jerusalimskaya: pek Yolunda Kafkaslar Trkler C. II, s. 243 923 Boris Ya. Stavsky: pek Yolu ve nsanlk Tarihindeki nemi (ev-Mehmet Tezcan) Trkler C. III, s. 223 924 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 150, Kayseri 1997

174

Kuanlar zerine yapm olduklar seferlerde Sodiyana ve Baktirya topraklarndan bazlarn ele geirmekle yetinmilerdir. Bat Trkistandaki ticari canlln nn aan medeniyetin Kuan Medeniyeti olduu sylenmektedir. Trkistan ve Maverannehirin birok tepe ve srtlarnda etraf kalelerle evrili sanat ve ticaret merkezlerini925 kurmak suretiyle zamanla buralarn etrafnn tarmsal kyler ve bo otlak mevkilerinde hayvancln gelimesi zerine blgenin nfusunun artmasna sebep olduu sylenmektedir.926 Yar gebe unsurlar arasnda yerleik ehirli nfusun artmas kurulan Pazaryerleri sratle gelierek ekonomik ve kltrel inkiafn da nn am oluyordu. Partlara kar dou bat ticaretinde stnlk kuran Kuanlar bu gzergh zerinde kullanlacak olan altn ve gm paralarn ayarlarnn belirlenmesinde de belirleyici bir rol almlardr. Bylece dou bat ticareti zerinde belirleyici role sahip olan Grek, Suriye ve ranllarn yksek ayarl gmlerinin yerini Kuanllarn belirlemi olduklar yeni altn ve gm sikkeler almaya balad.927 Bylece Acemlerin dou bat ticareti zerinde kullanm olduklar Part sikkeleri ortadan kaybolmu oluyordu. Kuanllar dier lkelerle olan mnasebetlerinde altn ve gm sikkeler kullanrken kendi lkelerinde bakrdan kesilmi zerlerinde ejderha desenleri olan ortas delikli sicimlerle birbirine balanan metal sikkeler kullanmaktaydlar. Kuanllar ayn gramajda kesilmi dier lkelerin bakr paralarn da kendi lkelerindeki ticarette geerli saymaktaydlar. Bu dier lkelerden gelen tccarlarn iini daha da kolaylatrmaktayd. Kuanlarn bu tavrnn dou bat ticareti zerindeki insan trafiini arttrd sylenmektedir. 3.3.5. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Ticaretin nemli Aya Sodlar Maverannehir ve Harzemin muhtelif yerlerinde koloniler halinde bulunan ve merkezi Semerkant olmak zere bamsz yabguluklar halinde yaayan Sodlar, Asya ticaretinin merkezini oluturmakla birlikte Orta Asya ticaret yollarna egemen bir mntkada, Kuan imparatorluunun kuruluundan MS III. yya kadar bar iinde yaamlardr.928 Saka-ran karm bir dil konuan Sodlular yaam olduklar blgenin Sasani-Trk nfuzundan dolay yava yava konutuklar dilli brakp Dou ran dilini ve Trkeyi konumaya balamlardr.929 Ceyhun civarndaki Sod kolonileri Fars-Tacik dillerini Tiyanan blgesindeki Sodlular ise Trk dilini kullanmaya balamlardr. Gktrklerin milli bir birlik kurarak egemenlik sahalarn Orta Asyadan Horasana, Hindukulardan Kafkaslarn kuzeyine kadar genilettikten sonra

Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.173, Liliya Yu. Tugueva: Gktrkler ve Toharlar Arasndaki Mnasebetler (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C II s. 155 927 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 151, Kayseri 1997 928 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 157 929 Boris Marak: agm, s. 170
926

925

175

onlarn egemenlikleri altnda yaayarak Gktrklerin nemli bir ticari ayan oluturmu ve Gktrk devletinin nemli siyasi, iktisadi konularnda hizmetler vermilerdir. Bizanstan balayarak ine uzanan ipek yolunun nemli bir kava olan Turfanda ticari faaliyetlerini yrten Sodlular Gktrk egemenlii altnda ticari faaliyetlerini devam ettirerek Gktrk ekonomisine nemli katklar salamlardr.930 Sodlular Gktrklerin korumas altnda rahat bir ekilde ekonomik faaliyetlerini devam ettirirken buna karlk olarak kendileri de lkenin ekonomik olarak takviyesi iin alyorlar ve bunun yannda danman, asker ve dini otorite eklinde Gktrk lkesinde eitli roller ifa ediyorlard.931 Sodlular gelimi bir ticari

rgtlenmeye sahiptiler ve ipek ticaretinin yannda madencilik, sulama, tarm, hal sanayi ve mcevher yapm gibi ilerle de uramaktaydlar.932 Sodlular, dou bat ticareti zerinde Gktrk ekonomisinin sigortas konumundaydlar. zerlerinde yerlemi olduklar

Maverannehir sahas ticaret yapmalar ynnde nemli bir sahayd; gneyde Hindistan, batda ran, kuzeyde Avrasya halklar ve douda in ynnde en kilit noktay tekil etmekteydi. Siyasi ve ekonomik alandaki Gktrk-Sod ilikisi ksa zamanda Aa Trkistann sratle Trklemesindeki nemli faktrlerden birisidir.933 Bat Gktrk kaan Tardu dneminde Bat Trkistan topraklar zerinde drt krallk eklinde ynetilen Sodlular daha sonra kaleleri yktrlmak suretiyle Kaoang adyla tek bir krallk eklinde birletirilmilerdir.934 Bu kralln banda bulunan kii Tardunun kzyla evliydi. Kaoang kralnn lmyle tahta kan Poya Gktrk geleneklerine gre len kraldan sonra Trk asll anne ile evlenmek mecburiyetinde kald. Tles boylarnn youn olarak yaam olduu bu blgede, Tardu; kraln her zaman bir Tlesli veziri danman olarak bulundurmas artn getirdi. Tardunun bu tedbiri Sodlularn inlilemesini nlemeye ynelik bir tedbirdi.935 Sodlular Tleslerin youn olarak getikleri yerlerde bunlara vergi verirlerdi. Sodlularla Gktrklerin arasnn almas olo Han dnemine rastlar. Bu dnem Sodlular inlilerle iyi ilikiler kurarak Gktrklere cephe aldlar. in imparatoru igoy ile olo Han arasnda 612 ylnda meydana gelen sava olo Han kaybeder ve savan akabinde ldrlr. 619 ylndan sonra bat hanlnn glenmesi ile beraber Sodlularla tekrar bir yaknlama meydana gelmitir. Bu dnem Sod hkmdar, Bg Kaann kzyla evli bir Sod soylusuydu. Sodlular arasnda Trk nfuzunun yaylmas ile beraber Sod yazs ile yeni Trk

930 931

nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s.137, Tahran 1376h Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 160 932 Turhan Atan: Trk Gmrk Tarihi C. I, TTK Yaynlar, Ankara - 1990 933 Akdes Nimet Kurat: Gktrk Kaanl Trkler C II, s. 55 934 Ahmet Taal: Gk-Trkler C.I. s.87, TTK, Ankara1995 935 Ahmet Taal: age, s.87

176

alfabesi ortaya kyordu.936 Bugut yazsnn Sodaka yazlmas bu dilin Trkler arasnda etkin olduuna iaret etmekle beraber Gktrkler ile Sodlar arasndaki ticari ilikilerin yannda kltrel birliktelie de iaret etmektedir. Bu ilikiler sadece kltrel alanda olmayp sosyal alanda da kendisini gstermitir. Sodlular ve Gktrkler arasnda evlilik yoluyla birok akrabalk kurulmu hatta bu hanedan ailesi olan Aina boyunda bile bu tr evliliklere ahit olunmutur. li Kaan, len kaan kardeinden sonra onun Sodlu karsndan olan olu Sumaya srf Sodlulara benzedii iin taht brakmam Suma ancak li Kaann lmnden sonra tahta kabilmitir.937 Sodlular Gktrk ipek yolu denetimi tekelini kendi ellerinde bulundurmaktaydlar. Sasanilerin ipek ticaret yolunu Bizansa kapatmasndan sonra onlarn Hazar yoluyla kuzeyden yapm olduklar ticari geiler ve Sasanilerin Toharistan yoluyla in ile yapm olduklar ticari faaliyetler Sodlularn eliyle yrtlmekteydi. Bat Gktrk ilerinden ve Dou Gktrklerin gneyinden geen bu ticari yolun gvenliini Gktrkler stlenmekle beraber bunun bacn ve haracn kendileri alyorlard.938 Sodlularn nemli ticari merkezlerinden birisi olan Semerkant bu tarihten sonra bir Trk ehri olarak anlmaya balamtr. inli seyyahlarn yazdklarna gre bu ehir insanlar olduka mahir ve yetenekli tccarlardan olumakla beraber bu ehre dardan ticaret mesleini renmek iin gelen yabanclarla doluydu. Yine Buhara ehri nemli bir ticaret merkezi olmakla beraber bu dnemde Trklemeye balam ve bat hanlnn ad ad verilen boyu buray merkez edinmitir. Bu dnemde Trkleerek nemli ehirlerden birisi haline gelen Takent ise Tudun boyuna bal kabilelerin merkezi konumundayd. Bunlarn yannda Kagar, Hoten, Fergana, Toharistan gibi Akhun Trklerinin mesken tutmu olduklar ehir ve blgeler yine bu dnemden itibaren Trklemeye balamlar ve Trk nfuzu Horasan ilerine doru kaymaya balamtr.939 yle ki ran kltr sahas ierisinde bulunan Ke ve Amul gibi ehirlerde Trk nfuzu artmaya balam ve daha sonralar buralar bat hanlnn eline gemitir. 3.3. 6. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Ticari likilerde Kullanlan Para Birimi Kuanllar dneminde in, Hindistan ran ve Batl lkeler arasnda yaplan ticari ilikilerde Kuanllar kendi yapmlar olan standart altn sikkeleri kullanmlardr.940 Hatta Kuanlarn yklmasndan sonra dahi bu paralarn uzun bir sre tedavlde kald
nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s.141, Tahran 1376h Sencer Divitiolu: Kk-Trkler s.280, stanbul-2000 938 Sencer Divitiolu: age, s.281 939 (Trkleme ile ilgili ifadeler iin bkn Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s. 88, stanbul1977) Trklemeden kast ran kavimlerinin Trk dilini konumalar ile beraber Trk kltr elerini alarak erimeleridir) 940 Liliya Yu. Tugueva: Gktrkler ve Toharlar Arasndaki Mnasebetler (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C II s. 153
937 936

177

sylenmektedir. Bizans, Grek, Sasani, Baktirya ve Kuan halklar arasnda ticari mnasebetlerde altn ve gmten kesimi yaplan satir ad verilen ve Bizanslarn statir adn verdikleri para kullanlmaktayd.941 Bu para lkeler arasnda yaplan lks mallarn ticareti srasnda kullanlmaktayd. Bu mallarn fiyat satir cinsinden belirleniyordu. Kuanlar dneminde satir Romallarn aurcus adn verdikleri paralara gre ayarlanarak buna gre altn ve gmlerden kesimi yaplmaktayd. Satir ad verilen para birimi uzun sre lkeler arasndaki ticari ilemlerde mbadele arac olarak kullanlmtr. Trkler Sasanilerden alm olduklar harac altnc yzyllarda satir deeri zerinden almaktaydlar.942 Bu ticari mnasebetlerde gm sikkelerin nemli bir yeri vard. Trkler disk eklinde dktrm olduklar gm sikkeler kullanmaktaydlar. Bunun yannda Sasanililer gm sikkelerin yannda dktrm olduklar gm kap ve kseleri de alverite mbadele arac olarak kullanmaktaydlar.943 Bunlar Sasani saraylarndaki atlyelerde darp edilmekteydiler. Gktrk lkesine giden Bizans elileri stemi kaann otann nnde ii gm kaplarla dolu Gktrk hazinesine ait arabalar grmler ve Bizans sarayna dndkten sonra bunlardan bahsetmilerdir.944 Bu ticarette kullanlan gm sikkeler ile kap ve kselerin zerine hangi lkeye ait olduklarn gsteren gm mhrler baslmaktayd. Bu gm kse ve sikkeler deerli talar ile kymetli Sibirya krklerinin ticaretinde dahi kullanld gibi kuzey ve gney ticaret yollar zerinde yaplan kazlarda bu sikkelere youn bir ekilde rastlanlmas hem o dnemdeki ticari younluu ve hem de bu sikkelerin geni bir alanda kullanldklar hakknda iyi bir bilgi verdii sylenmektedir. Gktrkler Akhunlarn mirass olarak Toharistan, Baktirya ve Sodiyanaya egemen olduktan sonra buralarda tedavl halinde olan Sasani sikkelerinin zerini tigin yazl bir mhrle damgalayarak bunlarn tedavlne devam ettiler.945 Akhunlar dneminde ise bu sikkelerin yzeyi Sodca zerinde Tohari yazan mhrler ile damgalanmaktayd. Sodca yazl a paralarnn zerinde genellikle il-tigin eklinde ibarelere rastland ifade edilmekle beraber camuk Tudun gibi ibarelerde grlmektedir.946 3.4. Trkler ve Sasaniler Arasndaki Ticaret Yollar likileri Dnyann insan potansiyeli ve medeniyetleri asndan arlk merkezlerini tekil eden n Asya, Kuzey Afrika (Msr) Kk Asya ve bunlarn uzanda bulunan Hindistan, in gibi uzak dou medeniyetleri arasnda Bat Trkistan ve Maverannehir gibi blgelerde bir medeniyet a

941 942

Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 210, Kayseri 1997 Hans Wilhelm Haussig: age, s. 211 943 Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 179, Tahran-1331h 944 Hans Wilhelm Haussig: age, s. 211 945 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.174, 946 Gaybullah Babayar: Gktrk Kaanl Dneminde Bat Trkistan Ynetimi Trkler C.II, s.108

178

meydana gelmeye balamt. Bu blgedeki medeni inkiaf dou ve bat medeniyetlerini birbirine yaklatrm bunun sonucunda dou bat ticareti ortaya kmtr. Avrupa Akdeniz, Kk Asya (Anadolu), ran, Maverannehir, Hindistan ve in dorultusunda ortaya km bulunan bu ticaret ann adna ipek yolu ad verilmitir.947 Bu yol zerinde ticareti yaplan mallarn en karls ve en tutulan phesiz ipek ve ipekli mamullerdi. Bu gzergh da adn ite bu ticari emtiadan alyordu.948 pek yolu Avrupadan balayarak ine uzanan dou bat ticaret yolu zerindeki birok gzergh kapsayan kuzey, gney ve orta yol olmak zere balca ana kola ayrlan nemli bir ticaret yoludur. Gney ipek yolu nemli dinlerin yaylma arac olmakla beraber, kuzey ipek yolu gebe kavimlerin dou bat arasnda nemli bir geit alan olmutur.949 pek yollar diye adlandrlan kervan yollarnn kontrol iin Sasani, Bizans, Eftalit, Gktrk devletleri arasnda iddetli savalar meydana gelmekteydi.950 Bu blgenin cazip hale gelmesi ise M 625 ylnda Sakalarn bu blgelerdeki geni egemenliklerine darbe indirilmesi ile beraber blgeye olan Aryani aknlarndan sonra Ahamanilerin bu blgelere egemen olmasnn ardndan Makedonyal skenderin bu blgeyi istila ederek Baktirya topraklar merkez olmak zere GrekoBaktirya hkmdarln kurunca blge Aryani, Yunan ve Trk varlnn sentezi sayesinde inkiafa uram oluyordu.951 Avrupadan balayarak ine giden bu gzergh n Asyada kuzey, gney ve orta yol olmak zere ksma ayrlmakla beraber en nemli olan dou-bat yolu Romallarn elinde bulunan Antakya ile Suriyenin ky ehirlerinden balayarak Dicle ve Frat zerinden geip Hazar denizinin gneyinden Belhe, oradan Pamiri geerek Kagarn gneyinden Hotene, oradan da ine ulamaktayd. te bu en nemli yolun adna ipek yolu denmekteydi.952 Gney yolu arklk zerinden Kagara, orta yol Kurla ve Kuadan geerek Kagara; kuzey yolu ise Turfan ve Urumi ynnde uzanmaktayd. Dou bat ynnde uzanan bu ticaret yolu Sasaniler ve Trklerin yaam olduu topraklar zerinde drde ayrlmaktaydlar. Fakat bu yollar Sasanilerin Trkler ve Bizansllar ile olan savalar srasnda ou zaman kapanmasndan dolay Gktrklerin youn abalar sonucunda bu yollara bir yenisi daha eklenmitir. Yeni yol Kafkaslar zerinden Hazar Denizinin kuzeyini gemek suretiyle douya gitmekteydi.953

Anna Jerusalimskaya: pek Yolunda Kafkaslar Trkler C. II, s. 243 Boris Ya. Stavsky: pek Yolu ve nsanlk Tarihindeki nemi (ev-Mehmet Tezcan) Trkler C. III, s. 222 949 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 164, Kayseri 1997 950 David Gudiashvili: III-X. Yzyllarda Dou Trkistanda Dokumaclk Trkler C. II, s. 251 951 Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 13, stanbul 1992 (Grenard Trkistana olan Aryani istilasn M ikibinli yllarn bana kadar gtrmektedir.) 952 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 53, Ankara 1998 953 Turhan Atan: Trk Gmrk Tarihi C. I, s. 19, TTK Yaynlar, Ankara - 1990
948

947

179

Bu ticaret yollar zerinde nemli snr Pazaryerleri ve gmrk noktalar bulunmaktayd. Bu ticaret yollar zerindeki en nemli kavak noktasn Kagar oluturmaktadr.954 Dier nemli ticari noktalar douda Merv, Semerkant, Buhara, Fergana, Belh, Pamir, Kua olmakla beraber batda; Antakya, Sur, Nusaybin, Rakka, Artacate ve Mezopotamyadr.955 Bu ehirlerde nemli pazaryerleri kurulur ve yabanc tccarlar bu pazaryerlerinde karlkl mbadele veya para demek suretiyle alveri yapmaktaydlar. Fakat genellikle pazaryerlerinde yaplan ticaret, mallarn dei tokuu eklinde olurdu. Altn ve gmn haricindeki para d mbadele arac olarak kullanlmamakla beraber altn ve gm uluslar aras ticarette geerliydi. Ticaret yollar zerinde ticareti yaplan en kymetli mal ipekti. Yumuakl, zarif ve dayankl olmas kurtlanmamasndan dolay uzak mesafelere tanabilmesi sayesinde ok kar getiren bir ticarete sahipti. inin Hanlk dnemini iine alan M. III. ve MS. III. yyler aras bu lkede ketenden iki misli daha fazla bir cretle satlan ipek bu tarihten sonra Sodaklar aracl ile nce Hotana sonra Sasanilere gemi ve daha sonralar Bizansta retilmeye balanmtr.956 Romallarn erken ortaalarda ilenmemi ham ipein bir kilosuna 4000 bin dirhem altn fiyat bitikleri sylenmektedir.957 Bu gzergh zerinde Sasanilerin kervanlarn Trk topraklarna soktuu nemli gmrk noktas ise Ferganayd.958 Burada ranllar ve Trkler arasnda ticari amalarla kurulan pazaryerleri vard ve Trkler buradan ran ilerine kadar Hindistan ve inden gelen ticari emtialarn ticareti amacyla giderler ve olduka gzel bir ekilde karlanrlard. Uzak doudan balayarak Akdeniz ve Karadeniz zerinden Avrupaya ulaan bu yol zerinde ticareti yaplan en kymetli mallar: ipek, kt ve mhr, cila, makyaj boyas ve tahta yapmnda kullanlan eitli mumlar, ila, baharat, kymetli talar, eitli dou mamul sanayi rnleri, billur, papirs, kuma ve bronzdu.959 3.4.1. Akhunlar ve Sasaniler Arasndaki Ticaret Yollar Egemenlii likileri Maverannehir genelinde meskn bulunan Sodlular Hazar denizi kylarndan in snrlarna kadar kurmu olduklar koloniler sayesinde MS I. Yzyllardan itibaren ticari faaliyetlerini devam ettirmekteydiler. Akhunlarn 567 ylnda kesin bir ekilde ykllarna kadar bu blge zerinde Akhunlarn himayesinde ticari faaliyetlerini devam ettirmekteydiler. Akhunlarn dou bat ticari faaliyetlerini yrtmekte olan Sodlular kken olarak Trk olmamakla beraber yaam olduklar blgelerde srasyla Kuan, Akhun ve Gktrklerin

954 955

Reit Rahmeti Arat: Kagar Maddesi, A, C. 6, s. 406 Wilhelm Heyd: Yakn Dou Ticaret Tarihi (ev-Enver Ziya Karal) s. 7, TTK 2006 956 Boris Ya. Stavsky: pek Yolu ve nsanlk Tarihindeki nemi (ev-Mehmet Tezcan) Trkler C. III, s. 222 957 Anna Jerusalimskaya: pek Yolunda Kafkaslar Trkler C. II, s. 243 958 Bahaedin gel: slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi s. 79, TTK Ankara 1991 959 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 538, (TDV, SAM DBno:42038-1)

180

egemenlii ile beraber youn bir Trk g sayesinde byk oranda Trklemilerdir.960 ranllar dou bat ticareti zerindeki faaliyetleri srasnda ounlukla Sodlular ile muhatap olmaktaydlar. ranllar kendi lkeleri ierisinden Trklerin veya inlilerin geerek bat ynnde ticaret yapmalarna kendi lkelerinin gvenlii bahanesiyle izin vermiyorlard. Bu nedenle in kervanlar Trkistan snrlarn aamamaktaydlar. inden gelen kervanlar bu blgede mallarn nemli ticari ehirlerde satarlar, satn alnan bu mallar Sasani lkesine girebilen ve Ceyhun nehrinin kuzey blgelerinde meskn olan Toharllar961 gibi proto-Fars ve Kuan-Kidara ve Sodlular gibi proto-Trk unsurlar tarafndan batya doru tanrd. Kidaritler Sasani imparatorluunun dou snrlar ile Gandhara, Kemir ve Pencap iine alan blgede Hindistandaki Guptalarla komuydular ve kendilerini Kuanlarn varisleri olarak gryor buradaki ekonomik ve siyasi faaliyetlerini devam ettiriyorlard.962 Akhunlara ait nemli bir ticaret ehri olan Buhara Sodlu tccarlarn en gzde ticari merkezlerinden bir tanesiydi. Buraya gelen in ipei Sasani lkesine Sodlular tarafndan gtrlrd. Sodlu tccarlar kervanlarla getirdikleri ipekleri Sasani lkesinin kuzeyindeki pazaryerlerinde veya Hazar denizinin gneyindeki ehirlerde satmaktaydlar.963 Akhunlarn Sasanilerle sava ve rekabet halinde olmalarndan dolay ranllar Trk tccarlarn snrlarndan geilerine izin vermemekteydiler. Bu nedenle Ahkunlar ticari faaliyetlerini Sodlular eliyle yrtmekteydiler. ki lke arasndaki bu mcadele Sodlularn iine yaramaktayd. Sasanilerin Maverannehir ve Horasana egemen olma mcadelesinden dolay Trklerle sava halinde olmalar Gktrkler dneminde de devam edince Sodlu tccarlar bu fonksiyonlarn Gktrk egemenlii altnda da icra etmiler hem Akhun ve hem de Gktrklerin nemli bir ekonomik ayan tekil etmilerdir. Bununla beraber Akhunlarn Kafkaslar vastasyla Avrupayla ticaret yapmak amacyla Hazar denizinin kysnda yurt edinmi olan ran Alanlar ile kuzey ticaret yolu zerinde egemenlik kurma yar olduu gzlenmektedir.964 468 ylnda Hunlar Dou Roma ile ilikilerini gelitirmek ve gney yolundan daha emniyetli olan kuzey yolunu gelitirmek istediklerini hatta Bizanstan kendi tccarlar iin Tuna gzerghnn almas iin eliler yolladn ve bu yol zerinde Alanlarla mcadele ederek onlar bu sahann dna karmak istedikleri ve Avrupa ile Trkistan ticaretini kuzeyden birletirmeye altklar ifade edilmektedir. Trklerin elinde

Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C.I, s. 52, stanbul1981 Liliya Yu. Tugueva: Gktrkler ve Toharlar Arasndaki Mnasebetler (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C II s. 152 962 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s.159 963 Wilhelm Heyd: Yakn Dou Ticaret Tarihi (ev-Enver Ziya Karal) s. 5, TTK 2006 964 Sevda Sleymanova: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, s. 681
961

960

181

ticaretlerini yapacaklar olduka fazla ipekli dokuma bulunmaktayd. Dou Trkistandaki ipekli dokumacln Avrupa ve randan daha nce balad bilinen bir gerektir.965 IV. ve VII asrlar arasnda ipek yolu denetimini kesin bir ekilde kendi denetimleri altnda tutan Akhunlardan nce buradaki ticari faaliyetler Sodlular tarafndan yrtlmekteydi. Akhunlar, Hunlarn batya olan gleri esnasnda Altaylarn gneyine inmek suretiyle zamanla Maverannehir topraklarna yakn blgelere akn edince buradaki ticari faaliyetleri denetimleri altna almaya altlar. Sasani imparatoru Piruz (459-484) dnemine kadar Sodiyana zerinde egemenlik kurmaya alan Akhunlar bunda muvaffak olamadlar. Piruzun Merv civarnda Akhunlarla yapt savata ordusuyla birlikte imha olmasndan sonra Akhunlar Sodiyana zerindeki egemenliklerini arttrmaya baladlar.966 Bunun yannda Akhunlarn Sodiyana zerindeki egemenlikleri VI. yynin balarna denk gelmektedir. Sodlularn ve Alanlarn topraklarnn Akhunlar tarafndan alnmasndan sonra skenderin Hazar denizi kysnda Crcan nehrinin denize dkld yerde yaptrm olduu set Sasaniler tarafndan tekrar tamir edilerek demir bir kap eklenmitir. Sasaniler bu kapnn etrafnda yksek askeri tahkimatlar yaptrmlardr. Hatta o sralar bu blgede Dou Romallarn Sasani kuvvetleriyle bu istihkmlarn yaplmasnda grev almlardr. Daha sonralar Derbent (Demirkap) adn alan bu ehir gney ipek yoluna alan nemli bir kap niteliindeydi. Bir nevi iki lke arasndaki bir gmrk snr kaps grevi gryordu. Sodun yannda Baktirya ve Tarm havzas ticaret ehirlerine de egemen olan Akhunlar Sod lkesini sekiz Sod ehir yabgusu tarafndan ynetmekteydiler.967 Akhunlar kendi dnemlerinde Sod ehirlerinde asker konulandrmlardr. Bu Sodlularn askerlikten ziyade ticari faaliyetlerle ilgilenmeleri ve Sasani tehlikesinin yakn olmasndan ileri gelmekle beraber Gktrkler kendi dnemlerinde Sod ehirlerinde asker bulundurma geleneini kaldrmlardr.968 randaki i karklklarnn kurban olan Nesturiler Sasani lkesini terk ederek Akhun topraklarna sndktan sonra bu blgede yaplmakta olan ipek bcekilii ile yakndan ilgilenmiler; burada Hristiyanl yaymak iin misyonerlik faaliyeti yrten Nesturiler ipek bcei yumurtalarn Bizans topraklarna getirmilerdir.969 Tisfundan Baktirya topraklar ierisindeki Akhunlara ynelik dini propaganda amacyla Nesturi patrii Mar Yaballah tarafndan yollanan rahipler Hotende bu ipek bcei yumurtalarn elde etmilerdir. Hoten blgesine ise Hoten kral ile Kual bir prensesin evlenmesi zerine bu prensesin gizlice ipek bcei yumurtasn Hotene getirdii getirdii sylenmektedir. Nesturiler aracl ile ipein
965 966

David Gudiashvili: III-X. Yzyllarda Dou Trkistanda Dokumaclk Trkler C. II, s. 251 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 160 967 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 190, Kayseri 1997 968 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.172 969 Hans Wilhelm Haussig: age, s. 214

182

Bizansa gtrlmesi ile birlikte Justinyanus dneminde Bizansta ipek bcekilii faaliyetleri balamtr.970 Gktrklerin Sodu Akhunlardan almalarnn sebebi Buharada meydana gelen bir Mazdek isyandr. Mazdek isyan sonucunda buradaki dihkanlar topraklarndan srlrler ve bu dihkanlar Talasta hkm sren Trk kaanndan Buharay almalarn isterler. Buharay ele geiren kaan olunu buraya vali olarak atar ve dihkanlar yurtlarna geri dnerler. Bu olay Akhunlar ve Gktrkler arasndaki sava balamtr. Bunun yannda Akhunlarn egemenlii altnda ekonomik faaliyetlerini devam ettiren Sodlular Akhun-Gktrk arasndaki savalarda tarafsz kalmay yelemilerdir.971 Akhunlar dneminde bile Avar egemenlii altndaki Gktrklerle demir ticareti yapan ve onlardan aldklar demir madenini uzak douya gtren Sodlular Firdevsinin kendi tabiriyle Semerkant merkezli Maverannehir Sodlular bu sava sadece seyretmekle yetinmilerdir.972 Akhunlarn yklmas ile beraber Merv ve Niabur Sasanilerin eline gemi oluyordu. Bu iki ehir eskiden beri pamuklu ve ipekli dokumalar ile mehurdu. Bu blgelerde hoy ad verilen ipek bcei trtllarnn dut yaprayla beslenerek ipek elde edilmesine dayanan ipek bcekilii ve dokumacl yaplmaktayd.973 Gktrkler eski Akhun-Sasani snrna ulamak amacn gdyorlar ve Niabur ile Mervi ele geirmek istiyorlard. Kuzey ipek yolu denetimini Avarlar ortadan kaldrdktan sonra Karadeniz kysndaki Ker yarm adasn ele geirmek suretiyle kendi denetimleri altna alan Gktrkler gney ipek yolu denetimini de ele geirmek iin uramaktaydlar. Sasanilerin I. Hsrev dneminde Sod tccarlarn Sasani lkesine ipek ticareti yapmalarn yasaklad gibi Trklerin tamga ve ranllarn bac adn verdikleri gmrk haralarn arttrdlar. Bunun yannda Yemeni ele geirmek suretiyle Bab el Mendeb boazn Bizansllara kapatmak suretiyle Bizans Hindistan yolunu tkamak istemilerdir.974 Bunun yannda Sasaniler Bizans ticaretini engelledikleri gibi Hindistan ve inden Bizansa yaplan yolculuklar da kontrol edebilecek bir duruma gelmi oluyordu. Sasanilerin Orta Asyadan gelen ipei yasaklamalarnn sebebi kendi ipek dokumalarnn ticaretini salama almak dncesi yatmaktayd. nk inden gelen ucuz ipek rekabetinden olduka olumsuz bir ekilde etkileniyorlard.975 Bu rekabet yznden kendi ipek mamulleri olduka zarar grmekteydi.

970 971

Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 81, Kayseri 1997 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.170 972 Boris Marak: agm, s.171 973 Hans Wilhelm Haussig: age, s. 193 974 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 160 975 Hans Wilhelm Haussig: age, s. 196

183

Sasanilerin gney ipek yolunu tkamalar zerine Gktrkler kuzey ticaret yolunu canlandrmak istediler. Gktrkler gerek ticari yolla gerek vergiler ve de bal lkelerden hara olarak aldklar ipei Sasani zerinden Bizans ve Akdeniz sahillerine ulatrmaktaydlar. Bu nedenle Sasanilerin bu tavrndan dolay ekonomik ynden skntya dm oluyorlard. Bu problemi amak ve kuzey ticaret yolunu canlandrmak amacyla 568 ylnda Sodlu Maniah Bizans sarayna eli olarak gnderilmitir.976 stemi Kaan Kazakistan bozkrlar ve dil nehri ile Don nehrinin aa blgeleri zerinden Bizansla ipek ticaretini dzene koymak ve ayrca Asyada Sasanilere, Avrupada Avarlara kar Gktrk-Bizans ittifak oluturmak amacyla tam yetkiyle donatt bu elilik gurubunu stanbula gnderdi.977 Gnderilen bu elilik heyeti Gktrk kaannn btn isteklerini Bizans hkmdarna kabul ettirdiler. Bylece Bizansllar Trklerin stanbulda Mitaton adn verdikleri bir ticari Pazar kurmalarna izin vermilerdir.978 Ayn yl ierisinde stanbulda yzden fazla Trk tccarnn bu pazarda grevlendirildii belirtilmektedir. Trklere verilen bu ekonomik imtiyazn karl olarak Bizansn da Gktrklerden Sasanilere kar bir ittifak istei olmutur. Bu nedenle geri dnen bu Sod heyeti ile beraber bir Bizans heyeti de Gktrk topraklarna doru yola kt. Giden bu heyet kuzey ipek yolunu kullanmtr. stanbuldan Karadeniz zeri Azak denizine oradan Don nehrinin denize dkld yerden bir kervanla karayoluyla Volga nehrini getikten sonra Harzem topraklarna ulalmtr. Eliler buradan Altay dalarndaki geitleri aarak Tarm havzasna indiler buradan Kuaya geen heyet steminin bakenti Altundaa ulamlardr. steminin gelen heyetin teklifini onaylamas zerine Sasaniler iki cephe arasna skmlardr. Bu nedenle Trklere yllk krk bin altn hara vermeyi kabul ettiler. 579 ylnda steminin lmne kadar Sasaniler bu ekilde hara vermek suretiyle dou snrlarn koruma yoluna gitmilerdir. steminin lmne kadar vermeleri gereken yllk harac dzenli olarak deyen Sasanilere, steminin lmnden sonra yerine geen ve Bizansllarn kendisine Turksantos adn verdikleri Sod yabgusu olan olu Trkad yllk harac arttrnca aralarndaki sava tekrar balam oldu. Sonunda sava kaybeden Sasaniler oldu. Aradaki savan sebebi sadece yllk haracn arttrlmas olay deildi. Trkler Kafkaslardaki Sasani snrlarn zorlamaya balamlard. Orta Asyada Gktrklerden aldklar darbeyi Kafkaslarda Derbenti aan Trklerin Grcistan ele geirmesiyle bir daha alm oluyorlard. Bunun zerine ar bir hara demeyi kabul ettikleri gibi Akhunlarla yaplan savatan paylarna den topraklarn hepsini bir daha geri vermek zorunda kalmlardr.

976 977

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 95, Ankara 1988 Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.173 978 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 196, Kayseri 1997

184

3.4.2. Gktrkler ve Sasaniler Arasndaki Ticaret Yollar Denetimini Ele Geirme abalar stemi Kaan Altaylarn batsndan Tanr dalarna kadar olan blgeyi ksa zamanda egemenlii altna alarak, drt byk medeniyet arasnda kltrel ve ekonomik cereyann ah damar saylan ticaret yollarnn egemeni haline gelmiti.979 Kendisi bu blgelerdeki Trk boylarn rgtleyerek ipek yolu kavgasna kalkt. Roma mparatorluunun ipek ticaretine nem vermesi ve Sasanilere kar Gktrklerle irtibat kurmalar ile Gktrkler asndan pek Yolu'nun nemi giderek artmtr. Ortaada soylular ve zenginlerin evlerini ssleyen ince kumalar, ipek eya, fildii sslemeler ve bunlarn hammaddesi in ile Hindistan'dan geliyordu.980 Bizans ve ran'da ok gelien ipek endstrisinin ham maddesi de in'den gelmekteydi. pek ticareti Hint Okyanusu, Kzl Deniz, Umman Denizi ve Hazar Denizi dhil kara yollarnn yannda deniz yollaryla da yaplyordu.981 Deniz tamacl pek

gelimediinden karadaki pek Yolu'nun nemi daha fazlayd. pek ticareti ile ilgili ilk ana yol kuzey yoluydu. Gobi l, Hami Vahas, Tanr Dalar, Talas kenti gibi bir dorultuda bu yol ilerlemekteydi. Kervanlar daha sonra Seyhun ve Ceyhun rmaklarn geerek Kafkasya ve Karadeniz'e ulamaktaydlar. Sasani topraklarndan geilmek istenmediinden Hazar Denizi zerinden ve genelde kuzeyinden geilmekteydi. Bunun yannda iki yol daha vard. kinci ana yol Tufan, Karaar ve Kua'y keserek Fergana zerinden Semerkand ve Buhara ynnde ilerlemekteydi. nc ana yol ise Gney yoluydu. Bu yol Hotan ve Yarkent yolu ile Pamir'in yksek yaylalarn aarak, Toharistan' keser ve Gazne zerinden Hindistan'a gelirdi.982 Hindistan deniz ve kara yollaryla Anadolu'ya balanmaktayd. in kervanlar Trkistan snrlarn aamazlar ve bu nedenle baka topluluklar rnlerin Bat'ya tanmalarna araclk ederlerdi. Sasaniler dnemi baz ranl boylar, Semerkand ve Buhara evresinden aldklar ipei Hazar Denizi'nin yanndaki pazaryerlerine gtrrlerdi. Gktrklerin tutumu nedeniyle ipek retimi ve ticareti onlarn dneminde snrl kalm, in ile Sasanilere bamllk devam etmi ve Gktrkler ipek ticaretini tekellerine alamamlard. Akhun mparatorluu Gktrklerin ykselme dneminde Gney Asya ile beraber pek Yolu'nun nemli bir ksmn da elinde tutuyordu. Akhunlar deniz ve kara yolu ile in'den gelen mallarn ulatklar ilk pazarlara egemen olmulard. Bu yzden srekli olarak Sasani devleti ile Akhunlar arasnda savalar kard. stemi Kaan bat blgesine geldiinde Sasanilerle anlama yaparak Akhunlarn ipek yolu zerindeki egemenliini krmt. Bylece Ceyhun rma Gktrkler ile Sasani devleti

979 980

Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 102, Ankara 1971 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s.160 981 Anna Jerusalimskaya: pek Yolunda Kafkaslar Trkler C. II, s. 244 982 Anna Jerusalimskaya: agm, s. 424

185

arasnda snr olarak saptanmasnn ardnda ipek yolunun uzun bir ara ile Gktrklerin elinde kalaca bir dnem balam oldu.983 Gktrk mparatorluu'nun glenmesi ve giderek yaylmas, Sasani devletini korkuya drmekteydi ve ipek ticaretini engelleyerek Gktrkleri sarsmaya alyorlard.984 Gktrklerin getirdii ipek ve benzeri eyay Sasaniler satn almamaya ve kendi lkelerinden gemesine de izin vermemeye baladlar. Bunun zerine ipek ticareti Hazar Denizi'nin kuzeyine doru kayd. pek ticaretinin sarslmas ve Gktrk-Sasani anlamazl zerine, Bizans devleti srekli olarak stemi Kaan'a eliler gndermekteydi. Bunun zerine Sasaniler Bizans zerine, Gktrkler de ran zerine sefere ktlar. Gktrkler Horasan' aldktan sonra 571 ylnda Kafkasya'ya girdiler ve oradaki boylar kendilerine baladlar. Bizansllar Sasanilerin saldrlar karsnda srekli eliler gndererek stemi Kaan' Sasani devletine sava amas iin kkrttlar. Bu sralarda stemi Kaan ld ve yerine olu Tardu geti. eitli grmelerden sonra Bizans ile anlama yenilenmedi ve bir anlamazlk dnemine girildi. Gktrkler evreye yaylrken in'de baa geen Sui hanedan ulusal birlii saladktan sonra ipek yolunun denetimini ele geirmek iin harekete geti. Bu amala in'in Trk devletlerine kar geleneksel politikas olan i kargaalk yaratma, birbirine kar kkrtma yeniden gndeme geldi. in, "yabgu unvanl Bat Trk hkmdar Tardu'ya kurt bal bir tu gndererek onu byk kaan olarak tandn gsterdi. Bylece ynn batdan douya eviren Tardu Gktrklerin stemi kaan dneminde ipek yolu zerinde balatm olduu genileme siyasetini askya alm oluyordu. 562 ylnda Akhunlarn Sasani ve Gktrk ittifak ile yklmasndan sonra nemli ticaret yollar ile Sod kolonilerinin Gktrklerin eline gemi bulunmas Gktrk ve Sasaniler arasnda souk bir savan balamasna neden olmutu. Bu ticaret yollar Sasaniler asndan da nemli bir role sahipti. nk bu orta ipek yolu985 Kagardan ta Orta Asyann gneyine apurgana kadar uzanmaktayd. Bu da ticari adan Sasanilerin ah damarn oluturmaktayd. nk bu yol Horasanla birlemekteydi. Daha sonra bu yol Horasandan Rey ve Hamedana, oradan da Bizans ve Sasani snr olan Nusaybine kadar uzanmaktayd. stemi ve Anuirvann Akhunlara ynelik ittifaklar neticesinde iki lke arasnda balayan dostluk havas onlarn yaamlar ile snrl kalm ve onlarn lm ile iki lke arasnda iddetli savalar patlak vermitir. Kukusuz bunun en nemli nedeni ticaret yollarna egemen olma mcadelesi yatmaktayd. Sasaniler asndan bu yolun nemi sadece ipek ticaretine dayanmyordu. Sasaniler ve in arasndaki ticari mnasebetlerin banda ipee ek olarak seme, boya, hal, deerli talar ve kuma
983 984

Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 102, Ankara 1971 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s.160 985 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 53, Ankara 1998

186

ticareti nemli bir yeknu oluturmaktayd.986 Sasanilerin, Gktrklerin nemli ticaret yollarn ele geirmelerini frsat bilerek Bizans ekonomisini zayflatmak amacyla in zerinden gelmekte olan ipek bata olmak zere ticari mallarn fiyatlarn arttrmas Gktrklerin iine yaram oluyordu. Daha nce Akhunlara kar Sasanilerle ibirlii yapan Gktrkler bu defa Sasanilere kar Bizans ile ibirlii kurma yoluna gittiler. Uzak doudan gelen ticari mallarn Avrupaya alan kaps durumunda olan Bizans mallarn fiyatlarnn arttrlmasndan sonra zor duruma dmekle beraber. Bu mallarn Avrupaya gidiinde yavalama meydana geldi. Bu ticari mallarn Avrupaya datmn Bizans yapmaktayd. Bizans uzak dou mallarna ulaabilmek iin iki kart kullanmak zorundayd. Bunlardan bir tanesi alternatif bir ticaret yolu bulmak ve Sasanilere kar Trklerle samimi ilikiler ierisine girmekten baka bir areleri yoktu. Bunun iin ncelikli olarak Habeistan zerinden Hint Denizini kullanmak suretiyle Bizans gemilerini ine ulatrmaya abalad. Fakat Sasanilerle ittifak halinde olan Yemen krall buradan gemek isteyen Bizans gemilerini yamalatp yaktrdktan sonra Bizans bu defa Sasanilere kar Gktrklerle yaknlama ihtiyac hissetti.987 Gktrklerin Ticaret yollarn ellerine geirmelerinden sonra Trk yurt ve obalarnda gebe halinde yaayan boylar adrlarn ipekten yapacak kadar zenginletiler. Bu ticaret yollarnn denetiminin Gktrk ekonomisine olan olumlu etkisinin bir gstergesiydi.988 Tamamen ipek ticaretiyle uraan Sodlular Gktrk egemenliine girdiklerinden dolay onlarn yapm olduklar ticaretin Gktrk ekonomisine olumlu katklar olmaktayd. Sodlular ve Gktrkler bu ipek pazarnn Bizansa ulamas gerektiinin farkndaydlar. in ipeinin Bizans pazarlarna ulamas iin Sasani ahnn ikna edilmesi gerekmekteydi. stemi Yabgu Sodlulardan oluan bir eli grubunu rana yollayarak ipek fiyatlar ve gmrk vergilerini indirmeleri ve Gktrk topraklar zerinden gelen mallarn ucuz transit geii iin Anuirvan ikna etmeye altrd. Fakat bu arada Bizansla gergin bir havann ierisine girmi olan Sasaniler. Frat nehrinin kenarna kadar gelmi olan Bizans ordusunu karlamak amacyla sava hazrlklarna girimi olduklarndan dolay Hsrev Anuirvan Sodlu tccarlarn getirmi olduklar hediye ve ipekleri onlarn gzlerinin nnde yaktrarak elileri eli bo geri gnderdi.989 stemi Sasani ahn ikna etmek amacyla ikinci bir eli grubunu daha ipek ticaretinin ran zerinden Bizansa nakli konusunu grmek zere rana yollad. Fakat giden bu eli grubuna Anuirvan ok kt davrand ve eli grubundan ok az kii sa olarak geri dnebildi. Bu ipek

986 987

nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s.94, Tahran 1376h Wilhelm Heyd: Yakn-Dou Ticaret Tarihi (ev-Enver ZiyaKaral) TTK 2006 988 nayetullah Rza: age, s.95 989 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 95, Ankara 1988

187

nakli iin ran yolunun dnda ikinci bir ihtimal daha vard. Bizansn Habe yolunu denemesi zerine Gktrkler Hazarn kuzeyini denemek istediler. Fakat bu yol zerinde daha nce mcadele etmi olduklar Avar, Ogur ve Alanlar bulunmakla beraber, henz Kafkaslar Sasani nfuz alan durumundayd ve bu srada Sasaniler ile Hazarlar ittifak halindeydiler. Bu ok zahmetli bir iti ve uzun bir mesafeyi kat etmeyi gerektiriyordu. Bundan dolay en uygun ve ksa yol olan ipein ran zerinden nakli gerekmekteydi. Bunun iin de sava ve bask kanlmazd. Elilerinin Sasani ah tarafndan zehirletildiini iddia eden stemi Yabgu Sasanilere kar sava hazrlna balad. Bunun iin stemi Yabgu Bizans Sarayna bir eli yollayarak Sasanilere kar birlik kurmaya alt. Buna olumlu bir cevap veren Bizans imparatoru Jstinyanus hemen Orta Asyaya bir eli grubu yollad.990 Bununla beraber Anuirvan Gktrklerle bu aamada bir sava kmasn istemiyordu. Bu nedenle stemiye bir eli yollad fakat stemi eliyi aalayarak onu eli bo geri gnderdi. Eli sava mjdesi ile lkesine geri dnm oluyordu. Bylece stemi Yabgu ordusunu toplayarak a nehrini geip Sasani topraklarna girdi. Bunun yannda nceden hazrlkl olan Sasani ordusu karsnda ilk etapta bir varlk gsteremedi ve Soda geri ekilmek zorunda kald. stemi Yabgunun geri ekilmesi zerine 571 ylnda Zabulistan, Tahiristan ve Kabulistan Sasanililerin eline gemi oldu. aaniyan da ran egemenlii altna girmi oluyordu. Bunun yannda Sod topraklar Gktrk egemenlii altnda kalmaya devam etti. Sasani topraklar ilk defa dou ynnde bu kadar geni snrlara ulam oluyordu. Hsrev Anuirvandan nce hi kimse ran topraklarn dou ynnde bu kadar geniletememiti.991 Fakat ksa bir zaman sonra Bizans imparatorunun ordusunu Mezopotamya zerine doru yrtmesi zerine Sasani ordusu glerinin byk bir ksmn Bizans ordusunu karlamak zere bat snrna kaydrd. Bunun zerine stemi Yabgu iyi bir frsat yakalam oluyordu. Bununla beraber 572 ylnda Bizansn Nusaybini muhasara etmesi zerine Anuirvan steminin bu savata tarafsz kalmasn salayarak Bizansa kar etkili bir zafer kazanmasna sebep olmutur. Bu srada Gktrklerin kudretli hakan stemi kaan da lm ve yerine olu Tardu gemiti. Tardu ran ve Bizans kaynaklarnda asl ismi Bg olarak gemektedir. Narahide yle bir ifade vardr: Dihkanlar Trk sultannn yanna gittiler, bu padiahn ad Bg-i Trk idi bunun yannda bu ifadeye in kaynaklarnda rastlanlmamtr.992 Tardu babas ile birlikte 555 ylnda Akhunlara kar savamt. Babas Aral ve Volga dolaylarnn ynetimini kardeine brakmt. Babasnn yerine geince buralarn ynetimini kardei Trkasf ve amcasn olu Buri

990 991

Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 63vd, Ankara 1998 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s.99, Tahran 1376h 992 nayetullah Rza: age, s.101

188

Hana brakt. Babasnn yerine geen Tardu ilk seferini Krm yarm adas ve Kafkaslar zerine yapt. 576 ylnda Trkler Besfer boaz ile Krm yarm adasn ele geirdiler.993 Tardu buralar ele geirmek iin Bizans hkmdar Maurikios ile mcadele etmitir. Tardunun amac Bizansa snr olabilecek bir hat amakt. Fakat Sasani, Akhun ve Hoten tehlikesi bu hedefi gerekletirmeye frsat vermemitir. Buna ramen Tardu 580 ylnda Sasani ahna yardm etmee gelen Ermeni ordusunu bozguna uratarak Sasanilerin elindeki Herat ve Belh ehirlerini ele geirmeye muvaffak oldu.994 Sasani, Akhunlar ve Hotenlilerin kurmu olduklar ittifak karsnda Tardu inliler ile ittifak kurmutur. Bu dnemde Hotenliler krk bin kiiyi amayacak bir askeri gce sahiptiler. Akhunlar ise ran egemenlik sahas ierisinde yaamaktaydlar. Bunun yannda bu sralar Sasani ordusu Mezopotamyada Bizans ile sk bir sava ierisindeydiler. Sasani ve Bizans Irakta birbirleriyle uratklar srada, iki Gktrk devleti arasnda bir sava meydana gelmi bulunuyordu. ki Gktrk devleti arasndaki bu savatan dolay Bizans Besfer boaz ile Krm yarm adasn 588 ylnda tekrar ele geirdiler. Dou Gktrk hkmdar olu Kaan batya doru sefer yaparak Tardunun zerine yrd. Fakat yaplan bu sava srasnda olu ldrld ve ordusu dald. Konumunu glendiren Tardu ipek ticaretini ve gmrk vergilerini kontrol altna almak yoluna gitti. Bunun sonucunda Sodlular ile aralarnda srtmeler meydana geldi. Bunun yannda Tardu Sasanilere ynelik tekrar Bizans ile iyi ilikiler kurma yoluna gitti Bizans yardm olmadan Sasanilere kar Anuirvan dneminde kaptrlan Akhun topraklarn ele geirmek ve ipek yolu denetimini kontrol altnda tutmann zor olacan dnyordu. Gktrklerin pek yolu gzerghnda olmalar ve bu adan ktisadi yaplarn glendirmeleri srekli Sasanilerin aleyhine olmutur. Bu nedenle Sasaniler Bat Gktrklerin Bizansla iliki kurmalar zerine onlar da Dou Gktrkler ile iyi ilikiler kurarak iki Trk devletinin birbirleri ile uratrmann yollarn aryorlard. nk Gktrklerin kendi aralarndaki savalar srasnda dou snrlar gvende oluyordu. Sasanilerin Irakta Bizans ile olan savalar srasnda Sasaniler Dou Gktrkler ile irtibat kurmular ve onlarn Bat Gktrkler ile uramalarn salamlardr. Bylece bu savata dou snrlarnn gvenliini salayarak Bizans ile daha rahat uraabilmilerdir.995 Gktrklerin Maverannehire egemenliklerinden sonra ticari faaliyetlerini onlarn himayesi altnda devam ettiren Sodlular, Sasani snrlarndan geerken problem

yaamaktaydlar. Sasani snr muhafzlar kendileri iin glk karyorlard. Sasanililer Gktrklerin himayesi altnda yaamakta olan Sodlularn kendi lkelerinden serbeste
993 994

Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 97, Ankara 1971 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 207, Kayseri 1997 995 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s.104, Tahran 1376h

189

gemeleri ve istedikleri gibi ticaret yapmalarn hazmedemiyorlard. Daha nceleri lkelerinde istedikleri gibi ticari faaliyet yapabilen Sodlular Akhunlarn i ilerine mdahale etme arac olarak kullanan Sasaniler artk Gktrkler gibi kudretli bir hamiye sahip olan Sodlulara artk gvenmiyorlard. Sodlu tccarlar Sasani lkesinde yaam olduklar problemleri stemi Kaana ikyet ettiler ve ticari faaliyetlerinde meydana gelen aksamadan ona bahsettiler ve bu aksakln hem kendi ekonomilerine ve hem Gktrk ekonomisine olacak zararlarndan bahsettiler. stemi Kaan Sodlularn ticari faaliyetlerini rahata yapabilmeleri amacyla Sasani lkesine balarnda Sodlularn tannm bir bykleri olan Maniah adnda birisini bakan yapt bir elilik heyetini yollamaya karara verdi.996 stemi Sodlularn Sasani lkesine ticari amala gidip gelmelerinden onlarn ticari faaliyetlerinin yan sra onlarn Sasani lkesindeki yeni gelimelerden ve gzlemlerinden de istifade etmekteydi. Bu zaten Sasanilerin tepki gsterdikleri en nemli konuydu. Bu nedenle banda Maniahn olduu bu Sod heyeti Sasani lkesine vardnda Sasani ah Anuirvan gelen bu Sod heyetinden pek de memnun kalmamt. Hatta Sasani ahna yannda Akhunlu danman olan Katulpa adnda birisinin Gktrklerin Sodlu Tccarlarla birlikte lkeye baz casuslarn yollayacan ve bu casuslarn Sasanilerle ilgili elde edecei bilgileri stemiye ulatracan, kendisin de svarileri ile Sasani topraklarna saldracan sylemiti.997 Katulpa Akhunlarn Gktrklerle olan maceralar ve bu macera srasnda Sodlularn Gktrklerle ibirlii yapmalar nedeniyle hem Sodlulardan ve hem Gktrklerden nefret etmekteydi. Danman Katulpann bu dncesini ciddiye alan Anuirvan Maniah tersleyerek onlarn getirmi olduu birbirinden kymetli ipekleri Sodlu heyetin gzleri nnde yaktrmtr.998 3.4.3. Sasanilerin Ticaret Yollarn Tkamas Nedeniyle Karadenizin pek Yolu Ticaretinin neli Bir Gzergh Haline gelmesi Dou bat ticaret yollarnn nc aya olarak kabul edilen Kuzey Hazar ticaret yolu Sasanilerin dou-bat ticaret yollarn Bizans aleyhine tkamas ve Gktrk ipekli mamullerinin ran lkesinde satna engel olmas yznden Gktrk-Bizans ortak almas sonucunda almtr. Bu yol Harzem, kuzey Hazar denizi, Kafkaslar ve Sodiyana zerinden yaplmakla beraber batda Krmda son bulan bu yola zerinde en ok ticareti yaplan farkl krk

996 997

Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 59, Ankara 1998 Lajos Ligeti: age, s. 60 998 Lajos Ligeti: age, s. 61

190

eitlerinden dolay bu gzergha krk yolu ad verilmitir.999 Avrupa, Karadeniz ve Kafkaslar zerinden Hazarn kuzeyinden gelen batl tccarlar; Moolistan, Bat Trkistan, Fergana ve Toharistan zerinden gelen doulu tccarlar ellerindeki ticari mallar Aral glnn etrafnda kurulan Pazaryerlerinde dei toku yapar veya satn alrlard.1000 Gktrk ve Bizans arasnda giden eliler genelde bu yolu kullanrlard. Bu gzergh zerinde ran kavimlerden Alanlar bulunmaktayd ve bu ticaretin nemli ayaklarndan bir tanesi olarak kabul edilmekteydiler. Bu ticaret yolunun gelimesinden sonra Aral gl etrafnda birok Pazaryeri kurulmakla beraber Karadenizin kuzeyinde Apsila, Phasis, Suhumi, Pitiunt gibi ticaret ehirleri kurulmu ve ilerlik kazanmlardr.1001 Aral gl etrafnda kurulan en byk ticaret ehri ise Suyab ehridir. inli rahip Hen-ang seyahatnamesinde bu ehrin kilometre geniliinde olduunu ve ehirde byk apta ticari faaliyetin gzlendiini tccarlarn genelde bu ehirde toplandklarn ifade etmitir.1002 Bu yol Kafkaslarda meskn olan kavimlerin glenmesine zemin hazrlad gibi bu blgede yaplan kazlarda inli tccarlara ait gnlklerin bulunmas zamanla bu yolu inlilerin de kullandklarna delil olarak gsterilmektedir. Hazar Denizinin kuzeyi ile Kafkaslarn kuzey ksmlarn ellerinde bulunduran Gktrkler ile Karadenizi kendi topraklar ierisinde bir deniz haline getiren Bizans arasnda Sasanilerin dou bat ticareti zerinde uygulam olduklar yksek gmrk vergileri neticesinde iki lke ipek yolu gzerghn deitirme karar almlard. Bunun iin bu blgenin gvenli hale gelmesi gerekiyordu. Bizans ticaret yolunun Hazarn kuzeyi, Kafkaslar zerinden Anadoluya almasn isterken Gktrkler ise ticaret yolunun Hazarn kuzeyi ve Karadenizin kuzeyindeki dzlkler ile Dinyeper ve Tuna nehirlerinin ticari adan hem kolay ve gvenilir yollar olacan dnmekteydiler.1003 Gktrkler ve Bizansllar arasndaki bu ekonomik ibirlii ksa bir zaman zarf ierisinde Sasanilere kar siyasi bir ittifaka dnmt. Bunun sonucunda Gktrkler ve Bizansllar Ermenistan isyanlarn bahane ederek 571 ylnda Sasani lkesine sava ilan ettiler. Bu savalar 591 ylna kadar yirmi yl srmtr. E zamanl olarak Sasani topraklarna saldran Gktrk ve Bizansllar Sasani ordular karsnda fazla bir varlk gsteremediler. Bizansllar Anuirvan ile yapm olduklar bir anlama ile vergi vermeyi dahi kabul ederek savatan ekildiler. Horasan snrlarnda Sasani ordusu ile savaan Gktrkler bu blgeden Sasani ilerine ilerlemenin fazla bir mantkl taraf olmadn grnce Kafkaslara yneldiler. stemi Kaann banda olduu
Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 160, ayrca bknz. Lajos Ligeti: age, s. 18; Anna Jerusalimskaya: pek Yolunda Kafkaslar Trkler C. II, s. 243(Yazar makalesinde bu hatt krkler lkesi olarak tanmlamtr) 1000 Boris Ya. Stavsky: pek Yolu ve nsanlk Tarihindeki nemi (ev-Mehmet Tezcan) Trkler C. III, s. 225 1001 Boris Ya. Stavsky: pek Yolu ve nsanlk Tarihindeki nemi (ev-Mehmet Tezcan) Trkler C. III, s. 225, 1002 Faruk Smer: Eski Trklerde ehircilik s. 9, TTK, Ankara 1994 1003 Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.410vd, stanbul2002
999

191

Trk ordusu 571 ylnda Kafkaslara gelerek Derbenti ele geirdi.1004 Burada bulunan proto Fars Alanlar ve Onogurlar itaatleri altna aldlar. Bylece Gktrklerin egemenlik sahas Kafkaslar iine alacak ekilde genileyip Karadenize ulaarak Bizans snrlarna kavumutur. Douda Gktrkler ile komu olan Sasaniler bylece kuzeyden de Gktrklerle komu olmu oldular. Bu dnemlerde proto Fars Alanlarn yannda youn olarak Kafkaslarda Onogur boylar mevcuttu. Gktrkler buradaki Onogur varln glendirerek kendilerini bat hakanlklar haline getirmeye almlardr. Daha sonralar ise blgede glenen Hazarlar Onogurlar buradan kuzeye kovarak Gktrklerin bat kolunu tekil edeceklerdir. Sasaniler Onogurlara her yl belirli miktarda vergi vermek koulu ile onlarla saldrmazlk anlamas imzalayarak kuzey snrlarn garanti altna almak istemilerdir.1005 Bylece stemi Kaan dou bat ticaret yolunu Hazar denizinin kuzeyine kaydrma projesi erevesinde baarl bir politika izleyerek bu konuda nemli bir adm atm oluyordu. Gktrk egemenliini Kafkaslara kadar genileten stemi kaan lkesini Bizansa snr yapmakla iki lke arasndaki snr ticareti kolay bir ekilde yaplm olacakt. 571 ylnda balad Kafkas seferini 576 ylnda tamamlayan stemi Kaan Hazar denizi zerinden lkesine geri dnd. Bu hadiselerin devamnda, daha nce Herurelerin elinde bulunan Don azna tekrar dnm olan pek yolundaki mal alverii, Hazarlarn ticaret ehri Sarkelin bulunduu menzilde younlamtr. Buraya artk Bizansn elindeki Chersondan bile tccarlar gelmeye balamlardr. Bu blgede bundan byle Sod ticaret kolonilerinin kurulduu bu nedenle Cherson ehrinin adnn daha sonlar Sodak olarak deitii belirtilmektedir.1006 Fakat Bizansn kurnaz diplomasisi, Gktrklerin bu sahaya egemen olmalarndan dolay ticaret yolunu kendi denetimlerine alarak Avrupadan stanbul ve Akdeniz limanlarna alan ticaret yolunu Karadenizin kuzeyine kaydrmak suretiyle kendi denetimleri altndan karmalarndan korkuyordu. Gktrklerin Kafkasya egemenlikleri ve buradaki Hazar, Alan ve Ogur boylarn egemenlikleri altna almalar Bizansllarn iine gelmiyordu. nk bu blgede Trklerin egemenliklerini yerletirecek kadar Trk nfusu bulunmaktayd. Bu nedenle Bizansllar Karadenizin kuzeyini yurt olarak seen ve Gktrklerin amansz dmanlar olan Avarlarla ibirlii yoluna giderek blgedeki Trk unsurlar aleyhine kullanmay yelediler. Bunun zerine Gktrkler bu gelimeye tepki olarak 576 ylnda Ker Boazn ele geirdiler.1007 Ker boaznn alnmas ile Gktrkler Karadenizi Bizans i denizi olmaktan karyor ve bylece Karadenize inmi bulunuyorlard. ehrin Bizansllar tarafndan geri alnp alnmad

1004 1005

Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 546, (TDV, SAM DBno:420381) Rahim Reisneya: age, s. 545 1006 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 184, Kayseri 1997 1007 Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 91

192

veya Gktrklerin Karadeniz zerinde ticaret yapp yapmad henz kaynaklarda net olarak belli deildir. Buna ramen Kerin bir liman kenti olmas ve burada Bizansllara ait bir donanmann bulunmas Gktrklerin bir ara Karadeniz ticaretine eilmi olabilecekleri ihtimalini ortaya koymaktadr. Sasaniler inden balayarak Hindistan, Trkistan ran, Irak, Suriye, Anadolu ve Akdenizi takip ederek Avrupaya giden nemli ticaret yollarnn hepsine sahip bir komumdayd. lkelerinin konumundan dolay gerek karayollar ve gerekse Hint okyanusu ve Hazar Denizi gibi ticaret yollarna da nemli derecede egemenlikleri sz konusuydu. Ayrca ticaretin ah damarn oluturan ana karayolu Turfan Urumi ynnde ve dieri Kurla ve Kuadan gemekteydi ve en son noktasn Dun-huang oluturmaktayd.1008 Yemenin Sasanilere bal Hire krallna ait olmasndan dolay Basra deniz ticaretinin yannda Umman Denizi ve Kzl deniz ticaretini de kendi ellerinde bulundurmaktaydlar. Gktrklerin Hazar Denizi zerinde egemenlik kurarak ran bir kavim olan Alanlar Hazarlar vastasyla etkisiz hale getirdikten sonra Hazar Denizi zerindeki Sasani nfuzunu krabilmitir. Trklerin dou mallarn bat pazarlarna ulatrmada nlerinde bulunan en byk engel Sasanilerdi. Ayn ekil Sasanilerin bat mallar ile kendi mamullerini douya ulatrmak konusunda nlerindeki en byk engel yine Trklerdi. Bu nedenle iki kavim birbirlerine muhta olduklar gibi kyasya bir rekabet halindeydiler. nk Sasani lkesinden geen ticaret yollar Badat zerinden gelerek Kirmanah, Hamedan ve Reyi geerek Horasana buradan Koan geip bugnk Trkmenistan topraklarna girmekteydi.1009 Buradan Karakum ln getikten sonra Ceyhun zerinden Buhara, Semerkant ve Kagar geip Trkistan topraklarna ve oradan ine devam etmekteydi. Bu adan ticaret yollar zerindeki Sasani-Trk ilikileri nemli bir konuma sahipti ve Sasani-in arasnda geni bir ticaret a bulunmaktayd. Sasaniler dnemi in ve ran arasndaki ticareti yaplan mallar genellikle; fstk, zaferan, kna, terengebin, ketira zamk, ivit, pirin, eker, kimyon, hurma, hintya, zeytin, pirin, baz ilalar ile baz gzel kokular, za, kfur, sarsabr bitkisi, nadr, altn sslemeli kumalar, hal, inko, elik, zmrt, firuze, lacivert, elmas, kehribar, mercan ve kymetli talard.1010 Sasaniler genellikle ine gndermi olduklar ticari mallarn zerine Sasani diliyle baz mhrler yaptrrlar ve inliler bunlar kendi telaffuzlaryla okurlard. Bu nedenle yiyecek, ticari mallar, idari szcklerden iki yz yirmi kadar Farsa szcn in diline getii sylenmektedir.

1008 1009

Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) C. I, s. 53, Ankara 1998 Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 157, Tahran-1331h 1010 Said Nefis: age, s. 158

193

Sasanilerin bu gzergh zerinde kendilerine ticari anlamda birok zorluklar karan Trklerin elinden ticaret yollarn almak ve onlar etkisiz hale getirmek amacyla in ile bir takm siyasi ilikiler kurma yoluna gittikleri grlmektedir. Sasaniler ve inliler arasndaki siyasi ilk yaknlama Kabad dneminde olmutur. ine bir elilik heyeti yollayan Kabad ticaret yollar zerindeki Akhunlara kar in ile bir takm anlamalar yapma yoluna gitmek istemitir.1011 inliler Po-se adn verdikleri ran lkesine ancak Kabaddan sonra Anuirvan dneminde bir elilik heyeti yollayarak buna karlk verebilmilerdir. Fakat bu defa Sasanilerin nndeki engel Akhunlar deil Gktrkler idi. Anuirvan Akhunlara kar birletii Gktrkleri ticaret yollar zerinden atmak iin inlilere ibirlii teklifinde bulunmaktayd. 3.4.4. Hazar Trkleri ve Sasaniler Arasndaki Ticari likiler Hazarlar MS. I. yzylda dil-ulman boylarnda yaayp, sonra dil, Yayk, Don ve Kubandan ibaret drt byk nehrin havzasna sahip olarak, bamsz devlet kurmulard. Bu devlet o devrin en byk ticaret yollarnn kavan elinde bulunduruyordu. ran, Bizans, Suriye, Irak, Trkistan, in ve skandinavya lkelerinin mallar Hazar lkesi zerinden geerdi.1012 Hazarlar ticari faaliyetlerinde kurun sikkeler kullanmaktaydlar. Bu para bir miskallik altn dinara e deerde ilem grmekle beraber Hazar lkesinin dnda da kullanlmaktayd.1013 Ayn zamanda bu parann slam lkelerindeki gm dirhemlerle muadil olduu da ifade edilmektedir. Sasanilerin gney ipek yolunu tkamasndan sonra kuzey ipek yolunun (krk yolu)1014 iler hale gelmesinden sonra Hazar Denizinin dou tarafndaki Harzem lkesinde Hazar kurun paralarna youn bir ekilde rastlanmas Hazarlarn da Sasani ambargosundan nasibini aldn ve dou ticaretlerini belirli bir sre Hazarn kuzeyine kaydrdn gstermektedir.1015 Hazarlarn balca rnlerini pirin ve balk oluturmaktayd. Ayrca Hazarlarda arpa, buday, karpuz, kenevir ve salatalk retilirdi. Volga Irmann etrafndaki blgeler ok verimliydi, Hazar lkesinde fazla yamur yamad iin Volga havzas ok nemliydi. Krk ihtiyalarn karlamak iin tilki, tavan ve kunduz avlanyordu. Ukrayna'nn bakenti Kiev Hazarlar tarafndan ticaret amacyla kurulan bir ehirdi. Kiev Trkeye ait bir kelime olmakla beraber kuyu ev anlamna gelmekteydi. Hazar lkesindeki Musevi topluluu byk oranda Kiev'de yayordu. Bu nedenle buras nemli bir ticaret kentiydi. Hazar lkesinde Musevi topluluun yaad dier ticaret kentleri ise erson, Ker, Feodosya, Fanagorya ve Sar Kaleydi. Bu kentlerin yneticileri ou zaman Musevilerdi. Yahudilerin

Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 158, Tahran-1331h klil Kurban: Yal Tarihin Yanks s. 40, stanbul 1998 1013 Zeki Velidi Togan: Hazarlar Maddesi A, C.V, s. 404 1014 Lajos Ligeti: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) s. 18, Ankara 1998 ayrca bkz; Anna Jerusalimskaya: pek Yolunda Kafkaslar Trkler C. II, s. 243 1015 Zeki Velidi Togan: agm, s. 404(ayn yer)
1012

1011

194

Hazar lkesine girii Bizans lkesinden kaan Yahudilerin Irak zerinde yerletikten sonra ran zerinden geerek Hazar topraklarnda ticaret yapmalarndan sonra zamanla Hazar lkesinde yerlemeleri eklinde olmutur.1016 Hazar mparatorluu Bulgar ve Rus lkelerinden gelen transit ticaret mallarnn pazarlarnda satld, Avrupa ve Asya'y balayan nemli ticari yoldu. Hazar ticari yollarnda ipek, krk, balmumu, bal, mcevherat, gm eya, madeni para ve baharat ticareti yaplyordu. Sasani topraklarnda yaayan ve adlarna Radhanit iadamlar denilen Yahudi tccarlar til'den geerek bat Avrupa, in ve dier lkelere gidi geli yaparlar ve Avrupa gzerghnda ounlukla Hazar topraklarn kullanrlard. pek Yolu ticaretinden Maverannehir

Sodaklarnda olduu gibi ranl Sogdaklar da yararlanmaktaydlar. Hazarlar Horasan, Volga Bulgarlar, Kafkas milletleri ve Sasaniler ile ticari ilikiler kurdular.1017 te bu uygun corafi ortam Hazar Devletinin gelimesinde byk bir rol oynamtr. Bylece Hazarlar, dier Trk kavimleri arasnda ok erken bir dnemde yerleik veya yar yerleik yaama gemiler, ticarette de ilerlemilerdir. Bu sebeple Hazar lkesinde bata til Nehri olmak zere birka byk ticaret merkezi meydana gelmitir. Kuzey Kafkasyadaki Semender ve Derbent; Yayk Nehri boyundaki Saksin; Kuban Nehri boyundaki Tamatarhan; Don Nehri boyundaki Sarkel (Ak ehir) denilen ehirleri Hazarlarn sahip olmu olduu nemli ticaret ehirlerini oluturmaktadr.1018 Bunlardan Derbent ile Sarkel lkenin nemli ticaret merkezleri olmalarnn yannda nemli savunma ehirleri roln de ifa etmilerdir. Hazarlar Sasaniler dnemi ran ve Bizans arasndaki Trabzon Basra ticaret yolunun denetimini ellerinde bulundurmaktaydlar.1019 Karadeniz ve Hazar arasndaki sahaya egemen olan Hazarlar Tuna, Don ve Volga nehirleri vastasyla Karadenize gelen Avrupa rnlerini Sinop, Trabzon ve Azak denizi zerinden Hazarn kuzey ve gney kylarna tayan nemli bir ticaret ann zerinde bulunmaktaydlar. Kafkaslarn ticari neminin artmas daha sonralar Sasanilerin yklmasndan sonra Araplarn gzlerini bu blgeye dikmelerine sebep olmu ve Kafkaslara egemen olabilmek iin Araplar ve Hazarlar arasnda uzun sren mcadeleler ba gstermitir. Hazarlarn Gktrklerin dil havzasndaki egemenliklerinin yklmasndan sonraki dnemlerde gl ve tekilat bir yap olarak ortaya kmasnn en byk nedenlerinden birisi kuzey-gney ticaretine egemen bir blgede yerlemi olmalarndan kaynaklanmaktayd.1020

Yumanadi -Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 468 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 119 1018 Zeki Velidi Togan: Hazarlar Maddesi A C.V, s. 404,s. 397 ayrca bkz Ahmet Taal: agm, s. 116 1019 Turhan Atan: Trk Gmrk Tarihi C. I, s. 43, TTK Yaynlar, Ankara - 1990 1020 Akdes Nimet Kurat: IV-XVIII. Yzyllarda Karadenizin Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri s. 30, Ankara 1972
1017

1016

195

Hazarlarn ticari adan en ok iliki kurduu snr komularndan bir tanesi Sasanilerdir. Hazarlar Sasanilerin kuzey ve gney ynndeki ticaretinin byk oranda kayman yemekteydiler. Hazar lkesine kuzey halklar olan Bulgarlar ve Ruslardan gelen samur, kunduz ve tilki krkleri, bal mumu ve bal gibi ticari mallar Hazarlar ran lkesine giderek burada satmaktaydlar. Hazarlar genelde kuzey halklarndan gelen ticari mallarn gneye taycs konumundaydlar.1021 Bununla birlikte Hazar lkesine gneyden Sasani zerinden ipek ve kymetli kumalarn yannda eitli ziynet eyalar gelmekteydi. Sasani zerinden gelen ticari mallarn byk ounluunu in ve Trkistan zerinden gelen ticari mallar tekil ediyordu. Gelen bu ticari mallar Hazarlarn balca ticaret ehirleri olan Semender, Derbent, Saksn, Taman, Belencer gibi ehirlerinde satlarak ticareti yaplmaktayd.1022 Bunun yannda Derbent ehri Hazar ve Sasani arasnda nemli bir gmrk kapsyd. Hazar topraklarna alan Sasani kervanlar bu ehir vastasyla Hazar lkesine girerlerdi. Hazarlar lkelerine giri yapan Sasani ticaret kervanlarndan onda bir gmrk vergisi almaktaydlar.1023 Hazarlar deniz, kara ve nehir tamacl zerinden tahsil etmi olduklar gmrk vergileri devlet hazinesinin gelirinin nemli bir ayan tekil etmekteydi. Hazarlar bu vergiyi tahsil etmek iin zel bir denetim sistemi kurmular ve snr lkelerden gelen ticaret kervanlarndan adna akturva dedikleri bir gmrk vergisi almaktaydlar. Ayrca Hazarlar kuzeyden Hazar Denizi zerinden gney kylarna Sasani lkesine gndermi olduklar filolardan da nemli miktarda gmrk vergisi almaktaydlar.1024 Hazarlarn dou bat ticareti zerindeki en kilit noktasn dil havzas tekil etmekteydi. Hazarlar buradan geen btn ticaret kervanlarndan onda bir gmrk vergisi almaktaydlar. Batdan gelen ticari mallar ile douya alan ticari yollar zerinde bulunan ran arasnda kpr konumunda olan Hazarlar batdan Azak zeri gelen balk, havyar ve buday gibi ticari mallar douya ihra ediyor ve doudan ise Azak vastasyla batya kuma ve arap ithal ediyordu. Ayrca ran zerinden batya giden ipek ve baharatn nemli bir depolanma merkezi olan Azak sahillerine bu mallar ranllar vastasyla alan Hazarlar bunlarn Avrupaya ulatrlmalar iin gndermekteydiler. Kafkaslarda yaplan tarihi kazlarda ortaya kan Sasani gm sikkelerinin younluu Bizans engelinden dolay Sasanilerin Avrupa ticaretini Hazar topraklar zerinden yapm olduklarnn en nemli delilleri arasnda saylmaktadr.1025

1021 1022

bn-i Faldan Seyahatnamesi (Haz-Ramazan een) s. 43, stanbul 1975 Zeki Velidi Togan: Hazarlar Maddesi A, C.V, s. 404 1023 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 107 1024 Artur Koestler: Hazar mparatorluu ve Miras (ev-Belks orak) s. 52, stanbul 1948 1025 Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 156, Tahran-1331h

196

DRDNC BLM 4. SASANLERN KESN YIKILIINDA TRKLERN ROL 4.1. Sasani Taht Kavgalarnda Trklerin Rol Sasani hkmdar Perviz Behram ubin ile olan mcadelesi srasnda Antakyaya giderek buraya yerlemiti. Baz kimseleri Rum kayserinin yanna gndererek ondan yardm istedi. Kayser bu yardma olumlu cevap vererek ona birok mal gnderdi ve Meryem adndaki bir kzn onunla evlendirdi.1026 Kardei Teyaduu yannda altm bin sava erkekle birlikte onun yardmna yollad. Bylece Kayser, Perviz ile bir anlama yapt ve eer ileri dzene girerse kendisinden nce babalarnn koymu olduu vergileri artk kendilerinden almayacaklar konusunda onunla anlat. Azerbaycan yolu zerinden gelerek burada Sasani ileri gelenlerinden Bendeviye ile beraber baz Fars bykleri krk bin kiilik bir orduyla ona katldlar. Bununla birlikte Pars, Irak ve Horasandan gelen askerler de kendilerine katldlar. Daha sonra Behram ordusu ile beraber geldi ve aralarnda iddetli bir sava balad. Sonunda zafer Pervizin oldu ve Behram Horasana kat. Burada da sabit kalmayp Trkistana giderek oraya yerleti.1027 Perviz saltanatn salamlatrdktan sonra kvrak bir dehaya sahip olan Hrmz adnda birini birok hediye ve cevherlerle birlikte Hakann yanna gnderdi. Yannda bulunanlardan birini ise Behram ldrmesi iin grevlendirdi. Daha sonra bir frsatn bulup geri dndler. Hakan sonradan meseleyi anlaynca ok zld. Daha sonra karsn boayarak Behramn Gurdiya adndaki kz kardei ile evlenmek istedi.1028 Behramn kz kardei ona olumlu cevap verdi. Birka gn sonra iler yoluna girince Gurdiya orada bulunan kardei Behramn askerlerini alarak birok mal ve hazine yanna alp, anszn Trkistandan yola koyuldu. Bu haberi alan Hakan on iki bin kiilik bir orduyu onlarn arkasndan gnderdi. ki ordu arasnda iddetli bir atma oldu. Trk askerlerinin ncleri lnce askerleri daldlar. Bunlar Horasana gelerek Pervize bir mektup yolladlar ve ondan aman istediler. Perviz onlara aman vererek kendilerini hizmetine ald. Perviz onlara ikramda bulunarak Behramn kz kardei ile evlendi. Yezdicrd ldkten sonra geriye iki tane ocuu kalmt. Birisi en k olan bu Hrmz, dieri ise by olan Piruz idi. Hrmz Piruzu yenerek saltanat eline geirdi ve Piruz kendisinden kaarak 459 ylnda Akhun sultannn yanna snd.1029 Sultana, saltanatn kendisine ulatn fakat Hrmzn onu gasp ettiini bildirerek ondan yardm istedi. stedii yardm aldktan sonra geri dnerek ok ksa bir sre saltanat srm olan kardei Hrmz ele geirip, tahta oturdu.1030
1026 1027

bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.103, Tahran 1339h Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 66, Tahran1362 1028 Rafi Hakikat: age, s. 68 1029 Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.402, stanbul2002 1030 bn-i Belh: age, s.8283

197

Piruzun Akhun hkmdar Aksungur tarafndan ordusu ile birlikte imha edilmesinden sonra oullar Camasb, Bela ve Kabad arasnda taht kavgalar balamtr. Kardei Camasbn desteini alan Bala Sasani tahtna oturdu. Bela tahta oturunca Kabad kendisinden kat ve Trkistana giderek Akhun Hakanndan yardm istedi.1031 Drt yl boyunca Akhun hkmdar tarafndan kendi topraklarnda mecburi ikamete tabi tutulan Kabada hemen yardm edilmedi. Balan tahta kndan drt yl getikten sonra kendisine verilen bir Akhun ordusu ile Balan zerine yrd. Bunda Akhun hkmdar Aksungurun Sasani ordu komutan Suhra ile yapm olduu anlamann pay byktr. Piruzun ortadan kaldrlmasndan sonra yeni bir sava olmasn istemeyen Aksungur Piruzdan elde etmi olduu Sasani hazinesi karlnda savatan vazgeilmi ve iki lke saldrmazlk anlamas yapmlardr. Taht kavgasnda Suhra Balaa destek verince Aksungur bir mddet Kabada yardmc olmak istememi hakl olan tarafn Akhunlar tarafndan aratrlp ondan sonra kendilerine yardm edilecei vaadiyle Kabad bir sre oyalanmtr. Kabad Aksungurdan alm olduu destekle Niabura yetitii zaman Belan lm haberi geldi. Suhra kendisine bir haber yollayarak Akhun ordusuna gerek olmadn ve orduyu geri gndererek kendisinin gelerek tahta geebileceini sylerse de Kabad yanndaki orduyla gelerek Akhunlarn yardmyla 488 ylnda Sasani tahtna oturdu.1032 Firuz kardei Hrmzn tahta kmasndan sonra kendisinden kaarak Akhunlara snd. Akhun hkmdar Ahunvar (Aksungur) Firuza Talegan blgesinde ikamet etmesini emretti. Firuzun Talegana yerlemesi ile beraber Firuzun tarafn tutan Ssn soylular gelerek Firuzun yannda toplandlar. Ahunvar ar artlar ileri srerek Firuza yardm etme sz verdi Firuz artlar kabul edince elli bin kiilik bir Akhun birliini Firuza yardmc olmas iin verdi. 458 ylnda Rey nlerinde yaplan sava kazanan Piruz Sasani tahtna oturdu. I. Yezdicrdn ocuklar olan Firuz ve Hrmz arasndaki taht kavgalar srasnda Kafkasyadaki Albaniya kral Vae Sasani ah Firuza kar sava ilan etmiti. Hrmz ve Firuz arasndaki kavga srasnda Hrmzn tarafn tutan Albanllara kar Akhunlarn desteini alan Firuz taht ele geirdikten sonra Alban kral Vae ile arasndaki sava devam etmitir. Firuz Albaniyadaki hkimiyetini kaybetmemek iin Kafkas Hunlarnn desteine htiya duymu ve Sasanilerin tahriki ile 461 ylnda Hunlar Sasani-Alban savana katlmak suretiyle Alban topraklarna girmiler ve onlar malup etmilerdir. MS. III. yzyln balarnda Hazarlarn bat yakasnda meskn bulunan Hunlar Artabanllarn yklmas dnemindeki taht mcadeleleri srasnda aktif rol stlendikleri

Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 63, Tahran1362 bn-i Belh: age, s.84; ayrca bkz. nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 247, stanbul 2003
1032

1031

198

grlmektedir.1033 V. Artabann Ardeir tarafndan ortadan kaldrlmas ile onlarn yerine kurulmu olan Sasanilere kar Part devletini yneten Arakllarn banisi olan Hosrov ah I. Ardeire kar savamak amacyla Kafkasyada meskn olan topluluklardan yardm alma yoluna gitmitir. Fars zerine yapaca sefer iin Ablan ve berlerin desteini alan Hosrov ah Alan kaplarnda ve Derbent istihkmlarnda ikamet etmekte olan Hunlar da yardma ard. Hunlarn kendilerine olumlu cevap verdii Hosrovun ordusunda ok miktarda Hazar Hunlar vard ve bunlar Hosrov ile Ardeir arasndaki mcadelelerde olduka nemli grevler ifa etmilerdir. 276 ylnda Sasani tahtna oturan II. Behram babasnn devlet politikasn devam ettiren zayf kiilikli bir yneticiydi ve Sasani imparatorluunun birden fazla bat eyaletini 282 ylnda Roma tahtna oturan Carus'a kaybetmitir. Hkmdarl esnasnda, yarm yzyldr ran tarafndan ynetilen Ermenistan'n byk bir blm 284 ylnda Diocletian'a teslim etmitir.1034 kinci Behram Sasani tahtna oturduktan sonra kardei Hrmz Horasan valisi olarak atamt. Hrmz Toharsitan ve aanyanda buluna Kuan-Saka topluluklar ile ibirlii yaparak Horasan Sasani lkesinden koparmak ve Toharistan ile aanyan iine alan bir bamsz devlet kurmak istiyordu.1035 Kardei Behramn Bizansla sava halinde olmasn frsat bilen Hrmz bu amacn gerekletirmek iin Kuanlarla birleerek bamszln ilan etti. Zor durumda kalan Behram areyi yine Bizansllardan yardm istemekte buldu ve kardei Hrmz Bizansllardan ald destekle ortadan kaldrd. Sasani hkmdar I. apurun kk olu olan Nersi dnemine ait olan Paykoli kitabesinde Sasanilere bal olan mstakil lkelerin isimleri saylrken Kuan lkesi de Mlka Kuan eklinde gemektedir. Narsinin apurun dier oullar ile arasndaki taht kavgalar srasnda Kuan hkmdarnn Nersiye arka karak onu desteklediinden bahsetmektedir.1036 Nersi babas I. apura kar isyan ederek Sasani tahtn ele geirmi ve bu isyan srasnda en byk destekileri yine Kuanlar olmutur. Yedi ila on yl arasnda bir zaman zarf ierisinde Sasani tahtna oturmu olan Nersi taht kavgalarndan dolay kendi hkmdarlk merkezini Cndiapura kaydrmtr. Narsi dneminde Sasani topraklar Kuanlar ierisine alacak ekilde Peaver topraklarna kadar genilemitir. Buna karlk Sasaniler batdaki en byk felaketlerini Nersi dneminde yaamlardr.1037 Nersinin Ermenistan zerine yapt seferden sonra Bizans imparatoru Diyokletiyanus ile arasnda geen savata yenilen Nersinin kars ve ocuklar Bizansn eline gemi bunun karlnda Bizans ile ar bir anlama imzalayarak
1033 1034

Tark Dostiyev: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler C. I, s. 921 Abdulhusein Zarinkoob: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi s.199, Sukhan1999 1035 Zehtabi: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II, s. 402,(trhsz) 1036 Mehmet Tezcan: Kuanlarn Menei Trkler C. I, s. 790 1037 Abdulhusein Zarinkoob: age, s.200

199

Mezopotamya, Ermenistan ve Azerbaycan topraklarnn byk bir ksmn Bizansa brakmak zorunda kalmtr.1038 4.2. Sasanilerin Yklmas Dneminde Trk ve Sasani likileri 4.2.1. Sasanilerin Ykln Hazrlayan Etkenler 1. Husrev dneminde kstlanan konumlarn ihya etmek iin Sasani soylularnn sarf ettii abalar, Enuzad isyanna balamasyla hz kazand ve IV. Hrmz dneminde dorua ulat. te yandan IV. Hrmzn din adamlarna kar esnek davranmas Sasani soylularnn fkelenmesine neden oldu. Kendisi de babas gibi alt tabakalarn fkesinden yararlanarak Sasani soylularndan ok sayda kimseyi ortadan kaldrmasna karn Roma dmanl ve Sasanilerin, Romann blgedeki mttefiklerince srekli tehdit edilmesi asker, feodal, ruhan ve eski, yeni birok Sasani soylularnn honutsuzluunu dile getirmelerine zemin hazrlad ve bu honutsuzluk Behram ubin isyanyla kendisini gsterdi. Gerekte bu isyan Anuirvann asker reformlarnn uzun vadede kalc olmadn gsterdi. Bu isyan ayrca askerlerin Sasanilerin siyaset alannda g kazanmas ve Anuirvan reformlarnn yenilgiye uramasnn balangc oldu. Bu reformlarn ana ekseni asker nitelikliydi ve hatta vergi reformu bile ordu giderlerini karlamak iin hazrlanp uygulanmt. Piruzun Akhunlara yenilgisinin ardndan Akhunlara yllarca vergi vermek zorunda kalan Sasani devleti Anuirvann yapt reformlar sayesinde gl bir ordu kurarak bu vergileri vermekten kurtulabilmiti.1039 Gerekte Anuirvan dnemindeki Sasani devleti yeni kan siyasi ve sosyal artlar ve komular ile asker rekabet erevesinde eraf ve airet liderlerinden oluan destekilerini deitirmek ve daha geni bir kitleyi oluturan Azadan adl bir kesimin desteini almak zereydi. Toprak sahibi derebeyi snfndan olan Azadanlar, ancak orduda hizmet etmek taahhd ile ahenah ile irtibat kuruyordu.1040 Sonunda bu politika Sasanilerin son gnlerinde saltanat ilerine fazla mdahale eden askeri bir topluluun olumasna neden oldu. Behram ubinnin isyan Azadan (Zadegan) grubunun Anuirvandan sonra ilk ciddi boy gstermesiydi. Buna karn Sasani soylu snf tabakas kraliyet ailesinden gelen Hsrev Perviz gibi birini ran toplumunun inancna gre hkmeti gasp eden Behram ubine tercih ediyordu. II. Husrev Perviz Romallarn ve baz ranl Sasani soylularnn destei ile iktidara gelmiti, ancak Behram isyann bastrdktan sonra ihtiyatl davranarak temelleri sarslan hkmetini pekitirmeye balad ve saltanatn kendisine iade edilmesinde nemli rol oynayan ve akrabalar saylan Sasani soylularndan Bendeviye ve Bestan yok ederek despot padiah olduunu kantlad.1041

1038 1039

Zehtabi: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II, s. 403,(trhsz) Larissa Baratova: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, s. 90 1040 Girimen: ran, ez Agaz ta slam (terc- Muhammed Muayyen) s. 313, Tahran 1336h 1041 Bchner: Sasaniler Maddesi A, C.V, s. 247

200

ktidarnn glenmesi yolunda Hire Devletini yneten Beni Lahm hanedann yok eden Hsrev Perviz, ran ve Araplar arasndaki setti kaldrarak pratikte Araplarn snr gemesini kolaylatrd. Bu durum sonunda Sasanilerin Zukar savanda Araplara yenilmesine ve Sasani iktidarnn zafiyetinin Araplarca kefedilmesine sebep oldu, Noldeke bu sava Mslman Araplarn sonraki zaferlerinin ilki olarak nitelemektedir. kargaalar yattrmak da eski dman, yani Romallarla yz yze gelmesine sebep oldu. Sasani devletinin Roma ile son sava 604630 yllar arasnda gereklemitir ve Husrev Pervizin ilk etapta bir takm zaferler elde etmesine karn sonunda esas galip Roma taraf olmutur.1042 Herakliyusun 628 ylnda Sasanileri kesin bir ekilde malup etmeleri onlarn Araplar karsndaki mukavemet gcn kracak ve Sasanilerin Araplar tarafndan ykl 640 ylnda son bulacaktr.1043 Suriyenin Arplar tarafndan alnmas ve Herakliyusun Yermuk savanda Araplar tarafndan yenilmesi zerine Sasanilerin ykl Araplara nasip olmu ve Bizansllar bunun dna itilmilerdir.1044 rann komular yani Trkler ve Romallar daha ok bu dnemde i sorunlarla uramaktaydlar ve Sasaniler iin ciddi bir tehdit oluturmuyorlard. Ancak Sasanilerin esas zayf dmelerinin sebebi, i isyanlarn yannda komularnn yapm olduklar saldrlard. Sasanilerin randaki birok nceki devletler gibi merkezi hkmet oluturma eilimlerinin sebebi d dmana kar i potansiyeli glendirmekti. rann eitli kavimlerin gzergh zerinde bulunmas da bu eilimi doruluyor. Geri zamanla Sasanilerin gmen Trklerin batya gemelerini engellemekteki rol belirginlemiti, ancak sonunda Sasanilerin yenilmesiyle birlikte rann Trklerin saldrsna kar savunma baraj ykld ve Trklerin saldrs batya doru tekrar balad. Anuirvann parlak devrinden sonra baa geen Drdnc Hrmz Fars ileri gelenlerinin nfuzunu krmak ve halk kendisine yaknlatrmak amacyla Sasani ileri gelenlerine kar mcadele etmesi IV. Hrmzn gcnn azalmasna sebep olmutur. nk din adamlar, devlet bykleri ve ileri gelenler IV. Hrmze kin duymaya balamlard. Ayrca IV. Hrmzn Hristiyanla ilgi duymas onlarn faaliyetlerini serbest brakmas Zerdt din adamlarnn sert tepkilerine neden olmutur. IV. Hrmzn Zerdt din adamlarna Hristiyanlara ynelik basklarn azaltmalar istemesi ynndeki ferman onlarn Behram isyan srasnda IV. Hrmze cephe almalarna sebep olmutur.1045 Bunun yannda Hrmzn orta tabaka ve dihkanlar arasnda hatr saylr bir nfuzu vard. Hrmz halkna kar atas I. Kabadn siyasetini takip etmekteydi. Mazdek isyanlarndan

1042 1043

Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 68, Tahran1362 Neet aatay: slm Tarih s. 342vd, Ankara 1993 1044 Belzur: Fth'l-Bldn (nr-M. Fayda) s. 156vd, Ankara 1987 1045 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s.126, Tahran 1376h

201

sonra orta tabakay oluturan kyller Sasani lkesinin birok blgesinde etkin hale gelmeye baladlar. Bu da ileri gelenler ve din adamlarnn Hrmze olan kinlerini arttrmaktayd. Grnrde Hrmz ile Behramn anlamazl Gktrklerle yaplan savatan gelen ganimetlerin paylalmas ve Hrmzn Sasani ordusunun Trk topraklar ierisinde ilerlemesi srarna dayanmaktayd.1046 Fakat Behram ise savatan sonra Gktrk topraklar zerine yrmek konusunda isteksiz davranarak Hrmzn bu emrini yerine getirmemiti. Hrmz Behramn bu tavr zerine ona aalayc mektuplar yazarak daha sonra kendisini azletmi ve yerine baka birisini komutan olarak yollamtr. Fakat Behram Hrmzn bu tavrna karlk yollam olduu komutann fillerin ayaklar altna attrmtr. Dinr orada bulunan Sasani ileri gelenlerinin Behrama Ya Hrmz ile savarsn ya da seni azleder yerine baka birini getiririz ve onunla Hrmze kar savarz dediklerini nakletmektedir.1047 Onlarn teklifini kabul eden Behram ordusu ile Sasani payitahtna doru ilerlemeye balad. Sasani ordusu, ileri gelenler ve din adamlarnn kendisine cephe aldklar Hrmz yapayalnz kalm oldu. Onun bu aresizliini frsat bilen saray mensuplar Hrmz kr ederek onu zindana attlar ve Azerbaycanda bulunan ahzde Hsrev Pervizi getirerek tahta kardlar. Behram ubin savan bu defa Pervize kar devam ettirmitir. Hsrev Perviz Bizansn destei ile Behram ubini en sonunda yenebilmitir. Behram ubin yenilginin ardndan Gktrk Sasani savandan sonra kendisine esir den ve kendisine tam bir hrmetle davranta bulunmu olduu Buyruk Hann yanna snd ve ayn ekil muamele grd. Hsrev Perviz Buyruk Handan Behram ubini kendisine iade etmesi istedi. Fakat Buyruk Han onun bu teklifini geri evirdi. Pervizin gndermi olduu heyet eli bo dnnce Trkler ve Sasaniler arasnda Behram ubin krizinden dolay tekrar bir sava patlak verdi. Sasanilerin dou snrndaki Horasan eyalet ordular birka defa Trk birlikleri ile savaa tutuurlar fakat bundan bir sonu alnmaz. Yaplan bu savalarn bazlarnda Gktrkler ve bazlarnda ise Sasaniler stn gelmilerdir. Hatta bu savalarda her iki tarafnda birok esir elde ettii ifade edilmektedir. Bundan sonra Hsrev Perviz yaplan arpmalarla bir sonu elde edemeyeceini anlaynca hileci bir elisini Hakann sarayna yollayarak Behram ubini hile ile ldrtmesini ondan istedi. Hakan ile grmek iin saraya gelmi bulunan eli hakann ei ile anlaarak Behram ubini onun bir hizmetisine ldrterek saraydan kaar. Bunu haber alan Buyruk Han ok zlr ve Behramn kz kardei Gurdiya ile evlenir fakat Gurdiya bir vefaszlk rnei sergileyerek Hakann elinden kaar ve ona ait bir mfreze ile savaarak onlar datr. Gurdiya, aabeyi Behram binin ilerinde Sasani ileri gelenleri ve st dzey komutanlarnn da bulunduu Trk topraklarndaki ordusunu yanna alrarak bir gece vakti Sasani topraklarna
1046 1047

bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.99-100, Tahran 1339h nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s.128, Tahran 1376h

202

doru ilerleyerek snr blgelerindeki Sasani birliklerinin de destei ile kendilerini takip eden donanmsz ve baz birliklerden oluan kk bir Gktrk mfrezesi ile savaa tutuup onlarn geri ekilmesini salayarak ran topraklarna kaar. Sasani sarayna gelen Gurdiya burada Perviz ile evlenir. Perviz kendisine mkfat olarak bugnk Kasr- irini yaptrarak orada ikamet etmesini salar.1048 Behram bin isyan Sasani imparatorluu ierisindeki gerek bir krlma noktasn oluturur. Bu i savatan sonra eski gcn ve ihtiamn kaybeden Sasaniler artk btn cephelerde zor durumda kalmlardr. Bundan sonraki aamada Sasanililer Araplar tarafndan yklncaya kadar Bizansllar ve Gktrkler ile yapacaklar savalarn oundan artk yenilgiyle ayrlacaklardr. Sasanilerin randa iktidar olmas siyasi deiimin yan sra dini bir deiimi de beraberinde getirmiti. Kristensenin belirttiine gre resmi din olgusu Sasanilerin fikriydi. Gerekte Sasanilerin din birlik yaratma abalar, siyasi birlik ve iktidarlarnn tek elde toplanmas abalarnn tamamlaycs saylmaktadr. Bu yzden Sasaniler iktidar olur olmaz, Helenizm ve bu inantan doan eitli inanlar ve dou kltr ile karan Zerdt dini ile mcadele etmeye baladlar ve bu dini her trl karmdan arndrarak gerek eklini kazandrmaya altlar. Sasaniler bu amac ulamak iin bu inanta niha hedefi lkelerinde yaayan halkn kendi etraflarndaki birlii salamak amacyla btn mahalli ahlar ve ahlklar birletiren tahriflere baladlar. Sasani uyruundan insanlarn Zerdtlk haricinde baka bir dine girmelerini yasakladlar.1049 te yandan Sasani devleti kurulur kurulmaz ran corafyasnda uygunsuz biimde dalan mezhepler bu hanedan iin sorun olmaya balad, nk din ve mezhebi eitlilik, Ekani devletinin sonlar ve Sasanilerin iktidarnn ilk gnlerinde ran toplumunun balca zelliklerinden biriydi. Dolaysyla bu eitlilik yznden Sasani krallar toplumu ortak din konusunda bir btn haline getiremedi. Gerekte bu politikay uygulamak iin ate tapnaklarnn arttrlmas, Avesta kitabnn toplanp tedvin edilmesi ve gl bir sosyal snf olarak ruhanilerin rgtlenip takviye edilmesi Sasanilerce gndeme alnd ve din temsilciler olarak Zerdt ruhaniler siyasi temsilcilerle birlikte siyas-din merkezilemeyi takviye etmek zere eyaletlere gnderildi ve sonuta din ve devletin karlkl ihtiyalar bu iki odan birbirine yaknlamasna sebep olmutur.1050 Sasanilerin gl bir merkez devlet kurma abalarna paralel olarak din kurumlar da byle bir merkez ynetimin olumas yolunda adm atmaktaydlar. Bir baka tabirle padiah ve
1048 1049

bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.103-104, Tahran 1339h Bchner: Sasaniler Maddesi A, C.V, s. 246 1050 Bchner: agm, s. 246

203

ba ruhaninin gc bir eilimin iki farkl boyutu ve anlamyd. Gerekte Sasaniler iktidar ele geirmeden nce dini alanda da sekin bir konuma sahipti ama Sasani devletinin kurulmas ruhanilerin gc ve Sasanilerin asker gcnn bir bilekesi kabul edilmekteydi. Bu yzden Zerdti ruhaniler Sasanilerin asker ve siyasi gcnden kendi inanlarn dayatma ve her trl muhalefeti ak gizli bastrma yolunda yararlanmaktaydlar. Ancak din ve devlet kurumlar arasndaki ak gizli rekabete karn merkezleme istei, devletin meruiyete olan ihtiyac ve dinin de devlete muhta olmas yznden bu iki kurum gerektii yerde uzlayor ve ibirlii yapyorlard. Nitekim devlet din kurumuna destek veriyor ve din aznlklar bastryor ve her trl muhalefeti susturuyordu. Buna karlk da din kurumu devlete itaat ediyor ve erafn padiahn haklarn ilah sayarak destekliyordu. Bylece saltanat ve mutlak iktidarn paralelinde olan siyasi dnceler din teoriler erevesinde meruiyet kazanyordu, yle ki Tenser1051, Kertir ve Azerpod gibi nl teorisyenler srasyla Ardeir, birinci ve ikinci apurun padiahlk dneminde din ve devletin gerekte bir btn olduu teorisini dayatmakla grevlendirildiler.1052 Ancak buna karn bir sre sonra Man ve Mezdek dncelerinin ortaya kmas, Sasanilerin ar sosyal krizlerin yan sra din krizlere de duar olduklarn gstermitir. Man ve Mezdekin din dnceleri sosyal boyutlar dnda gerekte Zerdt inancndan yeni yorumlamadan doan kitlesel dnceye bir tepki niteliindeydi. nk Zerdt inancndan ortaya kan yeni yorum din adamlarnn geliip glenmesi, muhaliflerin bastrlmas gibi sonular dourmutu. Geri Mani ve zellikle Mezdek isyanlar sonuta Zerdt ruhanilerin aha kar zayflamasna sebep oldu ve grnrde istikrarl bir dncesi olan toplumun elikiye dmesine yol at, ancak ayn zamanda egemen olan inanc geriye gtrmeye ve bu inancn sahiplerini her ne pahasna olsun sosyal konumlarn pekitirmeye yneltmiti. Gerekte nl ideologun ortaya att dnceler, Sasanilerin dneminde dnce durgunluuna ve bu devletin sonlarna doru dnce boluuna sebep olduu ifade edilmektedir. Gerekte din ve devletin ball Sasaniler dneminde kapal bir kltrn olumasna sebep olmu ve bu kltrn ilk bata Yunan ve Roma kltrne kar koymay baarm olsa bile, zamanla esneklikten yoksun ve deiime kapal olmas yznden durgun bir kltre dnt ve ksa bir sre sonra dinamik slam kltrne yenilmesine sebep olmakla beraber, gerekte dinin devlete bal olmas, birinin kmesinin brnn de kmesine neden olduu belirtilmektedir. 4.2.2. Sasanilerin Zayflamasnda ve Yklmasnda Gktrklerin Rol Sasani imparatorluunun zayflamasnn ve Araplar tarafndan kolayca yklmasnn temelinde Sasani lkesinde gelien olayn nemli bir rol vardr. Bunlardan ilki Mazdek
bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s. 61Tahran 1339h(bn-i Belhi, Tenserin Ardeir Babekin danmanlarnn reisi olduunu ifade etmektedir) 1052 nayetullah Rza: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan s. 9, Tahran 1376h
1051

204

isyanlardr.1053 kincisi ise Gktrklerin douda ve Hazarlarn kuzeyde Bizansllarla birlikte Sasanilerle girimi olduklar amansz mcadeledir.1054 Bu mcadelede Gktrklerin Bizans yanlarna almalar ve karlkl olarak Sasani topraklarna saldrmalar Sasani ordusunun zayflamasna ve lkenin geri gitmesine sebep olmutur. nc sebebi ise Hrmzn Sasani ileri gelen din adam ve komutanlarndan oluan on binden fazla insan ldrmesine tepki olarak ortaya kan Behram ubin isyandr.1055 Bu isyan neticesinde batdaki snrlar gven altnda olan Gktrk devleti uzun bir sre burada zorluklarla karlamamakla birlikte Sasani i karklklarndan istifade ederek VI. yyn sonuna doru Sasanilerin, Hindistana alan kaplar olan Toharistan Gktrklerin eline gemitir.1056 Biz burada Trk ve Sasani ilikileri asndan sadece Sasanilerin yklnda nemli role sahip olan Gktrk ve Sasani savalar ile Hrmze kar isyan bayran aan ve Sasanilere kar Gktrklerin desteini alan Behram ubin olayndan bahsetmi olduk. Sasaniler douda snrlarn Talegana kadar yaym olmalarna ramen Maverannehir, Toharistan ve Horasanda artan Trk kesafetinin nne bir trl geememilerdir. Behram ubin ile Hrmz arasndaki taht kavgasndan sonra, Behramn Hrmzn olu Perviz ile mcadelesi srasnda Pervize kar elde ettii stlkten sonra yazm olduu bir iirde buradaki Trk kesafeti aka grlmektedir. Pervizi Nahrevan nehri kenarnda malup eden Behram savatan sonra syledii bir iirde kisraya dersini verdim fakat onu burada yaya ve atllarn arasnda brakamazdm, Trklerin ve Kabilli Haytallarn besili atlar grnd zaman da Zabibi ona braktm demitir.1057 Behramn bu iiri bize Trkler hakknda baz ipular vermektedir. Buradan Trklerin Horasandaki gl varln ve onlarn Sasanilerin gznde besili ve asil atlara sahip olduklarn ve Trk svarilerinin Sasanilerin zihinlerinde braktklar sava ruhun izlerini grmek mmkndr. 630 ylna gelindiinde Sasani hkmdar Hsrev Pervizin douda ve batda Gktrk ve Hazarlar olmak zere iki byk Trk devletiyle sava ierisinde olduu grlmektedir.1058 4.2.3. 619 Yl Gktrk ve Sasaniler Arasndaki Horasan Savalar Tung Yabgu, Tardudan sonra dalmak zere olan Gktrk devletini tekrar toparlayarak Gktrk imparatorluuna ikinci grkemli dnemini yaatmtr. Gktrk Snrlarn Altaylardan Ceyhun havzasna kadar genileten Tung Yabgu, Bat Gktrk birliini saladktan sonra Hsrev Perviz komutasnda Sasani ordusu zerine yrd. Tung Yabgu Gktrklerin bat kollarn tekil
1053

Grantovski: Tarih-i ran Zaman- Bastan ta Emruz (trc-Keyhsrev Kiaverzi) s. 166, Tahran-1359; Girimen: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) s. 314, Tehran 1336 1054 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 158, Ankara 1988 1055 Bchner: Sasaniler Maddesi A, C.V, s. 246 1056 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 97, Ankara 1971 1057 Enver Konuku: Kuan ve Akhun Tarihi s.103, Erzurum1971 1058 Yumanadi-Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 466

205

eden Hazar hakanlnn bana da kardelerinden Zibal Yabguyu geirdi.1059 Tung Yabgu 619 ylnda Sasani ordularn yenerek ran topraklar ierisinde ilerledi. Tung Yabgu olu Babasulu ad bir orduyla Sasani ordusu zerine yollayarak onlar malup etti. Sasani ordusunun dalmasndan sonra Gktrk ordusu Babasulu komutasnda Horasan topraklar ierisinde ilerleyerek Rey ve sfahan ehirlerini ele geirdi.1060 Gktrkler 610 ylnda egoy kaan dneminde Sasanilere kaybetmi olduklar stnlkleri ile beraber topraklarnn biroundan ekilmek zorunda kalmlard. Fakat Tung Yabgunun Gktrk tahtna kmasndan sonra eski gcne kavuan Gktrkler Sasanilere kar daha etkili bir siyaset izleme yoluna gidebilmilerdir. Tung Yabgunun Sasanilere kar kuzeyden ve gneyden 619 ylndan, amcas Bagatur tarafndan ldrld 630 ylna kadar yapm olaca aknlar neticesinde Sasanilerin gc iyice zayflayarak Araplar tarafndan yklmalarn abuklatracaktr. Douda Araplarn Bizansa kar kazanm olduklar zaferler neticesinde Irak, Suriye, Filistin topraklar Bizansn elinden kmakla beraber Bizansllar Anadolu topraklarnda mahsur kalacaklardr.1061 Araplarn Bizansa kar elde etmi olduklar zaferler neticesinde Bizansllar ezeli dmanlar Sasanilerle uramaya zaman bulamamlardr. Tung Yabgu 630 ylnda ldrlnce Bat Gktrk federasyonu kendi iinde taht mcadelelerine sahne olunca Sasanilere son darbeyi vurmak Araplara kalmtr. 619 ylnda Horasan savalaryla Sasanilerin gcn iyice zayflatan Gktrkler ran topraklarnn ilerine kadar gelmiler Rey ve sfahan ele geirmiler daha sonralar ise Kafkaslardan inerek Azerbaycan topraklarn ele geirip gneyde Derbente kadar inerek buray muhasara etmilerdir.1062 4.2.4. 627630 Yllar Gktrk Sasani Savalar Bat Gktrk hakan Tung Yabgu dneminde, stemi Kaann Anuirvan dnemi Sasani devletine kar Bizans imparatoru Justinos ile girimi olduu ittifakn benzeri bir ittifak gereklemitir. Tung Yabgunun Gktrk tahtna kmasndan sonra atas steminin takip etmi olduu siyaseti izleyerek Bizans tahtna oturan Herakliyus ile ittifak kurmu kuzeyde Hazar hakanln glendirmi ve Sasanilerin kendi aleyhlerine kullanmalarn nlemek amacyla in ile iyi geinme siyaseti takip etmitir. Bu dnemde ise Bizans tahtnda Herakliyus ve Sasani tahtnda ise II. Hsrev bulunmaktayd. Tung Yabgunun Herakliyosa 624 ylnda yollam olduu ve banda Zabal adnda bir komutannn bulunduu elilik heyetine Herakliyus 626

Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri Trkler C I. s. 473, Ahmet Taal: Gk-TrklerC. I, s.93, TTK, Ankara1995; ayrca bkz. nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 249, stanbul 2003 1061 Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 25, stanbul 1992 1062 Diyakonof: Tarih-i ran Bastan (Farsaya eviren-Ruhi Erbabi) s. 473vd.
1060

1059

206

ylnda banda Andreas adnda bir diplomatnn bulunduu bir heyet ile karlk vermitir.1063 mparator Tung Yabgunun ittifak arsna olumlu cevap vermi ve bunu pekitirmek amacyla elilerini yollayarak Sasani zerine sefere kan Bizans ordusuna olu Babasulu ad komutasnda bir orduyu yardma gndermitir. Bu diplomatik faaliyetlerinden sonra Sasanileri kuzey, dou ve batdan kskaca alan Gktrkler, Bizans ve Hazarlar ile birlikte e zamanl olarak Sasani topraklarna girmilerdir.1064 Sasani ah II. Hsrev bu ittifak bozmak amacyla Tung Yabguya Sasaniler ile Trkler arasndaki eski dostluu hatrlatan eliler yollad fakat Tung Yabgu onlarn bu ricasna kulak asmad. Gktrkler ve Bizansllar. stemi dnemindeki ittifakn rn olarak Kafkas siyasetleri gerei buraya doru akna getiler. Sasanilerin Grcistan eyaleti bakenti olan Tiflisi ortak bir kuatma sonucunda ele geirdiler.1065 II. Hsrevin i karklklarla ldrlmesi zerine Bizans ile beraber Kafkaslardaki Sasani varln ortadan kaldrmak amacyla Tiflis istilasndan sonra sefer daha dzenlediler. Kafkaslardaki Sasani varl zerinde byk bir yama meydana gelmiti. Bu ittifakn rn olan seferlerden sonra 630 ylnda Tung Yabgu artk Orta Asyann en gl Kaan konumundayd.1066 Tung Yabgunun Sasani ah Hsrev Pervize kar kazanm olduu bu zaferler Sasanilerin iyice ypranmasna ve o dnemlerde Arap yarm adasnda inkiaf ederek hzla yaylan slam kuvvetlerince kolay bir ekilde yklmalarnn nn amtr.1067 Tung Yabgunun Sasanilere kar kazanm olduu zaferlerden sonra Bizans imparatoru Herakliyus, Tung Yabguya eref nianesi olarak kayser unvan vermitir.1068 Hz Muhammedin (sav) Tung Yabgunun 630 ylnda Sasanilere kar kazanm olduu zafere ok sevindii ve krler ettii sylenmektedir.1069 Tung Yabgunun kendisi ile savat Sasani hkmdar, Hz Peygamberin kendisine slama davet mektubu yollad Hsrev Pervizin kendisiydi. Hsrev Perviz, Hz Peygamberin yollam olduu davet mektubunu yrtm ve elisine hakaretler etmiti. Tung Yabgunun Hsrev Pervizi bozguna uratt 630 yl sava zerine Hz Peygamberin; Allahn kendilerine hml olduu bir kavmine, kendi yaratm olduu kavimlerinden adna Trk denilen bir kavmi musallat etmitir. eklinde bir sz syledii rivayet edilmektedir.1070 4.2.5. Sasanilerin Yklnda Akhun Trklerinin Rol

1063 1064

Dens Sinor: Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev- Talat Tekin) s.414, stanbul2002 Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 21, stanbul 1992 1065 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 117 1066 Dens Sinor: age, s.415 1067 Ramazan een: Eski Araplara Gre Trkler, Trkiyat Mecmuas, XV, 1968, s.13 1068 Hans Wilhelm Haussig: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (ev-Mjdat Kayayerli) s. 207, Kayseri 1997 1069 aatay Uluay: lk Trk Mslman Devletleri s. 105, MEBY, stanbul - 1977 1070 aatay Uluay: age, s. 105

207

Taberi slam ordularnn nnden kaan III. Yezdicrdn Merve kandan nce Horasan ve Maverannehirden bahsederken, bu blgenin iki melikinin olduunu bunlardan bir tanesinin Horasan ve dierinin Ceyhun nehrinin br tarafnda olduundan bahseder.1071 Horasan melikinin Mahu (Mahviye) adnda bir Sasani valisi olduunu ve Maverannehir melikinin ise bir Trk hakan olduunu syler. Mahunun, III. Yezdicrdn Medayinden kan haber aldktan sonra Ceyhunun te tarafndaki Trk hakan ile akrabalk kurduunu ve kendi mlk ile Trk hakannn mlkn birletirdiklerini herhangi bir tehlikeye kar birletiklerini anlatmaktadr. Bunlarn, Merve gelerek buraya yerleen Yezdicrde komplo dzenleyerek onun hazinesini elinden almaya altklarndan bahsetmektedir.1072 Halife merin yollam olduu Sad b. Eb-i Vakkas komutasndaki ordu 642 ylnda nc Yezdicrdn Rstem komutasndaki ordusunu Nihavent savanda malup etmesi zerine Yezdicrd slam Ordularna kar yeni kuvvetler bulmak amacyla Sasani ilerine doru ekilmeye balad. Bir mddet Sicistanda ikamet eden Yezdicrd slam Ordularnn Medayine girdiklerini ve ran ilerinde ilerlediklerini haber alnca Sicistanda daha fazla kalamayacan anlaynca Merve ekildi. Merv merzeban Yezdicrd trenle karlad. Yezdicrdn Nihavend yenilgisinden sonra balayan serveni ok ilgintir. Yezdicrd Sasani bakentini brakp kat zaman gnlk yaants ve zevklerinden hibir tanesini elden brakmamtr. Hamza sfahani Yezdicrdn Nihavend yenilgisinden sonra batya doru ka srasndaki servenini Peygamberlerin ve ahlarn Yaam adl kitabnda gzel bir ekilde tasvir etmitir.1073 Yezdicrd Irak topraklarn terk ettii srada altn, gm ve dier cevherlerden oluan hazinesini yanna almtr. ocuklar, kadnlar ve hizmetilerinin hepsini yanndayd.1074 Kafilesinin iinde bin tane a, bin tane arap imal eden ii, bin tane avc, saray kleleri, alar, hadm aalar, azatl kadnlar, karlar, ocuklar, ahzdelere avclk retmesi iin tahsis ettii bin adet eitmen, bin tane de oyuncu vard. zel birliklerinin banda ise kendisini, hazinesini ve kafilesini korumak iin Rstemin kardei Hordad bin Ferruh Hrmz bulunmaktayd. Yezdicrd Sasani tahtn brakp kat zaman iinde bulunmu olduu debdebeyi de yannda gtrmt. Hordad Yezdicrd Mervde Sasanilerin buradaki merzeban olan Mahviyeye teslim ettii zaman ona ah teslim aldna dair bir tesellm tutana imzalatm ve onu koruyacana dair ahitname yazmt. Burada Akhunlarn devam niteliinde birok Trk boyu bulunmakta idi ve bunlarn banda ise Trgi Trklerinden olan Nizek Tarhan adnda birisi vard.1075 Nizek Tarhan ile
1071 1072

Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 497 Taberi: age, s. 498 1073 Hamza sfahani: Tarih-i Peyamberan ve ahan s. 59vd,(trhsz) 1074 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 497 1075 Belazur Ftuh el Buldan (vr Z. K. Ugan) c. II, s. 123124, MV. ark slam Klasikleri:31 stanbul 1956

208

Sasanilerin Merv merzeban arasnda ise sk bir dostluk bulunmaktayd. Nizek Tarhan Badgiste ikamet ediyordu ve Toharistandaki Akhun boylarnn yabgusu konumundayd. Nizekin asl ad Tirek olmakla beraber Arap kaynaklarnda Nizek olarak gemektedir. Tarhan ise Tohar yabgularna verilen bir lakaptr. Kendisinin Trgilerden ziyade Akhun kkenli olduu da gelen rivayetler arasnda vardr. ran kaynaklar Nizek Tarhann 640l yllardan itibaren Milad 710lu yllara kadar Toharistan topraklarn idare ettiini bu yllarda buray istila eden Kuteybe bin Mslim tarafndan aslan Nizek Tarhan ile Yezdicrdn son dnemlerindeki Nizek Tarhann ayn ahs olduunu iddia etmektedirler. Yezdicrdn Merv merzebanna sndn haber alan Nizek Tarhan onu Mervde ziyaret etti. Uzun bir sre yannda kalan Nizek Tarhan daha sonra Badgise geri dnd. Nizek Tarhan ileride Arap ordularnn kendi bana bela olacan tahmin edebiliyordu. Bu nedenle Yezdicrd ile akrabalk kurma yoluna gitmek istedi ve kendisine bir arac heyeti yollayarak ondan kzn istedi.1076 Fakat Nizek Tarhann bu isteine Yezdicrd fena halde bozuldu. Heyetle beraber Nizek Tarhan fena halde tersledi. Nizek Tarhan Yezdicrdn bu tavrna ierledi fakat sessiz kalmakla yetindi. Yezdicrdn maiyetinde getirmi olduu Sasani hazinesi ise gz kamatracak derece kymetliydi ve Merv merzeban ile Nizek Tarhann dikkatini ekmi bulunuyordu. Yezdicrdn hazinesi ierisinde yedi bin adet altn kap bulunduu sylenmektedir. slam kaynaklarnn belirttiine gre bu kaplardan her birinin arl on iki bin miskal kadard ve buna ek olarak hazinesinde bin kle altn ve binlerce altn sikke bulunmaktayd.1077 Yezdicrd hazinesini gvenlii asndan yannda tutmasnn sakncal olduunu anlaynca Araplarn eline gemesinden de korktuu iin Araplara kar desteini almay umduu ine yollad. Yezdicrdn byk bir gizlilikle yapm olduu bu nakliyatla ilgili kaynaklarda ak bir bilgiye rastlanmamakla beraber Yezdicrdn hazinesini ine nasl ulatrd tam olarak bilinmemektedir. Buna ramen Yezdicrd Sasanilerin doudaki en son Eyaleti olan Toharistana kap orada in ve Trklerden yardm istedii zaman en ok yardmn umduu inden ret cevab almtr.1078 Bununla birlikte Merv merzeban Mahviye, Yezdicrde kar Nizek Tarhan kkrtma yoluna gitti ve Sasani hazinesini kendi aralarnda blme sz verdi. Bu teklifi olumlu karlayan Nizek Tarhan yanna ald kalabalk bir Akhun ordusu ile beraber Merv zerine yrd. Akhun ordusunun zerine geldiini haber alan Yezdicrd yannda bulunan muhafz ordusunu Cenabiz denilen yerde sava durumuna soktu. Savan balangcnda stn durumda olan Yezdicrd, Merv merzebannn kendi birliklerini sava alanndan ekmesi sonucunda sava
1076 1077

Akdes Nimet Kurat: Kuteybe b. Mslimin Harzem ve Semerkant Zapt ADTCFD VI/5 s. 389 Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 158, Tahran-1331h 1078 Said Nefis: age, s. 159

209

meydannda kendisine ait az saydaki muhafz birlii ile yalnz kald. Yezdicrd hayatn kurtarmak iin sava alann terk etti. Sava alann terk eden Yezdicrd Merv kalesine snd. kmek zere olan Sasani imparatorluu ykc bir darbeyi daha Trklerden alm bulunuyordu. Burada Merv merzebannn ihanetine urayan Yezdicrd Akhun Trkleri ile yapm olduu Cenabiz savan kaybederek yanndaki birlikler imha edilmi ve kendisi de Ceyhun nehrinin kar tarafna gemitir.1079 Ceyhunu getikten sonra Mergab ehrine gelen Yezdicrd burada Gktrk Hkmdar Tulu Kaana snmtr.1080 4.2.6. Sasanilerin Yklnda Hazar Trklerinin Rol Hazar-Bizans ibirlii sayesinde iyice zayflayan Sasani imparatorluu 632634 ylnda slam ordular tarafndan kolayca yklabilmitir.1081 Bizans imparatoru Herakliyos, II. Hsrev Perviz dneminde Hazar ve Gktrkleri yanna almak suretiyle Azerbaycan zerine Sasani kart bir taarruz balatmtr. Bat Gktrk hkmdar yaplan ilk seferde kardeini Hazar denizi zerinden geirmek suretiyle bu sefere itirak ettirmitir.1082 Douda Gktrk hkmdar Tung Yabgu Sasanilerle yapm olduu bar feshederek ran topraklarna girmi; Rey ve sfahan almak suretiyle yakn douya inmi oluyordu. Kafkasyadan inen Hazar Trkleri ile batdan gelen Bizans kuvvetleri ran ordusunun nemli bir ksmn birlikte imha etmilerdir. Bundan byle Araplar ile Hazarlar, Sasanilerin yklmasyla beraber sk sk kar karya gelmeye baladlar. Bu dnemlerde Hazarlarn kuzeyde Bulgarlar ve Slavlarla mcadele etmeleri, Sasanilerin bir mddet rahat nefes almalarna neden olmutur.1083 VII yzyln ikinci yarsnda Hazar Hakanl Gktrk hakannn isteiyle Sasani imparatorluuna kar Bizansn yannda yer almtr.1084 Bu dnemde Hazarlar Derbenti geerek Grcistana girmi ve Tiflisi kuatmlar, 626 ve 627 yllar arasnda Azerbaycan ilerine aknlar dzenlemilerdir.1085 Bu yllarda yine Dou Karadeniz sahillerinde Sasani ve Avar arasnda skan Bizans imparatoru Heraklios Tiflis nlerine gelerek Hazar yabgusu Ziebil ile anlama yapm ve onlardan krk bin svari destei salamtr. Heraklios Hazar hakanna yapaca bu yardmdan dolay kz Eudociay onunla evlendirme vaadinde bile bulunmutur.1086 Salam olduu bu destekle ran ilerine kadar yrmeye muvaffak olmutur. Hsrev Pervizin hkmdarl dneminde gerekleen bu gelime srasnda Hazar kumandan arpan Tarhan Aras nehrine kadar btn Kuzey Azerbaycan ele geirerek baz Ermeni topluluklarn kontrol
Belazur Ftuh el Buldan (vr Z. K. Ugan) c. II, s. 403, MV. ark slam Klasikleri:31 stanbul 1956 Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 74, Tahran1362, Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.88, stanbul-1977 1081 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s.90, stanbul1977 1082 Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri (ev-Zlfiye Veliyeva), Trkler C I. s. 473 1083 Ali Ahmetbeyolu: Avrupa Hun mparatorluu s. 96, Ankara 2001 1084 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 97, Ankara 1971 1085 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 117 1086 Kevin Alan Brook: agm, s. 473 ayrca bkz; Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 117
1080 1079

210

altna almtr. 629 ylnda Hazar kumandan arpan Tarhan Tiflisi Sasanilerden alarak Gney Kafkasyada Kabale ehrini kurmutur.1087 Tiflisin alnmasyla Sasani devleti artk byk devlet zelliini yitirmi ve Anadolu zerindeki Sasani istila hareketleri durdurulmu oluyordu. Bylece Sasanilere kar Hazarlar Bizansn en gzde mttefiki durumuna gelmi oluyordu. 4.2.7. Sasanilere Kar Hazar-Bizans ttifak Sasani imparatorluunun Avar Trkleri ile ibirlii yaparak 626 ylnda stanbulu kuatmalar ve Bizansn bir lm kalm mcadelesinden sonra Herakliyos Hazar ve Gktrk lkesine Andreas adndaki zel temsilcisini yannda deerli mcevherler, gm kpeler, ipek ve altn hediyelerle yollayarak Sasani lkesine yapaca harekt iin kendilerinden yardm ister.1088 Ziebil Herakliyosa krk bin askeriyle yapaca savaa katlma sz verir. Herakliyos ordusuyla Lazikada konuland srada Hazarlar Derbent'i geerek Grcistan'a girip Tiflis'i kuattklar ve Azerbaycan'a aknlar yaptklar 626 ylna doru, Bizans imparatoru Herakliyos, Tiflis nlerine gelerek, Bat Gktrk hakan Tong Yabgu'nun kk kardei olan Hazar hkmdar ile vard anlama sonucunda salad 40 bin atlnn destei sayesinde ran ilerine yrmee muvaffak oldu.1089 Bu mnasebetle Anadolu ranllarn istilasndan kurtarlm, Sasaniler artk byk devlet olmaktan km ve Hazar kumandan orpan Tarhan'n baar ile yrtt harekt sayesinde, Hazar hkmdar da Tiflis'i 629 ele geirerek baz Ermeni ktlelerini himayesi altna almtr.1090 Sasanilerle srekli sava halinde olan Hazarlar zellikle VII yzyln ilk yarsnda Bizansllarla sk bir dostluk ilikisi iinde olmulardr. Saraylar dzeyinde kz almlardr. Bir Bizans mparatorunun anas Hazar prensesi olduu iin Leon Hazar adn tamaktayd.1091 III. Leon olu Konstantini Hazar kaannn kz iek ile everir. Bu Hazar prensesinden doan oullar IV. Leon ileride Bizans tahtna kacaktr.1092 Bizans'n i kargaalklarnda Hazarlarn da ne kt grlmtr. Taht kavgalarnda yitiren tarafn Hazar lkesine kat ve daha sonra da Hazar ordusunun destei ile stanbul'a gelerek yeniden tahta kt grlmtr. Bizans devleti srekli entrikalar iinde olduundan, geri tepen siyasal oyunlarda zayf kalanlarn hemen Hazarlardan yardm istemesi gibi durumlar ok grlmtr. Bizans ile iyi ilikilerini srdren Hazarlar, dzenli bir orduya sahip olduklar kadar, Orta Asyal karakterleriyle de gelimi bir devlet yapsn rgtleyebilmilerdir.

1087 1088

Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri (ev-Zlfiye Veliyeva), Trkler C I. s. 474 Kevin Alan Brook: agm, s. 473 1089 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 117 1090 Kevin Alan Brook: agm, s. 474, ayrca bkz; Ahmet Taal: agm, s. 117(ayn yer) 1091 Ahmet Taal: agm, s. 117(ayn yer) 1092 Jeau Paul Roux: Trklerin Tarihi s. 79vd. (ev-Galip stn-Milliyet Yaynlar:74) Mart1991

211

Nitekim slam ordularnn iki kez lkenin iine girerek bakenti almalarna karn Hazar devletinin kmemesi, aksine giderek glenmesi ve V yzyl boyunca gl bir imparatorluk olarak srmesi, Hazar devletinin ne kadar gl olduunu gstermektedir. slam ordular Bizans'a saldrd zaman Hazarlar gneye iniyorlar, Hazar lkesine saldrd zaman da Bizans ordular Dou Anadolu'ya kyorlard. Bylece bu iki devlet slam ordularna kar birbirlerini korumulardr. Ayrca Sasaniler'in Bizans'a saldrlar karsnda gene Hazarlar Bizans devletine yardmc olmulardr. Hazarlar Bizans mparatoru'na askeri yardm gndererek Sasani ordusuna yenilmesini nlemilerdir.1093 630 yllarndan sonra bamsz hakanlk dnemine giren Hazarlar1094, Sasanilere kar Bizans ile yine karlkl dostluk anlamalar imzalamlardr.1095 Karadeniz'in kuzeyindeki byk Bulgar devleti Hazarlarn genilemesine dayanamayarak yklm ve Bulgarlar Dou Avrupa'ya g etmilerdir. Bulgarlarn Dou Avrupa'ya g etmeleri ve blgede yeniden glenmeye balamalar zerine, Bizansllar Bulgarlara kar Hazar devletiyle yine anlama iinde olmu ve bu denge iinde, Dou'dan ve Bat'dan gelen saldrlara kar koyabilmitir. Bizans devleti uzun mrl olmasn Hazarlara borludur. Hazarlarn Sasanilere kar Bizansn yannda yer almas ve slam ordular ile savamalar nedeniyle, Bizansllar Hazarlara Krm blgesinde anlay gstermiler ve onlarn Karadeniz'in kuzeyinde genilemelerine pek ses karmamlardr. Gktrklerin Bat koluna mensup bulunan Hazarlar 630 yl itibariyle mstakil bir devlet oluncaya kadar Gktrk hkimiyetinde kalmtr. Gktrk devletinin dou ve bat olmak zere ikiye ayrlmasyla beraber Gktrklerin bat kolunu oluturan Hazarlar ancak 630 ylnda Tung Yabgunun bir komployla ldrlmesinden sonra zerk bir hakanlk haline gelebilmitir.1096 627 ylnda Bizans ordusu ile beraber Sasani kontrolnde olan Grcistan zerine saldrmlar ve kuzey Azerbaycan ve Tiflisi ele geirerek Grcistan Sasani egemenliinden karabilmilerdir.1097 Birleik Hazar ve Gktrk ordusu Derbent geidinin surlarn ykarak Azerbaycana girerler ve buradan Grcistana ynelirler. Tiflis nlerinde Bizans imparatoru Herakliyus ile glerini birletiren Trk ordular alt aylk bir savatan sonra Tiflisi alarak burada ok miktarda gm kadeh, altn ilemeli tabaklar ve fincanlar ganimet olarak ele geirdiler.1098 Grcistandaki savalardan sonra Hazarlar Kafkasyadaki ehirleri birer birer ran egemenliinden kurtarmaya balamlardr. Daha da gneye inen Hazar-Bizans ordular Ninova savayla Sasaniler zerinde kesin bir zafer elde ettiler. Bu sava II. Pervizin sonunu getirmitir.
1093 1094

Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 21, stanbul 1992 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 117 1095 Jeau Paul Roux: Trklerin Tarihi s. 81vd. (ev-Galip stn-Milliyet Yaynlar:74) Mart1991 1096 Ali Ahmetbeyolu: Avrupa Hun mparatorluu s. 83, Ankara 2001 1097 Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri (ev-Zlfiye Veliyeva), Trkler C I. s. 473 1098 Yumanadi-Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 466

212

628 ylnda yaplan bir anlama ile Sasaniler kaybettikleri yerler ile birlikte yksek miktarda vergi vermeyi kabul ettiler. Bu tarihte Pervizin lmyle yaplan anlamann geersiz saylmas zerine ran ilerine kadar aknlar dzenleyen Hazarlar; arpan Tarhan adl Hazar ad komutasnda Sasani ordusunu imha ettiler ve 630 ylnda Ermenistan Sasani egemenliinin dna kardlar.1099 Hazarlar, Sasanilerin nemli derecede glerini zayflatmakla beraber Sasanilere son ve ykc darbelerini vuramamlardr. Bunun nemli iki sebebi vardr. Birincisi Kafkas savalarndan sonra geri dnen Tung yabgu ve olu Babasulu ad bir komplo ile ortadan kaldrlnca Bat Gktrk devletinin yklmas ile Hazarlarn Gktrk devletinin maddi ve manevi yardmlarndan mahrum kalmasdr.1100 kincisi ise Bat Gktrklerin yklmas ile beraber bamszln elde eden Hazarlar bamszlklarn kazandktan sonra kuzeyde Tuna nehri dzlklerine kadar egemenlik sahas elde etmi bulunan Magna Bulgarlar ve Slavlarla mcadele etmeye balamalardr.1101 Hazarlarn 630 ylndan 665 yllarna kadar Manga Bulgarlar ve Slavlarla yaptklar mcadeleler devam etmitir.1102 Bunun neticesinde Hazarlar Sasanilerle uramay brakarak glerini kuzeye kaydrarak Hazar topraklarn Dinyeper ve Oka blgelerine kadar yaymlardr.1103 4.3. Sasani-Arap Savalarnda Trklerin Rol 588. yllarnda Sasani mparatorluunun komularyla ilikileri her zaman iin nemini korumutur. Bir yandan Farslar Arabistann Kuzey, Dou ve Gney blgelerini igal edip kendi smrgeleri haline getirirken, te yandan Arap kabileleri de Iran topraklarnn en cra kelerine kadar nfuz edip, buralarda ok eski dnemlerden itibaren nfusun nemli bir kesimini oluturmulardr. Eski bir ince kelime olan ve Arap anlamna gelen T-s ile Farsadaki Tz kelimesi Araplarn dou milletleri ile olan irtibatlarn gstermektedir. Farslar Araplara Taziyan adn vermekteydiler. Bu kavram adn Gney Arabistanda mehur bir kabile olan Taydan almaktadr. Farsada, Rey ehrinde oturanlara Rzi, Merv ehrinde oturanlara Mervezi dendi gibi Tay kabilesine mensup olanlara da Tz adn vermekteydiler. Tay, onca Arap kabilesi iinde bir tek kabileyi temsil ettii halde, ranllar Tz szcn Arap rknn tamam iin kullanyorlard; bu Arap kabilelerinden Tayllarn daha youn bir ekilde Sasanilerle olan ilikilerine dayanmaktayd. Tpk Franklara mensup anlamndaki frank szcnn Araplar tarafndan, Avrupann neresinde yasarsa yaasn btn Avrupallara amil edilmesi gibi. Sasaniler ve Bizansllar ile yakn irtibat kuran dier bir Arap kabilesi olan Lahmiler ise Arabistann kuzey dousunda bulunan Hirede bir Arap devleti kurmulardr. Bunlar Arap
1099 1100

brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 158, Ankara 1988 Yumanadi-Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 466 1101 brahim Kafesolu: age, s. 159 1102 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 117 1103 Adilhan Appa: Karaay-Balkar Trklerinin Kkeni Trkler C. II, s. 577

213

olduklar halde Hz Peygamberin Bizans ile yapm olduu Mute savasnda Herakliyusa paral asker salayan kabileler arasnda bulunuyordu. Bizans ve Sasaniler arasnda kan savalar srasnda Lahmlerin bu eitli kollar da karde kavgalarna srklenmek durumunda kalmlardr. Durum ne olursa olsun, iki imparatorluk iin de ayn sorunlar sz konusuydu. Arabistandaki komsu gebe kabilelerin dzenledii vur-ka ve yamalama hareketlerine kar kendilerini korumak ve aralarndaki srekli savalarda, ayet mmknse bu kabilelerden devirilecek insanlarndan paral asker olarak yararlanmak istemekteydiler. Sasaniler ve Iraktaki gebe Arap kabileleri arasndaki ittifak ilikileri de ayni tarihlere rastlamaktayd. Hire devletini kuran ve Arabistann dou taraflarnda yaayan Lahmili Araplar Sasanilerin bals olmakla beraber, Arabistann bat ve kuzey taraflarnda yaayan Gassanllar Bizans imparatorluunun bals durumundaydlar.1104 Lahmler, Hiredeki krallklarn MS. 110 ylnda, ilk Sasani imparatoru Ardeirin MS. 208de tahta ksndan ok nce kurmulard.1105 Ardeir iktidara geldiinde de, ok gemeden, Dicle nehrinin Basra krfezine dkld yer olan ve o zamanlar anlald kadaryla Ummandan gelen ve Sasanilerin tahta ktklar srada Fratn batsndaki Hireye yerleecek olan Arap kabilelerin ncleri durumundaki Araplarn egemenlii altnda bulunan kk Mesen kralln boyunduruu altna ald. Sasanilerin Messende uram olduklar

bozgun ve Araplardan alm olduklar yardmdan sonra Ardeir, ballklarn sunmaya gelerek bize tam bir itaatte bulunacaklarn belirten hibir hkmdarn unvann elinden almayacaz, eklindeki teminatndan sonra Hireli Lahmler, Sasanilerle bir ballk ittifak yapmak zere anlamaya karar verdiler.1106 Bununla beraber Sasaniler Lahmlerin zerkliini kabul etmi oluyorlard. Bu anlama Lahmilere ihtiya duyulduunda kendilerine meru bir yardm imkn ve Sasaniler iin de Bizans ile ilikilerinde arada bir tampon devlet kurma imkn salayacak bir yarar salamtr. Bundan sonra, Lahm hanedan yzyllar boyunca ranl efendilerine kar gsterdikleri sarslmaz sadakatle dikkati ekeceklerdir. Lahmi Sasani ilikilerine baktmzda, Sasanilerin Greklerle yapt bir savata tamamen yenildikten sonra bile bals bulunan Lahm Araplarn yine de Greklere kar savatn ve ran topraklarn Yunan igalinden kurtarmaya altklarn grmekteyiz. Sasani imparatoru ehzadelerinden Behram Gr doumundan hemen sonra, mstakbel imparator olarak yetitirilmesi iin himayesi altndaki Hire kralnn yanna gnderilmiti.1107 Gerekten de daha sonra Behram Gr adn alacak olan bu ehzade, gerek bedensel gerekse ruhsal nitelikleriyle imparatorluk bakentinde yetimi dier btn ehzadelere

1104 1105

Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 154, Tahran-1331h Bchner: Sasaniler Maddesi A, C.V, s. 246 1106 Bchner: agm, s. 246,(ayn yer) 1107 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.103, Tahran 1339h

214

stnlyle dikkati ekmitir. Behram, Hirede geirdii gnlerde, Lahm kral Numann yaptrd nl Havarnak saraynda kalmt.1108 mparatorun 421 ylnda lm zerine birok prens tahta kma iddiasnda bulundu. Ancak Behram bakente girerek, kendisine elik eden kudretli Arap ordusunun da yardmyla, tahtn gerek sahibinin kendisi olduunu kabul ettirdi. Bu etkili destein yani sra, yeni hkmdarn Arap diline olan mkemmel hkimiyeti, ran ile Hire krallklar arasnda dostane ilikilerin salamlatrlmasnda nemli bir rol oynad. Bugn birok mzeyi dolduran Sasani dnemine ait sanat eserleri arasnda, Behrmin Bedev giysileri iinde ve bir deveye binmi olarak gsterildii paralara rastlanmtr. I. Hsrev dneminde Bizansn bals olan Habe krall Hire krallna bal olan Yemene saldrnca; I. Hsrev, Trk ve ranl kle ve esirlerden oluan bir orduyu Yemene kurmu olduu bir donanma ile yollad.1109 Bu orduda ok sayda Trk de bulunmaktayd.1110 Bu Sasanilerin yapm olduu ilk deniz sava olmakla beraber Bizans, Kzl Deniz ve Hint okyanusu ticaretinde kendilerine engel karan Yemen kral Seyf Ziyezni ortadan kaldrmak ve Yemeni ele geirmek istemekteydi. Sasanilerin yapm olduu ikinci deniz sava da Araplara kar olmutur.1111 Sasanilerin Senahrib deniz savandan sonra II. apur dneminde Araplarn Bahreynde ba kaldrmalarndan sonra apur donanmasyla Arabistann dou sahillerine karak byk katliamlarla buray itaati altna aldrmtr. apurun Arap esirleri omuzlarndan atrd deliklerden geirdii zincirlerle birbirine balatmasndan dolay kendisine omuzlar sahibi anlamnda zl-ektf ad verilmitir.1112 Hire krallnn Arabistann kendi iindeki tarihine etkisi hi de az olmamtr. V. yzylda Yemende kurulan byk Kinde krall ise siyasal alanda snrlarn Hireye komsu olacak kadar geniletmesini bilmi, bu da iki Arap krall arasnda kanl arpmalara neden olmutu. Hireliler siyasal alanda Sasanilerin korumasn elde etmelerinin yannda kendi lkelerinin yapm ve onarmnda byk lde Sasanililerden faydalanmlardr. Mekke blgesi ile ilgili olarak, Taif ehrinin surlarnn, slam kaynaklarndaki bilgilere gre, eraftan birinin istei zerine Sasani imparatoru tarafndan gnderilen ve onun tevecchn kazanm ranl bir mhendis tarafndan yaptrld sylenmektedir. rann resm dini, atee tapanlarn dini olan Mecusilik idi. 485528 yllar arasnda hkm sren mparator Kabad, Mezdek dinini benimsemi ve bu yeni dine gemek istemeyenlere byk ikenceler uygulamt. Bu anlaya gre kadn ortak bir mal gibi kabul ediliyordu. Arap tarihileri, Mazdekin bir gn imparatorluk saraynda krala hitaben yle dediini nakletmektedir. Senin karn olan kralie de sadece sana
1108 1109

Hadi Hasan: Sergzet-i Ketirani ran; ez Dirbaz ta anzdehom-i Miladi (trc-mit ktidari) s.118 Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 155, Tahran-1331h 1110 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 247, stanbul 2003 1111 Said Nefis: age, s. 154 1112 Hadi Hasan: age, s.119

215

ait deildir; O, erkek cinsinin tamamna aittir. Mazdekin Kabada sylemi olduu bu szler Sasani saraynda hi bir skandala yol amamtr. mparatorun yeni dini uygulamadaki srar siyasal tutumuna da yansm, bu arada Araplara kar tavrlar da deimitir. Sasanilerin tarih boyunca sadk bilinen dostlar, bylesi bir zgr hayati kabul etmek istemedikleri iin Kabad tarafndan dlanmlardr. Kabad ldnde yerine geen olu Anuirvan babasnn izledii siyasi anlay tersine evirmi ve bu kez de Mezdekin yandalarn takibata uratarak onlar ortadan kaldrmtr. Hatta Hire krallna, nceki Sasani imparatoru Kabad tarafndan Mezdek dinine girmedii iin tahttan uzaklatrlan kral Mnziri tekrar tahta oturtmutur.1113 Araplar genel olarak bu hkmdardan memnun kalmlar ve bunun gstergesi olarak kendisine Adil lakabn vermilerdir. Ancak Anuirvandan sonra Hire tahtna kan halefleri ackl bir akbete uramlardr. mparator Pervz, kzn imparatorluk haremine gndermesi iin Hire kralna bask yapm, bunu reddetmesi zerine, durumu aklamas iin kendisini bakente armtr. Numan kendisini nasl bir akbetin beklediini bildii iin, dostlarnn kendisine emanet ettii birok eyay, asil sahiplerine geri vermeleri iin kendi arkadalarna brakm, daha sonra ailesini lde uzak bir yerlere gndererek, bann vurulacan bildii halde mparatorun huzuruna kmtr. fke iindeki mparator Lahm hanedanlnn geersizliini ilan edip, Numan fillerin ayaklar altna attrd.1114 Bundan sonra Perviz Hireye ranl valiler yerletirdi. Fakat bu olayn sanclarn Sasanililer ksa bir zaman sonra ac bir ekilde tadacaklard.1115 Hire devleti ierisinde Lahmi varln sona erdiren Sasaniler ilerde kendilerine ynelik taarruzlarda bulunacak Mslman Araplara kar nemli bir engeli tekil edecek Hristiyan mttefiklerini kendi elleriyle ortadan kaldrm oluyorlard.1116 Daha sonra, Numann brakt emanetleri kendisine teslim etmeleri iin Numann arkadalarna bask yapt. Hireliler bunu bir onur mcadelesi sayarak Pervizin isteklerini reddettiler. Bu kabileleri cezalandrp hadlerini bildirmek iin randan gl bir ordu yola kt. Ancak Zukar gl kylarnda yaplan kanl savata Sasani ordusu birok askerini yitirip, bozguna urayarak geri ekildi.1117 Btn Arabistan bu sava ulusal bir zafer olarak karlam ve bayram yapmlardr. Hz. Peygamber (AS) bu zaferi kendisi sayesinde Araplara verilen ilahi bir ltuf olarak yorumlamtr. Zukarda bir avu bedev tarafndan Sasani ordusunun bozguna uratld srada, Trk hkmdar Tung Yabgu, Rey ve Isfahan ehirlerini ranllarn elinden alm1118, daha sonra

1113 1114

bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s. 72, Tahran 1339h bn-i Belh: age, s. 93 1115 Cevad Mekr: Tarih-i ran Zemin s. 98,Tahran1366 1116 Bchner: Sasaniler Maddesi A, C.V, s. 246 1117 Bchner: agm, s. 246(ayn yer) 1118 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 248vd, stanbul 2003

216

da Herakliyusla ibirlii yaparak, 623 ylnda rann ar bir yenilgiye uramasnda rol oynamt.1119 Bunun yannda durum ne olursa olsun, ran rf ve adetleri genellikle Araplarn zellikle de Hz. Peygamber (AS)in houna gitmiyor ve kendisi, Hristiyanlar Mecusilere tercih ediyordu.1120 Mslmanlarn Hristiyan ve Yahudi kadnlaryla evlenmelerine izin verdii halde, Mecusi dinine mensup kadnlarla evlenmelerini yasaklad. Bunun nedeni Mecusilerin Huvezvagdas kanununa gre aile ii evlilii mubah saymalaryd. Kan ve nesep temizliine byk bir nem veren Araplar ise bu uygulamay ahlakszca buluyorlard. Arap edebiyatnda yakn akraba ile cinsel ilikiyi (dayzan) yeren ok sayda iir bulunmaktadr. Sasanilerin kendileri Zerdt dininden olmalarna ramen bals bulunan Hireli Araplar kendi dinlerine zorlamamlardr. Kaynaklarda Perviz tarafndan ldrlen son Hire hkmdar III. Numann Hristiyanl kabul ettiini grmekteyiz. Bu da Sasani himayesi altnda olmalarna ramen, Araplarn kendi dinlerini semede zgr brakldn gstermektedir. Sasani mparatorunun saraynda, ayni zamanda tercmanlk yapan ve dolaysyla maa Hireli Araplarca denen, Arap ilerinden sorumlu bir sekreter veya eli bulunmaktayd. Sasaniler ve Araplarn aralarn almas Hsrev Perviz dnemine rastlamaktadr. Bu tarihten sonra slamn Araplar arasnda yaylmasnn da bir sonucu olarak Araplar artk Sasanilere cephe almlar slamn ilk zamanlarnda Sasani-Bizans savalar srasnda ehl-i kitap olarak saylan Bizansllarn tarafn tutmulardr. slam dinin glenerek Mezopotamya ve Akdeniz sahillerine dayanmasndan sonra Bizans ve Sasaniler iin yeni bir sayfa aan Araplar Bizans bat Anadoluya hapsetmiler ve Sasanileri ise tarih sahnesinden silmilerdir. 4.3.1. Sasaniler Dnemi Trk Arap likileri Trkler ve Araplar arasndaki ilk ciddi ilikiler Sasani imparatorluunun yklmasndan nceki dnemlerde gereklemitir.1121 Akhunlardan itibaren Sasani topraklar zerinden batya doru kaymaya balayan Trkler, Sasaniler vastasyla dahi olsa bu dnemlerde gerek Bizansllar ve gerekse Araplar ile temas kurabilmilerdir. Trklerin Araplarla ilk ilikileri Anuirvan dnemine rastlad sylenmektedir.1122 Sasani hkmdar Anuirvan dneminde 570 ylnda Yemen zerine yaplan seferler srasnda Sasani ordusunun byk ounluunu Sasanilerle Akhunlar arasnda yaplan savalar srasnda esir edilen Trkler oluturmaktayd.1123 Anuirvan Trklerin younlukta olduu bu ordu sebebiyle Yemeni ele geirmitir. Profesr Hadi Hasan gibi Arap tarihileri ise Araplarn Trklerle ilikilerini kinci apur dneminden daha nce Akhunlar zamanna kadar gtrmektedirler. Hadi Hasan kinci apur Arap Yarmadasnn Basra
1119 1120

Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s. 90, stanbul1977 Osman Turan: Seluklular ve slamiyet s. 12-13, stanbul 1999 1121 Ramazan een: slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri s. 6vd, Ankara 1985 1122 Hakk Dursun Yldz: slamiyet ve Trkler s. 25, stanbul 2000 1123 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 247, stanbul 2003

217

krfezi sahillerini ele geirdii zaman Araplarn Hint Okyanusu sahillerinde ounluu ellerinde bulundurduunu ve Seyhun nehri civarna kadar ticari faaliyetlerde bulunduklarn Seyhuna seyahat dzenleyen Fa-Hiyandan naklen belirtmektedir.1124 Onun yazdna gre bu blgelerde yerleik olan ve ticari faaliyet gsteren Seba Araplarn olduka grkemli ve sslemeli evleri bulunmaktayd. Bununla beraber IV. Hrmz dneminde Behram ubin komutasnda Horasana sevk edilen Sasani ordusu ierisinde byk miktarda Yemenli, Irakl ve Suriyeli Arap bulunmaktayd.1125 Sasani ordusunun nemli bir blmn tekil eden Araplar Numan bin Mnzir komutasnda Sasani ordusuna bal olarak savalarda kendi yerlerini almaktaydlar.1126 IV. Hrmzn Gktrk kaan Baga Kaan zerine yollam olduu ordunun nemli bir ksmn Numan bin Mnzir komutasndaki Arap birlikleri oluturmaktayd. Gktrklere kar Horasan ve Maverannehirde stnlk kurmaya alan Sasani ordusunun genel komutanysa Behram ubindi. IV. Hrmzden sonra olu Hsrev Perviz ile nl Sasani komutan Behram ubin arasndaki taht mcadelelerinde ise Araplar Hsrev Pervizin tarafn tutmular, Trkler ise Baga kaann esareti dneminde kendisine olduka hrmet gsteren Behram ubinin tarafn tutmulardr. Bunun neticesinde Behramn Nihavend yaknlarnda Perviz ile yapm olduu savata ordusunun nemli bir gcn Trkler oluturmaktayd.1127 Ayn ekilde Pervizin ordusunda ise ok sayda Arap bulunmaktayd. Perviz ve Behram arasnda cereyan eden bu sava Trklerin destei ile Behram ubin kazanm, savatan sonra Perviz Bizansa snmak zorunda kalmtr. Bununla birlikte Hz Peygamberin Bizans ve Sasanilere olduu gibi Trklere de slama davet mektubu yollad rivayet edilmektedir.1128 Eer bu rivayet doru kabul edilirse Hz Peygamberin yollam olduu mektubun byk ihtimal ile Sasanileri 628 ylnda hezimete uratarak Rey ve sfahan nlerine kadar gelen Gktrk hkmdar Tung Yabguya yollanm olmas kuvvetle muhtemeldir.1129 Daha nce Tung Yabgunun Sasanilere kar kazanm olduu zafere Hz Peygamberin olduka sevindiini grmtk. Sasanilerin ykl srasnda ise Araplar ve Trkler Sasanilerin yklm olduu saha zerinde toprak elde etmek amacyla birbirleriyle savamlardr. Kuzeyde Hazarlar Sasanilerden boalan saha zerinde Erran topraklarn ele geirmek amacyla Araplarla kyasya savalara
1124 1125

Hadi Hasan: Sergzet-i Ketirani ran; ez Dirbaz ta anzdehom-i Miladi (trc-mit ktidari) s.119 nver Gnay-Harun Gngr: age, s. 247 1126 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.103, Tahran 1339h 1127 Artur Kristensen: ran der Zaman-i Sasaniyan s. 439 (trc. Raid Yasmi) Tahran 1368 h 1128 Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 100, Konya 1989 1129 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 249,250, stanbul 2003 ayrca bkz; Osman Turan: Seluklular ve slamiyet s. 10, stanbul 1999 (Hz Peygamberin Trklerle ilgili rivayetler ile ilgili szleri)

218

girimilerdir. Douda ise Araplar ile Trkler Horasan blgesini ele geirmek amacyla iddetli savalara girimiler ve Arap aknlarn bu blgelerde durdurabilmilerdir.1130 slamn douundan sonra Araplar ile Trkler ilk defa Sasanilerin yklmas srasnda Ahnef bin Kays komutasnda Toharsitana hareket eden slam ordusunun Trklerle karlamas sonucunda temas kurmulardr.1131 Son Sasani hkmdar Yezdicrd takip eden slam ordusu Mer er-Rudda karargh kurmu burada Fergana ve Sod ahalisi slam ordularna kar koyarak onlarn ilerlemelerini durdurmulardr. Bylece Sasanilerin yklmas ile Trklerin batdaki yeni komular Sasani topraklarn ele geiren Araplar olmulardr. Arap valiler, Trk lkelerini fetihleri esnasnda bir taraftan Trklerin asker karakterlerini, harp sanat ve muharebe taktiklerini renirken, dier taraftan da snr boylarnda destek ktalar veya nemli Arap ehirlerinde muhafz birlii olarak onlardan stifade edip, byk baarlar kazanmaktaydlar. Deiik ekillerde Arap lkelerine sevk edilen Trkler anladmz manada ev hizmetleri, ba-bahe ilerinde kullanlan ve boaz tokluuna altrlan klelerden farklydlar. Bunlar bata halifeler olmak zere byk komutanlar ve eyalet valileri tarafndan ehirlerde bir nevi "zel muhafz gc" olarak tutulurlard. Bu Trklerin cemiyette belli bir yerleri vard ve yeterli miktarda cret alp, toplumda sayg grrlerdi.1132 Arap ordular ierisinde zamanla Trklerden mteekkil birlikler kurulacaktr. Araplarn Etrak adn verdikleri bu birlikler bin kiilik gruplardan olumaktayd ve dier Arap birliklerinden farkl olarak ipekli elbiseler giydikleri, ssl kemerleri ve altn kaplamal kabzalarnn bulunduu sylenmektedir.1133 4.3.2. Sasanilerin Araplar Tarafndan Ykl Erken ortaalarn nemli sper glerinde biri olan Sasani imparatorluu, batda Frat nehrinden douda Ceyhun nehrine; kuzeyde Ermenistan topraklarndan gneyde Hint okyanusu arasndaki devasa blgeye hkim olduu halde yedi sene gibi ksa bir zaman periyodunda Araplar tarafndan btn topraklar ele geirilmi ve bir daha kurulmamak zere tarih sahnesinden silinip gitmitir.1134 Tabi ki Sasani topraklarnn bu kadar ksa bir zaman zarfnda Araplar tarafndan ele geiriliinin nedenleri olarak Gktrklerin douda, Hazar ve Bizansllarn bat ve kuzeyden yapm olduklar aknlarla Sasanilerin taarruz ve savunma glerini yok ettiklerini ve bu nedenle Sasani imparatorluunun ksa bir zaman zarfnda ykldn ifade etmitik. Araplarn yapm olduklar bu fethin kltrel ve siyasi etkileri erken dnem slam dnyasna kadar tanmtr. Sasani Hanedannn kendine has aristokratik kltr, ran'n fethini

Hakk Dursun Yldz: slamiyet ve Trkler s. 28, stanbul 2000 Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 82, Konya 1989 1132 Akdes Nimet Kurat: "Kuteybe b. Mslim'in Harezm ve Semerkand' Zabt", DTCF Dergisi VI/5, s.388 (KasmAralk 1948) 1133 Faruk Smer: "Abbasiler Tarihinde Orta Asyal Bir Prens" Belleten LI/200, (Austos 1987), s.653 vd. 1134 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s, 89, stanbul 1992
1131

1130

219

bir Fars Rnesansna dntrmtr. Daha sonra slami olarak adlandrlan kltrn, mimarinin, yazmn ve dier becerilerin ou Sasani ranllarndan daha geni Mslman dnyasna aktarlmtr.1135 Sasani imparatorluunun ykl serveninin balangcna baktmz zaman Suriyenin slam ordular tarafndan alndn gren Sasani ah ehriyar Bizansllardan daha byk bir tehlikenin kapda olduunu fark edince on bin kiilik bir kuvveti Halife Ebubekirin komutan Msennann banda olduu bir ordunun zerine gnderdiini gryoruz. Behmen komutasndaki ran ordusu Babil yaknlarnda Msennann ordusuna yenilmi fakat Sasani bakenti Medayine kadar sokulmu bulunan slam ordusu Hireye geri dnmtr.1136 Bunun zerine Sasaniler daha byk bir sava hazrlna giritiler. Bunu haber alan komutan Msenna yardm almak iin Medineye geri dnnce Halife Ebu Bekirin vefat haberi ile karlamtr. Yeni halife mer Ebu Ubeyde bin Cerrah komutasnda yeni bir orduyu Sasani zerine gnderdi. Bu srada Sasani tahtnda bir deiiklik olmu ve tahta imparatorie Turan Doht gemiti. Turan Doht slam ordusunun zerine Rstem komutasnda bir orduyu gnderdi.1137 Rstem Frat havzasnda bulunan dihkanlar slam ordularna kar koymak amacyla kkrtarak onlara mektuplar yazarak bir savunma blou oluturmaya alt. Rstemin kendisi Azerbaycan blgesinin Azergenes ad verilen byk slalesinden birine mensup olup Sasani ahlnn son dnemlerindeki karkl gidererek Sasani imparatorluunu yklncaya kadar ayakta tutan bir Azeri Trk olduu sylenmektedir.1138 Ebu Ubeyde bin Cerrah, Rstem tarafndan gnderilen ve balarnda Nersinin bulunduu birlikleri Nemarik blgesinde kltan geirdi.1139 Mervaha nehri nlerine gelen slam ordusu burada kamp kurdu. Nehrin dier tarafnda ise Sasani ordusu bulunmaktayd. slam ordusu ile Medayin arasnda artk ok az bir mesafe kalmt. Sasanililer lm kalm savalarnda Diref-i Kbiyan adn verdikleri sekiz arna on iki arn byklnde bir bayra aarlard. Bu savata Rstem bu bayra komutan Feriduna verdi. Bu Sasaniler iin bir lm kalm savann baladn gstermekteydi. Sasani sava dzenine gre dizilen Sasani ordusunun nc birliklerini filler oluturmaktayd. Bu fillerin boyunlarna grlt karmas iin anlar taklmt. Araplarn atlarla savatklarn bilen Sasaniler onlarn atlarn rktmek suretiyle dalmalarn salamak amacyla klasik sava taktiklerini uygulamaya koydular.1140
1135 1136

Abdulhusein Zarinkoob: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi s.305, Sukhan-1999 Ramazan Hurc: slam Tarihinde Drt Halife Dnemi s. 101, Elaz 2003 1137 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 413, (Turan veya Duran Bohttan nce Sasani tahtnda oturan Azermi Doht, Rstemin babas Ferruh Hrmz ldrtt iin, Sasani sarayn basan ve Azermi Dohtu ldren Rstem onun yerine Turan Dohtu geirmitir.) 1138 Zehtabi: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II, s. 565vd.(trhsz) 1139 Taberi: age, s. 414 1140 Ramazan Hurc: slam Tarihinde Drt Halife Dnemi s. 102, Elaz 2003

220

Ebu Ubeyde kayklardan oluturduu bir filoyla ordusunu nehrin karsna geirdi. Fakat fillerden rken atlar dman zerine doru gitmiyorlard. Bunun zerine taktik deitiren Ebu Ubeyde fillerin hortumlarn keserek onlarn kaarak dman zerine yrmelerini salamaya altysa da ters istikamette kamaya balayan filler slam ordusundan drt bin kiinin ezilerek veya Merveha nehri zerindeki bir kprden karya gemek isterken kprnn yklmasyla boulmak suretiyle lmelerine sebep olmutur. Bu savatan sonra ordu komutan Ebu Ubeyde bin Cerrah da lenler arasnda bulunuyordu.1141 ranllar bu savatan sonra ksa bir sre dahi olsa nefes alsalar da Rstem ve Feridun arasndaki srtmelerden dolay Sasani ordusu bu zaferin olumlu sonularndan faydalanamad. Orduyu tekrar toplayan Msenna tekrar Medayin zerine yrmeye balad. Halife mer, Cerir bin Abdullah komutasndaki bir orduyu yardm amacyla slam ordularna yollarken, Sasani hkmdar Turan Doht da Rsteme Mihran komutasnda bir birlii yardm amacyla yollad. Rstem Mihran komutasndaki ordusunu Merheva nehrinin karsna geirerek sava vaziyeti ald. Nehrinin zerindeki kpry ele geiren Msenna Sasani ordusunun kamasna frsat vermeyerek ordularn tamamen imha ettirdi.1142 Bu hezimetten sonra Sasani ileri gelenleri Turan Dohtu azlederek yerine Yezdicrd getirdiler.1143 Bu srada slam ordusu ierisinde Msenna ve Cerir bin Abdullah arasnda komutanlk konusunda bir mnakaa ba gstermiti. Buna karlk Sasani tahtna oturan Yezdicrd Rstem ve Firuzana tam yetki vererek taht kavgalarna son vermiler ve milli bir birlik salamlard. Bunu frsat bilen Iraktaki Sasani unsurlar tekrar ayaklanarak Sasani saflarna gemilerdi. Bunun zerine Halife mer komutay bizzat kendi zerine almay dndyse de iinde Hz. Ali, Hz Osman ve Hz. Abdurrahman gibi ileri gelenlerin bulunduu bir meclis buna kar karak Sad bin Ebi Vakkas ordu komutan olarak atadlar. Sad blgeye varnca Azibde Sasani birliklerini yenerek onlar geri pskrtt.1144 Yezdicrd Rstem komutasnda yz yirmi bin kiilik bir orduyu Sad komutasndaki slam ordusu zerine yollad. Rstem nc birliklerinin bana Calinosu, sa kanat komutanlna Mehran bin Behram, art birliklerinin bana ise Bandran komutan tayin etti. Sad komutasndaki orduda ise Halid bin Velid, Kaka bin Amr, Haim bin Utbe, Cerir bin Abdullah gibi komutanlar vard ve saylar krk be bin kadard. Kadisiyede gn sren savan sonucunda Sasani ordusu komutan Rstem ldrld ve ordusu dald. Geri kalanlar ise Medayine katlar.1145 Sad ordusu ile Medayine girerek Kisra sarayn kuatarak Sasani bakentini ele geirdi. Fakat slam ordular gelmeden Sasani hkmdar Yezdicrd btn
1141 1142

Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 417 Taberi: age, s. 421 1143 bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s. 111, Tahran 1339h 1144 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 250, stanbul 2003 1145 Taberi: age, s. 428

221

hazinesini yanna alarak kamt. bn-i Belhi Yezdicrdn Sasani hazinesinin ve Anuirvann byk tacn Mslmanlarn eline gememesi iin ine gnderdiini yazmaktadr.1146 Buna ramen Araplar Medayinin dmesinden sonra olduka fazla bir ekilde ganimet ele geirmilerdir. Bu ganimetlerden her svariye 12 000 dinarlk bir hissenin dt sylenmektedir. Araplar Sasani soylularnn altn ve gm kaplarla dolu evlerini grnce hayretler ierisinde kalmlardr. Onlar bu kaplarn ierisindeki kfurlar tuz zannetmiler fakat ac olduunu grnce tuz olmadn anlamlardr.1147Araplar Yezdicrdn incilerle dokunmu ve her iki inci arasnda bir kzl yakut bulunan kaftann, zerbaftan yaplm on adet elbisesini, kisrann kk tac ile yzn, altn ilemeli silahn, altn zrh ve tolgasn, altndan yaplm bir kak ile alt adet sleymani zrh, dokuz kl, zerinde gm mcevherlerle ilenmi bir eeri olan altndan yaplm bir at, altndan yaplm bir deve ve canfesten rlm zerinde btn renklerin bulunduu kenar zmrtle; zeri eitli kymetli talarla donatlm yz arn uzunluunda bir haly Halife mere gndermilerdir.1148 III. Yezdicrd Medayinden katktan sonra Hulvana gelmi buraya gelirken yol boyunca kendisi iin askerler toplamt. Sad bin Ebivakkas, Hiam bin Utbe komutasnda Hulvana gnderilen on iki bin kiilik ordu buray kuatma altna ald. 637 ylnda Araplar burada Sasani ordusundan ok miktarda insan ldrdler.1149 lenlerin okluundan dolay savan ad Celula sava olarak adlandrlmtr. Bu savatan dolay Araplar otuz milyon dinar meblanda ganimet elde etmilerdir. Hulvan savanda Yezdicrdn komutan Mihran Razi ldrlnce kendisi de buradan kaarak Reye gitti.1150 Yezdicrd Reye ulatnda Hulvana brakt temsilcisi Hsrev Senumun ldrld haberi geldi. Yezdicrdn kamas zerine Sasani soylularndan ve astahbandlardan olan Azin bin Hrmz, Masebezan blgesinde ordu toplayarak Araplar zerine yrdyse de bir varlk gsteremedi ve yaplan savata ldrld. Araplar tarafndan ele geirilen topraklarn havas kendilerine uygun olmad iin ele geirmi olduklar blgelerde kendilerine uygun ehirler yapmak ve buralara yerleerek Sasani topraklarnn fethi iin buralarda konulanmak zere Irak topraklar zerinde 638 ylnda Kfe ve Basra ehirlerini kurdular.1151 Bu ehirler krk bin kiiyi barndracak ekilde kurulmu bir cami ve karsnda bulunan hkmet kona ile etrafndaki mahalleler eklinde tasarlanarak bir de alveri amal olarak pazar kurulmutu. lk etapta bu ehirler askeri s olarak

1146 1147

bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) s.112, Tahran 1339h Ramazan Hurc: slam Tarihinde Drt Halife Dnemi s. 112, Elaz 2003 1148 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 440441 1149 Taberi: age, s. 442 1150 Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 73, Tahran1362 1151 Ramazan Hurc: age, s. 115

222

kullanlmaktayd.1152 Buraya yerleenler de asker kkenli cihat ve gazalara katlan insanlarn yerletikleri yerlerdi. Basra ve Kfe zerinden Sasani eyaletlerinden birisi olan usterin fethi iin hazrlk yapmaya baland. uster Yezdicrdn astahbandlarndan Hrmzann elinde bulunmaktayd. Burada konumunu glendirerek Sasani ordusundan kaanlar da yannda toplayan Hrmzan ciddi bir tehlike olmaya balamt. Kfe valisi Utbe bin Gazvan ile Basra valisi Ebu Musa Eari komutasndaki birlikler Hrmzan zerine yolladlar. Hrmzan bu birlikler karsnda bir varlk gsteremeyince bara yanat. Bu anlama ile Ahvaz Mslmanlara brakt. III. Yezdicrdn ranllar Araplara boyun ememeye armas ve direnmeleri hususunda onlar tahrik edici szler sylemesi zerine ranllar Araplarla yaptklar anlamay feshettiler. Bylece anlamann bozulmas zerine slam ordular usteri kuattlar. ki ordu yeniemeyince anlama imzaladlar ve Hrmzan vergi vermeyi kabul etti. Daha sonralar Hrmzann slam dinini kabul etmesi ve Medineye yerlemesi zerine uster eyaleti Mslmanlarn eline gemi oluyordu.1153 Huzistan blgesinin Araplarn eline gemesine ierlenen Yezdicrd stahr sahillerine kan Bahreyn valisi Ala el Hadrami komutasndaki orduyu kuattrd. Zor durumda kalan Arap ordusu Basrada konulanm olan Utbe bin Gazvan komutasndaki ordu tarafndan imha edilmekten kurtarlmtr.1154 Bu durum Basrann stratejik adan nemini gstermektedir. Basra ehri Sasanilerle savata tm cephelere annda mdahale edilebilecek stratejik bir yeri oluturmaktayd. Kfe ehri ise daha ok Hazarn gneyi, Azerbaycan ve Kk Asyaya yaplan seferlerde kullanlmaktayd. Huzistan ve usterin dmesi Araplarn stahra dayanmas zerine yz elli bin kiilik bir ordu toparlayan III. Yezdicrd Nihavente geldi. Bunun zerine Numan bin Mukarrin komutasndaki otuz bin kiilik bir ordu Yezdicrdn zerine yolland.1155 Sava srasnda ordu komutannn lmn sakl tutarak Mslmanlarn moralinin bozulmasn nlemeye alan Araplar ordu komutanlna Huzeyfe bin Yeman getirdiler. Yenilen Sasani ordusunun komutan Firuzan Hamedana kat. Arap ordusu Hamedana kadar kaan Sasani birliklerini takip ederek burada Firuzan ldrdler. 642 ylnda yaplan Nihavent sava Sasani imparatorluunun gcnn tamamen tkenmesine neden olmutur.1156 Bundan byle III. Yezdicrd iin uzun bir ka dnemi balayacaktr. Bu yenilgi ile beraber Araplar sfahan, Rey, Kirman ve Kaan topraklarn ele geirdiler.1157 Azerbaycan topraklarn ele geirmek iin

1152 1153

Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s. 81, stanbul 1992 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 455 1154 Heyet: age, C. II. s. 83 1155 Heyet: age, C. II. s. 84 1156 Taberi: age, C. III. s. 478 1157 Rafi Hakikat: Tarih-i Kavmes s. 72, Tahran1362

223

grevlendirilen Kfe ordusu da 644 ylnda yapm olduklar bir anlama ile buray savasz bir ekilde ele geirdiler. Bizansllar Sasanilerin Araplar karsnda zor durumda olduklarn grnce kadim dmanlarndan daha tehlikeli bir dmann hem Sasani ve hem kendi lkelerini zorladklarn ve hatta Sasani imparatorluunun yklmakta olduunu grmlerdir. Bizansllar Araplarla karlamadan nce Sasanilerden yeni alm olduklar Filistin, Suriye ve Msr topraklarn1158 Araplara kaptrdktan sonra Sasanilerin elinde bulunan Irak topraklarnn Araplarn eline gemesi ve Sasani bakenti Medayinin dmesi zerine harekete getiler. Bizans ordusu Suriye zerine gelerek Humusta Ebu Ubeyde bin Cerrah komutasndaki Arap ordusunu kuattlar. Halife mer bizzat kendisi kuatma altndaki bu ordusunu kurtarmak amacyla Cabiyeye gelerek buradan yad bin Ganem komutasnda bir ordu kararak sava buradan kendisi ynetmitir. Savan neticesinde yenilen Bizans ordusu Rakka, Nusaybin ve Harran blgelerini kaybetmi bir ekilde geri ekildi.1159 4.3.3. Son Sasani Hkmdar Yezdicrdn Araplara Kar Gktrklerden Yardm stemesi 642 ylnda Nihavent savan mteakiben rann dou ksmlarn ele geirmekle grevli olan Abdullah bin Amir kendi komutasnda bulunan Ahnef bin Kays Horasan zerine yollad. Bu srada slam ordular, Nihavent yenilgisinin ardndan Merve snm olan Yezdicrd takip ederek Sasani imparatorluunu kesin bir ekilde ykmak ve Horasan ele geirmek istiyorlard. Arap ordusunun zerine geldiini haber alan Yezdicrd Maverannehirdeki Gktrk hkmdar Tulu Kaana snd.1160 Yezdicrdn bu ka srasnda yannda inlilerin kendisine Pi-lu-se adn verdikleri Piruz adnda bir olu vard. in kaynaklar Yezdicrdn olu Piruzun Yezdicrdden sonra Toharistana gittiini Toharistan yabgusunun Piruzu tahta geirdiini ve Araplarn Toharistana ulamalarndan sonra kendisinin ine katn anlatmaktadrlar.1161 Araplarn Sasani lkesini tamamen ele geirmesinden sonra Sasani soyundan birok kii ile beraber Sasani soylular ine kamlar ve buradaki ranl nfusunda bir art meydana gelmitir. Burada Piruz ve beraberinde gelen ranllar iin Zoroastrian adnda bir Zerdt tapna yapan in imparatoru Kao-Tsung, Piruzu Araplara kar destekleyerek onu Sasani ahenah olarak ilan ettiler.1162 Daha sonralar kendilerine verdikleri destekle Toharistan topraklarna geri yolladlar. Toharistan topraklarna gelen Piruz inlilerin adna Tsi-Ling
Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 15, stanbul 1992 (MS. 655 ylnda Bizans Suriye, Msr ve Filistin topraklarn tamamen Araplara kaptrmtr) 1159 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s. 80, stanbul 1992 1160 Zeki Velidi Togan: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, s. 55, stanbul 1981 ayrca bkz; nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 250, stanbul 2003 1161 Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan 158, Tahran-1331h 1162 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 161
1158

224

dedikleri ehri merkez olmak zere buraya yerleti. Burada Araplardan ziyade Trklerle savamak zorunda kalan Piruz Araplarn da blgeye ikinci aknlar srasnda tekrar ine kaarak kendisi iin yaplan tapnaa snd ve bir mddet sonra burada ld. Piruzdan sonra inliler kendisine Ni-nie-che adn verdikleri Piruzun Ners adndaki olunu Sasani imparatoru olarak tandlar. in imparatoru Pei-Hing-Kien, Nersyi Araplarn Maverannehir blgesindeki ilerlemelerini durdurmak zere onlarla savaan Trklere yardmc olmas amacyla Toharistana gnderdi.1163 Burada Ngan-si ehrini merkez edinen Ners Trklerle birlikte Araplara kar savamtr. Nesr, Toharistan topraklarnda yirmi yl kadar kaldktan sonra Araplarn youn saldrlar sonucunda Toharistan brakarak tekrar ine geri gitmek zorunda kalmtr. ine gittikten ksa bir sre sonra len Nersnin yerine in imparatoru King-Lung kendilerinin adna Puan-huo adn verdikleri Nersnin olu ve III. Yezdicrd torunu olan Puengi Sasani imparatoru olarak tandlar. Trklerle birlikte Araplara kar Maverannehir blgesinde inden ald yardmla savatndan dolay Arap kaynaklarnda da isminin getii sylenmektedir.1164 slam kaynaklar Emevilerin Horasan amili olan Kuteybe bin Mslimin Yezdicrdn torunu Ners ile savatn ve onun kz olan ahafridi esir ederek Emevilerin Irak amili Haccac bin Yusufa gnderdiini yazmaktadrlar.1165 Haccacn, Nersnin kzn Emevi hkmdar Velid bin Abdulmelikin yanna yolladn ve kendisinin ahafrid ile evlendiini bu evlilikten II. Yezidin doduunu sylemektedirler. Bunun yannda Yezdicrd, Sod ve in hkmdarlarna mektup yazarak onlardan yardm istedi.1166 Horasana doru yola kan Ahnef bin Kays Herat, Niabur ve Serahs topraklarn ele geirerek Merve doru hareket etti. Belhi de ele geiren Ahnef bin Kays komutasndaki ordu btn Horasan ve Toharistan topraklarn ele geirmi bulunuyordu. Horasann dmesi zerine III. Yezdicrd Ceyhun nehrinin dier tarafna geerek Trkistan topraklarna snm bulunuyordu. III. Yezdicrdn Trkistandaki serveni bundan byle be yl devam edecektir.1167 Taberi Yezdicrdn Belh ehrine vardktan sonra Trk hakanna eli gndererek ondan yardm istediini; Trk hakannn onun ailesi ile beraber Ceyhunu geerek Ferganaya gidip orada oturmalarna izin verdiini, Bundan sonra Yezdicrdn in hkmdarna eli yollayarak ondan da yardm istediini ve in hkmdar kendisine asker yolladn belirtmektedir.1168 Bundan sonra Arap ordusu Ceyhun nlerine gelerek burada kararghn kurdu.

1163 1164

Said Nefis: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan s. 160, Tahran-1331h Said Nefis: age, s. 160(ayn yer) 1165 Said Nefis: age, s. 161 1166 Ramazan Hurc: slam Tarihinde Drt Halife Dnemi s. 120, Elaz 2003 1167 Said Nefis: age, s.159 1168 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 497

225

Halife mer hibir ekilde Arap ordularnn Ceyhun nehrini gemesini istemiyor sadece ele geirmi olduklar topraklar korumalarn istiyordu.1169 Yezdicrd Araplara kar koyabilecek btn gcn yitirdii iin Gktrk kaan Tulu Kaandan, Fergana ve Sod ahalisinin kendisine yardm etmesini talep buyurdu. Onun bu teklifini kabul eden Gktrk kaan Fergana ve Sodlulardan mteekkil bir orduyu Belh zerine yollad. Akhun ve Tatar yabgularnn da banda bulunduu Trk ordusu Yezdicrd ile beraber Belh nlerine geldi.1170 Trkler burada Ahnef bin Kays komutasndaki ordunun geri ekilmesini saladlar. slam ordusunun geri ekilmesini frsat bilen Trkler Mer er-Ruda kadar ilerlediler. Belhi Araplardan geri alan Yezdicrd bu defa Merv zerine yrd. Merv nlerinde Ahnef bin Kays komutasndaki Arap ordusuyla karlatlar. Ahnef bin Kays hile ile Trk ordusunun Yezdicrd yalnz brakmasn salad.1171 Bakalarnn kurtulmas iin kendi askerlerini feda etmek istemeyen Tulu Kaan ordusunu sava meydanndan ekince Yezdicrd yalnz bana kald.1172 Bunun zerine geri ekilen Yezdicrd tekrar Ceyhun nehrini geerek Trkistan topraklarna snarak ailesi ile Fergana ehrine yerleti.1173 Bylece slam ordular tekrar Horasan ve Toharistan topraklarnn tamamn ele geirmi oluyorlard. Sasanilerin ykl dneminde onlarn ykln kolaylatran Trkler Araplarn Sasanilere son darbeyi vurduklar bu dnemlerde onlar yklmaktan kurtaramadklar gibi Sasanilerin yklm olduu saha zerinde herhangi bir toprak paras dahi ele geirememi bulunuyorlard. Bunun en byk sebebi bu dnemlerde kudretli Gktrk imparatorluunun dalm olmas ve Maverannehir ve Horasan civarndaki Trklerin mahalli yabguluklar tarafndan ynetiliyor olmalarndan kaynaklanyordu. Gktrk devletinin yklmasndan sonra bu topraklar zerinde mahalli yabguluklar birbirleriyle taht mcadelelerine giritiklerinden dolay aralarnda herhangi bir siyasi birlikten yoksun durumda bulunuyorlard. Bylece yedi yl gibi bir zaman zarfnda Sasaniler Araplar tarafndan yklmlar Frat nehrinden Ceyhun nehrine kadar olan saha Sasanilerin yklmas ile Araplarn eline gemi bulunuyordu. Araplar ran fethi srasnda Gundiapur Akademisi'ni ve ktphanesini ortadan kaldrdlar ve ynlarca kitab yaktlar. ou Sasani kaytlar ve edebi eserleri yok edildi. Bu akibetten kurtulan az sayda eser daha sonra Arapaya ve ilerde Modern Farsaya tercme edildi. Mslmanlarn fetihleri srasnda birok ran ehri yok edilip boaltld. Saraylar ve kprler harap edildi. Birok grkemli Fars bahesi yakld.1174

1169 1170

Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 500 Taberi: age, s. 501, 1171 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s, 87, stanbul 1992 1172 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 250, stanbul 2003 1173 Ramazan Hurc: slam Tarihinde Drt Halife Dnemi s. 121, Elaz 2003, Taberi: age, s. 502 1174 Abdulhusein Zarinkoob: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi s. 307 Sukhan-1999

226

Bu sebeplerden dolay Sasani imparatorluunun zayflamasnda byk rol oynadklar gibi onlarn yklmas dneminde Sasanilerin yklmasn nleme abalar yetersiz kalm ve Sasanilerin yklm olduu saha zerinde herhangi bir pay elde edememilerdir. Bununla beraber zerlerine doru ilerleyen Arap ordularna kar fazla bir g gsterememi ancak ok iddetli savalardan ve ok miktarda toprak kaybndan sonra onlar durdurabilmilerdir.1175 4.3.4. Sasanilerin Yklmas ile Trklerin Araplarla Komu Olmalar Sasani imparatorluunun kesin bir ekilde k zerine Toharistan, Akhun ve byk lde Gktrk
1176

yabguluklar

Ceyhunun

kuzey blgelerinde

Araplarla

snr

olmu

oluyorlard.

Hz merden sonra halife olan Hz Osman dneminde Horasann Arap ordular

tarafndan kesin zapt zerine Herat ve Badgiste bulunan Akhun Trkleri hemen slam dinine girmilerdir. Fakat Mergabda bulunan Akhun Trkleri Ahnef bin Kays komutasnda Toharistan zerine gelen slam Ordusuna kar koyarak onlarn Mer er-Ruda ekilmesine neden olmulardr. Araplarn Sasani imparatorluunu yktktan sonra Trkistan zerine yapm olduklar aknlar neticesinde elde edilen Trk esirlerin kle olarak Orta Dounun muhtelif yerlerine gtrlmesi1177 ve genelde eraf tabakasndan insanlarn yannda kle, cretli ii olarak altrlmalar onlarn ileride zellikle Arap ordusu ierisinde yerlemelerinin ve nemli mevkilere gelmelerinin nn aacakt.1178 Bunlar arasnda Toharistan hkmdar Yabgu Beg, Baykent Trk hakannn olu ve hanedan soyundan bir Trk kz gibi pek ok sekin kimse de bulunmaktayd.1179 Bu ekilde gerek Araplarn hilafet merkezi am'a, gerekse Dou Akdeniz evresi'nin dier nemli merkezlerine hi de kmsenemeyecek miktarda Trk yerletirilmitir. O dnemde am, Tedmur, Hama, Hns, Halep, Menbi, Kayseriyye, Kuds, Remle, Knnesrin, Lazkiye, Akka, Sur, Sayda ve Askalan Trklerin kle olarak gnderildikleri merkezlerin belli ballarm tekil etmekteydi.1180 Yine kendisi de bir Trk olan Kabil ah lkesini Arap istilasndan kurtarmak iin yllk iki bin Ouz gencini Arap valisi Abdullah ibn-i Tahire gndermeyi taahht etmiti.1181 Daha sonra Akra bin Habese ikinci bir ordu ile Crcan zerine gnderildi buradaki Akhunlarn zayf durumda olmalar nedeniyle yaplan savalardan sonra Merv er-Rud, Talegan, Faryab ve Crcan ele geiren bu ordu Reskene kadar ilerledi. Bundan sonra Belh zerine Faryaz komutasnda gnderilen bir Arap ordusu buradaki Akhun ordusunu yenerek, Akhunlarn nemli bir merkezi olan Belhi ele geirmi oluyordu. Arap ordular daha da ilerleyerek Buhara
1175 1176

Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 80vd, Konya 1989 Ramazan een: Eski Araplara Gre Trkler, Trkiyat Mecmuas, XV, 1968, s. 12vd 1177 Zekeriya Kitap: age, s.24 1178 Arnold: ntiar- slam Tarihi (ev-Hasan Gndzler) s. 305, Aka Yay:09 1179 Zekeriya Kitap: age, s.49vd 1180 Belazur Ftuh el Buldan (vr-Z. K. Ugan) c. II, s. 597, MV. ark slam Klasikleri:31 stanbul 1956 1181 Richard Frye-Aydn Sayl: "Seluklulardan Ewel Orta ark'ta Trkler" s.124, Belleten X/37(Ocak 1946)

227

ve Semerkkant igal ettiler. Araplarn btn Maverannehiri istila etmeleri 716 ylnda Kuteybe bin Mslim komutasndaki Arap ordular tarafndan gereklemitir.1182 Kuteybe bin Mslimin Maverannehir ehirlerini ele geirdii zaman buralardaki en yaygn dinin Zerdtlk olduu sylenmektedir. Ayrca bu ehirlerde ok sayda tapnmak amacyla yaplan heykel ve heykelciklerin bulunduu, bunlarn Mslmanlar tarafndan yaklp, ykld ve bunundan sonra yerli halktan birok kiinin slam dinine girdii sylenmektedir.1183 Bu doruysa blgede mevcut olan Zerdt, Buda ve Mani dinlerinin buralara zorla sokulduu ve hkim snfn dini olduu sonucu ortaya kmaktadr. 4.3.5. Trklerin Araplarla Kafkasya Komuluu Hazarlarn mstakil hale geldikleri 630 yl, Hazarlarn yldznn parlad bir dnem olmakla beraber slamiyetin de hzla yayld bir dneme rastlamaktadr. Sasanilerin yklmas ile beraber Hazarlar Araplarla komu olmu bulunuyorlard. Sasanilerin yklmasndan sonra Araplar gzlerini Kafkas topraklarna dikmiler ve Hazarlarla mcadeleye girimilerdir. Araplar bir yandan Kafkaslara kmak ve bir yandan da Anadolu ilerine doru yaylmak abasndaydlar. Hazarlar ise Sasanilerin yklmas ile beraber onlardan boalan alanlar ierisindeki Erran blgesine gz dikmiler buray ele geirmek iin Araplarla savamlardr. slam ordularnn Trklerle karlaarak ok etin savalar verdikleri mntkalardan bir tanesi de Kafkaslardr. Gney Azerbaycan ve Ermenistan topraklarn ele geirdikten sonra Hazar Trkleri ile komu olan Araplar Hazarlarn gneye Erran arazisine girme abalarna kar onlar Kafkaslarn kuzeyine doru geri ekilmek mecburiyetinde brakmaya altlar.1184 Hazar Trkleri ve Sasaniler arasndaki doal snr tekil eden ve iki lke arasnda bir gmrk ticaret ehri olan Derbent bu dnemde Araplar tarafndan ele geirilmeye allmtr. Hazarlar ise Kafkasya ve kuzeyinde geniledikten sonra hem Dou Avrupa'ya, hem de Anadolu'ya doru eitli aknlar dzenlemilerdi. Bu aknlar srasnda Anadolu'nun dou ksmlarnda baz blgeleri ele geirerek; Grcistan ve Azerbaycan' almlard. Azerbaycan ele geiren Araplar bylece Hazarlar ile komu olmu oldular.1185 Bir sre sonra Araplar yeniden Hazarlar zerine seferine ktlar, bakent Belencer'i ikinci kez alarak dier byk Hazar kenti olan Semender'e kadar ilerlediler. Araplar Hazarlara kar byk bir saldrya getiler, slam ordular Hazar lkesinin ortalarna kadar geldiler, Volga kylarn tutan Hazar ordularn datarak Hazar Kaann zorla Mslman yaptlar.1186 Cann

Erol Gngr: Tarihte Trkler s. 67, stanbul 1996, Arnold: ntiar- slam Tarihi (ev-Hasan Gndzler) s. 304, Aka Yay:09 1183 Arnold: ntiar- slam Tarihi (ev-Hasan Gndzler) s. 303, Aka Yay:09 1184 Hakk Dursun Yldz: slamiyet ve Trkler s. 30, stanbul 2000 1185 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 490 1186 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 119

1182

228

kurtarmak karlnda Hazar Kaan Mslman oldu. Kaana Mslmanl retmek iin din adamlar gnderildi ve zorla Mslman yaplmaya alld. Kaan bir, iki yl Mslman olmu gibi grndyse de aslnda olmad ve Mslmanlarn basklarna karlk bir sre sonra Yahudilik dinini benimsedi.1187 Et ve araba dkn olan Kaan bir trl Mslmanl kabullenemedi. Hazar lkesini kendine balayan slam Komutan Mervan bir sre sonra i karklklar yznden lkesine dnmek zorunda kald. Emev ve Abbasi ekimeleri Mslmanln fetih gcn azaltt. Hazarlar da bu durumdan yararlanarak yeniden toparlandlar ve kendi blgelerinin en gl devleti oldular. slam ordular bir yandan Bizans' zorlayarak ve stanbulu iki kez kuatarak1188 Avrupa'ya gemek isterken, dier yandan da Hazar lkesini zorlayarak Kuzey Karadeniz yolu ile de Avrupa'ya dinlerini yaymak istiyordu. Araplarn her iki lkeye ynelik taarruzlar Bizans ve Hazar arasndaki ittifak glendirmitir. Araplarn Akroniyon savanda Bizansllara yenilmelerini tarihiler genelde Araplarn Hazarlar ile yapm olduklar savalardan yorgun kmalarna balamlardr.1189 slam ordular iki kez Hazar lkesinin iine kadar gelmelerine karn, Hazarlarn direnmeleri yznden daha ilerilere gidememiler ve bir sre sonra kar saldrlarla karlatklar iin de geri ekilmek zorunda kalmlard. Hazar Kaanlnn nemli bir zellii lkede tam anlamyla dini bir hogrsnn hkm srmesiydi. Hazar halknn byk ksm doal olarak amanlk dinine mensup olup, eski Trk dinini devam ettirmilerdi. Fakat st tabaka, kaan, beyler ve saray erkn Yahudi dinindeydiler. Hazar lkesinde slamiyetin de yaygn olduu grlmektedir. zellikle tccar kesiminin mslman olduu bilinmektedir. Islam dininin Hazar lkesinde mslman tccarlar sayesinde yayld tahmin edilmektedir. Hristiyanlar da az sayda deillerdir. Hazar kaanlnn tarihinde Hazar st tabakas, yani kaan ve etrafndakilerin Yahudilii kabul etmi olmas dikkat ekicidir. Bunun alt yapsnda Bizans lkesinde Yahudilere kar yaplan basklar sonucunda zengin Yahudi sermayesini Hazar lkesine ekmek amacyla Hazarlarn st tabakasannn Musevilii kabul ettikleri ve bunlar yaparken de siyasi dnceyle hareket etmi olduklar kesindir.1190 Komular olan Bizansn Hristiyanl ve dier byk komusu Abbasilerin Mslmanl karsnda, Hazar beylerinin, byk dinlerden ncs olan Musevilii benimsemekle, Bizans ve Abbasilerin siyasi nfuzlarndan uzak kalacaklarn dnm olmalar da mmkn gzkmektedir. Ayn Hazarlar gibi, Bulgarlar da komusu Ruslarn

1187 1188

Ahmet Taal: agm, s. 119 Fernand Grenard: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) s. 24vd, stanbul 1992 1189 Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri (ev-Zlfiye Veliyeva), Trkler C I. s. 475 1190 klil Kurban: Yal Tarihin Yanks s. 40, stanbul 1998

229

nfuzundan uzak kalp, bamsz yaamak iin, Mslmanl kendiliinden siyasi ama gerei kabul etmilerdir.1191 Araplar zaten Bulgarlara uzakt ve i ilerine karmalar imkan yoktu. Fakat mslman olmakla beraber Ruslara kar bir mttefik elde etmekle beraber gl bir dayanak elde etmi oluyorlard. Bulgarlar Hristiyanla kar bir dinde olduklar iin Korkun van tarafndan acmasz bir ekilde cezalandrldklar bilinen olaylardan bir tanesidir. Hazarlarn musevilii semekteki amalarndan bir tanesi de Dou Avrupa ve Rusyada youn olarak yaamakta olan ve dou bat ticaretinde nemli bir faaliyete sahip Yahudilerin ticari faaliyetlerini ve sermayelerini Hazar lkesine ekme amac da gdlm olabilir. 718 ylnda stanbulu kuatan Araplara kar Bizansllar Hazar lkesinde yardm talebinde bulunmulardr.1192 Hazarlarn Mslman Araplara kar Hristiyan Bizansn tarafn tuttuu grlmektedir. Bizansn yardmna koan Hazarlar bu hareketlerinden dolay Araplarn hncn zerlerine ekmi oldular. Bu olaydan sonra Arap-Hazar dmanl hi eksilmemitir. Bununla beraber Hristiyan Bizans ile Mslman Araplarn Musevilere kar yapm olduklar basklar, Hazar kaanlar karlksz brakmamlar ve bir ara tildeki bir caminin minaresini yktrarak imamn ldrerek diplomatik baz krizlere neden olmulardr.1193 Bu olayn neticesinde Seyid bn Emir el-Harai, Maslama ve Mervan bin Muhammed adl Arap komutanlarnn banda bulunduu Arap ordular 8. yzyln balarnda Hazarlara kar btn iddetiyle saldrya geerler. Hazar kaann Mslman olmaya zorlarlar.1194 Fakat, Arap yaylmaclna kar direnen Hazarlar, slam kabul etmemekle beraber, Dou Avrupay bu Arap yaylmaclndan korumaya almlardr. Bizansllarn kendileri gibi Hristiyan olan Ruslar ile birleerek, Araplara kar gvenilir mttefikleri olan Musevi Hazarlara saldrmasnn din farkndan ve ekonomik sebeplerden kaynakland grlmektedir. Ruslarn gney ticaret yollar zerinde bulunan Hazarlara kar dini adan doal mttefikleri olan Bizansllar Hazarlara kar kendi yanlarna alabilmilerdir. 4.3.6. Trklerin Araplarla Maverannehir Komuluklar Halife mer, emrindeki bir avu Mslman orduyla 641'de Suriye ve Msr' ele geirerek Dou Roma imparatorluunun Ortadoudaki kanatlarn krm oluyordu. 645'de Byk Sasani mparatorluunu ykarak yeni kurulan Arap slam devletinin snrlarn Ceyhun kenarna ulatrarak Trklerle temasa geti. Ancak bu devrede slm'n merkezinde Halife merin lm ve akabinde yerine geen Halife Osman'n ehit edilmeleri ile sonraki yllarda Hz Ali dneminde balayan i karklklar nedeniyle Ceyhun nehrinin iki lke arasnda snr olduu bu iki yeni

1191 1192

Erol Gngr: Tarihte Trkler s. 63, stanbul 1996 klil Kurban: Yal Tarihin Yanks s. 41, stanbul 1998 1193 klil Kurban: age, s. 42 1194 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 119

230

komu medeniyet arasndaki ilikiler 8. yzyln balarna kadar, Trklerle Mslmanlarn ilikilerini bir snr komuluundan ileri gtrmedi. 670 ylnda Araplarn blgeye tazyiki zerine Gktrkler Buhara ve Semerkant Araplara kar savunmak zere blgeye akn etmilerdir.1195 Narahi Araplarn 673 ylnda Buharaya aknlar srasnda Buhara gibi dier Maverannehir ehirlerinin budun ad verilen Trk valiler tarafndan ynetildiini sylemektedir.1196 Buhara budununun Araplar tarafndan ldrlmesi zerine yerine Kabac Hatunun getii ve bu Trk kadnnn Buharay 706 ylna kadar ynettii sylenmektedir.1197 Kuteybenin Maverannehir zerine yrd zaman nndeki en byk engellerden birisinin Belhte ikamet eden Toharistan hkimi Nizek (Tirek) Tarhan olduu da bilinmektedir.1198 721 ylnda ise Sodiyana blgesinin ekonomik zenginlii karsnda buralar ele geirmek iin inli Tang ve Trgiler ile savalara girien Araplar 722 ylnda Semerkant merkezli Sod topraklar ile birlikte Maverannehirin byk bir blmn ele geirmi oluyorlard.1199 Sasani sahasn hzla geen Araplar Maverannehirde 740 ylna kadar tam bir duraklama dnemi yaamlar, Trk nfusunu slamlatrmak suretiyle etkinlik alanlarnn yaylabileceini fark eden Emevi hkmdarlarndan II. mer ile Hiam blgede Trkler arasnda slam dinini yayabilecek baz mehur Trk byklerini devreye sokturmulardr. slam Trkler arasnda ok ustaca yayan Ebu Saydann bu Trklerden birisi olduu belirtilmektedir.1200 Bunun yannda baz kaynaklar Muviye dneminde Ubeydullah bin Ziyd'n 673 ylnda Aa Trkistana saldrdn, Mslman olan Trkleri Kfe'ye yerletirdii belirtilmektedir.1201 Daha sonra Emevler tarafndan, slm mparatorluunun btn dou blgelerini iine alan Irak genel valiliine Haccc'n getirilmesi ve bunun da Horasan'a 705 ylnda ordu komutan olarak devrin sayl kumandanlarndan olan Kuteybe bin Mslim'i tayin etmesi iki yeni komu arasndaki savalar birdenbire alevlendirmitir. Kuteybe Maverannehirin tamamn ele geirerek Semerkant ve Buhara gibi nemli merkezleri Trklerin elinden almaya muvaffak olmutur.1202 Mslmanlar, ksa zamanda Mvernnehir'e hkim olduktan sonra Talas'a kadar aknlarda bulundular. Ancak, Trgi Kaan Sulu Han idaresindeki Trkler, 720 ylndan itibaren cephelerdeki hkimiyeti ele alarak, Emev ordularn bozguna urattlar.1203 Bylece Emevler dneminde, Trkler karsnda balangta baaryla srdrlen mcadeleler, sonuta
Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s.175 Gaybullah Babayar: Gktrk Kaanl Dneminde Bat Trkistan Ynetimi Trkler C.II, s.113 1197 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s, 383, stanbul 1992 1198 Heyet: age, C. II. s, 383(ayn yer) 1199 Boris Marak: agm, s.172 1200 Arnold: ntiar- slam Tarihi (ev-Hasan Gndzler) s. 304, Aka Yay:09 1201 Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 83, Konya 1989 1202 Ylmaz ztuna: Byk Trkiye Tarihi C.I, s. 88, stanbul1977 1203 Erol Gngr: Tarihte Trkler s. 68, stanbul 1996
1196 1195

231

baarszlkla son buldu. Ancak bu mcadeleler, Trklerin slmiyet'i yakndan tanmalarna ve tetkik etmelerine zemin hazrlamas ile beraber Trkler arasnda slamiyet yaylmaya baland. Eski Trklerin sahip olduklar Gktanr inancndan dolay; bu dinin iinde barndrm olduu semavi dinlere ait birok olgu onlarn ilahi dinlere olan temayln arttrmtr.1204 Nesturi Hristiyanlnn Maverannehire yerlemesi ile beraber ksa zamanda semavi olan bu din Trkler arasnda olduka reva bulmu; Hristiyanlk ksa zamanda bu blgede Trkler arasnda yaylmt.1205 Daha nce de belirttiimiz gibi Hsrev Perviz zamannda yaplan bir savata elde edilen Trk esirlerin birounun Hristiyan Trklerden olutuunu grmtk. Nitekim slamn Orta Asyaya ulamasndan sonra semavi dinlere olan temayllerinden dolay Trklerin slam dinini ok abuk benimsediini grmekteyiz. Trklerin inan ve yaaylarnn slm'a ok yakn olmasnn bunda rol azmsanacak kadar az deildir. Tek bir yaratcya iman, hirete ve ruhun lmezliine inanma ve yaratcya kurban sunma gibi temel inanlar Gktanr dininde olduu gibi slm'da da vard. Zina, hrszlk, gasp, adam ldrme, yalanclk ve kouculuk gibi kt huylar, slm dininde de iddetle men ediliyordu. Nihayet, slmiyet'teki cihat emri, Trkn Alplik ve fetih grne uygun dyordu. Bu gibi sebeplerle ncelikle Mvernnehir blgesinde yaayan Ouzlar1206 ve Karluklar arasnda slmiyet yaylmaya balad.1207 Trklerin slmiyet'i kabullerinin ikinci safhas da bu srada gereklemeye balad. Daha kuzeyde ve batda yer alan Mslman olmayan Trkler, zellikle Trkistan'la ticar faaliyetleri srasnda, kendi dillerini konuan rkdalarnn dinine daha abuk ve kolay bir ekilde girdiler. Gktrklerin 630 ylndan sonra bir imparatorluk olarak klerinden sonra 680 ylnda Kutluk Kaan nderliinde tekrar tarih sahnesine ktlar. 630 ve 680 yllar arasndaki fetret dneminde asli hviyetlerini muhafaza etmeleri sebebiyle kendi varlklarn, dillerini, geleneklerini, dini yaplarn ve kavmi zelliklerini muhafaza etmeleri bakmndan inlilere ba kaldrarak tekrar tken merkezli devletlerini bir daha kurabilmilerdir. Yeni kurulan kinci Gktrk devletinin snrlar Manuryadan Seyhun rmana kadar uzanmaktayd. Gktrkler devletlerini kurduktan sonra yzyln balarnda bat ynnde ellerinde bulunan topraklarn ele geirmek istediler. Fakat buradaki Arap varlndan dolay Seyhun rman geemediler. Sasaniler dnemi ran ile aralarndaki doal snr olan Ceyhunun yerini artk daha doudaki Seyhun nehri alm oluyordu.1208

1204 1205

Osman Turan: Seluklular ve slamiyet s. 3vd, stanbul 1999 nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 199vd, stanbul 2003 1206 nver Gnay-Harun Gngr: age, s. 200 1207 Erol Gngr: Tarihte Trkler s. 64, stanbul 1996 1208 Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran s. 559, (TDV, SAM DBno:42038-1)

232

kinci Gktrk devletinin batdaki komularn artk Araplar oluturmaktaydlar. Gktrklerin doudaki komular ise her zaman ki gibi inlilerdi. Gktrkler lkelerinin snrlarn yine Altaylar ve Horasan ynnde yaymak istiyorlard. Bu nedenle Kapgan Kaan dneminde Altaylar ve Maverannehir ynnde yaplan aknlar neticesinde Gktrkler Altaylar ve Seyhuna kadar ulaabilmilerdir. Burada Araplarn etkili mukavemetleri sonucunda Gktrkler Seyhunu geemediler. Bu dnemde Araplar ve inlilerin tazyiklerine maruz kalan Gktrkler her iki komularna kar lkelerini korumann mcadelesini verdiler. Gktrkler Kuteybe bin Mslimin Seyhun civarndaki ftuhat hareketlerinin sonucunda bu blgeyi terk etmek zorunda kaldlar. II. Gktrk imparatorluunu yklmasndan sonra onlarn topraklar zerinde ortaya kan birok Trk boyundan birisi olan Trgiler daha sonra Gktrklerin yerini alarak Araplara kar daha sert bir politika izlemeye baladlar ve Araplar Orta Asyada durdurmasn baarabildiler.1209 Bu dnemdeki Emevilerin yaylmac ve rk tutumlar ile ayn Trgilerin bnyesinde toplanm Araplarla ayn dini paylamayan Trk boylarnn bamszlklarn elden brakmama mcadelesi yaklaan Arap tehlikesine kar Trgilerin daha da sertlemesine neden olmulardr. 4.4. Sasani ve Gktrklerden Boalan Topraklar zerinde in-Trk-Arap Savalar Sasanilerin Araplar tarafndan yklmas ve Sasanilerden nce Bat Gktrk kaanlnn yklmas zerine zengin Maverannehir ve Sod lkeleri savunmasz kalmakla birlikte 659 ylnda inli Tang slalesinin igaline uradlar.1210 Bundan byle 675 ylna kadar buradaki varlklarn devam ettiren inliler Sodlu tccarlarn faaliyetlerini kontrolleri altna aldlar. inliler Sod paralarna bile kendi modellerini vererek bu sikkeleri merkezinde kare bir delik bulunan ve zeri ince yazl sikkelere evirerek ekonomik faaliyetlerini Sodlular araclyla devam ettirdiler.1211 Bylece Maverannehirdeki Trk doudan in tehlikesi ve batdan gelmekte olan Arap tehlikesine kar koymaya altlar.1212 Bat Gktrk ve Sasani imparatorluklarnn birbiri ardnca yklmalar artk bu kavak zerindeki Sod varlnn da tehlikeye girmesine neden olmutur. Maverannehir, Sodiyana ve Horasan topraklarnn uzun sren savalarn odak noktas olmas blgenin ticari ehemmiyetinin azalmasna ve Sod varlnn bu blgeden douya doru kaymasna neden olmutur. Bundan byle Bat Trkistann Turan ksm Araplarn eline geecek; Tiyanan ve Altaydan sonraki ksmlar ise in egemenlii altna gireceklerdir.1213 Daha nce de belirttiimiz gibi inliler son Sasani hkmdar Yezdicrdn ocuklarn ve kendisi ile beraber in lkesine kaan ranllar uzun bir
1209 1210

Erol Gngr: Tarihte Trkler s. 66, stanbul 1996 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s.161 1211 Matteo Comparetti: agm, s. 161(ayn yer) 1212 smail Hami Danimend: Trklk ve Mslmanlk s. 41, stanbul 1959 1213 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 97, Ankara 1971

233

sre kendilerini desteklemek suretiyle bu blgedeki Trklerin de yardmyla Araplarla savatrm fakat bu savalardan ciddi bir sonu almamakla beraber sadece blgedeki varlklarn bir elli yl uzatabilmilerdir. inli Tanglarn Maverannehirdeki hkimiyeti 675 ylndan sonra Araplarn blgeyi almalarndan dolay zayflamaya balam ve 705 ylndan sonra Sodiyana dhil blge Araplarn eline gemitir. Bundan byle inliler buradan ekilerek blgede Trgilerin Araplarla Maverannehir ve Horasan topraklar iin savamalarnn nn amlardr. Trgiler Araplara kar yetersiz kalnca II. Gktrk kaan Kl Tigin yardma arld 712 ylnda Araplara kar byk bir baar kazanan II. Gktrk ordusu yinede Maverannehir zerinde birok nemli noktada Arap varln kramad. Arap-Gktrk savalarnn temel amilinin olduu sylenmektedir. Bunlardan en nemli etken Sodlarn zengin ehirlerini ele geirmek ve ipek yolu ticareti zerinde hkimiyet kurmak; ikincisi Yedisudaki Sod kolonilerine uzanmak; ncs ise blgenin Araplar tarafndan asimile edilmesini nlemekti.1214 II. Gktrk devletinin kendi i sorunlarndan dolay Araplarla olan savalarna devam edememiler 720 ylndan sonra Maverannehir iin yaplan Arap-Trk savalarnda etkinlik Trklerin baka bir kolu olan Trgilerin eline gemitir. Trklerin Araplarla olan savalar srasnda henz Mslman olmadan nce 674 ylnda Basraya sava esiri ya da paral asker olarak getirilen Trkler geldikleri yerlerde slam mimari sanatnda ilk yeniliklerin temellerini atmlardr. Saraylarn ve evlerin al sslemelerine eri kesim tekniini bu dnem savalarnda esir olarak Arap topraklarna gelen Trklerin getirdii sylenmektedir. Ayrca ya sva zerine yaplan bezemeleri (gzel ssler) de slam sanatna Trkler kazandrd belirtilmektedir. Trklerin bu konuda inlilerden etkilenmi olduu sylense bile Trklerin kendi sanat zevklerine uygun bezeme sanatn gelitirdikleri bilinmektedir. Araplarda olmayan bu uygulama, Trk bezeme sanat olarak, blgedeki asker Trkler araclyla kullanlmaya baland. Trklerin ilk belirgin uygulamalar Basra blgesinde yaptklar Samarra ve Ebudlef Camilerinde grlmektedir. Basra blgesine sava esiri olarak gelen bu Trklerin bir ksm Msra g ettikten sonra Trk asll Ahmet Bin Tolun Msrda devlet kurduu bilinmekle beraber bakenti Kahirede 877 ylnda kendi adna bir cami yaptrarak Trk kltr sanatna uygun motifleri burann mimarisine sokmu oldular. 4.4.1. Hazarlarn Araplar Kafkaslarda Durdurmalar Bir sre sonra Sasanilerin yklmas zerine bu blgeye Arap ordular dayandlar. Halife mer, Sraka bin Amr komutasnda bir orduyu Derbentin ele geirilmesi iin tayin etti.1215 Derbent bu srada Yezdicrdn astahbandlarndan ahrbaraz adndaki birisi buraya merzeban olarak tayin edilmiti. Yezdicrdn kamasndan sonraki zamanlarda ahrbaraz buradaki
1214 1215

Boris Marak: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II, s. 176 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s, 87, stanbul 1992

234

merzebanlk grevini devam ettirerek Sasanilerin dalmasn frsat bilerek buray ele geirmek isteyen Hazar Trklerini ehre sokmamt. ahrbaraz, Sraka komutasndaki Arap ordusunun zerine gelmekte olduunu duyunca onlarla savamann bir anlam olmadna karar verdi ve Sraka ile anlama yoluna gitti.1216 arbarazn, Srakaya; biz iki dman arasndayz. Bunlardan birisi Ruslar dieri ise Hazarlardr bunlarn ikisi de Araplarn dmandr dedii ve Araplara kar Sasanilerin kadim dman olan Hazar tehlikesinden haberdar ettii rivayet edilmektedir.1217 Derbent halknn cizye vermesi artyla onlara aman verildi ve Derbent slam topraklarna katlm oldu. Derbentin slam topraklarna katlm olmasyla Araplar ve Hazarlar arasndaki komuluk balam oluyordu. slam ordusunun amac Hazar bakenti Belenceri ele geirerek dil havzasna ulamakt.1218 Fakat bu Araplar iin o kadar da kolay olmamtr. Araplarn Hazarlar ile byk apta savalar ancak 643 ylnda gereklemi ve bu savalar neticesinde Araplar o kadar da nemli bir sonu elde edememilerdir. Araplarn Kafkaslar zerine yapacaklar seferler iin bundan sonra Derbent bir s halini alacaktr. Derbenti tahkim eden Araplar buray Hazarlara kar savunmak iin ehrin civarna mancnklar yerletirmilerdir. Bundan dolay Derbent ticari nemini kaybetmekle beraber bir askeri s hviyetine brnmtr.1219 Hazar zerine en byk Arap saldrs yine Sasanileri ykan Halife mer dneminde gereklemitir. 651 ylnda Halife mer, Selman bin Rebia komutasnda bir slam ordusunu Hazar topraklarna sevk etmi iki ordu arasndaki doal snr tekil eden Derbenti aan Araplar Hazar bakenti Belencere kadar ilerlemiler fakat burada Hazar ordular tarafndan geri pskrtlmlerdir.1220 Halife merin Sraka komutasnda yollam olduu ordu ksa zamanda Tiflis, Kokan ve Alan derbentlerini ele geirerek Hazar lkesine alan geitlerin hepsine sahip oldular.1221 Araplar Hazarlara kar sava hazrlklarna balayarak Belencer zerine yrdler. Hazarlar kendilerine ynelik Arap harektlarn baaryla geri pskrttler. Araplar Bizans'

kuattklarnda, Hazarlar da Bizans'n dostu olarak Kafkasya'nn gneyine doru inmeye baladlar.1222 Bunun zerine Araplar yeni bir ordu toplayarak Hazarlarn zerine yrdler ve Kafkasya'y geerek Hazar bakenti Belencer kentini ele geirdiler. Araplar bakenti talan ettiler ve ok miktarda ganimeti lkelerine gtrdler. Hazarlar bir sre sonra toparlandlar ve yeni bir ordu ile bakentlerini geri alarak Araplar lkelerinden kovdular. Bu hzla gneye inen Hazar
nver Gnay-Harun Gngr: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi s. 251, stanbul 2003 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 491 1218 Hakk Dursun Yldz: slamiyet ve Trkler s. 31, stanbul 2000 1219 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s, 389, stanbul 1992 1220 brahim Kafesolu: Trk Milli Kltr s. 159, Ankara 1988; Aliyev Salih Muhammedolu: Kafkasya A, C. 24, s. 158 1221 Taberi: age, C. III. s. 492 1222 Kevin Alan Brook: Hazar-Bizans likileri (ev-Zlfiye Veliyeva), Trkler C I. s. 475
1217 1216

235

ordular Diyarbakr'a kadar indiler. Araplarn Hazarlar karsnda Kafkaslardaki ilk ciddi yenilgileri Halife Osman dneminde olmutur.1223 Araplar Ermenilerin i sorunlardan istifade ederek onlarn direnilerini krm, berya ve Grcistan zerinden Kafkasyaya kadar ilerlemilerdir. Bu ilerleyi srasnda glerinin byk bir ksmn tketen Araplar burada Hazarlarla karlamlar ve onlardan gl bir darbe yemilerdir. Emeviler dneminde de ilk dnemler Arap istilas baarszlkla sonulanm ve Sasani imparatorluunu ykan Araplarn Kafkaslarda Hazarlar tarafndan durdurulmalar hayretle karlanmtr.1224 Araplarn Hazar bakenti Belenceri istila etmelerinden dolay Hazarlar bakentlerini dil havzasna nakletmilerdir. Belencer istilasnda Hazarlar Arap kumandan ile beraber drt bin tane askerini imha etmilerdir. Hazarlar bu istilann neticesinde dil havzasna kaydktan sonra yine Sasanilerden boalan saha zerindeki Ermenistan topraklarna girmilerdir.1225 Bundan sonra Araplara Kafkas kaplarn kapatan Hazarlar kuzeydeki dmanlar Magna Bulgarlar ile uraarak onlar ortadan kaldrmlar ve snrlarn Kafkaslarn gneyinden Dinyepere kadar uzatmlardr. Hz. Ali dnemi i karklklar srasnda Hazarlar Sasanilerden boalan Erran topraklarna girmiler ve buray ele geirmilerdir. Hazarlarn Erran hkimiyeti Muaviye dnemine kadar yaklak yarm asr devam etmitir. Daha sonra Muaviye Mesleme komutasnda bir orduyu 705 ylnda Kafkaslar zerine yollam ve Derbenti zapt etmilerdir.1226 Dolayl olarak bugnk Bulgaristann kuruluuna sebep olan Hazarlar, Avrupa ilikilerinde daha nemli bir rol oynadklar gibi gneydeki slam dnyas ve Kafkaslarn kuzeyindeki Hristiyan dnyas arasnda tampon blge haline girmekle beraber, Hazarlar slamiyetin kuzey Kafkaslardaki ilerleyiini durdurmulardr. Bunun sebebi VII. asrn sonlar ile VIII. asrn balarnda gerekleen Arap-Hazar savalar etkili olmutur. Bu savalarn sonucunda, Kafkaslar ve dolays ile Derbent kenti Hazar ve Araplar arasnda snr oldu. Hazar Kaanlnn nemli bir zellii lkede tam anlamyla dini bir hogrsnn hkm srmesiydi. Hazar halknn byk ksm doal olarak amanlk dinine mensup olup, eski Trk dinini devam ettirmekteydiler. Genelde Hazarlarn Musevilii byk bir olaslkla siyasal amalarla kullanlmak amacyla benimsendikleri sylenmektedir.1227 Zaten saray yneticileri tarafndan kabul edilen st tabaka hari bu yeni din halk hibir ekilde balamamt. Hazar lkesinde slamiyetin de yaygn olduu grlmekteydi. zellikle tccar kesiminin mslman olduu bilinmektedir. Islam dininin Hazar lkesinde mslman tccarlar sayesinde yayld
1223 1224

smail Hami Danimend: Trklk ve Mslmanlk s. 40, stanbul 1959 smail Hami Danimend: age, s. 41 1225 erif Batav: Sabir Trkleri Belleten XVII-XVIII, s.59 1226 Alexander Vasiliev: Bizans mparatorluu Tarihi I, s. 174, stanbul 1943 1227 Jeau Paul Roux: Trklerin Tarihi s. 81, (ev-Galip stn-Milliyet Yaynlar:74) Mart1991

236

tahmin edilmektedir. Bunun yannda Hazar lkesinde Hristiyanlarn da varl azmsanacak sayda deildi. Hazar kaanlnn tarihinde Hazar st tabakas, yani kaan ve etrafndakilerin Yahudilii kabul etmi olmas dikkat ekicidir. Bunun arkasnda Bizans lkesinde Yahudilere kar yaplan basklar sonucunda lkeden kaan zengin Yahudi sermayesini Hazar lkesine ekmek amacyla Hazarlarn st tabakasnn Musevilii kabul ettikleri ve bunlar yaparken de siyasi dnceyle hareket etmi olduklar belirtilmektedir.1228 919 ile 944 yllar arasnda hkm sren mparator I. Romanos Lekapenosun Yahudilere zulmetmesi, birok Yahudinin Hazar lkesine snmasna yol amtr. Bunun, orada nceden bulunan Yahudi topluluunun gcn artrm olmasna sebep olduu sylenmektedir. zellikle Hazarlar bu Yahudi nfusunu lkelerine ekmek iin youn aba sarf etmilerdir.1229 Komular olan Bizansn Hristiyanl ve dier byk komusu Abbasilerin Mslmanl karsnda, Hazar beylerinin, byk dinlerden ncs olan Musevilii benimsemekle, Bizans ve Abbasilerin siyasi nfuzlarndan uzak kalacaklarn dnm olmalar da mmkn gzkmektedir. Ayn Hazarlar gibi, Bulgarlar da komusu Ruslarn nfuzundan uzak kalp, bamsz yaamak iin, Mslmanl kendiliinden siyasi ama gerei kabul etmilerdir. Araplar zaten Bulgarlara uzakt ve i ilerine karmalar imkan yoktu. Fakat mslman olmakla beraber Ruslara kar bir mttefik elde etmekle beraber gl bir dayanak elde etmi oluyorlard. Bulgarlar Hristiyanla kar bir dinde olduklar iin Korkun van tarafndan acmasz bir ekilde cezalandrldklar bilinen olaylardan bir tanesidir. Hazarlarn musevilii semekteki amalarndan bir tanesi de Dou Avrupa ve Rusyada youn olarak yaamakta olan ve dou bat ticaretinde nemli bir faaliyete sahip Yahudilerin ticari faaliyetlerini ve sermayelerini Hazar lkesine ekme amac da gdlm olabilir. 718 ylnda stanbulu kuatan Araplara kar Bizansllar Hazar lkesinde yardm talebinde bulunmulardr.1230 Hazarlarn Mslman Araplara kar Hristiyan Bizansn tarafn tuttuu grlmektedir.1231 Bizansn yardmna koan Hazarlar bu hareketlerinden dolay Araplarn hncn zerlerine ekmi oldular. Bu olaydan sonra Arap-Hazar dmanl hi eksilmemitir. Hazarlar ypratmak amacyla harekete geen ve balarnda Cerrah bin Abdullahn bulunduu Arap ordusu Bizans ve Bulgarlarn destekledii Hazarlar karsnda ar bir yenilgi ald.1232 Bununla beraber Hristiyan Bizans ile Mslman Araplarn Musevilere kar yapm olduklar basklar, Hazar kaanlar karlksz brakmamlar ve bir ara tildeki bir caminin minaresini
klil Kurban: Yal Tarihin Yanks s. 40, stanbul 1998; Yumanadi -Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, s. 466 1229 Jeau Paul Roux: Trklerin Tarihi s. 82vd, (ev-Galip stn-Milliyet Yaynlar:74) Mart1991 1230 klil Kurban: age, s. 41 1231 Ahmet Taal: Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, s. 117 1232 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s, 420, stanbul 1992
1228

237

yktrarak imamn ldrerek diplomatik baz krizlere neden olmulardr.1233 Bu olayn neticesinde Seyid bn Emir el-Harai, Maslama ve Mervan bin Muhammed adl Arap komutanlarnn banda bulunduu Arap ordular 8. yzyln balarnda Hazarlara kar btn iddetiyle saldrya geerler. Hazar kaann Mslman olmaya zorlarlar. Ksa bir sre Hazarlar karsnda stnlk elde eden Araplar bunu uzun sre devam ettiremediler. Araplarn baarsz hcumlarna karlk Hazar hakan 727 ylnda kar saldrya geerek Azerbaycan zerine yrd fakat bir netice alamayarak geri ekildi.1234 Araplar Hazarlarn tekrar saldrabileceklerini hesaplayarak Derbente gl bir garnizon yerletirdiler. Cerrah bin Abdullah komutasndaki Arap ordusu 730 ylnda Tisflis zerinden Belencer nlerine kadar geldiler. Buradan Hazar bakenti Beydaya kadar ilerleyen Araplar ehrin baz ksmlarn da ele geirmeye muvaffak oldular. Fakat Cerrah k artlarndan dolay ordusunu Azerbaycana geri ekince bunu frsat bilen Hazarlar ordularyla Erdebile kadar ilerlediler.1235 Burada Arap ordusu ile yaptklar sava kazanarak komutan Cerrah da dahil Araplarn ounu kltan geirdiler. Bunun zerine 732 ylnda Harai komutasnda bir orduyla Ermenistan topraklar zerine gnderilen ordu Hazarlarn elindeki ehirleri alarak Belencere kadar ilerledi. Hazarlarn kar saldrya geeceini haber alan Harai Derbente geri ekildi. Hazarlara kar kazanlan en byk Arap harekat Mervan bin Muhammedin el-Cezire, Azerbaycan ve Ermenistan valiliine atanmasndan sonra gereklemitir.1236 737 ylnda Araplar Hazarlara kar stn gelmeyi baardlar.1237 737 ylnda iyi bir hazrlk dneminden sonra yz bin kiilik bir orduyla Kr nehrini geen Mervan Kafkaslar aarak Hazar lkesine girdi ve bakent Beyday kuatt. ehri terketmek zorunda kalan Hazar kaan dil nehrinin kuzeyine ekilerek Hazar Tarhan adnda bir komutann krk bin kiilik bir orduyla Araplarn zerine yollad fakat byk bir yenilgi ald. Araplarn mslman olma teklifi ile lkesine dnebilen kaan grnrde slam dinine girmi bulunmakla birlikte Beydaya geldi. Bu savatan sonra Hazarlarn Arap topraklarna ynelik ciddi bir taaruzunun olmad sylenmektedir. Sonu olarak Arap yaylmaclna kar direnen Hazarlar, slam kabul etmemekle beraber, Dou Avrupay bu Arap yaylmaclndan korumaya almlardr. Bizansllarn kendileri gibi Hristiyan olan Ruslar ile birleerek, Araplara kar gvenilir mttefikleri olan Musevi Hazarlara saldrmasnn din farkndan ve ekonomik sebeplerden kaynakland grlmektedir. Ruslarn gney ticaret yollar zerinde bulunan Hazarlara kar dini adan doal

klil Kurban: klil Kurban: Yal Tarihin Yanks s. 42, stanbul 1998 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s. 421, stanbul 1992 1235 Heyet: age, C. II. s. 421(ayn yer) 1236 Heyet: age, C. II. s. 422 1237 Lazlo Rosan: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111, s. 114, Ankara 1971
1234

1233

238

mttefikleri olan Bizansllar Hazarlara kar kendi yanlarna alabilmilerdir. Bunun doal sonucu olarak Araplar Hazarlar karsnda Kafkaslarada gl bir darbeye maruz kaldlar.1238 787 ylnda Kafkaslar zerinden Ermenistana inen Hazarlarn burada yz bin kadar kiiyi esir aldklar sylenmektedir. Bunun karsnda Araplar sadece Kafkas geitlerini Hazarlara kar tkamakla yetinmilerdir. 4.4.2. Trkler ve Araplarn Horasan Savalar ve Trklerin Araplar Maverannehirde Durdurmalar Sasani imparatorluunu ykarak hzla douya doru ilerleyen Arap ordular Trklerden ilk yenilgilerini 652 ylnda Halife Osman dneminde almlardr.1239 Bu savata Trklerden ar bir yenilgi alan Arap ordusunun komutan Abdurrahman bin Rebia sava srasnda ldrlmtr. Araplarn alm olduklar bu yenilgi onlarn douda ilerleyilerini byk lde yavalatm ve Araplarn bundan byle Trklere kar daha temkinli davranmalarna sebep olmutur. Halife merin ordularna Ceyhun nehrini gememeleri ynndeki tavsiyesinden sonra ynn gney ipek yoluna eviren Arap ordular Sasanilerin dou eyaletlerini (merzebanlk) oluturan Sistan ve Kirman eyaletlerini ele geirdiler.1240 Daha sonra ynlerini Sasanilerin bals durumunda bulunan ve Toharlarn yaam olduklar Mekrana evirdiler. Balarnda Turbil adnda bir racann bulunduu Toharlar balarnda Abdullah bin tab adnda bir komutan bulunan Arap ordusu tarafndan yenilince lkesi Araplarn eline gemi oldu.1241 Emeviler dneminin ilk yllarnda Horasan valisi Mhelleb bin Ebi Sofann Orta Asyaya ynelik birka saldrs baarszlkla sonulanm ve bu saldrlar Trkler tarafndan akamete uratlmtr.1242 Arap-Trk savalarnn ok ciddi boyutlara ulat ve younluk kazand dnem ise Araplarn Horasan valisi Kuteybe bin Mslimin Horasan valilii yapt 705715 yllar arasndaki dnemdir. Kuteybe valiliinin ikinci yl olan 706da ordusunda ranl ve Mslman Trk unsurlarn da bulunduu bir orduyla Maverannehire yapt harekt byk bir bozgunla sonulanmtr.1243 Kuteybenin drt ay Trk emberi iinde kald ve Haccacn kendisinden hibir haber alamad sylenmektedir. Bu dnem Araplar ile mcadele halinde olan Trk boyu Trgilerin, Bat Gktrklerin Onok boyunun Tolu kolunun bir ksmn tekil ettikleri sylenmektedir.1244 in kaynaklarnda Gktrk kaanlnn batdaki kalabalk boylarndan biri olarak ilk defa 651 hadiseleri dolays ile
1238 1239

Arap

kaynaklarnda

zikredilen

Trgi

(Tu-k'i-i)ler,

li

nehri

dolaylarnda

smail Hami Danimend: Trklk ve Mslmanlk stanbul 1959 bn-l Esir: el-Kmil fit-Tarih C. III, s. 50 1240 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. s. 500vd. 1241 Taberi: age, s. 508509 1242 smail Hami Danimend: Trklk ve Mslmanlk s. 41, stanbul 1959 1243 Hamilton Gibb: Orta Asyada Arap Fthat (ev-M. Hakk) s. 26, stanbul 1930 1244 Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 252, Konya 1989

239

oturmaktaydlar.1245 581 ve 659 yllar aras Gktrk egemenlii altnda kalan Trgiler Bat Gktrklerin yklndan sonra onlarn brakt kltr ve medeniyetin mirass olarak Gktrklerin boaltm olduu sahay Arap istilasna kar elde tutmaya almlardr. Araplarn Aa Trkistan istilalar zamannda snrlar Seyhun nehrine kadar uzanmakla birlikte bu blgede onlarla amansz savalara girmilerdir.1246 VII. asrn sonlarna doru, Trgi yabgusu olan ve kendisine Baga Tarkan denen U-e-le, bal bulunduu Gktrk kaan tarafndan Trgi boylarna yabgu olarak atanmt.1247 Gktrk kaannn kt davranlarndan faydalanan Baga Tarkan, or'lar ve Erkin'leri etrafna toplayarak ksa zamanda her birinin yedi bin savas bulunan 20 babulu bir ordu kurmaa muvaffak oldu. u vadisinin kuzeybat ucunda bulunan merkezini kuzeydouya nakletti. Turfan ve Kua eyaletlerine kadar hkimiyetini geniletti, bu gelime karsnda lkesini brakp in bakentine giden kaann ayrlmasn frsat bilen Baga Tarkan hemen btn On-ok sahasn kendi idaresine ald. Fakat iktidarnn bu salam devrinde, Kapgan Kaan idaresinde hametli an yaayan Dou Gktrklerinin ilerleyiini durdurmak maksad ile Krgzlar ve in ile ibirlii yapmas iyi netice vermedi. Gktrk aleyhtar l ittifakn yesi olduu iin zerine yryen Tonyukuk tarafndan 698 ylnda yaplan Bolu sava ile malup oldu.1248 Onok sahas Baga Tarkann kontrolnde olarak Gktrk hakanlna baland. Onun lmnden sonra yerine geerek 706 ylnda babas Bagann yerine kaan olan Soko in ile mnasebet kurduu iin, bu defa Kl Tegin ve Bilge tarafndan 711'de yine Bolu yaknnda hezimete uratld ve ortadan kaldrld. Soko ile kardei e-nu arasnda lkede hkimiyet hususundaki mcadele ve e-nu'nun Kapgan Kagan'a snmasna dair in kaynaklarndaki haberlerde "Kara Trgi" halknn itaate alnd belirtilmektedir. lkenin Bars Be idaresine verildii bu tarihte bir ksm Trgi halk da Seyhun nehrine doru ekilmilerdir. Gktrk mcadeleleri srasnda Trgiler 717 ylnda Sulu adl bir Kara-Trgi or'unu "kaan" setiler.1249 in kaynaklar da Gktrk uyruklarndan mhim bir ksm topluluun da Bilge Kaandan ayrlarak bu yeni Trgi hakannn hizmetine girdiklerini ifade etmektedirler. Su-lu lkenin bakenti, Talas'n kuzeybatsnda, Balasagun (Kuzulu) ehri olmak zere, uzunca sren hkimiyeti zamannda Maverannehir'den douya doru olan Arap ilerlemesini durdurmak suretiyle, Orta Asya halknn Araplamasn engelleyen ve zerinde Trklerin tarih hak sahibi bulunduu Maverannehir'i yine Trklerin elinde tutmaya

1245 1246

Hseyin Salman: Trgiler Trkler C I, s. 412 Hseyin Salman: agm, s 412 1247 Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 252, Konya 1989 1248 Hseyin Salman: agm, s. 414 1249 Hseyin Salman: agm, s. 416

240

alan hkmdar olarak bilinmektedir.1250 Henz 714'de Kuteybe'nin, umum kararghn Merv'den, aa (Takent blgesi) naklederek oradan kuzeye ve dier taraftan, Kagar'a doru Asya anayolu istikametinde aknlara girimesi Emev Devletinin niyetini aka ortaya koymaktayd. Asl niyetleri Trgilerin in hkimiyetinden karm olduklar Kuzey ipek yolu denetimini ele geirmekti.1251 Bu yol Fergana ve Kagar arasnda bulunmaktayd ve buraya hkim olabilmek iin inliler ve Trgiler ile mcadele etmek gerekiyordu.1252 Trgilerin Araplarla olan savalar temelde onlarn dinlerini yayma politikalarna kar deil de genellikle Araplarn ekonomik ve siyasal anlamdaki istila hareketlerine kar olmutur. Bunun en bariz rneini Trgilerin slam dinini seen soydalarna kar olan iyi niyetlerinden anlamak mmkndr.1253 705 ylnda Haccac tarafndan Horasana vali olarak atanan Kuteybe buradaki Mslman Arap, Trk ve ranl unsurlar kaynatrmak suretiyle onlarn desteini alarak Trk illerine harekt hazrl yapmaya balad.1254 Kendisinden nce Araplarla savaan ve onlardan ok sayda esir alan Trkistan hkmdar Neyzek ile anlama yoluna gitti. Daha sonra Mervden toplad orduyla Trk yerel yabgularnn elinde bir ehir olan Beykent zerine yrd ve buray ele geirdi.1255 Beykenti ele geiren Kuteybe ynn Buharaya evirdi. Fakat Fergana ve Sod zerinden gelen Gktrk ordular Araplara nemli miktarda zayiat verdirdiler. Kuteybe bundan byle Buharay ele geirmek iin Sodlularla mcadeleye giriti. Kuteybenin amac Buhara, Ke ve Nahab ele geirmekti. Fakat 710 ylnda bozguna urayan Kuteybe Buhara meliki Tarhun ile anlama yaparak tekrar Merve geri dnd.1256 Daha sonra Semerkant zerine sefere kan Kuteybe burasn ele geirerek ehre Gurek adnda bir Trk yabgu olarak atad.1257 Maverannehirin Buhara, Ke, Nahab ve Semerkant gibi nl ticaret ehirlerini ele geiren Kuteybe artk ynn a ile Ferganaya evirdi. Birka baarl zaferden sonra ynn Kagara eviren Kuteybe inlilerle savamay gze alamad ve Merve geri dnd. Kuteybe'nin 715 ylnda ldrlmesinden sonra bu ileri harektta dikkati eken duraklamann Emevi hkmdarlar tarafndan ho karlanmad grlmektedir. Bu nedenle Horasana

Maverannehirin ele geirilmesi iin atam olduklar valilerini sk sk deitirmek zorunda kalmlardr. Horasana atanan valilerin baarszla uramalarnn sebeplerinden bir tanesi, bamszlk peinde koan yerel yabguluklarn Araplarla ibirlii yapmayp sk sk isyan etmeleri
Erol Gngr: Tarihte Trkler s. 65, stanbul 1996 Hseyin Salman: Trgiler Trkler C I, s. 416 1252 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-Hasan Dursun Yldz) C. II. s, 387, stanbul 1992 1253 Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 255, Konya 1989 1254 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. IV. s. 235vd, 1255 Taberi: age, s. 240 1256 Taberi: age, s. 248vd 1257 Taberi: age, s. 258vd
1251 1250

241

idi. Bu dnem Horasana atanan Arap valiler Horasan ve Maverannehir blgesindeki Trk varln buradan silmeye altlar ve blgenin yerli halkna ynelik katliamlara giritiler.1258 Bununla birlikte Araplar Fergana ve Kagara kadar aknlar dzenledikleri halde imdiye kadar hi ele geiremedikleri Hazar Denizi kysndaki Trklere ait nemli ticaret ehri olan Grgan ele geirmeye almlardr. Bunun yannda Maverannehiri ellerinde bulunduran ve balarnda Sulu Kaann bulunduu Trgi topluluunun iddetli mukavemeti de dozunu iyice arttrmt.1259 Byk mcadelede, tabiatyla blgenin ve Seyhun tesi Trk lkelerinin, mehur Asya kervan yolu zerinde yer almas dolaysyla, iktisad ehemmiyeti de byk rol oynuyordu. Halife mer bin Abdulaziz tarafndan 718 ylnda tayin edilen vali Cerrah bin Abdullah'n Seyhun tesinde giritii ilerleme teebbsne karlk Trgiler bu kumandan durdurup muhasara ederek Arap kuvvetlerini geri atmlardr.1260 Bu yenilginin akabinde Emevler, Maverannehirdeki Trk engelini kaldrmak iin, in ile temaslar kurmaa almlardr. Bu maksatla phesiz Arap'larn msaadesi ve teviki ile gerek Maverannehir hkmdarlarndan, gerek dorudan doruya Arap'lardan in'e heyetler gnderilmi ise de hi bir netice elde edilememitir. Araplar, in ile temas kurmak amacyla kendi ballarndan Buhara hkimi Tuad, Kmez hkimi Marayana ve aganyan hkmdarn Arap'lara kar yardm iin in'e mracaatlar sadece bir nezaket muamelesi ile savuturulmutu. Bunun sebebi Gktrk devletini akamete uratan inin 719 yllarna denk gelen, ipek yolu zerinde batya doru genileme siyaseti ile Araplarn yine ayn gzergh zerinde douya doru genileme siyaseti zerine Araplar ve Trgilerin birbirlerini ypratmalar inin daha ok iine yaram olacakt. in'in aradan ekilmesi zerine dou snrlarnda kendini gven altnda hisseden Trgiler ynlerini bundan byle tamamen batya evirdiler. Bu srada Maverannehir'de Araplara kar ortaya kan isyanlar Trgilerin iini daha da kolaylatrmt. Seyhun'u aarak Maverannehir'e giren Trk ordusu kumandan Kl-or Semerkand yaknnda ilk byk baary kazand. 721 ylnda banda Said bin Abdlaziz'in bulunduu Arap kuvvetlerini Semerkant dolaylarnda malup etti ve ordusunu ember iinde tuttu.1261 Bu savala birlikte Ceyhun nehrinin dier tarafndaki btn topraklar kaybeden Araplarn Maverannehirin berisinde on be sene kadar savunma durumunda kalmalarna neden olacaktr.1262 Araplar bu valiyi alarak yerine 721 ylnda el-Harayi vali olarak atadlar. Harai geldii yerde mthi bir sindirme faaliyetlerine balad. Hocend blgesinde Araplara kar isyan eden Trkleri teslim olmaa zorlayarak hepsini

Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 256, Konya 1989 Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. IV. s. 305(Taberide Trgi kaannn ad Sul eklinde verilmitir.) 1260 Hseyin Salman: Trgiler Trkler C I, s. 417 1261 smail Hami Danimend: Trklk ve Mslmanlk s. 42, stanbul 1959 1262 Hamilton Gibb: Orta Asyada Arap Fthat (ev-M. Hakk) s. 55, stanbul 1930
1259

1258

242

ldrtt.1263 Bu sindirme faaliyetlerinden sonra blgedeki zengin tccar varl Maverannehir blgesini terk ederek batya Fergana blgesine doru kaymaya balad ki bunlarn ou Mslman olan Trklerdi. Arap vali Harainin bunlar Ferganaya takip ederek kltan geirmesi ve mallarna el koymas Araplarn blgeyi slamlatrmaktan ziyade zengin ehirlerini ve ticaret kaynaklarn ele geirme amac gttklerini ak bir ekilde ortaya koymaktayd.1264 Bu olay Maverannehirin daha ok karmasna yol at iin Halife Hiam valiyi azlederek, 724 ylnda onun yerine Mslim b. Sad'i vali olarak atad. Mslim bin Said, Seyhunu geerek Ferganaya doru harekete geti. Trgi kaan Sulu Ferganaya doru ilerleyen Arap ordusuna kar olu komutasnda bir orduyu harekete geirdi.1265 Trgilerle baa kamayacan anlayan Araplar geri ekilmeye baladlar. ki hafta sren bu kovalamann ardndan geri ekildikleri blgelerin yerli halkyla atmak zorunda kalan Araplar ok sayda zayiat verdiler. Sonunda Seyhunu aan Araplar Semerkanta ulatlar. 724 ylnda yaanan bu hezimet Seyhun civarndan btn Araplarn atlmasna Maverannehir ve Toharistann Araplarn elinden kmasna sebep olmutur.1266 Trgilerin Maverannehir hkimiyetlerinden sonra Araplar 726 ylnda Horasana Esed bin Abdullah Kasryi vali olarak atadlar. Kasri ordusu ile Semerkant zerinden Trgilere doru harekete geti. Yeni vali Esed bin Abdullah al-Kasr, Huttal'da Su-lu Kagan karsnda ar bir yenilgi aldktan sonra bu baarszl nedeniyle grevinden alnmas zerine btn Maverannehir'de Arap iktidar tehlikeye dmeye balad. Bundan byle on be sene boyunca Araplar Maverannehirde Trgilere kar savunma pozisyonunda kalacaklardr.1267 724 ylnda II. Gktrk prenslerinden Kltigin Sodlular zerine yapm olduu seferden sonra karsna kan Araplarla savaa tutumutur. Sevre bin Ebu Bahr komutasndaki yirmi bin kiilik Arap ordusu Kltigin tarafndan tamamen imha edilmi ve Arap ordusunun komutan Serve bin Ebu Bahr dhil olmak zere kurtulan olmamtr. Taberinin anlattna gre Horasan valisi Cndeb bin Abdurrahman, Serve komutasnda yirmi bin kiilik bir orduyu Sodak zerine yryen Gktrk ordusu zerine yollam fakat bu ordudan bir kii bile geriye kalmamtr.1268 Araplarn bu yenilgisi Kuteybe ile balayan Arap ilerlemesini durdurmu ve Talas savana kadar Maverannehir blgesinde savunma pozisyonunda kalmalarna sebep olmutur. Bunun yannda Araplarn Maverannehirde kazanm olduklar zaferlerin birounu Trklere ynelik olarak gsteren Arap tarihilerinin bu blgede yaayan btn kavimleri Trk olarak grmelerinden

1263 1264

Hseyin Salman: agm, s. 417 (ayn yer) Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 258, Konya 1989 1265 bn-l Esir: el-Kmil fit-Tarih C. III, s. 42 1266 smail Hami Danimend: Trklk ve Mslmanlk s. 43, stanbul 1959 1267 Hseyin Salman: agm, s. 417 1268 smail Hami Danimend: age, s. 43(ayn yer)

243

kaynaklanan yanllklarn etkisinin de olduunu syleyen batl tarihiler de bulunmaktadr.1269 Halbuki Araplar Maverannehir blgesinde Sodaklar, Toharlar ve aanyanlarla da savamlardr. Araplarn bunlara ynelik kazanm olduklar savalarn birounu Trklere kar kazanm olduklar izlenimi Arap tarihilerinin yanllkla yapm olduklar Trk genellemesinden dolay kaynaklanmaktadr. Bundan kan tarihiler Araplarn Sasanileri tarih sahnesinden silmelerinden sonra Maverannehire yapm olduklar aknlardan sonra hibir ekilde Trkleri itaatleri altna alamadklarn ifade etmektedirler. Bu nedenle Barthold Farsllardan farkl olarak Trklerin slam ordular tarafndan itaat altna alnamadklarn ve Trklerin Arap ilerleyii karsnda Seyhun, Zarefan ve Ceyhun mntkasnda nemli bir kordon oluturduklarn ifade etmektedir.1270 Bunun yannda Roux da Trklerin slam dinine girilerini; kendilerine kar hibir baar kazanamayan Araplarn onlar ftuhat yoluyla bu dine sokamadklarn bunun Trklerin kendi istekleri ile gerekletiini ifade etmektedir. Bu yenilgilerin arkasndaki nedenlerden bir tanesi de Horasan civarnda yaylmaya balam olan iilik hareketleri ve iilerin Emevilere kar isyanlarnn yannda, Abbaslerin Emevi aleyhtar propagandalar da Trgilerin Maverannehirdeki baarlarna katkda bulunmutur.1271 Hakan Su-lu bu durumdan istifade ederek blgedeki Emevi muhalifleri ile birlik kurarak 728 ylnda Buhara'y ele geirdi. Bu isyan ve savalar Maverannehir blgesinin ekonomik dinamizmini oluturan Sodlularn blgeden gmelerine neden olacakt.1272 Maverannehir blgesinde Araplarn elinde kalan son ehir artk Semerkantt. Maverannehire atanan yeni vali Eas bin Abdullah al-Sulam, Beykent yaknlarnda hakan tarafndan muhasara edilerek Semerkand'a doru ekilmeye zorlad. 729 ylnda Arap ordusunu takip eden Trgi kaan ve Kl-or idaresindeki kuvvetler tarafndan Kemerce kalesinde iki ay mddetle kuatld.1273 Araplarn bu baarszlklar Harzem blgesinin de karmasna sebep olmutu. Su-lu Kaann maksad, Semerkand'daki Arap merkez ordughn drp Maverannehir'i tamamen ele geirmekti. Bu sebeple Semerkand' kuatmaa hazrland srada, arpmaya cesaret edemeyen karargh kumandan Sevre bin Hurr, yeni tayin edilen vali Cneyd bin Abdurrahman el-Murr'yi Merv'den yardma ard. Fakat gei yolu Trgiler tarafndan kesilmiti. Mecburen da yollarna den vali Cneyd dar geitlerin birinde kaan tarafndan sktrld, yorgunlua ilaveten susuz da kalan ordusu yer yer baskna uruyordu. Nihayet 12 bin kiilik kuvvetinden 10 bininin telef olmas karlnda, Semerkand'a ulaabildi. Durumdan haberdar edilen Halfe
1269 1270

Hamilton Gibb: Orta Asyada Arap Fthat (ev-M. Hakk) s. 27, stanbul 1930 smail Hami Danimend: Trklk ve Mslmanlk s. 44, stanbul 1959 1271 Osman Turan: Seluklular ve slamiyet s. 15vd, stanbul 1999 1272 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 162 1273 Hseyin Salman: Trgiler Trkler C I, s. 417

244

Hiam'n emri ile Kfe ve Basra'dan 20 bin kiilik bir takviye gc Semerkand'a gelirken, k da yaklamakta olduundan, daha fazla kalmak istemeyen hakan, Buhara'y da tahliye ederek geri ekildi. Cneyd'in 734 balarnda lmyle zaten Arap nfuz ve kudreti iyice krlm olan Horasan vilayetinde isyan bayra aan Abbas taraftar Haris bin Sureyc'in, Belh'i ve arkasndan Horasann merkezi Merv ehrini zapt etmesi zerine Maverannehir'de durumu bsbtn kartrd. Yeni atanan valiler Harisi Horasandan atmak iin 737 ylna kadar uratlar. Bu mcadeleler neticesinde Haris sonunda Trgilere iltica etmek zorunda kald.1274 Sulu Kaan Maverannehir'e kar yapt son seferinde hayli mttefik bulmutu. Haris taraftarlarndan baka, Sogd hkmdar Grek, Urusna hkimi, a hkmdar ve Huttal hkmdar Trgilere arka kmlard. Kendileri Mslman olduu halde Trgiler ile ittifak kuran blge hkmdarlarnn bu tavrnda kukusuz Emevilerin rk ve Arap olmayan Mslmanlar ikinci snf Mslman olarak grmelerindeki anlay yatmaktayd. Kurulan bu gl ittifak neticesinde Kaan Belh'e doru ilerleyerek Cuzcan'a girdi. ncelikli olarak Toharistan' Araplara kar ayaklandrarak mahall bir destek salamay faydal gryordu. Fakat vali Esed bin Abdullah elKasr, kaann ordusunu arkadan vurmay baard. 738 ylnda Haristan sava ile Sulu Kaan Araplara kar byk bir yenilgi alm oluyordu. Bu savata Araplarla birleen Cuzcan hkmdarnn Su-lu Kaana ihanet ettii de kaynaklarda belirtilmektedir.

Memleketine dnen Su-lu Kaan yenilginin ardndan frsat kollayan ve Trgilerin Araplarla olan savalarndan dolay yorgun olduklarnn hesabn yapan inlilerle uramak zorunda kald. 717 ve 726 yllar arasnda inlilere kar savalara girien Su-lu Kaan in tehlikesini nledikten sonra tekrar ynn batya Maverannehire evirdi. Fakat bu dnemde kendisinden byk hizmetler grd Baga Tarkan (Kl or) tarafndan 738 ylnda ldrld.1275 Su-Lu Kaann ldrlmesinden sonra Araplar ve Trgiler arasndaki savalar eski hzn kesmi ve Araplarn Maverannehir sahasnda ilerlemeleri artmaya balamtr.1276 inlilerin tahrikleri ile So-ko ile e-nu arasnda balayan savalar Trgilerin 710 ylndan itibaren Kara ve Sar Trgi olmak zere iki tekilat halinde blnmelerine sebep olmutu. Sar Trgiler stnlklerini elde ettikten sonra babular Baga Tarkan rakibi Kara Trgi babuu Tumoe'yi yenerek kendini kaan ilan etti. Bu arada, in'in On-ok'lar kaan olarak tayin ettii Aina ailesinden Hin'in 739 ylnda malup edilerek ldrmesi zerine in bu defa KaraTrgileri desteklemee balad. 742'deki Trgi kaan latm Kutlug Bilge bir Kara-Trgi babuu idi. 753'de kaan olan ve Uygur kaan Moyunor'un himayesine giren Tanrda Bolm
1274 1275

Hseyin Salman: Trgiler Trkler C I, s. 417 Hseyin Salman: agm, s. 417 1276 Zekeriya Kitap: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler s. 284, Konya 1989

245

da bir Kara Trgi idi. ki taraf arasnda uzun sren mcadeleye Karluklar da karmlar bylece bu kavgalara karan Ouz ktlelerinin batya, Seyhun nehrine doru kaymalarna neden olmutur. 750 yllarna kadar Sasani ve Gktrklerden boalan saha zerinde bu blgeleri Trk hkimiyeti altnda tutmaya alan Trgiler kaanlar Su-lunun lmnden sonra dalma srecine girmiler ve bu tarihten sonra Araplarn Maverannehirde ilerleyileri hz kazanmtr. Bundan byle Maverannehir, Fergana, Toharistan zerindeki ipek yolu denetimi mcadelesinde Araplar ve inliler ba baa kalm oluyorlard. Araplarn Fergana ynnde ilerlemeleri inlilerle Talas Savann meydana gelmesine sebep olacak ve bu savata Trkler Araplara yardmc olacaklardr.1277 Bu olaylar neticesinde iyice zayflayan Trgi kaanlna kar gittike kuvvetlerini arttran Karluklar, Trgi boylar arasnda Tolu ve Nuipi'lere kar stnlk kazanarak u vadisi merkez olmak zere kendi hkimiyetlerini kurdular. Trgilerin zayf olduklar bu dnemde blgede Mslman olan Trklerin varl artm ve Araplar Talas savanda Mslman Trklerden alm olduklar yardmlar sonucunda inlileri Orta Asyada malup ederek Sasanilerin yklm olduu 642 ylnn zerinden geen bir asr sonunda Sasani ve Bat Gktrklerin miras olan topraklar tamamen ele geirmilerdir.1278

1277 1278

Hseyin Salman: Trgiler Trkler C I, s. 418 Matteo Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, s. 162

246

SONU Sasaniler dnemi erken ortaanda Trk-Fars ilikilerine konu olan ok nemli olaylarn gereklemi olduunu grmekteyiz. Bunlardan bir tanesinin Akhunlar dneminde Sasani hkmdar Piruzun Akhun hkmdar Aksungur ile yapm olduu Horasan sava olduunu syleyebiliriz. II. apurun Bizans ile yapm olduu Odessa savanda olduu gibi imparator Valeriyan ile yaam olduu servenin benzeri bu defa Sasani hkmdar Piruz ile Akhun hkmdar Aksungur arasnda gereklemi fakat bu defa malup olan Sasaniler olmutur. Bu sava nemli klan sebeplerden birisi Akhunlarn Horasan zaferi ile yz yla yakn bir sre Sasani i ilerinde mdahil devlet olarak rol almas, Sasani hkmdarlarn belirleyecek kadar Sasani i ilerine karabilmesi. Sasani tahtnn garantr sfatyla Sasaniler ile birlikte Bizansa kar savaacak kadar Sasani d siyasetinde etkin hale gelmeleridir. Bu savaa Bizans imparatoru Zenon, balarnda Eusibios adnda bir mavirinin bulunduu bir heyeti gzlemci olarak gndermitir. Sasaniler ve dou komular Akhunlar arsndaki bu sava Bizansllar yakndan takip etmilerdir. Aksungur Sasanilerle yapm olduu bu savata Bizans heyetine bir zarar gelmemesi iin elinden gelen her eyi yapmtr. Savan ardndan Aksungur Bizans heyetini lkelerine trenle yollam ve Bizansllar yar gebe olarak adlandrdklar bu insanlardan grm olduklar tavr karsnda armlardr. I. apur dneminde Bizans ordusunu yenerek imparator Valeriyan esir olarak alan Sasanilere kar Akhunlarn kazanm olduklar bu zafer Bizans hayretler ierisinde brakm ve bundan sonra Akhunlarn atm olduklar admlar yakndan takip etmelerine neden olmutur. Trk-Fars ilikilerine konu olan nemli olaylardan bir tanesi de Gktrkler dneminde Bat Gktrk hkmdar stemi Kaann Sasani ve Bizans ile girmi olduu diplomatik faaliyetlerdir. Gktrk hkmdar stemi Kaan Sasani imparatoru Hsrev Anuirvana balarnda Sod ileri gelenlerinden birisi olan Maniah adnda birisinin bulunduu bir heyeti yollamak suretiyle Gktrk lkesinde ilenen ipekli dokuma mamullerinin Sasani topraklarnda satlmasn amalamtr. Fakat Gktrk ipei ve ipekli dokumalarnn Sasani ipek sanayisini olumsuz etkileyebilecei dncesiyle Sasani hkmdar Anuirvan Sodlu tccarlarn Gktrkler lehine lkesi topraklarnda casusluk faaliyetleri yapt gerekesiyle onlar lkelerinden kovmutur. Anuirvann stemi Kaann yollam olduu ikinci bir heyetin yelerini bir komplo ile ortadan kaldrmasnn ardndan stemi Kaan bu defa Sasanilere kar Bizans kartn oynamaya balam ve yine balarnda Sodlu Maniahn bulunduu elilerini Bizans lkesine yollamtr. Sasani hkmdar Anuirvann kendi lkesi zerinden dou-bat istikameti ynnde yaplan ticaret yolunu Bizans ve Gktrk aleyhine kapatmas zerine Sasanilere kar Bizans ile bir ittifak kurmak ve ticaret yollar zerinde Sasani faktrn devre 247

d brakacak yeni bir ticaret yolu zerinde anlamaya varmak amacyla stemi Kaan skit alfabesi ile yazlm olan bir mektubu Sod heyeti ile birlikte Bizansa yollamt. Ayrca stemi Kaan, Bizans imparatoru Jstinyanustan Gktrk ipei ile ipekli dokumalarnn kendi lkelerinde satna izin verilmesi ve stanbulda bir Trk pazarnn almasn da ittifak art olarak imparatordan kabul etmesini istiyordu. Jstinyanus tarihte bir ilk olarak Orta Asyadan stanbula yaplan bu diplomatik faaliyet karsnda arm ve olduka memnun kalmtr. mparator stemi Kaann artlarn kabul etmekle birlikte kafasn daha ok megul eden Akhunlarn akibetini zellikle Sodlu heyetten sormu ve onlarn Akhunlarla ilgili vermi olduu izah ilgiyle dinlemitir. Sasanilere kar Gktrk ve Bizans imparatorluklar arsndaki bu ittifak ksmen rnlerini vermi ve bu ittifak sonucunda 571 ylnda balayan Sasani-Bizans savalar stemi Kaann nemli diplomatik baars olarak tarihe kaydn dmtr. Bunun yannda tanbulda Mitaton adyla bir Gktrk pazar kurulmu ve en nemlisi ise Hazar Denizinin kuzeyi ipek yollarnn bir kolu olarak ortaya kmtr. Sasanilere kar Avrupadan balayarak ine uzanan dou-bat gzerghn Karadeniz, Kafkaslar ve Hazar Denizinin kuzeyinden geirmek suretiyle anlamlar ve bu blgelerin zamanla inkiafnn nn amlardr. Hazarn kuzeyinin kuzey ipek yolunu tekil edecek ekilde dou-bat ticaretinin nemli kollarndan birisi halini almas zerine Aral Glnn kysnda nemli ticaret ehirleri olumu batdan ve doudan gelen tccarlarn alveri yaptklar uluslar aras bir blge haline gelmitir ki 620 ylnda inli seyyah Hsen-tsang bu ehirlerden bir tanesi olan ve Gktrk hkmdar Tung Yabgunun bakenti Suyab ziyaret etmi ve hayretler ierisinde kalmtr. Trk-Fars ilikilerine konu olan nemli olaylardan bir dieri ise Avarlar ve Sasaniler arasnda Bizansa kar kurulan ittifaktr. Bizans tarih sahnesinden silmenin eiine getiren bu itifaktan Bizans Ayasofya rahiplerinin kendi tabirleriyle Allahn yardmyla kurtulabilmilerdir. Avar kaan Beyan ile Sasani hkmdar II. Perviz arasnda meydana gelen bu ittifak sonucunda 616 ve 626 yllarnda iki defa Bizans bakenti stanbul, Avar ve Sasaniler tarafndan kuatlmtr. Buna karlk Bizans hkmdar Herakliyos Gktrklerin bat kollarn tekil eden Hazar Trklerine snmak suretiyle ikiyz yl srecek bir Bizans-Hazar dostluunun temelini atmtr. Avar ve Sasani tehlikesine kar Hazar Trklerine yanaan Herakliyos bundan byle Sasaniler ve onlarn yklmasndan sonra Araplara kar srekli birlikte hareket ederek uzunca bir dnem devam edecek bir ittifakn nn amlardr. Batda atalcaya, stanbul surlarlarna merdiven atan Avarlara karlk; skdara kadar gelerek Boazn kar tarafna gemileriyle demir atan Sasani ordusunun bir frtna ile gemilerinin srklenerek imha olmas ve Avarlarn iki

248

ay gibi bir kuatmadan sonra ypranm bir ekilde kuatmay kaldrmalar zerine bu defa taarruz sras Bizans-Hazar ittifakna gemitir. Trk-Fars ilikilerinin en nemli konusu ise Sasanilerin ykl srecinde gereklemitir. Sasanilerin Gktrk ve Hazarlarla yapm olduklar savalardan sonra Sasanilerin savunma glerinin krlmas ile imparatorluktan kp basit bir devlet hviyetine brnmeleri onlarn Araplar tarafndan kolayca yklmalarnn nn amtr. 628 ylnda Gktrklerin bat kolunu tekil eden Hazar Trkleri ile Bizans arasndaki bir ittifakn ardndan iki lkenin Sasani topraklarna taarruca gemeleri ve doudan Gktrk hkmdar Tung Yabgunun 628 ylnda Sasani topraklarna girerek Rey ve sfahan nlerine kadar gelmesi ile Sasani imparatorluu iin dalma sreci balamt. Bizansn, Araplara kar Yermk savanda yenilmelerinden sonra Suriye, Filistin ve Irak topraklarnn Araplarn eline gemesi ile birlikte Kk Asyaya geri ekilmeleri yznden Sasani problemini ikinci plana atmalarna neden olmutur. Hazarlar ise kuzeylerinde ortaya kan Ogur tehlikesi nedeniyle ynlerini kuzeye evirmeleri ile birlikte glerini iyice krm olduklar Sasanilerin ykl aamasnda her hangi bir varlk gsterememilerdir. Gktrk hkmdar Tung Yabgunun sfahan-Rey savalarndan sonra lkesine geri dnmesinin ardndan kendisinin bir komplo ile ortadan kaldrlmasyla beraber lkesinin dalma srecine girmesinden sonra Sasaniler Araplarla ba baa kalm oldular. Bylece Sasanilerin zayf dmelerine sebep olan Gktrk ve Hazar imparatorluklar Sasanilerin Araplar tarafndan kolayca yklmalarna neden olmular fakat iyice ypratm olduklar bu devleti ykmak kendilerine nasip olmamtr. Gktrk ve Sasaniler arasndaki nemli gelimelerden bir tanesi ise stemi Kaann kz Fakimi Sasani sarayna gelin olarak yollamasdr. stemi kaan kzn, Sasanilerin en gl hkmdarlar olan ve Dadger (Adil) lakapl Hsrev Anuirvan ile evlendirmitir. Bu hkmdar Sasani devletini yapm olduu reformlar ile imparatorluk seviyesine karm ve Akhunlarn basksndan kurtarmtr. stemi Kaann yapm olduu bu yaknlama ile Sasanilerle ittifak kurarak ipek yolu denetimini ellerinde bulunduran Akhun devletini ortadan kaldrm ve doubat ticaretine egemen olmak suretiyle Sod ticaret kolonilerini ele geirerek Sasani-in ticaretinde nemli bir konuma ykselmitir. Anuirvan ve Fakim arasndaki evliliken sonra Anuirvandan sonra Sasani tahtna kacak olan IV. Hrmz dnyaya gelmitir. Hrmz Sasanilerin aksine ekik gzleri, yuvarlak yz ile birlikte tam bir Trk andrmasndan dolay kendisi Sasani zadegnlar (asilzadeler) tarafndan Trkzde eklinde adlandrlmtr. Trkzde Hrmz dnemi Gktrk-Sasani ilikileri asndan en nemli dnemi oluturmutur. Bizans imparatoru Konstantinin ada olan Sasani imparatoru II. apurun Amid kuatmas srasndaki Sasani-Akhun ittifak Sasaniler dnemi Trk-Fars ilikilerinde kilit bir 249

neme sahiptir. apurun Bizans zerine yapm olduu Amid taarruzunda Akhun hkmdar Gurumbat bu savata apurun yannda savaa katlm ve ocuklarndan bir tanesini bu savata kaybetmitir. Bu sava srasnda Bizansn eline den Gurubat Bizansn elinden almak iin apur ok youn bir aba harcamtr. Bu sava Trklerin n Asya hakknda bilgi edinmelerini ve ynlerini Kafkaslara evirmelerini salamtr. Bundan byle Akhunlar srekli batya alarak lkelerini n Asya ile birletirmek ve yollar zerindeki Sasani engelini kaldrmak iin uramlardr. Btn bu gelimelerin alt yapsn temelde iki toplum arasndaki ekonomik ilikilerin sebep olduunu grmekteyiz. Sasaniler ve Maverannehire sahip olan Trk devletleri arasnda pek yolu egemenliine dayal bir savan olduunu grmekteyiz. Tabi bunun yannda Trklerin btn Trkleri bir at altnda toplamak ve Trk lksn cihana egemen klmak anlaynn da etkisinin olmadn syleyemeyiz. Fakat grnrde ran ve Trkistan corafyasnda kurulan devletlerinin ilkalardan beri ticaret yollar denetimini ele geirmek ve bu yollar zerinde egemenlik kurarak kontrol makenizmasn ellerinde bulundurmak amacn gttklerini grmekteyiz. zellikle Trkler eski atalar Sakalarn lkeleri olan Horasan ve Maverannehir topraklarn ele geirerek, Hindistan ve in ticaret yollarn elde tutmann yannda bu blgeyi youn Trk gleriyle besleyerek buralar Trkletirmeye almlardr. Sasanilerin kendi topraklarn dou-bat ticaretine kapatmalar zerine Gktrkler Hazar Denizi ticaretini aktif hale getirmiler bu amala lkesinin snrlarn Ker yarmadasn ele geirmek suretiyle Karadenize kadar dayandrmlardr. Bunun yannda Trklerin Hazar Denizini de youn bir ekilde kullanmaya ltn grmekteyiz. Gktrklerin bat kollar Hazar devletine olan askeri yardmlarn deniz zerinden yaptklar ve deniz rnlerinin ticaretini yaptklarn ve balk yumurtas ticaretinden ipek retimine edeerde bir kazan saladklarn da grmekteyiz. Her iki toplum arasndaki ticari faaliyetlerin aradaki siyasi ve kltrel etkileimlerin nn amasyla beraber iki millete ait kltrel elerin birdierine getiini ve bunun ticari faaliyetler sayesinde daha ok younlatn grmekteyiz. Sasaniler zellikle nfuz alanlarn geniletmek amacyla Maverannehirde Zerdt dinini yaymann gayreti ierisine girmilerdir. Buna karlk Kuan ve Akhunlarn bu blgede Sasani nfuz alanlarn daraltmak iin Budizmi bir ara olarak kullandklarn hatta Zerdtle kar Nasturilik ve Yahudilik gibi dinlerin yaylmasna gz yumduklarn grmekteyiz. Gktrkler kendileri Gktanr inancna sahip olduklar halde Maverannehir ve Horasan blgesinde Sasani nfuzunu krmak amacyla kendi soydalar da dhil blge insanlarnn Budizm dinine girmelerine gz yummulardr. zellikle Akhunlar ve Gktrkler dneminde Sasani taht kavgalarnda Trklerin nemli bir yerinin olduunu grmekteyiz. Sasani ehzadeleri taht kavgalar srasnda genellikle 250

Trkistana gidip Trk hkmdarlara snmlar ve onlardan yardm almlardr. II. Pervizin dnda taht kavgasna tutuan Sasani ehzadeleri genelde Trklere snmlar ve onlarn desteiyle gelerek tahta kmlardr. Bu da Trklere Sasani iilerine mdahale etme olaslnn nn am ve Trkler Sasani taht kavgalarna ska mdahil olmulardr. Btn bu gelimeler de tabi iki lke arasndaki siyasi evliliklerin nn aarak iki toplum arasndaki yaknlamay arttrmtr. Sasanilerin ykl dneminde bile III. Yezdicrd Bizans yerine Trkistana giderek Tulu Kaana snm ve ondan Araplara kar yardm almtr. Yapm olduumuz bu alma ile lkemizde zerinde fazlaca ilenmemi bir konuyu ana hatlaryla incelemeye alarak bu konuyla ilgili nemli bir boluu ksmen de olsa doldurmaya altk. Erken ortaalarn en byk imparatorluu olmasnn yannda Farslarn Trklerle olan mnasebetleri asndan nemli bir konuma sahip olan, Sasani imparatorluu tarihi, zerinde titizlikle allmas ve Trklerle olan ilikiler konusunda detayl bir ekilde aratrma yapld takdirde ortaya ok ilgin bulgularn kaca kendi alannda fazlaca allmam nemli bir bolua sahip olan bir konudur. Biz bu almamzla bu konuyla ilgili rtl kalan birok noktay, elde ettiimiz bilgileri derli toplu bir ekilde bir araya getirmek suretiyle aydnlatarak her iki toplumunun erken ortaalarda birbirleri ile olan ilikilerinin ortaya kmas konusunda kapal kalan bir tarihin perdesini ksmen de olsa araladmza inanyoruz.

251

BBLYOGRAFYA Ahmetbeyolu, Ali: Avrupa Hun mparatorluu Trk Tarih Kurumu Yaynlar Ankara 2001 Trkistandan (Orta Asya) Dou Avrupaya Yaplan Trk Gleri Trkler C. I, Akbulut, Dursun Ali: Mevarannehir ve Horasanda Trkler Trkler Dergisi C.I Arat, Reit Rahmeti: Kagar Maddesi A, C. 6 Arnold T. W: ntiar- slam Tarihi (ev-Hasan Gndzler) Aka Yay:09 Atan, Turhan: Trk Gmrk Tarihi C. I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar Ankara 1990 Appa, Adilhan: Karaay-Balkar Trklerinin Kkeni Trkler C. II, Atalay, brahim: Trk Dnyasnn Corafyas Trkler C. I Avcolu, Doan: Trklerin Tarihi C. I, Tekin Yaynlar, stanbul 1997 Babayar, Gaybullah: Gktrk Kaanl Dneminde Bat Trkistan Ynetimi Trkler C.II, Bakr, Abdulhalik: Ortaa slam Dnyasnda Tekstil Sanayi, Giyim-Kuam ve Moda Ankara 2005 Bala, Mirza: Hazar Denizi Maddesi A, C.V, Baratova, Larissa S: Orta Asyada ki Trk Kaanl(MS.600800) (ev-Baar Batur) Trkler C. II, Barthold, Vasili Viladimirovi: Mool stilasna Kadar Trkistan (haz-Dursun Yldz) Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1990 Maverannehir A C. VII, stanbul 1986 lhanllar Devrinde Mali Vaziyet Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Dergisi C. I, Batav, erif: Avrupa Hunlar Trkler C. I, Sabir Trkleri Belleten XVII-XVIII Bayur, Hikmet: Hindistan Tarihi C.I, Sylem Yaynlar, stanbul2000 Behnam, A: Temeddn-i ran Fransz ranoloji Dergisi, Tahran 1337 Belzur: Fth'l-Bldn (nr-M. Fayda), Ankara 1987 Belazur Ftuh el Buldan (vr Z. K. Ugan) c. II, MV. ark slam Klasikleri:31 stanbul 1956 Bozkurt, Nebi: pek Yolu A, C. 22, Brook, Kevin Alan: Hazar-Bizans likileri Trkler C I. 252

Bchner, F: Sasaniler Maddesi A, C.V, Matteo, Comparetti: Sodiyana Tarihine Giri (eviren belirtilmemi) Trkler C. II, Chce, Salim: Hindistanda lk Trk Hakimiyeti: Kuanlar ve Akhunlar Trkler C. I, aatay, Neet: slm Trihi Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1993 ay, Abdulhaluk M.-lhami Durmu: skitler Trkler C. II, elik, Mehmet: Bizans mparatorluunda Din Devlet likisi I, Akademi Kitabevi, zmir1999 Datekin, Hseyin: Tarih Atlas nklap Yaynlar. Danimend, smail Hami: Trklk ve Mslmanlk Sebilrreat Yaynlar, stanbul 1959 Divitiolu, Sencer: Kk-Trkler Yap Kredi Yaynlar: 1399, stanbul2000 Diyakonof, M M: Tarih-i ran Bastan (ev-Ruhi Erbabi) Tahran(tarihsiz) Dostiyev, Tark: Kafkasyada Hunlar (ev-Sadk Sadkov) Trkler Dergisi C.I Dursun, Davut: Kafkasya A, C. 24, Durmu, lhami: skitlerin Kimlii Trkler C. I, Eberhard, Wolfram: inin imal Komular (ev-Nimet Ulutrk) Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1996 Ercilasun Ahmet Bican: Trk Tnyas zerine ncelemeler Aka Yaynlar 1982 Firdevsi: ehname II (ev. Necati Lugal) MEB Yaynlar, stanbul 1992. Frye, Richard-Sayl, Aydn: "Seluklulardan Ewel Orta ark'ta Trkler" Belleten X/37(Ocak 1946), Furan, Raymond: ran (Trc. G. Kemali Sylemezolu) stanbul 1943 Gen, Reat: Trk nanlar le Milli Geleneklerinde Renkler ve Sar Krmz Yeil Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara 1997 Gibb, Hamilton: Orta Asyada Arap Fthat (ev-M. Hakk) Trkiyat Enstits, stanbul 1930 Girimen, R: ran Ez Agaz Ta slam (Farsaya eviren-Muhammed Muayyen) Tehran 1336 Gkalp, Ziya:"Trk Tresi", (Haz: Yusuf otuksken) nklap Yaynlar, stanbul 1977 : "Trk Uygarlk Tarihi" (Haz-Yusuf otksken) nklap Yaynlar, stanbul 1981 Gme, Sadettin: Kk Trk Tarihi Trksoy Yaynlar, Ankara1997 Grantovski E. A.: Tarih-i ran Zaman- Bastan ta Emruz (trc-Keyhsrev 253

Kiaverzi) Tahran-1359 Grenard, Fernand: Asyann Ykselii ve D (ev-Orhan Yksel) MEBY, stanbul 1992 Grignaschi, Mario; Sabirler, Hazarlar ve Gktrkler C. I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1972 Gudiashvili, David: III-X. Yzyllarda Dou Trkistanda Dokumaclk Trkler C. II, Gumilev, Lev Nikolayevi: Eski Trkler (ev-Ahsen Batur) Birleik Yaynclk, stanbul 1997 zgdenli, Osman Gazi; Maverannehir A, C. 28, Gnay, nver-Gngr, Harun: Balangtan Gnmze Trklerin Dini Tarihi Rabet Yaynlar, stanbul 2003 Gngr, Erol: Tarihte Trkler tken Neriyat, stanbul 1996 Grsoy-Naskali, Emine: Sibirya Aratrmalar Simurg Yaynlar, stanbul 1997 Hakikat, Rafi: Tarih-i Kavmes Tahran1362 Hasan, Hadi: Sergzet-i Ketiran-i raniyan (Farsaya Tercme-mit ktidari) (TDV-DBno-16280) Hausig, Hans Wilhelm: pek Yolu ve Orta Asya Kltr Tarihi (terc-M. Kayayerli) Geit Kitabevi, Kayseri 1997 Heyd, Wilhelm: Yakn Dou Ticaret Tarihi (ev-Enver Ziya Karal) Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2006 Heyet: Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (redaktr-H. D. Yldz) C. II. a Yaynlar, stanbul 1992 Hourcade, Bernard: ran A, C. 22, Hurc, Ramazan: slam Tarihinde Drt Halife Dnemi Elaz 2003 http://tr.wikipedia.org/Sasani mp bn-i Belh: Farsname (tashih ve sunu: Gay Lesterenc- Reynold Elen Nikolsen) Tahran 1339h bn-l Esir: el-Kmil fit-Tarih C. III (ev-Beir Eryarsoy) Bahar Yaynlar, stanbul 1985 nan, Abdulkadir: Eski Trk Dini Tarihi Kltr Yaynlar, stanbul 1976 ran UNESCO Milli Komisyonu: ranisha I. Cilt, Tahran1963 sfahani, Hamza: Tarih-i Peyamberan ve ahan Tahran-(trhsz) zgi, zkan: XI. Yzyla kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle Yapt Ticari Mnasebetler TED, IX-1978, 254

Jerusalimskaya, Anna: pek Yolunda Kafkaslar Trkler C. II Koestler, Artur: Hazar mparatorluu ve Miras (ev-Belks orak) Say Yaynlar, stanbul 1948 Kafesolu, brahim: Eski Trk Dini Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1980 Trk Milli Kltr Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988 Karahan, Abdulkadir: Firdevsiye Gre ran Eski Tarihi ve ahnmenin Kaynaklar (TC. MEB Yaynlar (ran ehinahlnn 2500. Kurulu Yldnmne Armaan) Karatay, Osman: ran ve Turan Hayali Milletler anda Avrasya ve Orta Dou Ankara 2003 Kristensen, Artur: ran der Zaman-i Sasaniyan(trc-Raid Yasmi) Tahran 1368 h Kitap, Zekeriya: Orta Asyada slamiyetin Yayl ve Trkler Seluk niversitesi Yaynlar Konya 1989 Koca, Salim: Eski Trklerde Devlet Gelenei ve Tekilat Trkler C. II, Konuku, Enver: Kuan ve Akhun Tarihi Ankara 1973 Akhunlar Trkler C. I, Kurat, Akdes Nimet: "Kuteybe b. Mslim'in Harezm ve Semerkand' Zabt", DTCF Dergisi VI/5, (Kasm-Aralk 1948) IV-XVIII Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri Ve Devletleri Ankara 1972 Gktrk Kaanl Trkler C II, Kurban, klil: Yal Tarihin Yanks AD Kitaplk, stanbul 1998 Ligeti, Lajos: Bilinmeyen Asya (ev-Sadrettin Karatay) Trk Dil Krumu Yaynlar, Ankara 1998 Malikov, Azim M: Maverannehir Trkleri Trkler C. III, Marak, Boris: Trkler ve Sodlular (ev-Alesker Aleskerov) Trkler C. II Marzban, Parviz: Hulasa-i Tarih-i Hner Elmiv Farhangi-2001 Mekr, Cevad: Tarih-i ran Zemin Tahran1366 Muhammed ibn-i Havkal: Suret-l Arz (Farsa evirisi-Dr. Cafer iar) 1938-Liden Basks zerinden Muhammedolu, Aliyev Salih: Kafkasya A, C. 24, Narain, Awadh: Kuan Devleti (ev-Murat Yaar) Trkler Dergisi C.I Naskali, Esko: ran A, C. 22, 255

Nefis, Said: Tarih-i Temeddn-i ran-i Sasan Tahran-1331h Nemeth, Guyula: Atilla ve Hunlar (terc-erif Batav) Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara 1982 Nicolle, David: Sassanian Armies: the Iranian Empire Early 3rd to mid-7th centuries AD Montvert- 1996 Ortayl, lber; Trkiye dare Tarihine Giri Turan Kitabevi, Ankara. 1996 Oymak, skender: Trkistanda Zerdtln Yaylmas ve Etkileri Trkler C. III gel, Bahaeddin: Trk Kltr Tarihine Giri C 5, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1978 Trk Kltrnn Gelime alar Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1979 Byk Hun mparatorluu Tarihi I-II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1981 "Trk Kltrnn Gelime alar" TDA Vakf Yaynlar, stanbul 1988 slamlktan nce Trk Kltr Tarihi Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1991 "Trk Mitolojisi I" Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1993 lk Tles Boylar Belleten XII/48 1948 ztuna, Ylmaz: Byk Trkiye Tarihi C.I, tken Yaynevi, stanbul1977 Pyankov, Igor: Sakalar (ev-Zlfiye Veliyeva) Trkler C. I, Radloff, Wilhelm: Sibiryadan C. I, (ev-Ahmet Temir) Kltr Bakanl Yaynlar stanbul 1976, Sibiryadan C. II, (ev-Ahmet Temir) Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1994 Reisneya, Rahim: Azerbaycan der Seyri Tarih-i ran (TDV, SAM DBno:42038-1) Rza, nayetullah: ran ve Turkan der Zaman- Sasaniyan Tahran 1376h Rawlinson, George: The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World: The Seventh Monarchy: History of the Sassanian or New Persian Empire IndyPublish-2005 Rosan, Lazlo: Tarihte Trklk TKAE Yay:39 Seri III, Say 111 Roux, Jean Paul: Trklerin Tarihi (ev-Galip stn-Milliyet Yaynlar:74) Mart1991 Ruen, Muhammet: Bisto Heft Hetabe Defteri Sevvom (iomin Kongrey-i Tahkikat-i 256

ran tahran 1358 Salman, Hseyin: Trgiler Trkler C I, Sarfaraz, Ali Akbar: Mad, Ahamani, Akani, Sasani Marlik-1996 Sertkaya, Osman Fikri: Gktrk Tarihinin Meseleleri Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1995 Sinor, Dens: Gk-Trk mparatorluunun Kuruluu ve Ykl (ev-Talat Tekin) letiim Yaynlar, stanbul2002 Erken Asya Tarihi stanbul2002 Stavsky, Boris Ya: pek Yolu ve nsanlk Tarihindeki nemi (ev-Mehmet Tezcan) Trkler C. III, Sleymanova, Sevda: Kafkasya ve Avarlar (ev-Bilgehan A. Gkda) Trkler C. II, Smer, Faruk: Eski Trklerde ehircilik TTK Ankara 1994 "Abbasiler Tarihinde Orta Asyal Bir Prens", Belleten LI/200 (Austos - 1987) Szadeczky-Kardoss, Samuel: Avarlar (ev-Ruen Sezer) letiim Yaynlar, stanbul2002 een, Ramazan: bn-i Fadlan Seyahatnamesi (Haz-Ramazan een) Bedir Yaynlar, stanbul 1975 slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yaynlar, Ankara 1985 Eski Araplara Gre Trkler Trkiyat Mecmuas, XV, 1968, Taberi: Tarih-i Taberi (ev-M. Faruk Grtunca, Salam Yaynlar-trhsz) C. III. Taberi, Muhammet Cerir: Milletler ve Hkmdarlar Tarihi C. I. (ev Z. K. Ugan) amil Yaynlar, Ankara 1984 Taal, Ahmet: Gk-Trkler C.I-II Trk Tarih Kurumu, Ankara1995 Hazarlar Maddesi TDVA C. 17, Tezcan, Mehmet: Kuanlarn Menei Trkler Dergisi C.I Temel Biritanica: ran Maddesi C. 9,Hrriyet Ofset ubat-1993 Togan, Zeki Velidi: Umumi Trk Tarihine Giri C. I, Aksiseda Matbaas, stanbul 1981 Akhunlarn Menei Meselesi TED, IV/I-2 (1964) Azerbaycan Maddesi A, C. 2 Hazarlar Maddesi, A C. 5 257

Tugueva, Liliya Yu: Gktrkler ve Toharlar Arasndaki Mnasebetler Trkler C II Tural, Sadk: "Nevruz ve Trklerde Renkler zerine" Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997 Turan, Osman: Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi C.I, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul1969 Seluklular ve slamiyet tken Neriyat, stanbul 1999 Tutar, Hasan: Tarihte ve Mitolojide Nevruz Trkler C. III Trkdoan, Orhan: "Trk Tarihinin Sosyolojisi" Turan Yaynlar, stanbul 1996 Uluay, aatay: lk Trk Mslman Devletleri Milli Eitim Bakanl Yaynlar stanbul 1977 Uras, Esat: Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi kinci Bask, (stanbul, 1987) nal, Tahsin: Trkn Sosyo-Ekonomik Tarihi Konya 1975 Vasiliev, Alexander: Bizans mparatorluu Tarihi C. I, (ev-Mfit Mansel) Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1943 Yldz, Hasan Dursun: slamiyet ve Trkler stanbul 2000 Ycel, Mualla Uydu: Hazar Hakanl Trkler Dergisi C. II Yumanadi, Y. K. -P. Kuleshov: Hazarlar (ev-Babr Turna) Trkler C. II, Zarinkoob, Abdulhusein: Ruzgaran: Tarih-i ran az Aghz ta Sukut-u Saltanat- Pahlavi Sukhan-1999 Zehtabi, M. T: ran Trklerinin Eski Tarihi C. II (trhsz)

258

EKLER

259

HARTALAR

Harita 9 I. Gktrk mparatorluunun en geni snrlar. (Hseyin Datekin: Tarih Atlas s.19 nklap Yaynlar)

Harita 10 Sasani mparatorluunun kara ve deniz ticaret yollarn ve bu yollar zerindeki nemli ehirler. (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

260

Harita 11 Dou ile bat zerinde kurulmu olan medeniyetleri birbirlerine balayan kuzey, gney, orta ve deniz ticaret yollar ve bu yollar zerinde kilit bir konuma sahip olan Sasani imparatorluu. (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

Harita 12 SASAN MPARATORLUU Farsa kaynaklarda Sasani imparatorluunun MS. III. ve V. yzyllardaki snrlarn gsteren bir harita. (nayetullah Rza: ran ve Turkan der Ruzgar- Sasaniyan s. 27)

261

Harita13 Sasani mparatorluunun genel snrlarn gsteren bir harita. . (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

Harita 14 I. Hsrev Dnemi Sasani mparatorluunun en geni snrlar (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

Harita 15 Dou-Bat ticaret yollar ve bu yollar zerindeki nemli noktalar. (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

Harita 16 Orta pek Yolu ve bu yol zerindeki nemli ehirler. (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

Harita 17 GKTRK MPARATORLUU MS. VI. yzyln sonlar ile VII. yzyln balarnda Gktrklerin egemenlik dnemlerine ait olan sahalarda Trklerin yaam olduklar corafyay gsteren Farsa bir harita. (nayetullah Rza: ran ve Turkan der Ruzgar- Sasaniyan s.173)

262

EKLLER

ekil 1 Nak- Rstem Sasaniler Dnemine ait bir atekede zerindeki kitabede Kuan Trkleri ilgili bilgi bulunmaktadr. (ran NESCO MilKomisyonu: Sasani ahl rania, s. 347)

ekil 2 Orta Asya Trk-Sasani ticaretinde kullanlan bir gm kap zerindeki aslan avn ile gsteren resim sahnesi .(ran NESCO Milli Komisyonu: Sasani ahl rania, s. 354)

ekil 3 Sasanilerle yapt bir savata ele geirdii bir esiri kafasndan yakalam bir Hazar prensi (Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyr-i Tarih-i ran s. 619)

ekil 4 pekli bir dokuma zerinde Behram Gra ait bir av sahnesi (Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyr-i Tarih-i ran s. 659)

263

ekil 5 Sasaniler dnemine ait kutsal Simurgu gsteren etraf boncuklarla ssl ipek tuval. (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

ekil 6 Nak- Rstemde apurun arkaSnda bulunan elleri bal Valeryan gsteren bir kabartma. (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

ekil 7 Sasaniler Dnemine ait sanat yere sahip olan Behram Gura ait bir ileme. (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

ekil 8 Sasani edebiyatnda nemli bir eserlerinden Tak- Bostan (Hayat Aac) (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

ekil 9 Sasani mparatorluunun kurucusu I. Ardeiri gsteren bir para. (http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

ekil 10 Anuirvann Trkzde lakapl olu IV. Hrmz dnemine ait bir para.(http://tr.wikipedia.org/Sasani mp)

264

ekil 11 Gktrk hkmdar Save Kaan ile nl Sasani komutan Behram bin arasndaki Horasan Savan gsteren bir ran tablosu (Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyr-i Tarih-i ran s.621)

ekil 12 Akhun ordusunun Sasani ordusu ile yapm olduu bir sava tasvir eden ran yapm bir tablo (Rahim Reisneya: Azerbaycan der Seyr-i Tarih-i ran s. 619)

265

Z GEM 1978 Elaz doumluyum. lkokulu Yakup evki Paa lkokulunda, ortaokulu Vali Muharrem Gktayolu Ortaokulunda, Liseyi ise Elaz Lisesinde okudum. 1998 ylnda Elaz Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih blmn kazanarak 2002 ylnda normal sresi ierisinde niversiteyi bitirerek mezun oldum. Ayn yl Milli Eitim Bakanlnca Urfa ilinde snf retmeni olarak atandm. 2004 ylnda ayn zamanda lisans danman hocam olan Prof. Dr. Abdulhalik Bakr Beyin yannda yksek lisansa baladm. Halen Elazn Kovanclar ilesi Eti Holding lkretim Okulunda snf retmeni olarak grev yapmaktaym.

266