V YAZISININ DOUU VE GELMES *

Fruzan KIN AL Yaz, insanlar Hayvanlardan ayran "zek" dediimiz tanrsal cevherin bir tezahrdr. Fikirlerin herhangi bir sath zerinde tesbiti demek olan yaz, tarihte bir ok aamalar geirdikten sonra bugnk mkemmel hale gelebilmitir. te konumuz, bu merhalelerin ilk basaman tek eden ivi yazsnn douu ve gelimesi tarihidir. Yaz, medeniyet tarihinde ylesine nemli bir kltr unsurudur ki, tarih onunla balar. Fakat son zamanlarda, yaz tarihi zerinde yapdan aratrmalarla, bir ok yazdarn resim yazsndan doduklar anladd iin, yaznn daha stpaleolitik devirlerin duvar sanatnda balad eri srlmtr. Maara adamlar daha iyi avlar bulmak iin, by maksadiyle maara duvarlarna bu resimleri izdikleri gibi, av hayvanlarnn bol olduu blgeyi iaretlemek veya o blgede hangi cins hayvanlarn bulunduunu gstermek maksadiyle de kayalarn zerine o hayvanlarn resimlerini iziyorlard. 1 Mesela Muvaffak Uyank'm Cilo dalan zerinde bulduu prehistorik devirlere ait da keileri resimleri gibi.
I

Fakat bindii zere, dnya tarihinde k yerleik medeniyetler nasyadaki byk nehirlerin kylarnda kurulmutu .Onasya medeniyetleri denince, Msr, Mezopotamya ve Anadolu olarak kltr evresi anlalr. Zira bu blgelerden herbirinin kendine mahsus bir yazs vardr: Hieroglif yazsyle Msr kltr evresi, ivi yazsyle Mezopotamya kltr evresi... Anadoluya gelince: Hititler ivi yazs kullandklar iin, yakn zamanlara kadar Anadolu da ivi yaz kltr evresine dahil ediliyordu. Halbuki Hititler ivi yaznn yannda Hitit Hieroglif yazs denilen bir eit resim yazsn da abideler ve mhrler zerinde kullanyorlard. Anadolu arkeolojisi zerindeki almalar gstermitir ki, Anadoluda Msr ve Mezopotamyadan ayr yerli bir medeniyet vard, buna gre Anadolu
* 19 Mart 1971 tarihinde Trk Tarih Kurumanda konferans olarak verilmitir. 1 E. Chiera, Sie schreiben auf Ton (Leipzig 1938), s. 49.

FRUZAN KINAL

medeniyetinin de kendine mahsus bir yazs olmab idi. Eer Hitit hieroglif yazsnn Hititlerden nce varln isbat edecek deliller bulunursa, bu yaznn nadolunun en eski halknn yazs olduu anladacakt. Son senelerde Trk Tarih Kurumunun yaptrd Kltepe, Acem hyk ve Konya/Karahyk kazdarnda Hitit ncesi tabakalarda resim yazd mhr baskdarndan bulunmutur. (Resim: 1) Bilhassa Karahykte M.. 2500 lere ait tabakalarda Hitit Hieroglif yazd mhr baskdan kmtr. 2 Bylece Hititlerin Anadoluya gelmesinden nce, III. Binydda yaayan kavimlerin kendilerine mahsus bir yazs olduu ve nadolunun Msr ve Mezopotamyadan ayr bir kltr evresi tekil ettii anladm bulunmaktadr. Yaz tarihi hakknda ok nemli olan bu yeni keiflerden ksaca sz ettikten sonra, ivi yazsnn tarihine geebiliriz: Onasyann eski medeniyetleri hakkndaki bilgilerimiz, XIX. yzyl balarna kadar, Tevratm veya eski Grek yazarlarnn bu memleketler hakknda anlattklar rivayetlerden ibaretti. Mesel Herodot, Ksenofon grdkleri, gezdikleri ozamanki nasya memleketlerini, byk ehirlerini eserlerinde anlatyorlard. Halbuki eski nasya kavimleri M . 0 . III. Binyddan beri kendi tarihlerini kendi yazdarde yazmlard. Fakat bu vesikalardan faydalanabilmek iin, bu vesikalarn dinin ve yazsnn zlmeleri lzmd. 1. ivi yazsnn zlmesi:

ivi yazsn Avrupaya tantan Pietro della Valledir. Bu talyan seyyah 1621 senesinde irazdan gnderdii bir mektubunda bu acaip yazdardan bahsediyordu. Fakat bu yazlara "ivi yazs" ad, 17. yzylda yaayan Engelbert tarafndan verilmitir. 1674 de Chardin isimli bir Fransz ilk defa ivi yazd eski persce bir kitabeyi neretmiti. Nihayet 18 inci yzylda Ahamenit kratlarndan Dareios'un Hemadan Irak hududuna balyan yolda Bistun (Veya Behistun) kitabesi zerindeki ivi yazdan kopya edilerek Avrupaya getirildi. Bu abidenin eski Pers, Elam ve Babil dillerinde ve ayr ivi yazyle yazldn bugn biliyoruz, fakat ozamanlar tabi herey mehuld. 1765 senesinde ilk defa Carsten Niebuhr bu kitabelerdeki ivi yazlarnn birbirinden farkl olduunu grd. 1798 de Rostock'lu orientalist Olaf Gerhard Tychsen Bistun kitabelerinin en basiti gibi grnen birinci kitabedeki mail ivilerin, kelimeleri ayrmaya yaradn doru olarak farketti. Drt sene sonra Friedrich Mnter de, Olaf Gerhard'dan habersiz olarak, mail ivilerin keli2 S. Alp, Zylinder und Stempelsiegel aus Karahyk bei Konya (Ankara 1968), s. 286.

V YAZISININ DOUU VE GELMES

meleri ayrdm ve Bistun kitabelerinin dilinin, Hindlilerin kutsal kitab Awestann diline benzediini sylyordu. Mntere gre, bu kitabelerdeki birinci yaz bir ivir yaz alfabesile yazlmt, II inci kitabe, hece ivi yazs, III. s ise bir kelime yazs olmalyd. Mnter, Grek tariherinin Pers tarihi hakknda verdikleri bilgilere dayanarak, tekrar edilen iaretleri "Byk Kral, Krallar Kiral" eklinde okumay deniyordu. 3 Bu srada Almanyann Gttingen ehrinde bir lise retmeni olan Grotefend de bu yazlarn esrarn zmee alyor ve bu konudaki neriyat yakndan takip ediyordu. Nihayet 4 Eyll 1802 de Gttingen limler akademisine ilk zm denemesini sundu. Grotefend'in zmesine de tarih bilgisi esas olmakla beraber, hareket noktas u olmutu: Evvel I. kitabenin yazar ile II. kitabenin yazarnn babasnn ayn iaretleri, yani ayn isimleri tadklarn tesbit etti, sonra I. kitabenin yazarnn babasna kral denilmedii halde, II. kitabenin yazarnn babasna "Kral" dendiini grd. Bunu Herodotun (III 70) de Pers tarihi hakknda anlatt Hystaspes olu Dareios'un tahta k olay ile birletirerek I. kitabenin Hystaspes olu Dareiosa, II. kitabenin ise Kral Dareiosun olu Xerxese ait olduunu, doru olarak deerlendirdi ve II. kitabeyi: "Xerxes, Byk Kral, Krallar kiral, Ahamenit kiral Dareios olu Xerxes" eklinde tercme etti. Bylece Bistun abidesindeki I. kitabenin de eski Pers dilile ve 39 ivi iaretinden mrekkep bir ivi yaz alfabesiyle yazdd anladm oluyordu. Almanyada ivi yazsnn zlmesi hususunda bu almalar yapdd srada, Ingterenin Irakdaki sefaret memurlarndan Sir Henry Wilson da Bistun kitabelerini eski sanskritenin yardmyle okumaya alyordu. Eski perse metnin ivi yazd bir alfabe ile yazldna ve eski Pers dinin Awesta dilile akrabalna o da kanaat getirmiti. Bu suretle 1846 senesinde Henry Wilson da eski Persce metni (I. kitabeyi) Grotefend'den teferruatta ayr, esasta ayn olarak tercme etti ve zlen kitabenin yardm ile II. kitabeyi de okumaya alt. Elam dilinde yazdm olan II. kitabedeki ivi yazsnn hece iaretlerde yazdd ve tek dikey ivi iaretinin ahs adlarn gsteren bir determinatif olduu anladd. Bistun kitabelerinin zlmeye ahdd XIX uncu yzydm ilk yarsnda, eski medeniyet merkezlerinde antik eserler toplama gayretleri de en faal safhasna girmi bulunuyordu. Fransann Badat Konsolosu Botta, (1843)
3 1. Gelb, A Study of Writing (1952), s. 62

FRUZAN KINAL

Asur imparatoru II. Sargonun, kendi adn tayan DUR-arrukin saraynn Korsabad'daki harabelerini kefettii gibi, ngiliz aratrcs Henry Layard da, Asur devletinin idare merkezlerinden biri olan Ninivenin Koyuncuk harabeleri olduunu tesbit etmiti. Bu eski metropollerden toplanan binlerce eserler, antlar, heykeller ve ivi yazh tabletler gemilerle Avrupa bakentlerine tanmaya balamt. Toplanan bu eserlerden bazlarnn zerindeki ivi \ yazlarnn ve bilhassa tabletlerin yazlarnn Bistun abidesindeki III. kitabenin yazs ile, yani Babilce dediimiz akkada ile yazl olduu hayretle grlmt. Bunun zerine Batl bilim adamlar btn gayretlerini Bistun antmdaki bu III. dilin ve yaznn zlmesi zerinde teksif ettiler. Evvelce zlm bulunan I. ve II. kitabelerdeki ivi iaretlerini anahtar olarak kullanddar. Ne varki, ivi yazh vesikalardan faydalanabilmek iin daha yarm asr beklemek gerekecekti. ivi yazsnn zlme tarihindeki bu karldk devri, Londrada bir "Asya Cemiyeti"nin kurulmasna kadar devam etmitir. Nihayet 1857 de yeni bulunan bir Asur tableti bu cemiyet tarafndan mhrl zarfler iinde zlmek ricasyle, birbirlerinden habersiz olarak Rawlinson, Talbot, Hinks ve Oppert isimli ilk ivi yaz bilginlerine gnderildi. ade edilen zarflar bir komisyon huzurunda ald zaman, Akkadcann da fethedildii grld: Zira drt cevap da esas noktalarda birbirine uyuyordu. Bylece Asur kiral Tiglatpileserin bir kitabesi 1857 senesinde bu defa Londrada ngilizce olarak neredilmiti. 4 Bunun zerine ivi yaz aratrmalarnda hmmah bir faaliyet balad: Avrupa niversitelerinde bir ilim dah olarak ivi yazsyle uraan krsler kuruldu, enstitler ald. Metinler taranyor, ba dndrc bir neriyat yaplyordu. Bu sayede Akkadca da byk ilerlemeler yapld, bu dilin grameri yazld. Bylece Akkadcann 500 den fazla sada iareti ile, Msr dilinde olduu gibi, ideogram ve determinatiflerden mrekkep bir yaz sistemi olduu anlald. Akkadcann tekml etmi ekli ise Asur ivi yazs idi. Ninivedeki Asurbanipalin ktphanesinde Asurlu ktiplerin eski Sumerce metinleri anlayabilmeleri iin yazlm "vocabulair" metinleri de bulunmutu. Bu metinlerde Smerce isimlerin karsna akkadca okunular yazlmt. Bunlar sayesinde de smerce metinlere nufz etmek kabil oldu ve bylece Akkadcann meneyinin Smerce olduu anlald.
4 J. Friedrich, Entzifferung verschollener Schriften ud Sprachen (1954), s. 44; C. W. Ceram, Gtter, Graeber und Gelehrte (Hamburg 1949), s. 257.

V YAZISININ DOUU VE GELMES

Avrupa ilim merkezlerinde bu filolojik almalar yapld srada Mezopotamyadaki arkeolojik aratrmalarda da sistemli kazlar safhasna girilmiti. Bilhassa gney Mezopotamyada Frat ve Dicle nehirlerinin mecrasnda sralanan eski Smer ehirlerinin harabelerinde Smerler zamanna ait arkaik tabletler meydana karlmt. 2 . ivi yazsnn kefi:

Gerekten gney Mezopotamyada bugn Varka denilen ve Tevratta Erek olarak geen eski Uruk ehri kazlarnda IV. tabakada Sumerlere izafe edilen dier baz kltr yeniliklerile beraber, zerlerinde resimler ve bir takm rakkamlar yazl kilden tabletler bulunmutu (Resim: 2). Bu tabletlerde mutlaka rakkamlar bulunduundan, arkaik Uruk tabletlerinin iktisadi vesiklar olduu anlalyor, fakat bunlar okunamyordu. 5 Bugn, yani daha sonraki devirlere ait Smer vesikalar okunduktan sonra biliyoruz ki, Smerler M .O . III. Binylda yaratm olduklar ehir medeniyetlerinde "Theocralic devlet sosyalizmi" denilen bir rejimle idare olunuyorlard. Zira arkaik vesikalar arasnda toprak alm satmna ait hi bir vesika bulunmamtr. Bu rejimin esas bir eit mabed iktisadiyat idi. Bu sisteme gre insanlar da dahil olmak zere, her ey tanrlarn mal idi. insanlar tanrlar iin alyorlard, ohalde kazanlarn da mabedde birletiriyorlard. Herkes elde ettii rn tanrnn evine, mabede getirip teslim ediyor, rahipler de her vatandan teslimatn tabletlere resmediyorlard. Bylece Smerler mabed iktisadiyatnn zorunluu ile Pictographic yazy, resim yazsn icat etmilerdi. Alman hafiri Jordana gre, Urukun IV. tabakas iskn safhas gsteriyordu. Bunlardan en alttaki (c) safhasnda bu tabletlerden hi yoktu, onun stndeki IVb de ise bu tabletlerden pek ok bulunmutu. En stteki (a) safhasndaki tabletler de de iaretler daha mkemmelleiyordu. Bylece Resim yazsnn Urukun IVb tabakasnda Smerler tarafndan kefedildii anlalmt. Daha sonra Babilin kuzey dousunda Ki yanndaki Cemdet Nasr kazlarnda da bu tabletlerin daha mtekmil resimleri bulunmutu, ilk yazd tabletlerin bulunduu bu protohistorik Uruk IV ve Cemdet Nasr kltrleri, yeni ksa kronolojiye gre M . 0 . 3200-2800 seneleri arasnda konulmaktadr. O halde M .O . 32 inci asrda gney Mezopotamyada dnyann ilk resim yazs kefedilmiti. Uruk kazlarnda IVb tabakasnda bulunan bu arkaik tabletler zerinde birtakm saylar ve rakkamlarla beraber ev veya kulube, muhtelif ekillerde
5 A. Falkenstein, Archaische Texte aus Uruk (Berlin 1936), s. 37.

FRUZAN KINAL

kaplar, kei, koyun sr gibi evcil hayvan balar yannda balk, ku gibi av hayvanlar veya insan vcuduna ait ba, el, ayak gibi muhtelif organlar grlmektedir. Demek ki ivi yazsnn esas resim yazs idi (Resim: 3). Uruk IVb tabletleri zerinde bu resimler tabletin sathna gelii gzel resmedilmiti. Halbuki mteakip Uruk III (Cemdet Nasr) tabletlerinde resimler birbirlerinden izgilerle ayrdyordu (Resim: 4) ve resimler gittike izgi (Linear) karakterini ahyordu. Uruk IV metinlerindeki resimler, Cemdet Nasr tabletlerindeki iaretlerden daha az variasyon gsteriyorlard. Fakat her resmin veya iaretin ayn ekilde yazlmas zorunluu ancak Uruk I ve onunla ada olan Fara (uruppak) tabletleri zamannda anladmt. Arkaik Smer tabletleri zerinde evvel Deimel, sonra Adam Falkenstein alarak bu resimlerin nasl ivi yazsna dntn, baka bir deyimle, hangi ivi iaretinin hangi resimden ktn tesbite almlardr (Resim: 5). Bu iaretlerden ilk nde resim yazs ile ivi yazs arasnda bir benzerlik vardr. Fakat No: 4 de koyun anlamna gelen UDU ivi iareti ile resim yazdaki kuturlar izilmi bir daire eklinde olan iaret arasndaki mnasebeti anlamak zordur. Deimel resim yazsndaki bu iareti sarlm bir yn iplii yuma ile izah etmekte ve buna dayanarak Sumerlerin yazy bulduklar zaman, yn dokumacdn da yaptklarn sylemektedir. Resim yazd bu arkaik sumer tabletleri zerindeki resimler dikey olarak deil, bilakis 90 derece evrilerek yatk durumda izilmitiler. Falkensteine gre bu durum, kurzif yazya doru atlm bir admd. Bylece Smerler daha Uruk III (Cemdet Nasr) devrinde resimleri Linear bir ekilde izerek yazya ilek bir mahiyet vermeye muvaffak olmulard. Uruk III devrinde yapdm baka bir ilerleme de Ligaturlar vastasyle, yani iki hecenin birletirilmesile, resimle ifade edilemeyen soyut (mcerret) mefhumlarn ifade edilmesidir. Mesel No: 7 de artk linear bir mahiyet alm olan insan bann yanna bir ekmek iareti (NlNDA) konularak kap ve az (KA) manas elde edilmiti. Ayn suretle No: 8 de bir insan bann nne bir bitki resmi yapdm, dal ile ba arasna izilen iki kk izgi ile bu iki resmin yemek (KU 2 ) olduuna iaret edilmiti. Bylece Cemdet Nasr devrinde btn sumer ehirlerinde yaz artk umumilemiti. 3 . ivi yazsnn retim metodlar:

Cemdet Nasr (Uruk III) devrini takibeden Er slleler devrinde yaznn nasl retdiini gsteren deliller de ele gemitir. Bunlar ilk defa Fara (uruppak) da balayan okul tabletleridir. Bu tabletlerde hal satrlar teekkl

V YAZISININ DOUU VE GELMES

etmemitir, fakat her kelime izgilerle zel bir sath iine alnmtr (Resim: 4). Bu Fara okul tabletleri bir takm listelerden ibarettir. Mesel bir tabletin zerine btn balk isimleri yazdm, tabletin bo kalan yerine de byk bir balk resmi yapdmt. Baka bir tablette ise inek, bua, dana gibi byk ba ahr hayvanlarnn isimleri sralanmt. Bir deirinde ku isimleri, bir bakasnda bitki isimleri veya kap isimleri ya da Tanr isimlerinin listeleri vard. Smerlerde petegojinin balangcn tekil eden bu okul listeleri, vaktiyle Sumerli rencilere yaz sanatn rettii gibi, drt bin sene sonra da, bu defa Avrupal bilginlere smerce kelimeleri retiyordu. Er slleler devrinin sonunda ise ivi yazs u ilerlemeleri yapmt: Bir defa, Sumerlerin dili tek heceli kelimelerden ve bu kelimelerin birlemesinden meydana gelen iltisaki (agglutinant) bir dildi. Bu itibarla yazda hi ayrma yapmakszn kelime ve hece iaretleri yan yana kullanlyordu. Fakat kelimenin grammatikal durumunu aklayan gramer ekleri mutlaka fonetik hece iaretlerile gsterilmeye balanmt. Bylece bir ortografi kaidesi teekkl etmiti. Bundan baka satrlar da dzene girmiti. Bunun iin konuulurken takibedilen sra esas olmutu. Mesel Arkaik Laga sllesini kuran Ur-Nane tabletlerinde satrlar keyfi olduu halde, ayn slleleden Eannatum'un mehur "Akbabalar" stelindeki kitabe ile Akkad krallarna ait tabletlerde dzenli satrlar grlr (Resim: 6). Bu devirde yaplan baka bir ilerleme de heceleri tekil eden vokal ve konsonlarn muayyen bir kaideye gre birlemeleridir. Buna gre konsonlar a/e/i/u vokallerde: Konson + vokal = ba vokal + konson = ab konson -)- vokal + konson = bar misalinde olduu gibi birleiyordu. Bu usul ivi yazsn retmek iin Babil okullarndada tatbik ediliyordu, 6 u/a/i serisi denilen bir okul tabletinde heceler yle sralanmtr: tu ta ti = tutati bu ba - bi - - bu ba bi zu - za - zi = zu za zi Bu suretle Sumerli ve Babilli ktip rahiplerin bir ksmnn da retmenlikle megul olduklarn anlyoruz. Dier bir ksm da mabede veya saraya girip
6 Muazzez -H. Kzlyay, Eski Babil devrine ait Nippur meneli iki okul kitab (Ankara 1959).

FRUZAN K.INAL

kan mallarn listelerini yazyorlar, hesaplarn tutuyorlard. Smerler zamannda mabedlerde bulunan okullar, Eski Babil devrinde saraylarda da almt. 7 Bu okullarda istidatl genlere ve hevesli prenslere okuma yazma retiliyordu. Osmanl mparatorluundaki Enderun mekteplerinin proto tipi olan bu saray okullar Mari kazlarnda meydana karlmtr (Resim: 7). Bu saray okullarnda yetien baz kratlar tanyoruz. Mesel III. Ur sllesi kurallarndan ulgi, yaz tanrs Nisabamn ktibi olmakla nmektedir. isin sllesinden Lipit-Itar da okuma yazma biliyordu. Daha sonra I. Babil sllesinin mehur Kanun kurucusu Hammurabi ve halefleri ile onun Marili ada Zimri-Lim de ktiplerinin yazlarn kontrol edebilecek yetenekte idiler. Maride bulunan bir vesikada, kendilerine saraydan ya verilenler arasnda 7 ktip kadnn (7 SAL DUB. SAR MES) bulunmas, Mari anda okur yazar kadnlarn varln gsteren sevindirici bir haberdir. 8 Ayn suretle dnyada ilk ktphaneyi kuran Asur kiral I. Tiglatpileser ile Asurbanipal'in de analfabetik olduklar dnlemez. Smer okullarnda retim ve eitim metodlar hakknda bilgi veren okul tabletleri serisinden bir metin vardr ki, bu metin Amerikah Sumerolog S.N. Kramer ve A. Falkenstein taraflarndan tercme ve neredilmitir. 9 Bu tablette Sumerli bir rencinin evde ve okulda geen 24 saati yle anlatdmaktadr: 1 - Tablet evinin olu, gnlerden beri nereye gidiyorsun? 2 - Tablet evine gidiyorum. 3 - Tablet evinde ne yapyorsun? 4 - Tabletimi okuyor, kahvaltm yiyorum. 5 - Tabletimi yaptm, o yazlmtr, sonuna kadar yazlmtr ve bana . . . 6 - Tablet evi kapandktan sonra eve giderim. 7 - Eve girerim, babam orada oturmaktadr. 8 - Babama devimi (U. GAB. BA) sylerim. 9 - Ona tabletimi okurum, babam bundan memnun olur. Babamn nne gelirim.
7 H. Schmkel, Kulturgeschichte des Alten Orietns, s. 173. 8 Maurice Birot, RA 50 (1956), 58. 9 S. N. Kramer, Hstory begifns at Smer s. 8 ve A. Falkenstein, Die Welt des Orient (1947), s. 172-186.

V YAZISININ DOUU VE GELMES

10- "Sen kendin iki iiyorsun, bana imek iin su ver 11- Sen yemek yiyorsun, bana yemek iin ekmek ver (derim). 12 Dei serer, ykanr, hemen uyumak isterim. 13- Sabahleyin erkenden uyanrm. 14- Ge kalmak istemem, yoksa tablet evinin babas beni der. 15- Sabahleyin erkenden kalktktan sonra 16- Anam grr ve ona: 17- Bana kahvalt ver, 18- Tablet evine gideceim, (derim). 19- Anam bana tandrdan iki ekmek verir ve 20- Onun yannda (nezareti altnda) susuzluumu sndrrm. 21- "Bana azm ver, 25- Tablet evine gideceim, (derim). 26- Tablet evinde, tablet evinin aabeyi bana: "Niin ge kaldn" der. ? 27- Korkuyorum, kalbim arpyor. 28- Tablet evinin babasnn yanma giriyorum, bana yerimi gsteriyor. 29- Tablet evinin babas, tabletimi okuyor, Grlyor ki Smerler retmene = tablet evinin babas yardmcsna = Tablet evinin aabeyi, renciye ise Tablet evinin olu demek suretiyle okulu bir aile oca gibi kabul ediyorlard. Bylece Smerler yalnz yazy icat etmekle kalmam, onun retilmesi ve yaydmas iin de almtlar. Gerekten Sumerlerin siyasi veya iktisadi mnasebetlerde bulunduu kavimler de ivi yazsm onlardan alarak kendi dillerinin ifadesinde kullanmlard. Bilhassa sami, Akkad imparatorluunun emperyalist politikas neticesinde, ivi yazs Asura, Elama yaydmt. Bu devirde kuzey Mezopotamyada oturan Huniler de kendi dillerini ifade etmek iin akkadca ivi yazsn kullanyorlard. Daha sonra batya geden Hurrilerden bu yazay Hititler aldklar gibi, kenderine zel yazdan olan Msrldar bile, bir zaman iin (yarm asr kadar) yani Amama anda (M ,. 1400-1350) o zamanki milletler aras diplomatik dil ve yaz olarak Akkadcay kullanmlard. Bu suretle Suriye* Fdistine de yaylm olan ivi yazsnn, az sonra harf yazs haline dn-

10

FRUZAN KINAL

tn Ras amra/Ugarit alfabetik ivi yazl metinleri gstermitir. ivi yazsnn zlmesine anahtarlk eden Bistun abidesinin I. kitabesindeki harf yazsn Perslerin Ugaritten aldklar zannedilmektedir. Hlasa, M . 0 . 32. yzydda Smerler tarafndan icadedilen ivi yazs douda randan batda Anadolu ve Akdenize kadar yaylm ve M . 0 . I. yzyda kadar, yani bin sene boyunca muhtelif kavimler tarafndan kullanlmt. Fakat sonradan, renilmesi ok daha kolay olan Fenike alfabesinin yaylmas zerine, kullandmaz hale gelmi ve nihayet tamamen unutulmutu. Oyleki Yunanl yazarlar iinde yalnz Herodot (IV, 87) Assyria Grammatira'dan bahsediyordu. Fakat Avrupa medeniyeti, tarihin derinliklerine gmlm olan ivi yazsn yeniden zm ve onu bir ilim dal haline getirmiti.

V YAZISININ DOUU VE GELMES

11

Levha I

Resim: 4 - Cemdet Nasr devri tableti.

V YAZISININ DOUU

E GELMES

15

Resim: 6-Akkad devri tabletleri.

Resim: 7 - Mari saray

okulu. Levha III