BR DENZ GC OLARAK OSMANLI MPARATORLUU

Prof.Dr Halil NALCIK Yrd.Do.Dr. Blent ARI

Piri Reis Sempozyumu

ZET Dnyada her dnemde belirli bir devlet, dnya deniz gc olmutur. Osmanl Devletinin, dnya deniz gc statsn elde etme ve kaybetme sreci, tebliin esas konusudur. Bat Anadoludaki Denizci Gazi beyliklerinden 14. yzyl balarnda denizcilii devralan Osmanl Devleti, 150 sene iinde Akdenizin en byk deniz devleti haline gelmitir. Bu g 1571de nebahtda ancak bir Kutsal ttifak sayesinde altedilebilmitir. Kuzeyde gelien Rusya, 17. yzyl sonlarndan itibaren Karadenizin Osmanl Devletinin bir kapal denizi olmas statsn tehlikeye drmeye balamtr. Tebli, bu tarihi srecin geliiminde rol oynayan gemi teknolojisindeki ilerlemeyi ve bunun dnya deniz gcne olan etkisini de vurgulamaktadr. OTTOMAN EMPIRE AS A SEA POWER Prof. Halil NALCIK, Ph.D. Assoc. Prof. Bulent ARI, Ph.D. ABSTRACT Every era has a considerable Sea Power Nation of its own. The paper is focused on the Ottoman Empires process of achieving and losing its Sea Power status. After taking over Navigation from the Turcoman Seaman Gazi Principalities in the early 14th Century, The Ottoman Empire became the greatest naval power in the Mediterranean in about 150 years. This power could only be defeated by the navy of the Holy alliance in Lepanto 1571. From the end of the 17th Century, developing Russia in the North began to jeopardize the closed status of the Black Sea for the Ottomans. The paper also emphasizes on the technological developments on ship technology and its effects on the World Sea Power. BLDR OSMANLI DENZ EGEMENL Trk denizciliini anlatrken nce u hususu belirtelim. Deniz egemenlii dnyada her dnemde belli bir devletin elinde olmutur. Osmanllarda deniz hakimiyeti konusunu ele alrken ngilizlerin sea power dedikleri bu kavram zerinde duracaz. Deniz devleti, donanmasn gelitirerek btn denizlerde hakim olmaya gayret eder. Buna biz deniz hakimiyeti, sea power diyoruz. Osmanllar, bu duruma ne zaman eritiler? Bu konuyu inceleyelim. slm dnyas bu durumu XI. Yzylda Hristiyanlara kaptrdlar. XI. Yzyla kadar slm dnyas Akdenizdeki belli bal adalar ele geirmiti. Girit, Kbrs, Sicilya, tm bu adalar slm hakimiyeti altndayd. Akdenizde donanmas olan belli bal Mslman devleti Kuzey Afrikada Aglebler Sultanl idi. XI. asrda bu hakimiyeti Mslman milletler kaybettiler. O zaman Venedik, Ceneviz gibi deniz devletleri Akdenize egemen oldular. Bu devletler, zellikle XII. Yzylda Hal ordularn gemileriyle Suriyeye, Msra tayorlar ve gittike gelien deniz gcyle Akdenize tamamyla hakim oluyorlard. 1290 ylnda son Hal Kalesi, Akka dnce Papalk, slm dnyasna kar Hal Seferi ilan etti ve btn slm kylarnn abluka altnda olduunu bildirdi. Denizlere Hristiyan donanmalar hakim idiler. Yani, Hristiyan donanmalar ve onlarn zerindeki ordular, Suriyeye, Msra, Anadoluya hibir engele taklmadan gelip karma yapabiliyorlard. slm dnyasnn hudutlar Akdeniz kylaryd. 1290 abluka dnemidir. Bu durum, 1300lerden sonra bat Anadoludaki denizci beylikler tarafndan ortadan kaldrld. Bu beyliklerden ilkin denizde Hristiyanlara kar bir rakip olarak ykselen ve bir ara Rodosa karma yapan Mentee Trkleri oldu. Menteeden sonra Aydnoullar Beylii, Saruhan

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)

Beylii, Karesi Beylii ve Osmanl Beylii denizde Hallara kar mcadeleye katldlar. Osmanl Beyliinin daha Orhan Bey (1324-1362) zamannda bir donanmas olduunu, zmiti gelip abluka altna aldn Bizans tarihisi Kantakuzenos aklamaktadr. 1333 tarihinde Orhan Bey donanmas ile gelip zmiti kuatmtr. 1331de zniki ald zaman Orhan Bey, Gemlii de almtr. O zamanki ad Bizans tarihlerinde Chios'tur. Trke Gemlik olarak dilimizde yerlemitir. Kelimenin asl Gemiliktir. Gemilik denmesinin sebebi, burada bir tersane vard. Osmanllarn ilk tersaneleri Gemliktedir. Gney Marmara sahillerinde baka Osmanl tersaneleri ortaya kacaktr. Karamrselde ve daha batda, Kemerde Osmanllarn birer tersanesi vard. Burada yuvalanan Trk Korsanlar, Marmara Denizinden geen zengin Ceneviz, Venedik gemilerine baskn yaparak ganimet almaktaydlar. te Bat Anadoludaki deniz beylikleri 1300den balayarak deniz seferlerine nem vermi ve daha ok Venedik ve Ceneviz ticaret gemilerini avlamaya balamlar, bunu Hristiyan hakimiyetine kar bir gaza hareketi olarak ilan etmilerdir. O devrin bir Arap kayna Meslikl-Ebsarda bu beyliklere Guzt fil-Bahr (deniz gazileri) denmektedir. Bu beylikler Balkanlara kadar ganimet seferleri yapyorlard (Umur Bey). zetle, 1330dan itibaren, bu seferler Hristiyan dnyasnda zelikle Venedik, Ceneviz gibi ticareti tehlikeye den deniz devletleri tarafndan ok ciddi bir tehlike olarak grld. O zaman Memlk Sultanl, bu deniz gazilerinin aknlar sonucu olarak artk Hallarn Suriye ve Msra gelmediklerini grerek rahatladlar. Bu sebepten o zamanki Msr kaynaklarnda, mesel El-Kalkaandnin kitabnda, Msr Memlk Sultanlar ile bu beylikler arasnda sk bir diplomatik iliki kurulduunu gryoruz. imdi slm dnyas yeniden Akdenizde kendini gsteriyor. 1320lerde bir talyan kaynanda, Sanudoda bunu aka ifade edilmi gryoruz. Sanudo, artk Hal Seferlerinin Msr ve Suriyeye deil, Egede Trklere kar yaplmas gerektiinin vurgulamtr. Demek ki, 1320lerde artk Akdenizde bir deniz gc olarak Bat Anadolu Trkleri ortaya kmtr. Tekede ve zmir arkasndaki dalarda Trkmen airetleri olarak yaayan Trkler, sratle ehirlere yerleerek medeni bir hayat gelitiriyorlar. Donanmalarn yaplmas, medeni ve siyasi gelimelerle paralel gitmektedir. Fakat gemi yapm, gemi idaresi zel teknolojik bilgiler ister. Bu bilgileri o sahillerdeki Rumlar salamtr. Bunlarn ou Mslman oluyor. 1284te Bizans Devleti kendi donanmasn, pahal geldii iin kaldrd. siz kalan bu sahildeki Rumlar gemi yapmnda, gemi idaresinde Trklere yardm ettiler. Trkler kendileri de gemicilii rendiler. Latinlerden ve Katolik egemenliinden nefret eden birok Rum Mslman oldu. Mslman eksper olarak beyliklerin hizmetine girdiler. Bu donanmalar bu sayede ortaya kt. Biz Fatih zamannda Gelibolu ssnde bile bu Rumlar, komiler, gemi idare eden zabitler olarak kaydedilmi buluyoruz. Bat Anadoludaki donanmalar, 1390da Osmanl Donanmas ile birletiler. 1390da Yldrm Bayezit Kosovadan dnnce, bu byk zaferin verdii bir atlganlk ve rahatlkla, Bat Anadoludaki btn beylikleri igal etti. Bylece onlarn donanmalar Geliboludaki Osmanl Donanmas ile birleti. te bu suretle Osmanl Donanmas byk bir deniz gc olarak domu oluyor. Yukarda belirttiimiz gibi, Osmanlnn ilk deniz kuvvetleri Orhan Bey zamannda mevcuttu. Osmanl Tersaneleri Gney Marmara sahillerinde Kemer, Karamrsel, Gemlik idi. 1337de zmit fethedilince ana tersane, deniz kuvvetlerinin slendii yer olarak zmit oldu. zmit bundan sonra imparatorluun sonuna kadar devletin en nemli tersanelerinden biri olacaktr. Deniz tersaneleri Bartndan balayp zmit, Gemilik ve zmir sahillerinde dank bir haldedir. Bizans zamannda da yleydi. Bunun ak bir sebebi var, gemi yapmak iin byk ktkler kullanmak gereklidir. Bu ktklerin tanmas ancak limann arkasnda byk ormanlar olduu zaman mmkndr. zmitin, Bartnn arkasnda byk ormanlar vardr. Bartnda gemi yapm bugn de grlr. Osmanlnn karsnda byk sea power, egemen deniz gc olarak Venedik var. Denizde Venediki yenmek o zaman mmkn deildi. Osmanl ne zaman Venedikten

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)

deniz hakimiyetini alabildi? Bu uzun zaman iinde gerekleti. Yldrm Bayezit zamannda Gelibolu Osmanl Devletinin bata gelen deniz ss idi. Fakat o zaman Osmanl Donanmas, ak denizde Venedik Donanmasn karsna alabilecek, onunla savaabilecek durumda deildi. Onun iin Osmanl Padiah Gelibolu Limannn nne bir duvar yaptrd. Osmanl Donanmas limana snarak frsat bulduka limandan kyor, vur ka taktiiyle Hristiyan gemilerini vuruyor ve tekrar oraya snyordu. Deniz egemenlii hala Venedikin elindedir. Hal ordular Avrupadan karadan hareket ettii zaman, 1396 ve 1444te olduu gibi, Venedik Donanmas Boazlardan serbeste geiyor, Karadenize kyor, Tunann azna geliyor ve Hallarla ibirlii yapyordu. 1396da Niboluda yenilen mparator Sigismond esir dmemek iin Tuna zerinden bir kaykla Karadenize kadar gitmi ve Venedik Donanmasna snmtr. O zaman Osmanllar, ak denize hakim deildiler. 1416da bir Venedik amirali Geliboludaki duvar ykt, limana girdi ve Osmanl Donanmasn yakt. Bu da gsteriyor ki, o zaman Venedik Akdenizin tek hakimidir. Venedike kar Osmanlnn ak denizde meydan okuduu sava, 1499-1503 arasnda Venedik Osmanl Sava srasnda Mora nnde oldu. Bu sava srasnda Osmanl Donanmas ilk defa ak denizde Venedike kar meydan okudu. Venedik gemileri tarafndan araya alnan Burak Reis gemisinin barut mahzenlerini atee vererek kendisini berhava etti ve onunla beraber Venedik gemileri de utu. Sultan bu tarihte Ceneviz ve Ragusa mhendislerinin yardmyla iki muazzam kke yaptrd. Bu abalara ramen deniz hakimiyeti henz elde edilmi deildir. Fatih devrinde 1470 Agriboz Seferi nemli idi. Bu aday Venediklilerden almak iin Osmanl Donanmas karadaki harekt himaye ediyor. Donanma himayesinde kara ile ada arasnda bir geit yaplyor. Venedik Donanmas o dar boaza girip Osmanl harekatn durdurmaya cesaret edemiyor. Fatih Sultan Mehmet resm bir unvan olarak Sultanul-berreyn ve Hakanul-bahreyn, yani iki karann Sultan ve iki denizin Hakan unvann kullanmtr. Burada iki karadan maksat Rumeli ve Anadolu, iki denizden maksat da Ege ve Karadenizdir. Yani Fatih bu iki denizde egemenlik istiyor. stanbul fethinin hemen akabinde, Fatih Karadenize bir donanma gnderdi. Karadenize kan donanma, Boazlar Osmanl elinde olduu iin, bu kylardaki btn yabanc kolonileri Osmanl Devletinin hara gzar durumuna getirdi. Bu koloniler, Amasrada, erkezistanda ve Krmn gney sahillerindeki Ceneviz kolonileridir. Ayn zamanda Bodan Voyvodas da hara vermeyi kabul etti (1455). te Karadenizin bir Osmanl gl konumuna gelmesi bu suretle Boazlardaki egemenlik sayesinde gerekleti. Boazlardan Venedik Donanmas, Ceneviz Donanmas geip Karadenizde Osmanl Donanmas karsna kamadlar. Bunun iin de Fatih bu su yolunu, yani anakkale Boazn ve stanbul Boazn kalelerle berkitti. lk adm stanbul kuatmasndan nce Rumeli Hisarnn inasyla balad. 1452de Fatih, imparatorluun btn glerini seferber ederek drt ay iinde muazzam Rumeli Hisarn yapt ve stanbul Boazndan geii kontrol altna ald. Btn Hristiyan gemileri evvela bu hisara yaklaacak, izin alacak, ve yle geeceklerdi. Yasa tanmayan bir Venedik gemisini top ateiyle denizin dibine gnderildi. Bylece, Boazlara Trk hakimiyetinin ilk iareti, 1452deki bu top atei olmutur. Fakat anakkale Boaz ak olduka Hristiyan donanmalar geebilirdi. stanbul kuatmasnda daima bu kayg vard. stanbulun fethinden sonra da bu tehlike devam etti. Avrupada byk bir heyecan var, Papalk mtemadiyen Hal Seferleri tertip etmek peinde. anakkale Boazn kesmeyince stanbul tehlike altnda. Venedik Donanmas anakkale Boazn geip stanbula hcum edebilir. Onun iin Fatih bu boazda birbiri karsnda iki kale yaptrd. Bunlar, Kale-yi Sultaniye, sonraki adyla anakkale (Kale anaa benzedii iin o isim yaylmtr). Kaleyi Sultaniye, Fatihin koyduu isimdir. Karsnda da Kilidl-bahr kalesini ykseltti. Denizin kilidi denilen bu kale, Ecebddadr. Bu kaleler yapldktan sonra anakkale Boazndan gemek artk imkansz hale gelecektir. Bylece stanbul, Boazlardaki bu kalelerle gvenlie kavutu. Yldrm Bayezitin yaptrd Gzelcehisar, (Anadoluhisar) ve Rumeli Hisar karlkl iki kaleyle stanbul Boazn kesiyor. Akdenizden gelecek tehlikelere kar Kale-yi Sultaniye ve Kilidl-bahr bu rol oynuyor. kisi arasnda stanbul

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)

gvenlikte. Fakat henz Ege Denizinde hakimiyet Hristiyan gler elindedir. stanbulu korumak iin yaplan bu istihkamlar, tarihin bir cilvesi olarak I. Dnya Harbinde 1915de de tarih roln gstermitir. stanbulu almak iin mttefik donanmalar anakkaleye girdii zaman Fatihin yaptrd kaleler ve daha sonradan yaplan tabyalar mttefik donanmalarna stanbul yolunu kapamtr. II. Bayezit (1481-1512) dneminde yetimi byk denizciler arasnda Kemal Reis Trk denizciliini Bat Akdenize gtrd. Onun hizmetinde Piri Reis bu denizin haritasn yapyor. Bu denizde hakimiyet iin ilk bilgileri kitabnda tespit ediyor. Tm limanlarn tasvirini veriyor. Limanda su var m derinlii nasldr? Bunlar saptyor. zetle, II. Bayezit zamannda, bu byk denizcilerin gayretiyle Akdeniz egemenlii Osmanl Trkleri iin bir hedef olarak tespit ediliyor. Bayezid, Cenevizden Raguzadan mhendisler getirerek o zamana kadar Akdenizin grd ilk iki byk gemiyi ina ettiriyor, Raguza (Dubrovnik) bir Osmanl vassalidir. O ara byk deniz tersaneleri vard Dubrovnikte. Bu kkeler yksek bordal, muazzam gemilerdi. Bu iki geminin resimleri Katip elebinin Esfarul-Biharna alnmtr. Bu gemilerin inas gsteriyor ki, artk Osmanl Akdenizde hakim olmak azmindedir. Osmanl denizciliinde Bat Anadolu ve Geliboludan sonra Akdenizde egemenlik iin siyasi karar nc safhay nmze getiriyor. Bundan nce Gelibolu Tersanesinden baka Fatih devrinde ve Selim devrinde iki byk tersanenin yapldn iaret edelim. Birinci tersane, Fatih zamannda bugn Kadrga Liman dediimiz Marmara sahillerinde Bizanstan kalan kapal tersanedir. Minyatrlerde resmedilmitir. Daha sonra Selimin balatt Kanuninin devam ettirdii Kasmpaa yanndaki byk tersane gelir. Burada yz akn kadrga yuvas minyatrlerde grlecektir. Bylece Kasmpaa, byk Osmanl Donanmasnn beii haline geliyor. Sonradan Bahriye tekilat banda Kaptan- Deryann karargah da Kasmpaa olacaktr. lk byk tersane ve deniz ss Geliboludur. Osmanl denizciliinde Gelibolunun yeri nedir? Bunu ariv belgelerinde buluyoruz. Fatih zamanna ait bir Gelibolu defteri vardr. O defterde Gelibolunun bir deniz ss olarak nemini ayrntlaryla gryoruz. Gelibolu, Bizans zamannda da nemliydi. Sleyman Paa Bolayrda yerletikten sonra 1352de Karesi gazilerinden Ece Beyi Gelibolu zerine gnderdi. Ece Bey kaleyi sktrmaktayd. Gelibolu Bizans iin de, Hristiyan dnyas iin de ok nemli bir s olduu iin fethi baarlamad. 1454 ylnn 1 Mart 2 Marta balayan gece iddetli bir deprem oldu. Gelibolu surlar ve etraftaki dier kalelerin surlar ykld. Sleyman Paa ve Ece Bey bundan faydalanarak hemen bu kaleleri igal ettiler. Gelibolu Valisi denizden stanbula kat. Osmanllar Geliboluyu devletin balca donanma ss durumuna getirdiler. Burada mektep kitaplarna kadar gemi bir efsaneden bahsedeyim. Szde, Osmanllarn Avrupaya geii, Gelibolu Yarmadasn fethi 40 gazinin bir sala binerek fethi eklinde anlatlr. lk kpr bann sallarla geen bu 40 kadar gazinin eseri olduu rivayeti yerlemitir. Bu tamamen bir masaldr. Sleyman Paa, Biga Valisi o zaman. Bigaya yakn antik Kemer Limanndan gemilerle hareket ederek 3000 askeri Kozludere Vadisine kardn tespit etmi bulunuyoruz. Oradan karak tepede Bolayr fethetmitir. Bunu Ruh tarihi anlatyor, eski bir kaynak anlatyor. yleyse, bu sal rivayeti nerden kaynaklanyor? Rivayet, Karesi gazilerinin devaml olarak anakkale Boazn geip yama ve akn iin kar sahile gitmeleriyle ilgili olmaldr. Daha 1305 tarihinde, Osmanllar gelmeden yarm asr nce, Karesi gazilerinin Maydosu (bugn Eceabad) ele geirdiklerini biliyoruz. Demek ki, Trklerin Avrupada bir kpr ba kurmalar Maydosun Fethiyle balyor. Az sonra Karesi Gazileri kaleyi boalttlar. Zaten 1345te Osmanllar Karesiyi ilhak ettikten sonra da, Rumelide deniz ar ftuhat giriimini Karesi Gazileri zerlerine almtr. Evrenos Gazi, Hac l Beyi, Ece Bey, hepsi Karesi Gazileridir. O zaman Sleyman Paa Bigada vali idi. Osmanlya itaatten sonra btn bu beyler Sleyman Paann hizmetine girdiler. Avrupaya gei kararn bu beyler Sleyman Paaya kabul ettirdiler. Osmanl tarihlerine bakarsanz szde bu ie karar veren Orhan Gazidir. Osmanl bunu kendine mal eder. Doru olan, 1300lerden itibaren Karesi Gazilerinin

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)

Boaz geip Avrupada yerleme azmidir. te sallarla geen 40 gazi masal, Karesi Gazilerinin sk sk kar sahile yaptklar aknlarla ilgili bir halk rivayeti olmaldr. Bir kere 40 adedi bir dini efsanevi rakamdr. Bu folklorik halk rivayetinin mektep kitaplarnda ve ilmi eserlerde tekrar, gerek tarih eletirisinden ne kadar uzak kaldmz gsteren bir baka rnektir. Bizans kaynaklarna gre, ilk yerleme, ilk kpr ba Tzympe Kalesinin ele geirilmesiyle oldu. Bizans mparatoru Kantekuzinos Trakyada Bizans hakimiyetini Srplara kar korumak iin kaynpederi Orhan Gaziden yardm istiyor. Orhan, byk olu Sleyman Paa kumandasnda Trakyaya gnderdii ordularla destek salyor. Sleyman Paa Edirneye bir Srp taarruzunu nlemek iin Bizansa yardm olarak 1352 ylnda 10.000 kiilik bir orduyla hareket ediyor, Srplar pskrtyor ve Anadoluya dnerken imparatordan Tzympe Adasnda k geirme msaadesini alyor. Kantakuzenos raz oluyor ve Trkler o k orada geiriyorlar. Bizans geici olarak verilen kalenin Bizansa iadesini istiyor. Kantukuzinos Orhana kz Theodoray zevce olarak vermiti, Orhandan, Sleymana emir vererek kaleyi boaltmasn istiyor, byk paralar teklif ediyor. Fakat Sleyman Paa daima reddediyor. Bu ayrntlar, Kantakuzenosun anlarndan reniyoruz. Tzympenin nerede olduunu imdiye kadar kimse belirleyemedi. Gelibolu tahrir defterinde cinbi nam- dier Umurbeyl diye bir kayt bulduk. Umurbeylde bir kaz yaplabilir. Tzympe Osmanllarn Rumelide elde ettikleri ilk kpr badr. Rumeli Gazileri arasnda Aydnolu Umur Bey bir efsanevi kahraman olarak kabul edilmitir aknclar kendilerini Umur Bey Olanlar diye anarlar. 1300den beri beslenen umut, Avrupada yerleme, bylece 1352de gereklemi oldu. Osmanllar, Sleyman Paann azmiyle Tzympeye yerleir yerlemez Anadoludan halk ve yaya askeri getirip yerletiriyor. Buray salam bir kpr ba haline getirmek istiyor. Bizans byk bir tela iinde. stanbul halk Kantakuzenosu tahtn brakmaya zorluyor (1355). Papaya mracaat ediliyor. Papadan bir Hal Seferini harekete geirmesi isteniyor ve gerekten Osmanllara kar ilk Hal Seferi 1359da yaplyor. Hal Donanmas, Trklerin geit yeri olan Lapsekiye karma yapyor. Ayrca Osmanl anonim tarihlerinde anlatldna gre, Rumeli tarafnda da bir karma olmu. Bu belki de Bizans tarafndan yaplmtr. Burada pusudaki gaziler karma yapan Hal ve Bizans askerlerine birden baskn yapyor, denize dkyorlar. 1359da Rumelide Lalas ahinle ehzade Murad bulunuyordu. Olu Sleyman Paa 1357de bir kazaya urayp lmt. O lm deine dnce gazilere vasiyet etmi: Benim cesedimi burada gmn ve mezarm belli etmeyin. Hristiyanlar gelip mezarm almasnlar ve buradan asla ayrlmayn. Hal abalarna ramen Trkler, Rumeliye srekli geip yerlemeye baladlar, Rumeliyi yeni bir vatan yaptlar. Gelibolu, bat Hristiyan dnyas ve Bizans ile Osmanl Devleti arasnda stratejik konumu dolaysyla ok nemli bir liman idi. 1366da I. Muradn ilk saltanat yllarnda Osmanllara kar yeniden bir Hal Seferi tertip edildi. talyada Savua Dk, Bizans imparator ailesinin akrabas olduu iin bir donanma ile gelip Geliboluyu Osmanlnn elinden ald ve Bizansa iade etti. Bu, Rumeli ile ulam ve Osmanl denizcilii iin byk bir darbe idi. Fakat 1376da Bizans imparator ailesi iinde bir ekime sonucu Osmanllar, Geliboluyu geri aldlar. Osmanl Sultan Murad himayesi sayesinde taht gasbeden Andronikos, Geliboluyu Sultana teslim etti (1376 veya 1377de). Sultan Murad bundan sonra Balkanlarda geni ftuhat yapt ve bir Balkan mparatorluu kurmay baarabildi. Osmanlnn Venedike kar Akdeniz'de bir deniz gc bir sea power, durumuna gelmesi 1538 Preveze Deniz Zaferinden sonra gereklemitir. Akdenizde Osmanl stnl 1571de nebaht (Lepanto) Deniz Muharebesi ile son bulacaktr (Aada nebaht Savana baknz). Osmanllar, geri hemen ertesi yl Akdenize yeni bir donanma karyorlar ve Hal Donanmas savatan kayor, ama artk Osmanllar, Barbaros zamannda olduu gibi, denizde saldr gcn kaybetmilerdir. Osmanllarn bir deniz

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)

gc olmaktan kmalar 1590lardadr. nk o tarihte Akdenize Atlantikteki stn gemileriyle Hollandallar ve ngilizler gelmi ve kadrga devri son bulmutur. ngiliz ve Hollandallarn gemileri yksek bordal her birisi 40 50 top tayan karak, bretoni denilen muazzam gemilerdir. Bir bretoni on kadrgay perian edecek gtedir. O zamann zrhllar saylr bu gemiler. Kadrga alak bordal; krek gcyle hareket eder, manevra yetenei vardr, bretoni ise yelkenlidir, rzgara tabidir, ama ate gc ok yksektir. O tarihten sonra Venedik de bir deniz gc olmaktan kyor. Mslman Haclar Msra gitmek iin ngiliz ve Hollanda gemilerini tercih ediyorlar. Osmanllarn deniz sleri 16. Yzylda u limanlardr: 1) stanbulda Kasmpaada Byk Donanma, 2) Gelibolu Donanmas 3) Arnavutlukta Avlonada, Adriyatik Denizinde faal 4) Msrda skenderiye Donanmas, Msr ve Suriyeyi korur. 5) Kzldenizde Svey Donanmas (Hint Okyanusunda faal) 6) Basra Donanmas 7) Bat Akdenizde Tunus, Cezayir ve Trablusgarb Beylerbeyiliklerinde korsan donanmalar te bu deniz sleri ve donanmalarla Osmanl gerek bir dnya deniz gc idi. Hint Okyanusundaki macera bal bana bir hikayedir. Portekizlilerle Hint Okyanusundaki uzun mcadele, 1517den nebaht Bozgununa, 1571e kadar devam etmitir. Yukarda anlattmz gibi, II. Bayezit dneminde Osmanllar Akdeniz hakimiyetinin imparatorluk iin hayati bir nem tadn idrak ettiler. II. Bayezitten sonra I. Selim stanbulda Kadrga Tersanesini yaptran ilk sultandr. Bu tersane, daha sonra Sleyman zamannda ok geniledi. (bkz. Idris Bostan, bu ciltte). Bu arada Alman mparatoru V. Karl (arlken), talyada hakim olduu gibi ayn zamanda spanya Kral ve Muhteem Sleymann en byk rakibidir. O, Kuzey Afrikadan Trkleri atmak iin Cenevizli Byk Amiral Andrea Doriay hizmetine ald. Bir ara Tunusu ele geirdi ve 1532de Mora Yarmadasnn gneyinde Koron Limann zaptetti. II. Bayezit zamannda feth olunan Koronun kaybedilmesi Osmanl payitahtnda telaa sebep oldu. Balkanlarn gneyinde imparator bir ss ele geirmi bulunuyordu. O zaman, divanda yaplan mzakerelerde sadece Osmanl Donanmasnn, Hristiyan Donanmalarna, yani birleik Venedik, Papalk ve spanya Donanmalarna kar koyamayaca anlald. Kuzey Afrika slam memleketleri buralarda yerlemeye alan Ispanyollara kar Fatih devrinden beri himaye istiyorlard. Kuzey Afrika Mslmanlarn korumak iin Kemal Reis gnderildi. Bat Akdenize korsan levendler akn etti. Divan, bu Osmanl Trk Korsanlarnn donanma hizmetine alnmasn gerekli grd. Kemal Reisten sonra Hzr ve Barbaros Hayreddinin kumandas altnda kendi balarna hareket eden korsanlar (levend gaziler) Hristiyan gemilerini vuruyorlar, ganimet alyorlard. Barbaros nihayet Cezayirde yerleti. Endlsten kaan Mslmanlar gemileriyle Kuzey Afrikaya tayp himaye ediyorlard. Bylece, bu korsanlar Bat Akdenizde korku salmlard. Sultan Sleyman, Barbaros Hayreddini davet etti. Huzura kabul edilen Barbarosa Cezayir-i Bahr-i Sefid Eyaleti Paas ve Kaptan- Derya unvanyla btn Osmanl Deniz Kuvvetlerinin komutasn verdi. Barbaros, imdi hem imparatorluk donanmalar, hem de Bat Akdenizde, Cezayirde slenmi olan korsanlarn kumandan olarak Akdenizde Hristiyan donanmalar karsna kt. lk i olarak Koronu geri ald. Son byk karlama 1538de, Prevezede vuku buldu. Burada V. Karln Amirali Andrea Doria Donanmasna kar byk bir zafer kazand. 1538 tarihi Akdeniz tarihinde bir dnm noktasdr. O tarihte denizde karsna klamayan bir deniz gc olarak Osmanl deniz hakimiyeti kurulmu oldu. Bundan sonra Bat Akdenizde V. Karla kar Fransa ile ibirlii gndeme geldi (bkz. Aada). 1541de Barbaros Toulon ehrinde klad. Donanmann bir yl iinde stanbula gelip gitmesi imkansz grndnden, Fransz Kral ile anlama yaplarak Toulon ehrinde klanmasna karar verildi. Toulondan Fransz ahali karlp Hayreddinin tayfasna (otuz bin kii) teslim edildi. Barbaros, Fransz Donanmasyla birlikte o zaman imparatora ait olan Nice ehrini kuattlar (bkz. bu ciltte Fransa Osmanl).

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)

Osmanl deniz kuvvetinin artk 1538den sonra tm Akdenizde tam egemenliini kurmu olduunu bu olay aka gstermektedir. Bir ara V. Karln Donanmas Tunusu ele geiriyor. Ertesi sene Barbaros gelip geri alyor. ayet Barbaros ve Osmanl Donanmas Cezayir ve Tunusu korumasayd, spanya o zaman Kuzey Afrika ftuhatn geniletir, Kuzey Afrikada spanyol hakimiyeti yerlemi olurdu. Osmallar bu slam memleketlerinde Tunus, Cezayir, Trablusgarb Beylerbeyliklerini kurdular. Bylece Hal istilasn nlediler. Bunu bugn Cezayir ve Tunuslular hakkyla takdir etmektedirler. Trkleri bugn Arap dnyasnda candan seven Araplar, Cezayir ve Tunus Araplardr. Barbaros dneminden sonra onun olu Hasan Paa ve Barbarosun yetitirdii Turgut Reis ve Kapudan-i Derya Piyale Paa deniz stnln srdreceklerdir. Turgut Reis Trablusgarb Malta valyelerinin elinden alp bir beylerbeylik kuruyor. Turgut Reis zamannda Trk denizcilii iin ok nemli bir olay burada iaret edelim. Korsika Adas o zaman Cenevize ait olup imparatorun himayesi altndadr. Ada halk isyan ediyor. Turgut Reis, Fransz Donanmas ile ibirlii halinde Korsikay alyor. Korsikadaki isyan idare eden Sampiero adndaki ef, stanbula geliyor, Kanuni Sleymann huzuruna kyor ve Korsikallarla ibirlii halinde aday Franszlara teslim ediyor. Bugne dek Napolyonun vatan Korsika, Fransann bir parasdr. Tarihin bir cilvesi olarak bugn Korsikallar, bamszlk iin Fransaya kar mcadele ediyorlar. Osmanlnn baarszlkla geriledii baka bir olay da, 1565 Malta Bozgunudur. Kale yapmnda en son bulularn uyguland bir kale olduu iin Osmanllar, Malta nnden on binlerce zayiat vererek ricat etmek zorunda kaldlar. Bu bozgun, Lepantonun adeta habercisidir. Trk Denizcilik Tarihinin, Kara Ordusu ile donanmann ibirlii halinde gerekletirdii en byk baars Kbrsn Fethidir. O zamana kadar Osmanl Trkleri, denizi geip Venedik idaresi altnda bulunan Kbrsa karma yapmakta tereddd iinde idiler. Seluk devrinden bu yana Trkler, ilkin Fransz, sonra Venedik idaresinde Hallarn bir ss olan Kbrs ele geirmeyi gerekli grmekte idiler. Donanmann Venedikliler tarafndan perian edileceinden korkuluyordu. 1570de Osmanllarn kendilerine byk gvenleri vard. O tarihte denizden byk bir orduyu Lala Mustafa Paa kumandasnda Kbrsa geirmeyi baardlar. Lefkoay aldlar (1570), fakat Maosa bir sene dayand. Kbrsa Osmanllarn yerlemesi zerine Papalk, spanya ve Venedik ittifak yaptlar, gl bir donanma Kbrsa doru yol almaya balad. Hallarn belli bir stratejisi vardr, Osmanl Donanmasnn yahut ordusunun sonbaharda terhis olduunu bilirler ve o zaman saldrya geerler (bkz. Bu ciltte nebaht). Mesela, bir Hal ordusuna kar 1444 Varna Muharebesi Ekim aynda olmutur. 1570 Hal Seferinde donanma (208 gemi) Ekim aynda (7 Ekim) gelmitir, sipahilerin harlklar bitmi, evlerine dnmler. Donanma, nebahtya ekilmi, yle bir zamanda Hal Donanmas, spanyol Kralnn gayri meru olu Don Juan kumandas altnda birdenbire nebaht nnde grnd. Osmanl Donanmas nebaht Krfezinden kamad. Venedikli amiralin planyla Hallar ok etkili bir harp dzeni uyguladlar. Ate kuvveti yksek galeas denilen byk gemilerini bir saf halinde krfeze skm olan Osmanl Donanmas nnde topladlar ve yaylm ateiyle Osmanl gemilerinin ounu batrdlar (Sngn Donanma). Cezayir Beylerbeyi Ulu Ali Paann kumandasnda 32 gemi, direkleri krlm, bayraklar paralanm halde stanbul Limanna girdiinde Sultan ve ehir halk Sngn Donanmay gz yalar ile karladlar. lk defa Osmanlya kar kazanlan bu zafer, tm Hristiyan Avrupada byk sevin uyandrd, sokaklarda alaylar tertip edildi. Artk Osmanl korkusu kalmad. 1571 nebaht Sava ve Sngn Donanma Osmanlnn Akdeniz egemenlii tarihinde bir dnm noktasdr. Bozgundan sonra galipler sene iin aralarnda kutsal ittifak yaptlar. Her sene elli bin

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)

askerle, 200 gemilik bir donanma Osmanllara kar harekete geecekti. stanbulu almay bile planladlar. O k, Veziriazam Sokollunun byk gayretiyle tersanelerde gece gndz allarak yaplan yeni donanma, 1571de denize ald (bkz. bu ciltte nebaht / Lepanto). 1571 baharnda Mukaddes ttifakn donanmas tekrar Kbrs zerine yrmek zere yola kmt. Bu sefer inanyorlard ki, Osmanl Donanmas mahv olduundan, bir engel kalmamtr. Fakat birdenbire grdler ki, Trk Donanmas tekrar karlarndadr. Yeniden bir savaa cesaret edemediler ve dndler. Zaten Venedik Fransann basks ile savatan ayrlyordu. Osmanlnn dmesi Fransa iin byk bir kaypt. Don Juan, Tunusu zaptettiyse de (1573), ertesi yl Osmanllar geri ald. Venedik mttefiklerinden ayrlarak, Osmanlyla ticar menfaatleri dolaysyla, bar yapt. stanbul kurtuldu. Kbrs Trk olarak kald. Boazlarn ilk defa tehlike altna dmesi, Venedikle yaplan Girit Sava (1645-1669) srasnda oldu. Zira o zaman Osmanl Donanmas, artk Venediklileri durduracak gte deildi. Venedikliler, anakkale karsndaki Bozcaaday ellerine geirdiler ve stanbulun Giritle ulamn kestiler. Bu olay, stanbulda byk tela uyandrd. Bayram Paa, stanbul surlarn beyaz badanayla boyatarak yeni grnm vermek istedi. Venedik Sava 25 sene srd. Balca sebebi Venedik, Kandiye Kalesini son teknolojiye gre tahkim etmiti. Osmanl deniz egemenliini kaybettiinden, Fazl Mustafa Paa karadan Yunanistan zerinden giderek, Girite kt, Kandiyeyi ald ve bar yapt (1669). Osmanl br yandan Rus arlnn Karadenize inmesini nleyemedi (1696). I. Petro tahta gelinceye kadar, Osmanl karsnda Rusya daima ba eik durumdadr. Krm aknclar karsnda, Moskovay bile savunmadan aciz bir haldedir. 1572de Devlet Giray Han, Moskova banliyosuna kadar ilerledi, ehri atee verdi. Fakat 1683ten sonra Viyana nnden bozgunla ekildiimiz, Macaristan kaybettiimiz zaman mttefikler, Venedik, Alman mparatorluu ve Lehistan, bu devlet Papann takdisiyle Osmanlya kar yeni bir kutsal ittifak yaptlar (1684). Mttefikler bu ittifaka baka devletleri sokmak iin diplomatik faaliyet gsteriyorlard. Rusyay mttefik olarak kazanmaya, o tarafa baka bir cephe amaya karar verdiler. ar Petro (1689 1725) ile ittifak grmelerine baladlar. Petro, bir taraftan Osmanllarla mzakere yapyor, avantajlar salamaya alyor, br taraftan Avusturyayla gryor. 1686da nihayet Avrupa ttifakna katlyor. Bu olay Osmanl ve Avrupa tarihinde nemli bir dnm noktasdr. Zira Rusya bu suretle bir Asya devleti olmaktan kp Avrupann bir paras haline gelmitir. Osmanllara kar btn seferlerde n planda bir g olarak ortaya kyor. Avrupa bundan sonra Rusyann Osmanllara kar yapt btn sava ve istilalar hakl bulacaktr. Hatta I. Dnya Savandan nce arn ittifakn salamak iin stanbulu Rusyaya brakmaya raz oldular. Eer Bolevik htilali olmasayd, arlk stanbulda idi. zetle, 1686da Avrupann Rusya ile btnlemesi son derece nemli bir tarihi gelimedir. ar Petro, Krm almak ve Karadenize kmak iin byk bir ordu gnderdi. Bu ordu alktan, scaktan steplerde perian oldu ve geri ekilmek zorunda kald. ar o zaman anlad ki, step blgesini amak iin lojistik ok nemlidir. Gneye, yani stepleri geip Karadenize inmek iin bir donanmaya ihtiya vardr. Bunun iin kendisi Hollandaya gitti, gemi mhendisleri getirdi. Don Nehri zerinde nehir donanmas yaparak, lojistik meselesini halletti. 1696da Don Nehri zerinden bir donanma ve ordu ile inerek, Azak ald. Bylece ilk defa Rusya Karadenizde bir kpr ba kurmu oldu. stanbul tehlike altnda, devlet ve halk tela iinde. Rusyann Karadenize inmesi ve Osmanl lkesini tehdit etmesi, 1596da bu olayla balad. 1711de Prut Seferinde ar Osmanl ve Krm kuvvetleri kuatarak Azakn iadesini kabul ettirdiler. Fakat Rusya artk bir Avrupa devleti sayldndan, Avusturya Habsburglar ile ibirlii halinde, XVIII. asrda srekli Osmanllara kar seferler yapt ve Byk Katerina (1762-1796) zamannda Rus Donanmas emeye kadar geldi ve Osmanl Donanmasn yakt (6 Temmuz 1770).

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)

Osmanl lkesi, ngiltere ekonomisi iin ok nemliydi. Bu yzden 19. Yzylda Osmanl lkesinin Rus istilas altna dmesi Bat Avrupann byk korkuyla izledii bir olay haline geldi (ark Meselesi). Osmanl pazar decek ve Hindistan yolu tehlike altnda kalacakt. Bu gelimeler srasnda Osmanllarn donanmada birtakm reformlar yaptklarn biliyoruz. Osmanl Donanmasnn temel gemi birimi kadrgadr. Kadrga, krekle ekilen alak bordal gemilerdir. Akdenizde kadim Yunandan beri kullanlan gemi tipidir. Osmanl Donanmas kadrgalardan olumaktadr, fakat evvelce anlattm gibi 1590lardan itibaren ngiliz ve Hollandalarn yksek bordal ve ate gc yksek gemileri gelince, Venedik ve Osmanllar deniz hakimiyetini kaybettiler. Buna are olarak sonraki zamanlarda Osmanllar kalyon denilen yksek bordal ve ate gc yksek yelkenli gemiler yapmaya baladlar. Bu balca, XVII. Yzyln ikinci yarsnda gerekleti. Bu arada Osmanlnn belli bal rakibi Rus arl idi. XVI. Yzyln kinci yarsndan itibaren Osmanly Karadeniz kylarnda tehdit eden bir tehlike ortaya kt. Dinyeper zerinde Zaparog Kazaklar yuvalanm, Osmanl, Karadeniz kylarn aknlaryla yama ve tahrib etmekte. O zaman Kazaklar Rusyaya tabi deildi. Douda, Don Kazaklar Moskovaya tabiydi. Don Kazaklar bir ara 1637de Azak ellerine geirdiler. Artk Karadenizde ehir, kasaba halk Kazak aknlar yznden memleket ierilerine doru kayorlard. Osmanl o zaman, Dinyeper Nehrinin tam aznda Karadenize alan yerde iki kale ina ederek, Kazak hcumlarn nlemeye almtr. Lehistan Zaparog Kazaklar denilen Kazaklar, 1656dan sonra arln hizmetine girdiler. arlk, 1683de Krm ve Karadenizin kuzeyini lkesine katarak, Karadenizde egemen deniz gc haline geldi ve stanbulu srekli tehdit eder bir duruma geldi. 1841 Boazlar mukavelenamesiyle Avrupal byk devletler Rusyann gneye ilerlemesine set ekmek istediler.

[1] Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, stanbul: Eren, 2000. [2] Kbrsta Osmanl idaresinde alnan nlemler hakknda bkz. Halil nalck, Ottoman Policy and Administration in Cyprus After the Conquest, Ankara: 1969.

Print to PDF without this message by purchasing novaPDF (http://www.novapdf.com/)