T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2978 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1932

KENT SOSYOLOJS

Yazarlar Do.Dr. Helga RITTERSBERGER-TILI (nite 1) r.Gr. Abdullah DEVEC (nite 2) Yrd.Do.Dr. Fuat GLLPINAR (nite 3) Yrd.Do.Dr. Sava ALAYAN (nite 4) Do.Dr. Ula BAYRAKTAR (nite 5) Yrd.Do.Dr. Nahide KONAK (nite 6) Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER (nite 7) Yrd.Do.Dr. Ayn F. KOAK TURHANOLU (nite 8) Yrd.Do.Dr. Oya BEKLAN ETN (nite 9) Yrd.Do.Dr. Fuat GLLPINAR (nite 10) Do.Dr. Besime EN (nite 11) Yrd.Do.Dr. Neriman AIKALIN (nite 12)

Editr Do.Dr. Fatime GNE

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Yrd.Do.Dr. Alper Altunay Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Gnnur Tuba Trksava Dil Yazm Danman Okt. Ferdi Bozkurt Grafiker Nihal Src Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Kent Sosyolojisi ISBN 978-975-06-1642-6 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 18.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ ix

Kavram Olarak Kent Sosyolojisi............ ................................

GR ............................................................................................................. KENTSEL UYGARLIKLARIN KKEN ......................................................... ORTAA KENT ........................................................................................ 1800L YILLARDA AVRUPADA SANAY EHRNN YKSEL ............ KENT SOSYOLOJSNDEN BAHSEDEBLR MYZ? .................................. ADA KENT SOSYOLOJS: KENTSEL EKONOM POLTK ................ POSTMODERN KENT KURAMSALLATIRMAK ........................................ SONU .......................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimiz Snayalm Yant Anahtar ............................................................. Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

2
3 3 6 7 8 11 15 17 19 22 23 23 24

1. NTE

Kentlerin Kkeni ve Tarihi ..................................................... 26

TARH KENT ALIMALARINDA KENT KAVRAMI .................................. LK YERLEMLER (NEOLTK YERLEMLER) VE KENTLER ................... ANTK DNEMDE KENTLER ....................................................................... ORTA ADAN MODERN AA AVRUPADA KENTLER........................ SELUKLU VE OSMANLI KENTLER............................................................ Seluklu Kentleri ........................................................................................... Osmanl Kentleri ........................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 27 29 32 34 37 38 39 43 46 47 47 49

2. NTE

Kent Kuramlar ........................................................................ 50

GR .............................................................................................................. TOPLUMSAL TEOR VE KENTLEME: KLASK KENT KURAMLARI .......... Karl Marx (1818-1883) Ve Frederich Engels (1820-1895): Ekonomi Politik Yaklam ............................................................................ MAx Weber (1864-1920): deal Tip Olarak Kent ........................................ Georg Simmel (1858-1918): Kentte Yabanclama Sorunu ....................... KENT SOSYOLOJSNN YKSEL: KAGO OKULU ............................ Robert Ezra Park (1864-1944): Ekolojik Yaklam ..................................... Kurama Ynelik Eletiriler............................................................................ Ernest Burgers (1866-1966): Ortak Merkezli Daireler Kuram ............................................................................................. Roderick Mckenzie: Kentsel Byme Sreci............................................... Louis Wirth (1897-1952): Bir Yaam Biimi Olarak Kentlilik..................... Kurama Ynelik Eletiriler............................................................................ ADA KENT KURAMLARI........................................................................ 51 53 53 56 57 59 60 63 63 64 65 68 69

3. NTE

iv

indekiler

Henri Lefebvre (1901-1991): Toplumsal rn Olarak Mekn.................... Manuel Castells (1942- ): Kollektif Tketim ve Kentsel Hareketler ...................................................................................................... David Harvey (1935- ): Sermaye Birikimi Olarak Kent .............................. SONU .......................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

69 72 75 78 79 81 82 82 83

4. NTE

G Kavram ve Kuramlar..................................................... 84
GR .............................................................................................................. G KAVRAMI ............................................................................................ GN TANIMI............................................................................................ Hareket Merkezli Tanmlar .......................................................................... Hareketin Sosyal Etken ve Etkilerine Bal Tanm ..................................... G KURAMLARI ......................................................................................... Ravensteinn G Kanunlar ........................................................................ tme ekme Kuram ...................................................................................... Petersenin Be G Tipi .............................................................................. Kesien Frsatlar Kuram ............................................................................... Merkez evre Kuram ................................................................................... G Sistemleri Kuram .................................................................................. likiler A (Network) Kuram..................................................................... TRKYENN G TARH ......................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 85 86 87 87 88 90 90 93 95 97 98 101 103 106 109 112 113 113 115

5. NTE

Yerel Ynetimler.................................................................... . 116

GR ............................................................................................................. KAVRAM OLARAK YEREL YNETMLER .................................................. Merkezi Ynetim ve Yerinden Ynetim Ayrm.......................................... Yerel Ynetimlerin zerklii ...................................................................... Yerel Ynetimlerin Siyasal Meruiyeti ........................................................ Yerel Ynetimlerin levleri ........................................................................ KURUM OLARAK YEREL YNETM .......................................................... Yerel Ynetimlerin Ortaya k ................................................................ Yerel Ynetim Sistemleri ............................................................................. Yerel Ynetimden Yerel Ynetiime .......................................................... YEREL YNETMLER AIKLAYAN KURAMLAR ....................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras 1 ........................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 117 117 117 119 120 121 122 123 125 127 132 137 138 139 139 140

indekiler

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 140 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 141

Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar ............................ 144

GR .............................................................................................................. KENTLEME SRECNE YAKLAIMLAR ...................................................... KRESEL KAPTALZMN YENDEN YAPILANMASI VE KRESEL KENT OLUUMU........................................................................................... DNYA KENT VE KRESEL KENT KAVRAMINA KURAMSAL YAKLAIMLAR ............................................................................................... Dnya Kentleri: Tanm ve Kapsam............................................................ Kresel Kentler: Tanm ve Kapsam ........................................................... KRESEL KENT ARATIRMALARINDA LM: KRESEL KENT HYERARSS, AI VE BALANIRLII ....................................................... Kresel Hizmet Sektrnn Kentteki Younluu/ Byklne Gre Kentleri Snflandrma .......................................................................... Kresel Dzeyde Oluturduklar Alar ve Bu Alar zerinden Gerekletirdikleri Aklarn Younluuna Gre Snflandrma ................. BYME KOALSYONU, DEVLET STRATEJLER VE KRESEL KENT OLUUMU...................................................................................................... Kresel Kent Kuramna Temel Eletiriler .................................................... Kresel Kent Oluum Srecinde Politik Faktrler: Byme Koalisyonu ve Devlet Stratejileri ...................................................................................... KRESEL KENT VE STANBUL .................................................................... stanbul Kresel Kent mi? Kresel Kent Olabilir mi?: Trkiyede Akademik Ele Allar ................................................................................... Kresel Kent lmlerinde stanbul............................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 145 146 148 149 149 151 154 155 158 160 160 161 163 163 165 168 171 172 172 174

6. NTE

Trkiyede Tarmsal Dnm .............................................. 176

GR .............................................................................................................. TARIMDA KAPTALZME GE KURAMLARI ............................................ Kk Meta retimi ..................................................................................... TRKYEDE TARIMSAL DNM ZLEMEK........................................ TARIMDA KAPTALST DNMN ARKAPLANI .................................. KK KYL MLKYET VE KK META RETM ........................ TARIMDA NEOLBERAL UYGULAMALAR ................................................... Trkiyede 1980 Sonras Tarm Sektr ...................................................... 2000L YILLARDA TRKYE TARIMI .......................................................... Trkiye Tarm ve Avrupa Birlii ................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 177 177 179 180 180 182 184 187 188 190 194 196 197 197 198 199

7. NTE

vi

indekiler

8. NTE

Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980 ................. 200

GR .............................................................................................................. ERKEN CUMHURYET DNEM: 1923-1950 ............................................... Ulus Devlet Olma Srecinde Meknsal Stratejiler....................................... Kentlerin Planlanmas ve Yapl evrenin nas ........................................ Konut Yapm almalar....................................................................... Kent-ii Ulam Biimleri ........................................................................ G VE HIZLI KENTLEME DNEM: 1950-1960 ..................................... Siyasal ve Ekonomik Arka Plan ................................................................... G Sreci ve Kentleme.............................................................................. Gecekondulama ve Apartmanlama..................................................... Kent-ii Ulam Biimleri ........................................................................ PLANLI KALKINMA DNEM: 1960-1980.................................................... Siyasal ve Ekonomik Arka Plan ................................................................... D G Sreci......................................................................................... Kentlerde Konut Yaps................................................................................. Kentlerin kili Yaps ............................................................................... Siyasi ve Ekonomik Ynyle Gecekondular......................................... Kent-ii Ulam Biimleri .............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 201 202 202 204 206 206 207 207 208 208 210 211 211 212 212 213 214 217 219 222 223 224 225 225

9. NTE

Gecekondu ve Toplumsal liki Alar................................... 228

GR .............................................................................................................. TRKYEDE KENT ALIMALARINI ETKLEYEN YAKLAIMLAR............ TRKYEDE GECEKONDU OLGUSU ........................................................ Siyasi, Ekonomik Gelimeler ve Gecekondulama ..................................... Akademik abalar: Gecekonduyu Anlamak................................................ Birinci Dnem (1950-1960): Eksik teki, Yanl teki ya da Geri Kalm teki................................................................................. kinci Dnem (1970li Yllar): Smrlen/Dezavantajl tekiden Sakncal teki ................................................................. nc Dnem (1980 ve 1990l Yllar): Haksz Kazan Sahibi Gecekondulu ve Kent Yoksulu Olarak Gecekondulu ..................... Drdnc dnem (2000li Yllar): Varo ............................................... GECEKONDU VE TOPLUMSAL LK ALARI .......................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras 1 ........................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 229 229 230 230 235 236 236 239 239 240 246 247 248 248 249 249 250

indekiler

vii

Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras............ 252

GR .............................................................................................................. TRKYEDE NEOLBERAL DNMLER VE KENTLEMEYE ETKLER ............................................................................. DEEN GECEKONDU OLGUSU ............................................................. MEKNSAL ETSZLK ............................................................................... Gvenlikli Siteler ........................................................................................... DEEN G BMLER VE KENTLEME............................................... YEREL YNETMLER VE YNETM OLGUSU ....................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 253 255 259 263 267 268 272 277 279 280 281 281 282

10. NTE

Kentsel Dnm.................................................. .................. 284

GR .............................................................................................................. KENTSEL DNM VE KAVRAMSAL TARTIMA ................................. TARHSEL ARKA PLAN ................................................................................. 19. Yzyl ve Erken Sanayileme Dnemi................................................... 2. Dnya Sava Sonras: Refah Kapitalizmi ve Kentler.............................. 1970-1990 Dnemi: Neoliberal Kent............................................................ EKONOMK GELMEDE KLTREL STRATEJLER VE SOYLULATIRMA .......................................................................................... Soylulatrma.................................................................................................. TRKYEDE KENTSEL DNM VE YASAL SRE.............................. Kentsel Dnmn Yasalar Nasl Bir Beklentiyle Tasarlanmtr? ......... Kentsel Dnmde Katlm......................................................................... ALTERNATF BR POLTKA: KARMA GELRL KONUT ALANLARI.......... SONU .......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 285 285 288 288 290 293 295 296 297 299 301 302 303 305 306 307 309 309 310

11. NTE

Kent Yoksulluu....................................................................... 312

GR ............................................................................................................. YOKSULLUK KAVRAMI ............................................................................... Yoksulluk Tanmlar...................................................................................... Yoksulluk Snr ............................................................................................. Ulusal Yoksulluk Snrlar ...................................................................... Uluslararas Yoksulluk Snr ................................................................. Satn Alma Gc Paritesi (PPP) ............................................................ Yoksulluk lm ........................................................................................ Yoksulluk Gstergeleri ................................................................................. YOKSULLUUN NEDENLER ...................................................................... 313 314 314 315 316 317 317 317 319 322

12. NTE

viii

indekiler

KENT YOKSULLUU VE BOYUTLARI ....................................................... Kent Yoksulluunun Boyutlar .................................................................... Gelir ........................................................................................................ Salk........................................................................................................ Eitim ...................................................................................................... Gvenlik .................................................................................................. Savunmaszlk ......................................................................................... Glendirme ............................................................................................ Eitsizlik, Kutuplama, Toplumsal Dlanma ......................................... TRKYEDE KENT YOKSULLUU ............................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

328 330 330 331 332 333 334 334 336 338 342 343 344 344 346

nsz

ix

nsz
Kent Sosyolojisi kitabnz uzaktan eitim yoluyla Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi sosyoloji lisans eitimi programna katkda bulunmaya ynelik olarak hazrlanmtr. Bu kitabnn temel amac, kent sosyolojinin temel kavramalarn, tarihsel olarak kentleme srecini ve sosyolojik olarak kentsel yaamn btnsel bir erevesini gncel tartmalar altnda sunmaktadr. Kitabn birinci blmnde kavram olarak kent sosyolojisi, ikinci blmde kentlerin kkeni ve tarihi, nc blmde kent kuramlar, drdnc blmde kavram olarak g ve g kuramlar, beinci blmde yerel ynetimler, altnc blmde kresel kentler kuram ve aratrmalar, yedinci blmde Trkiyede tarmsal dnm, sekizinci blmde 19231980 aras Trkiyenin kentleme deneyimi, dokuzuncu blmde gecekondu ve toplumsal iliki alar, onuncu blmde 1980 sonras Trkiyenin kentleme deneyimi, on birinci blmde kentsel dnm ve son blmde kentsel yoksulluk konular zerine yaplan tartmalar bulabilirsiniz. Tm nitelerin sonunda bulacanz zet, sra sizde, kendimizi snayalm ve okuma paralar blmleri ele alnan konularn sorgulanarak kavranmasna katkda bulunacak ve kendinizi snamanza yardmc olacaktr. Kent Sosyolojisi kitabnzn hazrlanmasnda birok kiinin zverili ve youn emei gemitir. Byk bir zveriyle alarak bu kitabn ortaya kmasn salayan nite yazarlarmz Do.Dr. Helga Rittersberger-Tla, Do.Dr. Ula Bayraktara, Do.Dr. Besime ene, Yrd.Do.Dr. Neriman Akalna, Yrd.Do.Dr. Sava alayana, Yrd.Do.Dr. Oya Beklan etine, Yrd.Do.Dr. Fuat Gllpnara, Yrd.Do.Dr. Nadide Kargnere, Do.Dr. Nahide Konaka, Yrd.Do.Dr. Ayn F. Koak Turhanoluna ve r.Gr. Abdullah Deveciye teekkr ederim. Ayrca Trke dzeltmeleri yapan Okt. Ferdi Bozkurt, kitabn dizgi ve grafik tasarm aamalarndaki katklarndan dolay Yrd.Do.Dr. Alper Altunaya ve kitabn dizgi ve basm ilerinde harcadklar youn emeklerinden dolay AF dizgi birimine ok teekkr ederim.

Editr Do.Dr. Fatime GNE

KENT SOSYOLOJS

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kentsel uygarlklarn kkenini ve zelliklerini sralayabilecek, Ortaa kentinin geliimini ve zelliklerini ifade edebilecek, Avrupada sanayi ehrinin ykselii ve zelliklerini sralayabilecek, Kent sosyolojisinin olumasnda etkili olan kiilerin grlerini zetleyebilecek, ada kent sosyolojisinde yer alan kiilerin grlerini karlatrabilecek, Postmodern kentin zelliklerini ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Antik Kent Polis ve Kent Sakini Ortaa Kenti Sanayi ehri ikago Okulu Ekonomi Politik Yaklam Sosyal-Meknsal Yaklam Postmodern Kent

indekiler
GR KENTSEL UYGARLIKLARIN KKEN ORTAA KENT 1800L YILLARDA AVRUPADA SANAY EHRNN YKSEL KENT SOSYOLOJSNDEN BAHSEDEBLR MYZ? ADA KENT SOSYOLOJSKENTSEL EKONOM POLTK POSTMODERN KENT KURAMSALLATIRMAK SONU

Kent Sosyolojisi

Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

GR
Kent sosyolojisi nedir? lk seferde cevaplandrlmas kolay bir soru deildir. Kent ya da ehir nedir? Kentselin anlam nedir? Kentsel olan meknsal bir ylma mdr? Belirli byklkte bir nfus mudur? Ya da basite krsal olann kart mdr? Bu nitede, kent sosyolojisine sosyo-meknsal bir bakla yaklalacaktr. Bu yaklama gre, meknsal ve evresel konularn her zaman sosyal ilikilerin bir blm ve paras olduu kabul edilmektedir. Dolaysyla evre konular snf, cinsiyet, yaam tarz, iktisat, kltr, siyaset ve eylem planlarnn sentezi kentsel blgelerin geliiminin esasn oluturan gstergeler olarak ele alnmaldr. Bu yaklam zellikle Mark Gottdiener ve Ray Hutchison (2011) tarafndan savunulmutur. lk olarak, kentsel uygarlklarn kkeni incelenecek ve bu kentlerin zellikleri sralanacaktr. kinci blmde, ortaa kentinin oluumu ve zellikleri; nc blmde sanayi kentinin ykselii ve zellikleri; drdnc blmde, kent sosyolojisinin olumasnda ve gelimesinde etkili olan kiilerin dnceleri; beinci blmde, ada kent sosyolojisinin ykselii ve ekonomi politik bak asndan kenti analiz eden kiilerin dnceleri ve son olarak da postmodern kent kavramsallatrmas incelenecektir.

Kent sosyolojisine sosyomeknsal bir bak, meknsal ve evresel konularn her zaman sosyal ilikilerin blm ve paras olduu anlamna gelmektedir.

KENTSEL UYGARLIKLARIN KKEN

A M A

Kentsel uygarlklarn kkenini ve zelliklerini sralayabilmek.

Bir kentsel evre ya da kentsel ylma, kentlerin ortaya kmasnn ve ardndan gelen kentleme srelerinin sonucudur. Tarihte kentlemenin kkleri yaklak 10.000 yl kadar geri gitmektedir. Erken dnem Antik kentler Orta Douda (Mezopotamya, Msr) yaklak M 6000 yl nce, Hindistanda ndus Vadisi, inde, Girit ehirlerinin Minos uygarlnda yaklak M 4000 yl kadar nce ve Meksikada yaklak 2300 yl ncesinde bulunabilir (Light, 1983). Bu yerlekelerdeki nfus grece gnmz standartlarna gre az olsa da Mohenjo-Daro, ndus Vadisinde yaayanlarn nfusu 20.000e yaklamtr. Kent tarihisi Lewis Mumford, ilk insan yerleimlerinin l kentleri ya da Thanatopolis olduunu belirtmitir. Antik kentler iyi tanmlanm politik imparatorluklar iinde kilit noktalar olarak tarihte yer aldlar. Babil, Atina, Roma, Mexico City, Pekin vb. gibi merkezi komu-

Kent Sosyolojisi

Polis (Antik Yunan ehir devleti), znde bir kentin egemenlik alanyla tanmlanan bir ynetim eklidir. Civis (kent sakini) ise kent hayat ve iyi bir hayat iin kentlerde yaayan kentli yurttatr.

ta ehirleri vard. Dier ehirler, kara veya su yollar araclyla merkeze balyd. ehirlerin bilgi, g, zenginlik ve kontrol gibi tm kaynaklarn toplanma merkezi olmalar onlarn en nemli ortak yapsal zellikleriydi. Devlet, din, uygarlk, aile ve lke kavramlar ehir kavram ile i ieydi. Polis (Antik Yunan ehir devleti), znde bir kentin egemenlik alanyla tanmlanan bir ynetim eklidir. Civis (kent sakini) ise kent hayat ve iyi bir hayat iin kentlerde yaayan kentli yurttat. Antik kentler ibadet amal tapnaklar, ticaret amal pazar meydanlar ve elence amal tiyatrolardan oluan kamusal meknlarla tanmlanabilir. Ayrca, antik kentler i kalenin etrafn saran surlarla evrelenmitir. Antik kentlerin ou salksz barnma koullaryla uramaktayd. Ancak Gideon Sjoberge gre (1957), bu ehirler zellikle kendi hinterlandnda ayn zamanda g alanlaryd. Srekli sava tehditlerine kar, kendilerini gl salamlatrma sistemleri ile korumaktaydlar. Ayn zamanda ticaret ve dei toku yeri olmular ve belli bir dzeyde iblm ve grece karmak i ve ilevsel dzenleme zellii gstermilerdir. Bu ehirlerin ayn zamanda temsil edici bir ilevi vard. Ayrt edici bir grup semboller ve mekn modelleri kullanlarak ina edilen yerlerdi. Bylece, rnein antik Babildeki Ur kentinde cennetler ve ehir arasndaki geometrik ilikileri yneten kozmolojik kodlar kullanlmtr. Bu dini kodlar da kutsal ve dnyevi meknlar belirlemitir. Atina gibi klasik kentler de kozmolojik kodlara gre ina edilmitir. ehir, Tanra Athenay onurlandrmak iin ina edilmitir. Temelde bir daire eklindedir. Dairenin merkezinde topluluun ve dnyann merkezi agora vardr. Sokaklar merkezden yaylan bir nsal/radyal a olarak dzenlenmitir. Bu dzenleme temelde pazara kolay eriim gibi ekonomik kayglar tarafndan deil, tm evlere eit mesafede olmas gerekliliine dayanan politik ilke tarafndan belirlenmitir. Tm Atinal yurttalar (yabanclar, kleler ve kadnlar hari) eit olarak kabul edilmekteydi. ehir merkezinde vatandalar iin toplant salonu, belediye meclisi ve meclis salonu yer almaktayd. Klasik Roma askeri gc simgeliyor ve temsil ediyordu. Cumhuriyeti fikirler Antik Yunanistandan dn alnmt. ehir merkezine forum denmekteydi. Ykseli dneminde, bir milyondan fazla sakin Romada yayordu. Romada bir tatl su tama sistemi ve kamu yollar gelitirilmiti. Yine de yoksul ve zengin mahalleler arasndaki kutuplama fark edilir ldeydi. Merkezin dnda kalan yerleim blgeleri sosyal snflara gre blnmt. Zamanla bu, k ve aylaklk mekn (Bir yl iinde 159 gn resmi tatil olarak ilan edildi) olarak nitelendirilmi bir yer olarak tannd. Kentin gereksinimi olan su ve cretsiz ekmek gibi kaynaklar krsal alandan salanmtr. Bu durum ormanszlama ve topran ar kullanmyla sonulanan tarmsal arazi talebini artrmtr. Refah, temelde sadece elitler ve elit soyundan gelen vatanda iin mevcuttu. Patrici snf, plebler karsnda kaltsal bir grup olarak Romada iktidar ellerinde tutuyorlard. Hane halk tketimi iin gerekli eyalar, cretli emei reten kk esnaf/zanaatkr snf yoktu ve ounluk politik ve ekonomik hayata katlmn dnda tutulan kle emei tarafndan yaplrd. Mutlaki krallk veya hanedan yasalar Roma ehrine hakimdi. Pekin Antik Romaya benzer kle igcne dayanan bir kentti. Hayat hkmdarln kontrol altndayd. Manu, mparatorluun bakentiydi. Adeta i ve ticaret kentiydi. Ming hanedanl ehir merkezinin kutsal olduunu iddia ederek girie snrlama getirdi. Bylece szde Yasak ehir ortaya kt. Ayrca gk cisimlerinin gstergeleri gibi kozmolojik semboller kullanlmtr.

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

Gordon Childe 1892 Avustralyann Sidney ehrinde dodu. Sidney ve Oxford niversitelerini bitirmitir. 1946-1956 yllar arasnda Londra niversitesinde Tarih ncesi Arkeolojisi profesrl ve Arkeoloji Enstits yneticilii yapt. G.Childen en ok okunan iki kitab Tarihte Neler oldu ve Kendini Yaratan nsandr. Edinburgtan sonra 1956 ylnda da emekli olduu Londra niversitesindeki Arkeoloji blmne dekan olarak atanmtr. 1957 ylnda Avustralyaya dnm ve Blue Mountain de intihar etmitir. Gordon Childen arkeoloji dnyasna katt en nemli iki teorisi Neolitik Devrim/Neolithic Revolution ve Kentsel Devrimi/Urban Revolution dir Bu iki teori zerine arkeolojik almalar yapm ve bunlarn kaytlarn tutan ilk kiilerden birisidir ve bu alma gnmzde de nemini hala korumaktadr. Eski kentleme srelerini tartrken, toplumsal yaplarn kkenleri hakknda i grler edinmek de mmkndr. V. Gordon Childe (1950; 1954) toplumun geliimini farkl aamalara ayrr. Childe, ehir kumay modern yaam, zel bir dizi sosyal ilikilerle balantl kentsel devrim in bir paras olarak deerlendirmektedir. Kentleme srelerini temelde avclk ve toplayclk yolunu izleyerek gda retimine ve yerleik gruplara dayal toplumdan; ticaret ve zanaat retimine dayal topluma gei olarak aklamaktadr. Childeye gre kentleme; emein uzmanlamas, toplumsal grevlerin karlkl bamllnn artmas ve farkl ilevlerin ayrmas araclyla gelien bir srecin sonunda gereklemitir. Gordon Childe kentsel devrimi aadaki zelliklerle aklamtr: 1. Artan nfus bykl ve younluu, 2. Emein uzmanlamas: zanaatkr, tccar, din adam gibi uzmanlklarn artmas, 3. Tapnaklarn hkimiyetinde kurulan kentsel meknlar, 4. Hinterland iin gda retiminin kontrol ve art rnn depolanmas. Toplum zerinde mutlak kontrole sahip bir egemen snf vardr: Rahip, askeri liderler ve yetkililer egemen snfn ynetici snfn olutururlar, 5. Yaznn icad: Bilginin ilenmesi iin saysal ve alfabetik belirtme sistemleri vardr, 6. Sanatlarnn gelimesi: Sanat, mzik gibi giderek rafine edilmi kltrel ifade formlar olmalyd, 7. Bilimlerin geliimi: Tahmin, lm ve standardizasyon kaytlar (rnein vergi) tutmak iin gerekliydi. 8. Dier merkezler ile uzun mesafeli ticaret mevcuttu, 9. Artk akrabalk yerine aidiyet yaanlan yere balyd. Childe iin antik kentler uygarln beii olmutur. Childen modeli, avc ve toplayc toplumlardan modern kentsel ekonomilere dayal olanlara gei ile nitelendirilen evrimci anlay zerine kuruludur. Dier yaklamlar ise, kentlemenin mutlaka byle bir yolu takip etmediini vurgularlar. Aratrmaclar kentlerin Childen nerdii evrimci anlayn sonucu deil gl hkmdarlarnn ve onlarn ticari baarlarnn rn olduunu ne srerler. Bu yaklama gre, ticaret ve devletin gc byk ehirleri retmitir. Kentleme, M 1000 ile MS 500 arasnda bir d yaad. Merkez otoriteler gcn kaybettii iin o dnemki kentlerin kendilerini savunma ihtiyac domutur. Ortaa Avrupasnda kentleme dzeyi gerilerken, Asya, Yakn Dou ve Latin Amerikadaki ehirler zenginlemitir.

Gordon Childe (1892-1957)

Childe iin kentleme; emein uzmanlamas, toplumsal grevlerin karlkl bamllnn artmas ve farkl ilevlerin ayrmas araclyla gelien bir srecin sonunda gereklemitir.

Childen kentleme modeli, avc ve toplayc toplumlardan modern kentsel ekonomilere dayal olanlara gei ile nitelendirilen evrimci anlayna dayanmaktadr. Aratrmaclar ise, kentlerin Childen nerdii evrimci anlayn sonucu deil, gl hkmdarlarnn ve onlarn ticari baarlarnn rn olduunu ne srerler. Bu yaklama gre, ticaret ve devletin gc byk ehirleri retmitir.

6
Kentleme, M.. 1000 ile M.S. 500 arasnda bir d yaamtr. Ortaa Avrupasnda kentleme dzeyi gerilerken, Asya, Yakn Dou ve Latin Amerikadaki ehirler zenginlemitir.

Kent Sosyolojisi

slam hkmdarlar Constantinople/stanbul gibi eski Roma kentlerini devrald. slam egemenlii altnda Kuzey Afrika ve Yakn Douda da kentler kurulmutur. Blgesel genileme ve ynetimin sonucu olarak, slam toplumunun kendine zg bir ehir sistemi vard ve bylece yneticiler ticaret ve hinterland kontrol edebiliyorlard. Aa yukar ayn dnemde (MS 1000-1700), Hindistandaki ehirlerin refah, merkezi otoritenin gcnn sonucudur. ehir, devlet otoritesinin gcne ylesine bamldr ki, yle ki bir prensin ehri terk etmesi sonucunda tm nfus kentten ayrlabilmektedir. Gottdiener ve Hutchison (2011, s.35) bu dramatik durumu yle gstermektedirler; 1663 ylnda bir Mool prensi Delhiden Kemire bir yolculua ktnda, btn ehir onu izledi nk onun iyilikleri olmadan yaamlarn srdremezlerdi. Latin Amerikada Aztek ve nka medeniyetleri, Tenochtitlan (Meksiko) ehri gibi nemli ehirleri kurdu. Buradaki nemli nokta, Meksikadaki Aztek uygarlklarnn tarm hinterland ile yakn bir iliki iinde olmasdr. Ekonomi paraya deil, takas/mbadele sistemine dayanmaktayd. Kentin rol, Aztek hkmdarlar iin idari merkezi olarak hizmet vermek oldu. Avrupada sadece ge Ortaada kentler devletten siyasal bamszlk ve zerklik kazand.

ORTAA KENT
AM A

Ortaa kentinin geliimini ve zelliklerini ifade edebilmek.

Neden Avrupada Ortaa kentlerinin analizi nemlidir? Roma mparatorluunun sonunda, merkez otorite azald; yetki, otorite paraland ve bu toplumsal ve siyasal dzenin bozulduu bir dnem oldu. te olduu kadar dtaki savalar bu dnemin tipik bir zelliiydi. Korunma iin artan bir ihtiya vard. Ticaret ve piyasa ilikileri nemini kaybetti. Henry Pirenne, 10. yzyl ncesi tarm medeniyetini tartrken, bu dnemde orta snf bir nfus (tccar ve esnaf) ve toplumsal rgtlenmeye (hukuk, kurum kendine zg) sahip hibir ehrin olmadn iddia etmitir. Bu ehirler temelde idari merkezler ve kalelerdi. Burghlar (kasabalar) duvarla evrili yerlerdi, nfus azd ve srekli bir valye garnizonu, din adamlar ve grevlilerden oluuyordu. Kentin kendisi hibir ey retmiyordu. Onu evreleyen yerlerin gelirleri ile yayordu. Kentte yaayanlar hibir ayrcala sahip deillerdi. Ge ortaa dneminde (11. yzyldan 15. yzyla kadar) Avrupa nemli deiiklikler yaad. stilalar yavalad, savalar azald. Daha huzurlu bu dnemle birlikte nfus bykl artt ve bir tccar snf ortaya kt. Pirenne (1974)e gre erken tccarlar temelde vagabond serserilerdi. Pirenne, profesyonel tccar bir snfn ortaya kmasn; kyller ve hizmetilere deil, topraktan kopan bireylerin giderek daha nemli bir sayya ulamasna ve giderek zgrleerek serseriler gibi yaamalar ile ilikilendirmitir. Herkesin lorda baml olduu zamanlarda, kimseye hesap vermeden her yerde dolaan nc tccarlar kendilerini doduklar topraktan kopararak zgrlemilerdir. Mkemmel konumlandrlan kaleler, tccarlar ekmek iin dikilmitir. Tccarlarn gelmesiyle eski burghlar (kasabalar) genilemitir. Yeni gelenler tccar banliyleri veya portuslardaki (kent kaplar) yakn alanlara yerlemilerdir. Kale duvarlarnn dnda ina edilen surlarla genileyen bu yeni kentsel meknn sakinlerine burgher (kasaba sakini) denmeye balanmtr.

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

7
Pirenneye gre, 11.yzyl ve 15.yzyl Avrupada ticari canlanma dnemidir. Bu canlanmann arkasnda yatan ivme d ticaret ile balants olan uzun mesafeli ticaretidir. Ortaada kentlerin geliiminde canlanan ve gelien ticaretin ortaya kard orta snfn rol byktr. Webere gre, ortaada kentin ayrc zellikleri kalelerle evrilmi olmas, ekonomilerinin ticarete ve alverie dayanmas ve siyasi ve idari zerklie sahip olmalardr. Weber iin, sivil ve demokratik katlm kentsel geliim iin nemlidir.

Pirenne bu dnemi, ticari canlanma dnemi olarak aklamaktadr. Pirenne, d ticaret ile temasn, temelde uzun mesafeli deniz ticaretinin yeniden canlanmas demek olduunu ve bu d ivmenin bu canlanma altnda yatan ana g olduunu savunmutur. Bu dnemde deniz ticaretinde Venedik sekin bir rol oynad. ncelikle stanbulla bunu salayarak geliti. Benzer gelimeler Kuzeyde de yaand. Yeni merkez Flanders blgesinde yer alan Bruges idi. Ticaretin ortaya kard orta snfn rol Pirenne tarafndan youn olarak vurgulanmaktadr. Pirenne, siyasi zerklik ve yerel z ynetim iddialar arkasndaki itici g olarak bu snf grmtr. Orta snflarn kar sk sk kilise ve soylularn karlaryla atmtr. Max Weberin ortaa kentlerine olan ilgisi, zellikle antik toplumlarn feodalizme ve ardndan kapitalizme geiine olan ilgisine dayanmaktadr. Webere gre, kentin zel karakteri onlarn kalelerle kuvvetlendirilmi yerler olduklar kadar, varlklarnn ticaret ve alverie dayanmas, ehrin bir pazar yerleim yeri olmasdr. Ticaret ve alveri nemli olmasna ramen, Webere gre belli bir dereceye kadar siyasi ve idari zerklie sahip olmalar da gereklidir. Sivil ve demokratik katlm (kendi zerk yasa ve ilgili dernekler, kendi mahkemeleri) kentsel geliim iin ok nemlidir. Weber ortaya kan kent sakini snfnda devrimci bir karakter de grmtr. Geleneksel kentlerin ortak zelliklerini aratrarak sralaynz.
SIRA SZDE

1800L YILLARDA AVRUPADA SANAY EHRNN DNELM YKSEL

A M A

SIRA SZDE

DNELM S O R U

S sralayabilmek. Avrupada sanayi ehrinin ykselii ve zelliklerini O R U

DKKAT Kapitalizm, feodal ilikilerin krlmas sonucunda ortaya kt. Teknolojik deiimlerle birlikte sanayi devrimi (1780-1880), byk ehirlerin saysnda nemli bir arta yol amtr (Jones, 1990). Sanayi devrimiyle birlikte krsaldanSZDE SIRA kentsele nfus ak balamtr. Bu dnemin nemli zelliklerinden biri lm oranlarnn dmesi ve g oranlarnn artmasdr. arayan ve emeini satan nfus Marxn tanmyla proleterlemitir. AMALARIMIZ Bunun yan sra, hijyenik artlar iyilemi, gda retimi artm ve eitlenmitir. Yeni teknolojiler her trl retim artyla sonulanmtr. Bylece sanayi devrimine paralel olarak kentleme nem kazanmtr. Daunton (1978), Tsanayi bymeK A P sinin 18. yzylda ngilterede gerekleen kentsel bymenin devam olduu grn savunmaktadr. te yandan 19. yzylda buhar gcyle alan fabrikalarn icad ile kentsel ekonomilerin ortaya ktna dair yaygn V Z Y O N daha ok T E L E gr nem kazanmtr. Daunton, sanayi devriminde kentlerin roln, kentsel nfusun farkl tketim mallarna artan talebi ile ilikilendirerek vurgulamtr. Ona gre aslnda bu talep, tarm sektrnde byk deiikliklere yol amtr. Dolaysyla, NT RNET kentsel nfusun talep ettii gda, yakt ve mesleki uzmanlama Egerektiren dier rnlere duyulan ihtiya artmtr. Daunton, sanayilemeye duyulan talebin arkasnda ev pazarnn olduunu ileri srmtr. Daunton ayrca, ortaa sonras lonca sisteminin kontroll lisans gibi geleneksel kontroller dnda kalan bu kentlerin, 18. yzylda byd ve hzla yayldn belirtmitir. Yava yava gelien bu kentler aslnda Ortaan zgr ve zerk kentleriydi. Sanayi kentleri 18.yzyln ulus devletlerindeki endstriyel kapitalizmle birlikte ortaya kmtr. Kapitalizm, sermaye birikimine hizmet eden cretli emek ve emek yoluyla gerekletirilen metalarn retimine balyd.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Kent Sosyolojisi

Friedrich Engels (1820-1895) Engels 1844 ylnda ngilterede kapitalist kentlerin toplumsal ve meknsal dzeyde eitsizlik rettiini ortaya koymaktadr. Kentleme srecinde ortaya kan toplumsal sorunlarn nemini vurgulamtr.

ehirler bu retim srecinin merkezleri haline geldi ve ayn zamanda fabrikalarn kurulduu merkezler oldular. Bankaclk, toptan sat ve ticaret, iletiim ve ulam alar gibi kentsel fonksiyonlar, retimi olduu kadar emek gcn salama srecini de desteklemitir. Antik kentlerin aksine, 1800l ve 1900l yllarn Bat Avrupa sanayi ehirleri, din ya da kozmolojik kodlara dayanarak deil geliigzel gelimitir. Bu sre iinde toprak/arazi, bir emtiaya dnt. Ancak nemli olan bir baka gerek de belirgin snf farkllklarnn meknda ortaya kmas ve kendini meknda grnr klmasdr. 1844 ylnda, ngilterede ii snfnn yaam koullarn irdeleyen Friedrich Engels (1845:1996), byk ehirlerin kenar mahallelerinde yoksullarn yaamnn ayrntl ve arpc bir tanmn vermektedir. Bu almasnda, yoksullarn kt barnma koullarn, kirlenmi mahallelerini ve hijyen eksikliini, gda ve giyim gibi temel ihtiyalarnn eksikliini gsterir. Engels ayrca, zel sadakaya baml binlerce evsizden bahsetmektedir. Bir anlamyla ilerleme ve modernleme arayan, feodal balardan kaanlar iin bir umut sembol olan ehir, dier anlamyla yoksul ve varlkl insanlar farkl kentsel meknlarda younlatran bir yer haline geliyordu. Engels, kapitalizmin kentsel meknda nasl ilediini inceledi. Onun nemli katklardan biri de, geleneksel toplumun knden sonra ortaya kan toplumsal sorunlarn nemini vurgulam olmasdr. Manchester alarak, kapitalizme balad zengin ve yoksulun kat ayrmasn gzlemlemitir. Zengin ve yoksullarn kentsel meknlarda ayrmasnn tezahrn eitsiz gelime (uneven development) olarak adlandrr. Banliyleme nedir? Aratrnz. SIRA SZDE

SIRA SZDE

Durkheim iin ehir ahlaki DNELM uyumun dalmas, Weber iin, hesaplayc rasyonelliin-aklcln S O R bymesi,UMarx iin ise kapitalist retimin geliimidir.

KENT SOSYOLOJSNDEN BAHSEDEBLR MYZ?

DNELM
AM A

Kent sosyolojisinin olumasnda etkili olan kiilerin grlerini zetleyebilmek. S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Ferdinand Tnnies (1855-1935)

K T A P

TELEVZYON Tnnies,

sanayileme/kentleme dnemini, yz yze iletiimin sosyal yaam belirledii topluluktan NTERNET (Gemeinschafttan), zayflam sosyal balara ve dzenlemelere sahip olmakla karakterize edilen toplumaa (Gesellschafta) bir gei olarak aklamtr.

Buraya kadar olan tartmalarda kentin gelime analizi, toplumsal deiim kuramDKKAT lar ile balantlyd. Kentler veya ehirler tarihsel adan nemli yerler olarak kabul edilir ve nadiren oluma nedenleri ve temelde baz gelimelerin koullar olaSIRA Marx, rak ele alnrlar.SZDE Weber ve Durkheim, ehirleri analiz ederken toplumlarda faaliyet gsteren faktrlerin daha geni bir analizi ile ilgilenmilerdir. Durkheim iin ehir ahlaki uyumun dalmas iin bir yerdi; Weber, hesaplayc rasyonelAMALARIMIZ liin-aklcln bymesini vurgulad. Marx ise kapitalist retimin geliimi ile serbest braklan ykc gleri ele ald. Endstri ehri ve endstri toplumunun ortaya k ile birlikte toplumsal-siyasal K T A P alanlardaki bilim insanlar aklamalar bulmaya ve deneyimlenen dnmler hakknda daha derin bir anlay gelitirmeye altlar. Alman bilim adam Ferdinand Tnnies (1855-1935), topluluk (Gemeinschaft) ve toplum (Gesellschaft) kavramTELEVZYON sallatrmalaryla kent sosyolojisi alannda nemli bir konuma sahiptir. Tnnies toplumu analiz ederken temelde evrimsel bir bak as izledi. Sanayileme/kentleme dnemini, yz yze iletiimin sosyal yaam belirledii topluluktan (Gemeinschafttan), zayflam sosyal balara ve dzenlemelere sahip olmakla karakterize NTERNET edilen topluma (Gesellschafta) bir gei olarak aklamtr. Genellikle bu ayrm, ky ve ehir hayatn ayrt eden lt olarak kullanlmtr. Georg Simmel (1858-1918) kent sosyolojisi tartmalarna nemli katkda bulunmutur. Kentlemenin kltrel boyutlar zerinde younlamtr ve kentsel ya-

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

amn nasl bireysel bilin dnmlerine yol atn ele almtr. Simmel Metropolis ve Zihinsel Yaam adl makalesinde, modern yaamn en byk sorunlarnn bireylerin kendi zerklik ve bireyselliklerini kendi ellerinde tutma iddiasndan kaynaklandn savunmutur. Kiiliin d glere nasl uyum salad sorusunu sormutur. Ona gre metropol hayat sinir uyarlarnn bir younlamas, insann bu koullara uyum salayabilme ve farkl bir tr kiilik gelitirmesi eklinde sonulanmtr. Simmel metropoln her zaman para ekonomisinin merkezi olduunu vurgulad. Para ekonomisi, belli bir zihin (intellect) durumuna dayanmaktadr ve bu zihin; faiz, hesaplanabilirlik ve dakiklik gibi nesnel ve llebilir kazanlarla temellendirilmektedir. Onun almalar insann tarihsel balarndan kurtulup zgr ve zgn bireyler haline geldii potansiyeli grerek metropol hayatnn zgrletirici rol zerine hala devam eden tartmalar balatt. Georg Simmelin ABDde kent sosyolojisi alannn ortaya kmasnda nemli bir etkisi olmutur. Eski rencileri Albion Small 1893 ylnda ikagoda Sosyoloji Blm kurdu. ikago Okulu uzun bir srede gelimi ve kent sosyolojisi sylemlerine hakim olmutur. 1914te Robert E. Park blme katlm ve Roderick McKenzie, Ernest Burgess, William I. Thomas ve Louis Wirth bu okulun nemli temsilcilerinden bazlardr. Bylece ikago da kent sosyolojisi dodu. Kent, sosyal aratrma laboratuvar haline geldi. Bu yllarda Amerikan ehirleri nemli bir byme yaad. Gmenlerin saysnn artmas, byyen isizlik ve evsizlikle baa kabilmek iin sosyal politikalara duyulan ihtiya giderek artt. Bu sreci gzlemleyen ikago Okulu yeleri, kentseldeki toplumsal olaylarn allmas iin en uygun yntemin nitel aratrmalar yntemi olduu tezini savunmaktaydlar. Robert E. Park (1865-1944) sosyolojiye, gazetecilik ve o gnlerde en nemli siyah Amerikan lideri Booker T. Washington ile uzun vadeli bir asistanlktan uzanan virajl bir yoldan geldi. lgi alanlar arasnda rk ilikileri, sendikalar, etnik mahalleler, evsizlik gibi ehir hayatnn tm ynleri vard. Biyolojik metafor ve ekolojik modeller kentsel toplumsal ilikilerin analizi iin ereveleme aralar oldu. Karmak sosyal yaplar bir eko-sisteme benzeyen ve olgunlua doru ilerleme halinde olan dinamik srelerin toplumsal alar olarak grld. Park, ehrin farkl yerleri arasndaki karlkl bamll (veya symbiosis, ortak yaam) gstermek iin yaam a kavramn kullanmtr. Doal alanlara (ni/niche) dayanan bu varsaymlar simbiyotik ilikileri vurgulayarak tespit edilebilir. Tipik bir rnek ikagonun yksek kiral bir mahallesi ile yakndaki yoksul bir mahallenin (slum) karlatrlmas almasdr. Karlatrma sonunda durumu iyi olan sakinlerin ev hizmetlerinde gereksinim duyduklar ucuz emee ve ayn zamanda yasad alkol ve ilalara kolay eriebildikleri; ancak kenar mahallede yaayan yoksullarn (slum) korunakl ve iyi durumdaki evlerde el ula (yardmc) olduklar grlmtr. Parkn doal ve kentsel evre arasnda kurduu temel benzerlik bir tr Sosyal Darwinizmin temelini oluturmutur. Roderick McKenzie varolu mcadelesinin temelde konum veya mevkiye dayandn ne srmtr. Meknsal konum ancak ekonomik rekabet ve hayatta kalma mcadelesine dayanmaktadr. Nfus da ehir mekn iinde byle ayrlmtr. Bu kentsel rntlerin incelemesi, kentsel (insan) evrebilimcilerin (ekolojistlerin) ana konular oldu. Ernest Burgess bu corafi temelli kefin savunucularndan biri olmu ve ehir iindeki arazi kullanmnn genileyen (olgunlaan) boyutunu aklamak iin emerkezli/zekde (concentric) daireler kuramn gelitirdi. Farkl kentsel arazi kullanmnn (i, retim, farkl sosyal snflarn barnmas, elence vb konutlar) dzenli bir model takip ettiini savundu. Burgessin kentsel byme modeli temelde emerkezli/zekde blgeler (1920) (concentric zones) modelidir. Belirlenen blgeler unlardr:

Georg Simmel (1858-1918) Georg Simmel kentlemenin kltrel boyutlar zerinde younlamtr ve kentsel yaamn nasl bireysel bilin dnmlerine yol atn ele almtr. Ona gre, modern yaamn en byk sorunlar bireylerin kendi zerklik ve bireyselliklerini kendi ellerinde tutma iddiasndan kaynaklanmaktadr.

Robert E. Park (1865-1944)

Burgessin ilgi alanlar arasnda rk ilikileri, sendikalar, etnik mahalleler, evsizlik gibi ehir hayatnn farkl ynleri vard. Biyolojik metafor ve ekolojik modeller kentsel toplumsal ilikilerin analizi iin ereveleme aralar olmutur.

10

Kent Sosyolojisi

Ernest Burgess (1886-1966)

Ernest Burgess ehir iindeki arazi kullanmnn genileyen (olgunlaan) boyutunu aklamak iin emerkezli/zekde (concentric) daireler kuramn gelitirdi. Farkl kentsel arazi kullanmnn (i, retim, farkl sosyal snflarn barnmas, elence vb konutlar) dzenli bir model takip ettiini savundu.

Merkezi i ve ticaret blgesi (Central Business District, CBD) Hem konut hem de i alanlarnn yer ald karma alanlar (gei blgesi) Alt snf yerleim alanlar (ehir ii) Orta snf konut alanlar (d banliyler) Abonman toplu ulam kart olanlarn yaad Banliy (Commuters) blgesi Burgess, ehrin bymesinin her zaman iten yani ehrin merkezinden (CBD) da doru genileyerek olutuunu iddia etmitir. Bylece, gei blgesi, zaman iinde, da doru hareket eden iletmeler tarafndan satn alnacaktr. ehir merkezi yksek fiyatl arazi kullanm tarafndan igal edilmitir nk ticari iletmeler bu yksek cretleri deyebilmektedirler. Yerleim mahalleleri, merkeze gidip gelme maliyetlerine bal olarak merkez dnda bulunmaktadr. Bylece bu maliyeti deyebilen yksek gelirli gruplar ehrin en dnda yksek fiyatl konut alanlarnda yaamaktadr. Bu yaklamda klasik ekonomi kuramlarnn etkisi aktr. eitli arazi kullanmlarnn konumu arazi/toprak iin deme gcyle aklanabilir. Serbest piyasa iinde farkl gruplar arasndaki rekabet her grubun deme gcnn yetecei arazi kullanmyla sonulanr. Burgessin emerkezli/zekde blge modeli, Kuzey Amerika balamnda etnik niteliklere odaklanm olmas asndan eletirilmitir. Dier modeller temelde, yukarda aklanan blge modelindeki blgelerin yerine, sektrlerin (Homer Hoytun Sektr Modeli, 1939) ya da oklu ekirdeklerin (Chauncey Harris ve Edward Ullmann oklu ekirdek Modeli, 1945) konmas ile meydana gelen bymeyi izlemilerdir. ikago Okulu, toplumsal olaylarn analizine meknsal bak asyla yaklamtr. Bir dier deyile, kent sosyolojisi alannda sosyo-meknsal bir bak as gelitirmilerdir. Dahas, grup ilikilerini btnsel bir a iinde inceleyen etkileimsel bir yaklam benimseyerek sosyal/toplumsal dnyalar kavramn nermilerdir. Mikro dzeyde bir dizi alma yrtmlerdir. Bu almalarn ou kent sosyolojisi alannda klasik olarak kabul edilebilecek almalardr. Paul C. Cresseynin Taxi-Dance Hall (1932); Fredrick Thrasher in The of 1,313 Gangs in ikago (1927) zerine Bir alma ve Louis Wirthn Ghetto (1928) almas ilk akla gelenlerdir. Kentsel topluluk almalar gelenei ve sosyal alarn analizi, kent mahallelerinde fiziksel yaknln nemini vurgulayarak; 1950li ve 1960l yllara kadar sregelmitir. Kritik kitlenin nemi, farkl gruplar ya da alt kltrleri oluturmak iin gerekli belli sayda insanlar, Claude Fischerin (1975) ehirciliin alt-kltrel teorisinde de vurgulanmtr. Onun anlaynda topluluk yerel meknn kapatlmasndan kurtarlm olarak kabul edilmelidir. Kent, sosyal ilikilerin bir a haline gelir. Bu a, sre ve toplumsal aktrler arasnda sivil-meknsal olmayan aktrler aras balantlarn oluturduu bir sosyal yap ve bireysel davran olarak anlalr. Kentsel Ekoloji, sosyal organizasyon dankl kuramlar ve yapsal ilevselcilik hakknda eitli varsaymlar, birbirine bal sosyal sistemlerin etkileimini vurgulayarak paylamlardr. ikago Okulunu oluturan bilim insanlar, yaptklar aratrmalarda asl anlamak istedikleri kentsel kltre alma, btnleme (entegrasyon) veya dalma hususlardr. Bu yaklamn ana fikri, kentin evresinin yeni gelenler (gmenler) iin nemli lde farkl olmasdr. Gmenler hzl uyum salamak zorundadrlar ve bu sre genellikle travmatik deneyimler (dzensizlik) retir. Bu genel tartmay Simmelci bir perspektif ile destekleyerek, Robert E. Park kendi analizinde iin marjinal insan kavramn gelitirdi. Marjinal insan iki farkl kltrn iinde yaamak zorunda olan bir kiidir. Parkn marjinal kiilik tipi genellikle yabancnn (ya da kozmopolit) roln almak zorunda kalr.

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

11
ikago Okulunu oluturan bilim insanlar yaptklar aratrmalarda esas anlamak istedikleri kentsel kltre alma, btnleme (entegrasyon) veya dalma hususlardr.

Kentin doas doal dnyann bir paras olarak grlrken, kararl ve ngrlebilir deiiklikler nfus artna bal aklanm; kentsel arazi kullanm farkl ilevlerin meknsal ayrmndan, ehir merkeziyle ilikisinden ve toprak deerlerinden etkilenmitir. Dier yandan ortaya kan yerleim desenleri, mekn iin farkl sosyal gruplar arasndaki rekabet; rksal ve etnik gruplar arasndaki uyum insann doal evreye adaptasyonunun sonucu olarak grlyordu. Kentsel toplumsal normlarn ortaya kmas nfusun bykl, younluu ve heterojenliinin bir sonucu olarak grlmtr. Bu deiken, Louis Wirthn (1948) Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme adl ilham verici almasnn temelini oluturmutur. Kentlemeden (kentsel byme sreci) ayrt ettii kentlileme kavramn ortaya atmtr. Kentlileme kavramn kullanrken kentsel yaamn farkl, ayrt edilebilen durumunu vurgulamak istemitir. Kentsel yaam ayn zamanda rk, etnik kken ve sosyal stat bakmndan farkl olmak zorunda olan grece byk ve youn yaayan nfusu gerektirmektedir. Bir nfus ne kadar bykse, eitlilik ve uzmanlama dzeyi o derece yksek olacaktr. Bu da anomi (yabanclama) veya dalmaya yol aabilir, fakat ayn zamanda da zgrletirici olabilir. Artan nfus younluu bir yandan sosyal gruplar ve bireyler arasndaki rekabeti artrrken dier yandan dierleri ile yakn yaamdan kaynaklanan bir hogrye de yol aabilir. II. Dnya Savandan sonra, kentsel ekolojik yaklam yeni bir ivme kazand; ehirleri incelemek iin yeni giriimler yapld. Bunlardan en bilineni Eshrev Shevky ve Wendell Bellin Sosyal Alan Analizi yntemi (1955) oldu. Bu yntemle ehirlerdeki alanlar, nfuslarn sosyal zellikleri (eitim, meslek, gelir) temel alnarak sralanm ve bylece sosyal snf ve etnik gruplarn haritalar retilmitir. Ancak bu tr bir analiz ile elde edilen sonularn tanmlama dzeyinde kalm olduu grlmtr. Zamanla bilgisayar teknolojisinde meydana gelen gelimeyle birlikte bu tr analizler farkl lekler (kresel lekte ehirlerin yaplar analiz edilerek) gelitirmeye balamtr. Bylece bu yeni metodolojik yaklam Faktriyel Ekoloji olarak adlandrlmtr. Kentsel evrenin sosyal organizasyona uyum saladn savunan bir anlay hala kent sosyolojisinde merkez bir bak asdr. te yandan bu bak asna iki eletiri nemlidir lk eletiri, kt kaynaklar zerinde rekabetin vurgulanmas yerine daha nceden mevcut olan koullara daha fazla nem verilmesine ilikindir. Dier eletiri ise yerel ve ulusal devlet kurumlarnn yan sra kentsel arazi piyasasnn dzenlenmesinde zel sektrn oynad rol yeterince vurgulamyor olmasna ilikindir.

Louis Wirth (1897-1952)

Louis Wirth, nfusun bykl, nfusun younluu ve nfusun eitliliinin sonularn analiz eder. Bir nfus ne kadar bykse, eitlilik ve uzmanlama dzeyi o derece yksek olacaktr. Nfus younluu bir yandan sosyal gruplar ve bireyler arasndaki rekabeti artrrken, dier yandan dierleri ile yakn yaamdan kaynaklanan bir hogrye de yol aabilmektedir.

ADA KENT SOSYOLOJS-KENTSEL EKONOM POLTK

A M A

II. Dnya Savandan sonra, Eshrev Shevky ve Wendell Bell Sosyal Alan Analizi yntemi (1955), ehirlerdeki alanlarn, nfuslarn sosyal zellikleri (eitim, meslek, gelir) temel alnarak sralanm ve bylece sosyal snf ve etnik gruplarn haritalar retilmitir.

ada kent sosyolojisinde yer alan kiilerin grlerini karlatrabilmek.

Henri Lefebvre 1960 ve 1970li yllardaki yazlarnda kent sosyolojisine Marksist bir bak as kazandrmtr. Bu bak as ile Lefebvre; sermaye yatrm, kr, kira ve snfsal smr gibi kavramlarn kentsel sosyoloji alanna nasl dahil edilebileceini gstermitir. En nemlisi, zellikle gayrimenkul yatrm sermayesinin ikinci bir devre olarak dnlmesi gerektiini, yani sermayenin devreleri (circuits of capital) fikrini ortaya atmasdr. Bu fikre gre, kr iin gayrimenkul piyasasnda satlan araziye yatrm ve daha sonra elde edilen krla tekrar araziye yatrm yaplr.

12

Kent Sosyolojisi

Henri Lefebvre (1901-1991)

Lefebvre; sermaye yatrm, kr, kira ve snfsal smr gibi kavramlarn kentsel sosyoloji alanna nasl dahil edilebileceini gstermitir. Temelde devlet ve yatrmclarn kr iin dikkate aldklar mekn soyut mekn (abstract space) olarak kavramsallatrr. Gndelik hayatta kullanlan mekn dasosyal mekn (social space) olarak adlandr. Lefebvre soyut ve sosyal mekn arasndaki atmann snf atmasna benzer ekilde kapitalist toplumda temel olduunu savunmutur.

Sermayenin birincil devresi (primary circuit of capital) ksaca para yatrm, ii alm, rnlerin retimi, rnlerin sat ve yeniden kr kazanma olarak tanmlanabilir. Bu fikirlerin yan sra Lefebvrein, sosyal faaliyetler ile etkileimlerin ve meknn birbirine bal olduu fikrini ileri srmesi de nemlidir. Sosyal etkileimler iin mekn kullanlmaktadr ama bu etkileimler ayn zamanda mekn retirler. Lefebvre meknn toplumsal deerler ve anlamlara dayal olan ve ayn zamanda meknsal alg ve uygulamalar belirleyen bir toplumsal rn olduunu savunur. Kentsel meknnn toplumun kendini yeniden retmesi asndan son derece nemli olduunu ve farkl sosyal sistemlerde farkl biimler aldn vurgulamtr. Temelde devlet ve yatrmclarn kr iin dikkate aldklar mekn soyut mekn (abstract space) olarak kavramsallatrr. Buna ek olarak ayn zamanda, gndelik hayatta kullanlan mekn da sosyal mekn (social space) olarak isimlendirir. Lefebvre soyut ve sosyal mekn arasndaki atmann snf atmasna benzer ekilde kapitalist toplumda temel olduunu savunmutur. Lefebvre, alglanan (perceived), kavranan/tasavvur edilen (conceived) ve yaanan (lived) toplumsal pratikleri birbirinden ayrr. Alglanan pratikler, uygulamalar ehrin retim ve yeniden retimini gerektirir, kavranan/tasavvur edilen (conceived) ehrin temsilini ifade eder ve yaanan (lived) ise kentin fenomenolojik (bilinli olarak deneyimlenen) temsilidir. Alglanan meknsal pratik ampirik olarak grlebilir ve gzlemlenebilirdir. Dier tm sosyal pratikler gibi meknsal pratik kavramsallatrlmadan nce dorudan yaanr. Sosyal ve meknsal pratik gerekliktir. Kavranan/tasavvur edilen (conceived) mekn kavramsallatrlan ya da soyut mekndr; dier bir deyile, meknn temsilidir. Bu soyutlamalar bireylerin sosyal ve politik pratiklerinde nemli bir rol oynarlar. Ayrca mevcut iaretler, kodlar ve bilgiye baldrlar. Bu mekn, uzmanlar, planlamaclar, sosyal mhendis ve bu alanda alan dier uzmanlarn tasavvur ettii mekndr. Soyut mekn mevcut retim tarznn egemen mekndr. Dier yandan yaanan mekn, dorudan ilikili grntler ve semboller yoluyla yaanr. Dorudan deneyimlenen, sosyal mekndr. Lefebvre iin, Bat dnyasnda kapitalizmin egemenlii ile toplumsal paralanma; homojenleme ve hiyerarileme ile belirlenen soyut mekn(abstract space) retimi arasnda paralellik vardr. Ayn ekilde Lefebvre, soyut meknda hkm sren homojenletirme glerine kar diyalektik diren gsteren ve farkllaarak ayran bir meknn (differential space) oluma potansiyelinden sz eder. 1970ler nemli deiiklikler ve mevcut ekolojik bak alarna bir eletiri getirmitir. Bu giriimler, kentselin analizinde kresel ekonomik yaplarn da gz nne alnmas gerektii ynnde yeni bir katk gelitirmitir. Uluslararas ve ulusal ekonomilerin yeniden yaplanmasnn (restructuring) ehirler zerinde bariz etkileri vardr. Siyasal iktisat asndan bakldnda, kentsel alan (sphere) hkmet politikalar ile desteklenmi piyasa glerinin fiziksel bir uzants olarak dnlmelidir. Sanayi yatrmlarnn yer deitirmesi, piyasalarn uluslararaslamas, kurumsal rekabetin ulusarlamas, retimden sermayenin ekilmesi, retimin sermaye youn retime doru ynelmesi ve istihdamn servis hizmetlerine kaymas yeniden yaplanma srelerinin bazlardr. 1970lerin Bat dnyasnda byyen kentler ile byyen siyasi ve iktisadi krizler birlikte tanmlanr olmutur. Dolaysyla kentsel ynetimlerin rol deimi, bu deiimlere paralel olarak kentsel kuramlar, kresel ve/veya blgesel dzeye kadar genilemeye balamtr. Bylece kentsel siyasal iktisat kanlmaz olarak yeni kent sosyolojisi olmutur. G, iktidar, kaynak ve egemenlik kavramlar kentsel analizde kullanlmaya balanmtr.

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

13

Yeni kent sosyolojisinin nemli iddialar yle zetlenebilir: ehirler belirli bir tarihsel balamda ekonomik, siyasi ve sosyal ortamlarn paralar olarak kabul edilir. Kentler sadece doal srelerin rnleri kaldrlacak saylmaz. ehir, kaynaklar ve yatrmlar kontrol eden gl karar vericiler tarafndan ynetilir ve ekillendirilir. Kaynak datm zerine atmalar kentsel mekn ve kentsel yaam ekillendirir. Hkmetler kentsel dokularn olumasnda byk neme sahiptir; insanlarn nerede yaayaca, iletmeler ve rekreasyon (elendiren) alanlar gibi alanlarn nerede yer alaca hakkndaki karar alma srelerinde nc bir rol stlenmilerdir. Yerel ynetim veya siyaset de kaynaklar zerindeki atmalarn nemli bir arenasdr. Ekonomik yeniden yaplanma yerel topluluklar etkileyen nemli bir faktrdr. Ekonominin kresellemesi daha kk firmalarn az ama daha byk olanlarla birlemesine yol aar; imalat sanayi de hizmet sektr tarafndan ikame edilir. ehir ve blgelerin bymesi de buna gre deiir, bu nedenle rnein alma ekonomisindeki emek biimine ilikin deiiklikler insanlarn yaadklar yerler zerinde etkiye sahiptir. Kentsel Sorun (The Urban Question) (1972) adl almasnda Manuel Castells, ikago okulunun temel yaklamlarndan biri olan kentin kendi toplumsal rgtlenme yollarn ve davran biimlerini rettii fikrini eletirdi. Eletirisinin temelinde, kente ilikin asl sorulmas gereken en nemli soru olarak Kentseli ne retti? sorusu yer almaktadr. Kentsel ekolojistler tarafndan ounlukla kullanlan kentlileme kavramnn aslnda bir mit (efsane) olduunu savunmutur. Ona gre bu mit liberal kapitalizmin toplumsal biimlerini belirleyen modernliin ideolojisi zerine kuruludur. Castells, kentsel sistemin bireylerin kendi emek glerini (devlet aracl tketimi: kanalizasyon, elektrik, ulam, vb. gibi) yeniden reten bir sistem olduunu ve bu nedenle kentsel bir analizin paras olmas gerektiini savunmutur. Ekonomi politik perspektifinin bir baka temsilcisi ise David Harvey (1975)dir. Harvey sermayeyle emein tahakkmnn kr yarattn Marksist bir bak asyla savunmutur. Sermaye birikim srecinde yapl evrenin (konut, altyap, alveri merkezleri, parklar vb) nemini almtr. Harvey, kapitalist retim srecinde irketlerin retime ynelik makine ve hammaddeler iin yatrm yapmak yerine artk gayrimenkule yatrm yapmaya baladklarn ileri srmtr. Bu anlamyla kentsellik, tpk bir endstriyel rn gibi retilen kentsel meknn deiim ve tketim deerini belirleyen en nemli fiziksel ve sosyal ortamdr. Bu nedenle, bu yapl evrenin retilme yolu sermaye birikim srecinin bir paras haline gelir. John Logan ve Harvey Molotch (1987) siyaset ve ekonominin ehirlerin ekillenmesinde nasl etkileim iinde olduunu tartr. ehirleri, sekinler tarafndan kontrol edilen byme makineleri olarak aklar. Kimdir bu kentsel sekinler? Uzun bir liste yaplabilir: Politikaclarla, yerel medyayla balayan, kamu veya yar kamu kurumlar (rnein ulam ofisleri, elektrik kurumlar), mzeler, tiyatrolar ya da profesyonel spor takmlar gibi kurumlar, akademisyenler, sendikalar, serbest alan profesyoneller ayn zamanda kurumsal kapitalistler. Bu sekinler kendi ilerinin krn gzeterek kentlerin byme hedefli stratejilerine/eylem planlarna destek olurlar. Kentsel siyasal iktisat tarafndan gelitirilen yeni yaklamlar yle zetlenebilir: ekonomik dnmlerin kent dokusunu nasl etkilediini; kamu politikalarnn kentsel alanlar ve blgeleri nasl analiz edeceini; kentsel mahallelerde yaplan

Manuel Castells (1942-)

Castells, kentsel sistemin bireylerin kendi emek glerini (devlet aracl tketimi: kanalizasyon, elektrik, ulam, vb. gibi) yeniden reten bir sistem olduunu ve bu nedenle kentsel bir analizin paras olmas gerektiini savunmutur.

David Harvey (1945-) Harvey iin, kentsellik, tpk bir endstriyel rn gibi retilen kentsel meknn deiim ve tketim deerini belirleyen en nemli fiziksel ve sosyal ortamdr. Bu nedenle, bu yapl evrenin retilme yolu sermaye birikim srecinin bir paras haline gelir.

John Logan ve Harvey Molotch, siyaset ve ekonominin ehirlerin ekillenmesindeki etkileimini tartr. ehirler, sekinler tarafndan kontrol edilen byme makineleridir. Bu sekinler kendi ilerinin krn gzeterek kentlerin byme hedefli stratejilerine/eylem planlarna destek olurlar.

14

Kent Sosyolojisi

Ekonomi politik yaklam; ekonomik dnmlerin kent dokusunu nasl etkilediini; kamu politikalarnn kentsel alanlar ve blgeleri nasl analiz edeceini; kentsel mahallelerde yaplan yatrmlarn niteliini; kentsel sosyal gruplar ve deiim iin iddialar analiz etmeye ve aklamaya almaktadr.

Sosyo-meknsal perspektifin temsilcilerinden Gottdiener, gayrimenkul yatrmclar ve yerel ynetimlerin ehirlerin deiiminde nemli olduunu savunmutur.

Manuel Castells, kresel ekonominin birbirine bal aklar (flow) ve dmlerin (node) mantna bal bir a toplumu (network society) kavramn ortaya atmtr. Bu erevede, kresel kentler, artk ulus tesi irketlerin merkezi olarak deil, ak meknlar (spaces of flows) olarak tanmlanmaktadr.

yatrmlarn niteliini; kentsel sosyal gruplar ve deiim iin iddialar analiz etmeye ve aklamaya alr. Ancak, kentsel siyasal iktisat yaklam da tpk makro dzeyde siyasal iktisat yaklam gibi hem yerellikler arasnda farkllklar olduu noktasnda hem de yerel zelliklerin kresel ekonomiye btnleme (entegrasyon) dzeyinde fark edilmemesi noktasnda eletirilmektedir. Baka bir eletiri de bireylerin tutum ve anlaylarnn byle byk lekli bir analizde yer bulamad konusuyla ilikilidir. Bylece dier yorumlar fiziksel meknn nemini ve meknn nasl maniple edilebildiini tekrar vurgularlar. Sosyo-meknsal perspektifin temsilcileri (Gottdiener, 2000) gayrimenkul yatrmclar ve yerel ynetimlerin ehirlerin deiiminde nemli olduunu savunmulardr. Ancak politik ve ekonomik olduu kadar kltrel adan da nem tayan faktrler unutulmamaldr. Bu anlamyla mekn, insanlarn kullandklar semboller ve anlamlarla ilikilendirildiinde; kentsel deiim ve byme analizi iin nem kazanmtr. Yukarda detaylandrlm argmanlarn ardndan kresel ekonomiyle btnleme (entegrasyon) dzeyinin, kentsel alanlarda emek ve piyasalar zerinde belirgin sonular dourabilecei ileri srlebilir. Kresel lekte ehirler, kresel sermaye iin oluturulan temelden doarlar. ehirler, farkl kontrol fonksiyonlarn ellerinde tutan ve sermaye younlamas ve birikimi iin yeni alanlar olarak karmza karlar. Bu yaklamlar, dnya ehri (world city) kavramn neren John Friedmann (1986) tarafndan vurgulanmtr. G alan kresel kentlerin deneyimi, kentsel alanda farkl snflarn giderek artan kutuplamas olarak belirginlemitir. Dnya kenti (world city) kavramnn ortaya atlmasndan yllar sonra Saskia Sassen (1996; 2000), kresel kent (global city) kavramn ortaya att. Kresel kentler sralamasnda ilk be kent unlardr: New York, Londra, Tokyo, Paris ve Hong Kong. Sassen aadaki u iddialar vurgulad: Kresel kentler TNC (Transnational Corporations/Ulus-Ar irketler)in younlat kresel merkezlerdir. Dolaysyla kresel kentler, dnya ekonomisinin komuta noktalardr; Finans sektrnde zellemi hizmetler iin nemli yerlerdir; retim arlkl endstri ve yeniliklerin retildii alanlardr; rnler ve yenilikler iin en nemli pazarlardr; Bankalarn ve irketlerin kmeleerek glendii merkezlerdir; Kresel kent, emein kresel iblmnde zel bir yer tutar ve bylece geleneksel siyasi, dini, idari merkezlerden farkllar; Kresel kentler, ayn zamanda kresel dzeyde ulam ve iletiim merkezleridir; Bilgi, medya, elence ve yayn merkezidirler; Kresel kentler, uzun vadeli yatrmlar iin cazibe merkezleridir. Yeni kent sosyolojisi yaklamlarnn temelini, yeni bilgi sistemleri ve teknoloji zerine yaplan vurgu ve corafi konumun ve meknn nemini kaybettii fikri oluturmutur. Manuel Castells (1998), kresel ekonominin birbirine bal aklar (flow) ve dmlerin (node) mantna bal bir a toplumu (network society) kavramn ortaya att. Bu yaklama gre, kresel kentler, artk ulus tesi irketlerin merkezi olarak deil, ak meknlar (spaces of flows) olarak tanmlanmtr. Bu, Lefebvrein tartt kent topraklarnn deer kazanarak kentsel meknn byd yaklamna kardr. Modern kapitalizm yine de zaman ve mekn sktran yeni teknolojiler yaratarak siber mekn (cyberspace) diye adlandrlan yeni meknlar retmektedir. Kentsel analizleri, kentsel balamn tesine geniletmek iin yeni kavramlar nem kazanmaktadr.

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

15

POSTMODERN KENT KURAMSALLATIRMAK

A M A

Postmodern kentin zelliklerini ayrt edebilmek.

Postmodern kent zerine tartmalar sk sk Los Angeles Okulu ile balantldr. Edward Soja bu yaklamn en bilindik temsilcisidir. Soja, mekn ve toplum arasndaki iliki hakknda almalar yapmtr. Postmodern kentsel kuram, Henri Lefebvrein kentsel kuramna, daha da nemlisi onun meknn retimi konusunda gelitirdii fikirlere dayanr. Soja, Postmetropolis (2000) adl almasnda Postmodern ehirdeki kentsel dnmn alt srecini Los Angeles kentinin oluumu ve gelimesini rnei zerinden yle aklar: Blgesel kent; Yeniden yaplandrlan kentsel siyasal iktisat srecinde daha esnek (flexicity/esnek kent) retim biimiyle post-fordist sanayi metropolnn oluumu; Kltr, sermaye ve emein kreselletii bir dnya kenti (Cosmopolis) oluumu; Toplumsal kutuplamann artt, sosyal- meknsal eitsizlik aka grnr olduu ifte kent (ikili kent); Son derece kontroll ve glendirilmi alanlarda kapal topluluklarn yaad carceral kent (Carcereal Archipielagos); Gerek dnyann simlasyonlar ile kentsel yaam deneyimimizi etkileyen hiper-gerek (hyper-real) ve taklit/sahte (simulacrum) meknlardan oluan sanal kent (SimCity) imgesi. Kent sosyolojisinde, insan ekolojisi (human ecology) ve kentsel siyasal iktisat, (urban political economy) birbiriyle yaran iki paradigmadr. nsan ekolojisi, sosyo-meknsal srelerin belirleyici olduunu aklayan bir yaklamn tesine gemez iken; siyasal iktisat paradigmas snf ve sermayenin roln kentsel analize dahil eder. Ancak kentsel siyasal iktisat yaklam, kltrn roln ekonomik analize hapsederek ihmal etmektedir. Bu yaklamlarda nemli olan, kentsel meknn hangi srelerde ortaya ktdr. Ancak bunlar, toplumsal aktiviteler ve meknn retilmesi arasndaki ilikiyi yanstmamaktadr. Daha ileri bir eletiri ise, her iki yaklamda da devletin rolnn yeterince dikkate alnmam olmas ile ilgilidir. Giri blmnde bir sosyo-meknsal bakn kentsel meknn daha iyi anlalmasn salad ileri srlmt. Bu perspektif kentsel meknsal srelerdeki kltr ve ideolojinin yaam biimlerinde sonulanan roln dahil etme ynndedir. Bu perspektif sadece kent merkezleri zerine deil, banliy blgeleri ve dier yerleim blgelerinde de younlaarak kentsel analizin genilemesine aktr. Kresel gler nemlidir; ancak tamamen yerel kentsel ekonomilerin belirleyicisi deillerdir. Kresel ve yerel kentsel sreler ehirleri etkiler. Kentleri, kresel, yerel veya ulusaln kavak alanlarn da dikkate alarak analiz etmek gerekmektedir. ehirler ancak daha geni bir kentsel blgede sadece kentsel yerlerdir (place). Gnmzde, dnyadan soyutlanm, yalnzca bir kente zg kent sosyolojisinden, kentleri daha geni kentsel blgelerin paralar olarak gren; yeni kent sosyolojisine doru geie gereksinim duyulmaktadr. Dnya kentsel nfusunun 2030 ylnda yaklak 5 milyar kiiye ulamas beklenmektedir. Metropol alanlar sadece gelimi lkeler iin deil, gelimekte olan lkelerde de grlebilir bir gerekliktir. Shanghai, Buenos Aires, Mexico City, Delhi, stanbul ilk elde akla gelen rneklerdir. Bu mega kentler (10 milyondan fazla nfuslu) sadece boyutlaryla deil, ayn

Edward Soja (1941-)

Postmodern kent zerine yaplan tartmalar Los Angeles Okulu ile balantldr. Postmodern kentsel kuram, Henri Lefebvrein kentsel kuramna, daha da nemlisi onun meknn retimi konusunda gelitirdii fikirlere dayanr. Postmodern kent yaklamnn temsilcisi Soja, mekn ve toplum arasndaki iliki hakknda almalar yapmtr.

16
nsan ekolojisi, sosyomeknsal srelerin belirleyici olduunu aklayan bir yaklamn tesine gemez iken; siyasal iktisat paradigmas snf ve sermayenin roln kentsel analize dahil eder. Ancak kentsel siyasal iktisat yaklam, kltrn roln ekonomik analize hapsederek ihmal etmektedir.

Kent Sosyolojisi

zamanda blgesi zerinde sosyal, ekonomik, siyasi ve kltrel egemenliiyle de farkllarlar. Bir yandan yenilik merkezleri dier yandan evre blgeler iin nemli komuta merkezleri olmulardr. Kentsel kuramlar iinde insan ekolojisi yaklam, kresel lekte kentleme deneyimlerine ilikin baz yanl anlamalar barndrmaktadr. Bu yaklama gre, ilerlemeci bak asyla gelimekte olan lkelerin zaman iinde gelimilik seviyesine onlar ulatracak olan modernleme yolunu takip edecekleri batan kabul edilmektedir. Daha nce de deinildii zere, sosyo-meknsal perspektif kentsel analizde devletlerin roln, sosyo-ekonomik snflar ve kresel sermayenin roln vurgulamaktadr. Gelimekte olan lkelerdeki yatrmlar, kentleme srelerinin daha iyi anlalmas iin kritik neme sahiptir. Gelimekte olan lkelerde kentlemenin sosyo- meknsal yaklam, kresel alara nem verir ancak nfus artnn belirli deneyimleri deiimin daha iyi anlalmas asndan nemlidir. Kentsel nfus, kresel lekte en yksek hzda artar ve zellikle mega kentler, gmenleri eker. Bu ok sayda nfus ak, gecekondu mahallelerinde (shantytowns) yansmasn bulur. Mega-kentlerde gzlenen bu durum, enformel konut ve konut sorunuyla baa kma stratejileri yoluyla destekleme ekonomisi olarak tanmlanabilir. zellikle dk gelirli gmenler iin uygun fiyatl konutlarn salanamad durumlarda, kent ynetiminin de bu sorunu zmeye istekli olmad gzlenmektedir. rnein Trkiyede gecekondular, en basit tanmyla kentlerin eperlerinde devletin sahip olduu araziyi sahiplenen yasad konutlar olarak tanmlanmaktayd. Zaman iinde gecekondu blgeleri kamu hizmetlerine (ulam, yol, su, elektrik gibi) kavuurken gecekonducular da yasal hak ve kazanlara kavutular. Gecekondularda yaayan sakinlerin farkl zellikleri vardr. Gecekondunun sahibi ya da kiracs olabilirler ancak topraklarn igal yoluyla elde eden gecekonducular arasndan bir grup, zaman iinde speklatr igalcilere dnebilirler. Gecekondu yerleimlerinin/igallerin (shantytowns / squatters) sadece ii banliyleri ve slum (genellikle ehir ii blgelerde bozulmu alanlar) olarak grlmemesi gerektii nerilmitir. Gelimekte olan lkelerde yaayan kent nfusunun ounluu bu gibi gecekondu mahallerinde (shantytowns) yaamaktadrlar. Ancak kentsel yoksulluk da artmaktadr. Genellikle ihmal edilen bir konu da, gelimekte olan dnyadaki kentleme srelerinin siyasi mcadelenin sklkla yaand yerler olmasdr. Hatta kentsel toplumsal hareketlerin kresel ekonomi ile balantl olduunu iddia edebiliriz. Kresel yatrmlar gelimekte olan lkelerde ii snfn etkiler; gelien ve gelimi lkeleri birletiren karlatrmal bir bak, kresel lekte kentleme srelerini anlamak iin ok nemlidir. Kentsel toplumsal hareketlere dair aklamalar, yeni toplumsal hareketler erevesinde kimlik, yaam kalitesi ve yurttalk, yurtta sorumluluu zerine younlamtr. Manuel Castellsin ilk almalarndan olan Kentsel Sorun (The Urban Question, 1977) yurttal snfla birlikte tartmas asndan nemlidir. Castellsin almalarnda, taban hareketi olarak kentsel sosyal hareketler farkl gruplarn, snflarn birlikteliklerini de gz nne alr. Snfn nemi ilk almalarnda klasik anlamda daha ak olsa da, snflarn kesitii emek ve sermaye dnda atmann ikinci yz olan kolektif tketim (collective consumption) zerinden aklamalar getirdii almasnda (Castells, 1983), bu mahallelerdeki atma ve direni hakknda bize yol gsterici olabilir. lkemizde bu konu hakknda yaplan almalar zellikle kentsel dnm uygulamalar sonucunda giderek artmtr. Gecekondunun anlam hakknda Tahire Erman (2001, 2003), gecekondu mahallelerinin kuruluundan gnmze politik gelenei tayan mahalleler hak-

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

17

knda kr Aslan (2004, 2011) ve Besime enin (2010, 2011) yapt almalar zellikle geri planda tutulan gecekondu mahallelerinin gerekliklerini, deneyimlerini ortaya koymas ve bugn anlamamz ve doru deerlendirmemiz asndan nemlidir. Kapitalist gelimenin olmazsa olmaz olan mekn, her geen gn kentsel meknlar, bununla birlikte bu mahallelerde yaayanlar tasfiye, yer deitirme eklinde yaanan dzenlemelere maruz brakmaktadr. Meknn bu ekilde retimi kentsel kaynaklarn eitsiz datlmas ve var olan eitsizliklerin derinlemesine neden olmaktadr.

SONU
Bu nitede kent sosyolojisine, meknsal ve evresel konularn her zaman sosyal ilikilerin bir blm ve paras olduunu savunan bir perspektif olan sosyo-meknsal bir bakla yaklalmtr. Kentler ilk doularndan bugne kadar bilgi, g, zenginlik ve kontrol yani tm kaynaklarn toplanma merkezi olmulardr. Antik kentler Childen da bahsettii gibi uygarlklarn beii olarak kabul edilmilerdir. Kentleme Sjobergin de ileri srd gibi emein uzmanlamas ve toplumsal grevlerin karlkl bamllnn artmas dolaysyla farkl ilevlerin ayrmas sonucunda gelimitir. Genel kannn aksine Ortaa, kentlerin ticari canlanmada oynad rol asndan olduka nemli bir dnemdir. 1780-1880 aras dnemde Sanayi Devrimi byk ehirlerin artnda neme sahip olmu; yeni bir dnem balatmtr. Fabrikalarla birlikte retim merkezi haline gelmilerdir. Bunun yannda kentsel toprak/arazi de emtiaya dnm ve snf farklar belirginlemi; ii snf domutur. Bu farklar kent meknna sosyal eitsizlik, meknsal eitsizlik, ii snf mahalleleri eklinde yansmtr. Sanayileme ve dolaysyla kentleme dnemi, endstri toplumuna yol aarken, sosyal dzenlemeler ailenin grevi olmaktan km ve Tnnies tarafndan yz yze iletiimin sosyal yaam belirledii cemaatten ve/veya topluluktan (Gemeinschafttan) zayf sosyal balara ve dzenlemelere sahip olmakla karakterize edilen topluma Gesellschafta (toplum) geilmitir. Simmelin aklamasyla, para ekonomisi belirli bir zihin yapsna yol am ve metropol hayat sinir uyarlarnn bir younlamas, insann bu koullara uyum salayabilme ve farkl bir tr kiilik gelitirmesi eklinde sonulanmtr. ikago Ekol, kent zerine yapt almalarla, kenti bir aratrma laboratuvar haline getirerek kent sosyolojisine yeni bir yn vermi, nitel aratrmay kentseldeki sosyal olaylarn allmas iin en uygun aratrma yntemi olarak nermitir. Doal ve kentsel evre arasnda temel bir ba kurarak, karmak sosyal yaplar bir eko-sisteme benzeyen ve olgunlua doru ilerleme halinde dinamik sreler olarak grmlerdir. 1970lerde bu ekolojik baka eletiri getiren yeni kent sosyolojisi ekonomi politik perspektifinden kente bakarak, kentsel mekn, hkmet politikalar ile desteklenmi piyasa glerinin fiziksel bir uzants olarak tanmlamtr. Sanayi yatrmlarnn yer deitirmesi, piyasalarn uluslararaslamas, kurumsal rekabetin ulusarlamas, retimden sermayenin ekilmesi, sermaye youn retimin artmas ve bylece istihdamn servis sektrnde younlamas bu yeniden yaplanma srelerinin bazlar olmutur. Lefebvre sosyal faaliyetler ve etkileimlerin ve meknn birbirine bal olduu fikirlerini ortaya atarak, sosyal etkileimlerin mekn hem kullanp hem de rettiinin altn izmitir. Harveye gre kentsellik retim, deiim ve tketim iin fiziksel ortamdr. Bu yapl evrenin retilme yolu bu nedenle sermaye birikim srecinin bir paras haline gelmektedir. Logan ve Mo-

18

Kent Sosyolojisi

lotch siyaset ve ekonominin ehirlerin ekillenmesinde nasl etkileimde olduunu tartrlar ve kentleri sekinler tarafndan kontrol edilen byme makineleri olarak tanmlarlar. Sosyo-meknsal perspektifin temsilcileri ise gayrimenkul yatrmclar ve yerel ynetimlerin ehirlerin deiiminde nemli olduunu savunmular fakat bunun yannda politik ve ekonomik olduu kadar kltrel etkenlerin de nem tadn ayrca vurgulamlardr. Yeni bilgi sistemleri ve teknoloji, yeni bir toplum ve dolaysyla kentler yaratrken, kresel kentler de zamanla Castellsin tanmyla ulus tesi irketlerin merkezi olarak deil, ak meknlar (spaces of flows) olarak tanmlanmtr. Kentler, sunduu sosyal, kltrel, ekonomik imknlarn zgrletirici ortamnn yan sra kaynaklarn ve imknlarn eitsiz datlmas ve kentsel meknn rantyla var olan sosyal eitsizliklerin meknda derinlemesine de neden olmaktadr.

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

19

zet
A M A

Kentsel uygarlklarn kkenini ve zelliklerini sralayabilmek. Tarihte kentlemenin kkleri yaklak 10.000 yl kadar geri gitmektedir. Erken dnem Antik kentler; Orta Douda (Mezopotamya, Msr) yaklak M 6000 yl nce, Hindistanda ndus Vadisi, inde, Girit ehirlerinin Minos uygarlnda yaklak M 4000 yl kadar nce ve Meksikada yaklak M 2300 yl ncesine dayanmaktadr. Antik kentler, politik imparatorluklarn kilit noktalarydlar. Antik kentler ibadet amal tapnaklar, ticaret amal pazar meydanlar ve elence amal tiyatrolardan oluan kamusal meknlarla tanmlanabilir. Ayrca, antik kentler i kalenin etrafn saran surlarla evrelenmitir. rnein, Atina gibi klasik kentler de kozmolojik kodlara gre ina edilmitir. Tm Atinal yurttalar (yabanclar, kleler ve kadnlar hari) eit olarak kabul edilmekteydi. ehir merkezinde vatandalar iin toplant salonu, belediye meclisi ve meclis salonu yer almaktayd. Klasik Roma askeri gc simgeliyor ve temsil ediyordu. Cumhuriyeti fikirler Antik Yunanistandan dn alnmt. ehir merkezine forum denmekteydi. Pekin de, Antik Romaya benzer bir kle igcne dayanan bir kentti. Kentsel uygarlklarn kkeni tartlrken, kentleme srecinde toplumsal yaplarn kkenleri de dikkate alnmaktadr. V. Gordon Childe iin antik kentler uygarln beii olmutur. Childen modeli, avc ve toplayc toplumlardan modern kentsel ekonomilere dayal olanlara gei ile nitelendirilen evrimci anlay zerine kuruludur. Dier yaklamlar ise, kentlemenin mutlaka byle bir yolu takip etmediini vurgularlar. Aratrmaclar kentlerin Childen nerdii evrimci anlayn sonucu deil gl hkmdarlarn ve onlarn ticari baarlarnn rn olduunu ne srerler. Bu yaklama gre, ticaret ve devletin gc byk ehirleri retmitir. Ortaa kentinin geliimini ve zelliklerini ifade edebilmek. Ge ortaa dneminde (11. yzyldan 15. yzyla kadar) Avrupa nemli deiiklikler yaad. stilalar yavalad, savalar azald. Daha huzurlu bu dnemle birlikte nfus bykl artt ve bir

tccar snf ortaya kt. Pirenne, profesyonel tccar bir snfn ortaya kmasn; kyller ve hizmetilere deil, topraktan kopan bireylerin giderek daha nemli bir sayya ulamasna ve giderek zgrleerek serseriler gibi yaamalar ile ilikilendirmitir. Herkesin lorda baml olduu zamanlarda, kimseye hesap vermeden her yerde dolaan nc tccarlar kendilerini doduklar topraktan kopararak zgrlemilerdir. Mkemmel konumlandrlan kaleler, tccarlar ekmek iin dikilmitir. Tccarlarn gelmesiyle eski burghlar (kasabalar) genilemitir. Yeni gelenler tccar banliyleri veya portuslardaki (kent kaplar) yakn alanlara yerlemilerdir. Kale duvarlarnn dnda ina edilen surlarla genileyen bu yeni kentsel meknn sakinlerine burgher (kasaba sakini) denmeye balanmtr. Pirenne bu dnemi, ticari canlanma dnemi olarak aklamaktadr. Pirenne, d ticaret ile temasn, temelde uzun mesafeli deniz ticaretinin yeniden canlanmas demek olduunu ve d ivmenin bu canlanma altnda yatan ana g olduunu savunmutur Ortaa kentinin canlanmasnda uzun mesafeli ticaretin ortaya kard orta snfn rol nemlidir. Siyasi zerklik ve yerel z ynetim iddialar arkasndaki itici g olarak bu snf grlmtr. Max Weber ortaa kentlerini zellikle antik toplumlarn feodalizme ve ardndan kapitalizme geii temelinde ele almaktadr. Ona gre, ortaa kentinin zellikleri, kalelerle kuvvetlendirilmi yerler olmas, varlklarnn ticaret ve alverie dayanmas, ehrin bir pazar yerleim yeri olmas ve belli bir dereceye kadar siyasi ve idari zerklie sahip olmasdr. Avrupada sanayi ehrinin ykselii ve zelliklerini sralayabilmek. Teknolojik deiimlerle birlikte Sanayi Devrimi (1780-1880), byk ehirlerin saysnda nemli bir arta yol amtr (Jones, 1990). Sanayi devrimiyle birlikte krsaldan kentsele nfus ak balamtr. Bu dnemin nemli zelliklerinden biri lm oranlarnn dmesi ve g oranlarnn artmasdr. arayan ve emeini satan nfus proleterlemitir. Bunun yan sra, hijyenik artlar iyilemi, gda retimi artm ve eitlenmitir. Ye-

A M A

A M A

20

Kent Sosyolojisi

ni teknolojiler her trl retim artyla sonulanmtr. Bylece sanayi devrimine paralel olarak kentleme nem kazanmtr. Daunton, sanayi devriminde kentlerin roln, kentsel nfusun farkl tketim mallarna artan talebi ile ilikilendirerek vurgulamtr. Kentsel nfusun talep ettii gda, yakt ve mesleki uzmanlama gerektiren dier rnlere duyulan ihtiya artmtr. Sanayi kentleri 18.yzyln ulus devletlerindeki endstriyel kapitalizmle birlikte ortaya kmtr. Engels 1844 ylnda ngilterede ii snfn yaam koullarn inceledii almasnda, sanayi kentinin nasl eitsizlik rettiini ortaya koymutur. i snf ehrin kenar mahallelerinde yoksulluk iinde yaamaktadr. Kent sosyolojisinin olumasnda etkili olan kiilerin grlerini zetleyebilmek. Durkheim iin ehir ahlaki uyumun dalmas, Weber iin, hesaplayc rasyonelliin-aklcln bymesi, Marx iin ise kapitalist retimin geliimidir. Tnnies, sanayileme/kentleme dnemini, yz yze iletiimin sosyal yaam belirledii topluluktan (Gemeinschafttan), zayflam sosyal balara ve dzenlemelere sahip olmakla karakterize edilen topluma, (Gesellschafta) bir gei olarak aklamtr. Georg Simmel kentlemenin kltrel boyutlar zerinde younlamtr ve kentsel yaamn nasl bireysel bilin dnmlerine yol atn ele almtr. Georg Simmelin ABDde kent sosyolojisi alannn ortaya kmasnda nemli bir etkisi olmutur. ikago Okulu uzun bir srede gelimi ve kent sosyolojisi zerinde etkili olmutur. Robert E. Park, Roderick McKenzie, Ernest Burgess, William I. Thomas ve Louis Wirth bu okulun nemli temsilcilerinden bazlardr. ikago Okulu yeleri, kentseldeki toplumsal olaylarn allmas iin en uygun yntemin nitel aratrmalar yntemi olduu tezini savunmaktaydlar. Parkn ilgi alanlar arasnda rk ilikileri, sendikalar, etnik mahalleler, evsizlik gibi ehir hayatnn farkl ynleri vard. Park, ehrin farkl yerleri arasndaki karlkl bamll (veya symbiosis, ortak yaam) gstermek iin yaam a kavramn kullanlmtr. Parkn doal ve kentsel evre arasnda kurduu temel benzerlik bir tr Sosyal Darwinizmin temelini oluturmutur. Roderick McKenzie varolu mcadelesinin temelde konum veya mevkiye

AM A

dayandn ne srmtr. Ernest Burgess ehir iindeki arazi kullanmnn genileyen (olgunlaan) boyutunu aklamak iin emerkezli/zekde (concentric) daireler kuramn gelitirdi. Farkl kentsel arazi kullanmnn (i, retim, farkl sosyal snflarn barnmas, elence vb konut) dzenli bir model takip ettiini savundu. Louis Wirth, nfusun bykl, nfusun younluu ve nfusun eitliliinin sonularn analiz eder. Eshrev Shevky ve Wendell Bell Sosyal Alan Analizi yntemiyle (1955), ehirlerdeki alanlarn, nfuslarn sosyal zellikleri (eitim, meslek, gelir) temel alnarak sralanm ve bylece sosyal snf ve etnik gruplarn haritalar retilmitir. Sonu olarak, ikago Okulunu oluturan bilim insanlar yaptklar aratrmalarda esas anlamak istedikleri kentsel kltre alma, btnleme (entegrasyon) veya dalma hususlardr.

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

21

A M A

ada kent sosyolojisinde yer alan kiilerin grlerini karlatrabilmek. Henri Lefebvre 1960 ve 1970li yllardaki yazlarnda kent sosyolojisine Marksist bir bak as kazandrmtr. Bu bak as ile Lefebvre; sermaye yatrm, kr, kira ve snfsal smr gibi kavramlarn kentsel sosyoloji alanna nasl dahil edilebileceini gstermitir. Temelde devlet ve yatrmclarn kr iin dikkate aldklar mekn soyut mekn (abstract space) olarak kavramsallatrr. Gndelik hayatta kullanlan mekn da sosyal mekn (social space) olarak adlandrr. Lefebvre soyut ve sosyal mekn arasndaki atmann snf atmasna benzer ekilde kapitalist toplumda temel olduunu savunmutur. Castells, kentsel sistemin bireylerin kendi emek glerini (devlet aracl tketimi: kanalizasyon, elektrik, ulam, vb. gibi) yeniden reten bir sistem olduunu ve bu nedenle kentsel bir analizin paras olmas gerektiini savunmutur. David Harvey iin, kentsellik, tpk bir endstriyel rn gibi retilen kentsel meknn deiim ve tketim deerini belirleyen en nemli fiziksel ve sosyal ortamdr. Bu nedenle, bu yapl evrenin retilme yolu sermaye birikim srecinin bir paras haline gelir. John Logan ve Harvey Molotch, siyaset ve ekonominin ehirlerin ekillenmesindeki etkileimini tartr. ehirler, sekinler tarafndan kontrol edilen byme makineleridir. Bu sekinler kendi ilerinin krn gzeterek kentlerin byme hedefli stratejilerine/eylem planlarna destek olurlar. Sonu olarak, ada kent sosyolojisinde etkili olan ekonomi politik yaklam, ekonomik dnmlerin kent dokusunu nasl etkilediini; kamu politikalarnn kentsel alanlar ve blgeleri nasl analiz edeceini; kentsel mahallelerde yaplan yatrmlarn niteliini; kentsel sosyal gruplar ve deiim iin iddialar analiz etmeye ve aklamaya almaktadr.

AM A

Postmodern kentin zelliklerini ayrt edebilmek. Postmodern kentsel kuram, Henri Lefebvrenin kentsel kuramna, daha da nemlisi onun meknn retimi konusunda gelitirdii fikirlere dayanr. Soja, Postmodern ehirdeki kentsel dnmn alt srecini Los Angeles kentinin oluumu ve gelimesini rnei zerinden yle aklar: a) Blgesel kent; b) Yeniden yaplandrlan kentsel siyasal iktisat srecinde daha esnek (flexi-city/esnek kent) retim biimiyle post-fordist sanayi metropolnn oluumu; c) Kltr, sermaye ve emein kreselletii bir dnya kenti (Cosmopolis) oluumu; d) Toplumsal kutuplamann artt, sosyal- meknsal eitsizlik aka grnr olduu ifte kent (ikili kent); e) Son derece kontroll ve glendirilmi alanlarda kapal topluluklarn yaad carceral kent (Carcereal Archipielagos) f) Gerek dnyann simlasyonlar ile kentsel yaam deneyimimizi etkileyen hipergerek (hyper-real) ve taklit/sahte (simulacrum) meknlardan oluan sanal kent (SimCity) imgesi.

22

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm
1. Erken dnem Antik Kentler, Orta Douda (Mezopotamya, Msr) yaklak ne zaman kurulmutur? a. Yaklak M 2000 yl nce. b. Yaklak M 1000 yl nce. c. Yaklak M 8000 yl nce. d. Yaklak M 6000 yl nce. e. Yaklak M 1500 yl nce. 2. Erken dnem Antik Kentler, Hindistanda nds Vadisinde yaklak ne zaman kurulmutur? a. Yaklak M 4000 yl nce. b. Yaklak M 1000 yl nce. c. Yaklak M 8000 yl nce. d. Yaklak M 6000 yl nce. e. Yaklak M 1500 yl nce. 3. Erken dnem Antik Kentler Meksikada yaklak ne zaman kurulmutur? a. Yaklak M 4000 yl nce. b. Yaklak M 1000 yl nce. c. Yaklak M 2300 yl nce. d. Yaklak M 6000 yl nce. e. Yaklak M 1500 yl nce. 4. Kentleme srelerini temelde avclk ve toplayclk yolunu izleyerek gda retimi ve yerleik gruplara dayal toplumdan; ticaret ve zanaat retimine dayal topluma gei olarak aklayan kii aadakilerden hangisidir? a. Karl Marx b. Max Weber c. Gideon Sjoberg d. Henry Pirenne e. Gordon Childe 5. Ortaa Avrupasnda kentlerin canlanmas ve gelimesini uzun mesafeli; ticarete dayandran dnr aadakilerden hangisidir? a. Gordon Childe b. Henry Pirenne c. Gideon Sjoberg d. Max Weber e. Friedrich Engels 6. Aadakilerden hangisi 1800l yllarda sanayi kentinin ykseliini etkileyen faktrlerden deildir? a. Teknolojik gelimeler ve sanayi devriminin gereklemesi b. Krsaldan kentsel alana nfus g c. lm oranlarnn derek nfus oranlarnn artmas d. Krsal alanda gerekleen doal afetler e. Hijyenik koullarn ve gda retiminin gelimesi 7. Metropol ve Zihinsel Yaam makalesiyle kent sosyolojisinin gelimesine katkda bulunan kii aadakilerden hangisidir? a. Ferdinand Tnnies b. Karl Marx c. Georg Simmel d. Max Weber e. Emile Durkheim 8. Aadaki kiilerden hangisi ikago Okulu Kentsel Ekoloji yaklamnn temsilcilerinden deildir? a. David Harvey b. Robert E. Park c. Roderick McKenzie d. Ernest Burgess e. Louis Wirth 9. Aadaki kiilerden hangisi ada Kent Sosyolojisi - Kentsel Ekonomi Politik yaklamnn temsilcilerinden deildir? a. David Harvey b. Henry Lefebvre c. Manuel Castells d. Harvey Molotch e. Roderick McKenzie 10. Mekn ve toplum arasndaki iliki hakknda aratrmalar yapan ve postmodern kenti kavramsallatrmasnda etkili olan dnr aadakilerden hangisidir? a. Edward Soja b. Henry Lefebvre c. Manuel Castells d. Harvey Molotch e. John Friedmann

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

23

Kendimiz Snayalm Yant Anahtar

1. d. 2. a. 3. c. 4. e. 5. b. 6. d. Yantnz yanlsa, Kentsel Uygarlklarn Kkeni konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Kentsel uygarlklarn Kkeni konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Kentsel Uygarlklarn Kkeni konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Kentsel Uygarlklarn Kkeni konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Ortaa Kenti konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, 1800l Yllarda Avrupada Sanayi ehrinin Ykselii konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Kent Sosyolojisinden Bahsedebilir Miyiz? konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Kent Sosyolojisinden Bahsedebilir Miyiz? konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, ada Kent SosyolojisiEkonomi Politik Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa, Postmodern Kenti Kuramsallatrmak konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 ada kentlerden farkl olan geleneksel kentler kktr. Genellikle surlarla evrilidir. Surlar gvenlik iindir ve kenti krdan ayrr. Halka ait bir meydan vardr. Kentte dini tapnaklar ve antlara rastlanr. Yneticiler merkezde otururken ayrcalkszlar kentin eperinde oturur. Mahalleler etnik ve dini temelde farkllamtr. Sokaklar dardr. Sra Sizde 2 II. Dnya Savandan sonra gelimi lkelerin kentleme zelliklerinden biri banliylemedir. Banliy szcnn kkeni Latince sub urbe dir ve kent kontrol altnda anlamna gelmektedir. Banliyler geimleri kent merkezine bal ve yaam standartlar yksek kk ev konutlardr. Amerikada 1950li ve 1960l yllarada youn bir banliyleme sreci yaanmtr. Hava kirlii, trafik, kalabalk, sutan ka gibi nedenlerle Amerikada zellikle de beyazlar kent merkezinden kaarak banliylere yerlemilerdir (Giddens, 2000).

7. c. 8. a. 9. e.

10.a.

24

Kent Sosyolojisi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aslan, kr. (2004) 1 Mays Mahallesi - 1980 ncesi Toplumsal Mcadeleler ve Kent. stanbul: letiim Yaynlar. Aslan, kr ve en, Besime. (2011) Politik kimliin temsil edici meknlar: ayan Mahallesi, Toplum ve Bilim, 120, 109-132, Birikim Yaynlar. Burgess, E., (1925) The Growth of the City: An Introduction to a Research Project, The City, Park, R., Burgess, E., Mc Kenzie, R. (eds.), 47 - 62, University of ikako Press: Chicago . Castells, Manuel. (1998) The Rise of the Network Society. Blackwell: New York. Castells, Manuel. (1977) The Urban Question. Edward Arnold: London. Castells, Manuel. (1983) The City and the Grassroots. University of California Press. Childe, V. Gordon. (1950) The Urban Revolution, Town Planning Review, 21: 4 - 17. Childe, V. Gordon. (1954) What Happened in History. Penguin Books: New York. Cressey, Paul C. (1932) The Taxi-Dance Hall: A Sociological Study in Commercialized Recreation and City Life. University of ikako Press: Chicago . Daunton, Martin J. (1978) Towns and Economic Growth in Eigtheenth-Century England, Abrams, P. (ed.), Towns in Societies: Essays in Economic History and Historical Sociology, Cambridge Univ. Press: N.Y. Engels, Friedrich. (1996) The Great Towns from The Condition of the Working Class in England 1845, R. T. Le Gates and F. Stout, (eds.), The City Reader, Routledge: London. Erman, Tahire. (2001) The Politics of Squatter (Gecekondu) Studies in Turkey: The Changing Representations of Rural Migrants in the Academic Discourse, Urban Studies, Vol. 38, No.7, pp. 983-1003, Routledge, Francis and Taylor Group. Erman, Tahire. (2003) The Other of the Other and unregulated territories in the urban periphery: gecekondu violence in the 2000s with a focus on the Esenler case, Istanbul, Cities, Vol. 21, No. 1, pp. 57-68, Elsevier Ltd. Fischer, Claude. (1975) Toward a Subcultural Theory of Urbanism. American Journal of Sociology 80: 1319-1341. Gans, H. J. (1962) The Urban Villagers. Free Press Glencoe. Gottdiener, Mark ve Hutchison, Ray. (2011) The New Urban Sociology. Fourth edition, Westview Press: Boulder, CO. Harvey, David. (1975) Class-Monopoly Rent, Finance Capital, and the Urban Revolution, Regional Studies: The Journal of the Regional Studies Association, 8: 239 - 255. Harris, Chauncey ve Ullman, Edward. (1945) The Nature of Cities, Annals of the Academy of Political and Social Science, 242: 7 - 17. Jones, E. (1990) Metropolis. Oxford University Press: Oxford. Lefebvre, Henri. (1991) The Production of Space. Blackwell: Oxford. Light, Ivan. (1983) Cities in World Perspective. New York: Macmillan Logan, John ve Molotch, Harvey. (1987) Urban Fortunes: The Political Economy of Place. University of California Press: Berkeley and Los Angeles Mumford, Lewis. (1961) The City in History. Harcourt Brace Jovanovich: New York. Mumford, Lewis. (1937) What is a City? , in: R. T. Le Gates and F. Stout, (eds.), The City Reader, Routledge: London. Pirenne, Henri. (1974) The Medieval Cities. Their Origins and Their Revival of Trade. Princeton University Press. New Jersey. Sassen, S. (1996) The Global City, in: Fainstein and S. Campbell, (eds.), Readings in Urban Theory, Blackwell: Oxford Sassen, S. (2000) New Frontiers Facing Urban Sociology at the Millennium, British Journal of Sociology, 51, 143-59. Shevky, Eshrev ve Bell, Wendell. (1955) Social Area Analysis. Theory, Illustrative Application, and Computational Procedures, Greenwood Press: Westport, CT. Simmel, Georg. (1957) The Metropolis and Mental Life, Hatt, K. and Reiss, A., (eds.), Cities and Society, The Free Press,: New York Sjoberg, Gideon. (1957) Pre-Industrial City, P.K. Hatt and A.J. Reiss (eds.), Cities and Society, The Free Press: New York.

1. nite - Kavram Olarak Kent Sosyolojisi

25

en, Besime. (2010) Glsuyu-Glensu ve Babyk Deneyimleri, en, Besime ve Doan, Ali Ekber (ed.) Tarih, Snflar ve Kent, 309-353, Dipnot Yaynlar. Tnnies, Ferdinand. (1957) Community and Society, C. Loomis (ed.), Michigan State University: East Lansing. Thrasher, Fredrick. (1927) A study of 1,313 Gangs in Chicago. University of Chicago Press: ikako . Gang: A Study Weber, Max. (1966) The City. Free Press: New York. Wirth, Louis. (19=28) The Ghetto. University of ikako Press: Chicago. Wirth, Louis. (1996) Urbanism as a Way of Life, R. T. Le Gates and F. Stout, (eds.), The City Reader, Routledge: London

2
Amalarmz indekiler
Kent Sosyolojisi

KENT SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Tarihi kent almalarnda kent kavramn tanmlayabilecek, Neolitik yerleimlerin oluumunu ve zelliklerini sralayabilecek, Antik kentlerin fiziksel zelliklerini ayrt edebilecek, Orta adan modern aa Avrupa kentlerin geliimini zetleyebilecek, Seluklu ve Osmanl kentlerini karlatrabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kent Kentsel Devrim Neolitik Yerleim Antik Kent Orta a Kenti Seluklu ve Osmanl Kenti

Kentlerin Kkeni ve Tarihi

TARH KENT ALIMALARINDA KENT KAVRAMI LK YERLEMLER (NEOLTK YERLEMLER) VE KENTLER ANTK DNEMDE KENTLER ORTA ADAN MODERN AA AVRUPADA KENTLER SELUKLU VE OSMANLI KENTLER

Kentlerin Kkeni ve Tarihi

TARH KENT ALIMALARINDA KENT KAVRAMI
A M A

Tarih kent almalarnda kent kavramn tanmlayabilmek.

Deiik dillerde benzer anlamlar artran kent szc, kent kavramna ve kent tarihine ilikin ipular vermektedir. Bu anlam en bata uygarlkla ilikilidir. Arapada kentin karl medine, kentli szcnn karl, medeni ve uygarln karl medeniyettir. Latincede kent szcnn karl cite, ngilizcede city olmutur. Kentlinin karl civil (ized), uygarln karl civilisationdur. Franszcada da kent ve kentten tretilmi szcklerde benzer anlamlar vardr: Cit (kent), civilis (kentli), civilisation (uygarlk). Bu basit aklama, kent kavramyla uygarlk kavram arasndaki sk ilikiyi, giderek kentli kiinin uygar kii olduu varsaymn ortaya koymaktadr (izgen, 1994, s. 20). Fernand Braudele gre, bir kent ister byk olsun ister kk, iindeki evlerin, antlarn, sokaklarn toplamndan ok daha baka bir eydir; sadece bir ekonomi, ticaret, sanayi merkezi de deildir. Toplumsal ilikilerin meknsal izdm olarak kent, dnyevi olan kutsal olandan, almay elenceden, kamuya ait olan zel olandan, erkekleri kadnlardan, aileyi ona yabanc olan her eyden ayran snr izgileri ann kendi iinde kesitii, ayn zamanda da onun yapsn oluturduu bir mekn grnmyle karmza kar (Braudel, 1990, s. 125; Maz, 2008, s. 35). Kent bundan dolay, sosyolojinin, mimarlk ve sanat tarihinin, tarihin, corafyann, ilahiyatn, psikolojinin, antropoloji veya etnolojinin, askeri ve polisiye politikalarn, ekonomiyle ilgili bilimsel disiplinlerin konusu olmutur. Deiik bilim disiplinlerinin kent konusuna ilgi duyulmas nedeni, 1. Kentlerin ve kentlemenin modern an en arpc olaylarndan biri olduu ve bu olayn btn dnya iin ortak bir olay olarak alglanmas, 2. Kentlemenin gnmzde yaygn olarak grlmesi ve deiik toplum ilikilerinin rn olarak toplumsal olaylar ile kentleme olgusu arasndaki balantlar, 3. Tarihsel ve toplumsal gelimelerin kent olgusuyla bantlar (Tuna, 1987, s. 1-2), 4. Sanat ve mimarlk ile yerleim tarihinin paralellikleri, 5. Kent tarihi ile uygarlk tarihinin birbiriyle rtmesi, balklar altnda toplanabilir.

Toplumsal ilikilerin meknsal izdm olarak kent, dnyevi olan kutsal olandan, almay elenceden, kamuya ait olan zel olandan, erkekleri kadnlardan, aileyi ona yabanc olan her eyden ayran snr izgileri ann kendi iinde kesitii, ayn zamanda da onun yapsn oluturduu bir mekn grnmyle karsmza kar.

28

Kent Sosyolojisi

Webere gre, kent, geleneksel otoritenin tkendii, karizmatik otoritenin henz bulunmad ve yasal brokratik otoritenin henz domad bir ortamda srp giden kar atmalarnn artnda ortaya kar.

Kentlemenin alt bin yl ncesine kadar uzanan bir tarih sre iinde yer ald ve kesintisiz bir gelimenin rn olarak gnmze kadar ulat bilinmektedir. Alt bin yllk bir gemiin ak iinde, toplum farkllamalarna bal olarak deiik zellikler gsteren kent olaynda tanmlanabilir toplumsal ilikileri yakalamak mmkndr. Bu balamda kentlerin, hangi toplum ilikilerinin rn olduu, hangi toplumsal gelime ve rgtlenmenin kentlemeye yol at ve hangi ihtiyalar karlad aratrma konular olmutur. Sosyolojinin aratrma konusu olarak kent, konunun deiik ynlerini ele almalar bakmndan baz sosyologlar ve sosyoloji okullar (ekolleri) ile beraber deerlendirilir. Bu bakmdan A. Comte, H. Spencer, F. Tonnies, K. Marx, H. Pirenne ve M. Weber gibi aratrmaclarn kent kuramlar temel referanslar olarak grlmektedir. Tm yorumlarda ortak payda, ehir olay ile Batnn geirdii sanayi devrimi arasnda yakn ilikidir. Sanayileme hzl bir kentlemeye yol am ve sanayilemenin yol at olgular ve dnmler en arpc biimde kendisini kentlerde gstermitir. Ayrca kentler, toplumdaki deiiklikleri ve yeni ekillenen toplumun zelliklerini bnyesinde tamaktadr. Yeni oluan kent merkezleri ortaya karken, bu merkezler yeni retim ilikilerinin biimlendirdii yeni hayat tarzlarnn gstergesi olmulardr. Ancak kentlerin bat sanayi devriminden ok daha gerilere giden bir olgu olduu unutulmamaldr. Max Weberin aratrmalarnda temel unsur, Bat uygarl ve zellikle onun insanlk tarihinde benzersiz niteliklerinin aklamak olduu ileri srlebilir (Tuna, 1987, s. 31). Bu bat merkezli yaklam tarz, daha nceki aratrmaclarda da grlmt. Gerekten de Weber sosyolojisinin temel grevi, kapitalizmi aklamak ve bununla balantl olarak Batnn toplumlar aras ilikilerde ileri ve stn olduunu kantlamak olmutur. Bu kantlama abasnn erevesini aklclk kavram olumaktadr. Webere gre, insanlk uygarlna ilikin her alan (sanat, ynetim, i blm, kent vb.) ile her dnem (Yunan, Roma, Orta a vb.) ancak bu ereve iinde incelenince anlam kazanr (Tuna, 1987, s. 30-31). Weberin anlayna gre, kent, geleneksel otoritenin tkendii, karizmatik otoritenin henz bulunmad ve yasal brokratik otoritenin henz domad bir ortamda srp giden kar atmalarnn artnda ortaya kar. Bu balamda kent iki bakmdan nem kazanr: lki, kentler, tarihi ve toplumsal atmalarn sonucunda otoritenin aklcllatrmasnn sahnesi olmutur. kincisi ise, aklcllatrma sreci iinde ortaya kan zellikler kentlerin zelliklerini belirleyecektir. Bu zgn durum Bat uygarlnn da simgesi olacaktr. Aklcllatrma sreci iinde oluan zelliklerden bir tanesi zerinde nemle durulmas gerekir. Kentlerin iktisadi ve siyasi zellikleri yannda, ona gerek kimliini kazandran olgu topluluk olma zelliidir. Bat kentlerinin bu zgn zellii, douda ve dier corafyalarda bulunmayan zgnlktr (Tuna, 1987, s. 35-36). Bu balamda M. Webere gre, 16.yzyl Osmanl stanbulu iin ilgin bir saptamada bulunur. Bu tarihlere kadar stanbulda tccarlar, loncalar, yenieriler ve sipahiler gibi asker birlikler ile ulema ve dervi gibi din yaplar, dier tm mesleki ve mahalli oluumlarn kent rgtlenmesi iinde temsil edilme durumlar yoktu (Weber, 2000, s. 100). Bundan dolay da stanbulu kentsel yerleim olarak tanmlamaz. Ayn tespiti mutlakyet sisteminin zerk kentsel kurumlar oluturmasna izin vermedii 15 ve 16. yzyllar Parisi iin de syler. stelik 16. yzyl Osmanl mparatorluunun en gl olduu dnemdir. Webere gre, daha erken ta-

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

29

rihlerden itibaren Avrupa kentlerinde, toplumun eitli kesimleri zerk ynetim sistem iinde kentsel yaamn temsili haklarna sahipti. Weberin Bat merkezli yaklam tespitleri tartmal alanlar oluturur. Webere gre, tam bir kentsel topluluk olabilmesi iin yerleim biriminde alveri ve ticari ilikilerin greli hkimiyetin temsil edilmesi ve bir btn olarak u zelliklerin yerleim biriminde grlmesi gerekir: 1. stihkm: Kenti evreleyen fiziki unsur olarak sur sistemi, 2. Bir pazar yeri: Kentin fiziki bir unsuru olarak rgtlemi ve ilevi tanmlanm kentsel blm), 3. Hukuk: Kendine ait bir mahkemesi veya hi deilse ksmen zerk hukuku olmas, 4. lgili bir birlik biimi: Esnaf loncalarndan din kurumlara, kente zg mal retiminden siyasi-merkezi ynetime kadar uzanan, din, yasa, rf, adet, yurttalk ya da uyrukluk bayla kentliyi o kentle aidiyetlik iliki kurduran birlik, 5. zerklik: Hi deilse ksmen zerklik ve kendi kendine ynetme ve kent sakinlerinin katld seimlerle i bana gelen idari yetkililerce ynetim (Weber, 2000, s. 91). Weberin bu tespitleri tarihi kentlerin hem fiziki unsurlarn aklanmas hem de bu tarihi kentlerin kentsel yaamyla ilgili sosyal olgularn aklanmasnda kullanlabilir kuramsal bir ereve oluturmaktadr.

Webere gre, bir yerleimdeki topluluun kentsel olarak tanmlanabilmesi iin, istihkm, pazar yeri, kendine ait bir mahkemesi, ilgili birlik biimi ve ksmen de olsa zerklie sahip belediye rgtlenmesinin olmas gerekir.

LK YERLEMLER (NEOLTK YERLEMLER) VE KENTLER

A M A

Neolitik yerleimlerin oluumunu ve zelliklerini sralayabilmek.

Neolitik Dnemde ok hzl bir biimde kltrleme, siyasallama ve kurumsallama sreci grlr. Toplumsal ilikilerden ekonomiye, mimarlktan teknolojiye kadar kltr oluturan eler deierek yeni bir toplumsal yap olumutur

nsanln milyonlarca yllk bir yaam yks vardr. Uygarlk bu uzun sre iinde yaanan deneyim ve araylarn birikimiyle biimlenmitir. Ancak kltr oluturan elerin gelimek yerine deitii, yani nicel birikimlerim niteliksel dnme urad dnemler de vardr. Bylesi dnemlerde yeni araylar ve yeni zmlerin etkisiyle hzl deiimler gerekleir. nsanlk tarihinin grece erken tarihlerindeki bu hzl deiimlerin binlerce yl srdn de belirtmek gerekir. Bir milyon yldan fazla sren gezginci ve toplayc yaam tarzndan Neolitik Dnemde yerleik yaama gemek, bugnden yarna gerekleen bir durum olamazd. nceki dnemlerin yava ilerleyen deiimlerine gre, Neolitik Dnemde ok hzl bir biimde kltrleme, siyasallama ve kurumsallama sreci grlr. Toplumsal ilikilerden ekonomiye, mimarlktan teknolojiye kadar kltr oluturan eler deierek yeni bir toplumsal yap olumutur (zdoan, 1996, s. 19). Gordon Childe Neolitik dnemde gerekleen bu hzl deiim ve dnme Neolitik Devrim olarak adlandrr. Gnmz iklim koullar 14 bin yl kadar nce olumaya balam, insanlar mevcut teknolojileri ile doal evreye uyum salamaya almlardr. Kimi blgelerde su rnleri, balklk nem kazanm, kimi yerlerde de yabanl bitki ve yemiler insanlarn beslenmesinde nemli olmutur. Beslenme kltrnde oluan bu deiim nceleri mevsimlik, sonralar ayn yerde kalc yerlemelerin kurulmasna

30

Kent Sosyolojisi

olanak vermitir. Bu trde yerlemeler dnyann hemen her yerinde grlmektedir. Ancak ayn sre iinde Anadoluyu da iine alan Yakn Douda dier yerlerden farkl bir yaam modeli, gerek anlamyla ky olarak tanmlayabileceimiz bir yerleme tr ortaya kmtr. Bu yerleimlerin dier yerleimlerden farkllaan zellii verilebilir: 1. Bu yerleimlerin sosyal yaplar ile ilerleyen dnemlerde kent-devlet oluturma potansiyelleri vardr. 2. Yerleimlerin yaps sadece ilevsel adan deil toplumsal stat asndan da belli zellikler gsterir. 3. Klt (din; tapnmayla ilgili ihtiyalar karlayan nesne, eylem, mekn kapsayan her ey: klt eya, klt alan, klt ayini vb. gibi; bir grubun tanr ya da tanrlarla ilgili inanlar ve ayin gibi dini eylemleri ifade eder) inanc ve bu inanca gre mimari antsal zellikler gsterir. levsel zelliklerin yannda mimariyi zenginletiren bezeme ve sembolik anlamlar dikkat ekicidir (zdoan, 1999, s. 20-21). Trkiyedeki Tarihncesi Arkeoloji almalar ok sayda neolitik yerleim ortaya karmtr. Bu yerlemelerden bazlar: Diyarbakr/Erganideki ayn, Urfa Nevali ri, Akaraytepe ve Teleilat, Konya - atalhyk, Aksaray - Akl Hyk, Burdurdaki Haclar ve Hycek, Bursa/Akalar Aktopraklk Hyk ve Bursa/znik Ilpnar, stanbul Pendik ve Krklareli Aa Pnar gibi Neolitik Dnem yerleimleri insanlk tarihinin en nemli tarih miraslar arasnda saylr. Kentlerin toplumlarn rgtlenme biimine gre retilen ya da ele geirilen zenginliklerin ve bu zenginlikleri oluturan ilikilerin rgtlendii ve denetlendii merkezlerde ortaya kt sylenebilir (Tuna, 1987, s. 9). Neolitik yerleimler, bu zellikler dikkate alndnda birer kent deildir. lk kentlerin kt ve ayn zamanda devlet rgtlenmesinin de ilk kez gerekletii dnem Kalkolitik Dnemdir. Kalkolitik dnemde ortaya kan bu ilk kentler corafyas Yakn Dou, zellikle de Mezopotamyadr. Anadoludan da bir Kalkolitik Dnem yerleimi ilk kentlere rnek verilebilir: Yukar Frat blgesinde yer alan Malatya Arslantepe Hyk, Kalkolitik dnemin Ge Uruk evresinde (M 4000nin ikinci yars), Frat vadisi yoluyla hem Mezopotamya hem de Orta Anadolu kltrleriyle iliki kuran nemli bir kent yerleimidir. Bu bakmdan Mezopotamya kentlerinin genel zellikleri Arslantepede de izlenebilmektedir. Bu yerleimde, yerel sekinlerden oluan snf, politik ve dinsel egemenliin yan sra ekonomiyi, rnn ve retimin idaresini ellerinde tutmaktayd. Kerpiten yaplm antsal binalarn bulunduu geni alanda saray, tapnak ve art rnn depoland binalar bir arada yaplmtr. Ayrca ok saydaki mhr bask bulunmas idari etkinliklerin younluu ile mallar depodan alma ve mhrleme yetkisi olan ok sayda memurun alt bir organizasyonu gsterir. Zengin duvar bezemeleri merkez idarenin gcn merulatran bir ilev grmektedir. Arslantepe arkeolojik kazlarnn bu sonular, etkinliklerin merkezletirildii, kayt amacyla etkin bir mhrleme sisteminin kullanld ve giderek brokrasinin gelitii, gl siyas ve din kurumlar olan bir devlet sistemini iaret etmektedir. Yerlemenin fiziki yaps da din, iktisadi ve idari etkinlikler iin antsal boyutlarda bir alan ile konut rneklerinden olumutur (Frangipane, 1999, s. 60-62).

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

31

SIRA SZDE Arkeolojinin tanmlad tarihsel dnemler nelerdir? zelliklerini tanmlaynz.

SIRA SZDE

Gordon Childe, M 3000 yllarnda Msr, Mezopotamya ve nds vadisinde orDNELM taya kan toplumsal deiikleri kentsel devrim olarak adlandrmaktadr. Childea gre, bu tarihlerde artk sz konusu olan basit iftliklerden oluan kk topS R U luluklarn ky yerleimlerinden tmyle farkl olarak kurumlarn Ooluturmu kentlerle birlikte ortaya kan devlet organizasyonlar vardr. Childe, din kurumlarn da oluturan devletin melek ve snflar ierdii syler (Childe, 1986,K s.A146). Bu yeni D K T kentler kapladklar alan ve nfus bakmndan byk ve kalabalktr. Daha da nemlisi, kentsel bir zellik olarak toplumsal iblm olumu ve sadece tarmsal retiSIRA SZDE me dayanmayan retim biimleri gelimi, uzmanlam meslek ve ynetim kadrolar olumutur: Rahipler, prensler, profesyonel askerler, birok alanda uzmanlam AMALARIMIZ zanaatkr ve memurlar bu kadroda saylabilecek kesimlerdir. Kentsel devrim ayn zamanda brokratik devrimdir. Bu devrimle toplumdan daha kuvvetli bir devlet ve snrsz gce sahip dou despotlar ortaya kmtr (Bumin, 1990, s. 23-24). K T A P Bu kentlerin fiziki evresini belirleyen kent blmleri ise, surlarla evrili kutsal temenos alan ile bunun evresinde yer alan zanaatkrlarn retim yaptklar ticaret ve konut alanlarndan oluur. Bu kentlerin merkezi, kent tanrlarn tapnaklarn TELEVZYON ieren bir kaledir (Bumin, 1990, s. 23). Daha nce kent surlarnn iinde kalanlar ve kalmayanlar arasnda olan hiyerarik yap, toplumda iblmnn gelimesiyle artk kent iinde de ortaya km ve kentsel alanda ikili bir meknsal yap ortaya N T E R ilikisinin bakmtr. Ksaca insan-doa ilikisinin dnerek artk insan-insan N E T langcn oluturan bu kentler, ayn zamanda insan dnce sisteminin de balangcn oluturan mitolojik dncenin etkisiyle; kentin ve kent yneticilerinin de kutsallat bir mekn olmutur (Maz, 2008, s. 36-37) Temenos alan (tapnak ve klt yerlerini ieren kutsal alan), iinde ynetim ve dini binalarn barndrd iin en nemli kentsel blmdr. Bu blmde yap dikkat ekicidir: Tapnak, saray ve art rnler iin antsal ambar. Kentlerde ortaya kan kurumsallam din, kraln kimliinde somutlamtr ve toplumsal olarak da nemli bir rol oynamaktadr. Tanrlardan krala geen kutsallk, kraln tek otorite olmasn merulatrr. Tanr-krallar baka hi bir iktidar ortakl tanmlayacak biimde tinsel olanla cismani olan kendi bedenlerinde birletirirler. lgintir, tanrlar da bu krallara kentler balamaktadr. Msrda firavun, tanr ya da tanrnn oludur. Smer kral annesinin karnnda kutsal deer, g ve bilgelikle donatlr. Doumundan sonra da tanr tarafndan beslenip bytlr. Tanr-kraln kendisi, kenti ve lkesi iin yaplacak her ey, artk din motiflerle bezenmi hakl ve kutsal bir itir. Bu dnemde savalar da kurumlar. Erich Fromun szleriyle bir kurum olarak sava, tpk krallk ya da brokrasi gibi 3000 yllar dolaylarnda yaplan yeni bir icatt (Bumin, 1990, s. 25). Sonu olarak, sz konusu tarihlerde gelien dou uygarlklarnn kentler zerinde kurulduu sylenebilir. Bu uygarlklar artc bir biimde iblm ve planlamaya dayal alma dzeni kurmu; yazy, matematii, yldzlar gzleyip takvim hazrlamay, tekerlikli kany, karasaban bulmutur. Tapnaklarda gzlemevi, ktphane ve okul bulunurken, kent her bakmdan ok iyi planlanm bir karakter sunmaktayd.

DNELM Childea gre, M 3000 tarihlerinde basit iftliklerden oluan kk S O R U topluluklarn, ky yerleimlerinden tmyle farkl olarak kurumlarn D K birlikte oluturmu kentlerle K A T ortaya kan devlet organizasyonlar vardr.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

M 3000li yllarda gelien dou uygarlklarnn kentler zerinde kurulduu sylenebilir. Bu uygarlklar artc bir biimde iblm ve planlamaya dayal alma dzeni kurmular, yazy, matematii, yldzlar gzleyip takvim hazrlamay, tekerlikli kany, karasaban bulmulardr. Tapnaklarda gzlemevi, ktphane ve okul bulunurken, kent her bakmdan ok iyi planlanm bir karakter sunmaktayd.

32

Kent Sosyolojisi

ANTK DNEMDE KENTLER

AM A

Antik kentlerin fiziksel zelliklerini ayrt edebilmek.

Atinada bir yzyl iinde dierleri arasndan seilmi 2000 piyes oynanm, 6000 mzik yorumlanmtr. Sava yllarnda kesinti olmadn dnerek ylda ortalama 20 oyun demektir. Politikada olduu gibi sanatta da uzmanlama olmadndan bu etkinliklere isteyen her Atinal katlmtr. Yurttalar sadece seyretmekle yetinmiyor, ayn zamanda katlyorlard.

Antik Yunan ve Roma kentleri iin ok eitli tarihsel kaynak vardr. Bunlar mitoloji metinleri, tiyatro oyun metinleri, felsefi metinler ve Vitruviusun Mimarlk zerine On Kitap gibi tarihi kaynaklar olarak gnmze kadar ulamtr. Eski Yunan uygarlnda site (kent), ayn zamanda devlet anlamna geldiinden, Platonun Devlet adl eseri, antik kentlerin kurumsal ileyii iin ok nemli kaynaktr. Bunun yan sra edeb ve mitoloji metinleri de bu eser kadar nemlidir. Sophoklesin Antigone oyununda Hemonun Yalnzca bir kimsenin mal olan site, site deildir (Bumin 1990, s. 29) sz, dnemin kent imgesi ve kent yurttalarnn kente bak hakknda ok ey syler. Smer ve Msr kentlerinde grdmz kral-tanr ve uyruk, Yunan kentlerinde yasa ve yurtta olarak karmza kmaktadr. Ancak, M 7. yzyl Atinasnda, iki bin yl ncesinde Ur ve Babilde grdmz alt yap grlmez. M 8.-5. yzyllar Yunan kentinin fiziki ehresi tam anlamyla olgunlamamt. Bu dnemde kentlerin plansz olduu grlr. Lam sular sokaa dklmekte ve hijyen yoktur. Antsal binalar olmad gibi, kmaz sokak gibi olumsuz kentsel sorunlar vardr. Ama Arkaik a da Solon ve M 5. yzyl banda Kleisthenes reformlar ile erevesi izilen yasalarla oluturulmu demokrasi vardr. Atinal tm zgr yurttalarn doutan doal yesi olduu meclisde, (ekklesia) ynetime ilikin her trl dzenlemeyi tartarak karara balyordu. Yasa nnde herkes eitti. Kamu ilerinin yrtlmesinde uzmanlk kabul edilmiyor, her yurtta yaam boyunca kamu ilerinden bazlarn stleniyordu. Herkes konumaya, tartmaya ve sanat retimine yetenekleri lsnde katlyordu. u rakamlar ilgintir: Atinada bir yzyl iinde dierleri arasndan seilmi 2000 piyes oynanm, 6000 mzik yorumlanmtr. Sava yllarnda kesinti olmadn dnerek ylda ortalama 20 oyun demektir. Gnmzde bir ehir iin bu sayya ulamak olduka zordur. Politikada olduu gibi sanatta da uzmanlama olmadndan bu etkinliklere isteyen her Atinal katlmtr. Yurttalar sadece seyretmekle yetinmiyor, ayn zamanda katlyorlard (Bumin, 1990, s. 29). Yunan kentleri hem bir kent hem bir devletti. Platon ve Aristotelesin polisten kastettikleri kent, byle bir kenttir. Polisler, akarsu ve da silsilelerinin belirledii doal snrlaryla tarm ve hayvanclk yaplan geni alanlar kapsarlar. Bu alanlarda polise bal daha kk lekli kome ad verilen yerleimler bulunurdu. Polisler M 5. yzyln sonlarndan itibaren nemli siyasal karklara sahne olmutur. Demokrasi, nce Tiranlar daha sonra da ynetici asker (strategies) eliyle yok edilmitir. Hellenistik dnem ve onu izleyen Roma mparatorluu dnemlerinde kent sosyal ve politik adan tmyle fakllamlardr. Bu kentlerin fiziki yaplar corafya ve arazinin durumuna gre ayrntlarda farkllklar gsterse de benzer kurulua sahiptir. Bir antik Yunan kentinin fiziki ehresini belirleyen drt blm vardr: Akropolis (yukar kent), agora, konut alanlar, Nekropolis (ller kenti). Akropoliste bir temenos alan iinde tapnaklar bulunur. Her kentin koruyucu bir tanrs veya tanras olmasndan dolay, bu tanr veya tanraya adanm bir tapnak mutlaka bulunur. Halk meclisi (Ekklesia) dnda ynetim meclisi (bouleuterion) binas, tiyatro,

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

33

stadyum, hamam ve gimnazyum, nimpheum (antsal eme), stunlu cadde; Roma dneminde ortaya kan Zafer Taklar, Hipodrom ve Arenalar, su kemerleri (Aquadk), Bazilika, anfitiyatro gibi kamusal yaplar ve meknlar hem kentlinin kentle aidiyetlik ilikisini salayan hem de yneticilerin meruiyetini salayan temel unsurlardr. Agoralar ticaret alanlardr. Bu alan iinde yer alan en nemli yaplar dkkn sralarndan oluan stoalar oluturur. Agoralar ayn zamanda kentlilerin bir toplanma merkezidir. Kent sorunlar meclis binalarndan baka agora meydannda tartlrd. Gnmzdeki meydan kavramyla rten meknlar Antik Yunan kentlerinde yoktur. Bir pazar yeri olan agoralar kentlinin sosyal ya da kente ilikin sorunlar tartt, baz zamanlar kiisel grlerin tartmaya sunulduu mekn ilevi de gryordu. Agora meknlarnn ad Roma dneminde Latince karl olarak forum olarak adlandrlmtr. Gnmzde herkesin kstlanmakszn grn syleyebildii ak oturum biiminde tanmlayabileceimiz forum teriminin kkeni Yunan kentindeki agoralarnn bu ileviyle ilikilidir. Yunan ve Roma kentlerinde grlen yaplarn ilevlerini tanmlaynz. SZDE SIRA Antik zmir (Smyrna) kentinde, M 9. yzyldan 5. yzyln sonuna kadar grDNELM len; nceleri dokusunda kmaz sokaklar da barndran kendiliinden ve dzensiz kent plan, M. 4. yzyldan sonra ou antik kentte dzenli bir plan emasna dS O R U nmtr. ehirci ve mimar Hippodamosun ilk kez Miletosda uygulad birbirine dik kesen caddelerden oluan karelemeli plan tipi daha sonralar tm antik kentlerde deiik varyasyonlaryla uygulanmtr. Bu durum bir anlamda A T tiplemeyi D K K tek beraberinde getirmektedir. Yunan kentlerinin demokrasiden uzaklamasyla kent planlamasnda bu tek tipleme zamansal olarak rtr. KenteSIRA SZDE geometrinin girmesi ideal kent araylarnn bir sonucudur (Bumin 1990, s. 33-36). Hippodamos, btn topistler gibi; yeni kent isterken yeni bir toplum, hiyerari, iblmn de istemekAMALARIMIZ tedir. Kozmos da gzlenen uyum, yalnzca kentte deil, snfa ayrlm toplumda da olmaldr: Zanaatkrlar, iftiler ve savalar. Hippodamos topra e blerek birincisinin gelirini tanrlarn kltlerine, ikincisininkini savalara ve yneticileK T A re, sonuncusunun rnlerini de iftilere ayrmaktadr (Braudel, 1990, P 130; Maz, s. 2008, s. 42). Yunan ve Roma dnemi kentleriyle ilikili olarak dnem inancn oluturan, TELEVZYON bugn mitoloji dediimiz; animist zellikler gsteren ve doay kavramsallatran ok tanrl dnce tarz, kent tarihi aratrmalar iin ayr bir alan oluturur. Bugn eski yunan mitolojisi ve inan sistemi iin pagan kelimesini kullanyoruz. Kentle N T vardr. rin, siyasilerin, devletlerin tarihi olduu gibi kelimelerin de tarihi E R N E T Pagan Latince de kyl demektir ve erken Hristiyanlk dnemlerinde eski din alkanlklarn kaybetmeyen merkez d eilimler gsteren topluluklar kmsemek iin kullanlmtr. Oysa Eski Yunan ve Roma kentlerinin kuruluu ile mitoloji arasnda bir ba vardr. Her kentin kuruluu bir mitle balantldr ve kentlerin kurucu ve koruyucu bir tanras veya bir tanrs vardr: Atinann Athena, Argosun Hera, Efessosun Artemis, Antakyann Tykhe, Aphrodisiasn Aphrodite olmas gibi. Ksacas kent, bir anlamda tanrya adanan kutsal bir aland. Yunan mitolojisinin tarih kaynaklar nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

34

Kent Sosyolojisi

ORTA ADAN MODERN AA AVRUPADA KENTLER

AM A

Orta adan modern aa Avrupa kentlerin geliimini zetleyebilmek.

Pirenneye gre, kent ncelikle ekonomik yaps ile tanmlanmaldr. Bu zellik onu krsal olandan ayran zelliktir.

410 ylnda Roma kentinin kuzey kavimleri tarafndan yamalanmasyla Roma mparatorluu ker. rgtl toplumun zlmesi kentlerin fiziki grnmlerinin ykm ile sonulanr. Aziz Ambrosius, 387 ylnda Kuzey talyada grdkleri karsnda, kentler iin yklm kentlerin cesedi diye sz eder. Aziz Augustinus ise Romann yamalanmasndan sonra insan etkinliiyle oluan kentlerin, insanolunun kendi gnahlar altnda yok olduunu ve Hristiyanlk dzeninin bir tanr kenti olduunu sylemektedir. Bu azizlerin syledikleri antik kentlerin dt bunalm zetlerken, yeni oluacak kentlerin nitelikleri hakknda da ipular vermektedir. Hristiyanlk merkezli kent imgesinin yeni kentlerin kuruluundaki etkisi bylece belirlenmi oluyordu (Benevolo, 1995, s. 19). Henry Pirenne Orta a kentlerinin ortaya kn, bu kentlerin zelliklerini, hangi toplumsal etkenlerin kenti oluturduunu farkl bir bak asyla aklar. Pirenneye gre kent ncelikle ekonomik yaps ile tanmlanmaldr. Bu zellik onu krsal olandan ayran zelliktir. Roma mparatorluu ykldktan sonra, gelimi antik kentlerin zelliklerini kaybettii, hatta bazlarnda kentsel yaamn ilerleyen zamanlarda tmyle snd bilinmektedir. Snen kentler arasnda Anadoludan rnekler yer almaktadr. Roma dneminin sonuna kadar Akdeniz, bir i deniz olmas zellii ile ticaretin gereklemesinde ok nemli rol oynuyordu. Ancak 7. yzylda yeni bir din, siyasi ve askeri durum ortaya kar. Bu tarihlerde slamiyet ok hzl bir biimde yaylarak tm Akdeniz evresini etkileyecektir. slam fetihleri Akdenizin ticaret yolu olma zelliini bakalatrr. Deniz ticaretinin younlat yerler Suriye ve Msr sahillerine kayar ve Anadolu sahil bandndaki kentler bu durumdan olumsuz etkilenir. Bu ortam ierisinde Anadolunun Akdeniz sahillerindeki antik kentler ticaretten pay alamamalarndan dolay yava yava kentsel zellikleri yitirmitir. Side ve Perge gibi kentler 13. yzyla gelindiinde tmyle terk edilir (Mansel, 1978, s. 17-18; Tanyeli, 1987, s. 1920). Bu durum Pirennenin kent olgusunu ticaretle balantl aklamasn hakl gstermektedir. Avrupadaki Orta a kentleri, yeni kurulanlar ve kentsel zelliklerini yitirmi antik kentler zerinde; ticaretle ilgilenen snf, zellikle de tccarlar araclyla canlanmtr. Pirenneye gre, Roma mparatorluu Akdenizli bir karakter tamaktadr. Akdeniz evresindeki yreler Roma merkezli ticaret a iindedir. Avrupa kuzey kavimlerinin saldrlar bu ticaret dzenini bozmaya balam, daha sonralar 7. yzylda slam fetihleriyle tmyle kmtr. Bu yllardan sonra Avrupa baat retim tarz olarak tarm dnemine girer ve byk toprak sahiplii kurumu olan senyrlk hzla yaygnlar. Avrupa kastlara ayrlr: Asiller, ruhbanlar ve kyller. Artk atlye retimine dayal sanayi ve bu retimin ticareti yoktur. Mallarn olduu gibi insanlarnda dolam yoktur. Her ey senyrle ait ve her ey hareketsizdir. Yollar bakmsz, kprler yklmtr. Bu artlar altnda kent hayat kaybolmutur (Pirenne, 1984, s. 11-15; Tuna, 1987, s. 23). Antik kentlerin bu k, yeni gelimeleri beraberin de getirmektedir. Eski yerleimler zerinde, kaynaklarn olanak verdii lde az sayda belirli bir nfus barnmay srdrmtr. Bu yerleimler burglar ve piskoposluk siteleridir. Eski kentin kalntlarndan yaplm kaleler veya bir katedralin etrafnda manastr

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

35

ve okullarn varl ile kentler belirli llerde canl kalabilmitir. Ancak, Pirennee gre bu yerlemeler Orta an tarm dnemi iinde birer kent deillerdir. Bu yerlemelerde barnan nfus, asker ve din hizmetlilerden olumaktayd. Dnemin yerlemeleri, Orta an ge devirlerinde ve Yeni ada geliecek olan kentlerde grdmz gibi, belli bal burjuva snf ve belediye rgtlenmesinden yoksundur. Pirenneye gre, ticaret ve sanayinin yeniden domas, tccarlarn toparlanmas ve elverili corafi koullar altnda, 10. yzyl sonras Orta a ve ilerleyen devirlerde, kenti kent yapan sosyal yap, tccar, burjuva ve beledi rgtlenme ile salanmtr. Piskoposluk kentlerini tanmlaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE

Roma Devletinin siyasal anlamda k ile kentler kilisenin denetimine girD olumsuz ynde mitir. Ticaretin snmesi ve tccar etkinliklerinin azalmas kiliseyi N E L M etkilememitir. Bu srete kentlerin nfusu azalp yoksullarken, piskoposlarn gc ve zenginlii artmtr. Belirli bir sre Roma dnemi kentler aras yol a deS O R U vamllk gstermi, ancak slamn 7. yzyldan itibaren yaylmasna paralel olarak antik kentler yol a ortadan kalkmtr. Ticaretin tmyle ortadan kalkmasyla 9. DKKAT yzyldan itibaren kilisenin kentler zerindeki etkisi mutlaklamtr. Alt tarmsal temele dayal Merovenj ve Korolenj gibi Orta a devletleri iin kent nemsizleSIRA SZDE mitir. Bu aamada Avrupa kentleri piskoposluk kentlerine dnmtr. Korolenj yneticileri saraylarn krsal blgelere tamlardr. Kentler ise, dinsel ynetim merkezleri hline gelmilerdir (Bumin, 1990, s. 48-49). AMALARIMIZ Antik yerlemelerin zerine ya da yeni yerleimlerin dnda, 6. yzyldan sonra aziz Benoitin etkisiyle manastrlarn tanr kenti imgesiyle yeniden dzenlendii grlmektedir. leride kent topistlerini bir lde etkileyen buA manastrlarda K T P gnlk yaam disiplin, dakiklik ve dzen ilkeleriyle oluturuluyordu. Piskoposluk merkezi bu yerlemeleri tam anlamyla kent olarak nitelemek doru deildir. Orta a kentlerinde yaayan halk tanmlamak gerekirse, bir kent ThalkndanNsz etmek ELEVZYO yerine bir kale halkndan sz etmek daha doru olur. 10. Yzylda bu durumu deitiren olgu ise ticarettir. Uzun yol ticareti yapan tccarlar, manastr ve derebeyi kaleleri evrelerinde yeni yerleim yerleri kurarlar. Ticaretle birlikte zanaatlar da NTERN T bu yerleimlere gelirler. Ticaret merkezli bir farkllamann sayesindeEilerleme, kr ve giderek eitlik, zgrlk gibi deerler de gelimeye ve yerlemeye balar. Orta a kentleri bu anlamda zenginleip kuvvetlendike yargsal ve ynetsel zerklikler elde etmilerdir. 15. yzyla gelindiinde ise giderek tasfiye edilen klelik sisteminin tersine kent nfusunun byk ounluu zgr kiilerden olumaktadr. Fernanad Braudelin szleriyle Kentin havas zgr klar sz artk yaamda karln bulmaktadr (Bumin, 1990, s. 51-54). Orta a kentleri bir bakma sanayi dneminin ve sanayi kentinin hazrlk sreci olarak grlmektedir. Bu anlay dorultusunda kent konusundaki aklama ve tartmalar; zellikle yaratc vasfyla Orta a kentinin idealletirilmesi algsna yol amtr (Karaka, 2001, s. 126). Rnesans ve sonrasnda en nemli siyasal deiim ise mutlakyeti devletin ortaya kmasdr. Brokrasi ve ordunun gc ile temsil edilen bu deiime paralel olarak kentler yeni iktidar biimini yanstan baz yeni dzenlemelere tabi tutulurlar. Eski kentin yaplar, sokaklar yeni iktidarn ihtiyalarn karlayamaz duruma gelmitir. Mumfurdun simgesel anlatm ile Orta a kentlerindeki an seslerinin yerine trompet ve borazan seslerinin duyulmaya balanmas, yeni deiimin gstergeleri olarak deerlendirilmelidir. Kentlerde birbirini dik kesen uzun ve geni

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

36

Kent Sosyolojisi

caddeler, kamusal yaplarn grkemli bir ekilde yeniden yaplmalar Rnesans ve Barok kentlerin fiziki yapsn planlar. nk askerler bir daralp bir genileyen kvrlarak uzayan caddelerde gsteri yapamazlard. Rnesans dneminin mimar ve ehircisi Alberti bu sorunu gzeterek yeni dzenlemeler yapar. Alberti kent tasarmlarnda ana yollar ikincil nemdeki yollardan ayrp ana yollar asker yollar olarak adlandrmtr (Bumin, 1990, s. 58).
SIRA SZDE

5 6

Barok kavram nedir? Aratrnz. SIRA SZDE

DNEL M Rnesans dnemini aratrnz. SIRA SZDE

DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U

SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE

K T A P AMALARIMIZ

TK LE V Z Y O N E T A P

TELEVZYON NTERNET

NTERNET

Orta an R U S O organik ve kendiliinden gelimi denebilecek kentleri, Rnesans D bilinli bir dneminde N E L M biimde geometrik dzenlemelere tabi tutulmutur. Bu durum Romann yklndan sonra dzenli kent oluturmak abasnn ilk uygulamaDKKAT sdr. Bu gelime Barok dnemde daha da gelierek tam anlamyla geometrik planS O R U lama ile sonulanr. Bu doal olann tmyle tasfiyesi demektir. Aalarn yerleSIRA SZDE tirilmesi bile kentin belirli bir yerinden baka gre, perspektif yasalarnca dzenDKKAT lenir. Aalar budanr ve kentin ss esine dntrlr. Mutlak monarilerde, ordu ve brokrasinin disiplin dzen zerine kurulu anlay kentin fiziki yapsn AMALARIMIZ SIRA SZDE ve yaamn belirler. Berlinin 1740 yl belirlenen nfus yaps bu bakmdan ilgintir. Bu tarihte kent nfusunun drtte birini askerler oluturmaktayd. Bu askerlerin beslenmesiKve T A P elendirilmesi iin gerekli yaplar, kentin meknsal yapsn byk AMALARIMIZ lde belirlemitir. Yeni planlamada, ana yollar merkeze ve kraliyet sarayna ulaacak ekilde ina edilmitir (Bumin, 1990, s. 59-60). Mimar T K L E VT ZAY O N Leonardo de Vinciye, Rnesans sanatlar rasyonel ve simetAlbertiden P E rik kent tasarmlaryla birer topist saylabilir. Her ey ideal toplum ve ideal kent dncesiyle tasarlanmaktadr. Bat Avrupada ticaret ve endstri kenti olarak byyenL E V Z Y O N bnyelerinde birok sorunu da tayordu. zellikle 15 ve 16. kentler TE NTERNE yzylda toplumsalTkrizi T. Moreun adlandrmas ile ngiltereyi koyunlarn insanlar yedii lkeye dntrmtr. Gelien tekstil sanayisi byk ynlar hlinde kentsel alanlara doru gerekleen gn nedeni olmutur. Kentin eperlerine yerNTER ET leen bu ynlarNsalksz ortamlarda yaamak zorunda kalmtr. Bunlarn yan sra, salgn hastalklarn yaygnlamas da lm oranlarnn ykselmesine neden olmutur. Bu olumsuzluklara su oranlarnn ykselmesi ve ahlaki knty eklemek de gerekir. Bir yanda gelien ve zenginleen sermaye ve temsilcileri, dier yandan yokluk iinde apulcu duruma dnm ynlar More tarafndan byk bir sorun olarak grlmtr. More yaratt topyasnda iyi yneticilerle ktlklerden uzak, eitliin olduu bir dnya tasarlamtr. Bu tasarmda kent ok iyi organize olan rasyonel ve geometrik zellikler tamaktadr. Amerikada nka kentlerinden esinlenerek oluturulan topyann kentinde, herkes akam sekizde yataa girecek, sabah drtte uyanacaktr. alma zorunluluu vardr ve lks kesinlikle yasaktr. Evlenme yaplar belirlidir. Bo zamanlarnda periyodik olarak ne zaman satran oynayacaklar, ne zaman yn erilecekleri saptanm ve bunun dna klmayacaktr (Bumin, 1990, s. 63-65). Yaam ve fiziksel yaps buna gre tasarlanan bu topya kentinde birey tam olarak bir makinenin paras gibi grlr. topist kentilere tek rnek More deildir. Cabet, III. Napolonu rnek alarak oluturduu ideal kentinde maksimum eitlik minimum zgrlk vardr. Bu kentte atlyeler byk ve temizdir, yorucu iler makineler tarafndan yaplmaktadr.

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

37

Para yoktur, polis yoktur. Sanat planlama iine alnmtr. Sanatlar ideal kentin memurlardr. ocuklar be yanda ailelerinden alnrlar ve ideal kentin yurtta olarak eitilirler. Pikniin nasl yaplaca, ocuklarn nasl ve ne zaman dayak yiyecekleri yine belirlenenlerin arasndadr. Ksacas birey hibir inisiyatifi olmayan nasl yaayaca saptanm bir makine parasdr. Cabet 1847 ylnda Texasta toprak satn alp bu topyasn gerekletirmek istese de hibir zaman baarl olamamtr (Bumin, 1990, s. 72-73). deal kent imgesi 19. yzyl toplumsal yapsna kout olarak ktlklerin tasfiyesi amal alternatif kentler sunuyordu. Yaanlan ile olann birbirinden bu derece uzaklat topya tasarmlar hibir zaman gereklie dnmemitir. Ancak, kentsel yaama mdahale fikri de hibir zaman ortadan kalkmamtr.

SELUKLU VE OSMANLI KENTLER

AMA

Seluklu ve Osmanl kentlerini karlatrabilmek.

Seluklu ve Osmanl kentleri zerine yaplan aratrmalar, zellikle de fiziki yaps hakknda yaplan aratrmalar; ncelikle Bizanstan devralnan kentsel miras ve bu mirasn kendi yaps iinde erimesi srelerinin anlalmas olarak deerlendirilmelidir. Seluklu ve Osmanl dnemleri ok uzun sreleri (yaklak 900 yl) kapsar ve bu uzun zaman iinde kentlerin toplumsal yaplarnn, fiziki yaplarnn ve kentsel yaam biimlerinin birok esinin sre iinde deitiini dnebiliriz. Aktreye gre kent gibi ok karmak ve ok sayda deikeni ieren bir olguyu uzun bir zaman dilimi iinde zmlemeye alrken, deikenler iinde ncelii olanlar belirlemek gerekir. Aksi takdirde, tm deikenleri eit deerde almak kente ilikin aklamalar sonusuz brakacaktr. ok saydaki deikenlerden, 1. Anadolunun siyasal yapsnn zaman iinde deimesi, 2. Anadolunun yol sisteminin deimesine bal olarak ticari dolam ve ticari merkezlerin deimesi, 3. Kentin blgesel kademelenmedeki yerinin ve ilevinin deimesi (Aktre, 1984:1-2) gibi deikenler Anadoludaki Seluklu ve Osmanl kentlerinin fiziki yaplarnn analizinde nemli unsurlardr. lhan Tekeliye gre 16. yzyldan balayarak Cumhuriyete kadar, Anadolu yerleme sisteminde farkl yap ve dnm olmutur. Bunlar; 17. yzyldaki Klasik Osmanl Dnemi, 17.-18. yzyllarda merkezi denetimin zayflayp blgesel beyler gibi davran gsteren ayanlarn neminin att dnem ve 19. yzylda Osmanlnn yar smrge hline geldii dnemlerdir. Sz konu bu dnemlerde, yerleme sistemi iinde kent kademelenmeleri, retim ve ulam teknolojileri, art-rnn yaratlma ve denetlenme biimleri kentin niteliini belirlemektedir (Tekeli, 1980, s. 36-37). Anadoluda Trklerin devrald kentsel mirasn nitelii hakknda ok az bilgi vardr. 10. -14. yzyllar Trk a Anadolusunun oluum yllar iinde Bizans kentlerinin nasl bir dnm geirdii arkeolojik kaz sonular ve Bizans tarihi kaynaklarnn verdii bilgilerden derlenebilmektedir. Sardes (Manisa/Sart) gibi yerlerde yaplan kaz sonularnn sunduu nmizmatik (tarihi para bilimi) bulgulara dayanak, 12. yzyldan sonra Anadoludaki ou Bizans kentinin ktn anla-

38

Kent Sosyolojisi

lmaktadr. Gnlk ticaret ilemleri iin kullanlan tun para 12. yzyldan sonra giderek azalmtr. Gnlk alveri iin gerekli olan parann yokluu ya da azl, bu tr ilemlerin trampa/dei toku yntemiyle gerekletiini gsterir ki, bu ekonomiye kentsel denemez. Piskoposluk kenti listelerinde de terk edilen kentler hakknda bilgi bulunmaktadr. Bu tarihi kaynaklarn birinde, Yalova yaknlarnda bulunan Helenapolis iin, terk edildiinden dolay sefalet kent diye bahsedilmitir (Tanyeli, 1987, s. 16-17). Kentsel yaantnn byk lde kt Sardes (Manisa/Sart), Priene (Aydnda), Pergamon (zmir/Bergama), Balat (Aydn//Skede), Ephesos (zmir/Selukda) gibi kentlerin 7. yzyldan sonra Bizans dnemindeki fiziki yaps, antik yerleme alan zerine konumlanm kk ve birbirinden kopuk yerleme nvelerinden oluan ok paral bir grnm sunar. ok paral bu kentlerin dnda iyi organize olmu Bizans kentleri de vardr. slamn ykselii ve Anadoluya yaplan Emevi ve Abbasi seferleri Anadolu yol an tmyle deitirmitir. Bylece askeri kayglarla Bakent Constantinopolise (stanbul) olabildiince kestirmeden balanan yeni yol sistemi olumutur. Bu yollar zerinde yer alan ve stanbula uzak blgesel merkez zellii tayan kentlerde, yerleme alan sur iindedir. Sur dna taan yerleim ok kk boyutlardadr. Bu kentlerin i kaleleri ynetim ve askeri ilev tar ve organize ticaret yaplabilmektedir. Ankyra (Ankara), konion (Konya), Amaseia (Amasya), Smyrna (zmir), Trapezus (Trabzon), Kolonia (ebinkarahisar), Attaleia (Antalya), Kaesaria (Kayseri), Prusa (Bursa) kentleri bu zellikleri gsteren kale kentlerdir (Tanyeli, 1987, s. 22-32).

Seluklu Kentleri
1071 Malazgirt Sava ve sonular Anadolu siyasi tarihinde bir krlma noktas oluturur. Bu tarihten sonra Anadolu ok hzl bir biimde Trkleir ve slamlar. ran ve Orta Asyadan byk ynlar hlinde gebe yaam tarzn srdren Trkmen kitleleriyle, youn olarak 13. bandan sonra kentli gmenler Anadolunun her tarafna dalrlar. Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Kutalmolu Sleyman ah 1075 ylnda Anadolunun batsna kadar ulaarak zniki alm ve buray kendisinin ikamet ettii merkeze dntrmtr. Anadolu batsna kadar ulaan bu askeri zaferler zaman iinde Bizansn toparlanmasyla siyasal ve asker bir denge olumutur. Genel bir corafi snr oluturulursa, Sinop Antalya hattnn bats Bizansn, dousu ise Anadolu Seluklular ve Artukoullar, Saltukoullar, Danmentoullar, Mengcekoullar gibi beyliklerin elinde kalmtr. Bu beylikler zaman iinde Anadolu Seluklu Devletiine tbi olmulardr. Bu yeni siyasal durum, Anadoluda baz kentlerin eskisinden ok daha nemli olmasn salam ve antsal kamusal yaplarla donatlan merkezlere dntrmtr. Erzurum (Saltuklu merkezi), Tokat ve Niksar (Danimentli merkezi), Sivas/Divrii (Mengcek merkezi), Kayseri (nce (Danimentli, sonra Anadolu Seluklu merkezi), Konya (Anadolu Seluklu bakenti), Mardin (Artukolu merkezi), Sivas, Ankara, Aksaray, Harput, Sinop, Antalya gibi kentler Anadolunun Orta a kentleri arasnda ne kan kentlerdir. Seluklu a kentlerinin fiziki yapsn belirleyen kent blmlerinde kamusal, dini ve sivil yaplar bulunur. Her kentin bir sur sistemi mutlaka vard. Ancak yerleimin sur dna tat Amasya, Erzurum Kayseri Krehir rneklerin yan sra, yerleimi sur sisteminin snrlad Ankara, Konya, Sivas, Ktahya, Sinop, Antalya gibi kent modelleri de bulunur. Kentin blmlerini sur iinde yer alan ynetimsel merkez olarak i kale, ticaret alan ve konut alanlar (mahalleler) oluturur. kalede saray, darphane, askeri garnizon, hapishane gibi yaplar bulunur.

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

39
Anadolu Seluklu kentinin blmlerini sur iinde yer alan ynetimsel merkez olarak i kale, ticaret alan ve konut alanlar (mahalleler) oluturur. kalede saray, darphane, asker garnizon, hapishane gibi blmler bulunur.

Kentin ticaret alanlarnda, bedesten, hanlar, dkknlar ve ulu cami vardr. Orta ada gnmzden farkl olarak, iinde cuma namaz klnabilen minberli cami says fazla deildir. Sadece minberli camilerde hutbe okunabilir. Din aidiyetlik bakmndan devlet bakanlar adna okunan hutbe ok etkili olduundan dolay, merkez iktidarn denetleyebilecei yerleimlerde minberli camiler yaplmtr. Bu zellie sahip camiler yerleimin byk camileridir ve genellikle ulu cami olarak adlandrlr. Ulu camilerin dnda daha kk boyutlu mescitler mahalle merkezlerinde yer alr. Mescitler, namaz klmann yan sra, ilkokul dzeyinde eitimin verildii, mahallelinin topland ve sosyalletii yerlerdir. Ticari yaplar iinde bedestenlerin zel bir yeri vardr. Bezzasistan da denilen bu yaplar kuma ticaretin yapld yerler olmasnn yan sra, kentin bankas gibi ilev de grmekteydi. Esnafn parasnn sakland, i balantlarn yapld, borlarn alnp verildii bedestenler ticaretin organize edildii yerlerdir. Eitim yaplar kent iinde nemli bir grup oluturur. Kuran ve hadis eitimlerin verildii, erri kurallarn retildii medreselerin yan sra, rasathaneler, darifa (tp eitiminin verildii ve tedavi uygulamalarnn yapld yaplar), bimarhane (akl hastalarnn tedavisinin yapld ve ilgili eitimin verildii binalar) gibi yaplar, Anadolu Seluklu kentlerinde bir ya da birden fazla bulunabilmektedir. Sivas rneinde olduu gibi eitime ayrlm kentsel blmler olabilir. Sivasta zzettin Keykavus Darifas, ifte Minareli Medrese, Buruciye Medresesi birbirine yakn konumda yaplmlardr. Yukarda verilen yap trlerinden baka, tekke, zaviye, hangh, dergh, sitne gibi tarikat yaplar ve hamamlar, kprler, trbeler Anadolu Seluklu kentlerin fiziki yapsn oluturan dier yaplardr.

Osmanl Kentleri
14. yzyl Anadolusu siyasal ve ekonomik yapnn dnm geirdii ve bunun sonucu olarak da yol sisteminin deiim geirdii bir dnemdir. 14. yzyln banda, 1300-1333 yllar arasnda; Anadoluda byk bir kuraklk yaand iin retim dm ve bunun sonucunda da alk ve yoksulluk ortaya kmt. Bu sorunlarn yan sra, lhanllarn Anadoluyu denetim altna alma abalar, srp giden sava ortam kylnn retim gcn azaltan etkenler olmutur. Bu dnemlerde Anadolu kentlerinin youn ticaret yapt Msr, Suriye ve Bizans knt hlindeydi. Suriyede sanayi, ticaret ve tarmsal retim gerilemi ve para darl grlrken, Bizans Devleti ise, Anadoluyu kaybetmi, dou ile ticaret ilikileri olduka zayflam ve Batl tccarlarn rekabetiyle kar karya kalmt. Tm bu olgular Anadoluda daha nceki yaplarn byk lde deimesine ya da tmyle ortadan kalkmasnn neden olmutur. Bu deiimlerin en nemli olanlarndan biri, Anadoludaki transit ticaret yollarnn eski nemlerini yitirmeleri ve ulam sisteminin deimesidir (Akda, 1974, s. 44-46). Ticaretin ve retimin gerilemesi en ok kenti etkilemitir. Anadoludaki bu genel siyasi ve ekonomik duruma karn, kuraklktan etkilenmeyen Anadolunun kuzeybatsnda Osmanl Beylii blgedeki youn nfuslu zengin Bizans kentleriyle yapt ticaretle giderek zenginlemitir. Anadolunun dier blgelerinden tacirler Osmanl-Bizans snrndaki pazarlara geliyorlard. Bu ortamda Osmanl Beylii snrlarn geniletmi, 1326da Bursa, 1331de zniki almtr. Anadolu ilerinden gelen gmenlerle de blgenin nfusu artmtr (Akda, 1974, s. 45-46). Konarger airet yapsndan kentsel yaama evrilen ve giderek devlet organizasyonu kuran Osmanllarn gerek manada ilk kentleri bu kentler olmutur. Erken dnem Os-

40

Kent Sosyolojisi

Osmanl belgelerinin diliyle kentler Bazar durur, cuma klnur yerlerdir Burada organize olmu ve devamll olan kentsel bir mekn olarak ticaret alanyla, minberi olan ve hutbe okunabilen bir cami kastedilmektedir.

manl kentleri olarak Bilecik, Bursa, znik, Yeniehir, Edirne, Ankara, Amasya gibi kentlerde, dnemin tipik mimari yaps zaviyeli camiler yaplmtr. Plan zelliklerinden dolay ters T planl camiler olarak da adlandrlan bu yaplar ok ilevli yaplard. Din ilevinin yan sra, bu yaplar bir toplanma merkeziydiler. ehrin dnda ama ona yakn bir konumda yaplan zaviyeli camiler kolonizatr dervilerin blgeye gelen glerin denetlenmesinde ve bunlarn iskn edilmesinde bir odak ilevi gryordu. ehrin dnda yaplmalarnn bir amac da konargerlerin bu yaplarn evresinde bir mahalle oluturarak yerlemesini salamak olmutur. Bundan dolay, erken Osmanl kentleri birden fazla oda olan dokulardan oluur. Bursa rnei ile somutlatrrsak surlarla evrili Bizanstan devralnan kent blm merkez odak olurken, bunun evresinde iinde zaviyeli camiler olan klliyelerin (Orhan Gazi Klliyesi, I. Murat Klliyesi, Yldrm Klliyesi, Yeil Klliye, II. Murat Klliyesi, Timurta Klliyesi gibi) evresinde oluan yerleimler dier odaklar oluturmaktadr. Erken dnemlerde bu odaklarn arasnda geni boluklar, tarm alanlar, mezarlklar bulunmaktayd. Devletin merkezletii Fatih dneminden sonra zaviyeli camiler eski nemlerini yitirir. skn siyaseti bu tarihlerden sonra merkez devlet tarafndan yaplacaktr. 16. yzyldan sonra nfus younluu ve olgunlam kurumlaryla Osmanl kentleri iin eitli tanmlar getirilmitir. Tahrir defterleri (dnemin mali nedenlerle derlenen ve vergiler hakknda bilgi veren defterler) verileriyle, vergi mkelleflerinin saysal younluuna gre tanmlanan yerleimlerden 400-1000 vergi mkellefinin bulunduu yerleimler kasaba, 1000den fazla vergi mkellefi olan yerleimler ise kent olarak tanmlanmaktadr. 3000 st vergi mkellefi olan kentler ise byk kentlerdir. 14. yzyln ilk yarsnda Bursa, Amasya, Ankara gibi kentler byk lekli kentler arasnda yer alr. Bu kentler tarm d retimin younluuyla dikkat ekmektedir. Ayrca, kentlerde idari dzey asndan bir Sancakbeyi ya da en azndan bir Kadnn bulunmas gereklidir (Faroqhi, 1993, s. 14-18). Kent, Osmanl belgelerinin diliyle ise Bazar durur, cuma klnur yerlerdir (Karagz, 1999, s.105). Burada organize olmu ve devamll olan kentsel bir mekn olarak ticaret alanyla, minberi olan ve hutbe okunabilen bir cami kastedilmektedir. Camilerin dnda Anadolu Seluklu dneminden bildiimiz dini, sivil, eitim ve ticari yaplar Osmanl dneminde de grlr. Ancak bu yaplarn kente yerletirilmesinde daha planl davranld ve klliyeler (yap topluluu) eklinde yapldklar grlr. Klliyeler evrelerindeki yerleimin odan oluturuyorlard. Klliye iindeki yaplarn bakm ve onarm giderleriyle grevli kiilerin maalar, kurulan vakf tarafndan karlanrd.
SIRA SZDE Seluklu ve Osmanl dneminde kentlerde grlen nemli yaplar tanmlaynz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Bedestenler yine ticaret alann en nemli yaplardr. Seluklu dneminde olduDNELM u gibi kentin bankas gibi ilev grmtr. Bu konuda Osmanl belgelerinde yeterince olay kaydedilmitir. Amasya bedesteninden Osmanl merkezi idaresine ait O R U 30.000 ake Salnnca, bedestenin korunmasndan sorumlu yenierilerle tccar kiraclar arasnda sert tartmalar kmt. Malatya kapal arsnn korunabilmesi iin yaknlardakiD Gerger ve Besni kalelerindeki askerlerin nerdeyse yars Malatyaya KKAT gnderilmitir. nk bedestende saklanan mallarn hepsi satlk tccar mallarndan olumuyor, zellikle ba ya da yaylaya ktklarnda kent ahalisinin deerli eSIRA SZDE yalar da bedestende saklanyordu (Faroqhi, 1993, s. 33).
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

41

Osmanl kentlerinde vakf kurumlarnn nemli bir rol vardr. Vakf, varlkl kiilerin zellikle tanmaz mallarnn gelirlerini ve mlklerini dini ve sosyal amal hizmetlerde kullanmak iin kurduklar kurumlardr. Vakf, ileyiini dzenleyen bir vakfiye mtevelli heyeti ve kadnn imzasyla yrrle girerdi. Vakf mallarnn dini nedenlerden dolay kamulatrlamamas ve vergi alnmamas, iyi ileyen baz vakflarn ekonomik olarak bymelerinin nn amtr. 18. yzyln sonlar ile 19. yzyln balarnda Osmanl Devletindeki tanmaz mallarn byk bir ksmmn vakflarn elinde bulunduu; toplam tanmazlar iinde vakflarn paynn drtte oranna ulam olduu sylenmektedir (Kprl, 1983, s.110). Vakflara ait tanmaz mallar Anadoluda pek ok ticaret merkezinin kurulmasnda ve gelimesinde nemli rol oynamtr. Erken Osmanl dneminden itibaren kentlerde sur nemli grlmemitir. Erken Osmanl dneminde sur d yeni yerleim odaklar kurulduunu sylemitik. 16. yzyl klasik dnemde de kentin fiziksel yaps sura baml bir zellik gstermez. Gemi dnemlerden kalan surlar savunma amacndan ziyade, kentlere kontroll giri klar salamak iindir. Tm Akdeniz, Avrupa ve Yakn Douda, gcnn zirvesindeki Osmanly tehdit edebilecek askeri bir g olmadndan surlarn bakmna da gerek grlmemitir. Ancak Anadoluda 17. yzylda Celali isyanlar sonucu surlarn tekrar nem kazandn sur onarmlarndan anlyoruz. Osmanl kentleri iin zerinde durulmas gereken nemli konulardan biri kentsel mekn meydanlardr. Osmanl kentlerinde 19. yzyln ikinci yarsna kadar, batl anlamda meydan olmamtr. stanbulda Osmanl ncesi dokunun uzants olarak Sultan Ahmet Meydan (At meydan) gibi ak alanlar daha ok ak pazaryerleri olarak kullanlmtr. Oysa bat kentlerinde meydan, 12. yzyldan itibaren idari, askeri ilevi olan meknlard. Gotik dnemde meydann zerk yerel ynetim yaplar ve bir katedral (piskoposluk merkezi olan, kilise hiyerarisi iinde idari bir organn alt kilise) ile birlikte kentsel bir anlam vard. Rnesans ve Barok dnemlerde ise, kent dier blmlerin nsal bir yol ayla kendisine baland ve militer gsterilerin mekn olarak meydan anlay vardr. Osmanl kentlerinde kentin ak alanlar olarak geni klliye avlular kullanlmtr. Hemen her kentte en az bir klliye bulunur ve klliyelerin avlusu sosyalleme meknndr. Buralarda buluulur, sorunlar tartlr, vakit geirilirdi. Klliyenin olmad durumlarda mescitlerin nndeki kk alan ya da mescit avlusu da ayn ilevi gryordu. Osmanl kentlerinde mahalleler, genelde bir mescit evresinde olaan konut alanlarnda insanlarn yaad kent birimidir. Bir klliye ya da cami/mescit etrafnda gelien mahalleler, isimlerini genelde bu din yaplarn kurucularndan alrlar. Kurucular bir bey, dini adan nemli biri veya tccar olabilir. Bursa Aleddin Camisinin ve Bursa Timurta Paa Klliyesinin odan oluturduu mahalleleri buna rnek olarak verebiliriz. Buna benzer ok sayda mahalle ismi vardr. Bunun yan sra, mesleki birtakm adlarla anlan mahalleler de bulunur. Mahallelerin oluumunda snfsal farkllama dikkate alnmamtr. Farkl zenginlikte aileler deiik boyut ve donanmdaki konutlarda yan yana dizilerek yaamlardr. Mahallelerin snfsal farkllamaya gre bir kademelenme oluturmamas baka trden farkllarn olamad anlamna gelmemektedir. Ayn inan ve geleneklere sahip din ve etnik gruplar kendi mahallerinde yaamlardr. Bu anlamda mahalleler kendi ilerine kapal bir yap oluturur. Cemaat ilikisiyle rgtlenen ve otokontrol sistemiyle mahalle iindeki her trden konu-sorun hakknda mahalleli sz sahibiydi. Mer-

42

Kent Sosyolojisi

kez ynetime kar mahallenin temsiliyeti mahallenin imam, haham veya papaz tarafndan yaplmtr. Bu kiiler, mahalleden alnmas gereken vergilerin toplanmasndan temizlie kadar pek ok eyden sorumlu tutulmulardr. 19. yzylda bat modeli kent ynetimi reformlarnn devreye girmesiyle, mahallenin ynetimi muhtarlk ve ihtiyarlar heyetine braklmtr. Genel olarak, Osmanl kentlerinin kapsadklar alan bakmndan 17. yzylda ulat snrlar 19. yzyla kadar deimemitir. 19. yzylda hem modernleme hem de Osmanl Devletinin toprak kayplar nedeniyle kentlerin ehresi deiir. Tekerlekli at arabasnn kullanlmaya balamasyla birlikte, yollarn da geniletilmesi gerekmitir. Yeniden dizayn edilen devlet kurumlar ve ilgili binalar iin yeni alanlarn almas gerekmitir. Demiryollarnn geecei hatlarda yeni dzenlemelere gidilir ve istasyon binalar yaplr. Kaybedilen topraklardan gelen gmenler iin, eski kentsel doku ve onun yol sisteminden farkl karelemeli yani birbirine dik ve paralel uzanan sokaklardan oluan mahalleler yaplr. Askeri klalar kentlerin en antsal binalar olur. Modernleme eski kent odaklarn, kamusal ve dini yaplarn nem srasn deitirir. En son 17. yzyln banda yaplm ve kentin fiziki yapsnn belirleyeni olan byk programl klliyeler bir daha yaplmaz ve 19. yzyla gelindiinde kentin genel dokusunun sadece bir paras olurlar. Cami ve klliye bir odak olarak, yeni oluan kentsel odaklardan daha nemli deildir. Ayn ekilde eskiden kentsel ticaretin en nemli yaps bedestenler eski ilevlerini yitirirler. Ksacas toplumsal ihtiyalar karlayan yeni yap trleri kentin fiziki dokusunun ve kentsel yaamn belirleyicisi olur.

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

43

zet
A M A

Tarih kent almalarnda kent kavramn tanmlayabilmek. Deiik dillerde benzer anlamlar artran kent szc, kent kavramna ve kent tarihine ilikin ipular vermektedir. Bu anlam en bata uygarlkla ilikilidir. Arapada kentin karl medine, kentli szcnn karl, medeni ve uygarln karl medeniyettir. ngilizcede kentin karl city, kentlinin karl civil(ized), uygarln karl civilisationdur. Franszcada da kent ve kentten tretilmi szcklerde benzer anlamlar vardr: Cit (kent), civilis (kentli), civilisation (uygarlk). Bu basit aklama, kent kavramyla uygarlk kavram arasndaki sk ilikiyi, giderek kentli kiinin uygar kii olduu varsaymn ortaya koymaktadr. Webere gre, tam bir kentsel topluluk olabilmesi iin yerleim biriminde alveri ve ticari ilikilerin greli hkimiyetin temsil edilmesi ve bir btn olarak u zelliklerin grlmesi gerekir: 1. stihkm, 2. Pazar yer, 3. Hukuk, 4. ilgili birlik, 5. zerklik. M. Weberin bu tespitleri tarih kentlerin hem fiziki unsurlarn aklanmas hem de bu tarih kentlerin kentsel yaamyla ilgili sosyal olgularn aklanmasnda kullanlabilir kuramsal bir ereve gelitirmitir. Neolotik yerleimlerin oluumunu ve zelliklerini sralayabilmek. Gnmz iklim koullar 14 bin yl kadar nce olumaya balam, insanlar mevcut teknolojileri ile doal evreye uyum salamaya almlardr. Neolitik Dnemde kimi blgelerde su rnleri, balklk nem kazanm, kimi yerlerde de yabanl bitki ve yemiler insanlarn beslenmesinde nemli olmutur. Beslenme kltrnde oluan bu deiim nceleri mevsimlik, sonralar ayn yerde kalc yerlemelerin kurulmasna olanak vermitir. Bu trden yerlemeler dnyann hemen her yerinde grlmektedir. Ancak ayn sre iinde Anadoluyu da iine alan Yakn Douda dier yerlerden farkl bir yerleim ve yaam modeli olarak kyler ortaya kmtr. Bu yerleimlerin dier yerleimlerden farkllaan zellii unlardr: 1. Bu yerleim-

lerin sosyal yaplar, daha sonraki dnemler iin; kent-devlet oluturma potansiyeline sahiptir. 2. Yerleimlerin yaps sadece ilevsel adan deil toplumsal stat asndan da nemlidir. 3. Klt inanc ve bu inanca gre mimari antsal zellikler gsterir. levsel zelliklerin yannda mimariyi zenginletiren bezeme ve sembolik anlamlar dikkat ekicidir. Antik kentlerin fiziksel zelliklerini ayrt edebilmek. Yunanllar kentlerini polis olarak adlandrmlardr. Polisler akarsu ve da silsileleri doal snrlaryla tarm ve hayvanclk yaplan geni alanlar kapsar. Bu alanlarda polise bal daha kk lekli kome ad verilen yerleimler bulunurdu. Bu kentlerin fiziki yaplar corafya ve arazinin durumuna gre ayrntlarda farkllklar gsterse de benzer kurulua sahiptirler. Bir antik Yunan kentinin fiziki ehresini belirleyen drt blm vardr: Akropolis (yukar kent), agora, konut alanlar, Nekropolis (ller kenti). Akropoliste bir temenos alan iinde tapnaklar bulunur. Her kentin koruyucu bir tanrs veya tanras olmasndan dolay, bu tanr veya tanraya adanm bir tapnak mutlaka bulunur. Halk meclisi (Ekklesia) dnda ynetim meclisi (bouleuterion) binas, tiyatro, stadyum, hamam ve gimnazyum, antsal eme (nimpheum), stunlu cadde; Roma dneminde ortaya kan Zafer Taklar, Hipodrom ve Arenalar, su kemerleri (Aquadk), Bazilika, anfitiyatro gibi kamusal yaplar ve meknlar kentlinin kentle aidiyetlik ilikisini salayan yaplardr. Agoralar ticaret alan kentlilerin bir toplanma-sosyalleme merkezidir.

A M A

A M A

44
AM A

Kent Sosyolojisi

Orta adan modern aa Avrupa kentlerin geliimini zetleyebilmek. Roma mparatorluunun yklndan sonra ekonomik ve toplumsal zlmeyle Akdeniz evresi ve Avrupadaki kentler de byk lde yklrlar. Kr-tarm ekonomisinin hakim olduu yap iinde kentler nfus kaybeder. Bu sre tarm d ekonominin ve ticaretin canlanmasna kadar devam eder. Orta ada yeni kentler, ya antik kentlerin stnde, ya manastr evrelerinde ve ya da feodal beyin atolarnn evresinde geliirler. Roma Devletinin siyasal anlamda k ile kentler kilisenin denetimine girmitir. Ticaretin snmesi ve tccarlarn etkinliklerinin azalmas kiliseyi olumsuz ynde etkilememitir. Bu srete kentlerin nfusu azalp yoksullarken, piskoposlarn gc ve zenginlii artmtr. Belirli bir sre Roma dnemi kentler aras yol a devamllk gstermi ancak slamn 7.yzyldan itibaren yaylmasna paralel olarak antik kentler yol a ortadan kalkmtr. Ticaretin tmyle ortadan kalkmasyla 19.yzyldan itibaren kilisenin kentler zerindeki etkisi mutlaklamtr. Orta ada ticaret merkezli bir farkllamann sayesinde ilerleme, kr ve giderek eitlik, zgrlk gibi deerlerin yerletii anlay gelimeye balar. Orta a kentleri bu anlamda zenginleip kuvvetlendike yargsal ve ynetsel zerklikler elde etmilerdir. 15. yzyla gelindiinde ise giderek tasfiye edilen klelik sisteminin tersine kent nfusunun byk ounluu zgr kiilerden olumaktadr. Mutlakyeti devletin ortaya kmasyla brokrasi ve ordunun gc ile temsil edilen deiimler oluur. Eski kentin yaplar, sokaklar yeni iktidarn ihtiyalarn karlayamaz duruma gelmitir. Kentlerde birbirini dik kesen uzun ve geni caddeler ve grkemli kamusal yaplarla askerleri ihtiyalarla yeniden dzenlenir. Orta an organik ve kendiliinden gelimi denebilecek kentleri, Rnesans dneminde bilinli bir biimde geometrik dzenlemelere tabi tutulmutur. Kentlerde meydana gelen salgn hastalk, ahlaki knt, adaletsizlik ideal kent araylarna neden olmutur. topist kentiler, oluturduklar topya kentlerinde bireyi bir makinenin paras gibi grmlerdir.

AM A

Seluklu ve Osmanl kentlerini karlatrabilmek. Seluklu dneminde kentlerin fiziki yapsn belirleyen kent blmlerinde kamusal, din ve sivil yaplar bulunur. Her kentin bir sur sistemi mutlaka vard. Ancak yerleimin sur dna tat Amasya, Erzurum, Kayseri, Krehir rneklerinin yan sra, yerleimi sur iinde kald Ankara, Konya, Sivas, Ktahya, Sinop, Antalya gibi kent modelleri de bulunur. Kentin blmlerini sur iinde yer alan ynetimsel merkez olarak i kale, ticaret alan ve konut alanlar (mahalleler) oluturur. kalede saray, darphane, askeri garnizon, hapishane gibi blmler bulunur. 14.yzyln banda, 1300-1333 yllar arasnda, Anadoluda byk bir kuraklk yaanmtr. retimin dmesi alk ve yoksullua neden olmutur. Ayrca sava ortam kylnn retim gcn drmtr. Fakat Osmanl corafyasn oluturan blgede koullar daha uygundu ve Osmanllar konarger airet yapsndan kentsel yaama evrilen ve giderek devlet organizasyonu kurarlar. Erken dnem Osmanl kentleri olarak Bilecik, Bursa, znik, Yeniehir, Edirne, Ankara, Amasya gibi kentlerde dnemin tipik mimari yaps zaviyeli camiler ok ilevli yaplardr. Din ilevinin yan sra, bu yaplar bir toplanma merkeziydiler. ehrin dnda ama ona yakn bir konumda yaplan zaviyeli camiler kolonizatr dervilerin blgeye gelen glerin denetlenmesinde ve bunlarn iskan edilmesinde bir odak ilevi gryordu. ehrin dnda yaplmalarnn bir amac da konargerlerin bu yaplarn evresinde bir mahalle oluturarak yerlemesini salamak olmutur. Bundan dolay erken Osmanl kentleri birden fazla oda olan dokulardan oluur. Organize olmu ve devamll olan kentsel bir mekn olarak ticaret alanyla, minberi olan ve hutbe okunabilen bir camiler Osmanl kentlerinde mutlaka bulunurlar. Bunlarn dnda Osmanl kentinin nemli fiziki unsuru klliyelerdir. Klliyeler evresindeki yerleimin odan oluturuyorlard. Klliye avlular Osmanl kentlerinde meydan olmadndan dolay sosyalleme mekndr. Klliye iindeki yaplarn bakm ve onarm giderleriyle grevli kiilerin maalar kurulan vakf tarafndan karlanrd. Vakflar, Osmanl kent yaamnn sosyal ve ekonomik kurumudur.

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

45

Erken Osmanl dneminden itibaren Osmanl kentlerinde sur nemli grlmemitir. Erken Osmanl dneminde sur d yeni yerleim odaklar kurulduunu sylemitik. 14. yzyl klasik dnemde de kentin fiziksel yaps sura baml bir zellik gstermez. Gemi dnemlerden kalan surlar savunma amacndan ziyade, kentte kontroll giri klar iindir. Ancak Anadoluda 17. yzylda Celali isyanlarnn sonucu surlar tekrar nem kazanmtr. Osmanl kentlerinde mahalleler, genelde bir mescit evresinde oluan konut alanlarnda insanlarn yaad kent birimidir. Bir klliye ya da cami/mescit etrafnda gelien mahalle isimlerini genelde bu din yaplarn kurucularnn isminden alrlar. Mahallerin olumasnda snfsal farkllamaya gre bir kademelenme yoktur. Ayn inan ve geleneklere sahip din ve etnik birimler kendi mahallerinde yaamlardr. Bu anlamda mahalleler kendi ilerine kapal bir yap oluturur. Cemaat ilikiyle rgtlenen otokontrol sistemiyle mahalle iindeki her trden konu-sorun hakknda mahalleli sz sahibiydi. Genel olarak, Osmanl kentlerinin 17. yzylda ulam olduklar snrlar 19. yzyla kadar ayn kalmtr. 19. yzylda hem modernleme, hem de Osmanl Devletinin toprak kayplar nedeniyle kentlerin ehresi deiir. Yeni ihtiyalardan dolay yol sistemi deimi ve yeni yap trleri ortaya kmtr. Bundan dolay geleneksel kent dokusunda deiiklikler gerekleir.

46

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Webere gre, bir yerleimin kentsel olarak tanmlanabilmesini salayan zelliklerden deildir? a. lgili birlik biimi olmas b. Belediye rgtlenme olmas c. Yerleimin snrlarnn geni ve kentsel organizasyon iin yeterli nfusun olmas d. Bir sur sistemi olmas e. Hukuk sistemi olmas 2. Farkl dillerde kent szcnn artrd kavram aadakilerden hangisiyle balantldr? a. Byk alanlara yaylm yerleim b. Modernizm c. Antsal kamu yaplar d. Uygarlk e. Kapitalizmin gelimesi 3. Aadakilerden hangisi Neolitik yerlemeler iin sylenemez? a. Neolitik yerleimlerde devlet organizasyonu grlr. b. Neolitik dnemde konut mimarisi ortaya kmtr. c. Anadolu neolitik dnem yerleimlerine Nevali Cori yerleimi rnek olarak verilebilir. d. Neolitik dnemde tarmsal retime bal olarak yerleik yaama geilmitir. e. Neolitik dnemde mimariyle balantl bezeme sanat grlr. 4. lk kentler hangi arkeolojik dnemde ortaya kmtr? a. Peleolitik Dnem b. Kalkolitik Dnem c. Antik Yunan Dnemi d. Demir a e. Tun a 5. Antik dnem yerleim sistemi iinde kome nedir? a. Yukar kent anlamna gelmektedir. b. Ticaret alandr. c. Kente su getiren sistemin addr. d. Meclis binasdr. e. Polislere bal kk ve ky boyutlarnda yerleim birimidir. 6. Antik Yunan kentlerinde zgr her yurttan doal yesi olduu meclisin ad nedir? a. Ekklesia b. Bouleterion c. Agora d. Odeion e. Bazilika 7. Avrupa kent tarihine militer yol kavram hangi dnemde ve hangi mimarn tasarmlaryla girmitir? a. Barok Dnem - E. Cabet b. Rnesans Dnemi - Batista Alberti c. Barok Dnem - Batista Alberti d. Rnesans Dnemi- Thomas More e. Borok Dnem - Thomas More 8. Avrupa Orta a kentleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kentlerin manastr evresinde gelimi olmas b. Kentlerin derebeyi atolar evresinde gelimi olmas c. Kentler tarm d retimin artmas ve ticaretin yeniden canlanmasyla ortaya kmas d. Kentlerin fiziki blmlerini akropol, nekropol, agora ve konut alanlarnn oluturmas e. Tanr ve tanralar iin yaplm tapnaklarn kentin en antsal yaplar olmas 9. Erken Osmanl Dnemini kentlerinde yeni mahalle oluumuna etkisi olan yap aadakilerden hangisidir? a. Medrese b. Ulu Cami c. Bedesten d. Zaviyeli cami e. Han 10. 17. yzyla kadar Osmanl kentinde aadaki yap trlerinden hangisine daha az nem verilmitir? a. Ulu cami b. Bedesten c. Medrese d. Han e. Sur

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

47

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. a 4. b 5. e 6. a 7. b 8. c 9. d 10. e Yantnz yanlsa Tarihi Kent almalarnda Kent Kavram konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tarihi Kent almalarnda Kent Kavram konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa lk Yerleimler (Neolitik Yerleimler) ve Kentler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kentsel Uygarlklarn Kkeni konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Antik Kentler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Antik Kentler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Orta adan Modern Avrupada Kentler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Orta adan Modern Avrupada Kentler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Seluklu ve Osmanl Kentleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Seluklu ve Osmanl Kentleri konusunu gzden geiriniz. Tun a: M 3300-1100 yllar aras. Bakr ve kalayn uygun scaklkta alamn yapld dnem. Demir a: M 1100-30 yllar aras. Maden arasnda demir cevherinden ayrlabilmesi iin en yksek sya ihtiya duyulan madendir. Bundan dolay kullanlan teknolojinin zellikleriyle balantl tarihi kronolojinin sonuncusunu oluturur. Sra Sizde 2 Agora: Antik Yunan kentinin kamusal, ynetimsel ve ticari merkezi niteliinde olan kent blm. Akropolis: Antik Yunan kentlerinde yukar kent anlamndadr. Korunakl bir alan olan akropolisler, M 5. yzyldan itibaren tapnaklarn bulunduu bir kent blmdr. Amfitiyatro: Antik Romallarda, iinde sava oyunlar, gladyatr ve vahi hayvan dvlerinin dzenlendii daire ya da oval planl alan kademeli oturma yerleriyle evreleyen yksek yap. Atrium: Antik Roma konutlarnda avluya verilen ad. Erken Hristiyan bazilikal planl kiliselerde de giriin nnde yer alan avluya atrium denir. Bazilika: Roma Dneminde uzunlamasna gelimi mekn dzenine sahip stun dizilerince tanan bir yap tr. Bazilikalar ticari, ynetsel ve hukuki ilevleri olan yaplard. Forum: Antik Yunan agoralarnn Roma dneminde benzeri olan kentin ticaret merkezi. Antik Roma kentlerinin merkezinde yer alrlar ve evresi nemli kamusal yaplarla kuatlmtr. Megaron: Klasik Yunan a ncesinde Egenin hem bat hem de dou kylarn oluturan blgelerde uygulanm uzunlamasna dikdrtgen planl bir yap tipi. Genel olarak konut ve bazen kamusal mekn olarak kullanlmtr. Mausoleum (mozele): Antik ada antsal mezarlar. Odeon: Antik Yuna ve Roma dneminde mzik dinletileri iin yaplm zel yap. Sarn: Su biriktirmek amacyla, genellikle toprak altnda yaplan zel yap. Zafer Tak: Antik Romada savalarda zafer kazanan imparator ve komutanlar iin kazanlan zafer ansna yol stnde veya meydanda yaplm bir tr yap. Bu tr yaplarda bir ve ya birden fazla kemer ayaklar zerine oturur. Yapnn yzeyinde kazanlan zaferle ilgili sahnelerin olduu kabartmalar ve yaztlar bulunur (Szen, M.- Tanyeli, U. 1994).

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tarih dnemlerdeki toplumlar tanmlanrken toplumsal yapy belirleyen unsurlarla tanmlanr. rnein, snfsal ilikiler balamnda ilkel komnal toplum, kleci toplum, feodal ve kapitalist toplum gibi. Arkeoloji gemi dnemleri incelerken tarihin belli dnemlerinde kullanlan teknolojinin zellikleri ve siyasal devlet isimleriyle dnem adlandrmas yapar. Yunan ve Roma arkeolojisi gibi. nsanln erken evreleri iin kullanlan teknoloji belirleyici olmutur. Bu bakmdan; Paleolitik Dnem (Eski Ta Dnemi): M 300.00010.000 yllar aras. Ta teknojisinin erken dnemleridir. Bu dnemde insanlk avclk toplayclkla yaamn srdryordu. Mezolitik Dnem: M 10000-9000 yllar. Paleolitikten neolitie gei evresidir. Neolitik: M 9000-5600 yllar aras. Tarmsal retimin yaplmaya baland ve yerleik yaama geildii dnem. Kalkolitik Dnem: M 5600-3300 yllar aras. Maden kullanmn balad dnemdir.

48

Kent Sosyolojisi

Sra Sizde 3 Yunan mitolojisine ilikin bilgilerimizi Antik an iki airine borluyuz: Homeros ve Hesiodos. Homerosun lyada ve Odysseia destanlaryla, Hesiodosun Theogonia ve ler ve Gnler isimli eserleri dnem inanlar ve mitleri hakknda bilgiler verir. Tanr, tanrca, da ve su yaratklarnn isimleri, bunlarn hangi yeteneklerle donatldklar ve doa olaylarn oluturduklar bilgisini bu eserlerden edinmekteyiz. Sra Sizde 4 Kilise rgtlenmesinde blgesel yetkilere sahip ve Hristiyan din adaml hiyerarisinde st mevki olan bir piskopos tarafndan ynetilen kilisesinin olduu kentlere piskoposluk kentleri denir. 6. Yzyldan itibaren civitas szc piskoposluk kenti, piskoposluk merkezi anlamnda kullanlmtr. Piskoposluk kenti papazlarda oluan bir kurul tarafndan Hristiyan hukuk ve ahlaki deerleri gzetilerek ynetiliyordu. Sra Sizde 5 Barok Sanat: 17. ve 18. yzyllarda btn Avrupaya egemen olan slup. Temel zellii, Rnesansn duraan kurallarna bir kar k nitelii tamasdr. Bu kar k resimden mimarla, heykelden mzie tm sanat dallarnda etkili olmutur. Barok mimarlk abartl hacim ve dekorlar kullanarak grkem ve g etkisi yaratmaya almtr. Barok Sanat 16. yyda meydana kan kar reform hareketleri ve bunlarn neticesinde meydana gelen otuz yl savalarnn neden olduu toplumsal kargaalar sonucunda burjuvazinin elinde bulunan ekonomik ve kltrel gcn tekrar kilisenin eline gemesinin bir sonucudur. Sra Sizde 6 Rnesans: 14. yyda talyada balayarak 16. yya kadar tm Bat ve Orta Avrupaya yaylan sanat hareketi. Genel olarak, Rnesans Antikitenin yeniden gndeme gelii ve ona yknlmesi eylemi olarak tanmlanmtr. Rnesans szc de yeniden dou anlamna gelmekte ve 15. yyda Klasik a aratrmalarnn canlanmas olgusunu ifade etmektedir. Antik Romaya bir yknme giriimi olarak balamasna ve dneminde byle bir amacn izlendiinin sanlmasna karn, gerekte, Rnesans bat sanatnn zgn yaratclk gsterdii bir dnemdir. Mimarlkta baz Yunan ve Roma elerinin, rnein antik stun, silme, pilastr ve balklarn mimari dile girmesi ile balar. Genel olarak mimarlkta Rnesansn lks merkezi plan emasnn elde edilmesidir. Bu ama Rnesans mimarln Antikiteden ayran en nemli farkllktr.

Sra Sizde 7 Arasta: Osmanl mimarlnda st ak ya da kapal bir eksen zerinde dizilmi dkkn sralarndan oluan ar yaps. sitne: Mevlevilerde tarikat pirinin gml olduu tekke. Bedesten: E byklkte kubbelerle rtl Osmanl ar yaps. Cami: slami ibadet yaps. Kelimenin kkeni cemden gelir ve toplanlan yer anlamndadr. ifte Hamam: Hem kadnlar, hem de erkekler iin ayr blmleri olan, genellikle simetrik plan emas gsteren Osmanl hamam. Darlhadis: Hadis bilimi okutulan dini okul. Darifa: Hastane yaps. Derbent: Osmanllarda u boylarnda bulunan kk kaleler ve koruma grevi stlenen kk yerleimler. Hamam: Kamusal nitelikte ykanma yaps. Han: Kent ierisinde yer alan ticaret ya da geici konaklama yaps. Hankah: Anadolu Seluklu anda yaplm, zellikle dervi vs. gibi din adamlarnn geici olarak konaklamas ilevine hizmet eden yap. Kervansaray: ehirleraras yollarda kervanlarn konaklamas iin yaplm byk han yaps. Kmbet: Silindirik ya da okgen planl bir gvde zerine oturan konik ya da piramidal bir klahtan oluan mezar yaps. Klliye: levleri birbirini tamamlar nitelikte ve slup zellikleri ayn olan birden fazla yapdan oluan yap topluluu. Medrese: Bugnk orta ve yksek renime denk eitim veren eitim yaps. Mescit: Minbersiz slam ibadet yaps. ifahane: slam lkelerinde yaplm salk yaps. Tekke: Bir yap topluluu eklinde kurulmu tarikat yaps. Trbe: Antsal mezar yaps. Zaviye: Kk tekke yaps.

2. nite - Kentlerin Kkeni ve Tarihi

49

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aslanolu, Rana A. (1998) Kent, Kimlik ve Kreselleme. Bursa: Asa Kitabevi. Benevolo, L. (1995) Avrupa Tarihinde Kentler. (ev: Nur Nirven) stanbul: AFA Yaynclk. Braudel, F. (1990) Akdeniz: Mekn ve Tarih. (ev: Necati Erkurt), stanbul: MetisYaynlar. Braudel, F. (1995) Akdeniz: nsanlar ve Miras. (ev: Aykut Derman), stanbul: Metis Yaynlar. Bumin, K. (1990) Demokrasi Araynda Kent. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Childe, G. (1986) Kendini Yaratan nsan. stanbul: Varlk Yaynlar. izgen, N. (1994) Kent ve Kltr. stanbul: Say Yaynlar. Deveci, A. A. (2001) Resimde Kent ve mge. Eskiehir: Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Dzbakar, . (2003) Osmanl Dneminde Mahalle ve levleri, U.. Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yl: 4, Say: 5 Faroqhi, S. (1993) Osmanlda Kentler ve Kentliler. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Frangipane, M. (1999) Dou Anadoluda Kentleme Modelleri, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 60-69 Karaka, M. (2001) Tarihsel Geliim Srecinde Kent Kstl Tarihsellik Anlay zerine Eletirel Bir Yaklam, AK Sosyal Bilimler Dergisi III-1. Klbay, M. A. (1993) ehirler ve Kentler. Ankara: Gece Yaynlar. Kprl, M. F. (1983) slam ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, (Yaynlayan: O. Kprl), stanbul: tken Yaynlar, 1983 Mansel, A. M. (1978) Side. Ankara: T.T.K.Yaynlar, 1978. Maz, F. (2008) Antik ada Dncenin Kentsel Mekna Yansmas, Mustafa Kemal niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / Mustafa Kemal University Journal of Social Sciences Institute Yl/Year: 2008, Cilt/Volume: 5, Say/Issue: 10. zdoan, M. (1999) Kulbeden Konuta, Mimaride lkler, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s:20-21. Pirienne, H. (1984) Orta a Kentleri. Ankara: Dost Kitabevi. Szen, M. - Tanyeli, U. (1994) Sanat kavram Ve Terimleri Szl, stanbul: Remzi Kitabevi. Tanyeli, U. (1987) Anadolu Trk Kentinde Fiziksel Yapnn Evrim Sreci, stanbul: .T. Yaynlar. Tuna, K. (1987) ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. Weber, M. (2000) ehir, (ev: M. Ceylan), stanbul: Bak Yaynlar.

3
Amalarmz

KENT SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Toplumsal teori ve kentleme arasndaki ilikiyi kurabilecek, Robert Parkn ekolojik yaklamn eletirel olarak analiz edebilecek, Louis Wirthn kent sosyolojisine yapt zgn katky aklayabilecek, Henry Lefebvre, Manuell Castells ve David Harveyin kenti ele alan yaklamlarn karlatrabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kent Teorileri ikago Okulu Ekolojik Kuram Ekonomi Politik Kuram Kentleme Kentlilik Kent ve Eitsizlik

indekiler
GR TOPLUMSAL TEOR VE KENTLEME: KLASK KENT KURAMLARI KENT SOSYOLOJSNN YKSEL: KAGO OKULU ADA KENT KURAMLARI SONU

Kent Sosyolojisi

Kent Kuramlar

Kent Kuramlar
GR
Kent, tarih iinde farkl adlarda ve biimlerde ortaya km olsa da insanlk tarihinin nemli sosyal olgularndan birisidir. Gnmz kentleri ise modernleme srecinin bir sonucu olarak karmza kmaktadr. Sosyolojik adan kent, tarm d retimin yapld, kontrol ilevlerinin topland, nfus asndan belirli byklk, heterojenlik ve btnleme dzeylerine varm bir mekn olarak tanmlanmaktadr (Kele, 1996, s.35). Modern kentler tarihsel geliimleri asndan farkl niteliklere sahiptirler ancak yaam biimi asndan temel baz ortak zellikleri iermektedirler. lk kentler ile gnmz kentleri arasndaki farkllk, insanlk tarihinin yol haritalarnda izlenebilir. Gnmz kentleri buhar gcnn ulam ve retimde enerji olarak kullanlmasyla gerekleen Sanayi Devriminin rndr. Yani kentsel yaamn yaygnlk kazanmas; gelime, ilerleme, ekonomik byme ve btn anlamyla rgtlenmi bir sosyal yaam olarak grlmeye balamas son 150 ylda gerekleen sanayileme srecinin bir rndr (Canatan, 1995, s.89). Kent olgusuna ilikin ok farkl tanmlar yaplmaktadr. Ancak, kent sosyologlar kentin, dar bir tanm yerine; kapsaml bir deerlendirmesini tercih etmektedir. Buna gre kent, yeniliklerin ve bulularn, ekonomik gelimenin, sanayilemenin, askeri, dini ve ekonomik rgtlenme ile siyasal deiimlerin, yeni deerler ve tutumlarn, zgrlklerin, yabanclarla karlamann, ilevsel farkllamann, biyolojik ve kltrel eitliliin, kozmopolitlemenin, melezlemenin, sosyallemenin, uygarlamann ve rgtl kontroln meknlardr (Giddens, 2000). Kentleme ise dar anlamda, kent saysnn ve kentlerde yaayan nfus saysnn artmasdr. Kentleme, sanayilemeye ve ekonomik gelimeye kout olarak kent saysnn artmas ve bugnk kentlerin bymesi sonucunu douran, toplum yapsnda, artan oranda rgtleme, i blm ve uzmanlama yaratan insanlarn davran ve ilikilerinde kentlere zg deiikliklere yol aan bir nfus birikim srecidir. Ancak, kentleme sreci salt nfusun meknda yer deitirmesini aan, ekonomik, toplumsal ve kltrel bir dizi deiim srecine iaret etmekte ve bu sre, ekonomik, politik, toplumsal ve kltrel dzeylerde bir dizi arpc deiimler yaanmaktadr (Ik ve Pnarcolu, 2001, s.95, aktaran Gne, 2009). Kentlileme ise kent kltrne ait deer, davran ve tutumlarn benimsenmesi olarak tanmlanabilir. Uzmanlamann gelitii kent ortamnda eitlenmi nfus kiisel olmayan ilikiler gelitirir. Modern toplumda kentli, bireysel ve aklc davra-

52

Kent Sosyolojisi

nlar iine girer (Tekeli ve Glksz, 1995, aktaran Gne, 2009). Bu ynyle sosyoloji kentlilemeyi, sosyal zellikler asndan deerlendirmektedir. Buna gre kentin toplum yaps, krn yapsndan farkldr. Kent, yabanclarla karlamann, gruplar ve topluluklar aras ilikinin, ilevsel farkllamann ve rasyonel dayanmann, dolaysyla ileri dzeyde toplumsallamann mekndr. nsan kentte daha farkl dnr, hisseder ve tepki verir. Weberyan bir yaklamla ifade edecek olursak, kent sosyolojisi ksmen kentli insann sosyal davranlarn ve insan ilikilerini zmlemeye almaktadr (zyurt, 2007, s.114). Ancak sosyal bilimciler, modern kentsel yaam hakknda birbiriyle elikili eyler sylemilerdir. rnein, bazlarnn uygarlam bir erdem, yenilik, hareketlilik, gelime, ilerleme, zgrlk ve mutluluk kayna olarak grd kentler; bakalar tarafndan saldrgan ve gven vermeyen kalabalklarn su, siddet ve ahlk yozlamasna kaynaklk eden bir mekn olarak grlmtr (Giddens, 2000; zyurt, 2007, s.113). 19. yzylda sosyologlar, kentleme olgusunu yaanan toplumsal deiimleri merkeze alarak aklamaya almtr. Bu anlamda kentler geleneksel toplumlardan modern toplumlara dnm tarm toplumundan sanayi toplumuna gei (Saint-Simon), cemaatten cemiyete gei (Tnnies), basit toplumlardan karmak toplumlara gei (Spencer), mekanik dayanmal toplumlardan organik dayanmal toplumlara gei (Durkheim), kutsal toplumlardan laik toplumlara gei (Howard Becker) olarak tanmlanmlardr (Yrkan, 2005). Redfieldin kentsel toplumu, baka gruplarla devaml temaslar ve ilikiler halinde bulunan byk bir cemiyettir. Kltr ve yaam tarz bakmndan heterojendir. Akrabalk balarnn yerini gayri ahsi ilikiler almtr. Dini hayat nemini kaybetmeye balamtr. Karmak bir teknoloji ve geni lde iblmne dayanan bir ekonomik yaps vardr ve ierisinde hzl deiimler yaanmaktadr. 19 yzyl sosyologlar kentlemeyi kendi sosyal teori anlaylarnn iinde ve daha geni toplumsal faktrlerle birlikte deerlendirmitir. Kent sosyolojisinin ilk tohumlarnn atld bu dnemde, gelikin bir kent sosyolojisinden bahsetmek mmkn deildir. Bu dnemde Marx ve Engels kenti toplumsal deiim srecinin bir paras olarak analiz etmektedir. Marx, Weber ve Simmelin toplumsal teorilerinde kent ayrntl olarak tek bana analiz edilen bir yap olmak yerine, toplumsal yapnn anlalmasnda bir etken olarak deerlendirilmitir. Marx ve Engels iin kent, feodalizmden kapitalizme geiin ve kapitalist retimin bir mekndr; Weber iin ise kent hesaplayc rasyonelliin ve aklcln bymesidir. Simmel iin kent yaamn para ekonomisine dayand ve bireyin yabanclat bir yapdr. 1920lere gelindiinde ise kentin tek bana bir olgu olarak ele alnmas ve Kent Sosyolojisinin bir disiplin olarak ortaya kmas ikago Okulu nclnde gerekleen almalar ile birlikte gereklemitir. ikago Okulunun temsilcileri Robert Park, Ernest Burgess, Roderich McKenzie ve Louis Wirth nemli bir byme yaayan Amerikan kentlerini sosyolojik olarak niteliksel metotlarla incelediler. ikago okulunun zgn yan; kentsel gelimeyi ve bymeyi sosyolojik olarak ilk kez kente zg terimlerle ele almalardr. ikago Okulu youn g alan Amerikan kentlerini, temel olarak btnlemenin, uyumun ve sosyal uzlamann nasl salanaca problemi etrafnda incelemileridr. Ancak bu yaklam, kentin gelimesini ve bymesini rekabet, hkimiyet ve iktidar gibi kavramlarla aklad. Dolaysyla, kentsel gelimenin getirdii eitsizlikleri, uyumsuzluklar ve meknsal farkllamalar doal ve deitirilemez bir sre olarak kabul ettiler.

3. nite - Kent Kuramlar

53

1970lerle birlikte kenti kapitalist retim sreleriyle birlikte analiz eden ada Kent Sosyolojisi ortaya kmtr. Henry Lefebvre, Manuell Castells ve David Harveyin nclk ettii bu yaklam, ikago Okulunun zellikle kentsel geliimin yaratt eitsizlik ve elikileri doal gren bakn eletirmektedir. Neo-Marksist olarak da isimlendirilen ada Kent Sosyolojisi, Marx ve Engelsden farkl olarak; kenti ayr ve tek bana analiz birimi olarak ele almtr. Bu yaklam, kenti ve kentsel gelimeyi sermaye birikim sreleri asndan ele almtr. Bu erevede kentsel eitsizlik, kentsel atma, devletin ve brokrasinin kentsel alanlara mdahalesi ve snf mcadelesi gibi konular ada Kent Sosyolojisinin alma konular arasnda yer almtr. Neo-Marxist kuramclara gre, kapitalizm giderek artan biimde kent meknna kendi mantn ve ileyi kurallarn yaymaktadr. Kent kapitalist sermaye birikim srelerinin, elikilerinin ve eitsizliklerin yaand bir mekndr. Bu nitede, ilk olarak kentlemeyi geni toplumsal faktrler iinde ele alan Marx, Engels, Weber ve Simmelin grleri ele alnacaktr. Daha sonra, Kent Sosyolojisinin bir disiplin olmasn salayan ikago Okulunun temsilcilerinden Park, Burgess, McKenzie ve Wirthn yaklamlar zetlenecektir. Son olarak ise ada Kent Sosyolojisinin temsilcilerinden Lefebvre, Castells ve Harveyin grleri deerlendirilecektir.

TOPLUMSAL TEOR VE KENTLEME: KLASK KENT KURAMLARI

A M A

Toplumsal teori ve kentleme arasndaki ilikiyi kurabilmek.

Karl Marx (1818-1883) Ve Frederich Engels (1820-1895): Ekonomi Politik Yaklam

Genel olarak, Marx ve Engelsin almalarnda kenti ayr bir alma nesnesi olarak ele alan ve/veya kenti sistematik olarak aklayan kuramsal bir yaklam bulmak zordur. Ancak, zellikle Engelsin Salford ve Manchester kentlerine ilikin gzlemlerinden yola karak kaleme ald ngilterede Emeki Snflarn Durumu balkl almas, adalar ve hatta daha sonra gelen sosyal kuramclarla karlatrldnda; kent meknnn siyasal stratejiler asndan nemi zerine yaplm en kapsaml almadr. Bununla birlikte, hem Marxn kendi almalar hem de Engels ile yapt almalarda kente ilikin dikkate deer bir dizi deerlendirme yer almaktadr (engl, 2001, s.10). Marx, sanayilemenin ky nfusunu azaltarak kasaba ve kente g arttraca, bu tr meknsal deiimlerin yeni yaam biimleriyle birlikte insan davranlar ve yaam sreleri ile ilgili deiikliklere yol aacan ve proleterya kltrnn oluacan savunmutur. Marxa gre, Orta aa kadar insan toplumlarnn tarihi tarann (krn) tarihidir. Modern tarih tarann kentlemesidir. Marx ak biimde, kapitalist sanayilemenin nasl endstriyel kasaba ve kentlerin ar hzl bymesine yol atyla ilgilenmitir. Marx kapitalizmin insanlarn feodal balarn koparacan ileri srmtr. Burjuva snf yerel ve blgesel pazarlar yok ettii iin emeki kitlelerde krdan kentlere g etmeye balamtr. Daha sonraki yaptlarnda Marx, kapitalist birikimin zaman ve mekn boyunca tarm, endstri ve nfusta arpc dnmler rettiini zmlemektedir (Urry, 1999, s.18-19). Marxa
Marx, kenti ele alan bir kuramsal ereve gelitirmemi ancak kenti kapitalist gelime sreleriyle olan ilgisi asndan analiz etmitir.

54

Kent Sosyolojisi

gre kentler kapitalist toplumsal srelerin bir sebebi deil, bu srelerin iinde yaand meknlardr. Dier bir deyile kent, toplumsal deiim srecinin yaand meknlardr. Ekonomi politik yaklam kentleme olgusunu, kapitalizmin geliimi ve sermaye birikim sreleri erevesinde analiz etmektedir. Kapitalist meknn retim sreci, Marksist kentsel mekn kuramlar kapsamnda incelenmitir. Marx ve Engels, kapitalist devlet ve snf mcadelesi kuramnda kenti, analiz birimi olarak grmemelerine ramen, feodalizmden kapitalizme gei balamnda tarihsel olarak nemli bir zmleme nesnesi olarak ele almlardr. Kentlemenin nemi ve farkl retim biimlerinin dnmn gz nne alarak, kr ve kent arasndaki eliki ve kapitalizmin gelimesi asndan e kentin roln incelemilerdir. Engels 1845 ylnda yaymlanan ngilterede Emeki Snflarn Durumu ve Konut Sorunu isimli almasnda, snf oluum srecinde kentin meknsal zelliklerine dikkat ekmitir. Dier bir deyile ii snfnn yaam koullarn analiz ederek snfsal oluum ve kentsel mekn arasnda iliki kurmutur. Marxn analizlerinde kr-kent ayrm iblmne dayanmaktadr. Orta aa kadar insan topluluklarnn tarihi krsal kesimin tarihidir. Feodal yapda kr-kent ayrm ilk kez gndeme gelmitir. Marx, Orta ada tccarlarn kurduklar ticari balantlar ile kentlerin krdan farkllamalarnn gndeme geldiini belirtir. Bu dnemde kurulan kentlerin birbiriyle ilikisi, sermaye birikimi etkisiyle kentlerde grlen iblm farkllamasn desteklemi ve yeni endstrilerin douunu uyarmtr. Kapitalizmin kent meknnda yaratt sonulara ilikin ilk ve kapsaml deerlendirmeyi Engels yapmtr. Engels kapitalizmin kendi mantna ve imajna uygun bir biimde kentleri nasl dntrdn, Manchester kenti zelinde gsterirken, kapitalizmin yaratt smr ve sefaletin sadece iyerine zg olmadn, kent meknnda da benzer bir sefalet, yoksulluk ve elikinin ortaya ktn tm plaklyla gstermitir. Kentlemeye ekonomi-politik bir perspektiften yaklaan Marx ve Engels kapitalist retimin ve geliimin kentlerde yaratt olumlu ve ykc etkilerini birlikte ele almlardr. Engels (1987, s.70-71) yaad dnemde Londray anlatrken bir yanda muhteem yaplar ve limanlar dier tarafta ise insann midesini bulandran, insan doasn isyana getiren sokaklardaki yz binlerce insann ilgisiz bir ekilde birbirlerinin nnden gemeleri gereini vurgular. Engels, sokaklardaki bu kalabalk arasndaki tek szsz anlamann birbirlerinin yolunu kesmemek iin herkesin kaldrmda kendi yakasnda yrmesi olduunu belirtir. Dolaysyla Engels, byk kentlerde insan ynlarnn zellikle insana zg olan dierlerinin farknda olma durumundan vazgeerek, tamamen bireycilie getiklerini dnmektedir. Marxn (1986, s.763) belirttii gibi, kapitalist retim ilikilerinin krsal yapda meydana getirdii dnmler krsal retimde ok sayda alann isiz kalmasna ve kentlere g etmesine neden olmutur. O dnemdeki hzl endstrileme beraberinde tarihte grlmemi bir kentleme sreci yaratmtr. Batda kapitalizmin kentlere ektii krsal gmenler kentlerde korkun yaam koullaryla karlamlardr. A kalmakla karn tokluuna ve uzun sreli lesiye almak arasndaki fark, kente yeni gelmi ii ve ailesi iin yaam ve lm arasndaki ince izgidir. Ekonomi politik adan kentleme srecini deerlendiren Engels, retim ve yeniden retim srelerini birlikte ele alarak Marksist snf ve kent analizine nemli bir katk salamtr. Engelse gre, kapitalizmin yaratt smr ve sefalet kendisini sadece retim alannda gstermez. Yeniden retim alan da kapitalizmin yaratt sefalet ve smrnn izlerini tar. Bu nedenle Engelsin almasnn z-

3. nite - Kent Kuramlar

55
Engels, retim ve yeniden retim srelerini birlikte ele alarak Marksist snf ve kent analizine nemli bir katk salamtr.

gn yan, yaam mekn ve yeniden retim srelerini snf elikisi ve snf oluum sreleri asndan ele almasdr (engl, 2001). Nitekim Engels (1987, s.73) ngilterede Emeki Snflarn Durumu ve Konut Sorunu balkl almasnda ngilterede 19. yzylda byk kentlerde iilerin oturduu kenar mahallelerini yle tasvir eder: ... Kentlerin en kt mahallelerindeki en kt evler; genelde uzun bir sra zerine dizilmi, tek ya da iki katl, kiminin konut olarak kullanlan bodrumu da bulunan, ounca kural d yaplm kulbelerdir. drt oda bir mutfak bulunan bu evler, Londrann baz kesimleri hari, ngilterede bir utan teki uca ii snf evidir. Sokaklarda genelde kaldrm yoktur, inili-yokulu, pis, p ve hayvan pislii doludur, kanalizasyon ya da atk su kanal yoktur. Tam tersine, yollar durgun, pis su birikintileriyle kapldr. Ayrca kt, karmakark yaplanma nedeniyle semtin hava akm engellenmitir ve buralarda kk bir alanda birok insan bir arada yaad iin, bu emeki mahallelerinin nasl bir havas olduu kolaylkla tahmin edilebilir. 1840da St. John ve St. Margaret kiliseleri mntkasnda 5.294 konutta ya ve cinsiyet ayrmakszn tka-basa doldurulmu kadn, erkek, oSIRA SZDE cuk tam 5.366 ii ailesi, 26.830 kii oturuyordu; bu ailelerin drtte-nn yalnzca bir odas vard. ... Bodrum kat haftada 3 ilin, giri katnda bir oda 4 ilin, ikinci katta 4 ilin 6 peni, nc katta 4 ilin, tavan aras 3 ilin bedelleL kiraya veriliDNE M yordu (Engels, 1987, s.75). Grld zere, kentlemede oyunu kurallarna gre oynad dnlen gelimi lkelerde de sanayi devrimi sonras kentlerdeki inS O R U sanlk d koullarn egemen olduu bir ortam uzun sre varln korumutur. retim sreci; her trl mal ve hizmetlerin emek gc kullanlarak ortaya A T D K K karlmas srecidir. Yeniden retim sreci ise emek gcnn ertesi gn alabilmesi iin gerekli gda, barnma ve ihtiyac olan mal ve hizmetlerin karlanmas anlamna gelmektedir. Yani, SIRA SZDE emein yeniden retimi; iilerin ertesi gn alabilmesi iin gerekli ihtiyalarnn salanmas durumudur.
AMALARIMIZ

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Marksistlerin, kapitalist kenti zmlemede kullandklar metalatrma kavramn SIRA SZDE aratrnz?
K T A P D NE M Marx ve Engelsin almalarnda kapitalist kentin ortaya k iki Lynl bir de-

SIRA SZDE K T A P
DNELM

erlendirmeye yol amtr. Kapitalist retim ilikileri bir yandan burjuvazinin zafeT E L E VR U O N rinden itibaren bu snfn gericilemesine ve smr ilikilerineS yol Zaarken, dier O Y yandan baka bir ilerici durumu da dourmutur. Bu ilerici durum kentli sanayi proleteryasnn ortaya kmasdr. Ynlar halinde kentleen yeni emeki kesim DKKAT sanayi kentlerinde younlarken, kapitalizmin gerici yz de iyiden iyiye belirginNTERNET lemitir. Emek gleri sanayileen kentlerde kapitalizmin zellikle erken dnemleSIRA SZDE rinde acmasz bir smryle karlamlardr. Kentlerde younlaan sanayi proletaryas hem retimin yapld fabrika ve atlyelerde, hem de yaam meknnda bir arada yaamakta, smr ve ezilme srecini birlikte yaamaktadr (engl, 2001). AMALARIMIZ Engelsin Manchester kentindeki gzlemlerine dayanan almasnda en ok vurgulad boyutlardan biri, kent meknnda toplumsal kesimler arasndaki meknsal ayrmlarn snfsal bir nitelik tamasdr. Kentin mahalleleri birbirinden K T A P snfsal temelde ayrlmtr. Bu ayrmn en arpc zellii ise ii snf ile burjuvazinin kent meknnda birbirleriyle hemen hemen hi ilikiye girmeden yaamalardr (engl, 2001, s.13). Engels kapitalist kentin gerek i, gerekse yaam mekTELEVZYON nnda yaratt elikilerin derinlii ve alan snflarn meknsal olarak birbirine yaknlndan dolay, kapitalizmin almasnn sadece bir zaman sorunu olduunu
NTERNET

T E S E V RZU O N LO Y

DKKAT NTERNET

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

56

Kent Sosyolojisi

Marx ve Engels kenti, iblmnn artt, ii snfnn kitleselletii ve bilin kazand bir yerleim yeri olarak grrken, kye kar negatif bir tutum almaktadrlar. Kyllk onlara gre geri bir yaamdr.

ve bu zamann da ok ksa sre sonra oluacan dnmtr. Marx ve Engels kentlerde emeki snfnn kapitalist retim ilikilerine meydan okumasnn koullarnn olutuunu dnmektedirler. Marxn ii snfnn snf bilincinin oluumunda kente zel bir nem verdii sylenebilir. Marxn kylle kar taknd olumsuz tavrn arkasnda sz konusu snfn belli bir snf bilincini ve eylemini gelitirme konusundaki yapsal yetersizlii bulunmaktadr (engl, 2001). Marx bu yetersizlii aklarken, feodalizmin meknsal yaps nemli bir belirleyici olarak ne kmaktadr. Feodal retim ilikileri iinde smrlen kyllerin retim srecinde meknsal anlamda birbirlerinden ayr dmeleri, biraraya gelerek rgtlenmelerinin nnde nemli bir engeldir. Bu nedenle Marx ve Engels (1976, s.26) kapitalizrnin kra giriiyle krsal yaplarn zln olumlu bir gelime olarak nitelemektedirler: Burjuvazi kr kentin iktidarna tabi klm bulunuyor. Devasa kentler yaratp ve krla karlatrldnda kentsel nfusu dikkate deer biimde artrrken, nfusun dikkate deer bir ksmn da krsal yaamn ahmaklndan kurtarmtr.

Max Weber (1864-1920): deal Tip Olarak Kent

Weber kenti kavramlatrrken ekonomik ve siyasi rgtlenme zerinde durmutur. Webere gre iktisadi olarak kent, iinde yaayanlarn tarmdan ok ticaretle urat yerdir. Weberin kent tanmna siyasi deiken asndan bakldnda ise kentlerin greli zerklii n plana kmaktadr. Belirtiimiz siyasi ve iktisadi boyutun bir araya gelmesi Weberin ideal kentini oluturmaktadr. Szkonusu kent feodalizmden kapitalizme geite, rasyonelliin, vatandalk haklarnn, kapitalist giriimcinin gelitii mekn olarak nemlidir. Webere gre loncalar, kentin i alanlaryla giderek daha az ilgilenmeye, siyasi kontrol ile de daha fazla ilgilenmeye baladlar. Dolaysyla, vatandalk haklar lonca rgtlenmeleri zerinde temellendi. Sonu olarak, Webere gre kentin nemi, kurumsal bir meruluk kayna olarak kapitalist giriimciyle ve vatandalk haklarnn douuna kaynaklk etmesidir (Aslanolu, 1998, s.58-59). Marx gibi Weberin almalarnda da kent tarihsel olarak feodalizmden kapitalizme geii simgeleyen bir olgu olarak karmza kmaktadr. Ancak zellikle Marxn almalarnda kent bal bana bir analiz nesnesi olarak grlmemi, sadece kapitalizmin geliim sreciyle olan ilgisi orannda analiz edilmitir. Weber kenti analiz ederken kenti feodalizmden kapitalizme geiin bir ideal tipi olarak grmtr. Webere gre kent, ekonomik adan iinde yaayanlarn tarmdan daha ok ticaretle urat bir mekndr. Siyasi adan ise kentlerin zerk blgeler olduunu dnmektedir. Weber modern kentlerin douunu karakterize eden zellikleri aklamaya almtr. Buna gre kent; bir yerleim yerinin kent statsne sahip olabilmesi iin ticari ilikilerin egemenliinde u zelliklere sahip olmaldr: Savunma amal bir kale, pazar yeri, greli zerklie sahip kent yasalarn uygulayan mahkeme ve kentte yaayan kentlilerin setii yneticiler. Bir ideal tip olarak kentler, Webere gre ussalln (rasyonalitenin) vatandalk haklarnn ve kapitalist giriimciliin gelitii meknlar olarak feodalizmin meknlarndan farkllklar gstermektedir. Ancak, tpk Marx gibi Weber iin de kent bal bana bir analiz nesnesi deil, feodalizmden kapitalizme geii analiz etmek oynad roller asndan deerlendirilen bir olgudur. Weber, kentlerin feodalizmden kapitalizme geite nemli olgular olan ussallk, vatandalk haklar ve kapitalist giriimcilik konularnda nemli roller stlendiini vurgulamaktadr ve kentin bu gelimelerin yaand meknlar oldu-

Weber, kenti ekonomik ve politik ynden tanmlayarak ideal kent tipine ulamaktadr. Politik olarak kent, politik ve idari dzenlemelere sahip bir topluluk, bamsz bir birlik olarak dnlebilir. Antik dnemde kentler akrabalk temeline dayanr. Modern dnemde ulus-devlet temeline dayaldr. deal kentin u zelliklere dayal olmas gerekir: 1. Kale, 2. Pazar yeri, 3. Ksmen bamsz hukuk sistemi ve mahkeme 4. Bir arada yaama 5. Seimle gelmi idari otorite. Kentler Weber asndan feodalizmden kapitalizme geite oynad zgn roller asndan nemli bir olgudur.

3. nite - Kent Kuramlar

57

unu ngrmektedir. Weber, kentlerin geliimini analiz ederken zellikle kentlerde hesaplayc rasyonelliin-aklcln gelimesini ne karmaktadr. Weber kentsel yaam srdren bireyler arasnda psiko-sosyal benzerlik eksikliini kabul etmekle birlikte, bu sorunun her biri birer meslee dnen uzmanlam i dnyas ile aldn ifade etmitir. Weber, kente ynelik tm sosyolojik analizlerinde -ki bu analizlerin konusu Orta a kentler, Yunan, in ya da Hint medeniyetidir- kentin doasna hkim olan ekonomik kurallarla ilgilenmi; her frsatta kentlemenin ve kentliliin Bat demokrasisinin geliimiyle ilintili ynlerine vurgu yapmtr. Weber, kent olgusunu aklarken Kta Avrupasnn sahip olduu sosyal kurum ve ilikileriyle, gemi ve ada medeniyetlerden farkl olarak aa kard kentsel topluluk kavramna vurgu yapmaktadr. Kentsel topluluu kiileraras ilikileri topyekn kavrayan bir birim olarak yorumlayan Weber, meknda ekonomik ve ticari ilikilerin greli hkimiyetinin kentsel topluluun aa kmasndaki en nemli unsur olduunu dnmektedir. Ona gre, kentsel topluluun dier unsurlar ise istihkm, pazar, bamsz bir mahkeme ya da hukuk dzeni, ynetsel form ve kent sakinlerinin katld seimlerle ibana gelmi, ksmen zerk yerel bir ynetimdir (Tellan, 2008, s. 35). Weber, kentler zerine yapt sosyolojik alsmalar ulus devletlerin oluum ana kadar getirmi ve Orta an zerk kent devletlerini iddial biimde idealletirmitir. Webere gre, gerek anlamda kentler ancak Avrupada olumutur. Weber, kentin topluluk hareketi olmaktan ok toplumsal bir hareket olduunu belirtmesine ramen, bir kentte aranmas gereken nitelikleri ulus-devletler anda topluluku saylabilecek bir tarzda belirlemitir (Weber, 2000, s.122; zyurt, 2007, s.120) Weber kentin Douda, Batda olduu gibi, zerk, siyasi gce sahip, kendi kanunlarn kartan zel mahkemeleri olan birimler olmadn savunmaktadr (Aslanolu, 1998, s.50). Weber, Bat kentlerinin zerklii ile Avrupa kapitalizminin oluumu arasnda iliki kurmutur.

Weberin kent analizi kentsel gelimeyi antik toplumlarn feodalizme ve kapitalizme geiine balamaktadr. Weber e gre, kentin zel karakterinin varlklarnn ticaret ve alverie dayanmas ve kentin bir pazar yerleim yeri olmasdr. Ancak ticaret ve alveriin yannda kentin belli bir dereceye kadar siyasi ve idari zerklie sahip olmalar da gereklidir. Savunma kalelerinin yansra, sivil ve demokratik katlm (kendi zerk yasa ve ilgili dernekler, kendi mahkemeleri) kentsel geliim iin ok nemlidir.

Georg Simmel (1858-1918): Kentte Yabanclama Sorunu

Simmel, tpk Durkheim, Marx ve Weber gibi daha kentsel olan alanlarda topluluk duygusunun yok olduunu ne srmtr. Bu dnrlerin hepsi kentlemenin hzlanmas ve byk kentlerde ok sayda insann yaamaya balamasnn topluluk duygusunun ve mekna balln yok olmasna, genel olarak ise anonimleme ve yabanclamaya yol atn ve bunlarn da kentsel yaam kalitesinin dmesine neden olduunu savunmulardr (zdemir, 2011). Kta Avrupasnda, kentlemenin beraberinde getirdii toplumsal sorunlar gndeme getiren ilk aratrmac Georg Simmel olmutur. Simmel kent konusunda zellikle kltrel boyutlar zerinde younlamtr ve kentsel yaamn nasl bireysel bilin dnmlerine yol atn ele almtr. Simmel almalarnda, kentin ar uyarc ve kkleri belli olmayan bir mekn olarak okunmas gerektiini ifade eder. Simmele gre kent hayatnn en temel sorunu, toplumsal gler, tarihsel miras, d kltr ve teknik karsnda, kiilerin kendi zerklik ve bireyselliklerini koruma abasndan kaynaklanmaktadr. Kentli insan para ekonomisinin de egemen olduu, herkesi ve her eyi sayya indirgeyecek biimde rasyonellemi, dakiklik, hesaplanabilirlik ve kesinlikin egemen olduu, kendisi iin hibir eyin zel bir anlamnn olmad snrsz zevk pe-

Simmele gre, modern yaamn en derin sorunlar, muazzam sosyal gler olan tarihsel bir miras, d kltr ve yaam teknii karsnda bireyin kendi zerkliini ve bireyselliini koruma abasndan domaktadr.

58

Kent Sosyolojisi

Kentte birbiri ardna gelen uyaranlar, bireyin derin bir deerlendirme yapmasna frsat vermez ve kentli insandan daha az bir derinlikli bilinlilik talep eder; tepki gsterme yetisi zayflar. Kentli insan hzl karar vermek durumunda olduu iin kalbiyle deil zihniyle tepki verir. Rasyonellik, kent hayatnn basks karsnda, znel hayat koruma grevini stlenir.

inde koan, srekli birbiriyle elien tepkiler veren bezgin tutumun yaygn olduu bir yaam tarzna sahiptir. Bu sorunu anlamak isteyen sosyolog iin, bireyselliin metropoliten biimlerinin psikolojik temelini kavramak nemlidir (Martindale ve Neuwirth, 2003, s.39). Simmelin nl Metropol ve Zihinsel Yaam (1902) adl almas, modern yaamn en byk sorununun bireyin kendi zerklik ve bireyselliklerini kendi ellerinde tuttuu iddiasndan kaynaklandn savunmutur. Simmel, metropol yaamnda kiiliin d glere nasl uyum salad sorusunun cevabn aramtr. Simmel, 19. yzyln son eyreinde belirgin bir biimde aa kan metropollerde bireylerin, dsal etkenlere kar bir mentalite gelitiremediklerini, bilinliliklerini ne karp duygularn gizleyemedikleri srece de kentliliin karakteristiklerine sahip kamayacaklarn savunmaktadr. Ancak Simmel, insanlar bunlar gerekletirdikleri zaman ise insanlarn kentin bir dilisine dneceklerini ve kentsel ekonomik ilikilerin akl yoluyla zgrleme tasavvurunun sonucu olduunu belirtmektedir (Tellan, 2008, s.34). Metropolde yaayan insan, dardan srekli uyarc almaktadr ve uyarclara kar srekli cevap vermek zorunda kalmaktadr. Btn uyarclara cevap vermesi imknsz olduu iin kendisini kknden koparacak dsal evredeki bu etkenlere kar koruyan bir davran gelitirir. Bunun anlam, kalbiyle ve duygularyla deil, aklyla hareket etmesi gerektiidir. evresi onun bilincini arttrr ve bu da akln egemenliine yol aar. Simmele gre, kentin kurumlar, aklc ve hesaplayc bir ierie sahiptir. Simmele gre, metropol yaama para ekonomisi egemendir. Buna gre, para ekonomisi, belli bir zihin durumuna dayanmaktadr ve bu zihin; faiz, hesaplanabilirlik ve dakiklik gibi nesnel ve llebilir kazanlarla temellendirilmektedir. Kiiselliin yok olduu gndelik yaam ierisinde parasal mbadele gc ve sermaye ile ilikiler n plana kmaktadr. Kiisel farkllklar ortadan kaldran kapitalist modernlemenin, bireyi kendi varln anlaml klmak iin elinden gelen azami gayreti sergilemeye zorladn ifade eden Simmele gre metropolde birey, aprak duygusal durumlarn toplam olduundan daha da kk, ihmal edilebilir bir nicelie indirgenmitir (Simmel,1996, s.88). Kent, zeknn olduu kadar, para ekonomisinin de egemen olduu yerdir. Simmel kentleri, parann ve pazar ekonomisinin i ie getii ve pek ok insann fiziksel olarak youn iliki iine girdii yerler olarak tanmlamaktadr. Para insanlar arasndaki mesafeyi eitleyen ve insanlar nesneletiren bir aratr. Parasal iliki, bir tr gayr ahsi ilikidir. Herkese ayn soruyu sordurur: Ne kadar?/Ka para? Kentte ekonomik hayat, herkesi bir sayya indirgeyecek biimde rasyonellemitir. malatlar tanmad tketicilere ynelik retim yapt iin, kendi karn ve mterinin karn rasyonel olarak hesaplamak zorundadr. Kentlerin bymesi ve pazarn genilemesiyle, modern insan gittike daha hesap olmaktadr (Martindale, 2000, s.33). Simmel iin kentteki sosyal yaam, dakiklik, kestirebilirlik ve kesinlik gibi para ekonomisi ve entelektel dnce ile sk skya bal karmak bir ilikiler an artrmaktadr. Para ekonomisi kesinlik ve dakiklik yaratr, insanlar kendi etkinlik ilikileriyle ilgili olarak daha hesap yapar, bu durum insanlar etkinliklerini kesin ekilde programlamak zorunda brakr (Urry, 1999). Toplumsal rgtlenmenin mekn ya da insan zerinden deil de para ekonomisine dayanmas, insan davranlarn yeni bir biimde rgtlemektedir. Bu yeni toplumsal rgtlenmede insana ait kltrel deerlerin yerini ekonomik gereklikler almaktadr.

3. nite - Kent Kuramlar

59

Kent yaamnn ar uyarclar altnda kalan birey ekingen, ii gemi ve bovermi davranlar gelitirir. Kk lekli cemaat ile karlatrldnda modern kent, meknsal bykl nedeniyle bireylere ve onlarn kendilerine zg i ve d geliimlerine ortam salar. Kent, kentin rasyonalitesi ve entelektalizminin kayna ve ifadesi olan para ekonomisine dayanmaktadr. Akl ve para insanlara ynelik pratik bir tutum iine girer ve duygularn ve davranlarn ayn dzeye gelmesini salar. Simmelin kent kuramna yapt zgn katklardan biri de, kent insann bir yabanc olarak kurgulamasdr. Kentli insan, davranlarn kendisi olarak gerekletiremedii ve blnm bir kiilie sahip olduu iin, bir yabancdr. Yabanc, yurdu/topra olmayandr. Yurt/toprak sadece fiziksel bir deer deil, ayrca maddi hayatn sreklilik kazand sembolik bir duygudur. Kentin yurt haline gelebilmesi iin, insanlarn hem akll hem de duygusal varlklar olarak etkileimde bulunmalar gerekir. Bu ise ancak gnmzn kk kasabalarnda veya eski Yunan sitelerinde mmkndr. Ulusal, sosyal, ticari ve insani ortak zelliklerimiz, modern toplumlarda yabancy bize yaknlatran balardr. Ne var ki bu balar, geni bir corafyaya yayld ve bireyle ilikisi geni bir grup araclyla olduu iin, soyut bir yaknla dnr. Simmelde, kentsel yaamn psiik formlar, kentli insann kiiliini ve davrann etkileyen kurumlar, ilikiler ve dnceler kent sosyolojisinin odana yerleir. Ona gre, kent sosyolojisinin ncelikli konusu tam olarak kentlilerin zihinsel yapsdr. Bu nedenle de Simmelin kent teorisi sosyal psikolojik kent teorisi olarak deerlendirilmitir (Martindale, 2005; Yrkan, 2005). Simmele gre modern kentli insan, modernlik ncesinde veya kr yaamnda sosyal gruplarn yelerine vermedii, zgrlk ve kiilik sahibi olma frsatna sahiptir. Kentsel ortamda temkinlilik ve karlkl kaytszlk, bedeli kaybolmuluk ve yalnzlk olan bir zgrlk salar. Simmelin kalabalk sokaklarda yryen insanlarn birbirlerini tanmamasnn yarataca bunalm dncesi tartmal bir durumdur. Bunun nedeni basit bir aklamayla, srekli olduu dnlen kalabalk sokaklarn aslnda bireyler iin geici olmasndan ve insanlarn gidecei yere ulamalar iin sadece birer ara olmalarndan dolaydr. nsan kalabalk sokakta gidecei yere ulamaya alrken, tanmad kalabalktan ok belki de ulamda karlaaca sorunlardan daha fazla etkilenir. Ulalacak yerde insan bekleyen ortam da Simmelin bahsettii gibi tandk ve bilindik olmayanlardan olusayd kentte yaam gerekten katlanlmaz olurdu. Kalabalk sokaklardan geildikten sonra varlacak yer insann ou zaman tand/bildii bir yer ve iindekiler de sokaktakiler gibi yabanc deildir. Kendi sokana, okuluna, alt binaya, yesi olduu rgte vb. ulat andan itibaren en azndan insann kalabalk sokaklardaki kadar yalnz olmayacan ksmen varsayabiliriz.

KENT SOSYOLOJSNN YKSEL: KAGO OKULU

Kentlerin sosyolojik olarak analiz edilmesine ynelik kuramsal ereve ilk kez ikago Okulu tarafndan gelitirilmitir. ikago Okulunda kent sosyolojisine katk yapan dnrlerin banda Robert Park, Ernest Burgess, Roderick McKenzie ve Louis Wirth gelmektedir. 1920lerden 1940lara kadar, ikago niversitesiyle balantl ok sayda yazar, zellikle Robert Park, Ernest Burgess ve Louis Wirth yllarca sosyolojideki kuram ve aratrmalarn ana temeli olan dnceler gelitirmilerdir. Bu anlamda ikago Okulu tarafndan gelitirilen iki yaklam zellikle

60

Kent Sosyolojisi

Park, Burgess ve Wirth kent sosyolojisinde aratrma ve teoriyle ilgili bir takm dnceler gelitirmilerdir. Kentsel analize ilikin gelitirdikleri iki nemli kavram vardr. Ekolojik yaklam ve bir yaam biimi olarak kentleme.

dikkate deerdir. lki, kent analizinde Parkn kulland ekolojik yaklamdr. Parkn rencileri olan Burgess ve McKenzie ise ekolojik yaklam iinde kentlerin byme srelerini analiz etmilerdir. kincisi, Wirthn kentlilii bir yaam biimi olarak ele alan yaklamdr. Kent almalarnn yapld bu yllarda ikago kenti adeta bir laboratuvar niteliindeydi. ikago kenti, 1900lerin banda kentlemenin izlenebilecei hzl byme, yaylma, nfus younluu ve eitlilik gibi birok zellikleri iinde barndrd iin ikago Okulu iin olduka elverili bir ortam salamaktayd. ikago Ekol, kent zerine yapt almalarla, kenti bir aratrma laboratuvar haline getirerek nitel aratrmay kentteki sosyal olaylarn allmas iin en uygun aratrma yntemi olarak nermitir. Doal ve kentsel evre arasnda temel bir ba kurarak, karmak sosyal yaplar bir eko-sisteme benzer ve olgunlua doru ilerleme halinde olan dinamik sreler olarak grmlerdir. ikago Okulunun genel yaklamna gre, doal dnyada canllar saha zerinde sistematik ekillerde dalma eilimindedir. Ancak bu ekilde farkl trler arasnda bir denge ve eitlik salanr. ikago Okulu kent yerleimlerinin ve bunlar iindeki farkl mahalle tiplerinin dalmnn da doadaki canllarn yaamlarna benzer ilkelerle anlalabileceine inanmaktadr. Kentler, geliigzel bymezler, evrenin avantajl zelliklerine tepki olarak byrler. rnein, gnmz toplumlarndaki byk kent alanlar nehirlerin kylarnda, verimli ovalarda veya ticaret yollar veya demiryollarnn kesime noktalarnda gelime eilimindedirler. ikago Okulunun almalarnda kent, krsal topluluklardan farkl, kendine zg bir rgtlenme ve yaam biimine sahip, ekonomi ve ileyi bakmndan zel ilevleri bulunan doal blgelerden oluan ve her blgenin kendine zg kiilik, kurum ve gruplaryla kentsel ilikilere dhil olduu bir meknsal rgtlenme formu olarak kabul edilmitir (Duru ve Alkan, 2002). ikago Okulu, 20. yzyln balarnda Amerikada kentlerinin ald youn g sonrasnda btnleme ve birlikte yaamn yaratt sorunlar gibi konularla ilgilenmitir. ikago Okulu gerek ele ald konular gerekse uygulad yntemler bakmndan kent sosyolojisi alannda nemli bir r amtr. Ancak aratrmalarn Amerikan kentleri ile snrl kalmas, kuramn genel anlamda kabul grmesini zorlatrmtr.

Robert Ezra Park (1864-1944): Ekolojik Yaklam

AM A

Parkn ekolojik yaklamn eletirel olarak analiz edebilmek.

Ekolojik kuram gelitiren ilk kent sosyologlar R. Park, Roderick McKenzie ve E. Burgesstir. Kentsel ekoloji kuram ilk modern sanayi kentlerinde kentsel byme ve meknsal ayrmlama sorununu aklamay amalayan bir kuramdr. Park, kenti ilk kez sistematik olarak analiz eden kuramc olarak dnlebilir. Kent sosyolojisinde getto, knt alanlar ve lks konut vb. kavramsallatrmalar ilk kez bu yaklam gndeme getirmitir. Ekolojistler ilk kez kentsel mekn ile sosyal sreler arasnda bir iliki kurarak, kent meknnn sosyal yapy nasl etkilediini sorun etmilerdir. Kenti ilk kez sistemli bir ekilde inceleyen kentsel ekoloji kuram insan topluluklarn evreye uyumunu sorgulamaktadr. Baka bir ekilde syleyecek olursak, kentsel ekoloji bireylerin ve kurumlarn fiziksel dalm, yerleim ve rgtlenme biimlerini analiz etmektedir.

3. nite - Kent Kuramlar

61
Park temel olarak, kentleme srecinde gelir, etnik topluluk, vb zellikler asndan farkl yerleim alanlarnn nasl olutuunu ve bu meknsal ve sosyal meknlar arasndaki balarn nasl kurulduu sorusunu sormaktadr. Parkn kentte yaptn ayrntl empirik aratrmalar, kulland yeni sosyolojik teknikler ve katlml gzlemler kent sosyolojisinde nemli gelimeler yaratmtr.

Parkn Amerikan sosyolojisi ve ikago Okulu zerindeki etkisi olduka byktr. Park zellikle ikagonun Avrupadan gelen gmen aknlaryla dolup tat bir dnemde rencileriyle birlikte bamsz bir kent sosyolojisi disiplini kurdu. Park, Amerikan kentlerinin aldklar youn ge ramen varlklarn nasl srdrdklerini ve kente gelen gmenlerin kente nasl uyum saladklarn ve ok saydaki etnik grup ve rkn Amerikan hayat tarz iinde eriyerek nasl baarl bir ekilde gelitiklerini aklamaya almtr. Kentlerin kaosunu Durkheim, Darwin ve Simmel gibi Avrupal dnrlerin fikirlerinden faydalanarak aklad. Park ikago kentinde aratrmalar yaparak, kentsel geliimin sebepleri ve ynlerinin neler olduunu ve gzle grlr bir karmaadan, bir dzenin nasl ortaya ktn anlamaya almaktadr. te yandan, Park kentlerin nasl gelitii ve kendine zg mahalle ve evreleri nasl yarattn merak etmektedir. Ayrca, Park zellikle rencileriyle birlikte ikago sokaklarnda yapt niteliksel ve ampirik aratrmalarla ikago gibi g alan bir gei toplumunun zengin ayrntlarn grme ansna kavumutur. Parka gre kentler, amal bir tasarm ya da planlama sonucu deil doal bir sre olarak ortaya kmaktadr. Kentsel meknlarda oluan lks konut ve sanayi blgeleri gibi yerleim yerleri doal alanlar olarak tanmlanr. Park, kentin doal ve deimeyen glerin etkisiyle olutuunu vurgulamakta ve kentleri insan doasnn bir rn olarak alglamaktadr. Ona gre kent iinde knt alanlarn, gettolar kaldrmak, insann igdlerini kaldrmakla, yok etmekle e anlamldr. Park, Darwinin evrim teorisinden etkilenmitir. Kentleme srecini doal ayklanma, rekabet ve hayatta kalma mcadelesi gibi Darwinci ilkelerle aklamaya almaktadr. Bu nedenle, Park ve ekolojistler iin kent, kendine ait bir hayat olan bir organizma veya sosyal ormandr. Buna gre, kent, iinde insanlarn srekli olarak karmak bir hayat mcadelesi ve meknsal rekabet sreci iinde evrelerine uyum saladklar, en gl olann hkim ve merkezde olduu, en zayf olann kent merkezinin arka taraflarnda kald bir sosyal ormandr. Ancak doada olduu gibi, kentsel rekabet dnemi bir kez hafiflediinde, insanlar da bitkiler gibi belirli bir mahalleye yerleir, kk salar ve bir topluluk duygusu gelitirirler. Yeni bir istila ve yerini alma a balar, zira kent merkezindeki yeni gruplar yoksul mahalleleri istila eder ve en yakn mahalleyi istila etmek iin, btn kente yaylan bir dalga etkisiyle, mevcut sakinleri da doru iterler. Sonuta yeni bir kentsel yerleim rnts, yeni bir kentsel g dengesi, yeni bir denge ve uyum ortaya kar. Park gibi ekolojistlerin kuramsal erevelerini olutururken cevap aradklar temel soru insanlarn evreye nasl uyum salad sorusudur. Bu soruya sosyal srelerle mekn arasnda bir iliki kurarak cevap bulmaya almlardr. Ekolojistler, sosyal sreleri mekna uyarlayarak, kentsel byme ve gelimeyi aklamaya almlardr. Dnemin sosyal bilimlerini etkileyen Darwinizm, ekolojistlerin kentle ilgili grlerini de dorudan etkilemitir. Ekolojistlerin Darwinizmden aldklar iki kavram rekabet ve hkimiyettir. Rekabet, insanlar arasnda yarmac bir ibirliine yol amakta ve bunun sonucunda ilevsel ve meknsal farkllamalar ortaya kmaktadr. Rekabet olgusu farkl ekonomik karlar olan farkl gruplar kentte farkl yerlere yerletirmede etkili olmaktadr. Ayrca kentte ulam, iletiim alarnn geliimi ve nfus art ile birlikte meknsal farkllamalar belirgin hale gelmektedir. Hkimiyet olgusunu ise ekolojist kuramclar, kentlerin stratejik ve nemli merkezlerinin ticaret ve sanayi gibi kurulularca hkimiyet altna alnmas durumunu aklamak iin kullanmlardr. Ekolojik kuram kentsel analiz yaparken rekabeti bir ekonomik yap anlayna sahiptir.

Ekolojik bak as kent rgtlenmesi bilinli dzenleme ve planlamann nemini daha az vurgulama eilimindedir, kent geliimini doal bir sre olarak nitelendirir.

62
Parkn gelitirdii kentsel ekolojinin aratrma birimi tanml corafi ve kltrel yaama alan iinde bulunan insanlarn oluturduu yerleme gruplardr. Parkta kentteki meknsal ilikileri aklayan kavram hkimiyet kavramdr.

Kent Sosyolojisi

Ekolojik yaklama gre, kentler, rastgele gelimemekte, evrenin avantajl zelliklerine tepki olarak gelimektedir.

Bu kurama gre, insanlarn kentsel meknda dalm hkimiyet ilikilerinin bir sonucudur. Tpk tabiatta olduu gibi, belli bir tr veya trler dierlerine stn gelmektedir. Bir bitki topluluunda bu hkimiyet, genel olarak, farkl trlerin k iin yapm olduklar mcadelenin bir sonucudur. Ia daha rahat ulaan bitkiler daha ok gelimekte, dier bitkiler zerinde hkimiyet kurmaktadr. Kentte de hkimiyetin merkezini simgeleyen kent merkezi st gelir gruplarnn elindedir. nk kent merkezindeki kira ve emlak fiyatlarnn yksek oluu bu durumu zorunlu hale getirmektedir. Bir kent yerlemesinde yarma halinden iblmne dayanan bir denge durumuna gei, mekn zerinde kapladklar alan ve sahip olduklar ilev bakmndan birbirinden farkl olan alanlarn meydana gelmesiyle mmkn hale gelmitir. nsanlar kentsel meknda tpk tabiatta bitki ve hayvan gruplarnn belli alanlarda toplanmas gibi belli mahalle ve semtlerde toplanr, sosyal ve kltrel birlikler olutururlar (Karasu, 2008, s.260). Doadaki canllar gibi insanlar da kentte yaamlarn srdrmek iin kendileri iin en uygun olan evresel koullar seerler. Ekolojik yaklama gre, ekolojik ilemler araclyla fiziksel evredeki bitki ve hayvan hayat, sz konusu evreye uyum salama modelleri sayesinde dzgn bir biimde dalrlar. Bu k noktasn kente uygulayan Parka gre, kent ayklayan ve snflandran byk bir mekanizmaya benzer. Genellikle sadece ada toplumlardaki kentleme ile ilgili olduu dnlen ekolojik yaklama gre kentler biyolojik ekolojide grlen ilemlere benzetilebilecek yarma, istila, saldr ve birbirlerini izleme ilemleri araclyla doal blgelere ayrlrlar. Bu ilemler evredeki semt ve mahalleleri karakteristik zelliklerine gre blgelere ayrma iini ynlendirir. Bu ayrmaya gre, ehir merkezinde ticari kurulular, i ve elence yerleri youn bir ekilde bulunmaktadr. evrede ise daha ok ucuz daire ve kiralk odalardan oluan salksz yerleim alanlar vardr. Bu yerleim alanlarnn tesinde ise orta snf kenar mahallelerinin yer ald, ii snfna ait blgeler bulunmaktadr (Giddens, 1993, s. 98-99). Ekolojik yaklama gre, tabiatta canllarn birbiriyle atmas, uyum iinde yaamas gibi; insanlar da kent iinde tabiatn kurallarna benzer kurallar iinde yaamaktadr. Doada grlen istila, rekabet, birbiri ardna gelme, younlama, merkezileme, ayrlma, yerine geme vb. eylemler kentsel meknda insanlar tarafndan tekrar edilmektedir. Parkn rencilerinden McKenzie bu kentsel evrim srecini yle zetler: Tpk doada bir trn belirli bir alanda hkim bir yaam biimi olarak dierinin yerini almas gibi, insan topluluunda da alan kullanm rnts, deien evre koullarna mevcut kullanclardan daha iyi uyum salayan yeni rakiplerin bu alan istilasyla deiir. Bu istila ve yerini alma sreci, insan topluluunda, arazi kullanm deerlerinde bir deiim olarak ve bylece, gzde yerler iin rekabet alann ekonomik adan daha gl rakiplere (rnein bir iletmeye) brakma, ekonomik adan daha zayf mevcut kullanclar zorlama biiminde kendini gsterir. Daha sonra baarl bir istilann ardndan bir denge kurulur ve yerini alma evresi tamamlanr (McKenzie ve Saunders, 1981). Bir kent baz farkl iskn ve yerleim rntlerinden olumaktadr. Kentin bu yerleim alanlar, her biri kendine zg snrlar, karakteri ve topluluk duygusuna sahip veya bunlardan yoksun mahalleler veya alanlara ayrlabilir. Bir yanda eskikentin fakir, kksz ve etnik gruplarnn yoksul mahalleleri ve gettolar varken, dier yanda orta snfn banliyleri vardr. Zenginler ise ou zaman ehir dndaki villalarda ikamet etmektedir. Bu tr mahalleler, ounlukla kendi zel hayat tarzlar ve davran kalplarn zel olarak retir grnrler. Kent olduka dinamik bir yerdir. Baz yerler olduka sabittir, baz yerlerse yeni insanlar tand ve mevcut

3. nite - Kent Kuramlar

63

sakinler yakn bir mahalle veya blgeye tandklar iin srekli ak halinde gibidir. Sonu olarak, modern kentler, karakterleri deitii ve snrlar geniledii iin, karmak bir deiim, istikrar, uyum ve evrim sreci iinde gelimektedir.

Kurama Ynelik Eletiriler

Castells ekolojik kurama ynelik eletirisinde bu kuramn iinde sre boyutunun yer almadn iddia etmektedir. Castellse gre bu kurama statik bir yap hkimdir. Ekolojistler kapitalist srelerin ortaya kard kentsel meknn doal ileyiindeki bu ayrmlamalarn deitirilemeyeceini varsaymaktadrlar. Kent iindeki knt alanlar ve gettolar kent iindeki doal ileyiin bir sonucu olarak grlr ve doal grld iinde deitirilemez meknlar olarak alglanmaktadr. Ekolojik kuram kent geliimini doal bir sre olarak grd iin, bilinli dzenleme ve planlamann zerinde durmamaktadr. Ayrca, Parkn gelitirdii meknsal rgtlenme modelleri sadece Amerikaya zgdr ve Amerikadaki baz kentlere uyar; dier lkeler iin genellenemez.
Ekolojik kuram, kentin mevcut ayrmsal meknsal yapsn doal ve deimez grd iin ciddi olarak eletiriye uramtr. Ayrca, kentsel ekoloji kuram, kent srelerini etkileyen kltrel faktrlere yeterince yer vermedii iin eletirilmektedir.

Ernest Burgess (1866-1966): Ortak Merkezli Daireler Kuram

Bu kurama gre, kent biyolojik evredeki srelerle karlatrlabilecek, olan rekabet, igal ve yerini alma sreleri yoluyla doal alanlara blnmtr. Bu sreler farkl mahallelerin blnme zelliklerini belirler. Kent merkezlerinde, i, ticari kurulular ve elence merkezleri yer almaktadr. Bu merkezi evreleyen i kentte ok sayda ucuz daire veya pansiyona sahip rmeye yz tutmu mahalleler vardr. Daha uzakta, en dtaki orta snf banliyleriyle birlikte, fazla hareketlilik gstermeyen ii snf alanlar olacaktr. Kentsel bymeyi ve gelimeyi ardllk kavramyla aklayan Burgess mekn ve sosyal sreler arasnda bir iliki kurmaya almtr. Burgess, kendi kuram olan ortak merkezli daireler kuramnda kentsel bymenin bir halkann genileyerek dierini iine almasyla gerekletiini iddia etmektedir. Bu meknsal deiiklik sosyal srelerde de bir deiiklik salamaktadr. Meknsal deiiklik srecinde insan topluluklar yer deitirmekte, konut ve i mekn kullanmlarnda farkllklar olmaktadr. Ardllk sreci sonunda kent merkezinin yaknnda gei blgesini oluturan halkada; merkezin istilasyla bozulma ve evre kalitesinde d gzlenir. Buras dk gelir gruplarnn yaad, su oranlarnn artt bir mekn haline gelmitir. Meknsal hareketlilik, sosyal anlamda bozulmann nedeni olmutur. Burgess, Chicago kentini inceleyerek bir kentte meknn ve topran nasl kullanldn aklamaya almtr. Burgess, kentsel byme srecini ortak merkezli daireler kuramyla aklamaya almaktadr. Burgess kent meknnn be blgeye ayrlarak kullanldn iddia etmektedir. Buna gre kent, tek bir ortak merkezi olan be blgeye ayrlmaktadr. Burgesse gre, kent i merkezinden uzaklaarak genilemekte ve dairesel bir ekilde bymektedir. Bu model, ehrin bymesinin her zaman iten yani ehrin merkezinden, da doru genileyerek olutuunu iddia etmitir. Bylece, gei blgesi, zaman iinde, da doru hareket eden iletmeler tarafndan satn alnmaktadr. ehir merkezinde ticari iletmeler yksek cretleri deyebildii iin arazi fiyatlar olduka pahaldr. Bu model, arazi kullanmlarn ve yerlemeleri, insanlarn arazi/toprak iin deme gcyle aklamaktadr. Buna gre, serbest piyasa iinde farkl gruplar arasndaki rekabet her grubun deme gcnn yetecei arazi kullanmyla sonulanmaktadr.

Burgess kent iindeki arazi kullanmn genileyen ortak merkezli daireler kuramyla aklad. Farkl kentsel arazi kullanmnn (i, retim, farkl sosyal snflarn barnmas, elence vb konut) dzenli bir model takip ettiini savundu.

64

Kent Sosyolojisi

Burgessin kentsel bymeyi aklayan ortak merkezli daireler modelinde kentler u blgeleri iermektedir: 1. Merkezi yerleri Blgesi: Birinci daire kentin merkezidir ve kentin merkezini ve ekirdeini i merkezleri oluturmaktadr. ve ticaret blgesidir. Burada i merkezleri, bankalar, dkknlar, oteller, ihanlar ve finansal kurumlar vardr ve bu blgede toprak olduka pahaldr. Ancak bu blge devaml evresindeki yerleim blgelerini tehdit ederek genilemek ihtiyacndadr. 2. Toptanc ve malat Sanayi Blgesi (Gei Blgesi): kinci daire daha fakir ve gelimemitir ve knt alanlarndan (slum) olumaktadr. Merkezin srekli genileme tehditi altndadr. Genellikle fabrikalara yakn olan bu blgeler ii konutlaryla evrili olduu iin insanlar buralarda oturmak istemezler. Yeni gmenlerin ve dar gelirli insanlarn oturduu bir blgedir. Bu blge merkezin genileme tehditi altndadr. Ticari aktiviteler bu blgeye doru geniledike blgenin eski kullanclar tanmak zorunda brakmaktadr; bu durum arazi ve konut fiyatlarnda da deiikliklere neden olmaktadr. 3. i Yerleim Merkezi Blgesi: nc dairede yaam standartlar daha yksek olan mavi yakal sanayi iileri oturmaktadr. yerlerine daha kolay ulaabilmek ve gei blgesinden uzaklamak iin buralar tercih ederler. 4. st Snf ve Memur Yerleim Blgesi: Drdnc dairede, memur snf, orta snf ve st snftan insanlar yaamaktadr. Buras, modern alveri merkezleri ve zenginlerin lks mlklerinin bulunduu zel yaltlm bir blgedir. 5. Banliy Blgesi (Commuters): Beinci dairede, kentin snrlar ve merkezdeki i blgelerinden olduka uzak olan bu blgede banliy alanlar ve uydu kentler bulunmaktadr.

Roderick Mckenzie: Kentsel Byme Sreci

McKenzie, ekolojik birimler arasnda kentsel gelime dinamiini salayan temel sreleri; younlama, merkezileme, ayrmlama (segregation) ve istila-ardllk olarak tanmlamaktadr. McKenzie bu srelerin ayn zamanda temel ekolojik sreler olduunu belirtmektedir. McKenzie kentlerin resmi politikalar tarafndan deil, ekolojik srelerle byd ve gelitiini savunmaktadr. Meknsal yerlemeler ancak ekonomik rekabet ve hayatta kalma mcadelesine dayanmaktadr. ehirdeki nfus kent meknn sahip olduu konum ve mevkiye gre bir varolu mcadelesi iinde yaylmtr. McKenzieye gre, birey, grup ya da iletmeler kentlerde yer edinebilmek iin mcadele etmektedir. Ekonomik rekabet ve iblm kentsel toprak kullanmn ve kent yerleimini etkilemektedir. Kentsel byme ve gelime rekabete dayanan istila ve yerinden etme srelerinden olumaktadr (Gottdiener, 1994, s.106). Bu mcadele ve rekabette baarl olanlar, kentin en iyi yerine yerleirken; baarsz olan kentin istenmeyen yoksul kesimlerine yerlemek zorunda kalmaktadr. Bir iletme mmkn olan en iyi yere sahip olabilmek iin dierleriyle rekabet etmektedir. Eer iletme o mekna yerlemede baarl olursa, blgedeki konut alanlar bu istila ve bask sonucu dier blgelere tanmaktadr. McKenzie kenti oluturan temel sreleri nem srasna gre; rekabet, younlama, merkezileme, ayrlma, istila ve tamamlanma gibi ekolojik kavramlarla aklamaktadr. Bu sreler kentin geliimini ve fiziksel yapsn oluturan doal alanlar yaratmaktadr. Ona gre, kenti oluuran temel sreler unlardr: Konsantrasyon (Younlama): Bir blgede yaayan insanlarn younluudur. Ayn ileve sahip birimlerin ayn meknda youlamas eilimidir.

3. nite - Kent Kuramlar

65

Merkezileme: Kentsel ilevlerin farkllamas sonucu denetim ve rgtlenmenin merkezilemesi eilimidir. Ayn yerde yaayan kalabalk ynlara verilen hizmet ise merkezileme olarak tanmlanmaktadr. Ar ylmann doal bir sonucu olarak insanlar ve endstriler bu blgeden uzaklaarak evreye doru yaylmaktadr. Bylece de merkezden uzaklama gereklemektedir. Kentleme srecinde bu olgularn ikisi de gereklemektedir. Ayrlma: Ekolojik farkllama olarak da kullanlan bu kavram, belirli faaliyetlerin kentin belirli bir kesiminde yaplmasn ve dier blgelerden ayrlmasn ifade eder. Burada belirli faaliyet ve hizmetlerle ilgili (ticaret, ithalat, alveri merkezleri) blgeler geliir. Ayn ileve sahip ekolojik birimlerin ayn meknda toplanmas eilimi sonucu olarak birbirinden ayrlm alanlarn ortaya kma srecidir. Genellikle ayn kltrden gelen insanlar benzer zellikleri nedeniyle bir arada bulunmak isterler. Bu gruplama onlara bir gvence salad gibi, kendi kltrlerinin deer ve normlarn da devam ettirme olana salar. Bylece kentin belirli blgelerinde belirli yrelerden gelen insanlar yerleerek altkltrleri olutururlar. lkemizdeki gecekondu semtlerinde Sivas, Erzurum ve Karadeniz mahalleri buna rnek olabilir. stila ve Tamamlanma (Ardllk): Daha nce belli bir ileve sahip olan ekolojik birim iinde yeni bir ilevin gelmesi sonucu eski ilevin baka bir alana kayarak yerini yeni ileve brakmas sreci olarak tanmlanmaktadr. Kentler hibir zaman duraan meknlar deildir aksine deiken ve dinamik yerlerdir. Kentin yeni meknlar yeni istilalara ve deiimlere aktr. Kentin belli blgeleri zaman iinde sanayi sektrnn veya lks konut blgesi tarafnda istila edilebilir ve deiiklie urayabilir. rnein gecekondu blgeleri ve knt alanlar konut sektr tarafndan istila edilip deitirilebilir ve lks konut semti haline gelebilir. Bu deiiklikler olduunda tamamlanma sreci de gereklemi olur (zkalp, 2009, s.332-333).

Louis Wirth (1897-1952): Bir Yaam Biimi Olarak Kentlilik

A M A

Wirthn kent sosyolojisine yapt zgn katky aklayabilmek.

Wirthn fikirleri, 1938 ylnda yazd Bir Yaam Biimi Olarak Kentlilik adl makalesinde toplanmtr. Wirth kentlerdeki yaamn evrensel niteliklerini oluturmaya alarak, kentleme bir yaam biimidir grn savunmaktadr. Wirthn almas kenti aklayan sistematik bir yaklam olmas asndan dier yaklamlardan ayrlmaktadr. Wirthn kuramnn zgn yan, kentsel yaam ayr bir inceleme konusu olarak ele almasdr. Wirthe gre, kent yalnzca yaanan bir mekn deil, ayn zamanda, insanlar etkileyen, onlardan etkilenen toplumsal, kltrel ve ekonomik bileenleri ieren bir btndr. Ona gre, kentleme, hayat tarznda ve dnya grnde meydana gelen deiiklikler ile ilgilidir. Wirth kenti, toplumsal adan birbirine benzemeyen insanlarn greli olarak geni bir alanda, youn bir biimde ve srekli olarak birlikte bir yere yerlemi insan topluluklar olarak tanmlamaktadr. Wirthe gre, kent sosyolounun grevi ok sayda birbirine benzemeyen insan barndran youn nfuslu yerleim yerlerinde greli olarak srekli bir biimde gzlenen toplumsal eylemlerin ve rgtlerin biimlerini kefetmek olmaldr (Wirth, 2002, s.86). Kentlerdeki insanlar birbirlerine ok yakn meknlarda yaamakla beraber ounlukla birbirlerini tanmazlar. Kentlerdeki insanlarn bakalar ile olan ilikileri ksa mrl ve blk-prk bir

66

Kent Sosyolojisi

Louis Wirth kentlilik kavramn bir yaam biimi olarak kavramtr ve kent yaamnn kiisel olmamay ve sosyal mesafeyi ortaya kardn vurgulamaktadr.

Kentlerde insanlarn bakalar ile olan temas ksa mrl ve blk-prk bir ilikiye dayanr. Bu ilikiler isel bir tatminden ziyade kar zerine kurulu; anonim deil kiisel ilikilerdir. Birey manevi deerler, katlma ve yardmlama duygusu ve iinden gelen kendini ifade edebilme yetisi gibi zelliklere artk sahip deildir.

ilikiye dayanr. Bu ilikiler isel bir tatminden ziyade kar zerine kurulu; anonim deil kiisel ilikilerdir. Birey manevi deerler, katlma ve yardmlama duygusu ve iinden gelen kendini ifade edebilme yetisi gibi zelliklerden soyutlanmtr (Wirth, 2002, s.85-101). Bir topluluk ne kadar daha geni, daha youn nfuslu ve daha deiik nitelikteki insanlardan oluursa kentlilemenin temel niteliklerini de o kadar gl bir biimde vurgulam olacaktr. Kentin nfusu kendisini yeniden retemediinden, gmenleri dier kentlerden, taradan ve dier lkelerden kendine ekmesi gerekmektedir. Bylece, kent tarihsel olarak rklar halklar kltrleri eritme potas ilevi grrken, yeni biyolojik ve kltrel kaynamalar iin ok uygun bir gelime alan olmutur. Kent, bireysel farkllklara yalnzca hogr ile bakmakla kalmad, onlarn gelimesine uygun bir ortam da salad. Kent, yeryznn en uzak yerlerinden trde ve ayn dncede olmayan farkl yapdaki insanlar birbirlerine yardmc olabilecek biimde bir araya getirdi (Wirth, 2002, s.87). Wirth bir yaam biimi olarak kentlilii analiz ederken zellikle Simmel bata olmak zere dier dnrlerin de (Tnnies) fikirlerinden yararlanr (Giddens, 2005, s.95). Tnnies, Wirthe benzer ekilde bir kr kent toplumu ayrmna giderek, kr toplumunu cemaat (Gemeinschaft), kent toplumunu ise toplum (Geselleschaft) olarak tanmlamaktadr. Cemaaat (Gemeinschaft), iinden geldii gibi kendini ifade etmenin hkm srd, Wirthn kk toplum veya birleik toplum dedii eydir. Kiisel olmayan, arasal toplumsal ilikileri ieren toplum (Gesellschaft) ise modern byk lekli toplumlarn geliimiyle giderek cemaatin (Gemeinschaft) yerini alr. Wirthe gre yaam tarzlar asndan bakldnda, kent ve ky iki ayr kutup olarak deerlendirilebilir. Bir kentsel topluluun yelerinin kiisel zelliklerinin, mesleklerinin, kltrel yaamlarnn ve dncelerinin krsal kesimde yaayanlara gre, daha ayr kutuplara ayrlm olduu beklenebilir. Farkl kken ve altyapdan gelen yeleri barndran bu yn iinde akrabalk balarndan, komuluk ilikilerinden ve ortak halk geleneinden gelen bir kuakla beraber yaamaktan kaynaklanan duygular muhtemelen yok olacaktr ya da en iyi olaslkla zayflayacaktr (Wirth, 2002). Wirth (2002, s.78) kentlileme dendiinde, kentlerde oturan insanlarn says veya toplam nfusa orannn deil, kentlerin bireye ve toplumsal yaama etkilerinin dnlmesi gerektiini vurgular. ada dnyann kent denebilme derecesi, kentlerde yaayan toplam nfusun oran ile tam ve doru olarak llmez. Kentlerin insann toplumsal yaam zerindeki etkileri kent nfusu orannn gstereceinden daha byktr; nk kent sadece evlerin artt ve acl insann iyeri deil, ayrca dnyann birok uzak topluluklarn daire ve a eklindeki farkl alanlara ve insanlar ve etkinlikleri bir evrene dntren ekonomik, politik ve kltrel yaamn merkezini balatan ve kontrol eden bir yerdir (Wirth, 2002). Wirthe gre, nfusun bykl, younluu ve heterojenlii kenti krdan ayran ve kenti anlamamza yarayan aklayc deikenlerdir. Ona gre kentlileme nfusun bykl, younluu ve heterojenliinin bir sonucudur. Bunlar ksaca aklayacak olursak; Nfusun Bykl: Kentte nfus byklnn yani kentte yaayan insan saysnn artmas kiisel farkllklarn daha ok artmasna neden olmaktadr. Kentte yaayan insanlarn kiisel zellikleri, meslekleri, kltrel yaam biimleri ve dnceleri krsal alanda yaayan insanlara gre daha ok kutuplamaktadr. nsan saysn artmas etnik kken, ekonomik ve top-

3. nite - Kent Kuramlar

67

lumsal konum, beeni ve nceliklerden kaynaklanan toplumsal farkllamalara yol amaktadr. Nfusun bykl, etnik kken, akrabalk, komuluk ilikileri gibi ortaklklar ve bundan kaynaklanan paylam duygularn ortadan kaldrmakta ya da zayflatmaktadr. Daha nceki toplumlarda oluan dayanma yerini rekabet ve resmi kontrol denetim mekanizmalarna brakmaktadr. Kentte her bir kiinin dierlerini kiisel olarak tanma olasl zayflamaktadr. Kalabalklar arasnda daha ok insanla etkileim hlinde olunsa bile bu insanlar hakknda az bilgiye sahip oluruz. Kentte insan birden ok paralanm rollerle kar karya kalr ve birincil ilikilerden daha ok ikincil ilikiler hkimdir. nsan ilikileri kiisel, yapay, geici ve paraldr. Kentte yaayan insanlar, dier bireyleri kendi amalarna ulamak iin ara olarak grmekte ve kara dayal ilikiler kurma eilimindedirler. Aslnda bu durum bireyi dhil olduu grubun duygusal denetiminden uzak tutarak zgrlk ortam yaratsa da dier yandan kendini ifade edebilmeyi, btnlemi bir toplumda bir arada yaamann insana kataca ortaklk duygusundan mahrum brakmaktadr. Kentteki mesleki uzmanlama ve farkllama kentin blnm niteliini ve bireyle aras yararcl ifade etmektedir. Kentte karlar temsil yoluyla salanmaktadr ve bireylerin ok az deeri vardr. Bunun yan sra bireylerin temsilcilerine temsil ettikleri insanlarn saysna orantl bir biimde deer verilmektedir (Gne, 2009, s.251-252). Nfusun Younluu: Nfusun younluu kent insannn ve etkinliklerinin farkllamasn ve toplumsal eitliliin artn glendirir. Kentsel yaamda fiziksel ilikilerimiz yakn fakat toplumsal ilikilerimiz mesafeli bir biimde gerekleir. Kent yaam insanlar ounlukla grsel olarak alglamaya elverilidir. rnein bir grevliyi giydii niformasna gre deerlendirirken bu giysinin, niformann arkasnda gizlenen kiisel farkln ne olduundan haberimiz olmaz. Kentli birey, grkem ile sefalet, varsllk ile yoksulluk, entelektellik ve cahillik, dzen ile kargaa arasndaki kartlklarn etkisi altnda kalr. Kentsel mekn zerindeki rekabet byktr ve sanayi, ticaret, konut, dinlenme ve alveri yerleri birbirinden ayrlmtr. nsanlarn kentte yerleim yerlerini semelerinde younluk, arsa deerleri, kira bedeli, salkllk, estetik ve grlt nemli etmenler arasnda yer alr. Bunlarn yan sra, allan yer ve yaplan iin nitelii, gelir, rksal ve etnik zellikler, toplumsal stat, gelenekler, gibi sosyolojik etkenler de farkl yerleim yerlerinin seilmesinde nemli etkenlerdir. Ayn konumda olan ve benzer ihtiyalar olan kimseler bilinli ya da koullarn bir gerei olarak ayn yerlerde yaamay tercih ederler ve bylece kentin farkl blgeleri uzmanlam ilevler kazanr. nsanlar arasnda duygu, duyarllk balarnn olmamas ve ok yakn bir biimde yaayp almalar rekabetin, ilerleme gdsnn ve karlkl smrnn artmasna neden olur. Toplumsal dzensizlie kar resmi ve biimsel denetim aralarna bavurulmaktadr. Saat ve trafik klar kentsel dnyada toplumsal dzenin birer simgeleridir. Kalabalklar arasnda insanlarn ok sk hareket etmeleri, anlamazlklara ve bireylerin sinirli olmasna neden olmaktadr. Youn nfus altndaki hzl yaam temposu ve karmak teknoloji kiisel fkelerden kaynaklanan gerilimi daha da artrr (Gne, 2009, s.251-252). Nfusun eitlilii: Nfusun eitliliinin en nemli sonularndan birisi snf yaps zerinde olan etkisidir. eitliliin artmas kentte var olan farkl kent kiilik yaplar arasnda etkileimin artmasna nclk eder. Bu etkileim kentin kat snf yapsn krmakta ve toplumsal tabakalama sistemi iin-

68
Wirth kentlerde yaamn ve yaam biiminin evrensel bir takm zelliklerini tanmlama iddiasndadr. Wirthe gre kentsel bir yaam biiminin ve toplumsal normlarn ortaya kmas nfusun bykl, younluu ve heterojenliinin bir sonucu olmutur.

Kent Sosyolojisi

de toplumsal hareketlilii glendirmektedir. Bu deiimlerin sonucunda aile ve komuluk temelinde gelien iliki balar zayflamakta ve farkl, yeni grup ballklar ortaya kmaktadr. Kent yaamnn farkl ynlerinden kaynaklanan ilgi alanlar bireyin kendisini farkl gruplarda tanmlamasna neden olmaktadr. Kentli bireyin birden ok grup yelii iinde ald roller birbiriden farkl ve ilikisiz olabilmektedir. rnein, bir renci spor kulbnn yesi olurken ayn zamanda baka bir sivil toplum rgtnde de alabilmektedir. Kentli bireyin sahip olduu roller elikili ve atmacdr. Kentlilik, insanlarn kendilerinin kim olduklarn srekli olarak yeniden tanmladklar bir sretir. Kentli kiilik yaps, toplumsal yaplar arasndaki yksek hareketlilik ve grup yeliinin farkllamas sonucu olarak; paral, btnlememi ve dlanm bir niteliktedir (Gne, 2009, s.251-252). Sonu olarak, Wirthe gre, kentte etkileim iersindeki insan saysndaki art, younluk ve eitlilik, kiiliklerin tam olarak temas kurmalarn imknsz klmaktadr. Sonuta, kentler olduka paral bir karakterde olduundan ilikiler yzeysel ve ikincil dzeydedir. Ayrca, yzeysellik, kendi kiiliini ortaya koyamama ve kentsel-toplumsal ilikilerin geici nitelikte olmas kentte oturanlarn iinde bulunduu karmaklk ve ussall anlamamza yardmc olabilir. Kentte yaayanlar, dier bireyleri, kendi amalarna ulamada bir ara olarak grerek, kara dayanan ilikiler kurma eilimindedir. Kentlilii bir yaam biimi olarak gren Wirth kentlerde ok sayda insann birbirine yakn mesafede ikamet etmelerine karn insanlarn kiisel olarak birbirlerini tanmadan yaadklarna iaret etmektedir. Kentlerde tipik olarak fiziksel balar yakn, fakat sosyal balar uzaktr. Uzak, souk ve bezgin grnm bakalarnn beklentileri karsnda bireyi koruyucu bir kalkandr (Wirth, 2002).

Kurama Ynelik Eletiriler

Wirthin Bir Yaam Biimi Olarak Kentlilik (1938) eseri, kentin ilikilerinin gittike daha fazla resmi, paralanm, ikincil ilikilere dayand ve dayanaca; ailenin zayflayaca akrabaln ve komuluun kaybolaca, ticari ilikilerin ve kitle kltrnn insan hayatnn btnn kapsayacan savunmaktadr (Glazer,1984; Flanagan,1993). Ancak, Wirth gnmz kentlerindeki ilikilerin ok fazla yzeysel olmas ve kiisel olmamas zelliini de abartmaktadr. Nitekim yakn arkadalk veya akrabalk balarn ieren topluluklar gnmz kent toplumlarnda onun tahmin ettiinden daha sreklidir (Giddens, 2000, s.507). Byk bir kent yabanclarn dnyasdr ancak kiisel ilikileri de destekler ve yaratr. Bu her zaman paradoksal olmayabilir. Dolaysyla, gnmzde kentler kiisel olmayan anonim ilikiler iermektedir ancak zaman zaman da eitlilik ve bazen yaknlamalara kaynaklk edebilirler. Ayrca Wirth, kentsel mekn ve kentli insan patolojik bir olgu olarak grmesine ramen, bu durumdan kurtulmak iin nerilerde bulunmaz. Wirthn kuram Amerikan kentlerine ilikin gzlemlere dayanmasna karn her yerdeki kentlilie genellenmektedir. Oysa kentlilik her zaman ve her yerde ayn deildir. Giddens, Wirth belli noktalarda eletirmektedir. Giddensa gre, Wirthn yapt gibi; kentselliin genelletirilmi aklamasnn yalnzca kentlerin kendi zellikleri zerine dayandrlabileceini dnmek hataldr. Kentler, kendilerinin de bir paras olduklar daha geni bir toplumun zelliklerini hem ifade ederler hem de kapsarlar. Ayrca, zellikle tm toplum trlerindeki kentlere ilikin bir yaklam ortaya koymaya almasna ramen, Wirthn kuram sadece sanayi toplumunun belli zelliklerine vurgu yapmaktadr.

3. nite - Kent Kuramlar

69

Kentin bireyi yalnzlatrmadn ne sren, aksine yeni imknlar saladn syleyen ve SIRA SZDE kentlemeye olumlu bakan yaklamlar aratrnz?

SIRA SZDE

ADA KENT KURAMLARI

DNELM

DNELM S O R U

1970lerin banda Lefebvre, Castells ve Harveyin nclnde yeni sorular sormaya balayan eletirel kent teorisi, kentsel gelimeyi ve kentselOgelimenin evreS R U lerini eletirel bir bak asyla kavramsallatrmtr. Bu yaklamlar ncelikle kentlemedeki evrensellik ideolojisini eletirmilerdir. Bu eletirinin merkezinde, DKKAT kentlerin kapitalist retim tarz altnda ortaya km sosyal olarak kurulmu lekler olduklarn yok sayan ve kentsel mekn biyolojik analoji yoluyla betimlemeye SIRA s.19). alan Chicago Okulu bulunmaktadr (Trkn ve Kurtulu, 2005, SZDE 1960l yllarn sonundan bu yana, kent ve kentlemeyi temel olarak iktidar ilikileri, maddi etmenler ve retim tarzlarnn biimlendirdiini ve bunlarn belirleyiAMALARIMIZ ci olduunu iddia eden Neo-Marxist teorisyenler etkili olmaya balamtr. Engelsin kent zmlemesi zerine nemli katksna ramen, Marksizm iinde meknn analiz birimi olarak ele alnmas 1960larn son yllarna rastlamaktadr. Bu K T A P dnemde, Lefebvre, Harvey ve Castells, kentsel mekn almalar ile Marksist kent kuramna ve mekn zmlemesine katkda bulunmulardr. Lefebvre (1976), retim ilikilerinin yeniden retimi ve mekn arasndaki ilikiyi incelemi ve kapitalizTELEVZYON min kendi i elikilerine ramen nasl ayakta kaldn evrim modeli ile aklamtr. Birinci evrim olan endstriyel retimde ortaya kan sermaye birikimi krizi, sermayenin, ikinci evrim olan kentsel mekna aktarlmasyla zlmtr. TERN T Baka bir deyile, kapitalizm, mekn igal ederek ve reterek, NkendiEi elikilerinin stesinden gelmitir. Lefebvreye gre, kapitalizmle kent arasndaki iliki kapitalizm asndan yaamsal bir neme sahiptir. Dier bir anlatmla kapitalizm bugn grebilmise bunu, kent meknn alnp satlr bir meta olarak kefetmesine borludur (Lefebvre, 1991).

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Henri Lefebvre (1901-1991): Toplumsal rn Olarak Mekn

A M A

Henry Lefebvre, Manuell Castells ve David Harveyin kenti ele alan yaklamlarn karlatrabilmek.
Lefebvre, meknn toplumsal deerler ve anlamlara dayal olan ve meknsal alg ve uygulamalar belirleyen bir toplumsal rn olduunu savunur. Kent meknnn bu toplumsal retimin toplumun kendini tekrar retmesi asndan son derece nemli olduunu ve farkl sosyal sistemlerde farkl biimler aldn belirtir.

Lefebvreye (1991) gre, mekn retim ilikilerini ve yeniden retimin toplumsal ilikilerini iermektedir. Lefebvreye gre, mekn toplumsal bir rndr ve her retim biimi kendi meknn retmektedir. Bylece, meknn retim srecinde yaratlan yeni meknlar ayn zamanda yeni toplumsal ilikiler oluturmaktadr. Kapitalizm, mekn retiminde, kendi temsillerini yapl bir evre araclyla ina etmektedir ve meknsal pratikler bu temsiller ile toplumsal ilikiler arasndaki etkileim sonucunda olumaktadr. Lefebvreye gre kent planlamas ve ehircilik, kapitalizmin stratejik aralar olmaktadr (Koak, 2008, s.223). Lefebvre (1991), klasik kent planlamasnn meknn toplumsal olarak retildii gereini gz ard ettiini dile getirmitir. Kent planlamasnn, mekn saf, apolitik, nesnel, yansz, bilimsel ve masum bir alma nesnesi olarak grmesini ideolojik bir yaklam olarak eletirmektedir. Lefebvreye gre mekn, ideoloji ya da siyasetten arndrlm bilimsel bir nesne deildir; her zaman politik ve stratejik olmutur. Eletirel bir mekn bilimi verili bir meknn nasl ve hangi stratejiye g-

70
Lefebvre, meknn retim srecinde, yeni meknlarn, yeni toplumsal ilikiler oluturduunu iddia etmektedir.

Kent Sosyolojisi

Marksist yaklam iinde ilk defa Lefebvre kentsel mekn kavramnn dnda mekn kavramn tek bana kullanmaktadr.

Lefebvree gre, kapitalizm, kendi i elikilerini ve karlat krizleri meknlar igal ederek ve yeni meknlar reterek yumuatmay becerebilmi ve bymede baarl olmutur.

Sermaye, kent meknn sadece retimin yapld bir mekn olarak grmemitir, ayn zamanda meknn kendisini alnr-satlr bir rant aracna yani metaya dntrmtr.

re retilmi olduunu tanmlamaldr. Ayrca, verili bir meknn ierdiklerini, bir baka deyile bu mekn kullanan insanlar, belki de o meknn fiziksel biimine ya da ilevine kar durmu insanlar dikkate alan bir bilimsel alma alan olmaldr (Lefebvre, 1976; Alkan ve Duru: s.2-3). Sonu olarak Lefebvree gre, sosyal faaliyetler, mekn ve etkileim birbirine baldr. Sosyal etkileim iin mekn kullanlmaktadr ama bu etkileimler ayn zamanda mekn retirler. Lefebvrein de srarla tartt gibi, kapitalizm mekna yerleerek ve mekn reterek kendisini deien koullar altnda srdrlebilir klmaktadr. Lefebvrein zgn sylemi de, bu erevede anlam kazanmaktadr. Ona gre birincil dev, mlkiyet ilikilerinin kapitalist dzenein srdrlebilirliindeki etkin rolnn kavranmas ve gndelik hayatn, meknn kkten dnmyle dorudan ilintili olduunun teyit edilmesidir (Sargn, 2008, s.50). Lefebvreye gre nemli olan, meknn kapitalist toplumda nasl retildii ve bu retim srecinde ortaya kan elikilerin analizidir. Lefebvre, Marxn tanmlad kapitalist retim ilikileri ve retim gleri arasndaki elikinin kentsel meknda farkl bir boyuta ulatn ifade etmektedir (Aslanolu, 1998). Buna gre, sermaye, mekna farkl bir ilevsellik kazandrmaktadr. Kapitalist gelime iinde, sermaye mekn bir meta haline getirmektedir. Mekn bu anlamda, corafi ve edilgen bir alan olmaktan uzaklam ve ilevsellik kazanmtr. Lefebvreye gre, kapitalizm, mallarn meknsal yerlemede retildii bir aamadan, meknn kendisinin kt bir kaynak olarak retildii bir sisteme dnmtr. Bylece meknn kapitalist retimi, artk deer yaratm ve kr elde etmede etkili hale gelen bir metaya dnmtr. Sanayiden, kent kaynakl modern kapitalist retime dnm Lefebvrenin kentsel devrim dedii sreci anlatmaktadr. Kentsel devrim kavram kentin fiziksel meknyla snrl olmayp, genel anlamda bir kentli yaam biimini de iermektedir. Kent, Lefebvreye gre birbiri ile ilikili kavramla tanmlanmaktadr: mekn, gnlk hayat ve kapitalist sosyal ilikilerin yeniden retimi. Bu anlamda kent, retim ilikilerinin insanlarn gndelik hayat deneyimlerinde yeniden retildii bir kresel meknsal balam olarak ifade edilmektedir. Kapitalist sosyal ilikiler, meknn gnlk kullanm iinde yeniden retilmektedir (Aslanolu, 1998, s. 67). Lefebvre, sermaye sahiplerinin kapitalist sermaye birikim srelerinin getiimiz yzyl iine girdii kriz1eri mekn kullanarak zdn sylemektedir. Lefebvre, burjuvazinin kent meknn nasl baar ile kullandn ve bunun da nasl kapitalizmin (Engelsin ngrsnn tersine), ayakta kalmasn saladn vurgulamaktadr. Kapitalizm kendi i elikilerini bir asrdr zmese bile hafifletmeyi baarm ve sonuta, Marxn Kapitali yazndan gnmze geen yzyllk srede bymeyi gerekletirmitir. Bu durumun maliyetinin ne olduunu hesaplayamayz ancak, nasl bir arala gerekletirildiini biliyoruz: Mekn igal ederek ve meknlar reterek (Lefebvre, 1976, s.21; engl, 2001, s.14). Lefebvrein bu deerlendirmesi, Marksistlerin kent meknna bak asndan nemli bir krlmaya iaret etmektedir. nk Lefebvrein kendi szleriyle, gnmzde retimin analizi gstermitir ki, eylerin (metalarn) meknda retiminden meknn kendisinin (meta olarak) retimine gemi bulunuyoruz (1991, s.285). Marksist aratrmaclarn hemen hepsi iin mekn, kapitalist retimin yapld bir yer olarak deerlendirilmitir. Oysa getiimiz yzyl boyunca, kapitalizm, meknn kendisini kefedip metalatrm ve Marx ve Engelsin bekledii kriz de en azndan uzunca bir sre iin alabilmitir (engl, 2001, s.15). Lefebvreye gre, kapitalizm iin meknn somut kullanm deeri deil, soyut yani deiim deeri nemlidir. Somut mekn kavram gnlk yaam pratik-

3. nite - Kent Kuramlar

71
Lefebvree gre kapitalizmin yirminci yzyl grebilmesinde, kent meknn kefetmesinin ve kenti metalatrarak kullanmasnn nemli bir pay vardr.

lerimizi gerekletirdiimiz, zerinde yaammz srdrdmz, ihtiyalarmz karladmz ve kullanm deerine sahip mekna iaret etmektedir. Soyut mekn kavram ise mekn fiziksel bir parsel olarak kullanm deeri olarak deil, zerinden kr ve rant salanacak bir ara olarak grmektedir. Meknn tarihsel retimi, kullanm ve temsil ettii sosyal deerlerin kendi bana nemi yoktur. Bunlar, ancak sz konusu meknn deiim deerine katkda bulunduklar srece nemlidir. Birbirinden ok farkl tarihsellikleri olan meknlar, kapitalizm asndan, pazarda alnp satlan soyut birer parsel ya da binadan baka bir ey deildir. Lefebvre, temelde devlet ve yatrmclarn kr iin yatrm yaptklar mekn soyut mekn olarak adlandrrken, gndelik hayatta kullanlan mekn ise somut mekn olarak ifade etmektedir. Lefebvre, retim alanndaki elikilerin kapitalizmin tek elikisi olmadn, yeniden retim ve gnlk yaam meknndaki elikilerin de nemsemesi gerektiini savunmaktadr. Lefebvre bir yandan kapitalist birikim srelerinin meknsalln ve kapitalizmin mekn iselletirip soyut hale getirerek kullanlmasn vurgularken, dier yandan da bu tr bir meknsalln sadece retim ve dolam iin deil, ayn zamanda yeniden retim sreleri iin de geerli olduunun altn izmektedir. Bu, alan snflarn stratejileri asndan yeni almlar salayan bir formasyondur. Lefebvreye gre, mcadelenin retim alannda skmayp, yeniden retim alanna ve gnlk yaama ynelik olarak geniletilmesi sosyalist bir toplumun ve meknn kuruluunun da n artdr. Dier bir anlatmla, bu yaklama gre, nasl kapitalizm mekn kefedip kullandysa sosyalistler de benzer bir grevle kar karyadr. engle gre (2001, s.16), Lefebvrenin yaklamnn temel zayfl da bu noktadr. nk sosyalist meknn farkllklarn mekn olacan syleyen Lefebvre, nasl olup da bir dizi farklln kapitalizmin ortadan kaldrlmasna ynelik bir projede bir araya getirilebileceini aklamamaktadr. Ayrca, Henri Lefebvre 1960larn sonlar ve 1970li yllarn balarnda kent sorununa yeni bir yaklam getirerek, Harvey ve Castells ile birlikte kentsel haklar konusunda ciddi katklarda bulunmutur. Kentsel yerel topluluk temelli hareketler her dnrn fikirlerinin biimlenmesinde nc rol oynamtr. Toplumsal hareketlerin ekonomik-politik anlamn Marksist bir anlayla ve snf temelli bir zmleme ile almalarnn odak noktasna yerletirmilerdir. Lefebvrenin teorik erevesini izdii bakla kentsel hak, kent kaynaklarna ulama ve kentsel kararlara bireysel katlm zgrlnden ok, kenti deitirecek kiilerin kendilerini deitirme perspektifinde deerlendirmektedir (Gler, 2011). Lefebvre, siyasal iktidarlarn kentsel rgtlenmeyi, kentsel rgtlenmenin ise insan yerleimlerini belirleyebileceini dnmektedir. Mekn l snflandrmaya gre aklamaktadr: Alglanan mekn, tasarlanan mekn ve yaanlan mekn. Alglanan (perceived) mekn grece nesnel, insanlarn gnlk yaam evrelerini ieren somut bir mekndr. Alglanan meknsal pratik ampirik olarak grlebilir ve gzlemlenebilirdir. Dier tm sosyal pratikler gibi meknsal pratik kavramsallatrlmadan nce dorudan yaanr. Sosyal ve meknsal pratik, gerekliktir. Tasarlanan (conceived) mekn, meknn zihinsel yorumudur. Kavramsallatrlan ya da soyut mekndr; dier bir deyile, meknn temsilidir. Bu soyutlamalar bireylerin sosyal ve politik pratiklerinde nemli bir rol oynarlar. Bu mekn, uzmanlar, planlamaclar, sosyal mhendis ve bu alanda alan dier uzmanlarn tasavvur ettii mekndr. Soyut mekn mevcut retim tarznn egemen mekndr.

72
Lefebvre, alglanan, tasavvur edilen ve yaanan meknn toplumsal pratiklerini birbirinden ayrr.

Kent Sosyolojisi

Yaanlan (lived) mekn ise grlen ve tasarlanan meknn kark bir kombinasyonudur ve kiinin gnlk hayatndaki gerek mekn deneyimini temsil eder. Dorudan ilikili grntler ve semboller yoluyla yaanr. Dorudan deneyimlenen sosyal mekndr. Yaanlan mekn sadece sosyal hayatn getii edilgen bir sahne deil, ayn zamanda sosyal hayatn tamamlayc bir unsurunu temsil etmektedir. Bu nedenle, sosyal ilikiler ve yaanlan mekn gnlk hayatta kanlmaz bir ekilde birbirine baldr (Gler, 2011, s.54). Lefebvreye gre kentsel meknn retimi, zorunlu olarak ona bal olan sosyal ilikilerin yeniden retimini de iermekte ve bu balamda kentsel meknn retimi, kentin sadece fiziksel meknnn planlamasndan daha fazla olarak kent hayatnn tm ynlerinin retimi ve yeniden retimini iermektedir (Lefebvre, 1991, s.367). Lefebvreden bu yana corafyaclar, kent planlamaclar, kent bilimcileri, belediyeler, sivil toplum rgtleri, kentsel almalarda sadece kent sakinlerinin heterojenlii ile ilgili deil, ayn zamanda kentsel haklarda formle edilen kentli haklarnn korunmasna ynelik almalar da bulunmaktadrlar. zetle, Lefebvre soyut mekn aklarken onun, toplumsal olan zerindeki belirleyici etkisini vurgulamaktadr. Ayrca, sosyal-meknsal farkllklarn, meknn toplumsal rn olduu dncesini ortaya koymaktadr. Sosyal ve meknsal olan birbirlerine ait ve paras olarak diyalektik bir yaklam iinde ele almaktadr (zdemir, 2011). Lefebvreye gre kapitalist gelime srecinde doal mekn sosyo-ekonomik artlarda kt bir metaya dnmtr. Kapitalizm, Lefebvrenin srarla belirttii gibi, yalnzca mekn reterek deil ama ayn zamanda mekn zerinde stn bir egemenlik kurarak ayakta kalmay baarmtr (Akn, 2007, s.67).

Manuel Castells (1942- ): Kollektif Tketim ve Kentsel Hareketler

Castellse gre kentler, ortak tketim mekn ve igcnn yeniden retiminin saland meknsal birimlerdir.

Castellse (1977) gre kent, kollektif tketimin saland ve igcnn yeniden retiminin meknsal birimdir. Kentler, igcnn yeniden retimi iin gerekli olan eitim, salk, konut gibi kollektif tketim ihtiyalarnn saland meknlardr. Castells (1977, s.237) kentsel olarak tanmlanan temel problemlerin toplu tketim sreleriyle veya igcnn yeniden retimi sreleriyle ilgili olduunu dnmektedir. Eitim, salk, ulam, konut, dinlenme gibi ihtiyalarn karlanmas emein yeniden retimi iin gereklidir. Devlet bu noktada iilerin ie yeniden hazr hale gelmelerini salayacak ekilde araclk eder. rnein, devlet temel salk hizmetleri, kamusal eitim, toplu ve ucuz ulam, ucuz konut sunumu gibi kollektif tketim ihtiyalarn karlayarak alanlarn ve ailelerinin yaamlarn srdrmesi ve alabilmesi iin gerekli ihtiyalar karlamaktadr. Bu anlamda, Castellse gre kent ncelikle ortak tketim meknlardr. Kollektif tketim aralar olan konut, eitim, salk, kltr, ticaret, ulam vb. unsurlar btn toplumsal gruplarn gnlk yaamlar temelinde rgtlenmektedir. gcnn yeniden retimi iin devlet bu tketim aralarn salamaya ynelik mdahalelerde bulunmaktadr (Gottdiener, 2001). Sylediimiz gibi, devlet bu kollektif tketim aralarn salarken temel amac igcnn ertesi gn almas iin gerekli olan gda, barnma, dinlenme, vb. ihtiyac olan dier ve mal ve hizmetleri karlamaktr (emek gcnn yeniden retimi). Bu ynyle kentler ayn zamanda igcnn yeniden retiminin saland meknsal bir birimdir. Castells bu noktada kentleri kollektif tketimin yapld ortak bir mekn ve iilerin ertesi gne hazrlanmas iin gerekli olan tm ihtiyalarnn karland bir meknsal birim olarak grmektedir. Sonu olarak, eitim, salk, konut, altyap,

3. nite - Kent Kuramlar

73

ulam ve dinlenme gibi emein yeniden retim srecinin unsurlar kentlerin kollektif tketim alanlarn oluturmaktadr ve btn bu ihtiyalar devlet ve yerel ynetimler tarafndan karlanmaktadr. Bu kollektif tketim ihtiyalarnn karlanmamas veya aksamas sistemi tehlikeye sokacak ve kentsel toplumsal hareketlerin ortaya kmasna neden olacaktr. Castells kapitalist toplumda kentleri, emek gleri ve sermaye arasnda oluan elikiler, bu elikiler sonucunda oluan toplumsal hareketler ve toplumsal hareketlerin sistemi tehdit eden ykc sonular nlemek iin devletin ortak tketim srelerine yapt mdaheleler erevesinde analiz etmektedir (Gne, 2009, s.254). Castellse gre devlet emein yeniden retilme srecine, sermayenin uzun dnemli karlarn korumak amacyla karmaktadr. Oysa salk, eitim, konut ve ulam gibi hizmetler gnlk yaamn en nemli unsurlardr. Devlet bu unsurlarn dzenlenmesine karnca piyasaya mdahale etmi ve emek ve sermaye arasndaki elikileri de hafifletmeye almaktadr. Bu noktada Castellse gre, devletin igcnn yeniden retimi iin kollektif tketim aralarn salayarak mdahale etmesi sermaye snfna hizmet etmektedir. Castellsin kent sorununa yaklamnda emek gcnn yeniden retimi merkezi bir yer tutmaktadr. Sermaye birikim sreleriyle Castells, kolektif tketim aralarna ayrlan kaynaklar ilgilendirdii srece ilgilenmitir. Castellsin kent sorununa olan ilgisinin odanda emek gcnn yeniden retimi vardr. Castellsin kentsel almalar alanna en nemli katks yeniden retim srelerinin yaratt elikileri kentsel dzeyde sistematik ve ayrntl biimde kavramsallatrmasdr. Castells, kapitalist ilikilerin, artk retimin deil kolektif tketimin, baka bir anlatmla devlet tarafndan salanan hizmetlerin merkezi haline geldiini ve emek gcne ait enerji ve becerilerin yeniden retilmesi iin gerekli olan kasaba ve kentlere zel bir rol yklediini iddia etmitir. Devlet tarafndan salanan bu hizmetlerin her biri ve kolektif olarak salandklar iin siyasallamaktadr. Bu nedenle ortaya kan ey, bu kolektif tketim biimleri iinde ve evresinde younlaan bir kentsel politika alandr. Kentler, kolektif tketim biimleri araclyla emek gcnn yeniden retilmesini salayan toplumsal retim ilikilerindeki deiimlerden dolay yeni tr politikalarn merkezi olmaktadr. Bu adan, kentsel protesto biimleri sonucunda oluan meknsal biim, deien toplumsal retim ilikilerine gre aklanabilmektedir (Urry, 1999, s.24-25; zdemir, 2011) Castells, kolektif tketimi ve onun evresindeki toplumsal mcadeleleri kent sorunun odana yerletirmitir. Bylece Castells ilgili alann, meknn nasl retildii sorusundan, kentsel problemlerin nasl retildii konusuna kaydrmtr (Gottdiener, 1993). Castells, kentin ve kentselliin, temelde ideolojik bir ierii olduunu ne srer. Toplu konut, yoksulluk yuvalarnn ve gettolarn temizlenmesi ve kentsel yenileme gibi kent hizmetlerinin grlmesinde devletin rol almasn; toplumsal atmalar yattrma, sermayenin karlarn uzun dnemde gvence altna alma, igcnn yeniden retilmesi srecini kolaylatrma amacyla stlendii biiminde aklamaktadr. Bir baka deyile, Althusserci bir yaklamla sylemek gerekirse Castellse gre devlet, kentsoylularn ve kapitalizmin karlarn savunmak ve gvenceye balamak iin vardr. Castells, kentsel sorunun, genelde snf atmalarnn elverili bir ortamn oluturduu, ancak sonu alabilmenin rgtlenmeye ve siyasallamaya bal olduunu ne srmektedir (Kele, 1990, s.98). Castellse gre, evler, okullar, ulam hizmetleri ve bo zaman faaliyetleri insanlarn gnmz sanayisinin rnlerini tketme yollardr. Hkmet kurulular yollar ve kamuya ait evler ina ederek, yeil alanlar planlayarak vb. kent yaamnn

Castells, emek gcnn yeniden retimi, kolektif tketim ve kentsel sosyal hareketler zerinde durmutur.

74

Kent Sosyolojisi

birok ynn dorudan etkilemektedir. Bankalar ve sigorta irketleri gibi inaat projelerine para salayan byk irketler de bu sreler zerinde byk bir gce sahiptirler. Bu nedenle, kentlerin fiziksel biimi hem pazar gleri (giriimciler) hem de hkmetin gcnn bir rndr. Ancak kentsel yaratlm evre sadece devletin ve gl insanlarn etkinlikleriyle deil ayn zamanda bu giriimlere direnen kentsel gruplarn eylemleriyle de ekillenmektedir. Zira eer iktidar kenti biimlendiriyorsa bunun ortaya kard kentsel sosyal hareketler de iktidarn dntrlmesinde stratejik bir rol oynayacaktr (Castells, 1997, s.216). Castells, bu noktada toplumsal haklardan mahrum kentsel gruplarn kendi yaam koullarn deitirmek iin yaptklar mcadelelerin nemini de vurgulamaktadr. Kent sorunlar, ev koullarn dzeltme, hava kirliliini protesto etme, parklar ve yeil alanlar koruma ve bir blgenin doasn deitiren binalarn geliimi ile savamayla ilgili toplumsal hareketleri de uyandrmaktadr. Castells, kentsel hizmetlere ilikin olarak ortaya kan rgtlenmeleri kentsel sosyal hareketler olarak adlandrmaktadr. Bu hareketlerin snf temelli hareketlerle olan ilikisine de olduka nem vermektedir. Ancak, Castells iin bu hareketleri nsel olarak snf merkezli hareketler ya da byle bir hareketin ya da rgtlenmenin bir alt kmesi olarak grmek hataldr. Castells, kentsel sreleri (ekolojistlerin tersine) doal bir sre olarak deil, yaratlm bir evrenin rn olarak grme eilimindedir. Bu anlamda kentler gcn, iktidarn, toplumsal ve ekonomik sistemlerin yanstld meknlardr. Castells, kentlilik rntlerini kendi kendilerini kapsayan sreler olarak grmekten ok, toplumun genel politik ve ekonomik yapsna balamaktadr. nsanlarn kentlerde gelitirdikleri yaam biimleri ve ayn zamanda da farkl mahallelerin fiziksel dzenleri, sanayi kapitalizminin geliiminin genel zelliklerini tamaktadr. Castells, toplumun meknsal biimi, geliimi, mekanizmalar gibi konular zerinde durmaktadr. Ona gre, kentleri anlamann yolu meknsal biimlerin nasl olutuklarn ve dntklerini kavramaktan gemektedir. Kent ve mahallelerin mimari zellikleri ve planlar, farkl sosyal gruplar arasndaki atma ve mcadeleleri yanstr. rnein gkdelenler, kr elde etme amacyla yaplabildii gibi teknoloji ve gven araclyla kent zerinde parann gcn sembolize ederler. Dahas bu dev binalar, kapitalizmin ykselme dneminin katedralleridir (Gl, 2002, s.11-12). Castells kentsel elikileri ve eitsizlikleri snf ve toplumsal hareketler temelli bak asndan aklamtr. Castellsin Kentsel Sorun (1977) adl almas kentsel toplumsal hareketler ve snf birlikte ele almas asndan nemlidir. Castellsin almalarnda, taban hareketi olarak kentsel sosyal hareketler farkl gruplarn, snflarn birlikteliklerini de gz nne alr. Snfn nemi ilk almalarnda klasik anlamda daha ak olsa da, Castells snflarn kesitii emek ve sermaye atmasnn yannda kolektif tketim zerinden de atma ve direni biimleri olabileceini iddia etmektedir. Castellsin kent teorisini zetleyecek olursak; 1. Kent ncelikle ortak tketim meknlardr. Kent, kollektif tketim aralar olan konut, eitim, salk, kltr, ticaret, ulam vb. unsurlarnn saland mekndr. 2. Kentler ayn zamanda igcnn yeniden retiminin saland meknsal bir birimdir. Kentsel sistem, emein, tketim yoluyla yeniden retilmesi srecinin bir parasdr.

3. nite - Kent Kuramlar

75

3. Kollektif tketim aralar ounlukla yerel ynetim ve devlet eliyle salanmaktadr. Devlet bu ortak tketim aralarn salarken temel amac igcnn ertesi gn almas iin gerekli olan gda, barnma, dinlenme, vb. ihtiyac olan dier mal ve hizmetleri karlamaktr (emek gcnn yeniden retimi). 4. Kolektif (toplu) tketim konusu olan kent hizmetleri geni lde siyasallatrlmaya elverilidir. Bu siyasallama, kentsel toplumsal hareketlere yol aabilir ve bu durum kapitalist sistemin kertilmesiyle sonulanabilir. 5. Kent temelde ideolojik bir ierie sahiptir ve kentsel sorunlara snf mcadelesi ve toplumsal hareketler temelinde yaklamak gerekir. Devlet mdahalesi, kentsel atmay zmek yerine onu iddetlendirmektedir nk devlet ortak tketim aralarn salayarak kente mdahale ederken, bunu ounlukla sermaye snf ve zenginler lehine yapmaktadr. 6. Kentsel toplu tketimin datm zerinden yaanan eliki ve eitsizlikler kentsel toplumsal hareketlerin domasna ve kuvvetlenmesine neden olmaktadr. 7. Kentte toplu tketim aralarnn nasl datlaca sorunu, kentsel evrede karmza kan toplumsal gruplar arasndaki siyasal atmay ve toplumsal ayrmay ortaya karr. Kentsel eliki ve eitsizliklere tepki olarak doan kentsel toplumsal hareketler geni bir nfusu etkileyerek ii mcadelesini kuvvetlendirme potansiyeline sahiptir. 8. Kent yaratlm bir evre olarak sadece devletin ve giriimcilerin etkinlikleriyle deil ayn zamanda bu giriimlere direnen kentsel sosyal gruplarn eylemleriyle de ekillenmektedir. Castellsin bilgi kenti (information city) kavramn aratrnz?
SIRA SZDE SIRA SZDE

David Harvey (1935- ): Sermaye Birikimi Olarak Kent

N almalarnda Ekonomi politik perspektifin bir baka temsilcisi olan Harvey,Dkent E L M genel olarak kapitalist sistemin adaletsizlii zerine odaklanmaktadr. Harvey, mekn kavramn kapitalist sermaye birikimin hareketleri ve krizleri kapsamnda ele S O R U almaktadr. Harveye gre kapitalist kentleme, retim srecinde ekonomik krize giren sermayenin, krlarn arttrmak amacyla yatrmlarn daha krl olan kentDKKAT sel yapl evreye ynlendirmelerinin sonucunda gelimitir. Kapitalist giriimciler azalan krlarn tekrar azamiye karabilmek iin retim srecinin dnda kentlere SIRA SZDE ynelerek kentlerin yapl evrelerine yatrm yapmaktadr. Harveye gre modern kentlerin bymesi kapitalistlerin krlarn azamiye karmak istemesinin tarihidir. Bu noktada, kentler, kapitalist sermaye birikim mantn yanstan bir aynadr. AMALARIMIZ Harvey, kentsel rant teorisini sermaye birikiminin dinamiiyle aklamaktadr. Bunu rant sermayesinin ve kriz teorisinin ortaya kna balayarak yapar. KapitaK T A P listler arasndaki rekabet ar birikim bunalmna neden olur. Bu birikim sorunu krize yol aar; istikrar salamann yolu sermayenin yapl evrede yatrma ynlendirilmesidir (Akn, 2007, s.47). TEL VZYON Harveye gre sermayenin kente yatrm, sermayenin birikimEsreleri esas alnarak analiz edilmelidir. Sermayenin birinci dngsnde (evrim) temel yatrm, retim ve tketimdedir. Snrl bir zaman dneminde ortaya kan ar birikim nedeniyle birinci dngde bloke olan ve krize giren sermaye, ikinci R N Enc dn N T E ve T glere doru akar. Sermayenin ikinci dngs sabit mallardaki yatrmlarla oluur

DNELM
Kapitalist giriimciler kriz dnemlerinde retim S srecine yaptklarO R U yatrmlardan vazgeerek yeni yatrm alanlar olarak kentsel mekn D K K A T semektedir.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Krn azamiye karmak iin kurulmu kapitalist sistem K ekonomik belli dnemlerde T A P krizler yaamaktadr. Ar retim sonucunda oluan krizler, kr oranlarnn dmesine nedenE V Z Y O N TEL olmaktadr. Kapitalistler kr oranlarn tekrar ykseltmek iin yatrmlarn retime deil kentsel rant alanlarna ynlendirirler. N T E R N E T

76
Kapitalist giriimciler kriz dnemlerinde retim srecine yaptklar yatrmlardan vazgeerek yeni yatrm alanlar olarak kentsel mekn semektedir.

Kent Sosyolojisi

Kent sermaye birikim sreci ve yapl evrenin rndr. Kentsellik retim, deiim ve tketim iin fiziksel ortamdr. Bu yapl evrenin retilme yolu bu nedenle sermaye birikim srecinin bir paras haline gelir.

Harvey, kapitalizmin doas gerei artk deer retiminde krize girdiini ifade etmektedir. Kenti sermaye birikimine referansla tanmlayan Harvey, sermayenin kentsel alanlara yatrm yaparak ekonomik krizlerden kurtulma eiliminde olduunu savunmaktadr.

ve dorudan girdiler yerine, yardmlar olarak tanmlanan tketim fonlaryla oluur. Kapitalizmin doas gerei art-deer retiminde girdii krize zm olarak, sermayenin ikinci dngleri (yapl evre retimi; konut, iyerleri, alveri merkezlerine, ksaca kentsel alana yatrm vb.) devreye girmektedir. Sermayenin ikinci dngye kaynn tek nedeninin birinci dngdeki birikim fazlasnn olmad; ikinci dngdeki kr oranlarnn yapl evrede yksek olmas durumunda da sermayenin bu alana kat sylenebilir (Akn, 2007, s.60). Harveye gre, kapitalist toplumlarda kentleme dinamikleri sermaye birikim srelerinden bamsz anlalamaz. Meta retimi ve tketiminin gerekletii sermayenin birinci evriminde biriken sermayenin tekrar yatrma dntrlmesinin mmkn olmad durumlarda, bu evrimde oluan ar birikimin ikinci evrime aktarlmas krizi zmenin balca yollarndan biridir. ster devlet araclyla olsun ister piyasa, ikinci evrime aktarlan kaynaklarn nemli bir blm kentse1 yapl evreye ynlendirilmektedir. Yapl evreye ynlendirilen yatrmlar ise bir yandan ar birikim sorununu zerken, bir yandan da yeni taleplerin ortaya kmasna yol aarak birinci evrimde ortaya kan krizin zlmesine yardmc olmaktadr (Harvey, 1985). Bu tr bir bakla deerlendirildiinde kentsel yapl evrenin oluumunu sermaye birikim srelerinden ayrmann olana kalmamaktadr. Harveyin kentleme modeli sermaye birikiminin hareket ve krizleri analizine dayanmaktadr. Sermaye birikim srecinde emein yeniden retimini salayan kentsel yeniden retim, toplumsal atmalara neden olmaktadr. Bu, krsal nfusun zellikle yeni gelimekte olan sanayi blgelerine ucuz emek olarak ekilmesiyle balayan bir sretir. Emeki snflarn kentlere akmas bir sre sonra kentleme maliyetlerini karlayamama gibi nedenlerle atmaya dnmektedir. Bu atmada emeki snflarn kentsel taleplerinin karlanmasnda yaanan glkler, ayrca bir atma kayna oluturmaktadr. Bu srete iki deiken nemlidir. Birincisi; sermaye kesiminin kendi arasndaki rekabeti veya yarmadr. zellikle inaat sektr, sermaye snfnn birbiri ile mcadelesinde nemli bir yere sahiptir. Kapitalist toplumlarda sermaye birikim sreci ile kentleme birbirinden bamsz deildir. nk kapitalizm, doas gerei art deer retmeyi istemektedir. Bu deer yaratm, ya alma sreleri uzatlarak ya da retim aralarna yatrm yaplarak gereklemektedir. Ancak bu durum kimi dnemlerde ar birikime yol amakta ve kr oranlarnda d ile sonulanmaktadr. Harvey sermayenin iine girdii retim krizine zm olarak sermaye snfnn ikinci evrim olarak adlandrd, kentsel alana yaplan yatrmlar, yani ina edilmi evreye yaplan yatrmlarla (fabrikalar, brolar, gkdelenler, oteller, lks konutlar, alveri merkezleri) sermayenin kendisini yeniden reteceini ileri srmektedir (Harvey, 1985: s.71). Harvey, kapitalist retim srecinde irketlerin retime ynelik makine ve hammaddeler iin yatrm yapmak yerine artk meknsal alanlara ve gayrimenkule yatrm yapmaya baladklarn ileri srmtr. Bu anlamyla kentsellik, tpk bir endstriyel rn gibi retilen; kentsel meknn deiim ve tketim deerini belirleyen en nemli fiziksel ve sosyal ortamdr. Kentsel mekna yaplan yatrmlar kentin evresini yeniden yaplandrmaktadr. Sermaye, retim srecinde girdii krizlerden kentsel alanlar yatrm ve rant arac olarak yeniden ina ederek kmaktadr. Sonu olarak, kentsel meknlara yaplan yatrmlar sonucunda kentsel gayrimenkul piyasas da canlanmakta ve kriz almaktadr. Harvey, kentlemenin neminin sanayi sermayesinin rnlerine olan talebi arttrmasndan kaynaklandn belirtmektedir.

3. nite - Kent Kuramlar

77

Harvey, kentsel soruna ilikin olarak sermayenin dolam srecinde kentsel yapl evresinin oynad rol vurgularken, sermaye ve snf merkezli bu yaklamnda kentsel elikiyi sermaye mantndan hareketle anlamaya almaktadr. Harvey gnmz kentlerinde meknn devaml olarak yeniden yaplandrldna iaret etmektedir (Giddens, 2000, s.509). Yeniden yaplandrlan mekn, modern kentte bir ideolojik amaca sahiptir. Ksmen, toplumdaki egemen grup ve kurumlarn yrrlkteki ideolojisini yanstr; ksmen de piyasa glerinin, hi kimsenin zellikle arzu etmedigi sonular douran dinamikleri tarafndan ekillendirilir. Bu anlamda kentsellik hl sanayi kapitalizminin ihtiyalar tarafndan srklenmektedir. Artn retimi, mlk edinilmesi ve dolam, kentselliin i dinamiklerine bal olmam, sanayi toplumunun getirdii koullar tarafndan dzenlenmeye devam etmitir (Alkan ve Duru, 2002, s.1). Kentleme, gelimi kapitalizmin mekn rgtleme biimidir; fiziksel evreyi yaplandrma ve meknda insan ve toplumsal ilikileri rgtleme biimidir (Harvey 1985; Akn, 2007, s.55) ve kapitalizm bunu zenginlerin lehine olacak ekilde adaletsiz ve eitsiz bir ekilde gerekletirmektedir. Kapitalist giriimciler krlarn azamiye karmak iin retim srecinin dnda kentin yapl evresinde yatrm yapmaktadr. Kentlere yaplan gkdelenler, alveri merkezleri, lks konutlar, oteller sermayenin karn azamiye kartmak iin yaptklar yatrmlarn birer gstergeleridir. Kentsel mekna yaplan yatrmlar kentin evresini yeniden yaplandrmaktadr. Kapitalist ehirlerdeki meknlar, sistemin elikilerini ve sisteme isellemi adaletsizlikleri yanstmaktadr. Meknsal rgtlenme, kapitalizmin isleyii asndan nemli bir konuma sahiptir ve bu nedenle meknn zmlenmesi, gnmz kapitalizminin zmlenmesinde temel bir unsur olmaktadr (Koak, 2008, s.223). Kentlerin bymesi ve gelimesi tesadflerin deil, kapitalist sistemin zn oluturan sermaye birikim srelerinin bir sonucu olmaktadr (Gottdiener, 1994, s.133).Toplumsal ihtiyalarn dnda kr amal yaplan yatrmlar kentlerde meknsal dzeyde eitsizliklerin olumasna neden olmaktadr. Gelir dzeyleri yksek orta ve st snflar kentsel meknda kendileri iin en uygun yerlerde yaamay seerken, alt gelir gruplar ve yoksullar kentin gelimemi yoksul blgelerinde yaamaktadr. Mahalleler gelir, etnik, rksal ve snfsal temelde ayrmlamay yanstmaktadr. Harveye gre, kentlerin bu ekilde eitsiz ve ayrmlam meknlar retmesi, kapitalist sermaye birikim srelerinin bir sonucu olarak grlmelidir. Byk lekli inaat irketlerinin rettii byk lekli konut alanlar, kent meknna byk bir hzla eklemlenmektedir. Kentte yeni gelien ada grnml, grece yaam kalitesi yksek konut alanlar ile knt blgeleri yan yanadr. Harveyin dedii gibi, Serbest piyasa poplizmi orta snflar etraf evrilmi ve korunakl alveri merkezleri iine yerletirmi, ama yoksullara gelince onlar evsiz barkszln yeni ve olduka kbus dolu postmodern manzarasnn orta yerine frlatmtr (Akn, 2007, s.266). Bu noktada Harveye gre, byk tketim merkezlerinin ltlar, moda endstrisi, kahveler, byk sergilerin hepsi kent yaamnn tketiminin zendirilmesine ynelik dzenlemeler olmutur. Dolaysyla, tm olanaklar, kentsel kaynaklarn yeniden tketiminin gerekletirilmesine ynelik dzenlemelerdir (Harvey, 2008). Harveyin kentsel hak kavram ise kentte yaayanlarn karlarn korumak ve gelitirmek zere tasarlanmtr. Bu haklar kullanclarna bir yandan kente ilikin dncelerini ve kentsel aktivitelerini tanmlamak iin kullanc haklarn doururken, ayn zamanda yaanabilir konutlarn, yeil alanlarn ve dier hizmetlerin kullanmn da iermektedir. Kentlerde yaayan insanlarn kente ait haklarnn neler

78

Kent Sosyolojisi

olduunu bilme ve onun zerinde karar sahibi olma hakk vardr. u halde mahallelerde yaayanlar orada yaamaktan doan haklarn bilen, yani mahallenin mekn organizasyonunun nasl olmas gerektiine karar vericiler olmaldr (Purcell, 2006: 1931). Harveye gre mekn yaratma, kentsel farkllama getiren glere yaratc bir yn verme frsatmz vardr. Ama bu frsatlar yakalayabilmek iin, kentleri yabanc evreler olarak yaratan, kentsellemeyi bireysel ve ortaklaa amalarmza yabanc ynlere sren glere kar koymamz gerekiyor (aktaran Alkan ve Duru 2002, s.1).
SIRA SZDE

Harveyin zaman-mekn skmas kavramn aratrnz? SIRA SZDE

DNELM S O R U

SONU
D NELM Sonu olarak kentler, toplumun tm geliim dinamikleri ve mekanizmalaryla yakndan ilgilidir. Bu anlamda kentsel mekn, doal ve deitirilemez bir yapy deil, yapay ve O R U S toplumsal olarak ina edilmi bir ortam, ekonomik, politik ve ideolojik boyutlaryla daha geni toplumun yapsal zelliklerinin belirledii bir alt sistemi ifade eder (Flanagan, 1994, s.83-88). Fakat bu yapay ortam yaratan sre, DKKAT ayn zamanda eitsizlik, eliki ve gerginliklerle doludur (Harvey, 1985, s.3; Marin 2004, s.29). SIRA SZDE Gnmz kentlerini ve kentlerin sorunlar zerine alanlarn yle ya da byle yzlemesi gereken en temel soru, kentin nasl kavranmas gerektii ve bu erevede de kreselleen kapitalist toplumsal ilikiler iinde kentin zgnlnn AMALARIMIZ ne olduu sorusudur. Gnmze yerel/kr veya kent dzeyinde meydana gelen deimeler, aslnda ekonominin kresel dzeyde yeniden yaplanma srecindeki yansmasndan ibaK T A P rettir. Baka bir deyile, byk kentin hikyesi kentin kendisinden daha byktr. Bu da beraberinde nemli bir temel metodolojik sorunu getirmektedir: Eer kentler allacaksa, kent leinde meydana gelen deimelerin, genel olarak daha TELEVZYON geni bir lekte meydana gelen ekonomik, politik ve toplumsal deiimler ile ilikilendirilmesi gerekmektedir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

3. nite - Kent Kuramlar

79

zet
A M A

Toplumsal teori ve kentleme arasndaki ilikiyi kurabilmek. 19. yzyl sosyologlar kentlemeyi kendi sosyal teori anlaylarnn iinde ve daha geni toplumsal faktrlerle birlikte deerlendirmitir. Kent sosyolojisinin ilk tohumlarnn atld bu dnemde, gelikin bir kent sosyolojisinden bahsetmek mmkn deildir. Bu dnemde Marx ve Engels kenti toplumsal deiim srecinin bir paras olarak analiz etmektedir. Marx, Weber ve Simmelin toplumsal teorilerinde kent ayrntl olarak tek bana analiz edilen bir yap olmak yerine, toplumsal yapnn anlalmasnda bir etken olarak deerlendirilmitir. Marx ve Engels iin kent, feodalizmden kapitalizme geiin ve kapitalist retimin bir mekndr; Weber iin ise kent hesaplayc rasyonelliin ve aklcln bymesidir. Simmel iin kent yaamn para ekonomisine dayand ve bireyin yabanclat bir yapdr. Marxa gre, Orta aa kadar insan toplumlarnn tarihi krn tarihidir. Modern tarih krn kentlemesidir. Kapitalist sanayileme endstriyel kasaba ve kentlerin ar hzl bymesine yol aarak krsal igcnn mlkszleerek kente g etmesine neden olmutur. Marx kenti ayr bir analiz nesnesi olarak ele almaz ancak kenti ii snfnn snf mcadelesi verdii ve toplumsal deiim srecinin nemli bir paras olarak grr. Engels ii snfnn kentsel yaam koullarn ayrntl analiz ederek snfsal eitsizliin meknsal boyutunu ortaya koymutur. Weber ise kenti ayr bir alma konusu olarak ele alm ve ideal kenti tanmlama giriiminde bulunmutur. Ona gre, Antik dnemde kentler akrabalk temeline, modern dnemde ise ulus-devlet temeline dayaldr. Orta ada kentlerin ortaya kn ve ayrc zelliklerini yle sralamaktadr: 1. Kale, 2. Pazar yeri, 3. Ksmen bamsz hukuk sistemi ve mahkeme 4. Bir arada yaama 5. Seimle gelmi idari otorite. Simmel kentleri, parann ve pazar ekonomisinin i ie getii ve pek ok insann fiziksel olarak iliki iine girdii yerler olarak tanmlamaktadr. Para insanlar arasndaki mesafeyi eitleyen ve insanlar nesneletiren bir aratr. Parasal iliki, bir tr gayr

ahsi ilikidir. Herkese ayn soruyu sordurur: Ne kadar?/Ka para? Kentte ekonomik hayat, herkesi bir sayya indirgeyecek biimde rasyonellemitir. Kentlerde reticiler, tanmad tketicilere ynelik retim yapt iin, kendi karn ve mterinin karn rasyonel olarak hesaplamak zorundadr. Kentlerin bymesi ve pazarn genilemesiyle, modern insan gittike daha hesap olmaktadr. Parkn ekolojik yaklamn eletirel olarak analiz edebilmek. Parkn ekolojist yaklam, kentleme srecini doal ayklanma, rekabet ve hayatta kalma mcadelesi gibi Darwinci ilkelerle aklamaya almaktadr. Bu nedenle, Park ve ekolojistler iin kent, kendine ait bir hayat olan bir organizma veya sosyal ormandr. Buna gre kent, iinde insanlarn srekli olarak karmak bir hayat mcadelesi ve alansal rekabet sreci iinde evrelerine uyum saladklar, en gl olann hkim ve merkezde olduu, en zayf olann kent merkezinin arka taraflarnda kald bir sosyal ormandr. Ancak doada olduu gibi, kentsel rekabet bir kez hafiflediinde, insanlar da bitkiler gibi belirli bir mahalleye yerleir, kk salar ve bir topluluk duygusu gelitirirler. Yeni bir istila ve yerini alma a balar, zira kent merkezindeki yeni gruplar yoksul mahalleleri istila eder ve en yakn mahalleyi istila etmek iin, btn kente yaylan bir dalga etkisiyle, mevcut sakinleri da doru iterler. Sonuta yeni bir kentsel yerleim rnts, yeni bir kentsel g dengesi, yeni bir denge ve uyum ortaya kar. Ancak Parkn kuram kent iindeki knt alanlar ve gettolar kent iindeki doal ileyiin bir sonucu olarak grlr ve doal grld iinde deitirilemez meknlar olarak alglanmaktadr. Ekolojik bak as kent geliimini doal bir sre olarak grd iin planl ve bilinli kentleme zerinde durmaz. Ayrca, Parkn gelitirdii meknsal rgtlenme modelleri sadece Amerikaya zgdr ve Amerikadaki baz kentlere uyar; dier lkeler iin genellenemez.

AM A

80

Kent Sosyolojisi

AM A

Wirthn kent sosyolojisine yapt zgn katky aklayabilmek. Wirthn kuram iinde kenti aklayan deikenler nfusun bykl, younluu ve eitliliidir. Bu deikenin sonular kente zg davran biimlerinin gelimesini salamaktadr. Wirthe gre kent, yalnzca yaanan bir mekn deil, ayn zamanda, insanlar etkileyen, onlardan etkilenen toplumsal, kltrel ve ekonomik bileenleri ieren bir btndr. Ona gre, kentleme, hayat tarznda, dnya grnde meydana gelen deiiklikler ile ilgilidir. Wirth kentlilik kavramn bir yaam biimi olarak ele ald ve kent yaamnn kiisel olmamay ve sosyal mesafeyi dourduunu belirtti. Wirthe gre etkileim ierisindeki kiilerin saysndaki art, younluk ve eitlilik, kiiliklerin tam olarak temas kurmalarn imknsz klmaktadr. Sonuta, kentler olduka paral bir karakterde olduundan ilikiler yzeysel ve ikincil dzeydedir. Bu durum ekingenlie, kaytszla ve kof bir mizaca ve kiillie yol amaktadr. Kentsel sosyal ilikilerin yzeysellii, anonimlii, karmakl ve geicilii vurgulanmaktadr. Henry Lefebvre, Manuell Castells ve David Harveyin kenti ele alan yaklamlarn karlatrabilmek. Lefebvreye gre, mekn toplumsal bir rndr ve her retim biimi kendi meknn retmektedir. Kent meknnn bu toplumsal retimin toplumun kendini tekrar retmesi asndan son derece nemli olduunu ve kentlerin farkl sosyal sistemlerde farkl biimler aldn belirtir. Lefebvre sermayenin, kent meknn sadece retimin yapld bir mekn olarak grmediini, ayn zamanda meknn kendisini alnr-satlr bir rant aracna yani metaya dntrdn iddia etmektedir. Lefebvreye gre, kapitalizm iin meknn somut kullanm deeri deil, soyut yani deiim deeri nemlidir. Castellse gre ise kent ncelikle ortak tketim mekndr. Kent, kollektif tketim aralar olan konut, eitim, salk, kltr, ticaret, ulam ve benzeri unsurlarnn saland mekndr. Kollektif tketim aralar ounlukla yerel ynetim ve devlet eliyle salanmaktadr. Devlet bu ortak tketim aralarn salarken temel amac igcnn ertesi gn almas iin gerekli olan gda, barnma, dinlenme,

A M A

vb. ihtiyac olan dier ve mal ve hizmetleri karlamaktr (emek gcnn yeniden retimi). Devletin bu mdahalesi, kentsel atmay zmek yerine onu iddetlendirmektedir nk devlet ortak tketim aralarn salayarak kente mdahale ederken, bunu ounlukla sermaye snf ve zenginler lehine yapmaktadr. Kentsel toplu tketimin datm zerinden yaanan eliki ve eitsizlikler kentsel toplumsal hareketlerin domasna ve glenmesine neden olmaktadr. Harvey ise kentlemeyi, kapitalist sermaye birikimin hareketleri ve krizleri kapsamnda ele almaktadr. Harveye gre, krn azamiye karmak iin kurulmu kapitalist sistem belli dnemlerde ekonomik krizler yaamaktadr. Ar retim sonucunda oluan krizler, kr oranlarnn dmesine neden olmaktadr. Kapitalistler kr oranlarn tekrar ykseltmek iin yatrmlarn retime deil kentsel rant alanlarna ynlendirirler. Harveye gre kapitalist kentleme, retim srecinde ekonomik krize giren sermayenin, krlarn arttrmak amacyla yatrmlarn daha krl olan kentsel yapl evreye ynlendirmelerinin sonucunda gelimitir. Kapitalist giriimciler azalan krlarn tekrar azamiye karabilmek iin retim srecinin dnda kentlere ynelerek kentlerin yapl evrelerine yatrm yapmaktadr. Harveye gre modern kentlerin bymesi kapitalistlerin krlarn azamiye karmak istemesinin tarihidir. Bu noktada, kentler, kapitalist sermaye birikim mantn yanstan bir aynadr. Harvey, kent almalarnda genel olarak kapitalist sistemin adaletsizlii zerine odaklanmaktadr.

3. nite - Kent Kuramlar

81

Kendimizi Snayalm
1. Sermayenin, kent meknn sadece retimin yapld bir mekn olarak grmediini, ayn zamanda meknn metalatrarak alnr-satlr bir rant aracna yani metaya dntrdn savunan yaklam aadakilerden hangisidir? a. ikago Okulu kentleme kuram b. Rasyonel kuram c. Ekonomi Politik kuram d. Ekolojik kuram e. Ortak Merkezli Daireler kuram 2. Metropol ve Zihinsel Yaam adl eser aadaki kent kuramclarndan hangisine aittir? a. L. Wirth b. K. Marx c. M. Weber d. E. Burgess e. G. Simmel 3. Burgessin ortaya att ve kentlerin iten da doru bydn ifade eden ve temelde kentsel bymeyi rekabeti bir iktisat anlayndan hareketle anlamaya alan kentleme modeli aadakilerden hangisidir? a. Sanayileme modeli b. Tek eperli model c. Ortak merkezli daireler modeli d. Ekolojik model e. Toplumsal retim modeli 4. Kentsel elikileri ve eitsizlikleri snf ve toplumsal hareketler temelli bak asndan aklayan ve Kentsel Sorun adl almasyla nlenen teorisyen aadakilerden hangisidir? a. G. Simmel b. M. Castells c. L. Park d. R. McKenzie e. E. Burgess 5. Kentin geliimini srasyla younlama, merkezileme, ayrlma, istila ve tamamlanma sreleriyle aklayan kuramc aadakilerden hangisidir? a. G. Simmel b. L. Wirth c. D. Harvey d. R. McKenzie e. E. Burgess 6. Kentin ve kentliliin yzeyselliin ve geici ilikilerin hkim olduu bir yaam tarz olarak grlmesi gerektiini savunan teorisyen aadakilerden hangisidir? a. M. Weber b. S. Sassen c. L. Wirth d. H. Lefebvre e. F. Engels 7. Burgessin kentsel bymeyi aklad model aadakilerden hangisidir? a. Ekonomi politik yaklam b. Ekolojist yaklam c. Ortak merkezli daireler yaklam d. Dnya kentleri yaklam e. Kresel kent yaklam 8. Kentlerin, igcnn yeniden retimi iin gerekli olan eitim, salk, konut gibi kollektif tketim ihtiyalarnn saland ve bireylerin emek glerini yeniden reten meknsal bir birim olduunu iddia eden kuramc aadakilerden hangisidir? a. K. Marx b. D. Harvey c. M. Castells d. H. Lefebvre e. L. Wirth 9. Parkn nclk ettii ve kentleme srecini doal ayklanma, rekabet ve hayatta kalma mcadelesi gibi Darwinci ilkeleriyle aklamaya alan kuram aadakilerden hangisidir? a. Ekonomi politik yaklam b. Ekolojist yaklam c. Ortak merkezli daireler yaklam d. Dnya kentleri yaklam e. Kresel kent yaklam 10. Mekn l snflandrmaya gre alglanan mekn, tasarlanan mekn ve yaanlan mekn olarak tanmlayan teorisyen aadakilerden hangisidir? a. Marx b. Engels c. Harvey d. Lefebvre e. Friedmann

82

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. c 4. b Yantnz yanlsa Ekonomi Politik Yaklam: Marx ve Engels konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Georg Simmel: Kentte Yabanclama Sorunu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ernest Burgess: Ortak Merkezli Daireler Kuram konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Manuel Castells: Kollektif Tketim ve Kentsel Hareketler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Roderick McKenzie ve Kentsel Byme Sreci konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Louis Wirth ve Bir Yaam Biimi Olarak Kentlilik konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ernest Burgess: Ortak Merkezli Daireler Kuram konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Manuel Castells: Kollektif Tketim ve Kentsel Hareketler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Robert Ezra Park: Ekolojik Yaklam konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Henri Lefebvre: Toplumsal rn Olarak Mekn konusunu gzden geiriniz. nur. Bu yoruma gre, benzer kkene veya ilgilere sahip kentliler yerel balantlar kurmak iin ibirlii yaparak farkl dini, etnik, politik ve diger alt kltrel gruplar birbirine balayabilmektedirler. Kentlerde etnik topluluklar oluturanlarn birbirinin geldikleri yerler konusunda hi bilgileri yoktur veya ok az bilgileri vardr. Ancak kente geldiklerinde benzer dil ve kltrel temele sahip insanlarn yaadklar alana akn ederler ve yeni alt toplumsal yaplar olutururlar. Buna gre, byk bir kent yabanclarn dnyasdr, ancak kiisel ilikilere de ortam hazrlar. Bu bir eliki deildir. Nitekim bakalaryla birlikte paylalan kent yaants aile, akrabalar, arkadalar ve i arkadalar ve komulardan oluan zel yaamdan ayrt edilmelidir (zyurt, 2007, s.117). Sra Sizde 3 Castellse gre nasl ki sanayi toplumu sanayi kentini aa karmsa enformasyon toplumu da enformasyon kentini aa karmtr. Enformasyon kentinin ayn zamanda kresel kent olduunu belirten Castells, kresel kentleri enformasyonel, kresel ekonominin merkezleri olarak tanmlamaktadr. Yeni toplumun, alar etrafnda rgtlenmi, ksmen aklardan oluan doas yznden enformasyonel kent, bir kent formu deil bir sretir. Bilgi kenti, ileri hizmetleri, retim hizmetlerini ve piyasalar kresel bir a erevesinde farkl blgelere yerlemi faaliyetlerin kresel a karsndaki greli nemine bal olarak farkl younluklarda, farkl leklerde birletiren bir sretir (Castells, 2005, s.532). Bu younluun ortaya kard kresel kent, artk bir mekn olmaktan ok bir sretir; ileri hizmetlerin, retim ve tketim merkezleriyle bu merkezleri destekleyen yerel toplumlar kresel bir a iinde birbirine balayan bir sre. Londra, New York ve Tokyo gibi kentler gnmzde snrsz ilem hacmine sahip birer finansal ticaret a niteliindedirler ve szkonusu kentlerde yerel mekn, fiziksel yaknlk vs. hala nemlidir ancak bunlarn kkeni kresellemi enformasyon aklarndadr. Sra Sizde 4 Harvey, yeni bilgi sistemleri ve teknolojinin iletiim ve ulamda yaratt yeni durumun, corafi konumun ve meknn nemini kaybetmesine yol atn vurgulamaktadr. Harveyin kreselleme erevesinde ele ald zaman-mekn skmas zamann ksalmas ve meknlarn klerek tek bir yer haline gelmesini anlatmaktadr.

5. d 6. c 7. c 8. c

9. b 10. d

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kapitalist kentin niteliklerini zmlemede yararlanlabilecek kavramlarn banda metalatrma gelmektedir. Marx, metalama kavramn, kapitalist uretim biiminin styap kurumlarnn analizinde kullanr: Kapitalist retim ilikileri, emek de dhil olmak zere btn retim faktrlerinin sermayenin krll iin srekli yeniden deerlenmesine ve soyutlanarak yaplandrlmasna dayanmaktadr. Kapitalizm ncesi toplumlarda, gerek krsal gerekse kentsel blgelerde arazi, konut ve iyerlerinin bir mal sahibinden dierine ayni ya da nakdi bir deme yoluyla devredilebilirliine ya da devredilebilirliinin snrlanabileceine ilikin hkmler hukuk dzeninin temelini oluturmazken; kapitalizmle birlikte toprak ve zerindekiler piyasada alnp satlabilen ve rant getirisi salayan yerlere dnmtr. Sra Sizde 2 Claude Fischer Urban Experience kitabnda kentin herkesin anonim bir yn iinde kaybolmas yerine farkl alt kltrleri tevik etme eiliminde olduunu savu-

3. nite - Kent Kuramlar

83

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aslanolu, R. (1998) Kent Kimlik ve Kreselleme. Bursa: Asa Kitabevi Castells, M. (1977) The Urban Question. Edward Arnold Press. Castells, M. (1997) Kent, Snf, ktidar. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynevi. Castells, M. (2005) A Toplumunun Ykselii. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. adrc, H. (2006) Kresel Kentler ve stanbulun Kresellemesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Duru, B. ve Alkan, A. (2002) Giri: 20. Yzylda Kent ve Kentsel Dnce Blent Duru ve Ayten Alkan (der.) 20. Yzyl Kenti. Ankara: mge. Engels, F. (1987) ngilterede Emeki Snflarn Durumu ve Konut Sorunu, Ankara: Sol yy. Ercan, F. (1996) Kriz ve Yeniden Yaplanma Srecinde Dnya Kentleri ve Uluslararas Kentler: stanbul. Toplum ve Bilim. Say 71, 61-96. Es, M. (2007) Kent zerine Dnceler, stanbul: Okutan Yaynclk. Friedmann J. ve Wolff G. (1982) World City Formation: An Agenda for Research and Action, International Journal of Urban and Regional Research, 6 (3), 309-344. Friedmann, J. (1986) The World City Hypothesis, Development and Change,17, 69-83. Giddens, A. (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayra. Giddens, A. (2005) Sosyoloji: Ksa Fakat Eletirel Bir Giri, Ankara: Phoenix. Gottdiener, M. (1985) The Social Production of Urban Space, Austin: The University of Texas Press. Gottdiener, M. (1994) The New Urban Sociology. USA: McGraw Hill. Gottdiener, M. (2001) Mekn Kuram zerine Tartma: Kentsel Praksise Doru, Praksis, Kent ve Kapitalizm, 248-69. Gler, M. (2011) Kentsel Haklar, Kapitalizm ve Katlm, SBF, 66, 1, 49-71 Gne, F. (2009) Kentleme, Sosyolojiye Giri iinde, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. No: 1951 Harvey, D. (1985) Consciousness and Experience, Baltimore: J. Hapkins University Press. Harvey, D. (2001) Postmodernliin Durumu. stanbul: Metis Yaynlar. Harvey, D. (2002) Snfsal Yap ve Meknsal Farkllama Kuram, Yirminci Yzyl Kenti Ayten Alkan, Blent Duru (Ed.), stanbul: mge Yaynevi. Harvey, D. (2003) ehir ve Sosyal Adalet, stanbul: Metis. Harvey, D. (2008) Umut Meknlar. stanbul: Metis. Kele, R. (1990) Kentleme Politikalar, Ankara: mge Koak, A. (2008) Ankara Atatrk Bulvarnn Toplumsal ve Meknsal retimi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi. Koyuncu, A. (2009) Kresel Kentte Komuluk, Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 22, 23-42. Lefebvre, H. (1991) The Production of Space. United Kingdom: Blackwell Publishing. Lefebvre, H. (1998) Modern Dnyada Gndelik Yaam. stanbul: Metis. Marn, C. M. (2004) Globalleme Srecinde Kent ve Blgelerin Meknsal Ekonomilerdeki Rol ve Ekonomik Corafya Eitsizlii: Bir Yerleim Kuram Yaklam, http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/keas-II.pdf, eriim, 08.07.2011 Martindale, D. (2005) ehir Kuram, ehir ve Cemiyet, istanbul: Z Yaynlar. Marx, K. (1986) Kapital, Cilt I, Ankara: Sol yy. Marx, K. ve Engels, F. (1976) Komnist Parti Manifestosu, Ankara, Sol yy. ktem, B (2006) Neoliberal Kreselle_menin Kentlerde n_as: AKPnin Kresel Kent Sylemi ve stanbulun Kentsel Dn_m Projeleri, Planlama, 2, 53-65. zdemir, A. (2011) Kltr Balamnda Kent ve Meknsal rgtlenme, Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 2, 62-76. zkalp, E (2009) Sosyolojiye Giri, Ekin: Bursa. zyurt, C. (2007) Yirminci Yzyl Sosyolojisinde Kentsel Yaam, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 10, 18, 111-126. Sargn, A. (2008) Yakn Dnem Kentleme Srelerine likin Eletirel Notlar, Mlkiye, XXXII, 261, 45-54. Sassen, S (1991) The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton: Princeton University. Sassen, S. (2000) Cities in a World Economy, New York Pine Forge Press. Sdal S. ve zkan Y. (2008) Kentin Dnm ve Yoksulluk, Eitim Bilim Toplum, 6, 24, 22-49. Simmel, G. (1996) Metropol ve Zihinsel Yaam Cogito, 8, 81-89. engl, H.T. (2001) Snf Mcadelesi ve Kent Mekn, Praksis, 2. Tatldil, E. (1992) Kent Sosyolojisi Kuram ve Kavramlar, Sosyoloji Dergisi, Edebiyat Fakltesi, Say 3. Tellan, D. (2008) Gndelik Yaamn retimi ve Reklamlar, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, 27, 27-55. Trkn, A. ve Kurtulu, H. (2005) Giri, stanbulda Kentsel Ayrma iinde, Ed. (H. Kurtulu), stanbul: Balam. Urry, J. (1999) Meknlar Tketmek. stanbul: Ayrnt Weber, M. (2000) ehir: Modern Kentin Oluumu. stanbul: Bak Yaynclk. Wirth, L. (2002) Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme, Duru, Blent, Ayten Alkan (der.), 20. Yzyl Kenti iinde (Ankara: mge Kitabevi). Ylmaz, N. (2010) Farkllatran Ve Ayrtran Bir Meknizma Olarak Kentleme, Sosyal Siyaset Konferanslar Dergisi, 249-267. Yrtc, H. (2005) ada Kapitalizmin Meknsal rgtlenmesi. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Yrkan, A. (2005) ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik Temelleri, Ankara: Nobel Yaynlar.

4
Amalarmz
G Gmen Yap Hareket

KENT SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Gn kavramsal erevesini anlayabilecek, Gn tanmlanma gln kavrayabilecek, G kuramlarn karlatrabilecek, Trkiyenin g tarihini zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
ve D G Uluslararas G tme ve ekme Faktrleri Gmen A

indekiler
GR G KAVRAMI GN TANIMI G KURAMLARI TRKYENN G TARH

Kent Sosyolojisi

G Kavram ve Kuramlar

G Kavram ve Kuramlar
GR
Bu nitede, sosyolojinin temel alt dallarndan biri olan g sosyolojinin ne olduu, g kuramlar ve g olgusu renciye kavratlacaktr. G olgusu neredeyse insanolunun yeryzndeki varlyla birlikte balatmak mmkndr. G, en basit anlamda, belirli bir hedef dorultusunda ya da belirli bir hedef olmakszn herhangi bir yere ynelen corafi insan hareketlerdir eklinde tanmlanabilir. Byle bir ilk tanm, toplumlarn olumasyla birlikte balayan bir sreci de artrmaktadr. Bu ereveden bakldnda, insanlk geliim tarihinin ilk basaman oluturan avc-toplayc toplum formunun bir g imgelemini de ierdiini sylemek mmkndr. Fakat bu tanmlama, gnmzde yaanan g olgusunu aklamada hayli eksik kalaca aktr. Ancak temel bir bak as olduunun vurgulanmasnda fayda vardr. Avc-Toplayc toplum formunun zelliklerini aratrp buradaki gSIRA SZDE aklamaimgelemini ya alnz.
SIRA SZDE

D N E L g DNELM lkemizin yetitirdii nemli kltr bilimcilerden Bozkurt Gven, M olgusunun sadece insanoluna zg bir imkn olmadn, ayn zamanda dnya gezegeninde yaayan hayvanlarn da hareket ederek yer deitirdiini Sanlatmaktadr: BiO R U S O R U yoloji ve Zoolojide, bir grup canlnn belli mevsimlerde veya kalc olarak yer-yurt (mekn) deitirmesine g deniyor. Kular, balklar, srngenler ve bcekler DKKAT DKKAT gen/ger canllar olarak biliniyor. Deniz krlanglar, kuzey ile gney kutbu arasnda her yl 40 bin km uarlar. Leylekler, bahar mevsimlerinde ykselen, yer SIRA SZDE SIRA SZDE deitiren hava akmlarndan da yararlanarak, bir planr gibi toplam 15-20 bin km uarlar. Balinalar kuzey-gney ekseninde gerler; kuzeyde beslenir gneyde doururlar. Som balklar, yumurtadan ktklar rmaa dner orada lrler. Yeil DeAMALARIMIZ AMALARIMIZ niz kaplumbaalar, Asansiyon adasnda doar, Brezilya kylarnda yaar sonra ayn adaya dnerler. ekirge gibi kimi bcekler de, besin kaynaklarnn tkenmesi Kaynak:www.netteyim. veya ar art nedeniyle gerler (Gven, 1997, s.21). net K T A P K T A P Gerek Gvenin anlatm gerekse ilk paragrafta yaplan basit tanmlama, g olgusunda etkili olan temel bir noktaya iaret etmektedir; bu temel nokta hareket olgusudur. Trkiyenin nde gelen sosyologlarndan Nilgn elebi g sosyal bir TELEV ZYON TELEVZYON hareketlilik olarak ele almakta ve hareketi ilk a filozoflarnn iki farkl grlerinden faydalanarak aklamaya almaktadr. lk gr, hareketi dolaymsz, cismin

NTERNET

NTERNET

86

Kent Sosyolojisi

SIRA SZDE

D NELM SIRASZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U

zne ait bir sre olarak deerlendirerek, bolua braklan bir tan yere dmesini tan iindeki dme potansiyeliyle aklama yoluna gitmektedir. kinci gr, hareket ve SIRA SZDE cismin birbirinden ayr eyler olduunu savunarak bir cismin hareket etmesi iin, o cisme dardan bir etki de bulunulmas gerektiini savunmaktadr. Harekete dair bu iki farkl yaklam kullanan elebi, hareketin sosyal boyutunu D NELM SIRA SZDE anlamak iintoplumsal eylem kuramlarna, zellikle de iki klasik sosyolog Weber ve Parsonsn toplumsal eylem anlaylarna baklmas gerektiini vurgulamaktadr S R U (elebi, 1997,Os. 292-293). nk hareketin sosyal boyutu olan g olgusunun iki DNELM temel belirleyeni vardr; gmen (yani birey) ve yap (yani bireyi ge ynlendiren etkenler) dr. T ayrm gnmzde yaanan kompleks g olgunu anlamak Bu D KKA S O R iin amlayc veU olguya sosyolojik bak as getirebilmek iin de gereklidir.
SIRA SZDE Hareket buradaKfizik biliminin bir alt disiplini olan mekanie atfla, iki ilk a filozofunun D KAT yaklamyla anlalmaya allmtr. Hareketi dolaymsz ve cisme ikin kabul eden yaklam Aristotelese; hareketi itkiye balayan, hareket ve cismin ayr eyler olduunu kabul AMALARIMIZ SIRA SZDE eden dier yaklam ise Galileiye aittir.

SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE

AMALARIMIZ K T A P

Talcoltt ParsonsT ve Max Weberin toplumsal eylem yaklamlar hakknda daha fazla ve AMALARIMIZ K A P kapsaml bilgiyi, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi (Alan Swingwood, 1998, Bilim ve Sanat, Ankara) adl kitapta bulabilirsiniz.

V Z O TKE L E T A YP N

G KAVRAMI
AM A

TK LE V Z Y O N E T A P

TELEVZYON NTERNET

TELEV YON Gn Zkavramsal erevesini anlayabilmek. NTERNET

NTERNET

Kaynak:www.kafkas akademi.com

SIRA SZDE

DNELM

Kaynak: www.haber S O R U ler.com

DKKAT

Ge dair kavram ve tanmlara gemeden nce, g iin kullanlan ikiliklerden biNTE NET raz bahsetmekRgerekmektedir. Bu ikiliklerden ilki kr-kent ayrmdr. Klasik g kuramlar g farkl iki toplumsal form zerinden tanmlamaktadr. Bunun temel nedeni, modern sanayi toplumunun kurulmaya balamasyla birlikte krdan kente doru yaanan youn insan hareketidir. amzda bu sre hala devam etmekte, krda yaayan nfusun giderek azalrken kentte yaayan nfusun ise giderek artmaktadr. Bir baka ekilde ifade etmek gerekirse bir toplumdaki kent ve kr nfusunun birbirine orann srekli olarak kentsel nfus lehine artmaSIRA SZDE sndaki en temel neden, krdan kente doru yaanan gtr. Bir dier ikilik yukarda ksaca bahsedildii gibi, yap-fail ilikisidir. Aslnda bu ikilik M ilikisi sosyolojinin tarihi boyunca sosyologlar tarafndan srekD NEL li olarak incelenmi tarihsel bir ilikidir. Fail yani birey, bazen g gerekletiren bazen de ge maruz kalan gmendir. Yap ise bireyi ge ynelS O R U ten etmenleri hazrlayan o dnemin sosyal ilikilerinin btndr. Yap-fail ilikisi K A T D K sosyoloji literatrnde farkl ekillerde ifade edilse de sosyoloji iin tarihsel ve srekli tartlan bir ilikidir. Bu iliki birinin dierini mutlak olarak ve srekli belirledii bir iliki deildir. Yap failin yani bireyin eylerini belirlerken bazen de birey SIRA SZDE yapy belirleyebilmektedir. G olgusuna ait sosyolojik bir zorluk g tanmlamada kullanlacak kapsayAMALARIMIZ c ortak bir tanm yapmann zorluu, hatta neredeyse imknszldr. nk her bir
K T A P

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

87

g ve g dalgas, gerek nedenleri gerek ierii gerekse de gerekleme ve yaanma ekliyle birbirinden farkl ve biriciktir. Dolaysyla bu farkllklar ortak ve kapsayc bir tanmn ortaya konulmasn engellemektedir. Ayrca buradan da anlalaca zere her bir g, kendi artlar ve btnl ierisinde anlalmas gerekmektedir. Unutulmamas gereken ve analiz malzemesi olarak kullanlmas gereken bir dier nokta da gn bir anlk bir sosyal olgu deil bir sre olduudur. Bu sre ierisinde, pek ok faktr geliip deimekte ve dolaysyla da gn ierii ve yaps srekli olarak deiime uramaktadr. Bu deiimlere bal olarak da gn zellikleri deimekte dolaysyla da tanmn deitirmek gerekmektedir. Bu paragrafta bahsedilen ge dair zelliklerin daha iyi anlalmas iin, iki farkl g rnek verebiliriz. Fransada yaayan Afrika kkenli gmenler zerine alan bir sosyal bilimci g tarihsel srecinde tanmlamaya alrken, g nedeni olarak Fransa ve Afrika lkeleri arasndaki tarihsel kolonyal ilikilere, yani smrgecilik ilikilerinden hareket etmek zorundadr. nk Afrikadan Fransaya gerekleen gn kkeni bu dneme dayanmaktadr. Almanyada yaayan Trk gmenler zerine alan bir sosyal bilimci ise g tanmn kolonyal ilikilere deil, kinci Dnya Savandan sonra Avrupada ortaya kan igc ana, yani igcnn dolamna dayandrmaldr. Grld zere, her iki g grnt olarak bir benzerlik (yurtdnda yaayan gmen olma ve uluslararas g) tasa da ierik ve tanm olarak birbirlerinden farkllardr. Yine Trkiyeden Almanyaya doru yaanan g olgusunu rnek olarak analiz etmeye devam ettiimizde, bu gn ilk dneminde Trk iilerin bu lkeye misafir ii olarak kabul edildiini gzlemekteyiz. Takip eden dnemde, lkede yabanc igcne ihtiya kalmaynca Almanyaya ii almn durdurmutur. Fakat bu durum g engellemeye yetmemi sonraki srete g, ailelerin birleimi zerinden devam etmitir. Yani Trkiyeden evlenen Almanyadaki Trk iiler Trkiyeden Almanyaya doru yaanan gn devam etmesini salamtr. zerinden yllar gese de hl bu lkeye g, ailelerin birlemesi yoluyla, yani hukuksal bir sre olarak devam etmektedir. Bu rnek de bize gstermektedir ki bahsedilen g ayn olsa da sre ierisinde gn yaps ve format deimitir. Tm bu karmaa, birden fazla faktrn etkiledii sreleri ve ierikleri anlamamz iin ortaklk ieren g tanmlarna ve eitlerine bakmamz gerekmektedir. nk bu tanmlar biz sosyal bilimcilere yine de altmz ya da zerine dndmz gleri anlamamz iin kategorik bir dzenleme yapmaktadr. Ayrca bir sonraki balk altnda aktarlacak olan g kuramlar ise g olgusunu daha iyi anlamamza ve gleri snflandrmamza yardmc olacak anahtarlar olacaktr. Bu kadar farkl tanm ve kuram ierisinde odaklanmamz gereken ortak noktalar, nfus ve corafya temelli bir harekettir. Bir baka ifadeyle, sosyal sonular olan corafi nfus hareketidir.

G olgusunu tanmlarken ilk bakmamz gereken noktalar, nfus (gmen ya da potansiyel gmen), corafya (hedef ya da kaynak yer, blge, lke) ve hareket (g eylemi) tir.

GN TANIMI
A M A

Gn tanmlanma gln kavrayabilmek.

Hareket Merkezli Tanmlar

Orhan Hanerliolu Toplumbilim Szlnde g, Bir yerden baka bir yere gitme (Hanerliolu, 1986, s.158) olarak tanmlamaktadr. Hanerliolu, g ortaya karan sebepler zerinde durmu; bir olgu olarak g tasvir etmi ve tanmlamasn bu yolla glendirmeye almtr.

88

Kent Sosyolojisi

zer Ozankaya ise Toplumbilim Terimleri Szl nde, g ve g eitlerini yle tanmlamaktadr: G: Bireylerin ya da toplumsal kmelerin yerlemek zere bir yerden baka bir yere gitmeleri. Dag: Bir lkedeki kimi bireylerin ya da toplumsal kmelerin baka bir lkeye g etmeleri. eg: Bir lkeye baka lkelerden bireylerin ya da toplumsal kmelerin gelip yerlemesi. g: Bir lke snrlar ierisinde bireylerin ya da toplumsal kmelerin bir yerden baka bir yere gidip yerlemeleri (Ozankaya, 1980). Enver zkalp ise, g tanmlayarak ikiye ayrmaktadr: nc temel demografik sre ise insanlarn bir corafik blgeden dier bir blgeye olan hareketliliini ifade eden g olgusudur. Genelde iki tr g sz konusudur. Grup g, bireysel veya aile g (zkalp, 1995, s. 209). Fichter g tanmlamak iin sosyal hareketlilii temel alm ve buradan hareketle bir tanmlamaya gitmitir. Her trl fiziksel hareketin g olarak alglanabileceini zellikle vurgulamaktadr. Gleri, gnll ve zorla olmak zere de ikiye ayrarak bireysel sreleri biraz daha ne karmaktadr. Fichter ortaya koymaya alt bu ikili tanmlama ierisinde yle bir g tanm yapmaktadr: En genel yorumuyla hareketlilik kiilerin zamanda, fizik meknda veya sosyal yaplardaki her tr devinimine veya gne iaret eder (Fichter, 1996, 154). Marshall Sosyoloji Szlnde sosyolojik g aratrmalar bal altnda g yle tanmlamaktadr: G (az veya ok) bireylerin ya da gruplarn sembolik veya siyasal snrlarn tesine, yeni yerleim alanlarna ve toplumlara doru kalc hareketini ierir. Sosyolojik g aratrmalar eit eittir ve genelde akrabalk, toplumsal alar ya da iktisadi gelime gibi konulara ynelik incelemeler gibi daha byk problemlerin parasn oluturur (Marshall, 1999, s.685). Cemal Yaln G Sosyolojisi adl kitabnda ge dair ortak noktalardan hareketle bir tanm yapmaya almaktadr: G, ekonomik, siyasi, ekolojik veya bireysel nedenlerle, bir yerden baka bir yere yaplan ve ksa, orta veya uzun vadeli geriye dn veya srekli, yerleim hedefi gden corafik, toplumsal ve kltrel bir yer deitirme hareketidir (Yaln, 2004, 13). Bu tanmlar ve kavramlar sadece bize hareketi, yani yer deitirmeyi anlattklar iin amzdaki g olgusunu zellikle de uluslararas g anlatmakta bir nebze eksik kalmaktadr. Fakat ge dair genel bir ereve izdikleri iin nemlidir.
SIRA SZDE

Buraya kadar grdmz g tanmlarndan hareketle, g olgusunun temel bileenleriSIRA SZDE ni sralayp anlamaya alnz.
D Sosyal Etken ve Etkilerine Bal Tanm Hareketin N E L M

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Bu gruptaki g tannmalar ve kavramlar ise sadece harekete deil, hareketin sosyal etkenlerine ve etkilerine de deinmektedir. Ayrca bu tanmlar uluslararas S O R U g olgusunu da ayrntl bir ekilde anlatmaktadr. imdi bu gruptaki almalar ele alarak gnmzdeki olguyu, zellikle uluslararas g boyutunu, biraz daha DKKAT ayrntl ekilde anlamaya alalm. Jackson g tanmlamaya girimeden nce, modern ada yaanan g olgusunun anlalmasnn ve analizinin sosyal bilimciSIRA zorlatn vurgulamakta ve kendi tanmnda gn fiziksel boyuler iin giderek SZDE tunun dnda, gn insani ve sosyal boyutuna da vurgu yapmaktadr. Jacksona gre g, fiziksel temelli bir hareketle ikamet yerini ve dier birok faktr de deAMALARIMIZ itirmeyi baarmaktr. Fakat Jackson, bu fiziksel olarak adlandrd hareketin yanna, gn bir toplumdan baka bir topluma doru olduunu ekleyerek ve iki ayr toplum erevesinde tarihsellii de tanmnn iine koyarak, gn sosyal boyuK T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

89

tuna da nemli bir vurgu yapmaktadr (Jackson, 1986, s.2). Faist almasn gmenlik ve gmen alar zerine kurmakta ve gmen alarnn ieriini aratrmaktadr. Faist g nerede ve nasl grd balamnda tanmlamakta ve bu tanm kendi aratrma zemini iin iler klmaya almaktadr. En genel ekliyle uzamsal hareket, bir mekndan dierine, bir toplumsal veya siyasal birimden dierine doru aktarm olarak anlalabilir. Bu kavram, alann toplumsal, siyasi ve ekonomik ilgili yapm iin bir nevi tayc olduu anlayna dayanr. G, yaanlan yerin daimi veya yar-daimi olarak, genellikle bir eit idari snrn dna doru deitirilmesidir (Faist, 2003, s.41) Faist kendi almasn Ulusar Toplumsal Alanlar kavram zerine kurduu ve g olgusunun uluslararas boyutundaki gmen alaryla ilgilendii iin, kendi g tanmn da bu erevede oluturmaktadr. Dier bir ifadeyle Faist iin g, uluslararas boyutta bir olgudur ve Faist, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi nin g konusundaki yaklamn temel alarak yle bir belirlemeye gitmektedir: Gerekten, yaam yerinin ulus-devletler arasnda deitirilmesi -g alma ve g verme- ve bir ulusdevletin alt birimleri arasndaki deiimi -i-g ve d-g- arasnda baz ayrmalar bulmaktayz (aktaran Faist, 1985, s.524). En temel aamada, kii, i g ile uluslararas g arasnda bir ayrma gitmek iin idari olarak belirlenmi blgesel birimleri kullanabilir. O hlde ayn idari birim ierisindeki bir hareket artk g olarak grlemez; bu yeniden yerlemektir (Faist, 2003, s.42). Yazar kurmaya alt bu ereve ve yapt tanmlamayla, kendisine gre gmenin kim olduunu gstermeye almaktadr. Bu erevede Faist iin gmen, belli bir zamanda yerlemek iin -ulus-devleti iaret ederek- lke deitiren kii ve kiilerdir. Castles ve Miller Gler a adl eserinde modern dnyadaki uluslararas g ve bunun nasl yaandn ayrntl ekilde anlatmaya almaktadrlar. Bu anlatm ierisinde g olgusunu ok boyutlu, g alan ve veren toplumu da etkileyen toplumsal eylem olarak tanmlamaya alrlar. G toplumsal deiimin neden olduu kolektif bir eylemdir ve hem g alan hem de g veren lkedeki btn toplumu etkiler. Bunun yannda, g ve baka bir lkede yaama deneyimi ounlukla orijinal planlarn deimesine neden olur ki gmenlerin ayrlrkenki niyetleri gncel davranlar hakknda ok az ey syler. Benzer ekilde, hibir devlet g yoluyla etnik olarak farkllam bir toplum ina etmek iin yola kmasa da, yine de emek piyasasnn gerektirdii politikalar -toplumsal ilikiler, kamu politikalar, ulusal kimlik ve uluslararas ilikilere dnk uzak sonularla beraber- ounlukla etnik aznlklarn olumasna neden olur (Castles ve Miller, 2008, 29). Castles ve Miller amzdaki g olgusunu birden ok faktrden (ekonomik, siyasi, iddet vb. gibi) etkilenen yeni formlar olduunu belirtip, yine de bu dank grntnn ierisinden, amzdaki glerin drt temel eilimini vurgulamaktadrlar: 1. Gn Kresellemesi: amzdaki g olgusuna etkisi olan kaynak sahalar, yani g veren blgeler eitlenmektedir. Buna bal olarak da g alan lkeler ok farkl kltrel gemie sahip olan gmenleri almaktadrlar. 2. Gn Hzlanmas: Gnmzdeki g hacminin bymesi beraberinde lkelerin g politikalarnda deiime neden olmutur. 3. Gn Farkllamas: amzda g alan lkeler sadece bir tip gmen (rnein konuk ii) sorunuyla kar karya deillerdir. Bu lkeler emek g, mlteci, snmac gibi birden fazla g tipiyle kar karyadrlar. Bu farkllama da, glerin durdurulmas iin ulusal ve uluslararas platformlarda mcadeleyi zorlayc bir etkendir.

Thomas Faiste gre g, idari olarak farkllk gsteren birimler arasnda gereklemektedir. Castles ve Millere gre g olgusu, hem g alan hem de g veren her iki toplumu ilgilendiren bir toplumsal eylemdir.

Castles ve Millere gre amzdaki g olgusunun drt temel eilim: 1. Gn Kresellemesi, 2. Gn Hzlanmas, 3. Gn Farkllamas, 4. Gn Kadnlamasdr.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
Kent Sosyolojisi

90
K T A P

K T A P 4. Gn Kadnlamas: Gemie gre karlatrldnda amzda kadnlar, zellikle de emek g asndan, ok daha fazla bir ekilde g eyleminin ierisinde yer almaktadrlar (Castles ve Miller, 2008, s.12).

TELEVZYON SIRA SZDE

TELEVZYON UluslararasSIRA olgusunun temel bileenlerini sralayp anlamaya alnz. g SZDE

NEL D TER N E TM N S O R U

amzda yaanan E TM ve yasad g olgusunu daha iyi anlamak iin Kerem Knkn G, DNE N T E R N Lg Srgn ve ltica adl yazsn baknz. Kaynak: http://www.amnesty.org.tr/ai/system/files/Kerem_Kinik.pdf S O R U

DKKAT

G KURAMLARI
DKKAT
AM A

G kuramlarn karlatrabilmek.
SIRA SZDE

SIRA SZDE
Bu blmdeki g kuramlar Sava alayan (2006) AMALARIMIZ ve g Uluslararas g kuramlar Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dersi, Say:17deki K T A P makalesinden alnarak uyarlanmtr.

Bu balk altnda toplam yedi g kuram incelenecektir. Bu g kuramlarnn srlamas yaplrken hem tarihsel olarak ncelik sonralk ilikisi hem de amzAMALARIMIZ daki karmak gleri anlamamza yardmc olacak kapsayclk dikkate alnarak sralanmtr.

Ravensteinn G Kanunlar
Ravenstein bu almayla William Farrn g hakkndaki dncelerini yanllamaya ynelmitir.V Farr,Ngn, hibir kesin kanuna bal olmakszn yrd (akTELE ZYO taran Corbett, 2005) fikrini savunmaktadr. Bu erevede Ravensteinn abas, g olgusunun genel geer kanunlar iermektedir. Ravenstein almasn, 1871 ve 1881 yl ngiliz nfus saym istatistiklerinin verileri zerine kurmu ve bu verilerNTERNET den hareketle yedi g kanunu belirlemitir. Bu almann deerli olarak nitelenmesinin nedenlerinden bir dieri de, daha sonra yazlacak olan g kuramlarna ve modellerine nclk etmesidir. nk Ravensteinnn 1885te yaymlanan bu almas gle ilgili ilk alma olma niteliini tamaktadr (Yaln, 2004, s.22). almann kuramsal temeli endstrileme ve kentleme olgular zerine kurulmu ve 19. yzyln ikinci yarsndaki gelimeler almann temel dinamiini oluturmutur. Endstrilemeyle birlikte gelien i imknlar ve endstrilemeye paralel gelien ulam alar, insanlar Avrupann ilerine ve Kuzey Amerikaya doru yneltmitir. Bylece milyonlarca insan evlerini, topraklarn ve yaamlarn daha iyi bir hayat iin brakp baka yerlere g etmitir. Byle bir dnemde almasn yapm olan Ravenstein, 1885 ve 1889 yllarnda yaymlad G Kanunlar (The Laws of Migration) balkl iki makalesinde belirledii yedi g kanunu tartmaya amtr. Bu g kanunlar unlardr: 1. G ve mesafe: Gmenlerin byk ounluu sadece ksa mesafeli bir yere g ederler. Bu ksa mesafeli g, gidilen yerde g dalgalar yaratan bir etkiye sahiptir. Ortaya kan bu g dalgalar daha fazla gmeni iine alabilecek olan byk sanayi ve ticaret merkezlerine doru ynelme eilimindedir. Byk merkezlere doru ynelen gn boyutlarn belirleyen de bu gelien sanayi kentlerindeki yerli nfusun younluudur. Bir dier ifadeyle, Ravenstein g edilen merkezlerdeki i imknlarnn okluunun o kentte yaayan nfusa orannn, gn boyutunu belirlediini ifade etmektedir.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Ravenstein almasn dnemin toplumsal yapsnn temel belirleyeni olan endstrileme zerine kurgulamtr.

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

91

2. G ve basamaklar: Sanayileme ve ticaretin gelimesiyle birlikte, kentsel balamda meydana gelen hzl ekonomik byme, kenti evreleyen yakn yerlerdeki kiileri hzla kente ekmektedir. Kentin evresel alanndaki krsal blgede meydana gelen seyrelme, uzak blgelerden gelen gmenlerce doldurulmaktadr. Uzak blgelerden gelen gmenlerin kendi yaadklar yerde yarattklar seyrelme de, o blgelere daha yakn yerlerden gelenlerle doldurulacaktr. Her bir basamak kente yaknlatka ve kentin avantajlar dier gmenler tarafndan alglandka, g tm lkeye yaylacak ve lkenin her yerinde hissedilecektir. Yani Ravensteina gre g olgusunun bir boyutu, basamakl bir ekilde seyrelen ve boalan yerlerin yakn blgelerden gelen gmenlerce doldurulmasyla oluan dalgalardr. Aslnda Ravensteinn ikinci kanunu, birincisinin destekisi ya da aklaycs gibi grnmektedir. nk ilk kanunda g dalgalarnn yaratlmas ve bu dalgalarn nasl ortaya kaca ve bu g sisteminin nasl ileyecei aka grnmemektedir. Ravensteinnn ortaya koymu olduu ksa mesafeli g olgusu, onun birinci g tipini oluturmaktadr. Daha sonraki kanunlarda ikinci g tipi olarak uzun mesafeli glerden bahsedecektir. 3. Yaylma ve emme sreci: G olgusunda yaylma ve emme sreci birbirini destekler konumdadr ve bu sreler birbiriyle el ele yrmektedirler. Yaylma ve emme srecini benzer klan temel nokta, ulalmak istenilen amatr. Yani yaylma ve emme srelerinde bir ama birliktelii vardr. Ravensteina gre g, kendi bana ama olamaz, bireyler sadece g etmek istedikleri iin yer deitirmezler. Gmenler iin ama, kentte gelien ekonomik ve ticari faaliyetin getirisinden pay almaktr. Kentin getirisinden pay alma istei ya da daha iyi yaama arzusu, yaylma srecini desteklemektedir. Yeni ve hzl bir ekilde gelimekte olan sanayinin ihtiya duyduu igc gle karlanmakta ve bylece gelen g, kentsel sanayi merkezlerince emilmektedir. Ravensteinn ortaya koymu olduu bu ileyite grld gibi, her iki sre gle ihtiyalarn karlamakta ve ama bakmndan birliktelik ierisinde hareket etmektedirler. 4. G zincirleri: Ravenstein gn zamanla zincirleme olarak gelitiini ve g alan yerleim yerlerinin ayn zamanda g de verdiini belirtmitir. Bylece her bir g dalgas, tetikleyici etki gstererek, bir dier g dalgas yaratmaktadr. ok net bir ekilde grlmektedir ki, Ravenstein iin g, bir blmyle zincirleme ve bir kez baladnda ard ardna devam eden bir sretir. 5. Dorudan g: Ravenstein ilk drt kanunda basamakl ve zincirleme bir gten bahsetmektedir. Fakat Ravensteinn beinci kanunu dorudan, uzun mesafeli ve basamaksz bir g trdr. Uzun mesafeli glerde, g eden kiiler byk ticaret, endstri merkezlerine ynelmekte ve basamaksz ekilde, dorudan bu kentlere yerlemeyi tercih etmektedirler. Ravenstein ortaya koyduu ilk be g kanunu, temelde iki g modelinden bahsetmektedir. lk modelde, g basamakl bir ekilde, ksa mesafeli ve zincirleme olarak sanayi ve ticaret merkezlerine doru gereklemekte; ikinci modelde ise g basamaksz, uzun mesafeli ve dolaysz olarak ticaret ve sanayi merkezlerine ynelmektedir. Bu g modelleri erevesinde ortaya kan ortak nokta, gn ticaretin ve sanayinin gelitii byk kentlere doru olduudur.

92

Kent Sosyolojisi

6. Kr kent yerleimcileri fark: Ravensteina gre kentte yerleik olarak yaayanlar, krsal kesimde yerleik olarak yaayanlardan daha az g etme eilimindedirler. Kente ynelen gler, kentte yaayan yerleikleri ok fazla yerinden oynatmamaktadr. Oysaki krsal kesimden krsal kesime yaplan g, krsalda yaayan yerleikleri yerinden oynatma, g dalgalar ve basamakl bir g yaratma eilimindedir. 7. Kadn erkek fark: Ravensteinn son g kanunu cinsiyete aittir. Bu kanuna gre kadnlar, erkeklere oranla daha fazla g etme eilimindedirler. Ravenstein 1889 ylnda yaymlad ikinci makalesinde, kadnlarn i gler ve ksa mesafeli glerde erkeklerden daha fazla g eiliminde olduunu tekrarlam ve bir ekleme yapmtr: Erkekler uzun mesafeli ve yurtd glere, daha fazla katlmakta ve daha yksek bir g eilimi tamaktadrlar (Yaln, 2004, s.25). Ravenstein 1881 ve 1889da yaymlad ayn adl iki makalesinde de yukardaki kanunlarn ortaya koymu; g srecinin temel mekanizmalarn, hem i hem de d g iin belirlemeye almtr (Jackson, 1986, s.14). Fakat ikinci makalesinin ilkinden temel fark, uluslararas gle de ilgili bilgiler vermesidir. Ravenstein uluslararas g olgusunda, yine ekonomik belirlenim temelli bir yaklam ortaya koymu ve uluslararas g kentsel ve endstriyel geliimle balantl olarak irdelemitir. Ravenstein, ikinci makalesinde dncelerine temelde iki ekleme yapmtr. Birinci eklemesi gn nedenleriyle ilgilidir. G yaratan ya da artran etkenler olarak kt veya baskc kanunlara, olumsuz iklim koullarna ve ar vergilere iaret etmitir. Fakat Ravenstein iin gn temel etmeni, ekonomik anlamda daha iyi olma isteidir; bunun dndaki dier koullar o kadar gl deildir ve talidir. Dolaysyla dier koullarn yaratt g dalgalarndan, ekonomik olarak daha iyi olma isteinin yaratt g dalgalar daha gldr. Ravensteinn yapt ikinci ekleme ise gn srekliliiyle ilgilidir. Ravenstein gn srekli artarak devam eden bir sre olduunu vurgulamakta, bu srecin sebebi olarak da sanayinin gelimesini ve buna bal olarak sanayi ve ticaret merkezlerinin oalmasn gstermektedir (Yaln, 2004, s.26). Grld zere Ravensteinn g kanunlar, dnemine ait ekonomik belirlenim temelli bilgiler vermekle birlikte, gnmzdeki ok etmenli ve daha karmak g olgusunun anlalmas noktasnda eksik ve yetersiz kalmaktadr. Ravensteinn ortaya koyduu g kanunlarnn daha sonraki g almalarna temel katks ise tarihsel olarak arkadan gelen g teorilerine ve modellerine zemin yaratmasdr. Castles ve Miller, Ravensteinn g kanunlarndan bahsederken birka tespitte ve eletiride bulunmaktadr. Temel olarak teorinin tarihsel olmadn (ahistorical) ve bireysel tercihlere dayandn vurgulamlardr. nk onlara gre, Ravensteinn teorisinin temeli, gmenlerin gidecekleri yer konusunda rasyonel olarak yaptklar bir maliyet-kazan hesabna dayanmasdr. Bireysel maliyet-kazan hesab noktasnda Ravensteinn teorisi, neoklasik ekonomik temelli g almalarna zemin hazrlamtr. Ayrca Castles ve Miller, dk gelirli blgelerden yksek gelirli blgelere ynelen g hareketlerinin, ekonomik temelli olmasndan dolay bunun klasik itme ekme teorisi olarak da adlandrlabileceini sylemektedir. nk ge sebep olan dk gelir, dk hayat standard, ekonomik frsatlarn yokluu, politik basklar gibi etmenler itme faktrleridir. Yksek kazan, igc talebi, ekonomik frsatlar ve politik zgrlk ise ekme faktrleridir (Castles ve Miller, 1998, s.20-21).

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

93

Genel hatlaryla anlatlmaya allan yedi kanun ve en basit anlamyla ortaya koymaya allan eitli eletiriler, Ravensteinnn almasnn dier pek ok g teorisine ve modeline sadece bir zemin olabileceini gstermektedir. Bu alma, dnemin ngilteresinin artlarna gre bir anlamllk ifade etse de, bu kanunlarn genel geer olduunun iddia edilemeyecei net bir gerektir. ok aktr ki Ravensteinn ekonomik ve endstriyel gelime etkisi erevesinde kurgulad tek faktrl g olgusu, gn gnmzdeki yapsnn, gereklerinin ve ieriinin anlalmas iin yetersizdir.

tme ekme Kuram

Bu kuramn formln ve ieriini ilk olarak 1966 ylnda Everett Lee yazmtr. Fakat daha sonraki yllarda bu kurama eitli kiiler tarafndan katklar yaplm ve kuram gelitirilmitir. Yaplan bu gelitirmeler erevesinde Leenin ortaya koyduu ilk formlasyon tamamyla korunmu ve yaplan eitli katklar kuramn temelini bozmamtr. Lee 1966 ylnda Bir G Teorisi (A Theory of Migration) adyla yaynlad makalesinde Ravensteinn almasna atfta bulunarak bir saptama yapmaktadr. Lee, Ravensteindan beri neredeyse yetmi be yl getiini, neredeyse de binlerce g almasnn yapldn ve pek oununda Ravensteina atfta bulunduunu belirtmi; geen bu srete yaplan g almalarnn ounun da gmenlerin demografik yapsna ait genel bir eilim ortaya koymaktan teye gitmediini ifade etmitir (Todaro, 1980, s.16). Lee yazd kuramda, gmenden daha ok ge odaklanm, fakat gmenin gz ard edilmemesi gerekliliini de kuramnda belirtmitir. Bu erevede Lee ilk olarak glerin karakteristik temel ortak zelliklerini ortaya koymaya alm ve bunun iin de ge ait itici ve ekici faktrleri saptam, analizine temel oluturacak drt ana faktr belirlemitir. Bunlar, 1. Yaanan yerle ilgili faktrler, 2. Gidilmesi dnlen yerle ilgili faktrler, 3. e karan engeller, 4. Bireysel faktrlerdir (Yaln, 2004, s.30). Leenin kendi kuramna ait olarak belirledii bu faktrler, itme ekme kuramnn temel ileyiini ve bileenlerini oluturmaktadr.

tme ekme kuramnn temel zellii g, gmene gre nceleyen bir kuram olmasdr.

ekil 4.1
00++-++-0 0+0-+++--00 Yaanan Yer Engeller 00++--++-00+ 0-+++--0 G Edilecek Yer

Yaanan ve Gidilecek Yerdeki Faktrler ve Bunlarn Etkileimi.

tme ve ekme kuramna gre, hem yaanan yerde hem de gidilecek yerde, itici ve ekici faktrler vardr. Hem itici hem de ekici faktrlerin birlii bir btnlk oluturmaktadr. ekil 1de grld hliyle, g iin 0lar ntr, + olumlu ve ler de olumsuz faktrleri temsil etmektedir. Leenin kuramna ait ntr deerler, herkes iin ayn olan ve ge herhangi olumlu ya da olumsuz bir katks olmayan faktrlere karlk gelmektedir. Olumlu faktrler ge ynelik ekmeyi temsil ederken, olumsuz faktrler ise itmeye karlk gelmektedir. Bu birlikteliin ortaya koy-

94

Kent Sosyolojisi

tme-ekme faktrleri zaman, mekn ve kiiye gre deien, hatta ayn kii iin zaman farkllna bal olarak deiebilecek olan faktrlerdir.

tme-ekme faktrleri ve bu faktrlerin amzdaki g olgusuna etkisi hl devam etmektedir. Mikro-makro ilikisi, sosyolojideki temel ve tarihsel konulardan bir tanesidir.

mu olduu btnlk, aka gstermektedir ki yaanan yerin de g edilecek yerin de kendi iinde olumlu ve olumsuz faktrleri, yani itme ve ekme faktrleri vardr. Buradan hareketle, bir yap olarak sosyal alan ierisinde itmeye neden olan olumsuz faktrler ve ekmeye neden olan olumlu faktrler, hayli ok ve birbirinden farkldrlar. nk kuramn temel yaps itibariyle, itme ve ekme faktrleri kiisel ve grelidir. Dolaysyla kiisel dzlemde g iin avantajlar ve dezavantajlar belirleyen ya, cinsiyet, eitim, rk vb. gibi demografik faktrlerin deerlendirilmesi, itme ekme kuram iin ok nemlidir. Ayrca bir dier nemli nokta da demografik faktrler erevesinde g iin kiisel avantajlarn ve dezavantajlarn, hangi sosyal balamlar ierisinde ve sreler erevesinde hesaplanp ortaya konulacadr. rnein ocuk sahibi bir aile iin g edilecek yerdeki eitim olanaklar nemliyken, ocuksuz bir aile iin g edilecek yerdeki eitim olanaklarnn durumunun ne olduu herhangi bir nem tamamaktadr. Tm bunlarn nda itme ekme faktrlerinin ok karmak ve ok boyutlu sosyal gerekliklere bal olduu aktr. Lee, bu ok faktrl, ince ve ayrntl ierik erevesinde, nemli olann, ncelikle tm itme ve ekme faktrlerinin farkl snflar iin doru tanmlanp bu faktrlerin ieriinin de doru bir ekilde oluturulmas gerekliliini belirtmitir. Kuramn temel erevesini oluturan ve ilerliini salayan nemli bir nokta da yaanlan yer ile g edilecek yerdeki olumlu ve olumsuz faktrlerin birbirlerinden ayr olarak deerlendirilmesi gerekliliidir. Daha net bir ifadeyle, yaanlan yerdeki itme ekme faktrleri kendi ierisinde bir btn olarak; g edilecek yerdeki itme ekme faktrleri de kendi ierisinde bir btn olarak deerlendirilmelidir. Dolaysyla kurama gre, hibir balam ve dzlemde mutlak itme ve mutlak ekme faktr yoktur. tme ekme faktrlerinin ieriinin belirlenmesi birok etkene baldr. Leenin kuramda vurgulad bir dier boyut ise gn belirleyenleridir. Lee gn belirleyenleri olarak iki boyut ortaya koymaktadr. Bu belirleyenlerden ilki, kiisel (mikro) faktrler, dieri ise kiisel olmayan (makro) faktrlerdir. Potansiyel gmenler olarak deerlendirilen yerleikler, kendileri iin yaadklar yerdeki olumlu ve olumsuz faktrlerin neler olduunu, bu faktrlerin kendileri iin ne anlama geldiini ok iyi bilmekte ve itme ekme faktrlerinin hesabn ok rahatlkla yapabilmektedirler. Belli bir blgede yerleik olarak yaayan potansiyel gmenler, baka bir yere g etmeyip yaadklar yerde kaldklarnda ve bu kalmadan sonraki srete olumlu ve olumsuz faktrlerin, yaklak olarak neler olaca konusunda genel anlamda bir fikre de sahip bulunmaktadrlar. Fakat g edilecek yerdeki sosyal yap ve var olan durum ierisindeki belirsizlikler, gmenlerin kendileri iin yarattklar beklentiler ve hlihazrda var olan riskler gibi kavramlar, potansiyel gmenler iin g srecinin belirleyenleridir. Bu kuramsal yaklam balamnda, gn kendisinin bal bana bir belirsizlik ve bu belirsizliin de kiileri g srecinden alkoyan bir durum olduu sylenebilir. Leenin itme ekme kuram erevesinde, zellikle zerinde durduu bir dier nokta da, yaanan yer ile g edilecek hedef yer arasnda bulunan engelleyici faktrlerdir. Buna gre yaanan yerde ve gidilecek olan hedef yerdeki tm faktrler eitlendiinde, ge ynelme eilimlerini sadece gmene ve/veya potansiyel gmene ait kiisel faktrlerin farkllyla aklamak yetersiz olacaktr. G analizini daha iyi ve doru yapabilmek iin, yaanan yer ile g edilecek yer arasndaki engelleri de g analizinin iine katmak gerekmektedir. Daha nce de bahsedildii gibi, Lee kuramnda engelleyici faktrleri makro ve mikro olmak zere ikiye ayrarak kullanmaktadr. Kiisel farkllklara ve kiinin iinde bulunduu durumsal

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

95

balamlar temel alan mikro faktrler; gn beraberinde getirecei hukuksal ve sosyal belirsizlik, g mesafesi, ulam iin denecek bedel ve ulam imknlar gibi eitli etmenlerdir. G engelleyen makro faktrler ise, kat g kanunlar, rk ya da ulusal kimlie gnderme yapan g sistemleri, g iin fiziksel uygunluk ve salamlk kontrolleri gibi gmenlerin karlaabilecei daha st dzeydeki faktrlerdir (Todaro, 1980, s.17-18). tme ve ekme teorisi, genel bir bakla, sadece itici ekici faktrlerin etkisiyle iliyor gibi grnmektedir. Fakat bu ileyiin ardnda yatan ve tm sreleriyle birlikte g olgusunun belirleyicileri, bu kadar net ve kolay anlalr deildir. nk Leeye gre g, anlalmas zor ve karmak bir olgudur. Bunun iin de, sadece itme ekme faktrlerini incelenmek yetersiz kalmakta, itme ekme faktrlerinin yannda g engelleyebilecek olan makro ve mikro faktrlerin de incelenmesi gerekmektedir. Dier bir deyile Leeye gre g, artlarla eksilerin matematiksel hesabndan kan bir sonu deildir fakat artlar ve eksilerle yaplan bu matematiksel hesap da, gn temelinin ilk basaman oluturmaktadr. Gnmzdeki g olgusuna ve yaanan eitli g olaylarna genel anlamda bakldnda, itme ekme faktrlerinin hl gerek i gler gerekse de d gler iin iledii grlmektedir. Bunun yannda gnmzdeki glerin artk Leenin bahsettiinden daha da karmak hle geldii de aktr. Kreselleme bata olmak zere pek ok faktr, g olgusunu derinden etkilemekte ve deitirmektedir. Ortaya kan bu ok belirleyenli yap, itme ekme faktrlerinin hesabnn, zellikle uluslararas g iin, kolay olmad bir duruma da iaret etmektedir. Her ne kadar gnmzde itme ekme faktrleri g balamnda varlklarn srdryorlarsa da Leenin kuramnda bahsettii gibi, bu itme ekme faktrlerinin her snf iin ayr olarak hesaplanmas artk daha da zordur. nk iinde yaadmz dnemde snf yaps ve ierii hayli tartmal hle gelmitir ve snfn sz konusu yaps g zerinde net tespitler yaplabilmesini de gletirmektedir.

Kreselleme srecine elik eden teknolojik gelimeler, hem ulam teknolojileri hem de iletiim teknolojileri, insanolunu daha hareketli klmtr. Ekonomik alandaki kreselleme ise gnmzdeki igcn eski dnemlere gre daha hareketli hale getirmitir.

Petersenin Be G Tipi
tme ekme faktrleriyle uraan ve g zerine dnen bir dier g kuramcs da Willam Petersendir. Petersen, her insann ayn olduu ve gnde normal bir ey olduu yaklamna kar karak, eer her insan aynysa neden bazlar g ediyor da bazlar g etmiyor (Petersen, 1958, s.258) sorusuyla almasna balar. Petersen temel olarak itme ekme faktrlerinin altnda yatan asl sebeplerin ne olduunu aratrr. Onun iin tarihsel dng nemlidir ve belli bir zaman srecinde g iin itme faktr olarak ileyen bir btnlk, belli bir dnemde ekme faktr olarak da ileyebilmektedir. Ekonominin genel durumu g iin her zaman nemli bir faktrdr. Petersen, ekonomik yapnn belli snflar iin ne anlama geldiini ve ekonominin g nasl etkilediini, gleri anlayp snflandrmak iin incelememiz gerektiini ortaya koymutur. nk ekonomide yaanan dalgalanma st, orta ve alt snflar farkl ekillerde etkilemekte ve kiilerin farkl tepkiler vermelerine neden olmaktadr. Bu erevede, Petersen bireysel ve snfsal farkllklar da gzeterek, be g tipi oluturmutur. lkel (primitive) gler: Bu gler doal evrenin yaratt itme etkisiyle oluan glerdir. Petersen, gebe topluluklarn dnemlik glerini de bu g tipi ierisinde tanmlamaktadr. Fakat asl zerinde durduu konu, kuraklk, kt hava artlar gibi evrenin yaratt fiziksel zorluklardan kaynaklanan ve bu sebeplerle yaanan toplu glerdir.
Petersen tipletirmelerinde bireysel ve snfsal farkllklara nem vermitir.

Petersen g olgusunu be farkl ekilde tipletirmitir: 1. lkel gler, 2. Zoraki gler, 3. Ynlendirilen gler, 4. Serbest g, 5. Kitlesel g.

96

Kent Sosyolojisi

Petersenin zoraki ve ynlendirilen g tipletirilmeleri anlatm kolayl ve aralarndaki farkn daha iyi anlalmas iin genelde birlikte anlatlr.

Zoraki (forced) ve ynlendirilen (impelled) gler: Petersen, ilk g tipinde ayrt edici zellik olarak doann yaratt basky kullanrken; ikinci g tipi olan zoraki g ve nc g tipi olan ynlendirilen gte, sosyal durumun yaratt basky ayrt edici bir zellik olarak kullanmaktadr. Petersena gre, sosyal bir baskya ramen bireyler ya da bir toplumun g etmede bir karar mekanizmas kullanabilmesi ve bu karar mekanizmasnn iletme gcn ellerinde bulundurmas ynlendirilen g anlamna gelmektedir. Ancak, potansiyel gmenler, g karar zerinde herhangi bir inisiyatife sahip olmamas zoraki ge karlk gelmektedir. Burada nemli olan nokta, sosyal bir zor kullanma ve zorlama sonucunda bireylerin ya da toplumlarn ellerindeki karar mekanizmasn kullanma ansna sahip olmamalar ya da ellerinde bulundurduklar karar mekanizmasn kullanamamalardr. Petersen, Nazilerin Yahudileri ge zorlamak iin gelitirdikleri anti-Semitik eylemleri, kanunlar ve Yahudileri toplama kamplarna tamak iin gelitirdikleri politikalar, zoraki ge rnek olarak vermitir. Petersen bu olayn zoraki g ve ynlendirilen g arasndaki farkll gsteren gerek bir rnek olduunu da belirtmektedir. Serbest (free) g: Yukardaki g tiplerinin serbest gten fark, temel bir belirleyenin varldr. Oysaki serbest g tipinde kiiler, topluluklar ve toplumlar zerine uygulanan herhangi bir zorlayc durum ve itici bir g yoktur. Petersenin tipletirdii serbest gte, gmen kesin ve kararl bir ekilde kendi g kararn vermekte ve buna gre hareket etmektedir. Bu g tipi byk kitlesel gleri deil, bireysel tercihlerle ilerleyen kiisel gleri tanmlamaktadr. Kitlesel (mass) g: Petersene gre dnyadaki gn nc basama olan bu g tipi, teknolojik gelimeye paralel ilerleyen bir durumu ifade etmektedir. Petersen dnyadaki ulam yolarnn ve imknlarnn gelimesiyle, gn kitlesel bir duruma geldiini ifade etmektedir. Bu g tipinin en belirgin ve dier glerden ayrlan zellii, gn kolektif bir olgu hline gelmesidir. Serbest g tipine ait olarak Amerika ve Avrupa ktasna g eden bireysel, nc gmenlerin, gn kitlesel hle dnmesindeki neminin bykl, rnek olarak verilmektedir. nk nc serbest gmenler, g ettikleri yerin farkl hayat tarzn benimsemi ve bu kazanmlarn dier takipilerine aktarmlardr. Bir dier ifadeyle, teknolojik gelime ve nc gmenlerin kurduklar gmen alar, yeni gmenleri ge cesaretlendirmi ve kitlesel g yaratmtr (Petersen, 1958, s.259-263). Petersenin bu ilgin almasyla yapt snflama ve bu snflama iin kulland tipletirme kriterleri dnemine gre hayli kapsamldr. Ayrca, bu tipletirmeler ve ortaya konulan tipletirme kriterleri, dnyadaki gn kronolojik olarak gelien, sosyal deiimini ve geliimini de gstermektedir. Petersenin g tipleri, sadece itme ekme faktrlerinin varl sonucunda olumamakta, ayn zamanda g iin bireysel ve toplumsal motivasyonlar da analiz etmesidir. Tm bunlarn eliinde, Petersenin almas, zellikle bireysel ve toplumsal motivasyonu kapsad iin, g sosyolojisi ierisinde anlaml bir yer tekil etmektedir. Ayrca, birden fazla faktrn g analizinde kullanmasna izin vermesi, ynlendirilen ve zoraki g ayrmn baarl bir ekilde gerekletirmesi, Petersenin kuramn, gnmzdeki gleri zlmemde ve anlamda baarl ve kullanlabilir klmaktadr. zellikle, amzda yaanan eitli uluslararas gler (Afrikada savatan kaan kiiler,

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

97

smrge dneminde baz Afrika lkeleriyle Fransa arasnda oluan gmen ilikisi vb. gibi) asndan deerlendirildiinde kuram bir analiz ve amlamaya araclk etmektedir.

Kesien Frsatlar Kuram

G sosyolojisiyle ilgili olarak zerinde durulacak bir dier kuram da kesien frsatlar kuramdr. Bu kurama genel olarak bakldnda, mikroya ynelik, g konusunda bireylerin kararlar ve bu kararlara iten sebepler zerine younlaan ve sosyal aktr olarak gmeni n plana karan bir kuram olduu sylenebilir. 1940 ylnda Stouffer ilk kez kesien frsatlar (intervening opportunities) kuramndan bahsetmitir. Stouffer yapt bu almada, Clevlandn anakent blgesine ait nfus istatistiklerini kullanm ve bu istatistiklere gre evlerinden tanan kiileri veri kabul ederek almasn gelitirmitir. Kurama gre, g olgusunda nemli olan noktalar, g edilecek mesafe, g edilecek yerdeki imknlar ve bu imknlarn miktardr. Fakat Stouffer oluturduu kuramda, bu nemli faktrden mesafeyi analiz nesnesi olarak dier faktrlerin nne koymaktadr. Stouffera gre, g almalarnda ekim etkisi zerinde daha fazla durulmaldr. ki farkl merkezdeki ekim etkileri, g edilecek yerle ekim merkezi arasndaki mesafe dikkate alnarak analiz yaplmaldr (Stouffer, 1940, s.846). Biraz daha amak gerekirse, Stouffer net bir ekilde herhangi merkeze ynelecek olan gte, ekme faktrlerinin nemli olduunu fakat bu faktrlerin nemini belirleyen temel noktann da mesafe olduunu dile getirmektedir. Buna gre, belli bir mesafeye g edecek kiilerin says bu mesafedeki i imknlarnn okluuyla doru orantldr. Ayrca g edilecek hedef yerle, yerleik bulunulan yer arasndaki mesafenin ksa olmas da, ge ynelecek olan kiiyi g iin cesaretlendirmekte ve g olumlu anlamda etkilemektedir. Yani g edilecek yerdeki i imknlarnn okluu ve g mesafesinin ksal, o ekim merkezine g eden kiilerin saysn artran faktrlerdir (Jansen, 1970, s.11). Bu erevede, kesien frsatlar kuramnn uluslararas g iin en nemli katks, g mesafesine bal olarak g srasnda kabilecek zorluklar gz nnde bulundurarak g deerlendirmesidir. G iin kat edilecek mesafede, alacak olan ulus-devletlerin snrlar ve bu snr geileri, g zerinde olumsuz bir etkide bulunmaktadr. nk her alacak olan snr, bir kontrol sistemi ve mekanizmasn da beraberinde getirmektedir. Bu durum da uluslararas g olduka zorlatran bir etken ve uluslararas g iin bir snrlama anlamna gelmektedir. Uluslararas g olgusunda, ulus-devletlerin varl ve g uygulamalar SZDE SIRA bir ulus-devletin snrndan bir dierine geerken gzlenmektedir. Bu srecin ve ilikilerin Avrupa Birliinde nasl uygulandn aratrnz.
DNELM

Kesien frsatlar kuramna gre, g edilmesi dnlen iki merkez varsa ve bu merkezlerdeki frsatlar eitse gmenler yakn olan merkeze doru g edeceklerdir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U
amzda dnya zerinde yaanan insan hareketliliin DKKAT byk blm yasad yollarla Avrupa lkelerine ve Amerikaya doru ynelmektedir.SIRA SZDE Bu insanlarn ok byk bir blm vasfsz ve ucuz igc olarak almaktadr.

ok geni kapsaml ve yaygn kullanlan bir kuram olmamakla birlikte, bu kuramn zellikle ekonomik temelli glerde ve ii g almalarnda daha sklkS O R U la kullanlabilecei grlmektedir. Buna gre, bir blgede yaratlan i imkn ve bu i imknlarnn yaratt cazibe, kuramn temel ileyi biimini oluturur. YaraDKKAT tlan i frsatlarnn nicel okluu ve bu ileri talep eden yerleim iindeki yerleik iilerin says, yaanacak olan gn bykln belirleyecektir. SIRA SZDE zellikle amzda kiileri ve kitleleri ge ynelten frsat olarak nitelendirilebilecek etmenlerin hayli farkllat ve oald aktr. zellikle de kreselleme olgusunun etkileriyle birlikte, igcnn g ya da dolam iyi eitimli niteAMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

98

Kent Sosyolojisi

likli kiilerin ucuza altrlmas eklinde yrmektedir. Dolaysyla, Hintli bir bilgisayar mhendisinin rlandada yerli bilgisayar mhendislerinden daha ucuza alma istei, ie alnmak iin tercih nedeni olarak grlmekte ve iverenler tarafndan da bu kii tercih edilmektedir. Fakat vasfsz bir Hintli gmen ii iin ngilteredeki kayt d iler, ne kadar ve nasl bir frsattr? Bu frsat olarak nitelendirilebilecek olan durum nasl ve hangi aralarla llecek, hangi dolaymlarla anlalmaya allacaktr. Kreselleme olgusuyla birlikte, gnmzde daha da younlaan ucuz igc talebi ve bu sreci destekleyen yasad gleri bu kurama gre deerlendirebilmek, lmek ve anlamak gerekten mmkn grnmemektedir. Artk dnya corafyasnn pek ok blgesinde yaanan bu durum, herhangi bir frsatn deil daha ok aresizliin gstergesidir. Yaanan aresizliin bir dier grnts de, kiilerin herhangi bir frsatn varlndan ve bu frsatn niteliinden haberdar olmadan ge ynelmeleridir. glerin olumasnda, daha yksek gelir, kentin krsal kesime gre daha iyi ve rahat yerleme olana (Tatldil, 1993, s.60) vermesi etkili olmaktadr. Dolaysyla, lkemizde daha iyi bir yaam iin stanbula ya da bir yolunu bulup Almanyaya g etmek, var olan frsatlardan ve bu frsatlarn niteliinden kaynaklanan bir durum olmaktan ok; alkanlk, zorunluluk ve renilmi aresizliin tandk bir sonucu gibi grnmektedir.

Merkez evre Kuram

Merkez evre kuram sadece bir g kuram deil, dnyada yaanan sosyal btnl anlayp alglamaya alan bir kuramdr.

ok yaygn olarak kullanlan g kuramlarndan bir dieri de Merkez evre (center-periphery) kuramdr. Bu kuram, Merkez evre kuram ya da Bamllk Okulu olarak da adlandrlmaktadr ve Samir Amin, Immanuel Wallerstein, Andre Gunder Frank gibi dnrler kuramn gelitirilmesinde etkili olmulardr. Kurama gre dnya, merkez ve evre olmak zere ikiye ayrlm ve bu ikili dnya birbirine ekonomik temelde baml olarak var olabilmektedir. Modern ekonomiyle birlikte kapitalizmin de gelimesine kout bir durum olarak bamllk ekonomik temelli kapitalist balara dnmtr. Oysaki tarihsel perspektiften bakldnda, kolonyal dnemde smrgecilik ve kolonyal balar merkez ve evre lkeler arasndaki bamlln temelini oluturmutur. Bu erevede net bir vurgu yapmak gerekirse merkez evre kuramnn modern dnyadaki temel ileyii, kapitalizm ve ulus-devlet temellidir. Gnmzde oka tartlan bir konu olmakla birlikte, birok dnr, dnyada tek bir sistemin hkm srdn ileri srmektedir (Bkz. Ekholm ve Friedman 2003; McNeil, 2003; Gills ve Frank, 2003). Bu dnrlerin yaklamlarna gre, dnyadaki grnt, gerek imparatorluk olsun gerek smrgecilik olsun, ayn sistemin farkl grntleridir. Grntler farkl olsa da, tarihsel olarak dnyada var olan tek bir olgu ve tek bir sistemdir. Tek bir sistem olarak var olan bu sre, uygarlklar st bu olgu, dnya sistemi olarak adlandrmaktadr. Wallerstein ise bu yaklama kar karak var olan olgunun Dnya Sistemleri kavramyla aklanmas gerektiini belirtmektedir. Dnya Sistemleri kurgusu noktasnda, Wallerstein bu yaklama kar karak kendi yaklamn yle ortaya koymaktadr: Szck kullanm asndan Frank ve Gillsi benden ayran bir ayrntya dikkatinizi ekerim. Onlar bir dnya sisteminden sz ediyorlar. Ben dnya-sistemlerinden sz ediyorum. Ben bir tire iareti kullanyorum; onlar kullanmyorlar. Ben oul kullanyorum; onlar tekil kullanyorlar; nk onlara gre tarihsel zaman ve uzam boyunca sadece tek bir dnya sistemi var oldu ve var olageldi. Bana gre birok dnya-sistemi var olmutur. rnein ben, birok tarihinin in ve-

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

99

ya in mparatorluu dedikleri eyin tek bir sistem olduunu dnmyorum. in olarak adlandrlan corafi blgede birbirini izleyen birtakm sistemler var olmutur. Han ykseldi ve dt. Tang veya Ming corafi meknlar, grnrdeki formlar (bir Dnya mparatorluu) ve baz kltrel zellikleri ayn olsa bile, ayn tarihsel sitemi yanstmyordu. Modern dnya sistemi (veya kapitalist dnya-ekonomisi) birok sistemden sadece biridir. Onun kendine zg zellii adalarn yok edecek kadar gl olduunu gstermi olmasdr (Wallerstein, 2003, s.531532). Wallersteinn bu kuramsal yaklamna gre, kapitalizm ve kapitalizmin eitli grntleri, gnmz ekonomisini ve buna bal olarak da dier yaplar belirleyen temel unsurlardr. Bugnk durumda tarihsel sitem, evirilen tek tarihsel varlk olarak kapitalist dnya ekonomisidir (Wallerstein, 2000, s.134). Wallersteinn yaklam erevesinde merkez-evre kuramna bakldnda, merkez olarak adlandrlan lkeler, ekonomik ve sosyal olarak gelimi ve genel olarak da kapitalist ilikiler sistemini benimsemi lkelerdir. evre lkeler ise bu kapitalist alar ve deerlerle kuatlm merkez lkelere baml olan lkedir. Merkez ve evre lkeler, kapitalist deerler ve ekonomik zorunluluklar sistemi erevesinde karlkl olarak birbirlerine bamldr. Merkez-evre kuramna gre evre olarak adlandrlan lkeler, merkez lkeler iin vazgeilemeyecek ve merkez lkelerin srekli kapitalist geliimi perspektifinde ihtiya duyulan bir konumdadrlar. Meydana kan bu ihtiya, aslnda bamllk zincirini oluturan iktidar mekanizmasnn temel gereksinimidir. Kurulan bamllk sistemi ierisinde merkez lkeler, ucuz igc, hammadde ve retilen mamul maln pazarlanmas iin evre lkelere ihtiya duymaktadrlar. evre lkelerden gelen hammadde, yine evre lkelerden gelen ucuz igcyle ilenerek maliyet drlmekte ve dk maliyetli bu rnler lke iinde tketilmekte ya da dier lke pazarlarna ihra edilerek kapitalist sisteme bir geri dnm salanmaktadr. Kuramn temel ileyii erevesinde, merkez lkeler var olan kapitalist birikimlerini gelitirmek ve mkemmelletirmek iin evre lkelere ihtiya duyar. evre lkeler de kapitalist geliimlerini tamamlama ve ekonomik refahlarn ykseltmek iin merkez lkelerle bu tip bir iliki sistemine dhil olmaktadr. Net bir ekilde grld zere, bamllk tm gelimilik ve az gelimilik kriterlerine gre olsa da sadece tek tarafl deildir. nk kurama gre gerek merkez olarak kabul edilen gerekse de evre olarak kabul edilen lkelerin, eitli balamlarda ve yaplarda birbirlerine ihtiyalar vardr. Yukarda ksaca anlatlmaya allan kuramn ileyi emasna gre, kapitalist etkiler ve bu etkilerin yaratt ileyiler sistemi ok nemlidir. Herhangi bir dnya sistemi erevesinde oluan merkez evre ilikisinde, kapitalist alarn etkisiyle evre lkelerde bir nfus hareketi meydana gelmektedir. Zolberg, bu hareketi tarihsel bir perspektifle ifade ederek gemiteki ve gnmzdeki gleri, zellikle de amzdaki igc glerinin, evre lkelerden merkez lkelere doru aktn belirtmektedir (Zolberg, 1983, s.9). Abadan-Unatta Zolberg gibi g akmnn evreden merkeze doru olduunu ifade etmekle birlikte, bu olgunun kapitalizmin doal bir sonucu olduunu belirtmeye alyor: Dnya sistemleri kuramna gre uluslararas g, kapitalist gelimenin neden olduu kopma ve yer deitirmelerinin doal sonucudur. Kapitalist ekonomi Bat Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonyadaki merkezlerden giderek daha geni halkalar hlinde yayldka dnya nfusunun giderek byyen ksm dnya pazar ekonomisine dhil edilmektedir. evre blgelerdeki toprak, hammadde ve emek dnya pazarlarnn denetimi alt-

Wallerstein merkez ve evre arasndaki ilikiyi ekonomik temelli ve kapitalist ilikiler balamnda tanmlamaktadr.

Kurama gre merkez ve evre lke arasndaki g, kapitalist iliki ve bamllktan kaynaklanan igc gdr.

100

Kent Sosyolojisi

Kurama gre kapitalist ilikiler hem lke iinde, hem de lke dna doru uluslararas g hareketine neden olmaktadr.

na girdike g akmlar olumakta, bunlarn nemli bir ksm d lkelere doru ynelmektedir (Abadan-Unat, 2002, s.15). G olgusunu merkez evre kuramna gre gnmzdeki boyutlar ve grntleriyle ele alndnda, merkez lkelerin ucuz igc ihtiyalarn karlamak iin, hayli snrlayc da olsa gmen kabul politikalarn ilettiklerini syleyebiliriz. Bu gmen kabul politikalar birok ar n artlar gerektirmektedir. Aranan bu n artlarn temelini ise hnerli, iyi yetimi, kalifiye eleman olmak oluturmaktadr. Merkez lkelerde, evre lkelerden gelen bu tip elemanlar dk cretle altrlmakta, bylece de retim maliyetleri drlmektedir. evre lkelerden merkeze doru akan g olgusunun bir dier grnts de vasfsz iilerin gdr. Merkez lkeler, emek youn sektrlerde kendi lkesinin vasfsz iisinden daha ucuza altraca, vasfsz iileri de gmen olarak kabul etmekte ve/veya bu iileri kaak gmenler arasndan temin ederek altrmaktadr. Bu durum retim maliyetini drmeye ynelik bir uygulamadr. Fakat gelien ekonomik kresellemeyle birlikte bu durumun deitii gzlenmektedir. Artk ucuz igc sermayenin lkesine, merkez lkeye gitmiyor, tam tersine sermaye, girdi ve iilik maliyetlerinin ucuz olduu lkelere gidiyor. Merkez lkelerden evre lkelere akan bu sermaye ve bilgi birikimi temel olarak kapitalist ilikilerin younlap daha da derinlemesini salamaktadr. Karlkl olarak merkez ve evre lkeler arasndaki bamllk ilikisini de derinletiren bu durum, evre lkede de bir takm deiimlere yol amaktadr. Merkez lkelerdeki firmalarn evre lkelerde kurduklar fabrikalar ve bu fabrikalarda alan igc, evre lkedeki geleneksel retim mekanizmalarn ve sistemlerini zayflatmaktadr. Zayflayan retim mekanizmalar ve geleneksel retim etkinliklerinden kopan yeni iiler, ucuz emek piyasasna katlmakta ve bu piyasay canl tutmaktadr. Bu gelimeler erevesinde, ucuz igcne olan talep, kadn ve ocuk iiliine duyulan ihtiyac da artrmakta ve bu ihtiyaca ynelik olarak alma hayatna katlan kadnlar da ataerkil aile yaps bata olmak zere, toplumsal yapda birok deiime ve dnme neden olmaktadrlar. Bahsedilen bu kapitalist ileyi, evre lke iinde de bir ge neden olmaktadr. Geleneksel retim tarzndan kopan iiler lke iindeki sanayi merkezlerine doru g etmektedir. Sanayinin gelimesiyle birlikte ky ve kydeki nfus hem endstri iin igc kayna oluturmu hem de sanayi toplumunu beslemeyi stlenmitir (Oktik, 1997, s.81). Tekrar vurgulamak gerekirse, kapitalist ilikiler a, hem evre lkelerden merkez lkelere doru ge, hem de evre lkenin kendi ierisinde srekli bir ge neden olmaktadr. Toksznde bahsettii gibi, bir kez alan g musluunu kolayca kapatmak artk mmkn olmamaktadr (Toksz, 2006, s.20). Ksaca anlatlmaya allan, igcyle kapitalist etkileim arasndaki bu iliki sistemi, aslnda kreselleme olgusunu ve kresel ada igcnn hareketine iaret etmektedir. nk merkez kapitalist lkeler ile onlarn evresinde gelimekte olan lkeler arasnda kresel kapitalist balarn kurulduu tarihsel bir gerektir. Fakat hzla gelien kresellemenin ortaya kard bir sonu da, merkez evre olarak adlandrlan lkelerin grntsnde yaanan deiimdir. Gnmzde tek kutuplu ve tek boyutlu olarak yaanan iliki sistemleri, merkez ve evre grntleri netliini kaybetmektedir. nk politik, kltrel ve ekonomik kreselleme merkez olarak adlandrlan lkelerin varl yerine ulusar irketleri koymutur. Artk sadece, herhangi bir ulus-devlete ait sermayenin g kaybetmesi ya da sermaye gruplarnn yok olmas, bu sreci hem desteklemekte hem de hzlandrmaktadr. Bu gelimeler de, igcn hem harekete zorlamakta ve hem de bu hareke-

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

101

tin yaratt rekabet zellikle kadn ve ocuk igcnn smrlmesine yol amaktadr. Sayn, bu durumu yle anlatmaktadr: Rekabet nedeniyle en fazla suiistimal edilen kadn ve ocuk emeidir. Kadnlarn daha ucuz cretlerle istihdam edilmesi, tercih edilmelerine olanak salamaktadr. Bu konuda zellikle evlenmemi kz ocuklar veya ocuksuz kadnlarn rekabetin en fazla olduu tekstil alannda eskiden beri tercih edildikleri gzlenmektedir (Sayn, 2001, s.12).

G Sistemleri Kuram
G sistemleri kuram uluslararas ilikiler erevesinde, ekonomik ve politik temelli olarak gelitirilmi bir kuramsal erevedir. Bu kurama gre, iki ya da daha fazla lke karlkl olarak gmen deiimiyle bir g sistemi ve ilikiler zinciri olutururlar. Bu ilikiler btn yakn iki lke arasnda gerekleebilecei gibi, birbirileriyle aralarnda hayli mesafe bulunan lkeler ve blgeler arasnda da kurulabilir. Meksika ve Amerika Birleik Devletleri arasndaki g ve gmen ilikisi, yakn bir corafya zerinde; Bat Afrika ve Fransa arasndaki g ve gmen ilikisi de uzak iki corafya arasnda gerekleen, g sistemleri ilikisine iyi birer rnek olabilirler. G sistemleri kuramna gre g hareketi, g nceleyen bir ilikiler temeline dayanmaktadr. Genel anlamda g veren ve alan iki lke arasnda, g ilikisinden nce bir iliki mevcuttur. Bu ilikinin temeli kolonyal dneme ve kolonyal ilikilere, ticari ve mali ilikilere, politik nfuz ve kltrel balara dayanabilir. Ayrca bu ilikinin temeli askeri igale de dayanabilir. Amerika Birleik Devletlerinin Meksikayla olan g ilikisinin temeli, Amerikal iverenlerin ucuz iiye olan ihtiyacna ve iki lke arasndaki kltrel etkileime balamak mmkndr. Fakat buna karn, Amerika Birleik Devletlerinin Kore ve Vietnamla olan g ve gmen ilikisinin temelinde Amerikan askeri igali yatmaktadr (Castles ve Miller, 1998, s.23-24). Bugne kadar dnya zerinde oluan bu tip ilikiye ait rnekleri oaltmak mmkndr. Hatta g sistemleri kuram balamnda, Trkiye ile Almanya arasndaki ilikiyi de bu tr ilikiler de g sistemine rnek olarak verilebilir. G sistemleri yaklam, ge ynelik herhangi bir sosyal hareketin makro ve mikro yaplardaki karlkl etkileiminin bir getirisi olabileceini gstermektedir. Bu erevede, makro yaplar ok geni bir yelpazedeki kurumsal faktrleri gsterirken, mikro yaplar ise gmenlerin kendilerine ait olan inanlarn, davranlarn ve kendi aralarndaki etkileim an gstermektedir. G sistemleri kuramsal yaklama gre, g alan ve veren lkeler arasnda gn kontrol ve gmenlerin yerletirilmeleriyle ilgili oluan iliki erevesindeki makro yaplar, dnya pazarnn ekonomik politiini, uluslararas pratik ve hukuksal ilikileri iermektedir (Castles ve Miller, 1998, s.24). G alan ve veren iki lke arasnda kurulan bu makro boyuttaki ilikiler ve bu ilikilerin sonucu olarak ortaya kan yap, ge ait bir sosyal hareketin organizasyonunu ve planlanmasn kolaylatrmaktadr. Fakat bu kolaylatrma ve organizasyona bal olarak g alan veya zamannda gmen alm lkelerin kendi snrlarn korumasn da gerektirmektedir. Bu durumu Zolberg yle ifade ediyor: duvarlar ykseltirken, kk bir kap brakmak (Zolberg, 1989, s.408). G sitemleri kuramna gre mikro yaplar, gmenlerin kendi aralarnda g ve yerleim sorunlaryla ba edebilmek iin gelitirdikleri enformel sosyal alardr. Gelien bu yapy ve bu ilikileri tanmlamak iin, literatrde daha nceleri g zinciri kavram kullanlmaktayd. G zinciri kavram sadece ge ait bir durumu

Kurama gre g, iki lke arasnda gten nce mevcut olan bir ilikiden kaynaklanmaktadr.

102

Kent Sosyolojisi

Kurama gre makro yaplar kurumsal faktrlerin tmn, mikro yaplar ise gmen sosyal ann kapsad her eydir.

aklarken, a kavram gmenlie ait bir durumu da aklamakta ve gmenler arasndaki ilikiler sistemine atfta bulunmaktadr. G sistemleri kuramna gre, mikro yaplarn dayand temel nokta ortaya kan sosyal alardr. Bu sosyal alarn olumasn salayan ve ayn zamanda gmen alarnn tad temel deerler kltrel sermaye ve sosyal sermaye olarak ifade edilmektedir. Faist g sistemleri kuramn dnya sistemleri kuram ile a kuram arasnda bir balant, bir gei kuram olarak kullanmaktadr. nk Faiste gre dnya sistemleri kuram, makro baka ait bir yaklamdr. Oysaki Faist almasnda mikro yaklam n plana karmaya alarak, gmenin, gmenlik durumunu temel aratrma nesnesi yapm ve gmen alarna bakmaya almtr. Faist g sistemleri kuramnn ana niteliinden szetmekte ve bunlar da yle sralamaktadr: 1. G sistemlerinin, hareketlerin ortaya kt balamlar oluturduklarn ve bu sistemlerin kalmak ya da gitmek tavrlarnda etkili olduunu varsaymaktadr. Temel olarak bir g sitemi birbirine insan ak ve kar-insan aklaryla bal iki ya da daha fazla mekn -genelde ulus-devlet- ierirler. Bamllk kuramlar ile dnya sistemleri yaklamlar geniletilirse, g sistemleri kuramlar insanlardan ziyade lkeler arasndaki balantlarn varl zerine, mesela ticaret ve gvenlik anlamalar, kolonyal balarla (Portes ve Walton, 1981) mal, hizmet, bilgi ve fikir aklarna vurguda bulunmulardr. Bu balantlar genelde g akntlar meydana gelmeden mevcutturlar. Anayurt tekrardan g alan bir lkeye dnebilir, zellikle de genelde uluslararas g iindeki yksek geri dn oranlar sebebiyle. Ticaret ve gvenlik balantlaryla kolonyal balarn bir analizi merkez ve (yar) evre devletler arasndaki uluslararas hareketin ynn aklamakta bizlere yardmc olmaktadr. 2. G sistemleri kuram g sistemlerindeki sreler zerine younlamaktadr. Hareket bir-defalk bir olay deildir, aksine zaman iinde bir olaylar silsilesini barndran aktif bir sretir (Boyd, 1989, s.641). G hareketleri dinamikleri kuramlatrlmas, hareketin izgisel, tek ynl, itici ve ekici, neden-sonu hareketi olduu hususundan; gn iindeki bir parada grlen deiimin btn sistemleri etkiledii, dngsel, birbirine bal, geliim anlamnda karmak ve kendi kendini deitiren sistemler zerine vurguda bulunan dncelere ynelmektedir (Magobunje 1970, s.4). Mesela bu hipotez, uluslar aras gn bir kez balad m neden kendi-kendini besleyen bir sre hline dntn ksmen aklamaktadr. 3. Ulus-devletlerarasndaki ekonomik eitsizlikler ve g alan lkelerin kabul etme siyasalar gibi nemli etmenler balamnda bireyler, hane halklar ve aileler kal veya gidi alternatifleri -k, fikirlerini ifade etme ve in situ adaptasyonun eitli biimleri- ile baa kmak amacyla stratejiler gelitirirler. Son olarak sistem kuramclar toplumsal a kuramn gl bir biimde uygulamtr. Bir a, bir bireysel ya da kolektif aktrler -bireyler, aileler, irketler ve ulus-devletler- btn olarak ve onlar birletiren ilikiler anlamnda tanmlanr (Faist, 2003, 82-83). Faistin ok boyutlu yaklam erevesinde g kuramlarna temel bak, a kuramna zemin hazrlama perspektifindedir. Yukardaki alnt da gstermektedir ki, Faist iin temel nokta, gn uluslararas boyutunun niteliidir. Bu erevede de Faist, uluslararas glerin yaratt yeni bir alandan bahsetmektedir. Yazarn bahsettii bu yeni alan ulusar toplumsal alanlardr.

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE
4. nite - G Kavram ve Kuramlar

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

103 AMALARIMIZ

Uluslararas g ve gmenin yaad sosyal etkileri daha iyi anlamak iin A P K T Thomas Faistin (Uluslararas G ve Ulusar Toplumsal Alanlar, (2003), Balam, stanbul) kitabndan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

Kuramn, tarihsellik balamnda, iki lke ya da iki blge arasnda yaanan gn anlalmasnda kullanlabilir ve anlamlandrmaya olanak verdii grlmektedir. Gnmzdeki herhangi bir g iin tek faktrl ve tek bak al bir bak ge litirmek imknszdr. Bu balamda amzda yaanan g veN T E R N E T ilikisinin gmen i ie gemi olduu ve baz dnem ve g olaylarna gre birbirlerini etkiledikleri unutulmamaldr. G sistemleri kuram, ok uzun yllara dayanan gler iin tarihsel bir perspektif koymakla birlikte gmenin g ile ilikisini ve gmenliinin ieriini de belirleme noktasnda analiz imkn ve alm yaratabilmektedir. Son olarak Abadan-Unatn (2002, s.22-23) g sistemleri kuramyla ilgili varsaymlarn sralayarak kuramn temel noktalarn bir kez daha gzden geirmekte fayda var: a. G sisteminde yer alan lkeler corafi adan yakn olmak zorunda deildir, nk bu konuda fiziki yaknlktan ok siyasal ve ekonomik ilikiler sz konusudur. Yaknlk, bu g hareketlerini artrmad gibi uzaklkta onlara engel olmamaktadr. b. ok kutuplu sistemler de sz konusu olabilir, bu taktirde dank hlde bulunan bir ksm merkez lkeler birbiriyle rten gnderen lkelerin gmenlerini kabul etmektedirler. c. Baz lkeler birden ok g sistemine mensup olabilir, ancak uygulamada oulcu yelik gnderen devletlerde grlmektedir. d. lkeler toplumsal deime, ekonomik dalgalanma ya da siyasal nedenlerle sistemden kabilir ya da sisteme katlrlar. Sistemlerin istikral yaplar yoktur (Abadan-Unat, 2002, s.22-23).

NTERNET

likiler A (Network) Kuram

Genel anlamda buraya kadar incelenen g kuramlar, gn hangi sebeplerden kaynaklandn irdelemekte ve gn, nicel ve nitel grnts zerinde durmaktadr. Ayrca pek ok g kuram, ekonomik temelli olup tarihsel perspektiften kopuk, zaman olarak donuk bir yaklam benimsemektedir. Oysaki amzda ahit olduumuz gler ve g olgusu, sosyal zemini balamnda hibir ekilde tarihsel perspektiften koparlamayacak ve gerekleen herhangi bir gn zaman mekn ilikisi gz ard edilemeyecek kadar nemlidir. Daha nce de deinildii zere her gn bir karakteristii vardr. Bu nedenle bir yandan her g kendi yaps ierisinde incelenirken, dier yandan da disiplinler aras bir yaklam kullanlmaldr. zellikle gnmzde yaanmakta olan g hareketleri birok faktrn etkisinde gereklemektedir. Dolaysyla bu faktrlerin yaratt etkiler, g ve gmen ilikisi erevesinde geni bir bak as gerektirmektedir. Buradan hareketle her bir g olay kendi ierisinde farkl boyutlaryla ele alnrken, ayn zamanda da tarih iinde yaanm farkl olay ve olgularla ilikilendirilerek analiz edilmesinin gerekli olduu da sylenebilir. Bu erevede a kuram gerek ge, gerekse de gmene yaklamyla dier kuramlardan farkllk gstermektedir. likiler a kuramnn g gmen ve gmenlik zerinden anlamaya ve analiz etmeye frsat verdii iin dier g kuram ve modellerinden farkldr.
Herhangi bir g analizinde, o gn ya da gmenlerin tarihsel arka plan analiz nesnesi olarak dikkate alnmaldr.

A kuram g olgusunu, gmen ve/veya gmenlik zerinden anlamaya almaktadr.

104

Kent Sosyolojisi

A kuramna gre g, iki lke arasnda ncl gmenler araclyla kurulmaktadr. Kurulan bu a zaman ierisinde ekonomik ve siyasi ilikileri kapsayacak kadar karmak bir hale dnebilir.

likiler a kuramnn temelini; gmenlerin g ettikleri lkede, ayn zamanda g alan lke ile g veren lke arasnda da kurduklar sosyal alarn varl ve bu alarn, sre giden karlkl gler zerine olan etkisi oluturmaktadr. Bu alar, hemen her tr sosyal temele ve deikene bal olarak kurulmu, gl ve zayf alar olabilir. Abadan-Unat bu alar daha genel bir bakla yle tanmlamaktadr: Gmen ilikiler a, geldikleri lke ile yeni yerletikleri lkelerde eski gmenler, yeni gmenler ve gmen olmayan kiiler arasnda ortak kken, soydalk ve dostluk balarndan oluan kiiler aras balantlardr (Abadan-Unat, 2002, s.18). Wilperte gre a teorisi ve gmen a u ekilde almaktadr. nc gmenler ncelikle g veren ve alan toplumlar birbirine balayan bir altyap olutururlar ve bu balant g veren toplumdaki dier bireylere gme olana salar. Yeni g dalgalar, kurulmu bu a harekete geirir ve sonradan g edenler ilk gelenlerin tecrbelerinden yararlanrlar. Zamanla g kendi kendini devam ettiren bir hl alr (aktaran Yaln, 2004, s.50) Yaplan bu tanmlamalarda kullanlan ltlere ek olarak, ekonomik ve siyasi balar da gz nne alnmaldr. Kurulan iliki alar, zaman ierisinde her iki lkede katmanlarken farkl boyutlara da kaymaktadr. Bu erevede, kurama gre asl zerinde durulmas gereken konu, hem an ierii hem de an kurulmu olmasdr. Fakat burada nemli olan nokta, an ieriinden ziyade an varldr. nk kurulan an ierii daha sonra kendini gelitirerek farkl alanlara kaymakta ve a giderek daha karmak hle gelmektedir. Bu durumun en gzel rnei Almanyaya g eden Trk iilerin kurduu gmen ilikiler anda grlebilir. lk dnemlerdeki an ierii, Trkiyeden Almanyaya g edenlerin uyum salamasn kolaylatran, i ve kalacak yer bulma gibi ilksel durumlara ynelik iken, gnmzde ise, hl bu ilksel durumlarn varlnn yannda ekonomik iliki ve Almanya siyasetinde etkin olma gibi noktalara da kaymtr. Gurak ve Cacesa gre var olan gmen ilikiler ann bir baka zellii de, an rgtleni biiminin st dzey bir rgtlenme, komplike bir sistem olmas zorunluluunun olmaydr. Gmen alarnn bir oluum forml ve reetesi yoktur. Alar ilk aamada pek ok farkl ihtiyatan kaynaklanarak kendiliinden oluur ve zaman ierisinde yine kendiliinden geliir. Tabi ki bu ilikiler ann geliimini destekleyen bir etken de, gn srmesi ve gn desteklenmesidir. nk ilk g aamasyla kurulan sosyal a sonraki glerle glenerek byr ve devam eder (aktaran Yaln, 2004, s.49). Burada vurgulanmas gereken bir dier nokta da, gmen ann varlnn g destekleyip potansiyel gmenleri g iin olumlu etkilemesidir. Kurulan ilikiler a sayesinde gn gerek ekonomik maliyeti, gerekse de sosyal maliyeti hayli dmektedir. G edilen lkedeki gmen alarnn varl sayesinde ekonomik ykler, yardmlama mekanizmalar ve brokratik olaylarn hzlandrlmasyla azalmaktadr. Yine ayn yardmlama mekanizmalar ve yeni gelen kiilerin yalnzlk hissinden kurtulmalaryla sosyal maliyette de bir d yaanmaktadr. Sonu olarak kurulan ala yaanan ve devam eden g arasnda karlkl bir etkileim sz konusudur. An gmenlerin sosyal uyumuna ynelik etkilerine bakldnda, hem olumlu hem de olumsuz yanlar grlmektedir. Gmen ann varlnn, yeni gelen gmenin sosyal uyumunu kolaylatrd aktr fakat baz durumlar ve rnekler bunun tam tersinin de mmkn olduunu gstermektedir. Gmen iliki alar ve var olan bu sosyal alarn ierii sayesinde, g edilen yeni lkedeki hayata gmenlerin yumuak bir geii ve uyumu sz konusudur. Gmenleri uyuma gt-

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

105

ren temel srelerden bir tanesi de okul srecidir. Gmen ann varl ve etkisiyle gmen ocuklarn erken bir dnemde okulla bulumas sz konusudur. Gmen ocuklar ve aileler iin yaanan bu okul sreci sosyal uyum konusunda ok nemli bir faktrdr. Ortaya konmaya allan bu etkilerin yannda, gmen alaryla birlikte gelitirilen baz deerler, gmenleri ve gmen ailelerini de etkilemektedir. Yaanan bu etkilerden bir tanesi de gle gelinen lkede gmen ailelerinin ataerkil yapsnda belli krlmalarn gzlenmesidir. Daha nce belirtildii zere, kreselleme srecinin igc zerindeki etkilerinden bir tanesi de, ucuz igcne olan ar taleptir. Bu talebin yaratt sonu ise kadnlarn ve ocuklarn alma hayatnn ierisine itilmesidir. Gmenlerin daha fazla kazan salama istekleri, g ettikleri lkede tutunma ve yaama istekleri kadnlarn ekonomik yaama katlmasn ve ailenin toplumsal ve ekonomik adan yeniden yaplanmasn etkilemitir.. Buna gre denilebilir ki gn oluturduu ilikiler a sadece gmene destek hizmeti vermekle kalmyor, ayn zamanda toplumsal rollerin yeniden retimini salyor (Abadan-Unat, 2002, s.19). Gmen ann gmenler zerindeki bir dier etkisi ise kendi grubunun iine kapanmadr. An varl sayesinde tm ihtiyalarn kendi grubu ierisinde karlayan yeni gmen kiiler, daha ok kendi grubunun iine kapanmakta ve g ettii lkedeki halkla temastan kanmaktadr. Pek ok filme, belgesele ve bilimsel almaya konu olan Almanyada yaayan Trk gmenlerin durumu, bu uyumdan uzaklatran srece rnek olarak gsterilebilir. nk Almanyada yaayan Trk gmenler arasnda hl Almanca bilmeyen, yaad Trk mahallesinden darya kmam ve bunlarla da nen pek ok insan bulunmaktadr. Bu durum da, gmen a ilikiler sisteminin, tam anlamyla kiileri nasl kendi kltrnn ierisine kapatp, g edilen lkenin bekledii uyumdan uzaklatrdn gstermektedir (Yaln, 2004, s.53-54). Jeff Crisp uluslararas gmen alarnn birok etkisini ve ileyiini drt ayr ksmda incelemektedir. Crispe gre uluslararas gmen alarnn ilk etkisi bilgiye yneliktir. Kurulan a potansiyel gmenler iin nemli bir bilgi kaynadr ve a ge katlacak kiileri bilgiyle desteklemektedir. Bu bilgi ak, potansiyel gmenin nasl gideceini, yani transferi ayarlama, lkeye girite gerekli olan belgeleri temin etme, farkl lkelerde gmenlik yasalaryla ilgili bilgi verme, gzaltna alma ve snr d etme gibi hukuksal konularda bilgilendirmeye yneliktir. Var olan gmen ilikiler ann ikinci etkisi, potansiyel gmenin lkesinden ayrlp hedef lkeye gitme maliyetini karlama ve bu maliyeti en aza indirmeye odakldr. Bir dier ifadeyle gmen ilikiler a, yeni gmenler iin finansal bir destek kayna olarak da i grmektedir. Crispe gre uluslararas gmen ann nc etkisi, illegal g artrma ve illegal gn organizasyonuna zemin hazrlamaktr. Gmen ilikiler a bir lkeden dierine g edecek olan kaak gmenler iin gerekli olan alt yap organizasyonunu yapmaktadr. An son etkisi ise varlan lkedeki destee yneliktir. Kurulan a gmenlerin ilk geldikleri dnemdeki geimlerini salamakta ve yeni gelenleri bu balamda desteklemektedir (Crisp, 2006, s.67). Crispin anlatm da gstermektedir ki, kurulan uluslararas gmen a, gerek yasal gerekse de kaak g desteklemekte ve bu yapya zemin yaratmaktadr. Fakat Crispin gz ard ettii nokta, gerek yasal gerekse de yasal olmayan glerin srekliliinin gmen ilikiler an glendirmesi ve geniletmesidir. Kurama genel ereveden tekrar bakldnda, gmen alarnn ekonomik, sosyal, psikolojik, kltrel balamda olumlu ve olumsuz olmak zere pek ok et-

Gmen ocuklar iin yaadklar topluma uyum salamadaki en nemli ara okuldur.

Crisp gmen ann ilevini drt balk altnda toplamaktadr, 1. Bilgi verme ilevi, 2. G maliyetini karlama ilevi, 3. Yasad g artrma ve organize etme ilevi, 4. Hedef lkede destek salama ilevi.

106

Kent Sosyolojisi

Kuramn gl yn g olgusunu sadece yapsal faktrler zerinden deil, gmen bireyin bireysel etkileri zerinden de anlamaya almasdr.

kisi olduu aktr. Ortaya konmaya allan perspektif erevesinde, gmen alarnn alt nemli ilevi vardr. Bunlar: 1. Gmenleri, gn verdii rahatszlktan ve masraflardan nemli lde rahatlatrlar. 2. Gmeleri, gmenleri iine girdikleri toplumdan yaltrlar ve onlarn kendi yurtlaryla ilikilerinin devamn salarlar. 3. Gn balangcn ve hedef yerini etkileyerek nemli lde kimlerin geceini belirlerler. 4. Gmenlerin gittikleri yerlerde uyumlar iin kolaylk salarlar. 5. Kendi anayurtlarndaki potansiyel gmenler ve aa yeni katlanlar iin yabanc toplumdaki frsatlar ve resmi yaplanmalar hakknda haber kanallar gibi hizmet verirler. 6. Gn hzn ve bykln nemli oranda belirlerler (Gurak ve Cases aktaran Yaln, 2004, s.51-52). Yukarda da belirtildii gibi ilikiler a kuram, gmen zerinden g anlamaya almas asndan dier kuram ve modellerden farkllamaktadr. Bu yaklam, dier kuram ve modellerden farkl olarak; g ierisinde kaybolan ve pek zerinde durulmayan gmeni yani bireyi n plana karmaktadr.. Ayrca, g analiz ederken yapsal ve bireysel etkenleri de dikkate almaktadr. nk bu kuram, bir yandan geni bir bak as gelitirmeye imkn verirken bir yandan da ok faktrl ve iler bir analize ynelmeye de imkn tanmaktadr. Bu balamda kuram g, g alan ve g veren lkeler zelinde anlamaya ve anlamlandrmaya olanak salamaktadr. Tm bu ncller, amzda yaanan gleri ve g olgusunu anlamada a kuramnn hayli amlayc ve bireysel analize en fazla olanak tanyan kuram olduunu gstermektedir. Son olarak Abadan-Unatn a kuramyla ilgili varsaymlarn sralayarak, kuramn temel noktalarn bir kez daha belirtmekte fayda vardr. a. Gmen ilikiler alar, g hareketini zendirmek suretiyle g etme isteini srekli yaygnlatrmaktadr. b. cret farkll nemini kaybetmekte, nk gmen ilikiler alar gn yol at masraflar ve ierdii rizikolar azaltmaktadr. c. Gmen ilikiler alar, kurumsallatklar lde sosyoekonomik adan daha az seici olmakta, gnderen lke topluluunu daha fazla temsil etmektedir. d. Gmen ilikiler alar, kurulduktan sonra, kabul eden lkelerin hkmetleri bu akm denetlemekte byk zorluk ekmektedir. Benimsenen g politikalar ne olursa olsun, gmen rntler olumakta devam etmektedir. e. Gmenlerle ailelerinin birlemesini hedefleyen politikalar gmen ilikiler alarn glendirmekte, zira belli bir ilikiler ana mensup olan yelerinin aile bireylerine zel giri hakk tanmaktadrlar (Abadan-Unat, 2002, s.19-20).

TRKYENN G TARH
AM A

Trkiyenin g tarihini zetleyebilmek.

G nitesi altnda byle bir baln almasnn temel nedeni her sosyoloun yaad, yetitii lkenin ge dair genel yapsn ve bu yapnn tarihsel srete nasl deiip gelitiini bilmesi gerekliliidir. Sosyal bilimciler bir lkedeki ya da dnyadaki genel eilimleri anlayabilmek iin ilgilendikleri konunun ana akmlar-

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

107

na bakarak genellemeler yaparlar. Bu genelleme erevesinde bazen ana akmdan farkllk gsteren istisnalar bilinli olarak grmezden gelirler. nk yaanlan sosyal olay ve olgular, tanmlanarak ortaya konmu ideal tiplere uymamakta bazen farklklar gstermektedir. Bilimsel bilgiyi genelletirmek ve kategorize edebilmek iin bu tarz genellemelere ihtiya vardr. Trkiyenin g tarihi zerine bu genellemeyi iki ana akm, lke iinde gerekleen krdan kente g ve Trkiyeden Avrupaya doru yaanan d g zerinden yaplmas gerekmektedir. Bir baka ifadeyle bu balk altnda Trkiyenin iki farkl ana g deneyimi zetlenerek anlatlacaktr. Trkiyenin ilk g deneyimi i glerdir. lkemizdeki i g olgusunu anlayabilmek iin, Trkiyenin geirmi olduu deiim dinamiklerine bakmak gerekmektedir. Cumhuriyetin kurulu dneminden sonra lkenin yaad ilk kkl deiim 1950li yllarda yaanmtr. Bu dnemde lke hem ekonomik olarak hem de politik olarak ciddi bir deiim dnemine girmitir. Trkiyenin bu dnemde bat lkeleriyle ve zellikle de ABD ile sk ilikileri vardr, lke NATO ierisinde yer almaya hazrlanmakta ve ekonomik olarak dnya sistemine eklemlenmeye almaktadr. Bu dnemin g olgusu iin temel itici gleri tarmda makineleme ve ehirlerde yaanan kapitalist birikim srecidir. Tarmda yaanan makineleme, topraklarn miras yoluyla blnmesi, eitli nedenlerle toprakszlama, hzl nfus art ve krsal yoksulluun artmas krdan kente doru kitlesel bir g balatmtr. Ayrca bu srece elik eden kentlerdeki kapitalist birikim ve lke iindeki ulam imknlarnn artm olmas bu sreci destekleyen dier faktrler olmutur. 50li yllarda balayan krdan kente g sreci 70li yllar da kapsayacak ekilde srmtr. Bu srece elik eden bir dier gelime, kentlerdeki kapitalistleme sreciyle birlikte balayan sanayileme hamlesi ve sanayi de alacak olan igcne duyulan ihtiyatr. Krda aa kan igcnn ok hzl bir ekilde ehirlere akmas 60l yllardan balayarak bir baka sorunu ortaya karmtr. Bu sorunu hzl ve arpk kentleme olarak ifade edebiliriz. Bu dnemde kentlerin igcn emme kapasitesi g ile kente gelen nfusun hzna ayak uyduramamtr. Bir baka ifadeyle kentlerdeki sanayinin geliimi ve istihdam yaratma hz, gn hzna yetiememitir. Ayrca, bu dnemde ehirlere akan nfusu barndracak konutlarn inasnn gerekletirilememi olmas gecekondulama sorununa neden olmutur. Bu soruna kente gelen nfusun kentin yaamsal pratiklerine ayak uyduramamas da eklenmitir. Kavramsal bir ekilde ifade etmek gerekirse hzl bir ekilde yaanan kentleme beraberinde kentlilemeyi getirememitir. Tm bu olumsuzluklara ramen krdan kente gn byk blm byk ile yllar boyunca akmaya devam etmitir. Bu dnemi tanmlayan en gzel halk deyimi stanbulun ta topra altndr. 1980lere kadar gelen bu g sreci zall yllar olarak adlandrlan, liberal piyasa ekonomisinin etkisiyle farkl bir mecraya kaymtr. Bu yllar ekonomide serbest piyasann hakim olduu, youn zelletirmelerin gerekletii, buna bireysel liberalleme ve zgrlklerin eklendii bir dnem olmutur. Eitim, ulam, salk gibi sosyal hizmetlerin sunumunun kentsel alanlarda art, Dou Anadolu ve Gney Dou Anadolu blgesinde terr sorunu ve gvenlik zafiyetinin ba gstermesi, bu dnemde yaanan krdan kente gn baat faktrleri olmulardr. Fakat bu dnemin dier dnemden fark gn byk ilden daha ziyade Bursa, Mersin, Adana, Gaziantep gibi dier kentlere ynelmesidir. Bir baka ifadeyle gmenler kendilerine daha yakn blgelere g etmeyi tercih etmilerdir. Bu sre beraberinde hzl kentlemeyi ve gmenin yoksullamasn getirmitir.

Tarmda makineleme kavram, tarmda traktrn kullanlmasdr. Traktr kullanmyla balayan sre tarm ilerini makineyle ok hzl ve etkili bir ekilde yaplmasn salamtr. Bu etki, krsal alanda birok tarm alannn toprandan kopmasna neden olmutur.

1980lerdeki g dalgasnn nemli zellii, byk kentten daha ok alternatif dier kentlere ynelmesidir.

SIRA 108 SZDE

Kent Sosyolojisi SIRA SZDE

DNELM

Resim 2.1

DNELM S O R U

SIRA SZDE

Yaklak 13 milyon kiinin yaad mega Skentte sadece 2.1 milyon O R U kii stanbullu kt. Sivas 681 bin kiiyle ilk sray T D K K A ald. Kastamonulular ise ikinci oldu. Kaynak: www.akblok.net

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

G ve yoksulluk A P K T arasndaki iliki hakknda daha geni bilgiyi, Sava alayann G ve Yoksulluk: Mutlak ve Dorusal Olmayan Bir liki (Trkiyede Yoksulluk almalar (Der.) Nurgn OKTK, Yakn, zmir, 2008 iinde s.301-326) balkl makalesinden ulaabilirsiniz.V Z Y O N TELE lkemizin ikinci g deneyimi ise youn olarak Avrupa lkelerine, zellikle de Almanyaya yaanan d gtr. Trkiyeden Avrupaya gn tarihsel N ERNET balangc II.T Dnya Sava sonrasna, 1950li yllara rast gelmektedir. Savatan yklm ve potansiyel igcn byk oranda kaybederek km Avrupa lkeleri kalknmak iin ihtiya duyduklar igc kaynan yurtdnda bulmulardr. Buna bal olarak Dou Avrupa, Balkan lkelerinden ve Bat Afrika lkelerinden Avrupann ilerine hzl bir g dalgas yaanmtr. Yine ayn dnemde Trkiyeden gmen iiler Avrupaya gemeye balamlardr. 1950li yllarn ortak zellii bireysel giriimler sayesinde ok dk saydaki gmen igcnn Almanyaya gitmesidir. nk bu dnem Trkiyede seyahat yasann olduu ve yurtdna klarn zel izine tabi olduu yllardr. Bu sorun 1961 anayasasyla zlm ve Trkiye Cumhuriyeti vatandalar seyahat etme zgrln kazanmtr. Bu gelimenin ardndan zel i ve ii bulma ofislerinin almasyla Trkiyeden Almanyaya konuk ii olarak giden kiilerin says hzla artmtr. 60l yllarn sonunda yaanan ekonomik kriz zellikle Almanyay derinden etkilemitir. Bu gelimeyle birlikte Almanyada iini kaybeden Trk iiler dier Avrupa lkelerine gemilerdir. Almanyaya gitmeyi dnen potansiyel gmen iiler de dier Avrupa lkelerine ynelmilerdir. 70li yllarn ortasnda yaanan kresel ekonomik kriz tm dnyay sarsm, bu krizden etkilenen Avrupa lkeleri gmen ii almn durdurarak, lkelerindeki iileri geriye g iin tevik etmeye almlardr. G akmnn fiilen durduu bu dnemden sonra g, kaak gmenlik yoluyla srmtr. Bunun yannda gn devamn salayan bir dier sre de paralanm ailelerin birlemesidir. Yani g, ei Trkiyede bulunan iiler ya da Trkiyeden evlenen iilerin elerini yanlarna almalar eklinde devam etmitir. Gnmzde hl bu g evlilikler araclyla devam etmektedir. Gnmzde SIRA SZDE yaanan kresel yasad g olgusunun lkemizde nasl gerekletiini aratrarak aklamaya alnz.
DNELM S O R U

NTERNET

Kaynak: www.cevdet albay.wordpress.com

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

109

zet
A M A

Gn kavramsal erevesini anlayabilmek. Bu zet ksmnda ncelikle, kavramlar sosyoloji yaparken kullanmann nemi zerinde durmak gerekmektedir. Sosyologlar sosyoloji bilimi yaparken eitli lme ve aratrma teknikleri kullanmaktadrlar. Bu tekniklerle elde ettikleri bilgiyi aktarrlarken, yani sosyolojik bir dille bulgularn analiz edip anlatrlarken, kullandklar tek bir aralar vardr. Bu ara da dildir. Daha zel bir ekilde anlatmak gerekirse sosyolog sosyoloji yaparken kavramlar kullanr ve elde ettikleri bilgileri kavramlar araclyla aktarr. te bir kiinin sosyoloji bilip bilmediinin en nemli gstergesi kulland kavramlardr. Bunun iindir ki bir konuyu renirken ncelikle o konuyla ilgili kavramlar renmek ve yerli yerinde kullanmak gerekmektedir. G sosyolojisinin kavramalarna baktmzda pek ok farkl bilimsel disiplinin kavramlarnn bu alan ierisinde yer aldn grrz. nk g olgusu pek ok bilim alann kesitii bir yerde bulunmaktadr. rnein uluslararas gten bahsederken ulusdevlet, vatandalk, gmenlik, mltecilik ve snma haklar, sosyal haklar ve sosyal devlet, teki gibi birden fazla disipline ait eitli kavramlar karmza kmaktadr. Burada gle ilgili btn kavramlar vermemiz mmkn olmad iin en belli bal kavramlar zerinde durulmutur. Bu kavramlardan ilki hareket olgusudur. nsan topluluklarnn ya da bireylerin gerekletirdikleri sosyal etkileri olan corafi hareket, en genel anlamyla g olarak ifade edilmektedir. zerinden tekrar gememiz gereken bir dier kavram ise fail yani gmendir. Gmen, g olgusu ierisinde bazen g karrn verip g, bir baka ifadeyle toplumsal eylemi, gerekletiren kii; bazen de dsal etkenlerle ge maruz kalan bireydir. te tam da bu nokta da g olgusunu -giri ksmnda bahsedilen- harekete dair iki farkl grle balamak gerekmektedir. Eer birey ge maruz kalyorsa bu durum hareket ve cismi birbirinden ayran ve hareket iin cisme dardan bir etki de bulunulmas gerektiini savunan, hareket anlaya karlk gelmektedir. Bu tarz bir toplumsal eylemi, yani g, anlamak

iin Parsonsn toplumsal eylem anlayna bakmak ve g hareketini Parsons bir bakla anlamamz gerekmektedir. ayet birey g, yani toplumsal eylemi gerekletirirken ge maruz kalmyorsa hareket iin dardan bir itki almyordur. Bu durum da bize hareketin cismin zne ait olduunu gsterir ki, byle bir toplumsal eylemi anlamak iin Weberin toplumsal eylem anlayna bakmak ve g hareketini Weberci bir bakla anlamamz gerektirmektedir.
AM A

Gn tanmlanma gln kavrayabilmek. G olgusu, dier pek ok sosyal olgu gibi, tek bir faktrn deil birden ok faktrn etkisi altnda gerekleen sosyal bir sretir. Bu sosyal sre duraan deil aktif, zaman ierisinde deien, gelien ve yapsn deitiren bir olgudur. Dolaysyla byle bir olguyu tanmlayacak ortak ve kapsayc bir tanm bulmak hayli gtr. Bu glkten dolay zellikle g sosyologlar kendi altklar g olgusunu anlatan ve aklayan tanmlamalar yapmaya almaktadrlar. rnein 2011 ylnn Nisan aynda Suriyeden bir grup insan lkelerindeki i karklktan dolay Trkiyeye g etme giriiminde bulunmular ve Trkiye Cumhuriyeti yetkilileri tarafndan Hatay iline yerletirilmilerdir. Bu kendisine has bir uluslararas g olaydr. Belki benzerleri olabilir ama bu g olaynn yaps ve ileyii kendine zgdr. nk yine ayn dnemde ve benzer sebeplerden dolay lkelerinden ayrlan Libyallar gayr resm yollarla talyaya oradan da Fransaya doru hareket etmilerdir. Bu iki g olay grnt olarak birbirilerine bezeseler de aslnda farkldrlar. nk her iki g olaynda da tarihsellik kendilerine zgdr. nk Suriyeli gmenlerle Hatayda yaayan Trkiye Cumhuriyeti vatandalar arasnda tarihsel ortaklk ve kltrel yaknlk vardr. Oysa Libya ile Fransa arasndaki gmen a smrgecilik dneminde kurulmutur. Ayrca her iki g olaynn gereklemesinde de farkllklar vardr. talyaya gmenler kaak yollarla girerlerken Suriyeli gmenler Trkiyeye yasal yollarla girmilerdir. te gn bu gerekleme ekli bile gmenlerin hukuksal durumunu deitirmekte ve uluslararas hukuktan doan

110

Kent Sosyolojisi

haklarn kullanmnda da bir farkll beraberinde getirmektedir. En basitinden bu rnekler bile bize ortak kapsayc bir tanmn nerdeyse imknszln gstermektedir. G kuramlarn karlatrabilmek. Ravenstein alt nfus istatistikleriyle dnemin ngilteresindeki g anlayp anlamlandrmaya almtr. Ravensteinn bu abas gnmz iin tam anlamyla yeterli olmasa da, baz kanunlarn baz gler iin hala kullanlabilir nitelikte olduu aktr. Ravensteinn kuramnn temel belirleyeni sanayileme olgusudur. 1880li yllarn g olgusunu tek faktrle, sanayilemeyle, aklamak mmknken gnmzdeki g olgusunu sadece bir faktrle aklamak imknszdr. tme ekme kuram g sosyolojisinde ok uzun yllardan beri kullanlan temel kuramlardan bir tanesidir. Bu kuramn bu kadar gl bir ekilde varln srdrmesinin temel nedeni itme ve ekme faktrlerinin insanln hayatnda srekli olarak olmas ve etkisini srdrmesidir. leriki yllarda da bu kuramn kullanlaca aktr. nk itme-ekme faktrleri varln srdrecek, deien ise itme ve ekme faktrlerinin yaps ve ierii olacaktr. rnein ok uzun yllar lkemizin krsal blgelerinde elektriin olmamas, suyun ky emesinden ya da dereden tanmas g iin itme faktryd. Kentler de bu hizmetlerin her eve salkl ekilde verilmesi krdan kente g iin nemli bir ekme faktryd. Artk gnmzde nerdeyse elektriksiz ve susuz kyn kalmamas bu etkenlerin herhangi bir itme ya da ekme faktr olarak alglanmasnn nne gemitir. Artk gnmzde yaanlan yerin su ve hava kalitesi itme ya da ekme faktr olarak karmza kmaktadr. Petersen ise kuramnda, gn zerindeki bireysel etkilere bakarak be g tipi oluturmutur. Petersen g iin bireysel ve toplumsal motivasyonlarn varln gz nne alan ilk teorisyendir. Burada aka ifade etmek gerekmektedir ki, g iin bireysel motivasyonlar en az yapsal etkenler kadar etkilidir. Kesien frsatlar kuram bize, g veren kaynak yer ile g alan hedef yer arasndaki mesafeyle, hedef yerdeki eitli frsatlar arasndaki ilikiyi grebilme imkan vermektedir. Bu ilikinin ierii g olgusu iin nemli bir ieriktir. nk ar-

AM A

tk unu ok aka bilmekteyiz ki g mesafesinin artmas gn hem sosyal hem maddi maliyetini artrmaktadr. Dolaysyla bu maliyeti karlamak iin frsatlarn gl olmas gerekmektedir. Merkez evre kuram ise aslnda sadece bir g kuram deil, dnyada yaanan dnemi anlama ve anlamlandrmaya dair byk boy bir kuramdr. Bu tarz byk boy bir kuram dnyay anlamamza yardmc olmann yannda, bize g olgusunu anlayp anlamlandrabilmek iin nemli bir bilgi birikimi salamaktadr. Kuram bize g olgusunu kapitalizm zerinden anlatarak, kapitalist ilikilerin g nasl etkilediini net bir ekilde gstermektedir. Kurama gre g oluturan temel etken ekonomidir. Bir baka ekilde ifade etmek gerekirse, g oluturan temel etmen ekonomiye bal olarak igcnn dolamdr. gcnn dnya zerindeki dolam retim zerindeki igc maliyetini dren temel etmenlerden bir tanesidir. nk igcnn dolam kresel emek piyasasndaki igc zerinde bir rekabet yaratmakta ve bu rekabet de ucuz igcn bulmay mmkn klmaktadr. G sistemleri kuram, bize tarihsel bir ilikiyi anlamamza imkn veren bir kuramdr. Kurama gre, g ilikisinden nce iki lke arasndaki tarihsel ilikiye bakmak gerekmektedir. Bu tarihsel iliki herhangi bir nedenle kurulmu olabilir. nemli olan bu tarihsel ilikinin varl ve ieriidir. Bu ilikinin olumasndan sonra kaynak ve hedef lke arasnda g ilikisi kurulmaktadr. Bu ilikiye dnya zerinde birok rnek bulmak mmkndr. Bir arpc rneklerden biri de, Ermenistan ve Trkiye arasndaki yasa d gmen adr. Trkiye Ermenileri ile Ermenistan Ermenileri arasnda tarihsel ve etnik bir ba vardr. Bu iliki gnmzde Ermenistan Ermenilerinin eitli yasa d yollarla stanbula gelerek emek gc piyasasna katlmasyla kendini gstermektedir. Bu ilikiye bal olarak stanbulda, saylar net olmamakla birlikte, on be bin ile yetmi be bin arasnda Ermenistan Ermenisi yaamaktadr. likiler a kuram, amzdaki g olgusunu anlayabilmemize yardmc olacak en gl kuramlardan biridir. Bu durum temel nedeni, kuramn g olgusunu ok faktrl olarak ele almas ve bu balamda incelemesidir. nk daha nce de deindiimiz gibi amzdaki g gemie gre

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

111

ok daha fazla faktrn etkisi altndadr. Bunun yannda bu kuram gl klan en temel nokta, g ve gmenler arasndaki ilikiyi kaynak ve hedef lke arasnda kurulan sosyal alar zerinden anlamaya ve anlamlandrmaya almasdr. Gmen ann varlna lkemizden verilebilecek en gzel rnek, Trkiye ve Almanya arasnda ikinci dnya savandan sonra ncl gmenler vastasyla kurulan adr.
A M A

Trkiyenin g tarihini zetleyebilmek. G sosyolojisindeki en temel ayrmlardan bir tanesi de g olaynn belli bir devlet snr ierisinde ya da bir devletten baka bir devlete doru gerekleiyor olmasdr. Belli bir devletin ve/veya ulus-devletin siyasal snrlar ierisinde gerekleen g olgusuna i g denir. Uluslararas g ise, g hareketinin bir devlet ya da ulusdevletten bir dierine doru gereklemesine denir. Bu temel farkllk gn ve gmenliin ieriini belirleyen temel bir farkllktr. Her ikisinin temel itkileri ve ortaya kard sonular birbirinden farkldr. Bir lkenin ierisinde oluan, gmeni ge ynelten ya da ge maruz brakan faktrler ve bu olgunun sonular ounlukla o lkeye zeldir. rnein lkemiz iin krdaki tarmsal topraklarn miras yoluyla paralanarak klmesi, bu klmeyle birlikte bir aileyi geindirecek gelirin topraktan elde edilememesi ve tarmdaki makineleme (traktr ve eitli tarmsal aletlerin kullanlmas) krsal alanda nemli oranda igcn aa karmtr. Bu sre sonunda krda aa kan igc kentlere akmtr. lkemizde krdan kente doru yaana bu gle birlikte hzl bir kentleme sreci yaanmtr. Bir baka rnek de, eitli nedenlerle devlet eliyle boaltlan kyler ve yer deitirilen gruplar (baraj yapmndan dolay su altnda kalan kylerin, i gvelik ve terr nedeniyle korunamayan kylerin, kentsel dnm projeleriyle istimlak edilen blgelerin boaltlmas gibi) dr. Buradan da anlalaca gibi yapsal faktrlerin etkisiyle lke iinde eitli glerin yaandn sylemek mmkndr. Benzer ekilde yapsal faktrler uluslararas gler iin de geerlidir. lkemizdeki g olgusunun ana eksenlerinden birisi olan Avrupaya ii g, Avrupann yaad savan yaratt yapsal basklar etkisinde gereklemi-

tir. Bu duruma bir dier rnek 1989 ylnda Bulgaristandan lkemize g eden Bulgaristan Trkleridir. Bulgaristandaki sosyalist ynetimin Trkler zerinde asimilasyona ynelik politikalar uygulamas, Bulgaristan Trkleri iin nemli bir yapsal faktr olarak ge neden olmutur. Grld zere yap ve fail arasndaki ilikide gerekleen toplumsal eylem yani g, ok faktrl bir olgudur. Burada konuya eklememiz gereken bir dier nokta, lkemizde krdan kente doru yaanan g olgusun da gmen ann varldr. lke iinde yaanan i g hareketinde gmen a hemerilik zerinden kurulmu, gmeni belirli bir kaynak blgeden belirli bir hedef blgeye ynlendirmitir. Bunun en gzel rneklerini byk kentlerde gmenleri youn olarak yaadklar blgeye, orada yaayan gmenlerin geldiklerin yerin ad verilerek anlmasdr: Yozgatllar mahallesi, spirliler soka vs. Bir dier rnek de, zmire gle gelen Mardinlilerin ounlukla Kadifekalede yerlemi olmalar ve bir hemerilik meslei olarak midyecilik yapmalardr. Bu tr rnekleri artrabilmekle birlikte kapclk mesleinin de bir gmen meslei olduu ve gmen an canl tutan bir boyutu olduu da gz ard edilmemelidir.

112

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi g iin kullanlan kartlklardan biri deildir? a. Kr b. Fail c. Yap d. Kent e. Postmodern 2. Aadakilerden hangisi zer Ozankayann g tanmlarken kulland kavramlardan biri deildir? a. e g b. Da g c. G d. g e. Ulusar toplumsal alanlar 3. Aadakilerden hangisi Ravenstienin g kanunlarndan biri deildir? a. G ve toplum b. G ve basamaklar c. Yaylma ve emme sreci d. Kadn erkek fark e. G ve mesafe 4. Aadakilerin hangisi Evertt Leenin itme ekme kuramnda kulland ana faktrden biri deildir? a. Yaanan yerle ilgili faktrler b. Gidilmesi dnlen yerle ilgili faktrler c. e karan engeller d. Bireysel faktrler e. Toplumsal faktrler 5. Aadakilerin hangisi Petersenin g tiplerinden biri deildir? a. Bireysel gler b. lkel gler c. Zoraki gler d. Ynlendirilen gler e. Serbest g 6. Aadakilerin hangisi kesien frsatlar kuramnn ilikilendirdii nemli faktrlerden biridir? a. G edilecek mesafe ve g edilecek yerdeki imknlar b. Kadn erkek farkll c. Kr kent ilikisi d. Sanayi toplumu feodal toplum ilikisi e. Serbest g ynlendirilen g ilikisi 7. Aadakilerden hangisi Merkez evre Kuramn gelitiren dnrlerden biridir? a. Emil Durkheim b. Talcoltt Parsons c. Immanuel Wallerstein d. Max Weber e. Antony Giddens 8. Aadakilerden hangisi g sistemleri kuramna gre g hazrlayan etmendir? a. ki lke arasndaki g hareketinin g nceleyen bir iliki temeline dayanmas b. G edilecek mesafenin yaknl c. G edilecek mesafenin uzakl d. Gn zorlayc faktrlerle yaplmas e. Gn kitlesel bir zellik tamas 9. Aadakilerin hangisi ilikiler a kuramnn temel yaklamdr? a. G edilecek yer ile g mesafesinin etkisi b. Kr kent ayrm c. G ve etnisite ilikisi d. G alan ve g veren lke arasnda gmenler araclyla kurulan ilikinin varl ve ierii e. gcnn dolam 10. Aadakilerin hangisi 1950li ve 1960l yllarda Trkiyedeki i gn temel nedenlerinden biridir? a. Kuraklk b. Deprem c. Tarmda makineleme d. 1961 anayasas e. II. Dnya sava

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

113

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. e 3. a 4. e 5. a 6. a 7. c 8. a 9. d 10. c Yantnz yanlsa G Kavram ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Gn Tanm ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Ravensteinn G Kanunlar ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanlsa tme ekme Kuram ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Petersenin Be G Tipi ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kesien Frsatlar Kuram ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Merkez evre Kuram ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanlsa G Sistemleri Kuram ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanlsa likiler A Kuram ksmn tekrar gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiyenin G Tarihi ksmn tekrar gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Avc toplayc toplum formu insanln ilk alarnda yaad bir toplum formudur. Bu toplum anaerkil zellii olan, i blmnn cinsiyete dayal olarak yaand formdur. Bu toplumda erkekler toplu hlde avclk yaparak yiyecek edinmeye alrlarken, kadnlar avlanan bu hayvanlarn piirilmesinden sorumluydular. Ayrca kadnlar evrede bulunan yenilebilecek olan yabani rnleri toplarlar, ocuklarn bakm ve bytlmesini stlenirlerdi. Bu toplumsal formda yaayan insanlar, mevsimin etkisi ya da farkl doal etmenlerden dolay yiyecek bulabilmek iin srekli bir yerden baka bir yere giderlerdi. te bu yer deitirme, bir imge olarak bize g olgusunu anmsatmaktadr. nk toplumsal formda da gn temel bileenleri olan fizik mekn, insan ve hareketi grebilmekteyiz. Unutulmamaldr ki, buradaki g olgusu sadece bir imgedir ve gnmzde anladmz anlamda ok faktrl bir g deildir. Sra Sizde 2 G olgusunun ilk bileeni fizik mekndr. Fizik mekn g olaynn gerekletii ikili bir yapy ifade eder. Bu ikili yapya kaynak yer ve hedef yer denir. Kaynak yer, gmenin g iin ayrld fizik mekndr. Bu fizik meknn bykl ve ierii deiiklik gstermektedir. Kaynak yer bazen bir ky, semt, ile, il, ya da lke olabilir. Hedef yer ise, gmenin g iin gerekletirmi olduu hareketin varmak istedii ve/veya varaca mekndr. Bu mekn da ky ya da lke arasndaki herhangi bir sosyal mekn olabilir. G olgusunu bir dier bileeni insan yani gmendir. G gerekletiren gmen sadece bir kii olabilecei gibi, aile, grup, btn bir ky, airet ya da bir etnik toplum olabilir. G olgusunun bir baka bileeni ise harekettir. Hareket fiziksel olarak sadece insanlarn bir yerden bir yere gitmesi deildir. Bu hareket uyum, dlanma, ayrmcla maruz kalma, tekiletirme ve tekiletirilme, asimilasyon gibi pek ok sosyal boyutu potansiyel olarak iersinde tayan sosyal durumdur.

114

Kent Sosyolojisi

Sra Sizde 3 Uluslararas g olgusunun temel bileenleri, g olgusunun temel bileenine ek olarak devlettir. nk uluslararas g, bir devletin siyasi snrndan bir baka devletin siyasi snrna doru gereklemektedir. Gn bir bileeni olan devlet formunun yaps ve ierii farkllk gstermektedir. Bir ulus temelinde kurgulanan ulusdevletin g olgusuna ve gmene bak farklyken, ulus temelinde kurgulanmayan bir devletin ge ve gmene bak farkl olmaktadr. Bu farklln da temel nedeni, lkenin kltrel yaps ve buna bal olarak oluturduklar politikalardr. rnein ulus temelli bir devlet kurgusu olmayan ABDnin g ve gmen politikalar ile bir ulus-devlet olan Fransann g ve gmen politikalar birbirinden ok farkldr. Ayrca bu iki lkede yaayan halkn da g olgusuna ve gmenlere yaklam birbirinden ok farkldr. Sra Sizde 4 Bilindii zere Avrupa Birlii 27 devletten olumu bir siyasi birlikteliktir. Bu birliktelik ilk dnemlerinde ekonomik temelli olsa da ilerleyen dnemlerde siyasi ve brokratik bir birliktelie dnmtr. Bu dnm srecinde AB blgesi kendi ierisinde siyasi snrlar kaldrm, snr kaplarn birliin d kaplar olarak kullanmaya balamlardr. Bu uygulamayla birlikte iki AB yesi lkenin kara yolu geilerinde snr kaps uygulamas kalkmtr. Tm bu uygulamalar gstermektedir ki, AB yesi lkelerin vatandalar kendi ilerinde serbeste dolamakta ve istedii AB yesi lkede oturma iznine gerek duymadan yaayabilmektedir. Birlik dndan kalan lke vatandalar iin uygulanan vize rejiminde de deiime giden birlik, Schengen ad verilen bir vize sistemini devreye sokmutur. Yeni vize sistemine geilmesiyle birlikte, birlik iindeki lkeler ortak gmen kabul, oturma ve alma politikalar belirledi. Ayrca sre ierisinde birlik kendi snrlarn yeniden tanmlayarak birliin i ve d snrlar olmak zere iki snr belirleyerek, birliin d snrlarn kaak geilere kar korumaya balad. Bu koruma ii birliin ortak olarak oluturduu Frontex adndaki asker rgtlenme ajansna braklmtr.

Sra Sizde 5 Birok yazarn bahsettii gibi amzda ok ciddi anlamda yasad insan kaakl ve kresel yasad g olgusu yaanmaktadr. lkemizde bu ticaretin bir paras olarak ileyiin ierisidir. Bu insan hareketlilii yoksulluk, savalar, rk ve cinsiyet ayrmcl gibi nedenlerle dnyann hemen her yerinden Avrupaya doru akmaktadr. Trkiyenin corafi konum olarak Avrupaya alan bir kap konumunda olduu dnldnde, bu gmen aknnn bir blmnn Trkiye zerinden gemesi ya da geecek olmas kanlmaz bir gerekliktir ve lkemiz kpr konumundadr. eitli Asya ve Afrika lkelerinden Avrupaya ynelen kaak gmenler ran zerinden lkemize yasad yollarla girmektedir. Belli bir sre Trkiyede kalan bu gruplar daha sonra deniz yolunu ya da kara yolunu kullanarak Yunanistana yani ABye g etme arzusuyla harekete devam etmektedir. Tam bu nokta da kpr metaforundan hareket ederek Trkiyenin Asyayla Avrupa arasnda bir kpr olduunu syleyebiliriz.

4. nite - G Kavram ve Kuramlar

115

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Abadan-Unat, N. (2002) Bitmeyen G, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. Castles, S. ve Miller, M. J. (1998) The Age of Migration, Mcmillan, London. Castles, S. ve Miller M. J. (2008) Gler a, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. Corbett, J. (2005) Ernest George Ravenstein: The Laws of Migration, 1885 http://www.csiss.org/classics /content/90 Crisp, J. (2006) Policy Challenges of the New Diasporas: Migrant Networks and Their Impact on Asylum Flows and Regimes, www.jstor.org alayan, S. (2006) Uluslararas G ve Kuramlar, Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Gz 2006, Say:17. alayan, S. (2008) G ve Yoksulluk: Mutlak ve Dorusal Olmayan Bir liki, Trkiyede Yoksulluk almalar, Der. Nurgn OKTK, Yakn, zmir. elebi, N. (1997) G ve Hareket, Toplum ve G II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Sosyoloji Dernei, Ankara. Ekholm, K. ve Friedman, J. (2003) Eski Dnya Sistemlerinde Sermaye Emperyalizmi ve Smr, Dnya Sistemi, Der. Frank, G. Gills, B. mge, Ankara. Faist, T. (2003) Uluslararas G ve Ulusar Toplumsal Alanlar, Balam, stanbul. Gills, B. K. ve Frank, A. G. (2003) Dnya Sisteminde evrimler, Krizler ve Hegemonik Deiiklikler: M 1700-MS 1700, Dnya Sistemi, Der. Frank, G. Gills, B. mge, Ankara. Gven, B. (1997) G Olsusu ve Trk Toplumu, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, G ve Toplum, Sosyoloji Dernei, Ankara. Jackson, J. A. (1986) Migration, Logman, New York. Jansen, C. J. (1970) Migration: A Social Problem, Readings in the Sociology of Migration, Pergamon Press, New York. McNeill, W. H. (2003) William McNeillin nsz, Dnya Sistemi, (der.) Frank, G. Gills, B. mge, Ankara. Oktik, N. (1997) Kyn ekicilii Kentin ticilii, Toplum ve G II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Sosyoloji Dernei, Ankara. Petersen, W. (1958) A General Typology of Migration, Amerikan Sociological Review, Vol: 23. Sayn, . (2001) Gezegenimizin Kresellemesi, Sosyoloji Dergisi, Say: 8-9, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir. Stouffer, A. S. (1940) Intervening Opportunities: A Theory Relating Mobility and Distance, American Sociological Review, Volume 5, Number 6. Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, Bilim ve Sanat, Ankara. Tatldil, E. (1993) Trkiyede Kentleme ve gcnn Deien Nitelikleri, Sosyoloji Dergisi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, zmir. Todaro, M. P. (1980) Internal Migration in Developing Countries, International Labour Office, Geneva. Toksz, G. (2006) Uluslar Aras Emek G, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. Wallerstein, I. (2000) Kapitalist Dnya Ekonomisinde Hane Yaplar ve Emek Gc Oluumu, Irk, Ulus Snf, Metis, stanbul. Wallerstein, I. (2003) Dnya-Sistemleri Kavramna Kar Dnya-Sistemi Kavram: Bir Eletiri, Dnya Sistemi, Der. Frank, G. Gills, B. mge, Ankara. Yaln, C. (2004) G Sosyolojisi, An, Ankara. Zolberg, A. R. (1983) International Migrations in Political Perspective, Global Trends in Migration: Theory and Research on International Population Movements, Der. Krtiz, M. M. Keely, C. B. Tomasi, S. M. Center for Migration Studies, N.Y. Zolberg, A. R. (1989) The Next Waves: Migration Theory for A Changing World, International Migration Review, Vol. 23.

5
Amalarmz indekiler
Kent Sosyolojisi

KENT SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Yerel ynetimleri kavramsal olarak tanmlayabilecek, Yerel ynetimlerin kurumsal geliimini aklayabilecek, Farkl yerel ynetim modellerini karlatr3abilecek, Yerel ynetimlere ynelik farkl kuramsal yaklamlar ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Yerinden Ynetim Yerel zerklik Yerel Ynetiim oulcu Siyaset Sekinci Gr Snf Temelli Kuram

Yerel Ynetimler

GR KAVRAM OLARAK YEREL YNETMLER KURUM OLARAK YEREL YNETMLER KURAM OLARAK YEREL YNETMLER

Yerel Ynetimler
GR
Bu nitede, kent sosyolojisinin bir anlamda kurumsal ve ynetsel boyutunu oluturan yerel ynetimler incelenmektedir. Bu incelemede yerel ynetimler olgusu farkl dzeyde ele alnacaktr. lk olarak, yerel ynetimler bir kavram olarak aklanacaktr. Bu aklama, yerel ynetimlerin merkezi ynetim-yerinden ynetim ayrm, zerklii, siyasal meruiyet boyutlar ve ilevleri temelinde yaplacaktr. Daha sonra, yerel ynetimlerin kurumsal geliimleri incelenecektir. Kurumsal gelime nce tarih, sonra da karlatrmal olarak ele alnacaktr. zleyen blmde, bu kurumsal erevenin son dnemde geirmekte olduu dnm analiz edilecektir. nitenin son blmnde ise yerel ynetimleri ele alan oulcu, sekinci, snf temelli kuramlar ve kentsel rejimler yaklam aklanacaktr.

KAVRAM OLARAK YEREL YNETMLER

A M A

Yerel Ynetimleri Kavramsal olarak tanmlayabilmek

Yerel ynetim, merkez rgtlenmeye bal olarak fakat ondan belli oranda zerklemi ynetim kademelerine verilen ortak addr. Yerel ynetim daha detayl olarak yle tanmlanabilir: Bir lkenin corafi paralarndan birinde, merkezi ynetimin merkez ve tara birimleri dnda, dorudan o yrede yaayanlarca oluturulup ynetilen birimlere yerel ynetim denir (Gler 2009, s. 279). Bu tanmdan hareketle yerel ynetimleri bir kavram olarak tanmlarken ele almamz gereken drt boyut olduunu syleyebiliriz: Merkez ynetim ve yerinden ynetim ayrm Yerel ynetimlerin zerklii Yerel ynetimlerin siyasal meruiyeti Yerel ynetimlerin ilevleri

Yerel ynetim, merkezi rgtlenmeye bal olarak fakat ondan belli oranda zerklemi ynetim kademelerine verilen ortak addr.

Merkezi Ynetim ve Yerinden Ynetim Ayrm

Devlet, idari anlamda belli bir lkede kurulu anayasal ve yasal sistemi oluturan kurumlarn toplamna verilen addr. Kurumlar kurumu olarak da nitelenen bu sistemin rgtlenmesinde iki temel ilke belirleyicidir: merkez ve yerinden ynetim.

118
ekil 5.1 Kaynak: http://www.rotahab er.com

Kent Sosyolojisi

Merkezi ynetim, merkez ynetim kararlarn belli bir merkezden alnarak hayata geirildii bir sistemi dndrmektedir. Yerinden ynetim kurulular merkeze idari vesayet ba ile bal, fakat kendilerine ait tzel kiilikleri erevesinde, yani yasal, siyasi ve mali bir takm zerk yetkilere sahip olarak ileyen kurululardr.

Merkez ynetim bir rgtlenmeyi belirli bir noktadan hedefleri, kaynaklar, aralar harekete geirerek evresine doru ynetmek olarak aklanabilir (Gler 2009, s. 119). Bu anlamda, Merkez ynetim kararlarn belli bir merkezden alnarak hayata geirildii bir sistemi dndrmektedir. Ancak bu, tm idari srecin sadece o corafi merkez bnyesinde yrtld anlamna gelmez. Tpk insan vcudundaki beynin dier organlar ile ilikisinde olduu gibi, bir idari sistem iindeki merkez de ilevlerini dier kurumlarla birlikte yerine getirir. Bu srete yer alan kurumlar ya dorudan merkezn gdmnde hareket eder ya da yine merkezle belli bir iliki iinde ama zerk bir konumda hizmet retir. te devleti oluturan kurumlarn bu farkl doalar, merkez ve yerinden ynetim ayrmn dourur. Merkez ynetim, lkenin merkezinde veya merkez dndaki blgelerinde, nceden saptanm ilevleri yerine getirmelerine yetecek belli yetkileri kendi adlarna kullanma hakkna sahip kurumlara iaret eder (Kele 2009, s. 21). Burada sz konusu olan merkez ile evre blgeler arasnda organik ve dorudan bir hiyerarik ilikinin ve denetimin varldr. Merkez dndaki birimler, onun iradesinin dnda hareket edemez. Buna karn yerinden ynetim kurulular idari yap iinde merkeze idari vesayet ba ile bal, fakat kendilerine ait tzel kiilikleri erevesinde, yani yasal, siyasi ve mali birtakm zerk yetkilere sahip olarak ileyen kurululardr. Bylesi kurulularn sorumlu olduu ilevler ya belli bir corafya ile ya da belli bir hizmet alanyla snrlandrlr. Yer bakmndan yerinden ynetim kurulular lkenin belirli corafi paralarnda genel ileri grmek zere yaplandrlrken, hizmet bakmndan yerinden ynetim kurulular lkenin tmnde belirli bir i, sektr, hizmeti grmek zere oluturulur (Gler 2009, s. 121). rnein Karayollar Genel Mdrl lkenin tmnde karayollarnn yapm, bakm ve ulamndan sorumlu olarak hizmet bakmndan yerinden ynetim kuruluu saylrken, Eskiehir Bykehir Belediyesi bu kentin snrlar iinde kanunun kendisine verdii hizmetleri yapmakla sorumludur. Birincisinde, yani Karayollar Genel Mdrl rneinde; lke geneline yaylm bir teknik hizmet sz konusu iken, ikincisinde, yani Eskiehir Bykehir Belediyesi rneinde, belli bir corafya ile snrlandrlm eitli hizmetlerden bahsedilebilir. Konumuz itibaryla yer bakmndan yerinden ynetim kurulularna odaklanmak gerektii iin bundan sonra yerel ynetimler ifadesi sadece bu grubu iaret etmek zere kullanlacak ve tartma bu ereveyle snrlandrlacaktr.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM
5. nite - Yerel Ynetimler S O R U

DNELM S O R U

119

dari vesayet, kamu ynetiminin idari bir btnlk iinde ileyebilmesi iin merkezi hDKKAT kmetin yerinden ynetim kurulularnn stnde, kanunla belirlenmi usul ve esaslarda ve ancak kanunun iaret ettii kii ve ilemler zerinde uygulayabildii denetimdir. SIRA SZDE Yerel ynetimler belli bir corafyada yaayan halkn yerel ortak ihtiyalarn karlamaya ynelik olarak tesis edilmi kurumlardr. Bu tanmlamada en nemli AMALARIMIZ boyut ihtiyalarn niteliini iaret eden yerel ortak (mahalli mterek) ifadesidir. Bu anlamda yerel ynetimler belli bir corafi birimdeki tm hizmetlerden de T A P il, o yerin yerel ve ortak ihtiyalarna ynelik hizmetlerinden Ksorumludur. Bu hizmetlerin neler olaca ve sunulma ekli, yine yerel dzeyde halkn siyasi temsilcileri araclyla belirlenecektir. Yani yerel ortak hizmetlerin tanmlanma srecinde TELEVZY N yerel bir siyasal meruiyet zemininden hareket edilir. Yerel ynetimin Okendine zg bir yerel meruiyetinin olmas ve bu meruiyet nda alaca kararlarla verecei hizmetleri tayin ediyor olmas bizi kavramsallatrma asndan nemli bir dier ilkeye gtrmektedir: yerel zerklik ilkesi.
NTERNET

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Yerel ynetimler belli bir corafi birimdeki tm hizmetlerden deil, o yerin K T A P yerel ve ortak ihtiyalarna ynelik hizmetlerinden sorumludur.

TELEVZYON

NTERNET

Yerel Ynetimlerin zerklii

ekil 5.2 Kaynak: http://www.haberde yorum.com/

Yerel ynetimlerin zerkliini ele almadan nce zerklik ve bamszlk kavramlar arasndaki farkn aklanmas gerekir. Bamszlk siyasal egemenliin ayrlSIRA SZDE na iaret etmektedir. zerklik ise, tek bir egemenlik kaynana bal olarak belli alanlarda karar verebilme ve bu kararlar uygulayabilme yetkisine sahip olmaktr. Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art (AYY) yerel zerklii, makamlaDNELM rn, kanunlarla belirlenen snrlar erevesinde, kamu ilerinin nemli bir blmn kendi sorumluluklar altnda ve yerel nfusun karlar dorultusunda dzenleS O R U me ve ynetme hakk ve imkn eklinde tanmlamaktadr. 1985 ylnda kabul edilen Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art (AYY) yerel ynetimDKKAT lerin zerklii konusundaki temel referans metinlerinden biridir. Antlamann orijinal metnine http://conventions.coe.int/treaty/en/treaties/html/122.htm, Trke evirisine SIRA SZDE http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/aas_122.html adresinden ulaabilirsiniz.
AMALARIMIZ AYY ayrca yerel zerklik iin gerekli koullarn da erevesini izmitir. Buna gre; ncelikle yerel zerkliin anayasa ve yasalar tarafndan tannp gvenceye T hak alnmas gerekmektedir. Bu gvence yerel ynetimlerinK hem A P ve yetkilerini tarif edecek, hem de buna ynelik mdahale ve denetim yollarnn snrlarn izecektir. Bu yasal faaliyet alannda yerel ynetimler ileyileri iin TELEVZYON

Bamszlk siyasal egemenliin ayrlna iaret SIRA ise tek etmektedir. zerklikSZDE bir egemenlik kaynana bal olarak belli alanlarda karar verebilme ve bu DNEL kararlar uygulayabilme M yetkisine sahip olmaktr.

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

120

Kent Sosyolojisi

Yerel ynetimlerin zerklii, bu kurumlarn yasal haklar ve gvenceler erevesinde yaplanma, ileyie dair karar verme hakk, ihtiya duyduu personel ve kaynaklara ulama olanaklarna sahip olma ve kendi aralarnda ibirliine gidebilmeleri anlamna gelir.

gerekli grdkleri ilke ve yaplarn gelitirme ve personeli istihdam etme hakkna da sahip olmak durumundadr; Yukarda tarif edilen biimde bir ileyi yerel ynetimlerin kaynaklarna bal olaca iin, yeterli mali imknlarn bu yetki ve sorumluluklarla uyum iinde olmas artn vurgulad bir dier kouldur; AYY ayrca yerel ynetimlerin kendi aralarnda birlikler kurabilmelerini ve kanunen kendilerine tannm haklarn ihlali durumunda yarg yoluna bavurma hakkna sahip olmalarn da dzenlemitir. Bu ekilde tarif edilebilecek bir zerklik penceresinden bakldnda, yerel ynetimler, yasal haklar ve gvenceler erevesinde yaplanma ve ileyie dair karar verme hakkna sahip, ihtiya duyduu personel ve kaynaklara ulama olanaklar ile donatlm ve kendi aralarnda ibirliine gidebilen kurumlar olarak tanmlanabilir. Fakat bu idari ereve yerel ynetimlerin doalarndaki ok nemli bir boyutu eksik brakmaktadr. Yerel ynetimlerin ynetiminde karar alc konumundaki seilmilerin stats de zerklikle yakndan ilgilidir. Bu da yerel ynetimlerin tanmlanmasnda nemli olan siyasi meruiyet kavramnn ele alnmasn gerekli klar.

Yerel Ynetimlerin Siyasal Meruiyeti

AYY idari olarak izdii zerklik erevesi iinde, karar alma konumunda olacak organlarn da dorudan, eit ve genel oya dayanan gizli seim sistemine gre serbeste seilmi yelerden oluan ve kendilerine kar sorumlu yrtme organlarna sahip olabilen meclisler veya kurul toplantlar olmas gerektiini ngrmtr. Bu zellik, yerel ynetim kurumlarn merkezi ynetim kurumlarndan ve hatta hizmet bakmndan yerinden ynetim kurulularndan ayran temel unsurlardan biridir. nk bunlar (merkez ynetim kurumlar ve hizmet bakmndan yerinden ynetim kurulular) merkezi hkmetin sahip olduu meruiyete dayanarak ilev grr. Yerel ynetimlerin karar organlar ise yerel seimler araclyla seilir. Dolaysyla, yurttalar ulusal ynetim organlarnda baka, yerel ynetimlerde baka siyasal gruplara temsil yetkisini verebilme ansna sahiptirler. Bu, devletin rgtlenmesindeki iki farkl dzeyin kendilerine zg meruiyet zeminleri olmas sonucunu dourur. Siyasal meruiyetin bu ekilde paylalmasnn arkasndaki etkeni yle aklayabiliriz: Yereldeki siyasal aktrler yerel dzeyde oluan talep ve ihtiyalara, merkezde yer alan siyasi aktrlerden daha yakndr.
ekil 5.3

5. nite - Yerel Ynetimler

121
Yerel ynetimlerin karar organlar yerel seimler araclyla seilir. Yurttalar ulusal ynetim organlarnda baka, yerel ynetimlerde baka siyasal gruplara temsil yetkisini verebilme ansna sahiptirler. nk yereldeki siyasal aktrler yerel dzeyde oluan talep ve ihtiyalara, merkezde yer alan siyasi aktrlerden daha yakndr.

te yandan, bu siyasal meruiyetin farkllamas, yurttalarn yereldeki eilimlerini yanstmaya tam olarak yetmeyebilir. Kent lei, toplumsal ilikilerin rahat tesis edilebildii, bireyler aras ya da bunlarla ynetim arasndaki ilikilerin daha rahat kurulabildii meknsal bir birimdir. Karlkl etkileimin daha rahat tesis edildii bylesi bir dzeyde, yurttalarn kent ynetimine dair tercihlerini belli aralklarla yaplan seimlerle snrlandrmalarna gerek kalmaz. Nitekim AYY karar organlarnn seilmi yelerden olumasnn mevzuatn olanak verdii durumlarda, vatandalardan oluan meclislere, referandumlara veya vatandalarn dorudan katlmna olanak veren teki yntemlere bavurulabilme hakkn etkilemeyeceini de aka belirtmitir. Bylesi bir katlmc ileyi hem yerel ynetimlerin siyasal meruiyetini glendirir hem de yerel ynetimleri ulusal demokratikleme srecinin temel bir unsuru haline getirir. Yerel ynetimlerin demokratikleme srelerine ne gibi katklar salayabileceini tartnz! SIRA SZDE zetle, yerel ynetimlerin temel unsurlarndan olan siyasal meruiyet kaynakNELM lar, yerel tesinde ulusal dzeydeki demokratikleme sreciDasndan da nem tamaktadr. Bu aamada akla gelecek en temel soru udur: Tm bu unsurlarn, S O R yani merkezi ynetimden ayrlarak belli bir zerklie sahip olmannUve bu zerklii siyasal bir meruiyetle anlamlandrmann somut ilevi nedir? Bu soru, yerel ynetimlerin kavramsal erevesini izerken bavurulabilecek son bir boyutun, bu DKKAT kurumlarn ilevlerinin tartlmasn gerektirir.

SIRA SZDE

Belli bir corafyadaki ortak DNELM ihtiyalarn saptanmas yerel lekte daha yerinde olaca iin yerel ynetimlerin S O R U karar organlar seimle ibana gelir. Bu zellik de yerel ynetimlerin merkezi DKKAT hkmetten ayr bir siyasal meruiyeti olmas sonucunu dourur.

Yerel Ynetimlerin levleri

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Yukarda da ifade edildii gibi, yerel ynetimlerin temel ilevi ortak nitelikteki yerel ihtiyalarn karlanmasdr. Bu yerel ortak hizmetler deyince ounlukla akla AMALARIMIZ sadece yerel ynetimlerin geleneksel ilevleri arasnda yer alan temizlik, altyap, toplu tama, imar ve evre dzenlemesi gibi hizmetler gelmektedir. Bu ilerin yerel ynetimlere braklmasnn en nemli nedenlerinden biri, K hizmetlerin yerel bu T A P lekte daha etkin, kolay ve verimli bir ekilde salanabilmesidir. nk gerekten merkezden uzaktaki bir corafyada hangi ihtiya ve taleplerin ncelikli olduunu saptamak o kadar kolay deildir ve merkezden ilerinT yrtlmesi yerinde ELEVZYON olmayabilir. Bu yzden, bylesi kararlarn yerelde oluturulacak bir ynetim kademesine aktarlmasna ihtiya duyulmutur.
NTERNET

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

ekil 5.4E R N E T NT

122

Kent Sosyolojisi

Yerel ynetimler, belli bir corafyada yaayan halkn yerel ortak ihtiyalarn karlamak zere zerk bir yap ve siyasal meruiyet balamnda oluturulmu ynetim dizgesidir.

Fakat burada bu hizmetlere dair yerel ynetimlere devredilen sorumlulukla ilgili temel bir ayrmn vurgulanmas olduka nemlidir. Birincisi, baz lkelerde yerel ynetimlere genel yetki aktarlmtr. Bu genel yetki, yerel ynetimlere kendi snrlarna hitap eden ve zel kanunlarla dier ynetim kademelerine devredilmemi tm hizmetlerin yetki ve sorumluluunu verir. Bu durumda yerel ynetim mahalli mterek yerel ortak sayd her trl kamu hizmetini stlenebilir ya da bu konuda dzenlemeye gidebilir. kinci durumda ise genel yetkinin tersine; yerel ynetimlerin yetkisindeki hizmet ve sorumluluk alanlar tek tek ya da genel alanlar balamnda yasayla tanmlanr. Bu durumda, yerel ynetim kurumlar sadece bu yetki erevesine giren alanlarda faaliyet gsterebilir ve karar alabilirler. zellikle yeni liberal dncenin merkez hkmetin sorumluluk ve yetki alann daraltma yolundaki basklar, yerel ynetimlere braklan hizmetlerin saysn nemli lde arttrmtr. Bu da genel yetki ynnde nemli bir eilim olduunu gsterir. Her ne kadar yukarda yerel ortak nitelikteki hizmetlere rnek olarak kentsel hizmetleri iaret ettiysek de yerel ynetimlerin ilevlerini sadece bu geleneksel hizmetlerle snrlandrmak doru olmayacaktr. Bylesi dar bir bak as, kent ynetimlerini apartman ya da site ynetimleri dzeyine indirgemi olur. Dar bir hizmet tedarikilii ilevine hapsedilmi yerel ynetimin sorumluluk alan bina temizlii, bakm ve onarmndan ibaret olan apartman yneticiliinden pek farkl olmaz. Oysa yukarda da vurgulam olduumuz gibi, yerel ynetimler kendilerine zg siyasal meruiyete sahiptirler. Bu meruiyet, yerel ynetimde seilerek grev alan siyasetilerin, hizmetlere dair teknik kararlarn tesinde, yerel halkn bu alanlar dndaki talep ve tercihlerini de temsil etme potansiyelini de iermektedir. Bu yzden yerel ynetimlerin siyasal temsile dair de ilevleri olacaktr. Yerel ynetimler bu anlamda ortak bir meknsal kimlikle zdelemi bir topluluk bilincinin yaratlmasnda ve bu bilincin siyasal alanda temsil edilmesinde nemli ilevler stlenebilir. Bu anlamda yerel ynetimler bir hemeri topluluuna hitap eden, onlarn karlarn ve deerlerini temsil eden, dolaysyla bu topluluun kolektif kimliini somutlatran bir meknsal boyutu da oluturur. Bu geleneksel hizmetler ile siyasal temsil ilevlerinin dnda yerel ynetimlerin son yllarda nemi gittike artan bir dier ilevi de ekonomik kalknma srecinde stlendii sorumluklardr. Kreselleme srecinde merkez ynetimin rol gittike snrlanmaya balam, ulusal siyasette de uluslararas rgtlerin ve irketlerin etkisi artmtr. Tpk geleneksel hizmetlerde olduu gibi ekonomik kalknma alannda da, merkezi hkmet sorumluluklarn yerel ynetimlere devretmeye balamtr. Bu anlamda, ulusal bir kalknma paradigmas, yerini, belli kentlerin ve blgelerin kendi kalknmalarn esas alan bir kalknma modeline brakmaktadr. Sonu olarak, yerel ynetimler ekonomik kalknma balamnda bir yandan yatrmc bir yandan da kolaylatrc olarak nemli ilevler grmek zorunda kalmtr.

KURUM OLARAK YEREL YNETM

AM A

Yerel ynetimlerin kurumsal geliimini aklayabilmek.

Bu blmde, yukarda kavramsallatrlan yerel ynetimlerin gerek yaamda nasl bir kurumsal yap ile somutlat tartlacaktr. Bu amala ncelikle yerel ynetimlerin tarihsel olarak nasl ortaya ktklar ele alnacaktr. Daha sonra, bu tarihsel geliimin sonucu farkllaan yerel ynetim sistemleri karlatrlacaktr. Bunun ardndan, son dnemde yaygnlaan ynetiim anlay ve bu yeni ynetim paradigmas nda hayata geirilen reformlarn yerel ynetim kurumlarnda nasl bir dnme sebep olduu incelenecektir.

5. nite - Yerel Ynetimler

123

Yerel Ynetimlerin Ortaya k

ekil 5.5 Kaynak: http://img200.imag eshack.us/img200/2 688/artemistapinag i.jpg

Yerel ynetimler denince aklmza ilk olarak kentlerin ynetimi gelse de yerel ynetimlerin ortaya kn kent ynetimleri ile zdeletirmek doru olmaz. Tarihsel olarak kentlerde bir ynetim dizgesi her zaman var olmutur. Ancak, ortaya kan bu kent ynetimlerinin yukarda erevesi izilen yerel ynetim kavramyla mutlak olarak rtt sylenemez. rnein Antik Yunan kent devletlerinde, kent ynetimlerinin bal olduu bir baka iktidar oda olmad iin merkez-yerel ayrmndan sz edilemez. Bu anlamda da kent ynetimi belli bir merkeze hiyerarik ya da zerklik ba ile bal olmayan kendi bana bir merkez olarak belirir. Fakat vatandan ynetimin odanda bulunduu bu kent devletleri sistemi Helenistik dnemle, yani zerk kent devletlerinin zerinde bir merkezi iktidar odann ortaya kmasyla birlikte geride kalmtr (Bumin 1998, s.48-54).
ekil 5.6

Roma mparatorluunun kurulmas Helenistik dnemde kurulmu ynetsel hegemonyann gelierek daha da kurumsallamasn salamtr. Bu dnemde mparatorlua yeni katlan ve municipe ad verilen topraklara nce ticari sonra idari kimi yerel ve siyasal yetkiler verilerek, buralarn ksmi bir zerklikten faydalanmas salanmtr (Kele 2009, s. 32). Fakat ortaa boyunca da devam eden bu ynetim sisteminde, sz konusu grece zerklikten faydalananlar ok kk bir ayrcalkl zmreden ibaretti. Bu soylu snf, loncasal ayrcalklar, ticari ve mali tekel haklar sayesinde kentler zerinde keyfi bir ynetim olanana sahip olabiliyordu.

124

Kent Sosyolojisi

Batl anlamda yerel ynetimlerin geliiminde, burjuvazinin bir toplumsal snf olarak ortaya kp feodal sistemin geleneksel ynetim yapsndan muaf yeni kentsel merkezleri ortaya karmasnn etkisi byktr.

Fakat zellikle corafi keifler sayesinde ortaya kan yeni ticaret kanallar ve bunlarla ilikili olarak gelien retim sreleri feodal kentin bu ayrcalkl zmrenin tahakkmndeki ynetimini zorlamtr. Bu sre yeni bir snfn yani burjuvazinin gelimesini de tetiklemitir. Bu yeni snf, feodal kentin geleneksel yapsn aamadndan, aristokratik iktidarn uzanamad kasaba ve kylere ynelmi ve yeni kentsel merkezlerin ortaya kmasna sebep olmutur (Gler 1998, s. 24). te nl kent havas zgr klar eklindeki Alman deyiinin kkeninde bu feodal kentten ka vardr. Yeni yerlerde ynetimi ele alan burjuvazinin gelitirdii bu zerklik zamanla dier kentlere doru yaygnlamtr (Bumin 1998, s. 62). Bu yeni yerleim yerleri tamamen bamsz saylmaz. Bu kentler merkezin onlar zerindeki yetkisini, bu yetkinin kendilerine kar kullanlmayaca kouluyla kabul etmitir. Baka bir deyile, bu kentlerin merkezle ilikisi bir dayatmaya deil, pazarlklarla olumu bir karlkl mutabakata dayanr. Bu zgr kentler zamanla kendi aralarnda blgesel savunma birlikleri kurarak, daha sonradan ortaya kacak svire Konfederasyonu, Hollanda ve Belika gibi devletlerin ilk tohumunu atmtr. Daha sonra bu zgr kentler, merkezdeki bir imparator yerine, blgelerindeki prenslere balanmay semi ve bylece zerkliklerini bir adm daha gelitirmeyi baarmtr (Kele 2009, s.34).

ekil 5.7 Kent Havas zgr Klar

Bu sre, burjuvazinin blgesel zerklii ap, merkezi iktidar ele geirdii Fransz Devrimi ve sonrasnda filizlenen modern ulus devlet modeliyle tamamlanmtr. Bu yeni siyasal sistem iinde iktidara sahip olan burjuvazi kentlerin ynetiminde nemli bir deiiklie gitmitir. Merkez iktidar artk burjuvazinin elindedir ve burjuvazi kentlerin yerel zerkliine eskisi kadar scak bakmamaktadr. Oysa burjuvazi daha nce kentin zgr havasndan yararlanmtr. Daha sonra ise, burjuvazi kentin zgr havasn merkezi denetim adna snrlandrmay tercih etmitir. Bylece, yerel ynetimler siyasaldan daha ok kentsel ilevlerle zdeleir hale gelmitir. Bylece gnmzdeki yerel ynetimlerin kurumsal oluumu tamamlanm olur.

5. nite - Yerel Ynetimler

125

Yerel Ynetim Sistemleri

A M A

Farkl yerel ynetim modellerini karlatrabilmek.

Tarihsel olarak yerel ynetimlerin kurumsallama srecinin Batda burjuvazinin iktidara gelmesi ile ilikili olduunu grdk. Ancak bu, yerel ynetimlerin tm dnyada ayn ekilde geliip kurumsallatklar anlamna gelmez. Aksine, ortaya klarndaki ortakla ramen yerel ynetim sistemleri birbirlerinden farkl geliim izgileri izlemitir. Bu blmde, yerel ynetim sistemlerini ele alan yaklam zerinde durulacaktr. Birinci yaklam, 1990l yllarda Goldsmith (1992) tarafndan gelitirilen ilevsel ve kltrel ayrmdr. kinci yaklam, Hesse ve Sharpe (1991) tarafndan gelitirilen l ayrm modellemesi, ncs ise, Page ve Goldsmithin (1987) Kuzey-Gney ayrmna dayal gruplandrmasdr. 1. Goldsmithin ilevsel ve kltrel ayrm: Bu yaklam, yerel ynetimleri ncelikli ilevlerini ve kltrel yaplarn dikkate alarak snflandrmaktadr. Bu modelleme sistemi iinde ilk grup yanamac (klientelist) olarak nitelendirilen yerel ynetimlerden oluur. Bu geleneinin merkezinde, merkezi hkmetle kurduu ilikiler araclyla semenlerine hizmet sunmaya ve kar salamaya alan liderler yer alr (Goldsmith, 1992, s.395). Bu model, 19. Yzyldan 20. Yzyla geite ABDde ve daha yakn dnemlerde de Fransa, talya, spanya, Yunanistan ve Trkiyede (ksaca Gney Avrupada) grlmektedir. kinci grup yerel kalknma modeli olarak da isimlendirilir. Bu grup iinde yer alan yerel ynetim sistemlerinin temel ilevleri yerel kalknmay salamaktr. ABD, Kanada ve Avustralya bu grupta yer almaktadr. Yerel ynetimlerin temel ilevleri, yerel ekonominin gelimesini, yatrmlarn sz konusu kente ekilmesini ve ekonomik iletmelerin geliebilmesi iin gerekli altyap ve destek hizmetlerinin verilmesini salamaktr. Bir nceki yanamac modelde liderlerle halk arasndaki yanama ilikilerinin yerini, bu modelde zel sektrle kent ynetimi arasnda kurulan iliki alar alr (Lidstrm, 1998, s. 102). Goldsmithin drtl ayrmndaki nc grup refah devleti modelidir. Bu modele zellikle Almanya, Hollanda, Byk Britanya ve skandinav lkelerinde rastlanmaktadr. Bu yerel ynetim modelinde yerel ynetimler temel olarak eitim, barnma ve toplu tama gibi toplumsal hizmetlerin verilmesinden sorumludur. Bu lkelerde yerel siyaseti ve idarecilerin ulusal siyaset iindeki etkisi ok snrldr. te yandan, ulusal lekte profesyonel uzmanlar bu ynetimlerde byk bir arla sahiptir. Baka bir deyile, bu modelin odanda, siyaseti ve idarecilerden ok teknokratlara rastlanr. Goldsmithin yaklamnda yer alan drdnc grup piyasac modeldir. Bu model iinde yerel ynetimler, 1980 sonras liberalleme srecinde retici olmaktan daha ok, zel irketlerin veya sivil rgtlerin mterisi veya orta olarak deerlendirilmektedir. Bu son modelde yerel ynetimler, hizmetleri dorudan salamaktan ok, bunlar baka kurum ve kurulularn vermesini kolaylatran bir ileyie sahiptir (Lidstrm, 1998, s.102; Goldsmith, 1992, s. 396). 2. Hesse ve Sharpen siyasal ayrm : Hesse ve Sharpe (1991), yerel ynetimlerin siyasal doalarnn en az ilevsel boyutlar kadar nemli olduunu dn-

Goldsmith, yerel ynetimleri ilevleri ve kltrel yaplar nda; yanamac, kalknmac, refah devleti ve piyasac yerel ynetimler olarak drt farkl kategoride ele alr.

126

Kent Sosyolojisi

Hesse ve Sharpa gre yerel ynetim sistemleri, corafi konumla yakndan ilintili olarak Gney Avrupa, AngloSakson veya Kuzey ve Orta Avrupa geleneklerine gre gruplandrlmaktadr.

mektedirler. Yazarlar, bu dnceden hareket ederek l bir ayrm nerirler. Bu l ayrm iinde yer alan ilk grup Fransz tipi yerel ynetimlerdir. Fransz tipi yerel ynetimler, anayasal ve yasal gvencelere sahip olmakla birlikte, merkezi hkmetin etkisinde kalmlardr. Bu trden yerel ynetimler, yerel hizmetleri salarken merkezi hkmetin tara tekilat ile almak durumundadr. Bu gelenek Fransa haricinde zellikle talya, Belika, spanya, Portekiz ve ksmi olarak da Yunanistanda grlmektedir. kinci grup olan Anglo-Sakson tipi yerel ynetimler ise belli bir anayasal gvenceye sahip olmakszn geni bir zerklikten faydalanr. Bu modelde, merkez hkmetin yerel ynetimler zerinde ok fazla denetim ans yoktur. Merkezin tara tekilat da yerelde ilevsel bir neme sahip deildir. ngiltere, rlanda, ABD ve Yeni Zelanda gibi lkelerin yerel ynetim sistemi bu modele girer. Hesse ve Sharpen yaklamnda nc yerel ynetim gelenei Kuzey ve Orta Avrupa lkelerinde gzlenen ve Anglo-Sakson modelinkine benzer bir zerklikle benzer zerklikle, Fransz geleneinin yasal gvencelerini badatran bir modeldir. Norve, sve ve Danimarka gibi skandinav lkelerinin yan sra Avusturya, svire ve Almanya gibi lkelerin yerel ynetim sistemleri bu kmede deerlendirilebilir. Kele (2009, s. 79-80), Hesse ve Sharpen bu l modellemesine eski Dou Blou lkelerinin yerel ynetim sistemini de bir drdnc kme olarak ekler. Bu corafyadaki lkelerin yerel ynetim sistemleri, sosyalist rejim iersinde bir yandan merkez hkmete, dier yandan da yereldeki parti rgtne bamlyd. Bu ifte bamllk ilkesinin bir sonucu olarak, bu modelde herhangi bir yerel zerklikten bahsetmek mmkn deildi. Geen yzyln sonlaryla, bu lkelerde nemli liberalleme ve demokratikleme admlar atlmtr. Bunun bir sonucu olarak yerel ynetimlerin merkeze kar olan konumunun glendii gzlenmitir. Dolaysyla, artk bylesi ayr bir kmeden bahsetmek mmkn deildir. 3. Page ve Goldsmithin sosyo-politik ilevler ve ileyie dayanan ayrm: Buraya kadar ele aldmz karlatrma modellerinin yasal boyuta, yani yerel ynetimlerin kurumsal yaplarna dayand grlmektedir. Page ve Goldsmithin (1987) merkez-evre ilikilerine odaklanarak gelitirdii karlatrma ablonu modellemeyi bu formel yapnn tesine tar. Bu model iinde yerel ynetimlerin yaps, sosyo-politik ilevleri ve ileyiine dair kriterler ne kmaktadr. Page ve Goldsmithin nerdii model merkez-evre ilikilerini boyutta ele almaktadr: 1. levler; 2. zerklik; 3. Merkezle ilikiler. levsel boyut, yerel ynetimlerin yasal olarak yapmakla ykml ve yetkili olduklar alan ifade eder. Fakat yukarda tartlan modellerde olduu gibi bu ilevsel boyutun sadece yasal dzeyini incelemek yeterli olmayacaktr. Dolaysyla, yerel hizmetlerin doas, verili biimi, bunlar zerindeki karar yetkileri lkeden lkeye farkllk gsterecei iin, zerklik boyutunun da ikinci bir karlatrma dzlemi olarak ele alnmas gerekir. Bu ikinci boyut, yerel ynetimlerin vermekle ykml olduklar hizmetlerin kapsam, finansman ve verili biimleri hakknda ne derece yetkiye sahip olduklarn iermektedir. Yerel ynetimlere dair bu yetki alannn sadece yasal boyuta indirgenemeyecei yani merkezi hkmetin sahip olduu teknik ve fiili stnl sayesinde yerel ynetimleri kurumsal erevenin dnda da etkileyebileceinden hareketle Page ve Goldsmith modellerine bir nc boyutu eklemitir. Kabaca, merkez hkmetle yerel ynetimlerin ilikilerinin doasna iaret eden bu nc boyut, bu iki ynetim dizgesi arasnda ilk etapta gze arpmayan ama merkez-yerel arasndaki etkileimi belirleyen yasala-

5. nite - Yerel Ynetimler

127

r, olanaklar, tavsiyeleri, kiisel ilikileri ve benzeri olgular ortaya koyar (Page ve Goldsmith 1987, s.4-7). Bu boyutlu karlatrma ablonu Bat Avrupaya uygulandnda karmza temel iki yerel ynetim modeli kar. Bu modelin ilk kmesi, geni bir zerklikle ve yetkilerle donatlm yerel ynetimlere sahip ngiltere, Danimarka, sve ve Norve gibi Kuzey Avrupann refah devletlerini kapsar. kinci grup ise, yetki ve zerklik bakmndan az gelimi olmakla birlikte merkezle etkili ilikiler kurabilen yerel siyasetilere sahip Fransa, talya ve ksmen spanya gibi Gney Avrupa lkelerinden oluur (John, 2001, s. 27). Bu ayrmn ortaya kmasnda lkelerin devlet gelenekleri (merkeziyeti Gney ve sosyal Kuzey), dine bal olarak siyasal kltrn farkll (Protestan Kuzey, Katolik Gney), patronaj ilikilerinin yaygnl, kentleme motifi (kk yerel ynetim birimlerinin varl ya da yokluu) ve reformcu bir anlayn olup olmamas etkili olmutur (John, 2001, s.28-32).
SIRA SZDE Trkiyenin yerel ynetim gelenei, tartlan yerel ynetim modellerinin hangisinde yer almaktadr?

Page ve Goldsmith yerel ynetimleri ilevleri, zerklikleri ve merkezle ilevleri balamnda temel olarak iki guruba ayrr: Birinci grup geni zerklik ve yetkilere sahip Kuzey Avrupa yerel ynetimleri modelini iermektedir. kinci grupta ise gsz zerklik ve yetkilerine ramen, merkezle etkili ilikiler iinde olan yerel siyasetilere sahip Gney Avrupa modeli yer almaktadr.

SIRA SZDE

Yerel Ynetimden Yerel Ynetiime

DNELM S O R U

DNELM

ekil 5.8O R U S
DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

1980 sonras tm dnyada yaanan hzl sosyo-ekonomik ve zellikle siyasi geK T A P limeler ve deiimler yerel ynetimleri de etkilemitir. Nitekim 20. yzyln son on yl, zellikle Bat Avrupann birok lkesinde yerel ynetim sistemlerinin kapsaml reformlarna tanklk etmitir. Bu reformlar, devletin ilevi E V Z Y O N T E L ve kapsamna yaplan neo-liberal mdahalelerle zayflayan meruiyet temellerini bir yandan ilevsel, te yandan da siyasi olarak desteklemeyi amalyordu. Ksaca, ynetimden ynetiime gei olarak adlandrlan bu yndeki reformlar gerekli klan etkenleri KeNTERNET arns ve Padison (2000) balkta zetlemektedir. Bu srete rol oynayan en nemli etken hi kukusuz sosyo-ekonomik ve siyasi ilikilerin kresellemesidir. Kentlerin ekonomik yaamlarnn ulus devletin tesindeki glerin ve ilikilerin etkisi altna girmesi, kent yneticilerinin bu alandaki denetimini zayflatmtr. Bu yeni gereklikle ba etmek iin yerel yneticiler, temsil ettikleri kolektif amalar ve deerleri yeniden tanmlamaya giritiler. Bu amaca ynelik olarak, farkl gruplarla daha youn bir etkileime girerek paral hale gelen iktidar yaps iinde sorumluluklarn daha belirgin hale getirmek zorunda kaldlar (Le Gales, 2003, s. 343). te yandan, kresellemeye kout gelien neo-liberal politikalar geleneksel sosyal devletin kamu kaynaklarn ve ayrcalklarn daraltmtr. Bu da yerel ynetimlerin geleneksel hizmetlerini kapsaml ve etkin bir ekilde verebilmesini gletirmitir. Bu yeni koullar altnda yerel ynetimler, daha farkl ve etkili stratejilerle

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

128

Kent Sosyolojisi

Kreselleme, neo-liberal politikalar ve karmaklaan kentsel hayat yerel ynetimlerin yapsal ve ilevsel bir dnm geirmesinde etkili olan faktrler arasnda yer almaktadr.

zellikle zel sektrle yeni ibirlii ve egdm becerileri gelitirmek durumunda kalmtr (Kearns ve Paddison, 2000, s. 845). Son olarak, yaam biimlerinin ve sosyo-kltrel kimliklerin hzla farkllamas, kentsel hayatn olaanst bir ekilde karmaklamasna sebep olmutur. Bu farkllama siyasal hayat heterojenletirerek, sosyo-meknsal kamplamalara ve dlanmalara yol amtr. Bu yeni kentsel gerilimler yerel ynetimlerin kanlmaz olarak yzlemek zorunda kaldklar sorunlar ortaya karmtr. Kentsel gerilimin bir sorun olarak hissedilmedii ehirlerde bile banliyleme, yeni tketim ile retim meknlarnn ortaya kmas ve bunlarn eskiyle kyaslanamayacak artlara sahip altyap ve evre dzenlemeleri gerektirmeleri, yerel ynetimlerin geleneksel yap ve ileyiinde kanlmaz deiikliklere sebep olur (Kearns ve Paddison, 2000, s. 846). Sonu olarak toplumsal, siyasi ve ekonomik ilikilerin kresellemesi, uygulamaya konulan neo-liberal politikalar sonucunda geleneksel sosyal devletin kamu harcamalarn daraltmas ve kentsel yaam biimlerinin hzla farkllamas yerel ynetimleri daha etkin ve daha demokratik kamu ynetimi olma ynnde etkilemitir. Yerel ynetimlerin yeni bir ynetim anlayyla daha hzl, verimli ve ekonomik bir ileyie sahip olmas istenmitir. Dahas, bu ynetim kademesinin demokratik meruiyetinin glendirilmesi ihtiyac da gndeme gelmitir. Bu ynde atlan admlar balk altnda deerlendirebiliriz: zelletirme, yrtmenin glendirilmesi ve katlmc aralar. Yerel ynetimlerin dnmnde ana eilim gzleniyor: hizmetlerin zel sektr eliyle sunumu, yrtme organnn glendirilmesi ve katlmc mekanizmalarn yaygnlamas. 1. zelletirme ve taeronlama Yerel ynetim sistemlerindeki ele alnmas gereken ilk deiim, yerel ynetimlerin yetkisine braklan hizmetlerin sunulmasnda zel sektrn daha arlkl olarak yer almasdr. Ulusal dzeyde olduu gibi yerel ynetimlerde de kamu hizmetlerinin zel sektrn eliyle sunulmas yaygnlaan bir ynteme dnt. Kentin temizliinin zel irketlerce yaplmas, dolmu, minibs, deniz motoru gibi zel giriimcilerin ilettii toplu tama imknlar ve sosyal tesisler ile mteahhitlere ihale edilen altyap ve inaat faaliyetleri bu ynelime rnek olarak verilebilir. Bu dnme sebep olan drt ana etken vurgulanabilir (Bel ve Fageda, 2007). ncelikle II. Dnya Sava sonras gelien refah devleti uygulamalarn finanse eden mali politikalar dnme uramtr. 1980den sonra yrrlle konulan tedbirler ve kstlamalar yerel ynetimlerin mali kaynaklarnn gerilemesine neden olmutur. Bir yandan den vergi gelirleri, dier yandan da merkezi hkmetlerden yaplan mali transferlerdeki azalma, yerel ynetimlerin mali glerinde nemli kayplar yaanmasna sebep olmutur. Sonu olarak, hizmetleri eskisi gibi finanse etmekte zorlanan yerel ynetimler hizmet sunumunu ya tamamen zelletirmi veya szleme yoluyla zel sektre devretmitir. zel sektr eliyle sunulan hizmetlerin daha ekonomik olduuna dair inanda zelletirmeye olan eilimi artrmtr. Bu inanca gre, zelletirme sreci kamusal tekelin ortadan kalkmasyla daha rekabeti bir ortam yaratacak ve hizmet maliyetlerini de drecektir. Dahas, zel sektr lek ekonomisinin avantajlarn kullanarak hizmetleri daha ucuza mal edebilecektir. ok kk leklerde hizmeti verimsiz bir ekilde vermek durumunda olan yerel ynetimlere kyasla, farkl corafyalarda benzer hizmetleri reten giri-

5. nite - Yerel Ynetimler

129

imcilerin hizmet maliyetlerini drme ansna sahip olduu iddia edilir. Bu da hizmet sunumunda kaliteden dn vermeden tasarruf salayabilme imknn douracaktr. Sonuta, tasarruf amacyla kurgulanan zelletirmelere daha sklkla rastlanmaktadr (Bel ve Fageda, 2007, s.520-521). Bir yandan da baz yerel ynetimler zelletirme yoluna gitmeden de hizmet vermeye devam etmektedir. Yani, baz yerel ynetimler yeni dnemin mali basklarna ramen zelletirmeye gitmeden hizmet sunumunu kendileri stlenmeye devam edebilmektedir. Bu elikiyi aklayabilmek iin, zelletirme srecinin sadece ekonomik ve mali etkenlerle ekillenmediini, bu deiimde siyasi ve ideolojik etmenlerin de etkili olduunun altnn izilmesi gerekmektedir. (Bel, Hebdon ve Warner, 2007, s. 508). Bu balamda etkili olabilen en nemli unsur yerel kar gruplarnn niteliidir. rnein, gl bir sendikaclk geleneinin yani rgtl bir emek gcnn olduu corafyalarda zelletirme giriimlerine kar ciddi bir diren sergilenebilir. te yandan sermayenin daha etkin olduu kentlerde zelletirme sreci ok daha hzl ve kapsaml olarak ileyebilir. rnein, bu anlamda merkeziyetilii ve devletilii daha belirgin olan Fransada yerel zelletirme sreci, federal ve korporatist biimde rgtlenmi Almanyadan ok daha youn biimde yaanmtr (Fitch, 2007). Dolaysyla, lkenin siyasal ve toplumsal yaps da yerel ynetimlerin bavurduu zelletirme sreleri zerinde etkili olabilmektedir. Son olarak, yerel ynetimlerde iktidarda olan siyasi partilerin ideolojik ynelimleri de zelletirme srecinde etkili olabilmektedir (Bel ve Fageda, 2007, s. 521). Kendini siyasi yelpazenin sa kanadnda konumlandran siyasi aktrlerin kontrolndeki yerel ynetimlerde serbest piyasaya ynelik tercihler zelletirme giriimlerini kolaylatrr. Daha solda yerel alan siyasetiler devletin sosyo-ekonomik rolne verdikleri nem erevesinde bu srece daha mesafeli ve dikkatli yaklaabilmektedir.
ekil 5.9

Sonuta, 1980lerden sonra yerel ynetimlerin ilevsel doasna, zel sektrn daha youn biimde dhil olduu bir dnm yaanmaktadr. Ynetiim anlaynn bir sonucu olarak, yerel ynetimler dorudan hizmet reten kurumlar olmaktan kp, hizmetlerin sunumunu koordine eden ve denetleyen bir role brnmektedir. 2. Yrtmenin gc Yerel ynetimlerde son zamanlarda yaanan dnm sadece ilevsel boyutla snrl kalmamtr. Kurumun kendi iktidar yaps balamnda da nemli deiiklikler yaanmaktadr. Yerel ynetimlerin ok daha etkin ve hzl bir ekilde ileyebil-

Siyasal ve ideolojik gelimeler, mali kaynaklarn azalmas, maliyet azaltmaya ynelik tedbirler yerel ynetimler tarafndan verilen hizmetlerin zellemesinde etkili olmutur.

130

Kent Sosyolojisi

mesi iin kurumun karar alma mekanizmalarnda da deiikliklere gidilmektedir. zellikle, yerel ynetimlerin karar alma organ olan meclisler yrtme karsnda gszlemektedir. Siyasi temsil meruiyetine sahip bu karar organlarnn geleneksel ileyii eitli alardan eletirilmektedir. Bu eletiriler de yerel ynetimlerin yrtme kanadnn daha hzl ve etkin bir idare adna glendirilmesine zemin hazrlamaktadr. Yrtmenin glendirilmesi adna atlan en temel adm, zelletirilemeyen hizmet alanlarndaki ynetim yaplarnn da zel sektrden dn alnan iletmeci bir anlayla tekrar ekillendirilmesi olmutur. Yerel yneticilerin de zel irketlerdeki patron ya da st dzey yneticilerin karar ve uygulamalar zerindeki belirleyiciliine benzer ayrcalklara sahip olmas hedeflenir. Bu amala yerel ynetimlerin yrtme kanad, karar organ olan meclisler karsnda glendirildi. zellikle yerel yrtmenin ba olan belediye bakanlarnn yerel ynetimler iindeki konumu ok daha etkili bir dzeye geldi. Yerel seim sistemleri, belediye bakanlarnn dorudan halk tarafndan seilmesine izin verecek ekilde reforma tabii tutuldu. Bylece dorudan seilen belediye bakanlarnn daha gelimi bir resmi otoriteye sahip olmalar saland (Larsen, 2005).
ekil 5.10

Yerel ynetimlerin hizmetlerini daha hzl ve etkin bir ekilde verebilmesi iin yrtme organlarnn glendirmesine ynelik bir elim kendini hissettiriyor.

rnein Almanya belediye sistemini tm bakanlarn dorudan seimle belirlenecei ekilde tek tipletirirken, talya belediye, il ve blge bakanlarnn tmnn seimle ibana gelmesini kabul etmitir. ngilterede, Londra ile balayan dorudan seimle gelen bakan yntemi baka kentlere doru geniletilmitir. Benzer ekilde, Baltk lkeleri, Polonya, ek Cumhuriyeti ve Hrvatistan dndaki tm Orta ve Dou Avrupa lkelerinde dorudan seilmi bakan sistemi benimsenmitir (Governments, 2009, s. 156). Dorudan bakan seimini benimsememi Norve gibi lkelerde bile, yrtmenin daha etkin olmas iin dzenlemelere gidilmektedir. Nitekim Oslo kent ynetiminde yrtmeye dair tm yetkiler meclisten tamamen ayrm bir yerel hkmet organna devredilmitir. Bylece reforma kadar meclis iinde kurulan komisyonlarn yrtme srecine dair sahip olduklar yetkileri iptal edilmi, meclis yelerinin yrtme zerindeki etkisi kaldrlmtr (Baldersheim, 2005). Benzer ekilde, Hollandada 2002de gerekletirilen yerel ynetimler reformuyla belediye bakannn konumu glendirilmi ve bakannn dorudan seimi youn olarak tartlmaya balanmtr (Denters, Klok ve Kolk, 2005). Trkiyenin SIRA SZDE yerel ynetim sistemindeki son dnem deiiklikleri yrtmenin glendirilmesi eilimi nda deerlendiriniz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

5. nite - Yerel Ynetimler

131

3. Katlmc aralar Yerel ynetimden ynetiime geiin buraya kadar ele alnan boyutlarnda hizmet sunumunun zelletirildiini ya da iletmeci bir mantkla yrtlmeye balandn belirttik. Geleneksel siyasetin temsil kanallarnn (rnein siyasi partiler, seimler, yasama organlar vb.), bu yeni ynetim mantnn meruiyetini salamada yetersiz kald sylenebilir. Nitekim yrtmenin glendirilmesi, halkn farkl siyasi grlerini temsil eden yasama organlarnn eski etkisini yitirmesine sebep olmaktadr. Buna ek olarak, temsil demokrasinin ulusal siyaset dzeyinde de sancl bir dnemden gemekte oluu bu meruiyet erozyonunu daha da belirgin klmaktadr. Seimlere katlm, partilere yelik, siyasal kurumlar ve siyasal aktrlere olan gvenin dmesi ve buna paralel olarak protesto hareketlerindeki art, marjinal partilerin ykselii temsili demokrasinin geleneksel kanallarnda ok ciddi sorunlarn olduunu ortaya koymaktadr (Grunberg, Mayer ve Sniderman, 2002; Pharr ve Putnam, 2000). Ynetim srelerinin ileyiindeki deiim, temsil demokrasinin darboaz ile birleince siyasal meruiyeti salayabilmek iin yeni demokratik mekanizmalarn gelitirilmesine gerek duyulmutur. Yurttalarn ve sivil rgtlerin karar alma srelerine daha aktif katlmn hedefleyen bu mekanizmalar sayesinde kamusal kararlarn meruiyet zeminleri desteklenmektedir. Bylelikle; seimler, siyasal kurumlar ve aktrler gibi temsil demokrasinin geleneksel bileenlerinden bamsz olarak da kamusal kararlarn merulatrlabilmesi mmkn olmaktadr. Yerel ynetimler bylesi bir katlm iin lek bakmndan daha avantajl siyasal dzeyler olarak karmza kmaktadr. 1990lardan sonra tm dnyada, yerel ynetimlerin siyasi meruiyetini dorudan katlm mekanizmalar ile glendirmeye ynelik abalar balamtr. rnein kadnlar, ocuklar, genler, yallar, engelliler gibi belli sosyal gruplarn sorunlarna veya belli sosyo-ekonomik sorun alanlarna ynelik zmleri gelitirmeyi amalayan katlmc platformlar oluturulmutur. Bu abalara at olan ya da onlarn gelimesine nayak olan kent konseyleri kurulmutur. Mahalle oluumlar, katlmc planlama ve bteleme almalar, referandumlar, yurtta panel ve jrileri gibi ok farkl katlm aralar hayata geirilmitir. Bu katlm ve tartma platformlarnn olumas, kente dair kararlarn yerel ynetimlerin siyasilerden oluan karar organlarnn dnda; yurttalarn da dorudan katlm ile mzakere edilebilmesini salamtr. Tm bu demokratikleme sylemine ramen, bu yeni katlmc mekanizmalarn ileyiinde belli sorunlarn olduunu kabul etmek gerekir. Yeni dorudan katlm mekanizmalarnn yerel siyaseti demokratikletirme potansiyelini SIRA SZDE tartnz. Trkiye kentlerinde katlmc mekanizmalar gzlyor musunuz?
D NELM SIRASZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U

Son dnemde yerel ynetimlerde, geleneksel siyasi temsil aralarnn dnda; dorudan yurtta katlmna ynelik kent konseyleri, mahalle oluumlar, katlmc planlama ve bteleme almalar, referandumlar, yurtta panel ve jrileri gibi farkl mekanizmalar sunulmaktadr.

4 5

SIRA SZDE

DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U

SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE

SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE

K T A P AMALARIMIZ

K T A P AMALARIMIZ

TK LE V Z Y O N E T A P

P T K L E V ZAY O N E T

132

Kent Sosyolojisi

YEREL YNETMLER AIKLAYAN KURAMLAR

AM A

Yerel ynetimlere ynelik farkl kurumsal yaklamlar ayr edebilmek.

nceki blmlerde yerel ynetimler kavramsal ve kurumsal olarak tanmland. Kurumun tam olarak anlalmas iin, varolu amalar ve ileyilerine dair kuramsal nermelerin de bilinmesi gerekir. Bu amala, nitenin bu blmnde ilgili yazndaki en nemli kuramsal yaklamlar ksaca aklanacaktr. Bu blmde srasyla oulcu, sekinci, snf temelli ve kentsel rejim kuramlar ele alnacaktr. 1. oulculuk Yaklam Kentlerin nasl ynetildiine dair ilk olarak ele alnmas gereken yaklam oulcu kuramdr. Kentsel siyasete dair kuramsal tartmalarn byk ksm ya oulcu yaklamdan etkilenmi ya da bu yaklam eletirerek ortaya kmtr. Dolaysyla, oulcu yaklam, aklama gcnden ok, bu alandaki tartmalarda nemli bir rol oynad iin ilk bata ele alnmas gereken bir kuramdr (Judge, 1995, s. 13). oulcu yaklam ayn zamanda bir devlet kuramdr. Devlet kuram olarak oulcu yaklam, temelde siyasal iktidarn farkl gruplarla paylaldn ve bu gruplardan hibirinin siyasal yaam iinde baskn bir konumda olmadn iddia etmektedir. Kuram yerel siyasete uygulandnda da, kentlerin ynetiminde o corafyann sakinlerinin ounluunun kent ynetiminde sz sahibi olduu sonucu karlr. Yerel ynetimler veya genel olarak devlet ynetimi, politikalarn pazarlk sonucu belirlendii tarafsz bir hakem konumundadr (engl, 2001, s. 46). Bu anlamda, oulcu yaklam, farkl sosyal gruplarn kamusal karar alma srelerinin farkl boyutlarnda deien oranlarda etkiye sahip olduklarn iddia eder. Dolaysyla da siyasal sistemin herhangi bir grubun gdmnde olmad ve bu gruplarn her birinin ynetimde etkili olabildikleri sonucuna varlr. oulcu yaklamn kentsel siyaset alanndaki en nemli temsilcisi Amerika Birleik Devletlerindeki New Haven kenti zerine aratrmasyla nem kazanan Robert Dahldr. Dahln Kim Ynetiyor? (Who Governs?) balkl eseri bu konudaki temel referanslardan biri saylr. Kitabn bal Dahln (1961) sz konusu almasnn cevap bulmaya alt soruyu da zetler. Dahl, New Haven ehri zelinde Kim Ynetiyor? sorusuna yant arad almasnda, kentin nemli politika alann incelemektedir. Dahl, kentsel gelime, eitim ve aday belirleme srelerinde alnan kararlarda kimin etkili olduunu anlamaya almtr. Dahl, aratrmas sonucunda sadece birka kiinin kararlar zerinde dorudan etkili olduu sonucuna varr. Buna karn, Dahla gre, yurttalarn byk ounluunun ynetim zerinde makul dzeyde dolayl bir etkisi vardr ve dolaysyla seilmi yneticiler karar alrken semenlerin tercihlerini de gz nnde tutmak zorunda kalmaktadr (Dahl, 1961, s.163-164). Yurttalarn kararlarda sz sahibi olabilmelerini salayan, her birinin farkl etki kaynaklarna sahip olmalardr. Kimisi ekonomik olarak gl olabilirken, kimisi de sayca kalabalk olabilir. Dierleri de sayca az olsa da, belli konularda daha kolay ve etkili bir ekilde rgtlenip kolektif olarak hareket etme ansna sahiptir. Bu farkl etki kaynaklarna sahip toplumsal gruplarn varl, hibir grubun kentin ynetiminin tmnde etkili olabilmesini engeller (Judge, 1995, s. 20). Bylelikle, kentlerin ynetiminde farkl kesimlerin etkili olabildikleri bir sosyo-politik yap tarif edilmi olur. Bu oulcu yap da yerel ynetimlerin de-

5. nite - Yerel Ynetimler

133
oulcu yaklamdan bakldnda, yerel ynetimler toplumun farkl kesimlerinin farkl kaynaklar kullanarak sz sahibi olduu karar verme srelerini iermektedir. Bundan dolay, oulcu yaklama gre yerel ynetimler demokratik ileyie sahip bir ynetim birimleridir.

mokratik bir ileyie sahip olduu sonucunu dourur. Dahl tarafndan New Haven zelinde gzlenen bu oulcu kentsel siyaset saptamas zellikle yntemsel adan nemli eletiriler almtr. Yine de bu oulcu kuramn, etkisi hala devam eden bir yaklam olduu sylenebilir. 2. Sekinci Kuram Sekinci kuram, oulcularn temel iddiasndan farkl olarak; siyasal iktidarn sadece belli bir kesimin kontrolnde olduunu savunur. Sekinci kurama gre, toplumun byk kesimi gnll olarak (belli bir liderin etkisinde) ya da zorla (bir grubun tahakkm altnda) karar srelerini etkileyebilmekten alkonulmutur. Bu anlamda sosyo-ekonomik yapnn piramidi andran doas siyasette de kendini gsterir. G, bu iktidarn zirvesindeki ok kstl bir grubun kontrolnde kalr (Harding, 1995, 35). Sekinci kuram kendi iinde farkl yaklam barndrmaktadr (Harding, 1995, s. 36). Bu yaklamlardan birincisi normatif yaklamdr. Bu yaklam, tm toplumsal rgtlerin ve dolaysyla da tm toplumsal yapnn kanlmaz bir ekilde rgtl bir aznln idaresinde olduunu iddia etmektedir. Sekinci kuramn normatif yaklamna verilebilecek en nemli rnek Robert Michelsin Oligarinin Tun Kanunu adl almasdr. Bu almada yazar, demokratik sylemlerine ramen liderlerin tahakkmnden bamsz olamayan Avrupadaki sosyalist partilere dair gzlemlerini aktarr. Sekinci kuram iinde yer alan ikinci eilim teknokratik yaklamdr. Teknokratik yaklama gre, siyasetin sekinci yaps kanlmaz deil, gereklidir. Bu yaklam, karmaklaan toplumsal yaplarn uzmanlam bir idari rgt ve aktrler araclyla ynetilmesi gerektiini iddia etmektedir. Bu uzmanlama doal olarak bu vasflara sahip insanlarn da iktidardan daha ok pay almalarn gerektirir. rnein Max Weber, bir ideal tip olarak brokrasiyi tanmlarken, bylesi bir rgtlenme iinde ynetimin, uzmanlk bilgisi ve eitimine sahip, teknik bilgisini ve yeteneklerini kantlayanlara teslim edildiini ve bu yneticilerin liyakat ve/veya kdem temel alnarak ykseldiini vurgular (Polatolu, 2001, s. 38). Bu uzmanlk altnda deerlendirildiinde, toplumun aznlkta olan bir grup sekin tarafndan ynetilmesi doal olmasa bile zorunludur. Sekinci kuram iinde yer alan nc eilim eletirel yaklamdr. Eletirel yaklam, iktidarn belli bir aznln elinde olmasn ne kanlmaz ne de gerekli grr. Eletirel yaklam, ortaya kan sekinci yapy tarihsel geliimin bir sonucu olarak yorumlar. rnek olarak, Mills (1999) Amerika Birleik Devletlerinde siyasetin dank ve gayri-merkez bir yapdayken zamanla; mali, fiziki, siyasi ve entelektel kaynaklar elinde tutan byk irketlerin, merkezi hkmetin ve ordunun eline getiini iddia etmektedir. Buraya kadar ulusal balamda deerlendirdiimiz sekinci kuramn yerel ynetimler asndan da nemli karmlar olmutur. Bu anlamda ilk akla gelen isim, sekinci kuramn uygulamal zeminini de salayan Floyd Hunterin (1995) Atlanta kentine dair almasdr. Hunter, Atlantann ynetiminde kimin etkili olduunu itibar analizi olarak adlandrd bir yntemle ortaya karr. Hunter, kentin i, ynetim, sivil toplum ve topluluk nderlerinden oluan 175 kiilik bir liste oluturur. Bu grup iinde kimlerin daha nfuzlu alglandn, bunlarn nasl bir etkileimde olduunu, kendilerini yerel projelere kar nasl konumlandrdklarn ve bu projeleri nasl etkileyebildiklerini inceler. Sonuta, bu sekinlerin kendilerini belli topluluklar iinde konumlandrdklarn ama her topluluun da bir lideri olduu ortaya kar. lgin olan, bu liderlerin hibirinin ok fazla grnr olmad ve kamu-

134
Sekinci kuram iinde normatif, teknokratik ve eletirel olmak zere eilim bulunmaktadr. Normatif yaklam, toplumsal yapnn rgtl bir aznln idaresinde olduunu iddia etmektedir. Teknokratik eilime gre, toplumun aznlkta olan bir grup sekin tarafndan ynetilmesi zorunludur. Eletirel yaklam, ortaya kan sekinci yapy tarihsel geliimin bir sonucu olarak yorumlar.

Kent Sosyolojisi

sal srelerdeki aktif rolleri, aslen kendilerinden daha etkisiz aktrlere braktklardr. yle ki kamu politikalar yapclar arasnda brokratik kanattan sadece bir tek kentin belediye bakan bu liderler arasnda saylr. Baka bir deyile, kentsel politikalarn belirlenme srecini etkileyebilen aktrlerin ok byk bir ksmnn bu srete formel bir rolnn olmad, dolaysyla kentin ynetiminin aslen kurumsal erevenin dnda gerekletii sonucu ortaya kmaktadr (Fainstein ve Hirst, 1995). Dahlda olduu gibi, Huntern almalarna da nemli yntemsel eletiriler yneltilmitir. Bu eletirilere ramen, zellikle yukardaki blmde ele aldmz ynetiime geiin yaratt yeni toplumsal dinamikler ekonomik elitlerin yerel ynetimlere olan ilgisini daha nemli kld iin sekinci kuram gncelliini korumaktadr. 3. Snf Temelli Kuramlar Yukarda ele aldmz oulcu ve sekinci yaklamlarn her ikisi de dorudan ynetime mdahil olmayan toplumsal oluumlara kar ilgisiz kalmakta ve yaptklar analiz yerel ynetimlerin kurumsal boyutuyla snrl kalmaktadr. Her iki yaklamn resm boyutla snrl kalm analiz erevesi, yerel ynetimler balamnda gzlenebilecek toplumsal gerilimleri ve deiim olaslklarn dikkate almamaktadr (Fainstein ve Hirst, 1995, s. 181-182). Bu anlamda, kentsel siyaseti; toplumsal gerilimleri, toplumsal snflar, snf eliki ve dinamiklerini de iine alacak ekilde analiz etme potansiyeline sahip Marksist kuramn ele alnmas nemlidir. Marksizmin yerel ynetimlere klasik bak, yerel ynetimlerin devlet aygtnn bir paras olduu, dolaysyla da devletin kapitalist bir sistemde sahip olduu ilevleri yerel dzeyde de stlendii ynndedir. Bu anlamda temel olarak iki ilev ne kmaktadr: ncelikle, devlet kapitalist retim iin gerekli koullar hazrlar. Bu anlamda, yasal sistem, mali politikalar, iletiim ve ulatrma gibi altyap hizmetleri bu tarz bir retimi destekleyecek biimde yerel ynetimlerce dzenlenir ya da sunulur. Birikim ilevi olarak nitelenen ve retim aralarnn sahiplerinin karlarna dorudan hizmet eden bu politikalarn toplumsal gerilime sebep olmas kanlmazdr. Bu tr gerilimleri nleyici tedbirleri almak da devletin ikinci grup merulatrc ilevini oluturacaktr. Toplumsal gerilimleri engelleyecek ya da bastracak kurumlar tesis etmek, sisteme ynelik destei artracak aralar ve semboller gelitirmek gibi faaliyetler de bu ikinci ileve verilebilecek rnekler arasnda yer alabilir (Pickvance, 1995, s. 253). Dini, etnik, kltrel ya da popler sembollere dayal oluumlar, toplumu snfsal aidiyetlerinin tesinde farkl kimlikler etrafnda rgtleyerek snfsal elikilerin belirsizlemesini salayc bylesi bir ilev grebilirler. Farkl toplumsal snflardan yurttalarn ayn takmn taraftar, ayn din veya etnik grubun yesi olabilmesi, ayn popler kltr rnne ilgi gstermesi bu snfsal elikilerin su yzne kmamasna yarayabilir. Geleneksel Marksist yaklam yerel ynetimleri, belli corafyalarda, ite bu temel iki ilevi stlenen kurumlar olarak grr. Fakat yerel ynetimler bu ilevleri ne derece zerk olarak yerine getirmektedir? Bu sorunun yant Marksist yaklam iinde iki farkl grn olumasna neden olur: Ara gr, devleti, sermayenin dorudan karlarna hizmet eden bir uzant olarak grmektedir. Bu gre gre, devlet sermayeden ok az zerk olabilir. Devlet, bu anlamda, sermayenin neredeyse dorudan uzants hline gelmitir. Devlet aygt iinde yer alan farkl kamu kurumlarnn kendi arasnda bir eliki olmas beklenmez. Bu monolitik kurumsal ereve iinde yerel ynetimlerin de bir zerklie sahip olamayaca ortadadr. Nitekim Cockburn, yerel ynetimleri, kendisi sermayenin arac olan devletin yerel uzants, yani yerel devlet olarak grr (engl, 2001, s. 48). Benzer bir ekilde Da-

5. nite - Yerel Ynetimler

135

vid Harvey de yerel ynetimleri kapitalist birikim sreleri erevesinde kavramsallatrmaktadr. Harveye gre, yerel ynetimler retim, dolam, deiim ve tketim ilikilerinin maddi altyapsn oluturmakla sorumludur. Ancak, yerel ynetim zerk bir yap ile zgnlkten yoksun bir birimdir (engl, 2001, s. 13). Marksist gelenek iinde ikinci bir yaklam temsil eden yapsalc bak as ise, ara yaklamdan farkl olarak; sermaye ile devlet ve devletin farkl kurumlar arasnda zerk bir alann var olabileceini iddia etmektedir. Bu grece zerklik devletin kapitalist retime dair olan birikim ve merulatrma ilevlerini yadsmaz. Sadece sermaye snfnn kendi iindeki elikilerinin alabilmesi ve emeki kesimden gelebilecek direnileri zayflatabilmek iin daha esnek bir ynetim tarznn tesis edilmesi ve gerektiinde belli tavizler verilmesi gerektiini iddia etmektedir (Pickvance, 1995, s. 254). rnein Castells kentsel toplumsal hareketler yaklam balamnda yerel siyasette belli zerk alanlar olduunu savunur. Kentsel hareketlerde gzlenen bu trden toplumsal muhalefetleri amann yolu kolektif tketimin rgtlenebilmesidir. Bundan kastedilen belli toplumsal ihtiyalarn (konut, ulam, altyap, salk, eitim, vb.) dzenlemeler, destekler veya dorudan hizmet sunumu yoluyla devlet tarafndan salanmasdr. Bylece, sermaye ve emek arasndaki eliki yumuatlabilecek ve dolaysyla kapitalist retim tarznn ileyii gvence altna alnabilecektir. Bu ilevin devlet tarafndan verilmesi, sermayenin bu hizmetlerin maliyetinden kurtulmasna hizmet etmektedir. Yani devlet emek ve sermaye arasndaki elikileri verdii hizmetlerle hafifletmektedir. Bylelikle, kapitalist retim iin kanlmaz olan emein yeniden retimi devlet tarafndan salanmaktadr. Kolektif tketimin kente zg olmas bu srete yerel ynetimlerin temel muhatap olmas sonucunu dourur. Bylece, sermayenin farkl corafya ve sektrlere zg ihtiyalar esnek bir ekilde verilebilecektir. Baka bir deyile, yerel ynetimler sermayenin ve merkezi devletin organik bir arac ve uzant olmasa da kolektif tketim srelerinden sorumlu olan bir kurum olarak kapitalist retim balamnda nemli bir anlam ve ilev kazanr. Sonu itibariyle snf temelli yaklam yerel ynetimleri sermaye snfnn karlarna hizmet eden bir ynetim dzeyi olarak grmektedir. Bu iliki, ara grn iddia ettii gibi dorudan olabildii gibi, yapsalc yaklamn savunduu gibi daha dolayl da olabilir. Ama her iki durumda da yerel ynetimler doal olarak sermaye snfnn karlaryla ilikilidir. 4. Kentsel Rejim Kuram Yerel ynetimlere dair kuramsal tartmalarda son zamanlarda en ok ilgi gren yaklamlardan biri de kentsel rejimler kuram olarak adlandrlan ve yukarda tarttmz birok kuramsal yaklamn bir sentezini de ieren kentsel rejim yaklamdr. Uluslararas ilikiler terminolojisinden dn alnan rejim kavram, taraflar arasnda ibirliini mmkn klan formel ya da enformel ayarlamalar ifade etmektedir (Mossberger ve Stoker, 2001, s. 814). Yerel siyaset balamnda ise rejim, bir topluluun ynetiminde etkili olan dzenlemeler dizgesi olarak tanmlanabilir (Stone, 2001, s. 21). Her ne kadar, rejim kavramn yerel ynetimler ve siyaset yaznnda daha nceden dolayl olarak kullanan yazarlar olsa da (Elkin, 1987; Fainstein ve Fainstein, 1986), kavram bu alanda ilk kullanan kii Clarence Stonedur. Stonenun (1989) Atlanta kenti zerine yapt almada sorduu soru udur: Atlantada birbirinden farkl toplumsal koalisyonlarn destei ile ard sra seilen belediye bakanlarnn hepsi nasl olup da yerel i evreleriyle benzer kalknma koalisyonlar kurabilmektedir? Stone bu sorunun cevabn yerel iktidara, sistemik iktidar adnda yeni bir kavramsallatrma getirerek vermektedir. Bylece basite zora, verili bir stnle dayal bir

Snf temelli yaklam yerel ynetimleri sermaye snfnn karlarna hizmet eden bir ynetim dzeyi olarak grmektedir. Bu iliki ara grn iddia ettii gibi dorudan, yapsalc yaklamn savunduu gibi daha dolayl da olabilir.

136

Kent Sosyolojisi

Sistemik iktidar yaklam, iktidarn verili olarak belli bir gruba ait olmadn, sosyoekonomik ve politik ilikilerle biimlenen kaynak dalmnn nda olutuunu iddia eder.

Kentsel rejim kuram, yerel ynetimlerin farkl gruplarn ortak amalar etrafnda ve bu amaca ynelik farkl kaynaklar seferber ederek oluturduklar ibirliklerinin etkisinde biimlendiini iddia eder.

Kentlerde kalknmac, korumac, ilerici ve snf temelli farkl rejimlere rastlanabilir.

g ilikisi olarak tanmlanabilecek iktidar kavram yeni bir anlam kazanr. Bu sistemik yaklam iinde kavram toplumsal yapnn doas ve ilikileri ile tanmlanr. (Stoker, 1995, s. 55). Buna gre kentlerin sosyo-ekonomik ve politik sisteminin yapsal zellikleri belli gruplara ayrcalklar salar. Bu ayrcalklar, kamu grevlilerini toplumun belli kesimlerinin karna hizmet etmeye daha yatkn hle getirir. Bu anlamda kamu grevlileri seilmek ya da seilenler tarafndan atanmak durumunda olduklar iin semen kitlelerine bamldr. Bu yneticiler, te yandan da, byk lde zel sektrn verdii yatrm kararlaryla ekillenen ekonomik koullarn etkisi altndadr (Stoker, 1995, 56). Bylesi bir sistemik iktidar yaklam yukarda ele aldmz kuramsal yaklamlarn hepsinden geler ierdii iin eklektik bir yapya sahiptir. Kentsel rejim yaklam, oulcularn grup temelli yaklamn benimsemektedir. Dier yandan sekincilerin de yaklam olan gruplar arasndaki eitsizlik fikrini de paylamaktadr. Ancak kentsel rejim kuram bu eitsizlii oulcular gibi statik alglamaz. Tam da bu noktada, rejim kuram, snf temelli yaklam gibi; yerel ynetimlerle sermaye arasndaki ilikiyi verili deil, deiebilir ve dolayl grr. Baka bir deyile, gruplar arasndaki eitsizlik ontolojik bir kurala deil, faydac pazarlklara tabidir. Farkl gruplar ortak bir amacn glgesinde ve bu amaca ynelik farkl kaynaklar seferber ederek ve bir ibirliine girerek kentsel rejimi oluturur. Bylesi bir rejim yaklam iinde Atlantada farkl belediye bakanlarnn srdrd kalknma koalisyonu da akla kavuur: Belediye sorun zmede yeterli kaynaa sahip olmak ve hizmetlerde etkinlik adna yerel ekonomik sekinlerle koalisyona girmek durumundadr. Fakat her tr koalisyona, doasna ve srekliliine bakmadan rejim tanmlamasnda bulunmak mmkn deildir. nk rejime evrilebilmesi iin bu koalisyonlarn istikrarl bir biimde uzun dnemler boyunca srmesi gerekir. te yandan, kentsel rejimlerin tek tip sadece kalknma odakl olmak zorunda olmadn da vurgulamak gerekir. Nitekim Stone (1993), Atlantada gzlenen trden ve yerel i evreleriyle ibirliinden doan kalknmac rejimlerin haricinde rejim trnden sz etmektedir: Koruma rejimleri, ilerici orta snf rejimleri ve kitlesel seferberlik rejimleri. Bunlardan ilki sadece hizmet sunumunun devamllna odaklanm dolaysyla sadece var olan dzenin devamn amalayan koruma rejimleridir. te yandan, ilerici orta snf rejimleri ekonomiden ok sosyal konulara nem verirken, kitlesel seferberlik rejimleri ii snfnn karlarn savunur. Kentsel rejim yaklam, temel yerel ynetim kuramlarndan beslendii iin byk ilgi grmtr ancak bu destee ramen rejim teorisine ynelik nemli eletiriler de yaplmtr. rnein, kentsel rejim yaklamnn kuramsal boyutunun ok zayf olduu dnlmektedir. nk bu kuram rejimlerin oluumu, devam ve deiimi hakknda ok kstl bir aklama ya da ngr sunmaktadr (Mossberger and Stoker, 2001, s.811). Bu bakmdan, rejim teorisi daha ok farkl yerel ynetim tecrbelerini karlatrmak iin bavurulabilecek bir modelleme abas olarak grlebilir.

5. nite - Yerel Ynetimler

137

zet
A M A

Yerel ynetimleri kavramsal olarak tanmlayabilmek. Yerel ynetimler belli bir corafyada yaayan halkn yerel ortak ihtiyalarn karlamaya ve karlar ile deerlerini temsil etmeye ynelik olarak tesis edilmi, merkez hkmetten zerk bir ileyie ve ayr bir siyasal meruiyete sahip ynetim kademesidir. Merkez ynetim-yerinden ynetim ayrm, yerel ynetimlerin zerklii, siyasal meruiyet ve ilevleri yerel ynetimlerin kavramsal erevesini oluturmaktadr. Merkez ynetim kararlarn belli bir merkezden alnarak hayata geirildii bir yapdr. Yerinden ynetim kurulular merkeze idari vesayet ba ile bal, fakat kendilerine ait tzel kiilikleri erevesinde, yani yasal, siyasi ve mali birtakm zerk yetkilere sahip olarak ileyen kurululardr. Yerel ynetimlerin zerklii, bu kurumlarn yasal haklar ve gvenceler erevesinde yaplanma, ileyie dair karar verme hakk, ihtiya duyduu personel ve kaynaklara ulama olanaklarna sahip olma ve kendi aralarnda ibirliine gidebilmeleri anlamna gelir. Yerel ynetimlerin merkez hkmetten ayr bir siyasal meruiyete sahip olmas yneticilerinin seimle ibana gelmesidir. Yerel ynetimlerin temel ilevi yerel ortak nitelikteki ihtiyalar karlamaktr. Yerel ynetimlerin kurumsal geliimini aklayabilmek. Yerel ynetimlerin geliiminde, burjuvazinin bir toplumsal snf olarak ortaya kp feodal sistemin geleneksel ynetim yapsndan muaf yeni kentsel merkezleri ortaya karmasnn etkisi byktr. Bu sre, burjuvazinin blgesel zerklii ap, merkezi iktidar ele geirdii Fransz Devrimi ve sonrasnda filizlenen modern ulus devlet modeliyle tamamlanmtr. Bu model iinde yerel ynetimler siyasaldan daha ok kentsel ilevlerle zdeleir hle gelmitir. Son dnemlerdeki yerel ynetim reformlar, bu modelin zel sektre daha fazla yer verecek, yrtme organn glendirecek ve dorudan katlm mekanizmalarn yaygnlatracak ekilde dnmesine yol amtr.

A M A

Farkl yerel ynetim modellerini karlatrabilmek. Yerel ynetimler farkl deikenler nda modellendirilmitir. Goldsmith, yerel ynetimleri ilevleri ve kltrel yaplar nda; yanamac, kalknmac, refah devleti ve piyasac yerel ynetimler olarak drt farkl kategoride ele alr. Hesse ve Sharpa gre yerel ynetim sistemleri corafi konumla yakndan ilintili olarak Gney Avrupa, Anglo-Sakson veya Kuzey ve Orta Avrupa geleneklerine gre gruplandrlabilir. Page ve Goldsmith de yerel ynetimleri ilikileri, zerklikleri ve merkezle ilikileri balamnda temel iki gruba ayrmtr: geni zerklik ve yetkilere sahip Kuzey Avrupa yerel ynetimleri ile gsz zerklik ve yetkilerine ramen, merkezle etkili ilikiler iinde olan yerel siyasetilere sahip Gney Avrupa modeli. Yerel ynetimlere ynelik farkl kuramsal yaklamlar ayrt edebilmek. Yerel ynetimlere dair drt farkl temel yaklamdan bahsedilebilir. oulcu yaklam, yerel ynetimlerin toplumun farkl kesimlerinin farkl kaynaklar kullanarak sz sahibi olduu karar verme srelerinin zerinde yaplandrldn iddia eder. Sekinciler ise oulcularn aksine, kentlerin ynetiminde belli toplumsal gruplarn daha etkili olduunu savunur. Snf temelli yaklamdan bakldnda da yerel ynetimler sermayenin bir arac olan devletin bir uzants olarak belirir. Son olarak, kentsel rejim kuram, yerel ynetimlerin farkl gruplarn ortak amalar etrafnda ve bu amaca ynelik farkl kaynaklar seferber ederek oluturduklar ibirliklerinin etkisinde biimlenen ynetim birimleri olduunu iddia eder.

AM A

A M A

138

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm
1. Yerel ynetimleri tanmlarken aadaki kavramlardan hangisine bavurulamaz? a. dari zerklik b. Siyasal meruiyet c. Yerel ortak hizmetlerin sunumu d. Bamszlk e. Yerinden ynetim 2. Avrupa Yerel Ynetim zerklik artna gre aadakilerden hangisi yerel zerkliin koullarndan biri deildir? a. Federal devlet b. Anayasal ve yasal gvenceler c. Yetki ve sorumluluklarla uyumlu ve orantl mali kaynaklar d. Birlik kurabilme e. Personel istihdam edebilme 3. Aadakilerden hangisi yerel ynetimlerin yerine getirmekte sorumlu olduu yerel ortak hizmetlerden biri saylabilir? a. Adalet hizmetleri b. Milli savunma c. Toplu tama d. Konsolosluk hizmetleri e. Askere alma ilemleri 4. Yerel ynetimlerin ortaya knda aadaki tarihsel gelimelerden hangisi etkili olmutur? a. Rus Devrimi b. I. Dnya Sava c. Roma mparatorluunun k d. Yzyl Savalar e. Burjuvazinin geliimi 5. Goldsmithin yerel ynetimlere dair modellemesinde aadaki lkelerden hangisinin yerel ynetim gelenei yanamac (klientelist) kategoride yer almaz? a. Yunanistan b. ngiltere c. spanya d. Fransa e. talya 6. Aadakilerden hangisi yerel ynetimden ynetiime geii tetikleyen etkenlerden biri saylamaz? a. Kreselleme b. Yeni liberal politikalar c. Kentsel gerilim d. Doal afetler e. Karmaklaan toplumsal hayat 7. Yerel ynetimlerin, hizmet sunumunda artan zelletirme eiliminde aadakilerden hangisi etkili olmu saylamaz? a. Daralan mali kaynaklar b. Daha ucuz hizmet sunumu aray c. Demokratikleme d. deolojik ynelimler e. Toplumsal yap 8. Aadakilerden hangisi yerel ynetimlerde yrtmenin glendirilme eilimini iaret eden bir olgudur? a. Belediye bakannn dorudan halk tarafndan seimi b. Referandumlar c. dari vesayet d. Federalizm e. Yargnn bamszl 9. Aadakilerden hangisi son zamanlarda yaygnlaan dorudan katlm mekanizmalarna rnek tekil etmez? a. Kent konseyleri b. Genlik meclisleri c. Katlmc bte tecrbeleri d. Referandumlar e. Saytay denetimi 10. Aadaki kuramsal yaklamlardan hangisi yerel ynetimleri toplumun her kesiminin katlabildii demokratik bir siyasal yap olarak grr? a. oulculuk Yaklam b. Sekinci Kuram c. Marksist Yaklam d. Rejim Kuram e. Muhafazakr Yaklam

5. nite - Yerel Ynetimler

139

Okuma Paras 1
A.TRKYEDE YEREL YNETM YAPISI Yerel Ynetim Birimleri Trkiyede yerel ynetimler, belediyeler ve il zel idareleri olarak rgtlenir. Kyler en kk yerel ynetim birimi olmakla beraber, kylerin ihtiyalar ounlukla merkezi hkmet ya da il zel idarelerince karlanmaktadr. Belediyeler illerde, ilelerde ve beldelerde rgtlenmektedir. Belediyeler, nfusu 5.000 ve zerinde olan yerleim birimlerinde kurulabilir. l ve ile merkezlerinde belediye kurulmas zorunludur. l zel dareleri, her ilde, il snrlar iinde belediyelerin sorumlu olmad alanlardan sorumludur. Bu da demektir ki, il zel idaresi en ok krsal alanlarn ihtiyalarnn karlanmasnda rol almaktadr. Trkiyede belediyeler stat olarak deiik kategorilerde yer alr. En nemli ayrm bykehir belediyeleri ve dier belediyeler arasndadr. Bunun dndaki farkllklar daha ok idari statden ileri gelir. l merkezi belediyeleri, ile merkezi belediyeleri ve belde belediyeleri gibi farkllklar buna rnektir. Bykehir Belediyesi stats ise boyuttan ileri gelmektedir. Bykehir Belediyeleri Bykehir Belediyesi Kanunu ilk defa 1984 ylnda artan gle gelen hzl kentleme sorunuyla daha baarl bir ekilde mcadele edebilmek iin getirilmitir. Bu kanun 2004 ylnda yeniden yazlarak, deien artlara uyarlanmtr. Kanuna gre Belediye snrlar iindeki ve bu snrlara en fazla 10.000 metre uzaklktaki yerleim birimlerinin son nfus saymna gre toplam nfusu 750.000den fazla olan il belediyeleri, fizik yerleim durumlar ve ekonomik gelimilik dzeyleri de dikkate alnarak, kanunla bykehir belediyesine dntrlebilir. Bykehir belediyesi en az ile veya ilk kademe belediyesini kapsar. le belediyesi, bykehir belediyesi snrlar iinde kalan ile belediyesini; ilk kademe belediyesi bykehir belediye snrlar iinde ile kurulmakszn oluturulan ve bykehir ile belediyeleriyle ayn yetki, imtiyaz ve sorumluluklara sahip belediyeyi ifade eder. Bykehir belediyesi bykehir belediye meclisi, bykehir belediye encmeni ve bykehir belediye bakanndan oluur. Kaynak: Toksz, F., zgr, A.E., Ulusoy, ., Ko, L., Atar, G. ve Akaln, N. (2009) Yerel Ynetim Sistemleri: Trkiye ve Fransa, spanya, talya, Polonya, ek Cumhuriyeti. Tesev Yaynlar, s. 50. www.tesev.org.tr/UD_OBJS/PDF/IYIYNTSM/YYS0809. pdf.

Okuma Paras 2
A.TRKYEDE YEREL YNETM YAPISI Yerel Demokrasi Trkiyede yerel ynetim seviyesinde ynetime sivil toplumun katlm birka mekanizma ile gerekleebilir. Birincisi, yerel ynetimin kurumlarnda sivil toplumun grlerini ifade etmelerine izin veren mekanizmalarn kullanlmas eklinde olur. kinci olarak Kent Konseyi araclyla, nc olarak da mahalle seviyesinde muhtarlar aracl ile sivil toplumun yerel ynetime katlabileceini syleyebiliriz. Belediye Meclisleri ve htisas Komisyonlarna Katlm Belediye Meclislerinin toplantlar halka aktr. Ayn ekilde Belediyelerin htisas Komisyonlarnn toplantlarna da, mahalle muhtarlar ve ildeki kamu kurulularnn amirleri ile ildeki kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, niversiteler, sendikalar ve gndemdeki konularla ilgili sivil toplum rgtlerinin temsilcileri, oy hakk olmakszn katlabilir ve gr bildirebilir. Ayn ekilde, Belediye Kanununda stratejik planlarn hazrlannda yereldeki sivil toplumun fikrinin alnmas gerektii vurgulanmaktadr. Kent Konseyleri Kent konseyi, kent yaamnda kent vizyonunun ve hemerilik bilincinin gelitirilmesi, kentin hak ve hukukunun korunmas, srdrlebilir kalknma, evreye duyarllk, sosyal yardmlama ve dayanma, saydamlk, hesap sorma ve hesap verme, katlm ve yerinden ynetim ilkelerini hayata geirmek iin kurulmu yaplardr. Sivil toplumun yerel ynetimlere katlmn kolaylatrmak iin kurulmu konseyler HABITAT II Zirvesi sonras kurulan Yerel Gndem 21 sayesinde hayata geirilmitir. Kent Konseylerinde, yereldeki kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, sendikalar, noterler, niversiteler, sivil toplum rgtleri ve mahalle muhtarlar temsilcileri bulunur. Kent konseyinde oluturulan grler belediye meclisinin ilk toplantsnda gndeme alnarak deerlendirilir.

140

Kent Sosyolojisi

Kendimiz Snayalm Yant Anahtar

Mahalle Muhtarl Mahalle belediyelerin en kk birimidir. Muhtar, mahalleyi temsil etmek zere yerel seimlerle seilir. Muhtar, hibir parti ile balantsnn olmamas ve dorudan mahalle sakinlerini temsil etmesi sebebiyle, tabandan demokratik hareketin en gzel rneini oluturmaktadr. Muhtarlk kurumunu glendirmek, Trkiyede tabandan demokrasinin ve sivil toplumun glendirilmesi anlamna gelir. Belediye Kanununda muhtarlk yetkilerini artran birok hkm vardr. Belediye Kanununa gre mahalle, muhtar ve ihtiyar heyeti tarafndan ynetilir demektedir. Muhtar, mahalle sakinlerinin gnll katlmyla ortak ihtiyalar belirlemek, mahallenin yaam kalitesini gelitirmek, belediye ve dier kamu kurum ve kurulularyla ilikilerini yrtmek, mahalle ile ilgili konularda gr bildirmek, dier kurumlarla i birlii yapmak ve kanunlarla verilen dier grevleri yapmakla ykmldr. Ayrca, mahalle muhtarlar htisas Komisyonlarna ve meclis toplantlarna katlp gr bildirmek hakkna sahiptir. Muhtarlk yasa ile birok yetki ile donatlm olmasna ramen bugn muhtarlar yerel ve merkezi ynetim yetkililerinden fazla bir destek grmemekte ve birok durumda evk krc uygulamalarla karlamaktadrlar. Bu sebeple, Trkiyede muhtarlk kurumunu glendirecek bir hareket, tabandan demokrasinin gelimesi anlamnda byk bir hizmet yapm olacaktr. Kaynak: Toksz, F., zgr, A.E., Ulusoy, ., Ko, L., Atar, G. ve Akaln, N. (2009) Yerel Ynetim Sistemleri: Trkiye ve Fransa, spanya, talya, Polonya, ek Cumhuriyeti. Tesev Yaynlar, s. 56-57. www.tesev.org.tr/UD_OBJS/PDF/IYIYNTSM/YYS0809. pdf. 1. d 2. a 3. c 4. e 5. b 6. d 7. c 8. a 9. e 10. a Yantnz yanlsa Kavram Olarak Yerel Ynetimler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yerel Ynetimlerin zerklii konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yerel Ynetimlerin levleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yerel Ynetimlerin Ortaya k konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Goldsmithin levsel ve Kltrel Ayrm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yerel Ynetimden Yerel Ynetiime konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa zelletirme ve Taeronlama konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yrtmenin Gc konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Katlmc Aralar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yerel Ynetimleri Aklayan Kuramlar konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Yerel ynetimlerle demokrasi arasnda ok yakn bir iliki olduu genel kabul gren bir nermedir. 19. Yzyln balarnda Amerikan Demokrasisi hakknda yazan Fransz yazar Alexis de Tocqueville (2003), yerel dzeyi idari despotizmle ba etmenin en nemli arac olarak niteler. Tpk ilkokul eitimi gibi yerel ynetimler de yurttalarn zgr bir yaam srmelerinde temel eitim ilevi grr. Yurttalar kentlerinin ynetiminde sz sahibi olarak demokratik bir lke ynetiminin gerektirdii alkanlklar, becerileri ve bilgiyi edinebilirler. John Stuart Mill de, Tocquevillein savunduu gibi, yerel ynetimlerin temel demokratik becerilerin edinilmesindeki rolnn tesinde yurttalarn yereldeki olaylar deerlendirirken, demokrasiyle ilikili genel ilkeleri anlayp, iselletirebildiklerini de iddia etmitir (Mill, 1994, 162-164). Sra Sizde 2 Ele alnan farkl snflandrmalar altnda dnldnde, Trkiyenin yerel ynetim sistemi, Goldsmithin yaklamnda yanamac, Hesse ve Sharpn modelinde Fransz tipine ve Page ve Goldsmithin Gney Avrupa geleneine daha yakn grnr.

Kaynak: www.kolayidare.com

5. nite - Yerel Ynetimler

141

Sra Sizde 3 Trkiyede belediye bakanlar 1963 ylndan beri dorudan halk tarafndan seiliyor. Hem bu dorudan seilmenin salad kamusal tannrlk hem de mevcut yerel ynetim sisteminin salad yasal iktidar yaps, belediye bakanlarn kentlerin ynetimindeki en etkili aktr klar. Belediye meclisine de bakanlk etmesi, bu meclisin kararlarn iade edebilmesi, belediye encmeni iinde sahip olduu yetkiler, belediye bakannn yerel ynetimlerin iindeki gcn gsteren yasal yetkilere rnek olarak verilebilir. 2004 ve 2005te yrrle giren yerel ynetimlere dair yeni kanunlar belediye meclisini glendirme ynnde birtakm dzenlemeler ierse de yerel ynetimlerin bu bakan odakl doasnda kayda deer bir deiiklik yaplmamtr. Dolaysyla, batl lkelerin yrtmeyi glendirmeye ynelik politikalar, Trkiyede uzun zamandr yrrllktedir. Sra Sizde 4 ou uygulamada eit bir katlmn yaratlamad ve belli gruplarn bu mekanizmalar araclyla haksz bir gc temsil ettii gzlenmektedir (Blondiaux, 2001). Toplumun her kesiminin bu katlm platformlarnda yer alamamas, bu sorunlardan en nde gelenidir. Bu yeni mekanizmalara daha ok eitim ve gelir dzeyleri yksek ve genel olarak da erkek yurttalarn daha fazla ilgi gsterdii sylenebilir. Kt zerinde daha eitliki bir katlmc profilinin yaratlabildii rneklerde bile, bu srete yer alan yurttalarn fikirlerini ayn rahatlkla ifade edip savunduklarn sylemek zordur. Kald ki katlmclara dair bu sorunlar alsa bile srecin sonunda ortaya konan kararn hayata geirilmesi konusunda skntlar olabilmektedir. Btn bunlar zellikle yerel ynetimler dzeyinde hzla yaygnlaan katlmc uygulamalarn her koulda demokratik sonular douramadn dndrr. Yukarda ksaca deindiimiz sorunlarn almas ynnde aba harcanmas, hayata geirilen projelerin ve kente dair kararlarn daha demokratik bir ekilde tartlmasn salayabilir. En azndan yurttalarn sorunlar konusunda daha ilgili ve aktif olmasn etkileyebilir. Dier yandan, bu tr katlmc rneklerin iktidarda olan siyasal aktrlerin ya da belli zel karlara sahip daha aktif kar gruplarnn siyasal alanda haksz avantajlar elde edecek ekilde arasallatrlabileceini aklda tutmakta fayda var.

Sra Sizde 5 1996da stanbulda gerekleen HABITAT II zirvesinden sonra Trkiyenin birok kentinde Yerel Gndem 21 Projesi kapsamnda yeni katlm mekanizmalar hayata geirilmitir. Kent konseyleri; kadn, genlik, ocuk, engelli meclisleri; mahalle birimleri, tematik alma gruplar gibi oluumlar bu yndeki tecrbelere verilebilecek rneklerdir. 2005 ylnda kabul edilen 5393 sayl Belediye Kanunu ile belediyeler kent konseyleri kurup, gnll kiilerin hizmetlere katlmna ynelik programlar uygulayabilecektir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Baldersheim, Harald. (2005) From Alderman to Ministers: The Oslo Model Revisited. inde Transforming Political Leadership in Local Government, ed. Rikke Berg ve Nirmala Rao. Palgrave Macmillan, p. 59-72. Bel, Germ, Robert Hebdon, ve Mildred Warner. (2007) Local government reform: Privatisation and its alternatives. Local Government Studies 33(4): 507. Bel, Germ, ve Xavier Fageda. (2007) Why do local governments privatise public services? A survey of empirical studies. Local Government Studies 33(4): 517. Blondiaux, Loc. (2001) Dmocratie locale et participation citoyenne : la promesse et le pige. Mouvements 18(5): 44. Bumin, Krat. (1998) Demokrasi Araynda Kent. stanbul: z Yaynclk. Denters, Bas, Pieter Jan Klok, ve Henk Van Der Kolk. (2005) The Reform of the Political Executive in Dutch Local Government. inde Transforming Political Leadership in Local Government, ed. Rikke Berg ve Nirmala Rao. Palgrave Macmillan, p. 15-28. Elkin, Stephen L. (1987) City and Regime in the American Republic. 1st ed. University Of Chicago Press. Fainstein, Norman I., ve Susan S. Fainstein. (1986) Regime strategies, communal resistance, and economic forces. inde Restructuring the City: The Political Economy of Urban Redevelopment, ed. Norman Fainstein ve Susan Fainstein. Longman Group United Kingdom, p. 245-282.

142

Kent Sosyolojisi

Fainstein, Susan S., ve Hirst Clifford . (1995) Urban Social Movements. Iinde Theories of urban politics, ed. Gerry Stoker, Harold Wolman, ve David Judge. Sage Publications, p. 181-204. Goldsmith, Mike. (1992.) Local Government. Urban Studies 29(3-4): 393-410. Governments, United Cities and Local. (2009) Decentralization and local democracy in the world: first global report by United Cities and Local Governments, 2008. World Bank Publications. Grunberg, Grard, Nonna Mayer, ve Paul M. Sniderman. (2002.) La Dmocratie lpreuve : Une nouvelle approche de lopinion des Franais. Presse de la FNSP. Gler, Birgl Ayman. (2009) Trkiyenin Ynetimi: Yap. stanbul: mge Yaynlar. -. (1998.) Yerel Ynetimler: Liberal Aklamalara Eletirel Yaklam. Ankara: TODAE yay. Harding, Alan. (1995) Elite Theory and Growth Machines. inde Theories of urban politics, ed. Gerry Stoker, Harold Wolman, ve David Judge. Sage Publications, p. 35-53. Hesse, Joachim Jens, ve L. J. Sharpe. (1991) Local Government in International Perspective: Some Comparative Observations. inde Local government and urban affairs in international perspective: analyses of twenty Western industrialised countries, ed. Joacjim J. Hesse. Nomos, p. 603-621. Hunter, Floyd. (1953) Community power structure: a study of decision makers. UNC Press Books. John, Peter. (2001) Local governance in western europe. 0th ed. Sage Publications. Judge, David. (1995) Pluralism. Iinde Theories of urban politics, ed. Gerry Stoker, Harold Wolman, ve David Judge. Sage Publications, p. 13-34. Kearns, Ade, ve Ronan Paddison. (2000) New Challenges for Urban Governance. Urban Studies 37(56): 845-850. Kele, Ruen. (2009) Yerinden Ynetim ve Siyaset. stanbul: Cem yay. Larsen, Helge O. (2005) Transforming Political Leadership: Models, Trends and Reforms. inde Transforming Political Leadership in Local Government, ed. Rao, Nirmala ve Berg, Rikke. Palgrave MacMillan. Le Gales, Patrick. (2003) Le Retour des Villes Europennes. Paris: Presses de Sciences Po.

Lidstrm, Anders. 1998. The comparative study of local government systems-a research agenda. Journal of Comparative Policy Analysis: Research and Practice 1(1): 97. Mill, John Stuart. (1994) Essais sur Tocqueville et la socit amricaine. Vrin. Mills, C. (1999.) The power elite. New York: Oxford University Press. Mossberger, Karen, ve Gerry Stoker. (2001) The Evolution of Urban Regime Theory. Urban Affairs Review 36(6): 810 -835. Page, Edward, ve Michael Goldsmith. (1987) Centre and locality: functions, access and discretion. inde Central and Local Government Relations: A Comparative Analysis of West European Unitary States, SAGE Publications, p. 1-11. Pharr, Susan J., ve Robert D. Putnam. (2000) Disaffected Democracies: Whats Troubling the Trilateral Countries? illustrated edition. Princeton University Press. Polatolu, Aykut. (2001) Kamu Ynetimi: Genel lkeler ve Trkiye Uygulamas. Ankara: METU Press. Stoker, Gerry. (1995) RegimeTheory and Urban Politics. inde Theories of urban politics, ed. Gerry Stoker, Harold Wolman, ve David Judge. Sage Publications, p. 54-71. Stone, Clarence. (2001) The Atlanta Experience Reexamined: The Link Between Agenda and Regime Change. International Journal of Urban and Regional Research 25(1): 20-34. -. (1993) URBAN REGIMES AND THE CAPACITY TO GOVERN: A Political Economy Approach. Journal of Urban Affairs 15(1): 1-28. engl, Tark. (2001) Kentsel eliki ve Siyaset. stanbul: Demokrasi Kitapl. Tocqueville, Alexis de. (2003) Democracy in America. Penguin Classics.

6
Amalarmz

KENT SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Kresel kentin ortaya kmasnda rol oynayan kresel dnm srecini aklayabilecek, Dnya ve/veya kresel kenti aklayan yaklamlar sralayabilecek, Kresel kent hiyerarisi, a ve akkanlyla ilgili lm ve aratrma bulgularn zetleyebilecek, Kresel kent kuramna yneltilen temel eletirileri sralayabilecek, Kresel kentlerin oluumu ve politik faktrler arasnda iliki kurabilecek, stanbulun kresel kent tartmalar ve aratrmalarndaki yerini zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Dnya Kenti Kresel Kent nc Kentler Kentler Hiyerarisi Kresel Kent A Kresel A Balanrl Kreselleme Kresel Kapitalizm Yeni Uluslararas Blm Fordist, Post-fordist retim

indekiler
GR KENTLEME SRECNE YAKLAIMLAR KRESEL KAPTALZMN YENDEN YAPILANMASI VE KRESEL KENT OLUUMU DNYA KENT VE KRESEL KENT KAVRAMINA KURAMSAL YAKLAIMLAR KRESEL KENT ARATIRMALARINDA LM: KRESEL KENT HYERARS, AI VE BALANIRLII BYME KOALSYONU, DEVLET STRATEJLER VE KRESEL KENT OLUUMU KRESEL KENT VE STANBUL

Kent Sosyolojisi

Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

GR
Yirminci yzyl dnya genelinde kentleri ok ynl olarak etkileyen bir dizi gelimeye sahne olmutur. Bu gelimelerden bir tanesi yirminci yzyln son eyreinde belirleyici hle gelen kresellemedir. Kreselleme sreci, ticaret, sermaye hareketleri, teknolojinin ak ve hatta insan aklarn ulustesi bir nitelie kavuturmaktadr. Kreselleme, modern toplumun rgtlenme biimi olan ulus-devleti ve onun mekn ile olan ilikisini yeniden tanmlamtr. Kreselleme, lkeler arasndaki fiziksel ve ekonomik snrlar nemsizletirerek lkelerin egemenliklerini andrrken, kentleri, kresel sistemin temel birimlerinden biri hline getirmektedir. Kreselleme srecinde sermaye ve kent ilikisi daha da nemli hle gelmitir. Kresel hareket eden sermaye, sermaye birikimi iin kendine uygun meknlar seerek buralarn bymesine, nem kazanmasna ve hatta kresel aklarla birlikte, kendisi de kreselleen bir kent formunun oluumuna katkda bulunmaktadr. unu belirtmek gerekir ki bu sreten btn kentler etkilenmemektedir. Sadece baz kentler kresel aklarn merkeziletii daha nemli pozisyonlara kavuabilmekte ve kresel kent olarak tanmlanabilmektedir. Kentler asndan otonomi olarak da tanmlanan bu yeni srete kentler kresel bir aktr haline gelmitir. Kresel kent kuram hakknda yazlanlardan yola karak Brenner ve Keile (2006, s.11) gre kresel kentlerin temel zellikleri unlardr: a. Ulustesi irketlerin kresel faaliyetleri iin dm noktalardr. b. reticiler ve finans servisleri iin retim alan ve pazardr. c. Dnya ekonomisi iine farkl ekillerde eklemlenmesi kriterine gre tabakalaan ehirlerin geni hiyerarik yaps ierisinde bu ehirleri eklemleyen dmlerdir. d. Geni apl blgesel ekonomiler veya kent meydanlar iinde meknsal egemen merkezlerdir. Kresel kentler genellikle belirli zelliklerle n plana kmakta ve sahip olduklar bu zelliklerle dier kentlerden ayrlmaktadr. Bu nitede, kresel kentin tanm ve temel zellikleri, kreselleme ve kresel kentin oluumuna ynelik kuramsal tartmalar, kresel kent hiyerarisi, a ve balanrl konusunda gelitirilen lekler ve aratrma bulgular ve kresel kent kuramna ynelik ana eletiriler ele alndktan sonra, stanbul kresel bir kent midir? sorusu ele alnacaktr.

146

Kent Sosyolojisi

KENTLEME SRECNE YAKLAIMLAR

Kent sistemi organizasyonunun ve hiyerarisinin oluumuna ynelik ana yaklam: Devletletirilmi Kent, Uluslararas Kapitalist Kent ve Kresel Kent

Anglo-Amerikan yaklam yirminci yzyln sonlarna kadar kentleri, ulus-devlet snrl ve merkezli yer hiyerarisi iinde evrelenmi; ulusal ekonomik sistem iine gml ve ulus-devlet tarafndan ekillendirilen meknlar olarak varsaymaktayd.

Radikal kent ekonomi politii modern kentleme srelerinin dnya kapitalist ekonomik sistemi ile ilikili olduunu belirterek gnmz kentlerini, sermaye birikimi ve snf atmasn da ieren kapitalist retim tarz ile balantl olan sosyal srelerin meknsal somutlatrlm hlleridir eklinde ifade etmitir.

Kent almalarnda en nemli sorulardan biri udur: kent hiyerarisinin snflandrlmas ve kent sistemi organizasyonunun oluumu ulus-devlet merkezli faktrler tarafndan m? Yoksa ulus-devlet tesi faktrler tarafndan m belirlenmektedir? Bu soruyu cevaplayan ana yaklam mevcuttur. Bunlar: 1. Ulus-Devlet Temelli ve Snrl Kent Sreci Gr: Devletletirilmi Kent 2. Radikal Kent Ekonomi Politii ve Yeni Kent Sosyolojisi Yaklam: Uluslararas Kapitalist Kent 3. Dnya Kenti veya Kresel Kent Yaklam 1. Ulus-Devlet Temelli ve Snrl Kent Sreci Gr: Devletletirilmi Kent Yirminci yzyln sonlarna kadar kent almalarnda baskn olan Anglo-Amerikan yaklam kentleri, ulus-devlet snrl ve ulus-devlet merkezli yer hiyerarisi iinde evrelenmi meknlar olarak varsaymaktayd. Birincil lek olarak kent hiyerarisinin snflandrlmasnda ve kent-sistemleri organizasyonunun oluumunda ulus-devletin nemli bir rolnn olduu varsaylmtr. Baka bir deyile kentler, ulusal ekonomik sistemler iine sk bir ekilde eklemlenmi ve ulus-devletin politik gcne boyun emektedir. Hatta dnya kenti kavramn kullanan nc yazarlar, mesela Patrick Geddes (1915) ve Peter Hall (1966) da bu yaklam benimsemitir. Ksacas bu yaklam kentin gelimesi veya kent hiyerarisi oluumunun ulustesi veya kresel gler tarafndan belirlenebilecei sorunsaln sistematik bir ekilde aratrmamtr (Brenner ve Keil, 2006, s.7). 2. Radikal Kent Ekonomi Politii ve Yeni Kent Sosyolojisi Yaklam: Uluslararas Kapitalist Kent 1960larn sonlar ve 1970lerin balarnda bu ulus-devlet temelli ve snrl kent sreci gr, radikal kent ekonomi politii yaklamnn ykselmesi ile ilevsiz hale gelmitir. Baz akademisyenler, mesela Lefebvre, Castells ve Harvey, kenti Marksist bak asndan incelemeye balam, modern kentleme srelerinin kapitalist sistemle ilikili olduunu savunmu ve kentlerin bu kapitalist zelliini analiz etmeye balamlardr. Bu yaklama gre gnmz kentleri, zellikle sermaye birikimi ve snf atmasn da ieren kapitalist retim tarz ile balantl olan sosyal srelerin meknsal somutlatrlm hllerinden baka bir ey deildir. Kuramclar srekli gelien ve meknsal olarak durmadan genileyen kapitalist dnya ekonomisi tarafndan mevkisinin belirlendii kentleri, makro corafya balam iinde gml olduunu kabul ederek analiz etmeye balamlardr (Brenner ve Keil, 2006, s.7). Dolaysyla, kentleri ekillendiren uluslararas kapitalist ekonomik srelerdir. Paralel olarak, kapitalist sistemde i gcnn uluslararas boyutta nasl organize olduunu analiz eden dnya sistemi kuram gelitirilmitir. Wallerstein (1974) gibi dnya sistemi kuramclar tarafndan merkez-evre modelleri gelitirilmitir. Bu modeller kresel kapitalizmin merkez, yar-evre ve evre blgelerinde kutuplatn vurgulamaktadr (Brenner ve Keil, 2006, s. 20). Anlalaca zere bu modellerde de belirli corafi blgelere dayal ve blge snrlar iinde ekonomik meknn organize olduu varsaym mevcuttur. Kapitalizm, kentleme ve sosyo-meknsal yaplann retimi arasnda karlkl etkileim zerine yaplan kuramsal tartmalar 1970 ve 1980lerde younlamtr. Yeni kent sosyoloji almalarnn da Amerika Birleik Devletleri eski endstri ehirlerinin ve blgelerinde yaanan geni apl sosyal, ekonomik ve meknsal dnmleri aratrmas sonucu, endstriden ka, toprak, piyasa ilikisi, Kuzey-G-

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

147

ney fark ve meknsal kutuplama, blgeselcilik, Fordizm tesi, yerel ynetim mdahalesi, mekn politikas ve kentsel sosyal hareketleri gibi anahtar konularla ilgili kapsaml ve karmak bir literatr ortaya kmtr. Bu ok boyutlu aratrma giriimi, gnmz kentsel dnmlerinin tamamen yerel, blgesel veya ulusal koullarla anlalamayacan vurgulamtr. Daha byk lde, 1970ler sonras kentlerin ve blgelerin yeniden yaplanmas dnya genelinde srekli vuku bulan ekonomik, politik ve sosyo-meknsal dnmlerin da vurumu ve bir sonucudur eklinde yorumlanmtr (Brenner ve Keil, 2006, s.7). 3. Kreselleme ve Dnya Kenti/ Kresel Kent Oluumu Yaklam Yeni kent sosyologlar kentsel yeniden yaplanmay anlamak iin kresel boyutlar ve faktrleri dikkate almann nemine vurgu yapmlardr. Kapitalist yeniden yaplanmann ehirler ve blgeler zerinde eitli etkileri vardr. 1980lerde ortaya kan kresel kentler aratrmas, bu yukarda anlatlan yeni kent sosyolojisi yaklam aratrmalarndan yararlanarak ortaya kmtr. Daha sonralar birok yazar kreselleen kentleme ve kresel kentlerin olutuu savn ortaya atmtr (Brenner ve Keil, 2006, s. 8). Fernand Braudel ve Janet Abu-Lughod gibi nc akademisyenler kentsel gelimeyi tarihsel sre iinde analiz ederlerken uluslar st balantlar dikkate almlardr. Fakat kent zerine alan sosyal bilimciler, kresel glerin ve dinamiklerin, yerel ve blgesel sosyal alanlar nasl etkiledii sorusunu 1980lerin bandan itibaren yaygn ve artan bir ekilde aratrmaya balamlardr. 1980lerde Manuel Castells, John Friedmann, Anthony D. King, Saskia Sassen, Michael Peter Smith, Edward Soja and Michael Timberlake ve bunun gibi daha birok kent akademisyenlerinin yazlar, gnmz koullarnda kreselleme ve kent geliimi arasndaki karlkl etkileim konusuna yaygn ilginin artmasna yardmc olmutur (Brenner ve Keil, 2006: 5). Kreselleme sermaye, meta ve enformasyon aknn yerel, ulusal ve blgesel meknsal snrlarn tesine geerek dnya dzeyinde ilemesini ifade etmektedir. Fakat bu dnemde, kresel dzeyde, en fazla sermayenin akkanla sahip olmas, kresellemenin sermaye ak ile zdeletirilmesine neden olmutur. Gerekten de sermayenin kresel dzeydeki bu akkanl daha nce bilinen sermaye dolam biimi olan sermayenin uluslararaslamasndan nemli farkllklar iermektedir. Teknoloji devrimi, ulam ve iletiimin gelimesi ve enformasyon akyla birlikte sermaye dngsnn tekil aamalarnn farkl meknlarda gerekletirilmesi sz konusudur. Sermaye asndan, artk ulus-devlet bir lek olmaktan kmtr ve sermaye, kararlarn verirken dnyay tek bir mekn olarak alglamaya balamtr (Ik, 1995, s. 30). Bununla birlikte, kreselleme ve sermayenin akkanl ulustesi bir nitelik tamasna ramen, srecin ileyiinde odak noktalarn byk kentler oluturmaktadr. Bylece kentler, zellikle byk kentler, kresel dzlemin yeni aktrleri olarak n plana kmaktadr. Dnya kenti veya kresel kent kavram uzun tarihi bir gemie sahip olmasna ramen, kent almalarnda esas kavram olarak dikkate alnmas 1980lerin banda srekli krizleri tevik eden kresel kapitalizmin yeniden yaplanmasn anlama ve yorumlama giriimlerinin bulunduu balamda gereklemitir. Birok akademiysen ortaya kan bu aratrma gndeminde anahtar anlaylarn gelimesine katkda bulunmutur fakat en etkili temel aklamalar John Friedmann ve Saskie Sassen tarafndan sunulmutur. Bugne kadar bu yazarlarn almalar, kresel kent kavram ile en ok ak bir ekilde zdeletirilmekte ve kreselleme ve kent geliimi arasndaki karlkl etkileim almalar iinde rutin olarak referans verilmektedir (Brenner ve Keil, 2006, s. 9).

Kreselleme, sermaye, meta ve enformasyon aknn yerel, ulusal ve blgesel meknsal snrlarn tesine geerek, dnya dzeyinde ilemesidir.

148
Kreselleen dnyada artk ulusal devletlerin meknsal ekonomileri deil, ehirler veya byk apta kentleen blgeler en temel corafi birimdir.

Kent Sosyolojisi

Kresel kent kuramnn temelde yapmaya alt ey, yirminci yzyln sonlarnda ve yirmi birinci yzyln balarnda kapitalizmin dnya genelinde deien corafyalarn analiz etme giriimidir. Bu noktadan hareketle dnya kentleri aratrmasnn merkez projesi sadece kresel kapitalizm iinde kentleri ynetim ve kontrol rollerine gre snflandrma deil, Friedmannn (1986, s. 69) belirttii gibi daha byk lde yeni uluslararas i blnmesinin meknsal organizasyonunu analiz etmektir. Kreselleen dnyada artk ulusal devletlerin meknsal ekonomileri deil, ehirler veya byk apta kentleen blgeler en temel corafi birimdir. Bu kentsel blgeler, onlarn dnya ekonomisi iine farkl biimlerde eklemlenmelerine gre, kresel lekte hiyerarik olarak sralanmlardr. Kresel ehirlerin ortaya kmas ve geliimini dnemletirmeye ynelik iki yaklam mevcuttur. Bunlar: 1. Baz kent almaclar kresel ehirlerin ok eski bir olgu olduu konusunda srar etmektedirler. Bu duru Janet Abu-Lughod, Anthony D. King, Michael Timberlake ve Christopher Chase-Dunn gibi dnya kentleri aratrmaclar tarafndan retilen almalarda gl bir ekilde ifade edilmitir. Bu aratrmaclar, dnya kenti oluum srelerine mukabil uzun sreli yapsal ve tarih kkenleri sistematik olarak analiz etmilerdir. Bu aratrmaclar ehirlerin kapitalist endstrileme tarihi sresi boyunca ve ncesinde byk lekli ekonomik sistemler iinde dm noktalar olarak hizmet ettiini kantlamlardr. Bu yaklam, kapitalizmin uzun tarihi sureci iinde gnmz kresel ehirleri ile dier kresel kent merkezleri arasnda bir devamllk olduu olgusuna vurgu yapmaktadrlar (Brenner ve Keil, 2006, s. 21). 2. Kresel ehirlerin oluumuna ynelik dnemletirmeye alternatif yaklam (kreselleme ve kresel kent oluumu teorisi) gnmz kresel ehirlerinin biricikliini vurgulamaktadr. Bu alternatif yaklam, Sassen ve onu takip eden akademisyenler tarafndan savunulmaktadr. Gnmz kresel ehirleri, kreselleen kapitalizminin niteliksel olarak yeni oluumu iin dm noktalar rolne sahiptir. Bu alternatif yaklam iinde alan akademisyenler kreselleen kent sisteminin ortaya ksn 1970lerde grnmeye balayan kapitalizmin dnya apnda yeniden yaplanmasnn yeni bir formu ile ilikilendirmilerdir. Bu alternatif yaklam, sermaye birikiminin yeni bir formunun ortaya ktnn altn izmekte ve 1970 sonras gelimeyi tanmladklar sermaye birikiminin yeni formun meknsal da vurumudur eklinde yorumlamaktadr (Brenner ve Keil, 2006, s.21).

KRESEL KAPTALZMN YENDEN YAPILANMASI VE KRESEL KENT OLUUMU

AM A

Kresel kentin ortaya kmasnda rol oynayan kresel dnm srecini aklayabilmek.

Kresel kent kuramclar, kent-merkezli kresel kapitalizm yaplanna doru olan deiiklii, 1970lerin ortasndan beri sren birbiriyle ilintili iki sosyo-politik dnme gnderme yaparak analiz etmektedirler. Bunlar: 1. Ulus-tesi irketler tarafndan kontrol edilen yeni bir uluslararas i blmnn ortaya kmas, 2. kinci Dnya Sava sonras dnemde eski endstrilemi dnyada egemen olmu Fordist-Keynezci teknolojik-kurumsal sistemin krizi.

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

149

1. Yeni Uluslararas Blm 1960larn sonlarndan itibaren olumaya balayan yeni bir uluslararas i blm, dnya leinde retim ve mallarn deiiminde ulus-tesi irketlerin rolnn muazzam bymesi sonucunu dourmutur. Eski uluslararas i blmne gre, evre lkeler hammaddelerin retimini ve merkez lkelerde endstriyel retimi salyorlard. Ucuz emek-gc kaynaklar bulmak iin endstriyel retimin merkez lkelerden yar-evre ve evre lkelere tanmas yeni uluslararas i blmnn de olumasn salamtr. Yeni uluslararas i blmnn iinde ou merkez lke ehirleri endstriyel retim meknlar olmaktan km, endstri retimi yerine bankaclk, sigortaclk, finansman vs. gibi hizmet sektrlerinin younlat meknlar olmaya balamtr. Bu sre ayn zamanda kresel piyasa, ticari faaliyet servislerinin ve dier idari ve koordinasyon fonksiyonlarnn artan bir ekilde merkez ve yar-merkez lkelerin egemen kent merkezleri ierisinde meknsal ekilde toplanmas ile sonulanmtr. Dnya kenti kuramclarna gre bu yksek ynetici kentler, kresel olarak dalm mal zinciri iinde karar alma, finansal planlama ve kontrol ana dmckler haline gelmitir ve bundan dolay ulus-tesi irketlerin dnya genelindeki aktiviteleri iin merkezi dm noktalar haline gelmilerdir. Bu kresel sermaye aknn pekien kentsel younlamas, yeni bilgi teknolojilerinin geliimi sayesinde daha da kolaylamtr (Brenner ve Keil, 2006, s. 9). 2. Kuzey Atlantik Fordizminin Krizi Gnmz Dnya kenti oluum sreleri ayn zamanda Fordist sermaye birikiminde meydana gelen deiikliklerle de ilikilidir. 1970lerde Fordizme dayal sermaye birikimi geerliliini yitirmeye balamtr. Fordist sermaye birikimi rejimi kitle retimi, kitle tketimi, ulusal temelli Keynezi talep-ynetim dzenlemeleri, ulusal temelli toplu szlemeler ve gelirin yeniden blmn salayan sosyal devlet politikalarna dayanmaktayd. Fordizm sonras (Post-Fordizm) kresel sermaye birikimi sreci iinde esnek retim olgusu ortaya kmtr. Bu esnek retim geni anlamda u sektrde ortaya kmtr: yeniden canlanm el sanatlar retimi, ileri teknoloji endstrileri ve gelimi reticiler ve finans hizmetleri. Bu endstrilerin mevkisi ve mekn yapsal dalmlar deiken olmakla birlikte, ounluu ana kentsel endstri blgelerinde ve ulustesi firmalara ev sahiplii yapan Londra, New York, Tokyo, Paris, Frankfurt ve Los Angeles gibi kresel kentlerde topland gzlemlenmitir (Brenner ve Keil, 2006, s.10).

Kresel kent oluumunda rol oynayan iki yapsal faktr: yeni uluslararas i blm ve Kuzey Atlantik Fordist retiminin krizi ve postFordist retime gei.

DNYA KENT VE KRESEL KENT KAVRAMINA KURAMSAL YAKLAIMLAR

A M A

Dnya ve/veya kresel kenti aklayan yaklamlar sralayabilmek.

Literatrde dnya kenti kavram ilk kez Patrick Geddes tarafndan dnemin byk metropoliten alanlarn tanmlamak iin kullanm kullanlmtr. Geddes dnya kenti kavramn kentlerinin merkezi ekonomik fonksiyonlarna gnderme yaparak tanmlama eilimindedir.

Dnya Kentleri: Tanm ve Kapsam

Peter Hall (1966, s.7) dnya kenti kavramnn ilk kullanmn, skoyal kent almacs Patrick Geddes tarafndan yazlan Cities in Evolution (Evrim iinde Kentler) (1915) adl kitaba atfetmitir. Geddes bu kitabnda dnya kenti kavramn dnemin byk metropoliten alanlarn tanmlamak iin kullanm ve dnya kentlerinin merkezi ekonomik fonksiyonlar zerinde durmutur.

150

Kent Sosyolojisi

Peter Hall kentlerin dnya kenti olup olmadn, nfus younluu, merkezlemi politik g, ticaret, finans, tamaclk ve hizmet sektrlerini ele alarak deerlendirmi ve bu alanlarda temel alt fonksiyonun bir yerde topland meknlar dnya kenti olarak nitelendirmitir.

Cohen dnya kentlerini uluslararas ticari faaliyetlerin merkez ve yeni uluslararas i blmnn koordinasyon ve kontroln salayan meknlar olarak tanmlar.

Fakat gnmzdeki anlamyla kavramn kullanm nl planc Peter Halln 1966da yaymlanan The World Cities (Dnya Kentleri) kitabnda yer almtr. Halla gre, dnya kentleri aada sralanan alanlarda alt temel fonksiyonun bir yerde topland meknlardr (Hall, 1966). Bunlar: a. Nfus youn (nfusun temel karakteristik zellii, kayda deer bir zenginler topluluunu bnyesinde barndrmasdr. Dolaysyla, bu nfus dnyadaki lks tketim kltrne ve bu tketim kltrnn yeniden retilmesine ev sahiplii yapar). b. Merkezilemi politik g (byk hkmet kurulular, uluslararas nitelikli ve hkmetler aras organizasyonlara ev sahiplii yapar). c. Ticaret (hkmetlerle i yapan birok irket, byk ticari organizasyon, ticaret birlikleri, iveren federasyonlar ve endstri ile ilgili bro merkezlerine ev sahiplii yapar). d. Finans (merkez bankalar ve dier byk bankalarn merkezleri, byk sigorta irketlerinin ofislerine ev sahiplii yapar). e. Tamaclk (byk limanlar bnyesinde barndran ve bu limanlarda rnlerin topland ve btn dnyaya yeniden datld ihracat alanlardr). f. Hizmet (dnyadaki byk hastaneler, eitim kurulular, bilim ve teknoloji merkezleri, kltr ve sanat faaliyetleri, byk ktphane ve mzeler, ulam ve haberleme alarnn merkezleri bu kentlerde younlamtr). Hall dnya kentlerini birincil olarak, uluslararas konulara ilikin (ulusal karlar dorultusunda) iletme ve ynetim direktiflerinin verildii ulusal merkezler olarak tasavvur etmitir. Yukarda bahsedildii gibi Halln dnya kenti kavray, kentlerin birincil olarak ulus-devlet kent sistemleri iinde ileyen merkezler olduu grn savunan dnemin rndr. Kresel kent kuramna gre, gnmz dnya kentleri kresel kapitalist sistemin iine gmlm durumdadr ve bu ehirler ulusal devlet kurumlar tarafndan dzenlenen ulusal ekonomik alanlardan kopmutur (Brenner ve Keil, 2006, s.20) ve kresel kapitalist ekonominin aktrleri konumundadrlar. Grld gibi dnya kenti kavram kullanmnn uzun bir tarih gemii olmasna (Geddes, 1915; Hall, 1966) ramen, dnya kenti tartmalar gnmzde kresel kent aratrmalar Robert Cohen (1981) ve John Friedmannn (1982, 1986) yazlar tarafndan motive edilmektedir. Cohenin (1981) almas Amerika Birleik Devletlerinde kresel kentler aratrmalarna balang noktasn oluturmu ve bu alanda dier aratrmaclarn sklkla referans verdii temel kaynaklardan biri hline gelmitir. Cohen, byk kapitalist irketlerin rgtsel yaps ve kresel kent sisteminin deien konfigrasyonu arasndaki balantlar tanmlayarak bu balantlarn varlna k tutmutur. Cohenin kresel ehirler olarak tanmlad ehirlerin ortak zellii unlardr: bu ehirler ticari faaliyetlerle ilgili karar verme ve irket stratejilerinin biimlendirildii uluslararas merkezler olarak grev yapmaktadr. Daha geni anlamda, bu kresel ehirler yeni uluslararas i blmnn koordinasyon ve kontroln salayan ehirler olarak ortaya kmtr. Cohen e gre gerek dnya kenti uluslararas ticaret kurumlarnn byk bir blmn iinde barndran meknlardr. Bir ehrin uluslararas ticari faaliyetlerin merkezi olmas iin kullanlan Cohen tarafndan kullanlan kriterler unlardr: a. okuluslu irketlerin genel merkezlerinin hangi ehirde olduu, b. Uluslararas bankaclk, c. Stratejik irket hizmetleri.

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

151

Friedmann ve Wolffa (1982) gre ise, dnya ehirleri ulusal ekonomilerden ziyade gnmz kresel kapitalist geliiminin motorlardr. Onlara gre dnya ehirleri, 1970 sonras kapitalizm ile ortaya kan yeni uluslararas i blm iinde kresel kontrol ve denetim merkezlerinin yeni bir eidini temsil etmektedir (Brenner ve Keil, 2006, s.57). Bu anlamda Cohenin almas ile benzerlik gstermektedir. zellikle dnya kenti hipotezi (The World City Hypothesis) ile literatrde n kazanan Friedmann (1986: 68-71), dnya kentlerinin yedi zelliini vurgulamtr. Bunlar: 1. Kentin dnya ekonomisi ile btnleme dzeyi ve formu, ve emein yeni mekansal dalm srecinde kente yklenen fonksiyonlar, kentin iinde ortaya kan yapsal deiikliklerle olmaktadr. 2. Yeni meknsal organizasyonda, retim ve pazarn eklemlenebilmesinde, kresel sermaye anahtar dnya kentlerini dm noktalar olarak kullanmaktadr. Bylece dnya kentleri arasnda karmak meknsal bir hiyerari ortaya kmaktadr. 3. Dnya kentlerinin kresel kontrol fonksiyonu direk olarak, bu kentlerin retim sektr ve istihdam yaps ve dinamikleri tarafndan yanstlr. 4. Dnya kentleri uluslararas sermayenin younlat ve biriktii nemli merkezlerdir. 5. Dnya kentleri i gn ve/veya d gn yneldii nemli ekim merkezleridir. 6. Dnya kentleri, meknsal ve snfsal kutuplamalar gibi endstriyel kapitalizmin ana kartlklarn iinde barndrr. 7. Dnya kentlerinin bymesi, hkmetin mali kapasitesini aan sosyal maliyetler yaratmaktadr. Grld gibi Friedmann da Hall gibi dnya kentlerinin sralan iin birok belirleyici kriter saymtr. Fakat Friedmannn analizinde yeni uluslararas ekonomide emein blm ve ulusst ekonomik faaliyetlerin meknsal etkileiminin dnya kentlerinin analizinde belirleyici olduunu grmekteyiz. Friedmann daha sonraki bir almasnda dnya kentlerini u ekilde tanmlamtr: Gnmz kentleri dnya kapitalizminin organizasyon nodlleri, blgesel, ulusal ve kresel meta aknn eklemleyicisi ve kresel sermaye birikimi mekn iinde dm noktas olarak ilemektedir (1995, s. 21-26).

Friedmann dnya kentini dnya kapitalizminin organizasyon nodlleri, blgesel, ulusal ve kresel meta aknn eklemleyicisi ve kresel sermaye birikimi mekn iinde dm noktas eklinde tanmlamtr.

Kresel Kentler: Tanm ve Kapsam

Kresel Kent (Global City) kavram ilk kez Anthony King tarafndan btn blm balklarnda dnya kentleri kavramn kulland, 1990da yaymlanan Kresel Kentler (Global Cities) adl kitabnda kullanlmtr. Fakat Kingin her iki kavram ayn anlamda kulland gzlenmektedir. lk olarak Saskie Sassen kresel ekonomi ile ortaya kan yeni kent olgusunu dnya kentinden ayrmak iin kresel kent kavramn kullanmtr. Sassen (2001, s.19) dnya kenti kavram yerine kresel kent kavramn tercih etme sebebini u ekilde aklamaktadr: ki kavram arasndaki farkllk, genellik ve tarihsel zgllk dzeyindir. Dnya kenti kavram kendine atfedilen bir zamanszlk ierirken (her tarihsel dnem iin kullanlmakta), kresel kent modeli belirli bir sosyo-meknsal tarihsel dneme iaret etmektedir (1970 sonras kreselleen kapitalist sistem). Sassene gre kresel kentlerin ayrc anahtar zellii, kresel kentlerin kresel ekonomik sistemin retimini salamasdr. Vurgulamak gerekirse Sassenin kresel kent analizinde kreselleme ve kresel kapitalist ekonomi nemli bir yere sahiptir.

Saskia Sassen dnya kenti kavram ve kresel kent kavram arasndaki fark u ekilde aklamaktadr: Dnya kenti kavram kendine atfedilen bir zamanszlk ierirken (her tarihsel dnem iin kullanlmakta), kresel kent modeli belirli bir sosyomeknsal tarihsel dneme iaret etmektedir (1970 sonras kreselleen kapitalist sistem).

152

Kent Sosyolojisi

Saskia Sassen kresel kentleri irket hizmet kompleksleri ve finans merkezleri olarak tanmlar.

1991de yaymlad Kresel ehir: New York, Londra ve Tokyo (The Global City: New York, Londra, Tokyo) adl kitabnda Sassen, kresellemeyle birlikte 1980lerle gelien ve yeni bir srece giren dnya ekonomisinin byk kentler ile olan etkileimini ve sz konusu kentlerde ortaya kan deiimi gzlemleyerek yeni bir kent tipinin olutuunu savunmutur. Sassen bu almasnda kresel kentin nde gelen rnekleri olarak New York, Londra ve Tokyo kentlerini gstermektedir. Daha nceki kresel kentler aratrmasna katkda bulunanlara (mesela daha nceki sayfalarda bahsedilen Cohen, Friedmann) karlk, Sassen kresel kent ekonomilerini yalnzca ulustesi irketlerin genel merkez meknlarnn fiziki mevcudiyetine gnderme yaparak tanmlamamtr. Sassen ulustesi irket genel merkezlerinin yerleri konusundaki vurguyu kabul etmektedir fakat kresel kent tanmnda bu kriter yeterli deildir. Ayrca Sassen (1991, s.5) kresel kentlerin, Friedmannn belirttii gibi yalnzca faaliyetlerin koordinasyonu iin dm noktalar olmadn, belirli retim alanlar da olduklarn dile getirmektedir. Anlalaca gibi Sassen faaliyetlerin koordinasyonu iin dm noktalar olma zelliinin kresel kent olma kriteri olarak gerekli fakat yeterli olmadn vurgulamtr. Sassen kresel kentleri, irket hizmet kompleksleri ve finans merkezleri olarak tanmlamtr. Sassen bu ehirlere yeni stratejik bir rol tayin etmitir. Bu yeni stratejik rol udur: Hukuk, Bankaclk, Muhasebecilik, Reklamclk, Sigortaclk Danmanlk Sektrlerinde faaliyet yrten ileri retici ve finansal servis endstrileri iin en nemli merkezlerdir. Sassen aratrmalarnda, reklamclk, muhasebecilik, sigortaclk, bankaclk/finans ve hukuk sektrlerinde faaliyet yrten hizmet firmalarn kresel kentlerin sralanmas iin kullanmtr. Dolaysyla Sassen kresel kentlerin bu zgll ve canll zerinde durmutur ve analizlerinde bunlara odaklanmtr (Brenner ve Keil, 2006, s. 82). Uzun zamandan beri ileri retim ve finans servis endstrileri ana kent merkezlerinde kmelenmekte iken, Sassen bunlarn bir araya toplanma eiliminin, nemli lde zellikle ulustesi firmalar tarafndan rnlerinin yksek talep grd; stratejik dnya ekonomisi kent ynetim ve kontrol merkezlerinde younlatn ileri srmektedir. Dorusunu sylemek gerekirse Sassene gre, bu yeni birletirilmi retici ve finansal servis kompleksi kresel kentlerin gerek ekonomik tabann temsil etmektedir. nk bu birletirilmi retici ve finansal birimler ulustesi irketlere kresel dzeyde retim ve yatrm alarn hayata geirmeyi, ynetmeyi ve dzenlemeyi mmkn klan bir sr servis temin etmektedir. Sonu olarak, Sassen iin kresel kentler, sermaye hareketliliinin retimi iin gerekli olan ve daha genel anlamda kresel dnya kapitalizminin kresel oluumunu salamlatran mekn-bal ve mekn-zgl eitli sosyo-ekonomik deerleri temin etmektedir (Brenner ve Keil, 2006, s. 75). Gemite, uluslararas ticaret ve bankaclk merkezleri olmalarnn tesinde, bu kentlerin artk drt yeni ilevi vardr. 1. Bu kentler, dnya ekonomisinin yeni rgtlenmesi iinde ok youn komuta merkezleri hline gelmitir. 2. Finans ve uzmanlam hizmet irketleri iin kilit yerleimler olmutur.

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

153
Sassene gre kresel kentlerin en temel zellii, sermaye hareketliliinin retimi iin gerekli olan ve daha genel anlamda kresel dnya kapitalizminin oluumunu salamlatran mekn-bal ve mekn-zgl eitli sosyo- ekonomik gereksinimleri temin eden meknlardr.

3. nde gelen sektrlerde yeniliklerin retimini de ieren retim merkezleridir. 4. retilen rnlerin ve yeniliklerin piyasalardr (Sassen, 1991, s. 3). Kresel kentler karmak ve birlemi kresel ekonomilerin liderlik ve ynetimi iinde stratejik bir rol elde etmitir. Bu stratejik rol sadece kresel koordinasyon deil kresel kontrol gcn retimidir (Sassen, 2001, s. 349). Fuat Ercan (1996) kresel kentlerin geliimini emek-sermaye ilikisi erevesinde analiz ederek kresel kentlerin oluumunda zellikle sermaye birikiminin belirleyici rol oynadn vurgulamaktadr. Ercana gre, retim sonucunda yaratlan deerlerin meta biimine dntrlme zorunluluu ve sermayenin uluslararaslamas dnya leinde ileyen bir trafik yaratmaktadr. Sermaye birikiminin ar younlap merkeziletii ve retim srecinin ise paralanarak btn dnyaya yayld bir dnemde (1970ler sonras kreselleme sreci) sermayenin mlkiyeti ve meta aklarnn kontrol edilmesi ok daha nemli bir hle gelmitir. Ercan, kresel kenti, ortaya kan bu meta aklarnn kontrol edildii meknlar olarak tanmlamaktadr. Baka bir ifadeyle, Ercan (1996, s. 47) iin kresel kent dnya leinde hacim ve hz olarak artan trafiin kontrol edildii meknlardr. Finansn, retimin ve imajlarn dnya leinde retilip tketildii deiim sreci, beraberinde bu srecin kontrol edildii snrl saydaki kresel kenti ortaya karmtr. Ercann vurgulad bir dier nemli nokta ise udur: Kontrol ve ynlendirme ilevlerinin belirli kentlerde younlamas, mlkiyetin bu kentlerde younlamas ile ilgilidir (1996, s. 67). Yani ona gre, kresel kentlerde kontroln younlamas, ayn zamanda kresel aka konu olan meta, para ve imgesel biimlerin mlkiyet haklarnn da belirli kentlerde younlamas anlamn beraberinde getirmektedir. Knox ve Taylora gre (1995, s.33) kresel kentler: 1. Sermayeye ynelik hizmet reten, iletiim, telekomnikasyon, bilgi-ilem servislerinin, 2. Uluslararas fon akmlarn salayan ve denetleyen finans kurumlar, bankalar ve sigorta ilemlerinin, 3. Yeni uluslararas piyasaya uyum salayan medya, pazar aratrmalar, reklamclk irketleri, hukuk, mavirlik ve ynetim danmanl birimlerinin, 4. Uluslararas faaliyet yrten sivil toplum kurulular, hkmetlerin ulusst rgtlenmeleri vs. topland kentlerdir. Daha nce belirtildii gibi Sassen kresel kentleri irket hizmet kompleksleri ve finans merkezleri olarak tanmlamtr. (Sassen, 2001, s. xx). Hizmet kompleksleri ve finans merkezleri olarak bu kresel kentler, kresel lekte uzak mesafelerdeki ekonomik faaliyetlerin stratejik ynetimini de gerekletirmektedir Bu da kentler aras a balanrl salama sayesinde gereklemektedir. Sassen kentler aras balanrlk konusunu almalarnda eksik brakmtr. Bundan dolay Taylor, Sassenin almalarnda eksik brakt bu boyut zerine ynelmitir. Taylor merkez ve kompleksler zerine odaklanma yerine, dnya ehri a olarak bunlarn birbirlerini nasl etkiledii sorunsal zerinde durmutur. Kreselleme ve kresel kent alannda alar fikri, kent sosyolou Castells (2005) tarafndan ok etkili bir biimde gelitirilmitir. Castellsten etkilenen Taylor, nc dnya kentleri (leading world cities) olarak nitelendirdii kresel kentleri iki ynyle tanmlamaktadr (Taylor, 2004). Bunlar: 1. Dnya kentleri hizmet sektrlerinin merkezleridir. Bu anlamda Sassen ile hemfikirdir. 2. Ayn zamanda kresel dzlemde ileyen alar birbirine balayan birer dm noktalardr.

Sassen kresel kentleri tanmlarken sadece ekonomik zelliklere vurgularken, Knox ve Taylor ekonomik zelliklerin yannda sosyo-politik zellikleri de iin iine katmaktadr.

Taylor iin kresel kentler, kresel alana yaylm byk ve gl alar (merkezi alar) birbirine balayan kentlerdir. nc kentler ise, dnyadaki dier btn kentlerle balanrl yksek olan ve bu balanrlk anda stratejik neme sahip dm noktalarn oluturan kentlerdir.

154
SIRA SZDE

Kent Sosyolojisi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Kresel alana yaylm byk ve gl alar, dier bir sylemle merkez alar birbirine balayan kentler kresel kentlerdir. Taylor kresel lekte kentlerin DNELM birbiri ile balanrln vurgulamaktadr. Dnyadaki dier btn kentlerle balanrl yksek olan ve bu balanrlk anda stratejik neme sahip dm S O R U noktalarn oluturan kentler dnyadaki nc kentlerdir. Castellsin ADtoplumu analizi iin daha ayrntl bilgiye ulamak iin yazarn A ToplumuKKAT nun Ykselii kitabna baknz. Castells, M. (2005) A Toplumunun Ykselii. Ebru Kl (ev). 1. Bask. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE
Bir kentin, kresel kent a iinde dier btn kentlerle AMALARIMIZ birbirine balanabilme derecesi ise o kentin kresel a balanrl olarak tanmlanmaktadr.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Kresel A Balanrl (Global Network Connectivity): Kresel kent a modeli, btn kentlerin alar zerinde birer dm noktas olmalarnn altn izmekAMALARIMIZ te ve en nemlisi de kentler arasnda hiyerarik bir yapdan ok yatay ve bamllk ilikilerin var olduunu savunmaktadr (Taylor, 2004). Kresel kent a, tipik olarak K T A P (node) ve balantlardan meydana gelmektedir. Kresel kent dmler ann birbirine eklemlendii dm noktalar ise kentlerdir. Dolaysyla kentlerin nemini belirleyen onlarn kresel a balanrl dzeyidir. Balantlar ise bir kent ile LdierY btn kentler arasndaki ak olarak tanmlamak mmkndr. TE EVZ ON Kresel kent a birok adan meydana gelmektedir. A iinde bir dmn en iyi lmlerinden biri onun balanrldr. Bir kentin, kresel kent a iinde dier btn kentlerle birbirine balanabilme derecesi ise o kentin kresel a balanrNTERNET l olarak tanmlanmaktadr (Taylor ve Catalano, 2001). Kresel kent a modeline gre, btn kentler an bir dm noktasdr fakat yalnzca baz kentler bu dmlerin stratejik blgelerinde yer almaktadr. Stratejik blgelerde yer alan bu kentler komuta ve kontrol merkezleridir ve dolaysyla greceli olarak dier kentlere ekonomik, politik, kltrel ve sosyal stnlkler elde etmektedir. Bu stnl salayan, kentin sahip olduu kresel a balanrlnn niteliidir ve kresel a balanrl gl olan kentler kresel kentler olarak tanmlanmaktadr.

KRESEL KENT ARATIRMALARINDA LM: KRESEL KENT HYERARSS, AI VE BALANIRLII

AM A

Kresel kent hiyerarisi, a ve akkanlyla ilgili lm ve aratrma bulgularn zetleyebilmek.

Kresel kentlerin tanm ve snflandrmasna ynelik genel anlamda iki eilim sz konusudur. 1. Birinci eilim kresel kentleri barndrdklar kresel hizmet sektrnn bykln temel alarak tanmlamtr. Bu eilim zellikle Sassenin Kresel Kentler kitabnda, nde gelen kresel kentleri, kresel hizmet sektrnn merkezleri olarak ele almasyla btn dnyada kabul gren bir yaklam hlini almtr. Bu yaklam, kresel kentleri birer merkez olarak ele alm ve kentleri kresel ekonomide nemli aktrler olarak yanstmtr. Daha sonralar ikinci bir yaklam olumaya balamtr. 2. kinci yaklama gre kentler, barndrdklar hizmet sektrnn kentteki younluu/byklyle deil, bunlarn kresel dzeyde oluturduklar alarla ve bu alar zerinden gerekletirdikleri aklarla tanmlanmaya bala-

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

155

m ve bu aklarn nitelikleri ile analiz edilmilerdir. Ek olarak salt ekonomik nitelikleri olan kurumlarn yerletii bir kresel kent formu deil; ekonomik yapnn yan sra kltrel, politik ve sosyal unsurlar ve bunlarn oluturduklar kresel balantlar da analizlere dhil edilmitir. Kresel kent analizleri, kresel kent a (World City network) ve alar birletiren dm noktalar olarak kentlerin sahip olduu kresel a balanrl (global network connectivity) ekseninde yaplmaya balanmtr.

Kresel Hizmet Sektrnn Kentteki Younluu/ Byklne Gre Kentleri Snflandrma

Birok sosyal bilimci, kentleri belirli ltleri temel alarak snflandrmaya almtr. Bu alanda ncl eken kii Peter Halldr. Hall (1960), Nfus bykl, Zengin nfus younluu, Merkezlemi politik g, Ticaret, Finans, Tamaclk Hizmet faaliyetleri Younluunu temel alarak sekiz kenti dnya kenti olarak tanmlamtr. Ona gre 1950 ve 1960lar da dnya ehirleri Londra, Paris, Amsterdam-Rotterdam, Rhine-Ruhr komplex, Tokyo ve Moskovadr. Bu ehirler finans ve ticaret faaliyetlerinin younlat yerlerdir. Cohen (1981) de uluslararas firmalarn faaliyetlerini temel alarak dnya ehirlerini snflandrmtr. Cohen New York, Tokyo ve Londray birinci dzey dnya kentleri olarak tanmlarken, Osaka, Rhine-Ruhr, Chicago, Paris, Frankfurt ve Zrih de ikinci dzey dnya kentleri olarak tanmlamtr. Bu alanda yaplan ilk kapsaml snflandrmalardan bir dieri de Friedmanna aittir. Friedmann (1986) gelitirdii dnya kentleri hipotezinde, sz konusu kentleri nemli; Finans merkezleri olma, okuluslu irketlere ynetim merkezi olma, Uluslararas kurumlarn varl, nemli imalat merkezleri olma, Hzl byyen bir hizmet sektr, Dnya tamaclnda nemli bir dm noktas olma Nfus bykl, ltlerini temel alarak dnya kentlerini hiyerarik olarak snflandrmaya almtr. Friedmann, sz konusu yedi kriteri kullanarak 30 tane dnya kenti belirlemitir. Bu kentlerden, sermayenin kontrol merkezi olarak emein yeni uluslararas blmnde etkin olanlarn birincil dnya kentleri ve dierlerini ise ikincil dnya kentleri olarak adlandrmtr. Bununla birlikte, kentlerin yer ald lkeleri de Dnya Bankas verilerini kullanarak merkez lkeler ve yar-evresel lkeler olarak ikiye ayrm ve 30 kenti hiyerarik olarak snflandrmtr. Merkez lkelerde birincil dnya kentleri: Londra, Paris, Rotterdam, Frankfurt, Zrih, New York, ikago, Los Angeles ve Tokyo dur. Yar-evresel lkelerde birincil dnya kentleri: Sao Paulo ve Singapur dur. Merkez lkelerde ikincil dnya kentleri: Brksel, Milan, Madrid, Toronto, Miami, Houston, San Fran-

156

Kent Sosyolojisi

cisco ve Sidney dir. Yar-evresel lkelerde ikincil dnya kentleri: Johannesburg, Buenos Aires, Rio de Janerio, Caracas, Mexico City, Hong Kong, Taipei, Manila, Bangkok ve Seul olarak sralanmtr (Friedmann, 1986, s.17). Kresel kent yaznnda nemli bir dier snflandrma da, az saydaki kenti ieren Sassenin yapt snflandrmadr. Sassen (1991) zellikle hizmet sektrnn kresel dalmna bakarak New York, Londra ve Tokyo kentlerini kresel kent hiyerarisinin tepesinde yer alan kentler olarak tanmlamtr. Uluslararas faaliyet yrten ilk 500 firmann merkezlerinin 59u New York, 37si Londra ve 34 ise Tokyoda yer almaktadr. Yani dnyada nde gelen ilk 500 firmann %26snn merkezi bu kentte toplanmtr. Benzer ekilde, dnyada nde gelen ilk 50 bankaclk ve ilk 25 menkul kymet firmasnn 1986da 22si Tokyo, 16s New York ve 5i Londradadr. 1988de dnyann en byk 100 bankasnn 30u Tokyo, 12si New York ve 5i Londradadr. Burada da ilk 100 bankann 47sinin bu kentlerde younlat gzlenmektedir. Benzer ekilde en byk 25 menkul kymet firmasnn 1988de 12si New York, 8i Tokyo ve 4 Londradadr. Yani Dnyann en byk 25 menkul kymet firmasnn 24 bu kentte yer almaktadr (Sassen, 1991, s. 126-129).
Dnya Kresel Kentler Hiyerarisi: Hall: Londra, Paris, Amsterdam-Rotterdam, Rhine-Ruhr komplex, Tokyo ve Moskova Cohen: New York, Tokyo ve Londra (birinci dzey dnya kentleri) Osaka, RhineRuhr, ikago, Paris, Frankfurt ve Zrih ( ikinci dzey dnya kentleri) Friedmann: Merkez lkelerde birincil dnya kentleri: Londra, Paris, Rotterdam, Frankfurt, Zrih, New York, ikago, Los Angeles ve Tokyo; Yar-evresel lkelerde birincil dnya kentleri: Sao Paulo ve Singapur; Merkez lkelerde ikincil dnya kentleri: Brksel, Milan, Madrid, Toronto, Miami, Houston, San Francisco ve Sidney; Yar-evresel lkelerde ikincil dnya kentleri: Johannesburg, Buenos Aires, Rio de Janerio, Caracas, Mexico City, Hong Kong, Taipei, Manila, Bangkok ve Seul. Sassen: New York, Londra ve Tokyo

Alfa, Beta, Gama Dnya Kentleri Snflandrmas: Beaverstock, Smith ve Taylorn 1999da yapt Alfa-Beta-Gama Dnya Kentleri Snflandrmas, GaWC aratrma merkezinin 122 kentte ve 4 ayr hizmet sektrnn konumuna bakarak yaplm en kapsaml snflandrmalardan biridir. Sassenin aratrmasndaki kriterleri temel alarak Beaverstock vd., muhasebe, reklam, bankaclk ve hukuk sektrnde kresel faaliyet reten firmalarn kentlerdeki hizmet deerlerine bakmtr (adrc, 2006, s. 54). Drt sektrde elde edilen verilere uygun olarak asl birinci merkezlere 3, nemli merkezlere 2 ve ikinci derece merkezlere 1er puan verilerek yaplan toplamn oluturduu sralama GaWC dnya kentleri envanteri olarak tanmlanan bir tablo ortaya kmtr.

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

157
Tablo 6.1 Alfa, Beta ve Gama Dnya Kentleri Kaynak: Beaverstock, Smith ve Taylor, 1999.

Alfa Dnya Kentleri 12 puan: Londra, Paris, New York, Tokyo. 10 puan: ikago, Frankfurt, Hong Kong, Los Angeles, Milan, Singapur. Beta Dnya Kentleri 9 puan: San Francisco, Sidney, Toronto, Zrih 8 puan: Brksel, Madrid, Mexico City, Sao Paulo. 7 puan: Moskova, Seul. Gama Dnya Kentleri 6 puan: Amsterdam, Boston, Caracas, Dallas, Dusseldorf, Cenevre, Houston, Cakarta, Johannesburg, Melbourne, Osaka, Prag, Santiago, Taipei, Washington. 5 puan: Bangkok, Beijing, Roma, Stockholm, Varova. 4 puan: Atlanta, Barselona, Berlin, Buenos Aires, Budapete, Kopenhag, Hamburg, stanbul, Kuala Lumpur, Manila, Miami, Minneapolis, Montreal, Mnih, angay.

Tablo 6.1e gre 12 puan alan Londra, Paris, New York ve Tokyo ile 10 puan alan ikago, Frankfurt, Hong Kong, Los Angeles, Milan ve Singapur kentleri alfa dnya kentleri olarak tanmlanmtr. Dier kentlerden 7-9 puan alan 10 kent beta dnya kenti ve 4-6 puan 35 kent ise gama dnya kenti olarak tanmlanmtr. Geriye kalan kentlerden 1-3 puan alanlar ise konumlarna gre dnya kenti olma konusunda belirli iaretler tayan kentler olarak deerlendirilmitir. Bu almaya stanbul da dhil edilmi ve stanbul gama dnya kenti olarak tanmlanmtr. Hizmet sektrlerine gre yaplan lmlere baktmzda stanbul muhasebecilik sektrnde tanmlanmazken (0 puan) reklamclk sektrnde nemli merkez, (2 puan) bankaclk sektrnde ve hukuk sektrnde ise ikinci derece merkez (1 ve 2 puan) olarak tanmlanmtr. Bu ekilde srasyla 0, 2, 1, 1 puanlar alan stanbul toplamdaki 4 puanla listede gama dnya kenti olarak yer almtr (adrc, 2006, s. 55). Alfa, Beta, Gama Dnya Kentleri Snflandrmas iin hangi sektrler incelenmitir? SIRA SZDE Aratrnz.
DNELM Yukarda sz edilen Alfa, Beta, Gama dnya kentleri snflandrmas 2000 ylnda, ayn grup tarafndan kullanlmaktan vazgeilmitir (adrc, 2006, s 56). Bunun iki nedeni vardr. Bunlar: S O R U 1. Alfa beta ve Gama dnya kenti snflandrmas daha nceki btn dnya kenti lmleri gibi hizmet firmalarnn kentlerdeki byklne younlaD K K kentlerle bamakta ve kentlerin kreselleme dzeylerini ifade eden dier A T lanabilme dzeylerini lmemektedir. SIRA SZDE 2. Bu almalar kentler arasnda kat bir hiyerarinin varl varsaymndan hareket ederek dnya kentlerini snflandrmtr. Dolaysyla kentler hiyerarisinin tepesinde New York, Londra, Tokyo, Paris gibi baz kentler bulunmakta ve dier kentler ise hiyerarik olarak alt dzeylerdeAMALARIMIZ yer almaktadr. Taylor (2004)a gre bu yaklam kresellemeyle sadece baz byk kentlerin olutuunu vurgulayarak yalnzca birka nde gelen kentin aratrlmasn tevik K T A P etmektedir. Oysaki kreselleme yalnzca kk bir grup olan kresel kentleri deil ok daha fazla kenti etkilemektedir. Bundan dolay GaWC merkezi, ykselen a toplumuyla birlikte kentlerin rlen alarla birbirine eklendiini vurgulayarak TELEVZYON kresel kent a modelini gelitirmitir.

Alfa Dnya Kentleri: Londra, Paris, New York, Tokyo, Chicago, Frankfurt, Hong Kong, Los Angeles, Milan, Singapur. stanbul bir Gama dnya kentidir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

158

Kent Sosyolojisi

Kresel Dzeyde Oluturduklar Alar ve Bu Alar zerinden Gerekletirdikleri Aklarn Younluuna Gre Snflandrma
Taylor, Beaverstock, Smith gibi kresel kent aratrmaclarnn zellikle Kreselleme ve Dnya Kentleri- alma Grubu ve A (Globalization and World Cities- Study Group & Network) (GaWC) bnyesinde yaptklar deneysel kresel kent a aratrmalar, alar fikrini kresel kent literatrnn ve kresel kentlerin lmnn balca aktr haline getirmitir. yle ki Castellsin vurgusunu takiben Smith de alar, kresel kentlerin aktrleri olarak tanmlamtr (Smith, 2002).
SIRA SZDE

Kreselleme veSZDE Kentleri- alma Grubu ve A (GaWC) kresel a balanrlSIRA Dnya n nasl lmektedir? Aratrnz.
D Kentler N E L M KAB Nispi KAB Tam

D 6.2 Tablo N E L M Kresel Kent Anda Yksek Balantl 50 S O R U Kent in Tam ve Nispi Kresel A Balanrlklar DK (KAB)K A T

Kentler 26-Kuala Lumpur 27-Stockholm 28-Bangkok 29-Prag 30-Dublin 31-anghay 32-Barselona 33-Atlanta 34-Moskova 35-stanbul 36-Beijing 37-Washington 8-Auckland 39-Viyana 40-Varova 41-Seul 42-Lizbon 43-Johannesburg 44-Kopenhag 45-Budapete 46-Manila 7-Montreal 48-Hamburg 49-Mnih 50-Dusseldorf

Tam KAB 28200 28185 27726 27493 27244 27120 27053 27052 26734 26659 26608 26522 6478 26408 26405 26281 26269 26232 26163 26032 25871 25242 25017 24630 24628

Nispi KAB 0.445 0.445 0.437 0.434 0.430 0.428 0.427 0.427 0.422 0.420 0.420 0.418 0.418 0.417 0.416 0.415 0.414 0.414 0.413 0.411 0.408 0.398 0.395 0.388 0.388

1-Londra

2-New York

S O R U

63399 61895 44817 44323

1 0.976 0.707 0.699 0.691 0.645 0.616 0.604 0.600 0.595 0.594 0.590 0.578 0.567 0.557 0.541 0.508 0.486 0.485 0.477 0.477 0.477 0.476 0.467 0.463

3-Hong Kong 4-Paris

DKKAT

Kaynak: Derudder SIRA SZDE ve Taylor, 2004.

SIRA SZDE 5-Tokyo 43781

6-Singapur
AMALARIMIZ

40909

AMALARIMIZ 7-ikago 39025

8-Milan
K T A P

38265

K 9-Los Angeles T A P38009

10-Toronto
TELEVZYON

37698

11-Madrid E V Z Y O 37690 TEL N 12-Amsterdam 13-Sidney 37414 36671

NTERNET

NT 14-Frankfurt E R N E T 35964

15-Brksel 16-Sao Paulo 17-San Francisco 18-Mexico City 19-Zrih 20-Taipei 21-Mumbai 22-Cakarta 23-Buenos Aires 24-Melbourne 25-Miami

35321 34295 32178 30812 30737 30247 30216 30214 30208 29617 29341

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

159

Yukardaki tablo 6.2de kresel a balanrl olarak nde gelen ilk 50 kent yer almaktadr. Kresel a balanrl en yksek olan kresel kent Londradr. Onu New York, New Yorku Hong Kong, Paris ve Tokyo takip etmektedir. stanbul ise kresel a balanrl sralamasnda 35. kent olarak karmza kmaktadr. Yukarda bahsedilen lmn nemli bir eksiklii, kresel a balanrlnn yalnzca hizmet firmalarnn oluturduu alara indirgenmesidir. Bu modelin eksikliinin giderilmesi amacyla GaWC koordinatr Taylor 2004 ylnda 16 ayr kriter kullanarak ve kresel aklar ekonomik, politik, kltrel ve sosyal boyutlaryla len yeni bir lm gerekletirmitir. Taylor 2004 ylnda yapt bu lmde nasl bir yntem kullanmtr? Aratrnz. SIRA SZDE Bu lmn bulgularna gre, ekonomik kresellemede, daha nceki bD Kong, tn lmlerde liste banda yer alan Londra, New York, Hong N E L MParis, Tokyo kentleri yine liste bandaki kentlerdir. Sektrlere gre yaplan ekonomik kreselleme analizinde de bu be nc kent yine liste bandadr. SFarkl olarak muO R U hasebecilikte Los Angeles ve Toronto; reklamclkta Sidney ve Toronto; bankaclkta Singapur; sigortaclkta Los Angeles; hukukta Frankfurt ve Washington; yneDKKAT tim danmanlnda ise Madrid ve Stockholm listeye girebilen kentler olmutur (adrc, 2006, s. 61). SIRA SZDE Politik kreselleme iin Birlemi Milletler (BM acentelerine), ulusal diplomasi rgtlerine ve yerel ynetimlerin kresel rgtlerine baklmtr. BM acenteleri asndan byklk, yani kentteki ylma itibariyle nde gelen kentler New AMALARIMIZ York, Cenevre, Bangkok eklinde sralanrken; a balanrl itibariyle Cenevre ve ardndan Brksel listenin banda yer alan kentlerdir. Benzer ekilde ulusal diplomatik kurulularda Washington; yerel ynetim rgtlerinde ise Manila ve Roma K T A P birincil kentlerdir (adrc, 2006, s. 61). Kltrel kreselleme iin medya, mimarlk ve mhendislik alanlarna baklmtr. Listenin banda nc kentler (Londra, New York, Hong Kong, Paris, TokTELEVZYON yo) yer alrken medyada Los Angeles ve Milan; mhendislik ve mimaride ise Sidney, Beijing (Pekin), Singapur gibi Pasifik kentlerinin de listede yar ald gzlenmitir (adrc, 2006, s. 61). NT RNET Sosyal kreselleme iin sivil toplum kurulular ( STK)) ve Ebilimsel almalarn paylamna baklmtr. STKlarda Nairobi ve Brksel balanrlk a en gl olan kentlerken; byklk ynyle Londra ve Washington listenin bandaki kentlerdir. Bilimsel aratrmalarda ise Londra, Los Angeles, San Francisco ve Boston nde gelen kentlerdir (adrc, 2006, s. 61). Drt alandaki (ekonomik, politik, kltrel ve sosyal) sonular birletirilerek toplam sonular aadaki tabloda gsterilmektedir. Bulguya gre, hem kentteki younluk (byklk) hem de balanrlk durumu olarak Londrann toplamda liste banda yer aldn grmekteyiz. Londray New York, Paris, Hong Kong ve dier kentler takip etmektedir. Bu lm, hizmet sektrlerinin yan sra kltrel, sosyal ve politik kurumlarn oluturduu aklara yer vermesi, kresel kent ann ok ynl alarn bir toplam olduunu vurgulamas byk nem tamaktadr. Bunun sonucu olarak da bir nceki lmden nemli farklarn olutuunu grmekteyiz. zellikle Washington, Bangkok, Brksel ve Cenevre gibi ekonominin yan sra politik, sosyal ve kltrel alanlardaki kreselleme sonucu listeye girmilerdir (adrc, 2006, s. 62) .

Kresel a balanrl en yksek olan kresel kentler: srasyla Londra, New York, Hong Kong, Paris ve Tokyo. stanbul ise kresel a balanrl sralamasnda 35. kenttir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

160
Tablo 6.3 Balanrlk ve Bykle Gre nc Dnya Kentleri Kaynak: Taylor, 2004.

Kent Sosyolojisi

Kentler Londra New York Paris Hong Kong Tokyo Washington Los Angeles Singapur Bangkok Brksel Cenevre ikago San Francisco Sidney Toronto

Byklk 14 13 7 6 6 5 2 4 2 2 2 3 2 1 1

Balanrlk 14 13 7 5 4 3 5 3 2 2 2 0 1 2 2

Toplam 28 26 14 11 10 8 7 7 4 4 4 3 3 3 3

Kresel kent kuram, kent alarn ve kresel kent hiyerarisinin snflandrmasn yaparak ehirler arasnda uluslar tesi balantlar anlamada nemli anlaylarn ortaya kmasna katkda bulunmaktadr. Kresel kent aklar ve alarna ynelik daha baka lmler mevcuttur ve baka trde lm gelitirme ve konuya ynelik aratrmalar devam etmektedir.

BYME KOALSYONU, DEVLET STRATEJLER VE KRESEL KENT OLUUMU Kresel Kent Kuramna Temel Eletiriler
AM A

Kresel kent kuramna yneltilen temel eletirileri sralayabilmek.

Kresel kent kuram, kresellemeyi makro ve yukardan aaya bir sre olarak kurgulamtr. Dolaysyla, kreselleme srecinde znenin davrann, g ve ideolojinin roln atlayarak kresel-yerel ikiliklerini yeniden ina etmitir (Robertson ve Khondker, 1998). Storpere (1997) gre kresel kent yaklam, kenti bir makine olarak tasarlamaktadr. Corafik olarak youn sosyo-ekonomik sistem olarak tanmlanan bu makine kent, bir eit kent-ekonomi fizii kanunlarna gre ilemektedir. Ekonomi ve toplumda meydana gelen deiimler, bu makinenin ekme kuvvetinde meydana gelen bir deiimin (ulusal kapitalizmden kresel kapitalizme ve endstriyel retimden servis sektrne gei) sonucudur eklinde yorumlanmaktadr. Bu trdeki ekme kuvveti, kresel kapitalist toplumun genel mekanik yapsal kuvvetleri ve aklar iinde tali montaj olarak kabul edilen kentleri retmektedir. Bu benzetme gnmz kresel ekonomisinde yksek gelirli lkelerde (ve baz orta gelirli lkelerde) kentlerin ekonomik ve sosyal dinamiklerini saptrmaktadr. Bu kentlerin ekonomik rolleri daha byk makine iinde mekanik dm olma deildir. Kentler sadece ekonomik deiimlerin sonucu deildir. Kresel kent kuramnda kresellemeyi alma, kresel ekonomik corafyann haritasn yapma hline gelmitir. Kresel kent aratrmaclar, ekonomik kresellemenin kent zerine olan etkilerini almaya odaklanmtr. Dolaysyla, kent di-

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

161

namiklerine yn veren politik ve ideolojik faktrler, urban dinamiklerini ekillendiren ulusal ve yerel aktrler, kresel srelerde ve aklarda stratejik olarak kentlerin konumlandrlmasna ynelik sylemler gz ard edilmitir. Bu aratrmaclar yereli, pasif alclar, kresel ekonomik glerin aktarclar ve reaktrleri konumuna indirgemilerdir (Cox, 2001; Douglass, 2000). Kresel kent yapm srecinde kresel-yerel etkileimi sz konusudur. Bu kresel-yerel etkileim kresel aklarda, kendilerini ve kentlerini konumlandrmak iin devletler ve stratejik aktrler tarafndan, uzlatrlmakta ve aktif olarak tevik edilmektedir (Brenner, 1998). Ksacas, kresel kent erevesinde, kresellemenin siyasetine deil kresellemenin ekonomisine; kent siyasetine deil kent ekonomisine ncelik verilmektedir. Kresel kent kuram, kreselleme ve kentlerin kresellemesini sreler olarak ele almaktadr. Eletirmenlere gre ise kreselleme ve kentlerin kresellemesi sreler olduu kadar ayn zamanda da projelerdir. Bu projeler konumalar iinde kurgulanmakta ve yerel, ulusal ve kresel dzeylerde tevik edilmektedir (Robertson ve Khondker, 1998). ou kresel kent aratrmalar, kresel Kuzeyde yaplmakta (Kuzey Amerika, Kuzey Avrupa ve Dou Asya); ou kresel kent aratrmaclar, kresel Kuzey lkelerinde olan niversitelerde almakta; ve ou kresel kent, kresel kuzeyde yer almaktadr. Dolaysyla kresel kent kuram, kresel Kuzeyin yapsal dnm ve yeniden yaplanmalar temel alnarak oluturulmutur ve gerekte kresel Kuzeyin gereklerini yanstmaktadr. Dolaysyla kresel kent sisteminin temel haritalar, gnmz kresel ekonomisi iinde gcn simgeleri, merkezyetilik ve dlama olarak anlalmaldr. Birok kent aratrmacs kresel kent kuramnn, dnya sistemi merkez lkeleri dndaki kent geliimimin kreselleme srecini aratrmaya deer bulmamtr (Brenner ve Keil, 2006, s. 190). Kresel kent teorisine katkda bulunan nc akademisyenler, belirli bir ehrin isel anahtar gelimelerini ve srelerini o ehrin kresel kent sistemi iinde dsal konumlanmasna gnderme yaparak aklamaya almlardr. Fakat daha sonralar bu trdeki nedensellik tersine evrilmitir. Kresel bir ehrin tarihi, mekn, kurumsal yaplan ve sosyo-politik evresi o ehrin dnya ekonomisi iine eklemlenme biimini gl bir ekilde etkilemektedir (Brenner ve Keil, 2006, s.130).

Kresel kent kuram, en temel anlamda kresel kent oluum srecinde nemli rol oynayan politik faktrleri gz ard etmitir.

Kresel Kent Oluum Srecinde Politik Faktrler: Byme Koalisyonu ve Devlet Stratejileri
A M A

Kresel kentlerin oluumu ve politik faktrler arasnda iliki kurabilmek.

Friedman, Wolff, Sassen ve Taylor gibi kresel kent aratrmaclar kresel kentlerin tanm, zellikleri, snflandrmas, balanrl ve aklar hakknda birtakm geni genellemeler yapma giriiminde bulunurken; dier aratrmaclar ehirlerin dnya ekonomisine ne ekilde eklemlendiini, ehirlerin ayrt edici ve mekn-zgl zelliklerini gz nne alarak analiz etme konusuna odaklanmlardr. Kresel ehirlerin kresel sermaye birikim iin dm noktas olma gibi en temel ortak zellie sahip olmas yannda, bu kentlerin kendi ilerinde farkllklar sz konusudur (Brenner ve Keil, 2006, s. 130-131). Kresel kentlerin ina edilmi evreleri, politik ve ekonomik yaplar her bir kentin ayrc tarihsel miraslar tarafndan ekillendirilmitir. Bu kresel kentleri ynetim ve kontrol merkezleri haline dntrme mekn-zgl politik stratejiler ve mekn-zgl kurumsal yollar aracl ile

162

Kent Sosyolojisi

salanmtr. Kresel kentlerin evrimsel yrngeleri, srasyla ulusal ve yerel zgl kurumsal dzenleme, hukuki ereve ve sosyo-politik mcadeleler tarafndan biimlendirilmektedir (Brenner ve Keil, 2006, s.130). ehirler arasnda kresel balanrl salamak iin yeni ulam ve tele-komnikasyon altyaplar kurulmutur. Ulusst sermayenin gereksinimlerini karlamak iin byk lekli emlak oluturma, byk projeler ve ofis kuleleri ina edilmitir. Merkez ticaret blgeleri ve lks iskn gelitirme projeleri eski ii snf mahallelerinin iine kadar geniletilmitir. ehri ehirde oturanlara ve potansiyel yatrmclara pazarlamak iin kresel ynetim ve kontrol merkezi olarak yeni g peyzaj ina edilmitir (Brenner ve Keil, 2006, s.131). Kresel kent oluumu iin yerel n artlarn oluumunda rol olan genel olarak ulusal, blgesel ve/veya yerel devlet yetkilileri, ulustesi irket elitleri ve yerel mal sahipleri veya kiralayclarndan oluan byme ynelimli politik ittifaklarn alt izilmektedir (Logan ve Molotch, 1987). Bu ittifaklar kresel balanrln salanmas iin gerekli altyapsal, teknolojik ve finansal kaynaklarn seferber edilmesine hizmet etmekle kalmaz ayn zamanda genel olarak kresel kent oluumu ile balantl olan byk lekli byk projelerin ve gayrimenkul imarlarna olacak olas yerel muhalefetleri ktletirme grevini de yerine getirir (Brenner ve Keil, 2006, s.131). Devlet kurumlar, dzenleyici yeniden ayarlamalar veya finansal sbvansiyonlar veya ikisinin karm yntemleri uygulayarak ulusal, glgesel ve belediye leinde kresel kent oluumunu tevsik etmede merkezi rol oynamaktadr. Devletler, kresel olarak ynelmi irketlerin, gayrimenkul imar edenlere ve politik elitlerin taleplerine hizmet etmek iin aktif bir ekilde kent meknnn yeniden organize edilmesine yardmc olmaktadr (Brenner ve Keil, 2006, s.131). Sharon Zukin (1992) nc kresel kent olan Londra ve New Yorku karlatrmal olarak incelemitir. 1980lerde bu kentlerin ehir merkezlerinin yeniden geliimini salamak ve onlarn kresel finans merkezleri olma zelliini salamlatrmak iin devlet tarafndan sbvanse edilen byk-projeler oluturulmutur. Londrada Kings Cross ve Docklands projelerini gerekletirmek iin tamamyla yeni bir yar-hkmete benzeyen birimler kurulmutur. Ney York ehrinde Battery Park Kentinin kurulmas ve 42. caddenin ve Times Squarein yeniletirilmesi hkmet finans destekli zel irketler tarafndan gerekletirilmitir (Brenner ve Keil, 2006, s. 137). Zukin bu byk projelerin analiz erevesini oluturmak iin iki kavram kullanmtr. Bunlar: 1. Anadili/yerli (Vernacular): Gnlk hayatn meydanlar, 2. Peyzaj (Lanscape) sermaye ve devlet kurumlar tarafndan egemen olunan gcn meknlar. Zukin iin temel soru sudur: Kresel ehir mekn ii snfnn gndelik yeniden retimini yardmc olacak ekilde mi dzenlenmeli? Yoksa kresel irketler ve finans elitlerinin taleplerine hizmet edecek ekilde mi yeniden biimlendirilmelidir? New York ve Londra yerel hkmet kurumlar, kresel irketler ve finans elitlerinin talepleri dorultusunda, bu ehirleri yeniden biimlendirmeyi tercih etmilerdir. Bylece bunu yaparak her bir ehri kresel piyasalarn etkilerine maruz brakmlardr. Bu nedenle her bir ehirde gittike ilerleyen Gcn Peyzaj asla tamamen emniyetli veya deimez deildir. eriden sosyal patlamalar ve kar direniler ve dardan jeo-ekonomik deiiklikler tarafndan tehdit altnda olma ihtimalleri vardr (Brenner ve Keil, 2006, s. 137).

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

163

Takashi Machimura (1992) almasnda, Tokyonun kresel kent olmasnda rol oynayan heterojen byme koalisyonundan bahsetmektedir. Ona gre, Tokyonun kresel kent olmasnda bu koalisyon byk rol oynamtr. Bu heterojen koalisyon unlardan olumaktadr: hem yerel hem de ulusal hkmet birimleri eitli sermaye fraksiyonlar (ulustesi irketler, emlak irketleri, arazi sahipleri) ve dier kar gruplar. Machimura, Tokyonun kresellemesi sonucu oluan sosyomeknsal dnmleri de analiz etmitir. Bu sosyo-meknsal dnmler unlar kapsamaktadr: toprak kullanm slah, yerleim alannn yeniden uzlam ve yerinden etme ve mesken koullarn iyiletirme iin mcadelelerin oalmas. Zukinin yorumuna benzer bir yorumda bulunmutur: kresel ehirlerde kent meknlarnn gndelik ve kapitalist kullanm arasnda derin gerilim vardr ve bu gerilimler sosyo-politik atmalar eklinde kendini ehirde gstermektedir. Kresel kent oluum sreci tarafndan tetiklenen politik-ekonomik ve sosyo-meknsal deiimler eitli gerilim ve atmalar da beraberinde getirmitir (Brenner ve Keil, 2006, s. 145). eitli kent dnm projelerinden olumsuz ynde etkilenen kitle ve onlar destekleyenler, sosyal hareketler gelitirerek bu byme koalisyonunun amalar dorultusunda ekillenen kent oluumlarna kar koymaya almaktadrlar. Kresel Gney lkelerindeki ehirlerin kreselleme srecini anlamak iin bu lkeleri Kuzey lkelerinden ayran tarihsel byk lekli faktrlere bakmamz gerekir. Smrgecilik, 1970lerin ortalarndan itibaren neoliberal politikalarn dayatlmas, Dnya Bankas, Birlemi Milletler, Uluslararas sivil toplum kurulularnn gibi uluslararas kurulular kresel Gneyde kent geliim sreleri zerinde ok byk etkileri vardr.

KRESEL KENT VE STANBUL stanbul Kresel Kent mi? Kresel Kent Olabilir mi?: Trkiyede Akademik Ele Allar
A M A

stanbulun kresel kent tartmalar ve aratrmalarndaki yerini zetleyebilmek.

Uluslararas literatrde, zellikle 1980lerde kreselleme sreciyle birlikte kresel kent/dnya kenti kavramlar kent aratrmalarnn temel konu balklardan biri hline gelirken, Trkiyede akademik evrede bu konu 1992de alar Keyder tarafndan gndeme getirilmitir. Trkiye de 1992 ylnda stanbul Dergisi, kreselleme olgusunu kent gndeminin nemli bir bal olarak ilemeye balamtr. Bu tarihten itibaren kentleme konusunda alan birok akademisyen stanbulun kresel kent olup olmad konusunda deerlendirmelerde bulunmulardr. Aye nc (1992) stanbulu Nasl Anlamal? makalesinde, Bence stanbul kimliini aramyor, buldu. stanbul global bir kent olarak tanmlyor kendini artk demitir. nc (1992, s. 71), 1980lerin stanbulun resm sylem iinde hapsolmu kimliinden kendini serbest brakarak ve stanbulun kendi adna var olabilmesini mmkn klarak global kent kimliini bulmasn saladn belirtmektedir. alar Keyderin stanbulu Nasl Satmal? makalesi ile birlikte Trkiyede de kresel kent/dnya kenti konusu kent sosyolojisinin nemli bir konusu hline gelmitir. Keyder (1992, s. 81) kresel ada ulusal ekonomilerin ehirleri deil, ehirlerin ulusal ekonomileri tad olgusuna vurgu yapmaktadr. Dolaysyla yeni kresel ekonomide Trkiyenin kalknmasnn stanbuldan getii ve stanbulda kresel-

164

Kent Sosyolojisi

leme adna yaplacak yatrmlarn Trkiyenin geleceini de yakndan ilgilendireceini belirtmektedir. Keydere gre, kresellemeyle birlikte stanbulda ksa sre iinde ok ciddi dnmler gerekleebilir ve bu dnm doru ynlendirildiinde kente nemli kaynaklar salayarak stanbulun statsnn ykselmesine katkda bulunulabilecektir. Aksi bir durum ise hem kent hem de lke asndan kresel piyasadan dlanma, yalnzlama ve yerel, dar politikalarn etkisi altna girmeye yol at gibi, frsatlarn kullanlmasna ynelik giriimlerin reddi, uzun vadede stanbul ve Trkiye iin ok maliyetli olabilecektir (Keyder, 1992, s.81). Ona gre, stanbul bir kresel kent olma yolunda gerekli maddi koullara sahiptir ve yapmas gereken ise inisiyatif gstermesidir. Bu inisiyatif erevesinde kaynaklarn kresel sermayeyi ekecek ekilde seferber etmeli ve kresel hizmet firmalarna altyap oluturmaldr. nk bu sre aslnda bir yartan ibarettir, frsatlara ynelik yatrmlar yapmamak ise yarmay kaybettirecektir (Keyder, 1992, s.84). Kresellemeyle birlikte Keyderin deyimiyle stanbulun satlmas ile birlikte kentte hakim konuma gelecek olan kresel sermaye olacaktr. Dier bir alma lhan Tekelinin Dnya Kenti stanbul makalesidir. Tekeli (1992, s. 55) bu makalesinde, ekonomik yarmalar uluslararasndaki ekonomik yarmalar olarak deil, uluslararas metropoller arasndaki yarmalar olarak alglanmaya balyor vurgusunu yapmtr. Tekeli kresel kentleri, uluslararas kentler olarak kavramsallatrmakta, uluslararas metropollerin ayrc zelliinin bu kentlerin dnce, karar ve rgtlenme merkezleri olmalarndan kaynakl olduunu savunmaktadr. Bu da uluslararas metropollerin hizmet retiminde karar ve koordinasyon merkezleri olarak yaplanmalarn salamaktadr. Fakat Tekeliye gre metropollerin geliiminin nedenlerini kavramak iin bunlarn tesine gemek ve grnmeyen yzn de tanmlamak gerekir. Kentlerin bu grnmeyen yzn kreselleen sermayenin mant oluturmakta ve sermayenin kresel dzeyde akkan hale geldii gnmzde, corafik avantajlar olan bir kente okuluslu irketlerin yerlemesiyle bir uluslararas metropoln yaratlabilecei yanlgsna dmemeliyiz nk bu ok uluslu irketler her istedikleri zaman mekn deitirebilirler. Keyder baz kentlerin kreselleme srecinden nce de dnya kentleri olarak varlklarn srdrdklerini ve stanbulun da bu ehirlerden biri olduunun altn izmektedir (zkan, 2001, s. 75). nk stanbul, tarihi boyunca btn ticaret yollarnn ve eitli medeniyetlerin kesitii yerde konumlanmtr. stanbulun bu corafik ve ekonomik konumu kenti Hindistan ile Bat Avrupa arasndaki en nemli kalc pazar hline getirmekteydi (Keyder, 2000, s. 10). Keyder, stanbulun 1980lerden sonra nemli deiimler yaadn, stanbulun kresel kent olma yolunda nemli frsatlara sahip olduunu ve kreselleme dinamiklerini bnyesinde barndrmasna ramen henz bir kresel kent olamadn dnmektedir. Bununla birlikte kresel aklarn ve etkileimin toplumsal ve meknsal deiim zerindeki kltrel, sosyal, politik etkilerinin srekli devam ettiini belirtir. stanbulun kresel kent olamamasnda, stanbulun karar alclarnn bu srete kresellemeye kukuyla yaklamalar ve kresellemenin ihtiya duyduu projeleri retememeleri nemli etkenlerdir (Keyder, 2000, s. 26-28). Fuat Ercana (1996) gre stanbul kresel kent olmaktan ok uluslararaslaan bir kenttir. Ercan, kresel kentleri komuta ve koordinasyon merkezleri olarak kavramsallatrrken, uluslararas kentleri ise g merkezleri olmadan ziyade, g trafiinin iinden getii kentler olarak tanmlamtr. Ercan, sermaye birikiminin yeterince gelimedii ya da daha ok gelimemi bir finansal piyasada faiz getirisi

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

165

zerinde younlat bir ekonomide stanbulun kontrol merkezi olma ynndeki bir beklenti, pek fazla gereki grnmemekte der. Hatta Ercan stanbulun yakn gelecekte de bir kresel kent olma potansiyelini tamadn savunur (Ercan, 1996, s. 84). Mbeccel Kray ise stanbulu u ekilde deerlendirmektedir: stanbul, ok byk tarihi olan bir ehir, byk ekicilii, doas olan ehir, fakat metropol olmak iin gerekli insan yaps yok; byle bir temel yok demektedir. Kray stanbulun kresel bir metropol olabilmesini tarihsel srece gnderme yaparak deil maddi altyapya gnderme yaparak deerlendirmektedir. Ona gre, stanbulun kresel bir metropol olabilmesi iin maddi altyapya gereksinimi vardr ve bu mevcut deildir (Kuntay, Erginsoy ve Gmolu, 2001, s.15). Byle bir metropol olunmas iin yalnzca kendi kullanaca paray ileyen banka deil, kresel kullanmlara hizmet sunan kuramsallamann olmas gerekir. Kray stanbulu u ekilde deerlendirmektedir: Trkiye apnda metropoliten bir ehir, .. ama dnya metropol demek iin komik oluyoruz (Kuntay, Erginsoy ve Gmolu, 2001, s.15). Sonu olarak, akademik tartmalarda genel eilim stanbulun temelde bir kresel kent olmadna yneliktir. Fakat stanbulun kresel kent olabilirlii ile ilgili deerlendirmelerde ise sylemler farkllamaktadr. Bazlar belirli bir potansiyele sahip olduu vurgusunu yaparken, bazlar da stanbulun gelecekte de kresel kent olma niteliine ulaamayaca kansndadr. Oysaki dnya kentleri ile ilgili yaplan karlatrmal analizlerde stanbulun, sz konusu sylemlerin tersine, kresel aklarda nemli bir merkez olduu grlrken; Taylor da stanbulu, Bat Asya-Kuzey Afrika-Gneydou Avrupann tek kresel kenti olarak tanmlamtr.

Kresel Kent lmlerinde stanbul

Bu konuda ender yaplan lmlerden biri alar Keyder ve Aye ncnn Istanbul and the Consept of World Cities (1993) adl almasnda yer almtr. lm kriterleri olarak stanbulun nfusu, vergi gelirleri, toplu konut yaps, uluslararas bankalar ve be yldzl otelleri incelenmitir. Bu kriterler temelinde Keyder ve nc stanbulda kreselleme dinamiklerini irdelemilerdir. Bulgulara gre, 1980lerle birlikte zellikle yabanc bankalarn ve be yldzl otellerin belirgin bir byme dinamii yaad; ayn dnemde belediyelerin mali olarak glendirilmesiyle de stanbulun gelirlerinde yksek bir artn olduu gzlenmektedir. stanbulun nemli bir kreselleme dinamii yaadna dikkat eken Keyder ve nc, blgede 1990n bandaki deiim ve ayrca yerel karar alclarn belirleyiciliine de dikkat ekmilerdir. Keyder ve ncnn lm bu alanda yaplm ilk aratrma olmas nedeniyle nem tamasna ramen, dier kentler ile karlatrlmad iin kresel kentler arasndaki yeri, konumu ve kreselleme dzeyiyle ilgili gl analizlere olanak tanmamaktadr. 1. Avrupa Kentleri Arasnda stanbul Tablo 6.4 Avrupa kentinin kresel kent balanrl n sektrel olarak gstermektedir. Kresel kent balanrlna gre ilk 50 kent iinde 22 Avrupa kenti bulunmaktadr. Dikkati eken ncelikli unsur, bu sralamada 14. olarak yeralan stanbulun hizmet hinterlandndaki geni bir blgede baka bir kentin olmaydr. Ancak Balkanlarda Budapete ve zellikle Kafkasya ve Orta Asya ile iliki anda ise, Moskova ile bir rekabetten sz edilebilir. Atina, Sofya gibi komu kentler ise listeye girememitir (adrc, 2006, s.112).

166
Tablo 6.4 Kresel Kent Balanrlnda ilk 50 arasnda Avrupa kentleri Kaynak: Taylor, Walker, Catalano ve Hoyler, 2002.

Kent Sosyolojisi

Kent Sras 1 (1) 4 (2) 8 (3) 11 (4) 12 (5) 14 (6) 15 (7) 19 (8) 27 (9) 29 (10) 30 (11)

Kentler Londra Paris Milan Madrid Amsterdam Frankfurt Brksel Zrih Stockholm Prag Dublin

Kresel A Balanrl 1.00 0.70 0.60 0.59 0.59 0.57 0.56 0.48 0.44 0.43 0.43

Kresel Kent Sras 32 (12) 34 (13) 35 (14) 39 (15) 40 (16) 42 (17) 44 (18) 45(19) 48 (20)

Kentler Barselona Moskova stanbul Viyana Varova Lizbon Kopenhag Budapete Hamburg Mnih Duesseldorf

Kresel A Balanrl 0.43 0.42 0.42 0.42 0.42 0.41 0.41 0.41 0.39 0.39 0.39

Aklama: Kent sras altnda sralanan parantez iinde olmayan rakamlar kresel kent balanrln ve parantez iinde olan rakamlar da Avrupa kentlerinin balanrln gstermektedir.

Avrupa kentleri arasnda stanbul, muhasebecilik sektrnde 23., reklamclk sektrnde 14. ve bankaclk/finans sektrnde ise 7. olarak listeye girmesine ramen sigortaclk, hukuk ve ynetim danmanl sektrlerinde listeye girememektedir. 315 kent arasnda stanbul kresel kent balanrl asndan 35. sradadr. 315 kent arasnda stanbuldaki hizmet sektrnn durumuna bakacak olursa; muhasebecilikte 50., reklamclkta 35., bankaclk ve finansta 21., sigortaclkta 108., hukuk sektrnde 82., ve ynetim danmanl sektrnde 52. srada yer almtr. Bu sonular da bize gstermektedir ki, stanbulun, yksek balanrlk sahibi bir kresel kent olarak 35. olduu sralamadaki konumu ncelikle, bankaclk ve finans sektrnde sahip olduu yksek balantdan kaynaklanmaktadr denilebilir. stanbul, bu sektrdeki balanrlk oranyla Avrupadaki birok kenti geride brakarak 7. ve genel sralamada ise 21. olmutur (adrc, 2006, s.112-113). 2. Ortadounun Kresel Kenti stanbul Tabloda 6.5te grld zere, Taylor (2001) Bat Asya ve Kuzey Afrika kentlerine odaklanm ve 29 kenti deerlendirmitir. Ancak bunlardan n plana kan 12si zerinde younlamtr. Blge kentlerinin nde gelen 315 kent arasnda kresel kent sralamasndaki yeri ve kresel a balanrl aadaki tabloda gsterilmektedir. Grld gibi blgede byk bir kresel kent bulunmamaktadr. En yksek sralamaya sahip olan kent 35. olarak stanbuldur. Bir sonraki kent ise 54. olarak Dubaidir ve bir sonraki kent de 59. olarak Kahire dir. Dolaysyla, blge kentlerinden ilk 50 arasnda yer alanlarnn says 1 ve ilk 100 arasnda yer alabilen kentlerin says ise 8dir. Tabloda stanbul dnya kentleri arasnda 35. Bat Asya ve Kuzey Afrika lkeleri arasnda 1. srada iken, Ankara dnya kentleri arasnda listede 273. olarak ve Bat Asya ve Kuzey Afrika lkeleri arasnda 22. olarak yer almtr.

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

167
Tablo 6.5 Bat Asya/Kuzey Afrika Kentlerinin Kresel A Balanrl Kaynak: Taylor, 2001.

Bat Asya/Kuzey Afrika Kentlerinin Kresel A Balanrl Kresel Kent Sras 35 (1) 54 (2) 59 (3) 64 (4) 89 (5) 90 (6) 91 (7) 95 (8) 110 (9) 115 (10) 117 118 124 126 142 178 190 203 269 270 272 273 (22) 281 282 283 291 297 310 313

Bat Asya/Kuzey Afrika Kentleri

Kresel A Balanrl

stanbul Dubai Kahire Beyrut Manama Cidde Tel Aviv Riyad Kazablanka Abu Dabi Kuveyt Lefkoa Amman Muskat Tunus Doha Limasol Tahran am skenderiye Rabat Ankara Sanaa Cezayir Kuds Trablus Hartum Cibuti Badat

0.420 0.363 0.354 0.332 0.247 0.246 0.245 0.237 0.213 0.209 0.207 0.204 0.195 0.190 0.174 0.140 0.133 0.121 0.063 0.061 0.054 0.053 0.048 0.045 0.045 0.034 0.029 0.012 0.005

Aklama: Bat Asya/Kuzey Afrika Kentlerinin Kresel A Balanrl Kresel Kent sras altnda sralanan parantez iinde olmayan rakamlar kresel kent balanrln ve parantez iinde olan rakamlar da Bat Asya/Kuzey Afrika kentlerinin kresel a balanrln gstermektedir.

Kltr Bakenti stanbul sylemi neyi ifade etmektedir aratrnz? SZDE SIRA
DNELM Kltrel faktrler dikkate alnarak kentler kresel kent olarak tanmlanabilir ve snflanSIRA SZDE drlabilir mi? Aratrnz! S O R U DNELM DKKAT S O R U

4 5

SIRA SZDE

DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U

SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE

SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE

168

Kent Sosyolojisi

zet
A M A

Kresel kentin ortaya kmasnda rol oynayan kresel dnm srecini aklayabilmek. Dnya kenti veya kresel kent kavram uzun bir tarih gemie sahip olmasna ramen, kent almalarnda tekrar dikkate alnmas 1980lerin banda srekli krizleri tevik eden kresel kapitalizmin yeniden yaplanmasn anlama ve yorumlama giriimlerinin bulunduu balamda gereklemitir. Kresel kent kuramclar, kent-merkezli kresel kapitalizm yaplanna doru olan deiiklii, 1970lerin ortasndan beri sren birbiriyle ilintili iki sosyo-politik dnme gnderme yaparak analiz etmektedirler. Bunlar; ulustesi irketler tarafndan kontrol edilen yeni bir uluslararas i blmnn ortaya kmas ve kinci Dnya Sava sonras dnemde eski endstrilemi dnyada egemen olmu Fordist-Keynezi teknolojik-kurumsal sistemin krizidir. Genel olarak kreselleme sermaye, meta ve enformasyon aknn yerel, ulusal ve blgesel meknsal snrlarn tesine geerek, dnya dzeyinde ilemesini ifade etmektedir. Baka bir deile, kreselleme sreci, ticaret, sermaye hareketleri, teknolojinin ak ve hatta insan aklarn ulustesi bir nitelie kavuturmaktadr. Kreselleme, lkeler arasndaki fiziksel ve ekonomik snrlar nemsizletirerek lkelerin egemenliklerini andrrken, kentleri, kresel sistemin temel birimlerinden biri hline getirmektedir. Kresel hareket eden sermaye, sermaye birikimi iin kendine uygun meknlar seerek buralarn bymesine, nem kazanmasna ve hatta kresel aklarla birlikte, kendisi de kreselleen bir kent formunun oluumuna katkda bulunmaktadr. Kreselleen dnyada artk ulusal devletlerin meknsal ekonomileri deil, ehirler veya byk apa kentleen blgeler en temel corafi birimdir. Bu sreten btn kentler etkilenmemektedir ancak baz kentler kresel aklarn merkezletii daha nemli pozisyonlara kavuabilmekte ve kresel kent olarak tanmlanabilmektedir. Kentler asndan otonomi olarak da tanmlanan bu yeni srete kentler kresel bir aktr hline gelmitir.

A M A

Dnya ve/veya kresel kenti aklayan yaklamlar sralayabilmek. Literatrde dnya kenti kavram ilk kez Geddes tarafndan dnemin byk metropoliten alanlarn tanmlamak iin kullanlmtr. Geddes dnya kenti kavramn, kentlerinin merkez ekonomik fonksiyonlarna gnderme yaparak tanmlama eilimindedir. Hall, kentlerin dnya kenti olup olmadn, nfus younluu, merkezlemi politik g, ticaret, finans, tamaclk ve hizmet sektrlerini ele alarak deerlendirmi ve bu alanlarda bu fonksiyonun bir yerde topland meknlar dnya kenti olarak nitelendirmitir. Cohen, dnya kentlerini uluslararas ticari faaliyetlerin merkezi ve yeni uluslararas i blmnn koordinasyon ve kontroln salayan meknlar olarak tanmlamtr. Friedmann dnya kentini, dnya kapitalizminin organizasyon nodlleri, blgesel, ulusal ve kresel meta aknn eklemleyicisi ve kresel sermaye birikimi mekn iinde dm noktas eklinde tanmlamtr. Sassen, kresel kentleri irket hizmet kompleksleri ve finans merkezleri olarak tanmlamtr. Sassene gre kresel kentlerin en temel zellii, sermaye hareketliliinin retimi iin gerekli olan ve daha genel anlamda kresel dnya kapitalizminin oluumunu salamlatran meknbal ve mekn-zgl eitli sosyo- ekonomik gereksinimleri temin eden meknlardr. Ona gre, kresel kentler karmak ve birlemi kresel ekonomilerin liderlik ve ynetimi iinde stratejik bir rol elde etmitir. Bu stratejik rol sadece kresel koordinasyon deil, ayn zamanda kresel kontrol gcn retimidir. Ercan iin kresel kent, dnya leinde hacim ve hz olarak artan meta aklar trafiin kontrol edildii meknlardr. ou akademisyen kresel kent tanmn daha ok ekonomik zellikleri temel alarak yapmtr. Knox ve Taylor ekonomik zelliklerin yannda sosyo-politik zellikleri (uluslararas faaliyet yrten sivil toplum kurulular, hkmetlerin ulusst rgtlenmeleri vs. topland kentler) de iin iine katmaktadr. Castells den etkilenen Taylor, nc dnya kentleri olarak nitelendirdii kresel kentleri iki ynyle tanmlamaktadr. Bunlar: dnya kentleri hizmet sektrlerinin merkezleridir. Bu anlamda Sassen ile hemfikirdir. Ayn zamanda kresel dzlemde ile-

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

169

yen alar birbirine balayan birer dm noktalardr. Kresel alana yaylm byk ve gl alar dier bir sylemle merkez alar birbirine balayan kentler kresel kentlerdir. Dnyadaki dier btn kentlerle balanrl yksek olan ve bu balanrlk anda stratejik neme sahip dm noktalarn oluturan kentler dnyadaki nc kentlerdir. Kresel kent literatrn zetleyen bir yaklama gre (Brenner ve Keil), kresel kentin zellikleri unlardr: ulustesi irketlerin kresel faaliyetleri iin dm noktalardr; reticiler ve finans servisleri iin retim alan ve pazardr; dnya ekonomisi iine farkl ekillerde eklemlenmesi kriterine gre tabakalasan ehirlerin geni hiyerarik yaps ierisinde bu ehirleri eklemleyen dmlerdir; geni apl blgesel ekonomiler veya kent meydanlar iinde meknsal egemen merkezlerdir. Knox ve Taylora gre kresel kentler: sermayeye ynelik hizmet reten, iletiim, telekomnikasyon, bilgi-ilem servislerinin; uluslararas fon akmlarn salayan ve denetleyen finans kurumlar, bankalar ve sigorta ilemlerinin; yeni uluslararas piyasaya uyum salayan medya, pazar aratrmalar, reklamclk irketleri, hukuk, mavirlik ve ynetim danmanl birimlerinin; uluslararas faaliyet yrten sivil toplum kurulular, hkmetlerin ulusst rgtlenmeleri vs. topland kentlerdir. Kresel kent hiyerarisi, a ve akkanlyla ilgili lm ve aratrma bulgularn zetleyebilmek. Kresel kent hiyerarisi: (kresel kentleri birer merkez olarak ele alan ve kentleri kresel ekonomide nemli aktrler olarak yanstan yaklam): Hall nfus bykl, zengin nfus younluu, merkezlemi politik g, ticaret, finans, tamaclk ve hizmet faaliyetlerinin younluunu temel alarak sekiz kenti dnya kenti olarak tanmlamtr. Ona gre 1950 ve 1960lar da dnya ehirleri Londra, Paris, Amsterdam-Rotterdam, Rhine-Ruhr komplex, Tokyo ve Moskovadr. Cohen de uluslararas firmalarn faaliyetlerini temel alarak dnya ehirlerini snflandrmtr. Cohen New York, Tokyo ve Londra birinci dzey dnya kentleri olarak tanmlarken, Osaka, Rhine-Ruhr, Chicago, Paris, Frankfurt ve Zrih de ikinci dzey dnya kentleri olarak tanmlamtr. Friedmann gelitirdii dnya kentleri hipotezinde, sz konusu kentleri nemli finans merkezleri olma, okuluslu irketlere ynetim merkezi olma, uluslararas kurumlarn

AM A

varl, nemli imalat merkezleri olma, hzl byyen bir hizmet sektr, dnya tamaclnda nemli bir dm noktas olma ve nfus bykl ltlerini temel alarak dnya kentlerini hiyerarik olarak snflandrmaya almtr. Friedmann, sz konusu yedi kriteri kullanarak 30 tane dnya kenti belirlemitir. Bu kentlerden, sermayenin kontrol merkezi olarak emein yeni uluslararas blmnde etkin olanlarn birincil dnya kentleri ve dierlerini ise ikincil dnya kentleri olarak adlandrmtr. Merkez lkelerde birincil dnya kentleri: Londra, Paris, Rotterdam, Frankfurt, Zrih, New York, ikago, Los Angeles ve Tokyo dur. Yar-evresel lkelerde birincil dnya kentleri: Sao Paulo ve Singapurdur. Merkez lkelerde ikincil dnya kentleri: Brksel, Milan, Madrid, Toronto, Miami, Houston, San Francisco ve Sidneydir. Yar-evresel lkelerde ikincil dnya kentleri: Johannesburg, Buenos Aires, Rio de Janerio, Caracas, Mexico City, Hong Kong, Taipei, Manila, Bangkok ve Seul olarak sralanmtr. Sassen zellikle hizmet sektrnn kresel dalmna bakarak New York, Londra ve Tokyo kentlerini kresel kent hiyerarisinin tepesinde yer alan kentler olarak tanmlamtr. Alfa Dnya Kentleri: Londra, Paris, New York, Tokyo, Chicago, Frankfurt, Hong Kong, Los Angeles, Milan, Singapur. Kresel kent a ve akkanl younluuna gre snflandrma (kentlerin kresel dzeyde oluturduklar alar ve bu alar zerinden gerekletirdikleri aklarla tanmlama ve bu aklarn nitelikleri ile analiz etme): Kresel a balanrl en yksek olan 10 kresel kent: srasyla Londra, New York, Hong Kong, Paris, Tokyo, Singapur, ikago, Milan, Los Angeles ve Torontodur. Bu lmn nemli bir eksiklii kresel a balanrlnn yalnzca hizmet firmalarnn (ekonomi temelli) oluturduu alara indirgenmesidir. Kresel aklar ekonomik, politik, kltrel ve sosyal boyutlaryla len ok boyutlu bir lm de gelitirilmitir. Bu lm, hizmet sektrlerinin yansra kltrel, sosyal ve politik kurumlarn oluturduu aklara da yer vermitir. Balanrlk ve Bykle gre nc Dnya Kentleri (ekonomik, politik, kltrel ve sosyal drt alandaki lm sonularnn bileimi): Londra, New York, Paris, Hong Kong, Tokyo, Washington, Los Angeles, Singapur, Bangkok, Brksel, Cenevre ve ikagodur.

170

Kent Sosyolojisi

AM A

Kresel kent kuramna yneltilen temel eletirileri sralayabilmek. Kresel kent kuram, kresellemeyi makro ve yukardan aaya bir sre olarak kurgulamtr. Dolaysyla, kreselleme srecinde znenin davrann, g ve ideolojinin roln atlayarak kresel-yerel ikiliklerini yeniden ina etmitir. Kresel kent kuramnda kresellemeyi alma, kresel ekonomik corafyann haritasn yapma hline gelmitir. Dolaysyla, kent dinamiklerine yn veren politik ve ideolojik faktrler urban dinamiklerini ekillendiren ulusal ve yerel aktrler, kresel srelerde ve aklarda stratejik olarak kentlerin konumlandrlmasna ynelik sylemler gz ard edilmitir. Bu aratrmaclar yereli, pasif alclar, kresel ekonomik glerin aktarclar ve reaktrleri konumuna indirgemilerdir. Eletirilere gre, kreselleme ve kentlerin kresellemesi sreler olduu kadar projelerdir de ayn zamanda. Bu projeler konumalar iinde kurgulanmakta ve yerel, ulusal ve kresel dzeylerde tevik edilmektedir. Dolaysyla kresel kent kuram kresel Kuzeyin yapsal dnm ve yeniden yaplanmalar temel alnarak oluturulmutur ve gerekte kresel Kuzeyin gereklerini yanstmaktadr. Dolaysyla, kresel kent sisteminin temel haritalar gnmz kresel ekonomisi iinde gcn simgeleri, merkezyetilik ve dlama olarak anlalmaldr. Birok kent akademisyeni kresel kent kuramnn, dnya sistemi merkez lkeleri dndaki kent geliimimin kreselleme srecini aratrmaya deer bulmamtr sonucuna varmlardr. Kresel kentlerin oluumu ve politik faktrler arasnda iliki kurabilmek. Kresel kentlerin ina edilmi evreleri, politik ve ekonomik yaplar her bir kentin ayrc tarihsel miraslar tarafndan ekillendirilmitir Bu kresel kentleri ynetim ve kontrol merkezleri haline dntrme mekn-zgl politik stratejiler ve mekn-zgl kurumsal yollar aracl ile salanmtr. Kresel kent oluumu iin yerel n artlarn oluumunda rol olan genel olarak ulusal, blgesel ve/veya yerel devlet yetkilileri, ulustesi irket elitleri ve yerel mal sahipleri veya kiralayclarndan oluan byme ynelimli politik ittifaklarn alt izilmektedir. Bu ittifaklar kresel balanrln salanmas iin gerekli altya-

psal, teknolojik ve finansal kaynaklarn seferber edilmesine hizmet etmekle kalmaz ayn zamanda genel olarak kresel kent oluumu ile balantl olan byk lekli mega projelerin ve gayrimenkul imarlarna olacak olas yerel muhalefetleri ktletirme grevini de yerine getirir. Devlet kurumlar dzenleyici yeniden ayarlamalar veya finansal sbvansiyonlar veya ikisinin karm yntemleri uygulayarak ulusal, glgesel ve belediye leinde kresel kent oluumunu tevsik etmede merkezi rol oynamaktadr. Devletler kresel olarak ynelmi irketlerin, gayrimenkul imar edenlere ve politik elitlerin taleplerine hizmet etmek iin aktif bir ekilde kent meknnn yeniden organize edilmesine yardmc olmaktadr. . ehirlerarasnda kresel balanrl salamak iin yeni ulam ve tele-komnikasyon altyaplar kurulmutur. Ulusst sermayenin gereksinimlerini karlamak iin byk lekli emlak oluturma, mega projeler ve ofis kuleleri ina edilmitir. Merkez ticaret blgeleri ve lks iskn gelitirme projeleri eski ii snf mahallelerinin iine kadar geniletilmitir. ehri, ehirde oturanlara ve potansiyel yatrmclara pazarlamak iin kresel ynetim ve kontrol merkezi olarak yeni g peyzaj ina edilmitir. Bunlar hkmet tarafndan veya hkmet destekli projelerdir. stanbulun kresel kent tartmalar ve aratrmalarndaki yerini zetleyebilmek. Trkiyede akademik tartmalarda genel eilim stanbulun temelde bir kresel kent olmadna yneliktir. Fakat stanbulun kresel kent olabilirlii ile ilgili deerlendirmelerde ise sylemler farkllamaktadr. Bazlar belirli bir potansiyele sahip olduu vurgusunu yaparken, bazlar da stanbulun gelecekte de kresel kent olma niteliine ulaamayaca kansndadr. Oysaki dnya kentleri ile ilgili yaplan karlatrmal analizlerde stanbulun, sz konusu sylemlerin tersine, kresel aklarda nemli bir merkez olduu grlrken; Taylor stanbulu, Bat Asya-Kuzey Afrika-Gneydou Avrupann tek kresel kenti olarak tanmlamtr. Kresel kent balanrlna gre stanbul, 50 kent iinde yksek balanrlk sahibi bir kresel kent olarak 35. srada yer almakta ve 22 Avrupa kenti iersinde 14. olarak yer almaktadr.

AM A

A M A

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

171

Kendimizi Snayalm
1. Brenner ve Keile gre aadakilerden hangisi kresel ehrin zelliklerinden biri deildir? a. Ulustesi irketlerin kresel faaliyetleri iin dm noktalardr. b. reticiler ve finans servisleri iin retim alan ve pazardr. c. Dnya ekonomisi iine farkl ekillerde eklemlenmesi kriterine gre tabakalasan ehirlerin geni hiyerarik yaps ierisinde bu ehirleri eklemleyen dmlerdir. d. Geni apl blgesel ekonomiler veya kent meydanlar iinde meknsal egemen merkezlerdir. e. Nfus olarak en kalabalk ehirlerdir. 2. Hall kentlerin dnya kenti olup olmadn aadaki kriterlerin hangisini kullanarak belirlemitir? a. Nfus b. Politik g c. Ticaret ve finans d. Tamaclk ve hizmet sektrleri e. Yukardakilerin hepsi 3. Friedmann dnya kentini tanmlarken aadakilerden hangisine gnderme yaparak tanmlar? Dnya Kenti: a. Dnya kapitalizminin organizasyon nodlleri dir. b. Blgesel, ulusal ve kresel meta aknn eklemleyicisi dir. c. Kresel sermaye birikimi mekn iinde dm noktas dr. d. Sadece a ve b e. a, b ve c 4. Sassen aadaki hizmet sektrlerinden hangisini aratrmalar iine dhil etmemitir? a. Tekstil b. Reklmclk c. Muhasebecilik d. Sigortaclk e. Bankaclk/finans 5. Aadakilerden hangisi nc Kentleri en iyi ekilde ifade etmektedir? a. Kresel a balanrl dr. b. Dnyadaki dier btn kentlerle balanrl yksek olan ve bu balanrlk anda stratejik neme sahip dm noktalarn oluturan kentlerdir. c. Endstrilemi lkelerdeki btn ehirlerdir d. Kresel kent a modelidir. e. Kent hiyerarisidir. 6. Aadaki ehirlerden hangisi Alfa Dnya Kentleri arasnda yer almaz? a. Paris b. New York c. Hong Kong d. Toronto e. Milan 7. Kresel a balanrl en yksek olan kresel kent aadakilerden hangisidir? a. Brksel b. Madrid c. Londra d. Zrih e. Singapur 8. Aadakilerden hangisi kresel kent almalarna katkda bulunmamtr? a. Sassen b. Cohen c. Marx d. Hall e. Taylor 9. Aadakilerden hangisi kresel kent literatrnn eletirilerinden biri deildir? a. Kresellemeyi makro ve yukardan aaya bir sre olarak kurgulamtr. b. Kent dinamiklerine yn veren politik ve ideolojik faktrler gz ard etmitir. c. Dnya sistemi merkez lkeleri dndaki kent geliiminin kreselleme srecini aratrmaya deer bulmamtr. d. Aratrmalar iine stanbulu dhil etmemitir. e. Kresel Kuzeyin gereklerini yanstmaktadr. 10. Avrupa kresel kent sralamasnda stanbul kanc srada yer almaktadr? a. 20. Srada b. 14. Srada c. 1. Srada d. 10. Srada e. 11. Srada

172

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. e 3. e 4. a 5. b 6. d 7. c 8. c 9. d 10. b Yantnz yanlsa Giri blmn gzden geiriniz. Yansnz yanlsa Dnya Kentleri: Tanm ve Kapsam blmn gzden geiriniz. Yansnz yanlsa Dnya Kentleri: Tanm ve Kapsam blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kresel Kentler: Tanm ve Kapsam blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kresel A Balanrl blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kresel Kent Aratrmalarnda lm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kresel Kent Aratrmalarnda lm blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa btn niteye alnz Yantnz yanlsa Kresel Kent Kuramna Temel Eletiriler blmn gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kresel Kent ve stanbul blmn gzden geiriniz. merkez olarak tanmlanmtr. nc hizmet sektr bankaclktr. Reklamclk iin kresel faaliyet yrten nde gelen 25 bankadan 10una baklmtr. Veriler banka ubelerinin 5 veya daha fazla faks numaras iermelerine baklarak elde edilmitir. Bu ekilde 68 kent tanmlanabilmitir. 8 veya daha fazla varln tespit edildii 10 prime merkez; 5, 6 veya 7 durumun tespit edildii 30 majr merkez ve 2, 3 veya 4 durumun tespit edildii 28 minr merkez tanmlanabilmitir. Drdnc sektr ise hukuk sektrdr. Kentlerin hukuk sektrndeki hizmet deerlerine bakmak iin yabanc ubelere sahip 30 Londra ve 100 Amerika firmas ele alnmtr. Bu ekilde en az 2 ve daha fazla bro veya ubenin bulunduu 72 kent tanmlanabilmitir. Bu kentlerden en az 7sinin merkezi bulunan veya 26 ya da daha fazla yabanc ube bulunan 11 prime merkez; 4-5 firma merkezi bulunan veya 5-17 yabanc hukuk brosu bulunan 28 majr merkez; 2-3 merkez bro veya 2-4 yabanc hukuk firmasnn brosu bulunan 31 minr merkez tanmlanmtr (adrc, 2006, s. 54-55). Sra Sizde 2 GaWC, firmalarn oluturduu aklarda kentlerin kresel a balanrln len birok lm yapmtr. Bunlarn en kapsaml olan 315 kentte 100 kresel hizmet firmasnn konumunu ieren lmdr. Bu lm iin 315 kentte, 6 hizmet sektrnden oluan 100 kresel hizmet firmasnn (18 muhasebe, 15 reklam, 23 bankaclk/finans, 11 sigorta, 16 hukuk ve 17 ynetim danmanl) varl 5 zerinden derecelendirilmitir (en alt dzeydeki temsiliyette 1 ve en st dzeydeki temsiliyette ise 5 verilmitir). Her firma iin matris hesaplamas kullanlarak bir kentteki durumu ayn firmann dier 314 kentteki durumuyla arplm ve bu ilem her 100 firma iin ayr ayr tekrarlanmtr. Bir kent iin 100 firmann matris toplam bize o kentin kresel a balanrl dzeyini vermektedir. (adrc, 2006, s.59). Sra Sizde 3 Taylorun bu lmde kentlerin neminin tespitinde iki temel yola bavuru yapmasdr. Bunlardan ilki, dmler olarak kentlerin balanrlk dzeyleridir. Bu kresel a balanrl olarak kent iftleri arasndaki aklar ifade etmektedir. kincisi ise kentteki hizmet bykldr. Bu ekilde ikili bir analizin bir arada yapldn grmekteyiz. Balantnn yan sra, byklk de dier kentleri deil sadece o kentteki bilgiyi ierdiin-

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Muhasebe sektr iin kresel faaliyet yrten 5 firma incelenmitir. Szkonusu firmalar dnyann farkl blgelerinde yzlerce ofisi bulunan kresel firmalardr. Szkonusu 5 firmann kentlerdeki konumlarnn tespiti iin 2 ayr metot kullanlmtr. 3 firma iin en az 2 ube veya ofisi bulunan kentler dikkate alnm, dier 2 firma iin ise lm daha da ayrntlandrlarak 20 veya daha fazla iletme balants bulunan ubelere baklmtr. Burada ncelikli ama zel pozisyonlar belirlemeye almak olduundan lmde kentler arasnda ylmalarn veya farkllamalarn balad noktalar snr olarak kabul edilmitir. Bu ekilde 150 kent tanmlanabilmitir. Bu kentlerden tek bir firmann tanmlanabildii 72 kent devre d braklrken; dier 78 kentten 13nde 5 firmann da zel konumu tespit edilebilmi ve bu kentler prime merkez olarak tanmlanmtr. 27 kentte 3 veya 4 firmann varl belirlenirken bu kentler majr ve geriye kalan 38 kent ise minr kentler olarak tanmlanmtr. kinci sektr reklamclktr. Bu sektr iin yllk cirosu en yksek olan 50 reklamclk firmas veya grubun kentlerdeki merkezi brolarna baklmtr. Burada ters bir sralama yaplarak nemli bir araln olutuu ilk 8 kent prime merkez, 28 kent majr merkez ve 31 kent minr

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

173

den gl bir analiz iin dikkate alnmtr. Bylece her lm dzeyi iin nde gelen ilk 5 kent tanmlanrken ama, ok ynl kreselleme analizinde nc kentleri belirlemektir. Ekonomik kreselleme iin 100 hizmet firmasnn yannda Fortuna Magazinein 2000 ylnda yapt 500 firmann analizini ieren Global 500 verileri kullanlmtr (adrc, 2006, s.60-61). Sra Sizde 4 13 Kasm 2006 gn Avrupa Parlamentosunun gr ve Avrupa Birlii Kltr Bakanlar Konseyinin onayyla stanbul, 2010 Avrupa Kltr Bakenti olarak ilan edilmitir. Avrupa Kltr Bakenti, Avrupa Birlii (AB) tarafndan periyodik olarak her yl belirlenen Avrupa kltrn yanstan, Avrupa kltrne deer katan, Avrupaya katk salayan kent veya kentlere verilen unvandr. stanbulu Avrupa Kltr Bakenti setiren kriterler unlardr: stanbul, corafi konumu ve binlerce yllk kltrel mirasyla, dnya metropolleri arasnda ayrcalkl bir konuma sahiptir. Gen ve dinamik nfusu, yaratc bir enerji oluturarak, Trkiyenin bir aynas olan stanbul'u dnyann en dinamik kentlerinden biri haline getirmektedir. stanbulda zellikle son yirmi ylda gelien kltr bilinci, kltr yaamna da yansmaktadr. stanbul, her geen gn, yalnz stanbullular iin deil, tm dnya iin bir ekim alan, bir kltr ve sanat merkezi nitelii kazanmaktadr. Tm bu zelliklerinin yan sra 2010 Avrupa Kltr Bakenti bavurusu esnasnda aadan yukarya olan sre ve sivil toplumun etkin ilevi, seici kurul tarafndan nemli kriterler olarak kabul grmtr. Bu unvan ile stanbul, Avrupann nemli bir kltr merkezi olarak yerini salamlatracak, konumunu glendirilecek ve ek bir ekim gc kazanacaktr. stanbulun esiz kltrel miras ve yaratc kltr kapasitesinin turizme yanstlmas ile stanbulun nemli bir kltr turizmi destinasyonu olmasna da katkda bulunulacaktr. Bu durumun sonucu olarak da stanbul, ekonomik anlamda turizm hareketliliinden daha fazla yararlanabilecektir. stanbul 2010 Avrupa Kltr Bakenti, stanbulun zengin kltrel ve tarihi varlklarnn mevcut durumlarnn iyiletirilerek stanbulun UNESCO Dnya Kltr Miras listesindeki konumunu salamlatracaktr. Daha detayl bilgiye ulamak iin bu web adresini ziyaret ediniz: http://www.istanbul2010.org/SSS/index.htm

Sra Sizde 5 Genel olarak bu soruya cevabmz evet olabilir. ncelikle kltrel faktrlerin ne anlama geldiini tanmlamamz ve kltrel faktrlerin somutta gstergelerini oluturmamz gerekir. Kltrel faktrler tarihsel miras ierir eklinde bir tanmlamada bulunup, buradan hareketle tarihsel mirasn gstergelerini oluturabiliriz. Tarihsel mirasn gstergelerini en basit ekilde yle oluturduumuzu farz edelim: 1) Bir kentte bulunan tarihi-kltrel binalarn says 2) Bir kentte mzelerde bulunan eserlerin says Bu kriterlere gre, kentlerin snflandrmasn 3 farkl ekilde yapabiliriz. a) Tarihi- kltrel binalarn saynn en yksek olduu kentleri kresel kent olarak tanmlayabiliriz ve kentleri aldklar puanlara gre snflandrabiliriz. b) Mzelerde bulunan eserlerin saysnn en yksek olduu kentleri kresel kent olarak tanmlayabilir ve kentleri aldklar puanlara gre snflandrabiliriz. c) Tarihi- kltrel binalarn says ve mzelerde bulunan eserlerin saysnn toplamndan bileik bir lm gelitirebilir ve buna gre kentleri snflandrabiliriz. Kresel kent literatrnde bu ekilde bir tanm ve snflandrma edindiimiz bilgiler nda henz gerekletirilmemitir.

174

Kent Sosyolojisi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Beaverisstock, J., Smith R. ve Taylor, P. (1999) A Roster of World Cities. Globalization and World Cities Study Group and Network. 28 Temmuz 1999, Eriim Tarihi: 05.06.2011 http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb5html Brenner, N. ve Keil, R. (2006) The Global Cities Reader. London: Routledge. Brenner, N. (1998) Global Cities, Glocal states: Global City Formation and State Territorial Restructuring in Contemporary Europe Review of International Political Economy. 5(1), s: 1-37. Castells, M. (2005) A Toplumunun Ykselii. Ebru Kl (ev). 1. Bask. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Cohen, R.B. (1981) The New International Division of Labor, Maltinational Corporation and Urban Hierachy, M. Dear ve A.J. Scott (der.) Urbanization and Urban Planning in Capitalist Society. New York: Methuen. Cox, K.R. (2001) Territoriality, Politics and the Urban Political Geography 20, s:745-762. adrc, H. (2006) Kresel Kentler ve stanbulun Kresellemesi. Marmara niversitesi, stanbul: Sosyal Bilimler Enstits Mahalli dareler ve Yerinden Ynetim, Baslmam Yksek Lisans Tezi. Derudder, B. ve Taylor, P. (2004) The Global Capacity of Belgiums Major Cities: Antwerp and Brussels Compared Globalization and World Cities Study Group and Network. 12 Ocak 2004, Eriim Tarihi: 05.06.2011 http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb129.html Douglass, M. (2000) The Rise and Fall of World Cities in the Changing Space-Economy of Globalization: Comment on Peter j. Taylors World Cities and Territorial States under Conditions of Contemporary Globalization Political Geography. 19, s: 43-49. Ercan, F. (1996) Kriz ve Yeniden Yaplanma Srecinde Dnya Kentleri ve Uluslararas Kentler: stanbul Toplum ve Bilim. 71, K 1996, s: 61-96. Friedmann, J. (1995) Where We Stand: a Decade of World City Research, P.L. Knox ve P.J Taylor (der.) World Cities in a World-System. New York: Cambridge University Press, s: 21-47. Friedmann, J. (1986) The World City Hypothesis, Development and Change. 17(1), s: 69-83. Friedmann, J. ve Wolff, G. (1982) World City Formation: an Agenda for Research and Action International Journal of Urban and Regional Research 6(3), s: 309-344. Geddes, P. (1915) Cities in Evolution. London: Oxford University Press. Hall, P. (1966) The World Cities. London: Weidenfeld and Nicholson. Ik, O. (1995) Globalleme Sreci ve Kentin/Kentlinin Deien Anlamlar Birikim. Say 68-69 s: 98-105. Keyder, . (2000) Arka Plan, stanbul Kresel ile Yerel Arasnda. alar Keyder (der.), Sungur Savran (ev), stanbul: Metis Yaynlar. Keyder, . (1992) stanbulu Nasl Satmal? stanbul Say 3 s: 81-85. Keyder, . ve nc, A. (1993) Istanbul and the Consept of World Cities. stanbul. Knox, P. ve Taylor, P. (1995) World Cities in a World System. Cambridge: CUP. Kuntay, E., Erginsoy G. ve Gmolu, F. (2001) Mbeccel Krayla Sylei. 21. Yzyl Karsnda Kent ve nsan. Firdevs Gmolu (haz). 1. Basm. stanbul: Balam Yaynlar, s: 15-34. Logan, J. ve Molotch, H. (1987) Urban Fortunes: the Political Economy of Place. Berkeley ve Los Angeles: University of California Press. Machimura, T. (1992) the Urban Restructuring Process in Tokyo in the 1980s: Transforming Tokyo into a World City International Journal of Urban and Regional Research 16 (1) s: 114-128. nc, A. (1992) stanbulu Nasl Anlamal? stanbul Say 2 s: 55-58. zkan, D. (2001) Dnya Kenti Ulus-Devlete-Kar alar Keyder ile Sylei stanbul say 36 s: 72-75. Robertson, R. ve Khondker, H.H. (1998). Discourses of Globalization: Preliminary Consideration, International Sociology 13(1), s: 25-40. Sassen, S. (2001) The Global City: New York, London, Tokyo, Revised edition. Princeton: Princeton University Press. Sassen, S. (1991) The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton: Princeton University Pres. Smith, R. (2002) World City Actor-Network. Globalization and World Cities Study Group and Network. 14 Ocak 2002, Eriim Tarihi: 05.06.2011 http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb71.html

6. nite - Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar

175

Storper, M. (1997). The Regional World: Territorial Development in a Global Economy. New York: The Guilford Press. Taylor, P. (2004) Leading World Cities: Empirical Evaluations of Urban in Multiple Network, Globalization and World Cities Study Group and Network. 14 Temmuz 2004. Eriim Tarihi: 05.06.2011 http://www.lboro.ac.uk/gawc/publical.html. Taylor, P. (2001) West Asian / North African Cities in the World City Network: A Global Analysis of Dependence, Integration and Autonomy. Globalization and World Cities. 15,10,2001, Eriim Tarihi: 06.06.2011 http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb58.html. Taylor, P. ve Catalano, G. (2001) World City Network Formation in a Space or Flows, Globalization and World Cities Study Group and Network. 29 Ekim 2001. Eriim Tarihi: 04.06.2011 http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb61.html. Taylor, P.,Walker, D., Catalano, G., ve Hoyler, M. (2002) Power in the World City Network, Globalization and World Group and Network. 8 ubat 2002, Eriim Tarihi: 06.06.2011 http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb56.html. Tekeli, . (1992) Dnya Kenti stanbul Gr Say 6 s: 55-58. Walker, C. ve Hoyler, M. (2002) Diversity and Power in the World City Network, Globalization and World Group and Network. 28 ubat 2002, Eriim Tarihi: 05.06.2011 http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb56.html. Wallerstein, I. (1974) The Modern World System I. New York: Academic Press. Zukin, S. (1992) the City as a Landscape of Power: London and New York as Global Financial Capitals L. Budd ve S. Whimster (der.) Global Finance and Urban Living. New York ve Londra: Routledge, s:195-223.

7
Amalarmz indekiler
Kent Sosyolojisi

KENT SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Tarmda kapitalizme gei kuramlarn listeleyebilecek, Trkiyede tarmsal dnmn izlerini saptayabilecek, Tarmda kapitalist dnmn arkaplann zetleyebilecek, Kk kyl mlkiyeti ve kk meta retiminin yapsal dinamiklerini yazabilecek, Tarmda neoliberal uygulamalar ayrt edebilecek, 2000li yllarda Trkiye tarmn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kk Meta retimi Yapsal Uyum Neoliberal Politikalar cretsiz Hane Emei Mevsimlik ilik

Trkiyede Tarmsal Dnm

GR TARIMDA KAPTALZME GE KURAMLARI TRKYEDE TARIMSAL DNM ZLEMEK TARIMDA KAPTALST DNMN ARKAPLANI KK KYL MLKYET VE KK META RETM TARIMDA NEOLBERAL UYGULAMALAR 2000L YILLARDA TRKYE TARIMI

Trkiyede Tarmsal Dnm

GR
Genel olarak kentleme ve zel olarak da Trkiyenin kentleme srecinin anlalmasnda bize yardmc olan konulardan biri de tarmsal yaplarn analizidir. Tarmsal yaplarn dnm, kent sosyolojisinin nemli konularndan biri olan gn anlalmas asndan da olduka nemlidir. Bu nitede temel olarak, kent sosyolojinin arka plannda yer alan tarmsal yaplarn ve bu yaplarn dnm sreleri hakknda yaplan tartmalar ele alnmaktadr. lk olarak, tarmdan kapitalizme gei kuramlar zetlenecektir. Daha sonra srasyla, Trkiyede tarmsal dnm, tarmda kapitalist dnmn arkaplan, kk kyl mlkiyeti ve kk meta retimi tartmalar, Trkiye tarmnda neoliberal uygulamalar ve 2000li yllarda Trkiye tarmnn geldii durum ele alnacaktr.

TARIMDA KAPTALZME GE KURAMLARI

A M A

Tarmda kapitalizme gei kuramlarn listeleyebilmek.

Trkiye tarm ile ilgili zgl dinamiklere gemeden nce, ksa da olsa tarmda kapitalist dnm kuramlar hakknda bilgi sahibi olunmas bir gerekliliktir. Kapitalist gelimenin sanayi ve rgtl retim boyutu tartmasnda, sanayi ve tarm ilikisi nemlidir. Bu erevede modernleme yaklam geleneksel toplumlarn Batl toplumlarn getii yollardan geerek kendi i dinamikleri ve d etkiler aracl ile modernleeceklerini ileri srer. Azgelimi lkelerde modern kapitalist sektr ve geleneksel tarm sektr olmak zere iki farkl sektrn olduunu syleyen ikili yap kuramna gre ise sanayilemeye ve pazara ynelik deimelere kar pazarlanabilir artn snrl olduu ve gizli isizliin olduu bir tarm sektr sz konusudur. Tarm sektrnden sanayi sektrne igc ve tarmsal artk ihra edilse de geleneksel sektr gelimeyi engeller. kili yap kuramlarna getirilen eletiri ise tarm ve sanayi sektr arasndaki ilikiyi yok sayarak, krsal alandaki ticarileme seviyesini ve kyller arasndaki farkllamay grmezden gelmesidir (Aydn, 1986a, s. 126-156). Sistem yaklamlar ise evreye, teknolojik ve demografik elere ncelik vererek bu elerin iftilik sistemleri ierisindeki iice ilikilerini aklar

178

Kent Sosyolojisi

(Harris, 1982), ve kylln isel deime srecini gz ard ederek yerel ile devlet arasnda ki karlkl belirleyicilii yadsrlar (Aydn, 1986a, s.126-156). Bir dier gr ise yapsal tarihsel yaklamlardr. Bu yaklamlar retim srecini kendi iinde incelemektedir. retim aralarnn sahipliine ve kaynaklarn kontrolne odaklanarak, gelien kapitalizm ve deiik retim biimleri arasndaki ilikiye younlarlar (Harris, 1982). Klasik krsal dnm tartmalarnda ise Karl Kautsky ve Chayanovun zmlemeleri literatrde yer alr. Bunlardan birincisi olan Kautsky, kk kyl iletmelerinin byk kapitalist iletmelerle ayn anda var olabilecei tezini savunur. Kautsky kapitalist retim tarznn tarma giriinin sosyal demokrat zmlemesini yapar (Ecevit, 1999, s.2, Aydn, 1986a, s.126-156). Chayanovun kuram kavrama dayanr: Aile emeine dayanan tarm iletmesi, Emein karl olan tek ve blnmez bir gelir Emek-tketim dengesi dir (Aydn, 1986a, s.126-156). Ona gre kyl aile iletmesini kapitalist iletmelerle kartrmamak gerekir, nk kk meta retiminin kapitalist ilikilerden bamsz var olma olasl vardr (Chayanov, 1966dan aktaran Ecevit, 1999, s.4). Chayanova gre aile iletmeleri emek-tketici dengesi kurarak minimum geimlik seviyesi iin alrlar. Bu seviyeye ulanca harcadklar emek miktar der. Dolaysyla aile, geliri ile tketim ihtiyalarn dengelemeye alr. Aile zerinde cretli emek ve emek pazarnn etkisi olmadn savunduu iin Chayanovda geimlik kavram ne kar. Kyller ihtiyalar kadar retirler ve daha fazlas iin uramazlar (Aydn, 1986a, s126-156, Ecevit, 1999, s.45). Marksa gre 19. yzyl Avrupasnda kyllk hem krda hem de kentte proleter olarak ele alnr. Kk meta retimi ise gelimi kapitalist toplumlarda gei biimlerinden biri olarak yer alrlar. Tarma kapitalizmin girii ve yaylmasnn Latin Amerikada farkllamas, azgelimiliin neo-Marksist kuramlarn ortaya karr. Bu kuramlar evre toplumsal formasyonlarda kapitalizmin gelimesine, dnya ekonomisinin uluslararas iblmne girilerine ve en son olarak ta merkez lkelerle eklemlenmelerine odaklanrlar. Bu kuramlar tarmda snf yaplarnn ve retim ilikilerinin dnmnn alternatif formllerini sunarlar A. Gunder Frank (Frank, (1967)den aktaran Ecevit 1999, s.49)n bamllk kuramna gre, evre lkeler meta retimi ve deiimi yoluyla dnya kapitalist sistemi ile btnleirler. Bu btnleme kapitalizm ncesi toplumsal ilikilerin dnmn tamamlayarak, metalarn dnm aracl ile evre ve merkez lkeler arasnda smr temelli bir yapsal iliki meydana getirir. . Wallerstein (Wallerstein, 1974den aktaran Ecevit, 1999, s.51)n kapitalist gelimenin dnya ekonomisi formulasyonuna gre ise dnya ekonomik sistemi ierisinde piyasa gleri kendi hiyerarilerini srekli yeniden dzenler ve gvence altna alrlar. Dolaysyla evre lkeler retkenlik dzeyleri dk olduu ve arlkl olarak tarmsal rnlerde uzmanlatklar iin azgelimi olarak kalmaya devam ederler. Cardoso ve Falletto (Cardoso ve Falletto, 1979dan aktaran Ecevit, 1999, s52)ya gre ise evredeki toplumlarn isel yaplar d etkilere dinamik bir ekilde yant verir ve bu baml bir gelimedir. Petras (Petras, 1969dan aktaran Ecevit, 1996, s.52)a gre ise bu kuatlm bir gelimedir.

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

179

Son olarak ta eklemlenme tezi, evre toplumsal formasyonlarda egemen kapitalist retim tarznn kapitalist olmayan retim tarzyla eklemlenmi biimini ne srer. Bu birinin tabi olduu dierinin ise egemen olduu bir eklemlenme ilikisidir. Trkiye tarm ile balantl olarak zmlenmesi gereken kyl retim biimi ise kk meta retimidir.

Kk Meta retimi
Basit kyl meta reticilerinin sermaye ve devletle ilikileri balamnda zmlemesini yapan Henry Bernstein (1986)dr. Bernstein toplumsal retim ilikileri zmlemesinde retime vurgu yapar. Hane iletmesinin yeniden retim yapsnn metalamasna nem verir. Kk meta reticileri, basit yeniden retimleri ile geimlik ihtiyalarn karlamaya alarak, kendi emek sreleri zerinde denetim uygularlar. Amalar kapitalist kr elde etmek olmayan kk meta reticileri, kendi aile emekleri zerinde denetim uygulayarak emeklerini younlatrr ve retken emek zamanlarn geniletirler (Ecevit, 1999, s.57). Kk meta reticilerinin emek sreleri sermaye tarafndan dorudan denetlenmedii iin, Bernstein onlar cretli-emek edeeri olarak kavramsallatrr. Kk meta reticileri, rettikleri rnleri ok dk pazar fiyatlar ile satarak kapitalist iletmelerle rekabet ierisine girebilirler. Ona gre, reticiler geimlik ihtiyalarn gvence altna almak iin dk fiyatlar kabul ederler (Ecevit, 1999, s.58). Kk meta retimi ile ilgili tartmalar ve Trkiye iin zgl olan durumlar daha sonra tartacaz. Kk meta retimi ile ilgili dier tartmalar Friedmann (1980), Gibbon ve Neocosmos (Neocosmos, 1985den aktaran Ecevit, 1999, s.62-66 )un tartmalardr. Friedmann (1980)e gre, eer retim faktrleri pazarda fiyatlar aracl ile datlyorsa tam bir metalama vardr. Kk meta retimi kapitalizme gre tanmlanr ve metalama derecesine gre ilerlik kazanr (Ecevit, 1999, s. 59). Yani basit meta retimi ve kapitalist meta retimi, kapitalizme zg retim biimleridir. Basit meta retiminde, aile emei tamamen metalam retim faktrleriyle birlemitir ve kapitalist meta retiminde ki aile emei, yerini cretli emee brakmtr. Kapitalist meta retimi ile basit meta retimi arasnda ne tr farkllklar vardr? Tartnz. SIRA SZDE Gibbon ve Neocosmos (Gibbon ve Neocosmos, 1985den aktaran Ecevit, DNELM 1999, s.62) ise kk meta retiminin kapitalizm ierisinde ki konumuna hedeflenirler. Kk meta retiminin kapitalizm ierisindeki zgn konumuna iaret edeO R U rek, kk meta retiminin snfsal konumuna vurgu yaparlar.SKk meta retimi tartmalarnda meta retiminin rastlantsal ve sistematik doas arasnda ayrm yaparak, genellemi meta retimi ile btnlemi olan herhangi bir sistematik meDKKAT ta retiminin ancak kk meta retimi olmas gerektiini dnrler (Ecevit, 1999, s.63). SIRA SZDE Gibbon ve Neocosmos (1985)a gre, kk meta retimi, meta retimi iin gerekli retim aralarna sahip olan ve sadece denmemi aile emei temelinde, AMALARIMIZ retimle uraan olgusal bir meta reticileri kategorisinden oluur (Gibbon ve Neocosmos, 1985, s.170den aktaran Ecevit, 1999, s.63). Bugn Trkiye tarmnn temel unsuru olan kk meta retimi aada greK T A P ceiniz farkl tartmalarn konusu olmutur.
TELEVZYON

Kapitalist retim tarz, metalarn zellikle de emekgcnn genellemi dolamyla karakterize edilir (Friedmann, 1980, s.160).

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT
Kk meta reticileri kendi hane emeklerinin yan SIRA SZDE sra, iletme d emei iki biimde kullanrlar: 1.mevsimlik cretli emei kiraladklarnda: AMALARIMIZ 2.kydeki dier hanelerle, meta d biimlerde karlkl emek alverii yaptklarnda T A P K (Ecevit, 1999, s.31).

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

180

Kent Sosyolojisi

TRKYEDE TARIMSAL DNM ZLEMEK

AM A

Trkiyede tarmsal dnmn izlerini saptayabilmek.

Trkiyede 1970li yllarda kapitalizm ve feodalizm zmlemeleri ile ilgili tartmalara, Korkut Boratav ve Muzaffer lhan Erdostun analizleri damgasn vurmutur. Zira Boratava gre, Trk tarmnda birbirinden farkl olarak (basit) kk meta retimi, kapitalist retim, feodal ve yar-feodal retim olmak zere retim ilikisi gzlemlenir. Ticaret ve tefeci sermayesinin smrs altndaki basit meta retimi en yaygn olandr. Basit meta retimi ve tccar ile tefeci sermayesi arasndaki bu iliki kapitalist smrnn ilkel biimleri olarak ortaya kar. Dolaysyla feodal ve yar-feodal ilikilerin nemsizliini gsterir (Aydn, 1986b, s.171-216). Boratav, feodal ve yar-feodal ilikilerin nitelii ve boyutlar iin, topraksz ailelerin saysna, byk toprak sahiplerinin topraklarn yarc olarak ileyen ailelerin saysna ve bir toprak aas veya slaleye ait olan kylerin saysna bakar (Aydn, 1986b, s.171-216). Dolaysyla Boratava gre, ifti ailelerin %10u cretli ii olarak alt iin Trk tarm saf anlamda kapitalist deildir. Kk mlkiyete dayanan kk meta retimi yaygn retim ilikisidir ve kk reticiler rnlerini tccar ve tefeci sermayesine kaptrdklar iin Trkiyede geri bir kapitalizmin egemenlii sz konusudur (Aydn, 1986b, s171-216). Zlkf Aydn (1986b)a gre, Boratav retim tarz kavram ile retim sreci ve retim ilikileri kavramlarn tek tek retim birimleri iindeki ilikilere bakmak suretiyle birbirine kartrr. Boratavn ampirik yntemi onu statik bir retim tarz kavramna gtrr. Dolaysyla cretli iilii kapitalizmle, yarcl ise yar-feodalizmle aklamak doru bir tespit deildir (Aydn, 1986b, s.171-216). M. Erdosta gre ise Boratav gvenilir olmayan istatistikler kullanr. Erdost feodal ve yar-feodal ilikilerin orann %45 olarak hesaplarken Boratav %5 olarak hesaplar (Aydn, 1986b, s.171-216). Erdostda Botaravla ayn hataya derek retim tarz kavramn ve retim ilikisi kavramn edeer olarak deerlendirir (Aydn, 1986b). Erdost, patriyarkal, yar-feodal, feodal, kapitalist retim ayrm yaparak, Trkiye tarmndaki egemen retim ilikilerinin pre-kapitalist olduunu ve lt olarak da meta retiminin yaygnln ne srer. Kk kyl reticilerinin ounun, rnlerini pazara karmadklar iin kapitalizm tarafndan smrlerinin snrl olduunu ve smr oranlarnn budayda bile %10u amayacan syler. nk smrlme oranlar pazarda sattklar meta tarafndan belirlendii iin, kapitalist retim ilikileri krsal alandaki ilikilerin %10undan aasn oluturur.

TARIMDA KAPTALST DNMN ARKAPLANI

AM A

Tarmda kapitalist dnmn arkaplann zetleyebilmek.

ncelikle 1923 ylnda Cumhuriyetin kuruluuna kadar olan srete tarmsal yap arlkl olarak kapitalizm ncesi zellikler gsteren, kapal ky ekonomisine dayal, baz blgelerde byk feodal mlkiyetin hkm srd, sanayi bitkilerine deil de yerinde tketilecek tahl zerine kurulu ve ok geri teknoloji kullanan ilkel bir yapdr (Oral, 2006, s.15).

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

181
Devletin 1930lara kadar olan dnemde tarmdaki uygulamalar aadaki gibidir: aarn kaldrlmas, asayiin salanmas, Ziraat Bankas ile verilen kredi ve destekler, eitimin yaygnlatrlmas ve tarmda zel mlkiyeti en st dzeyde merulatracak olan Medeni Kanunun karlmasdr (Oral, 1986, s.17).

17 ubat 1923 ylnda zmirde yaplan Trkiye ktisat Kongresi ile birlikte yeni Cumhuriyet kapitalist iktisadi politikay ve bat kapitalist sistemini rehber olarak kabul etmitir (Oral, 2006, s.16). 1930lara kadar olan dnemde tarm politikasnn zellii aadaki gibi sralanabilir: Zengin kyl ve toprak aas iletmelerini desteklemek, Zengin kyl ve toprak aalarn tevik edip, kapitalist gelimelerini temin etmek, Makinal tarma gemelerini salayarak verimi arttrmaktr (Oral, 2006, s.17). Oral (2006, s.22)a gre, 1920ler ile 1930lar arasnda nemli farkllklar olmad gibi, kylln byk blm yoksul, kendi yanda kavrulan kapal ky ekonomisi olarak deerlendirilir. Keyder ve Birteke gre ise 1920lerde ihracat maddeleri retimi artar ve zellikle pamuk retiminde ileri teknikler kullanlmaya balanr. 1928 ylna kadar olan dnemde, 2000 dolaynda traktr zengin iftiler tarafndan ithal edilir. Tarmsal makinalarn kullanlmas yeni arazilerin tarma almasna yol aar. Yine bu yllarda bir milyona yakn Rumun Bat kylarn terk ederek Yunanistana g etmeleri, Mslman iftilerin ilerini bytmesine neden olur (Keyder ve Birtek, 1983, s.198). 1925 ylnda aar vergisinin kaldrlmasndan iftiler olumlu ynde etkilenir. zellikle artn tamam elinden alnan tabaka olan orta iftiler, ellerinde kalan %12 ve aarn kaldrlmasyla gelen destekler sayesinde yeni bir artk rne sahip olurlar. Demiryollar ulamnda tahl ve ihracat rnleri iin daha ucuz navlun alnmas, yaygnlaan karayollar ve uygun ticaret hadleri yalnz byk iftiyi kalkndrmakla kalmaz, orta iftinin de pazara almasn hzlandrr (Keyder ve Birtek, 1983, s.198). Oral (2006, s.23), 1930 ve 1939 yllar arasn devlet kapitalizmi olarak deerlendirir. Bu dnemde devlet mdahaleleri younlar. lke ihracatnn % 80ini oluturan tarm rnlerinin ihra fiyatlarndaki dn yk reticilerin srtna biner ve araclar tccarn krn korumak iin reticiden ucuz mal almaya alr. Tarmsal rnlerin fiyatndaki d, tarm kesiminden gelen talebi azaltnca sanayi kesimi kendi pazarn kendi yaratmaya alr. Dolaysyla devlet, Trk parasnn d deerini korumak, d ticaretin dengelenmesi ve ihracatn denetlenmesi iin koruyucu yasalar karr (Oral, 2006, s.25). Daha da nemlisi devlet, tarmda yeni pazara alan orta ifti ile ittifak gelitirir. Orta iftiler buday retiminin % 80ni stlendikleri ve hkmetin ticaret politikasna daha yatkn olduklar iin seilirler (Keyder ve Birtek, 1983, s.200). Hkmet ticari sermaye arz eden ve ticari kra el koyan bir arac tccar gibi hareket edecei iin iki konudan emin olmak ister: ilk olarak, reticiden ald artk rn satmakta gvenilir bir durumda olmak. kincisi ise reticileri hkmete stn bir pazarlk gc garanti edecek bir biimde ticari sermayeye balanmak iin yeteri kadar kk ve birbirinden ayr tutmaktr (Keyder ve Birtek, 1983, s.201). Makro dzeyde ekonominin da kapanmas byk iftiyi zarar ettirirken, ne traktr alabilirler ne de ihracat pazarna girebilirler. Hkmet temel ihtiya maddelerini reten iftileri desteklemek iin 1932de fiyat destekleme program balatr. Bu program erevesinde buday pazar fiyatnn olduka zerinde satn almaya balar (Keyder ve Birtek, 1983, s.203). Sonu olarak, devlet bu dnemde tarmsal destekleme politikalarn ve tedbirleri orta iftiyi glendirecek ama byk iftiye kar olacak bir biimde oluturur.

182

Kent Sosyolojisi

Orta iftilerin ve devletin II. Dnya sava ncesi ittifakndan geriye hareketlilik kazanm ve ekonomiyle btnlemi, ancak ekonomik dalgalanmalar karsnda incinebilir bir durumda braklm orta kylnn yeni bir siyasal e haline gelmesi ve siyasal alanda rol oynamak zere gdlenmesidir (Keyder ve Birtek, 1983, s.211). Siyasal bir e haline gelen orta iftiler 1950de merkeziyeti devletin siyasal partisini yenilgiye uratmak iin zengin iftilerle siyasal ittifak kurar (Keyder ve Birtek, 1983, s.211).

1933 ve 1945 yllar arasnda ise devletilik ad altnda korumac-desteklemeci politikalarla gerekletirilen uygulamalar yle sralanabilir: Demiryollar ina edilir, tarmsal krediler arttrlr, 1935te Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri (TSK) ve Tarm Kredi Kooperatifleri kurulur. 1938 ylnda Toprak Mahsulleri Ofisi ve 1944 ylnda Trkiye Zirai Donatm Kurumu kurulur. 1945 ylnda kurulan Toprak leri genel Mdrlnden sonra, iftiyi Topraklandrma Kanunu, ifti Mallarn Koruma Kanunu, Zeytincilik Kanunu, Ttn Kanunu, eltik Kanunu ve Orman Kanunu karlr (Yetkin, 2004, s.137). Kk kyl mlkiyetine sahip kk iftiyi desteklemek iin her trl olanak seferber edilir. 1940-1945 yllar aras ise sava ve vurgun yllar olarak deerlendirilir. Devlet buday reticisi kyl ile yeni bir ittifak kurarak devlet sanayisi kurar ve kendi kurduu sanayi ile birlikte vergilendirme dnda, ticaret hadleri yoluyla da ekonomideki arta egemen olur. Belli bir sre sonra devlet tarmsal rnlerin fiyatlarn sabit tutunca iftiler rnlerini saklayarak karaborsaclara satmaya balarlar. Buna karlk devlet, 1943te iddetli vergiler ve zorla satn alma program getirir. Bu da orta iftiyi devletle olan ibirliine yabanclatrr (Keyder ve Birtek, 1983, s.210). Sava yllarnda devletin kylnn elindeki fazla rn ve malzemeye el koymas ve tarm aleyhine olan fiyat politikalar nedeniyle, kyl muhalefet partisi olan Demokrat Partinin etrafna toplanr. 1950de kurulan Demokrat Parti hkmetinin olanaklarn kylnn refah iin kullanmas ile birlikte, A.B.D.de kendine Trkiyede ekonomiyi tarma ynelten bir ortak bulmu olur (Keyder, 1983, s.240). Dolaysyla tarmsal yapnn kyl mlkiyetine dayal niteliini srekli klan asl dnmler II. Dnya savandan sonra gerekleir (Keyder, 1985, s.101). kinci dnya sava sonras dnemde aadaki deiiklikler gerekleir (Keyder, 1988, s.166-167): 1. Kapitalist retim tarz toplumsal oluumun btnn belirleyici hale gelir ve genellemi meta retimi egemenlik kazanr. 2. Mal, igc, toprak, kredi ve teknoloji piyasalar giderek zerk ve kuralna uygun ilemeye balar. 3. Piyasann egemenlik kazanmas ulusal btnlemenin potansiyel olarak tm lkede kk meta retimine olanak tanmas anlamna gelir. Kk kyl mlkiyet ve kk meta retimi Trkiye tarmnn baat esi haline gelir.

KK KYL MLKYET VE KK META RETM

AM A

Kk kyl mlkiyeti ve kk meta retiminin yapsal dinamiklerini yazabilmek.

Kk kyl mlkiyetinin ve kk meta retiminin yerlemesine yardmc olan etkenlerin banda, devletin 1950li yllarn ortalarna kadar d fonlar ve A.B.D.den gelen teknolojik yardmlarn nemli bir blmn traktr ithalatnda kullanmas yer almaktadr. Bylece 1948 ylnda 1750 olan traktr says, 1955 ylnda 40.000e kar. Devlet politikalarnn tarm sektrn bilinli olarak kayrmas sonucu, ekonomik dng kentlere srayarak 1950den sonraki yllarda gecekondu olgusunu ortaya karr. (Keyder, 1985, s.102).

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

183

Trkiye, 1944 ylnda 44 lkenin katlmyla gerekleen Bretton Woods konferansnda oluturulan anlamay imzalayarak sava sonras emperyalist-kapitalist sistem ierisinde yer almay kabul eder. 22 Eyll 1947de 116 Avrupa lkesinin katlmyla OEEC (Avrupa Ekonomik Birlii Tekilat) kurulur. Bu rgt ABD dileri bakan Marshalln Avrupann ekonomik canlanmasna destein ABD karlarna uygunluunu belirten konumasyla Marshall Plann yrtmek iin kurulur. Trkiye 1947 ylnda ABD ile askeri yardm anlamas, 1948de ise ekonomik ibirlii anlamas imzalar. Dolaysyla Marshall Planna katlm olur (Oral, 2006, s.35). Traktr saysnn art ile birlikte geni alanlarn ekime almas kyl mlkiyetinin pekimesi asndan nemli bir gelime olur. 1948-1955 yllar arasnda ilenen arazi miktar % 50 orannda artarak kredi almlar kolaylar. Ucuz kredilerle alnan traktrler pazar iin retime ynelik kk iftilerin olduu blgelere daha fazla girer. Ayrca yeni topraklarn ekime almas srecine ky topluluklar da katld iin, siyasal g sahibi toprak sahiplerinin yan sra dier kyllerde sreten fayda salar (Keyder, 1985, s.102). Keyder (1985, s.102) toprak ama srecini iki senaryoda aklar: 1. Toprak ama sreci ortaklarn ar bast, kyllerin ounun yoksul olduu ve zengin toprak aasna tefecilik ve ortaklk balaryla bal olduklar kylerde gerekleir. O zamana kadar ilenmeyen devlet mlkiyetindeki topraklar, eski ortaklarn eline geer ve bu aileler topra ekime hazrlamak ve koum hayvanlar almak iin yaptklar yatrm borlanarak karlarlar. 400.000den fazla aileye 3 milyon hektardan fazla toprak datlr (D..E, 1965den aktaran Keyder, 1985, s103). 2. Toprak ama sreci ise orta kyllk orannn yksek olduu kylerde dengeli bir toprak dalm ile gerekleir. Zira orta kyller iinde bulunduklar siyasi balantlar nedeniyle giriimcilik ruhuna sahip ve traktr almak iinde banka kredisi alabilme kapasiteleri vardr (Keyder, 1985, s103). Her iki srete de kk kyl mlkiyetinin yaygnlamas sz konusudur. Ortaklk dngs traktrn ve dier makinelerin tarma girmesiyle krlr. Tarma giren traktrler ve harman makineleri byk aalarn emek talebini azaltr. Bu srete topraksz olan kyller toprak datm ve toprak ama srelerinde toprak sahibi olurlar. Dahas dk faizli kredilerle topraklar ileyecek traktr ve ekipmanlara da sahip olurlar. Sonu olarak, ekim ve retim byk lde geniler ve kk kyl mlkiyeti de Trkiyenin toprak sahipliinin en nemli unsuru haline gelir (Keyder, 1985, s104). Yine 1950li yllarda 1945 iftiyi Topraklandrma Kanunu erevesinde kadastro ve tapulandrma almalar balar. Keyder (1988)e gre, bu dnemde tarmsal gelime arklarn dndren iki e vardr. Birincisi, artan tarm kredileri, ikincisi ise ulusal ekonomik koullarn btnlemesidir. Sonu olarak, krsal blgelerde yaayan bireyler byk apta igc piyasasna girerler, karayollar, traktrler gibi hareketliliin fiziki koullarnn oluur ve hem emek hem de tketilen mallar metalar (Keyder, 1988, s163-164). Kk meta retimi mlkiyet haklar nedeniyle kyl retiminden ayrlr. Dolaysyla kk meta reticileri toprak dhil btn retim aralarnn sahibidir. Mlkiyetin hukuki grnm ise ataerkil ilikilere dayanr. Mlkiyet hakknn toplumsal ve kurumsal olarak benimsenmesi ile birlikte tm kyller birbirine benzeerek kk meta reticileri kategorisine girer (Keyder, 1988, s.167).

Demokrat parti hkmeti yeni bir politika ile Ziraat Bankasnn kredilerini on misli arttrr (Keyder, 1985, s.102).

Kyl mlkiyetinin pekimesinde rol oynayan faktrler: yeni topraklarn ekime almas, tarm sektrnn siyasal bakmdan kayrlmas, ticaret ve ulam ebekelerinin gelimesi ve yeni teknolojinin yaygnlamasdr (Keyder, 1985, s.105). Kyl mlkiyetinin pekimesine devlet yeni topraklarn datmn resmiletirdi ve liberal kredi politikalaryla katkda bulundu (Keyder, 1985, s105). Kk meta retimi, aile emeine dayanan bir iletmenin meta ilikilerinin yaygnlat bir ekonomik ortamda faaliyet gstermesidir. blm aile iindeki cinsiyet ve ya yapsna baldr (Keyder, 1988, s.165).

184

Kent Sosyolojisi

SIRA SZDE

SIRA SZDE Toprakta zel mlkiyetin toplumsal pratik olarak yerlemesinin tarihsel nedenlerini sralaynz?
D ELM Kk metaNreticileri retim aralarnn mlkiyetine skca sarlr ve elinden karmay dnmez. Kk meta reticilerinin proleterlemesi iin ancak ekonomi S O R d bir mdahaleUile olanakldr. Ekonomi basit piyasa modelinin kurallarna gre iler. Basit piyasa modeline gre, ekonomi kendi kurallaryla ileyen bir pazarn gdmndedir. Dolaysyla her ahs pazara retici olarak katlr ve yine kendi DKKAT mlkiyetinde olan retim aralarn kullanarak rettii mallar satmaya alr. (Keyder, 1988, s.170). SIRA KyllktenSZDE beklenen tasfiye olmas ve iilemesi iken, devlet politikalar ile tam tersi bir sre iler ve kyller hem topran hem de retim aralarnn sahibi olurlar. AMALARIMIZ Oysa kylln meta ilikilerinin yaygnlamas yoluyla tasfiyesi iki biimde olanakldr: 1. Mlkiyet hakknn byk toprak sahipleri tarafndan kontrol edilerek yokK T A P sul kylnn mlkszletirilip iilemesi, 2. Kyl ilikilerinin zlmesi srecinde mlkiyet hakknn elde edilmesi ve kk E V Z Y O N T E L meta retiminin yerlemesidir (Keyder, 1988, s.171). 1945 iftiyi Topraklandrma Kanunu ve 1950li yllardaki gelimeler sayesinde Trkiyede ikinci biim yerleerek tarmda kapitalist dnmn olanaklar ortadan kaldrlm olur. Boratav N T E R N E T s.102)a gre, 1946-1953 yllar arasnda btn sosyal grup ve (2010a, tabakalarn reel gelir dzeyleri ykselir. Tarm kesimi ise anlaml bir i birikim salayarak yksek dzeyde retim artlar gerekletirir. Geni kyl kitlelerinin blm ilikileri fiyat hareketleri nedeniyle zaman zaman bozulur ama bu da retim dinamizmi ile fazlasyla telafi edilir (Boratav, 2010a, s.106). 1953 sonrasna damgasn vuran en nemli gelime ithal ikameci sanayilemedir. Dolaysyla 1954 ve 1961 yllar arasnda gelirlerini arttranlar sanayiciler ve tccarlar olur. ticaret hadleri sanayici ve sanayi mal pazarlayan tccarlarn lehine geliirken, iftilerin aleyhine geliir (Oral, 2006, s.45). 1954-1961 yllar ayn zamanda dzensiz kentleme ve gecekondulama yllardr. Kentlerde dzensiz marjinal faaliyetlerde bulunan gruplarn paylar artarken cretli-maal gruplarn paylar geriler (Boratav, 2010a, s.108). Bu dinamikler de tarmsal alanlarda artan nfusla birlikte tarmsal gelirlerin azald ve fazla nfusun yeni gelir olanaklar yaratmak iin kente gelmesiyle ortaya kar. Tarmsal alanlardan zellikle byk kentlere gerekleen g, yukarda bahsi geen dzensiz marjinal faaliyetleri ekonominin nemli bir unsuru haline getirir.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

TARIMDA NEOLBERAL UYGULAMALAR

AM A

Tarmda neoliberal uygulamalar ayrt edebilmek.

1963 ylndan balayarak planl dneme geen Trkiye ekonomisi Birinci Be Yllk Planla birlikte ithal ikameci sanayilemeyi tercih eder. Ar ithal bamlna ve ihracattaki greli durgunlua ramen 1962-1976 yllar arasnda ekonomide yksek bir byme salanr (Boratav, 2010a, s.120-122). Bu dnemde dayankl tketim

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

185

mallarnn yaygnlamas sonucunda, gecekondu semtlerinde atlar kaplayan televizyon antenleri ve ii, kyl ailelerinde ise transistrl radyo, teyp, buzdolab ve otomobil kullanm artar (Boratav, 2010a, s.124). Botaravn deyimiyle poplist politikalar bu dnemde lkede ileri bir sosyal gvenlik sistemi kurmakla kalmaz, krsal kesimde de tarmsal retimin artan blmleri -yani retim fazlas- tarm sat kooperatifleri, Toprak Mahsulleri Ofisi, eker irketi ve aykur araclyla pazarlanr. Tarmsal fiyatlarn hkmetler tarafndan oluturulmas nedeniyle, iftilerin eline geen fiyatlar, d fiyatlarn ve kendiliinden oluacak i fiyatlarn stne kmtr (Boratav, 2010a, s.125). Bu dnemde gecekondu semtlerinde yaayanlar bir yandan kyleriyle ekonomik balarn srdrrken, dier yandan da krsal hayat ksmen de olsa yeniden retirler (Boratava, 2010, s.132). Artan biimde devam eden taban fiyat ve destekleme politikalar sonucunda tarm-sanayi fiyat ilikileri tarm lehine seyretmitir. Boratav (2010a, s.136), 19751976 yllarnda ttn, pamuk ve budayn fiyatlarn karlatrr. Bunun iin, O. Varler (1978)in iftinin dedii fiyatlara gre hesaplad i ticaret hadlerine bakar. 1960 ve 1961 yllar ile karlatrldnda 1976 ylnda buday, pamuk ve ttnde i ticaret hadlerinin ilerledii grlr (Boratav, 2010a, s.136). ticaret hadleri nedir? Anlatnz.
SIRA SZDE SIRA SZDE

1977 ylnda d ticaret gstergeleri hzla bozulmasna ramen, seimler nedeNELM niyle tarmsal destek arttrlm ve tarm/sanayi fiyat makasD1976-1978 arasnda %12 orannda iftilerin lehine dnerken, 1979 ylnda ise 1976 ylnn % 16 altna S O R U iner. Ksacas, 1977 seimlerinde kyl ve iftilere verilen destekleme fiyatlar 1979 ylnda enflasyonun artmasyla hzla erir (Boratav, 2010a, s.143). 1960larn sonunda Gayri Safi Milli Haslann tarmdaki oran %40lar dzeyinDKKAT den 1980 ylnda %25e, 2000li yllarn banda %13 gibi bir orana geriler. Tarmn paynn gerilemesi ile birlikte sanayinin paynn gelimesi gerekirken, sanayinin SIRA SZDE GSMH iindeki pay 1960larn sonunda %17 iken, 2000li yllarn banda yalnzca %24 orannda ykselir (Gnaydn, 2003, s.131) 1980lerin banda Trkiye tarmsal rn ihra eden bir lke iken, ithal eden lke konumuna gelir. 1980 ve 1999 yllaAMALARIMIZ r arasnda tarmsal rnlerin ihrac 1,5 kat artarken, ithalat 36 kez artar (zkaya, 2002, s.2). 1980 sonras dnem 24 Ocak 1980de yrrle konan 24 Ocak Pkararlar ile K T A anlr. Bu kararlar 1970li yllarda IMF (Uluslararas Para Fonu)in azgelimi lkelere dayatt standart istikrar politikas paketi ile daha ok Dnya Bankas tarafndan gelitirilen yapsal uyum programnn tm unsurlarn ierir V(Boratav, 2010a, TELE ZYON s.149). 12 Eyll 1980 darbesi ise yapsal uyum programnn ve 24 Ocak kararlarnn uygulanmasna zemin hazrlar. Bu uygulamalar yalnzca emek kesimi iin deil, Trkiye tarm ve kyls iinde zor gnlerin zeminini hazrlar. Sre rgt N T E R 2003, sz kyly organize sermaye ile kar karya brakr (Gnaydn, N E T s.130). Dnya Bankasnn yapsal uyum politikalar gruptan oluur. Birinci grup politikalar harcamalar, enflasyonu azaltarak, lkede i talebi snrlandrarak harcamalarn gelirlerin nne gemesini engellemeye alr. kinci grup politikalar harcamalar kstlamay hedefler ve burada asl ama retken kaynaklar ticarete konu olan sektrlere yneltmektir. Bu politikalar baz nlemlerle desteklenir. Bu nlemler ticareti ve fiyatlar liberalletirmek, emein esnekliini azaltmak ve destekleri kaldrmaktr. nc grup politikalar ise kamu sektrn yeniden yaplandrmay

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

186

Kent Sosyolojisi

ierir. Bunu da kamu harcamalarn ksarak, kamu hizmetlerini azaltarak ve zelletirme aracl ile yapar. Kredi alan lkeler Dnya Bankasnn programlarna baml hale gelirler. (Gnaydn, 2002, s. 7-8). Dikkat edilirse Dnya Bankasnn yapsal uyum programlar, Trkiye tarmna uzun yllar verilen girdiler iin kredi ve fiyat destei politikalarnn tam tersi bir ileyii hedeflemektedir. Cumhuriyetin kurulduu yllardan itibaren srekli desteklenen kk meta reticilerinin bu uygulamalar karsndaki tavrlar erkein tarm d mevsimlik ilerde almas, kadnlarn cinsiyete dayal iblm ierisinde erkeklerin yaptklar birok ii de stlenerek daha ok almalar ya da hanenin topraklarn bo brakarak tarmsal retimi brakmas olmaktadr. Krdan kente g ise artk bir alternatif olmaktan km, kente g edenlerde hizmetler sektrnde ve mevsimlik i sektrnde gvencesiz ilerde almaktadrlar. 24 Ocak kararlarnn sonucu olarak kylnn rnne pazarlama ve fiyat garantisi salayan girdi destekleri aamal olarak kaldrlr ve bu destekleri veren KTler zelletirilir. Dahas, tarmsal kamu ynetimi datlarak, tarmsal rn fiyatlar kontrol altna alnr. ticaret hadleri 1976-1979 yllar ile karlatrldnda %47 orannda tarm aleyhine dner. Bu sre Trkiyede krsal kesimde yoksulluu derinletirerek, ucuz ve srekli igc kayna olan kyly kentin varolarna yar (Gnaydn, 2003, s.136). 1980 yl ile birlikte tarmsal rn fiyatlarnn yksek tutulmasnn, tarmsal girdilere verilen desteklerin ve dk faizli kredilerin enflasyona neden olduu dncesi egemen olmutur. Yani tarm sektr enflasyonun kayna olarak deerlendirilmeye balanmtr (Kendir, 2003, s.284). Yalnzca Trkiyede deil, azgelimi ekonomilerin hepsinde etkili olmaya balayan yapsal uyum politikalar araclyla tarm sektrn liberalletirme almalar balar. Trkiyede Cumhuriyetin kurulduu yllardan itibaren, tarm ve dolaysyla kk reticiyi destekleme politikalar tam tersi ynde uygulamalara balar. Her zaman verilen fiyat destekleri, dk faizli girdi destekleri ve reticinin rnn almak iin kurulan TEKEL, Trkiye eker Fabrikalar ve benzeri Kamu ktisadi Teekklleri zelletirilmeye balanr. Tarm sektrndeki liberallemeyi dnya geneline yaygnlatrmay amalayan Uruguay Turu Tarm Anlamas 1 Ocak 1994de yrrle girer. Anlama A.B.D. ve (AB) Avrupa Birliinin ihtiyalarna uygun dzenlemeler ierir. Aslnda (DT) Dnya Ticaret rgtne ye lkelerin imzalad uluslararas bir anlamadr.
SIRA SZDE

4 5

SIRA SZDE Dnya Ticaret rgtnn kurulu tarihesini ksaca yaznz.

DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U

SIRA SZDE 1 Ocak 1994 tarihinde yrrle giren Uruguay Tarm Anlamasnn ieriini anlatarak tartnz.

DNELM S O R U DNELM

SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE

Trkiye tarmnn temel destekleri pazar fiyat ve girdi destekleridir. Uruguay Tarm Anlamasna gre, destekler ticarete zararl (mavi) politikalar ve ticarete zaDKKAT S yeil rarl olmayan O R U politikalar olarak ikiye ayrlr (Gnaydn, 2002, s.47). Trkiyedeki istikrar program erevesinde tarmsal destek politikalar dnSIRA SZDE trlerek, her K K A T tarmsal destek kaldrlarak yeil politikalarn bir arac olarak trl D Dorudan Gelir Desteine (DGD) geilir (Gnaydn 2003, s.43). Dorudan gelir desteine geilmesiyle birlikte, 5.6.7. be yllk kalknma planAMALARIMIZ SIRA SZDE larnda deiiklikler yava yava yaplr (Kendir, 2003, s.289). Yedinci Kalknma
K T A P AMALARIMIZ

K T A P AMALARIMIZ

TK LE V Z Y O N E T A P

T K L E V ZAY O N E T P

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

187

Plannn en nemli ltlerinden bir tanesi desteklenecek rnlerin saysnn azaltlmasdr. 1908 ylna kadar 29 rn desteklenirken, 1980de 22ye, 1985de 13 ve 1990 ylnda 9a indirilir. Burada desteklenecek rnlerin saysnn aamal bir biimde azaltldn grrz (Abay v.d.1995, s.55-56). 1994 ve 2000 yllar arasnda SIRA SZDE ise yalnzca tahl, ttn, eker pancar ve haha kapsl hkmetin destekleyecei rnler listesinde yer alr (Kepenek/Yentrk 2000, s.352). 2001 ve 2005 yllar arasndaki Sekizinci Be Yllk Kalknma N E L M IMF progD Plan, ramlarna ve Dnya Bankas anlamalarna olduka uyumlu bir program oluturur. ncelikli ama GATTnin belirledii ykmllklere, Avrupa Birliinin Ortak TaS O R U rm Politikasna ve uluslararas gelimelere uygun davranmaktr (Kendir, 2003).
DK AT GATT, Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlamasdr. 1948 ylndanK beri yrrlkte olan dnya ticareti ile ilgili tek tarafl bir anlamadr. En temel amac dnya ticaretini liberalletirmektir. Sanayi metalarnn ticareti nndeki engelleri kaldrmay hedefler. Bu SIRA SZDE anlamaya tarm, tekstil ve hizmet sektrleri dahil deilken Uruguay Turu ile birlikte tarm sektr de liberalizasyona dahil edilmitir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

2000 yl ierisinde planlananlarla ilgili Uluslararas Para Fonuna (IMF) ve Dnya Bankasna (DB) Aralk 1999, 10 Mart 2000 ve 18 Aralk 2000de verilen Niyet K A P Mektuplarnda tarmda yeniden yaplandrmaya gidilecei ve tm Thedeflerin yl iinde gerekletirilecei belirtilmektedir (Emre, 2003, s.160). En nemli amalardan birisi de Dorudan Gelir Destei ne geilmesidir. TELEV YON Dorudan Gelir Destei, sistemi gelimi lkelere iin ticarette Zrekabet stnl salayc bir siyasa arac iken; yapsal sorunlar bulunan az gelimi ve gelimekte olan lkelerin tarmsal retim yaplarnda nemli ykmlar yaratabilmektedir (Gnaydn, 2003, s.144). NTERNET Bu erevede uygulamaya konan Dorudan Gelir Destei (DGD), kyly retime yabanclatrmaktadr (Gnaydn, 2003, s.144). Girdi destei kaynan tarmda kalmasn salarken, DGD demelerinin tarma geri dn oran dmektedir (Gnaydn, 2003, s.144). DGD demeleri retimden ve rn miktarndan bamsz olarak toprak byklne gre belirlendii iin, yalnzca zengin iftilerin ve byk toprak sahiplerinin yararna olmutur. Girdi fiyatlar artarken DGD demeleri sabit tutulmakta ve bteden ayrlan kaynak her yl azalmaktadr. Dorudan Gelir Destei Dnya Bankas ile yaplan anlama dorultusunda be yllk geici bir destektir(Gnaydn 2003, s.144-145). 2000 ylnda balayan ve tarm retimden koparan Dorudan Gelir Destei demeleri 2009 ylnda bteye konmam ve kaldrlmtr (Gnaydn, 2010, s.185).

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Trkiyede 1980 Sonras Tarm Sektr

Gnaydn (2003, s.145), 1980 sonras srecin tarm sektr zerindeki etkilerini, retim ve d ticaret yapsna etkileri, mlkiyet ilikilerine etkileri ve emek piyasas zerine etkileri olmak zere balk altnda toplar. lk olarak, Trkiye 1996 ylndan itibaren tarmda dalmc lke olur (Gnaydn (2002)den aktaran Gnaydn, 2003, s145). kincil olarak, yerel sermaye yaps ok uluslu irketlere dnr ve kyl mlkiyetini etkiler. Kyl bu irketlerle yapt szlemeli iftilik ilikileri erevesinde baml ii olur (Gnaydn 2003, s.146).

188

Kent Sosyolojisi

Kk kyl mlkiyetine sahip kk meta reticisi kyller varlklarn srdrebilmek iin Zlkf Aydnn Beka Stratejileri diye bahsettii yeniden retim koullarna ynelirler (Aydn, 2001, s.21). Kyller artan girdi ve tketim maliyetlerine daha ok alarak karlk verirler. Bu almaya karlk, tketimlerini snrlar, yalnzca birikeni tketir ve borlanrlar. Hanenin zellikle erkek yeleri tarm d faaliyetlere ynelerek gnlk ve mevsimlik olarak alrlar. Kadnlar ise tarmsal faaliyetlere daha fazla younlarlar. Tarmn kadnlamas olarak kavramsallatrlan bu durum, kadn emei smrsnn derinlemesini ifade eder (Gnaydn, 2003, s.148). Bu durum baz evreler tarafndan elikili bir biimde kadnn i hayatna daha ok dahil olmas olarak deerlendirilmektedir. Erkeklerin youn olarak ksa ve uzun dnemli mevsimlik iilie yneldii baz krsal alanlarda ise kyller artan girdi maliyetleri nedeniyle topraklarn kaybetmemek iin tarmsal retimi brakma yoluna giderler. Yalnzca hanenin tketecei gda maddelerini retip topraklarn bo brakrlar (Karkner, 2010, s.270). Kk meta reticisi haneler topraklarn kaybetmemek iin geici ve mevsimlik ilere ynelirler. Neoliberal politikalarn kentsel i alanlarnda ortaya kan sonucu olan hizmetler sektrnn genilemesine paralel olarak, krsal alanlarda yaayan kadnlar ve erkekler de bulabildikleri geici ve mevsimlik ilerde alrlar. Artan bir biimde genileyen hizmetler sektr sosyal gvencesi olmayan geici ilerde istihdam ierir. 2000li yllarda Trkiyede krdan kente g edenlerin altklar ilerle, kyde kalanlarn altklar gvencesiz ve geici iler arasnda stat asndan bir fark kalmamtr. En nemli fark, kadnlarn ve erkeklerin kentteki eitlilik nedeniyle bu tr ilere ulamalarnn daha kolay olmasdr. rnein, kyde yaayan ve civardaki konserve fabrikas iin evinde oturarak sebze ve meyve temizleyen kadnlar, kente g ettiklerinde fabrika alanna giderek ayn ileri yaparlar. Her iki koulda da gvencesi olmayan i iin kyde yaayan kadn daha dk cret alr. Tarmsal alanlarda yaayanlar tarmsal retimi devam ettirmek istediklerinde kendi olanaklaryla kredi almak zorundadrlar. 2005 ylndan itibaren kylerde bankaya olan kredi borcunu deyemedii iin topraklarn ve retim aralarn kaybeden kyllerin says her geen gn artmaktadr. Trkiyede tarm sektrne ve tarm politikalarna yn veren dsal belirleyiciler Dnya Ticaret rgt, Dnya Bankas, Uluslararas Para Fonu ve Avrupa Birlii olarak sralanabilir (Gnaydn, 2010, s.176). Dnya Bankas ve Uluslararas Para Fonunun 1980 ve 1990l yllardaki uygulamalarn yukarda tarttk. Bundan sonra tm bu dsal belirleyicilerle birlikte Trkiye tarmnn bugn geldii durum tartlacaktr.

2000L YILLARDA TRKYE TARIMI

AM A

2000li yllarda Trkiye tarmn deerlendirebilmek.

2000li yllar ierisinde tarm sektrndeki deiimleri Gkhan Gnaydn aadaki ekilde sralar: Tarmsal desteklemelerin niteliinde deiim, Tarmsal desteklemelerin niceliinde deiim, Tarmsal kredi yapsnda deiim, Ekim alanlarnda deiim,

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

189

ticaret hadlerinde deiim, Bitkisel retimde deiim, Hayvansal retimde deiim, Tarmsal d ticarette deiim, Tarmsal istihdamda deiim, Tarm katma deerinde deiim ve Tarm mevzuatnda deiim yaanmtr (Gnaydn, 2010, s.180-212). Niceliksel deiime paralel olarak, Trkiyede 2000 ylnn kasm aynda ve 2001 ylnn ubat aynda yaanan ekonomik krizlerden sonra tarm btesi GSMHnn %1i dzeyine ykselmez. 2007 ve 2009 yllar arasnda %1in altnda kald gibi gittike azalr (Gnaydn, 2010, s.180-182). Bunun yan sra tarmsal desteklerin kaldrlarak 2000 ylnda uygulanmaya balanan Dorudan Gelir Desteinin Trkiye tarmn retimden koparmas niteliksel deiime iaret eder. Trkiyede tarmsal kredi sisteminde deiime iaret eden Gnaydn (2010, s.184), T. C. Ziraat Bankas ve Tarm Kredi Kooperatifleri araclyla yrtlen tarmsal kredi faaliyetlerinin dier bankalara da getiini ifade eder. 2004 ylnda Ziraat Bankas tarafndan kullandrlan tarmsal krediler %98 orannda iken, bu oran 2007 ylnda %53e inmi, kalan %47lik ksm dier bankalar tarafndan kullandrlmtr. (Gnaydn, 2010, s.187). Bankalarn datt kredi kart borlar nedeniyle topraklarn kaybeden ifti ve kyller vardr. Dolaysyla tarmsal retime devam etmek iin koullarn zorlayan kyller, artan maliyetleri karlayamadklar gibi rn fiyatlarnn dkl nedeniyle topraklarn kaybetme tehlikesiyle kar karya kalrlar. Bugn birok tarm kooperatifinde kredi kart ile alveri yapld dnlrse, kyllerin topraklarn kaybetmemek iin tarmsal retimi brakmalar daha anlalr olmaktadr. Ekim alanlar ile ilgili deiime bakldnda 2000-2007 yllar arasnda toplam olarak ilenen tarmsal alanlarn 1.5 milyon hektar azaldn yazan Gnaydn (2010, s.193)a gre, bu durum Trkiyenin gda gvenlii asndan risk oluturmaktadr. 1998 yl ile birlikte i ticaret hadleri srekli tarm aleyhine seyretmi, tarmsal desteklerinde azaltlmasyla birlikte reticinin retimden kopmas kanlmaz hale gelmitir. Trkiyede bitkisel ve hayvansal retimde 2000li yllarla birlikte nemli gerilemeler sz konusudur. Yine Trkiye tarmsal rnlerin dalmna ynelmi ve daha nce bahsettiimiz tarmsal istihdam 2000 ylnda %36 iken, 2007 ylnda %26 gibi bir rakama dmtr. Tm bu elere bal olarak tarm katma deeri, tarmn Gayri Safi Milli Hsla ierisindeki yerindeki de paralel olarak gerilemitir. Tarm mevzuatna bakldnda ise 4 Nisan 2001de yrrle giren eker Yasas, 3 Ocak 2002 tarihinde karlan Ttn Yasas (Emre, 2003, s.165-166) reticiyi ttn ve eker pancar retiminden uzaklatrmtr. 2000 ylnda kartlan Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri Hakknda Kanun ise birlikleri yalnzca hammadde alcs konumuna getirmitir. Yeni Bitki eitlerine Ait Islah Haklarnn Korunmasna likin Kanun, Organik Tarm Kanunu gibi kanunlar yabanc irketlere almalar iin haklar verirken, kamu kesimi bu alandan tasfiye edilmektedir (Gnaydn, 2010, s.212-213). Sonu olarak, Gnaydn (2010, s.216)a gre tarm sektr yapsal uyum politikalarn yrten kurulularn dsal etkilerine kar uyumlu yantlar verir.

Tarmn i ticaret hadlerindeki deiim tarmsal retimi gerekletiren reticinin elde ettii rn karsnda kazand gelir ile reticinin demeleri arasndaki farktr (Gnaydn, 2010 s.194).

DNELM

DNELM

SIRA SZDE
S O R U DNELM

SIRA SZDE
S O R U DNELM DKKAT Kent Sosyolojisi S O R U

190

DKKAT

S O R U

SIRA SZDE
DKKAT

SIRA SZDE
D K K ve Trkiye tarmnda A T tarm politikalarnda 2000li yllarda yaanan deiiklikleri daha detayl inceleyebilmek iim Gnaydn, G. (2010). Trkiye Tarm Politikalarnda Yapsal AMALARIMIZ Uyum: 2000li Yllar, Mlkiye, Cilt: XXXIII: 175-221 makalesini okuyabilirsiniz. SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P

Kresel Kapitalizm P K T A Kskacnda Tarm, Gda ve Kyllk, Mlkiye, Cilt: XXXIII, say 262: AMALARIMIZ 3-362. Dnya TBankas O N dier kurulularn yan sra, Trkiye tarm ile ilgili dsal etE L E V Z Y ve K T A oluumlardan biriside Avrupa Birliidir. kileri yaplandran P
LE NET T EN T V RZ Y O N Dnya TicaretErgtn 2001 krizinden sonra tanyan Trkiyenin durumu, rgtn Tarm Anlamas ve Avrupa Birliinin Ortak tarm Politikasna uyum abalar nedeniyle zorlu bir sre yaamaktadr. Trkiye bir yandan (DT) Dnya Ticaret rgtnnNmzakerelerine katlrken, dier yandan da ABnin Ortak Tarm Politi TERNET kasna uyum abas gsterir. DT kurallarna gre Trkiye gelimekte olan lke statsnde iken, AB lkeleri gelimi lkeler statsndedir. DTnn Tarm Anlamas d ticareti (olumsuz) etkileyen her trl (i pazardaki) destek politikalarn kstlar ve denetim altna alr. Trkiye, DTy (Tarm Anlamas ile) 2001 ylnda ekonomik krizde nemli bir kst olarak tanmak durumunda kalr. (Akder, 2003, s.13). Trkiye 1996 ylnda AB ile gmrk birliini balatr. 11 Nisan 2000 tarih ve 3/2000 sayl Ortaklk Konseyi karar ile Ortaklk Komitelerine bal olarak kurulan alt komitelerin benzeri, AB ve Trkiye arasnda oluturulur. AB-Trkiye arasndaki alt komitelerden birisi tarm ve balklk ile ilgilidir. 8 Mart 2001 tarihinde aklanan Katlm Ortakl Belgesi ile Trkiyenin tarm ile ilgili mevzuat uyumu salamas istenen konular, idari ve denetim yaplar, arazi ve iftlikSIRA SZDE kayt sistemleri, hayvan kimlik sistemi, bitki pasaportu, veterinerlik ve bitki sal hizmetleri, gda kontrol gibi tarmsal yapnn oluturulmasdr. Yine balklkla ilgili olarak yap ve kaynaklarn tespiti ile kontrol mekanizmalarnn DNELM kurulmas (Eraktan, 2003, s.52-53) olarak sralanabilir. Ylmaz (2003, s.89)a gre, AB ile mzakerelerde tarm en son alacak balkS Eraktan (2003, s.59)a gre ise ABye yelik gereklemese bile Trlardan biridir. O R U kiyede tarmsal yapnn glenmesi, kayt dln nlenmesi, izleme ve denetleme mekanizmalarnn oluturulmas, kamu sal, evre, hayvan refah konularnDKKAT da nemli kazanmlar elde edilecektir. Gnaydna gre ise 2005 ylnn Ekim aynda imzalanan Mzakere erevesi Belgesi sonrasnda, Trkiyenin tarm alannda SIRA SZDE dosya ile yrtt mzakereler, ciddi bir ilerleme ya da gerek anlamda bir mzakere pozisyonundan uzaktr (Gnaydn, 2010, s.179). Tarm mevzuatn Ortak Tarm AMALARIMIZ uydurma abalar, Trkiye tarm destei alamad iin parPolitikasna al ve tarm sektrne zarar veren konumda kalmaktadr (Gnaydn, 2010, s.180).

L TER T E N E V ZNYEOTN

Trkiye Tarm ve Avrupa Birlii

NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

ABye UyumK Srecinde Tarm Sektr tartmalarn daha iyi anlayabilmek iin Demok T A P rasi Platformu dergisinin Yaz 2005de kan 3. Saysnn tamamn inceleyebilirsiniz. Akder T E L E V Z Y O N Trkiyenin en st amac, kendine yeterli olma, hi ithalat (2005)e gre yapmamak ve her tarm rnn ihra edebilmektir. Bunu gerekletirmenin zorluu ise DT rgt yesi olmak ve daha zoru ise ABnin Ortak Tarm Politikasn uygulayarak bu amac gerekletirmektir.
NTERNET

TELEVZYON

NTERNET

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

191

Trkiye tarmnda bugn gelinen noktaya bakldnda, Trkiye tarm rnleri ithalats lke konumuna gelmitir. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren, tarma verilen girdi ve fiyat destekleri, reticinin rnlerini satabilecei kamu kurulularnn oluturulmas ve kylnn korumac desteklemeci politikalarla mlk sahibi olduu dnemden, ad geen tm desteklerin aama aama kaldrld bir dnem ierisindeyiz. Kamusal desteklemenin ortadan kalkt, kk meta retiminin ciddi boyutlarda mlkszleme basks altna girdii bu durumda tarma ynelik yatrmlarn gerekleemeyecei aktr (Ecevit v.d, 2009, s.51). Liberalleme politikalaryla, sregelmekte olan yerel, ulusal ve uluslararas kapitalist meta ilikilerine ynelik mevcut durumu koruyucu, destekleyici ve dzenleyici engeller (Ecevit, v.d. 2009, s.53) kaldrlmtr. Bunun sonucunda devam eden snfsal eitsizliklerin boyutu daha da artmtr. Tarmsal faaliyetler araclyla tarmda kapitalist ilikilerin glenmesi gerekirken, geri ilikilerin daha eitsiz bir konumda srmesine neden olur (Ecevit, v.d. 2009, s.53). Tarmda kadnn kendi emeini smrerek artan maliyetlere kar daha ok almas bu duruma en iyi rnei oluturur. Krsal alanlarda haneler gittike yoksullamakta ve asgari geim koullarnda kendi emek glerini deersizletirerek kendilerini ve eitsiz ilikileri srekli yeniden retmektedirler. Kk meta reticisi hanelerin nemli bir blm toprak mlkiyetlerini kaybetmemek iin, kentsel alanlarda genileyen hizmetler sektrne paralel bir biimde mevsimlik iilie ynelmektedirler. Baz blgelerde hane dzeyinde, hane ierisinde yaayan bireylerin ya ve cinsiyetlerine gre mevsimlik iilik yaplmaktadr. Bursann Mustafakemalpaa ilesine bal Eskikzlelma Ky, retimdeki yksek maliyetler nedeniyle tarmsal faaliyeti brakm ve kapitalist gelime sreci ierisinde marjinallemi bir kydr (Karul v.d., 2010, s.252). Tarmda ekilebilir arazilerin nemli blmn bo brakan kyller, yalnzca geimlik ihtiyalar olan tahl ve sebzeleri retmekte, tarm d kadn ve erkek mevsimlik iilii ile varlklarn srdrmektedirler. Kyller bir yandan kapitalist retim ilikileri ierisinde kresel ilikilerin bir boyutu olan gvencesiz ve gelip geici iiler olarak yer alrken, dier yandan kapitalizm ncesi retim ilikilerinin tipik bir ilikisi olan geimlik dzeyde hayatlarn srdrrler (Karul v.d., 2010, s.253). Kadnlar ve erkekler yakn madenlerde, fabrikalarda ve arkeolojik kazda mevsimlik iiler olarak alrlar. Yukarda Ecevit ve arkadalarnn glenen kapitalist ilikiler ierisinde devam eden geri ilikiler olarak bahsettikleri tam da buna karlk gelmektedir. Trkiye tarmnn geldii noktada tartlmas gereken baka bir boyut ise tarmsal retimde elde edilen gdalarn durumudur. Yukarda bahsi geen, farkl sektrlerde mevsimlik ii olarak alan ve geimlik dzeyde yaamn srdren kyller, ky bakkalndan aldklar rnler kresel irketler tarafndan retilen gdalardr. 1980lerle birlikte gda sanayisinde ve tarmsal retimde uluslararas sermayenin rol artmtr (Oral, 2009, s.327). Yabanc sermayeli kurulu says tarm sektrnde 32den 65e, gda ileme sektrnde 38den 139a, yemek mteahhitliinde 8den 198e ykselir (Oral, 2009, s.327). Yabanc irketlerin tarm ve gda sektrne girmeleri szlemeli reticilik ve hibrit tohum ve zorunlu girdilerinin de bu irketlerden alma zorunluluunu getirdi (Oral, 2009, s.342).

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Kent Sosyolojisi S O R U

192

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

D K K A oldu: Fiyat altn sollayan sebze tohumu ifti dnlerinde tak olSebze tohumu tak T maya balad. Yaz aylarn seralarda bakm almalar, dn ve nianlarla deerlendiren Antalya Kumlucal reticiler, son olarak iki ifti ailesinin ocuklar Hasan ve Hacer Panu SIRA SZDE iftinin dnnde bulutu. Gecede dans edip elenen gen ift, sra tak trenine geldiinde bir srprizle karlat. lede grev yapan ziraat mhendisi Mehmet Frat, yakn arAMALARIMIZ kada damada piyasa deeri 700 lira olan bir paket biber tohumu takt. Damat Hasan Panu, dnde hediye edilen tohumu fark ettiklerinde ei ile ok ardklarn, ancak nmzdeki retim sezonu iin ekmeyi dndkleri biber eidinin tohumu olduunu gK T A P rnce ok sevindiklerini belirterek, Seralarn en nemli girdilerinden olan tohumu bylece bedavaya getirdik dedi. (http://gazetetoprak.com/haberler&hid=739)

TELEVZYON

NTERNET

TELEV ZYON Uluslararas sermaye tarm adm adm denetim altna alr: lk olarak sermaye fazlas olan bankalar tarmla ilgili sektrlerde i yapan irili ufakl irketlerin hisselerini satn alarak tarma etki eder ve tarmla ilgili sektrleri denetlemeye balarlar. Bu durum tarm Ndnda biriken sermayenin hibir tarmsal retim yapmadan tarm NTER ET zerindeki etkisidir (Stedile, 2009, s.100). Uluslararas sermayenin ikinci adm ise kresel ekonominin dolarlatrlmas araclyla okuluslu irketlerin dviz kuru farklarndan yararlanarak ulusal ekonomilere girmesi ve ulusal irketleri satn almasdr (Stedile, 2009, s.100). Trkiyede pek ok irketin okuluslu sermaye tarafndan bu ekilde satn alnmasnn rneklerine rastlamak mmkndr. Stedile (2009, s.100), nc mekanizma olarak DT, IMF ve Dnya Bankas gibi kurulular ve ok tarafl ticaret anlamalarn gsterir. Bu kurulular tarm rnleri ticaretinin byk irketlerin karlarna gre yaplmasn normal hale getirdiler. Bir deer mekanizma ise gelimekte olan lkelerin baml olduklar tarmsal endstriyel girdileri alabilmek iin banka kredileri kullanmak zorunda kalmalardr. Bylece verilen krediler araclyla endstriyel tarm yntemleri dnyann her yerinde egemen oldu. Son olarak ta, hkmetler kamu politikalarn terk ederek piyasay serbestletirdiler. Gerekeleri tarm piyasasn ve krsal ekonomiyi korumak olmasna ramen desteklerden ancak byk sermaye sahipleri yararlanabildiler (Stedile, 2009, s.100). Uluslararas sermayenin tarm zerindeki denetimlerinde ki elikiler ters etkileri de ortaya karabilmektedir. Sanayi tarmclnn petrol, fosfor, potasyum ve kalsiyum gibi kt kaynaklara ve kimyasal gbrelere baml olmas sanayi tarmn kstl bir gelimeye hapsetmektedir. irketlerin gdalar zerindeki egemenlii gda fiyatlarn arttrmakta, sermaye, toprak, su, ormanlar ve biyoeitlilii kontrol etmektedir. Sanayi tarmnn toksik madde ieren rnler kullanmas kirletilmi ve sala zararl gdalar retilmesine neden olmaktadr. Dahas genetii deitirilmi tohumlarn kullanlmas iklim deiiklii, insan ve hayvan sal ile ilgili tehlikeler oluturmaktadr. Monokltrel sanayi tarm ile biyo-eitliliin yok edilmesi, su kaynaklarnn zelletirilmesi, yabanc irketlerin srekli toprak satn almas agroyakt retiminin genilemesi, sana tarmnda ve seri hayvan imalatlnda hormon ve ila kullanlmas gda ve tarm sektrnde tehlikeli sonular da beraberinde getirmektedir. Tarm irketlerinin finans sektr ile ibirlii sonucu perakende hipermarketleri kurulmakta ve yerel bakkallar ve dkknlar yok etmektedir. (Stedile, 2009, s.103-105). Stedile (2009)in yukarda bahsettii tarm sektr ile ilgili tm elikileri Trkiyede grmek mmkndr. Tam da Stedile (2009)in yazd gibi nehirlerin ve gllerin dk gelirli halk kesimi tarafndan kullanm kresel sermaye ile balantl

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM SIRA SZDE S O R U 7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm DNELM DKKAT kurulan nehir tipi hideroelektrik santraller ile kstlanmaktadr. Trkiyede HES rS O R U neinde elikilerin yaratt isyan, fke ve ters etkileri izlemek mmkndr.

DNELM SIRA SZDE D N E L193 M DKKAT S O R U S O R U

SIRA SZDE
DK AT Trkiye tarmsal retimde ve gda sektrnde uluslararas sermayeninK roln ayrntl renmek isteyenler, Necdet Oral (2009) Trkiyede Tarm ve Gda Sektrnde YabancAMALARIMIZ lama ve Tekelleme, Mlkiye, Cilt: XXXIII, say 262: 325-343 adl makaleyi okuyabilirler. SIRA SZDE

SIRA SZDE
DKKAT

AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ

Kresel sermaye ile balantl olarak ina edilen nehir tipi hidroelektrik santralK T A P ler (HES) suyu dere yatandan alarak kilometrelerce ileride AMALARIMIZ belli bir kottan drp tribnleri dndrmesi yoluyla elektrik reten tesislerdir (Hamsici, 2010, s.33). HESlerin evreye verdikleri tahribatn yan sra tarmsal faaliyetlerini su araclyTKE L E T A YP N V Z O la srdren kk reticiler ve suyu hayatn her alannda kullanan kadnlar iinde nemli ykmlar olaca dnlmektedir.
T EN T E RZ (http://vime LEV N Hidroelektrik santrallarla ilgili Anadolunun syan adl belgeseleYEOTN o.com/19937849) adresinden ulaabilirsiniz.

TK LE V Z Y O N E T A P

T N T E RZ Y O N ELEV NET

iftilerin tarm ve hayvanclk iin en temel ihtiyac olan suyaReriimi kstlanNTE NET maktadr. zellikle halkn kendisi tarafndan yaplan sulamalarda yerst sular byk nem kazanmaktadr. Yine hayvanlarn su ihtiyalar doal su kaynaklarndan salanmaktadr. Verimli tarmsal arazileri yok etme riski bulunan HESlerin iftilerin tarlalarnn da tuzlanmasna neden olacaktr. Susuz kalan dere yataklarndan ieriye doru yryen deniz suyu tuzlanmann en nemli nedenidir. Sonu olarak, tarm sektrndeki bu gelimeler krsal blgelerdeki igcn kente ihra ederek, gecekondu blgelerindeki nfusun artmasna neden olmakta bu da isizlii ya da hizmetler sektrndeki gvencesiz istihdam beraberinde getirmektedir. Ayrca kentte yaayanlar gda sektrnde retilen mallarn tketicileri olarak, tarm sektrndeki olumsuz gelimelerden gda rnlerini pahalya satn alarak etkilenmektedir.

Hidroelektrik Santrallarla NTERNET ilgili detayl bilgi iin bavurunuz: Mahmut Hamsici (2010). Dereler ve syanlar. Ankara: Nota Bene Yaynlar.

194

Kent Sosyolojisi

zet
A M A

Tarmda kapitalizme gei kuramlarn listeleyebilmek. Modernleme yaklam geleneksel toplumlarn Batl toplumlarn getii yollardan geerek kendi i dinamikleri ve d etkiler aracl ile modernleeceklerini ileri srer. kili yap kuram ise azgelimi lkelerde modern kapitalist sektr ve geleneksel tarm sektr olmak zere iki farkl sektrn olduunu syler. Tarm sektrnden sanayi sektrne igc ve tarmsal artk ihra edilse de geleneksel sektr gelimeyi engeller. Sistem yaklamlar ise evreye, teknolojik ve demografik elere ncelik vererek bu elerin iftilik sistemleri ierisindeki iice ilikilerini aklar. Yapsal tarihsel yaklamlar ise retim srecinin kendi iinde incelenmesiyle ilgilenir. retim aralarnn sahipliine ve kaynaklarn kontrolne odaklanarak, gelien kapitalizm ve deiik retim biimleri arasndaki ilikiye younlarlar. K. Kautsky kk kyl iletmelerinin byk kapitalist iletmelerle ayn anda var olabilecei tezini savunarak kapitalist retim tarznn tarma giriinin sosyal demokrat zmlemesini yapar. Chayanovun kuram ise aile emeine dayanan tarm iletmesi, emein karl olan tek ve blnmez bir gelir ve emek-tketim dengesi olmak zere kavrama dayanr. Kk meta retimi ise gelimi kapitalist toplumlarda gei biimlerinden biri olarak yer alrlar. Tarma kapitalizmin girii ve yaylmasnn Latin Amerikada farkllamas, azgelimiliin neo-Marksist kuramlarn ortaya karr. A. Gunder Frank n bamllk kuramna gre evre lkeler meta retimi ve deiimi yoluyla dnya kapitalist sistemi ile btnleirler. . Wallersteinn kapitalist gelimenin dnya ekonomisi formulasyonuna gre ise dnya ekonomik sistemi ierisinde piyasa gleri kendi hiyerarilerini srekli yeniden dzenler ve gvence altna alrlar. Cardoso ve Fallettoya gre ise evredeki toplumlarn isel yaplar d etkilere dinamik bir ekilde yant verir ve bu baml bir gelimedir. Eklemlenme kuram ise, evre toplumsal formasyonlarda egemen kapitalist retim tarznn kapitalist olmayan retim tarzyla eklemlenmi biimini ne srer. Bu birinin tabi olduu dierinin ise egemen olduu bir eklemlenme ilikisidir.

A M A

Trkiyede tarmsal dnmn izlerini saptayabilmek. Trkiyede 1970li yllarda kapitalizm ve feodalizm zmlemeleri ile ilgili olarak Korkut Boratav ve Muzaffer lhan Erdostun tartmas damgasn vurmutur. Zira Boratava gre, Trk tarmnda birbirinden farkl olarak (basit) kk meta retimi, kapitalist retim, feodal ve yar-feodal retim olmak zere retim ilikisi gzlemlenir. Ticaret ve tefeci sermayesinin smrs altndaki basit meta retimi en yaygn olandr. Erdosta gre ise, patriyarkal, yar-feodal, feodal, kapitalist retim ayrm vardr. Erdost, Trkiye tarmndaki egemen retim ilikilerinin pre-kapitalist olduunu ve lt olarak da meta retiminin yaygnln ne srer. Kk kyl reticilerinin ounun rnlerini pazara karmadklar iin kapitalizm tarafndan smrlerinin snrl olduunu ve smr oranlarnn budayda bile %10u amayacan syler. Tarmda kapitalist dnmn arkaplann zetleyebilmek. 1923 ylnda cumhuriyetin kuruluuna kadar olan srete tarmsal yap arlkl olarak kapitalizm ncesi zellikler gsteren, kapal ky ekonomisine dayal, baz blgelerde byk feodal mlkiyetin hkm srd, sanayi bitkilerine deil de yerinde tketilecek tahl zerine kurulu ve ok geri teknoloji kullanan ilkel bir yapdr. 1930 ve 1939 yllar arasnda devlet mdahaleleri younlar. lke ihracatnn %80ini oluturan tarm rnlerinin ihra fiyatlarndaki dn yk reticilerin srtna biner ve araclar tccarn karn korumak iin reticiden ucuz mal almaya alr. 1933 ve 1945 yllar arasnda ise devletilik ad altnda korumac-desteklemeci politikalar uygulanr. Demiryollar ina edilerek, tarmsal krediler arttrlr. 1935te Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri (TSK) ve Tarm Kredi Kooperatifleri kurulur. 1938 ylnda Toprak Mahsulleri Ofisi ve 1944 ylnda Trkiye Zirai Donatm Kurumu kurulur. 1945 ylnda kurulan Toprak leri genel Mdrlnden sonra, iftiyi Topraklandrma Kanunu, ifti Mallarn Koruma Kanunu, Zeytincilik Kanunu, Ttn Kanunu, eltik Kanunu ve Orman Kanunu karlr.

AM A

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

195

1940-1945 yllar aras ise sava ve vurgun yllar olarak deerlendirilir. Devlet buday reticisi kyl ile yeni bir ittifak kurarak devlet sanayisi kurar ve kendi kurduu sanayi ile birlikte vergilendirme dnda, ticaret hadleri yoluyla da ekonomideki arta egemen olur. 1950de kurulan Demokrat Parti hkmetinin olanaklarn kylnn refah iin kullanmas ile birlikte tarmsal yapnn kyl mlkiyetine dayal niteliini srekli klan asl dnmler II. Dnya savandan sonra gerekleir Kk kyl mlkiyeti ve kk meta retiminin yapsal dinamiklerini yazabilmek. Kk kyl mlkiyetinin ve kk meta retiminin yerlemesine yardmc etkenlerin banda devletin 1950li yllarn ortalarna kadar d fonlar ve A.B.D.den gelen teknolojik yardmlarn nemli bir blmn traktr ithalatnda kullanmasdr. Bylece 1948 ylnda 1750 olan traktr says 1955 ylnda 40.000e kar. Traktr saysnn art ile birlikte geni alanlarn ekime almas kyl mlkiyetinin pekimesi asndan nemli bir gelime olur. 1948-1955 yllar arasnda ilenen arazi miktar % 50 orannda artarak kredi almlar kolaylar. Ucuz kredilerle alnan traktrler pazar iin retime ynelik kk iftilerin olduu blgelere daha fazla girer. Kyl mlkiyetinin pekimesinde rol oynayan faktrler: yeni topraklarn ekime almas, tarm sektrnn siyasal bakmdan kayrlmas, ticaret ve ulam ebekelerinin gelimesi ve yeni teknolojinin yaygnlamasdr. Kyl mlkiyetinin pekimesine devlet yeni topraklarn datmn resmiletirdi ve liberal kredi politikalaryla katkda bulunur (Keyder, 1985, s.105). Tarmda neoliberal uygulamalar ayrt edebilmek. 1980 sonras dnem, 24 Ocak 1980de yrrle konan 24 Ocak kararlar ile anlr. Bu kararlar 1970li yllarda IMF (Uluslararas Para Fonu)in azgelimi lkelere dayatt standart istikrar politikas paketi ile daha ok Dnya Bankas tarafndan gelitirilen yapsal uyum programnn tm unsurlarn ierir (Boratav, 2010a, s.149). 12 Eyll 1980 darbesi ise yapsal uyum programnn ve 24 Ocak kararlarnn uygulanmasna zemin hazrlar. Bu uygulamalar yalnzca emek kesimi

iin deil, Trkiye tarm ve kyls iinde zor gnlerin zeminini hazrlar. Sre rgtsz kyly organize sermaye ile kar karya brakr (Gnaydn; 2003, s.130). 1980 yl ile birlikte tarmsal rn fiyatlarnn yksek tutulmasnn, tarmsal girdilere verilen desteklerin ve dk faizli kredilerin enflasyona neden olduu dncesi egemen olmutur. Trkiyedeki istikrar program erevesinde tarmsal destek politikalar dntrlerek, her trl tarmsal destek kaldrlarak yeil politikalarn bir arac olarak Dorudan Gelir Desteine (DGD) geilir (Gnaydn 2003, s.143). 2000li yllarda Trkiye tarmn deerlendirebilmek. 2000li yllar ierisinde tarm sektrndeki deiimler aadaki gibi sralanr: Tarmsal desteklemelerin niteliinde deiim, tarmsal desteklemelerin niceliinde deiim, tarmsal kredi yapsnda deiim, ekim alanlarnda deiim, i ticaret hadlerinde deiim, bitkisel retimde deiim, hayvansal retimde deiim, tarmsal d ticarette deiim, tarmsal istihdamda deiim, tarm katma deerinde deiim ve tarm mevzuatnda deiim dir (Gnaydn, 2010, s. 180-212). Dnya Ticaret rgtn 2001 krizinden sonra tanyan Trkiyenin durumu rgtn Tarm Anlamas ve Avrupa Birliinin Ortak tarm Politikasna uyum abalar nedeniyle zorlu bir sre yaamaktadr. Trkiye bir yandan (DT) Dnya Ticaret rgtnn mzakerelerine katlrken, dier yandan da ABnin Ortak tarm Politikasna uyum abas gsterir. Oysa DT kurallarna gre Trkiye gelimekte olan lke statsnde iken, AB lkeleri gelimi lkeler statsndedir.

A M A

A M A

A M A

196

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki kuramlardan hangisi azgelimi lkelerde modern kapitalist sektr ve geleneksel tarm sektr olmak zere iki farkl sektrn olduunu syler? a. Modernleme Yaklam b. Sistem Yaklam c. Yapsal Tarihsel Yaklam d. kili Yap Kuram e. Dnya Sistemi Kuram 2. Emek sreleri sermaye tarafndan dorudan denetlenmeyen kk meta reticileri iin H. Bernstein aadaki hangi kavram kullanr? a. cretsiz hane emei b. cretli emek edeeri c. cretli emek d. veren e. Kyllk 3. Aadakilerden hangisi kk kyl mlkiyetinin yerlemesinde rol oynayan faktrlerden birisi deildir? a. Yeni topraklarn ekime almas b. Tarm sektrnn siyasal bakmdan kayrlmas c. Ticaret ve ulam ebekelerinin genilemesi d. Yeni teknolojinin yaygnlamas e. Byk toprak sahiplerinin topraklarndan vazgemesi 4. Aadakilerden hangisi alar Keydere gre tarmsal gelimenin arklarn dndren ulusal ekonomik btnlemeyi oluturan srelerden birisi deildir? a. Krsal blgelerde yaayanlarn igc piyasasna girmeleri b. Karayollarnn yaplmas c. Traktrlerin oalmas d. Tarmda kadn giriimcilerin oalmas e. Emein ve tketilen mallarn metalamas 5. Aadakilerden hangisi Dnya Bankasnn yapsal uyum politikalarndan biri deildir? a. Topraksz kyllere toprak ve girdi destei b. Harcamalarn kstlanmas c. Ticaretin liberalletirilmesi d. Fiyatlarn liberalletirilmesi e. Kamu harcamalarnn azaltlmas 6. Aadakilerden hangisi cumhuriyetin kuruluuna kadar olan srete Trkiyenin tarmsal yapsnn zelliklerinden birisi deildir? a. Kapitalizm ncesi zellikler gsterir b. Kapal ky ekonomisine dayanr c. zel mlkiyetin egemenlii vardr. d. Geri teknoloji kullanr e. Yerinde tketilecek tahllar retilir 7. Aadakilerden hangisi Trkiyede kyl mlkiyetin yerlemesinin nedenlerinden birisi deildir? a. Marshall Plan b. Dk faizli krediler c. Yeni topraklarn ekime almas d. Geleneksel tarm yntemlerinin kullanlmas e. Ticaret ve ulam ebekelerinin gelimesi 8. Aadakilerden hangisi Dnya Bankasnn yapsal uyum politikalarnn elerinden birisi deildir? a. Kamu harcamalarn kstlamak b. retken kaynaklar ticarete konu olan sektrlere yneltmek c. Ticareti ve fiyatlar liberalletirmek d. Kamu kurumlarn zelletirmek e. Krsal kesime fiyat destei salamak 9. Aadakilerden hangisi 24 Ocak 1980 kararlarndan sonra tarmsal alanda uygulamaya konan nlemlerden birisi deildir? a. Girdi desteklerinin kaldrlmas b. Fiyat desteklerinin kaldrlmas c. Kamu ktisadi Teekkllerinin kaldrlmas d. Tarmsal kamu ynetiminin varlnn pekitirilmesi e. Tarmsal rn fiyatlarnn kontrol altna alnmas 10. Aadakilerden hangisi AB Katlm Ortakl Belgesi ile Trkiyenin tarm ile ilgili mevzuat uyumu salamas istenen konulara uyum salamaz? a. Arazi ve iftlik kayt sistemleri b. Hayvan kimlik sistemi c. Bitki pasaportu d. Gda kontrolnn tketiciye braklmas e. Veterinerlik ve bitki sal hizmetleri

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

197

Okuma Paras
AB Standartlarnda Balklk: Saryer Belediyesi tarafndan yrtlen, Avrupa Birlii (AB) tarafndan hibe edilen ve toplam btesi 102.722 Avro olan AB Pazarlama Standartlarnn Uygulanmas Ynnde Yerel Admlar adl balklk projesi kapsamnda eitim seminerleri balyor. Trkiyeden ve Avrupadan birok sekin akademisyen ve uzmann bir araya gelecei gn srecek eitim semineri, Rumelikavandaki Saryer Belediyesi Mareal Fevzi akmak Mahalle Konanda gerekletirilecektir. 18-20 Temmuz 2011 tarihlerinde, saat 10.00-16.00 arasnda yaplacak olan seminerde balklarn ve balk satclarnn sorunlarnn tartlmas ve incelenmesine imkn salayan bir platform oluturulacak. Seminere pek ok balk satclarnn ve balklk kooperatiflerinin yan sra akademisyenler, brokratlar ve sivil toplum kurulularnn temsilcileri katlacak. Trkiyedeki balklk standartlar, balklarn ortak sorunlar ve ihtiyalar AB pazarlama standartlar balamnda ele alnacak olan eitim seminerinin sonunda, katlmclara sertifikalar verilecek. (http://www.sariyerhaber.org/news_detail.php3?id=4487)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b 3. e 4. d 5. a 6. c 7. d 8. e 9. d 10. d Yantnz yanlsa Tarmda Kapitalizme Gei Kuramlarn konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kk Meta retimi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kk Kyl Mlkiyeti ve Kk Meta retimi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kk Kyl Mlkiyeti ve Kk Meta retimi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tarmda Neoliberal Uygulamalar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tarmda Kapitalist Dnmn Arkaplan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kk Kyl Mlkiyeti ve Kk Meta retimi konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tarmda Neoliberal Uygulamalar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiyede 1980 Sonras Tarm Sektr konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiye Tarm ve Avrupa Birlii konusunu gzden geiriniz

198

Kent Sosyolojisi

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Basit meta retimi ile kapitalist meta retimi arasndaki temel fark birincisinde aile emeinin var olmasdr. Basit meta retiminde mlkiyet-emek elikisi, sermayeaile emei biiminde farkllar. Basit meta reticilerinin varln srdrmesinin temelinde iletmenin basit yeniden retimi yatar. Sra Sizde 2 Toprakta zel mlkiyetin toplumsal pratik olarak yerlemesinin tarihsel nedenleri Keyder (1988, s.167-168)e gre, Osmanl devletinin topluma mutlak egemenlii, topran olduka bol ve fiyatnn dk olmasdr. 19131924 arasnda Anadolu nfusunun azalmas nedeniyle daha nce ekilen topraklar bile bo kalr. zel mlkiyet hakknn toplumdaki dier bireyler tarafndan kabul edilmesi gerektii, toplumsal anlayna dayanan dnce nedeniyle, yoksul kyllerin kendi topraklarnda hak iddia etmeleri iin gereken toplumsal destekten sz etmek olanakszdr. Sra Sizde 3 Boratav (2010b, s.244)a gre, piyasaya dnk kk retici, yani aile emeine dayal kyl; kapitalist blm ilikilerine ticari ve mali sermaye araclyla girer. Bu ilikilerin bir blm ise geriye dnk piyasa balantlar iinde (iftinin eline geen fiyatla, retim girdileri ve tketim fonu iin iftinin dedii fiyat arasndaki makas araclyla) gerekleir. Ulusal bir ekonomide bu blm ilikisindeki deimenin dorultusu ve boyutlar i ticaret hadleri analizi ile aratrlr (Boratav, 2010b, s.244). Sra Sizde 4 Dnya Ticaret rgt (DT) 1995 ylnda, 1986 ve 1994 Uruguay Mzakereleri sonucu svirede kurulur. DT ticaret anlamalarn ynetir, yeni ticaret giriimleri iin forum oluturarak lkelerin ticaret politikalarn izler. DT, gelimekte olan lkeler iin teknik yardm ve eitim salayarak dier uluslar aras rgtlerle ibirlii oluturur. Sra Sizde 5 DT (Dnya Ticaret rgt)ye ye lkeler arasnda imzalanan Uruguay Tarm Anlamas ncelikli olarak lkelerin tarm sektrne verdikleri i desteklerin indirgenmesini ierir. Yine sbvansiyonlu d satm miktarnn azaltlmas, i pazarlar koruyucu nlemlerin ortaklatrlmas ve indirilmesi, salk ve bitki sal nlemlerinin dnya genelinde uyumlatrlmasn ierir (Gnaydn, 2003, s.138). Bu anlama azgelimi ve gelimekte olan lkelerde baml yaplar olutururken, dsatmda rekabet stnl olan ABD gibi lkelerin ise dnya pazarlarnda etkinliklerini arttrr.

7. nite - Trkiyede Tarmsal Dnm

199

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akder, H. (2005) Dnya Ticaret rgtnn Tarm Anlamas? Tehdit mi? Frsat m?, Demokrasi Platformu. Yl: 1, Say: 3: 11-24. Aydn, Z. (1986a) Kapitalizm, Tarm Sorunu ve Azgelimi lkeler (I), 11. Tez. Say 3, s. 126-156. Aydn, Z. (1986b) Kapitalizm, Tarm Sorunu ve Azgelimi lkeler (II), 11. Tez, Tez, Say 4, s. 171-216. Aydn. Z. (2001) Yapsal Uyum Politikalar ve Krsal Alanda Beka Stratejilerinin zelletirilmesi: Skenin Tuzburgaz ve Sivrihisarn Knk Kyleri rnei, Toplum ve Bilim. Bahar 88: 11-31. Bernstein, H. (1986) Capitalism and Petty Commodity Production, Social Analysis. say 20. Boratav, K. (2010a) Trkiye ktisat Tarihi 1908-2007. Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Boratav, K. (2010b) Emperyalizm, Sosyalizm ve Trkiye. stanbul: Yordam Kitap. Ecevit, M. (1999) Krsal Trkiyenin Deiim Dinamikleri Gkeaa Ky Monorafisi. Ankara: Kltr Bakanl Kltr Eserleri. Ecevit, M.,Karkner, N. Bke, A. (2009) Ky Sosyolojisinin Daraltlm Kapsamndan, Tarm-Gda Kyllk likilerine Ynelik Baz Deerlendirmeler, Mlkiye. Cilt: XXXIII, say 262: 41-61. Emre, E. (2003) Yeniden Yaplanma Srecinde Trkiyede Tarm: Sylem ve Gerek. zgr niversite Forumu, 22: 155-171, Ankara: Trkiye ve Ortadou Forumu Vakf zgr niversite. Eraktan, G. 82005) Avrupa Birliine Uyum Srecinde Trk Tarm, Demokrasi Platformu. Yl: 1, Say: 3: 43-59. Friedmann, H. (1980) Household Production and the National Eceonomy: Concepts for the Analysis of Agrarian Formations, Journal of Peasant Studies. Cilt 7, Say 2. Gnaydn, G. (2002) Kreselleme ve Trkiye Tarm. Ankara: TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, Tarm Politikalar, Yayn Dizisi, No: 3. Gnaydn, G. (2003) Kreselleen Piyasa, Yoksullaan Kyl. zgr niversite Forumu. 22: 128-154, Ankara: Trkiye ve Ortadou Forumu Vakf zgr niversite. Gnaydn, G. (2010) Trkiye Tarm Politikalarnda Yapsal Uyum: 2000li Yllar, Mlkiye, Cilt: XXXIII, say 262: 175-221. Hamsici, M. (2010) Dereler ve syanlar. Ankara: Nota Bene. Harris, J. (1982) General Introduction. (Ed. John Harris). Rural Development: Theories of Peasant Economy and Agrarian Change. London: Hutchinson University Library. Karul, N., Avc, M.B., Deveci, A., Karkner, N. (2010) Bursa Aktopraklk Hykte Kltr Sektrnn Oluturulmas: ok Ynl Bir Proje TUBA-KED. V.8, S.8: 241-255. Kendir, H. (2003) Kreselleen Tarm ve Trkiyede Tarm Reformu, Praksis. 9: 277-300. Keyder, . (1985) Trkiyede Ortaklk Dngs ve Kk Kyl Mlkiyetinin Pekimesi, Yapt, 11: 89-105. Keyder, . Birtek, F. (1983) Trkiyede Devlet-Tarm likileri, Toplumsal Tarih almalar. (Der. alar Keyder). Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar., Oral, N. (2006) Trkiye Tarmnda Kapitalizm ve Snflar. Ankara: TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, Tarm Politikalar Yayn Dizisi, No: 6. Oral, N. (2009) Trkiyede Tarm ve Gda Sektrnde Yabanclama ve Tekelleme Mlkiye. Cilt: XXXIII, say 262: 325-343. zkaya, T. (2002) Kreselleme ve Trkiye Tarm: Tehditler veya Frsatlar, (Der. Atilla Keskin-Yavuz Topu), Trkiye V. Tarm Ekonomisi Kongresi. (s: 1-5). Erzurum. Stedile, J. P. (2009) okuluslu irketlerin Tarma Kar Saldrs, Mlkiye. Cilt: XXXIII, say 262: 99-105. Yetkin, . (2004) Trkiyede Tarmsal Yap, Dnm Sreleri ve Alternatif Bir Senaryo, zgr niversite Forumu. Say: 28: 133-158, Ankara: Trkiye ve Ortadou Forumu Vakf zgr niversite. Ylmaz, C. (2005) Avrupa Birlii Mzakere Sreci ve Tarm Sektr, Demokrasi Platformu. Yl: 1, Say: 3: 81-90.

8
Amalarmz

KENT SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Erken Cumhuriyet Dneminde amalanan meknsal stratejileri sralayabilecek, 1950-1960 dneminde gerekleen siyasal ve ekonomik deiimleri aklayabilecek, 1950li yllarda grlen gecekondulama ve apartmanlama srecini zetleyebilecek, Planl Kalknma Dneminde kentlerde oluan konut yapsn zetleyebilecek, 1960-1980 dneminde gecekondu nfusunun kentsel siyaset ve ekonomi alanndaki roln aklayabilecek, 1970li yllarda kentin yaps ve ulam biimleri arasndaki ilikiyi kurabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kentleme ve D G Kent Planlamas Kent Merkezi Konut Gecekondu Enformel Sektr Kent-ii Ulam Ankara

indekiler
GR ERKEN CUMHURYET DNEM: 1923-1950 G VE HIZLI KENTLEME DNEM: 1950-1960 PLANLI KALKINMA DNEM: 19601980

Kent Sosyolojisi

Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

GR
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu, ulus-devlet olma srecinde modernleme ve adalama projesini ifade etmektedir. Tekeliye (1998, s.1) gre, byle bir modernite projesi, gerekte bir kentsel gelime projesidir. Bu projenin baars, byk lde baarl bir kentsel gelimenin gerekletirilmi olmasna baldr. Bilgin (1998, s.257), modernleme srecinin evrensel olarak yerlemeler ve imar sreci zerinde temel iz braktn vurgulamaktadr: Bu izlerden birincisi, modern dnyann yeni kurumsal rgtlenmesinin ve kamusal yaamn gereksinimlerini karlayan yeni kamu yaplarnn ina edilmesidir. kinci olarak insanlarn, ulam aralarnn, pis ve temiz suyun, elektriin, haber ve bilginin dzenli ve kesintisiz dolamn salayacak, genileyebilme kapasitesine sahip bir dolam ebekesinin kurulmas gerekmektedir. Bu ebekenin kurulmas, yollarn, kent ii ulam sistemlerinin, eitli altyap ve styap kanallarnn inasn kapsamaktadr. ncs ise modern toplumlarda, geleneksel ikamet ve barnma anlayn kkl bir biimde deitiren konut inaatlarnn gereklemesidir (Bilgin, 1998, s.257). Bu nitede, Trkiye Cumhuriyetinin modernleme projesi temelinde gerekletirdii kentleme sreci, 1923 ve 1980 yllar arasnda ele alnmaktadr. engl (2001, s.65), Trkiyenin kentleme deneyiminin 1923-1950 dnemini ulus devletin topraksallamas ve kentlemesi olarak nitelemekte ve ulus devlet merkezli bir kentleme srecinin kentlerde oluturduu toplumsal ve meknsal yap ile ilikilerin genel zelliklerini incelemektedir. 1950-1980 dnemini ise emek gcnn kentlemesi olarak kavramsallatrarak krsal alanlardan gelen nfusla birlikte oluan yeni bir toplumsal ve meknsal ilikiler katman zerinde durmaktadr. Bu nitede ise belirlenen dnem erevesinde kentsel geliim sreci, siyasal, ekonomik ve toplumsal ilikiler asndan kurumsal rgtlenmeler,SIRA SZDE yasal dplanlama, zenlemeler, konut ve ulam alanlarnda incelenmektedir. Bu dnemler u ekilde snflandrlmaktadr: DNELM 1. Erken Cumhuriyet Dnemi: 1923-1950 2. G ve Hzl Kentleme Dnemi:1950-1960 S O R U 3. Planl Kalknma Dnemi: 1960-1980 1980 sonras Trkiyede kentleme sreci hakknda bilgiyi kitabnzn Trkiyenin KentD KKAT leme Deneyimi (II): 1980 Sonras balkl nitesinde bulabilirsiniz.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

202

Kent Sosyolojisi

ERKEN CUMHURYET DNEM: 1923-1950 Ulus Devlet Olma Srecinde Meknsal Stratejiler
AM A

Erken Cumhuriyet Dneminde amalanan meknsal stratejileri sralayabilmek.

Erken Cumhuriyet Dneminde lkenin meknsal stratejisini oluturan temel unsurlar Ankarann bakent seilmesi, lke apnda demiryolu alarnn ina edilmesi ve Anadolu kentlerinde fabrikalarn kurulmasdr.

29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyetin ilan edilmesiyle balayan ulus-devlet ina sreci, bir modernleme projesi olarak kentsel geliimin gerekletirilmesine dayanmaktadr. Bu dnemde lke dzeyinde uygulanmas amalanan meknsal strateji nemli unsur iermektedir. Bunlar; 1) Ankarann bakent seilmesi, 2) lke apnda demiryolu alarnn ina edilmesi 3) Anadolu kentlerinde fabrikalarn kurulmasdr (Tekeli, 1998, s.5). 1) Ankarann Bakent Seilmesi: Ankara, 13 Ekim 1923 tarihinde Trkiye Cumhuriyetinin bakenti ilan edilmitir. Cumhuriyetin ulusal bakenti olarak Ankarann seilmesi, belirli nedenlere dayanmakta ve nemli amalar iermektedir. stanbulun, birka yzyl boyunca Osmanl mparatorluuna sadece siyasi deil ayn zamanda kltrel anlamda da bakent olarak hizmet etmesine ramen yeni kurulan Cumhuriyetin bakenti, hkmet kararyla Anadoluya tanmtr (Vale, 1992, s.98). stanbul yerine Ankarann bakent seilme nedenleri arasnda kentin corafi ve siyasi zellikleri nemli bir rol oynamaktadr. Bununla birlikte Ankarann tarihsel, toplumsal ve kltrel nitelikleri de kentin bakent olarak seilmesinde etkili olmutur. Ankara, zengin bir siyasal ve kltrel tarihe sahip bir kent olarak zgl ekolojik ve kltrel bir evrenin rn ve tarihi, stanbuldan ok gerilere giden, Anadolunun en nemli ehirlerinden biridir (Aydn vd., 2005, s.15). Corafi olarak stanbul kenti, lkenin kuzey-bat kesinde yer alan bir liman olarak dardan gelecek askeri mdahaleler bakmndan tehlikeli bir konumdadr. stanbulun bu konumundan farkl olarak Ankara, hem Anadolunun merkezine yakn hem de daha gvenli bir konumda bulunmaktadr. Bununla birlikte, Kurtulu Sava dneminde Millet Meclisi bu kentte kurulmu, sava buradan ynetilmi ve Ankara halk tarafndan byk destek salanmtr. Bu anlamda kurulan yeni ynetim, Ankara Hkmeti olarak tannmtr. Ayrca Ankara, dnemin telgraf a, demiryolu gibi iletiim ve ulam imknlarna sahip bir kent olma zelliini de tamaktadr. Tekeli (1984a, s.324-325), Ankarann bakent seilme kararnda nemli olan Cumhuriyet rejiminin amalarn grup altnda toplamaktadr: Birinci grup amalar: Avrupa lkelerinin da baml liman kentleri ekonomileri araclyla kurduu emperyalist denetimin krlmas, Ankara Hkmetinin kendisini Osmanl imajndan kurtarmas ve imparatorluktan ulus devlete geiin sembolletirilmesi, stanbulun kozmopolit kltrel deerlerinin yadsnmas ve Ankara evresinde yaratlacak yeni kltrel gelere dayanan yeni ulusal burjuvazi ve yaam kalplarnn ortaya karlmasdr. kinci grupta lkenin meknsal organizasyonuna ilikin amalar yer almaktadr. Bu amalar;

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

203

lkeyi ayr ayr blgesel ekonomilerden kurtarp, i pazar btnlemesinin salanmas ve ulusal bir ekonominin kurulmas, Anadolunun gelimesini salayarak blgeler aras eitsizliklerin giderilmesidir. nc grupta ise kent leindeki amalar bulunmaktadr. Bunlar; Modern, ada, yeni ve rnek bir kentin kurulmas, Bu kentte Cumhuriyetin yarataca ulusal burjuvazinin yaam kalplarnn dier kentlere rnek olacak ekilde gelitirilmesi, Cumhuriyetin baarlarnn bu kentle simgeletirilmesidir. Bu amalar dorultusunda, Ankara kentinin geliiminin planlanmasna ynelik olarak nemli yasal ve ynetsel dzenlemeler yaplmtr. Bunlardan ilki, 1928 ylnda karlan bir yasayla, gl planlama ve uygulama yetkileriyle donatlm bir Ankara ehri mar Mdrlnn kurulmas olmutur (Altaban, 1997, s.89). Ankarann imar almalarna ynelik dier bir giriim ise kentin planl bir kurulu ve geliim gstermesini salamak amacyla uluslararas bir planlama yarmasnn dzenlenmesidir. 1928 ylnda Herman Jansenin plan yarmay kazanm ve uygulanmasna karar verilmitir. Tankut (1984, s.306), Jansenin plann gereki, ehircilik ilkelerini kullanm, modern yerel koullara uygun olarak dzenlenmi bir plan olarak tanmlamaktadr. Ankarann modern kent nitelikleri nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE

2) lkenin Demiryolu Alarnn nas: Osmanl dneminde yaplm olan D N E L yetersiz kaldemiryollar, lkenin i pazarnn btnln salamaktaok M makla birlikte, birok blgede d glerin etkisi altnda ve kopuk hatlar eklinde bulunmaktayd. Cumhuriyetin ilan edildii yllarda, U S O R devlet tarafndan iletilen hatlar Ankara-stanbul, Eskiehir-Afyon-Konya-Adana hatlaryla Erzurum-Kars hatlarn kapsamaktadr (Tekeli, 1998, s.5; Trel, 1998, DKKAT s.155). 1927 ylnda demiryollarnn ina edilmesi ve iletilmesi amacyla btn yurSIRA SZDE du kapsayan Devlet Demiryollar ve Limanlar daresi Umumiyesi kurulmutur. Cumhuriyetin ilk yllarnda sermaye birikiminin ok az olmas nedeniyle ulam altyapsnn gelitirilmesi devlet tarafndan stlenilmi ve deAMALARIMIZ miryolu ann gelitirilmesi amacyla byk altyap yatrmlar yaplmtr. Bu ama dorultusunda ncelikli olarak dou blgelerine ulamn salanmas hedeflenmitir (Trel, 1998, s.155). Bu anlamda, Erken Cumhuriyet K T A P Dneminde yabanc irketlerin elindeki hatlar devletletirilmi, bununla birlikte devlet tarafndan yeni demiryolu hatlar ina edilmi ve demiryolu ann merkezi olarak Ankara seilmitir. Demiryolu alar, zellikle i pazarn TELEVZYON btnlemesi ve blgeler aras eitsizliklerin giderilmesi amalarn gerekletirme srecinde nemli bir role sahip olmutur (Tekeli, 1998, s.5). 3) Anadolu Kentlerinde Fabrikalarn Kurulmas: 1929 ekonomik krizi sonrasnda devletilik politikas gelimi ve bunun sonucu N T E R N E T olarak sanayi planlar uygulanmaya balanmtr. Bu dnemde devlet tarafndan yaplan ekonomik yatrmlarda Anadoluya arlk verilmi ve kamu yatrmlarnn mmkn olduu kadar eit bir ekilde Anadoluya datlmas amalanmtr. Bu sanayi planlarna ynelik olarak fabrikalarn yaplmas ngrlm ve fabrikalarn kurulmas iin demiryolu gzergh zerindeki kk Anadolu kent-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

204

Kent Sosyolojisi

leri seilmitir (Tekeli, 1998, s.5). Bu anlamda, demiryolu a, Anadolunun kentlerinin ve kasabalarnn modernleen blmleri ile o dnemde faaliyete geen byk kamu fabrikalarn birbirine balamtr (Bilgin, 1998, s.260). Nazilli, Krkkale ve Ereli gibi kk kentlerde ncelikle fabrikalar olmak zere devlet giriimleri kurulmu ve bu kentler, dnemin en hzl byyen kentleri olmutur (engl, 2001, s.71-72).

Kentlerin Planlanmas ve Yapl evrenin nas

Cumhuriyetin ilk yllarnda Tekeliye (1998, s.6-7) gre lke, iki byk kentsel planlama sorunuyla kar karya kalmtr: Bunlardan birincisi, Kurtulu Savanda Yunan ordusunun Anadoludan ekilirken yakt Bat Anadolu kentlerinin planlanmas ve imar edilmesidir. Bu sorunu zmek amacyla harita mhendisleri tarafndan planlar hazrlanm ve hazrlanan bu planlarla, Egedeki yanm kentler zaman iinde imar edilmitir. kinci kentsel planlama sorunu ise Ankarann ada bir kent olarak gerekletirilmesidir. Ankarann modern bir bakent olarak planlanmas ve inas ayn zamanda Cumhuriyet rejiminin baarsnn bir gstergesi olarak kabul edilmektedir (Tekeli, 1998, s.6). Tanyeli (1997, s.81) Ankarann, gerekli niteliklerin tamamn tayan Trkiyedeki ilk kentsel modernleme projesi olduunu vurgulamaktadr. Bu dnemde Anadoluda devlet iletmelerinin kurulduu kentlerin ve dier nemli yerleimlerin, Ankarada gelitirilmekte olan modele uygun olarak adalamas amalanmaktadr. Tankuta gre Ankara, 20. yzylda devlet destei ile ina edilen sayl bakentler arasnda yer almaktadr. Ankarann durumuna benzer bir ekilde Canberra, Brasilia ve slamabadn da kurulu gerekelerinin siyasal olduu grlmektedir. Yeni kurulan siyasi sistemin simgesi olmalar, kentsel gelimenin dzenlilii, retilen evrenin etkileyici nitelii bu bakentler tarafndan paylalan amalar olmutur (Tankut, 1988b, s.148).
SIRA SZDE

20. yzyldaSIRA SZDE bakentlerin ortak ynleri nelerdir? ina edilen Erken Cumhuriyet Dneminde nfus art ve kentlemenin yava olduu gD NELM rlmektedir. Osmaya gre, kent merkezleri bu dnemde tarmsal ve snrl dzeyde tarm d retimi denetleyen ve hizmet sunan yerler olmutur. Bunun yan sra kent merkezinde ynetim ilevleri, toptan ve perakende ticaret, kiisel ve kurumsal S O R U hizmetlere ynelik iler yer almaktadr. Ancak bu ilevlerin rgtleme dzeylerine paralel olarak meknda farkllam iyeri bulunmaktadr (Osmay, 1998, s.140). DKKAT Bu dnemde birok kentte ikili bir merkez grlmektedir. Bunlardan biri eski konut dokusuyla btnleen geleneksel merkez dieri ise yeni gelien ynetim iSIRA SZDE levleri ve bunlara ynelik hizmetlerin bulunduu merkezdir. Osmaya gre Geleneksel kent merkezleri, hanlar ve arlar blgesinde yerlemitir. Kentin i merkezindeki nemli yaplar olan hanlar, bugnn bro ya da ofis biAMALARIMIZ nalarnn ilevlerini grmektedir. Ayrca bu geleneksel merkez ya da arda, zanaat tr retim faaliyetleri olarak ayakkabclar, nalbantlar demirciler, bakrclar, A P marangozlar gibi kk reticiler, perakende ve toptan ticaret yer K T almaktadr. Kentin yeni ynetim merkezi ise yeni tanmlanan ynetim ilevlerini barndrmas amacyla ina edilmitir. Yeni ynetim merkezi ile kentte hkmet TELEVZYON kona, belediye binas, demiryolu ve istasyon binas, adliye binas gibi ye-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE
Erken Cumhuriyet Dneminde modernleme, devlet giriimleriyle AMALARIMIZ kentlerdeki yapl evre iinde temsil edilmektedir.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

205

ni geler eklenmitir ve bu blgelerde yeni tr hizmetler, bankalar, oteller ve dkknlar olumaktadr (Osmay, 1998, s.141). Bu dnemde kentteki yaplama ve altyap kamu denetiminde gereklemi ve demiryolu ann ulat kentlerdeki tren istasyonlar da kent merkezlerinin nemli bir gesi olmulardr. Erken Cumhuriyet Dneminde kamusal iradenin, zellikle de devletin giriimleri, modernlemeyi kentlerde yapl evre iinde temsil etmektedir. Bilgine (1998, s.258) gre bu yapl evre, ncelikle devleti modernletiren kamu yaplardr. Kamu yaplarnn bir blm, adliyeler, hastaneler, okullar, mzeler gibi devlet kurumlarn ve sosyal hizmet ilevlerini iermektedir. Bu alan byk lde kamu giriimleriyle kurulmaktadr. Kamu yaplarnn fabrikalar, maazalar, ofisler, oteller gibi piyasa kurumlarn ieren blm ise zel giriimlerin sonucu ortaya kmaktadr. Sosyal hizmetlerin yeni bir tarzda rgtleniini gsteren hastane, okul gibi bina gruplar kentlerin geleneksel dokusuna karmayacak ekilde, daha uzak yerlerde ina edilmektedir: Tpk barndrdklar ilevlerin rgtleni tarz gibi, binalar da yerel alkanlklar, gelenekleri deil, evrensel ve modern olanlar temsil etmektedirler (Bilgin, 1998, s.257-258).
Bakent olmadan nceki Ankarada rnein Kale nnden bugnk Ulusa uzanan izgisel bir kent merkezi sz konusudur. Bu merkezin bir ucunda hem kent ii hem de kent d nfusa hizmet veren demirci, bakrc, irozdan iplie kadar her trl mal satan bakkal, terzi, yorganc, kuyumcu, tefeci ve toptanc gibi esnafn dkknlar, dier ucunda ise yeni ynetimin grkemli binalar bulunmaktadr (Osmay, 1998, s.141).

Kentlerde kamu yaplarnn bir blm, devlet kurumlarn ve sosyal hizmet ilevlerini kapsamakta dier blm ise piyasa kurumlarn iermektedir.

Bu dnemde Ankarada modern bir bakentin gerektirdii bakanlklar ve bankalar gibi ynetim ve finans kurumlar ina edilmeye balanmtr. Modern bir salk sisteminin rgtlenmesi amacyla halk sal anlay dorultusunda Hfzsshha Enstits ve tp faklteleri, hastaneler gibi salk kurumlar kurulmutur. CumSIRA SZDE huriyetin adalama ideolojisi dorultusunda yeni toplumsal ve kltrel faaliyetlerin ve hizmetlerin de yer ald niversite, enstit, konservatuar, radyo evi, mze, tiyatro, sergi evi gibi eitim, kltr ve sanat kurumlar ina N E L M Bununla D edilmitir. birlikte, kentte giderek genileyen yeni toplumsal kesime ynelik farkllam hizmet sunan lokantalar, oteller alm ve yeni elence meknlar olumutur (OsS O R U may, 1998, s.142). Erken Cumhuriyet Dneminde mimari hakknda daha fazla bilgiyi Afife KBaturun 1925DK AT 1950 Dneminde Trkiye Mimarl (1998, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk iinde, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar) adl makalesinde bulabilirsiniz.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

1929 ylnda dnya ekonomisinde yaanan kriz dneminde, Trkiye iin ekonomik hedef ve politikalar erevesinde devletin koruma ve destei salanmtr AMALARIMIZ (Boratav, 1997, s.291). Cumhuriyet ynetimi 1930-1935 yllar arasnda kard yasalarla yeni bir kurumsal dzenlemeye girmitir. Bu yasalar, 1930 ylnda karlan Belediye Kanunu, 1930da Umumi Hfzshha Kanunu, 1933de A P ve Yollar K T Yap Kanunu ve Belediye Bankas Kurulu Kanunu, 1934de Belediyeler stimlak Kanunu ve 1935de Belediyeler mar Heyetinin kuruluuna ilikin kanundur. Tekeli (1998, s.11) bu yasalarla oluturulan sistemin, Cumhuriyetin N T E L E V Z Y O kent ynetimi ve kent planlamas konusundaki yaklamn 1980li yllara ve hatta daha sonrasna kadar belirlediini ve bu anlamda belli byklkteki kentlere plan zorunluluunun getirildiini ifade etmektedir. Ayrca bu dnemde planlama faaliyetleri yaygnlam ve mimarln alan iinde grlmeye balamtr.N T E R N E T

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

206

Kent Sosyolojisi

Bu dnemde Ankara dndaki kentler hzl bir byme gstermemiler ancak Cumhuriyetin bu dnemde uygulad radikal modernite projesi, dier kentlerde de planl bir gelime ngrmtr (Tekeli, 1998, s.8-9). Akehir iin 1940 ylnda ve Tatvan iin 1937 ylnda yaplan plan dier kentlerin de planl gelimesi amacna ynelik rnekler arasnda yer almaktadr.

Konut Yapm almalar

Cumhuriyetin ilk yllarnda kentlerde ncelikle ynetim ve kamu binalar ina edilmitir.

Konut ihtiyacn karlamak amacyla kooperatifler kurulmu, ii ve memur konutlarnn yapmna nem verilmitir.

Cumhuriyetin ilk yllarnda kentlerin ina faaliyetlerinde ynetim ve kamu binalarna ncelik verilmi, bununla birlikte yeni yollar alm ancak yeni konut yapm yeterli dzeyde olamamtr. Bu dnemde konut yapmna ihtiya olmasna ramen konut ina faaliyetleri asndan bir durgunluk dnemi yaanmtr. Bu durgunluun en nemli nedenleri arasnda uzun yllar savam bir lkenin snrl kaynaklarnn bulunmas ve bu kaynaklarn zorunlu olarak daha ncelikli alanlarda kullanlmas yer almaktadr. (Sey, 1998b, s.274). Yeni kurulan Cumhuriyet, byk bir imar ve iskn sorunu ile kar karya kalmtr. Savata yklan konutlarn yerine yenilerinin yaplmas ve bakent olarak ilan edilen Ankarann inas, ncelikli alanlar arasnda yer almaktadr (Sey, 1998, s.274). Dier taraftan mbadele sonrasnda byk konut ihtiyac ortaya km ve Ankarada yeni devlet brokrasisinin ve hizmet sektrnn ektii nfus, baka kentlerle kyaslanamayacak bir konut gereksinimi dourmutur (Bilgin, 1998, s.262). Buna bal olarak ortaya kan konut ihtiyacnn karlanmas iin ok sayda konut yapm gerekmitir. Bu dnemde imar ve yerletirme faaliyetlerinin yrtlebilmesi amacyla Mbadele ve skn Vekleti kurulmutur. Cumhuriyetin ilk 10 yl ierisinde konut yapm konusunda Ankara dnda dier kentlerin durumu da ok farkl olmamtr. Byk lekte ucuz konut yapm karsnda speklatrlerin arsa fiyatlarn ykseltmesi, inaat malzemeleri fiyatlarnn art gibi baz engeller ortaya kmtr. Bu sorunlar karsnda konut yapmna ynelik bir zm olarak kooperatifler kurulmaya balanmtr. Bunlardan ilki 1935 ylnda Ankarada kurulan Bahelievler Yap Koopetatifidir (Sey, 1998b, s.276). 1930lu yllarda ii ve memur konutlarnn yapm devlet tarafndan zerinde durulan nemli konular arasnda yer almaktadr. Sonraki yllarda yeni kurulan Smerbank fabrikalarnn ii ve memurlar iin lojman yapmna ncelik verilmitir. Bu giriimlerin rnekleri, Nazilli, Ereli, Kayseri, Hereke kuma fabrikalar ve zmir kt fabrikas iin yaplan uygulamalarda grlmektedir (Sey, 1998b, s.284). Bu konutlarn bulunduu alanda ilkokul, hal binas, spor sahas, kre ve ocuk bahesi gibi alanlar bulunmaktadr. Ankarada ise Bakanlklarda alan memurlarn konut sorununu azaltmak iin ok iyi rgtlenmi bir ekilde hzla gerekletirilen Saracolu Mahallesi, planlama ve mimarisi ile de Cumhuriyet dneminin zgn eserlerindendir (Altaban, 1998, s.48-49).

Kent-ii Ulam Biimleri

Trel (1998, s.165), Cumhuriyetin ilk yllarnda, stanbul ve zmir dndaki kentlerin, az nfuslu olmalar ve yerleim alanlarnn yaygn olmamas nedeniyle yaya kentleri olarak tanmlanabileceini vurgulamaktadr. Bu dnemde stanbulda kamu ulam aralar olarak gemilerle salanan ulam, tramvay hatt ile Trakya ve Anadolu yakalarnda iletilen banliy trenleri bulunmaktadr. 1928 ylndan itibaren stanbulun kent ii kamu ulam sistemlerine zel halk otobsleri ve belediye otobsleri eklenmi fakat bu otobslerin 1935 ylndaki toplam kent ii tamaclk

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

207

pay %7 seviyesinde kalmtr. Ayn dnemde zmirde Liman Vapur letmesi ve banliy trenleri faaliyet gstermektedir (Trel, 1998, s.165-166). Cumhuriyetin bu yllarnda Ankarada ise kamu ulam aralar olarak 1929 ylnda balayan banliy seferleri ve dolmular bulunmaktadr. Trele gre, kentin gney ve kuzey ynnde gelimesine bal olarak kaptkat ad verilen dolmular ortaya km ve faaliyet gstermeye balamlardr. Ankarada 1935 ylnda Ankara Belediyesi Otobs daresi kurulmu ve belediye otobsleri kent iinde yolcularn yaklak yarsn tar duruma gelmitir (Trel, 1998, s.165-166). 1940 ve 1945 yllar arasnda Trkiye, II. Dnya Savana katlmad halde savan yol at ekonomik sorunlar yaamtr. Bu dnemde savatan nce balayan planlama ve endstriyel yatrm programlar lke ekonomisindeki skntlar nedeniyle tamamen ertelenmitir (Boratav, 1997, s.304). Sonu olarak Erken Cumhuriyet Dnemi (1923-1950), bir modernleme projesi olarak ulus-devletin ina srecinde devlet tarafndan gerekletirilen kentsel gelime srecini ifade etmektedir. Bu dnemde Ankarann bakent seilmesi, lke apnda demiryollar alarnn ina edilmesi ve Anadolu kentlerinde fabrikalarn kurulmas, temel meknsal stratejiler olmutur. Modernleme, kentlerde yapl evre ile temsil edilmi ve kamu yaplarnn inasna ncelik verilmitir. Bununla birlikte, kentlerin ynetimi ve planlamas yasalarla dzenlenmitir. Bu dnemde, Ankara dndaki kentler hzl bir byme gstermemilerdir.

G VE HIZLI KENTLEME DNEM: 1950-1960 Siyasal ve Ekonomik Arka Plan

A M A

1950-1960 dneminde gerekleen siyasal ve ekonomik deiimleri aklayabilmek.

1946 ylnda ok partili sisteme geilmi ve 1950 ylndaki seimlerde Demokrat Parti iktidara gelmitir. Bu anlamda Cumhuriyet rejimi nemli siyasal ve ekonomik dnmler yaad yeni bir dneme girmitir. Bu dnemde lke ekonomisi d ticarete ynelik byme modeline gemitir. 1954 ve 1961 yllar arasnda Demokrat Parti, genel anlamda devlet yatrmlar tarafndan gerekletirilen tketim maddelerinin den ithalini dengelemeyi amalayan ithal ikameci ekonomi politikalar uygulamaya balam ve bu anlamda, Trkiyenin ekonomisinin dnya ekonomisine eklemlenmesine bal olarak lkeye d yardm, kredi ve yabanc sermaye girii balamtr (Boratav, 1997, s.319). Ancak bu yabanc yardm ve krediler, lkede enflasyona ve da bamlla yol amtr. Ekonomi politikalarndaki deiimle birlikte, uygulanan kalknma stratejileri de deimitir. Buna bal olarak yatrm alanlarnn farkllat grlmektedir. Erken Cumhuriyet Dneminde sanayi yatrmlarna ncelik verilirken, Demokrat Parti dneminde tarmn gelimesi hedeflenmitir (Tekeli, 1984b, s.23). Ayrca, nceki dnemde demiryoluna dayal altyap politikas izlenirken yeni hkmetin yatrmlar, karayolu ve kent arterlerinin yaplmas zerinde younlamtr. lke ekonomisinin uluslararas piyasalara almasyla birlikte, yabanc yardm ve sermayenin lkeye giriinin salanmas iin yeni yol alar kurulmu, tarm rnlerinin blgesel ve ulusal pazarlara tanmas iin karayollar yaplmtr. Bu yeni politikalar kalknmada zel sektre daha byk bir alan vermeyi amalamtr (Tapan, 1984,

208

Kent Sosyolojisi

1950-1960 dneminde kalknma stratejileri dorultusunda yatrmlar, tarmn gelimesi, karayolu ve kent arterlerinin yaplmas zerinde younlamtr.

s.106). Ayrca bu dnemde byk lde karayolu ve kent arterleri yaplmasyla birlikte, kent alanlar da ehirleraras karayolu boyunca yaylmaya ve genilemeye balamtr. Yatrmlarn ar sanayi yerine daha kk sanayiye yaplmas ile kentte tccarlar, krsal alanda ise byk toprak aalar bu politikalardan yarar salamlardr. Yabanc kredinin ounun tarmsal makinelere harcanmas, Traktr yllar olarak adlandrlan 1950lerin banda, byk toprak aalarnn tarmsal retimin kontroln ele almasna ve kk toprak sahiplerinin topraksz kalmasna yol amtr (Tapan, 1984, s.106). Dnemin ekonomi politikalar sonucunda, tarm sektrnde modernleme bu sektrde ihtiya fazlas emein ortaya kmasna neden olurken, zellikle byk kentler, 1950lerin balarndan itibaren ve 1960lar ve 1970lerde hzlanarak sren bir biimde, bu fazla nfusun hedefi olmulardr (engl, 2001, s.76). Baka bir ifadeyle, tarmsal retim srecinde grlen bu deiim, topraksz kyllerin, sanayide alan i alanlarnda alma amacyla kent merkezlerine kitlesel gne sebep olmutur.

G Sreci ve Kentleme
1950li yllarda balayan krdan kente doru yaanan youn gle birlikte Trkiyede byk bir nfus hareketlilii ortaya kmtr. Bilgin (1998, s.263), bu dnemde nfusun artmakta olduunu ve byk bir blmnn, Dou Marmaraya, Orta Egeye, ukurovaya ve Ankaraya doru ekildiini belirtmektedir. Bu durum ayn zamanda ok hzl bir kentleme srecinin yaanmasna yol amtr. Bu dnem ncesinde, sadece Ankarada ylda %6 orannda bir nfus art grlmekteyken 1950 ve 1960 yllar arasnda bu orann ok stnde bir nfus art hz, Trkiyenin btn kentlerinde birden grlmeye balanmtr (Tekeli, 1998, s.12). Bu dnemde kentsel nfusun toplam lke nfusuna oranla % 80e ulaan bir art gsterdii belirtilmektedir. zellikle stanbulun nfusu, 1950 ve 1960 yllar arasndaki dnemde iki katna yakn bir oranda artarak 1960 ylnda 1.800.000e ulamtr. stanbulun tarihi ve doal potansiyeli ile sanayi yatrmlar iin en elverili durumda olmas ve bu nedenle fabrikalarn almas, bu kente g hzlandran en nemli faktrler arasnda yer almaktadr. 1960 ylnda Trkiyedeki i gn % 11ini stanbul almaktadr. Kentteki bu igcn iine alan en byk faaliyet alan ise stanbulun imar almalar olmutur (Kuban 1995 aktaran Tapan, 1998, s.81-82). Bu yllarda nfus orannn artmasna bal olarak kentlerin byme oran da art gstermitir. Krdan kente youn bir ekilde g edenler, kentte iki nemli ve ana sorunla karlamlardr. Bunlardan birincisi byk kentlerde arpc bir biimde arta geen taleple ortaya kan konut sorunu, dieri ise kentteki i imknlarnn yetersiz kalmasyla oluan istihdam sorunudur.

Gecekondulama ve Apartmanlama
AM A

1950li yllarda gecekondulama ve apartmanlama srecini zetleyebilmek.

Kylerden kentlere youn g sonrasnda kentlerin evresinde gecekondu blgeleri oluurken apartmanlama da hzlanmtr.

Tekeliye gre, bina yapmndaki ina kurallar, karmak brokratik yntemler, btnsel bina yapm varsaym, kente yeni gelenlere konut salayamamtr. Kyden kente g eden gruplar, kendi imknlaryla barnma ihtiyalarn karlamak amacyla ounlukla hazine topraklar zerinde gecekondular yapmaya balam-

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

209

lardr. Bu durumda kentlerin etrafnda elverisiz koullarda, salksz ve altyapdan yoksun gecekondu yerleim blgeleri olumaya balamtr. Hzl kentleme srecinde ortaya kan bu yeni yerleim alanlar kent nfusunun byk bir ksmnn yaad alanlar haline gelmitir (Tekeli, 1984b, s.26) Gecekondunun evrimi srecinde bu tarzda yaplan evler, henz gecekondu olarak nitelenmedikleri daha nceki dnemlerde de grlmtr: 1945-1950 dneminde dank bir barakalama, youn ve yaygn bir fakirlik ve sefaleti yanstrken 1950-1960 dneminde ise mahalleleme ve kente yerleme dnemi yaanmtr (enyapl, 1998, s.309). Bu dnemde hzl kentleme sreciyle birlikte gecekondularn inasnn yan sra kentlerde apartmanlama da hzlanm ve btn Trkiyede yaygnlk gstermeye balamtr. Sey (1998a, s.34), apartmanlama srecini hzlandran iki nemli unsurun, yap-sat usul ve kat mlkiyetinin yasallamas olduunu belirtmekte ve bu srecin arkasndaki hkim dncenin, kentsel rant artrmak olduunu ifade etmektedir. Bu anlamda kentler ayn usulde yaplan binalarla hzl bir apartmanlama sreci yaamakta ve bu durum kentlerin giderek birbirlerinden ayrt edilemez bir hale dnmelerine yol amaktadr. Mevcut yasalarn ve ynetmeliklerin katklaryla yaanan apartmanlama srecinde btn lke tek tip hale gelmektedir (Sey, 1998a, s.34). Hzl kentleme ve speklasyon sonucunda, ehrin planlanan blmlerindeki toprak deerlerinin ar ykselmesine bal olarak 1954 ylnda kat mlkiyeti kurumsallatrlmtr. Bu srete, tasarmc ve kullanc arasnda irtibat salayan kk giriimci baka bir deyile yapsat, konuta sermayesini yatrmamakla birlikte, sadece arac konumunda yer almaktadr (Tekeli, 1984b, s.26). Bu dnemde yap-sat usulyle byk lekli konut projelerinin, ounluu stanbul olmak zere baz kentlerde uyguland grlmektedir. Bu konut projelerinde, karlan bir yasayla Emlak Kredi Bankas tarafndan halka uzun vadeli, dk faizli krediyle konut yaplarak satlmas amalanmtr. Bu ama dorultusunda stanbulda Levent ile Kouyolunda ve Diyarbakrda bir veya iki katl baheli sra evlerden oluan konut mahalleleri yaplmtr Bina Yapm Tevik Kanunuyla 1950li yllarn sonlarnda baheli konutlar yerine ok katl bloklarn yer ald uygulamalar grlmeye balamtr. stanbul 4. Levent ve Ataky ile Ankara Atatrk Bulvarnda yaplan blok apartmanlar, bu konut biiminin rneklerini oluturmaktadr. Blok apartman uygulamalar, Emlak Kredi Bankasnn halka ucuz konut edindirme amacndan uzaklatn gstermi ve st gelir gruplarnn karlayaca bir maliyette yaplan konutlar olmutur (Sey, 1998b, s.285- 286). Kentlerde bu usulde konut yapm srecinde, gayrimenkul piyasas gelimi ve inaat sanayinin hzla bymesini salamtr. Bununla birlikte, hkmetin uygulad enflasyon politikas da bireylerin arsa ve konuta yaygn yatrm yapmalarna yol amtr (Tapan, 1984, s.106). Devlet, kentlerde yaanan bu hzl dnm sonucunda ortaya kan plansz kentlemeyi kontrol altna alma amacyla baz giriimlerde bulunmutur. Bu amaca ynelik olarak 1956 ylnda devletin kard kamulatrma yasas ile bu tarihten nce yaplan gecekondular yasal olarak kabul edilmi, 1958 ylnda ise btn imar faaliyetlerini koordine etmek ve dzenlemek iin mar ve skn Bakanl kurulmutur (Altaban, 1997, s.91-92). Fakat karlan yasalar ve uygulanan konut projeleri yeni gecekondu yapmn engelleme ve yaplanlar ykma konusunda baarl olamam, artan konut talebi karlanamamtr.

Kat mlkiyeti, tek parsel zerinde birden fazla kiinin bir araya gelerek gerekletirdikleri apartmanlarda, bir kat sahibi olmalar anlamna gelmektedir (Tekeli 1998, s.14).

210

Kent Sosyolojisi

engle gre gecekondulara ynelik olarak alternatif bir politika retememesi nedeniyle devlet, giderek byle bir sorun yokmu gibi davranmaya balamtr. Bu anlamda 1950li yllar, yer yer gecekondularn ykma yol aan tepkileri de iermekle birlikte devletin bu kesimler ve sorunlar karsnda ne yapacan bilmez bir biimde bocalad bir dnem olmutur (engl, 2001, s.80). Bu dnemde poplist eilimlere sahip demokratik siyasal dzen, kentlerde srekli gecekondu kuaklarnn oluumu karsnda bu gelimeleri yasallatrmak iin ancak af yasalar karmakla kalmtr (Tekeli, 1998, s.13). Bu anlamda, kyllerin byk ehirlere, byk ve youn emek havuzlar oluturacak biimde hzl g ve kentlemesi, 1950ler ile 1980li yllar arasndaki kentleme srecinin en nemli belirleyici zellii olmutur (engl, 2001, s.76). 1950li yllarda Ankara, Jansen Plannn ngrd yerleme snrlarn oktan am durumda olmas nedeniyle yeni bir imar planna ihtiya duyulmutur. Bu amaca ynelik olarak 1955 ylnda uluslararas bir imar plan yarmas dzenlenmi ve Ankarann ikinci nazm plan 1957 ylnda onaylanmtr. Fakat plann uygulanmasnda karlalan durumun, 1930lu yllarda yaananlardan farkl olduunu vurgulayan Altaban (1998, s.53) gre, ncelikle merkezi ynetimdeki glerin Ankaraya bak as deimi, stanbulun imar n plana kmtr. Demokrat Parti dneminde, stanbulda geni apl bir imar plan balatlmtr. mar faaliyetinin amacn, trafii rahatlatmak iin yollar ve meydanlar amak, kenti gzelletirmek ve dini yaplar restore etmek (Kuban, 1995 aktaran Tapan, 1998, s.81) olarak tanmlayan dnemim babakan, stanbulda geni apl istimlaklarn yaplmas, caddelerin geniletilmesi, bulvarlarn almas ile dorudan ilgilenmitir (Altaban, 1998, s.53). Byk lekli tasarlanan bu imar plannda, stanbul Belediyesine danmanlk eden akademisyen ve brokratlar, kent tarihine yeterince ilgi gstermemilerdir: 1950-1960lar bugnk dev megalopolis stanbulun minyatr habercisiydi ve tarihi stanbulu tahrip etme asndan bugnk kadar acmasz olmutu (Kuban, 1995 aktaran Tapan, 1998, s.83). Bu dnemde, stanbulda kentin planlanmasna ynelik abalar, yeni binalarn ina edilmesiyle de mimari adan desteklenmeye allmtr. Mimarlk alannda, Demokrat Partinin benimsedii uluslararas ilikiler ve liberal ekonomi politikalar nemli deiimlere neden olmutur. Ayrca, bu alanda devletin etkisinin de azalmas sonucunda, piyasa deerlerine gre yeni retim ve tketim kalplar olumaya balamtr (Altaban, 1997, s.91).
SIRA SZDE

Demokrat Parti dneminde benimsenen mimari tarzn zellikleri ve ilk rnekleri nelerdir? SIRA SZDE

DNELM S O R U
1950li yllarda kent ii DKKAT ulamnda kk giriimciler tarafndan dolmular iletilmeye balanmtr. SIRA SZDE

Kent-ii Ulam Biimleri

D NELM Bu dnemdekentlerin hzl bymesi ve geni alanlara yaylmasyla birlikte kamu tarafndan ina edilen kent ii ulam altyapsnn yetersiz kald grlmektedir. zellikle kentO merkezi ve evre konut alanlar arasnda ulam ihtiyacna karlk S R U olarak toplu tam sistemiyle hizmet verilememitir. Bu durum kentlerde enformel bir toplu tama, ulam ann gelimesine yol amtr. 1950-1960 yllar arasnda DKKAT kk giriimciler, kentin ulam ihtiyacn karlamaya ynelik olarak dolmu zmn bulmular ve dolmular, kitleleri kent merkezine ulatrmak bakmndan SIRA biimi en etkili ulam SZDE olmutur (Osmay, 1998, s.145-146). Bu yllarda byk kentlerde belediyeler, yeni otobs almlaryla ulam sorununu zmeye almaktadr. stanbulda belediyenin otobs ve tramvay iletmesin-

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

211
SIRA SZDE

den sorumlu kurumu olan stanbul Elektrik Tramvay ve Tnel (ETT) daresinin SIRA SZDE abalaryla 1955 ylnda belediye otobslerinin kent ii tama pay %12,6ya ykselmitir. Ancak bu yldan itibaren d demeler dengesi sorunlar nedeniyle, otobs ithali gleince kk giriimciler, minibs ve steyn dolmuEiletmeciliiyDN LM le kent ii ulamda paylarn artrmaya balamtr. Buna bal olarak 1955-1965 yllar arasnda stanbulda ve Ankarada dolmuuluk byk gelime gstermitir S O R U (Trel, 1998, s.166). Dolmu ve kent biimi arasndaki karlk ilikiler hakknda lhan DTekeliT ve Tark OkKKA yayn Dolmuun yks (1981, Ankara: Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi Yayn) adl kitaplarnda daha fazla bilgiye ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

1950-1960 yllar arasnda ulamn salanmasnda, tat trafiine ncelik verilmesiyle byk kentlerde motorlu aralar kullanmnda nemli bir art grlmAMALARIMIZ tr. Bu artla birlikte kent ii trafiinde de sorunlar grlmeye balanmtr. Bu sorunlarn zlmesi amacyla kent merkezlerindeki meydanlarn ve anayollarn dzenlenmesi gerekli grlerek istimlaklar yaplm, yollar geniletilmi, bulvarlar K T A P alm ve meydanlar yeniden dzenlenmitir (Osmay, 1998, s.146). Bu anlamda, Ankarada Atatrk Bulvarnn geniletilmesi almalar yaplrken dnemin byk lekli imar plannn uyguland stanbul yol ama operasyonlarnn merkeTELEVZYON zi olmutur. 1950li yllarn banda stanbulun nfusunun 1 milyona ancak ulat belirtilmektedir. Bu dnemde kentte motorlu ara saysnn ok az olmasna karn olduka iyi alan bir tramvay sisteminin ve deniz iletmesinin N T E R N E T bulunduunu ifade eden Kubana (1995 aktaran Tapan, 1998, s.81) gre, kentte geniletilen yollarn ve yeni alan bulvarlarn, motorlu ara trafiini gelitirme ynnde ok byk etkisi olmutur. Fakat bu durum, giderek zm daha da zorlaan ulam sorunlarna yol amtr. zellikle byk kentlerin tarihi kent merkezlerinde trafiin younlamas ve artan motorlu aralarn yol at skklk, merkezi i alan iinde karmaa ve kirlenme yaratmtr (Osmay, 1998, s.146). Sonu olarak 1950li yllarda Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle siyasal ve ekonomik dnmler yaanm, ekonomi politikalarnn deimesiyle, yatrm alanlar da farkllamtr. Tarmn modernizasyonuyla birlikte yaanan kylerden kentlere youn g sonucunda, konut ihtiyacnn karlanamamas zerine byk kentlerin evresinde gecekondu blgeleri olumu, yapsat usul ve kat mlkiyeti yasas ile apartmanlama hzlanmtr. karlan af yasalar ve konut projeleri gecekondularn yapmn engelleyememitir. Bu dnemde yatrmlar, karayolu ve kent arterlerinin yaplmasnda younlam, stanbulda uygulanan byk lekli imar operasyonuyla yeni bulvarlar alm, caddeler geniletilmitir. Kent ii ulam sisteminin yetersiz kalmas, kk giriimciler tarafndan iletilmeye balanan dolmularn, etkili bir ulam biimi olmasna yol amtr.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

PLANLI KALKINMA DNEM: 1960-1980 Siyasal ve Ekonomik Arka Plan

Toplumsal ve siyasal anlamda 27 Mays 1960 ihtilali ile yeni bir dnem balamtr. 1961 Anayasas yrrle girmi ve demokrasinin ve devletin niteliinde nemli deiiklikler yaratmtr: Anayasada sosyal devlet ilkesi kabul edilmi ve refah devleti anlay getirilmiti. Devlet kendini yurttalarnn yalnz klasik hrriyetlerini salamakla deil, zaruri olan maddi ihtiyalarn karlamakla da grevli grmeye balamt. (Tekeli, 1998, s.15).

212

Kent Sosyolojisi

1961 Anayasasyla Trkiyede siyasal yaam ilk kez sol dnceye ald. 1968 renci hareketlerini Trkiyenin de youn biimde yaamas bu gelimelere ek katklar yapt. Yaanmakta olan kentleme deneyinin daha nceki dnemlerde grlmeyen lde toplumcu bir adan deerlendirilmesine ve eletirilmesine tank olundu. Bu bak asnn yansmalar hem yerel ynetimlerin tutumlarnda hem de imara ve konuta ilikin yasalarda yansmasn buldu (Tekeli, 1998, s.15).

1961 Anayasasyla birlikte planl kalknma ilkesi kabul edilmi ve Devlet Planlama Tekilat (DPT) bir anayasal kurum olarak kurulmutur. Bu durumun bir sonucu olarak gelimekte olan dier lkelerde olduu gibi Trkiyede de planl bir karma ekonomi politikas uygulanmaya allmtr (Tekeli, 1998, s.15). Bu anlamda gelimeci devlet anlay 1960l yllarda arln hissettiren ithal ikameci sanayileme stratejileri ile daha ak hale gelmitir (engl, 2001, s.76-77). 1954 ylndan itibaren koruyucu d ticaret politikasn ieren ithal ikameci ekonomi politikas, 1962 ve 1976 yllar arasnda hkimiyetini srdrm ve 1980lere kadar yerli sermayenin ulusal pazarda stnlnn devam etmesini salamtr (Boratav, 1997, s.326).

D G Sreci
Hzl kentleme bu dnemde de srm, ancak nceki dnemden farkl olarak kentlemenin bir lde de olsa yavalamasn salayan nemli etkenlerden biri, da gn balamas olmutur (Tekeli, 1998, s.15). 1950li yllarda youn olarak grlen i gn yan sra bu dnemde da g de yaanmtr. Bat Avrupa lkelerinin zellikle de Almanyann vasfsz igc talep etmesiyle Trkiye iin nemli bir igc pazar alm ve bu d g, Bat Avrupa lkelerinin igc taleplerinin devam ettii 1960l yllarn ortalarndan 1970li yllarn ortalarna kadar resmi yollar araclyla byk miktarlarda gereklemitir. Ancak 1970li yllarn ortalarnda Avrupann yaad ekonomik kriz, resmi kanallarn kapanmasna neden olmu ve Trkiyeden bu lkelere g, saysal olarak azalmtr (Tekeli, 1998, s.15). Buna karn, yasal olmayan yollardan devam eden gler daha sonra Avrupa d lkelere de ynelmitir.

1960l yllarda Bat Avrupa lkelerine balayan d g, sonraki yllarda Avrupa d lkelere de ynelmitir.

Kentlerde Konut Yaps

AM A

Planl Kalknma Dneminde kentlerde oluan konut yapsn zetleyebilmek.

1960l yllarda gecekondulama ve yapsat srece alternatif olarak toplu konut projeleri, kooperatifler ve belediyeler araclyla konut sorununa zmler aranmtr.

Konut retiminde 1950li yllarda balayan gecekondu ve yapsatlk 1960 sonrasnda da btn hzyla devam etmitir. Ancak 1970lerde, dk gelirliler iin konut sorununa zm olarak grlen gecekondu artk zm olmaktan km, bununla birlikte yapsat usul konut retimi de yavalamtr (Sey, 1998a, s.37). Arsa maliyetlerinin ok fazla artmasyla yapsatlk yalnzca st gelir grubunun konut ihtiyacna zm nitelii tamtr. Bu dnemde byk kentlerde devam eden apartmanlama sreci ise 1970lerde ok daireli tek bloktan, byk lekli konut retimine doru gelimeye balamtr (Sey, 1998b, s.289). Anayasada yer alan sosyal devlet ilkesi ve refah devleti anlay iinde devletin yoksul veya dar gelirli ailelerin salk artlarna uygun konut gereksinimlerini karlamak iin nlemler alaca da belirtilmiti (Tekeli, 1998, s.15). Bu anlamda 1960l yllarn planl kalknma anlay dorultusunda, yapsat srece alternatif

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

213

olarak Emlak Bankasnn toplu konut projeleri, kooperatifler ve belediyeler araclyla konut sunum biimlerinin uyguland grlmektedir. Toplu konut sunum biimi ilk kez 1967 ylnda kinci Be Yllk Planda nerilmi ve 1970li yllarn ikinci yarsndan itibaren byk kentlerde gelime gstermi, kooperatifler araclyla konut yapm ise belli lde nem kazanm olsa da tam anlamyla yaygnlaamamtr (Tekeli, 1998, s.17). Bu anlamda zellikle sendikalarn n ayak olduu ve ii yelerin oluturduu kooperatiflerin uygulamalar olarak Maden in Merter Sitesi ve Trk- Aydnlkevler Sitesi baarl rnekler arasnda yer almaktadr (Sey, 1998b, s.289). Konut sorununa ynelik olarak yerel ynetimler de baz giriimlerde bulunmutur. Bu giriimler iinde en byk lekli konut programlar 50 bin ve 30 bin konutla Ankara ve zmit belediyelerince ele alnmtr (Sey, 1998b, s.294-295) Ayrca bu dnemde Edirnede 1000 konutluk Cumhuriyet Mahallesi ve orumda da 1000 Evler Mahallesi konut projeleri grlmektedir. Btn bu almalara ramen, byk kentlerde insanlarn yaam kalitesini arttran sonular elde edilememitir:
kinci Dnya Sava sonrasnda, konut sorununa zm olarak gelien, ister gecekondu, ister yapsat, isterse de konut kooperatifleriyle sunum biimi olsun, hibiri yaam kalitesini gelitiren, nitelikli evreler oluturan sunum biimleri olamamtr. ... Kent merkezlerinde yk-yap sreleri, tarihsel ve kltrel deerlerin tahrip edilmesine, srekli olarak younluk artna ve yeil alanlarn yok oluuna, sosyal altyaplarn yersiz kalna neden olmutur (Tekeli, 1998, s.16).

Bu dnemde Tekeliye gre, Trkiyede kentlemenin yaratt sorunlar nitelik deitirerek ortaya kmaya balamtr. Ankara rneinde grld zere kent, nfusu yaklak 200 bin olduu dnemde hibir hava kirlilii sorunuyla karlamam fakat nfusun milyonu amasyla hava kirliliiyle tanmtr. Ayrca metropoliten lekteki tek kent olan stanbula Ankara ve zmirin de byyerek eklendii grlmektedir. Belediye snrlarn aan byk kentlerin evresinde ok sayda belediye olumutur (Tekeli, 1998, s.15).

Kentlerin kili Yaps

Bu yllarda, kentlerin hzl geliim srecinde gecekondu ve apartman eklinde farkl yerleim alanlarnda ortaya kan farkl konut biimleri, kent dokusunda ikili bir yapnn olumasna yol amtr. Bunlardan biri modernite projesine uygun koullarda gelien blgeler, dieri ise kendiliinden gelien gecekondu blgeleri olarak birbirinden ayrlm ve farkl sorunlarla kar karya kalmlardr (Tekeli, 1998, s.12). Bu ikili yap, sadece meknsal deil, ayn zamanda ekonomik ve kltrel boyutlaryla da arpc biimde ortadadr (engl, 2001, s.82). Kentlere gelen gmen nfus gecekondu blgelerinde, akrabalk ve hemehrilik balar erevesinde kendi toplumsal iliki alarn kurmulardr. zellikle hemehrilik ilikileri, kyden kente gelenler iin i ve barnak bulma arac olarak kullanlmakta, bununla birlikte bir kimlik kazanma mekanizmas olarak ilev grmektedir. Hemehrilik ilikilerinin, kentte yabanclarla ilikiler arttka gelimekte ve korunmakta olduunun belirten Gne-Ayata (1991, s.95), mahallelerin hemehri gruplar araclyla ayrldn ve bu nedenle mahalleler arasnda anlamazlklar grlebildiini ifade etmektedir. Bu anlamda hemehrilik, gecekondulu ve mahalleli olarak ortak bir kimlik gelitirmekte ve mahalle iindeki hemehri gruplar, siyasal gruplar olarak da rgtlenmektedir (Gne-Ayata, 1991, s.99).

Kyden kente g edenler gecekondu mahallelerinde kendi toplumsal iliki alarn, akrabalk ve hemehrilik balarna ynelik olarak kurmulardr.

214

Kent Sosyolojisi

Tekeliye (1998, s.16) gre, balangta kylln zlmesiyle kentlerde biriken nfusun zaman ierisinde kentli deerleri benimseyerek kentlileecekleri varsaylm ancak kentlerdeki gmen nfusun bu dnm gerekletirmedikleri grlmtr:
Geen sre iinde kentlerde biriken bu kitlelerin ikinci nesillerinin bile byle bir dnm gerekletirmedikleri ortaya kt. Yeni kentliler kentin frsatlarndan yaralanmalarna, siyasal mekanizmay etkileyebilmelerine karn, kentin dier kesimleriyle btnleemiyor, dnm tam gerekletiremiyor, arada kalyorlard. Bu arada kaln kltrel alanda ilgin bir yansmas 1970li yllardan sonra yaylan arabesk mzikle ortaya kt. Yeni kentliler piyasa mekanizmas kanalyla kendi tercihlerini gl olarak ifade etme olana buluyordu (Tekeli, 1998, s.16).

1960l yllarda devletin gecekondulara kar olumsuzlukla kaytszlk arasnda bocalayan tavr deimeye balam, gecekondu yapmnn yasaklanmas ve var olanlarn yklmas ynndeki uygulamalarn devam etmesinin yan sra gecekondu mahallelerinde yaayan nfusa ynelik olarak olumlu bir yaklam da sergilenmitir (engl, 2001, s.80). Gecekondu konutlar hakknda ilk kapsaml olumlu yaklam, Devlet Planlama Tekilat tarafndan hazrlanan ve 1963-1967 yllarn kapsayan Birinci Be Yllk Kalknma Plannda grlmektedir. Bu kalknma planna gre, yeni gelenlerin konut sorununa zm olarak ykmdan ok iyiletirme yaplmas nerilmektedir (Danielson ve Kele 1985 aktaran engl, 2001, s.82). Bununla birlikte 1966 ylnda kan Gecekondu Yasasnda, gecekondu kavramna ilk kez yer verilmitir. Bu yasa, Tekeliye (1998, s.19) gre bir af yasas olmasnn yannda, gecekondu alanlarnn varln kabul etmesi nedeniyle bu alanlarda imar kanununa uygun olmayan yeni bir meruiyet erevesinin olabilirliini de kabul etmi ve bu alanlarda tasfiye, slah ve nleme blgelerinin oluturulmasna olanak salamtr. Gecekondu Yasas, oluturduu bu yeni meruiyet erevesi kapsamnda yer alan gelimeleri kolaylatrma amacyla mar ve skn Bakanlna ve belediyelere, kaynak ve arsa salamaya ynelik dzenlemeler getirmitir. Bu anlamda, gecekondu yapmnn yasalarla gvence altna alnm olmas, konut ve altyap kalitesinin gelimesi, gecekondu inasnn ticarilemesine ve kentin oluan rant alanlarnda bir yatrm arac haline gelmesine yol amtr (Tekeli, 1998, s.19).

Siyasi ve Ekonomik Ynyle Gecekondular

AM A

1960-1980 dneminde gecekondu nfusunun kentsel siyaset ve ekonomi alanndaki roln aklayabilmek.

1960-1980 dneminde, gecekondu mahallerinde yaayanlar kentin siyasal ve ekonomik yaamnda etkili olmulardr.

Byk kentlerin etrafn kuatan gecekondu alanlar, kentin plansz geliimine yol amas nedeniyle yasalarla dzenlenmeye allan yerleim yerleri olmalarnn yan sra bu dnemde kentsel siyaset ve ekonomi alannda etkili bir role sahip olmulardr. Bu dnemde g ve gecekondu olgusunun etkisiyle siyasal dengelerin de nemli lde deimeye balad grlmektedir. Siyasal dzlemde ok partili hayata geiin yaratt yarmac ortam, saylar byk bir hzla artan bu kesimin dikkate alnmasn da zorunlu hale getirirken, kentlerde ortaya kan ikili ve eitsiz yaplar da hedefleyen bir sola yneliin aama aama ortaya kt gzlenmektedir (engl, 2001, s.80-81).

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

215

Gecekondu yerleim blgeleri, bir taraftan profesyonel evrelerce bir sorun olarak tanmlanrken, dier taraftan bu alanlarda yaayanlar, siyasi grubun karsnda semen olarak pazarlk gc elde etmiler ve bylece poplist politikalarn hedefi haline gelmilerdir (Tekeli, 1984b, s.26). 1963de karlan yasa ile belediye ynetiminde dorudan halk tarafndan seilecek olan bakanlk sistemine geilmi ve 1973 yl yerel seimlerinde, byk kentlerin gecekondu nfusu ilk kez sosyal demokratlara oy vermeye balamlardr (Tekeli, 1998, s.18-19). Bu anlamda Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), stanbul, Ankara ve zmir gibi byk kentlerde belediyelerin denetimini kazanmlardr. engl (2001, s.84), 1977 yerel seimlerini de kazanan CHPnin, belediyelerin denetimini 1973-1980 yllar arasnda srdrmeyi baardn ve bu dnem sresince belediyelerin ynetimi iin geni lekli ve sistematik politikalar gelitirmeye baladklarn ifade etmektedir:
1970lerin ikinci yarsnda, artk denetimleri altndaki kentlere ynelik bir stratejileri vard. Bu strateji, iktidarn siyasal merkezden yerel birimlere aktarlmas, temsiliyet kanalnn kitlelere ncelikle de gecekondularda yaayanlara almas, birlikte tketim aralarnn kolektifletirilmesi, dier bir deyile, kullanm deerinin deiim deeri karsnda ncelik kazanmasn ieriyordu (engl, 2001, s.84).

Bu yllarda yerel ynetimlerde ve merkezi ynetimde farkl siyasi partilerin iktidara geldii grlmektedir. Bu anlamda yerel ynetimler dzeyinde ortaya kan sola ynelim, ksa aralklar dnda merkezi ynetimin muhafazakr partilerin kontrolnde olmas nedeniyle devlet iinde nemli eliki ve atmalara yol amtr (engl, 2001, s.84). Merkezi ynetimin yerel ynetimler zerinde engelleyici ve kstlayc etkisi aka grlr hale gelmi, buna bal olarak yerel ynetimler, kaynak kullanmda byk skntlar ekerken, projelerini uygulama srecinde ise nemli sorunlar ve engellemelerle karlamlardr. Bu dnemde gecekondu mahallelerinde yaayan nfus, siyasi alanda nemli bir etki yaratmasnn yannda ekonomik bakmdan igc piyasasnda da etkili olmutur. engle gre, 1960l yllarn bandan itibaren i piyasaya dayanan ithal ikameci bir sanayileme modelinin de etkisiyle gecekondulularn ekonomiye yapabilecei olumlu katklar zerinde durulmaya balanmtr. Bu anlamda sanayilemenin gerektirdii igcnn yeniden retimine, devlet ve sermayeden kaynak ekmeden katkda bulunduu iin gecekondularn olumlu bir gelime olarak grlmesi gerektii dncesi resmi evrelerde de destek bulmutur (engl, 2001, s.81). Byk kentlerde gecekondu blgelerinin yaam ortam, igcnn maliyetini drd iin sanayiye ucuz emek salayan bir kaynak olarak kullanlmtr (Tekeli, 1984b, s.26). Bu anlamda gecekondu mahallelerinde yaayan kr kkenli kent nfusu, marjinal iler olarak tanmlanan ilerde almaya balamlar ve kent ekonomisinde formel bir yapdaki sektrn dnda enformel bir sektrn olumasna ve gelimesine yol amlardr. Kayt d olarak tanmlanan enformel sektrde geici, rgtl olmayan, dzensiz ve sosyal gvencesiz ilerde almlardr.
Gecekondu nfusu, kentle btnleebilme amacyla kentli gibi tketim talebi gelitirmi, bu talebi karlamak iin arz boluklarnn olduu noktada kendisi retim yapp bu boluklar kapatm ve gene kendisi enformel datm kanallar kurarak arzn talebe ulamasn salam, talebi canl tutup pazar yzeyini geniletebilmitir (enyapl, 1998, s.311).

Enformel sektr, kayt d sektr olarak da ifade edilen, geici, dzensiz, sigortasz, rgtsz, ksa zamanl ve kendi hesabna alma biimlerini ieren bir sektr olarak tanmlanmaktadr.

216

Kent Sosyolojisi

Kentlerin yaad dnm ve ortaya kan kent oluumunu belirleyen nemli faktrlerden biri merkezi i alannda yaanan deiimlerdir (Tekeli, 1998, s.16).

Gecekondu mahallelerinde yaayanlarn bu katklarnn yannda btn ekonomik sektrlere ucuz igc sunmay srdrdn vurgulayan enyaplya (1998, s.311) gre bu nfus, krdan aktard snrl sermaye, aile-ii birikimler, i borlanmalar, i iliki alar ile mekndaki yerlemesini glendirerek yenilemitir. Kentsel enformel faaliyetlerin belirgin bir i blgesi olmamasna ramen, bu tr faaliyetlerin younlat blgeler daha ok merkezi i alanlar ve gei alanlar olmaktadr. 1960l yllarda zellikle ithal ikameci sanayileme politikas erevesinde kk retim faaliyetleri, byk lde kentlerin geleneksel merkezi i alanlarnda ve onlarn evresinde art gstermitir (Osmay, 1998, s.143). Kentin merkezi i alannda meydana gelen deiimler, kentin yapsnda deiime yol aan nemli etkenler arasnda yer almaktadr. Kentte retim faaliyetlerinin tarihi kent merkezinin evresinde younlamas, trafik sorunlar, evre kirlilii, yangn tehlikesi gibi birok sorunun ortaya kmasna yol amtr. Bu anlamda kentin dnda kk sanayi siteleri ve organize sanayi blgelerinin kurulmas, bu sorunlara ynelik bir zm olarak gelitirilmitir. 1965 yl sonrasnda devlet destei salanan kk reticiler, kent merkezinden uzaklaarak kent dnda kurulan sanayi sitelerine ve organize sanayi blgelerine tanmaya balamlardr (Tekeli, 1998, s.16). Bylece 1970li yllarda kent merkezlerinde retim faaliyetlerinin oran derken, denetim ve buna bal toptan ve perakende ticaretin pay artmtr. Kentlerin i merkezlerinde oluan yksek rantlarn karlanabilmesi amacyla ok sayda dkknn bir arada bulunduu pasajlar ortaya kmtr. 1960larn banda kent merkezinde, ana caddelerde dnm geiren, yklp yeniden yaplan veya mevcut binalarn giri katlar ve bodrumlar perakende satn younlat pasajlar haline getirilmitir (Osmay, 1998, s.144-145). Ankara Kzlayda nemli al-veri noktalar olan Kocabeyolu ve Bulvar pasajlar bu perakende sat yerlerine rnek oluturmaktadr. 1970li yllarda byk kentlerde farkl kent merkezleri olumaya balamtr. Birbirine bal bu merkezler, sunulan hizmetler bakmndan farkllk gstermektedirler. Bankaclk, otelcilik gibi hizmetler ve kamu denetimindeki sanayi hizmetleri kentin yeni merkezlerine doru tanrken, ticari faaliyetler ise kentin byme ynnde dank bir ekilde yerlemilerdir (Osmay, 1998, s.144). Tekeliye gre, bu yllarda ekonomik ve toplumsal anlamda ulusal kentleme politikasnn amalarn gerekletirdii ve baarl planlama mdahalelerinin yapld pek fazla sylenemez. Ekonomik ve sosyal boyutlarn ihmal edilmedii, kapsaml-rasyonalist bir planlama pratiine gei balamtr (Tekeli, 1998, s.17) Bu dnemde, ller Bankas byk kentler iin planlama yarmalar amtr: Konya (1964), Bafra(1966), Adana (1966), Sivas (1967), Erzurum (1968), Trabzon (1968), zmit (1970), Zonguldak (1971), Gaziantep (1972). Bu yarmalarn kent planlamasnn bilimsel olarak ele alnmasnda nemli ve etkili almalar olduunu vurgulaya Tekeliye (1998, s.18) gre, fiziki planlama faaliyetleri iinde iki yeni uzmanlk alan da bu dnemde belirmeye balamtr. Bu uzmanlk alanlarndan biri kentsel koruma planlarnn yaplmas, dieri ise turizm alanlarnn planlanmas olmutur. Ayn zamanda kent ii ulamn planlamas amacna ynelik olarak aratrmalar yaplmtr.

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

217

Kent-ii Ulam Biimleri

AMA

1970li yllarda kentin yaps ve ulam biimleri arasndaki ilikiyi kurabilmek.

Trkiyede 1970li yllarn sonlarnda otomobil retimi balam ve zel araba sahiplii hzla yaylmtr.

Kentin merkezi i alanndaki deiimlerin yan sra 1970li yllarn sonlarnda Trkiyede otomobil retiminin balamas da kentin yapsnda nemli deiimlerin grlmesine yol amtr. Bu dnemde Trkiyede otomobil retiminin balamasyla zel araba sahiplii hzla yaylmtr. Bu durum bir taraftan kent ii trafik sorunlarna neden olurken dier taraftan da kent merkezlerinde younluun dmesine ve kent dna doru hzl bir yaylmann balamasna yol amtr. Bu dnemde kent merkezlerindeki trafik skkln azaltmak ve yayalara gei hakk salamak amacyla baz blgeler, ara trafiine kapatlm ve yaya yollar ile yaya blgeleri uygulamas balatlmtr. Fakat bu alanlardaki i evrelerinin uygulamay engelleyici bulmalar nedeniyle yollarn bir blm yeniden trafie almtr (Osmay, 1998, s.146). Tekeli ve Okyaya (1981, s.67-68) gre, zel araba sahipliinin yaygnlamas, kentlerin geliim ynn etkilemi ve baz kentlerin yollar boyunca kesintisiz bir ekilde uzanmasna neden olmutur. Buna bal olarak, kentsel yerlemeler de yol boyunca grlmeye balamtr. Daha sonraki yllarda artan bir biimde zel araba sahipliinin yaygn olduu kentlerde, yksek gelir gruplarnn kent dnda ina edilen konut yerleimlerinde yaamaya balad ve kent merkezlerinden kopuk, kentin dnda alveri merkezlerinin ortaya kt grlmtr. zel araba sahiplii kent yapsn bu ekilde dk younluklu ve yaygn hale getirirken kamu ulam sistemlerinin ekonomik almasn olanakszlatrm ve pek ok planlama sorunu yaratmtr (Tekeli ve Okyay, 1981, s.67). Bu anlamda kent ii ulam sorununa ynelik olarak 1970li yllarda byk kentlerde greve gelen sosyal demokrat belediye ynetimleri tarafndan otobs iletmeciliinde nemli gelimeler olmutur. Trel (1998, s.167), bu dnemde otobs filolarnn yeni otobslerle geniletildiini, byk kapasiteli krkl otobslerin alnarak hizmet vermeye baladn ve zel otobs yollarnn yapldn ifade etmektedir. 1973 ylnda stanbulda birinci boaz kprs ulama almtr. Boaz kprs ve otoyollar, stanbulun Anadolu ve Avrupa yakas arasnda ve yol gzerghnda gidi ve gelii kolaylatrmtr. Bu yol sistemi ayn zamanda zel arala yolculuk etmeyi tevik etmi ve iyeri ile konut arasndaki ilikinin zel arabaya baml bir ekilde olumasna neden olmutur. Ayrca bu yol sistemi, kpr zerindeki ara trafiinin ksa bir sre iinde byk younluk kazanmasna yol amtr. Bu nedenle, fazla uzun olmayan bir zaman ierisinde ikinci bir kprnn yaplmasna ihtiya duyulmutur (Trel, 1998, s.167). 1962 ylndan itibaren ithal ikameci ekonomi politikalaryla eklemlenen kalknma biimi, 1970li yllarn ortalarna kadar hkim olmaya devam etmitir. 1970lerin sonunda Trkiyenin ekonomi politikasndaki yaanan kriz ve bununla ilgili sorunlar sonucunda lke ekonomik depresyona girmi ve bu ekonomi politikas kentleme sreci zerinde de etkili olmutur (Boratav, 1997, s.346). Bu yllarda byk kentler, Trkiyenin yaad genel krizin merkezinde yer almaktadr. Bir yandan ithal ikameci endstrileme modelinin krizi ve bu krize bal olarak ortaya kan sorunlar, dier yanda siyasal istikrarszlk byk kentleri de giderek artan biimde karmaa ve kaosa srklemitir (engl, 2001, s.85).

218

Kent Sosyolojisi

Sonu olarak Planl Kalknma Dneminde (1960-1980), 1961 Anayasasyla birlikte planl kalknma ilkesi kabul edilmi ve Devlet Planlama Tekilat (DPT) kurulmutur. 1960l yllarda devam eden gecekondulama ve yapsatla alternatif olmas amacyla toplu konutlar yaplm, kooperatifler ve belediyeler tarafndan giriimlerde bulunulmutur. Gecekondu ve apartmanlar, kent dokusunda meknsal, ekonomik ve kltrel anlamda ikili bir yapnn olumasna neden olmulardr. Kentlere g edenler akrabalk ve hemehrilik balarna dayal olarak kendi toplumsal iliki alarn kurmulardr. 1966 ylnda karlan Gecekondu Yasas, gecekondu inasnn ticarilemesine ve bir yatrm aracna dnmesine neden olmutur. 1970li yllarda gecekondu blgelerinde yaayanlar, kentteki siyasal dengelerin deiiminde etkili olmu, yerel seimlerde sosyal demokrat partilerin byk kentlerde belediye ynetimine gelmelerini salamlardr. Bununla birlikte gecekondu nfusu sanayiye ucuz emek salam, marjinal ilerde alarak kentte enformel bir sektrn olumasna ve gelimesine yol amtr. Bu yllarda kent merkezinde evre sorunlarna yol aan kk retim faaliyetleri, kent dnda yaplan sanayi siteleri ve organize sanayi blgelerine tanmaya balamlardr. Otomobil retiminin balamas ve zel araba sahipliinin yaygnlamas kentin yapsn deitirmi, stanbulda ina edilen boaz kprs, iyeri ve konut arasndaki ilikiyi zel arabaya baml hale getirmitir. 1970li yllarn sonlarnda ise lke, siyasi ve ekonomik krize bal sorunlar yaamaya balamtr.

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

219

zet
AM A

Erken Cumhuriyet Dneminde amalanan meknsal stratejileri sralayabilmek. Erken Cumhuriyet Dneminde lke dzeyinde uygulanmas amalanan meknsal stratejiler, Ankarann bakent seilmesi, lke apnda demiryolu alarnn ina edilmesi ve Anadolu kentlerinde fabrikalarn kurulmasdr. 13 Ekim 1923de Ankara ulusal bakent ilan edilmitir. Ankarann bakent seilmesi, nemli nedenleri ve amalar iermektedir. Yeni kurulan Cumhuriyetin bakenti olarak Ankara, Osmanl mparatorluunun birka yzyldr bakentliini yapan stanbula gre, Anadolunun i tarafnda ve daha gvenli bir konumda bulunmaktadr. Tarihsel olarak zengin siyasal ve kltrel ilikilere sahip olan Ankara, Anadolunun en nemli ehirlerinden biri olmutur. Kurtulu Sava dneminde Millet Meclisinin kurulmas, savan ynetim merkezi olmas, Ankara halk tarafndan verilen byk destek, yeni ynetimin Ankara Hkmeti olarak tannmas ve dnemin telgraf a, demiryolu gibi iletiim ve ulam imknlarna sahip olmas Ankara kentinin bakent seilmesinin nedenleri arasnda yer almaktadr. Ankarann bakent olma kararyla Cumhuriyet rejimi, Avrupa lkelerinin kurduu emperyalist denetimin krlmasn, Ankara Hkmetinin kendisini Osmanl imajndan kurtarmasn ve ulus devletin Ankara ile sembolletirilmesini, yeni kltrel gelerle ulusal burjuvazi ve yaam kalplarnn oluturulmasn amalamaktadr. Bununla birlikte lkede i pazar btnlemesinin salanmas ve ulusal bir ekonominin kurulmas, blgeler aras eitsizliklerin giderilmesi de lkenin meknsal organizasyonuna ilikin amalar olarak yer almaktadr. Ayrca kent leinde, modern ve rnek bir kentin kurulmas, bu kentte gelitirilecek modern yaam kalplarnn dier kentlere rnek olmas ve Cumhuriyetin baarlarnn Ankara ile simgeletirilmesi amalanmaktadr. Bu amalar gerekletirebilmek iin kentin planlanmasna ynelik yasal ve ynetsel dzenlemeler yaplmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda lkede bulunan yetersiz ve birbirinden kopuk demiryollar karsnda devlet, ulam altyapsnn gelitirilmesini s-

telenmi, yatrmlar yapm ve demiryollarnn ina edilmesi ve iletilmesi amacyla Devlet Demiryollar ve Limanlar daresi Umumiyesi kurmutur. lkenin i pazarn btnlemesi ve blgeler arasnda eitliin salanmas amalarnn gerekletirilmesinde, demiryolu alarnn kurulmas nemli bir yer tekil etmektedir. Ayrca lkede uygulanmaya balanan sanayi politikalar erevesinde devlet yatrmlarnn Anadoluya datlmas amalanmtr. Planlanan fabrikalarn kurulmas iin demiryolu gzerghnda bulunan kk Anadolu kentleri seilmitir. Demiryolu a ile o dnemde faaliyete geen byk kamu fabrikalar birbirine balamtr. 1950-1960 dneminde gerekleen siyasal ve ekonomik deiimleri aklayabilmek. lkede ok partili sisteme geilmesiyle 1950 ylnda Demokrat Parti iktidara gelmi, nemli siyasal ve ekonomik deiimler gereklemitir. Bu dnemde, d ticarete ynelik byme modeline geilmi ve ithal ikameci ekonomi politikalar uygulanmaya balanmtr. lke ekonomisinin uluslararas piyasalara eklemlenmesi sonucunda lkeye d yardm, kredi ve yabanc sermaye girii, enflasyona ve da bamlla yol amtr. Ekonomi politikalar, uygulanan kalknma stratejilerini de deitirmi ve yatrm alanlar farkllamtr. Erken Cumhuriyet Dneminde sanayi yatrmlarna ncelik verilirken, Demokrat Parti dneminde tarmn gelimesi hedeflenmitir. Bununla birlikte hkmetin yatrmlarnda demiryoluna dayal altyap politikasnn yerine yeni karayolu ve kent arterlerinin yaplmasna arlk verilmitir. lkeye giren yabanc kredinin arlkl olarak tarmsal makinelere harcanmas, byk toprak aalarnn tarmsal retimi kontrol altna almalarna ve kk toprak sahiplerinin topraksz kalmasna neden olmutur. Ayrca dnemin ekonomi politikalar sonucunda tarm sektrnde modernleme, bu alandaki ihtiya fazlas emein, 1950lerden itibaren ve sonraki yllarda artarak sren bir ekilde, byk kent merkezlerine kitlesel gne yol amtr.

A M A

220

Kent Sosyolojisi

A M A

1950li yllarda gecekondulama ve apartmanlama srecini zetleyebilmek. Kyden kente youn g srecinde, kentler yeni gelenlerin konut ihtiyacn karlayamamtr. Bu nedenle kente g edenler kendi barnma ihtiyalarn karlamak amacyla kentlerin evresinde gecekondular yapmaya balamlardr. Altyapdan ve salkl yaam koullarndan yoksun bu yerleim alanlar genileyerek mahalleler ve blgeler oluturmuladr. 1950li yllarda hzl kentleme srecinde kentlerde apartmanlama da hzlanm ve lke genelinde yaygnlk gstermeye balamtr. Byle bir srecin balamasnda iki nemli gelime byk rol oynamtr. Bunlardan biri yap-sat usul, dieri ise kat mlkiyeti kanunun yrrle girmesidir. Kentsel rantn artrlmas anlayna dayanan bu yeni konut yapm biimlerinin uygulanmasyla hzl bir apartmanlama sreci yaanm ve kentler giderek birbirlerine benzemilerdir. Kat mlkiyetinin uygulanma srecinde tasarmc ve kullanc arasnda iletiimi salayan yapsat, konuta sermayesini yatrmayarak yalnzca arac konumunda yer almaktadr. Bu dnemde stanbul ve baz byk kentlerde yap-sat usulne gre ina edilen byk lekli konut projeleri uygulanmtr. Buna bal olarak gayrimenkul piyasas gelimi ve inaat sanayi hzla bymtr. Bu dnemde kentlerin evresinde hzla oluan gecekondu blgeleriyle ortaya kan plansz gelimeyi kontrol altna alma amacyla devlet, gecekondulara ynelik baz yasal dzenlemelere bavurmutur. 1956 ylnda kan kamulatrma yasas ile bu tarihten nce yaplan gecekondular yasal olarak kabul edilmitir. 1958 ylnda ise btn imar faaliyetlerini koordine etmek ve dzenlemek amacyla mar ve skn Bakanl kurulmutur. Ancak bu yasalar, yeni gecekondu yapmn engelleme ve yaplanlar ykma konusunda baarsz olmutur. Bu dnemde devlet, gecekondulara ynelik olarak alternatif bir politika retememi, poplist eilimlerle kentlerde srekli oluan gecekondu blgeleri karsnda sadece af yasalar kararak bu gelimeleri yasallatrmaya almtr.

A M A

Planl Kalknma Dneminde kentlerde oluan konut yapsn zetleyebilmek. 1960l yllarda da hzla devam eden gecekondu ve yapsatlk, 1970lerde konut sorununa bir zm olmaktan karak yavalamtr. Byk kentlerde devam eden apartmanlama ise bu yllarda byk lekli konut retimine doru gelimeye balamtr. 1960l yllarn planl kalknma anlay erevesinde, gecekondulama ve yapsat srece alternatif olarak toplu konut projeleri, kooperatifler ve belediyeler araclyla konut sunum biimleri grlmektedir. 1967 ylnda kinci Be Yllk Planna alnan toplu konut sunum biimi, sonraki yllarda byk kentlerde uygulanmaya balamtr. Kooperatifler araclyla konut yapm ise belirli bir dzeyde nem kazanmasna ramen tam anlamyla yaygnlaamamtr. Bu dnem, zellikle sendikalarn nclnde oluturulan kooperatiflerin konut yapm, baarl rnekler sergilemitir. Konut sorununa ynelik btn bu almalara ramen, byk kentlerde insanlarn yaam kalitesini arttran sonular elde edilememitir. Bu dnemde gecekondu ve apartman eklinde farkl konut biimlerinin ortaya kmas, kent dokusunda ikili bir yapnn olumasna neden olmutur. Bu ikili yap, meknsal olduu kadar ekonomik ve kltrel farkllklar da iermektedir. 1960l yllarda devletin gecekondulara kar tutumu deimeye balam ve gecekondularn yklmasndan daha ok iyiletirme yaplmasna ynelik yaklam, kalknma plannda yer almtr. 1966 ylnda kan Gecekondu Yasasnda, gecekondu alanlarnn varlnn kabul edilmesi, gecekondu yapmnn yasalarla gvence altna alnmas anlamna gelmektedir. Konut ve altyap kalitesinin gelimesi, gecekondu inasnn ticarilemesine ve rant alanlarnda bir yatrm arac haline gelmesine neden olmutur.

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

221

A M A

1960-1980 dneminde gecekondu nfusunun kentsel siyaset ve ekonomi alanndaki roln aklayabilmek. 1960-1980 dneminde byk kentlerin evresinde oluan gecekondu blgeleri, kentlerin siyaset ve ekonomisinde nemli bir rol oynamlardr. Bu dnemde g ve gecekondu olgusu, siyasal dengelerin deimesinde etkili olmaya balamtr. Gecekondu mahallelerinde yaayanlar, siyasi gruplarn karsnda semen olarak pazarlk gc elde etmiler ve bu anlamda poplist politikalarn hedefi haline gelmilerdir. 1973 yl yerel seimlerinde, byk kentlerin gecekondu nfusu ilk kez sosyal demokratlara oy vermiler ve stanbul, Ankara ve zmir gibi byk kentlerdeki belediyelerin denetimini Cumhuriyet Halk Partisi kazanmtr. Kentsel siyaset alannda nemli bir etki yaratan gecekondu nfusu, kentlerde ekonomik anlamda da nemli bir igc kayna olmu, sanayiye ucuz emek salamtr. Bununla birlikte, marjinal iler olarak tanmlanan geici, dzensiz, sigortasz, rgtsz ve ksa zamanl ilerde almaya balam ve kent ekonomisinde formel sektr dnda, enformel bir sektrn olumasna ve gelimesine yol amtr.

A M A

1970li yllarda kentin yaps ve ulam biimleri arasndaki ilikiyi kurabilmek. 1970li yllarda kentin yapsn etkileyen nemli faktrlerden biri kent-ii ulam biiminde grlen deiimler olmutur. Bu dnemde Trkiyede otomobil retiminin balamas, zel araba sahipliinin yaygnlamasna yol amtr. Bu durum kent ii trafik sorunlarna neden olmakla birlikte, kent merkezlerinde younluun dmesine ve kent dna yaylma eiliminin artmasna yol amtr. Kent merkezlerindeki trafik sorununu zmek ve yayalara yer vermek amacyla baz blgelerin ara trafiine kapatlmas ve yaya blgeleri uygulamas baarl olamamtr. zel araba sahipliinin yaygnlamas, kentlerin yollar boyunca gelime gstermesine neden olmutur. Bu duruma bal olarak sonraki yllarda yksek gelir gruplarnn kent dndaki yerleimlerde yaama eiliminin artmasna ve kent dnda al veri merkezlerinin almasna yol amtr. Ayrca zel araba sahipliinin yaygnlamas, kamu ulam sistemlerinin ekonomik almasn da engelleyerek birok planlama sorunu ortaya karmtr. Bu dnemde kent ii ulamnda belediyeler tarafndan alnan yeni otobsler hizmet vermeye balam, bununla birlikte zel otobs yollar yaplmtr. 1973 ylnda stanbulda birinci boaz kprsnn ulama almasyla boaz kprs ve otoyollara bal yeni yol sistemi zel arala yolculuun artmasna neden olmutur. Bu anlamda iyeri ile konut arasndaki iliki, zel arabaya baml hale gelmitir. Ayrca artan ara trafii yeni yollarn almasn gerektirmitir.

222

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Ankarann bakent seilmesinin kent leindeki amalarndan biri deildir? a. Modern ve yeni bir kentin kurulmas b. Ulusal burjuvazi yaam kalplarnn gelitirilmesi c. Cumhuriyetin baarlarnn simgeletirilmesi d. Ulusal burjuvazinin yaam kalplarnn yaratlmas e. lke ekonomisinde nemli bir ticari kenti olmas 2. Tek parsel zerinde birka kiinin bir arada yaptklar apartmanlarda bir kat sahibi olmalarna ne ad verilir? a. Konut projesi b. Yapsatlk c. Kat Mlkiyeti d. Gecekondu e. mar plan 3. Aadakilerden hangisi kentteki gecekondu mahallelerinin hemehrilik ilikilerinin zelliklerinden biri deildir? a. Kentte barnak bulma arac olmas b. Toplumsal iliki alar olmas c. Kimlik kazanma mekanizmas olmas d. Ekonomik katkya gre belirleniyor olmas e. Mahallelerin ayrlmasna neden olmas 4. Aadakilerden hangisi gecekondu kavramna ilk kez yer verilen yasadr? a. stimlak Yasas b. Belediye Yasas c. Gecekondu Yasas d. mar Yasas e. Kamulatrma Yasas 5. Trkiyenin otomobil retimine balad yllar aadakilerden hangisidir? a. 1930lu b. 1940l c. 1950li d. 1960l e. 1970li 6. Aadakilerden hangisi kentlerin yeni ynetim merkezlerinin gelerinden biri deildir? a. Bankalar b. Belediye c. Hanlar d. Oteller e. Adliye 7. Aadakilerden hangisi Erken Cumhuriyet Dneminde (1923-1950) uygulanmas amalanan meknsal stratejilerden biri deildir? a. Yabanc devletlerin yatrmlar yapmas b. Ulam altyapsnn gelitirilmesi c. Demiryolu alarnn kurulmas d. Anadoluda fabrikalarn kurulmas e. Ankarann ulusal bakent seilmesi 8. Aadakilerden hangisi Ankarann planlanmasna ynelik karlan kanunlardan biri deildir? a. Belediye Kanunu b. Kat Mlkiyeti Kanunu c. Umumi Hfzshha Kanunu d. Belediye Bankas Kurulu Kanunu e. Belediyeler stimlak Kanunu 9. Trkiyeden Bat Avrupa lkelerine d gn yaanmaya baland dnem aadakilerden hangisidir? a. 1923-1940 b. 1940-1950 c. 1950-1960 d. 1960-1980 e. 1980 sonras 10. Aadakilerden hangisi 1950li yllarda apartmanlama srecini hzlandran unsurlardan biridir? a. Kooperatif sat b. Yapsat usul c. Sendika destei d. Toplu konutlar e. Emlak kredisi

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

223

Okuma Paras
YETN ANKARAYI YIKIYORLAR! Can Dndar Bu yaz bir ihbar mektubudur: Bakent yklyor. Diyeceksiniz ki, sadece bakent deil ki, btn kentler mzmin bir zevksizliin, agzl bir rant kavgasnn tehdidi altnda... Ama burada bir fark var: En gzel yaplarn cumhuriyetin kurulu yllarna borlu olan bakentin miras gz gre gre, birer birer yok ediliyor. ntikam alrcasna... Ve Ankara susuyor, izliyor. Kzlay: Utan meydan Benim hafzamda tahribat, 1979da Kzlay binasnn yklyla balad. Geni bahe iindeki bu katl bina bakentin simgelerinden biriydi. stelik 1930 ncesi yaplm tm binalar gibi tarihi eser olarak tescilliydi. Ama Yksek Antlar Kurulunun ounluk olmadan yapt bir toplantda apar topar Tarihi eser deildir karar karld ve bina bir gnde yerle bir edildi. Yerine devasa bir beton yn konduruldu. Kentin tam merkezindeki bu kaak yap, alveri merkezi olacakt; mahkemeye dnce Ankarann gbeinde rmeye terk edildi. Kardaki Gven Park da dolmu duraklar arasnda kayboldu. Yolunuz derse bir bakn ve Londrann, Romann, Moskovann meydanlaryla kyaslayn. Bir bakentin kalbi bu kadar m zevksiz, bu kadar m albenisiz, grgsz olabilir? Gmen su perileri O ucubenin yerinde cumhuriyetin ilk yllarnda, bronzdan dklm, su perili, Eros heykelli bir fskiye vard. imdiki Kzlay, o zamanki adyla Tospaa Yatandaki Havuz Banda Riyaseti Cumhur Orkestras konser verir, Ankarallar toplap dinlerdi. Meydan, kuleli kklerle evriliydi. nce kkler ykld. Sonra su perileri oradan alnd, Ulusa srld. Orada da huzur bulmad; Hacettepe Parkna gnderildi. Olmad; Tandoan Meydanna uuruldu. Bir gn Tandoana geldik ki, bizim periler orada da tutunamam, gzden rak bir keye tayin edilmi, yerine zevksiz kei heykelleriyle seramik fincanlar gelmi. Kurutulmu nehirler yata Byk dnya kentlerinin iinden nehirler geerken bir dereler kenti olan Ankara, su yollarnn stn rtp balarn yok ederek geliti. Keiren ve Etlik balar yerle bir edildi. Estergon Trk Kltr Merkezi denilen bir arabesk kalenin yanndan geerek gidin ve o yeilliin yerine nasl bir beton orman dikildiini grn. ncesu kurutuldu. Bentderesi denince sadece genelev akla geliyor artk... Kavaklderede de ne kavak kald ne de dere... Ankarann son bann zerine kurulan otel geniledike geniliyor. Papazn Bann budanan paras, bir otele otopark alan yapld. Bir kuan anlarn saklayan Piknik, Milka pastanesi, Krfez lokantas tarih oldu. Merkezdeki tek tiyatro binas olan Yeni Sahne ykm bekliyor. ehre soluk aldran Atatrk Orman iftlii dilim dilim doranyor. Srada Genlik Park var. Ulusun kaleye trmanan tarihi blgesi de yaknda ranta alacak. Sanatsz, kltrsz bakent Devlet Resim Heykel Mzesi o muhteem binasnda yllardr tadilat nedeniyle kapal duruyor. indeki paha biilmez tablolar milletvekillerinin alp odalarna gtrd iddialar var. Bakent hl cumhuriyetin ilk yllarnda yaplan konser ve tiyatro salonlar ile idare ediyor. Hipodrom yaknlarna itici bir uzay ss gibi kondurulan Atatrk Kltr Merkezi ilevsiz, atl duruyor. Hl bu ehrin iyi bir sergi salonu, bir modern sanatlar mzesi, byk bir konser salonu yok. Turistlerin gezebilecei bir parkuru yok. Film festivali, mzik festivali paraszlktan can ekiiyor, gnlller elinde zar zor yayor. Bir irkinlik yar Ve ehir, 20 yl ncesine gre daha yeil belki ama irkin... Yanp snen plastikten krmz palmiyeleri, caddeleri amura bulayan sevimsiz su fskiyeleri, Dubai zentisi all yeilli grgsz klandrma sistemleri ile irkin... natla her yere yaptrlan camili amblemi, eliliklerce igal edilmi caddeleri, tkrlen, krlan heykelleri, gnbegn mafyaya terk edilen elence yerleri, havaalan yolu mezbelelii, yayalara yaam hakk tanmayan alt ve st geitleri, kimi fallik bir grnmle ykselen, kimi Ankamall trnden adlarla genileyen alveri merkezleriyle irkin...

224

Kent Sosyolojisi

O alveri merkezlerinde kentin st dzey sanayi-ticaret evreleriyle yerel yneticilerin ortaklna dair dedikodularyla irkin... Sinsice uygulanan iki ruhsat kstlamas ve bu bahaneyle genlerin elence merkezi SSKda Glge tr rock barlarn kapatlmasyla irkin... Tarihsel dokunun tahribi, rant kavgas, ok katl yaplama, tabela kirlilii srd mddete daha da irkinleecei kesin... Kltr devriminin ban ekmi, bunca sanat, aydn, politikac, yazar yetitirmi Ankara, gaddar bir belediyecilik anlaynn, duyarsz bir kentleme siyasasnn elinde tarihsizleiyor. Ankarallar kentlerine sahip kmak iin daha ne bekliyor? Plastikten krmz palmiyenin ankaya Kknn bahesine dikilecei gn m? Havagaz fabrikas Bir gece anszn ykabilirim Ankarann son kurban, haziran ortasnda yklan Maltepedeki tarihi Havagaz Fabrikas oldu. Lise yllarm boyunca nnden gemitim. 1929 doumlu bir cumhuriyet tan, sanayi hamlesinin motoruydu o... Yeni yeni elektriklenip havagaz kullanmaya balanan yllarn mirasyd. Raylar boyunca yeni rejimin gurur abideleri gibi dizilmilerdi: Demiryollar, tren gar, gaz fabrikas ve dierleri... Yllar geip de teknolojisi gerileyince ve snr tesinden doalgaz gelince emeklilii istenmi, 1990da da retime veda etmiti. 61 yllk hizmeti karlnda Kltr Bakanl kendisine tarihi bina payesini verdi. ST alan ilan edildi. Ve ou cumhuriyet miras gibi emeklilik yllarnda kaderine, rmeye terk edildi. Ancak sanayi arkeologlarnn ilgilenecei bir mezbelelik haline geldi. Gvercin pislikleri, asit dklm gibi eritti asrlk demirleri, metal aksam rd, geride bir harabe kald. Kentin duyarl korumaclar iin ideal bir sanayi mzesi ansyd oras... 15 yl kadar nce biz de bir ksa film yapp korunmasn istemitik. Olmad. Planl bir ekilde ye kompozisyonu deitirilip Belediye etkisine sokulan Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu, mahkeme kararn hie sayp fabrikann bulunduu alan ST kapsamndan kard. Yasal koruma zrhnn kaldrlmasn frsat bilen Belediye de (tpk Kzlay binasndaki gibi) bu metruk binay

bir gecede yerle bir ediverdi. Geride bir moloz yn kald. Yeni bir alveri merkezi ya da gkdelen dikmenin vaktidir imdi... Kaynak: 9 Temmuz 2006 tarihli Milliyet Gazetesi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. d 4. c 5. e 6. c 7. a 8. b 9. d 10. b Yantnz yanl ise Erken Cumhuriyet Dnemi: 1923-1950 blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise G ve Hzl Kentleme Dnemi: 1950-1960 blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Planl Kalknma Dnemi: 1960-1980 blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Planl Kalknma Dnemi: 1960-1980 blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Planl Kalknma Dnemi: 1960-1980 blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erken Cumhuriyet Dnemi: 1923-1950 blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erken Cumhuriyet Dnemi: 1923-1950 blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Erken Cumhuriyet Dnemi: 1923-1950 blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Planl Kalknma Dnemi: 1960-1980 blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise G ve Hzl Kentleme Dnemi: 1950-1960 blmn gzden geiriniz.

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

225

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tanyeli (1997, s.82) Ankarann, modern bir kent olma niteliklerini tadn belirtmektedir. Bunlardan biri, geleneksel kimlik rntlerinin yerine modern kimlik rntlerinin ilk olarak Ankarada gndeme gelmesidir. kincisi, kentsel meknn ve kentlinin rgtlenmesi anlamnda Ankaralnn, geleneksel mahalle yapsnn denetim ve dayanma ilikilerinin dna kmasdr. Bunun bir gstergesi, Ankarada mahalle adna gre deil sokak ad ve kap numarasna dayanan adres sisteminin uygulanmasdr. Bir dier nitelii, birok modern meknn Trkiyede ilk olarak Ankarada ortaya km olmasdr. Bu anlamda mesire yerleri yerine parklarn bulunmas ve ilk yazlk meknlar Ankarallarn kullanmas rnek gsterilebilir. Bununla birlikte, gndelik alveriin modern normlar da Ankarada yerlemeye balamtr. Ankaral, arkteriler ya da besin marketlerinden alveri ederek geleneksel normlarn dna km, tanmlanm ve rgtl pazaryerini kullanmtr. Ankarann modern bir kent olma niteliklerinden bir dieri ise kentsel yaam ritmini geleneksel doa ve dinsel takviminden, modern saat ve takvime gre ekillendiren ilk kent olmasdr. Ayrca modern kentli bilinci de ilk nce Ankarallarda belirecektir (Tanyeli, 1997, s.82). Sra Sizde 2 20. yzylda kurulan bakentler arasnda Ankarann yan sra Canberra (Avustralya), Brasilia (Brezilya) ve slamabad (Pakistan) yer almaktadr. Tankuta (1988b) gre bu drt bakent, kurulu tarihleri, corafi konumlar, temsil ettikleri siyasal sistemler, benimsedikleri dnya grleri ve yansttklar bakent imgeleri asndan farkllklar gstermektedir. Buna karn bu bakentlerin en nemli ortak yn, drdnn de bir siyasal karar ve davran rn olmasdr. Ayrca bu bakentlerin her biri, kente zel olarak hazrlanm bir plan erevesinde kurulmulardr ve planlama tamamyla devlet eliyle gereklemitir. Bu drt kentin de gelimekte olan lkelerin merkezleri olmalar ve liman kenti niteliindeki eski merkezlerin tersine lkenin i ksmnda yer almalar dier ortak ynlerini gstermektedir (Tankut, 1988b). Sra Sizde 3 Bu dnemde benimsenen yeni akm, Amerikann kinci Dnya Savandan sonra, Avrupadan ithal ettii Modern Mimari Akm, kendi koullar iin tekrar yorumlamasyla ortaya kan Uluslararas Stil olmutur. Bu mimari tarzda yaplan binalar, yatay prizma biiminde bir ana blok ile buna bal daha alak bir bloktan olumaktadr. Binann drt ynnde, perde-duvar niteliinde kullanlan zgara pencere sistemi ve ok amal tasarlanan holn dz zemindeki ak plan, bu mimari tarzda yaplan binalarn temel zellii olarak tanmlanmaktadr (Tapan, 1984, s.110: Tekeli, 1984b, s.24). stanbulda yaplan Hilton Oteli ve Adliye Saray binas Trkiyede Uluslararas Stil mimari tutumunun ilk rnekleri olarak kabul edilmektedir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Altaban, zcan (1997) Ulusal Ynetimin ve Toplumsalln Kurguland Bir Bakent, Dosya: Ankara, Arredamento Dekorasyon, Say 3, s. 8994. Altaban, zcan (1998) Cumhuriyetin Kent Planlama Politikalar ve Ankara Deneyimi, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 41-64. Aslanolu, nci (1986) Evaluation of Architectural Developments in Turkey within the Socio-Economic and Cultural Framework of the 1923-38 Period, Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Dergisi, cilt 7, say 2, s. 15-41. Aydn, S.; D. E. zsoy; K. Emirolu ve . Trkolu (2005) Kk Asyann Bin Yz: Ankara. Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Batuman, Blent (2002) Mekn, Kimlik ve Sosyal atma: Cumhuriyetin Kamusal Mekn Olarak Kzlay Meydan, Ankarann Kamusal Yzleri Bakent zerine Mekn Politik Tezler. Gven Arif Sargn (Der.) letiim Yaynlar, s. 41-76. Batur, Afife (1984) To Be Modern: Search for A Republican Architecture, Holod, R. and Evin, A. (Eds.), Modern Turkish Architecture. University of Pennsylvania Press, pp.68-93. Batur, Afife (1998) 1925-1950 Dneminde Trkiye Mimarl, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 209-234.

226

Kent Sosyolojisi

Bilgin, hsan (1998) Modernlemenin ve Toplumsal Hareketliliin Yrngesinde Cumhuriyetin mar, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 255-272. Boratav, Korkut (1997) ktisat Tarihi (1908-1980), ada Trkiye 1908-1980, Trkiye Tarihi 4, Yayn ynetmeni: Sina Akin, stanbul: Cem Yaynevi, s. 265-354. Danielson, M.N. ve Kele, R. (1985) The Politics of Rapid Urbanization: Government and Growth in Modern Turkey. New York: Holmes and Meier. Erder, Sema (1998) Kentteki Enformel rgtlenmeler, Yeni Eilimler ve Kent Yoksullar, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 139-154. Gne-Ayata, Aye (1991) Gecekondularda Kimlik Sorunu, Dayanma rntleri ve Hemehrilik, Birikim Sosyalist Kltr Dergisi, Say 51/52, Gz/K, s. 89-101. Kln, Kvan (2002) nc Halk Sal Projelerinin Kamusal Mekn Olarak Shhiye, Ankarann Kamusal Yzleri Bakent zerine Mekn Politik Tezler. Gven Arif Sargn (Der.) letiim Yaynlar, s. 119-156. Kuban, Doan (1995) 1950lerde stanbulda Menderes mar, stanbul Ansiklopedisi, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Osmay, Sevin (1998) 1923ten Bugne Kent Merkezlerinin Dnm, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 139154. Sey, Yldz (1998a) Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Mimarlk ve Yap retimi, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 2539. Sey, Yldz (1998b) Cumhuriyet Dneminde Konut, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 273-300. engl, H. Tark (2001) Kentsel eliki ve Siyaset. stanbul: WALD Demokrasi Kitapl. enyapl, Tans (1998) Cumhuriyetin 75. Yl, Gecekondunun 50. Yl, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 301316. enyapl, Tans (2004) Barakadan Gecekonduya, Ankarada Kentsel Mekann Dnm: 19231960. stanbul: letiim Yaynlar.

Tankut, Gnl (1984) Jansen Plan Uygulama Sorunlar ve Cumhuriyet Demokrasisinin Kent Planlama Yaklam, Yavuz, E. ve Uurel, N. (Der.), Tarih inde Ankara. Eyll 1981 Seminer Bildirileri, Ankara: Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Basm lii, s. 303-319. Tankut, Gnl (1988a) Ankarann Bakent Olma Sreci, Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Dergisi, Vol. 8, No. 2, s. 93-104. Tankut, Gnl (1988b) 20. Yzyln Planl Bakentleri: Canberra, Ankara, Brasilia, Islamabad, Middle East Technical University Studies in Development, Vol. 15, No. 1-2, s. 129-150. Tanyeli, Uur (1997) Trk Modernlemesinin Kentsel Sahnesini Yeniden Dnmek, Dosya: Ankara, Arredamento Dekorasyon, Say 3, s. 81-82. Tanyeli, Uur (1998) 1950lerden Bu Yana Mimari Paradigmalarn Deiimi ve Reel Mimarlk, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 235-254. Tapan, Mete (1984) International Style: Liberalism in Architecture, Holod, R. and Evin, A. (Eds.), Modern Turkish Architecture. University of Pennsylvania Press, pp. 105-118. Tapan, Mete (1998) stanbulun Kentsel Planlamasnn Tarihsel Geliimi ve Planlama Eylemleri, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 75-88. Tekeli, lhan (1984a) Ankarann Bakentlik Kararnn lkesel Mekn Organizasyonu ve Toplumsal Yapya Etkileri Bakmndan Genel Bir Deerlendirilmesi, Yavuz, E. ve Uurel, N. (Der.), Tarih inde Ankara. Eyll 1981 Seminer Bildirileri, Ankara, Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi Basm lii, s. 321-338. Tekeli, lhan (1984b) The Social Context Of The Development Of Architecture in Turkey, Holod, R. and Evin, A. (Eds.), Modern Turkish Architecture. University of Pennsylvania Press, pp. 9-33. Tekeli, lhan (1998) Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 1-24. Tekeli, lhan (2008) G ve tesi. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Tekeli, lhan ve Okyay, Tark (1981) Dolmuun yks. Ankara: Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi Basm lii.

8. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (I): 1923-1980

227

Trel, Ali (1998) Kent ve Ulam, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 155-170. Vale, J. Lawrence (1992) Architecture, Power, and National Identity. London: Yale University Press. Yalm, nci (2002) Ulus Devletin Kamusal Alanda Meruiyet Arac: Toplumsal Bellein Ulus Meydan zerinden Kurgulanma abas, Ankarann Kamusal Yzleri Bakent zerine Mekn Politik Tezler. Gven Arif Sargn (Der.) letiim Yaynlar, s. 157-214. Yavuz, Yldrm (1986) Turkish Architecture During the Republican Period, (Eds.) G. Renda and C. M. Koortepeter, The Transformation of Turkish Culture. Princeton: The Kingson Press, pp. 267283.

9
Amalarmz

KENT SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkiyede kent almalarn etkileyen kuramlar tanmlayabilecek, Trkiyede gecekondunun oluumu ve dnmn zetleyebilecek, Trkiyede gecekondu olgusunu sosyolojik olarak dnemlere ayrabilecek, Gecekonduda toplumsal iliki alarn zmleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
ikago Okulu Ekonomi-Politik Yaklam G Gecekondu Gecekondulu Varo Toplumsal liki Alar Kmelenme Hemerilik Apartman

indekiler

Kent Sosyolojisi

Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

GR TRKYEDE KENT ALIMALARINI ETKLEYEN YAKLAIMLAR TRKYEDE GECEKONDU OLGUSU GECEKONDU VE TOPLUMSAL ALARI

Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

GR
Trkiyede modern kentlerin en byk sorunu olarak kabul edilen gecekondulama, krdan kente g eden insanlarn barnma sorununu zmek ii devlet arazisi zerine kaak yollarla ina ettikleri konutlarla oluan bir sretir. Dnyadaki tm modern kentler krdan g alr ama gecekondu olgusu gelimekte olan lkelerdeki modern kentlerin sorunudur. Bu adan bakldnda gelime sreci iinde yer alan siyasi ve ekonomik gelimeler gecekondunun olumas ve sreklilik kazanmasnda nemli bir rol oynar. Tarihsel sre iinde Trkiyede gecekondulama nasl gereklemi ve nasl dnme uramtr? Sosyolojik olarak gecekondulama nasl dnemletirilmektedir? Bu srete ve gecekondulu asndan toplumsal iliki alarnn nemi ve rol etkisi nedir? Kentli asndan gecekondulu kimdir? Apartmana tanmak gecekonduluyu kentli yapar m? Gecekondulu asndan kentte yaamak nasl bir deneyimdir? Kentte yayor olmak kendini kentli olarak grmesi iin yeterli midir? Krn ve kentin birbiriyle elien deerleri gecekondulu zerinde nasl bir etki oluturur? Bu nitede genel olarak bu sorularn yant tartlmaktadr. nce Trkiyede kent almalarn etkileyen yaklamlarn ksa bir zeti verilecektir. Takip eden blmlerde ise Trkiyede gecekondu olgusunu aklamaya ynelik almalar ve gecekonduda yaayanlarn sosyal iliki alar anlatlacaktr.

TRKYEDE KENT ALIMALARINI ETKLEYEN YAKLAIMLAR

A M A

Trkiyede kent almalarn etkileyen kuramlar tanmlayabilmek.

SIRA SZDE SIRA SZDE

Akademik adan hem dnyada hem de Trkiyede kent almalarn byk lde etkileyen iki temel yaklam bulunmaktadr: ikago Okulu ve Eletirel LEkonomi-PoDNE M litik Yaklamlar. 1980lerden sonra dnyada akademik almalarda etkili olan postmodern yaklam ise 1990larn sonundan itibaren Trkiyede kent almalarnda etS O R U kili olmutur. Bu blmde sz edilen yaklamlarn ksa bir zeti verilecektir.
D Daha geni bilgi iin kitabnzn Kent Kuramlar blmn okuyunuz.K K A T

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

230

Kent Sosyolojisi

Chicago okulunun temel sorunsal krdan kente g edenlerin kentle btnleme ve yabanclama gibi sorunlarna zm nermektir.

1900l yllarda ikago kentine yaanan youn g sonucu ortaya kan sorunlarn kavramsallatrlmasna dayanan ikago okulu, iki temel izgide gelimitir: Birinci izgi, kentlerin doal alanlar olarak adlandrlan blgelerinin ekolojik haritasn karmay amalar. Bu yaklama gre, kentte yaayan eitli gruplar kente yerleme srecinde kentteki dier gruplarla bir mcadele yaar. Mcadele, doada olduu gibi en ok uyum salayan ve en gl olann en iyi yerlere yerlemesiyle sonulanr. Kentsel deime ve byme bir grubun baka bir grubun alann igal ederek genilemesidir. kinci izgi, g eden gruplar zerinde yaplan, grup yelerinin davranlarn ve davranlarnn nedenlerini anlamay amalayan etnografik aratrmalardan oluur. ikago Okulu genel olarak tema etrafnda alr: Bireyler ve gruplar aras ilikiler ve balar, Bu balarn kentte urad deiim ve yaratt sorunlar, Bu sorunlarn zmne ynelik sosyal reformlar. ikago okulunun temel kaygs, modernleme deneyiminin ortaya kard btnleme, yabanclama gibi sorunlara zm nermektir (engl, 1994: 467468). 1930lardan 1960l yllarn ortalarna kadar dnyada yaanan siyasi ve ekonomik gelimeler, kent almalarnda ikago Okulunun ne kard sosyal btnleme ve dzensizlik sorununu ikinci plana itmelerine neden olmutur. 1960l yllarn ortalarndan itibaren kent almalarnda devletin kentsel alana mdahalesini ve bu mdahalenin yaratt eliki ve atmalar anlamaya alan anlay ortaya kt. Eletirel yaklam kentsel sreleri daha geni bir adan incelemeye balad. Kendi iinde de farkl eilimler barndran bu yaklamnda gzlenen birinci eilim kentleri emein yeniden retiminde oynad rol asndan deerlendirirken, ikinci eilim kentleri sermaye birikim srelerinde stlendikleri roller asndan inceler. Eletirel almalarn temel k noktas kapitalist kent formunun ve geliiminin kapitalist gelime yasalarndan bamsz olmaddr. Kentsel sreleri makro dzeyde ve btncl bir erevede aklamaya alr. 1980lerden sonra genel olarak sosyal bilimler zel olarak da kent sosyolojisi alanndaki genel eilim, kentleme dinamiklerinin genel yasalarn ortaya koymak yerine; yerelliin vurgulanmas ve kentte ortaya kan bireysel, topumsal ve meknsal farkllklarn ve zgnlklere ncelik verilmesidir. (engl, 1994, s. 469472). Kent yaznndaki bu eilim, ancak 1990larda Trkiyede yaplan kent almalarn da etkilemitir.
SIRA kentle ikago OkulununSZDE btnleme sorunsalnn kent yaznnda marjinal konuma itilmesine dnyada meydana gelen hangi siyasi ve ekonomik gelimeler yol amtr?
DNEL TRKYEDEMGECEKONDU OLGUSU

SIRA SZDE

DNELM S O R U

AM A

Trkiyede gecekondunun oluumu ve dnmn zetleyebilmek.

DKKAT

S O R U

DKKAT

Siyasi, Ekonomik Gelimeler ve Gecekondulama

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

1945ten 1950 ylna kadar nemli bir sorun, sosyal afet olarak kabul edilen geSIRA SZDE cekondular, Trkiyede siyasi ve ekonomik gelimelere paralel olarak zik zak politikasnn hedefi hline gelmitir. enyapl (1998, s. 308-316) siyasi adan denAMALARIMIZ gelerin deitii kritik noktalarda eski yaplanlarn yasallatrlmas, yeni yaplacak
K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

231

olanlara izin vermeme ve yktrma politikasnn yinelendiini belirtir. Krlma noktas olarak adlandrd bu dnemlerin ilki 1950 ylnda Demokrat Partinin iktidara geldii dnemdir. 1950 ylnda iktidara gelen Demokrat Parti zellikle gecekondulardan oy almt. Gecekondular 1945-1950 dneminde fakirlik ve sefaletin yaand dank baraka zellii gstermektedir. Bu dnemde gecekondu kavram yerine baraka kavram kullanlmaktadr.
Bakentte gecekondulama Ankarada biraz daha farkl bir meknsal rnt gerekleti. Burada gelime ve meknsal yaylma olgusu 1923te kentin bakent oluu ile balamt. Bu kararn kentin gelimesini etkileyecei gz nnde tutularak 1924te Jansene 300 bin nfusa gre iki merkezli bir plan yaptrld. ngrlen gelime bakent brokrasisinin ekecei nfusa bal hesaplanyordu. Kentte bu yllarda, II. Dnya Savandan nce de barakalama vard; ama bu, stanbulda olduu gibi, henz ok belirli yerlerde ortaya kan snrl bir olgu idi ve 1940larn ortasna dek snrl boyutlarn korudu. 1940lardan sonra ilk byk g ynlar kente yerlemeye balad. Ankara kentinde onlar istihdam edecek ne rgtl sanayi ylmas, ne de yaygn kk sanayi vard. Krdan gen bu becerisiz, deneyimsiz emei istihdam edebilecek tek kaynak kent merkezi idi. Bu nedenle genler i merkezi ve yerleik blgelere en yakn, ama %25in zerinde eimli, sel yata ya da heyelan blgesi (rnein Altnda) gibi topografik eiklerdeki yerlemeye almam alanlara yerletiler. lk gecekondularn Kale dolaynda ortaya kmasnn bir dier nedeni de, zellikle kalenin gei blgesine dnm olmas ve kente yeni gelen ve konut yapma olana bulamayan kiilerin buradaki konutlar oda oda kiralamalardr. Yeniehir ve gneyinin gelimesi ile kaledeki byk ve eski tip konutlarn brakan orta snflar, gneyde yeni kurulan mahallelere gemilerdi. kalede kalan ok odal konutlar ise bylece, stanbulda Zeyrek blgesinde olduu gibi, oda leinde yerlemeye ald. Saladklar gelir, onarm ve bakm maliyetin ok dk olduu iin bu konutlar eskimeye braklmt. Ayrca koruma alan olarak kabul edilen Kalede yap dzenleme izni de verilmiyordu. Dolaysyla kale, krdan genlere ak, kiralk bir gei blgesi zellii tamaktayd. Bu dk gelir grubu nfus iinde alt grup tanmlanabilir. Birinci grupta kentin alt gelir kesimi memurlar, lkenin farkl yrelerinden sava, doal afetler ya da imar ilemleri nedeni ile genler ve kent evresindeki kylerden gen ve kentin iinde imar ya da afet gibi nedenlerle yerinden oynatlan nfus vard. Bu grubun zellii konut iin ok az da olsa belirli bir deme gcne sahip olmasyd. Ancak, bu olanak imarl alan iinde, ya da 1940larn ortalarnda imarl alan dnda kurulmakta olan konut kooperatifleri kapsamnda yerlemeye yeterli deildi. Bu grup Altnda-Atf Bey-Yenidoan emberinin kente ve altyapya en yakn ve en dz alanlarna yerlemi ve en ksa srede elektrik ve mahalle emelerinden su alabilmiti. kinci grupta civar kylerde yaayan ve belirli zamanlarda kente almaya gelenler vard. Bu kesim kente yakn yerlemi olmann elverililiini, krsal gelirlerine mevsimlik gelir ekleyerek maksimize etmeye alyordu. Bu kesimin konutlar birinci grubun konutlarna oranla daha derme atma, genelde toplama malzemeyle ve konut sahibinin emeini koymas ile gerekletirilmi yaplard ve bo olduklar srelerde kiraya veriliyorlard. 1950den sonra birinci gruptan da kentin imar snrlar iine geenler konutlarn kiraya verdiler, ama 1945-1950 arasnda gecekondu alanlarnda kiralk konutlar genelde bu evredeki kylerde yaayanlara aitti.

232

Kent Sosyolojisi

nc grupta ise krdan genler vard. Bunlarn iinde toprak satp bir miktar para ile genler birinci gruba katlrken, ortak, yarc, maraba gibi srtnda yorgan ile genler nc grubu oluturuyordu. Bu grup kentte isiz ve parasz kald iin para demeden barnak bulmak zorunda idi. bulabilenler, uygunsa i yerinde gecelerken, kazandklar paradan kira bile deyemeyecek durumda olanlar ounlukta idi. Altnda-Atfbey-Yenidoan emberinin en arzal topografyas zerinde, topra kazp zerine tahta ve kilim rterek ya da drt kazk akp stn kilimle kapatarak, evreden toplanan malzeme ile kulbe yaparak yerleen bu gruptu. Bylece, Ankarada merkezin hemen iinde balayan gecekondu mahalleleri, kenti nce kuzey-doudan gneye ve kuzeye doru evrelemeye balad ve bir sre sonra batda Dikmen kesiminden gelen ikinci bir halka ile gneyde birleti (enyapl, 1998, s. 302-308).

1950-1960 yllar arasnda mahalleleme ve yerleme dnemi balamtr. Bu dnemde barakalarn bulunduu yerlere altyap hizmetleri gtrlmeye balad. Sava sonras dnemde sanayileme ve kentleme ata iinde bulunan lkede krdan g etmi ve barakalarda yaayan bu kiiler ucuz, hareketli, az eitimli, rgtsz i gcn oluturuyordu. Sava tehlikesinden yeni kurtulan sektrler ithal teknoloji ile toparlanmaya alrken yksek cretler gibi ek maliyetleri kaldramazd. G eden vasfsz i gcnn sayca fazlal, piyasada cretleri belli bir dzeyde tutuyordu. Ancak bu grup dk cretlerle altrlmaya kar kmak yerine yaadklar ortam ve artlarla btnlemeye alyordu. Vasfsz i gc olarak her ii yapmaya hazrd. Hareketlilik olarak adlandrlan bu durumda bir sektrde istihdam olana kapandnda, hemen baka bir sektrde beceri gerektirmeyen ilere kayabiliyorlard. enyaplya (1998, s. 310) gre, hareketlilik bu nfusun gelitirdii konuta da yansyarak gecekonduyu tarihinde daha nce hi grlmemi bir esnek konut trne dntrmtr. Gecekondu hem yatay hem dey olarak esnek bir konuttur ve barndrd nfusun ekonomik mekndaki hareketliliini olduu gibi yanstr. Gen eden gecekondulu nfus 1950lerin sonunda yalnzca hizmet, datm, kk para retiminde deil, ithal edilen teknolojinin ve kapitalin bakm, tamir, yedek para ve baz durumlarda yeniden retimi grevlerini de stlendi. 1940l yllarda marjinal sektr iinde deerlendirilen g edenler, 1960larn ortasna doru marjinal sektr alan olmaktan kp enformel sektre getiler.
stanbulda gecekondulama 1947lerde stanbul kentine ulamaya balayan g aknna ek olarak, 1950 ylnda 130 bin civarnda bir gmen grubu da gelmiti. Kentin eski dokusu ise, deme gc ok dk bu kitleyi barndrmaya yetmiyordu. Bylece, gelenlerin bir kesimi merkez ile iie girmi, eski ve yenilenmeyen konut dokusunu oda leinde kiralayp Zeyrekte ve zellikle Eminnnde Sleymaniye Camiinin arkasndaki bekr odalarndan oluan gei blgelerini yaratm, ancak bu blgeler de ksa zamanda dolmutu. stanbulda yaplan kent planlama almalar (Agache, Lambert, Elgtz 1933, Wagner 1938, Prost 1936) uygulanmadndan sanayinin meknsal gelimesi ara dzenlemeler ile ynetiliyordu. 1947 ylnda Belediye mar Mdrlnn yaymlad bir talimatname ile rgtl sanayinin Eyp-Silahtaraa, Eyp-Yenikap, Yedikule-Bakrky arasna, orta apl sanayinin yeri, 1949 ylnda yaymlanan ilgili komisyon raporu ile de vurgulanyor ve geniletiliyordu. stanbulda gecekondu olgusunun gazete haberi olarak younlamas da 1947 ylna rastlar. 1947-49 yllar arasnda sur dna alnan bu sanayiler erevesinde, Anadolu yakasnda da Ankara asfalt boyunca yerleen sanayiler evresinde ilk youn ve yaygn gecekondu mahallelerinin gelitiini izliyoruz.

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

233

stanbulda ilk youn gecekondu yerlemesi 1947de Zeytinburnunda olutu. Mlkiyeti kark, vakflar denetimindeki bu alan, tarm ve hayvanclk yaplmak zere icara veriliyordu. Sanayinin meknsal yerleimine ilikin alnan kararlar sonucu deri, tekstil, imento ve dier baz dallardaki iyerleri Zeytinburnunda toplanmt; hemen bitiiindeki Kazleme zaten imparatorluk dneminden bu yana derici esnafnn i ve konut yeriydi. Merkezin doyan bekr odalarndan ve gei blgelerinden taan gen nfus, herhangi bir i bulma midi ile sanayi nvesinin evresindeki zayf denetimli bu tarm alanlarna derme atma kulbeler yaparak yerlemeye balad. ilerin byle kendi olanaklar ile yakn evreye yerlemeleri ii cretlerinin artmasn nlediinden fabrikalar durumdan memnundu. Bu tr yasad bir eylem iin ak yardm yapamamakla birlikte, konutlarn kurabilmeleri iin iilerine avans veriyorlard. evredeki fabrikalarda i bulabilenlere, sonradan genlerin de katlmas ile nfusu hzla artarak 50 bini bulan Zeytinburnu, 1953 ylnda bucak oldu. Zetinburnunun kurulduu yllarda stanbulun bir dier ar ve orta sanayi kompleksi olan Eyp-Rami yaknlarnda, ikinci byk gecekondu mahallesi Taltarla kuruldu. 1952 ylnda hkmet kentin arkasndaki bu tepelerde kamu arazisi zerinde gmenler iin 2 bin dolaynda tek katl, baheli konut yaptrd. Eyp, Topular ve Maltepe-Topkapda sanayinin varl bu alann ekiciliini artryordu. Bu dzenli konut alanna ilk yerleen gmenler, daha sonra gelen akrabalarn bahelerine yerletirip, evlenen ocuklar iin gene bahelerinde konut yapmaya baladlar. 1954den sonra Yugoslav gmenlerin gelip gecekondu tipi konut yapmas, Karadenizlilerin ve Sulukulenin istimlkinden sonra ingenelerin de yerlemesi ile blge 1948e bucak, 1963te Gaziosmanpaa ad ile ile oldu. 1950lerde yerlemeye alan bu iki byk ve youn gecekondu blgesinin dnda gene bir sanayi nvesine bal gelien nc byk blge de Kthane evresi oldu. Kent iinde younluun artmas sonucu merkezde ykselen rant deyemeyen, meknda skan ve farkl kullanlar ile evrildiinden tr dier sanayiler ile bir arada bulunmaktan doacak dsal ekonomilerden yararlanamayan orta ve zellikle byk sanayi, kentin ana giri-k eksenleri evresindeki ky ya da bamsz belediye alanlarna kamaya balad. Bu ky ve belediyeler kendi snrlar iindeki arazi kullanm kararlarn kendileri veriyorlar, sanayi ve evresinde hemen treyen gecekondular rahata geliebiliyordu. Altyap ve gelimek iin bol alan da vard. Kthane ile Bykdere Caddesi arasndaki alan bu nedenlerle geliti. Kthane ky evresi de Zeytinburnu ve Gaziosmanpaada olduu gibi, zerinde tarm yaplan, mlkiyeti kark kamu topraklarndan oluuyordu. 1934 ylnda kentteki bir yangn sonucu konutlarn yitirenlere gene bu alanda yer gsterilmitir. 1955-60 arasnda Kthane vadisine inen yamalar zerinde youn gecekondu mahalleleri yer almt (enyapl, 1998, s. 302-308).

1960l yllarda ithal ikameci politikalar benimsenmitir. Bu politikalar veya ekonomik dnmler gecekondu iin ikinci krlma noktasdr. thal ikamesi politikalar yani ie dnk sanayileme modeli lke ii sermaye birikim srecini hzlandrmak i pazara ynelik retim ve tketimi desteklemektedir. Bu anlamda gecekondulu gmenler i pazardaki tketim talebinin geniletilmesinde, nemli bir rol oynamlardr. Bu durum gecekondulunun kentle ekonomik anlamda btnlemesini desteklemitir. Gecekondulu nfus kentli nfusun bir paras olarak tketim talebini canlandrmtr. Ayn zamanda kent ekonomisine retici olarak da

234

Kent Sosyolojisi

katlmtr. zellikle de enformel datm kanallar kurarak rettikleri mallarn tketiciye ulamasn salam ve talebi canl tutup pazar yzeyini geniletebilmitir. Krdan kentlere devam eden g gecekondulu nfusun artmasna neden olumutur. Gecekondulu nfus kentsel ekonomi iin her zaman ucuz igc olma zelliini korumutur. Kentsel ekonomiden elde edilen gelirlerin ek olarak gecekondulunun aile ii birikimleri, kyden getirilen snrl para, i borlanmalar ve iliki alar gecekondunun kentsel mekndaki konumunu glendirmitir. Sonu olarak gecekondulu kentsel ekonomi iin hem ucuz igc hem de tketici zelliiyle varln glendirmitir. 1966 ylnda karlan 775 sayl yasa ile gecekondular resm olarak da yasallamtr.
SIRA SZDE

Gecekonduda yaayan nfusun 1960larda marjinal sektrden enformel sektre geii naSIRA SZDE sl olmutur?
DNELM Gecekondularn yasallamasyla, 1970lerde yirmi sene nceki teneke barakalar, kentlerin dzgn, dk younluklu, alt yapya sahip ve yeil arlkl mahallelerine dnmeye balamtr. Kentlerin meknda genilemesiyle, kentin ortasnS O R U da kalm baz eski gecekondu mahallelerinin ana caddeye ve merkeze bakan taraflar inaat irketlerince dntrlmeye ve eski nfus baka alanlara tanmaya DKKAT balamtr. Merkezdeki dier gecekondular ise sahiplerinin kent eperlerindeki kk apartmanlara tanmasyla boalmaya balad. Artk ikinci kuaa gemi SIRA SZDE olan gecekondular, sahipleri tarafndan yeni g edenlere kiraya verilmeye balad. Bylece Trkiyede ilk kez kent alannda yaygn gei ve knt blgeleri olutu. AMALARIMIZ

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

zmirde gecekondulama K T A P ok verimli ve geni bir tarm, tarmsal madde ileme ve ihracat alannn merkezinde yer alan zmirde byk lekli gecekondulama 1950 ylndan sonra balad. Tarmsal teknolojisi deien Dou ve Anadoludan gen nfus, Ankara ve stanbulun T E L E V Z Y O N yan sra aradaki basamak kentlere de taklrken, zmir verimli tarm, sanayisi ve ihracat ile nfusunu, krda daha uzun sre besleyebildi. Ankarada olduu gibi, ilk gelen dalga kent merkezinde Kadifekale yamalarnn oluturduu topografik eie, Meles ay Vadisinin yamalarna yerleti, buradan NTERNET da denetimi zayf, genelde kamuya ait, eik nitelii tayan, ana ulam akslar ile istihdam olanaklar sunan kent merkezine, sanayi komplekslerine, verimli tarm alanlarna bal dier vadi ilerine ve yamalarna yayld. Bu balamda Samantepe, Ferahl, stiklal, Boazii, Ballkuyu, Greme gibi mahaller geliti. Daha sonraki yllarda gecekondu olgusu ayn ltleri izleyerek, liman evresine yapan kenti geriden sararak yayld (enyapl, 1998, s. 302-308).

1970-1980 dnemlerinde, kentin daha dnda yer alan gecekondu blgelerinde, buradaki nfus kendi olanaklaryla bir dnm balatarak mahalleleri inaat alanlarna evirmitir. Kentin st snflar, dier kentli gruplarla aralarndaki sosyal mesafenin olumsuz sonularndan kurtulmak iin kent eperlerinde villalar kurmaya, orta ve alt gelir snflar da kredi olanaklarnda yararlanarak ev sahibi olmak kooperatifler araclyla kent eperlerinde yerlemeye balamtr. Eskiden gecekondu nfusunun yaam alanlar olan bu yerlerle yeni gelenler arasndaki atmalar hl srmektedir. Ynetimlerin yapabildikleri ise gecekondulara yaptklar bu yer-

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

235

leim yerlerine de alt yap salamaktr. Merkezyeti kalknma modelinin marjininde kalan ve marjinliini fiziksel mekna da yaayan nfus, ihracata dnk liberal kalknma modeline verdikleri destee karlk kentsel mekna mahalleler leinde yerleebilmi, altyap ve yasallk olanaklar elde etmitir (enyapl, 1998, s. 312). 1980 sonras reel cretlerde d, sendikal haklarda ve kamu sektrnde istihdam kstlamasna karlk, fiziksel mekndan taviz verilerek Toplu Konut Yasalar, gecekondulara rant paylam hakk veren slah imar plan kavram ve uygulamas getirilmitir. 1983-1988 yllar arasnda karlan be adet birbirleriyle ilikili af yasas ile gecekondu alanlarndaki mlkiyet sorunlar zlm ve gecekondu alanlarna hzla yasal stat kazandrlmtr. Gecekondu aflar, gecekondularn dzenli apartman tr konut stokuna dntrlmesi amalanmtr. Beklenen dnm kent merkezlerine yakn, topografik adan ok belirgin alanlara yerlemi geni gecekondu alanlarnda zel sektr ibirlii ile uygulanmtr. Ankaradaki Dikmen ve Portakal iei Vadileri bu duruma rnek olarak verebiliriz. Dier taraftan gecekondular bakalarnn arazisi ya da devlet arazisi zerine bedel demeden yaplmlard. Sz konusu durum mlkiyet sorunu yaratyordu. Sorunun zm ise hem byk miktarda para hem de zaman gerektiriyordu. Topran gerek mlk sahipleriyle kan anlamazlklar zaman zaman basna da yansd. Byle durumlarda mlk sahiplerinin urad baz zararlar inaat firmalar stlenmek durumunda kaldlar. Bu olumsuzluk byk giriimci firmalarn gecekondu alanlarnda inaat iine girmekte isteksizlemelerine neden oldu. Byk giriimci firmalarn gecekondu alanlarndan uzak durmasyla, bu blgelerde kat ya da arsa karl inaat yapan bireysel giriimciler ortaya kt. Meknsal adan avantajl olmayan yerlerde ise dnm aile birikimlerine dayanmtr. Baz yerlerde mlkiyet biimi ve sorunlar zlemedii iin bu dnm gerekleememitir. 1980 sonras gecekondunun dnerek apartmanlamas srecinde zellikle 1984 ylnda zal dneminde 1984 ylnda karlan kat kma yasas etkili olmutur. Bu yllar yani 1980 sonras dnem kentsel alanlara byk lekli sermayenin de yatrm yapt yllar olmutur. zaln kat kma izniyle gecekondularn dnmesi bir anlamda bu kesimin de kentsel ranttan pay almas anlamna gelmektedir. Yani, kentin ilk gmenleri bir dnem kaak yaptklar gecekondular kat karlnda mtaite vererek greli olarak nemalanmtr. Kat kma izni ve daha sonra ve gnmzde de devam eden kentsel dnm projeleri erevesinde gecekondularn konut tipi olarak dnmleri tamamlanmaya allmtr. Gecekondularn ou byk kentlerde nemli dzeyde dnme uramtr.

Akademik abalar: Gecekonduyu Anlamak

A M A

Trkiyede gecekondu olgusunu sosyolojik olarak dnemlere ayrabilmek.

Gecekondulu; kentin evresini saran, dk younluklu, alt yap ve hizmet asndan yetersiz yerlerinde yaayan nfusu tanmlayan bir terimdir.

Dnyada modern kentleri anlamaya ve aklamaya alan, dnemsel olarak farkl eilimler gsteren akademik yaklamlar, Trkiyedeki akademik almalar da byk lde etkilemitir. Gecekondulu, kentin evresini saran, dk younluklu, alt yap ve hizmet asndan yetersiz yerlerinde yaayan nfusu tanmlayan bir terimdir. Ermann (2004) almas Trkiyede dnemsel olarak siyasi ve ekonomik gelimelere ek olarak, akademik evrelerde hkim olan kuramsal anlayn gecekondulu kurgusunu nasl oluturduunu ve gecekondu almalarn nasl etkilediini gstermek asndan nemlidir. Erman, gecekondu almalarn sosyolojik ola-

236

Kent Sosyolojisi

rak drt dneme ayrmaktadr. Bu blmde, drt farkl dneme gre gecekondulu kurgusundaki deiim Ermann snflandrmas erevesinde incelenmektedir.

Birinci Dnem (1950-1960): Eksik teki, Yanl teki ya da Geri Kalm teki
Bu dnemde Demokrat Parti, kyden kente doru yaanan kitlesel gte srdrd poplist politikalar nedeniyle; kentin corafi olarak dezavantajl blgelerinde ina edilen gecekondulara kar esnek bir tavr sergilemi ve bu tutum gecekondu yapmn yaygnlatrmtr. 1960 darbesinden sonra devlet tarafndan benimsenen ithal ikameci kalknma modelleri nedeniyle, gecekonduculara biilen ucuz i gc kayna ve tketici rol (enyapl, 1982; Erman, 2004 ) gecekondu oluumuna kar sert bir tavr almak yerine, gecekondularn varln kabul etmeye ynelik ilk gecekondu yasasnn bu dnemde karlmasna yol amtr. Dier taraftan akademik evrelerde hakim olan ikago Okulu perspektifinden, gecekondular geleneksel toplumdan modern topluma geite ortaya kan, kente g edenlerin sonunda kentlilemesi nedeniyle yok olup gidecek geici bir olgu olarak grlmektedir. Bu balamda gecekondulu sonu olarak kentin modern deer ve yaam tarznn benimseyecek ne kyl ne de kentli bir kiidir. Gecekondu ailesi, kyle kent arasnda kalm bir ailedir. Hem kyn hem de kenti birbiriyle elikili kltrel deerlerini tad iin de mutsuz ve iki arada kalm bir aile tipidir. Hem ky hem de kent ailesinin zelliklerini ve deerlerini tar. Bir yandan kyde olduu gibi evinin bahesinde sebze, tavuk, aa yetitirmeye urarken, dier yandan bir fabrikada ii olarak almay ister (Yasa, 1970, s. 10; Yasa, 1973, s. 24; aktaran Erman 2004).Bu dnemde kentlinin bak asndan gecekondulu kyl zelliklerini tayan ama kentle tam olarak btnleememi homojen bir grup olarak grlr. Yaplan almalar bu grubun kentle ne lde btnleebildiini lmeye ynelik olarak kentli yaam tarzn yanstt kabul edilen sinemaya, tiyatroya, konsere gitme, gazete okuma alkanlklaryla ilgili sorular sorulmutur. Gecekondulunun kyle olan ban ve kentliye gre aa konumunu vurgulamaya ynelik olarak gecekondulu kadnn giyim zevki de eletirilmektedir. Kyde yaygn olarak kullanlan giyim tarznn (parlak renklerin, ky desenli oraplarn v.s.) eletirilmesinin yan sra, gndeliki olarak kentli kadnn alan ve onun eskilerini giyen gecekondulu kadn, kentli kadna zenmek ve onun giyiniini taklit etmekle eletirilir. Gecekondulu bir an nce kentle btnlemesi gereken Eksik teki, Yanl teki ya da Geri kalm teki olarak tanmlanmaktadr.

kinci Dnem (1970li Yllar): Smrlen/Dezavantajl tekiden Sakncal teki

Bu dnemde akademide Eletirel Okulu etkili olmaya balam ve gecekondu olgusu bu kuram erevesinde aklanmaya allmtr. Bu yaklama gre gecekondu artk sonunda kentle btnleecek bir yap deil, kapitalist sistemdeki evre lkelerinin yaadklar kentleme olgusunun kalc bir rndr. rnein, Mbeccel Kray (1982, s. 339-349), gecekondularn yalnzca tarmda pazara ynelik retime geiin greceli olarak hzland ve kentteki nfus ylmasnn hzla artmasna karlk ok yava bir sanayilemenin gerekletii toplumlarda ortaya ktn syler. Ayrca gecekondularn, sosyal ve ekonomik deimelerin yalnz klasik pazar mekanizmasyla dzenlendii toplumlarda yer aldn da ekler. Bu adan sanayilemekte olan lkelerde kyden kente g feodal

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

237

kentlere ve sanayilemi lkelerdeki modern kentlere gten farkl bir zellik gsterir. Sanayi ncesi ve sanayilemi lkelerde de kyden kente g edenler kentin eperlerine yerleirler ancak sonradan kentsel sistemi zmledikleri bilinmektedir. Sanayilemekte olan lkelerde ise kente gen nfus mekn gtkleri kent ile hibir ilikileri yokmu gibi yerleirler. Bunun nedeni temel sosyal yapnn tarm kesiminin tarmsal olmayan retimden ve buna paralel olarak pazar yarmasna ilikin rgtsel ynlerden ok daha hzl gelimesinin, yani, ehir yapsnn ok daha yava deime sreci iinde bulunmasnn, meknsal biimlenmesini temsil etmesidir (Kray,1982, s. 339). Trkiyede gecekondular geici deil, kentlerin egemen ve kalc zellii durumuna gelmitir. Kentte toplumun farkl snflar, arsalar iin istenilen creti deyebilme glerine gre farkl yerlere yerlemektedir. Bylecek kentsel yerleme alan, sanayileme derecesine gre toplumun i yaps kadar tabakalama ve snf yapsn da yanstmaktadr. Ekonomik bakmdan gelimi lkelerde, kente g eden nfus, genellikle i blgesine yakn gei alanlarnda ksa bir sre kaldktan sonra, ekonominin salad yksek cretler ve gvenli i sayesinde daha iyi ve dzenli konut alanlarna tanmaktadr. Ekonomik bakmdan gelimekte olan lkelerde ise kyden kente g edenler i merkezleri yaknna yerlemek yerine kentin kenarlarndaki bir gecekondu semtine tanmak, sonra da gecekondu satn alarak, yaparak ya da kiralayarak buraya yerlemektedir. Bunun nedeni, gen kimsenin satn alma gc ok kstl olduundan artlar elverdiince ucuz konut sahibi olmaktr. Konutlarn ucuz olmasnn nedeni yapm aamasnda kullanlan emek iin cret denmemesi ya da en dk cretin denmesi, ucuz malzeme kullanlmas ve arsa iin hi para denmemesi ya da ok dk bir cret denmesidir. Kray, kyden kent eperlerine g edenlerin kylerinde kk toprak sahibi ya da ortak, kirac olarak tarmla uraan kiiler olduunu, modern teknoloji, yeni rn eitleri ve dier tarmsal-ekonomik gelimelerden dolay ksa srede ortak, kirac olarak kalmalar imknsz hle gelen, bu nedenle ya tarmda cretli iiye dnen ya da kentlere g eden insanlar olduunu syler. Kentlere byk sayda nfus akmasnn nedeni tarmdaki deiimlerin geri dn olmayan bir nitelik tamas ve kyly tamamen topraktan koparmasdr. Kente g eden kyl, hemen yeni retim ilikileri iine girememektedir. Dier bir deyile hemen iileme yaanmamaktadr. G eden nfus, sanayileme hzndan kat kat fazladr. Yapsal deimeler yeterinde hzl deildir. Sanayi iisi olarak alacak kimseler ok yava ve olduka snrl oranda ortaya kmaktadr. Gecekonduda yaayanlarn kentle btnleememelerinin nedeni gelir ve eitimleri ile kendilerine btnleme frsat vermeyen bir dzenin paras olmak zorunda kalmalardr. te yandan, zorlukla kazanlan para, kyde elde edilen ortalama gelirin iki katdr. Parasz olarak kyden salanan mallar, aile rastgele kazanlar ya da parasz salk bakm gibi kentte bulunan fakat kye gitmeyen yan yararlarn ayrtlar bu gelire katlmamaktadr. Kentte gvenilir sanayi ileri kt olsa da, kyde tamamen isiz kalanlar iin kent, gelirin grece yksek olduu bir yerdir. Eitim durumlar incelendiinde, okuma-yazma oran kylere oranla yksektir. Kraya gre bunun nedeni, krsal kalplardan kurtulmak ve kentsel evreye uymak iin harcanan bireysel abalardr. Sanayilemenin yaval nedeniyle gvenli ve yksek cretli ilerin ktl, gecekondu blgelerini ksa sre iin konaklanan yerler olmaktan karp kalc bir zellik kazanmasna neden olmutur. Kent nfusunun yars gecekondularda yaad iin buraya yerleenlere ilikin tabakalama zelliklerindeki farkllama-

238

Kent Sosyolojisi

Smrlen/Dezavantajl teki, kentle btnlemek isteyen ancak kapitalist sistemin getirdii dengesiz gelime ve arpklklarn sonucu bunu gerekletiremeyen, kentin hizmet ve olanaklarndan da yararlanamayan kiidir.

lar mekna da yansmaktadr. Baz gecekondular alt-orta tabakann konut alanlarna dnmtr. Buralarda yaayanlar kk devlet memurluu, hastabakclk ve benzeri ilerde almaktadr. Genellikle ilkokul eitimi grmlerdir. Baz gecekondu blgeleri yalnzca dar gelirlilerin konut alanlardr. Baz blgeler dk statl etnik gruplar tarafndan, bazlar ise farkl mezheplerden gelenler tarafndan paylalmaktadr. Bylece gecekondu blgelerinde eitim, gelir ve meslek asndan olduu kadar, dinsel ve etnik balantlar asndan da tabakalamay gayet iyi yanstmaktadr. Kentin dier blgelerinde de konut alanlar gelir, eitim ve meslee gre farkllamasna ramen, bu farkllama gecekonduda olduu kadar belirgin deildir. Kentte st snf hari ne kadar farkllama ve biimlenme varsa, gecekonduda hepsi grlmektedir. Gecekondularn tek ortak yn bina biimidir. Bu nedenden dolay gecekondular birok kentli tarafndan tek tip bir sosyal olgu ve genellikle istenmeyen vatandalarn bulunduu blgeler olarak nitelenir (Kray, 1982, s. 347). Gecekondu blgelerinde yaayp kk hizmet ilerinde alan ve az bir cret kazanan kiilerin gerek altklar ite gerekse kazandklar kk crette hibir gvenceleri yoktur. Bu nedenle onlara gvenlik salayan hereye ve ilikiye byk nem verirler. Gvenlik duygusu yaratacak olan eylerin banda bir gecekondu edinmek, oturacak bir yere sahip olmak gelir ama gecekondunun yapld toprak genellikle bakasnn topra olduundan, gvensizlik duygusu, her an ykma urama tehlikesi vardr. Dier taraftan gvenlik duygusu veren ikinci iliki tr akrabalarla ya da hemehrilerle komu oturmaktr. Zor durumda kalnca komudan yardm istenir. Bunlara ek olarak geldikleri ky ziyaret, karlkl para, erzak, hediye yollayp mektuplamak gibi ilikiler gvenlik gereksinimi karlamaktadr. Kyde sahip olduu ok ufak bir topra dahi elden karmak istemez. Kentte iler kt giderse bu topraa dn gvenlik salayan bir dier mekanizmadr. Krayn yapt aratrmaya gre, gecekonduda yaayanlar kendilerini ve burada yaayan dierlerini hl kyl saymakta, bu nedenle kentteki durumlarn kydeki durumlaryla karlatrmaktadr. Kendisine gre ekonomik durumu krda kalan kyllerden ok daha iyidir. ocuunu okutabilmek iin daha iyi frsatlar vardr. Salk hizmetlerinde kolaylkla faydaland iin kendini ansl hissetmektedir. Kendilerini toplumda farkl bir snfla ya da daha yksek bir snfla karlatrmazlar ve ona zlem duymazlar. Bu nedenle de kendilerini greli olarak yoksul grmemektedirler. Kraya gre farkl bir yapyla tanp onunla btnleerek kendi durumlarn onlarla kyaslama frsat bulamadklar iin tabaka ballklarnn znel yan srp gitmektedir. Erman (2004), Smrlen/Dezavantajl teki olarak kurgulanan gecekondulunun, dnemin siyasi gelimeleri nedeniyle Sakncal tekiye dnmeye balad belirtir. Smrlen/Dezavantajl teki kurgusunda gecekondulu yaad artlarn maduru olarak grlmektedir. Kentle btnlemek isteyen ancak kapitalist sistemin getirdii dengesiz gelime ve arpklklarn sonucu bunu gerekletiremeyen, kentin hizmet ve olanaklarndan da yararlanamayan kiidir. Yapsal artlar ya da devlet politikalar buna izin vermemektedir. Ancak, 1970lerin sonlarna doru meydana gelen siyasi gelimeler ve sa-sol kutuplamas gecekonduya da yansmtr. Yrtlen ekonomik politikalar ve gecekondulamaya gsterilen esnek tavr nedeniyle 1950 ve 1960l yllarda gecekondudan destek alan Demokrat Parti ve Adalet Partisinin muhafazakr eiliminin desteklenmesi yerine sol sylem destek grmeye balamtr. Siyasi gelimeler ne-

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

239

deniyle gecekondulu artk dzenle btnlemek yerine, kendi karlar dorultusunda dzeni deitirmeye alan Sakncal tekiye dnmeye balamtr. Yine bu dnemde Alevi-Snni atmalarnn gecekondu blgelerinde ciddi boyutlara ulamas, gecekondulunun homojen bir grup olmadn, aralarndaki farkllklarn iddete varacak lde bir atma yaratabileceini gstermitir (Erman, 2004).

nc Dnem (1980 ve 1990l Yllar): Haksz Kazan Sahibi Gecekondulu ve Kent Yoksulu Olarak Gecekondulu
Bu dnemde gecekondu almalar, post-modern almalarn etkisi ve bir nceki dnemde farkna varlan gecekondulular arasndaki farkllklar nedeniyle, etnik kimlik, mezhep ve cinsiyet odakl almalara ynelmitir (Erman, 2004). Cinsiyete odakl almalarda artk gecekondulu kadn bir nesne olarak deil, zne olarak ele alnmaya balamtr. Daha nce gecekonduda yaayan erkeklerle yaplan almalarn yerini, burada yaayan kadnlarn seslerini duyurmak, onlarn bak asndan yaamlarn anlamaya almak iin yaplan almalar almtr. Bunlara ek olarak g srecinin en bandan beri var olan ve gecekondulama srasnda da birbirlerinden ayr yerlere yerleme ve karmama eilimi gsteren etnik gruplar ve farkl mezhepler de kamusal alanda grnr olmaya balamtr. Dier taraftan bu yllarda uygulanan ekonomik politikalar gecekondulunun iki fark biimde kurgulanmasn getirmitir: Haksz Kazan Sahibi Gecekondulu ve Kent Yoksulu Olarak Gecekondulu. Haksz kazan sahibi gecekondulu kurgusunun ortaya kmas enformel piyasada yasa d olarak bu konutlardan byk kazan salayan arazi mafyas gibi aktrlerin varl gibi sylencelere dayanmaktadr. Bu dnemde gecekondular formel konut piyasasna ekmek iin karlan yasalarla, gecekondulu artk yasal rant salayan kiiler olarak kurgulanmaya balamasdr. Erman (2004) bu konuyla ilgili olarak aratrmalarda bulguya rastlanmadn sylemektedir. Ancak, dnemin ekonomik politikalarnn gecekondu zerindeki etkisi artan yoksulluk olduu iin Kent Yoksulu gecekondulu kurgusu da ortaya kmtr. Yoksul olmak beraberinde yardmlar getirdii ve haksz kazan salama gibi olumsuz etiketlemeyi etkisiz brakt iin, yoksulluk utanlacak bir durum olmaktan kp kadnlarn komularna onlardan daha yoksul olduunu ispata alt, bylece zerinden haksz kazan salanacak bir durum (Erman, 2004) hline gelme eilimindedir.
SIRA SZDE Haksz Kazan Sahibi Gecekondulu kurgusunun olumasnda hangi faktrler etkili olmutur? SIRA SZDE

Drdnc dnem (2000li Yllar): Varo

2000li yllarda gecekondu basnda iddet, yasad faaliyetlerin hkim olduu bir yer, radikal oluumlarn kayna, terr yata, topluma ve sisteme kar bir duruS O yeni un retildii, kent ve kentli iin srekli bir tehlike kayna olarak R U bir terimle anlalmaya baland: Varo. Varo, yerleik kentlinin g sonucu oluan kltre tepkisini gstermektedir. Varolu; tketim estetiinden yoksun,Dkentin nimetlerinKKAT den yararlanan ve kent kltrn yakalayamam kiiler olarak kurgulanmaktadr (Etz, 2000; Erman, 2004 iinde). Basndaki olumsuz etiketleme akademik evreyi SIRA fazlaca etkilememi ve gecekonduda yaayan kiileri onlarn bak SZDE asndan anlamaya alan, gecekondu mahallelerini derinlemesine inceleyen etnografik almalar sayca artmaya balamtr. Erman (2004) akademik evredeki bu deiiklii AMALARIMIZ gecekondu gibi akademik evrenin de zamanla eitlenmesine, bir zamanlar gecekonduda yaam ya da ailesi kyden g etmi akademisyenlerin ortaya kmasK T A P

DNELM

D Varolu; tketim N E L M estetiinden yoksun, kentin nimetlerinden yararlanan ve kent kltrn S O R U yakalayamam kiilerdir. DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

240

Kent Sosyolojisi

na balamakta, bu akademisyenlerin yapaca aratrmalarn yeni bak alar getirme potansiyelinden dolay nemli olduunu sylemektedir.

GECEKONDU VE TOPLUMSAL LK ALARI

AM A

Gecekonduda toplumsal iliki alarn zmleyebilmek.

Kmelenme ayn blgeden, ayn ilden, ayn ileden veya ayn kyden kente g eden insanlarn kentte ayn mahalleye yerlemeleri anlamna gelmektedir.

Hemehri terimini gurbet terimiyle birlikte bir anlam kazanmaktadr nk kylerde herkes hemehridir. Kiinin doup yaad yerde herkes hemehri olduu iin hemehrilik kylerde ilevsizdir ve kentte yani gurbette anlam kazanr.

nceki blmde dnemsel olarak yaplan almalarda gecekondu ve gecekondulu kurgusunun nasl farkllatn grmtk. Bu nedenle gecekonduda sosyal ilikiler ann nasl olutuunu ve zaman iinde farkllk gsterip gstermediini grmek iin dnemsel olarak seilen alma anlatlacaktr.. Bu almalar; 1970leri temsilen Sharon Batuun ehirleme Olgusunda Hsmlk ve Hemehrilik Balarnn Yeri almas, 1980li yllarda gecekonduda sosyal ilikileri anlatan Sencer Ayatann Toplumsal evre Olarak Gecekondu ve Apartman almas, 1990larn sonunda zne olarak ele alnan gecekondulunun kurduu sosyal ilikiler an anlatan Tahire Ermann Kentteki Krsal Kkenli Gmenlerin Yaamnda Gecekondu ve Apartman almas. Byk kentlerin gecekondu blgelerinde kmelenme olgusuyla karlalmaktadr. Kmelenme ayn blgeden, ayn ilden, ayn ileden veya ayn kyden kente g eden insanlarn kentte ayn mahalleye yerlemeleri anlamna gelmektedir. 1970lerin Ankarasn aratran Batu (1976, s. 151-157), younlukla kyden g edenlerin yerletii blgeler olarak kabul edilen gecekondularda yeni gelenlerin akraba ve hemerilerinin yanna yerletikleri gzlemlemitir. Batu, kmelenmenin nedenini kyde sosyal ilikilerin rgtlenme ve yabanclarla iliki kurma biiminde aramak gerektiini syler. Kyde toplumsal ilikiler byk ounlukla akrabalk ve tandklar arasnda kurulan sevgi, gven, ibirlii balarna dayaldr. Yabanclarla kurulan ilikiler hem ok azdr hem de kurumsallam mekanizmalar fazla gelimemitir. Kyden kente g eden kii yabanclar arasna yerlemek, eitim ve beceriden yoksun vasfsz igc olarak yksek isizlik ortamnda i bulmak, ev bulmak, brokratik ilemleri yapmak, alveri yapmak, ksaca yabanclarla youn ilikide bulunmak ve kurumlar kullanmak zorundadr. Byle bir ortamda gmenlerin ehirdeki baars kiisel ilikiler ann kurulmasna baldr. Kiisel ilikiler a akraba ve arkada balarndan oluup, ben-merkezlidir (Batu, 1976, s. 153). Bu iliki anda yer alan herkes birbirini tanmayabilir ama kii bir bakasn tanr, o kii bir bakasn ve bylece tm snflar kesen biimde, kiide odaklanan bir iliki a oluur. Gecekondu blgesine yerleenlerin byk ounluu akrabalarnn arasndadr. Bununla birlikte bir ksmnn ucuz apartmanlarda ya da kapc dairelerinde yaayan akrabalar bulunmaktadr. Bu akrabalar normal konut alanlar ve daha st snflarla nemli balar salarlar. Kamuda i olanaklar, brokratik ve hukuki sorunlarn zm, ocuklarn eitimden doum kontrolne kadar geni bir yelpazede yer alan bilgi alverii bu akrabalar araclyla salanr. Kentte yaam akrabalarn dnda yabanclarn da kiisel ilikiler a iine alnmasn gerektirmektedir. Akrabalkla yabanclardan oluan arkadalk arasnda bir yerde bulunan hemehrilik kiisel alarn genilemesinde ikinci basamaktr. Batu, hemehri teriminin gurbet terimiyle birlikte bir anlam kazandn nk kylerde

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

241

herkesin hemehri olduunu syler. Kiinin doup yaad yerde herkes hemehri olduu iin hemehrilik kylerde ilevsizdir. Hemehrilik kurumu genellikle ayn blgeden kente gelenlerin kaldklar hanlarda oluur. Hemehrilie dayanarak evlere misafir edilmek olaandr. Batu, Trkiyede kurulan hemehri derneklerinin, Latin Amerika ve Afrikadan farkl olarak; yelerinin st ve orta snftan ve zellikle tccarlardan olutuunu, alt snf gmenlerin dernek kurmadklarn ve bu derneklere katlmadklarn belirtir. Dier taraftan alt snftan gmenler, st snftan hemehrileriyle efendi-baml niteliinde ilikilere girmektedir. Efendi baml-ilikisi gl kiilerle onlara baml ve onlar destekleyen kiiler arasnda oluturulur. Bu durum her iki tarafn da yarar saladklar bir iliki grnmnde olmasna ramen, aralarnda g farkllamas bulunmaktadr. Gl olan taraf, yapt iyilikler karlnda bamlsndan sadakat, itaat ve ekonomik-politik konularda destek alr. Efendi-baml ilikisinin kkleri krsal kesimdedir. Bu iliki gmen tarafndan kente tanr. Kentte efendiler konut pazarlayan han sahipleri, amele kiralayan mteahhitler, fabrika sahipleri, rak ie alan ustalar v.s. dir. Efendiler bu ilikiden iki ynl kazan salar: Kendileri de ky ve kasaba kkenli olduklar ve yreleriyle ekonomik ve politik balarn srdrdklerinden, hemehrilerine yardm ederek kendi yrelerindeki durumlarn pekitirirler. Baml konumunda olanlar kente yeni gelmi vasfsz gmenlerdir ve toplu pazarlk gleri azalm ucuz emek kaynadr. Kente yerlemi, srekli ve dzenli bir ie sahip, gecekondusu olan olmu kiilere hemehrilik fazla bir yarar salamayacaktr. Dier taraftan hemehri olarak kendisi yeni ilikiler kurarak efendiler gibi memleketi ile ilikilerini srdrecektir. zellikle, ilk yerleme dneminde en st dzeyde ilev kazanan efendi-baml ilikisinde, yeni g edenlerin byk ksmnn efendi konumundaki kiilerin yannda kalmas, efendinin btesinin nemli lde sarsacaktr. Batu, ortak bir yreden gelmenin, karlkl gven ve ibirlii ilikilerinin kurulmasnn temelini oluturan hemehriliin, Hzl kentleme ve modernleme geiren lkelerde nemli bir ilevi olduunu, Yeni g edenler iin kent ekonomisi ve sosyal hayatyla ilikide arac roln oynadn, Akrabala dayanan toplumlardan akrabala dayanmayan toplumlara geite kpr oluturduunu belirtir. Gecekondularda akraba ve hemehri kmelenmesinin 1980lerde de devam ettiini grmekteyiz. Bu kmelenmelerin nedenlerini Sencer Ayata (1989, s. 101-127) yle aklamaktadr: lk olarak kmelenme g olgusuyla yakndan ilikilidir. Semte ilk yerleenler akraba ve hemehrilerine yakn olabilmek, onlarn desteini salayabilmek, bylece glerini artrmak, semtte yaayaca kiilerin sorun karmayacak ve birlii bozmayacak kiiler olmasn salamak iin memleketten akrabalarnn, yaknlarnn g etmesine n ayak olmu, bylece zaman iinde topluluk bym ve oalmtr. Kmelenmenin ikinci nedeni kentte karlalan sorunlarn zmnde yardmlama ve dayanma araydr. Yeni g edenlerin ev buluncaya kadar misafir edilmesi, i bulmada, ev yapacak arsa bulunmasnda ve ev yapmnda yardm ve destek salanabilmesi, bor alp-verme, kent yaamn -

Batua gre, Trkiyede kurulan hemehri derneklerinin yeleri st ve orta snftan ve zellikle tccarlardan olumaktadr. Alt snftan gmenler, st snftan hemehrileriyle efendi-baml niteliinde ilikilere girmektedir.

242

Kent Sosyolojisi

Kmelenmenin nemli nedenlerinden arasnda kentte karlalan sorunlarn zmnde yardmlama ve dayanma aray ve gecekondu dndaki dnya ile olan ilikilerde ortak karlarn korunmas yer almaktadr.

retme ve bilgilendirme, kent yaamna uyum salamasna yardmc olma nedeniyle daha nce g eden akrabalarn yanna yerleme eilimi olmasdr. nc neden kra bamllk ve kr geleneklerinin korunmasdr. Kente g ettikten sonra da krla olan ban srdrlmesi iki adan nemlidir: Birincisi kentte geinebilmek iin kyden gelen yiyecek ve parann ailenin geiminde nemli bir yer tutmas; ikincisi ise kentte tutunamamak durumunda geri dnebilecek bir yerin, bir gvencenin varlnn srdrlebilmesidir. Kadnlarn namusunu koruma, kadnn uygun kyafetlerle gezmesi, kadnn alaca alanlarn belirlenmesi, aileye stn deer verme, dine sayg, yallara sayg gibi kr geleneklerinin bu blgelerde varln srdrmesi ayn zamanda krn kent yaam zerinde oluturduu denetleyici bir mekanizmadr. Drdnc neden gecekondu dndaki dnya ile olan ilikilerde ortak karlar dorultusunda ortak eylem gelitirebilmeye imkn salamaktadr. Burada yaayanlar, gecekondulara gtrlecek alt yap, imar durumu ve benzeri ortak karlar konusunda yz yze ilikilerle bilgi alverii ve ortak eylemde bulunabilmektedir. Ayata, kmelenme olgusundan gecekondunun kapal bir cemaat olduu ve deimedii sonucunu karmann yanl olduunu dnmektedir. Ayata, gecekondunun ulusal ve dnya ekonomisinin bir paras haline geldiini; gecekondu nfusunun istihdam alanlar, tketilen mallar, kamu hizmetlerini kullanma, kurumlarla iliki dzeyi dikkate alndnda kentle btnlemenin ileri dzeyde olduunu; ancak sosyal ilikiler ve kltrel dzeyde btnlemenin ayn younlukta olmadn ama bu alanlarda nemli deiiklikler meydana geldiini belirtir. Aratrmalar, gecekonduda yaayanlarn kentte yeni arkadalar edindiini, radyo ve TV programlarn izlediini, gazete okuyuculuunun artmaya baladn, bata futbol olmak zere spor faaliyetlerine katldklarn, kasetler araclyla mzik dinlediklerini, luna park tr yerlere giderek elenmeye ve kent iinde gezmeye baladklarn ortaya konmaktadr. Bu nedenle gecekondularn kapal bir cemaat olduu ve hi deimediini savunmak zordur. Gecekondudaki farkllklarn kayna eitlidir. Bu farkllklarn kaynaklar yle sralanmaktadr: Hemehri kmelenme dzeyi, din, dil, mezhep farkllklar, Kra bamllk derecesi ve tr, Toplumsal ve snfsal farkllama dzeyleri ve biimleri, Konut tipi, Rejimin ve yerel ynetimlerin politikalarndan kaynaklanan hareketlilik, Kamu hizmetinin karlanma dzeyi, Semtin eskilii ve semte yerlemelerle semtte ayrlmalarn hz. Ayataya gre gecekondu mahallelerinde farkl grup bulunmaktadr: Birincisi, gecekondu nfusunun en byk dilimini oluturur. Bir blgeye tanan kiiler akrabalarnn ve arkadalarnn yanna tanmtr ve komularnn tamam hemehrileridir. kinci grup az sayda akrabas ya da arkada bulunan bir yere tannp, her tr komuyla iliki kuranlardan oluur. nc grup ise akraba ve hemerisi olmayp, yalnzca komularyla iliki kuranlardr. Mahallede yaayan ve hemehri ya da akrabas olmayan ailelerin byk bir blm de nemli lde ounluun davranlarndan etkilenmektedir. Yrtlen ortak eylemlere mahalleli olarak katlmakta ve destek vermektedir.

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

243

Gecekondunun zgn yn toplumsal evrede geleneksel kkenli birincil ilikilerle komuluun akmadr. Bu nedenle ilikiler daha youndur ve birka zt eilimi ierir. Bu ilikiler ilerinde; Yardmlama, paylama, ballk, dayanma, kollama ve koruma, birlikte elenme ve vakit geirme, darya ve yabancya kar kenetlenme ve ortak hareket etme; Aileler arasnda karlkl gvensizlik, ak ve rtl rekabet ve ekime; Denetim, mdahale, bask bulundurur. Dayanma: Ayata, gecekondunun fiziksel yapsn apartmann birbirinden kopuk fiziksel yapsndan farkl olarak daha az kesintiye uram ak bir alan; dinlenme, buluma, yardmlama, i yapma faaliyetlerinin evlerin dnda yapld iin apartmandan ok kye benzeyen bir yap olarak tanmlamaktadr. Meknda grlen bu aklk ve yaylma nedeniyle toplumsal ilikiler ve yaamn byk bir blm herkesin gzleri nnde yaanmaktadr. Ailelerin yalnzca kendilerine ait olan dnyalarnn dnda komularyla paylatklar, kadn, erkek, ocuk, yal gibi ayrmlardan ok aileleri topyekn ilgilendiren konular kapsayan birok ortak i ve faaliyet alan bulunmaktadr. Bu anlamda gecekondu birincil, yz yze ilikilerin egemen olduu bir i evre, dier yandan bu ilikilere dayanarak bireylerin birbirlerinin eitli olanaklarndan yararlandklar snrl ve da kapal bir mekndr. Konut yapm, geniletilmesi, resm kurumlarla ilikiler, konut kiralama, teknik yardm, bor verme, ie koma, bu snrl meknda yaayan kiilerce yaplmaktadr. bulma, ie girme, yaknn ie yerletirme, ortak edinme, kiisel felaketler karsnda maddi ve manevi destek konusunda ayn ilikiler kullanlr. Apartmanlarda komu/akraba/hemehriler arasnda byle younlukta bir haberleme, yardmlama ve dayanma grlmez. Gecekondulular bu yardmlamalar ciddi anlamda bir yardmlama olarak grmezler. Bunlar hsm ve akrabalarn vazifesi, hemehrilik grevi olarak grrler. Ayataya gre byle bir tanmlamann nedeni bulunmaktadr: Yardm nitelemesi, i kuran akrabaya nemli miktarda bor verme, ie yerletirme gibi byk destekler iin kullanlr; Yardmn gurur sorunu yaplmas, yardm alann kendi iinin stesinden gelemiyormu imajn vermekten, yardm edenin ise kendisine nyor dedirtmemek iin verdii destei yardm olarak nitelemekten kanmasdr; nemsiz bir yardmn yardm olarak gsterilmesi durumunda yapann hanesine alacakl kendisi iin de borlu olarak gemesinden gelecee ynelik olarak duyulan kukudur. Gecekondu evresinde, evre ii grc usul evlilikler yaygndr. En iyi ve en gvenilir gelinin ve damadn bulunaca yer olarak akrabalk, hemehrilik, komuluk evresi grlmektedir. Cemaat yaamnn yz yze, samimi ve teklifsiz yn, yardmlama, dayanma, elence, ziyaret, kahve sohbeti, ma, piknik, dn gibi her eit paylam iin yaratt frsatlar ayn zamanda bu yaamn yenilenmesi ve devamn salamaktadr. Her komu, akraba, hemehri birbirine yakn deildir ancak cemaatin hikimseyi dlamayan yn, insanlarn farkl younluklarla da olsa btnden kopmamasn salamaktadr. Evi en ok kullanan, dolaysyla komuluk ilikileri en youn olanlar kadnlar ve yallardr. Baz kadnlar iin gecekondu, gnlk rutin srasnda eve giren kann belli olmad, dzensiz ve zamansz ziyaretlerin yapld, insann yalnz kalmasna, kafa dinlemesine izin vermeyen bir iliki tr olarak alglanrken, dierleri iin insann hi sklmad ve yanlz kalmad, evden sklnca ak havaya kabildii bir mekndr.

Gecekondulular iin dayanma ve yardmlama hsm ve akrabalarn vazifesi ve hemehrilik grevidir. Yardm kavram, i kuran akrabaya nemli miktarda bor verme, ie yerletirme gibi durumlar iin kullanlr.

244
Gecekondu, yallarn ocuklar ve genler zerinde, erkeklerin kadnlar zerinde sk bir toplumsal denetim uygulad evredir. Bireyin hareket serbestlii ve davran zgrl nemli lde snrlanr. Mahallenin namusu herkesin namusudur.

Kent Sosyolojisi

Gecekondu bir yandan dayanma, yardmlama gibi zelliklere sahip iken dier yandan, zellikle de gen erkekler arasnda; cemaati, eitliki, bakalarna sayg gsteren deerleri benimsemekten ok yarmac, bireyci, hrsl, faydac, karlarn kollayan, kendini kantlayan insan tipini ierir.

gerilimler: Gecekondu, yallarn ocuklar ve genler zerinde, erkeklerin kadnlar zerinde sk bir toplumsal denetim uygulad evredir. Bireyin hareket serbestlii ve davran zgrl nemli lde snrlanr. Basky en youn olarak yaayan kesim, kadnlar, gen kzlar ve yeni gelinlerdir. Baz akrabalar, hemehriler, yal kadn ve erkekler namus konusunda dorudan sorumluymu gibi hareket ederler. Kiinin gz hapsinde tutulmas, eitli yollardan uyarlmasnn yan sra, dedikodu ile toplumsal basknn kiiye yneltilmesi ve onun zerinde odaklatrlmas salanr. Bunun bir adm tesi, basknn rgtlenmesi ve fiziki eyleme gemesidir. Mahalleli genler mahalle namusunu korumak iin kadnlara yaklaan yabanclar srekli gzetleyerek, gerektiinde g kullanarak yabancnn ve kadnn zerine gidebilirler. Genlerin bu tr davranlar yallar ve alan erkekler tarafndan destek grmektedir. Bu nedenlerden dolay en ok yallar ve erkekler gecekonduyu tercih etmektedir. Gecekonduda geleneksel otorite ilikileri daha iyi korunmaktadr. Gecekonduda yaayanlar asndan en belirgin olumsuzluk aile mahremiyetinin ok az olmasdr. Gnn herhangi bir saatinde habersiz yaplan ziyaretler, ev sahibinin grnmek istemedii bir biimde yakalanabilmesine, sofradaki yiyecekten temizlik ve dzene kadar her konuda srekli bir ak verme, snanma ve dedikodu malzemesi olma korkusunu beraberinde getirmektedir. Gecekondu insann kendine zg bir dzeninin olmamasdr. Nedeni ise evrenin ilgilenen, karan, mdahale eden ve srekli denetleyen yaknlarla dolu olmasdr. Yarma ve ekime: Ayata, gecekonduda akrabalk ve komuluk ilikilerini en ok vurgulayanlar arasnda bile hi kimseye gvenmeme, onlar beenmeme ve kendini onlardan stn grme eilimi olduunu syler. Gen erkekler cemaati, eitliki, bakalarna sayg gsteren deerleri benimsemekten ok yarmac, bireyci, hrsl, faydac, karlarn kollayan, kendini kantlayan insan tipine daha yakn grnmektedir. ounlukla her iki eilim dn ve davran olarak birarada bulunmaktadr. Bir yandan cemaati deerleri savunurken, dier yandan bunlar eletirmekte ve bo bulmakta, ancak aksi biimde davranmann da zor olacan belirtmektedir. Ayata, kyden kente, gecekondudan apartmana geme isteinin altnda sz konusu yz yze ilikilerin getirdii itiip kakmadan ve dedikodudan kurtulma isteinin yattn syler. 1990larn sonlar ve 2000li yllarda gecekonduyu, gecekondulularn gznden anlamaya alan aratrmalardan biri de Ermann (1998, s. 317-324) almasdr. Gecekondulunun gznden gecekondu her eyden nce eksik altyap ve snrl hizmetlerden kaynaklanan sorunlarn bulunduu bir yerdir. Rutubetli evler, ykm tehdidi etkisiyle yaplan dk kaliteli inaatlar, kanalizasyon yokluu, asfalt yol ve ar-pazarn olmay yaam zorlatrr. Ayrca toplumun gecekonduya ykledii olumsuz imaj, gecekondu halkn farkl dzeylerde olsa da olumsuz etkilemektedir. Kadnlar zamanlarnn ounu ev ve aile iinde geirdiklerinden, gnlk yaamdaki zorluklardan erkeklerden daha fazla etkilenmektedir. Gecekondunun olumsuz artlar nedeniyle kadn ev iinde daha fazla i yapma ve emek harcama durumundadr.
SIRA SZDE Ayatann almasnda yer alan gecekonduda sosyal ilikiler hangi dinamikleri kapsamaktadr?

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Gecekondudan olumsuz etkilenen ikinci grup genlerdir. Genler, ilk kuak DNELM gmen anne babalarndan farkl olarak; gecekonduda yayor olmaktan daha fazla rahatszlk duymaktadr. Dier taraftan bir ksm da toplumdaki dk konumS O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

245

larn kabullenmi grnmektedir. Ancak gecekondu herkes iin zorunluluk sonucu kalnacak bir yer deildir. Zamanlarnn byk bir blmn mahalle iinde geiren birok kadn, komularyla kurduklar samimi ilikilerden ve onlarla birlikte zaman geirmekten, sohbet etmekten memnundur. Yallar da gecekondudaki yaamlarndan memnundur. Kendilerini terk edilmi hissetmemekte, grdkleri sayg ve ilgiden memnunluk duymaktadr. Dier taraftan samimi ilikilerin getirdii teklifsizlik baz kadnlarda rahatszlk yaratmakta ve mahremiyetlerini koruyabilmek iin apartmana tanma istei yaratmaktadr. Komuluk ilikileri ayn zamanda bir toplumsal kontrol mekanizmas olarak da ilemekte ve kyden kente gen kadnn kentte deimesini engelleyici bir rol oynamaktadr. Gecekonduda komular arasnda yarma ve ekime de grlmektedir. Bir yandan dayanma ve paylama ile topluluk iinde homojenlik srdrlmeye allrken, dier yandan kentin rekabeti ortam, bireysel baary ve yarmay dllendirmesi, kente g eden kiilerin birbirlerini rakip olarak grmesine neden olmaktadr. Gnmzde gecekondu blgelerinde artan kiraclk ve sk konut deitirme dayanma ve paylama sonucu gelien gecekondu ruhunun zayflamasna, blge alt yap ve hizmetlere kavutuka gecekondu yapm ortadan kalkmakta, gecekondularn apartmana dnme sreci komuluk dayanmasn ve yaknln olumsuz etkilemektedir. Gecekondulu iin apartman dairesi satn alarak tanmak ailenin toplumsal konumunun iyilemesinin bir arac ve gstergesidir. Apartmanda yaamak demek kentin iine girmek, kentin olanaklarndan yararlanmak, daha kentli olmak demektir. Ev iinde temizlik iin harcanan zaman ve emein ziyan olmamas, ocuklar zerindeki denetim ve kontroln artmas, teklifsiz ilikilerden kurtulma, giyimde klk kyafete zen gsterme, komularn kalitesinden dolay gecekondudaki gibi kavgalarn olmad bir ortamda yaamak demektir. Geride kalanlar komularnn tanmasndan dolay bir eksiklik ve burukluk yaamakta, apartmana tanm eski komularn ziyarete gittiklerinde ise tedirgin ve huzursuz olmaktadrlar. Dier taraftan apartmana tanan herkes olumlu duygular yaamamaktadr. Gecekondunun ak alanna gnderme yaparak apartman hapishane olarak niteleyenler, komular arasndaki kstl ve mesafeli ilikilerden dolay doyumsuzluk hissedenler, grlt, ortak karar alma zorunluluu, ortak giderler, doadan uzaklamak apartmann olumsuz ynleri olarak sralanmaktadr.

246

Kent Sosyolojisi

zet
A M A

Trkiyede kent almalarn etkileyen kuramlar tanmlayabilmek. Trkiyede kent almalarn etkileyen okullardan birincisi ikago Okuludur. Krsal kesimden g edenlerin kentle btnleme sorunlarna odaklanr. kinci yaklam eletirel ekonomi-politik yaklamdr. Bu yaklam kentleri emeinin yeniden retiminde ve sermaye birikim srelerinde oyna rol asndan deerlendirir. Gnmzde, yaplan almalar ise her iki yaklamdan farkl olarak kent deneyimini yaayanlarn bak asndan kentliyi anlayamaya ynelik, yerellii ve farkll vurgulayan almalardr. Trkiyede gecekondunun oluumu ve dnmn zetleyebilmek. Trkiyede gecekondu olgusunu zmleyebilmek iin hem dnemsel olarak siyasi ve ekonomik gelimeleri incelemek hem de akademik evrelerde hakim olan kuramlarn etkisini dikkate almak gerekir. Gecekondu, kente g eden gmenleri devlet arazisi zerine kaak yollarla ina ettikleri konut trdr. 1940l yllarda, gecekondu yerine barakalama kavram kullanlmtr. 1950den ve 1980li yllara kadar gecekondular zellikle oy depolar olarak grlmtr. 1960l yllardan sonra ithal ikameci politikalarla birlikte kentin ucuz emek depolar olarak grlp, eitli yasal dzenlemelerle yasallk kazanmaya, alt yap ve hizmet gtrlmesiyle kentlerin yaylmalarna ve dnmlerine katkda bulunmutur. 1980 sonras zellikle kat kma yasas ve kentsel dnm projeleriyle gecekondular apartmanlam ve /veya byk oranda konut tipi olarak dnme uramtr.

AM A

Trkiyede gecekondu olgusunu sosyolojik olarak dnemlere ayrabilmek. Akademik almalar adan nceleri yeni genlerin kentle btnleme sorunlar erevesinde ele alnan ve homojen bir grup olarak kabul edilen gecekondular, daha sonra ucuz emek deposu ve kapitalist sistemdeki evre lkelerinin yaadklar kentleme olgusunun kalc bir rn olarak ele alnmtr. Bu dnemde de gecekondulular homojen bir grup olarak kabul edilmektedir. 1980lerden sonra post-modern yaklamn etkisiyle gecekondularda farkllklar incelenmeye balam, son dnemde ise zne olarak gecekondulunun bak asndan gecekondu anlalmaya allmtr. Gecekonduda toplumsal iliki alarn zmleyebilmek. Gecekondu blgelerinde akrabalk ve hemerilik balarna dayanan bir kmelenme gzlenmektedir. Bu kmelenmenin nedeni kentle ve yabanclarla kurulan ilikide dayanma ve yardmlama salamaktadr. Ayrca bu kmelenmeler gecekondu blgelerinde mezhep, etnik farkllklar da yanstmaktadr. Sosyal ilikiler yalnzca yardmlama ve dayanmaya dayanmaz. Ayn zamanda iinde ok fazla i ie yaamann getirdii gerilimleri ve kentin yarmac-bireyci tavrn dllendiren yaklamnn gecekondunun eitliki ve farkllklar trplemeye ynelik yaklamnn getirdii atma ve gerilimleri de ierir.

A M A

A M A

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

247

Kendimizi Snayalm
1. Ankarann bakent oluundan sonra yaptrlan ilk kent plannn tarihi aadailerden hangisidir? a. 1923 b. 1924 c. 1927 d. 1950 e. 1966 2. Aadakilerden hangisi Ankarada oluan ilk gecekondu blgesidir? a. Yeniehir b. Altnda c. Kale d. Mahmutpaa e. Greme 3. stanbulda 1947 ylnda gerekleen ilk youn gecekondu yerleiminin olduu blge aadakilerden hangisidir? a. Zeytinburnu b. Eyp-Rami c. Taltarla d. Maltepe-Topkap e. Topular 4. Aadaki kiilerden hangisi yeni genlerin yapt ilk iin eski genlerden biriyle efendi-baml ilikisi kurmak olduunu sylemektedir? a. Sencer Ayata b. Tahire Erman c. Mbeccel Kray d. Sharon Batu e. Tark engl 5. Aadakilerden hangisi gecekondudaki sosyal ilikilerin olumsuz ynn yanstr? a. Ak alan b. Aile mahremiyetinin korunamamas c. Dayanma d. Her konuda bilgi alverii e. Akrabalk balar 6. Aadaki kavramlardan hangisi okuma parasnda anlatlan gecekondulu kurgusunu yanstr? a. Haksz Kazan Salayan teki b. Kyl teki c. zne Olarak teki d. Smrlen teki e. Sakncal teki 7. Trkiyede ilk olarak gecekondularn varlnn yasayla kabul edildii ve yerleimle ilgili resm kurallar ve olanaklarn getirildii tarih aadakilerden hangisidir? a. 1940 b. 1950 c. 1966 d. 1983 e. 1988 8. Aadakilerden hangisi 1950li ve 1960l yllarda Trkiyedeki akademik almalarda gzlenen gecekondulu kurgusudur? a. Sakncal teki b. Kyl teki c. Kent Yoksulu d. Smrlen/Dezavantajl teki e. zne teki 9. Aadakilerden hangisi Varoa yklenen olumsuz anlamlardan biri deildir? a. Radikal oluumlarn kayna b. Terr yata c. iddet kltr d. Kent ve kentli iin tehdit e. Smrlen ucuz emek deposu 10. Aadakilerden hangisi Varolularn teki kurgusunu anlatan bir kavramdr? a. Yanl teki b. Smrlen teki c. Kent Yoksulu d. Sakncal teki e. Haksz Kazan Salayan teki

248

Kent Sosyolojisi

Okuma Paras 1
FAZLA KAT IKANLARA BELEDYEDEN FLZ VE KOLON OPERASYONU anlurfa Belediyesi, Gecekondu nleme ve Sosyal Konutlar Mdrl bir gnde 3 farkl noktada filiz ve kolon operasyonu dzenledi 09 Mays 2011, 13:55 anlurfa Belediyesi, Gecekondu nleme ve Sosyal Konutlar Mdrl bir gnde 3 farkl noktada filiz ve kolon operasyonu dzenledi. Karyaka Mahallesi ve Sancaktar Mahallesinde fazla kat kan ve kolon filizleri ykseltilen binalarn demirlerini kesen anlurfa Belediyesi, fazla katn nne geti. Karyaka Mahallesinde dere kenarnda bulunan 2 farkl binada ve Sancaktar Mahallesinde bir binada yapm sren fazla katlarn durdurulmas iin belediye mlk sahiplerini bir sre nce uyarmt. Ancak ev sahipleri, belediyenin uyarsn dikkate almayarak kat fazlas kmaya devam etti. Bunun zerine kolon filizleri ykselen 3 farkl binada kat fazlalklarnn ykmn gerekletiren anlurfa Belediyesi Gecekondu nleme ve Sosyal Konutlar Mdrl, her hangi bir olayn kma ihtimaline kar, polisten ve zabtadan takviye ekip istedi. Ancak ykm olaysz bir ekilde gerekleti. CHAN Kaynak: http://www.showhaber.com/fazla-kat-cikanlara-belediyeden-filiz-ve-kolon-operasyonu-434912.htm. Eriim Tarihi: 05.06.2011 dernleme yaklamnn kentli kltr tanmlamasnn Trkiye iin batan yaplmasna ihtiya vardr. nk tarihsel baz belirleyicilerin ihmal edildii bir ortamda yaplan bu ideal kentli tanmlamas bir ithal tanmlama olmaktan teye geememi bu yzden de gecekondu gereini kavram olarak srekli dlamtr. Artk gecekondunun lkemizde elli yl aan bir tarihi vardr ve gecekondu kompleks ve heterojen bir yap olarak srekliliini bu tarih iinde kantlamtr. Saysal artn srdren ve sadece stanbul, Ankara ve zmir gibi byk ehirlere deil zorunlu g ve baka faktrlerle birlikte dier ehirlere de ynelen bu g ve gecekondu oluumu, artk kendi iinde bir deerlendirmeye ihtiya duymaktadr. nk Trkiyede kent ve kentli tanmlamas zellikle son dnemde bu insanlardan bamsz yaplamaz. Bu anlamda ideolojik olarak da, gecekondu nfusunun zellikle kltrel alanda dntrc bir role sahip olduu kentlerde, bu yapy ve tarih iindeki geliimini anlamaya ynelik almamalara ihtiya vardr. Dnyann birok yerinde gn getike nem kazanan kent mekn ve o meknda gelien olaylar anlamak iin Trkiyede gecekonduyu anlamaktan baka bir yol yoktur. Artk gecekondu meknnda yaanan sreler byk lde deimitir, yeni gelen gmenler kurallar oktan belirlenmi bir kltrel, sosyal, politik ve ekonomik meknn iine derler. Eski gmenlere gre daha zor ve daha ar koullarla kar karya kalabilmektedirler (Erder, 1997). Artk gecekondu yapm ve sahipliinde ok daha farkl mekanizmalar ve yeni aktrler ortaya kmtr. Gecekondu meknnda beklenenin aksine cemaat topluluklar ve geleneksel yaplar yok olmam, daha kurumsal bir hal almaya balamlardr. Kimi blgelerde hemehrilikle birlikte ortaya kan gruplamalar devam etse de baz yerlerde dinsel ve etnik ayrmlar gruplamalar belirler hale gelmitir. Btn bu gelimeler sonucunda gecekonduda yaplacak daha derinlemesine aratrmalara ihtiya duyulmaktadr. Bunu da kolay genellemelere gitmeden ve gecekondulunun iinde yaad meknn nesnel ve fiziksel koullarn anlamann yan sra gecekondulunun bunlar nasl anlamlandrd ile ilgili ok ciddi aratrmalara ihtiya vardr. Bunu yapabilmek iin kullanlacak yntem niteliksel ve niceliksel aratrma yntemlerinin bir birleimi olmal ve gecekondulunun kendini ifade etmesine yardmc olmaldr. Btn bunlarn sonunda, gecekondu ve kente ilikin teorik bir yaklam gelitirmek mmkn gzkmektedir. Byle bir yaklamn gecekondunun gelecei ile ilgili yaplacak tahminlerin de daha salkl olmasn salayaca dncesindeyim (Demirta-Tok, 1999:138-139). Kaynak: Neslihan Demirta-Tok (1999) Gecekondu almalarna Eletirel Bir Yaklam, Mrekkep, say 12:129-140.

Okuma Paras 2
Gecekondu almalarna Eletirel Bir Yaklam 1990lara gelindiinde gecekonduyu anlamak ve yaanan deiik ve ok ynl gelimeleri anlamak iin farkl ideolojik ve metodolojik yaklamlara gereksinim olduunu dnyorum. Gecekondu ve gecekonduluyu artk kr ve kent kutuplamas ile anlamlandrmak ve tanmlamak mmkn grnmemektedir. Gecekondulunun her gn byyen ve deien yaps iinde daha farkl sorular sormaya ihtiya byktr. Gecekondu, geen yllar iinde hem fiziksel hem de kltrel bir yap olarak byk lde bir gei yaps olmadn kantlamtr. Apartmanlama sreci kimi blgelerde fiziksel dnm salam grnse bile ikinci ve nc kuaklar da dahil olmak zere gecekondu nfusu iinde, kltr alannda tanmlanm kentli kltre doru bir dnm sz etmek mmkn grnmemektedir. zellikle kltrel alanda ehirde byk bir deiim yaand bir gerektir. Fakat bunun ne kentlerin kylemesi ne de kyllerin kentlilemesi ile anlatlmas olduka g grnmektedir. Bu daha kompleks ve i ie yaplar barndran bir sre olarak deerlendirilmelidir. Bana gre bu sre, gecekondu nfusunun kentte baz melez formlar oluturmas ile aklanabilir ve bu formlar artk ne kentli ne de kyldr.. Bu anlamda mo-

9. nite - Gecekondu ve Toplumsal liki Alar

249

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1.b 2.c 3.a 4.d 5.c 6.a 7.c 8.b 9.e 10.d Yantnz yanlsa Bilgi Notu Bakentte Gecekondulama blmne baknz. Yantnz yanlsa Bilgi Notu Bakentte Gecekondulama blmne baknz. Yantnz yanlsa Bilgi Notu stanbulda Gecekondulama blmne baknz. Yantnz yanlsa Gecekondu ve Sosyal likiler A konusuna baknz. Yantnz yanlsa Gecekondu ve Sosyal likiler A konusuna baknz. Yantnz yanlsa Trkiyede Gecekondu Olgusu konusuna baknz. Yantnz yanlsa Trkiyede Gecekondu Olgusu konusuna baknz. Yantnz yanlsa Trkiyede Gecekondu Olgusu konusuna baknz. Yantnz yanlsa Trkiyede Gecekondu Olgusu konusuna baknz. Yantnz yanlsa Trkiyede Gecekondu Olgusu konusuna baknz. Sra Sizde 3 Gecekondulularn haksz kazan sahibi olarak alglanmalarndaki en nemli faktr, gecekondularn yasallamasyla, bakalarnn arazileri zerine hibir bedel demeden ev yapan, sonra da yasadan faydalanarak bu evlerin tapularn alan gecekondulularn saladklar kazantr. kinci faktr ise uygulanan ekonomi polikalarnn bir ksm gecekondu blgelerinde yoksulluu artrmas zerine kent yoksulu olarak adlandrlan gecekondulularn byk ounluunun devlet yardmlarndan faydalanabilmek iin ne kadar yoksul olduunu ispat etmeye alarak haksz kazan salama eilimidir. Sra Sizde 4 Gecekonduda sosyal ilikiler birbiriyle elikili temel dinamii kapsamaktadr: yardmlama, atma, denetleme. Yardmlama ve dayanma kentte var olabilme mcadelesinde konut yapmndan i bulmaya ve her konuda bilgi alveriine dayanan bir zellik gsterirken, byk lde zel yaamn ortadan kalkmasna, zellikle kadn, gen kz ve yeni gelinler zerinde topluluun bir denetim oluturulmasna neden olmaktadr. Dier taraftan kentin yarmas ve bireysel deerleriyle, cemaatin farkllamay engelleyici, eitliki deerleri arasnda kalan erkekler arasnda atma ve yarmalara neden olmaktadr.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1930lu yllarn ortasndan itibaren ikago Okulunun kentle btnleme sorunlarnn kent yaznnda nce ikinci plana dmesi, sonra da marjinal konuma itilmesinin en nemli nedeni, 1929 ylnda dnyada yaanan ekonomik krizden sonra refah devletinin temelleri atlmaya balamtr. II. Dnya Savandan sonra refah devleti politikalar dorultusunda devletin kentlere mdahalesiyle sosyal harcamalar byk lde kentlere ynelmi, hem fiziksel hem sosyal yaantda byk iyilemeler yaanm, kentle btnleme sorunsal nemini yitirmeye balamtr. Dier taraftan devletin kentlere mdahalesinin yaratt atma ve elikileri anlamak iin farkl bak alarna ihtiya duyulmutur. Sra Sizde 2 1940larda sokaklarda sigara, gazete satan, inaat amelelii yapan yeni genler, 1960larda ithal teknoloji kullanlarak retilen mallarn tamir, bakm ve yedek para retiminin yapld kk ilerlerinde almaya balayarak marjinal sektrden enformel sektre gei yapmlardr.

250

Kent Sosyolojisi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Ayata, S. (1989) Toplumsal evre Olarak Gecekondu ve Apartman, Toplum ve Bilim. 46/47: 101-127 Batu, S. (1976) ehirleme Olgusunda Hsmlk ve Hemehrilik Balarnn Yeri. Demirta-Tok, N. (1999) Gecekondu almalarna Eletirel Bir Yaklam, Mrekkep. say 12:129-140. Erman, T. (2004) Gecekondu almalarnda teki Olarak Gecekondulu Kurgusu, European Journal of Turkish Studies. n.1, www.ejts.org/documents85.htm Etz, Z. (2000) Varo: bir istila, bir tehdit, Birikim. 132: 49-53 Kray, M. (1982) Gecekondu: Az Gelimi lkelerde Hzla Topraktan Kopma ve Kentle Btnleememe, Toplum Bilim Yazlar. Toplumbilim Aratrma Merkezi Yaynlar, 339-349 enyapl, T. (1982) Economic change and the gecekondu family, idem Katba (der). Sex Roles, Family and Community in Turkey iinde. Bloomington: Indiana University Turkish Studies, 3:237-248 enyapl, T.(1998) Cumhuriyetin 75.Yl, Gecekondunun 50. Yl, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk. T. Bankas ve Tarih Vakf Ortak Yayn, 301316. Trkiyede Toplumsal Bilim Aratrmalarnda Yaklamlar ve Yntemler Semineri. Orta Dou Teknik niversitesi 17-19 Aralk 1976, Ankara,151-157 Yasa, . (1970) Gecekondu ailesi: Gei halinde bir aile tipolojisi, ASBF Dergisi, 25:9-18 Yasa, . (1973) Gecekondu ailesi mozayii, Amme daresi Dergisi. 6:41-46

10
KENT SOSYOLOJS
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkiyede kentleme olgusunu etkileyen temel dinamikleri sralayabilecek, Neo-liberal politikalarn Trkiyede kentleme srecini nasl etkilediini aklayabilecek, Deien gecekondu olgusunun temel zelliklerini ayrt edebilecek, Meknsal eitsizlii knt alanlar ve gvenlikli siteler rneklerinde tartabilecek, G olgusu ile kentsel yoksulluk arasndaki ba kurabilecek, Yerel ynetim ve ynetiim olgularn eletirel olarak analiz edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kentleme Gecekondu Meknsal Ayrma knt Alanlar Gvenlikli Siteler G ve Kentleme Yerel Ynetim ve Ynetiim Neoliberalizm

indekiler
GR TRKYEDE NEOLBERAL DNMLER VE KENTLEMEYE ETKLER DEEN GECEKONDU OLGUSU MEKNSAL ETSZLK DEEN G BMLER VE KENTLEME YEREL YNETMLER VE YNETM OLGUSU

Kent Sosyolojisi

Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

GR
A M A

Trkiyede kentleme olgusunu etkileyen temel dinamikleri sralayabilmek.

Trkiyede kentleme sreci isizlik, gecekondulama, yoksullama ve yetersiz altyapnn yol at sorunlar ile el ele yrmektedir.

Biliyoruz ki kentleme fiziksel veya meknsal bir sre olmakla birlikte ayn zamanda ekonomik, politik, sosyal, kltrel ve ideolojik boyutlar da olan ok boyutlu bir sretir. Bu anlamda, kentleme sreci, sadece nfusun meknda yer deitirmesini ve meknsal deiimleri olduka aan, ekonomik, toplumsal ve kltrel bir dizi deiim srecine iaret etmektedir. Trkiyedeki hzl kentleme sreleri sanayilemeyle paralel olarak belli geliimler gstermi olmakla birlikte genel olarak krdan kente g eden kitlelerin nemli bir ksm kentsel igcne katlamam ve isizlik, gecekondulama, yoksullama ve yetersiz altyapnn yol at sorunlar Trkiyenin kentleme sreciyle el ele gitmitir. Dolaysyla Trkiye bir yandan gemiten getirilen ve nemli lde etkileri devam eden gemiin kentleme sorunlarn zemezken te yandan, bununla ezamanl olarak yeni dnemin getirdii karmak ve ok ynl kentleme sorunlaryla da yz yze gelmitir. 1950 ncesinde son derece yava olan kentleme sreci, 1950den sonra krdan kente gn artyla birlikte epeyce hz kazanmtr. 1980lere kadar olan dnem incelendiinde, kentsel nfus artnn genel olarak stanbul, Adana ve evresi, Bursa, Karabk, Ereli, Batman ve Krkkale vb. sanayi kentlerinde olduka yksek olduu grlmektedir. 1980lerden sonra Trkiye, dnyadaki kentsel geliim eilimlerine paralel olarak, tarmsal ekonomi kentlerinden sanayi toplumu kentlerine doru bir geliim srecine girmitir. 1980 sonrasnda sanayi, kentlemeye yn vermeye devam etmekle birlikte, kentleme srecine ok nemli iki faktr daha eklenmitir. Bunlardan biri turizm, dieri de lkenin dousunda yaanan gvenlik sorunu nedeniyle gerekleen zorunlu glerdir. 1980 sonrasnda lkemizde kentlemeyi etkileyen temel faktrler, neo-liberal politikalar, sanayileme, turizm ve gvenlik sorunundan kaynaklanan byk apl glerdir. Hatta 1980lere kadar geleneksel sanayi merkezlerine ynelik glerin egemen olduu kentleme modeli, lkemizdeki mevcut kentlemenin tek modeli olurken; bu modele ek olarak, kentleme srecinin kaynan tarm ve turizm faaliyetlerindeki gelimeler, doudaki gvenlik sorunundan kaynaklanan i gler ve yeni kurulan niversiteler etkilemi olduu gzlenmektedir.

Son dnemde Trkiyede kentlemeye damgasn vuran en nemli faktrler, Gneydoudaki gvenlik sorunu olaylarndan dolay yaanan zorunlu g, turizm (kylama), sanayileme, da dnk ihracat ve neoliberal politikalar, kresel ekonominin gerektirdii yeni ekonomik kurumlarn kurulmas ve gelitirilmesi olarak karmza kmaktadr.

254
1980 sonras dnemde Trkiyede kentleme srecini etkileyen en nemli faktr ncelikle ihracata dnk birikim rejimiyle birlikte uygulanan neoliberal politikalar sayesinde byk sermayenin kentsel meknlara ynelmesidir. Yani, sermayenin kentlemesi sreci Trkiyede 1980 sonras kentlemeye damgasn vurmutur.

Kent Sosyolojisi

Demografik (nfus ilikileri) adan kentleme srecini deerlendirecek olursak, artan nfus ve g nedeni ile Trkiye ayn zamanda hzl bir kentleme yaamaktadr. Resm istatistiklere gre kentleme oran 2007 ylnda Trkiye genelinde %70 civarndadr. Bu istatistik her ile merkezinin kent saylmas ile elde edilmitir. Ancak 923 ile merkezinden 604nn nfusu 20,000in, 450sinin ise 10,000in altndadr. eitli almalarda kr-kent ayrm 20,000 nfus ile yaplmaktadr. Eer kent tanm nfusu 20,000 ve zeri merkezler olarak alnrsa, Trkiye genelinde, kentleme % 64 civarnda kalmaktadr (Tsiad, 2008, s. 87). 1980 sonrasndaki tm bu gelimeler sonucunda Trkiyenin dnya pazarlaryla btnlemesi artm ve kreselleen dnyaya daha ok uyum salamas sonucunu ortaya karmt. Bu gelimeler kentleme asndan lkenin yerleme yaplarnda nemli deimeler meydana getirmitir. lkenin en byk kenti stanbul 1980 sonrasnda nemli deiimler geirmi ve bir dnya kenti olma yolundaki nemi greli olarak artmtr. stanbul sanayii Marmara Blgesi iinde yaylm ve d pazarlarla yarmak zorunda olduu ve kreselleen pazara uyum salamak ynnde yapsal uyumunu gerekletirmitir. Tabii tm bu sreler hem stanbulun hem de Trkiyenin dnya yerleim alaryla btnlemesini de birlikte getirmitir. 1980 sonrasndaki bu srete yaanan ezamanl dier gelimeler de Tekelinin (1998) kylama diye tarif ettii, ky ehirlerinde turizm yatrmlarnn tevik edilmesi, dinlence faaliyetlerinin gelimesi ve seracln yaygnlamas olmaktadr. Bu gelimeler sonucunda, lkenin Bat ve Gney kylar nfus ve sermaye girileri asndan nemli ilerlemeler salamtr. Anadolu kentlerindeki giriimciler dorudan d dnya pazar iin retim yapan sanayileri gelitirme olanana kavumutur. Bu konuda en iyi rnek, Denizli, orum, Kayseri vb. kentlerdir. Ayrca, kylama ve Orta Anadolu kentlerinin dorudan dnya iin yatrm yapar hale gelmesi, Trkiye yerleim alarnn kresel yerleim yerleriyle btnlemesini salarken, en nemlisi de bu kresel ilikiler stanbul zerinden deil dorudan yerel dzeyde gereklemitir. Ancak, Trkiyenin her blge ve yerel yerleim yerlerinin bu kresel a ile btnletii sylenemez. Ayrca, btn bu srelere ek olarak, toplu konut sunumu 1980 sonrasnda Toplu konut yasalaryla kurumsallam ve Toplu Konut daresi kurulmutur. Bu zellikle konut alanna kaynak aktarmn hzlandrm ve Trkiyede kent biimlerinin oluma srelerini deitirmitir (Tekeli, 1998, s. 22). Dahas, kentleme olgusunu ynlendirmek iin bir uzman kurulu olarak kurulmu olan mar ve skn Bakanl bu srete kaldrlmtr. te yandan, 1983 ve 1984te kartlan yasalarla belediyelerin kaynaklarnn nemli derecede artrlm, merkezi ynetimin ve denetimin bir lde de olsa azaltlmas ve imar plan yapmna ve onanmasna ilikin yetkilerin belediyelere devredilmesi salanmtr (Tekeli, 1998, s. 23). Belki son bir nokta olarak, 1990 sonrasnda, Trkiyenin deiik merkezlerinde yeni niversitelerin kurulmas da, kentlemeye yeni bir boyut kazandran nemli bir gelime olarak dnlebilir. 2011 yl itibariyle yzn zerinde niversite kurulmutur ve bu niversitelerin her geen yl daha da bymesi, baz kentlerimizde hzl bir kentleme sreci yaratmtr. Ancak, bu gelimelerin somut sonular henz olgunlamam ve etraflca analiz edilmemitir.

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

255

TRKYEDE NEOLBERAL DNMLER VE KENTLEMEYE ETKLER

A M A

Neo-liberal politikalarn Trkiyede kentleme srecini nasl etkilediini aklayabilmek.

1980lerle birlikte gndeme gelen neo-liberal politikalar, hem tm dnyada yaratt genel sonular balamnda, hem de Trkiye toplumuna zg gemiten gelen kentleme sorunlaryla birlikte Trkiye kentlerinde de toplumun geni kesimleri asndan yaam koullarn arlatran etkiler yaratmtr. Neo-liberalizmin sz konusu etkileri, ncelikle 1980 sonrasnda ekonomi alannda 24 Ocak 1982 kararlaryla gndeme gelmitir. 24 Ocak kararlaryla birlikte ekonomide neo-liberal dnemin ilkeleri temel ekonomik politikalar olarak uygulanmaya balam ve aadaki gelimeler yaanmtr: 1. Devlet mdahaleciliine dayanan arlkl bir ekonomiden da ak ve serbest piyasa kurallaryla ileyen bir ekonomiye geilmitir. 2. Bu erevede, ar sanayi ve temel mallara dnk kamu yatrmlarnn giderek tasfiye edilmesi ve ihracata ncelik verilmesi gndeme gelmitir. 3. Tarmda fiyat kontrolleri ve sbvansiyonlar (tarmda hibe, dk faizli kredi ve destekler) kaldrlmtr. 4. Mevduat faizleri serbest braklmtr. 5. Sermaye hareketleri ve ithalat rejiminin serbestlemesi salanmtr. 6. Sendikal faaliyetler askya alnm ve cretler dondurulmutur 7. Finans piyasalarnn serbestlemesi salanmtr (Boratav, 1990, s. 23; Ekinci, 1998, s. 135; Kaygalak, 2001, s. 137). 1982de uygulamaya konulan 24 Ocak Kararlarnn ardndan yaama geirilen neo-liberal politikalarla kentler, isizlik, gelir dalm dengesizliinin artmas, toplumsal ve meknsal kutuplamalarn belirginlemesi, sosyal adalet dncesinin gerilemesi, kamusal hizmet alannn daraltlmas gibi yoksulluk olgusunu besleyen srelerin etkisi altna girmitir. Genel olarak bakldnda, 1970lerin sonu ve 1980lerin banda gelimi lkelerde devletin iine girdii mali kriz, azgelimi lkelerde ise izlenen ithal ikameci politikalarn tkan giderek artan ve merkezden evreye, IMF ve Dnya Bankas gibi kurulularn aracl ile yaylan neo-liberal politikalarn uygulanmasna yol amtr. Ancak neo-liberal politikalar, bir nceki ithal ikameci dnemden farkl olarak, devlet merkezli gelime stratejilerini ya da sosyal devlet uygulamalarn sona erdirmitir. Bununla birlikte, sermaye birikim srelerinin corafyas da dikkate deer biimde deimeye balamtr. Ulus-devletlerin bu srete oynadklar rol marjinallememekle birlikte, retimin rgtlenmesinde ve sermayenin dolamnda kresellemenin giderek glenen bir olgu haline geldii aktr. Neo-liberal politikalarn ve kreselleme srecinin gerek gelimi gerekse de azgelimi kentler zerindeki etkisi olduka dramatiktir. Bu erevede neo-liberal politikalarla birlikte kentlerde devletin stlendii rollerde de benzer dramatiklikte deiiklikler olmutur. Neo-liberal politikalarn uygulanmaya balanmasyla birlikte, devletin kentsel alana mdahalesine ilikin olarak iki temel politika deiikliinin n plana kt sylenebilir: Birincisi, neo-liberal dnemde devlet kentsel hizmetlerin salanmasndan hzla elini ekmeye balamtr. Eitim, salk, ulam ve benzeri trden hizmetlerin salanmasndan devlet kademeli olarak ekilirken,

256

Kent Sosyolojisi

Trkiyenin ekonomi tarihinde yeni bir sayfa olan 1980lerle birlikte gndeme gelen neo-liberal politikalar, Trkiye kentlerinin tarihinde de yeni dnmler anlamna gelmektedir.

ekilmedii alanlarda da hizmetin salanmasn ihale ve benzeri yntemlerle zel sektre brakmtr. Bu ynelim bir anlamda refah devletinin zlnn kentsel dzlemdeki yansmasdr. kincisi, benzer biimde yerel devlet zellikle alan kesimlere ynelik kira ve isizlik yardm gibi uygulamalardan da yava yava uzaklamtr. Kent meknna ilikin dzenlemelerde de giderek gevekletirilmi, planlama kurumlar glerini nemli lde yitirmitir (engl, 2002). 1980li yllardaki ekonomik ve siyasal yaplanmalar, kentleme srelerinde emek gcnn kentlemesi olarak nitelenen bir kentleme dnemini sona erdirirken, byk sermayenin giderek hegemonyasn kurduu bir kentleme dnemine doru gidilmitir. 1980 ve 1990lar, kent meknnn hibir dnemde olmad kadar sermaye mant tarafndan belirlendii yllardr. Kentin yaratt rantlarn burjuva snf tarafndan bir sermaye birikim arac olarak algland, birikimin dier rant alanlar gibi kentsel alanlara yneldii yeni bir durum ortaya kmtr (Tekeli, 1988, s. 132; Ik, 1996, s. 798; Eraydn, 1988, s. 151). Kentsel rantlarn sanayi yatrmlarna alternatif bir nitelik kazanmasna yol aan bu gelime, nceki dnemde geerli olan byk ve kk sermaye arasndaki iblmn de deitirmitir. Kentin fiziki formunun belirlenmesini kk sermayeye brakan bu iblm terk edilerek, byk sermayenin birikim gdlerine ve faaliyet leklerine (iletiim, finansman, hizmetler alannda) gre yaplanm bir kente gei gerekletirilmek istenmitir. Bylece, 1980 sonrasnda toplu konut projeleri, yap-sat devret yoluyla yaplan altyap projeleri, gkdelenler, uluslararas ticaret merkezleri, dev alveri ve elence merkezleri bu geiin rnleri olmutur (Tekeli, 1988, s. 132). Byk sermayenin kentsel alanlar tekeline almasyla birlikte, arsa ve konut piyasas toplumsal gruplar ayrtrc bir ilev grmeye balamtr. nk bu dneme kadar kk sermaye gruplar bu piyasalara kolayca girebilmekte ve kentte oluan rantlara orta ve dk gelirlileri de dahil ederek arsa ve konut piyasasn btnletirici bir ilev grmekteydi (Ik, 1998: 107-8). 1980lerin nemli bir zellii de, bu dnemde uygulanan neo-liberal politikalar sonucu, kentsel i piyasasnda, iten karma, taeronlama, eve i verme, para ba i, szlemeli ve dnemsel/mevsimlik iilik gibi uygulamalarn yaygnlamasdr. Bu durum, bir yandan alanlarn cretlerinin dmesine neden olurken, dier yandan da, zellikle yeni g edenler asndan, kent ekonomisi iindeki rgtsz alma kanallarn oaltmtr (Kaygalak, 2001, s. 140).
SIRA SZDE Tark engln Cumhuriyet dneminin kentleme srecine ilikin tm dnemleri kapsayan dnemletirmesini aratrnz?

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Ayrca ilk olarak, 1980 sonras dnmlerin en nemli etkilerinden biri, sanayideki gelimeyi byk lde stanbul merkezli byk sermayenin srkleS O R U meye balamas olmaktadr. Dolaysyla byk sermayenin yatrm yeri seimleri, sanayileen illerin belirlenmesinde en nemli etmendir. Gerek onunla girdi-kt ilikileri iindeK olan kk-orta lekli sanayi, gerekse dier sektrler byk serD KAT maye yatrmlarn izlemektedir. Bu bakmdan en dikkat eken iller, stanbul ve zmir gibi nemli merkezlerin yakn evresindeki Tekirda, Krklareli, Sakarya, BileSIRA SZDE cik, Eskiehir, anakkale, Manisa gibi iller olmutur. Kocaeli, Bursa, Ankara, Adana ve el de bu kategoriye dahil edilmesi gereken illerdir. Bu sylenenler elbette, bu illerdeki sanayinin byk sermayelilerden ibaret olduu ve byk sermayenin AMALARIMIZ bu iller dnda hibir yatrm olmad biiminde deerlendirilmemelidir. Sylenmek istenen, byk sermayenin yatrmlarnn daha ok bu illerde younlat ve
K T A P

DNELM

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

257

bu illerdeki gelimeyi byk lde byk sermayenin yatrmlarnn srklediidir. Bu illerden bazlarnda nemli bir KT taban da bulunmaktadr. Yabanc sermayeli-ortakl yatrmlar da genellikle bu illerde toplanmaktadr. kinci olarak, Trkiyenin dnya ekonomisi ile eklemlenme biimi kk-orta lekli sermaye ile kurulabilen, d pazarlara dnk retim yaplan, tekstil, gda gibi emek ya da hammadde youn sektrlere belli bir gelime olana salamtr (Ataay, 2001: 74). Bu iller, hem ucuz igc, hem hammaddeye yaknlk, hem belli bir sermaye tabanna sahip olmas, hem de kamunun eitli desteklerinden yararlanabilmeleri sayesinde gelime olanaklar yakalayabilmitir. Yeni sanayi oda, Anadolu Kaplan gibi adlandrmalar yaplan bu iller arasnda en nemlileri Denizli, Gaziantep, Konya, Karaman, Kayseri ve Kahramanmaratr. Bu kapsamda deerlendirilen dier iller Edirne, Uak, Afyon, orum, Adyaman, Malatyadr. Bu illerden bazlar kayda deer bir sanayiye sahip olmakla beraber Trkiye ekonomisindeki paylar ok byk deildir. Nitekim bu illerin ou net g vermeye devam etmektedir. Ayrca, lkedeki ihracata dnk emek ya da hammadde youn sektrlerin tamamen bu illerde topland da sanlmamaldr. Marmara Blgesi bu bakmdan da en ndedir (Ataay, 2001, s. 75). Daha da nemli baka bir boyut ise, bu Anadolu Kaplanlar olarak anlan illerdeki sanayilerin tamamyla ucuz emee dayal olmasdr. Bu iller, hem alan bana katma deer ortalamasnda, hem de cretlerde Trkiye ortalamasnn bir hayli altnda kalrken, kayt dlk, kadn ve ocuk emei istihdamndaki yksek eilimi ile dikkat ekmektedir (Kse ve nc, 1998). Dolaysyla, kitlesel retim ile esnek uzmanlama arasnda kartlk kuran ve gelimelerin ikinci grup lehinde olduunu ileri sren esnek uzmanlama, sanayi blgeleri, a tipi ilikiler vb. teorilerin Trkiyenin Anadolu Kaplan olarak adlandrlan kentlerinin sanayilemesindeki yeni eilimleri aklayabilmekteki gc sanld gibi gl deildir (Taymaz, 1993 ve 1995; Erendil, 2000; Konukman, 1999; Ayata, 1999). nc olarak, devletin imalat sanayiindeki arlnn azal, hatta zelletirilen baz KTlerin kapanmas sanayinin corafi dalmna etki yapan bir baka gelimedir. Sahip olduu sanayi taban nemli lde kamu sektrne dayanan, yerel dinamiklerle sanayileemeyen, byk sermaye tarafndan da yatrm yeri olarak cazip bulunmayan iller nemli bir gerileme iine girmektedir. Nitekim lkenin dousuna doru gidildike kamu sektrnn arl lke ortalamasnn olduka zerine kmakta, zel sektrn pay iyice azalmaktadr (Ataay, 2001, s. 77). Neo-liberal yeniden yaplanma srecinin, sermayenin yeni uluslararaslamasnn etkileri ile birlikte deerlendirdiimizde sermayenin kentlemesinin Trkiyenin kentleme tarihinde yeni bir dnemin almas anlamna geldii grlmektedir. 1980li yllarn bandan itibaren ortaya kan yeni siyasal dengeler ve ekonomik yaplanmalar, sermayenin giderek hegemonyasn kurduu bir kentleme dnemine doru bir ynelimi dourmutur. Sonuta, sermayenin kentlemesi, byk sermayenin kentleme srecinde retimden ok kentsel rantlar ve finans sektr gibi yeniden retim alanlarna ynelmesiyle karakterize olan bir sreci anlatmaktadr (Doan, 2001, s. 107). Byk apl ulusal ve uluslararas sermaye kentleme srelerinde kentlerin yaplandrlmasnda nemli roller stlenmitir. Byk ulusal ve uluslararas inaat irketleri, yeralt rayl sistemleri, toplu konut ve altyap gibi byk inaat projelerinde yer almaya balamtr. Bu erevede ulusal-byk lekli sermaye ve yerel kk lekli sermaye ayrmas da yeniden yaplandrlmtr. Daha nce merkezi ynetim erevesinde karlarn temsil eden birok byk sermaye grubu yerel

Neo-liberal yenidenyaplanma dneminde kentler bir iletme gibi planlanmakta ve deerlendirilmektedir. Kentler, temel olarak teknokratik-ilevselci bak asnn hkimiyetinde iletmecilik ilkeleriyle planlanmaktadr.

Sermayenin kentlemesi kavram, byk sermayenin kentleme srecinde retimden ok kentsel rantlar ve finans sektr gibi yeniden retim alanlarna ynelmesiyle karakterize olan bir sreci anlatmaktadr.

258
1980 sonrasnda en gze arpan gelime sermayenin giderek kentleme srelerinde arln hissettirmesi yani engln deyimiyle sermayenin kentlemesi olmutur.

Kent Sosyolojisi

dzeydeki ihalelerin ulat boyut nedeniyle yerel dzeye de ynelmitir. Bu sre yerel siyasete yeni bir boyut getirmitir. Ayrca, Trkiye ekonomisinin da ald ve kreselleme dinamiklerinden derin biimde etkilenmeye balad 1980 sonras dnemde, stanbul her zaman olduundan daha fazla bir ekilde sermayenin kent merkezli yatrm odana dnmtr. Bu yatrmlar sadece ulusal lekli sermayeyle snrl deildir. Ayn zamanda bir dizi ok uluslu irkette son dnemde bata stanbul olmak zere byk kentlerde boy gstermeye balamtr. Baka bir boyuttan bakacak olursak, 1980li yllarda uygulanmaya balanan neo-liberal politikalarla birlikte, kent ve kentsel araziler zerinde rant iin kayrmac ilikilerin ve sermaye birikimin saland yeni bir kentleme stratejisi ortaya kmaktadr. Bunun sonucunda ise kentsel rantlar eitsiz ve adaletsiz olarak datld iin meknsal ve toplumsal kutuplamalar ve farkllamalar ba gstermitir. 1980 ncesinde zenginliin ve fakirliin kurallarn belirleyen devlet iken, 1980 sonras dnemde ise devlet, toplumdaki snflar aras ilikilerde hakem roln ve toplum iindeki uzlamann devam iin ou kez alt snflarn karna ynelik mdahale etme anlayn terk etmitir. Devlet bu roln piyasa ilikilerine ve zel giriimcilere brakmtr. Devletin bu roln terk etmesi ile birlikte zaten gerek cretlerdeki dlerle durumu iyice bozulan kitleler, dolayl cretlerin bir ksmndan da yoksun kalnca, Trk toplumunda daha nce grlmeyen bir gelir kutuplamas ortaya kmtr. Sonuta, zenginler ve yoksullar arasndaki gelir uurumlar rktc boyutlara ulam, daha da nemlisi zenginler ile yoksullar arasnda imdiye kadar grlmeyen lde kltrel duvarlar rlmtr. Bylece, 1980li yllarn Trkiyesindeki kentlemeye farkllama ya da eitlenme dinamikleri ve bunun sonucunda ortaya kan ayrma ve eitsizlik eilimleri damgasn vurmutur. Bu ayrmada bir yanda kent eperindeki yoksullar; arada bir yerlerde kooperatifler yoluyla kentteki paylam kavgasna katlan ve kent eperindeki arazilere gzlerini diken orta snflar; en prestijli alanlara ise st snflar yerlemitir (Pnarcolu ve Ik, 2001, s. 32-36). Sonu olarak, neo-liberal ekonomi politikalaryla birlikte sermayenin kentlemesi sonucunda Trkiyedeki kentsel gelimeler yle zetlenebilir: 1. Byk sermayenin kentsel rant alanlarna ynelmesi. nceki dnemde kk reticilie braklm olan kentsel rantlar ve kentsel tketim alanlarnn byk sermayenin ilgi alanlarna girmektedir ve bu dnemde byk sermaye kentsel gelimeden doan deerlerden daha fazla pay almaya balamtr. 2. Kent ve blgelerin ekonomik adan eitsiz ve dengesiz geliimi. Sanayi altyaps ve d ticaret bakmndan gelimi metropoliten kentler ve ulusal ve uluslararas sermaye ile ilikilerini gelitiren Denizli, Gaziantep gibi kentler ve turizm kentleri n plana kmakta ve lkenin batsnda kalan Marmara, Ege ve Anadolu blgeleri gelimektedir. 3. Kentleme orannn yzde 65lere ykseldii, tarm sektrnn ve cretlerin ulusal gelirden ald payn dt bu dnemde lkenin az gelimi Dou ve Gneydou blge ve kentleri ekonomik olanaklar ve nfus bakmndan daha da gerilemektedir. 4. Eskiden beri sren ve yeni ortaya kan toplumsal ve meknsal sorunlar. Gecekondulama, ky yamas, meknsal ayrma ve ikili kentsel yap gibi sorunlar dnmlere urayarak bir sorun olarak varln srdrmektedir.

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

259

5. Yerel ynetim anlaylarnn deiimi. Yerel ynetimlerin yaad deiimlerle birlikte, yerel ynetimlerin ilevleri de deimektedir. Yerel ynetim pratikleri ynetiim olarak tarif edilebilecek kentsel iletmecilik, katlmclk ve giriimcilik tarafndan belirlenmektedir.

DEEN GECEKONDU OLGUSU

A M A

Deien gecekondu olgusunun temel zelliklerini ayrt edebilmek.

Bildiimiz gibi gecekondu krdan kente gen kitlelerin temel barnma ve konut edinme biimi olarak Trkiye kentlemesinin ilk aamalar olan 1950lerde olumaya balamtr. Trkiye kentlemesinin en nemli zelliklerinden birisi, toplumun kentleme srecinin ortaya kard sorunlara ou kez formel kurum ve mekanizmalar dnda, kendiliinden saylabilecek yollardan zmler gelitirmi olmasdr. Enformel zm yollar ise daha sonra merulamtr. Gecekondu olgusu bunun en ak rneidir. Gecekondular ilk olutuklar 1950li yllarda yok saylm, daha sonra yasal bir stat olmakszn, ama meru bir zm olarak kalmaya devam etmitir. Daha sonralar karlan yasalarla gecekondunun varl yasal olarak tannm ve gecekondu olgusu ile enformel yollardan zm aranan sorunun yasal yollardan zlmesi arayna giriilmitir (Ik, 1996: 789). Dolaysyla, denilebilir ki Trkiye kentlemesinin en temel ynlerinden biri, kentleme srecine tepki olarak gelitirilen enformel kurum ve mekanizmalarn bir sre sonra merulaarak yasal bir statye kavumasdr. 1950lerde ortaya kan ilk dnem gecekondular satlmak veya kiraya verilmek zere yaplan rant aralar deil, belli bir ihtiyac karlamas iin yaplan konutlard. Bu ynyle, ilk dnem gecekondular deiim deeri iin deil, kullanm deeri iin ina edilmi ve kullanlmtr. Yine bu ynyle, ilk dnem gecekondular piyasa ilikileri mekanizmasna dahil olmamtr ve tamamen gecekondu sahibinin istekleri dorultusunda yaplm ve kullanlmtr. 1980lerden sonra ise gecekondu anlaynda ciddi dnmler ortaya kmtr. Gecekondunun birinci dnemi diyebileceimiz 1950lerde gecekondu yapmnn ve gecekondu sahibi olmann tek yolu, gecekondunun temel esi olan kamu arazilerinin kullanclar tarafndan igal edilmesiydi. Ancak, gecekondulamann ikinci dnemi diye adlandrabileceimiz srete ise kent eperindeki hazine arsalar sahipleri tarafndan parsellenip satlmaya balanmtr (Ik, 1996). Dolaysyla, ilk dnemde grdmz gecekonduyu yapan ve kullanan zdelii 1980lerden sonra giderek ortadan kalkm, gecekondular bakalar tarafndan yaplp baka kullanclara satlan bir getiri aracna veya metaya dnmtr. Gecekondulara zg ayr bir inaat piyasas ve sadece gecekondu alp satan arsa piyasas ortaya kmtr. Buna bal olarak, Ikn (1996) da iaret ettii zere, bu piyasa iinde kentin ruhsatl kesimlerinde yklan konutlardaki malzemeleri toplayp gecekondularn kullanmna sunan, bunun da tesinde gecekondu yapmnda kullanlmak zere malzeme reten enformel retim ve datm alar olumutur. Gecekondu kendi halinde insanlarn rettii piyasa-d bir rn olmaktan giderek km, kendine zg ileyi kurallar olan bir rant aracna dnmtr. Krdan kente hzl g akmnn olduu yllarda, kullanclarn kendilerine ve ailelerine kentte bir yer edinmek amacyla yaptklar gecekondular artk, kullanm deeri n planda olan ve piyasa-d ilikilerle retilen bir rn olmaktan karak

1980 sonras dnemde gecekondularda yapckullanc zdelii ortadan kalkm ve gecekondular piyasa ve rant ilikilerine ak hale getirilmitir.

260
Gecekondular 1980 sonrasnda kullanm deeri ve salt barnma iin yaplan yaplar olmaktan km ve deiim deeri iin alnp satlan bir metaya ve speklasyon aracna dnmtr.

Kent Sosyolojisi

1980 sonrasnda karlan yasalar gecekondularn piyasa ilikilerine ve rant mekanizmasna almasn salamtr.

ticarilemitir (Bura, 1998, s. 311). Her ne kadar, bu ticarileme sreci 1970lerde balamsa da 1985 ylnda ANAP iktidar tarafndan karlan gecekondu aff bu konutlarn deiim deerinin ne kmasnda bir dnm noktas olmutur. Bu yasal dzenleme, 1970lerde yapmc konut sahibi zdeliinin giderek ortadan kalkmaya balad gecekondularda bir sre sonra konut sahibi kullanc zdeliinin de ortadan kalkmaya balamasna yol am, gecekondu hzla bir speklasyon aracna dnmtr. 1980li yllarda Trkiye kentlerinin bymesiyle mevcut gecekondu alanlarnn kent iinde kalmas, gecekondu alanlarnn deiim deerini ve kentsel gelime potansiyelini artrmtr. engln (2001) de iaret ettii gibi, bu gelimelerin etkisiyle kartlan gecekondu aff sz konusu konut blgelerinin iyiletirilmesine hizmet etmemi, ounlukla dk standartl apartmanlara dnmesine neden olmutur (Aktaran, Doan, 2001). Ayrca, ilk dnemden farkl olarak, 1980 sonrasnda gecekondular piyasa ilikilerine alarak getiri salayan her meta ve kimi zaman arazi mafyasnn elinde bulunan bir rant aracna dnmtr. Bu ynyle, 1980 sonrasnda gecekondu yaplmasnn temel nedeni, eskiden olduu gibi krdan kente gelmi insanlara geici de olsa bir barnak salamas deil, gecekondunun zerine kurulu olduu araziye el koymak ve bu arazi zerinden rant salamaktr. zetle ilk dnem (1950-1980) gecekondu olgusunu 1980 sonras ikinci dnem gecekondu olgusu ile kyaslayacak olursak; 1. lk dnemdeki gecekondu yapan-kullanan zdelii ikinci dnemde ortadan kalkmtr. 2. Gecekondularn zerine yapld hazine arazileri gecekondu sahipleri tarafndan parsellenerek piyasa ilikilerine almtr. 3. Gecekondu arazi ve inaatlar piyasas, gecekonduya zel malzemelerin retildii ve datld kendine zg bir enformel alan oluturmutur. 4. Gecekondu arazisi veya inaat, kullanm deeri iin deil deiim deeri iin kullanlmaya balamtr. 5. Gecekondular ilk dnemden farkl olarak el deitirmeye balam ve kiraclk artmtr. 6. Gecekondularn kentin iinde kalarak deerinin artmas sonucunda baz gecekondu sahipleri mmkn olduu kadar ek bina yaparak veya kaak apartman ina ederek bu deere en fazla ekilde el koymak yoluna gitmilerdir. Bu da kentin evresinde dzeltilemeyecek kadar salksz ve altyap imknlarndan yoksun knt alanlar olumasna neden olmutur. Peki, 1980 sonrasnda gecekondularn bir rant aracna dnmesini salayan temel faktrler nelerdir? kinci dnem gecekondulama olgusunu ortaya karan ve sreci hzlandran faktrler 1980 sonrasnn ok zel ekonomik ve toplumsal koullaryd. 1980 sonras dnemde gecekondular rant arac haline getiren iki arpc faktrden sz edebiliriz; 1. Kentlerin hzla bymesi sonucu mevcut gecekondu alanlarnn kent iindeki konumu ve deerinde meydana gelen deimeler. Kurulduklar dnemde kentin cra kelerinde ve kysnda kalan gecekondular zamanla kentin genilemesiyle birlikte kentin en deerli arazileri durumuna dnmtr. 2. Gecekondularn bir rant aracna dnmesindeki en nemli dier faktr 1980li yllarda karlan af yasalar olmutur (Mart 1983 tarihli 2805, Mart 1984 tarihli 2981, Haziran 1986 tarihli 3290 ve Mays 1987 tarihli 3366 sayl yasalar). Bunlarn iinde en nemli olan 2981 sayl yasa, dierlerinin aksine kaak yaplarn affedilmesiyle kalmam, mevcut gecekondularn, hazrlanan

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

261

slah imar planlarnda ngrlen modele gre dnmne zemin hazrlamtr (Ik, 1996, s. 793). Bu karlan slah imar planlar, gecekondularn apartmanlamasn ve ranta almasn salamann temel arac olmutur. Btn bu gelimelerin sonrasnda, gecekondular eskiden olduu gibi kentte barnmann bir arac deil, kentte oluan rant alanlarna el koymann meknlar haline gelmitir. 1980 sonras ikinci dnemde gecekondular tek katl kaak yaplardan ok katl yaplara doru bir dnm geirmi ve onlar iin bir imar iskn aff kana kadar bir nevi ok katl kaak yaplar haline gelmitir. Bunlar artk gecekondu olarak deil, kaak yaplar olarak adlandrlmaldr. nk kaak yaplar, ou zaman kullanclar dndaki gruplar tarafndan; dorudan doruya hazine arazilerine ok katl yaplar olarak ina edilmektedir. Sonu olarak, kent iinde olduka kt ve plansz olarak ina edilmi olan bu meknlar, yetersiz altyap zellikleri ve son derece kt evre koullaryla, iyiletirilmesi ve slah mmkn olmayan knt alanlar (slum) haline gelmitir. 1985 ylnda karlan gecekondu aff bu alanlarn iyiletirilmesini deil, dntrlmesini ngrm, bu alanlarn zellikle kent merkezine yakn olanlar ok ksa srede apartmanlamaya balamtr. Bir anlamda, gecekondulularn birer giriimciye dnmeleri ve kentsel ranttan pay almaya ynelmeleri devlet tarafndan sadece tevik edilmemi, ayn zamanda rgtlenmitir (zdemir, 1999; Bura, 1999; engl, 2001). 1950lerden 1980lere kadar dk cretli emein ve ii snfnn barnma ihtiyacna cevap veren gecekondu mahalleleri sosyal devletin erozyonu, cretlerde dramatik dler ve kent merkezlerinde ykselen rantlar nedeniyle merkezden kaan alt-orta ve orta snflarn talebi ile birlikte; giderek apartmanlaarak bymeye devam etmektedir (Trkn ve Kurtulu, 2005, s. 15). Ancak adna ister gecekondu ister kaak yaplama diyelim, Trkiyede gecekondulamann snfsal bir nitelii her zaman olmutur. Gemite gecekondular krdan kente g eden, kent ve konut piyasasndan dlanan dk gelirli veya alt-snfta yer alan insanlarn mekn olmutu. Bugn kaak yaplarn snfsal taban da alt-snf zellikler gstermektedir. Buna gre, baz gecekondu blgeleri kentsel gelime sektrnn sermaye birikim alanna girerek dnmeye balarken, baz gecekondu alanlar da yeni glerle giderek deeri den emein yer setii yoksulluk ve knt alanlarna dnmektedir (Trkn ve Kurtulu, 2005). 1980li yllarn ortalarndan itibaren baz gecekondu yerleimleri bulunduklar yere bal olarak kentsel dnm srecine girerken, baz gecekondu yerleimleri orta snflarn konut talebi ile dk maliyetli apartmanlama ile bymekte, baz gecekondu yerleimleri ise, yine bulunduklar yere bal olarak varolama srecine girmektedir (Trkn ve Kurtulu, 2005, s. 19). Toplumun bir zamanlar yoksul ve aresiz olarak grd ve hogryle yaklat gecekondulu, gecekondusunu onaylamasa ve kenti bozduuna inansa bile; bugn rant mekanizmas iine ekildike, haksz kazan talan yama gibi szcklerle anlr olmutur (Kongar 1998; Ekinci 1993). zellikle liberal politikalarn uyguland zal dneminde karlan gecekondu aflar ve gecekondu arazisi zerinde drt kata kadar bina yaplmasna izin verilmesi ile birlikte gecekonduluya formel konut piyasasnda rant yolu almtr. Gecekondu arazisi byk kazan getiren ticari meta haline gelmitir. Bunun da evvelden bir gecede gecekondularn yapyorlard; imdi bir gnde keyi dnyorlar diye halkn tepkisini ektii basnda ska ifade edilmektedir. Bu fikre kukulu yaklaan akademisyenler vardr. rnein Wedel, gecekondu yapmnda speklasyon ve rantn bir sylem olarak n plana karlmas belli toplumsal tabakalarn karlarn koruyan, eski me-

262

Kent Sosyolojisi

Gecekondu arazileri rant ve piyasa ilikilerine aldnda, gecekondular bulunduklar yere gre sahibini zengin veya ok yoksul bir konuma itmitir.

deni ve burjuva stanbulun yeniden kurulmasna ve kkl slah almasna kar sosyal sorunlar nedeniyle ykselen sesleri bastrmak iin ortaya atlan bir bahane olabilecei kukusunu uyandrmaktadr demektedir (Wedel 2001, s. 68). zaln, gecekondular formel konut piyasas iine ekmek iin yapt yasal deiiklikler sonucunda ortaya yasal rant kmtr. Gecekondu zerinden enformel piyasada ileyen byk rantlar da sz konusudur. Bu rantn aktrleri olarak da karmza arazi mafyas gecekondu mafyas kmaktadr (Erman, 2004). te yandan, resmin dier yz olan gecekondu ve yoksulluk, giderek artan bir ekilde aratrmalara konu olmaktadr. Bugn, gecekondu denilince akla gelen kent yoksullardr. zal dneminin liberal politikalarnn sonucunda zenginle yoksulun arasndaki ekonomik eitsizliin derinlemesiyle (Snmez 1996), ve Dnya Bankas gibi uluslararas kurulularn tevikiyle yoksulluk almalar artmtr. Kentteki yoksulun adresi gecekondulardr ve gecekondulu artk kyl deil, kentin yoksuludur. Hemehrileri tarafndan dlanan, enformel iliki alar iine girmeyi baaramayan, Doudan zorunlu gle gelip, ok kt durumdaki konutlarda kirada oturanlarn sosyolojik konumu gecekondu aratrmalarnda ortaya konulmaktadr. Ayrca, gecekondu arazisinin giderek ranta almasyla, kent eperindeki arazi zerinde artan bir rekabet ortaya km, bu durum da gsz kesimleri gecekondu yapma srecinden dlamtr. (Erman, 2004). Gnmzde gecekondularn deeri bulunduu yere gre deimekte ve buna gre bulunduu yere bal olarak gecekondulu bir taraftan keyi dnen, te taraftan ise yoksulluk iine hapsolandr. Bugn baz gecekondu blgeleri karmza yasa d siyasi rgtlerin kk saldklar, Cumhuriyetin kurulu ilkelerine ve zellikle laiklie aykr yaant ve grlerin hkm srd evreler olarak kmaktadr. Ayrca, tinerci ocuklardan, sokak etelerine, kapkalara kadar her trl iddetin ve yasa dln adresi gecekondular olmaktadr. Bu durumu ifade etmek iin yeni bir kavram kullanlmaktadr: Varo ve varolu. Varolu szc giderek gnlk yaamda ve zellikle basnda, yaygn olarak kullanlan bir kavram haline gelmektedir. Akademik evrede bu kavram kullanan (rnein, Ayata 1996) ya da bu kavram eletirel olarak irdeleyen (rnein, Etz 2000) almalar ortaya kmaktadr (Erman 2004). Dolaysyla varo ile iddet arasnda bir ba, szcn ilk kullanmndan itibaren kurulagelmitir. Gecekondu kavramnn, gecekondularn zaman iinde uradklar deiimlerden/dnmlerden dolay geerliliini kaybettii, iinin boald ve yerini alacak yeni kavramlara ihtiya duyulduu gnmzde, varo szc giderek artan bir biimde gecekondu yerine kullanlmaya balanmtr. Varoun iddetin kol gezdii, yasa d faaliyetlerin hakim olduu, toplumla btnlemek yerine topluma ve sisteme kar bir duruun retildii yerler olarak kurgulanmas sz konusudur (Etz 2000). Bu kurgulama iinde varolu, kent ve kentli iin srekli bir tehlike kaynadr; topluma ve Cumhuriyetin varlna bir tehdittir; Cumhuriyetin zerinde kurulduu ana ilkeleri yok etmeye, dzeni ykmaya alan bir dmandr; kenti kuatarak teslim ald varsaylmaktadr. Bu algya gre, Arazi yamas ve imar aflar, salt kentleri deil, laiklik ve demokrasiyi de tehdit etmektedir. Ayrca varolu, tketim estetiinden yoksun, kentin nimetlerinden yararlanan ama kentin kltrn yakalayamam kiiler olarak da ortaya kmaktadr (Etz 2000). Varo kavram, g sonucunda kentlerde oluan kltre yerleik kentlinin tepkisini iinde tamaktadr. Kent sekinleri, yoz dejenere olarak tanmladklar varo kltrn beenmemekte, 1980 sonrasnda ilerinden ksa za-

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

263

manda servet sahibi olmu yeni zenginler karan ky kkenli gmenleri kltrszlkleri ile kent yaantsn bozmakla sulamaktadrlar. Ksacas, varolu emsiyesi altnda iddet ve toplumsal dzensizlik, slamc kktencilik ve yasa d blc sol olarak sisteme kar siyasal tehdit ve kltrel olarak yetersiz olma durumu bir araya getirilmektedir. Ayrca, bu gelimelere paralel olarak, uzun yllar kapitalistleme sreci dnda braklan gecekondu arazisi (kentlerin eperlerindeki araziler) artk sistemin iine ekilmek istenmektedir. Yukarda da deindiimiz zal hkmetinin kard gecekondu ve toplu konut yasalar ile bunun n almtr. Dolaysyla gecekondularn ortadan kaldrlmas gereini merulatracak bir syleme ihtiya vardr. Varo kavram da byle bir syleme olan ihtiyaca denk dmektedir. Tehdit ve tehlike zerine kurulan bu varo syleminin abartl ynne karn, bir gerek taraf da vardr. Kent eperindeki arazi zerinde yaanan ekime ve rekabet, artan isizlik, siyasallaan etnik ve mezhepsel kimlikler, devletin yanl tutumu, devlet kurum ve hizmetlerinin belli mahallelerde mevcut olmamas, eper mahalleleri kendi ilerinde birbirine drmektedir. Gecekondu mahallelerinin zaman iinde birbirlerinden farkllatklar, kimisinin apartmanlara dnerek kentin formel konut piyasas iine katld, kimisinin tipik gecekondu mahallesi zelliklerini koruyarak varln srdrd, kimisinin ise eskiyerek, bozularak en yoksulun snma meknlar haline geldii gzlemlenmektedir. Buna paralel olarak, kimi gecekondulu apartman ya da bir/bir ka gecekondu sahibi olurken, kimisi ise gecekonduda kirada oturmaktadr. Ayrca gecekondu halk kendi iinde hiyerarik olarak blnebilmekte, bylece kentli iin teki olan gecekondulu kendi tekisini retmektedir (Erman ve Eken, 2004). Bu farkllklarn yok saylarak gecekondularn ve gecekondu halknn homojen bir grupmu gibi varo ve varolu emsiyesi altnda bir araya getirilme eiliminin toplumda olumu olmas anlamldr ve yukarda bahsedilen 1980 sonras Trkiyesindeki makro deiiklikler bu duruma k tutmas asndan nemlidir. Son olarak, 1980 sonrasnda yaanan btn bu gelimelere paralel olarak kentlerde sosyo-meknsal kutuplamalar ve farkllamalar gze arpmaktadr. rnein, kentlerin ortasnda kalan eski gecekondu alanlarnda ok katllama, dk standartl apartmanlama gelimitir. Bu gecekondu halkasnn kentin yksek gelirlilerinin bulunduu konut eksenlerine yakn ksmlarnda gecekondularn tasviyesi, onun yerini yksek gelir gruplarna dnk, yksek standartl konutlarn almas projeleri gelitirilmeye balanmtr.

MEKNSAL ETSZLK
A M A

Meknsal eitsizlii knt alanlar ve gvenlikli siteler rneklerinde tartabilmek.

Klasik kentleme kuramlarnda kentleme sreciyle birlikte kentsel btnleme ve kentsel uyum un gerekletii ya da gerekleecei varsaylmaktadr. Ancak son yllarda yaplan aratrmalar kentleme srecinin btnlemeden daha ok farkllamalara ve ayrmalara neden olduunu gstermektedir. Gnmzde modernleme literatrnn kastettii anlamyla kentli nfusu bir arada tutan bir kentli kltrnden ya da kentlilemeden sz etmek ok zordur. Byk kentlerde son yirmi yl iinde gelir dalmnn nceki dnemlere gre ok daha fazla bozulduu ve bunun da kentlerde ortaya kan kutuplamaya

264

Kent Sosyolojisi

nemli katksnn bulunduu aktr. stanbulda 1990l yllarn banda kent nfusunun en varsl kesimini oluturan % 20lik bir kesim kentte elde edilen gelirin % 57,6sna el koyarken; en yoksul % 20lik kesim sz konusu gelirden % 4,6 civarnda pay alabilmektedir (Snmez, 1998). Bu kutuplama kent meknndaki mlkiyet ilikilerinde de kendisini ak bir ekilde gstermektedir. Gelir dalm adaletsizliinin en fazla kristalize olduu yerler ise zellikle 1980 sonrasnda ekonomik olarak geliimlerini hzlandran metropoliten kentlerdir. Bu nedenle 1950-1980 aras hzl kentleme dneminde ortaya kan ikili yap bu dnemde daha da belirginlemitir. Sz konusu yapnn en belirgin biimde aa kt stanbulda en zengin ailenin yllk geliri (l.006.000 dolar) ile en yoksul hanenin yllk geliri (700 dolar) arasnda 1437 kat fark vardr (Snmez, 1998, s. 21). En zengin yzde 20lik grubun gelirin yzde 64n ald, en yoksul yzde 20nin ise yalnzca yzde 4n ald bu kent (Snmez, 1998, s,30); farkl yaam tarzlarnn ve ilikilerinin bir arada bulunduu, meknsal ayrmann derinletii, kentsel yoksulluun artt, toplumsal kutuplama ve kentsel gerilimlerin zaman zaman patlamalara yol aacak lde ykseldii bir paralanml yaamaktadr. Sonu olarak, 1980 stanbul, says giderek artan gkdelenlerle gecekondular, -zenginlerin yaad- zel sitelerle -kent yoksullarnn yaad- varolardan oluan kent paralarnn birbirine eklemlendii ikili bir kentsel yapya sahiptir (Doan, 2001, s. 115). Trkiyenin son yirmi senedir geirdii ok boyutlu sosyo-meknsal dnm yeni ve daha derin sosyo-politik eitsizlikleri ve meknsal ayrmalar da beraberinde getirmitir. Trkn ve Kurtulua gre, Trkiyenin ve stanbulun 1980 sonras kentleme balamn ithal ikameci yerine yeni liberal politikalar, poplist siyaset yerine kayrmac ilikiler, sermaye birikiminin sahnesi olmaktan kp bizatihi aktr olan kentsel araziler oluturmaktadr. Kent politikas poplizmden elitizme kayarken, kentsel rantn ve hizmetlerin paylamnda eitsizlik artmakta, sosyal snflarn kentsel meknda ayrmalar derinleerek yaygnlamakta, gnll zengin gettolar gnlsz yoksul gettolarn besleyerek bytmektedir (Aktaran, Geni, 2006, s. 3). Bu yolla kentsel mekn birbirine kapal, geilerin deiik teknikler ile sekteye uratld, snfsal ve kltrel olarak blnm, kendi iinde homojen ama bir btn olarak paralanm adacklara doru hzla evrilmektedir (Geni, 2006, s. 5). Sermayenin kentlere olan ilgisindeki art kentlerin yaplanmasn ve bu erevede oluan ilikileri dramatik bir biimde deitirmeye balamtr. Bu deiimin en arpc boyutu kentsel kutuplamann daha nce grlmedik dzeylere ulamasdr. st ve orta gelir gruplar kentlerin iinde ve dnda kendi yaam biimine uygun meknlar yaratmaya ynelip, kendisini kentin alan snflarndan soyutlarken, emekilerin yaad alanlarda hem sosyal hem de meknsal anlamda yoksullama srecini derin biimde yaamaya balamtr. Dier bir anlatmla, kentler, birbirinden hem sosyal hem de meknsal anlamda kopmu, zengin ve yoksul gettolarnn younlamasna sahne olmaya balamtr. Bu tr bir gettolama srecinde en belirleyici elerinden birisi st gelir gruplarnn daha nce yaamay tercih ettikleri kentin merkezi alanlarn terk ederek, kentin d eperlerine ynelmeleri olmutur. Sonu olarak, 1990l yllar kentlerin dnda oluan korunakl zengin konut sitelerinin oluumuna ahit olurken, bu gelimeye paralel bir baka gelime de, kent merkezlerinin iinin boaltlmas olmutur. Daha nceki dnemlerde belli bir snfsal ayrma erevesinde de olsa, kentin ticari ve idari merkezlerinin kent iinde yerlemesi, konut dzeyindeki farkllamalara ramen, kentleri bir arada tutma i-

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

265
1980 sonras dnemin Trkiye kentlerinin en belirgin zelliklerinden birisi de sosyo-meknsal ayrmadr. Ancak vurgulamak gerekir ki kentlerde yaanmakta olan ayrma sreleri sadece meknsal bir ayrma deil ayn zamanda, tketim normlar, davran kalplar ve politik tercihleri asndan da bir ayrma sz konusudur.

levini yerine getirmitir. Alveri merkezleri ve dier kent merkezi ilevleri giderek artan biimde, kentlerin merkezlerini terk ederek, kentin dnda alanlara ynelmi, ou durumda yeni merkez odaklar, ayn sre iinde kentin dnda oluan konut alanlar iinde ya da etrafnda yerlemeye balamtr. Kentlerin varsllar kentleri terk edip iini boaltrken, mevcut kent dokular iinde kalan iki farkl kesimden sz edilebilir: Bunlardan birincisi gecekondu alanlarnda yaayan emeki kesimlerdir. kinci kesim ise, son dnemde yaanan dnmden grece dlanan geleneksel orta snftr. Bu kesimler iinde de son dnemde dikkate deer bir yoksullama sreci yaanmaya balanm, daha nceki dnemden farkl olarak, kent yoksulluu gecekondulularla zdeleen bir olgu olmaktan kp, bu kesimlerin yaad apartman alanlarn da ieren bir nitelik kazanmtr. Dier bir anlatmla, ilk dnemin gecekondulu apartmanl ikililii giderek anlamn yitirmi, yeni ikililik daha ok kentin mevcut dokusunda yaayanlarla, kentleri terk eden yeni orta-st snf arasndaki bir elikiye doru evrilmeye balamtr. Sermayenin uluslararaslamas srecinin kentler zerindeki etkilerinden biri de, baz kentler desteklenip parlatlr ve belirli bir gelime temposunu yakalarken, bazlarnn iyice gzden dmesi ve kme tehlikesiyle kar karya kalmasdr. Ayn meknsal btn iinde bir yerin ykseliiyle dierinin gzden dmesi ve meknsal yoksulluk (konutlarn durumu, kltr etkinlikleri, dinlence yerlerinin yeterlilii ve bakm, yol, su, kanalizasyon gibi altyap hizmetleri bakmndan) iinde olmas durumu, zellikle metropoliten kentlerde youn biimde yaanmaktadr. Dier bir deyile, kresel-yerel ilikisinin ierii nedeniyle gnmzn meknsal gelime eilimleri, farkl kentler arasnda rekabete, kentin i meknnda ise eskiden beri az ok sz konusu olan ve savunmac kent planlamasyla, kolektif tketimle hafifletilmeye allan ikili yapnn daha da keskinlemesine neden olmaktadr (Doan, 2001, s. 103). Kentlerdeki ikili yapnn olumasn etkileyen bir dier gelime de metropolitenleme dinamiinin yaratt paralanmlktr. Bu paralanmlk iinde, kentin belli ksmlar gnmzn belirleyici ekonomik ilikileri iinde yatrmlar, hizmetleri ve dier maddi olanaklar kendine ekip geliirken, bunun dnda kalanlarn nceki dnemlerden daha fazla merkezden-olanaklardan uzaklaarak yoksullamasdr. nceki dnemde de sz konusu olan, kentte yaayan toplumsal gruplarn meknsal ayrmas gnmzde toplumsal ayrmay destekleyen bir etmen durumuna gelmektedir. Bylesi farkllklarn sz konusu olduu kentlerin bir yn, byk i merkezleri, plazalar, elence yerleri, banka binalar, kl vitrinler, kltrel eitlenme, lks ve gvenli konut alanlar, yaam koullarnn iyiliiyle karakterize olurken, dier bir yn ise nfusun byk blmnn yaygn isizlik, dk gelir, yoksulluk koullarnda yaamas ve konut, salk, eitim, ulam gibi temel kentsel hizmetlerin en alt dzeyde bulunmasyla karakterize olmaktadr (Doan, 2001, s. 104). Giderek birbirinden kopan ve gettolama eilimi gsteren farkl blgeleriyle kentlerin sosyo-meknsal olarak ok byk refah ile ok derin yoksulluk alanlarn iinde barndrmas, toplumda gerilimi artran bir kutuplamay da gndeme getirmektedir. Giderek birbirinden kopan ve gettolama eilimi gsteren farkl blgeleriyle bugnn Trkiye kentleri Murat Belgenin deyimiyle yan yana yabanclar kenti grnmndedir (Ik, 1996, s. 801). Buna ek olarak, neo-liberal ekonomi politikalarnn ve sermayenin yeni uluslararaslamas srecinin her yreyi ve toplumsal grubu ayn biimde ve derecede etkilememesi ise kent-ii toplumsal farkllamalar ve bundan kaynaklanan ikili yapy daha da pekitirmektedir.

1980 sonrasnda kentlemenin fiziki dokusunda meknsal bir ayrma veya paralanma yaanmaktadr. Ayn kent iinde, bir yanda yaam standardnn yksek olduu lks ve gvenli konut alanlar, banka binalar, byk i merkezleri, ticaret ve alveri merkezleri, elence yerlerinin bulunduu, dier yanda nfusun byk blmnn yaygn isizlik, dk cretli ilerde alma, dk gelir, yoksulluk koullarnda yaad ve konut, salk, eitim, ulam gibi temel kentsel hizmetlerden en alt dzeyde yararland ikili bir yap sz konusudur.

266
Kent, 1980 sonrasnda piyasa ve rantsal ilikilere alnca, bir yanda bu rant blgelerine uzak olan ve yoksullarn salk, eitim, alt-yap vb. hizmetlerinden yararlanamad knt alanlar oluurken, te yandan st gelir gruplarnn her trl kamusal ve zel hizmetlerden yararlanabildii yksek deerli rant arazilerine kurulmu gvenlikli sitelerin olduu meknsal bir kutuplamay ayn anda barndrmaktadr.

Kent Sosyolojisi

Gerekten de, kent iinde yoksullarn yaadklar yerler; kamusal hizmetlerin yetersiz olduu, yani konut ann yaand, yollarn asfaltlanmad, ime suyu ve kanalizasyon hizmetinin salanmad, salk ve eitim olanaklarnn eksik karland knt meknlardr ve gnmzde meknsal younlama yoksulluun bir zellii olarak eskisinden daha fazla gze arpmaktadr. Bir yanda, en temel altyap hizmetlerinden bile yoksun durumdaki kentin eperlerine ya da i kentin knt alanlarna yerlemi iiler, eksik istihdam edilen ya da isiz olan yedek igc ordusu ve alamayacak durumda olanlar, dier yanda ise yzme havuzlu, kltr ve al veri merkezli kent d sitelere yerleen st gelir gruplar ve yksek alm gcne sahip orta-snflarn oluturduu kentsel manzara, toplumbilimciler arasnda, meknn toplumsal olgular ve sreler zerindeki farkllatrma etkisini tartma eilimini glendirmektedir (Kaygalak, 2001, s. 130). Gelir dalmnn olduka bozulduu 1990larn bir zellii de, kentte yaayanlarn ekonomik, toplumsal ve kltrel olarak giderek birbirlerinden uzaklamas ve farkllamas olmutur. zellikle metropol yaam, byk al-veri merkezlerinin, dnya markalarn satan lks maazalarn, sosyete barlarnn asli tketicileri ile buralara uzak yoksul kesimlerin birbirleriyle pek karlamad bir yapda rgtlenmeye balamaktadr. st orta snflarn giderek rabet gsterdii site yaam bu ayrmann nemli bir figr olmaktadr (Kozanolu, 1996, s. 597). Gndelik yaamdaki bu paralanmalar sonucu, kentin bir ucunda ... reggy dinleyen, le yemeini McDonaldsda yiyen, akamlar yerel mutfak eitlerinden deneyen, Paris parfm kullanan, retro giyinen (Harvey; 1997, s. 108) gruplar yer alrken, dier ucunda naylon adrlara snm aileler, plerden ekmek toplayan, araba cam silen, kt mendil, sakz satan, dilenen ocuklar ile snmak iin tiner eken, bali koklayan sokak ocuklarnn yaad knt alanlarnn olduu bir kentse1 manzara ortaya kmtr (Kaygalak, 2001, s.140). 1950lerde balayan kentleme srecinde, 1990lara gelindiinde beklenen kentsel btnlemenin salanmad grlmektedir. Bu da kentlemeye bakta deimelere neden olmaktadr. nk bu sre boyunca kentleme, btnlemenin deil oulcu kltrn yeri olmaya balamtr. Gnmz kentleri hetorojen, farkl kltrlerin bir arada yaad yaam alanlarna dnmtr. Bu yap iinde tek bir kltrden bahsetmek yerine her bir kentlinin ya da kentli grubun kent algsnn birbirinden farkl olduunu sylemek daha doru olacaktr. Yani kentleme farkllamalara ve ayrmalara neden olmutur. Sonu olarak, sermayenin mantnn kentlere damgasn daha gl biimde vurduu ve kentsel eitsizliklerin ve kutuplamasnn u noktalara itildii bir dnemde, bu projeden zarar gren kesimlerin kendi ilerinde giderek artan biimde paralandklar siyasal dzlemde de bu tr bir dankln ve paralanmann kendisini yeniden rettii gzlemlenmektedir (engl, 2001, s.93). Kentlemenin neden olduu meknsal farkllamalar, ayn zamanda devingenlik olanaklarn da sekteye uratarak toplumsal ve ekonomik niteliklerine gre ayrm gruplarn kendi yaplarn koruyarak bu yapy tekrardan retmelerine neden olabilmekte, grupsal ayrmay srekli hale getirebilmektedir (Ylmaz, 2003, s. 258). Kentin eski SIRA SZDE ve gecekondu blgelerini dntrme ve yenileme anlamna gelen soylulatrma (gentrification) olgusunu aratrnz?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

267

Gvenlikli Siteler
1980 sonras dnemde konut piyasas gelimi ve eitlenmitir. Kentlerin imarl ve planl arazilerinde yeni ve ok eitli konut ve yerleim tipleri Trkiye kentlemesinin 1980 sonras 25 yllk dnemine damgasn vurmutur. Kooperatiflerin konut retiminden aldklar payn artmas kentlerin byme sreleri zerinde nemli lde etkili olmutur. nk leklerinden dolay daha byk alana ihtiyac olan kooperatifler, ounlukla kent evresindeki ucuz arsalarda konut yapma yoluna gitmilerdir. Bu durumda kentlerin merkezden uzaklamalarna (desantralizasyon) neden olmulardr. 1980 sonrasnn orta snflar asndan nemli bir dier zellii, yine kooperatiflere benzer ekilde byk irketler eliyle kent dndaki arazilerin topluca imara aan irketler byk krlar elde etmilerdir. Ancak byk yapmc irketler eliyle gerekletirilen bu uygulamalarn byk lde st gelir gruplarna ynelik kaldn da belirtmek gerekir (Ik, 1996, s. 798). 1980 sonras dnemde kentlerin imarl kesimlerinde yaanan bu dnmler, byk sermayenin kentsel alanlara girme, kentlerde oluan rantlardan pay alma abas olarak da yorumlanabilir. zellikle zal dneminde byk sermayenin kente giriini kolaylatrmaya ynelik bir dizi dzenleme yaplmtr. Tekelinin kk sermayenin kentinden byk sermayenin kentine gei olarak adlandrd bu dnmlerin kentsel alanlarda rant paylam ve bu paylamn politik sonular zerinde ok byk etkileri olmutur (Ik, 1996, s. 798). 1980 sonras dnemde kentlerin muhtemel gelime alanlar zerinde oluan basklar, farkl gruplarn rantlardan pay alma talepleri olarak da deerlendirilebilir. Bu anlamda, ayn sre iinde byk sermaye de kentsel rantlardan pay alma abas iine girmitir. Trkiyenin birok kentinin ve zellikle stanbulun son yirmi ylna damgasn vuran en arpc gelimelerden biri de, konut piyasasnda ortaya kan yeni yerleim biimleridir. Deien leklerde ina edilen, st-orta ve st snflara hitap eden ve sunulan hizmetler asndan farkllklar gsterseler de, temelde kendilerini sekinlik, dar kapallk, alternatif yaam tarz ve zelletirilmi altyap ve hizmetler zerinden pazarlayan korumal siteler, belki de kentsel yaamn nereye doru evrildiini gsteren en somut rneklerdir. Buna ramen, korumal siteler zerine yaplan almalar hala ok snrl, ampirik, etnografik aratrmalar ise neredeyse yok denecek kadar azdr. Bunun bir nedeni, bu yerleimlerin hem tasarm hem de ynetsel olarak darya kapal zelletirilmi kamusal alanlar olarak kurgulanmalar, izinsiz girilerin yasak olmasnn bu mekn aratrmaclarn eriimine snrlamasdr. Bir dier neden ise, halen grece snrl sayda olan bu yerleim yerlerinin kenti dntrmedeki rolnn kmsenmesidir (Geni, 2006, s. 4). Zengin gettolar olarak adlandrlabilecek bu yeni konut alanlarnn temel zellii salksz, gvenlii olmayan ve kirli kentin iinde ve evresinde kalarak kendisini soyutlamasdr. Szkonusu sitelerin girilerindeki gvenlik noktalar dardan girileri snrlarken, sitelerin iyaps alveri, spor ve elence merkezleri ile kendi kendine yeterli olma iddiasn tamaktadr. Kentin dier kesimlerinden kendilerini yaam evreleri ve tketim alkanlklar ile farkllatran bu yeni orta snflarn 1980 sonras ortaya kan kentsel gelime srecinin en can alc aktrleri olarak belirginletiklerini sylemek yanl olmayacaktr (engl, 2001, s. 90). Yaanan kutuplama karsnda kentin grece refah iindeki kesimlerinin kent dndaki kendilerine zel, gvenlik sistemleriyle donatlm sitelere kama eiliminin hzla artmas ise sz konusu kutuplamay ve meknsal ayrmcl daha da pe-

Zengin gettolar diye tanmlanabilecek gvenlikli siteler, daha ok st-orta ve st snflara hitap eden, en temelde sekinlik, dar kapallk, alternatif yaam tarz ve zelletirilmi altyap ve hizmetler zerinden pazarlanan sosyomeknsal yaplardr.

268

Kent Sosyolojisi

kitirmektedir. Bir tarafta, kentin olanaklarndan dlanmlar, te taraftan dlananlarn buna kar fkesinden korkarak sitelerine kapananlarn yaadklar gnmz metropoliten kentleri, kentlilik, yerel katlm, yerel zerklik, demokratik bir kent yaam gibi kavramlar ve ideallerin altn oymakta ve bu kavramlarn havada kalmalarna neden olmaktadr (Doan, 2001, s.104). Ayrca, btn bu srelere ek olarak, younlaan gle birlikte Trkiyenin byk kentlerinin evre blgelerinde, hemerilik balarna gre ekillenen gecekondu semtleri, kentin merkeziyle btnleemeyen knt alanlarna ve gettolara dnmektedir. Bu durum kentin doas gerei fonksiyonel farkllama gsteren eitli noktalar arasndaki elikileri pekitirmektedir. Merkez ile evre arasndaki fark, bir tr i ve d kartla dnmektedir. Gecekondu blgelerinden her biri, reel veya sembolik dzeyde, farkl bir kimlie brnp kentin btnnden kopmaktadr (Bilgin ve Gneneli, 1996, s. 49-50). Bylece farkllaan ve ayran blgeler arasnda gerilime dayal bir iliki biimi de gelimektedir (Ylmaz, 2003: 258). Bu gelimelerin bir sonucu olarak, kreselleme srecini tanmlayan ilikiler iinde yer alamayan, tketim ve bilgi toplumunun sunduu olanaklardan yararlanamayan ve dlanan gecekondulu gruplar, bu kez ie kapanma, cemaatleme, olarak tanmlanabilecek bir strateji gelitirmilerdir. Bu gruplar kentin belirli yrelerini ele geirmekle kalmam buralarda gndelik yaamn tmn yeniden rgtlemeye ynelik cemaat ii dayanma alar kurmulardr. Burada vurgulamak gerekir ki, bu ayrma esas olarak etnik kken ya da mezhep gibi pre-modern kimlikler evresinde gereklemektedir.

DEEN G BMLER VE KENTLEME

AM A

G olgusu ile kentsel yoksulluk arasndaki ba kurabilmek.

Trkiyede 1980lere kadar sz konusu olan gler daha ok ekonomik nedenlerle krdan kente gerekleirken, 1980 sonrasnda Dou ve Gneydou blgelerinde yaanan ekonomik (isizlik vb.), gvenlik ve siyasal nedenlerle (Krt sorunu vb.) daha ok krdan kente, kentten kente ve blgeler aras gereklemitir.

Ekonomik, siyasi, ekolojik veya bireysel nedenlerle, bir yerden baka bir yere yaplan ve ksa, orta veya uzun vadeli geriye dn veya srekli yerleim hedefi gden corafik, toplumsal ve kltrel bir yer deitirme hareketi olarak tanmlanabilecek olan g olgusu ile Trkiye ciddi anlamda ilk kez 1950li yllarla birlikte karlamtr. Trkiyede 1923-1950 yllar arasnda gl bir kentleme ve g hareketine rastlanmamtr. Etkisini gnmzde de hissettiren birok sorun barndran g sreci ile ciddi anlamda ilk kez 1950lilerden sonra karlalmtr. nsanlk tarihi boyunca yaanan gler, meknda eitsiz biimde datlm ekonomik frsatlardan yararlanma isteinin bir sonucu olabildii gibi, doadan kaynaklanan zorunluluklar (deprem, sel, vb. doal afetler) ya da devlet otoritesinin gndeme getirdii srgnler, mecburi isknlar ve savalar nedeniyle de ortaya kabilmektedir. Saylan bu unsurlar, dnya zerinde hemen hemen her toplumun karlat her g tr iin kaynaklk edebilecek niteliktedir. Trkiyede 1980lere kadar sz konusu olan gler daha ok ekonomik nedenlerle krdan kente gerekleirken, 1980 sonrasnda Dou ve Gneydou blgelerinde yaanan ekonomik (isizlik vb.), gvenlik ve siyasal nedenlerle (Krt sorunu vb.) daha ok krdan kente, kentten kente ve blgeler aras gereklemitir. Trkiyede blgeleraras ekonomik gelime farklarnn giderek bymesi, eskiden beri g alan merkezlerin daha fazla g almalarna neden olmutur. Ayn zamanda sanayi, turizm ve tarm faaliyetlerinin gelimesiyle ortaya kan ve giderek glenen yeni ekim merkezleri ortaya kmtr. Szgelimi, GAP ile anlurfada,

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

269

turizmin gelimesiyle Antalyada ve sanayi faaliyetlerindeki bymesi ile Tekirdada, son 20 yl iinde hzl bir kentleme olgusu ortaya kmtr. Elimizdeki veriler, lkemizde zellikle son 15-20 ylda kentlemenin meknsal dalmnda yeni ve ilgin gelimelerin olduunu da ortaya koymaktadr. rnein, 1985 sonrasnda Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinin zellikle krsal kesiminde younlaan terr olaylarnn dorudan veya dolayl etkileri, bu blgelerin krsal alanlarndan blge kentlerine ynelik nemli glere neden olmutur. Bu gelimeler, sz konusu iki blgenin kentlerinde son derece hzl bir nfus artna yol aarken, gerek Dou Anadolu gerek Gneydou Anadolu Marmara blgesini byk farklarla geride brakarak, Trkiyede kentsel nfusun en hzl art kaydettii blgeler olmutur (Ik, 2005, s. 58). Ancak, Dou ve Gneydou blgesinde yaanan bu kentleme modeli, birok adan Marmara ve Akdeniz kylarmzda grlen kentleme modelinden ayrlmaktadr. Bunun en nemli nedeni, blge kentlerinin, herkesin bildii gibi, bu youn g kaldracak ekonomik potansiyelden yoksun olmalardr. Baka bir ifadeyle, meydana gelen gler, blge kentlerinin nfuslarn 10-15 ylda 2-3 kat artrrken; Antalya, Mersin, Adana, zmir, stanbul ve dier byk kentlere g etmeye hazr byk bir nfus ktlesi yaratmtr (Ik, 2005, s. 66). Bu durum geleneksel blge ve merkezlerinde kentsel nfus artna neden olmu ve Trkiyede kentleme srelerine zorunlu g kaynakl kentleme ad verilebilecek bir olguyu da eklemitir. Dou ve Gneydou Anadolu kentlerinde ortaya kan bu kentleme modelinin, genel olarak gvenlik kaynakl olduu da dikkat ekmektedir. Blgenin, gvenlik koullarnn yeterince salanamad krsal alanlarndan blge kentlerine ynelik byk glerin ilk var noktas, Dou ve Gneydou Anadolunun il ve ile merkezleri olmutur. Batman, Hakkri, Adyaman ve Van il merkezlerinin yan sra Viranehir, Yksekova, Bismil ve Siverek son 15 ylda nfuslar hzla artan kentler arasnda yer almaktadr. Ayrca, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde ortaya kan ve zaman zaman iddetini artran gvenlik ve terr olaylarnn dorudan veya dolayl etkileri Trkiyede kentlemenin ynn ve younluunu nemli lde etkilemitir. Blgede gerekleen terr olaylar, bata krsal yerlemelerdeki gvenliin salanamamasna yol aarken, temel ekonomik faaliyetlerin srdrlememesi krsal yaam zorlatrmtr (Ik, 2005, s. 66). 1950lerde yaanan krdan kente i gle birlikte kentsel alandaki igc piyasasn incelediimizde; ulusal kalknmac politikalarn egemen olduu bu dnemde g edenlerin bir lde kentsel tabanl sanayi tarafndan emilebildii sylenebilir. Ancak 1980lerden sonra uygulanan neo-liberal dnemde kamu ve zel kesimin kentlerde yaratt istihdam olana tm gmenleri ememedii iin, gmenler kentsel igc piyasasnda enformel ilerde almaya balamtr (Peker vd., 1997, s. 6). 1980lerden sonra kente zorunlu g yoluyla gelen insanlar, bambaka bir siyasal ve ekonomik iklimle kar karya gelmilerdi. nk 1980lerle birlikte neoliberal ekonomi politikalar uygulanmaya balamt. 1980 sonrasnda Dou illerinde yaanan gvenlik sorunundan kaynaklanan dk younluklu sava ve terr nedeniyle g krdan kente artarak devam etti. Ancak 1980 sonrasnda kentlerin yeni gelen gmenlere vaat edebilecei pek bir ey kalmamt. 1960l ve 70li yllarda krdan kente byk gler srasnda kentlere yeni gelen insanlar endstrilemenin yaratt emek talebi tarafndan istihdam edilebilmitir. nk o dnemde byyen bir ekonomi sz konusuydu. Ekonomik yaam geliiyor ve modernizasyon dncesi maddi hayatn iinde destekleniyordu (Karamerliolu, 1995).

1980 ncesi yaanan glerde gmenler sanayi sektr tarafndan gvenceli ve sigortal ilerde istihdam edilebilirken, 1980 sonras dnemde g edenler deien ekonomik ve politik koullar nedeniyle kentlerde ancak gvencesiz, salksz ve sigortasz enformel hizmet sektrnde istihdam olana bulabilmilerdir.

270

Kent Sosyolojisi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Trkiyede kentlerde ortaya kan yoksulluu derinletiren en nemli olgulardan birincisi, 1990larla birlikte Dou ve Gneydou Anadoludan zellikle metropol kentlere ynelen kitlesel, zorunlu glerdir. 1980 sonras dnemde, artan d ilikiler a ierisinde dnya sistemi ile ilikilerin kurulduu balant noktalar ve da alan turizm sektrnn nemli merkezleri konumundaki kentlere ynelik youn bir gnll nfus hareketi yaanmasna karlk (Eraydn, 1992, s. 112), zellikle 1990larla birlikte, i g olgusunda zorunlu glerin arlk kazanmaya balad grlmektedir. 1990-1996 yllar arasnda zorunlu g olgusu nedeniyle, Dou ve Gneydou Anadoludan, Batya ve Gneye doru hzl bir nfus hareketlilii yaanmtr. OHAL Blge Valiliinin 1997 yl verilerine gre, toplam 905 ky ve 2.523 mezrann, yani 3.428 yerleim yerinin boaltlmas sonucu, blgeden 450.000 kii g etmek zorunda kalmtr. Yine ayn raporun aklamasna gre, kyleri boaltlan bu insanlar, ou zaman toplu halde g ederek ya blgedeki Urfa, Van, Diyarbakr gibi byk kentlere ya da tarm iilii gibi eitim ve beceri gerektirmeyen istihdam olanaklarnn bulunduu Mersin, Adana, Antalya gibi kentlere yerlemektedirler (Kaygalak, 2001, s. 141). 1980 sonras dnemin g konusunda 1950 sonras hzl kentleme dneminden fark, eskiden krsal alandan kentsel alana gler arlkta iken, 1980lerden sonra kentler aras glerin paynn nemli lde artmasdr. te yandan, byk lde siyasal ve askeri nedenlerle krsal alann boaltlmas anlamnda zorunlu bir g srecinin yaand Dou ve Gneydou Anadolu blgeleri bir kenara braklrsa, krdan kente gn daha ok Antalya, Mersin, Denizli, Gaziantep gibi gelime potansiyeli yksek olan blgesel merkezlere yneldii gorlmektedir. Bu nedenle, stanbul, zmir, Bursa, Ankara gibi g bakmndan eskiden temel ekim merkezleri olan kentlere yeni ekim merkezleri eklenmitir. lkenin i olanaklarnn olmad ve/veya siyasal gerilimlerin had safhada yaand yrelerinden, i olanaklarnn greli olarak daha fazla olduu gelimi blgelere ya da byk kentSIRA SZDE lere olan ve daha ok kentten kente gerekleen glerde, greli olarak daha nitelikli igcnn yer degitirmesi sz konusu olduu iin g veren yerlerin geliebilme potansiyelleriLdaha da dmektedir. Bu nedenle, yaanan kentleme sreci krDNE M kent, gelimi-azgelimi blgeler, uluslararas sermayenin ilgi alanna giren ve girmeyen kentler arasndaki dengesizlikleri ve eitsizlikleri daha da arttrmaktadr S O R U (Doan, 2001, s. 112-113).
DKKA Trkiyede zorunluT g ve neo-liberalizm politikalarnn kentleme srecine etkilerinin detayl incelemesi iin Kentin Mltecileri, Neoliberalizm Koullarnda Zorunlu G ve Kentleme SIRA SZDEokuyunuz. Kentin Mltecileri, Neoliberalizm Koullarnda Zokitabn runlu G ve Kentleme, Sevilay Kaygalak, 2009, (Ankara: Dipnot).

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZsonrasnda zellikle 1980

Krt nfusun youn olarak yaad Dou ve Gneydou Anadolu blgesindeki kr ve K T A hazrlksz kentlerden P gle gelenler, travmatik biimde geldikleri kentlerde en yoksul kesim durumuna Tgelmitir. Y O N ELEVZ

NTERNET

AMALARIMIZ G, gemite olduu gibi bugn iin de kentlerdeki yoksulluk olgusunu byten faktrlerden birisi durumundadr. Kapitalizmin kr ve kent, kent ve kent arasndaki dengesizlikleri artran eitsiz meknsal gelime dinamiklerinin neo-liberal kreselleme projesi ile birlikte hzland gnmzde, ekonomik politikalar Kve T A P adan geri kr ve kentlerden gelimi kent merkezlerine gn youn biimde srmesi, g olgusunun yeni kentsel yoksulluk zerinde olduka etkili olmaktadr. TE EV ZYON Daha nce Lde vurguland gibi, kentlemenin sanayilemeden hzl yaand, sermaye birikimi dk, azgelimi lkelerde, kentte srekli ve rgtsz igc arz yaratan gn, sanayi tarafndan emilemeyii kentsel yoksulluk olgusunu ortaya karan E R Nnemli nedenlerden birisidir (Gler, 1999, s. 58). Kentsel yoksulen E T NT

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

271

lukla ve onun gstergeleri olan ya lekesi byme, gecekondulama, enformelleme gibi olgularla arasnda nedensellik ilikisi olan gn, gnmzde de yoksulluun derinlemesinde, meknsal olarak younlamasnda ve sreklileerek bugnk halini almasnda byk pay vardr (Kaygalak, 2001, s. 133). Yeni kentsel yoksulluun nemli boyutlarn oluturan toplumsal ayrmclk, dlanma ve kroniklemi yoksulluun, kent iinde corafi olarak yogunlat yoksul mahallelere yerleen gmenlerin, konut, i ve gelir bakmndan eski gmenlerin ilk geldiklerinde yakaladklar olanaklardan bile yoksun olmalardr. bulma olanaklarnn azald yeni kentsel yoksulluk koullarnda gmenlerin kentte tutunmalar da zorlamaktadr. sizlik orannn zaten yksek olduu gnmzde, gmenlerin yaratt igc arz igc piyasasnda cretlerin daha da dmesine yol aan bir faktr olarak, kent yoksullarnn yaam koullarn daha da bozmaktadr. Gmenlerin kimliine bal olarak kimi yerlerde ortaya kan etnik aynmclk ve dlamalar ise, g edenlerle yerli ii ve isizleri birbirinden ayrp, zaten kent yoksulu olan gmenleri daha dk cretle almaya zorlayan bir faktr olarak, hem yeni bir eitsizlie kaynaklk etmekte hem de bir btn olarak yeni kentsel yoksulluun koullarn daha da arlatrmaktadr. 1980 sonrasnda kentin kenar mahallelerinde (varolar) daha yksek bir yaam standardna ulamak iin frsat kollayan gmenler, isizliin hzla artt, alanlarn cretlerinin drld, rgtllklerinin zayflad, sosyal adalet kavramnn yerini bireyciliin, rekabetin ald ve orta snflarn byk bir blmnn yoksullat neo -liberal yeniden yaplanma koullarnda bu umut ve beklentilerine veda etmek zorunda braklmtr. nk bu koullardaki kentsel ortama gelen gmenlerin, kent ekonomisinin herhangi bir sektrndeki istihdam artk yalnzca gecikmeye uramamakta, isizlik ve kentin olanaklarndan dlanma durumu kalc hle gelmeye balamtr. zellikle ekonominin kilit sektrlerinde (otomotiv, biyo-kimya, silah gibi), retimin kapasitesinin yeni iilerin ie alnmasyla deil de, igc verimliliinin arttrlmas yoluyla ykseltilmesi ve bu sektrlerin retim birimlerinde yksek nitelikli, toplam kalite emberleri etrafnda alan az sayda iinin istihdam edilmeye balanmas kapitalizmin tarihi boyunca gelien sanayinin yedek igc ordusunu oluturan gmenleri srekli olarak enformel sektrde almaya itmektedir. Seyyar satclktan, inaat iiliine, dzensiz, sigortasz, yar zamanl biimde alan bu gmenler, toplumsal ve meknsal ayrmlamalarla kendini ortaya koyan yeni kentsel yoksulluun onemli bir parasn oluturmaktadr (Kaygalak, 2001).Toplumsal yaamdan dlanm kitlelerle dolup taan ve yoksullara yaayabilecekleri yerler olarak varolar sunan bugnn kentlerinde, gmenler yeni kentsel yoksulluu en youn biimde yaayan kesimler olmaktadr. Daha da nemlisi, Trkiyede enformel sektrn genilemesini salayan faktrlerden birisi de 1980 sonrasnda yaanan gvenlie dayal olarak gelien Dou ve Gneydoudan dier blgelere olan zorunlu glerdir. Blge nfusunun g srecinde kente fazla bir kaynak aktaramamas, kalk noktasndaki kiisel niteliklerinin dk olmas bu insanlar enformel ilere yneltmitir. 1980 sonras dnemde zellikle byk kentlerdeki hal ve Pazar yeri ticareti, kent ii nokta ve seyyar satclk, kent ii ulam ve inaat ilerinde byk ounlukla Dou ve Gneydoudan g eden insanlar almaktadr. Ayrca, i glere bal olarak yaanan kentlerde meknsal younlua bal olarak gruplamalar meydana gelmektedir. Dou ve Gneydou blgelerinden kente yeni g eden Krt gruplarnn daha ok, kendilerinden nce g etmi olan hemerilerinin bulunduu mahallelerde younlam olduu grlmektedir. Ancak bel-

1980 sonras Dou ve Gneydoudan Batya gvenlik nedeniyle gerekleen zorunlu gle gelen gmenler kentlerde uygulanan neo-liberal politikalar yznden dk cretli, sigortasz ve gvencesiz enformel sektrlerinde istihdam olana bulabilmitir. Bu da gmenlerin kent yoksulluu yaamalarnn temel nedeni olmutur.

272

Kent Sosyolojisi

li blgelerdeki bu tr younlamalarn da kendi ierisinde Snni-Krt ya da AleviKrt eklinde bir ayrmaya maruz kaldn gzlemlemek mmkndr (Erder, 2002, s. 148-156; Ylmaz, 2003, s. 264). Bunun yannda, i ge katlanlarn var noktasndaki tercihlerinde aile-hemehri eksenli ilikiler youn olarak yaanmaktadr. Bu ilikilerde koruyucu, kollayc elerin n planda olmas, kentte insan-insan ve insan-kurum ilikilerinin kentsel kurumlara gemesini engellemektedir (Peker vd. 1997, s. 133). ge katlanlarn var noktasndaki piyasa koullar iinde en ok etkilendikleri konularn banda ise konut ve igc piyasas gelmektedir. 1980 sonras kentleme asndan vurgulanmas gereken son nokta ise Dou ve Gneydou blgelerinden Batya gn hzlanarak devam etmesini salayan blgesel eitsizlik ve dengesizlik olgusudur. Blgesel dengesizlik, Trkiyede yaanan nemli sorunlardan biri olarak grlmektedir. zellikle lkenin Dou ve Gneydousu ile Bats arasndaki farkllk her geen gn artmaktadr. Bu olumsuz durum nedeniyle az gelimi blgelerden gelimi blgelere hem insan gc hem de servet ak artarak devam etmekte ve aradaki dengesizlik az gelimiler aleyhine bymektedir. Devletin blgesel dengesizlii gidermek zere gercekletirdii politikalar ise beklenen sonular imdilik verememektedir. Ayrca, Dou ve Gneydoudaki terr olaylar, blgedeki dengesizlii artrarak sorunlarn zmn daha da gletirmektedir. Trkiyede kentli nfusun satn alma gleri blgelere gre olduka farkllamaktadr. Devletin salk ve eitim imknlarn dengeleme abas yetersiz kalnca, bu alanlarda da frsat eitsizlikleri yaanmaya devam ediyor. Byle olunca, azgelimi blgenin sermayesi de, igc de gelirin ve refahn daha yksek olduu blgelere g ediyor ve bu azgelimilik sarmal sreklilik kazanyor. Eitim ve salk bata olmak zere, kamu hizmetlerinden daha ok yararlanlabilecek blgelere g sryor. Youn g, bir sre sonra g alan merkezlerin kamu hizmetlerinde, i ve konut piyasasnda zerinde olduka olumsuz etkiler ve basklar oluturuyor. Azgelimi blgeden sermaye ve nfus g, blgenin potansiyel gelime gcnn de akca zayflamas sonucunu dourmaktadr.

YEREL YNETMLER VE YNETM OLGUSU

AM A

Yerel ynetim ve ynetiim olgularn eletirel olarak analiz edebilmek.

1980 sonrasna kent ve yerel ynetimlere damgasn vuran yerel ynetim anlay kentsel iletmecilik ve giriimcilik mant olmutur.

Trkiyede 1980 sonras kentleme srecinde en gze arpan gelimelerden biri de yerel ynetim srecinde yaanan deiimdir. engl (2001) Trkiyede yerel ynetimler deneyimini ve bu deneyimlere ilikin deiimleri dnemde ele almaktadr: Birinci dnem, Cumhuriyetin kuruluundan 1970li yllarn bana kadar sren ve yerel ynetimlerin merkezi ynetimin bir uzants olarak dnlebilecekleri bir zaman dilimini kapsarken, ikinci dnem 1970lerin bandan 12 Eylle kadar olan dnem, yerel ynetimlerin merkeze kar bir zerklik abas iinde olduu ve sol ierikli bir kent ynetimi anlaynn egemen olduu bir dnemdir. Halen srmekte olan ve 1980den sonra balayan nc dnemde ise yerel ynetim pratikleri nerdeyse tamamen kentsel iletmecilik ve giriimcilik tarafndan belirlenmektedir. Trkiyede 1985 ylnda kartlan 3194 sayl mar Yasas ile imar planlarn yapma ve deitirme yetkisi belediyelere verilmitir. Bylelikle yerel ynetimler nemli birer g oda haline gelmekle kalmam, rantlarn oluumu ve yeniden

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

273

datm konusunda eskisinden ok daha gl kurumlar haline gelmilerdir (Ik, 1996, s. 799). Bundan sonra, yerel ynetimlerin artan hareket alan sayesinde 1980 ncesi dnemde olduu gibi kentsel rantlarn datm siyasi destek salamann temel yollarndan biri olma zelliini korumutur. Gler, yerel ynetim reformu yasa tasarsn yle deerlendirmektedir: Bu yasa tasars devletin neo-liberal politikalarla yeniden yaplandrlmasnn bir aya olarak gndeme gelmitir. Bu erevede tasar zelletirme, ihalecilik (taeronlatrma), yapilet-devret, btenin personel cretleri paynn kstlanmas, ynetiim gibi neoliberal politikalar yerel ynetimlerde kurumsallatrmay amalamaktadr. Yerel ynetimlerin ulusal byk sermayeyi ve belki daha nemlisi uluslararas sermayeyi o yerellie gelme konusunda tevik etmek iin hazine arazileri zerinde tasarruf hakkn geniletmekte ve borlanma konusunda snrlamalar kaldrmaktadr (Gler, 1998; Doan, 2001, s. 102). Bu dnemde 1980-1985 arasnda says artmayan hatta azalan belediye says, 1985ten sonra tekrar artmaya balam, 1725ten 1997de 2837ye ykselmitir. (Gler, 1992, s.87; Akkaya, 1999, s.45). Bu dnemin nemli bir zellii yerel ynetim birimlerinden belediyelerin grev ve yetkilerinin arttrlmasdr. Baz byk kentlerde metropolitenleme eilimi, hzl nfus art ve 1980 sonras uygulanan ekonomi politikalaryla glenmitir. rnein, 1984 ylnda karlan 3030 sayl anakentlerle ilgili yasayla birlikte, genel bte gelirlerinden belediyelere yzde 10lara ulaan pay verilmitir. Ayrca, 1985 ylnda karlan 3194 sayl imar plan yapma yetkisini belediyelere veren yasa gibi 1980 sonras yaplan dzenlemeler belediyelerin gelir ve yetkilerini arttrc ilevler grmtr. Belediyelere tannan imar yetkisi, kentsel rantlar sermaye birikiminin yatrld krl alanlar haline getirilmesinin aralarndan biri olmutur (Doan, 2001, s. 115). Birlikte tketim, kentleri zgn klan faktr olmaktan karken, kentler ekonomik gelimenin odaklar haline gelmektedir. Sermayenin hareketlilii ve ulusdevletlerin bu alanlarda daha az mdahaleci hale gelmeleri, yerel giriimcilerin liderliinde yerel birimleri aktive etmitir. Ayrca, yerel birimler uluslararas meknsal iblmnde kendilerine daha iyi bir konum elde etmek iin birbirleriyle yarmaya itilmitir. Sonuta, dnya kentleri hiyerarisi olarak adlandrlan yaplanma iinde kentler kendilerine olabildiince avantajl bir yer elde etmeye ynelik olarak stratejiler izlemeye balamlardr. Bu yeni oluum iinde yerel devlet ekonomik bymeye ynelik koalisyonlarn oluturulmasna ve stratejilerin belirlenmesine ynelik yerel dzeyde oluan bu yeni eilimin merkezinde yer almaktadrlar. Dier bir anlatmla, gnmzde ynetiim anlayn benimseyen yerel ynetimler, emein yeniden retiminde stlendikleri rolleri ikinci plana iterken sermayenin desteklenmesine ynelik bir mdahale anlayna ynelmilerdir (engl, 2002). Btn bu gelimeler 1980 sonras Trkiyenin kentleme srecinde de etkilerini gstermi ve yerel ynetimler bu anlay etrafnda rgtlenmeye balamtr. Ancak, Trkiyede sermayeye ynelik kentsel politikalar, endstriyel bymeyi hedefleyen sermayenin snrll nedeniyle batdakine benzer bir yerel yarmaclk yerine; zaten mevcut olan rant merkezli bir kentsel gelime anlayn glendirmitir. Devlet sermayeyi desteklemeye ynelik politikalara ynelirken, kent ynetimi anlay da nemli bir deiime uramaktadr. Mevcut yazn bu deiimi ynetimden ynetiime gei olarak adlandrmaktadr (Harvey, 1989). Bu deiimin gerisinde kent ynetiminin artk devletin tesinde bir boyut kazand vurgusu vardr. Devlet merkezli birikim stratejilerinin geerliliini yitirmesinin, sermaye ve yerel

1980 sonrasnda karlan yasalar belediyelerin kendi bana karar alp uygulamas anlamnda zerklik kazanmalarnda nemli bir dnm noktas olmutur. 1980 sonras dnemde belediyeler nceki dnemlere gre daha zerk bir yapya kavuturulmutur.

Gnmzde popler hale gelen yerel ynetim anlay olan ynetiim ihtiya sahibi emek glerinin desteklenmesinden ziyade sermayenin ve finans evrelerinin desteklenmesine ynelik bir ynetim anlayn benimsemektedir.

274

Kent Sosyolojisi

Yerel ynetime herkesin katlmn salamak iddasyla ortaya atlmasna ramen, ynetiim uygulamalar belli gruplar darda brakarak, rant merkezli bir anlay benimseyerek sermaye ve finans evrelerine hizmet etmektedir.

Ynetiim uygulamalarnda kentsel gruplarn tamam temsil edilmemekte ve katlmcln felsefesi kentsel geliimden daha ok rantlarn paylam kayglaryla ekillenmektedir.

topluluklar ieren biimde, ok aktrl bir ynetim yapsna yol at ne srlmektedir. Bu anlaya gre, kentlerin kendilerini pazarlamalar geni katlml bir ynetsel yap ve sreci de gerektirmektedir. Gemite olduu gibi devlet kurumlarnn bu tr bir sorumluluu tek balarna yerine getirmeleri mmkn deildir. Yerel aktrlerin desteini almayan bir ynetim anlaynn kenti temsil edebilmesi mmkn grlmemektedir. Bu tr bir ynelimin yerel devlet asndan en nemli sonucu, ynetim olgusunun kurumsal yapsnn gemiteki belirgin izgilerle tanmlanmln yitirmesidir. Kamu ile zel arasndaki ayrmn byk lde kt bir dnemde, ynetimin kurumsal yaps da belirginliini yitirmekte, kurumsal snrlar daha az belirgin ynetiim yaplar ortaya kmaktadr. Bylece kent ynetimi bir yandan daha geni bir ierik kazanp, devlet rgtlenmesinin dna taarken, bir yandan da enformel ve esnek bir yap kazanmaktadr (Ataay, 2001). Kukusuz bu tr bir yeni yaplanma gemitekinden olduka farkl bir ynetim felsefesini temsil etmektedir. Kuramsal dzeyde varsaylan devlet, kapitalist giriimciler ve yerel topluluklar etrafnda oluan bir ittifak ve bu temelde oluacak bir oulculuktur. Ancak ynetiim rneklerinin birounda ortaya kan durum bu varsaymn gereki olmad ynndedir. Kamu-zel ibirlii kavramnn varsayd g birlii, devlet ve giriimciler arasnda yaygn biimde gereklemektedir. Birok durumda yerel topluluklarn bu tr koalisyonlar iinde temsil edilmesi ya gereklememekte ya da sembolik dzeyde kalmaktadr. Bu erevede temsiliyet kanallar ve biimleri hzl bir deiime uramaktadr. Ksaca ifade etmek gerekirse, yerel ynetiim yaplar daha ok rgtl karlarn temsiliyetine duyarl bir kurguya sahiptir. veren dernekleri ve odalar ve benzeri trden rgtlenmeler ou durumda ynetiim yaplarnn meru yeleri haline gelmektedir. Ayn tr bir temsiliyet biimi yerel topluluklar iin de geerlidir. Ynetiim yaplarna ounlukla rgtl gruplar ulaabilmektedirler. Dier bir anlatmla, yeni yaplanma bireysel bir katlmdan ok, yerel dzeyde korporatist bir temsiliyet yapsn ngrmektedir. Bu tr bir oluumun en arpc olumsuz zellii, rgtsz gruplar tamamyla dlayc olmas (engl, 2002) ya da ynetime katlacak olan rgtleri ounlukla finans ve sermaye rgtlerinden semesidir. Yerel demokrasiyi, temsili demokrasiye gre daha katlmc bir ereveye kavuturduu sylenen ynetiim modeli, yereli salt retimin rgtlendii mekn olarak tanmlamakta ve neo -liberal eilimlerin bir rn olarak gndeme gelmektedir. Bunun yannda, ynetiim modelinin temsili demokrasinin merkezi ve yerel dzeylerde poplist politikalara zemin hazrlad, bunun sonucunda kamu kaynaklarnn bir kayrmaclk (clientalism) iinde israf edildii de sylenebilir. Ynetiim modelinin getirdii beraber ynetim srecinde, neo-liberal yeniden yaplanmayla birlikte, toplumsal adan nemli lde g kaybna urayan ii snf ve dier kent yoksullarnn rgtlerinden ok, sivil toplum kurulular olarak sermaye tabanl rgtler ve firmalar etkili olmaktadr. Sonuta, yerel ynetiim yaklam, toplumun grece refah iindeki kesimlerinin sivil toplum rgtleriyle, firmalarn ve yerel ynetimlerin birlikte ynettii korporatist bir yerel temsiliyet yapsn dourmaktadr (Ersoy ve engl, 1998, s. 138; Doan, 2001, s. 101). Dolaysyla, ynetiimin daha sekinci bir ynetim biimi olduunu sylemek mmkndr. Sonu olarak, tersi yndeki bir sylemin varlna karn, Trkiyede kentlerde yerel topluluklarn temsiliyeti snrl kalm, bunun gerekletii durumda ise, katlmn erevesi, daha yaanlr kentler yaratmaktan ok, daha fazla rant elde etme kayglar tarafndan belirlenmitir.

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

275

1980 sonras kentleme srecinde yerel ynetimlerin birok alanda ilev ve hizmetlerini zel sermayeye devretmesi, uluslararas piyasalardan borlanmas, kendi yrelerine sermaye ekmeye almas, yerel zgnlklerini pazarlamaya almas ve medyada grlme kaygs yerel ynetimlerde meydana gelen deiimlerin gstergeleri olarak deerlendirilebilir (Doan, 2001, s. 101). Byk irketler eliyle kent dndaki arazilerin topluca imara almas, bu kesimin toplu konut, turistik tesis, villa, elence yerleri ve eskinin i hanlarnn yerini alan i merkezleri (plazalar) gibi inaat projelerine ve bunlarn iletmesine girimesi, zel eitim ve salk kurulularnn saysnn byk bir art gstermesi, zel (vakf) niversitelerin kurulup yaygnlamas byk sermayenin bu alana ynelmesinin rnekleridir. Sermayenin sz konusu ynelimi ve 1984 ylnda imar kanununda yaplan deiiklikle birlikte, kentsel rantn nasl datlaca konusu yerel politik srelerin en nemli gndem maddelerinden biri haline gelmitir. Bir lde yerel ynetimlerin nemini artran bu gelime, ayn zamanda ilevleri arasnda kentsel rantlarn datmnn n plana kmasna neden olmutur (Gler, 1992, s. 196-197, 1996, s. 160; Doan, 2001, s. 109). Neo-liberal ekonomi politikalar ve yerellikleri n plana karan kreselleme projesi ve ynetiim anlaynn etkisiyle, 1990l yllarla birlikte, belediyelerde yaanan nemli gelimeler olan zelletirme, maliye sisteminin d kredilere dayandrlmas ve personel yapsnn deitirilmesi uygulamalar da bu dnem kentlerini ve kentli nfusu nemli lde etkilemektedir. nk zellikle byk ehirlerin belediyelerinde gndeme gelen bu gelimelerle birlikte ime suyu, temizlik, p toplama, kent-ii toplu tamaclk gibi hizmetlerin byk blm zelletirilmektedir. Bunun yannda, hizmet ve yapm ileri dk cretle ve sigortasz, sendikasz ii altran taeron firmalara ihale edilmektedir. Buna bal olarak, belediyelerin personel says azalmakta, geici ii ve szlemeli personel uygulamas yaygnlamaktadr. Ayrca, d kredilerle uluslararas sermaye evrelerine baml hale gelinerek ulusal ve kentsel deerler darya aktarlmaktadr. Btn bunlarn sonucu olarak, neo-liberal politikalarn zaten olumsuz ynde etkiledii ii snf ve kentin dier alan kesimleri kentsel hizmetlerden daha da dlanmaktadr (Doan, 2001, s. 116). Neo-liberal dnemin meknsal kurgusu, nceki dnemle karlatrldnda, ok daha hiyerarik niteliktedir. Bu dzenin yeni meknsal yaplanmas, popler ifadesiyle dnya kentleri sistemidir. Yerel birimlerin ise bu hiyerarik yap iinde birbiriyle yarmas ngrlmektedir. Bu sistemin tepesinde iletiim alaryla birbirine balanm, mali sektrn gelitii, yksek i merkezlerinin ve/veya Jamesonun (1994) adlandrmasyla hiper-meknlarn fiziki mekna hakim olduu, dnyadaki retim ve hizmetlerin denetlendii New York, Londra, Frankfurt, Tokyo gibi, Sassenin tanmlamasyla irketlemi (Sassen, 1996, s. 23) dnya kentleri ya da kresel kentler bulunmaktadr (Doan, 2001, s. 99). 1980 sonrasnda kreselleme sreciyle birlikte ortaya kt iddiaSIRA SZDE edilen dnya kentleri kavramn tartnz?
DNELM S O R U

1980 sonrasnda belediyeler imar ve slah konularnda kendisine tannan geni yetkileri ve zerklii, kentsel rantlarn datm ynnde kayrmac ve poplist politikalar reterek kullanmlardr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

276

Kent Sosyolojisi

Kentler ya da daha genel olarak yerelliklerin geliimini ynlendiren glerin sz konusu deiimi yaran yerellikler modeli ile belli bir ereveye oturtulmaya allmaktadr (engl, 2000). Bu model yaanan sreten krl kmak isteyen yerel gleri, dnya ekonomisinin dngsne katlabilmek iin yk sayd eylerden arnmaya, btn sermayesini ve beeri kaynaklarn uluslararas yarmac ortama katlabilmek iin seferber etmeye zorlamakta, bu da ulusal ve yerel adan toplumsal-ekonomik sorunlara yol amaktadr. Neo-liberal yeniden yaplanma ile ortaya kan yeni kapitalist ilikiler, kent ve blge anlamnda yerel dzeydeki sermaye ve iktidar sahipleri ile uluslararas sermaye arasnda yeni balantlar yaratmtr. Bu balantlar zellikle ekonomik ve kltrel boyutta yeni eitsiz ilikiler doururken, ou durumda bu srecin gerek kaybedeni alan snflar olmaktadr. Bunun balca nedenlerinden biri, neo-liberal politikalarla sermaye dolamnn nndeki engeller kaldrlrken, igcnn hareketsiz klnmaya allmasdr. Dnya apnda yeni bir eitsiz gelime dinamii yaratan ve yeni bir ekonomik iblm douran bu deiimin, kentlerin konumu ve geliimini belirleyen dinamikler ve yerel ynetimler zerinde nemli etkileri vardr (Doan, 2001, s. 99).

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

277

zet
A M A

Trkiyede kentleme olgusunu etkileyen temel dinamikleri sralayabilmek. 1980 sonras dnemde Trkiyede kentleme srecinde ncelikle ihracata dnk birikim rejimiyle birlikte uygulanan neo-liberal politikalar sayesinde byk sermayenin kentsel meknlara ynelmesi ve kenti bir rant mekanizmas olarak grmesi kentlemeyi etkileyen en byk faktr olarak karmza kmaktadr. Sermaye Trkiyede 1980 sonras kentleme srecine damgasn vurmu ve bu sre sermayenin kentlemesi olarak ifade edilmitir. Bunun yansra, Gneydoudaki gvenlik olaylarndan dolay yaanan zorunlu g olmak zere, turizm (kylama), sanayileme, da dnk ihracat ve neoliberal politikalar, kresel ekonominin gerektirdii yeni ekonomik kurumlarn kurulmas ve gelitirilmesi, niversitelerin kurulmas, demografik deiiklikler, kentten kente gler de kentlemeyi etkileyen dier faktrlerdir. Neo-liberal politikalarn Trkiyede kentleme srecini nasl etkilediini aklayabilmek. Sermayenin kentlemesi sreci yani 1980 sonras kentleme olgusu kentleri kullanm deeri merkezli bir mantktan uzaklatrm deiim deeri merkezli bir yapya doru yneltmitir. Bu anlayn bir uzants ve neo-liberal politikalar sonucunda, byk sermaye kentsel rant alanlarna ynelmi; kent ve blgelerin ekonomik adan eitsiz ve dengesiz gelime devam etmi; kentlerin fiziki dokusunun deiimler meydana gelmi; ikili bir yap ortaya km ayn kentte birbirinden bamsz sosyo-meknsal ayrmalar olumu; eskiden beri sren ve yeni ortaya kan toplumsal ve meknsal sorunlar, (gecekondulama biimleri, isizlik ve kent yoksulluu) ve yerel ynetim anlaylarnda sermaye snf lehine nemli deiimler yaanmtr.

A M A

AM A

Deien gecekondu olgusunun temel zelliklerini ayrt edebilmek. ncelikle denilebilir ki, 1980 sonras dnemde karlan imar ve slah yasalaryla birlikte piyasa ilikilerine alan ve rant mekanizma haline gelen gecekondularda yapc-kullanc zdelii ortadan kalkm ve gecekondular piyasa ve rant ilikilerine ak hale getirilmitir. Buna bal olarak, gecekondu arazi ve inaatlar piyasas, gecekonduya zel malzemelerin retildii ve datld kendine zg bir enformel alan oluturmutur. Gecekondu arazisi veya inaat, kullanm deeri iin deil deiim deeri iin kullanlmaya balamtr. Gecekondularda ilk dnemden farkl olarak el deitirme ve kiraclk olgular ciddi bir art gstermitir. Gecekondularn kentin iinde kalarak deerinin artmas sonucunda baz gecekondu sahipleri mmkn olduu kadar ek bina yaparak veya kaak apartman ina ederek bu deere en fazla ekilde el koymak yoluna gitmilerdir. Bu da kentin evresinde dzeltilemeyececek kadar salksz ve altyap imknlarndan yoksun knt alanlar olumasna neden olmutur. Ayrca, gecekondu blgeleri kentin ucuz igc emei olma ilevi devam etmi ancak gecekondularda oturan insanlara bak giderek daha zensizlemitir. Gecekondular kentle uyumayan varolar olarak grlmeye balanm ve her trl tehlike ve suun merkezi olarak alglanmaya balanmtr. Meknsal eitsizlii knt alanlar ve gvenlikli siteler rneklerinde tartabilmek. Byk sermayenin kentsel alanlara yatrm yapmas sonucu zgl koullara gre rant deeri yksek ve kentin eperindeki yerleim yerleri daha ok orta ve st snflarn yerletii ve korunakl siteler iinde yaad ayrcalkl yerler haline gelmitir. Ancak, alt-snftan insanlar kentin iinde alt-yap, salk ve evre asndan ou imkndan yoksun yaltlm blgelerde yani knt alanlarnda yaamak durumunda kalmlardr. Dolaysyla, 1980 sonras dnemin Trkiye kentlerinin en belirgin zelliklerinden birisi ayn kent iinde sosyo-meknsal ayrmalar olmutur. Ancak vurgulamak gerekir ki, kentlerde

A M A

278

Kent Sosyolojisi

yaanmakta olan ayrma sreleri sadece meknsal bir ayrma deil ayn zamanda, tketim normlar, davran kalplar ve politik tercihleri asndan da bir ayrma sz konusudur. Sonu olarak, 1980 sonrasnda kentlemenin fiziki dokusunda meknsal bir ayrma veya paralanma yaanmaktadr. Ayn kent iinde, bir yanda yaam standardnn yksek olduu lks ve gvenli konut alanlar, banka binalar, byk i merkezleri, ticaret ve alveri merkezleri, elence yerlerinin bulunmaktadr. Dier yanda ise, nfusun byk blmnn yaygn isizlik, dk cretli ilerde alma, dk gelir, yoksulluk koullarnda yaad ve konut, salk, eitim, ulam gibi temel kentsel hizmetlerden en alt dzeyde yararland ikili bir yap sz konusudur. G olgusu ile kentsel yoksulluk arasndaki ba kurabilmek. zellikle 1980 sonrasnda Krt nfusun youn olarak yaad Dou ve Gney Dou Anadolu blgesindeki kr ve kentlerden zorunlu gle gelenler, kentlerde nceki dnemlerden farkl olarak youn bir isizlik, gvencesiz ve sigortasz alma ve dlanma mekanizmalaryla kar karya kalmlardr. G eden bu insanlarn ou nitelikli bir emek sahibi de olmadklarndan travmatik biimde geldikleri kentlerde en yoksul kesim durumuna gelmilerdir. Bu durum, gmenleri srekli olarak enformel sektrde almaya itmektedir. Seyyar satclktan, inaat iiliine, dzensiz, sigortasz, yar zamanl biimde alan bu gmenler, toplumsal ve meknsal ayrmlamalarla kendini ortaya koyan yeni kentsel yoksulluun nemli bir parasn oluturmaktadr

AM A

AM A

Yerel ynetim ve ynetiim olgularn eletirel olarak analiz edebilmek. 1980 sonrasnda karlan yasalar, belediyelerin kendi bana karar alp uygulamas anlamnda zerklik kazanmalarnda nemli bir dnm noktas olmutur. 1980 sonras dnemde belediyeler nceki dnemlere gre daha zerk bir yapya kavuturulmutur. Ancak yerel ynetimler bu zerklii genel olarak rant mekanizmalarn paylatrma arac olarak kullanmlar ve ou zaman kayrmac ve poplist politikalar izlemilerdir. 1980 sonrasnda ortaya kan ynetiim kavram, genel olarak kentte bulunan tm gruplarn kentin ynetimine katlmasn ngrrken, uygulamada kent ynetimine belli sermaye ve finans evreleri katlmakta ancak kent yoksullar bu sreten dlanmaktadr. Sonu olarak, yerel ynetime herkesin katlmn salamak iddasyla ortaya atlmasna ramen, ynetiim uygulamalar belli gruplar darda brakarak, rant merkezli bir anlay benimseyerek sermaye ve finans evrelerine hizmet etmektedir.

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

279

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi neo-liberal ekonomik politikalarn uygulanmasnn sonucu olarak ortaya kabilecek bir toplumsal gelimelerden biri deildir? a. Taeron irketlerin oalmas b. Sosyal gvenceli ilerin artmas c. Szlemeli ve mevsimlik ilerin artmas d. Esnek alma saatleri ve cretlerin dmesi e. Zengin ile yoksul arasndaki kutuplamalarn giderek hzlanmas 2. Aadakilerden hangisi sermayenin kentlemesi srecinin sonunda ortaya kan gelimelerden biridir? a. Tarm arazilerinin halka almas yoluyla kentsel gelime salanmas b. Arsa ve konut piyasalarnn toplumsal gruplar ayrtracak birer rant mekanizmasna dnmesi c. Dk gelirli ailelere maliyetinin altna konut satnn salanmas d. alanlarn cretlerinin ykselmesiyle birlikte kent arazilerindeki snfsal dalmn yoksullardan yana artmas e. Kk sermaye gruplarnn ve yap-satlarn arazi ve kent meknlarnn ouna hakim olmaya balamas 3. Trkiyede 1980 sonras kentleme sreci ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kentsel sosyal adaleti salamaktan uzak, dlayc, kent meknnn ve kentsel baz blgeleri yksek deerleme nedeniyle her kesime ak olmamas. b. Kent meknn ekillendiren temel dinamik olarak rant yaratma kaygs olduu iin, tm kesimlerin kent ve kentin yaratt olanaklardan yararlanmasn salayan politikalar desteklenmemesi. c. Kentlerin piyasa glerine hizmet etmesi ve bylelikle plansz gelimenin yolunun almas d. Kent meknlarnn ortak alveri meknlar reterek bireyleri bir araya getiren btnletiren bir ilev grmeye balam olmas. e. Kentlemenin bir yandan knt alanlar olutururken ayn anda st snfa hitap eden ve etrafndan soyutlanm gvenlikli siteler retmesi. 4. 1980 sonras gle gelen gmenler ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Youn olarak sadece krdan kente bir g biimi olmas. b. Kentlerden kylere doru bir geriye dn sz konusu olmas. c. Geldikleri kentlerde en ok enformel i piyasasna girebilmi olmas. d. Gvenceli ve sigortal ilere giren gmenlerin girmeyenlerden fazla olmas. e. Gmenler gittikleri illerde daha ok hayvanclk ve besicilikle geimini salam olmalar. 5. zel otomobil sahipliinin gelimesiyle birlikte, kentin evresini oluturan gecekondu halkalar alarak, merkeze daha uzak konumlarda yksek ve orta gelirli gruplarn altkentleri olumaya balamasnn sonucu aadakilerden hangisdir? a. Meknsal ayrma b. Kentle btnleme c. Yerel zerklik d. Nfus art e. Kylama 6. Trkiyenin 1980 sonrasnda yaad kentleme deneyimin sermayenin kentlemesi kavramsallatrmasyla anlatmaya alan kent kuramcs kimdir? a. David Harvey b. lhan Tekeli c. Karl Marx d. Kemal Snmez e. Tark engl 7. Aadaki ifadelerden hangisi 1980 sonras gecekondulama srecinde yaanan gelimeleri en iyi aklamaktadr? a. Gecekondulama gemiten daha hzl bir ekilde artmtr. b. Gecekondular kentsel rant ve piyasa ilikilerine alarak meta arac haline gelmitir. c. Gecekondular apartmanlama srecini tamamlamlardr. d. Gecekondu toplumu kentle her alanda btnlemeye balamtr. e. Gecekondu sadece kullanm deeri iin vardr.

280

Kent Sosyolojisi

Okuma Paras
8. Trkiyede yerel ynetimlerin uygulad ynetiim olgusuyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Ynetiim tm kentli gruplar karar organlarnda temsilini salamaktadr. b. Ynetiim uygulamada olduka adil ve eit sonular yaratmaktadr. c. Yerel ynetim ilkelerine ynetiim algs 1950lerden itibaren yerlemitir. d. Ynetiim mekanizmas Trkiyede kayrmaclk ve rant datmyla birlikte yrmektedir. e. Ynetiim giriimci ve iletmeci anlaytan ziyade sosyal adaleti ve sosyal devleti bir uygulamadr. 9. Zorunlu g sonucu oluan kent yoksulluuyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Zorunlu g ile gelen kitleler kentlerde esnek retim yapan enformel sektrde almak zorunda kald iin ok daha derin bir yoksulluk ierisine girmektedir. b. Zorunlu gler daha ok kentlerden kylere geri dnlerin yolunu amtr. c. Zorunlu g sonucunda kentlere gelen nitelikli igc kentlerin igc piyasasn glendirmektedir. d. Zorunlu g iyi kentlemenin balangc iin gereklidir. e. Kentlemeyi dinamik hale getiren zorunlu gler sanayileme sonucunda ihtiya haline gelen nitelikli emek gcn kentlerde karlamakta olduu iin nemli bir ileve sahip olmutur. 10. Aadakilerden hangisi 1980 sonras kentlemeyi etkileyen faktrlerden biri deildir? a. Sanayileme b. Turizm c. Kylama d. niversite kurulmas e. Ucuzlayan igc

Hasta ehirlerin hasta insanlar Trmzn ehirlerde yaamas nispeten yeni. lk ehrimiz bilinen atalhyk 9000 yl nce kurulmu olsa da toplu halde yaama koullarnn olumas zaman ald. 1800 ylnda Amerikallarn % 96s, nfusu 8000in altnda yerlerde yayordu. Sanayilemeyle kanlmaz olan ehir yaants, trmz tarihinde olmad kadar sarst. Kendine yabanclatrd. zm, yeni yaam ve alma anlaylarnda. Fabrikalarda insann yerini robotlarn almas, yaratc endstriler, alma hayatnn internet zerinden salanmas ve toplu halde bulunmamz gerektirmeyen yeni meslekler, bizleri artk kentlerde yaamaya, st ste sktrlm beton kutularda oturmaya zorunlu klmyor. Trmz, ok daha geni bir corafyada, doann dengesiyle btnleebilecei evlerde yaayabilir. Ne var ki albenili reklamlarla beslenen rant kapitalizminde, kentler kanser hcreleri gibi yaylp oalyor. Gnmz insan kent patolojisinden mustarip. Semptomlarn hepsine birlikte baknca ortaya insan halinin rktc bir tablosu kyor. Hasta ehir, hasta insan Hasta ehirlerde hasta insanlar yayor. Kentli halimiz, konumumuza alkanlk ve aymazlmzdan, sosyal bilimlerin konusu bile deil. Tre cinayetleri zerine saysz tez varken, anonim saldrganlk, otomobillerimizde canavarlamak, dizi katiller biz ehirlilere ait. Bunlar trmzde yeni grlen davranlar. Vicdanlarmz sansrl. Sokaklarda sefilleri sradan bir grnt olarak iselletirdik. Yar a, yar plak el aan ocuklara, kt mendil satanlara kapal vicdanlarmz a Afrikallar iin arada srada szlanmakla dengeliyoruz. nsann insana gvenini yitirdik. Kilit stne kilit vurulu apartmanlarda komumuzu tanmaz, kapmz alandan phelenir olduk. ehir insannn tek gveni, korkusunun gereklemesine kar sigortal olmas. Kente endeksli yaammzda bireye deer verdiimiz yalanyla yayoruz.

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

281

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

ehirli insann doal hali Robotlar gibi ayn saatlerde okullara, ie gidiyor, ayn saatlerde ackyoruz. Karnmz acktndan deil, saatimize baktmzdan anlyoruz yemek zamannn geldiini. Bunlar ehirli insann doal hali. Neon klarmzla geceyi rttk. Yldzlar gremeyince, uzayn derinliine bakp evrendeki konumumuzu dnemeyince, tr olarak haddimizi bilmez olduk. Doaya meydan okuduk. ehirlemenin bireyleri anonimletirdii 20. yzylda kitlelere kimlik veren totaliter ideolojilerin kurban olduk. Faizmin kitle psikolojisi kentlere zg. Politikaclar bizleri en ok meydan mitinglerinde uursuzlatrabiliyor. Nereye kadar? Para bolluunda mimarlarn itahn kabartan, anghay gibi yenilenen ehirler, gelecein deil miadn doldurmu ehirlemenin son rnekleriyken Trkiyede tek bir Atatrk Kltr Merkezini bile yllardr kapal tutanlar, imdi de stanbulu lgn dlerine gmmenin hrsnda. ki yeni stanbul stanbula iki stanbul katarak gelecei ngrdklerini sanrken, 21. yzylda ehirlemenin klmek, otomobilsizlemek, yeillemek, daha az tketmek, kent yaamn yavalatmak olduunun farknda deiller. Hibir ehir daha ok yol, kpr, alt-st geit yaparak trafik sorununu zemezken, akntya krek ekenlerin alk bekledii bir lkede yayoruz. Ve baka lkelerin tecrbesine baklrsa insanlar ada yaama kavuturaca iddia edilen ruhsuz TOK binalar gelecekte gettolamann, crmn, hoyratln adresleri. Trkiyede kentleme geri viteste hzla ilerliyor. GNDZ VASSAF 19/06/2011, Radikal Gazetesi 1.b Yantnz yanl ise, Trkiyede Neo-liberal Dnmler ve Kentlemeye Etkileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trkiyede Neo-liberal Dnmler ve Kentlemeye Etkileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Meknsal Ayrma: knt Alanlar ve Gvenlikli Siteler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Deien G Biimleri ve Kentleme konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Meknsal Ayrma: knt Alanlar ve Gvenlikli Siteler konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trkiyede Neo-liberal Dnmler ve Kentlemeye Etkileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Deien Gecekondu Olgusu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1980 Sonras Yerel Ynetimler ve Ynetiim Olgusu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Deien G Biimleri ve Kentleme konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Giri konusunu gzden geiriniz.

2.b

3.d

4.c 5.a

6.e

7.b 8.d

9.a 10.a

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tark engl, Kentsel eliki ve Siyaset adl eserinin Trkiyede Kentlemenin zledii Yol zerine: Bir Dnemleme Giriimi adl blmde, Trkiyede kentleme deneyimine ilikin bir dnemleme nerisi getirmekte ve her dnemin temel zelliklerini tartmaktadr. Bu dnemler yle yer almaktadr: 1. Ulus-devletin topraksallamas ve kentlemesi (1923-50) 2. Emein kentlemesi (1950-80) 3. Sermayenin kentlemesi (1980 sonras) eklinde dnemselletirmitir. Sra Sizde 2 Kentsel yenileme projeleri erevesinde (kentsel dnm) merkezdeki knt alanlarndaki konutlar, orta ve st-gelir gruplarn ekecek biimde soylulatrlrken ayn zamanda da tarihi meknlar restore edilerek yeni ilevlerle yeniden kullanma almakta, zellikle sanayi kentlerinde artk atl hale gelen sanayi alanlar

282

Kent Sosyolojisi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ya da ky kullanmlar dinlenme ve elenme alanlar olarak yabanc turistler iin de cazip klnm turistik blgelere dntrlmektedir. Bu ekilde yksek rant elde etme olanan yitirmi ancak bu potansiyeli barndran kent paralar yksek gelir gruplar asndan cazip klnarak tketime almaktadr. Soylulatrma ve dier yenileme projeleri knt alanlarnda yaayan ve kent iinde ucuz konut edinme olanaklar son derece snrl olan yoksul kesimleri yerinden etmekte ve kentin eperinde yeni yoksulluk blgelerine itmektedir. Ayrca kentte var olan potansiyellerin yeniden canlandrlmas yan sra yerel ynetimlerin, daha byk organizasyonlara ev sahiplii yapmak zere devreye girerek uluslararas spor karlamalar iin stadyumlar, fuar alanlar, Disneyland gibi tema parklar ve elence meknlar ve zellikle turistler iin gvenli alveri alanlarnn yaratlmasna n ayak olduklar gzlenmektedir (Boyer, 1992, Gottdiener, 1995; Trkn ve Kurtulu 2005, s.14). Sra Sizde 3 Neo-liberal dnemin ekonomik anlamda gcn arttran ve sermayenin yeni gzbebei artk dnya kentleri olarak kavramsallatrlan New York, Londra ve Paris gibi byk metropol kentlerdir. Dnya kentleri, iinde uluslararas mali sermayenin egemen olduu bir birikim srecinin geerli olduu, ticari ve mali ilemlerin serbestletirilmesi, retim sisteminin ve igc piyasasnn esnekletirilmesi abalanyla i ie gelien, iletiim teknolojisinin yeni iliki alar dourduu metropol kentlerdir. Bu kentler uydu balantl iletiim ebekesi, mali kurulular, uluslararas standartta barnma ve elence ieren bir merkez (Bora, 1996, s.102) ve onun evresindeki i merkezleri, alveri merkezleri, endstriyel retim alanlar ve yerleim yerlerinden olumaktadr. Akkaya, Y. (1999) 1980 Sonrasmda Belediyelerde i Hareketleri, ada Yerel Ynetimler. Cilt 8, 2, 43-57. Alver, K (2007) Siteril Hayatlar, Kentte Meknsal Ayrma ve Gvenlikli Siteler. Ankara: Hece. Ataay, F (2001) Trkiye Kapitalizminin Meknsal Dnm, Praksis. Kent ve Kapitalizm zel Says, 2, 53-97. Bora, T. (1996) Taralaan ve Tarasn Kaybeden Trkiye, Birikim. 86/87, 101-106. Ayata, Sencer (1996) Varolar, atma ve iddet, Gr. 6, 18-23. Boratav, K. (1991) 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm. stanbul: Gerek Yaynevi. Doan, A. (2001) Trkiye Kentlerinde Yirmi Yln Bilanosu, Praksis. Kent ve Kapitalizm zel Says, 2, 97-124. Eraydn, A. (1988) Sermaye Birikim Srecinde Kentler, Defter. 5, 133-153. Eraydn, A. (1992) Post-Fordizm ve Deien Meknsal ncelikler. Ankara: ODT Mimarlk Fakltesi. Erder, S. (1995) Yeni Kentliler ve Kentin Yeni Yoksullar, Toplum ve Bilim. 66, 106-119. Erder, S. (1996) stanbulda Bir Kent Kondu mraniye. stanbul: letiim. Erder, S. (1997) Kentsel Gerilim. Ankara: Umag. Erman, T. (2004). Gecekondu almalarnda teki Olarak Gecekondulu Kurgular, European Journal of Turkish Studies. Say, 1. Ersoy, M. ve engl. H. T. (1998) Kreselleme ve Yaran Kentler, TMMOB Makine Mhendisleri Odas (der.) Sanayi 97 Kongresi iinde, Ankara: TMMOBMMO, 135-139. Etz, Z. (2000) Varo: bir istila, bir tehdit, Birikim. 132, 49-53. Geni, . (2006) Hatice Kurtulu, stanbulda Kentsel Ayrma: Meknsal Dnmde Farkl Boyutlar, European Journal of Turkish Studies. Book reviews, URL: http://www.ejts.org/document580.html Gler, B. A. (1992) Yerel Ynetimler-Liberal Aklamalara Eletirel Yaklam. Ankara: TODAiE. Gler, B. A. (1996) Yeni Sa ve Devletin DegiimiYapsal Uyarlama Politikalar. Ankara: TODAiE. Gler, B. A. (1998a) Yerel Ynetimler / Liberal Aklamalara Eletirel Yaklam, 2. Bask, Ankara: TODAE.

10. nite - Trkiyenin Kentleme Deneyimi (II): 1980 Sonras

283

Gler, B. A. (1998b) 1998 Reform Tasars zerine nceleme, ada Yerel Ynetimler, 7 (4), 3-25. Ik, O. (1996) 1980 Sonras Trkiyede Kent ve Kentleme. Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi. Cilt 13, 780-801. Ik, O. (1998) Trkiyede Krdan Kente Gn Deien Nitelii: Yeni Sorunlar, Blge Birimi Trk Milli Komitesi (der.). Blge Planlama Kongresi iinde, stanbul: T Mimarlk Fakltesi, 105-111. Ik, O, Pnarcolu, M. (2003) Nbetlee Yoksulluk: Gecekondulama ve Kent Yoksullar: Sultanbeyli rnei. letiim, stanbul. Ik, (2005) Trkiyede Kentleme ve Kentleme Modelleri, Ege Corafya Dergisi. 14, 57-71. Karamerliolu, M. A. (1995) Globalizm ve Trkiyede slam, Mrekkep. 3, 4, s.63-68. Kaygalak, S. ( 2001) Yeni Kentsel Yoksulluk, G ve Yoksulluun Meknsal Younlamas: Mersin/Demirta Mahallesi rnei, Praksis. Kent ve Kapitalizm zel says, 2, 124-173. Kaygalak, S. (2009) Kentin Mltecileri, Neoliberalizm Koullarnda Zorunlu G ve Kentleme. Ankara: Dipnot. Kongar, Emre (1998) 21. Yzylda Trkiye. stanbul, Remzi Kitabevi. Kozanolu, C. (1996) 80lerde Gndelik Hayat, Cumhuriyet Donemi Tiirkiye Ansiklopedisi. Cilt 13, 596-600. Kurtulu, H. (2005), stanbulda Kapal Yerlemeler Beykoz Konaklar rnei, stanbulda Kentsel Ayrma iinde, Ed. (H. Kurtulu), stanbul: Balam Yaynlar. Peker, M. vd. (1997) G, Kentleme Sorunlar ve Yerel Siyaset: Yeni Eilimler, Yeni Yaklamlar, zmir: Saray. Snmez, M. (1998) Blgesel Eitsizlik: Trkiyede Dou-Bat Uurumu. stanbul: Alan. engl, H. T. (2000) Siyaset ve Meknsal lek Sorunu, Derleyen: E. A. Tonak, Kreselleme/Emperyalizm, Yerelcilik, i Snf iinde, Ankara: mge, 111-158. engl, H. T. (2001) Kentsel eliki ve Siyaset: Kapitalist Kentleme Sreleri zerine Yazlar. stanbul: WALD Yaynlar. engl, H. T. (2002) Kapitalist Kentleme Dinamikleri ve Trkiye Kentleri, Evrensel Kltr. Say, 128.

Tekeli, . (1988) Kentlemeye Kapital Birikim Sreleri Asndan Bakmann Salad Olanaklar. Defter. 5, 130-132. Tekeli, . (1998) Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas, 75 Ylnda Degien Kent ve Mimarlk. stanbul: Trkiye Bankas, 1-24. Tekeli, . (2000) Kent Yoksulluu ve Modernitenin Bu Soruna Yaklam Seenekleri zerine, Gven, M., enyapl, T. ve Tekeli, . (der.), Kent Yoksulluu iinde, stanbul: TESEV. Trkn, A. ve Kurtulu, H. (2005) Giri, stanbulda Kentsel Ayrma iinde, Ed. (H. Kurtulu), Balam Yaynlar, stanbul, 9-25. Ylmaz, N. (2003) Farkllatran ve Ayrtran Bir Mekanizma Olarak Kentleme, Sosyal Siyaset. 48, 249267.

11
KENT SOSYOLOJS
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kentsel dnm kavramn ve farkl programlarn tanmlayabilecek, Kentsel dnmn neoliberal ekonomi politikalarla olan ilikisini kurabilecek, Soylulatrma ve kentsel dnm kavramlarn karlatrabilecek, Trkiyede kentsel dnmn yasal srecini aklayabilecek, Karma gelirli konut alanlarn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Kentsel Dnm Soylulatrma Yerinden Edilme Sanayisizleme Yasal Sre Neoliberal Kentleme Karma Gelirli Konut Alanlar

indekiler
GR KENTSEL DNM VE KAVRAMSAL TARTIMA TARHSEL ARKA PLAN EKONOMK GELMEDE KLTREL STRATEJLER VE SOYLULATIRMA TRKYEDE KENTSEL DNM VE YASAL SRE ALTERNATF BR POLTKA: KARMA GELRL MAHALLELER YAKLAIMI

Kent Sosyolojisi

Kentsel Dnm

Kentsel Dnm
GR
Dnya zerinde gerek kentlerin says gerekse kentli nfus her geen gn artmaktadr. Artk, kent toplumlar hkim hle gelmitir. 2030 ylnda dnya nfusunun %60nn kentlerde yaayaca tahmin edilmektedir (UN/Habitat, 2004). Bu durum ayn zamanda kentlere ait sorunlarn da giderek artmas anlamna gelmektedir. Nfus bykl ile lkeleri andran megakentlerin says artmaktadr. Bu durum sosyal sorunlarn yan sra ciddi meknsal sorunlara da neden olmaktadr. Mevcut ekonomik ve evresel kaynaklarn giderek yetersiz hle gelmesi, konut sorunlarnn bymesi, kentsel alt yap ve evrenin eskimesi-kullanlamaz olmas gibi bir dizi sorun yeni yntemlerle zlmeye allmaktadr. Bu yntem ve politikalardan biri de kentsel dnmdr. Bu olgu kentlerin oluumundan te kentlerin devam ile ilgili bir yaklam iermektedir. Kentsel dnm olgusu Trkiyedeki kent literatrne yakn zamanlarda giren bir kavramdr. Fakat kavramsal karlna bakldnda, bu kavramn daha eski uygulamalar kapsayan bir olgu olduu grlmektedir. Dolaysyla aada ele alnacak olan kavramsal aklama, tarihsel ve toplumsal bir yaklamla detaylandrlacaktr. Bu blmde ayrca kentsel dnmn yaratt etkilerle gndemde olan soylulatrma ve karma gelirli konut alanlar gibi farkl kavramsallklar da ele alnacaktr.

KENTSEL DNM VE KAVRAMSAL TARTIMA

A M A

Kentsel dnm kavramn ve farkl programlarn tanmlayabilmek.

Kentlerin gelime srelerinde kntye urayan eski kent ii alanlarnn yklp yeniden yaplmas veya yenilenmesi gnmze ait bir olgu deildir. Farkl dnemlerde ve farkl nedenlerle gerekleen kentsel yeniden yaplanmalar kentin meknsal ve toplumsal geliimini belirleyen ekonomik, politik ve kltrel olmak zere birok deikenin etkisiyle gereklemitir. Sadece toplumsal ihtiyalar deil, yaanan savalar ve doal afetler gibi olaanst gelimelerle gerekleen dnmler, ada toplumlarda ok ynl uygulamalarn aralarn iermitir. Kentsel dnm kavram kentsel yeniden yaplanmalarn tarihselliine gre farkl uygulama programlarnn emsiye kavram olmutur. Bu kavram, kent-

286

Kent Sosyolojisi

Kentsel dnm programlar kendi iinde meknsal ve sosyal kriterlere gre ayrtrlarak farkl isimler almtr. Buna gre 1950li yllarda bir yeniden ina politikas uygulanrken, 1960l yllarda yeniden canlandrma, 1970lerde yenileme ve 1980lerde yeniden gelitirme uygulamalar n plandadr.

sel sorunlarn zmn salayan ve deiime urayan bir blgenin ekonomik, fiziksel, sosyal ve evresel koullarna kalc bir zm salamaya alan kapsaml bir vizyon ve eylem olarak tanmlanmaktadr (S.Thomas, 2003tan Aktaran Turok, 2004, s.25). Bir baka tanm ise kentsel dnmn, kentsel bozulma srelerini daha iyi anlama ihtiyacndan doduunu belirterek, gerekletirilecek dnm, elde edilecek sonular zerine kurulan bir uzlama olarak tanmlar. Gerek yaygn tanmlarda gerekse eletirel yaklamlarda, bir kentsel alanda yitirilen ekonomik ve mekansal etkinliin yeniden kazanlmas asndan kentsel dnmn nemi veya yetersizlikleri zerinde durulmaktadr (Lichfield, 1992; aktaran Akkar, 2006, s.29-38). Farkl tanmlarda ortak olarak grlen vurgu, bir kentsel alanda yitirilen ekonomik etkinliin yeniden kazanlmas sosyal sorunlarn iyiletirilmesi zerinedir (Roberts ve Skyes, 2000, s.10-13). Kentsel dnmn konusu ou zaman kentsel gerileme, kentsel khneme, yoksullama, suun artmas ve sektrel deiimlere bal i kayplar gibi bir dizi sorunu da ierir. Buna yeni fonksiyonel ihtiyalar ile ska gndeme gelmi olan byk ulam alar, yeni liman veya istasyonlarn yapm ve dnmn de eklemek gerekir (en, 2008). Son yarm yzyln kentsel yeniden yaplanmalarna bakldnda, kullanlan dnm programlar kendi iinde meknsal ve sosyal kriterlere gre ayrtrlarak farkl isimler almtr. Buna gre 1950li yllarda bir yeniden ina politikas uygulanrken, bunu takip eden 1960l yllarda yeniden canlandrma, 1970lerde yenileme ve 1980lerde yeniden gelitirme uygulamalar n plandadr. Belirtilen her bir kentsel uygulamann dnemlere ayrlmasndaki kriterler ise yle belirtilmektedir: Strateji ve uyum, anahtar aktrler ve ykleniciler, meknsal dzey ve faaliyet, ekonomik odak, sosyal ierik, fiziksel nem ve evresel yaklamdr. Bu biimde sralanan proje ve programlarn temel boyutlar her bir dneme gre farkl niteliklerle ortaya konmaktadr (Roberts ve Skyes, 2000). Kentsel dnmle birlikte anlan ama farkllklar tayan nemli bir olgu da soylulatrmadr. ngilizcede gentrification olarak kavramlaan soylulatrma olgusu Bat toplumlar asndan sanayisizlemeyi izleyen bir politika olarak 1960 sonlarnda izleri grlen kentsel bir yeniden yaplanmadr (en, 2006). Bu olgu Trkiye asndan ise yeni saylabilecek bir sretir.
SIRA SZDE Sanayisizleme nedir?

SIRA SZDE

DNELM Soylulatrma, eski kent merkezlerinin zellikle yeni orta snf tarafndan yeniden S O R U kefedilmesi ve kent merkezinde yaayan ii snf ile dier kent DKKA yoksullarnnTyerinden edilmesi biiminde zetlenebilir. SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Yukarda belirtilen her bir program, dneminin sosyo-ekonomik ncelikleriyle DNELM uygulanmtr. 1800l yllardan itibaren 1950lilere kadar olan dnemde gerekleen byk kentsel yenilemelerde, kapitalist ekonominin meknsal rgtlenme ihS R plandadr. Bu ihtiyala birlikte igcnn kentle olan ilikisi ekotiyac oldukaOn U nomik bir temelde olmak zere ev-iyeri ba zerinden ekillenmitir. Sektrel ve kiisel yer seimiAtercihleri asndan olaan beklenti, ev-iyeri ilikisini, maliyetleDKK T ri en aza indiren ve kolaylklar maksimize eden ilkeler ile gerekletirmeye alr. Buna ramen bu ilikinin tarihsel olarak zorland, toplumsal gerilimlere yol atSIRA SZDE grlmtr. Bu dnemin en kapsaml mdahalesi veya operasyonu, kukusuz Haussmannnn 1850-60 yllarnda Paristeki uygulamalardr. Etkisi ve politik tavr itibariyle bu uygulama kent tarihinde hl nemli bir rnek olarak durur. Kent AMALARIMIZ iinde kendiliinden olumu snfsal ve sosyal karma yap, dzene sokulmak amacyla homojenletirilmeye allmtr. Bu programlarn her biri gnmzde hl uygulanan kentsel programlardr. rnein kentsel canlandrma, tarihi kent K T A P alanlarnn iinde yaanlan bir yer olarak korunmas iin nerilen bir programdr.
TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

11. nite - Kentsel Dnm

287

(Bu tanmlarn ve programlarn her biri iin bkz. Pelin Pnar zden, Kentsel Yenileme, Bilim ve Sanat Yay., Ankara: 2008) Yeniden ina, yeniden canlandrma, yenileme, yeniden gelitirme ve kentsel koruma kavramlarnn ierikleri (Okyay, 2001; Kuban, 2000), uygulanan rneklerin yaratt etkilere bal olarak deiebilmektedir. Yenileme programlarnda ykp yeniden yapmaya bavurulmas dier uygulamalardan farkl olarak daha derin etkiler yaratmaktadr. Ksaca belirtmek gerekirse ykp yeniden yapma giriimleri her zaman tarihsel mimari deerlerin korunmas ve srdrlmesini tehdit etmitir. Ayrca yerinden etmelere neden olmas ile kentin eski alanlarna maduriyetler yaatmtr. Canlandrma ve gelitirme gibi uygulamalar, sorun alannda ekonomik ve meknsal bir iyileme salamaktadr. Bunu takiben o kentsel alann ekonomik deeri ve talebi artmakta ve amalanan sonulardan farkl olarak bu uygulamalarla da yerinden etmelere neden olabilmektedir. Aadaki tablo, kentsel dnm politikalarnn farkl boyutlar ile farkl dnemlerdeki belli bal niteliklerini zetlemektedir.

Kentsel dnm bir kentsel alanda yitirilen ekonomik ve meknsal etkinliin yeniden kazanlmas olarak tanmlanmaktadr.

Tablo 11.1 Kentsel Dnm Sreleri Dnem Politika Biimi 1950ler Kentlerin Yeniden nas (Reconstruction) Kentlerin yeniden inas ve bymesi Genellikle banliylerdeki geliim bir master plana bal 1960lar Kentsel yiletirme (Revitalisation) 1950lerin devam niteliinde; banliyler ve evresinde genileme; kentsel salklatrmann ilk giriimleri 1970ler Kentsel Yenileme (Renewal) Var olan yapnn yenilenmesine odaklanlmtr ve mahalli lekte planlar balamtr; gelime hl ehrin evresindedir. zel sektrn rolnn gelimesi ve yerel hkmetin desantralizasyonu 1980ler Kentsel Yeniden Yaplandrma (Redevolopment) Birok byk lekli yeniden yaplandrma planlar; nc (flagship) projeler ve kent merkezinin dnda projeler sz konusudur. 1990lar Kentsel YenilemeCanlandrma (Regeneration) Kentsel dnm politikalar ve deneyimlerine doru daha kapsaml bir yaklam sz konusudur.

Ana Strateji ve Ynelim

Aktrler ve Paydalar

Ulusal ve yerel hkmet, zel sektr giriimcileri ve yklenici firmalar

Kamu ve zel sektr arasnda daha dengeli bir yaklam

zel sektr ve zel Ortaklklar en belirgin ajanslarda arlk vardr. Ortaklklarn yaklamdr. gelimesi sz konusudur. Stratejik perspektifin yeniden ele alnmas edilmesi ve blgesel lekte gelime Kamu kurulular, zel ve gnll kurulular arasnda denge

Yerel ve mahalle leinde

Balangta Gelimenin blgesel blgesel lekte lei ortaya kmtr. sonrasnda daha yerel yaklam

lk dnemlerinde mahalle leinde iken daha sonra yerel lek belirgindir. Baz kamusal fonlarla birlikte zel sektr dominant durumda

Gelimenin mekansal ls Ekonomik erik

Kamudaki kaynak 1950lerin sonlarndan kstlamalar ve Kamusal ve baz zel zel sektr itibaren zel sektr sektr yatrmlar yatrmlarnn yatrmlarnn etkisi geliimi

288

Kent Sosyolojisi

Toplumsal erik

Barnma ve yasam standartlarnda geliim

Toplumsal refahn geliimi

Halk tabanl faaliyetler ve yetkilendirmeler

Baz zel durumlarda desteklerle birlikte halkn kendini idare etmesi Byk lekli yenileme ve yeniden yaplandrma projeleri, nc (Flagship) Projeler evreye dair daha geni yaklamlarla ilgili gelimeler

Halkn rolnn kuvvetlenmesi

Kentin merkez alanlarnn yeniden ikamesi ve kent evresinde gelime Peyzaj ve yeillendirme

Fiziksel nem

Var olan alanlarn salklatrlmasyl a birlikte 1950lerin devam niteliinde Baz seici yenilemeler

Eskimi kentsel alanlarn daha kapsaml yenilenmesi

1980lere gre daha iddiasz projeler, kentsel koruma

Yeni fikir ve grlerle evresel yenilemeler

Kaynak; Sthr, 1989 ve Lichfeld, 1992. Alnt; Roberts, 2000

evresel Yaklam

evresel srdrlebilirlik kavramnn tanm

Kentsel dnmn dayanaklar, kentsel gelime eiklerinin krize girdii veya kendini yeniden retemedii dnemlere ait olmaktadr. Bu dayanaklar meknsal deil ayn zamanda sosyomeknsal ve ekonomik bir sreci kapsamaktadr.

Yukarda sralanan kentsel uygulamalarn kavramsal referanslar, Bat kentlerinde yaanan deneyimlerin bilgisine, akademik almalara ve buna dayal bir snflandrmaya dayanmaktadr (Akkar, 2006). Trkiyede ise kavramlarn ieriine ve pratikteki karlklarna dair sren bir karmaa sz konudur. Kentsel dnm kavramnn ykp yeniden ina etme mi yoksa mevcut gerilemi ve khnemi sorun alanlarn yenilmeyi mi kapsad hatta tarihi kent alanlarna dair yaklamyla kentlerin geleceini tehdit mi ettii tartlmaktadr. Fakat btn bunlara ramen Trkiyede kentsel dnm ad altnda konuulan ve zerine tartlan konunun ilk referans eski gecekondu alanlar ile gerilemi tarih kent merkezlerindeki sorunlar gidermek zere gerekletirilen uygulamalar olmaktadr.

TARHSEL ARKA PLAN

Kentsel dnm Trkiye kentlemesi asndan henz btnlkl bir politika izlenimi brakmamaktadr. Buna ramen kentsel dnm sanayi devrimini erken yaam Bat kentleri asndan tarihi olduka eski olan bir sretir. Bu srecin tarihsel referanslar 19.yzyl ile 20.yzyln kapsaml kentsel yeniden yaplanmalarna kadar uzanr. Oysa bugn Trkiyede de tartlan kentsel dnm program, 1980li yllarn neoliberal ehircilii ile karakterize olan ve 1990l yllarda kresel etkisi artan bir olgudur. Bu srecin, kapitalist kentlerin yaad ve 19.yzyldan bu yana devam eden her trl kentsel yaplanmalardan fark, yeni bir ekonomi politik programa sahip olmasdr.

19. Yzyl ve Erken Sanayileme Dnemi

Kentsel dnm uygulamalarnn erken dnemi, 19. yzylda Avrupada yaanan sanayileme ve buna bal olarak gerekleen hzl kentleme sreciyle balar. Kentlere akan krsal nfus sanayide iilemi, barnma ve salkl evrede yaamak gibi nemli toplumsal ihtiyalarn karlanmasnda ciddi sorunlarla karlamtr. Gerek sanayinin ihtiyalar iin gerekse sanayi alanlarnn ihtiyalar iin kentin mevcut meknsal yaps yetersiz kalmtr.

11. nite - Kentsel Dnm

289

Yeni ulam aralar iin gereken yollarn almas, konut alanlarnn inas, fabrika, antrepo, pazar alanlar, okullar, hastaneler ve kamusal kurumlar iin yeni arazi kullanmnn yan sra eski yaplarn da yklmas gerekmitir. Bu ykp yeniden yapma, kentsel dnmn bir tr olan kentsel yenileme programlar ile gerekletirilmitir. Bu amala kentsel planlama sistemi yeni ihtiyalar asndan gelitirilmi, sosyal ve meknsal ierii de deimitir. 19. yzylda sanayileme ile birlikte bat lkelerinin byyen kentlerinde ii snfnn yaad sosyal ve ekonomik knt alanlarnn iyiletirilme ihtiyacnn gndeme gelmesi, kentsel dnmn temellerini oluturmutur. Dolaysyla erken dnem kentsel dnm, yaanan sefaletin ve evresel dzenlemelerin ilac olarak grlmtr. Bu uygulamalar salk tedbirleriyle de egdml olarak uygulanmtr. 19.yzyln ortalarndan 1945lere kadar olan srete kentlerdeki fiziksel ve toplumsal bozulmaya kar en nemli mdahale biimi kentsel yenileme (urban renewal) olmutur. Bu dnemde toplumun byk bir kesiminin ihtiya ve beklentilerini karlamak kanlmaz hle gelmiti. 19. yzyln ortalarnda ekonomik ve ideolojik inasn tamamlam olan kapitalizm dayanklln modern kentin inas ile salamay amalamtr. Temiz, salkl ve yaanabilir kentlerin gelitirilmesi amacyla ilk kentsel yenileme projeleri kamusal alanlarn artrlmasn hedeflemitir. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Avrupann yeni sanayi kentleri modern kentlere dnrken ok etrafl deiimler yaanmaktayd: Sanayinin ihtiyac olan igcn ve kapitalizmin yeni snflarn meknda yerletirerek sermaye birikim hzn tehdit eden snfsal isyan (atma) potansiyelini harekete geirebilecek sefalet, greceli olarak engellenmekte/ertelenmekte, Hizmetler ve metalarn mekndaki ak hzlanmakta, Kapitalizmin ar birikim kaynakl krizlerinin almasnda kentsel yatrmlar sermaye birikiminin ikinci dngsn oluturarak, krizi ertelenmekte, Toplumsal szlemeye dayanan yeni ve soyut ortak kimlikler (vatanda, halk) meknsal semboller (antlar, meydanlar, ant-sembol binalara verilen isimler gibi) yoluyla somutlanarak zdeleme salanmaktadr (Kurtulu, 2008). Ayn dnemde kamusal alanlarn artrlmas amacyla btnleen Park Hareketi kente doay getirmeyi amalamtr. 1844te Liverpoolda Birkenhead Park, 1845te Londrada Victoria Park ve 1863te de New Yorkta Central Park yaplmtr. Bu devasa parklarn inas, kenti nemli bir yatrm alan olarak iaret etmi ayn zamanda bu alanlarn alt snflarn ortak kamusal kullanmna almas, onlarn da kentsel dnmden greceli olarak pay almalarn salamtr. Bu meknsal rekabet asndan snfsal gerilim belli lde azaltlmaktayd. Park Hareketini, kent merkezlerinde geni bulvar ve caddelerin almasn kapsayan kentsel yenileme projeleri izlemitir. 19 yzyln ikinci yarsndan I. Dnya Savana kadar olan dnemde kentsel dnm, modern kentin kapsaml imar hareketleriyle ina edildii; metalar, hizmetler ve emein mekndaki hzl aknn saland ve ulusal ortak kimliin simgelerinin antsal binalarla modernleen zihinlere nakedildii, modern toplumun meknsal inasna iaret etmektedir (Kurtulu, 2008). Bu dnemde kente mdahale etmek bir kamu meselesidir. ngilterede 1851de karlan Konut Kanunu bu kentteki toplumsal uygulamalar asndan nemli bir rnektir. Ayrca 1850-1860 yllar arasnda Parise ynelik gelitirilmi olan Baron Haussmannn kapsaml operasyonlar dier nemli rnektir. Bu dnemde ii s-

290

Kent Sosyolojisi

nfnn ounlukta olduu kent merkezinde byk ykmlar yaplmtr. Kentin merkezi yerleri byk bulvarlarla birbirine balanmtr. Bylece dnemin yneticilerinin yaklamna uygun biimde kentin denetlenmesi meknsal adan da mmkn olabilecekti. Bu dnemde de Londradaki Park Hareketini andrr biimde byk parklarla kentin balantsn salamak gibi bir aba da gze arpar. Paris kent merkezi bu ulam alar ile kent merkezi dndaki Bois de Boulogne ve Bois de Vincennes gibi parklara balanmtr. Avrupadaki bu modernist ve otoriter yenileme projeleri gerekleirken, Kuzey Amerikada Gzel Kent Hareketi gelimekteydi. Bu hareketin etkisiyle ise kentlerde geni bulvar ve caddeler almtr. Kentin hakim formunda belediye ve mahkeme binalar, ktphane, mze gibi nemli kamusal yaplar ne kmtr. Bu yaplar bulvar ve caddelerin etrafna yerletirilerek kent merkezinin yenilenmesi gerekletirilmitir.

2. Dnya Sava Sonras: Refah Kapitalizmi ve Kentler

Emein yeniden retimi ile toplumsal snflarn ayrmas; bu snflarn ekonomik, politik ve kltrel zelliklerinin olumas arasnda ontolojik olarak da nem tayan nemli bir ba vardr.

Fonlamalar veya mali tevikler slum gibi khnemi kent alanlarnn temizlenmesindeki ykm ve yeniden gelitirmeye dayanan kentsel yenilemelere ynelmitir.

kinci Dnya Savan izleyen yeniden yaplanma sreci, refah toplumu ve sosyal devlet anlayna dayal bir kapitalist kentleme deneyimini yaatmtr. Keynesyen ekonomi politikalarnn hakim olduu ve 1950li yllardan itibaren 1970lere kadar sren bu sre, talep eksenli politikalara dayanmaktayd. cret politikalar ile sosyal gvenlik sistemlerinin gelimesi ynnde nemli admlarn atld bu dnemde, kentsel gelimede ortak tketim ihtiyalarna ve emein yeniden retimine yaplan kamusal yatmlar artmtr. Kentsel harcamalar refah dneminde ncelikle eitim, salk, konut, ulam gibi ortak tketim alanlarna ynelmitir. Ortak tketim harcamalar, zel giriimci asndan yeteri kadar krl olmadndan, devlet harcamalar nemli lde artmtr. Kentsel harcamalar ve ortak tketimin byk lde devlet tarafndan yerine getirilmesi; devletin kr amac gtmeden retimi bizzat rgtlemesi, rant, faiz ve kr gelirlerinden nemli lde veya tmyle vazgemesiyle mmkn olmutur (Tekeli, 1988). Mlkiyet yatrmlarnn sbvanse edilmesi kresel mali piyasalardaki ksa dnemli yatrmlarn seyrini de etkilemitir. Kresel sermaye hareketi bu teviklerle hzlanmtr (Weber, 2004). Londra, Atina, Kopenhag, Lizbon, Rotterdam vb kentlerdeki byk projelerin gerekletirilmesinde; kentlerin turizm merkezi yaplmasnda devletin rolnn zellikle kurumsal ve finansal adan olduka etkin ve kapsaml olduu belirtilmektedir. Tarihsel koruma ve bunu izleyen yeni mzelerin ve yeni turizm alanlarnn oluturulmas tevik edilmitir (Zukin, 1998). Yukarda aklanan politikalar (ya da bir anlamda Modernist Hareket) kinci Dnya Savandan sonra da etkili olmutur. Sava sonras Avrupa kentlerinde oluan byk ykmlar, kentlerin yeniden inasyla (urban reconstruction) ilgiliydi. Yaanan meknsal ve toplumsal ykmlar aabilmek iin yerel leklerde politikalar gelitirilmitir. Amerika Birleik Devletlerinde 1949da Konut Yasas ile sosyal konut politikas gelitirilmeye allm ve kalc bir kentsel dnm program hedeflenmitir (Roberts, 2000). Yerel ynetimlerin gerekletirdii kentsel gelime programlar ve planlaryla ilgili olarak merkezi ynetim de ilgili ilkleri ve standartlar ieren detayl rehberler oluturmutur. Kamu nclnde balayan kentsel dnmler (yenileme biiminde) 1950lerin sonlarna doru zel sektr yatrmlaryla birlemitir. Yaplan yenileme projeleri ve planlar sadece kent ii alanlara deil, kenar mahallelerin temizlenmesine (fiziksel evre asndan) de ncelik vermitir. Bunun iin ykmlar kapsaml olmaya balamtr. Yklan eski ve khnemi konutlarn yerine byk sosyal konut bloklar ina edilmitir. Bu sre kentlerin

11. nite - Kentsel Dnm

291

evresinde bymeye balayan banliyleri de arttrmtr. Dnemin refah politikalar nedeniyle yksek gelirli ve gvenceli ilerde alan kesimler, Avrupa ve Kuzey Amerika kentlerinde talep eksenli bir politikayla byyen banliylerin kullanclar olmulardr. Eski kent merkezlerindeki ykmlar sonrasnda yeni kent merkezleri tamamen ofis ve ticaret ilevleriyle donatlmaya allmtr. Dayanakl tketim mallar ve zellikle otomobil kullanmnn yaygnlamas ise banliy yaamn nceleri herkes iin ekici yaparken daha sonra anlatlaca gibi ciddi sosyal kmazlar da beraberinde getirmitir. Hiroima Danbara Kenti Kentsel Dnm Projesi (Japonya) 6 Austos 1945te Hiroima ehri zerine, dnyann ilk atom bombas atlmas 140.000 kiinin lm ve 13 kilometrekarelik bir alann tamamen yerle bir olmasna sebep olmutur. Bylesi bir ykm blgeyi kanlmaz bir yeniden yaplandrmayla kar karya brakt. Hiroima kentsel dnm projesi, dnyann en gzel ve endstriyel olarak retici ehrini yaratmak iin uygulanmtr. Yeillikleri, nehirleri ve kltr ile dnya barna hizmet verecek rnek bir yerleim yeri oluturulmak istenmitir. Danbara yeniden geliim projesi, ehrin en eski blgelerinde ok iyi planlam, yaratc ve etkin bir tarzda gerekletirilen kk lekli bir yeniden dou hareketinin balangcdr. Danbara projesi, blgeye sadece fiziksel ve evresel geliim deil, ayn zamanda endstriyel ve kltrel bir geliim salamak iin planlanmtr. Blgeyi yeniden yaamak ve almak iin ekici hale getirmeyi amalanmtr. Proje 1973 ylnda onaylanm, 1983 ylnda balatlm ve 1995 ylnda tamamlanmas hedeflenmitir. Binalarn yzde 62si zerinde bu tarihe kadar allmtr. Proje, kamu, zel sektr ve yerel halk ibirlii ile gerekletirilmitir. Dnm alanndaki 461 bina zel sektr tarafndan ina edilmitir. Bu binalar genel olarak ana yollar zerinde, 7 ila 10 katl, yerleim yeri olarak veya ticari amal kullanlan binalardr. Projenin toplam maliyeti 283.800.000 dolardr. Maliyetin %38i yerel ynetimlerden, %57si Hiroima ehrinden ve %5 i dier zel kaynaklardan salanmtr. Danbara blgesinin temel ihtiyalarndan biri de genler ve yetikinler iin dinlenme imkn salayacak meknlardr. 1995 yl itibari ile Danbara 5 park alan (10002500 metrekare), 2 yeil alan ve 13 oyun parkna kavumutur. Btn yeni parklar ve oyun alanlar blgenin geleneksel karakterini yanstacak ekilde dizayn edilmitir. Ayrca proje kapsamnda 4.761 metre uzunluunda ana yol, 10.457 metre uzunluunda ikinci derecede nemli yol inaat gerekletirilmitir. Projeye halk tarafndan kurulan rgtler de katlmtr. 21 rgt kurulmu, bunlarn 12 si yaplan planlarn karar aamasnda etkin rol oynamlardr. Kara aamalarnda halk rgtlerinin yer almas, zellikle fakir yerleim alanlarnda yaplan almalara estetik katmtr. Kaynak: iman, ve Kibarolu, 2009, s.4. 1940lardan 1960lara kadar olan yllarda ngilteredeki dnm pratikleri zellikle meknsal ve fiziksel bir vurguyla ar kalabalk ve salksz konutlarn iyiletirilmesi ya da yklarak geliimin kent evresine ynlendirilmesi biimindeki baz zmleri iermekteydi. Fakat bu dnemin sosyal politikalara dayal uygula-

292

Kent Sosyolojisi

1960-1970li yllar fiziksel bozulmayla toplumsal bozulma arasndaki dorudan balantya dayanan ve toplumsal sorunlara duyarl olma hedefini gden kentsel iyiletirme ve yenileme projeleri gelitirilmitir. Kentsel salklatrma (urban rehabilitation) giriimlerinin ilk rnekleri de bu dnemde gndeme gelmitir.

malarda kent merkezlerine skp kalan yoksullama, banliylerdeki sosyal ilikilerin zayflamas, etnik gerilimler ve artan su oranlarn ortadan kaldramamas ve bu sorunlar politikletirmesi bilinen bir durumdur. ngilterede hzl kentsel gelimeyi kontrol etmenin bir arac olarak yeil kuak (greenbelt) ad altnda bir politikaya da bavurulmutur. Dnya Sava sonrasnda Londra kentinin plan iin uygulanmas nerilmi olan yeil kuak modeli, ncelikle kentin genilemesini nlemektir. Fakat bunun yan sra tarmsal kaynaklar korumak da plann bir paras olmutur. Park ve benzeri elence aktivitelerini ieren alanlarn arttrlmas ve gelitirilmesi yine yeil kuak politikas kapsamnda yer almtr. Bugn hl kentsel planlarda bu politikaya referans verilmektedir. 1960 ve 1970ler kentsel iyiletirme (urban revitalisation) ve kentsel yenileme (urban renewal) projelerine ncelik verilen yllardr (Akkar, 2006). 19.yzyl sanayilemesiyle bym ve 20. yzyl ortalarnda eskimeye, gerilemeye ve fonksiyon deiikliklerine urayan kentler asndan kentsel yenileme kurtarc bir politika olarak grlmtr. Londra, Paris, New York, Manchester gibi sanayi kentlerinde bu uygulamalar kapsaml biimde gerekletirilmitir. 1960-1970li yllar fiziksel bozulmayla toplumsal bozulma arasndaki dorudan balantya dayanan ve toplumsal sorunlara duyarl olma hedefini gden kentsel iyiletirme ve yenileme projeleri gelitirilmitir. Kentsel salklatrma (urban rehabilitation) giriimlerinin ilk rnekleri de bu dnemde gndeme gelmitir. Bu yllardaki dnm projelerinde de banliyler ncelik kazanmtr. Bu projelerde hem kamu setkr hem de zel sektr rol almaktadr. Bu dnemin en belirgin nitelii kentsel dnmn hem fiziksel mekn hem de toplumsal boyutlar gzetmi olmasdr. Kent merkezleri ve yoksul mahallelerin iyiletirilmesi, yenilenmesi gibi abalar merkezi ynetimler iin ncelikli politikalardan olmutur. 1970lerin ilk yarsna kadar kentsel bozulma toplumsal bir hastalk olarak grlmtr. Fakat bunu izleyen yllarda bu konuya yaklam deimitir. Kentsel sorunlar, yapsal ve ekonomik nedenleri gz nne alnarak aklanmaya balanmtr (Balchin ve Hull, 1987; aktaran Akkar, 2006). Bu dnem, ayrca, devletin desantralizasyon politikalar ve daha katlmc yaklamlar benimsemeye balad yllar temsil eder. zellikle kent merkezi ve evresini ele alan dnm projelerini balatan ve yrten aktrlerin eitlendii gzlenir (Roberts, 2000). Yoksul mahallelerin temizlenmesi, yenilenmesi ve yeniden deerlenmesi sonucu, eski merkezler fonksiyon ve nfus kompozisyonlar asndan deimitir. En byk mlkiyet geii ngilterede meydana gelmitir. rnein; 1960l yllarn ortalarnda kent nfusu ounluu kirada oturanlardan kendi evinde oturana doru deimitir. Mlkiyet ve banliylere tanma, yksek dzeyde zelletirmeye dayaldr. Bu dnmdeki nemli faktr, endstriyel retimin yapsal olarak deimesidir. Eski kapitalist giriimler kk lekli iken, giderek ulusal lekten de km ok uluslu yeni irketler egemen olmutur. 1960l yllarn banda kentsel sorunlarn kurtarcs olaca dncesiyle konut esasl yenile(tir)me programlar gelitirilmitir. Bu durum, blgede yaayan yoksul kesimin kent eperlerindeki yeni konut bloklarna gnderilmesini engelleyememitir.

11. nite - Kentsel Dnm

293

1970-1990 Dnemi: Neoliberal Kent

A M A

Kentsel dnmn neoliberal ekonomi politikalarla olan ilikisini kurabilmek.

1980 sonras geni bir dnya corafyas zerinde uygulanmaya balayan neoliberal politikalar, kentlerin ekonomik ve sosyal gelimeleri zerinde olduka belirleyici olmutur. Kentsel meknn sermaye birikimi iin nemli bir kaynak olmaya balamas ve istihdam politikalar ile sosyal politikalarn gndemden dmesi, neoliberal srecin temel zellikleridir. Refah devleti uygulamalarnn zayflad 1970 sonlar; artan isizlik, yoksullama, meknsal ve sosyal adan gerileyen semtlerin art, kamusal hizmetlerin gerilemesi ve bu alanlarn giderek zellemesi gibi sorunlarn ne kt yllardr. Refah devleti uygulamalarnn baarszln ilan eden neoliberal politikalar, 1980 sonras balayan uygulamalar ile yeni bir kapitalist sreci balatmtr. Ksacas, toplumsal fayda yaratan kamu harcamalar (zel kesime ynelik harcamalar devam etmitir) ile istihdamn azaltlmas yeni dnemin baat politikas olmutur. Kentler ise bu srecin ekonomi politikalarnda stratejik bir nem kazand. Neoliberal politikalara uygun bir yaklamla gelitirilen projeler, kent merkezinde ya da merkezin yakn evresinde ilevini yitirmi alanlarn kent ekonomisine kazandrlmasn hedeflemitir. Yenileme projeleri gayrimenkul eksenli ve prestijli projelere odaklanmtr. SIRA SZDE Kent politikalarnda sanayisizleme, giriimci kent, dnya kenti, yerel ekonomi kavramlar ne kmtr. Gelitirilen politikalar ulusal nitelikli deil kresel olarak planlanmtr. Kentler bilgi ve finans merkezi olan N E L M D New York, Londra ve Tokyo gibi kresel kentler dzeyinde rekabet etmeye zorlanmlardr. Her lke blgesel ve yerel merkezlere, yeni g ve frsat hiyerarilerinin olduu uluslararaS O R U s sisteme uyum salamak iin kendi kresel kentini yaratmaya almtr.
D KKAT Kreselleme ve Dnya Kentleri tartmalar iin kitabnzn Kresel Kentler Kuram ve Aratrmalar balkl nitesini okuyunuz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

Docklands, Paris Defans, Beyrut Kent Merkezi ve Dubai rnekleri ise 1970lerde devam eden byk kentsel dnm rnekleridir. Bu rneklerde de kentlerin AMALARIMIZ rekabet gcn arttrma amac geerlidir (stanbulun Eylem Planlamasna Ynelik Meknsal Gelime Stratejileri Aratrma ve Model Gelitirme almas, 2005). Byk kentsel projelerin finansman kaynaklarnn salanmas iin kurulan kamu-zel T A Kent merkeortaklklar ar borlanmalarn nne geememitir. rneinKBeyrut P zi yenilemesinde Bat (zellikle Fransa) ve Suudi Arabistan kaynakl finansman kullanm, daha sonrasnda byk bir d borca yol amtr (a.g.e). Bu proje soTELEV nunda lkenin siyasal kaderini etkileyecek kadar nemli olmutur. Z Y O N Aadaki tablo, neoliberal ve Keynesyen dnemlerin kentsel deneyim farkllklarn ortaya koymaktadr.
NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

294
Tablo 11.2 Neoliberal Kenti Ynetmek ve Deneyimlemek Kaynak: Ward, 2003: 203

Kent Sosyolojisi

Kenti Ynetmek Ekonomi Siyaset

Kentsel Keynescilik Yeniden datm Yerel siyasal partiler arasnda

Kentsel Neoliberalleme Byme ncelikli rekabet Devlet dzeyi ve seim d aktrler arasnda Yerel ynetim, blgesel kamu-zel ortakl, ulusal ynetim, topluluk gruplar, gnll kiiler, konut birlikleri, zel-kamu sektr hizmet sunan kesimleri Bireysel Ortaklk forumlar trleri, koalisyonlar,

Kurumlar

Yerel ynetim

Ynetim Biimi Ynetim Mesajlar Kenti Deneyimlemek Birey

Kolektif Resm komitelere dayal Kentsel Keynescilik

Kentsel Neoliberalleme

Toplulua resmi siyasetle olan Siyasetin bireysellemesi, dorudan ba ve yurttaln yurttalar ve topluluklar tketim gerektirdii i ile yerel ballk pratiklerini tanmlamaktadr Ekmei kazanan erkek hakim model; hizmetlerde devlet izinli tasarm ve tevikler; bir giriimci olarak devlet Pasif refah devletinin karlmas nedeniyle emein isel blnmelerindeki yeniden pazarlk, hizmetlerde zel tevikler

Hane halk

Topluluk

Topluluk biimleri, yeni sosyal Resmi seim kanallar hareketler ve kr amac gtmeyen dolaymndaki temsiliyet aktrlerin dolaymndaki temsiliyet Kaynaklarn yeniden datm Devlet iin daraac hline gelmi ve eitsizlie hitap etmesi birok alanlardan biri anlamn tamas

Kent

1980 dnemi kentlemesinin sosyo-ekonomik erevesi u ekilde zetlenebilir: 1. Kentsel mekn piyasa mant ve ihtiyalar erevesinde rekabete dayal bir bymenin kayna olarak giderek daha fazla metalamtr. Bu durum kent topraklar ile yapl evrenin, kullanm deerinden te deiim deeri yaratmak amacyla alnp satlmasn dourmutur. 2. zellikle 1990 sonrasnda, yarmac kentsel gelime anlaynn hakim olmaya balamasyla gndeme gelen kresel kent, kltr bakenti vb. hiyerarik yaplanmalar, kent merkezlerinin stratejik nemini arttrmtr. Bylece eski kent merkezleri, tarihsel ve kltrel potansiyelleri n plana karlarak turizm ve ofis alanlar olarak yenilenmi veya yeniden yaplanmtr. Bu sre merkezlere yakn eski konut alanlarn da bu yatrmlarn paras yapmtr. Soylulatrlan bu semtler veya mahalleler, yeni bir kesimin gelmesi ile yerinden etme sorununu da yaamaya balamtr. 3. Gerekleen deiimler sermaye birikimine dayal yeniden yatrm ortamlarn arttrmtr. Bu ortam ayn zamanda farkl toplumsal snflarn ve gruplarn kltrlerini de etkilemitir. 4. Yerinden etme; yoksul kentli snflarn toplumsal sorunlar ile konut sorunlarn gndeme getirmi fakat burada daha ok konut sorunu ve yoksul-

11. nite - Kentsel Dnm

295

luk ne kmtr. Yerinden edilmeyi kolaylatran dier toplumsal sorunlar ikincil kalmtr (en, 2006). 5. Rekabet asndan srekli yeni ekim merkezleri yaratmak hem beklentileri artrmakta hem de birbirine benzeyen kent modelleri arttrmak bir sre sonra turistler iin bile cazibesi olmayan kentleri yaratmtr. Bu durum kentlere yaplan yatrmlarn ekonomik deerini drebilmekte hatta iflaslara yol amaktadr.

Kentsel yenilemelere dair fonlamalar veya slum gibi khnemi kent alanlarnn temizlenmesindeki mali tevikler ykm ve yeniden gelitirmeye bal bir pratie sahiptir.

EKONOMK GELMEDE KLTREL STRATEJLER VE SOYLULATIRMA

A M A

Soylulatrma ve kentsel dnm kavramlarn karlatrabilmek.

Kresel kentleme olarak da adlandrlan 1980 sonrasnn neoliberal ehircilii kltr endstrisi gibi yeni alanlar da ekonomik hayata katmtr. Ayrca yaam biimlerine dair analizler daha fazla nem kazanmaya balamtr. Bunda tketimin ne kmas etkili olmutur. Bu konuda almalar yapan Sharon Zukin (1998), kltrel niteliin ne kmasnn yeni bir ekonomi politik olduunu ve kente dair deiimlerin kr amal kltr endstrilerinin oluumuna elik ettiini vurgular. rnein, post modernizmin ykselii sanayi sonras retim tarz ve buna bal olarak ortaya kan kimlik ayrmlar, hizmet sektrndeki byme, sava sonras tevik edilmi nfustaki olgunlamann sonuna gelinmesi ve bu kesimin tketici olarak yksek beklentilere sahip olmas gibi yapsal bir dizi deiim bu dnemi tanmlayan boyutlardr. Kentsel yaam tarz yukardaki etkilerle deiirken gmenler, etnik ve rksal aznlklar, lezbiyen ve ecinseller ise kamusal meknda daha fazla grnr olmaya balamtr. Bu dnemde kentsel estetik anlaynn ok fazla ne kmas ise giderek yoksullaan ve eitsiz gelimeden olumsuz etkilenen kesimlerin atmal grntsn de belirginletirmitir. Tasarm, tketim rnlerinde ne kmtr. Deien yaam tarzna gre retilen ve tasarlanan rnleri reten endstriler, kentin ekonomisinde daha geni yer tutmaya balamtr. Kafeler, restoranlar, barlar ve her trl butik mekn, kltr ve sanat mekn ile galeriler kent merkezlerinde gzle grlr derecede artarken bu meknlarn estetik kayglar da belirginlemitir. Bu eilimi kent ynetimleri de kendi politikalar arasna alarak ncelikli klmlardr. Artk her kent, kent merkezindeki kentsel dnmleri ve yenilemeleri bu tr kayglarla gerekletirmeye almaktadr. Bu politika ayn zamanda kentsel turizmi de tevik etmekte ve gelitirmektedir. Ksacas bu dnemdeki kentsel dnm ve yenilenme sreci, sanayi kentinden sonra ortaya kan kentlerin eitsizlik, su, khneme, evresel kirlenme, eski sektrlerin gerilemesi gibi olumsuz durumlardan ka ve kente yeniden dn gsteren bir sre olarak da grlmtr. Kente dair bu yeni ynelim kentlerin bir tema park olarak retilmesine de yol amtr (Zukin, 1991; aktaran; Ward, 2003). Sonu olarak, yenilenmeler arttka kent iinden ka yerine tketimin neminden kent yaamnn inasna doru bir ynelim olarak kent iine geri dn artmtr (Ward, 2003). Bu durum da soylulatrma iin gerekli koullar hazrlamtr.

Kentsel yaam tarz yukardaki etkilerle deiirken gmenler, etnik ve rksal aznlklar, lezbiyen ve ecinseller ise kamusal meknda daha fazla grnr olmaya balamtr.

296

Kent Sosyolojisi

Soylulatrma
Soylulatrma, genel anlam itibariyle eski kent merkezleri ile tarihi nitelii olan kentsel alanlarn meknsal ve snfsal deiimini ifade eder. Soylulatrma sreci, bu alanlardaki eskimi veya khnemi meknlarn yenilenmesi veya baz durumlarda yklp yeniden yaplmasn da ierir.

Soylulatrma, genel anlam itibariyle eski kent merkezleri ile tarih nitelii olan kentsel alanlarn meknsal ve snfsal deiimini ifade eder. Soylulatrma sreci, bu alanlardaki eskimi veya khnemi meknlarn yenilenmesi veya baz durumlarda yklp yeniden yaplmasn da ierir. Kentsel yenilemeler beraberinde mlkiyet deerlerini de arttrarak piyasadaki el deitirmeyi dayatmaktadr. Deeri artan mlkiyetleri kullanan eski sosyal snflar iinde kirac olanlar, bu artan deerleri karlayamadklar iin yerinden edilerek kentin daha ucuz fakat merkeze daha uzak yerlere tanmaktadrlar. Mlk sahibi olanlar ise bu yksek fiyatlardan yararlanmak zere yine mlklerini satarak kentin yine daha ucuz yerlerine tanmaktadrlar. Soylulatrmann olduu yerlerde sadece mlk fiyatlar deil yaam iin gerekli olan dier kentsel hizmetler ile gndelik tketimler de pahallamaktadr. Bu etken de yerinden etmelere neden olmaktadr. Engels (1982) Konut Sorunu adl eserinde bu sreci ngiltere iin sanayinin ok erken bir dneminde de tespit etmitir: Byk kentlerin genilemesi, kentin baz blgelerindeki yerleri ve zellikle de merkezi konumda olanlar byk lde deerli hale getirir. Merkezdeki eskimi binalar ise bu artan deeri karlamayacaklarndan, yklmalar gndeme gelir. Genellikle de yklrlar ve yerlerine bakalar dikilir. Bu durum en ok emekilerin konutlarnn bana gelir. nk bunlarn konumu merkezdir ve kiralar ar kalabalk olmalarna karlk hi artmaz ya da belli bir dzeyin zerine kamaz. Bu binalar yklr ve yerlerine dkknlar, depolar ve kamu binalar dikilir. Neil Smith (1996) ise soylulatrmann oluum nedenlerini ve sonularn yle aklar: a. Banliyleme ve rant farknn ortaya kmas, b. leri kapitalist lkelerdeki sanayisizleme ve beyaz yakal istihdamn bymesi, c. Meknn merkezlemesi ve ayn zamanda sermayenin merkezsizlemesi, d. Kr oranlarnn d ve sermayenin dngsel hareketi, e. Tketim biimlerindeki deime ile demografik deimeler soylulatrmann nedenleri ve sonulardr. Soylulatrmann gerekletirilmesinde (yeni) orta snfn etkin bir rol vardr. Yeni orta snf, eitim dzeyi yksek, yabanc dil bilen, yksek gelirli ilerde alan kentli bir snftr. Kltrel anlamda geleneksel deerler ile arasna mesafe koyan ve daha ok gen bir kesimden oluur. Yaam tarzn ok fazla dillendiren ve ne karan bir kesimdir. Kent merkezlerinin kltr-sanat asndan dinamik olmas, yeni orta snfn taleplerini tetiklemektedir. Bylece ekonomi-politik etkenler yerine kltrel gndemler tek bana soylulatrmada belirleyici bir etkenmi gibi alglanmaktadr.

11. nite - Kentsel Dnm

297
Resim 11.2

Resim 11.1 Eskiehir Odunpazar Evleri

SIRA SZDE Trkiyede soylulatrma sreci en ok hangi ilde etkili olmutur, tartnz.

SIRA SZDE

Feminist yaklam (Rose, 1984) ise toplumsal cinsiyet meselesi ile kadnlarn DNELM deien snfsallklar iindeki konumlar ve deien rollerini ortaya koymas itibariyle nem tar. Soylulatrma srecinde alan ve yalnz yaayan kadnlarn sayS O R U sndaki art, bu srete kadnlarn rolne ayrca baklmasn gerektirmitir. Kadnlarn istihdam yapsnda deien varlklar ve konumlar, kentteki konumlarn da etkilemitir. alma yaamnda kadn varlnn artmas, almaKkoullarna dair D KAT taleplerde cinsiyete bal ayrmlar nemli klmtr. Bu durum kadnlarn i ve sosyal hayattaki rgtl varl ile mmkn olurken; kentsel ve toplumsal hizmetlere SIRA SZDE olan talebin kapsamn ve ieriini deitirmitir. Kadnlarn kentteki hareketlilii artarken, meknsal snrlamalara ynelik feminist tepkiler daha fazla dile getirilmitir. Avrupa Kltr Bakentleri uygulamas nedir? Kentsel dnm ve SIRA SZDE soylulatrmaya etkisi nedir?
DNE M TRKYEDE KENTSEL DNM VE YASALL SRE S O R U Trkiyede kentsel dnmn yasal srecini aklayabilmek.

DNELM Kent merkezlerinin kltrsanat asndan dinamik olmas, yeni orta snfnU S O R taleplerini tetiklemektedir. Bylece ekonomi-politik etkenler yerine kltrel DKK gndemler tek bana A T soylulatrmada belirleyici bir etkenmi gibi SIRA alglanmaktadr. SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

SIRA SZDE K T A P DNELM T E S EOV RZ U O N L Y

A M A

TELEVZYON

DKK T Trkiyede yaanan kentsel dnm sreci, yasalar ve politikalarAasndan olNTER ET duka karmak bir tabloyu yanstmaktadr. 1980 sonras stanbulu Nkresel kent yapma ynndeki abalar (ktem, 2005) gnmz kentsel dnm politikalar SIRA SZDE iin bir zemin hazrlamtr. 1984te byk kentte belediye bakanlklarn ANAP kazanmtr. Btn kapitalist lkelerde olduu gibi Trkiyede de bu dnemdeki kent politikalarnda neoliberal bir program benimsenmitir. Bunu takiben yerel yAMALARIMIZ netim yasalarnn deitirilmesi; yerel ynetimlere borlanabilme yetkisinin tannmas denetimsiz plan deiiklikleri ile byk kentsel projelerin yaplabilmesinin koullar yaratlmtr. ANAP ynetimi dneminde stanbulda Tarlaba Bulvar, K T A P Gkkafes, Park Otel, Boazn yaplamaya almas, kentsel dnmn ekono-

DKKAT

NTERNET SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

298

Kent Sosyolojisi

mik stratejiyle birlemesinin kritik aamasn yanstan projelerdir (Grsel, 1990). Bunun yan sra zmirde deniz ile kentin ilikisini koparan sahil yolunun yapm, sahillerdeki yaplamann genel olarak artmas; Ankarada Gvenparkn altnn yaplamaya almak istenmesi, Ulus tarihi kent merkezinin, Ankara uluslararas ticaret merkezinin bir aamas olarak dnlerek yarmaya almas gibi byk projelerin kentlerin dntrlmesindeki etkisini gstermektedir. 1989 Murat Karayaln dneminde ise Dikmen ve Portakal iei Vadisi projelerinin kamu-zel ibirlii ile gecekondu alanndan lks konut ve ofis alanna dntrlmesi gibi byk proje rnekleri ise dnemin niteliini vermesi asndan hatrlanabilir. Kylar yaplamaya (Bu yaplama, zal Dnemi ekonomi politiinin temellerini de gsterir. Bu durum ayn zamanda ranta bal bir ekonomik birikimin, meknsal anlamda kylara deta ylan otellerin inasna ve niteliksiz bir turizmin geliimine ynlendirilmesidir.) aan Turizm Yasas ve gecekondularn giderek ranta bal ekonomiden pay almak zerinden ok katl yaplara dnmeye balamas; yeni kent yoksullarnn ise artarak kent merkezinin gerilemi baz alanlarnda skp kalmas (Bu durum nbetlee yoksulluk kavram ile ifade edilebilir. Bu kavram ve ilgili alma iin bkz. Ouz Ik ve Melih Pnarcolu, Nbetlee Yoksulluk, letiim Yay.: stanbul, 2001) kentsel gelimenin yn asndan incelenmesi gerekli konulardr (en, 2008). Trkiyeden Uygulama rnekleri Dzensiz Konut Alanlarnda Kentsel Dnm Modelleri zerine Bir Deerlendirme Kamu-zel sektr ortakl ile uygulanan kentsel dnm projelerinin ilk rneklerinden biri de Dikmen Vadisi Projesidir. Dikmen Vadisi 1957 tarihli Uybadn-Ycel Plannda yeil alan olarak ayrlm ancak bu karar uygulanamamtr. Vadide ilk gecekondular 1960l yllarn balarnda yaplmaya balanmtr. 1982 ylnda yaplan revizyon da vadide gecekondular dikkate alnmakszn yine yeil alan olarak korunmutur...1989 ylnda yaplan yerel seimlerden sonra da Ankara Bykehir Belediyesi ile ankaya Belediyesi tarafndan kurulan Metropol mar A.. vadinin dnm iin Dikmen Vadisi Konut ve evre Gelitirme Projesini hazrlamtr. Bu proje 1989 ylnda onaylanarak uygulamaya konmutur. ...Proje ile vadi tabannn yeil alan olarak korunmas, ancak konut, iyeri ve kltrel tesislerin yaplmasna da olanak salayacak oranda yaplamaya izin verilmesi planlanmtr. Bu yolla kentin tm kesimlerine hizmet veren bir rekreasyon ve kltr alanna dntrlmesi planlanmtr. ...Hak sahipleri iin yaplan apartmanlarn yan sra, vadide projenin finansmannda kullanlmak zere lks konut ve iyeri kullanm alanlar da nerilmitir. ...Projeden ekonomik olarak etkilenen aktrlerin banda vadide kirac yada ev sahibi durumunda yaayan gecekondu sakinleri gelmektedir. Gecekondu kiraclar projeden tamamen dlanrken hak sahibi olarak nitelenen gecekondu sahipleri de mlkiyetlerinin bykl ile orantl olarak borlandrlmlardr... Gecekondu sahipleri kendilerine verilen dairenin fiyat ile gecekondusu ve arsasna biilen fiyatn arasnda kalan fark demek suretiyle daire sahibi olmulardr. ...Dikmen Vadisi Konut ve evre Gelitirme Projesinin ilk etab katlmc yaklamn gereklerinin en fazla yerine getirilmeye alld rnek olmutur...Bugn gelinen noktada Dikmen Vadisi artk bir yeil ve rekreasyon alan deil Ankara kent merkezinde yer alan en lks konut alanlarndan biridir. Nihan zdemir Snmez, Planlama Dergisi, 2006/2 Saysndaki yazsndan alnmtr.

11. nite - Kentsel Dnm

299
ekil 11.3 Dikmen Vadisi

Kentsel Dnmn Yasalar Nasl Bir Beklentiyle Tasarlanmtr?

Kentsel dnme dair yasal sre 2004 ylnda Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanunu(http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5104.html: Okuma Tarihi: 8 Eyll 2008) ile balamtr. Oysa yasal srecin balayabilmesinin koullar bu tarihten nce fiili olarak olumutu. Bu konu en fazla stanbul zerinden gndeme gelmitir. Bykehir Belediyesi Mesken ve Gecekondu Mdrl tarafndan stanbulda Kentsel Dnm Projesine onay verildiine dair haberler yapld ve baz yerlerin isimleri verildi. Armutlu, Sargl ve Gazi Mahallesinde 1500 gecekondunun ykmndan bahsedilmitir. Mesken ve Gecekondu Mdrlnn 2003 ylnda yapt aratrmaya gre, kent genelinde toplam 85 bin 423 gecekondu bulunduu bilgisi ile bu giriimin kapsaml olaca duyurulmaktayd ( www.yapitr.com: 26.7.2004; Okuma tarihi; 8 Eyll 2008). Ksacas Trkiyede kentsel dnm srecinin Mesken ve Gecekondu Mdrl ile balayan kurumsal dnem de deimitir. nce Kentsel Dnm Mdrl sonra TOK gibi daha merkezi politika reten ve yetkileri olaanst arttrlm bir kurum kentsel dnmn merkezinde yer almtr (en, 2008). Kentsel dnmn gerekliliini ortaya koymak zere yaplan aklamalarda genel olarak benzer bir sylem olumutur. rnein yerel ve merkez ynetimler ile TOK, dnmn gerekeleri olarak mahallelerdeki suun, depremselliin ve dier sosyal kntlerin olmas gstermilerdir.
SIRA SZDE TOK (Toplu Konut daresi) ne zaman ve ne amala kurulmutur? Aratrnz!

Kentteki hastaneler, salk ocaklar, ilkretim okullar, meslek liseleri, yollar, kavaklar, sosyal tesisler ve altyaplarn slah da dnmn parasdr.

SIRA SZDE

Kentsel dnmle ilgili bir dier dzenleme ise 2005 ylnda gndeme gelmiDNELM tir. 3 Temmuz 2005te yasalaan Yeni Belediye Kanununun 73.maddesi, Kentsel Dnm ve Geliim Kanunu baln tamaktayd. Oysa bu bal tayan bu S O R U yasa tasars, 1 Mart 2005 tarihinde Meclise gelmi ve komisyonlarda grlmtr. Bu yasa tasars 16 Haziran 2005te, (Belediye Kanunundan on be gn nce)
DKKAT

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

300

Kent Sosyolojisi

Bu dnm projelerinin tarihi alanlarda gereklemesinin bir sonucu da soylulatrmaya neden olmasdr.

kabul edilmitir. Fakat kabul edilen yasann ad ve hkmleri son anda deimi ve 5366 sayyla Ypranan Tarih ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakkndaki Kanun adyla yrrle girmitir. (Kabul Tarihi: 16/6/2005; Yaymland R.Gazete; Tarih: 5/7/2005 Say: 25866 Yaymland Dstur: Tertip: 5; Cilt: 44) Kentsel Dnm ve Geliim Kanunu adyla anlan tasar ise gndemden ekilmemi ve taslak yeni adyla Dnm Alanlar Hakknda Kanun Tasars ( Babakanln 22 Haziran 2006 gn TBMM Bakanlna sunduu Dnm Alanlar Hakknda Yasa Tasars iin bkz. T.C. Babakanlk Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl; Say: B.02.0.KKG.0.10/1011054/896; Konu: Kanun Tasars; Tarih: 1.3.2005) olarak meclise gnderilmitir. Bu Kanun Tasarsnn, genel gerekesi kabaca aada verilmektedir: ....kentlerin merkez alanlarnn salkl bir ekilde iskan edilerek ehrin gvenliini tehdit eden denetimsiz blgeler olmaktan karp yeniletirmek ve gnmz gereklerine uygun olarak kullanlabilir hale getirmek amacyla bu alanlar kentsel dnm ve geliim alan ilan etmek ve bu alanlarda uygulama yapmaya imkan vermek gereklilii ortaya kmtr. ...sosyal donat alanlarn bytmek ve salklatrmak, otopark sorununu zme kavuturmak, gnmz konforu ve kullanm artlarn ieren konut, ticaret, kltr, turizm ve sosyal donat alanlar oluturmak... Dnm Alanlar Hakknda Yasa Tasarsnn rafa kaldrlmas ile gndeme baka bir yasal dzenleme gelmitir. 2008 ylnda 5793 Sayl, Baz Kanun ve kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik yaplmasna Dair Kanun adl dzenleme karlm ve bu dzenleme ile zelletirme daresi Bakanlna da TOKninkine benzer olmak zere planlama, proje ve yap izni konularnda yeni yetkiler verilmitir. Ayn ekilde TCDDye de planlama ile ilgili yetkiler verilmitir. Okul alanlarnn, DS, Karayollar, TCDD tanmazlarnn at kolaylatrlmtr (Trkin ve Yapc, 2008). Yukardaki aktarmlara bakldnda Trkiyede kentsel dnme dair yasal srecin geliim seyrinin olduka sancl olduu grlmektedir. Kentsel dnmn kapsam, uygulama aralar ve ekonomi-politik yaklamnn hala paral olduu grlmektedir. Kentsel dnm politikasna dair beklentilerin ise yneticiler-yatrmclar-etkilenen toplumsal kesimler asndan farkl anlamlar kazand grlmektedir. Ama zetle belirtmek gerekirse tarihe bakldnda kentsel dnmn her bir politik ynetimde farkl uygulanabildii ve farkl sonular dourduu grlmektedir. Trkiyede Kentsel Dnmn Yasal Dayanaklar Trkiyede Kentsel dnm projelerine ve ayn yaklamda farkl adlarla hayata geirilen projelerde aada sralanan yasalar dayanak olarak alnmaktadr. 3194 sayl mar Kanunu, 2981 sayl mar Aff Kanunu, 5104 sayl, Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi kanunu, 5366 sayl, Ypranan Tarihi ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas kanunu, 2005 5393 sayl, Belediye Kanununun 73. maddesi. 2008 5793 Sayl Baz Kanun ve kanun Hkmnde Kararnamelerde Deiiklik yaplmasna Dair Kanun Kaynak: iman ve Kibarolu, 2009; Trkn ve Yapc, 2008

11. nite - Kentsel Dnm

301

Kentsel Dnmde Katlm

Bu konu zellikle son 20-25 yl iinde bir ynetim sorunu olmaktan uzaklap ynetiim gibi yeni bir kavramla ele alnmaktadr. Bu kavrama gre, iyi bir kentsel ynetiimin sahip olmas gereken ilkeler unlardr: Etkilik, Eitlik, Katlm, Halkn srece katlmas ve Gvenlik ilkesidir (Thornley, 2005). Bu ilkeler srecin demokratik olarak planlanmasn ve gerekletirilmesini amalamaktadr. Fakat kentler arasndaki rekabet, kresel ekonomideki neoliberal uygulamalar, kentsel dnmn uygulama alanlar zerinde bask yaratmaktadr. Baz alanlarn byk projeler veya kresel kent stratejileriyle daha avantajl konuma gelmesi, dier alanlarn gerilemesine neden olabilmektir. Kent politikalarnda kamusal kesimden te zel sektrn daha fazla etkili olmaya balamas, konuyu daha paral ve gerilimli hle getirmitir. Kentsel dnmlerle gerekleen yap ve ina faaliyetleri yeni bir yatrm alan olduka, halkn bu sreteki konumu dorudan devletle veya ynetimle ilikili olmaktan kmaktadr. Dolaysyla beklentilerin ve taleplerin ynlendirilecei hedef kamu-zel sektr ortaklklar veya tek bana zel sektrn kendisi olmaya balamtr. Bu durum kentsel dnmn sosyal boyutunu zayflatabilmektedir. evrelerinin ynetim srecindeki etkisinin artmas, yerel siyasi elitlerin ekonomik refaha dair sonular seim srelerinde poplerlik malzemesi yapmas (Thornley, 2005), halkn kent politikalarndaki katlmn ve grnrln zayflatmaktadr. Alternatif bir neri olarak Harvey (2003), yoksul mahallelerde uygulanacak olan yenileme ve dnm programlarnn rekabeti bir temelde olmamas gerekliliini vurgular. Dolaysyla bu konuda toplumsal olarak denetlenen bir kentsel toprak piyasas ile konut sektrnn toplumsallatrlm bir denetimini nerir. Burada kentsel dnm ve yenileme almalarnn piyasalamasnn yol aabilecei sorunlara dikkat ekilmektedir. nk bu uygulamalarn piyasa esaslarna gre yaplmas, kentsel rantlar arttrmann yan sra emlak speklasyonlarna da yol amaktadr. Bu durumlar yoksul kesimlerin yaad konutlarn daha yksek gelirlilere gemesine neden olmaktadr. Bunu nlemek zere, dnm programlarnn mahalle veya herhangi bir yerel lekte yaayanlarn bir araya gelmesini salayacak rgtlenmelere gittikleri grlmektedir. Yani birlikte yaamay srdrme amalar, kentsel dnm srecindeki demokratik katlmn balca hedefi olmaktadr. Bu sreteki dier nemli konu ise mlk sahiplii ve kiraclk oranlar arasndaki ilikidir. Her dnm programnda kiraclarn daha dezavantajl olduu grlmektedir. Dolaysyla alternatif bir kentsel dnm, herhangi bir alann dnmnde, mlk sahipliini avantaj; kiracl ise dezavantajl bir durum olmaktan karmaldr. Ayrca giriimciyi ncelikli alan politikalar yerine yaayanlarn sorunlarn zmeyi ncelikli klan politikalarn uygulanmasn salamaldr. Bir baka neri ise farkl kesimlerin bir arada yaamalarn olanakl klan ayrmam kentsel ortamlar arttrmak; sosyal ve kltrel birikimlerin paylalmasn salamaktr. Ekonomik anlamda ise piyasa eksenli zellemi ihtiyalarn yerine birbirine yakn taleplerle daha ortak ve kamusal nitelikli ihtiyalar salamaktr. Giriimciyi ekmek iin nerilen vergi kolaylklar ve tevikleri gibi destek politikalar yerine, burada yaayan yoksul kesime ynelik destekler talep edi-

302

Kent Sosyolojisi

lebilir. Dk kira politikas ve desteini yaygnlatrma ise dier hedeflerden biri olabilir. Binalarn ve iinde yaanlan her trl eskimi ve khnemi konutun yenilenmesi iin yaayanlar-yerel ynetim-ilgili merkez ynetim kurumlar arasndaki ilikiler iin yasal ve finansal aralarn oluumunda yaayanlarn etkili olmas salanabilir (en, 2006).

ALTERNATF BR POLTKA: KARMA GELRL KONUT ALANLARI

AM A

Karma gelirli konut alanlarn tartabilmek.

Kentsel dnm ve soylulatrma gibi olgularn neden olduu bir dizi soruna ve zellikle de yerleim birimlerinin snfsal ve sosyal adan homojenlemesinin nne gemek iin alternatif politikalar tartlmaktadr. Bunlardan en nemlisi karma gelirli konut alanlar yaratma yaklamdr (DeFilippis ve Fraser, 2009; Slater, 2006). Kamu politikalarnn bir arac olarak ekillenen bu yaklam bir politik program zerinden tartlmaktadr (Joseph vd., 2007). Bir baka neri ise farkl kesimlerin bir arada yaamalarn olanakl klan ayrmam kentsel ortamlar arttrmak; sosyal ve kltrel birikimlerin paylalmasn salamaktr. Ekonomik anlamda ise piyasa eksenli zellemi ihtiyalarn yerine birbirine yakn taleplerle daha ortak ve kamusal nitelikli ihtiyalar salamaktr. Giriimciyi ekmek iin nerilen vergi kolaylklar ve tevikleri gibi destek politikalar yerine, burada yaayan yoksul kesime ynelik destekler talep edilebilir. Dk kira politikas ve desteini yaygnlatrma ise dier hedeflerden biri olabilir. Binalarn ve iinde yaanlan her trl eskimi ve khnemi konutun yenilenmesi iin yaayanlar-yerel ynetim-ilgili merkez ynetim kurumlar arasndaki ilikiler iin yasal ve finansal aralarn oluumunda yaayanlarn etkili olmas salanabilir (en, 2006). Karma gelirli konut alanlar oluturmann gerekeleri: Bata Amerika olmak zere Bat kentlerindeki (metropoller) ayrmann kentsel snflarn kamusal ortamdaki birlikteliini tehdit edecek dzeyde artm olmas. Yoksullarn tehlikeli snflar, yoksul mahallelerin tehlikeli yerler olarak grlmesi. Kamusal hizmetlere (eitim ve salk ile kentsel hizmetler) erimede piyasalamann etkisiyle yaanan dlamalar; snrl sosyal alar; suun varl. Neden karma gelirli konut alanlarna ihtiya vardr? Yksek gelir dzeyine sahip olanlar ile dk gelirlilerin i ie yaamas veya yerleim yerlerinin i ie olacak biimde planlanmas ve tasarlanmas, yoksul mahalleleri iyiletirir. Bir yoksullukla mcadele yntemidir. Devlete ait eski sosyal konut bloklarnn yenilenmesindeki fiziksel snrlayclar piyasaya yeni seenekler sunarak amak. Konutlarn sbvanse edilmesi, igcn olumlu ynde etkiler. Karma gelirli konut alanlarnn hangi konut alanlarnda gerekletirilebileceine dair de bir snflandrma yaplmaktadr. Buna gre devlet mlkiyetindeki sosyal konutlar, devletin sbvanse ettii sosyal konutlar ile piyasa deerine tabi konutlarda bu politikann uygulanabilecei iddia edilmektedir.

11. nite - Kentsel Dnm

303

Karma gelirli konut alanlarndan beklenen sonular: Daha fazla toplumsal kontrol, Kamusal hizmetleri arttrmak ve kalitesini ykseltmek, Daha kapsaml yapsal destekler salanmas, Konutlarn fiziksel iyiletirilmesinden te sosyo ekonomik iyiletirmeler, Yoksulluu azaltmak (zellikle kent merkezlerinde younlaan yoksullua ynelir), Sadece yoksulluk politikas deil, genel bir kentsel yeniden yaplanma asndan yeni bir strateji olmas, evresel iyiletirme salanmas, Konut maliyetinin ykn azaltmak ve tasarmn ykseltmek, Sbvanse edilen kiralk konut retimini arttrmak (piyasa aracl ile), Kr amac tayanlar ile tamayanlar arasndaki ibirliini salamak, Kamu sisteminde daha hzl ve daha fazla yatrm: Yerel ve merkezi devletten daha fazla teknik destek almak. Dzenleyici politikalar yenilemek, Mahallenin fiziksel ve sosyal donatlarn niceliksel ve niteliksel olarak arttrmak, Eitim, salk kurumlar, ktphaneler, alveri hatlar ile ocuk park vb. donanmlar-hizmetleri arttrmak, Vergi gelirlerinin art; piyasa yapsnn stratejik olarak desteklenmesi, Hizmet datmnn sbvanse edilmesi, stihdam alanlarna yakn konutlar arttrr. Bu politikaya ynelik yaplan eletiriler farkl balklarda younlamaktadr. Buna gre; Gelir artmadan konut fiyatlar ile kiralarnn artabilecei, Pratikte uygulamann zor olaca, Yksek gelirlilerin dk gelirli mahallelerde veya yaknnda yaamak istemeyecei, Bu politikann devlet sbvansiyonlar olmadan gerekleemeyecei, Yeni bir devlet harcamas alan piyasay ynlendirebilecei, Serbest piyasa giriimini ilerletmeye yarayaca. Bu eletirilerin yan sra, kentsel yoksulluktan kazan salama gibi bir amacn da yaanabileceine dikkat ekilmektedir. Bu politikann uygulanaca alanlar, iflas etmi sosyal konut projesinin varlna dayanmaktadr. Dolaysyla uygulamalar dk gelirliler arasnda bir hareketlilie neden olarak yeni bir zlmeyi yaratr (Van Criekingen, 2008; Slater, 2006).

SONU
Kentsel dnm, kentlerin yeniden yaplandrlmas asndan ilk sanayi kentlerinden gnmze kadar nemli bir kentsel politika olarak hep gndemde olmutur. Bu politika, kent toplumlarnn ekonomi-politik, sosyal ve kltrel niteliklerini ise nemli oranda deitirmitir. Tarihin her dneminde gerekletirilmi olan bu dnm programlar, kent insannn ncelikle birlikte yaama deneyimlerini etkilemitir. nk her dnm ayn zamanda bir arada yaayan kesimlerin dalmasna veya yer deitirmesine neden olmutur. Bu adan her kentsel dnm programna ynelik ncelikle kaygl tepkiler verilmitir. Hatta baz durumlarda ciddi toplumsal tepkilerle karlanmtr. Kentsel dnmn uyguland alanlar ou zaman dk gelirli kesimlerin yaad konut blgeleri olmaktadr. Dolaysyla dnm programlarnda ekono-

304

Kent Sosyolojisi

mik kayglarn n plana gemesi, yoksul konut alanlarnn daha yksek gelirli kesimlerin yaad konutlara dnmesini dourabilmektedir. Bu durumda dntrlen alanda yaayan kesimlerin yeni oluan yksek standartl konutlar ve yaam evresini kendi mevcut olanaklar ile karlayamamas durumu ortaya kmaktadr. Bu durum ise borlanarak yerinde kalmaya alan veya kentin daha ucuz bir semtine tanmay dourmaktadr. Dolaysyla kamu destei olmadan dnm ile gerekleen yksek bir standart karlanamamaktadr. Karma gelirli konut alanlar yaklamna gre bu durumu amann yntemlerinden biri giriimciyi ekmek iin nerilen vergi kolaylklar ve tevikleri gibi destek politikalar yerine, burada yaayan yoksul kesime ynelik desteklerin talep edilmesidir. Bir dier yntem ise dk kira politikas ve desteini yaygnlatrmaktr. Bu konudaki yaklamlar byk oranda her lkenin kendi konut politikalar erevesinde de ekillenmektedir. Sosyal konut politikasnn hala yaygn olduu Hollanda gibi lkelerde kamusal olarak desteklenen kiralk konutlar hala nemini korumaktadr. Fakat ngiltere, rlanda, Macaristan, Almanya gibi konutta mlk sahipliinin ok fazla ne getii lkelerde kentsel dnm politikalarnda piyasa beklentileri belirleyici olmaktadr.

11. nite - Kentsel Dnm

305

zet
A M A

Kentsel dnm kavramn ve farkl programlarn tanmlayabilmek. Kentsel dnm farkl uygulama programlarnn emsiye kavram olmutur. Kavram, bir kentsel alanda yitirilen ekonomik ve meknsal etkinliin yeniden kazanlmas ve kentsel gerileme, kentsel khneme, yoksullama, suun artmas ve sektrel deiimlere bal i kayplar gibi bir dizi sorunun almasn da ierir. Kentsel dnm olarak 1950li yllarda bir yeniden ina politikas uygulanrken, bunu takip eden 1960l yllarda yeniden canlandrma; 1970lerde yenileme ve 1980lerde yeniden gelitirme uygulamalar n plandadr. Kentsel dnmn neoliberal ekonomi politikalarla olan ilikisini kurabilmek. Yenileme projeleri gayrimenkul eksenli ve prestijli projelere odaklanmtr. Kent politikalarnda sanayisizleme, giriimci kent, dnya kenti, yerel ekonomi kavramlar ne kmtr. Gelitirilen politikalar ulusal nitelikli deil kresel olarak planlanmaktadr. Byk kentsel projelerin finansman kaynaklarnn salanmas iin kurulan kamu-zel ortaklklar tercih edilmeye balamtr. Yerel ynetim, blgesel kamu-zel ortakl, ulusal ynetim, topluluk gruplar, gnll kiiler, konut birlikleri, zel-kamu sektr hizmet sunan kesimler kentsel dnm srecinin ynetim erevesini vermektedir. Kentsel estetik ve tasarm uygulamalarnn, kltr endstrisi ve yeni tketim meknlarnn artmas, kamusal meknlarn zellemesi gibi neoliberal politikalar kentsel dnm projelerinin gzettii kriterler olmutur. Soylulatrma ve kentsel dnm kavramlarn karlatrabilmek. Kentsel dnm belli bir projeye dayanr. Yani projeyi uygulayan aktrler, mali aralar ve yasal dayanaklar belli bir planla salanr. Buna karn soylulatrma dorudan plan ve projelerle gereklemeyen ancak bunlarn sonularndan etkilenen bir olgudur. Yeni orta snf soylulatrmada belirleyici iken, kentsel dnmde rol daha ikincildir. Bir dier nemli ayrm ise soylulatrmann zellikle tarihi kent merkezleri ile mimari zellikleri ve tarihi olan meknlarda gerekle-

mesidir. Soylulatrmada snfsal deiim yava iken, kentsel dnm keskin snfsal deiimlere yol aar. Ayrca soylulatrmada kltrel etkenler daha n plandadr. Trkiyede kentsel dnmn yasal srecini aklayabilmek. Kentsel dnme dair yasal sre 2004 ylnda Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanunu ile balamtr. Yasal srecin balayabilmesinin koullar ise bu tarihten nce fiili olarak olumutu. Bu konu en fazla stanbul zerinden gndeme gelmitir. Trkiyede kentsel dnm srecinin Mesken ve Gecekondu Mdrl ile balayan kurumsal dnemi hemen akabinde Kentsel Dnm Mdrl ve TOK gibi daha merkez politika reten ve zellikle TOK nezdinde bakldnda yetkileri snrsz olan kurumlarn devreye girmesi ile ekillenmitir. Yerel ve merkez ynetimler dnmn gerekeleri olarak mahallelerdeki suun, depremselliin ve dier sosyal kntlerin olmasn gstermilerdir. 2005te 5366 sayl ve Ypranan Tarih ve Kltrel Tanmaz Varlklarn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas Hakkndaki Kanun isimli yasa yrrle girmitir. Karma gelirli konut alanlarn tartabilmek. Bu aray kent iinin (ve merkezlerinin) orta ve orta st snftan olan kesimlerin oluturduu olduka homojen bir yapya ynelik tepkiyi yanstmaktadr. Ayrca neoliberalizmle artan eitsizlik ve ayrma artk kontrol edilemez olduunda iddetin ve suun artaca korkusu snfsal karma nermesini yeniden gndeme getirmitir. Bu politikann iddialar ise unlardr: Yksek gelir dzeyine sahip olanlar ile dk gelirlilerin i ie yaamas veya yerleim yerlerinin i ie olacak biimde planlanmas ve tasarlanmas; yoksul mahallelerin iyiletirilmesi; kamusal hizmetlerin arttrlmas ve kalitesinin ykseltilmesi; daha kapsaml yapsal destekler salanmas; evresel iyiletirme salanmas; konut maliyetinin yknn azaltlmas; sbvanse edilen kiralk konut retimini arttrmak (piyasa aracl ile) gibi hedefleri sz konusudur.

AM A

A M A

A M A

A M A

306

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi kentsel dnm en iyi ekilde tanmlar? a. Kentsel dnm bir kentsel alanda yitirilen ekonomik ve meknsal etkinliin yeniden kazanlmasdr. b. Yeni orta snfn kent merkezlerindeki etkinliidir. c. Tarihi alanlarn korunmasdr. d. Kentsel alann ekonomik deerinin artrlmasdr. e. Sanayi sonras yaplanmalardr. 2. Aadakilerden hangisi soylulatrmann ekonomi politik nedenlerinden biri deildir? a. leri kapitalist lkelerdeki sanayisizleme ve beyaz yakal istihdamn bymesi b. Banliyleme ve rant farknn ortaya kmas c. Devletin artan rol d. Meknn merkezilemesi ve ayn zamanda sermayenin merkezsizlemesi e. Kr oranlarnn d ve sermayenin dngsel hareketi 3. Aadaki kurumlardan hangisi Trkiyedeki kentsel dnmn ana aktrdr? a. TOK b. KPTA c. le belediyeleri d. Vali e. Babakanlk 4. Aadakilerden hangisi neoliberal ehirciliin zelliklerinden biri deildir? a. stihdam politikalar ile sosyal politikalarn gndemden dmesi b. Kentsel mekann sermaye birikimi iin nemli bir kaynak olmaya balamas c. Refah devleti uygulamalarnn baarszlnn ilan edilmesi d. Giriimci Kent, Dnya Kenti, Yerel Ekonomi gibi kavramlarn ne kmas e. Sanayinin gelimesi ve yeni retim tarzlarnn ortaya kmas 5. Trkiyedeki ilk kentsel dnm yasas aadakilerden hangisidir? a. Gecekondu ve Mesken Yasas b. Kuzey Ankara Girii Kentsel Dnm Projesi Kanunu c. 5366 Sayl Yasa d. Belediyeler Yasas e. Kamu Ynetimi Yasas 6. Aadakilerden hangisi kentsel dnmn gerekelerinden biri deildir? a. Kentte artan su ve yoksulluu nlemek b. Deprem riskini azaltmak c. Gecekondulamay nlemek d. Hizmet sektrn gelitirmek e. Mekansal iyileme salamak 7. Kentsel yenileme hangi dnemde etkili olmamtr? a. II. Dnya Sava sonras b. 1980 sonras c. Soylulatrmann youn olduu dnemlerden sonra d. 1800-1945 dneminde e. 1970li yllarda 8. Aadakilerin hangisi Trkiyede kentsel dnmn ilk rneklerinden biri deildir? a. Portakal iei Vadisi projeleri b. zmirde sahil yolunun yapm c. Gkkafes, Park Otelin yaplmas d. Tarlaba Bulvarnn almas e. Sulukule Projesi 9. Aadakilerin hangisi karma gelirli konut alanlar politikasnn iddialarndan biri deildir? a. Yksek gelir dzeyine sahip olanlar ile dk gelirlilerin i ie yaamas yoksul mahalleleri iyiletirir. b. Kltrel yatrmlar arttrr. c. Devlete ait eski sosyal konut bloklarnn yenilenmesindeki fiziksel snrlayclar piyasaya yeni seenekler sunarak aar. d. Bir yoksullukla mcadele yntemidir. e. Konutlarn sbvanse edilmesi, igcn olumlu ynde etkiler. 10. Aadakilerden hangisi modernist hareketin hakim olduu yllara ait uygulamalardan biri deildir? a. Park Hareketi b. Konut Kanunu uygulamas c. Gzel Kent Hareketi d. Kentsel estetik anlaynn ok fazla ne kmas e. Parise ynelik gelitirilmi olan Baron Haussmannn operasyonlar

11. nite - Kentsel Dnm

307

Okuma Paras
GVEN-LK NDE SOYLULATIRMAYA DORU Byyen kentler, ihtiyalarna yant veremeyen eski merkezleri geride brakp yeni merkezlere kavumakta zorlanmamlardr. Eski kent merkezleri ise birok zaman, kaderine terk edilmi blgeler haline gelerek; suun, yoksulluun, toplumsal ayaklanmalarn, iddetin merkezleri olarak varln srdrmeye almlardr. Gerileyen kent merkezlerinin her boyutuyla tekinsiz yerler olmas, kentin dier tekin blge sakinlerini tehdit etmeye balayarak gvenlik sorununu sosyal bir durum olarak gndeme tamtr. stanbul ok merkezli bir metropoldr. Beyolu, Eminn, Karaky, Beikta, Kadky, skdar gibi eski merkezler, artk yenilerek yeni ekim merkezleri haline getirilmektedir. Tarihsel nitelikteki bu merkezlerin yenilenmesi, tarihin yeniden kazanlmas iddiasn da tamaktadr. Eski kent merkezlerinin yenilenmesine, byk kentsel projeler elik etmektedir. Bu yenilemeler, sz konusu kentsel alanlarda soylulatrmaya yol amaktadr. Yani sosyal snflarn ve meknsal yapnn deimesi, beraberinde nemli bir sermaye hareketini de yaratmaktadr. nk bu alanlar artk yeni yatrmlarn merkezi olmaktadr. Yaplan yatrmlar ile deerlenen mlkiyetler, piyasa srecinde el deitirmeye balayarak, eski kullanclar yerine yeni kullanclarn bu alanlarda yaamaya balamasn dourmaktadr. Bu durum, burada yaayan yoksul ve dk gelirli kesimlerin, yerinden edilmesine neden olmaktadr. Bu sreten en ok kiraclar etkilenmektedir. Artan fiyat artlar, bu semtlerde yaamay pahallatrarak dolayl bir yerinden etmeyi de yaratmaktadr. Byk lekli retim birimlerinin nemli oranda kent dna ynelmesi, hizmet sektrnn eitli kollarnn merkezde yer semesi ve yeni orta snfn konut talebi, soylulatrma srecinin gelimesine yn vermektedir. Eski kentin khnemi fakat tarihi nitelikteki mimarisinin yeniden kefedilmesi ve kent merkezindeki elence, kltr-sanat etkinliklerinin younluu, bu talebi etkileyen kaynaklardr (en, 2007). 1990lardan itibaren hareketlenen soylulatrma, eski parlak dnemini yitirmi kent merkezlerine, mevcut bozulmay aacak sihirli bir forml olarak, meruiyet zemini salayan nostaljik sylemin ieriini de geniletmektedir. Gerilemeye ve bozulmaya kar olan bir tepkisellik ykselmektedir. retimin sembol olan kentlerin sonu Gnmz kentleri retim meknlar olmaktan uzaklaarak, sanayi ncesinin kentleri gibi pazar yeri olma gayretindeler. Buna ramen hala byk kentler ile bu izleyen dier kentler nemli retim merkezidirler. Bir kresel kent olma iddiasnn somut koullarn kurmaya alan stanbul metropol, kresel ekonominin ve buna bal kltrel ortamn gereklerini salamak zere nemli meknsal altyap yatrmlarn karl bir alan haline getirmeyi de baarmaya almaktadr. Meknn meta olarak retimi, mekna bal toplumsal ilikilerin elikili ve baz durumlarda atmal olan niteliini belirleyen somut bir ortam yaratr. Neoliberal dnemin kentsel politikalar, ekonomik kayglarla meknn deiim deeri zerinden hareket ederek, toplumsal sorunlarn zmn, bu alann iine sktrmaya almaktadr. Dolaysyla sermaye birikiminin nndeki engelleri amaya alan bu politikalar, sosyal alandaki sorunlar, yapsal olarak yeniden retmektedir. Kentler bir taraftan kresel sermayenin ihtiyalar ile yenilenirken, dier taraftan bu yenileme giriimlerinin baar ansn azaltan atmal bir ortam zellikle yeni kent yoksullar zerinden yeniden retmektedir. Gndelik yaam meknnda artan bu elikiler, retim alanndaki sorunlarla birletiinde; kentselliin sosyal boyutu merkezi bir nem kazanm olur. Emein yeniden retimini salayan kamusal hizmetler ile alma hayatn dzenleyen sosyal gvenlik tedbirlerinin toplumsal nitelii; kamunun bu alandan iyice ekilmesi ile anmaktadr. Bu alan deiim deeri yaratma kaygs ile zel sermayenin giriimciliine terk edilmektedir. Enformellie kar, enformel mdahaleler Ekonomik ayrcaln, kltrel ve tarihsel bir ayrcalk ile birletiren eski kent merkezleri, hala her trl enformelliin odak noktalardr. deal bir mahalle yaamnn her zaman iin srdrld yerler olan kent merkezleri, ar kentsel kullanmlarn basksn tamlardr. Gnmzde ise buradaki sosyal yaamn i balantlar, karmak ve de geici bir enformellikle devam etmektedir. Yeni ve eski kent yoksullar, gmenler, ecinseller, renciler, sanatlar, yabanclar ile baz marjinal kesimler, sosyal yaamlarn; barlar, restoranlar, meyhaneler, genelevler, kk imalat atlyeleri ile sanat atlyeleri, ofisler ve maazalarla i ie geirmektedirler. Semtlerin dorudan kendi i ihtiyalarn karlamas ynndeki meknsal ve sosyal lein geerlilii-

308

Kent Sosyolojisi

ni kaybetmesi; eitim ve salk hizmetleri ile farkl kentsel hizmetlerin mahallelerin ihtiyacndan bamsz belirlenmesi; dsal mdahaleleri kolaylatran bir zemini yaratmaktadr. Prestijli eitim ve salk kurumlar, kendilerini evreleyen khnemi meknlar aarak, kaplarn st gelirli kesimlere amken; semtin geici enformelliinden etkilenmeyen merkeziliklerini de srdrmektedirler. Dolaysyla buradaki geicilik, stanbulun eski merkezlerinin soylulatrlmas ile yeni bir snfn beklentilerini karlama yolunda, nemli dnmlerle yerini daha kalc bir kentsel ortama brakrken; bu toplumsal kurumlar nemli bir misyonu stlenmi olacaktr. Her geen gn saylar artan kafe, bar, restoran, butik otel, kltr-sanat meknlar, mimarlk ve reklamclk ofisleri gibi yeni iletme tipleri; yenilenmi konutlar ile i ie geerek, ekonomik bir getiriyi arttrmann gcn de arkasna almaktadr. Fakat btn bu dnmler elikili ve atmal bir ortamn iinde domaktadr. DEMN GVENLKL NTEL Devletin gvenlii salamas fikrinin anmas, yerini zel gvenlik birimlerinin yaygnlamasyla doldurdu. Bu nedensel ba, zelletirme uygulamalarnn yaygnlamas ile de kolay bir ortamda gereklemeye balad. Kentte farkl kesimlerin bir aradal, zel gvenlik tedbirlerinin korumas altnda salanmas, gerek kent merkezinde gerekse kentin dier blgelerinde hzla yaylmaktadr. Polisiye tedbirler ise konjonktrel olarak artmakta veya gerilemektedir. Kentsel yeniden yaplanmalar ve buna bal byk yatrmlarla birlikte kent merkezlerinin gvenlii anahtar bir role sahip oldu. Yaplan yatrmlarn bir deer yaratmas ve bunu srdrmesi asndan da bu gvenlie ihtiya duyulmaktadr. stanbuldaki sokak ocuklar sorunu, kap-ka biiminde sokaklarda gerekleen hrszlk trlerinin yaygnlamas; ayrca seks alanlarnn da ou zaman kriminal bir grup olarak grlmeye balamas ile bu durum kapsaml gvenlik tedbirlerinin ve politikalarnn konusu olmaya balad. Dolaysyla suu temizlemek ve yeni temiz alanlar yaratmak iin baz alanlar boaltmak, ykp yeniden yapmak gibi meknsal dzenlemelere gitmek meruluk kazanmaktadr. nk suun redii yerler ortadan kaldrlm olmaktadr. Bir dier ynelim ise soylulatrlan semt/mahalle-sokaklarn srecin son aamasndaki haliyle, zel gvenlik sistemini de kurmaya alaca, en azndan byle bir eilimin ve istein zellikle yeni iletmeciler tarafndan istenmesidir. Asmalmescit, Fransz Soka ile Beyolundaki sokaklarda yakn dnemde uygulanan zel

gvenlik uygulamalar, farkl semtlerdeki soylulatrmann son aamalarnda da bavurulan bir ynelim olacaktr. Kiraclk oran gerileyerek, mlkiyet sahiplii daha da artacaktr. Soylulatrmaya bal sre, kent yoksullarnn enformellie bal geim olanaklarn ortadan kaldrarak, bu kesimleri iyice marjinalletirmekte ve onlar olaan sosyal yaamn dna itmektedir. Bu atmal durum, kaderine terk edilmi meknlarn yerine kaderine terk edilmi yoksullar yaratmaktadr. Acmaszlaan koullar sonucunda, fke, hoyratlk, iddet bu kesimlerin yaamlarna ikinletirilmekte, onlar topluma ka yabanclatrmaktadr. iddetin, toplumsal temelinden te bireysel bir kkene dayandrlmas dolaysyla sosyal politikalar retmekten te her seferinde gvenlik tedbirlerini devreye sokan kentteki iktidar elitinin yaklam, bu sorunlarn kkenlerini grmezden gelmektedir. Dolaysyla yoksulluun kltrel bir uzants olarak kavranan kent ii iddet ve su vakalar, gvenlik tedbirlerinin meruiyeti iin olduka znel bir zemin yaratmaktadr. Kaynak: Evrensel Kltr Dergisi, Nisan 2007

11. nite - Kentsel Dnm

309

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. c 3. a 4. e 5. b 6. d 7. c 8. e 9. b 10. d Yantnz yanlsa Kentsel Dnm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Soylulatrma konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiyede Kentsel Dnm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tarihsel Arka Plan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiyede Kentsel Dnm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Kentsel Dnm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tarihsel Arka Plan konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiyede Kentsel Dnm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Karma Gelirli Konut Alanlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Tarihsel Arka Plan konusunu gzden geiriniz. tk aina olunan olgulardr. Bu etkiler ncelikle meknlarn yenilenmesi biiminde dardan grlen bir aamayla somutlamtr. Ancak semtlerdeki snfsal deiim yava da olsa belirgin yaam biimi deiimi ile n plana kmtr. Sra Sizde 3 Avrupa Kltr Bakenti fikri ilk kez 1985 ylnda dnemin Yunanistan Kltr Bakan tarafndan nerilen bir kentsel programdr. Avrupa Birlii Bakanlar Konseyi ise projenin kapsamn belirledi. Srasyla bir veya iki Avrupa kenti Kltr Bakenti seilmektedir. stanbul ise 2010 yl iin seilen kentlerden biri oldu. Avrupa Kltr Bakentleri uygulamas, Trkiye asndan kentsel dnm ve soylulatrmann ne km olduu 2000li yllardan itibaren bilinen kentsel bir politika oldu. Avrupa Kltr Bakenti, kentler aras rekabete dayal bir yaklamla daha fazla turist ekmek zere bir kentin her trl potansiyelini harekete geiren etkinlikler dizisiyle, ou durumda kalc olmayan faaliyetler zincirinden ibaret olabilmektedir. Gerek soylulatrma gerekse Avrupa Kltr Bakenti uygulamalarn ne kan mekansal temsilleri sanat galerileri, kongre ve sergi saraylar, film endstrisi ve sinemalar, reklam ve tantm etkinlikleri, elence sektr, tasarm ve estetik ileri, restoranlar, cafe-bar ve butik oteller, biiminde sayacamz alanlarla karakterize olmaktadr. Sra Sizde 4 TOK, 1984 ylnda kartlan ve 2985 sayl Toplu Konut Yasas ile kurulmutur. Bu kurulu zerk bir bteye sahip olmutur. Toplu konutu zendirmek ve konut an kapatmak; dar gelirlilerin konut sorununa ynelmek; sosyal konut retimini gerekletirmek gibi hedefleri ortaya koymutur. Fakat 2003 ylndan itibaren yaplan deiiklikler ile yasadaki grevlerine ek olarak TOKye yeni grevler verilmitir. Yeni yasayla TOKye konut sektr ile ilgili irketler kurmak veya kurulmu irketlere itirak etmek; yurtii ve yurtdndaki konut dnda dorudan veya itirakleri araclyla proje gelitirmek; alt yap ve sosyal uygulamalar yapmak veya yaptrmak; idareye kaynak salanmasn temin iin kar amal projelerle uygulamalar yapmak veya yaptrmak gibi grev ve yetkiler verilmitir. Ayrca Arsa Ofisi Genel Mdrl kaldrlm ve yetkileri ile varlklar TOKye devredilmitir.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sanayisizleme kapitalist retim biimindeki yapsal dnmleri sadece ekonomik deil sosyal ve kltrel olarak da ortaya koyan bir deiimdir. Bu dnmn nemli iki dayana vard: Birincisi sanayinin yaratt evre tahribatdr. kincisi, sanayiye dayal bir kalknmann rn olan refah devleti projesinin kentler dzeyinde de somut olarak iflas etmesidir. Giderek bakmszlaan ve kt ynetilen sosyal konut alanlar kendi iine kapanan yoksulluk alanlar hline gelmitir. Orta ve st snf yaam alanlar ise byk oranda kapal sitelere ynelen bir eilimle byrken bu sitelere dev karayolu projeleri eklenerek kentin btnlne olan mdahaleleri arttrmtr. Baz corafyalar sanayisizlemenin kanlmaz olarak yaand yerler olurken, zellikle az gelimi kapitalist metropoller ve yereller yeni sanayi odaklar olmutur. Sra Sizde 2 Trkiyede soylulatrma en ok stanbulun eitli semt ve mahallelerinde, zellikle 1995ten sonra olduka grnr olmaya balamtr. Fakat dnemsel olarak yaanan ekonomik krizlerin etkisiyle bu sre yava gelimitir. Cihangir, Kuzguncuk, Arnavutky, Galata ve Fener-Balat gibi semtlerdeki soylulatrma deneyimleri ar-

310

Kent Sosyolojisi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akkar, Z.M. (2006) Kentsel Dnm zerine Batdaki Kavramlar, Tanmlar, Sreler ve Trkiye, Planlama Dergisi, Say 36, s.29-38 Aslan, . (2006) Kamu, Yaygnlaan iddetin Neresinde?, Radikal Gazetesi (11.04.2006) Christopher, L. (2010) Does Mixed-Income Housng Amelioriate Poverty?: http://uwwebpro.uwinnipeg.ca/faculty/politics/faculty home.htm Engels, F. (1982) Konut Sorunu, ev. Gne zdural, Ankara: Sol Yay. Grsel, Y. (1990) Demokratikleme Srecinde Kent ve nsan, E Yay.: stanbul Harvey, D. (2003), Sosyal Adalet ve ehir, stanbul: Metis Yay. Huat Chua, B. (2005) Ekonomi ile Irk arasnda: Singapurun Asyallamas. Mekan, Kltr, ktidar, A. nc ve P. Weyland (Der), letiim Yay., stanbul: 43-66 Ik, O. ve Pnarcolu, M. (2001) Nbetlee Yoksulluk, letiim Yay: stanbul. J. Popkin, S., Katz, B., Cunningham, M.K., D. Brown, K., Gustafson, J. ve Turner, M.A. (2004) A decade of Hope VI: Research findings and policy challenges, Washington, DC: The Urban Institute. Joseph, M., Chaskin, R., ve Webber, H. (2007) The Theoretical Basis for Addressing Poverty Through Mixed-Income Development, Urban Affairs Review, Say: 42 (3), 369-409. Joseph, M.L. (2006) Is Mixed-Income Development An Antidote To Urban Poverty? Housing Policy Debate, Cilt 17, Say 2, s.209 - 234 Kuban, D.(2000) Tarihi evre Korumann Mimari Boyutu, Yap Endstri Yay., stanbul Kurtulu, H. (2008) Kentsel Dnmn Politik Ekonomisi, ktisat Dergisi, Aralk Says, s.26-34 Lovering, J. (2007) The Relationship Between Urban Regeneration And Neoliberalism; Two Presumptuous Theories And A Research Agenda International Planning Studies, 12(4). Newman, P. (2004) Kltrel Dnm, Turistler ve Kent Ynetimi, Uluslar aras Kentsel Dnm Sempozyumu, stanbul. Okyay, . (2001) Fransada Kentsel Sit Alanlarnn Korunmas, Yap Endstri Merkezi Yay., stanbul ktem, B (2005) Kresel Kent Syleminin Kentsel Mekan Dntrmedeki Rol: Bykdere-Maslak Aks, stanbulda Kentsel Ayrma, H. Kurtulu (Der.), Balam Yay.,stanbul: 25-77 zden, P.P.(2008) Kentsel Yenileme, Bilim ve Sanat Yay., Ankara Roberts, P. ve Skyes, H. (der) (2000) Urban Regeneration, Sage Pub., London Rose. D. (1984) Rethinking Gentrification: Beyond The Uneven Development of Marxist Urban Theory, Environment and Planning D: Society and Space, 2(1), 47-74. Slater, T. (2006) The Eviction of Critical Perspectives from Gentrification Research, International Journal of Urban and Regional Research, Cilt 30, Say 4, 737-757. Smith, N. (1996) The New Urban Frontier: Gentrification and The Revanchist City, Routledge, London en, B. (2006) Ekonomik Gelimenin Kltrel Stratejileri: stanbul Kent Merkezleri ve Tarihi Kentsel Alanlarn Yeniden Yaplandrlmas, Planlama Dergisi, Say 36, Ankara 49-52 en, B. (2006) Kentsel Gerilemeye Kar Yeni Bir Strateji Olarak Soylulatrma: Galata rnei, Baslmam Doktora Tezi, stanbul en, B. (2008) Kentsel Dnm ve Yasal Srecin Anlam, SAV Yay. ALMANAK, stanbul, 2008, 391-407 en, B. (2008) Kentsel Dnm: Kavramsal Karmaa ve Neoliberalizm, ktisat Dergisi, Aralk Says, 2008, 34-42 en, B. (2011) Sanayisizleme, Soylulatrma, Yeni Orta Snf: l ttifak, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Say 44, Mart 2011, 1-21. iman, A. ve D. Kibarolu (2009) Dnyada ve Trkiyede Kentsel Dnm Uygulamalar, TMMOB Harita ve Kadastro Mhendisleri Odas 12 Trkiye Harita Bilimleri ve Teknik Kurultay 11-15 Mays 2009, Ankara. Tekeli, . (2008) Kamusal zne Olmann Doyumu, stanbul Dergisi, Say 64. Turok, . (2004) Kentsel Dnmde Yeni Eilimler ve Dnm, Uluslararas Kentsel Dnm Sempozyumu, stanbul

11. nite - Kentsel Dnm

311

Trkn, A. ve Yapc, M. (2008) Kentsel Dnm ve Yasalarn Arasallaan Rol, ktisat Dergisi, Aralk Says, 2008, s. 48-59 Ward, K. (2003) The Limits to Contemporary Urban Redevelopment; Doing Entrepreneurial Urbanism in Birmingham, Leeds and Manchester, City, 7 (2). Weber, R. (2004) Extracting Value from the City: Neoliberalism and Urban Redevelopment, Spaces of Neo-liberalism, N. Brenner ve N. Theodore (der.), Blackwell, Oxford: 172-193. Zukin, S. (1991) Lanscapes of Power: From Detroit to Disney World,University of California Press, The City Reader, Gary Bridge, Sophie Watson (Ed.), Blackwell. Zukin, S. (1998) Urban Lifestyles: Diversity and Standardisation in Spaces of Consumption, Urban Studies, Cilt. 35, No. 5-6, 825-839.

rih: 5/7/2005 Say: 25866 Yaymland Dstur: Tertip: 5; Cilt: 44. Babakanln 22 Haziran 2006 gn TBMM Bakanlna sunduu Dnm Alanlar Hakknda Yasa Tasars iin bkz. T.C. Babakanlk Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl; Say: B.02.0.KKG.0.10/1011054/896; Konu: Kanun Tasars; Tarih: 1.3.2005

nternet Kaynaklar
http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5104.html: Okuma Tarihi: 8 Eyll 2008 http://www.emlakkulisi.com; Okuma Tarihi; 8 Eyll 2008 www.yonjada.com; tarih: 13 Kasm 2007; okuma tarihi: 7 Eyll 2008 www.yapitr.com: 26.7.2004; Okuma tarihi; 8 Eyll 2008 http://www.emlakkulisi.com; Okuma Tarihi; 8 Eyll 2008 http://www.gazetelertr.com/gecekondu-tarihe-karisiyor.html 22 Nisan 2008; Okuma Tarihi: 8 Eyll 2008

Dier Kaynaklar
ODT MATPUM(2005) stanbulun Eylem Planlamasna Ynelik Meknsal Gelime Stratejileri Aratrma Ve Model Gelitirme almas, Orta Dou Teknik niversitesi, Matpum, (Mimarlk Fakltesi Aratrma Tasarm Planlama Ve Uygulama Merkezi), ehir Ve Blge Planlama Blm, Austos, 2005 Resmi Gazete: R.Gazete; Tarih: 5/7/2005 Say: 25866, Yaymland Dstur: Tertip: 5; Cilt: 44 Kabul Tarihi: 16/6/2005; Yaymland R.Gazete; Tarih: 5/7/2005 Say: 25866 Yaymland Dstur: Tertip: 5; Cilt: 44 Babakanln 22 Haziran 2006 gn TBMM Bakanlna sunduu Dnm Alanlar Hakknda Yasa Tasars iin bkz. T.C. Babakanlk Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl; Say: B.02.0.KKG.0.10/ 101-1054/896; Konu: Kanun Tasars; Tarih: 1.3.2005 Kabul Tarihi: 16/6/2005; Yaymland R.Gazete; Ta-

12
KENT SOSYOLOJS
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yoksulluk kavramn, yoksulluun llmesini, yoksulluun gstergelerini aklayabilecek, Yoksulluun nedenlerini aklayan yaklamlar karlatrabilecek, Kent yoksulluunun farkl boyutlarn ayrt edebilecek, Trkiyede yoksulluk olgusunu farkl boyutlaryla zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Yoksulluk Kent yoksulluu Toplumsal dlanma Greli yoksunluk Savunmaszlk Eitsizlik Glendirme Yoksulluk kltr Snf-alt

indekiler
GR YOKSULLUK KAVRAMI YOKSULLUUN NEDENLER KENT YOKSULLUU VE BOYUTLARI TRKYEDE KENT YOKSULLUU

Kent Sosyolojisi

Kent Yoksulluu

Kent Yoksulluu
GR
Yoksulluk, ok boyutlu ve farkl boyutlar birbirileri ile i ie gemi bir olgudur. ok boyutlu zellik tamasnn yaratt farkl tanmlar ya da tanmlama glkleri yannda, yoksulluun nedenlerine ve buna bal olarak zm yollarna ilikin de literatrde son derece tartmal yaklamlar mevcuttur. Yoksulluk, insann temel insani ihtiyalarn karlayamamas durumudur. Bu anlamda yoksulluk, kiinin besleme, barnma, giyim, temiz ime ve kullanma suyu, salk, eitim gibi olanaklara ulaamamasn ifade eder. Uluslararas dzeyde geerlilii olan ve alk snrnn belirlenmesinde kullanlan mutlak yoksulluun lt kii ba gnde 1.25 $ altnda bir gelirle yaamak zorunda olmay ifade etmektedir. Yoksulluk almalarnda daha ok kullanlan ve yoksulluun nedenleri ve ortaya kard etkileri de zmlemekte kullanlan greli yoksulluk kavram ise sahip olunan olanaklarn yerel, ulusal, ya da uluslararas dzeyde karlatrlmas ile ortaya kan bir kavramdr. Bu kavram ele alnan btnlk iinde, var olan kaynaklarn dalm sorunu erevesinde kaynaklara ulalabilirlik koullar, eitlik, hakkaniyet (adalet), ayrmclk, toplumsal dlanma gibi sorunlar zerinde durur. Daha geni bir ereveden bakldnda ise bu sorunlarn cinsiyet, etnik kimlik, ya da din kimliklerle ne kadar i ie gemi olduu incelenir. Yoksulluk olgusunun ok boyutlu bir zellik gstermesi gibi, yoksulluun nedenlerine ilikin aklamalar ve yoksulluun ortadan kaldrlmasna ya da meruluk temelline iaret edilebilmesine dair aklamalar da literatrde olduka geni bir yelpazede ele alnmaktadr. Yoksulluun toplumda varlna ilikin nedensel aklamalar, mikro dzeyde bireysel zelliklerden, mezzo ve makro dzeylerde ulusal ekonomik ve toplumsal koullar ile uluslararas dzeyde, uluslararas ekonomik iblmnn getirdii sonular zerinde olmak zere ana balk altnda ele alnabilir. Bireysel aklamalar daha ok, yoksulluun kiisel zellikler ile aklanmasna dayanmakta veya tembel, almay sevmeyen, sosyal yardmlarla yaamay seen bireylerin iinde bulunduklar yoksulluun nedenlerini bu kiilik zelliklerine dayandrarak aklamakta ya da yal, kadn, dul, engelli, hasta ya da ocuk olup alamayacak durumda kabul edilenler olarak iki ana kategoriye ayrmaktadr. Bu kategoriletirme literatrde sosyal yardmlar hak edenler ve hak etmeyenler ayrmna yol amakta ve alan yoksullar; yoksulluk kltr, snt-alt gibi kavramlarla geni bir tartma alan bulmaktadr. Yapsal unsurlar zerinde durarak yoksulluun nedenlerini aklamaya alan yaklamlar ise lke ii gelir dalm, blge-

314

Kent Sosyolojisi

sel eitsizlikler, istihdam olanaklar, eitim ve salk olanaklarnn ulalabilirlii, toplumsal eitlik, adalet, dlanma ve ayrmclk gibi kavramlar zerinde durmaktadr. Uluslararas dzeyde ise zellikle 1980 sonras etkileri tm dnyada ak bir ekilde ortaya kan uluslararas iblmnn getirdii, lkeleri birbirine ekonomik, toplumsal ve kltrel anlamda balayan kreselleme olgusuyla kendini gstermektedir. Bu balamda, kentsel yoksulluun da artarak srekli bir hl almasnda rol oynayan igc piyasalarndaki Yapsal Uyum Politikalarna bal olarak dzensizleme, esnekleme, taeron firmalara geici igc istihdam etme olanaklarnn almas, buna bal olarak rgtl, sendikal, dzenli geliri olan bir igc yerine geici ve dzensiz ilerde istihdamn younlamas zellikle yoksulluun iddetlenmesinde en nemli etkenlerden biri olarak ortaya kmaktadr. Birinci blmde, yoksulluk olgusu mutlak ve greli tanmlar erevesinde ele alnacaktr. Uluslararas geerlilii olan ve mutlak yoksulluu tanmlayan ltler yannda balam baml olarak ele alnan greli yoksulluk kavramnn gelimi ve azgelimi lkeler iin tanmlanma sorunlar zerinde durulacaktr. kinci blmde, yoksulluun nedenlerinin aklanmasnda mikro, mezzo ve makro dzeylerde bireysel faktrler zerinde duran yoksulluk kltr kavram, ulusal istihdam politikalar, gelir dalm zerinde durulacak; kresellemenin ve uluslararas iblmnn ulusal dzeydeki yoksulluk olgusuna etkileri ele alnacaktr. nc blmde ele alnacak olan kentsel yoksulluk kavram, dnyada ve zellikle azgelimi lkelerde kentlerde nfus art, bunun yoksulluk zerine etkileri, gelir, eitim, salk gibi unsurlarn yannda, gvenlik, glendirme, eitsizlik, kutuplama gibi kavramlar da ierecek biimde incelenecektir. Mutlak ve greli yoksulluk kavramn zmlemeye alrken sosyolojik bir yaklamla toplumsal adalet, frsat eitlii, kaynaklara ulalabilirlik sorunu, savunmaszlk ve dlanma gibi kavramlardan yararlanlacaktr. Son blmde, Trkiyedeki yoksulluk kavram ele alnacak ve uluslararas karlatrlabilirlik olana salayan nsani Gelime Raporu gstergeleri zerinde durulacaktr.

YOKSULLUK KAVRAMI
AM A

Yoksulluk kavramn, yoksulluun llmesini, yoksulluun gstergelerini aklayabilmek.

Yoksulluk Tanmlar
Yoksulluk kavramn tanmlamaya ilikin yaklam biimleri literatrde olduka eitlilik gstermesine karn (Donnison, 1982, s.7 Ananad ve Sen, 1997, s.5 UNDP, 1990; UNDP 2000; UNDP 2010; WDR, 2000; Townsend, 1993; Wield ve Chataway, 2000) en temelde, kiinin yaamn srdrebilmesi iin gerekli olan minimum kalori miktarn ifade eden mutlak yoksulluk ve insani gelime yaklam olarak ele alnabilecek, kiinin insanca yaama ya da yaam kalitesine odaklanan greli yoksulluk kavramlar erevesinde ele alnmaktadr. Greli yoksulluk, kiinin kk bir grup iinde dierlerine gre kendisini nasl tanmladndan, ulusal dzeyde gelir dam eitsizlii ve uluslararas dzeyde gelimilik sralamasnda her bir lkenin yerini belirleyen lmlere gre farkl boyutlar olan bir kavramdr. Mutlak yoksulluk kavram uluslararas dzeyde yoksulluun llebilmesi anla-

12. nite - Kent Yoksulluu

315
Yoksulluk kavram, mutlak anlamda, bir bireyin gnlk tketmesi gereken kalori miktar ile aklanrken, dier taraftan ok boyutlu bir yaklamla insani gelime kavram son yllarda nemli bir yer tutmaya balamtr. nsani gelime yaklam sosyal bilimlerde, zellikle kent yoksulluunu aklamakta, gelir dalm adaletsizlii, eitsizlik, savunmaszlk, kutuplama, toplumsal dlanma gibi kavramlar da yoksulluk tartmalarnn iine dahil etmitir.

mnda bir standart getirirken, greli yoksulluk kavram, tanmlanmaya allan yere gre deimektedir. Bu anlamda, bu kavram beraberinde gelir dalm adaletsizlii, eitsizlik, savunmaszlk, kutuplama, kltrel yoksulluk, ayrmclk, dlanma, toplumsal adalet, frsat eitsizlii, yoksulluun ksr dngs gibi kavramlar da yoksulluk literatrnde tartmaya amaktadr.

Yoksulluk Snr
Yoksulluk snrlar genellikle kii bana den parasal gereksinimleri ve bireysel ihtiyalar kapsayan temel mal ve hizmetleri ieren paketi satn alma gc olarak tanmlanr. Temel mal ve hizmetler sepetinin deeri birok ekilde belirlenebilir (UNCHS, 2010). Mutlak yoksulluk: Mutlak yoksulluk snrlar hane halknn standart olarak tketmesi gerekenden mahrum kalmamas anlamna gelmektedir. Mutlak yoksulluk zaman ve mekna gre deiiklik gstermezken, greli yoksulluk yerel, ulusal ya da uluslararas balama gre tanmlanr. Mutlak yoksulluk, hane halknn salkl yaamas iin gerekli en alt dzeyde temel beslenme sepeti temel alnarak belirlenir. Greli yoksulluk: Greli yoksulluk snr bir lkede ortalama gelir ya da harcama rnts ile belirlenen bir izgidir, rnein, snr, lke ortalama tketim ya da gelir deerinin %60 zerinden hesaplanmaktadr (WB, 2008). Dnya Bankas tarafndan ve kresel yoksulluun tanmlanmasnda kullanlan yoksulluk snr 1985 ylnda gnlk 1 $, 1993 fiyatlaryla 1.08 $ olarak belirlenmi, 2005 ylnda ise Uluslararas Karlatrma Programnda, yaam maliyeti yeni tahminler kullanlarak yeniden deerlendirilmi ve 2005 fiyatlaryla 1.25 $ olarak deitirilmitir. Buna gre, Dnyada 1.4 milyar insan ar yoksulluk iinde yaamaktadr. Uluslararas yoksulluk snrn belirlemesi tipik olarak temel ihtiyalarn maliyeti gz nne alnarak yaplmtr. lk olarak minimum kalori almn salayan gda paketi fiyatlandrmas yaplmaktadr. Buna genellikle, yoksulluk snrna yakn yaayan insanlarn gda d harcamalar veri alnarak temel ihtiyalarn maliyetine bu gda d harcamalarn maliyeti eklenmektedir. Bu yntem, minimum kalorinin belirlenmesinde gda paketleri arasndaki farkllklar ve gda d harcamalarda meydana gelebilecek deiiklikler nedeniyle yine de uluslararas geerlilii olmas anlamnda soru iaretleri brakmaktadr. Bu nedenle, greli yoksulluk snr toplumsal olarak belirlenmitir ve gelir ile birlikte ykselmektedir. Mutlak yoksulluk snr, dnyann en yoksulluk lkelerinde bile yoksul olarak nitelendirilmemek iin gereken tketimin en alt snryla belirlenir (WB, 2008). Yetersiz beslenme ls, insanlarn temel enerji ihtiyalarn karlayabilecek besinleri salayamamas durumudur ve yetikin bir insan iin gnlk minimum kalori miktar 2.100 olarak kabul edilmitir. Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt gnlk 2.100 kaloriden daha az kaloriyle yaamak zorunda olan kii saysnn 2004-2006 yllar arasnda 873 milyondan, 2004-2006 arasnda 915 milyona kaca, daha sonraki 2 yl iinse daha da artacan tahmin etmektedir. 2010 FAO raporuna gre ise dnyada aln artk 1 milyardan fazla kiiyi kapsad tahmin edilmektedir (OECD-FAO, 2010). Ortalama gnlk tketimin 1.25 dolar ya da daha olmas alk snr anlamna gelen ar yoksulluu tanmlar. 1990 ylndan bu yana ar yoksulluk iinde yaayan kii saysnda azalma olmutur. Kresel mali krizlerle yoksulluktaki bu d yavalam olsa da, ar yoksulluk snrlar iinde yaayan kii saysnn 2015 yl itibariyle 900 milyon civarnda azalmas beklenmektedir. Buna karn, 2015 ylnda gelimekte olan lkelerin nfusu 5.8 milyara ulaacak ve hlen 1.1 milyar insan gnde 2 dolardan daha az bir gelirle yaayacaktr.

316

Kent Sosyolojisi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Kresel ve blgesel ortalamalar gstermektedir ki, lkeler arasnda ilerleme farkllklar vardr. 2000 ylndan beri, 49 lke 1990 ylnn yoksulluk oranlarn yarya indirme hedefiyle mcadele etmekte, ancak 38i hlen bu hedefi gerekletiremeSIRA SZDE mitir. Dier taraftan, 57 lke, bunun 22 tanesi sahra alt Afrika lkeleridir, 1990 ylndan beri ilerlemeyi lecek yeterli aratrma verilerinden yoksundur (UN, 2004). Minimum enerji tketimiyle aklanan yetersiz beslenen kii says 1980den itibaDNELM ren dnyada 850 milyona dmesine karn son yllarda 1 milyara kmtr. Bu saynn, %63 Asya ve Pasifik lkelerine, %26s Sahra Alt Afrika lkelerinde ve %1i S O R U gelimi lkelerdedir (HDR, 2010, s.47). HDR, HumanDDevelopment Reporun ksaltlm halidir. Trke biz bu rapora nsani GeKKAT lime Raporu diyoruz. Yoksul bir kiinin ortalama gnlk harcamas, yoksulluk snr yzdesi olarak, yoksulluk snrndan toplam nfusun ortalama a yoksulluk a oranndan tretilmitir, AMALARIMIZ sadece ortalamadr, daha fazla insan daha azla yaamaktadr. ancak bunlar Ar yoksulluun stesinden gelmek iin, ncelikle herkesi yoksulluk snrna ekmek gerekmektedir. Bin yl Kalknma Amalarnda, temel eitlik ls olarak en yoksul %20lik T A P K nfusun gelir ve tketim pay dikkate alnmtr. Tipik bir gelimekte olan lkede nfusun en yoksul %20si iin hesaplama sadece toplam gelirin ve tketimin %6s iin yaplr.1990 ylndan bu yana gelir ve tketim pay dk gelirli lkelerde artm,Lst Z Y O Ngelirli lkelerde ise azalma eilimi gstermitir (UN, 2004). T E E V orta Yoksulluk snrn izmek refah dzeyinin llmesinde zaman ve yer anlamnda bir tutarllk salamak iin son derece nemlidir. Gelir ya da tketim asndan yoksulluk snr altnda kalan yoksulun tanmlanmas, yoksulluk politikalarnn beNTERNET lirlenmesi ve yoksulluk zmlemesi iin de nem tamaktadr. Bir yoksulluk snrnn olmas, politika yapclara yoksulluk koularnn deerlendirilmesi, yoksulluk iin kaynak ayrlmas, yoksulluun azaltlmas ve iyi tanmlanm bir yoksulluk lt ile ilerlemeyi izlemeyi salar. Bir yoksulluk snrnn belirlenmesinin ardndan, yoksulluk genel tahmini yaplabilmeyi salayacak yoksulluk profilleri oluturulabilir. Buna bal olarak, yoksulluun sektrler, blgeler ve sosyo-ekonomik gruplar aras dalm ve yoksullarn temel karakteristikleri ile yoksul olanlar ve olmayanlar arasnda bir karlatrma olana sunulabilir. Yoksulluk snrndan kaynaklanan pek ok varsaym yaplmaktadr. rnein, kii bana den gelir ya da tketim gibi, bunu yaparken alnmas gereken iki nemli karar vardr. lk olarak, dzenlemeler hane halk yelerinin yalarna, dier bir deyile yetikin ya da ocuk olmalar ya da cinsiyetlerine gre mi yaplmaldr? Ya da bu temel gereksinimler tm hane hakl iin ayn m kabul edilecektir? kinci olarak da, hanelerde deien birey says gz nne alnacak mdr? www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE
Uluslararas karlatrlabilirlii salamak iin Dnya AMALARIMIZ Bankas tarafndan belirlenen yoksulluk snr 2005 fiyatlaryla gnlk 1.25 dolar olarak K T A P belirlenmitir. Buna gre Dnyada 1.4 milyar insan ar yoksulluk, dier bir deile, gnde 1.25 TdolardanZ Y O Naz bir gelirle E L E V daha yaamak zorunda kalmaktadr.

NTERNET

Ulusal Yoksulluk Snrlar

Hemen hemen tm lkeler, gelirleri kabul edilebilir asgari yaam standartlarnn altna den vatandalarn tanmlamak zere ulusal yoksulluk snr tanm oluturmulardr. Bunun iin hkmetler yoksulluu lerken ya dk gelir ya da yetersiz harcamaya odaklanmaktadrlar. Ulusal yoksulluk snrn lmek iin, ilk yaklamlardan bir tanesi, asgari beslenme ihtiyalarn gzeten kalori eii ile balar ve devamnda gda d harcamalara uyarlanr. Ulusal gda yoksulluk snr beslenme eiini temel alr. Bir kiinin tkettii gdalarn besin ierii ngrlen eikten daha az ise kt beslendii kabul edilir. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp

12. nite - Kent Yoksulluu

317

Gda yoksulluk snr, kiilerin temel gda ihtiyalarnn karlanmas iin parasal geliri ifade eder. Bir yoksulluk snr oluturulduunda ocuklarn ve yetikin erkek ve kadnlarn gda ihtiyalar ayrtedilir ve nfusun yetikin edeerliine dntrlr. Gda d yoksulluk snr, barnma, giyinme, salk, eitim gibi temel gda d ihtiyalar gz nnde bulundurularak belirlenir. Toplam yoksulluk snr, gda ve gda d yoksulluk snrlar toplamdr. Yoksulluk snrlar lkeye zgdr. Her lke asgari yaam standardnn tanmn kendisi belirler ve hkmetler yoksulluun ne anlama geldiini her bir lke iin kesin olarak tanmlamak zorundadr. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp

Uluslararas Yoksulluk Snr

Yoksulluk lmleri farkl lkelerin ilerlemelerinin karlatrlabilmesi ve tek bir lkeye ilikin olas tanm ve yaklamlarn belirlenmesinde kullanlr. nk, farkl lkeler yoksulluu deiik biimlerde lp tanmlayabilir. Yerel harcama dzeyleri genellikle lkelerin karlatrmasn yapabilmek amacyla bir uluslararas lee dntrlr. Bu temelde, Birlemi Milletler ve Dnya Bankas, 1985 ylnda uluslararas fiyatlarla yoksulluk snrn kii bana 1$ olarak belirlemiler, 1993 ylnda gncellenen bu deer 1.08 Dolar, 2005 ylnda ise 1.25 $ olarak deitirilmitir. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp

Satn Alma Gc Paritesi (PPP)

Farkl para birimlerinde llen yoksulluk snrlarnn nominal deerini ortak bir hesap birimine dntrmek iin Dnya Bankas 2005 ylndan bu yana Uluslararas Karlatrma Programnn 146 lke fiyatlarnn aratrld satn alma gc paritesini kullanmaktadr. PPP (Satn alma gc paritesi) bir lkenin, ABDde bir dolara alnabilecek ayn miktarda mal ve hizmeti o lkede satn almak iin gerekli para birimi says olarak tanmlanabilir. PPP, en ok satn alnan mal ve hizmetlerin greli fiyatlarnn harcama arlkl ortalamalardr. PPPleri, finans, ticaret ve yatrm talebi ve ayrca speklatif talepler tarafndan belirlenen cari dviz kuruna endekslidir nk dviz kurlar zorunlu olarak bir lkedeki tketilen mal ve hizmetlerin greli fiyatlarn yanstmaz. Bir dolar, cari dviz kuruna bal olarak bir lkenin yerel para birimine evrildiinde ABDdekinden az ya da ok satn alabilir. Aslnda, bir dolarn satn alma gc genellikle, yoksul lkelerde daha byktr, bu nedenle piyasa dviz kuru iin PPP oran ve kii ba GSYH arasnda ters (negatif) bir iliki vardr (World Bank, 2008).

Yoksulluk lm
Yoksulluu lmenin en temel amalarndan bir tanesi yoksul kiiyi tanmlayabilmek ve bylece hedefe uygun mdahaleler gelitirebilmektir. Ayrca, yoksul insanlar gndemde tutmak, yoksullara ynelik projeleri yrtmek, deerlendirmek, politik mdahalelerde bulunmak ve hedefi yoksul insanlara yardm etmek olan kurumlarn etkinliini arttrmak yoksulluun lmnn nedenleri arasndadr (Haughton ve Khandker, 2009).Yoksulluk zmlemesinde kullanlabilecek verileri toplamak iin birka veri toplama teknii mevcuttur. Olduka az saydaki aratrmann birincil amac yoksulluk lm yapmaktr. Bu nedenle yoksulluk zmlemesi yapanlarn, aratrmalarn baka amalar iin gerekletirilip gerekletirilmediini ve eer aratrma baka amalar iin yaplm ise buradan elde edilen verilerin yoksulluu ve yaam koullarndaki deiiklikleri lmek iin gvenilirliini dikkatlice deerlendirmeleri gerekmektedir.www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp

318

Kent Sosyolojisi

1. Nfus Saym: Nfus saym, bir lkenin tm vatandalarnn temel bilgilerini ierir. Saym, demografik yap ve bunun konumuna ilikin tm lke nfusunun temel bilgilerini elde etmeyi amacyla her bir hane iin yaplr ve pek ok lkede bir ulusal istatistik enstits tarafndan yrtlr. Nfus saymnda toplanan veriler snrldr. Hanenin geliri, tketim, hastalk rntleri ve yoksulluk algs gibi bilgileri iermez. Nfus saym verileri, ancak unlar salar: lkede ya da blgede ayrmann dzeylerine ilikin bilgi, konut stokunun tanmlayc istatistikleri, su elektrik ve kanalizasyon gibi temel hizmetlere eriim oran ve istihdam rntleri. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp 2. Hanehalk anketleri: Hanehalk anketleri gelir yoksulluunu lmede vazgeilmez bir ara olabilir. ncelikle yoksulluk snr belirlendikten sonra, hanehalk anketlerinden elde edilen tketim dalm verileriyle yoksulluk snrnn altnda kalan nfus oran belirlenir. Hanehalk anketleri ayn zamanda, kaynaklarn, zellikle gelir ve tketimin hane iinde nasl daldna ilikin snrl bir bilgi verir. Nfus saym tm nfusu kapsarken, anketler sadece kk bir alt grup zerinde gerekletirilir. rnekleme alnacak haneler son derece dikkatli bir biimde seilir, bylece anketin sonular lkede ve lkenin farkl yerlerindeki yaam koullarn doru bir biimde temsil yeteneine sahip olur. Gelir ve gelir-d yoksulluk tahminleri ou hanehalk anketi, yerel ynetimler dzeyinde doru karmlar yapabilmek iin ok kk rneklemlere dayanmaktadr. Yerelleme ynnde artan bir eilim gz nne alndnda, yerel ynetimler iin yoksulluk koullarn izlemek ve deerlendirebilmek bir ihtiya hline gelmitir. Bunun iin bir yntem, nfus saym deikenleri ile hanelerin hizmetlere eriim ve harcamalar zerine yaplan hanehalk anketleri verilerinin ortak zelliklerini belirlemek ve ilikiyi yerel dzeyde yoksulluk orann tahmin etmekte kullanmaktr. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp 3. Mill Gelir Hesaplar: Mill Gelir Hesaplar da birok lkede gelir yoksulluunu tahminleri yapmak iin kullanlr. Hane halk anketlerine dayal gelir dalmdaki deiiklikler uygulanarak, mill gelir hesaplarndan alnan zel tketim harcamalarndaki deiiklikler tahmin edilir. Mill gelir hesaplar kullanlarak yoksulluk kafa saym lm yaplr. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp 4. Yaam Standard lm Anketleri: Yaam Standard lm Anketleri ve dier ok konulu anketler genellikle yoksulluun lm ve zmlemesinde nemli aralardr. Bu anketler, hanehalk harcamalar ve geliri, salk, eitim, istihdam, g, tarm, konut, arsa, mal-mlk sahiplii ile hizmetlere ve toplumsal programlar gibi konularda veri toplar. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp 5. Nfus ve Salk Aratrmas: Nfus ve salk Anketleri: a. Nfus ve salk anketleri, salk, bebek lmleri, dourganlk, doum kontrol uygulamalar ve aile planlamas, gebelik srasnda salk olanaklarndan yararlanabilme, a, anne ve ocuklarn salk merkezlerini kullanmalar, salk hizmetlerinden memnuniyet ve tedavi maliyetleri; b. Eitim dzeyi, c. Kadn/erkek meslekleri, d. G, e. Temel hizmetlere eriim, f. me suyu, elektrik, kullanma suyu kaynaklarna ve dayankl mal sahipliine ilikin verileri ierir.

12. nite - Kent Yoksulluu

319

Nfus ve salk anketleri, hane zenginliini hesaplamak ve yoksulluk zmlemesi yapmak amacyla kullanlr. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp 6. stihdam Anketleri: stihdam anketleri, istihdam ve isizlik rntleri ve dalgalanmalar zerine bilgiler ierir. Bunlar; a. Hanehalk geliri, b. Demografik, c. Hane zelliklerini ierir. Bu konulara ilikin veriler, istihdam istatistikleri, gelire dayal yoksulluk gstergeleri ve temel hizmetlere eriim gstergelerine kaynaklk eder. cret verileri, istihdam anketlerinden elde edilebilir ancak kesin olarak hanehalk refahn yanstmaz. nk bu creti almayan isiz saysndaki deiimi, pek ok ekonomi iin nemli olabilecek kk giriim ve dier enformal etkinlikleri, haneii retim ve aile ii transferleri iermez. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp 7. Nitel ve Katlmc Yoksulluk Analizleri: Nitel veriler zellikle kim yoksuldur? sorusuna uygundur. Nitel veri ve yaklamlar, belli bir toplulua ilikin yoksulluun en nemli belirtilerini tespit etmek, analiz yapmak ve zm yollar ortaya koymaya yardmc olur. Stratejik dzeyde, bu bilgiler yoksulluun azaltlmas, proje dzeyinde ise bu bilgilere dayanarak yoksullara ulamak zere projeler ve politikalar tasarlamak zere kullanlr. Katlmc yoksulluk deerlendirmesi zellikle, ekonomik ok dnemlerinin ardndan, dk gelirli hanelerin, gelir, istihdam ve hizmetlerin eriiminde belirsizlikler yaadklar zamanlarda kamu politikalarnn planlama yapmalarnda yararl olabilir. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp

Yoksulluk lm, yoksul tanmn yapabilmek ve buna uygun yoksuluu nleyici stratejiler gelitirebilmek, yoksulluk sorununu gndemde tutmak, yoksullua ynelik projeler gelitirmek, politik mdahalelerde bulunmak ve yoksullukla mcadelede kurumlarn etkinliini arttkmak amacyla yaplmaktadr. Yoksulluk lm yapmak zere kullanlan veri toplama teknikleri, yaam standard lm anketleri, milli gelir hesaplar, nfus saym, hanehalk anketleri, stihdam anketleri, nfus ve salk aratrmas, nitel ve katlmc yoksulluk analizleri olarak saylabilir.

Yoksulluk Gstergeleri
Bir yoksulluk snr belirlenip yoksulluk verileri lldkten sonra, asgari temel ihtiyalara ulaamayan insanlarn says ve oran tahmin edilebilir. Ancak bu yoksulluun derinlii konusunda yani yoksullun yoksulluu nasl yaad konusunda hibir bilgi vermez. Bir yoksulluk endeksi, yoksulluun derinliini lmek iin oluturulan yoksulluk a orandr. Yoksulluk a oran, yoksulluk snrna gre ortalama gelir ya da tketim a hesab zerinden yoksul says ortalamasn alr. Bylece, tm yoksullarn yoksulluk snr zerine gemesini salayacak gerekli kaynak miktar hakknda bir fikir verir. Dier yoksulluk endeksi yoksulluun iddeti olarak adlandrlr ve sadece yoksulluun derinlii temel alnarak deil fakat yoksullar arasnda gelir ve tketim eitsizliin hesaplanarak belirlenir. Bu zellikle, ar ve ultra yoksulluun ortadan kaldrlmasnda hkmet politikalarna yol gsteren veriler iermesi nedeniyle nem tar. www.adb.org/Statistics /Poverty / glossary.asp Kafa Says lm: Yoksulluk oran ya da kafa says oran, yoksulluu lmede kullanlan en yaygn standarttr. Yoksulluk oran, gelir ya da giderler asndan yoksulluk snrnn altnda kalan nfus oran ile tanmlanr. Dier bir deile, nfusun temel gda maddelerine ulaamamasn ifade eder. Kafa says oran, yoksulluu aklayc bir aratr ancak yoksulluun bykl, iddeti ve derinlii konularn ihmal ettii iin yanltc da olabilir. Ayrca, yoksulluk kafa saym oran, ok yoksul biri daha az yoksul olduunda ya da yoksul biri daha da yoksullatnda deimez. Bu yaklam daha yararl hle getirmek iin yoksulluk en dk eikten yoksulluk snrna kadar kendi iinde derecelendirilerek kafa saym oran hesaplanr. Bylece, gda d ihtiyalar darda braklarak temel gda iin gerekli olan gelir dikkate alnm olur. Alt yoksulluk snr altndaki nfusu izlemek greli

320

Kent Sosyolojisi

olarak kolaydr ve gl tanmlayc bilgiler edinmeyi salar. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp Yoksulluk Derinlii ve Yoksulluk iddeti: Yoksulluk a endeksi, yoksullarn hem says hem de ne kadar yoksul olduklarn dikkate alan, yoksulluun bykln lmeye yarayan bir dier endekstir. Yoksulluun grlme skl ve derinliini bir arada hesaplar. Bu lmn en nemli avantaj en yoksula ulamay salayacak politikalarn oluturulmasnn salanmasdr. Yoksulluk a ve yoksulluk iddeti indeksi yoksullua snfsal dzeyden bakmak ve yoksulluun farkl unsurlarn yakalamak asndan nem tar. Bunlar uluslararas istatistik kurulular tarafndan raporlandrlan ve ulusal otoritelerin zaman iinde yoksulluun deiimini izlemekte kullandklar yararl aralardr. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp Eitsizlik nlemleri: Eitsizlik, ister gelir, tketim ya da baka bir refah gstergesi isterse bir nfusun nitelii olsun kaynaklarn dalmndaki dankl ifade eder. Eitsizlik genellikle yoksulluk ve refah da iine alan daha geni bir zmleme biiminde ele alnr, Buna karn bu kavram birbirinden farkldr. Eitsizlik, yoksulluktan daha geni kapsaml bir kavramdr ve sadece belli bir yoksulluk snrnn altndaki bireyler ya da haneler deil, tm toplumu kapsayan bir tanm zerinden ele alnr. Baz yoksulluk gstergeleri, kendi tanmlarnda eitsizlii de kullanr. rnein Senin yoksulluk lm yoksullar arasnda Gini katsaysn ierir. Baz basit oranlar yaygn olarak eitsizlii lmek iin kullanlr. Burada yer alan unsurlar: a. Nfusun en altnda yer alan nfusun mill gelirden ald pay, b. Nfusun en zengin kesiminin milli gelirden ald pay, c. Milli gelirden en az ve en ok pay alan gruplar ortalama gelir dzeylerinin karlatrlmasndan oluur. OECD eitsizlii, gelir/tketim asndan en dk %20lik grupla yer alan nfusun toplam nfusun gelir/tketimine blnmesiyle hesaplamaktadr. Gini katsays eitsizliin gstergesi olarak kullanlan en yaygn gstergedir: gini katsays 0 olduunda gelir tamamen eit dalr, say 1e yaklatka gelir dalm eitsizlii artar. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp Gelir-D Yoksulluk Gstergeleri: Yoksulluun ok boyutlu bir erevede ve sistematik bir tanmnn yaplmas 1990 ylna rastlamasna karn yoksulluk sorununun kresel dzeyde ele aln lk olarak 1961 ylnda, Birlemi Milletler 10 yllk kalknma programnda, kalknma sonular arasndaki byk farkllklara dikkat ekilmesi ve bymenin hzlandrlmas arsnn yaplmasyla balam ve sonraki on yllk kalknma iin yeni gelime stratejileri formle edilmitir. Ancak 1990lara kadar, geni anlamda bir yoksulluk tanmlamas, gelime abalarnn merkezinde olmas gerektii ve yoksulluun ortadan kaldrlmasna ilikin bir uzlama ortaya kmamtr. Buna ilikin zmlemeci bir alma, 1990 Dnya Bankas (WB) ve Birlemi Milletler Kalknma Program (UNDP) tarafndan yoksullua yaklam sadece gelir ve tketim asnda deil, kalknma bak asyla, istihdam, salk, eitim ve dier toplumsal hizmetlere eriimin arttrlmasyla yoksulun glendirilmesi yaklam etrafnda ekillendirilmitir. Bu uzlama, 1990larn ilk yllarnda bir seri Birlemi Milletler toplantlarna yansm ve 1995 ylnda Dnya Toplumsal Kalknma Zirveside (World Summit Social Development) yoksulluun ortadan kaldrlmas hedefinin onaylanmas ile sonulanmtr (UN, 2004). Yoksulluk gnmzde ok boyutlu bir kavram olarak ele alnmakta ve insann insanca yaamas iin gerekli olan tm ihtiyalar gz nne alna-

12. nite - Kent Yoksulluu

321

rak tanmlamaya allmaktadr. nk toplumun baz kesimlerinin yoksulluk snr tarafndan belirlenmi asgari ihtiyalarn karlayacak gelirden yoksun olmalar yoksulluun nedeni olarak belirtilmektedir. Ancak yeterli gelire sahip olamamak yoksunluun sadece bir eitidir. Gerekten de insanlar yeterli gelire sahip olmalarna karn hayatlarnn birok alannda srekli bir yoksunluk iinde bulunabilirler. Bylece, yoksulluk artk yeterli gelire sahip olmamaktan ok daha fazla bir ey olarak yetersiz yaam standartlar asndan deerlendirilmektedir. Yaam standartlar hanelerin kamu mallarna ulamas derecini ifade eden bir kavramdr. Bu nedenle, gelir d yoksulluun bir yn insanlarn temel hizmetlere ulama derecesi ile ilgilidir. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp kinci boyut toplumsal ve fiziksel yoksunluklar ierir: Toplum hayatna ve belki de din hayata tmyle katlamamann sonucu oluan toplumsal yoksunluk ve rnein, engelli olma, hastalk, yetersiz beslenme ya da bir felaketten dolay her an yoksullua dme riskinin ortaya kard fiziksel yoksunluk. Yoksulluk ve yoksulluk snr sadece mali tanmlarla snrl deildir, ayn zamanda, her insann hakk olan temel mal ve hizmetlere ve frsatlara ulamaktan yoksun olmay da kapsar. Ayrca, bireyler ya da toplumlar kendi yaamlarn ekillendirecek kararlara katlacak gten yoksun iseler yine yoksul olarak tanmlanrlar. www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp Bu balamda yoksulluk, dar anlamda sadece yaam maliyetleriyle ilikili gelir asndan ele alnamaz. Minimum yaam standartlarnda yaamak ayn zamanda salk olanaklar, salkl ime suyu, kanalizasyon, p toplama gibi temel hizmetlerden de sz etmeyi gerektirir. Yaklak 220 milyon kent sakini, dier bir deyile, dnya nfusunun %13 temiz ime suyuna ulaamamakta ve bu saynn yaklak yars derme atma bir tuvaletten bile yoksun bulunmaktadr (UN, 2004). Dnya nfusu 2000 ylnda 6.1 milyar iken, %47 artla 2050 ylnda 8.9 milyar olmas ngrlmektedir. 2050 ylna kadar ngrlen bu demografik deiikliin nemli bir ksm az gelimi lkelerde gerekleecektir. Gelimi lkelerde %2 orannda olacak olan bu demografik art, gelimekte olan lkeler iin %58 olarak gerekleecektir. Bu dnemde, beklenen dnya nfus artnn %99u azgelimi lkelerde grlecektir. Buna karn, gelecekte azgelimi lkelerde nfus artnn yavalamas beklenmektedir. Tahminlere gre, dnya nfusu 2050 ylnda 8.92 milyara ulatktan sonra nfus art hz daha dk bir dzeyde seyredecektir. Ondan sonraki 25 yl olan 2075 ylnda, 2050 yl tahminin sadece %3.4 fazlas olan en fazla 9.22 milyar olmas beklenmektedir. 2175 ylnda, nfus art tersine bir seyir izleyecek ve 8.97 milyara gerilecek ve 2300 ylnda, 2050deki sayya yakn olan 8.97 milyar olacaktr. Dier bir deyile, 2050 ylndaki art dnda, dnya nfusunda nmzdeki 250 yl iin son derece dk bir nfus art beklenmektedir. (UNCHS, 2010). Yirminci yzyl boyunca uluslararas almalarda yoksulluk kiinin varln srdrebilmesi, temel ihtiyalarn karlayabilmesi ve greli yoksunluk olmak zere temel zerinden ele alnmtr. 1970 ve 1980lerle birlikte zellikle varolu zerinden yaplan yoksulluk tanm, kiinin sadece beslenme, barnma ve giyecek gibi fiziksel ihtiyalarnn tesinde toplumsal ihtiyalar olan bir varlk olarak grlmesi gerektii yaklamyla eletirilmitir. Toplumsal ihtiyalarn da gz nne alnmas gerektiini ileri sren yaklama gre, kii sadece fiziksel enerji kaynaklarnn yerini alan bir organizma deildir. nsanlar, ii, vatanda, ebeveyn, arkada ya da komu olarak kendisinden beklenen rolleri olan toplumsal varlklardr. Sadece birer tketici deil fakat retici ve karmak toplumsal ilikilerin aktif katlmcsdrlar. Temel ihtiyalar kavramnn ele aln 1970lere dayanmasna karn d-

Yoksulluk gstergeleri, yoksulluun derinlii ve iddetini belirleyerek, gelirin balm, dier bir deile eitsizlik zmlemelerine k tutar. Bunlar, kafa says lm, yoksulluk derinlii ve iddeti, gini katsays, eitsizlik nlemleri ve gelir d yoksulluk gstergeleridir.

322

Kent Sosyolojisi

nmesi ok daha eskilere gitmektedir. Temel ihtiyalar iki unsura dayanarak tanmlanr. Birincisi, bir ailenin beslenme, barnma, giyim ve ev alet gerelerini kapsayan zel tketimi iin gerekli minimum harcamay gz nne alr. kincisi ise bir topluma salanmas gereken temiz ime ve kullanma suyu, toplu ulam, salk, eitim ve kltrel etkinliklere olanak salayacak hizmetleri ierir. Bu balamda, insanlarn onurlu ve zgr bir biimde yaamalar temeline dayal bir tanm olan temel ihtiyalar kavram ulusal balamdan bamsz olarak ele alnmaldr (Townsend 1993, s.30-31)

YOKSULLUUN NEDENLER
AM A

Yoksulluun nedenlerini aklayan yaklamlar karlatrabilmek.

Yoksulluun nedenlerine ilikin aklamalar temelde, bireysel ve yapsal olmak zere ele alnmaktadr. Yoksulluu bireysel zelliklerle aklayan yaklam, aile yaam, toplumsal ilikilerin biimi, hayata kar alnan kaderci ya da umutsuz tutum gibi nedenleri temel alr. Yapsal unsurlar temel alan yaklam biimi ise bir taraftan toplumsal sistemin bir yan rn olarak yoksulluk olgusunu aklayan muhafazakrlar ile snf ve smr ilikileri balamnda aklayan sol kanat olmak zere ikiye ayrlr.

Yoksullua ilikin drt temel yaklam, iki ana tema zerinden ele alnabilir. Birincisi, yoksulluun bireysel mi yoksa yapsal faktrlerden mi kaynakland tartmas; dieri, yoksulluun belli sebeplerin yan rn m yoksa sistemin mi zsel/isel zellii olduu tartmasdr. Yoksulluun sebeplerini kaltsal kiisel zelliklere atfla aklayan yaklam biiminin temel noktas, kurban sulamak zerine kuruludur. Yoksul kii, kendine ait kusurlar nedeniyle yoksuldur ve genellikle kaltsal eksikliklerin kiinin zeksn etkiledii ileri srlr. Gnmzde yoksulluu aklamakta genetik faktrler akademik evrelerde ok nemli bir yer almasa da gnlk yaamda insanlar arasnda greli olarak nemini korumaktadr. Tesadfi kiisel karakteristiklerin yan rn olarak yaplan yoksulluun nedenlerine ilikin yaklamda, deer ve normlara vurgu yaplr ve kltrel toplumsallama sreci ile deerler dizisinin kuaklararas aktarlmasyla yoksulluk dngsnn aralksz devam ettii zerinde durulur. Yoksulluun toplumsal sistemin bir yan rn olduu gr Liberal Reformistler tarafndan olduu kadar muhafazakrlar tarafndan da benimsenmitir. rnein Charles Murray, ABDdeki snf alt sorununu 1960larda oluturulan ve 1970lerde geniletilen refah politikalarnn talihsiz bir yan rn olarak grr. Murray, bu programlarn insanlar yoksulluktan kurtulmak iin stratejiler retme konusunda sorumsuz hle getirdii ve insanlarn yoksulluklarn srdrmelerini tevik edici etkisi olduunu ileri srer. Murraya gre refah devleti politikalar sadece yoksullarn rasyonel bir biimde refah sistemini smrmelerine yol aar. zm ise sosyal programlar ortadan kaldrarak yoksullarn almaya balamalarn ve sorumluluk almalar ve bylece kendilerini yoksulluktan kurtarmalarn salamak olmaldr (Murray, 1984). Yoksulluu aklamakta bir dier yaklam, toplumsal sistemin yaratt sonular zerinde durur. Buna gre, yoksulluk tesadfi bir ey deildir, ada kapitalizmde yoksulluk snf smrsne dayanr. Bu anlamda yoksulluk bir yan rn deil, ekonomik yap, snf ve smr zerine kurulu bir toplumun vazgeilmez zelliidir. Yoksulluun devamndan faydalanan gl ve ayrcalkl aktrlerin bulunduu kapitalist sistemde, yoksulluk bu aktrlerin karlarnn devamll asndan zorunlu bir durumdur. Bu yaklam biimine gre, yoksulluun son derece nemli politik uygulamalar vardr. Bu yaklamn en nemli versiyonu Marksist gelenek olarak tanmlanan ve yoksulluk ada kapitalizmde snf smrs temeline dayanmaktadr. Dier taraftan, snf smrsne dayal yoksulluk akla-

12. nite - Kent Yoksulluu

323

masnda, yoksulluu azaltmak iin gl, ayrcalkl toplumsal gleri dntrmek deil ortadan kaldrmak gerekmektedir. iddetli yoksulluun kalc olarak yaSIRA SZDE anmasnda, ne gl elitlerin yoksulluun zmne ilikin yanl fikirleri ne de dar bak as bir neden deil fakat bu elitlerin yoksulluun varlndan kar ve iktidarlarnn devamlln salamalar temel etkendir (Wright, N E Ls.38). D 1994, M
SZDE Yoksulluk ile ocuk iilii arasndaki balanty nasl aklarsnz?SIRA R U S O
DNELM

SIRA SZDE

DNELM

SIRA SZDE S O R U
D N E LT M DKKA S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ

KKAT ocuk iilii ile yoksulluk olgusu arasndaki balant iin aadakiDkaynaklardan yararlanabilirsiniz: S O R U 1. http://www.ilo.org/global/langen/index.htm#a3 SIRA SZDE 2. Katba, . (1982) The Changing Value of Children in Turkey, Number 60-E, Current Studies on the Value of Children. DKKAT AMALARIMIZ 3. Turner, B. (1986) Equality, London and New York: Tavisstock Pub., 4. Karabulut, . (1996) Trkiyede alan ocuklar, Friedrich Ebert Vakf: stanbul.

SIRA SZDE

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

K T A P Bu balamda, bask bir grubun meru olmayan yollardan kaynaklara ulap dier gruplar dladnda ortaya kar. Smr ise, dierlerinin emeinin rnleriAMALARIMIZ ne sahip kmak demektir. Snf analizi smr ve bask ilikilerini ierdii lde, T E L E V Z neden olmakgl aktrlerin karlar dierlerinin yoksunluk iinde bulunmasna Y O N tadr. Yoksulluk, kar ve iktidarn bu mantnn spesifik bir sonucudur. Snf, sK T A P mr ve yoksulluk kavramlarnn analizi, yoksulluk problemini iki alt soruna blmektedir: smr ilikileri iinde oluan yoksulluk ve basknnNyaratt yoksulluk. TERNET Birincisi, ada politik sylemde alan yoksullar, dieri ise Lsnf-alt olarak taTE EVZYON nmlanmaktadr (Wright, 1994, s.43-46). alan yoksullar olgusu, en temelde, kt alma koullar, dk ya da dzensiz cretler, sosyal gvenlik sisteminin dnda kalmak olarak ele alnabilir. N T E R N E yerine yapYoksulluun aklanmasnda, yoksullarn sosyo-patolojik davranlar T sal nedenleri ne karan bu kavram beraberinde, uluslararas ekonomi-politikalarn, yoksullarn igc piyasalarndan dlanmalar, eitsizlik, kutuplama, ayrmclk gibi kavramlar da beraberinde getirmektedir. Cypher ve Dietz (1997), gelimenin karsnda potansiyel i ve d engeller olarak kategoriletirerek yoksulluun nedenlerine ilikin yaptklar zmlemede, i engeller olarak; Gelir dalm eitsizlii, altyap olanaklarnn etkinlik dzeyi, bankaclk, kredi verme faaliyetleri, mali piyasalar ve finanasal araclar rol ve geliim dzeyleri, etkisiz ya da geri kalm eitim sistemi, egemen ideolojik dnce kalplar, kadnlarn stats, etnik ya da din aznlklarn kabul; politik zgrln derecesi, demokratik srecin gc, yolsuzluk, patronaj ilikileri ve bunlar zerindeki kamu politikalarnn etkileri sralarken, d engeller olarak da ok uluslu irketler, uluslararas iblm, uluslararas finans kurulularn ilevleri, uluslarn corafi ve stratejik karlar, kresel ekonomik sistem zerinde merkez lkelerin ekonomi politikalarn olarak ele alnmaktadrlar (Cypher ve Dietz, 1997, s.18). Uluslararas ekonomik iblmnn yoksullua etkisi, Bamllk Kuram erevesinde merkez-evre ilikilerinin biimlenii zerinde durur ve tarihsel sre iinde, gemiin smrge lkelerinin bugnn azgelimi, dolaysyla yoksul lkelerini oluturduu temel iddias ile uluslararas ilikileri gelimi merkez lkeler ile azgelimi evre lkeler arasndaki ekonomik, toplumsal ve kltrel btnlk iinde aklar.

NTERNET

324

Kent Sosyolojisi

alan yoksullar olgusu da zellikle kresellemenin etkilerinin 1980lerle beraber yeni kent yoksullar kavramn ortaya karmtr. Kreselleme, gnmzde lkelerin ve kentlerin ekonomik geleceini biimlendiren en nemli sosyoekonomik olgudur. Bazen kresellemeye karn bazen de kreselleme sayesinde ar yoksulluk srmekte eitsizlik pek ok lkede derin bir biimde varln srdrmektedir. Azgelimi lkelerde, kreselleme retim srelerinin, igc piyasalarnn, siyasi kurulularn ve toplumlarn paralamalarna neden olmutur. Bugn yoksulluun en nemli gstergeleri, den gelirler, zellikle kentlerde yaam maliyetlerinde art, temiz ime ve kullanma suyu gibi temel hizmetlere ulamda eitsizlik olarak saylabilir. Kresellemenin retim ilikileriyle ilgili olarak, yoksulluk zerine en nemli etkileri, almann bireysellemesi, toplumsal dlanma, btnlemeden sapma bu etkenlerin toplumsal sonular ise eitsizlik, kutuplama, yoksulluk ve sefaletin ortaya k olarak kendisini gstermektedir. Yeni kentsel yoksulluu kavram ve sosyal yardmlar harcamalarnn ksld, istihdamn dzensiz olduu ve bu srece bal olarak taeronlamann artt, alma koullarnn daha kt denetimsiz hle geldii, iilerin sendikalama orannn iyice dt ve taeron dzenlemelerle kaytd sektrden byk irketlere deer transferinin gerekletii, Castells ve Hendersonun kavramsallatrmasyla igcnn ar smrsnn ortaya kt yeni bir dnemdir (Castells ve Henderson, 1987, s.2). 1980lerde ortaya kan bu byk dnm, uluslararas ilikilerde yeni uluslararas iblm olarak adlandrlmaktadr. Bu dnm kapitalist rekabetin tetikledii sermaye birikiminden kaynaklanmaktadr. Frobele gre, dnya ekonomisinin geliimi giderek daha ok irketin, igcnn bol olduu, iyi disipline edilmi ve ucuz satn alnabilecei yeni sanayi alanlarnda yaama olana bulduu yne doru kaymaktadr. Dier bir deyile bu yeni dnem retimin ulustesi yeniden organizasyonu dnemidir ( Frobel v.d. 1987, s.20-21). te yandan bu dnemin dier nemli bir zellii eitlii deil verimlilii gvence altna almasdr. Baka bir deyile, kresel frsatlar insanlar, uluslar ve irketler arasnda eitsiz dalmaktadr. Bu sre 1980den beri yoksul ve zengin lkelerdeki eitsizliin neden arttn da aklamaktadr (HDR, 1999, s.9). Dzenli alma ve tam zamanl istihdam, i szlemeleri, yaam boyu devam edecek kariyer olanaklar tm dnyada erozyona uratlmasna karn, evre lke ekonomileri bu sreten daha fazla etkilenmekte ve bu lkeler iin sosyal gvenceden yoksun kalmak ve dzensiz gelir anlamna gelmektedir. Castells dzensiz (esnek) igc piyasasnda iki ana igcnden sz eder. Bilgiye dayal ekonomide geerli bir model olan ekirdek igc (core labor force) ve retim pazarnda kiralanm, tek kullanmlk igc (disposable labor force) (Castells, 1998, s.272). Bu sre ayn zamanda cretlerde dzensizleme (esnekleme), kt alma koullar ve dzensiz almay da (casualization) beraberinde getirmektedir. Dier bir deyile, niteliksiz ve yar nitelikli igc iin yapsal isizliin bymesi, gelir eitsizlii, yoksulluk, toplumsal kutuplama, marjinallemeye de yol amaktadr. Ayrca, istihdam yaratmadan artan verimlilik srecinde sendikalarn zayflamas da son derece nemli unsurlardan birini oluturmaktadr (Castells, 2000). Bu sre zellikle niteliksiz/dk nitelikli igc, gmenler, kadnlar, genler ve ocuklar zerinde ar smry getirir. Castells bu sreci, belli bireylerin ve gruplarn, belli bir balamdaki kurumlar ve deerler erevesinde izilen sosyal standartlar hlinde zerk bir hayat srmelerini salayacak kurumlara erimekten sistematik olarak alkonulmalar olarak ifade ettii toplumsal dlanma kavramyla aklar (Castells, 2007, s.95). Toplumsal dlanma sreci hrszlk, fuhu, uyuturucu trafii gibi su ekonomisi-

12. nite - Kent Yoksulluu

325
ada poltik sylemde yoksulluk analizi alan yoksullar ve snf-alt kavramlar erevesinde tartlmaktadr. alan yoksullar, kt alma koullar, dlk ve dzensiz cretler, sosyal gvenlik sistemi dnda brakma unsurlarla alanlarn emeklerinin smrld temeli zerinden aklanrken, snf-alt kavram kapitalizmin artk igcne ihtiya duymad ve emek srecinden tmyle dlad kesimi ifade eder.

ni de beraberinde getirir (Castells, 2000, s.71). Van Kempenin belirttii gibi, yksek gelirli profesyonel yneticiler ile geici, kaytd istihdam edilenler arasnda giderek artan toplumsal kutuplama, toplumsal tabakalama rntlerini de deitirir. Bu erevede, orta gelir grubu giderek azalrken, kentlerde kutuplama da artm olur (Van Kempen, 1994). Ayrca bu srete, geici sreli istihdam edilen iiler sadece yedek igc ordusu olarak kullanlmaz fakat ayn zamanda, dzenli alan igcnn dzensiz ii statsne geirilmesi tehdidiyle, grev krc g olarak da kullanlrlar (Bromley ve Gerry, 1979, s.9). Bauman bu srecin sonunda, artk yedek igc ordusu da deil fakat kentsel gc pazarndan kalc olarak yerinden edilmi (permanently displaced) yeni bir kentsel yoksulluk olgusunun ortaya ktn belirtir (aktaran Bradley, 1996). Snf-alt: Snf-alt, ekonomik anlamda bask altnda olan ancak srekli olarak bir snf sistemi iinde smrlmeyen bir toplumsal aktrler kategorisi olarak tanmlanabilir. Burada temel nokta, baz insanlarn verimli kullanlabilir igc olmamasdr. Bu durum modas gemi makinelere sahip bir kapitalistin durumuna benzer, krl olarak kapitalist retim srecine dhil olmadklarnda kapitalist fiziki olarak makinenin bu paralarn kontrol ederken onlar sermaye olmaktan kar ve verimli kaynaklar hline gelir. Emek gc sz konusu olduunda, bir kii kendi igc kapasitesini fiziksel olarak kontrol edebilir. Ancak bu kapasite verimli bir biimde kullanlmazsa kapitalizmde ekonomik deer olmaktan kabilir. Emek glerini satlabilir hle getirmek iin gerekli becerileri kazanmalar zorunludur. Dier durumda, eitim, beceri hatta iyi ileri olduunda bile bask yoluyla kaynaklara ulamalar engellenir ve dlanrlar, uras tartmaldr ki kaynaklarn miktar sabittir ve bunlara ulamak g yoluyla engellenebilir. Bylece, kaynaklara ulamadaki gerek eitsizlik zorlamac bir basknn neden olduu dlama deildir. Mevcut amalaryla, snf-altnn ekonomik olarak ezilen/bask altnda olduu varsaym ne srlebilir, yani, kaynaklardan dlama sreci belli baz gruplarn yararna dierlerini feda etmektir (Wright, 1994, s.47-48). Kadn yoksulluu olgusunu insan haklar balamnda deerlendiriniz. SZDE SIRA Bu anlamda, snf-alt rasyonel kapitalizmin bak asndan gzden karlabiDNELM lir insanlardan olumaktadr. Kapitalizm, isiz kenar semt genliinin igcne ihtiya duymamaktadr. Tam tersine, toplumunun zengin ve ayrcalkl blmnn, S O R U bu insanlar ortadan kaldrlsa ok daha iyi hizmet alaca dnlmektedir. Ancak ondokuzuncu yzyln aksine, artk siyasi glerin dorudan soykrm gerekletirmesi uygulanabilir bir strateji deildir. Bunun yerini, hapishaneler kurmak, snf-alDKKAT tnn yaad ehrin blgelerini kordonla evirmek almtr. Byle bir durumda, snf-altnn kendini ezenlere kar potansiyel gc zellikle su ve dier iddet biSIRA SZDE imleri yoluyla ortaya kmaktadr. Alcocka gre, snf-altn ortaya karan drt temel neden: sizlikteki art, AMALARIMIZ Snf blnmelerinin artmas Ykselen yaam standartlarndan yoksullarn dlanmas, Bakalarn dnmekten kendi karlarn dnmeye doru A P K T tutum deiikliidir. Snf-alt toplumun genel deerlerini ve zlemlerini paylamayan, toplumsal dzeni ve dengeyi tehdit eden, kltrel yabanclama iindeE bulunanN ve bu neT LEVZYO denlerle yoksul olan ve bu deerleri de kuaktan kuaa aktaran toplumsal grubu

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

326

Kent Sosyolojisi

ifade eder. Kuaklar aras aktarlan bu uyumsuzluk problemini Joseph yoksunluun ksr dngs olarak adlandrmaktadr. Murraya gre snfalt baz insanlar iin sosyal yardmlar ekici olmakta, zellikte artan sayda gen kadn evliliin sorumluluklarn kabul etmek yerine sosyal yardmlarla yaamay tercih etmekte ve bu durum bamllk kltrn yaratmaktadr. Yoksunluk ve bamllk kltrnn sonraki kuaklara aktarlmas ve bylece sosyal yardmlarla yaamaya yatkn ya da alm izole ve umutsuz bir snfn yeniden yaratlmas sz konusu olmaktadr. Yksek dzeyde yoksunluun yaand kentin belli blgelerindeki sosyal yardmlara baml isizler arasndaki umutsuzluk ve kanunsuzlukla bir dizi toplumsal huzursuzluk olaylar arasnda yakn bir iliki vardr. Murraya gre, yeni alt snfn art, gayrimeruluk dzeyinin ve tek ebeveynliliin artmas, yksek dzeyde su ve hibir zaman alma alkanlklar olmam okulunu terk etmi gen erkeklerin igc dnda kalmalar sonucu olarak ortaya kmtr. Murrayn aklamas snfaltn yoksulluun bir tr olarak ele alr ve var olan politikalarn problemi azaltmak yerine arttrdn belirttir. Murrayn yaklam akademik aratrma ve politik tartmalarda yoksulluu patolojikletirmeye bir rnek oluturmaktadr. Bu iddialar, yoksunluk sorunun aklanmasnda kltrel yoksulluk kavramna odaklanan ve bylece kurban sulayan politik yaklamlar merulatran bir zemin hazrlamtr. Bylece, yoksulluun nedeni yoksul kiidir, kendisini farkl bir stat olarak snf alt olarak tanmlar ve sonu olarak, sahte/aldatc sosyo-ekonomik merulatrmalar hakl klar (Alcock, 1997, s.29-32). Modern toplumlarda yoksulluun yeni biimleri ya da snf alt tartmalarnn ortaya kmas rtk bir biimde yoksulluun nedenlerine ilikin varsaymlar da gndeme getirmektedir. Yoksulluun nedenlerinin ortaya konulmas zm yollarna ilikin politikalar da belirlemektedir. Murrayn yoksulluu kiisel gszlk ve beceriksizlik olarak ele alan toplumsal nedenselliin patolojik modeli, rtk olarak yoksulluu giderici politikalarn kiilere odaklanmas ve onlarn davran ve tutumlarn deitirmesi zerine zm yollar retmesi sonucunu getirmektedir. Lewisde Yoksulluk Kltr Kavram: Yoksulluun nedenlerini aklamakta bireysel zelliklere vurgu yapan yoksulluk kltr yaklam zellikle muhafazakr kesim tarafndan kurban sulayan bir yaklam biimine dntrlmtr. Yoksulluk kltr kavramn Londra, ABD, Porto Riko, Mexico City ve Meksikada yapt antropolojik almalara dayandrarak aklayan Oscar Lewis, yoksullara zg olarak tanmlad baz davran rntlerinin ayn zamanda evrensel de olduunu iddia etmektedir. Lewise gre, aa tabakadaki yerleim yerlerinde bireysel davran zellikleri, aile yaam, deerler sistemi, para harcama ekli, almaya kar tutum ve toplumsal ilikilere kadar pek ok alanda ky, kent hatta ulus farkllklarnn da stne kan evrensel zellikler bulunmaktadr. Lewis La Vida (te Hayat), Sanezin ocuklar ve Be Aile adl almalarnda yoksulluk kltrnn zelliklerini u alt kategorilerle aklamtr: Bireysel zellikler: Aile yaamndaki dzensizlik, Sevgiden yoksun byme, Cehalet, iddet tarafls olma, Sekse dknlk, Serven hevesi, Dnceden ok hareket,

12. nite - Kent Yoksulluu

327

e dnklkten ok darya alma, Verimlilikten ok zevke, tasarruftan ok harcamaya ynelen bir hayat tarz, Daha az kontroll ve kararl, Sululuk duygusu tamayan, Btn bireylerde fke, iddet hatta kan dkclk zellikleri grlen, Kiinin kendini deerli grmemesi, aresizlik, gszlk, beceriksizlik, ok zor yaam koullarnn gereklerine dayanan bir tevekkl, Kendi bana bireyler baarabileceine olan inancn kaybetmesi eklinde ele alnmaktadr. (Lewis, tarihsiz; Lewis, 1969). Aile i likiler: Seks konular nedeniyle aile btnlnn tehdit edildii, vey babalaryla kzlarn, eniteleriyle baldzlarn ilikilerin olduu, Kardeler, ana ve kzlar arasnda cinsel ilikiler ynnden rekabetin olduu, Kadnlarn kavgac, az bozuk, kaba ve i konuma tarzna sahip olduu, Kadnlarn gznde erkeklerin, kararsz, sorumluluk duygusundan yoksun, gvenilmez kiiler olarak grld, Erkeklerin karlarna dayak atmalar, ocuklarn yetime dnemlerinde sk sk dayak yemeleri, Ana ve ocuklarn babalar tarafndan terk edilme oranlarnn ykseklii, Anaya dnk ailelere olan akm ve ana tarafndan akrabalarn daha iyi tannmas, Erken evlenme, nikhsz yaama, ok evlilik, evlilik d ocuklarn olaan sayld, Para, maddi ve ailevi deerlerin ikinci planda kald, sadece ak ve sevgi iin arzu ve hrsn olduu, Kadnlarn yaam mcadelelerinde fahieliin ekici bir ekonomik frsat olarak grld (Lewis, tarihsiz, Sanezin ocuklar, La Vida) Kentle Btnleme: Kent merkezinde yaadklar halde kabuuna ekilmi bir hayat Sendikalara ye olmama, siyasi partilere katlmamak, Tedavi grmek, doktora gitmek, doum yapmak ya da gebeyken doktora muayene olmak ya da yallk denei almak konusunda ilgisizlik, Bankalar, hastaneler, ok katl maazalar, mze, sanat galerileri ya da havaalanlarndan pek az yararlanmak. Ekonomik zellikler: Yaamak iin devaml urama, sizlik ve gerei kadar kazan salayamama, Dk cretler, Kiilerin yetenekleri olmayan i dallarnda talihlerini denemeleri, ocuklarn altrlmas, Para biriktirememe, Devaml olarak para darl, Evde devaml yiyecek stoku bulunmay, zel eyalarn rehine konmas, Tefecilerden ok yksek faizle para almak, Komularn bir araya gelerek kredi birlikleri kurmas, Elden dme eya ve giysi kullanmak. (Oscar Lewis, Sanezin ocuklar, tarihsiz)

328
Yoksulluk kltr kavram, bireysel zellikleri, aile ii ilikileri, ekonomik rntleri, kentle btnleme ve sosyopsikolojik unsurlara dayal olarak yoksulluun nedenlerini kltrel kalplara be bunlarn kuakla boyu aktarlmasna dayandrarak aklayan kurban sulayan bir yaklam biimidir.

Kent Sosyolojisi

Toplumsal ve Psikolojik zellikler: nsan, elenceyi, mzii, beraber olmay, kaynamay seven bir topluluk, ok kalabalk yerlerde yaamak; kalabalk gruplar halinde yaamak ve gezmek, Birey gizliliinin ortadan kalkmas, Alkolik orannn yksek olmas, Kavgalarn sk sk korkun ekillere dntrlmesi, Her trl psiko-patolojinin hogrlmesi Erkein stnlne inanmak, Kadnlar arasnda bir ilekelik kompleksi, Orta snf iin iki imek toplumsal bir zevk iken, burada iki imenin, sarho olmann, derdi unutmak, iki iebilme yeteneini gstermek, zor yaam koullarna gs gerebilmek iin g kazanma arac olarak grlmesi, Yksek ya da hakim snflarn kurumlarn ve deerlerini yermeleri, Polisten nefretleri, Hkmet ve yksek seviyeli kiilere duyduklar gvensizlik, Kiliseyi st kapal alaya almalar. (Lewis, tarihsiz, La Vida, Sanezin ocuklar)

KENT YOKSULLUU VE BOYUTLARI

AM A

Kent yoksulluunun farkl boyutlarn ayrt edebilmek.

Kent yoksulluu kavram zerinde bir gr birlii olmamasna karn, ekonomik ve antropolojik olmak zere birbirini tamamlayc iki yaklam biimi vardr. Geleneksel ekonomik temelli yaklam yoksul gruplar ortak bir maddi refah endeksi altnda kategoriletirmeye kar karak yaam beklentisi, bebek lmleri, beslenme, gdaya harcanan btenin hane halk toplam btesine oran, okuryazarlk, okullama oranlar, salk klinikleri ya da ime suyuna eriimi, gibi bir dizi sosyal gstergeleri ieren gelir ya da tketim rntlerini kullanr. Antropolojik yaklam ise, nc dnya lkelerinde yoksulluun tanmnn yerel dzeydeki deiimlerini ve maddi olmayan yoksunluk ve toplumsal farkllama dinamiklerini de gz nne alarak yoksulluk tanmn geniletirler (Moser, 1998) 2030 ylna ilikin projeksiyonlara gre Dnyada kent nfusu 5 milyara ulaacaktr. Bu artn nemli bir blm de Asya ve Afrika ktalarndaki azgelimi lkelerde ortaya kacaktr. Kent nfusu bir taraftan doal yolla dier taraftan krdan kente g yoluyla artmaktadr. Kent yaam bir taraftan insanlara i olanaklar, krda ulaamadklar hizmetler, krn geleneksel toplumsal ve kltrel deerlerinden farkl bir ortam sunarken dier taraftan da kalabalk, isizlik, toplumsal dayanma balarnn zayflamas, eitsizlik, su ve iddetin yaand bir mekn da beraberinde sunmaktadr. Tahminlere gre bugn dnyada kentlerde yaayan nfusun 1/3, tm dnya nfusunun 1/4i yoksul durumdadr (Baker, 2008, s.11). Dnya nfusunun giderek artan bir ekilde kentlerde yaamas kent yoksulluu olgusunun ortaya kmasna neden olan bir etken iken, kresellemenin ok boyutlu etkileri dier nemli nedeni oluturmaktadr. zellikle, kent yoksulluu olgusu gelimi lkelerde de bir sorun olmasna karn, zellikle azgelimi lkelerin kentlerinde yaanan yoksulluun nicelii, iddeti ve derinlii gelimi lkelerden nemli farkllklar gstermektedir. Bu balamda, kentsel igc piyasasndan, eitim ve

12. nite - Kent Yoksulluu

329
Dnya nfusu giderek artan oranda kentlerde yaamaya balamtr. Kent nfusu artarken beraberinde, kentin sunduu olanaklara ulama sorunu da beraberinde nemli sorunlar getirmitir. Kentin istihdam olanaklarndan yararlanamayan, eitim ve salk olanaklarna ulaamayan, altyap hizmetlerinin gitmedii ya da kstl gittii kentsel meknlarda yaamak durumunda kalan nfus kent yoksulluu sorununu da beraberinde getirmitir.

salk olanaklarndan, temiz ime ve kullanma suyundan yararlanma olanaklarna kavuamayan bir kent yoksulu profili ortaya kmaktadr. Bu temel maddi ihtiyalarn karlanamamasnn yannda, kiinin kendisini kent yaamndan izole, dlanm, gsz hissetmesi, politik srelere katlamamas yoksulluk olgusunu sadece ekonomik deil toplumsal bir sorun hline getirmektedir. Kentin sunduu olanaklara eriemeden kentte yaamaya alan kent yoksullar, yoksulluu gelecek kuaklara da aktarmakta, yoksulluk ksr dngs olarak tanmlanan bu olgu ise ekonomik, toplumsal ve kltrel sorunlar bir sarmal hlinde byterek gen kuaklara miras olarak devretmektedir. Kent yoksulluu olgusu yerel, ulusal, uluslararas balamda nemli farkllklar gstermesine karn yoksullarn gnlk yaam etkileyen baz ortak sorunlar da tamaktadr: Gelir ve istihdama snrl eriim olanaklar, nsanca ve gvenli olmayan yaam koullar, Alt-yap ve hizmetlerin yetersiz olmas ya da bunlara hibir biimde eriememe, Doal afetler, evre felaketleri gibi risklere kar savunmasz olma ve kt barnma koullar nedeniyle salk risklerine maruz kalma, Kent mekna snrl ulam olanaklar, Eitsizlik ve dlanma. (Baker, 2008, s.14) Dnya nfusunun nemli bir blm kentlerde yaamaktadr. Gelimi lke nfusunun byk ounluu kentlerde iken, gelimekte olan lkelerde kentleme sreci hlen devam etmektedir. 2001 ylnda gelimekte olan lkelerinin nfusunun %40 kentlerde yaarken (UNCHS, 2001), 2010 ylnda nfusun %50sinden fazlas kentlerde yaamaktadr. Kentlerde yaayan nfus her yl yaklak 60 milyon artmakta ve 2050 ylnda kentlerde yaayan nfus orann %70leri bulmas ngrlmektedir. Bu artn yarsn doal nfus art oluturmaktadr. Krdan kente bu demografik geiin geni kapsaml sonular ortaya kmaktadr. Kentleme, tarma dayal ekonomiden kitle endstrisi, teknolojisi ve hizmeti ynnde bir deiim anlamna gelmektedir. Yksek nfus younluu, altyap kamu harcamalarnn maliyetlerini drmekte ve hizmetler daha ekonomik olarak uygulanabilir hle gelmekte, bilginin yaylma alan genilemekte ve btn bu gelimeler ekonomik bymeyi krklemektedir. Kresellemeyle birlikte kentleme daha da hz kazanmakta, endstri ve teknoloji dnyann her yerine yaylmaya devam etmektedir (UNCHS, 2010). Gelimekte olan lkelerin kentleme sreci gelimi lkelerin gemite yaadklar sreten farkl devam etmektedir. Kentleme, gelimekte olan lkelerde yksek nfus artna karn daha dk gelir dzeyi, daha az kurumsal ve finansal kapasite ve yeni yerleim yerlerindeki kstl frsatlarla kendini gstermektedir. Dier bir deyile, kentleme kendini kent nfusunun belirgin oranda ykselen yoksulluuyla ortaya koymaktadr. Kent yoksulluu zellikle hzl byyen gelimekte olan lkelerin kentlerinde grlmekte, zellikle kadnlar ve ocuklar etkilemekte, etnik gerilimlere yol amakta, bazen kent nfusunun nemli bir ksmn marjinalletirmekte, toplumsal ve ekonomik dlanmaya, salksz yaam koullarnn ortaya kmasna neden olmaktadr (UNCHS, 2001, s.3). Yoksulluk alanndaki antropolojik almalar gstermitir ki kiilerin dezavantaj kavramndan anladklar profesyonel uzmanlarnkinden farkldr. Uzmanlar da-

330

Kent Sosyolojisi

ha ok, bamszlk, gvenlik, z sayg, kimlik, smr iermeyen toplumsal ilikiler, karar alma zgrl ve hukuki ve siyasi haklar gibi yoksulluun niteliksel boyutlar zerine dikkat ekmektedirler. Bu yaklam biimi, savunmaszlk, eitsizlik ve toplumsal dlanma gibi kavramlar da yoksulluk kavram iinde ele alarak yoksulluk tartmalarnn ieriini zenginletirmitir. Bu kavramlar yoksulluk riskini artran unsurlar ve yoksulluun yeniden retim koullarn zmleyebilmekte son derece nem tayan kavramlardr. 1990 Dnya Bankas Raporuna gre, yoksulluun azaltlmasnda birbirleriyle i ie gemi nemli strateji vardr. lki, Ekonomik byme ve en nemli varlk olarak yoksul igcnn youn bir biimde kullanlmas, ikincisi, yoksullarn emeinin verimli bir biimde kullanlabilmesi iin temel salk ve eitim yatrmlarnn yaplmas ve son olarak yoksul ve yoksullua dme riski olan gruplar korumak iin toplumsal gvenlik alarnn oluturulmas (Moser,1998, s.3). Bu anlamda yoksulluk ok boyutlu bir sorundur ve temel olarak gelir dzeyi, salk, eitim barnma olanaklarna ulama dzeyi, iddete maruz kalma, sua bulama, alkol ya da uyuturucu bamll gibi durumlardan korunabilme, vatandalk haklarn kullanabilme, kentin olanaklarndan dlanma, ayrmclk gibi durumlarla kar karya kalmadan yararlanabilmeyi ifade eder (Townsend, 1993).

Kent Yoksulluunun Boyutlar

Gelir
Kent yoksulluunu aklamakta nemli gstergelerden biri olan gelir dzeyi, sadece istihdam olanaklar, sosyal gvenlik ya da cret sorunlarndan ok daha fazlasn iermektedir. rnein, dk gelir dzeyi ya da sosyal gvenlik sistemine dhil olamaktan kaynakl, altyap hizmetlerinin yetersiz oldu meknlarda yaamann getirdii kentle btnleme, aidiyet sorunlar, benzer kltrel rntlerin deimesinin glemesi, kaytd almaktan kaynakl risklere ak, savunmasz durumda kalmak ya da ocuk iiliinin bir hayatta kalma stratejisi olarak devreye girererek yoksulluk ksr dngsne yol amas gibi saylabilir.

Yoksulluk znde, krsal olsun kentsel olsun gelir ve istihdam olanaklarna kavumaktaki snrllklarla ilgili bir kavramdr. Gelir dzeyine ilikin yoksulluk tanmlamas, kiinin temel ihtiyalarn karlayamamas ve hizmetlerden yararlanabilmesi iin gerekli paraya sahip olmamasdr. Yaamsal ihtiyacn karlayamama ve hizmetlerden yararlanamamasna neden olan unsurlardan biri i gvencesinin olmamasdr. Kentsel igc pazarnn ihtiya duyduu nitelikten yoksun olmaktan dolay daha iyi ve dzenli gelir getirecek ilerde alma olanaklar da bulunanamaktr. Bu da insanlarn geici ve dzensiz ilerde almasna neden olmaktadr. Kentsel ekonomi insanlara bir taraftan byme ve istihdam yaratlmas konusunda pek ok olanaklar sunarken dier taraftan da dk cretler, isizlik, sosyal gvenlik olanaklarndan uzak olmak, olumsuz alma koullar gibi sorunlar da iinde barndrmaktadr. Baz lkelerde, yoksullarn meknsal izolasyonu, yetersiz altyap ve negatif damgalama da istihdama kstlamalar getirebilmektedir. Kent yoksullarnn nemli bir ksm kaytd sektrde istihdam edilmektedir. Tahminlere gre azgelimi lkelerde GSYHnin %30 ila %70ini kaytd sektr oluturmaktadr. Sosyal gvenlikten yoksun, kt alma koullar, ekonomik dalgalanmalar karsnda savunmasz, hukuki sistemin dnda olarak karakterize edilebilecek olan kaytd sektr bir taraftan, formel igc pazarna giremeyenler iin istihdam olanaklar salarken dier taraftan da yoksulluun yeniden retimine yol amaktadr (Baker, 2008, s.15). Ynetim politikalarnn yoksulluun artna etkilerine bakldnda, makro ekonomik krizlerin gerek gelirler zerine olumsuz etkisi, eitim, salk, altyap, ulam gibi kamu hizmetlerinin kent yoksullarna ulamasndaki yetersizlikler, kk iletmeler zerinde dzenleyici kstlamalar, krediye ulam olanaklarnn snrlandrlmas kayt d almann srdrlmesine ve buna bal olarak da iilerin savunmaszlk durumlar ve maduriyetlerini arttrmasna neden olmaktadr.

12. nite - Kent Yoksulluu

331
Gelir gstergesi, kentsel igc piyasalarndanve sosyal gvenlik sisteminden dlanma, dk ve sreksiz gelir, kt alma koullar gibi konular da beraberinde getirmektedir. Kent yoksulluu tartmalar, gelir, salk, eitim, temiz ime-kullanma suyu gibi gstergelere, siyasal katlm, savunma, gvenlik, eitlik, dlanma, adalet gibi gstergeleri de eklemitir.

Gelir yetersizliinin yoksulluun yeniden retimindeki en nemli etkileri: Bir ev ya da arazi gibi bir mlke sahip olamamann getirdii fiziki sermaye varlklarnn olmay, Salksz ime ve kullanma suyu ve sal bozacak kt barnma koullar gibi yeterli nitelik ve nicelikte kamu hizmetlerine ulaamama, Eitimsiz ve salksz olmann getirdii stress, iyi beslenememe eitim ve salk hizmetlerine ulaamamann sonucu olarak niteliksiz insan sermayesi, Aile ii iddet ve su gibi nedenlerin yol at dk toplumsal sermaye. (Baharolu ve Kessides, 2001) 2010 HDR, gelir artnn nemini sadece bireylerin insan onuruna yakr bir yaam srdrebilmeleri asndan deil fakat geliri ayn zamanda hkmetlerin ihtiya duyulan hizmetleri yerine getirebilmesinde gerekli olan vergi ve dier gelirlerin de kayna ele alnmakta ve bu balamda gelir artnn salanmasn nemli politik ncelikler arasnda deerlendirmektedir (HDR, 2010, s.17).

Salk
Yoksullua salk boyutuyla bakldnda ise en nemli unsurlar, son derece kalabalk ve salksz yaam koullar, konut ve endstriyel alanlarn kentlerde i ie yaplm olmasnn getirdii endstriyel ve trafik kirliliinin yaam alanlarna olumsuz etkileri, yoksullarn kentlerde yerletii arazilerde heyelan ve toprak kaymas gibi evresel tehlikelere ilikin risklerin daha fazla olmas, kirli hava, ime ve kullanma suyu kullanmaktan kaynakl hastalklar, zellikle kaytd sektrde gvensiz alma koullarnn yol at mesleki riskler olarak ele alnabilir. Kent yoksullarnn salk olanaklarna eriememesinin sonularndan bir tanesi de bebek lm oranlar gstergesidir. Dnyada ocuk lm oranlar 1990 ylndan beri dme eilimi gstermektedir. 2006 verilerine gre, 5 yana gelmeden len ocuk says 10 milyondur (UNCHS, 2010, s.37). Bu balamda bir dier gsterge ise, anne saldr. Dnyada her yl 500.000 kadn gebelii ya da doum srasnda hayatn kaybetmekte, bu saynn %99u da geri kalm lkeleri iine almas nedeniyle son derece dikkat ekicidir. Gebelie bal komplikasyonlar geri kalm lkelerde 15-49 ya aras kadnlarda lm ya da engelli yaama mahkm olmay getirebilmektedir. Dnyada 200 milyondan fazla kadn artk ocuk sahibi olmak istememekte, yarsndan ou ise, en son gebeliklerini istemeden yaadklarn belirtmektedir. Ayrca, gebeliklerin drtte birinden ou, yaklak 52 milyonu her yl dkle sonulanmakta ve kadnlarn %13 salksz koullarda dk nedeniyle hayatn kaybetmekte ve bu konuda zellikle gen kadnlar yksek risk altndadr (UNCHS, 2010, s.39). Kiilerin salkl bir yaam srmelerini engelleyebilecek ynetim politikalarna ilikin nedenlere bakldnda ise unlar sralanabilir: arsa ve konut dzenlemelerinin, salkl konutlarn satn alnabilmesini engellemesi ve bunu sonucu olarak da kent yoksullarnn evre felaketi riski yksek ve kirlenmi alanlarda konut edinmek zorunda kalmalar, su ve kanalizasyon, kat atk bertaraf gibi hastalk taycs faktrlerin kontrol edilmedii, evre ve sala ilikin kt evre politikas uygulamalar ve kamu hizmetlerinin yetersizlii, alanlarn i gvenliinden yoksun olmalar, aileler ve genler iin gvenlik alar ve sosyal destek sistemlerinin yetersizlii olarak ele alnabilir.

Kent yoksulunun salk olanaklarna kavuamamas demek, olumsuz yaam ve alma koullarnn neden olduu, doumda yaam beklentisi dzeyinin dk olmas, bebek lmleri, meslek hastalklar, altyap hizmetlerinin eksikliinden kaynaklanan evre koullarnn salk zerindeki etkisi gibi riskleri gndeme getirmesi anlamna gelmektedir.

332

Kent Sosyolojisi

Kent yoksullarnn salk olanaklarna ulaamamasnn etkilerine bakldnda ise, Kiinin bir i sahibi olamamas, Yeterli gelir elde edememesi, Niteliksiz eitim ve salk sorunlar nedeniyle ocuklarn renme glkleri ekmesi, Dk kilolu ocuklar, aile ii eitsiz besin dalm, kiinin sal iin gerekli vitamin ve mineralleri alamamasnn beslenme sonularn etkilemesi, Bu konuda en savunmasz durumda olanlarn kadnlar ve ocuklar olmas, lkelerin gelimilik dzeyinin beslenmeyi belirlemesi rnein, azgelimi lkelerin en yoksul hanelerindeki ocuklarn en zengin hanelerindeki ocuklardan iki kat daha dk kilolu olmas, olarak sralanabilir. (United Nations Word Summit Outcome 2005)

Eitim
Yoksulluun bir ksr dng iinde yeniden retilmesinde nemli etkenlerden birini oluturan eitim boyutuna bakldnda ise kent yoksullar asndan, hzla byyen kentlerde okul saysndaki yetersizlikler eitime ulamann nndeki nemli kstlardan biri olarak ortaya kmaktadr. Ayrca, okul masraflarnn karlamamas, okula dzenli devamn salamamas yoksulluun hem nedeni hem de sonucu olarak nemli unsurlar oluturmaktadr. Ynetim politikalarnn eitim boyutuyla yoksulluun srmesinde ele alnabilecek nemli eksiklikleri ise, kamu otoritelerinin uygun derslik ve yeterli sayda okul salayacak kapasitede olmamas, ailenin yaad ekonomik skntlara karn ocuun okula devamn salayacak gvenlik alarnn eksiklii ve toplu tama aralarnn yetersizlii sralanabilir. Eitim olanaklarna ulaamamann kent yoksulluu zerine etkileri ise; Dzenli ve srekli bir i sahibi olamamak, ocuk iilii, Sokakta yaayan ocuklar, Okul andaki genler iin yapc aktivite eksiklii ve bunun genler arasnda sua yatknl arttrmas, Toplumsal cinsiyet eitsizliinin yeniden retilmesi, Okula devam ve okulda kalma sresinin dk olmasnn getirdii kalitesiz eitimin gelecein niteliksiz igcn yaratmas. Her ocuun en azndan ilkretimi tamamlamas Herkes in Eitim Jomtien Konferansnda 1990 ylnda ilan edilmi, bu hedefe uygun olarak gelimekte olan lkelerde 1990 ylnda yava seyreden hz 2000 ylndan beri artmtr. Buna karn, 2006 ylnda dnya apnda yaklak 72 milyon ocuun okula gitmeyecei tahmin edilmekte ve bu saynn yarsnn formel eitimle hibir biimde bulumalar mmkn olmayacaktr. lkeler iinde, yoksul ocuklarn okula gidebilmeleri olasl daha dktr, ancak en yoksul gelimekte olan lkelerin daha zengin hanelerdeki ocuklarn da byk oranda eitim kurumlar dnda olduklar grlmektedir (UN, 2004:8).

Eitim olanaklarna ulaamamak ya da kaliteli eitim alamamak demek, igc piyasalarna niteliksiz girmek zorunda kalarak savunmasz kalmak, ocuk iiliinin artmas, ocuklarn olumsuz toplumsal evrede sosyalizasyonu, sua, uyuturucuya ya da fuhua ynelme risklerinin artmas, hane iinde toplumsal cinsiyet eitsizliinin yeniden retilmesi anlamlarna gelmektedir.

12. nite - Kent Yoksulluu

333

Bugn dnyann her tarafnda insanlar her zamankinden daha st eitim dzeyine sahip durumdadrlar, 15 ya da daha byk yata olan ortalama bir kii 1960 ylnda 4 yldan daha az eitim alm iken 2010 ylnda bu say dnya genelinde ikiye katlanm, azgelimi lkelerde ise ortalama 1.9 yldan 6.4 yla karak e katlanmtr. lk HDRnin yaynland 1990 ylndan beri okulda kalma sresi iki yl artm ve okuma-yazma oran %73ten %84e kmtr. Ancak eitime yaplan harcamalarn ya da okulda kalnan srenin artmas her zaman daha kaliteli bir eitim anlamna gelmemektedir. Eitimde kalitesindeki uurumlar bir sorun olarak varln korumaktadr. Genel olarak azgelimi lkelerdeki ocuklar, ayn sre okula devam eden gelimi lke ocuklarndan daha az ey renmektedirler. Standartlatrlm bir testte, ayn eitim dzeyine sahip azgelimi lke ocuklar, gelimi lke ocuklarndan ortalama %20 daha az puan alabilmektedirler (HDR, 2010, s.51).

Gvenlik
Yoksulluun gvenlik boyutu gayrimenkul gvenlii ve kiisel gvenlik olmak zere iki balk altnda ele alnmaktadr. mara ak alanlarda arsa ve konut edinememe sonucu, kent yoksullar ya insani yaam koullarnn salanamad alanlarda kendi barnan yapma ya da kiralama yoluna gitmekte ve gvenli olmayan alanlarda yaamann getirdii salk sorunlarndan doal felaket risklerine kadar pek ok tehlikeyle birlikte yaamlarn srdrmek zorunda kalmaktadrlar. Gvenliin kiisel boyutunda ise, uyuturucu, alkol kullanm, aile ii iddet, paralanm aileler ve bunun sonucu olarak ocuklarn aileleri tarafndan desteklenme olaslklarnn dmesi, kentlerde eitsizliklerin ve buna bal olarak toplumsal kutuplamann keskinlemesi sonucu toplumda gerilimlerin ve sua eilimin artmas unsurlar ele alnabilir. Kent yoksullarnn gvenliklerinin salanamamasnda ynetim politikalarnn rol ise u ekilde ifade edilebilir: Arazi politikalarnn, yoksullarn arazi sahibi olabilmeleri konusunda gerekli dzenlemelerden yoksun oluu, izinsiz yerleim yerlerinin ounda arazi dzenlemelerine olanak vermeyen politikalarn var olmas, standartlara uygun olmayan konutlarn yapmna izin verilmesi, kayt ya da oturma izinlerinin alnmasna ilikin dzenlemelerin ar ileyen bir sre ve pahal olmas, krediye ulama olanaklarnn yetersizlii, istihdam frsatlarnn ve hizmetlerinin yetersiz olduu kentin belli yerlerinin su merkezleri olarak damgalanmas ve gvenlik a politikalarnn ve programlarnn yetersizlii. Yoksullara gayrimenkul gvenliinin salanamam olmasnn en bata gelen etkileri fiziki sermayeden yoksun kalmalar, i ve gvenlik balarn salayan toplumsal ve enformel iliki alarnn zarar grmesi ve gvende olduklar duygularn yitirmeleri olmaktadr. Gvenliin dier bir boyutunu oluturan kiisel gvenliklerinin salanamad durumlarda ise, fiziksel ve zihinsel sal kaybetme ve buna bal olarak kazanlarnn dmesi, mlklerinin zarar grmesi ya da kaybetmeleri sonucu kendilerini korumalar ve salkl kalabilmelerinin maliyetlerinin artmas, aile birliinin bozulmas ve toplumsal izolasyon gibi sonularla ortaya kan toplumsal sermayelerini kaybetmeleri sz konusu olabilmektedir. 2010 nsani Gelime Raporunda ise insan gvenlii, bir ocuun lmemesi, bulac bir hastaln yaylmamas, bir iinin isiz kalmamas, etnik bir gerginliin iddete dnmemesi, bir muhalifin susturulmamas anlamlarn tamaktadr. Dier bir deile, insan gvenlii silahla deil insan yaam ve onuruyla ilgili bir kavram olarak ele alnmaktadr. nsan haklar, tm bireylerin zgr ve onurlu bir bi-

Kent yoksulluu balanmda gvenlik kavram, ekonomik ve toplumsal sermaye sahiplii ile sivil ve siyasi zgrlkleri kapsamasyla, insan gvenliini silahla deil insan yaam ve onuruyla ilgili bir kavram olarak ele alnmaktadr.

334

Kent Sosyolojisi

imde yaamak iin insan olmalar nedeniyle sahip olduklar haklardr, bu anlamda, evrenseldir, devredilmez ve blnmez. nsanca yaam standard, yeterli beslenme, salk, eitim ve felaketler karsnda korunma her insann en temel hakkdr, bu nedenle yoksulluk bir insan haklar sorunudur. nsan haklar, ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar yannda sivil ve siyasi zgrlkleri de kapsamaktadr (HDR, 2010, s.29).

Savunmaszlk
nsan gvenlii kavram beraberinde, kiilerin yoksullua dmelerine neden olabilecek karlamalar olas risklerin en aza indirilmesi iin gerekli nlemlerin alnmas konusunu da ortaya karmaktadr. Bu balamda savunmaszlk (vulnerability) kavram yoksulluk literatrnde nemli bir yer igal etmektedir. Savunmaszlk kavram Latince kkenli olup yaralanmak, refah iindeki durumunu kaybetmek anlamna gelmekte olup farkl balamlarda anlam da deiebilmektedir. nsani gelime balamnda, insani gelime olanaklarn kaybetme olasln ifade etmektedir (HDR, 2010, s.89). nsani gelimenin ani oklar ya da bireysel kazalarla pek ok risk tehditleri tamas lkelerin ve kiilerin savunmasz olduu anlamna gelmektedir. Savunmaszlk, yoksullukla eanlaml deildir ve emniyette olmamay, risk, ok ya da stres altnda savunmasz olmay kolay yara alabilir olmay ya da yksek duyarllk orann ifade eder. Maddi varlk sahibi olmakla rnein salk ve eitim alanlarnda insana yatrm yapmak, ev, arazi gibi fiziki yatrm yapmak, para ya da mcevher sahibi olmak ya da arkada, akraba, bir topluluk yesi olarak toplumsal iliki alarna sahip olmak savunmaszlk durumunu azaltr. Yoksul insanlarn ounun savunmaszlar arasnda olmasna karn tm savunmaszlar yoksul deildir. Bu kavram dk gelirli insanlar arasnda bir ayrm yapmaya yarar. zellikle afet ynetimi, salgn hastalklar ve gda gvenlii gibi alanlarda gvenlik a kavram tanmlanmtr. Yllar iinde anlam genileyerek geim gvenlii, risk ve tehlikelere, oklara, strese maruz kalma ve ykmllklerle baa kma glkleri de tanma dahil edilmitir. Kent almalar balamnda savunmaszlk, insanlarn, hanelerin ve topluluklarn deien koullara kar refah iinde olmalar anlamn tamaktadr (Moser, 1998, s.3).

Savunmaszlk, insani gelime olanaklarn kaybetme olasln ifade etmektedir. Toplumsal, salk, evresel, siyasi ve piyasa riskleri savunmaszl be alt kategoride incelemektedir. Kent almalar balamnda savunmaszlk durumundan kmak, insanlarn, hanelerin ve topluluklarn deien koullara kar refah iinde olmalar anlamn tamaktadr.

Asya Kalknma Bankas, savunmaszl be alt kategoride incelemektedir: evresel riskler: Kuraklk, sel ya da haereler. Piyasa Riskleri: Fiyat dalgalanmas, cret deikenlii ve isizlik. Siyasi Riskler: Sbvansiyon veya fiyatlardaki deiiklikler, gelir transferleri ve i kargaa. Toplumsal riskler: Topluluk destei ve yetkilerindeki azalma. Salk riskleri: Hastalklar nedeniyle alamaz duruma gelmek. Kaynak: www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp

Glendirme
Yoksulluun glendirme (empowerment) boyutunun ele alnnda ise yoksullarn iinde yaadklar toplumun bir bireyi olarak toplumsal yasamn pek ok alanndan dlanmalar olgusu zerine vurgu yaplmaktadr. rnein, kent yoksullarnn yasa d yerleim yerlerinde yaamak zorunda kalmalar ve yasa d ilerde

12. nite - Kent Yoksulluu

335

almalar, toplumsal izolasyon sonucu i olanaklar ve kentin sunduu hizmetlerden uzak kalmak, bu i olanaklarndan haberdar olabilecekleri ya da yasal haklarna dair bilgi edinebilecekleri kanallardan mahrum olmak ve vatandalk hak ve sorumluluklarna sahip olmamak yoksulluk olgusunun glendirme boyutuna ilikin ele alnabilecek temel unsurlar oluturmaktadr. Friedman gszlemeyi, kiinin yaamn belirleyebilme ve kendi tercihlerini yapabilme gcnn bulunmamas olarak tanmlamaktadr (Friedman, 1996:167). Sivil toplum kurulularnn yoksulluun azaltlmasnda etkisini zayflatabilecek unsurlar SIRA SZDE neler olabilir?
D NELM Yoksullarn glendirilmesi balamnda bilgi sahibi olmann nemine vurgu yapan 2010 HDR ye gre, bilgi kiinin olanaklarn geniletir, yaratcln ve hayal gcn gelitirir, bunun yannda zgrlklerin genilemesinde U bir aratr. S O R de Eitimli olmak, kiinin karlarn koruyabilmesi ve smrye kar direnebilmesini salayarak kiiyi glendirir. Eitimli kii, hastalk risklerinden nasl korunabileDKKAT cei, nasl daha uzun ve daha konforlu yaayabileceinin farkna varr, daha yksek cretle daha iyi ilerde alabilme olasln arttrr (HDR, 2010, s.48). SIRA SZDE Kent yoksullarnn glendirilmesi konusunda karlalan sorunlara dzenleyici ve uygulayc politikalar anlamnda baklacak olursa en bata, hizmetlerin salanmasndan arsa ve konut edinmeye ve gelir getiren bir ite almaya kadar, yokAMALARIMIZ sullarn yaadklar yerleim yerlerinin ve yaptklar ilerin enformel ya da yasal olmayan tanm iinde ele alnm olmas, onlarn kentin dier vatandalarnn sahip olduklar haklara sahip olduklar gereini reddeder. Buna ek A P K T olarak, baskc brokrasi ve yolsuzluklar ile resmi ya da gayriresmi ayrmclk uygulamalar olarak ele alnabilir. Kent yoksullarnn glendirilmesi konusundaki eksikliklerinEenZ nemli etkileTEL V YON ri u ekilde sralanabilir: Kent hizmetlerine eriimde yetersizlikler, zole edilmilik ve gszlk duygularnn yaanmas, NTERNET Toplumsal iddet ve sua eilimin artmas, Zamann ve parann etkin bir biimde kullanlamamas sonucu rnein rvet deme gibi alternatif yollarn denenmeye allmas, nemli planlama kararlarna vatanda olarak katlamamas, Yerel ynetim kararlar ve hizmetler hakknda bilgiye ulaamama.

SIRA SZDE

DNELM
Glendirme en temelde, kiinin yaamn O R U S belirleyebilme ve kendi tercihlerini yapabilme gcnn bulunmasn ifade D eder. Sivil toplum K K A T rgtlenmeleri, toplumsal iliki alar, kiinin i yaam dnda kendisini SZDE SIRA gerekletirmek zere zamannn ve olanaklarnn olmas, bilgi sahibi olma ve yaratcln AMALARIMIZ gelitirebilecek frsatlar yakalayabilme kiinin hayatnda tercih seeneklerini de arttracaktr. K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Friedman yoksullarn glendirmesi konusunda u temel ilkelerin gerekletirilmesi gerektiini ifade etmektedir: Yoksullara, ulam, okul, telefon, spor tesisleri, ibadet yerleri v.b., gvenli bir yaam alan salanmas, Gnlk yaam srdrebilmek iin gerekli olan alma zaman dnda da kiiye zaman kalmas, Aile, arkadalar, komular v.b. toplumsal iliki alarna sahip olmalar, Sivil toplum rgtlerinin varl, toplumun ortak karlar iin gbirlii oluturulmas ve mcadele etmesi, Bilgi ve yetenek kazanma olanaklarnn salanmas. Sadece formel eitimi deil hane ekonomisini glendirmek iin yararl bilgi ve yeteneklerin kazanlmas (Friedman, 1996, s.167)

336

Kent Sosyolojisi

Eitsizlik, Kutuplama, Toplumsal Dlanma

Mutlak yoksulluk yeterince kt olmasna karn refah koullarnda ortaya ktnda daha da kt olmaktadr. Greli yoksulluk, haklara ve kaynaklara hakkaniyetli/adil ulamla ilgili nemli sorular gndeme getiren eitsizlikleri yanstr. Eitsizlikler arttka kutuplama meydana gelmekte ve eitsizlikler daha da bymektedir. Eitsizlik, zenginliin (gelir ve varlklarn) farkl bireylerce, toplumsal gruplarca sahiplenilmesi, bu sahiplenmede bireyler, gruplar arasnda gzlenen greli farkllklarla ilgili bir kavramdr. Kutuplama ise gelir ya da zenginlik dalm tablosunda en stte ve en altta bulunan kesimlerin, orta kesimden daha hzl byyerek orta kesimi daraltt, nfusun iki ar ucu arasndaki toplumsal farkllklar keskinletirdii zgl bir eitsizlik srecidir (Castells, 2000). Toplumsal dlanma, dezavantajl grup yelerinin yaam koullarnn iyiletirilmesinin nlenmesi olarak tanmlanabilir. Bu dezavantajl konum da toplumsal eitsizliklerin kuaklar boyunca srdrlmesine yol amaktadr. Son yllarda, eitsizlik ve toplumsal dlanma ghetto-isation sreci ile meknsal anlamda daha da grnr olmaya balamtr. Toplumsal dlanmay reten toplumsal sreler ayn zamanda bu sorunu amaya yarayacak stratejilermi gibi sunulmaktadr. Bu birikmi ayrcalklar dzleminde, toplumsal sermayenin arttrlmas ve toplumun avantajl kesiminin yararna kullanlmas ile dezavantajl kesimlere doru ynlendirilmesinin nn kesmek anlamn tamaktadr. Toplumsal dlanma, eitsizlik ve dezavantaj genellikle g ilikilerinin sonular olarak ele alnr. Kii baznda bakldnda, eitsizlik, ayrmclk, kalpyarg ve hogrszln aktif sreciyle balantldr. Bu srete, toplumsal dlanma kolaylkla toplumsal kapanma olarak grntlenmitir. G yaplar eitsizlii devam ettirir ve srekli olarak dezavantajl gruplarn glenme giriimlerini baltalamaya alr. Toplumsal kapanma (social closure), bir grubun kaynaklara ve frsatlara ulam snrlandrarak kendi karlarn en st dzeye karmak abasdr (Alexander, 2005). Kentin igc pazarndan dlanmak, dk cretler, kt alma koullar ve sosyal gvenlik kapsam dnda kalmak, eitim, salk olanaklarna yeterince ulaamama, insanca tketim snrlarnn altnda kalma sonucu olarak, ortaya kan bir tutum ve davran biimi dizgesi olarak marjinalleme, dk gelir gruplu nfusun politikaya dk katlm, kaderci, gelecee ilikin umutsuz bir bak asyla oluturulan bir yaam biiminin ayn zamanda kuaktan kuaa aktarlmas nedeniyle yoksulluk ksr dngsne de yok amaktadr. Wilson, yeni kuaklar nnde, alan, baarl rol modelleri olacak kiilerin bulunmamasnn kiilerde dk zsayg, kadercilik, almak iin dk motivasyon gibi tutumlarnn gelitiini bu kiisel zelliklerin ise yoksulluu yeniden rettiini belirtir. Wilsona gre deien ekonominin toplumsal yan rn etkilerini, kentin i blgelerinde olaanst dzeyde isizlikle ortaya koymaktadr. Bu balamda, yoksulluun en aza indirilmesinde birinci zm nerisi, dezavantajl konumdaki ocuklarn donanml olarak igc pazarna katlmlarn salayacak mesleki formasyon ve eitimin verilmesi; ikinci olarak ise, i edindirme programlar marjinal becerilere sahip kiiler iin istihdam yaratc almalar yapmaldr (Wilson, 1987). Bu balamda greli yoksunluk (relative deprivation) kavram toplumsal dlanma, eitsizlik ve kutuplama kavramlaryla yakndan ilikilidir. Greli yoksunluk yaayan bir kiinin objektif olarak yoksun olmas gerekli deildir, daha genel anlamda, kii yoksunluunu kantlayacak bir ey bulunmamaktadr. Greli yoksunluk, kiinin, baz dier kii ya da gruplarn hayali durumlarn kendi durumuyla

12. nite - Kent Yoksulluu

337

karlatrmasyla ortaya kan yoksunluk duygusu anlamna da gelir. Bu dier kii ya da grup, referans grubudur. Greli yoksunluun bykl, skl veya derecesi referans grubuna gre deiebilir greli yoksunluk bykl, arzu edilen durum ile kiinin bunu ne kadar arzu ettii arasndaki farkn genilii ile llr. Greli yoksunluun skl bir grubun bunu hissetme orandr. Derecesi ise bunun hissedilme younluudur. Beklentilerin gereklememesi greli yoksunluk duygusunu artrr (Runciman, 1979, s.300-304). Yoksullukla mcadelede karlalan engeller nelerdir?
SIRA SZDE SIRA SZDE

2010 nsani Gelime Raporu Gelimilik Gstergeleri: nsana Yakr Nfusun istihdam edilme oran Kaytl istihdam oran Kaytd istihdam oran ocuk igc oran Doum iznine zorunlu deme oran (HDR, 2010)

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Salk AMALARIMIZ Salk harcamalar oran Hastanede yatak says oran Doktor says oran K T A P Erken douma kar alama oran HIV yaygnl Bebek, be ya alt ve yetikin lm oranlar TELEVZYON Bulac olmayan hastalklardan lm oran (HDR, 2010) Eitim Yetikin okumaz-yazmaz oran 25 ya st en az ortaretimi tamamlayanlarn oran renci-retmen oran lkretimde okullama oran Ortaretimde okullama oran Tm dzeylerde okul terk oran Snf tekrar oran lkretim iin eitilmi retmen oran (HDR, 2010)

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Cinsiyet Anne lmleri oran Yetikin dourganl oran Parlamentoda kadn temsil oran Ortaretimi bitirme oran gcne katlm oran Gebelii nleyici yntem kullanma oran Doum ncesi en az bir kez salk kuruluuna gitme oran Doumda profesyonel salk personeli bulunma oran (HDR, 2010)

338

Kent Sosyolojisi

Savunmaszlk Net tasarruf Kii bana karbondioksit emisyon oran Kapal ve ak alanda su ve hava kirlilii nedeniyle gerekleen lm oranlar, Doal felaketlerden etkilenen nfus oran Fosil yaktlar ve yenilenebilir enerji kaynaklar oran (HDR, 2010)

Glendirme Seim zgrl ve memnuniyet oran Politik zgrlk oran nsan haklar ihlalleri oran Basn zgrl oran Hapsedilmi gazeteci oran Yolsuzluk kurban oran Demokratik yerel ynetim oran Politik katlm oran (HDR, 2010)

Gvenlik Konvansiyonel silah transferi oran Mlteci olarak gidenlerin oran lke iinde yerinden edilenlerin oran (zorunlu g) ava oran (i savan younluu ve bu nedenle len kii says) Yetersiz beslenme yaygnl Gda yoksunluu yaygnl (HDR, 2010) Vatandalk ve Toplumsal Refah Cinayet oran Soygun oran Saldr kurbanlar oran Gvenlik algs oran (HDR, 2010) Refah ve Mutluluk stihdam edilenlerin iinden memnuniyet oran Yaam standardndan memnuniyet oran Toplumsal destek alar oran Yaamn amaca uygunluu oran (HDR, 2010)

TRKYEDE KENT YOKSULLUU

AM A

Trkiyede yoksulluk olgusunu farkl boyutlaryla zetleyebilmek.

2010 nsani gelime Raporuna gre Trkiye, 169 lke arasnda, 83. srada yer alarak yksek gelimilik dzeyine sahip bir lke konumundadr. Rapor, gelimilii,

12. nite - Kent Yoksulluu

339

nsani Gelime Endeksi, Eitsizlik Endeksi, Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii Endeksi ve ok Boyutlu Yoksulluk Endeksi olmak zere drt ana kategori altnda ele almtr (HDR, 2010, s.224). nsani Gelime Endeksi, gelimilii, uzun ve salkl yaam, bilgiye ulalabilirlik ve insanca yaam standard alt balklaryla ele almtr. Uzun ve salkl yaam, doumda yaam beklentisi gstergesi kullanlarak, bilgiye ulalabilirlik okulda kalma sresi ve beklenen okullama oran ve insanca yaam standard ise Gayri Safi Milli Gelir (GSMG) gstergeleri kullanlarak llmektedir. Buna gre, Trkiyede doumda yaam beklentisi 72.2 yl, okulda kalma sresi 6.5 yl, beklenen okula devam sresi 11.8 yl ve Gayri Safi Mill Gelir (GSMG) 13.359 $ olarak gereklemitir. Raporun zerinde durduu gstergelerden bir dieri olan Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii Endeksi, anne lmler, doumda hayatn kaybetme, doum kontrol yntemlerini kullanma, cinsiyetleraras eitime ulaabilirlik oranlar, parlamentoya girebilme, igc pazarnda sektrler temelinde cinsiyet dalm gibi gstergelere bakmaktadr. Buna gre Trkiye 2010 Raporunda 77. srada yer almaktadr. Parlamentoda kadn temsil oran %9.1, igcne katlmda erkeklerin %74.6lk oranna karlk kadn oran %26.9luk bir oran gstermektedir (HDR, 2010). TUK 2009 verilerine gre, Trkiyede yoksulluk oran % 18,08dir. 2009 ylnda Trkiyede fertlerin yaklak % 0,48i yani 339 bin kii sadece gda harcamalarn ieren alk snrnn, % 18,08i yani 12 milyon 751 bin kii ise gda ve gda d harcamalar ieren yoksulluk snrnn altnda yaamaktadr. 2008 ylnda bu oranlar srasyla % 0,54 ve % 17,11dir. Kii ba gnlk harcamas, satnalma gc paritesine gre 1 Dolarn altnda kalan fert bulunmamaktadr. Buna karn satnalma gc paritesine gre kii ba gnlk 2,15 Dolar olarak tanmlanan yoksulluk snr altnda bulunan fert oran %0,22, yoksulluk snr 4,3 Dolar olduunda yoksul fert oran ise % 4,35 olarak tahmin edilmitir. 2009 ylnda, 4 kiilik hanenin aylk alk snr 287 TL, aylk yoksulluk snr ise 825 TL olarak tahmin edilmitir. 2009 ylnda hanehalk bykl 3 veya 4 kii olan hanelerde bulunan fertlerin yoksulluk oran % 9,65 olurken, 7 ve daha fazla olan hanelerde fertlerin yoksulluk oran % 40,05 olarak hesaplanmtr. 7 ve daha fazla kiiden oluan hanelerden kentsel yerlerde oturanlar iin yoksulluk riski % 25,21 iken krsal yerlerde bu oran % 54,06dr. 2009 ylnda okur yazar olmayan veya bir okul bitirmeyenlerde yoksulluk oran % 29,84 olurken, ilkokul mezunlarnda bu oran % 15,34, lise ve dengi meslek okullar mezunlarnda % 5,34, yksekokul, faklte ve st mezuniyete sahip fertlerde % 0,71 olmutur. lkretime balamam olan 6 yandan kk ocuklarn yoksulluk riski ise % 24,04tr. 2009 ylnda cretli-maal alanlarda yoksulluk oran % 6,05 iken, yevmiyeli alanlarda bu oran % 26,86, iverenlerde % 2,33, kendi hesabna alanlarda % 22,49 ve cretsiz aile iisi olanlarda ise % 29,58 olmutur. En yksek yoksulluk riskine sahip olan tarm sektrnde alanlarda yoksulluk oran, 2008 ylnda % 37,97 iken 2009 ylnda % 33,01 olarak tahmin edilmitir. Sanayi sektrnde alanlarda 2009 ylnda yoksulluk oran % 9,63 olarak hesaplanrken, bu oran hizmet sektrnde alanlarda % 7,16 olmutur. 2009 ylnda ekonomik olarak aktif olmayan fertlerin yoksulluk oran % 14,68 ve i arayan fertlerin yoksulluk oran % 19,51dir (TUK, 2009). Trkiye alk sorunu ile kar karya olan bir lke olmamasna karn, yllardr yoksulluktan kaynaklanan ve zellikle ocuklarn kar karya olduklar yetersiz beslenme sorunu ile mcadele etmektedir. Be yan altndaki dk arlkl o-

340

Kent Sosyolojisi

cuklarn oran 1998de yzde 8,3, 2003te yzde 3,9 ve 2008de yzde 2,8 olarak bulunmutur. Dk arlkl ocuklarn oranndaki dle beraber ocuklarn iyi beslenmemesi ile ilgili kentsel ve krsal alanlardaki farkllklar azalmaktadr. 2008 ylnda krsal alanda dk arlkl ocuklarn oran yzde 4,8 iken, kentsel alanlarda yzde 2,1 olarak bulunmutur. Gda yoksulluu da denilen asgari besin enerjisi tketimini karlayamayan nfusun oran gstergesi toplam nfus iinde yetersiz beslenmenin yaygnln lmek iin kullanlan nemli bir aratr. Trkiyede beslenme ile ilgili yoksulluk dzeylerinin salkl bir deerlendirmesinin yaplabilmesi iin yeterli veri bulunmamasna karlk, mevcut veriler, 1994te nfusun yzde 2,9unun asgari gda maliyetini karlayamadn gstermektedir. Son bulgular Trkiyede gda yoksulluk orannn 2008 yl itibaryla yzde 0,54 olduunu ortaya koymaktadr (DPT, 2010, s.22). 1994 ylndan 2008 ylna en yoksul yzde 20lik grubun tketimdeki pay Trkiye genelinde ve kentsel alanlarda art gsterirken, krsal alanda sz konusu pay 2005 ylna kadar artm, sonrasndaysa d gstermitir. Buna paralel olarak Trkiye genelinde ve kentsel alanlarda en zengin grubun paynda da d gzlenmitir. Bu gelimelere karlk, en zengin yzde 20lik kesimin tketim dzeyi en yoksul yzde 20lik kesimin tketim dzeyinin yaklak drt katdr. Trkiyede gelir sadece lke genelinde deil, blge ve yerleim yeri dzeyinde de dengeli dalmamaktadr. 2003 ylnda gelirin en adil dald blge 0,35 Gini katsays ile Dou Karadeniz blgesi, en adaletsiz dald blge ise 0,43 Gini katsays ile stanbul blgesidir. Trkiyede gelir ve yoksulluk dzeylerindeki blgesel farkllklar lke iin nemli bir zorluk olarak kalmaya devam etmektedir (DPT, 2010, s.18). Yllar itibaryla istihdamn nfus ierisindeki payna bakldnda sz konusu oranda 1990dan itibaren genel olarak bir azalma eilimi grlmektedir. Nitekim 1990 ylnda istihdamn nfus iindeki pay yzde 34 iken, bu oran 2009 ylnda yzde 29a gerilemitir. stihdamn toplam nfus iindeki paynn azalmas istihdam artnn nfus artnn lkemizdeki igc piyasasnn iyiletirilmesine ynelik olarak 2008 ylnda 5763 sayl Kanunla igc maliyetlerini azaltc, genlerin, kadnlarn ve zrllerin istihdamn artrc, aktif igc programlarn gelitirici, isizlik deneklerini artrc, eitim ile istihdam arasndaki ilikiyi glendirici, kaytdl azaltc, zel istihdam brolarnn alma gerisinde kalmasndan kaynaklanmaktadr. Bu durumun olumasnda ise zellikle ekonomik bymenin yeterince istihdam yaratamamas ve tarmda yaanan yapsal zlme etkilidir (DPT, 2010). Trkiye, yoksulluun azaltlmas ve insani gelimenin tm boyutlaryla gerekletirilebilmesi iin 2010 yl itibariyle, 2015 ylna kadar gerekletirilmesi planlanan, 8 ama, 21 hedef ve 50 gstergeden oluan Binyl Kalknma Hedeflerini ortaya koymutur. Bu hedeflerden bazlar unlardr: nsan onuruna yarar olanaklar yaratmak, tam ve verimli istihdam salamak, Mutlak yoksulluu ortadan kaldrmak, Cinsiyet ayrm yapmakszn herkesin ilkretim (tercihen eitimin her dzeyinde) hakkndan yararlanmasn salamak, Be ya alt bebek lmlerini azaltmak, Gebelik, doum ve lohusalk srasnda meydana gelen anne lmlerini azaltmak, reme salnda evrensel eriimi salamak, HIV/AIDS yaylmn durdurmak ve geriletmeye balamak, HIV/AIDS iin tedaviye ihtiya duyanlarn tedaviye eriimini salamak, Stma ve dier salgn hastalklarn yaylmn durdurmak,

12. nite - Kent Yoksulluu

341

evresel kaynaklarn yok oluunu tersine evirmek, Gvenli ime suyu ve temel atk sistemine eriimi olmayan nfus orann yar yarya azaltmak, 2020 ylna kadar gecekonduda yaayan en az 100 milyon kiinin yaamlarnda iyileme salamak, Ak, kurallara bal, tahmin edilebilir, ayrmclk iermeyen ticaret ve finans sistemleri gelitirmek, En az gelimi lkelerin zel ihtiyalarna ynelmek (az gelimi lkelerin ihracatlar iin tarife ve kota muafiyetleri; ar bor yk altndaki yoksul lkeler iin gelitirilmi bor rahatlatma programlar ve ikili resm borlarn iptalini ve ayrca yoksulluu azaltmay hedefleyen lkeler iin daha cmert resmi kalknma yardmlar ierecek ekilde), Denize kys olmayan lkelerin ve kalknmakta olan kk ada lkelerinin zel ihtiyalarn ele almak (Kalknmakta Olan Kk Ada lkelerinin Srdrlebilir Kalknmas iin Eylem Program ve BM Genel Kurulunun 22. zel oturumu ktlar vastasyla), Borlar uzun vadede srdrlebilir hle getirmek iin ulusal ve uluslararas nlemler almak ve kalknmakta olan lkelerin bor problemleri ile kapsaml ekilde ilgilenmek (DPT, 2010, s.67-68). Yoksulluk snr yntemlerine gre fert yoksulluk oranlar, 2002-2009
Fert yoksulluk oran (%) Yntemler Gda yoksulluu (alk) Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1$n alt Kii ba gnlk 2,15 $n alt Kii ba gnlk 4,3 $n alt Harcama esasl greli yoksulluk Gda yoksulluu Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1$n alt Kii ba gnlk 2,15 $n alt Kii ba gnlk 4,3 $n alt Harcama esasl greli yoksulluk Gda yoksulluu (ak) Yoksulluk (gda+gda d) Kii ba gnlk 1$n alt Kii ba gnlk 2,15 $n alt Kii ba gnlk 4,3 $n alt Harcama esasl greli yoksulluk 2002 1,35 26,96 0,20 3,04 30,30 14,74 0,92 21,95 0,03 2,37 24,62 11,33 2,01 34,48 0,46 4,06 38,82 19,86 2003 1,29 28,12 0,01 2,39 23,75 15,51 0,74 22,30 0,01 1,54 18,31 11,26 2,15 37,13 0,01 3,71 32,18 22,08 2004 1,29 25,60 0,02 2,49 20,89 14,18 0,62 16,57 0,01 1,23 13,51 8,34 2,36 39,97 0,02 4,51 32,62 23,48 2005 2006 2007(*) 2008 0,48 17,79 0,52 8,41 14,70 0,07 10,36 0,09 4,40 8,38 1,41 34,80 1,49 17,592 9,16 0,54 17,11 0,47 6,83 16,06 0,25 9,38 0,19 3,07 8,01 1,18 34,62 1,111 5,33 31,00 2009 0,48 18,08 0,22 4,35 15,12 0,06 8,86 0,04 0,96 6,59 1,42 38,69 0,63 11,92 34,20 TRKYE 0,87 0,74 20,50 17,81 0,01 1,55 1,41 16,36 13,36 16,16 14,50 KENT 0,64 12,83 0,97 10,05 9,89 1,24 32,95 0,04 2,49 26,59 26,35 0,04 9,31 0,24 6,13 6,97 1,91 31,98 3,36 25,35 27,06

KIR

(1) Satnalma gc paritesine (SGP) gre hesaplama yaplmtr. 2009 yl iin 1 $n SGPne gre karl olarak 0,917 TL kullanlmtr. (2) Edeer fert bana tketim harcamas medyan deerinin %50si esas alnmtr. (*) Yeni nfus projeksiyonlarna gre revize edilmitir. (TUK, 2009).

342

Kent Sosyolojisi

zet
AM A

Yoksulluk kavramn, yoksulluun llmesini ve yoksulluun gstergelerini aklayabilmek. Yoksulluk kavram, mutlak ve greli yoksulluk olarak iki temel biimde ele alnmaktadr. Mutlak yoksulluk, bir kiinin yaamn srdrebilmesi iin gerekli olan en az miktarn para birimi olarak 1.25 Dolar, kalori miktar iin ise 2.100 kaloriye karlk gelmektedir. Greli yoksulluk ise yerel, ulusal ya da uluslararas balamda varolan koullarn dierleri ile karlatrlmas sorucunda ortaya kan bir kavramdr. Yoksulluk lm yapmann en temel amac, yoksul tanmn yapabilmek ve soruna uygun poltikalar retebilmektir. Yoksulluk lmnde, nfus saym, hanehalk anketleri, mill gelir hesaplar, yaam standard lm anketleri, nfus ve salk aratrmas, istihdam anketleri, nitel ve katlmc yoksulluk analizleri kullanlmaktadr. Yoksulluk gstergeleri, yoksulluk lm ile belirlenen yoksul insan says ve oranna, yoksulluun iddeti ve derinliini anlayabilmek asndan nemli bir katk salar. Bylece, yoksulluun iddeti, derinlii, gelir ve tketim asndan yaanan eitsizlikler hesaplanabilir duruma gelir. Balca yoksulluk gstergeleri, kafa says lm, yoksulluk derinlii ve iddeti, gini katsays, eitsizlik nlemleri ve gelir d yoksulluk gstergeleridir. Yoksulluun nedenlerini aklayan yaklamlar karlatrabilmek. Yoksulluk kavramn ele almak akademik bir alma alan olduu kadar politikann da konusudur. Bu balamda, en nemli sorun, yoksullua ilikin zm yollarnn getirdii maliyetler gz nne alndnda yoksulluk olgusundan kimin sorumlu olduu problemine yant son derece can alc bir tartma konusu hline gelebilmektedir. Yoksullua bireyin kltrel deerleri, bireysel tutum ve hayata bak biimi, aile yaps, toplumsallama sreci gibi nedenlerin yol at aklamas, doal olarak yoksulluun ortadan kaldrlmasnda da bireyin tembelliine ve kltrel deerlerine vurgu yaparak refah devleti deneklerini olabildiince kstlamay ngrmektedir. Dier taraftan yapsal faktrlerle yaplan yoksullua ilikin aklamalar snf ve smr iliki-

leri ile ulusal gelir dalm adaletsizliinden, uluslaras iblm ve merkez-evre ilikilerine kadar i ie gemi tarihsel ve toplumsal olgularn zmlemesine yer vermektedir. Kent yoksulluunun farkl boyutlarn ayrt edebilmek. Gnmzde yaklak dnyada kentlerde yaayan nfusun 1/3 yoksulluk iindedir. Kent yoksulluu, tm dnyada nemli bir sorun olmakla birlikte zellikle az gelimi lke kentlerinde yaanan yoksulluun, nicelii, iddeti ve derinlii gelimi lke yoksulluundan nemli farkllklar gstermektedir. Kent yoksulluu bu anlamda, igc piyasalarndan dlanmak, salk, eitim, altyap olanaklar gibi kentsel hizmetlere eriememek buna bal olara, kent yoksulunun kendisini dlanm, gsz, izole, greli yoksunluu kra gre daha iddetli hisseden konumda bulmasyla nemli ekonomik, kltrel ve toplumsal sorunlar da beraberinde getirmitir. Trkiyede yoksulluk olgusunu farkl boyutlaryla zetleyebilmek. Trkiye, 2010 nsani Geliem Raporuna gre 169 lke arasnda 83. srada yer alarak yksek gelimilik dzeyine sahip lkeler arasnda yer almaktadr. lkemizde, ak snr altnda yaayan olmamasna karn, kt beslenme ve dk arlkl ocuklar halen mevcuttur. Gayri Safi Mill Gelir (GSMG) 13.359 $ olup gelir dalm lke, blge ve yerleim yeri temelinde nemli eitsizlikler gstermektedir. Buna gre, 2003 ylnda gelirin en adil dald blge 0,35 Gini katsays ile Dou Karadeniz blgesi, en adaletsiz dald blge ise 0,43 Gini katsays ile stanbul blgesidir. Trkiyede gelir ve yoksulluk dzeylerindeki blgesel farkllklar lke iin nemli bir zorluk olarak kalmaya devam etmektedir. stihdamn nfus iindeki pay 1990dan 2009a gerileyerek %34den %29a dmtr. Toplumsal cinsiyet asndan ayn raporda 7. srada yer alan lkemizde halen parlamentodaki kadn temsil oran %9.1, istihdamdaki pay, erkeklerin %74.6lk oranna karlk %26.9luk bir oran gstermektedir.

AM A

A M A

A M A

12. nite - Kent Yoksulluu

343

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi 2005 verileriyle tanmlanm uluslararas yoksulluk snr izgisidir? a. 1 Dolar/ 2100 cal. b. 2 Dolar/3000 cal. c. 1.25 Dolar /2100 cal. d. 1.08 Dolar/ 2.200 cal. e. 1.25 Dolar/2.200 cal. 2. UNCHS, 2010 verilerine gre 2050 ylna ilikin dnya nfusu ngrs aadakilerden hangisidir? a. 5.9 milyar b. 6.1 milyar c. 8.9 milyar d. 9.9 milyar e. 6.5 milyar 3. Yoksulluun ilk defa kresel dzeyde ele alnd tarih aadakilerden hangisidir? a. 1940 b. 1961 c. 1965 d. 1990 e. 1980 4. Aadakilerden hangisi yoksulluk lmnde kullanlan tekniklerden deildir? a. Nfus Saym b. nsani Gelime Raporlar c. stihdam Anketleri d. Milli Gelir Hesaplar e. Yaam Standard lm Anketleri 5. Greli yoksunluk kavramna ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Kii mutlak yoksulluk snr altndadr. b. Kiinin objektif olarak yoksun olmas gerekli deildir. c. Kiinin, baka kii ya da gruplarn hayali durumlarn kendi durumuyla karlatrmasndan ortaya kar. d. Kiinin kendi durumunu belirlemesinde referans grubu nemlidir. e. Kiinin beklentilerinin gereklememesi greli yoksunluk duygusunu arttrr. 6. 2009 verilerine gre Trkiyede gda yoksulluu oran katr? a. % 0.16 b. % 0,48 c. % 0.80 d. % 1.08 e. % 1.15 7. 2009 TK verilerine gre Trkiyede kr/kent gda/gda d yoksulluk oran aadakilerden hangisidir? a. Kr: % 38.69 Kent:% 8.86 Kent:% 12.36 b. Kr: % 25.69 c. Kr: % 49.53 Kent:% 27.65 d. Kr: % 35.16 Kent:% 18.99 e. Kr: % 20.12 Kent:% 18.99 8. 2010 nsani Gelime Raporuna (HDR) gre Trkiye, Dnya gelimilik sralamasnda kanc srada yer almaktadr? a. 83 b. 92 c. 169 d. 183 e. 192 9. 2010 nsani Gelime Raporuna (HDR) gre, aadakilerden hangisi glendirme gstergelerinden biridir? a. Net tasarruf b. Nfusun istihdam edilme oran c. retmen-renci oran d. nsan haklar ihlalleri oran e. Konvansiyonel silah transferi oran 10. 2010 nsani Gelime Raporuna (HDR) gre, aadakilerden hangisi savunmaszlk gstergelerinden biridir? a. HIV yaygnl b. Anne lmleri oran c. Politik zgrlk oran d. Bulac olmayan hastalklardan lm oran e. Doal felaketlerden etkilenen nfus oran

344

Kent Sosyolojisi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. c 3. b 4. b 5. a 6. b 7. a 8. e Yantnz yanlsa Yoksulluk Snr konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Gelir-D Yoksulluk Gstergeleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Gelir-D Yoksulluk Gstergeleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yoksulluk lm konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Yoksulluk Tanmlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiyede Kent Yoksulluu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Trkiyede Kent Yoksulluu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa 2010 nsani Gelime Raporu Gelimilik Gstergeleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa 2010 nsani Gelime Raporu Gelimilik Gstergeleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa 2010 nsani Gelime Raporu Gelimilik Gstergeleri konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 ocuk iilii, 6-14 ya grubu nfusun ekonomik gelir elde etmek amacyla almasn ifade etmektedir. ILO (International Labor Organization-Uluslararas alma rgt) 6-14 ya grubunda alanlar alan ocuklar, 15-24 ya grubunu ise gen ii olarak tanmlamaktadr. alan ocuk olgusu tm dnyada bir sorun olmasna karn, zellikle azgelimi lkelerde ok daha youn ve iddetli bir biimde yaanmaktadr. alan ocuk olgusunun yoksulluu yeniden retmedeki en nemli etkisi, alma yaamnn ocuklarn bedensel, zihinsel geliimini tamamlamalarn kstlayc etkileri olmas ve formel eitim kurumlardan yararlanamamalar nedeniyle gelecein, niteliksiz, ne i olsa yapacak igcn oluturmalardr. ocuk altrlmas olgusunun nedenlerine bakldnda da ailede yaanan yoksulluun ok nemli bir rol oynad grlmektedir. Ailede hane reisinin getirdii gelirin hanenin geimine yetmemesi ya da herhangi bir i kazas ya da meslek hastal nedeniyle alamaz duruma gelmesi ocuklarn evin geimine katkda bulunmas durumunu yaratmaktadr. Yoksulluk ile sk bir iliki iinde olan dier bir neden ise, ailenin ocuun uzun yllar eitim kurumda kalmasnn maliyetini karlayamayacan dnmesi nedeniyle erken yata meslek sahibi olmalarn tercih etmeleridir. Dier bir deyile, ailenin ocuun geleceini biimlendirmede okuldan beklentisinin son derece dk olmas durumu da ocuk iiliini arttrmaktadr. ocuun ders almasn ve okul baarsn arttracak olanaklar bulamamas da ocuk iiliinde son derece nemli bir rol oynamaktadr. rnein, ocuun hane iinde alabilecei fiziksel mekn bulamamas, ders ara gerelerinin olmamas/eksik olmas, anne babann dk eitim dzeyi nedeniyle ocua hanede ocua yol gsterecek akademik destek verecek ortamn bulunmamas, ocuun kendisini gelitirebilecei oyuncak, ders d kitap, materyal v.b. bulunmamas saylabilir. Btn bu olumsuz koullar iinde eitimini srdrmeye alan ocua baarszl durumda, ailenin hatta eitimcilerin geri zekl, kafas almyor gibi ifadelerle ocukta zgven duygusunu ykmalar ekonomik yoksulluk yannda kltrel yoksulluun etkilerini de ortaya karmaktadr. Bu faktrlerin tm bir araya gelerek ocuklarn erken yalarda zihinsel ve bedensel becerilerini, yeteneklerini

9. a

10. a

12. nite - Kent Yoksulluu

345

ortaya karmalarna izin vermeyen koullar yaratarak yetenek ziyanna neden olmaktadr. alan ocuk olgusu, ocua ocukluu sresince verdii zararlar yannda en nemli etkisi gelecein yoksullarn yeniden retmek olmaktadr. Sra Sizde 2 Kadn yoksulluu olgusu zellikle kadnlarn erkek nfusa oranla istihdam olanaklar ya da altklar sektrler, eitim, salk olanaklarna ulaabilme, gebelik ve doum sonras kadnn karlat sorunlar gibi kentsel hizmetlere ulaabilirlikte erkeklerden daha az pay almalar anlamna geldii gibi, zellikle son yllarda tartma konusu olan kadnn toplumsal cinsiyet kltr balamnda ikincilletirilmesi ve sadece cinsiyetinden dolay urad ayrmclk, kadna ynelik iddet, iyerine tacize uramas, ocuklar hane iinde kadn ikincilletiren cinsiyet kltrne uygun yetitirmek gibi daha geni bir bak asyla ele alnmaktadr. Kiini insana yakr, insanca yaamasnn en temel koullarndan olan ekonomik olarak kimseye baml kalmadan yaamn srdrebilmesi zellikle azgelimi lkelerin geleneksel kltrnde kadn ikincilletiren bir biim almaktadr. Erkek ocuuna hane kaynaklarnn daha fazla aktarlarak, kadn eitim olanaklarndan mahrum brakmak, devamnda ucuz ve niteliksiz igc, ou zaman da geleneksel cinsiyet rollerine uygun, evde-i projeleri yoluyla kadn geleneksel cinsiyet rollerine hapsetmek biimini almaktadr. Sra Sizde 3 Sivil toplum kurulularyla, deiik kademelerdeki devlet kurumlar arasndaki ilikinin uyumlu olmak bir yana, bu kurululara kar gvensizliin bir sonucu olarak atma iinde olabilmesi, Bu kurulularn etkilerinin ou kez yerel dzeyle snrl olmas ve yetersiz kaynaklar, etki alanlarn daraltan ve zellikle salk ve eitim alannda, devletin yerini almalarn engelleyen bir etmen olmas, Sivil toplum kurulularnn uygulamada her zaman effaflk, hesap verebilir ve drst ynetimlere sahip olmak gibi zelikler tamamas, rgtlenme ve gelimilik dzeyinin birbiriyle yakndan balantl olmasnn bir yansmas olarak, azgelimi lkelerdeki sivil toplum kurulularnn grece gelimi lkelerde younlamas, olarak ele alnabilir. (enses, 2001, s.290). Sra Sizde 4 Yoksullukla mcadelenin baarl olabilmesinin birinci koulu, bu konunun toplumsal gndemin st sralarna kabilmesi ve ncelikli bir toplumsal hedef

olabilmesidir. Bu anlamda en byk engel, ibandaki ynetimlerin ve genel kamuoyunun konuya kar sregelen duyarszldr. Toplumlarn yoksulla kar yaklamnn, kkenleri derin tarihsel ve kltrel izler tayan birok unsur tarafndan biimlendirilmektedir. Yoksulluun nedenlerinin sosyal ve ekonomik dzen yerine, arlkla yoksullarn kendi kiisel zellikleriyle ve/veya kaderleriyle ilikilendirildii durumlarda yoksulluk olgusu geri plana atlabilmektedir. Yoksulluu, insanlarn iradesini ve iman gcn snamak iin Tanr tarafndan bahedilen bir durum ve yoksullarn yaam srelerince deitiremeyecekleri bir aln yazs olarak gren dini yaklamlar yoksullukla mcadele yanls bir kamuoyu oluturulmasn gletirebilir. Yoksulluk profilinin alan yoksullardan igc piyasas dndaki kesimlere doru kaymas, hak etmeyen yoksulluk kavramnn yaygnlamasna ve yoksulluun toplumsal gndemde gerilemesine yol aabilir. Sosyal ve ekonomik sorunlarn derinlemesinin ve bunun sonucunda ortaya kan sosyal ve siyasal hareketlilik ve rgtl mcadelenin toplumsal duyarll salayabilme derecesinin dkl mcadelenin nnde engel olabilir. Yoksullarn politik srelere katllmndaki art sylemi, siyasal anlamda eitlii de ieren daha eitliki bir ekonomik dzen kurmaya ynelik nlemlerle desteklenmedii srece, ekonomik kaynaklar zerinde denetime sahip sosyal sekinlerin gcn, azaltmak bir yana daha da artrabilir. Yoksullarn karlarn savunmas beklenen siyasal partilerin ve sivil toplum kurulularnn bu amatan farkl etkenlerle hareket edebilmeleri, yoksullukla mcadele programlarnn uygulanmasnda, zellikle istihdam olanaklarnn datmnda, projelerin yer seiminde, ilikilerin kolaylkla patronaj ilikisine dnebilmesi, yolsuzluklarn artmas ve yoksullara ynelik ynelik amalarn kolaylkla rafa kaldrlabilmesidir. Yoksullukla mcade alannda etkinlik gsteren uluslararas, ulusal ve yerel dzeydeki deiik yardm kurulularnn ama ve yntemlerinden kaynaklanan atmalarn olmas. Siyasal dzlemde din unsurlar vurgulayan bir siyasi partinin, zellikle yerel dzeyde yoksulluu n plana karan ve oya dntren etkinlikler gerekletirmesi. Seilmi temsilcilerin semenlerine kar sorumlu hissetmedikleri, onlara kar hesap verebilir konumda olmadklar, saydam olmayan siyasal sreler, adlar demokrasi de olsa yoksulluun azaltlmas iin uygun bir ortam oluturamaz (enses, 2001, s.302-311).

346

Kent Sosyolojisi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Alexander, M L. (2005) Social Inclusion, Social Exclusion and Social Closure: What Can We Learn from Studying The Social Capital of Social Elites? http://www.engagingcommunities2005.org/abstracts/Alexander-Malcolm-final.pdf (EriimTarihi: 12.03.2011) Alcock P. (1997), Understanding Poverty, London: Macmillan. Anand, S. ve A. Sen (1997) Concepts of human development and Poverty: A Multidimensional Perspective, Human Development Papers, 1997, USA: United Nations Publications. Baharolu, D. ve C. Kessides, (2001) Urban Poverty, Draft for Comments, April, 2001. Baker, J.L. (2008), Urban Poverty: A Global View The World Bank. http://www.wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2008/03/24/000333037_20080324021 7 2 2 / R e n d e red/PDF/430280NWP0Glob10Box327344B01PUBLIC1.pdf (Eriim Tarihi: 12.12.2010) Bradley, H. (1996) Fractured Identities: Changing Patterns of Inequality, Oxford: Polity Press. Bromley, R. ve C. Gerry (1979) Who Are The Casual Poor?, Casual Work and Poverty in Third World Cities, (eds) R.Bromley and C.Gerry, New York: John Wiley&Sons Pub. Castells, M. ve J. Henderson, (1987) Techno-Economic Restructuring, Socio-Political Process And Spatial Transformation: A Global Perspective, Global Restructuring And Territorial Development, London, SAGE Publications. Castells, M. (1998) The Rise Of The Network Society, USA: Blackwell Pub. Castells, M. (2000) End Of Millennium: The Information Age, Vol. III. USA: Blackwell Pub. Cypher, D. ve J.L. Dietz, (1997), The Process of Economic Development, New York: Routledge. Friedman, J. (1996) Rethinking Poverty: Empowerment and Citizen Rights, International Social Science Journal, 48, 161-172. Frobel, R. ve C.Hill, (1987), Capital Factory and the Dynamics of Global Restructuring, (eds) J. Handerson, and M.Castells, Global Restructuring and Territorial Development, London; Sage Publication. Donnison, D. (1982) The Politics of Poverty, Oxford: Martin Robertson. DPT (2010) Binyl Kalknma Hedefleri Raporu Trkiye 2010. http://europeandcis.undp.org/poverty/mdghdpm/show/3567A27E-F203-1EE9BE235648FAD69127 (Eriim Tarihi: 16.03.2011) Haughton, J. and S. (2009), Handbook on poverty and Inequality, Washington, DC: World Bank. http://www.google.com/books? (Eriim Tarihi: 15.01.2011) http://www.ilo.org/global/langen/index.htm#a3(Eriim Tarihi: 06.06.2011) Katba, . (1982), The Changing Value of Children in Turkey, Number 60-E, Current Studies on the Value of Children. Karabulut, . (1996), Trkiyede alan ocuklar, Friedrich Ebert Vakf: stanbul. Masika R. ve A. Haan, S. Baden, (1997), Urbanisation and Urban Poverty: A Gender Analysis, Report No 54, October 1997, Bridge (development - gender) Institute of Development Studies University of Sussex, Website: http://www.ids.ac.uk/bridge/(Eriim Tarihi: 15.01.2011) Moser, C.O.N. (1998), The AssetVulnerability Framework: Reassessing Urban Poverty Reduction Strategies, World Development, Vol.26, No.1, pp.1-19. http://www.sciencedirect.com/science?_ob=MImg&_imagekey=B6VC6-3SX6Y97-11&_cdi=5946&_user=1390476&_pii=S0305750X97100158&_origin=browse&_zone =rslt_list_item&_coverDate=01%( Eriim Tarihi: 10.01.2011). Murray, C. (1984) Losing Ground, USA: BasicBooks. Lewis, O. (Tarihsiz), La Vida, (te Hayat), Tarihsiz, E Yaynlar. Lewis, O. (Tarihsiz) Sanezin ocuklar, E Yaynlar. Lewis, O. (1969) The Culture of Poverty, On Understanding Poverty. Ed. D.P. Moynihan, New York: Basic Books Inc. Pub. OECD-FAO (2010) Agricultural Outlook 2010 Summary in Turkish http://www.agri-outlook.org/dataoecd/23/1/45461339.pdf(Eriim Tarihi: 09.04.2011) Runciman, W.G. (1979) Relative Deprivation and the Concept of Reference Group, Sociological Perspectives, ed. K. Thompson and J.Tunstall, England: Penguin Books.

12. nite - Kent Yoksulluu

347

enses, F. (2001) Kresellemenin teki Yz: Yoksulluk, letiim Yaynlar: stanbul. Townsend, P. (1993) The International Analysis of Poverty, New York and London: Harvester Wheatsheaf. Turner, B. (1986) Equality, London and New York: Tavisstock Pub., TK (2011),2009 Yoksulluk almas Sonular TK Haber Blteni Say: 3, 06 Ocak 2011. UN (2004), World Population to 2300, New York: Printed in United Nations. http://www.un.org/esa/population/publications/longrange2/WorldPop2300final.pdf(Eriim Tarihi: 15.12.2010) UN (2005), World Summit Outcome. http://www.un.org/summit2005 / presskit/fact_sheet.pdf (Eriim Tarihi: 15.01.2011) UNCHS (2001) World Development Indicators, New York: Oxford University Press.UNCHS (2010) World Development Indicators, New York: Oxford University Press. UNDP (1997) Human Development Report, New York: Oxford University Press. UNDP (1998) Human Development Report, New York: Oxford University Press. Wield, D.ve J. Chataway, (2000) Unemployment and Making a Living, Poverty and Development into the 21st Century, (eds) T. Allen, A. Thomas, USA: Oxford University Press. Wilson, W.J. (1987) The Truly Disadvantaged: The Innercity, The Underclass and Public Policy, Chicago: Chicago University Press.

World Bank (2000) World Development Report 2000/2001: Attacking Poverty. Washington, DC: World Bank. www.worldbank.org/data(Eriim Tarihi: 15.12.2010) World Bank (2008) 2008 World Development Indicators: Poverty Data A Supplement to World Development Indicators, Washington, DC: World Bank.www.worldbank.org/data(EriimTarihi: 10.12.2010) World Development Report (2001), Oxford: Oxford University Press. Wright, E.O. (1994) Interrogating Inequality, London: Verso. Van Kempen, Eva T. (1994) The Dual City and the Poor: Social Polarization, Social Segregation and Life Chances, Urban Studies, Vol. 31, No.7, 995-1015. (2006) Monitoring ADBS Poverty Reduction Impact: Poverty Definition, Measurement, and Analysis. ADB, Economics and Research Department, (2006), Monitoring ADBS Poverty Reduction Impact: Poverty Definition, Measurement, and Analysis. ADB, Economics and Research Department, 2006, Poverty and Development Indicators: Statics Glossary. Available: www.adb.org/Statistics/Poverty/glossary.asp(Eriim Tarihi: 10.01.2011)