Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

TURGUT UYARIN DVANINDA BR ARA OLARAK BM

NLAY ZER

Trk Edebiyat Disiplininde Yksek Lisans Derecesi Kazanma Ykmllklerinin Parasdr

TRK EDEBYATI BLM Bilkent niversitesi, Ankara Haziran 2005

Btn haklar sakldr. Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir. Nilay zer

Aileme ve Emraha,

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Prof. Talt Sait Halman Tez Danman

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Prof. Dr. Kemal zmen Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Yksek Lisans derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Yrd. Do. Dr. Mehmet Kalpakl Tez Jrisi yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay Prof. Dr. Erdal Erel Enstit Mdr

ZET

1950lerde balayan ve kinci Yeni adyla anlan iirsel eilimin nclerinden saylan Turgut Uyarn (1927-1985) 1970 ylnda yaymlad Divan, beyitler halinde yazlmas ve gazel, kaside, rubai formunda iirler iermesiyle airin dier yaptlarndan ayrlr. Divan yaymladktan sonra, gelenekten yararlanma tartmalarnn gndemini oluturan Uyar, bu balamda byk vgler ald gibi youn eletirilere de maruz kalm, Divanda Divan iiri biiminden salt bir ara olarak yararlandn belirterek vg ve eletirilere tepki gstermitir. Bu tezin amac, Uyarn Divan iirine kar konumlann belirlemek, gelenekten ne anladn saptamak ve kendi aklamalar klavuzluunda Divan zmleyerek biimin nasl arasallatn incelemektir. Turgut Uyarn, Divannda bir halk devrimi izlei olduunu ileri sren bu tez drt blmden olumaktadr. lk blmde, devrime hazrlk evresi, yabanclama sorunsal ve biimin sreklilik kavramyla ilikisi incelenmektedir. Kitaptaki akarsu eretilemesinin irdelendii ikinci blmde, biim-ierik uyumazl balamnda Uyarn Divan iiri karsndaki konumu tartlmakta ve ideolojinin taycs olarak biim ele alnmaktadr. Tarih ve biim arasndaki ilikinin sorguland nc blm, tipikletirme, homoloji ve rtme kavramlarn kapsamakta; gerek toplumsal gerek edeb dzlemde merkez evre kopukluunun irdelendii son blmde ise, gebe sava makinas kavram, halk kltrnn direnii, tasavvuf, heterodoksi ve eylem zerinde durulmaktadr . Turgut Uyar, Divannda halk kltrn ne karmak istemi, devrimci bir ierikle, ezilmi snflarn sava izleini srdrrken, eskimi ve alm bir biimle de saray edebiyatyla savam, onu halkn deerlerini yanstacak ekilde yeniden yazmaya almtr.

anahtar szckler: Osmanl Divan iiri, toplumsal sorunlar, biim-ierik uyumazl, halk.

ABSTRACT

FORM AS AN INSTRUMENT IN TURGUT UYARS DIVAN In 1970 Turgut Uyar, one of the leading members of the poetry movement known as the second new, published a collection of poems entitled Divan. This collection differs from his other works in that it contains poems in couplets employing the Ottoman gazel, kaside, and rubai forms. Following the publication of Divan, Uyar found himself at the very center of the controversy on benefiting from the tradition and he received mixed reviews, from great praises to serious downright criticism. He responded to the praises and criticisms by stressing the claim that he was not a traditionalist poet but that he only employed traditional forms merely as instruments to achieve specific ends. The aim of this thesis is to identify Uyars stance with regard to Ottoman divan poetry, in order to determine his conception of the tradition and to study his instrumentalization of form by analyzing Divan under the guidance of his own statements. This thesis argues in four chapters that in Turgut Uyars Divan there is an overarching theme of popular revolution. In the first chapter, preparation for the revolution, the problematic of alienation and the relation between the form and concept of continuity are analyzed. The second chapter, which examines the stream metaphor in the book, deals with Uyars stance with regard to Ottoman divan poetry in the context of form-content incongruity, and discusses the issue of form as medium of ideology. The third chapter questions the relationship between history and form along with the concepts of typification, homology and correspondence. The last chapter, examines the disjunction between the center and the periphery on social as well as literary planes, and dwells on the concept of nomadic war machine, as well as on the subjects of resistance to public culture, mysticism, heterodoxy, and activism. In his Divan, Turgut Uyar sought to bring forth the culture of the populace, and in resorting to revolutionary content while covering the theme of the struggle of the oppressed classes, he employed obsolete and superceded poetic forms to attack Ottoman court literature and strove to rewrite that literature in a way that would reflect the values of the masses.

Key words: Ottoman Divan poetry, social problems, incongruity between the form and content, the public.

vi

TEEKKR

ncelikle tezin tm aamalarnda almalarm yakndan izleyerek eletiri ve nerileriyle katkda bulunan Hilmi Yavuza sonsuz teekkr ederim. Her kriz durumunda yanna kotuum Sha Ouzerteme gsterdii destek ve dostluk iin minnet borluyum. Onca iinin arasnda tezimle ilgilenmeyi ihmal etmeyen, eletirel gzlemleriyle fikirlerimin geliip zenginlemesinde etkili olan danmanm Talt Sait Halmana ve Divan iiri konusundaki birikimini cmerte paylaan Mehmet Kalpaklya teekkr ederim. Ayrca tezin ilk versiyonunu okuyup, daha zgr dnmem gerektiini syleyerek zihnimi aan Walter Andrewse ve tezimin ngilizce zetini yazarken yardmlarn esirgemeyen Veysel imek, Arif Nat Riley ve deerli hocam Engin Sezere teekkr bor bilirim. Bugn kendini seven bir insan olmamda en byk payn sahibi ailemdir. Her zaman huzurlu ve gvenli hissetmemi salayan annemle babama, maddi manevi destekleriyle bana kardeliin gcn reten ablama ve eniteme, sadece tez dnemimdeki yardmlar iin deil hayatmn her n iin teekkr ederim. Walter Andrews, Enver Ercan, Frat Caner, Yaln Armaan, Devrim Dirlikyapan, Alphan Akgl ve rfan Kni Karako, tezim iin kanlmaz olan baz kaynaklara ulamam saladlar. Gnil zlem Ayaydn, tezin formatyla ilgili sorunlarla uratm gnlerde pratik zmler nerdi. Eymen Atalay, mzik ve film arivini benimle paylaarak sanatsal adan da youn bir tez dnemi yaamam salad. Tuba Yldrm, Burcu afak ve Gken Bura, ekilmez yurt ortamn gzel ve yaanr klan dostlar oldular. Hepsine ayr ayr teekkr borluyum. Bana yreini ve evini aan air dost Trkn Yeilyurtun emekleri dnya durduka unutulmayacak, yz ve gnl hep kla kalsn. Gnn her saatinde eitli ktphanelerden bana kitap tayan, telefonda saatlerce yazdm blmleri dinleyen, gkyznn altndaki tm keder ve sevinleri akla paylamaya hazr olan Emrah Pelvanoluna teekkr ederim.

vii

NDEKLER

sayfa zet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v vi vii ix 1 21 23 37 51 52 59 67 72 86 92

Abstract Teekkr indekiler Giri:

I. Turgut Uyarn Divannda Bir Devrime Hazrlanmak .

A. Halka Yakaran Bir mnacat ve Yabanclama Sorunsal . B. Toplumsal Sorunlarn Sreklilii ve Biim . II. Divana Su Yorumu . . . . . . . . . . . . . . . . . .

A. Divanda Akarsu Eretilemesi ve Su Klt B. deolojinin Taycs Olarak Biim III. Divanda Tarih ve Biim . . .

A. salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye

B. Homoloji ve rtme Balamnda II. Abdlhamid Dnemi. C. Tarihin Biimle likisi . . . . .

IV. Gebe Divan: Toplumsal ve Edeb Dzlemde Merkez evre Kopukluu . . . . . . . . . . . . . 94 94 103 110

A. Payitaht stanbula Kar Bozkr ve Gebeler B. Tasavvuf ve Heterodoksi ile evrenin Temsili C. Gebe sava makinas ve Biim . viii .

D. Divanda Eylem ve Adaletli Kahraman Sonu: . . . . . . . . . . .

. . . .

. . . .

. . . .

115 121 125 132

Seilmi Bibliyografya zgemi . .

ix

GR

bozulur salam sanlan simyas bir duruun sesini yitirmeyen bir gl hzar kalr (dzenbozana 33)

Trk iirinin byk ustalarndan Turgut Uyarn (1927-1985) 1970 ylnda yaymlad Divan adl yapt, gazel, kaside, rubai trlerine belli bir oranda uygunluk gsteren iirlerden oluur. Klasik divanlarda olduu gibi bir mnacaatla balayan yapt, redif ve kafiyelerin tutarl kullanm, kimi iirlerde beyit btnlnn ne kmas, serbest mstezat etkisi veren iirler iermesi dolaysyla Divan iirinden belirgin izler tar. Gelenein yerleik konu ve mazmunlarndan birkana da rastlanan Divanda, Divan iirinin nemli rneklerine yaplan gndermeler dikkat eker. Bu yzden Divan, yalnzca yaymland dnemde deil, gelenekten yararlanma tartmalarnn revata olduu her dnemde youn ilgi grm, kimi eletirmenler, Uyarn bu yaptyla, Divan iiri gelenei ve Osmanl tarihiyle olumlu bir iliki kurduunu savunurken, kimileri tam tersini iddia etmitir. Bunlarn dnda, Uyarn Divanda salt yeni bir sylem deneme abasnda olduunu, dilsel bir oyun oynadn dnen ve Divan airin dier yaptlar arasnda nispeten nemsiz bir yere koyan eletirmenler de vardr. Uyar ise gerek iir zerine yazlarnda, gerekse kendisiyle yaplan syleilerde bu deerlendirmelerin ounu geersiz klacak grler ortaya koymu, bu yaptla Divan iiri geleneine dnmek gibi bir amac olmadn, biimi de sadece bir ara olarak kullandn vurgulamtr.

Turgut Uyarn deiik zaman ve yerlerde Divan iiri hakknda sylediklerinin birbirini tutmadna ynelik grler bulunmaktadr. Zbeyde enderin, Turgut Uyarn Hayat, Sanat, iirleri zerine Bir Aratrma balkl doktora tezinde, Uyarn Divan iiri hakkndaki grlerini deerlendirerek, airin Divan iiri zerine tutarl bir fikri olmad savn ortaya koyar (117). enderinin kaynaklarndan biri, Uyarn 1958de Pazar Postasnda yaymlad Dergilerde adl yazdr. Bu yazda, Divan iirinden renilecek ok ey olduunu syleyen Uyar yle der: O iir en azndan, kelimeden, szn deerinden baka, yani iirin en yaln, en ilkel, en esasl aracndan baka bir eye dayanmayan salam bir anlayn nerelere varabileceini gsterir. stelik o iirde, ancak salam, belirgin, oturmu, kiilikli bir uygarln, bir eit kltrn varabilecei deerler, incelikler vardr (alntlayan enderin 116). Ayhan Can ise, Divana Kar Bir Divanc balkl yazsnda, Uyarn 1965 ylnda Yn dergisinin at soruturmaya verdii yanttan u cmleyi alntlar: Osmanldan bize, beslenebileceimiz bir kltr kaldn sanmyorum. nsan artan nokta, Osmanl sanat olan Divan iirini dn yadsyan bir sanatnn be yl sonra ondan yararlanarak Divan adl bir iir kitab yaymlam olmasdr (70) diyen Can, Uyarn syledikleriyle yaptklar arasnda bir eliki olduunu savunarak bu elikinin nedenini sorgular (70). Uyarn, Divan iiriyle ilgili grlerinin 1960l yllarda deimeye balad, iirlerinden de izlenebilir. Doan Hzlan, Rzgrda memek balkl yazsnda Acaba Turgut Uyar, Divandan nce iirimizin geleneksel kavramna ok eilmek gereini duymu mudur? Divan iiri iin bu soru geerliyse, hayr der (64). Uyarn yaptlarna bakldnda Hzlann tespitinin byk oranda doru olduu grlr. Uyar beyit biimini ilk defa Trkiyem (1952) adl yaptndaki Cinayet ve

thaf balkl iirlerinde kullanr 1 . Bu iirlerde beyit biiminin, biimsel bir deneme yapmak amacyla kullanlm olmas byk olaslktr. 1962de yaymlanan Ttnler Islakn ilk iiri ok meke kadar bu biimde yazlm baka bir iir yoktur. Cinayet, thaf ve ok mek adl iirlerin Divan iirine ynelik eletirel bir ierik ya da yapya sahip olmamas, airin bu dneme kadar Divan iirine Dergilerde adl yazsnda syledii gibi, sze deer veren bir iir olarak baktn dndrr. 1952den 1962ye kadar geen srede beyit biiminde yazlm sadece iirin bulunmas, Uyarn bu biimi fazla tercih etmediini de gsterir. 1968de yaymlanan Her Pazarteside durum deiir. Uyarn bu yaptnda yer alan Her ki Admda Bir Uygunsuzluunu (Yalnzln) Alglayan Birisine Gazel ve Yaral Olduunu Sanan Birisinin Hznne Gazel balkl iirler hem Gazel olarak adlandrlm olmalar, hem de gazel formunun modernletirilerek nasl yazlabileceine ynelik bir abay yanstmalar asndan nemlidir. Bu iirlerde bir beytin dizeleri arasna ya da beyitler arasna eklenmi blmler dikkat eker. Tarlalar, otlaklar, suvatlar, ehir, cahillik, marangoz, silh, uyumsuzluk kelimelerinin bozulmu gazel formu iinde yer ald Her ki Admda Bir Uygunsuzluunu (Yalnzln) Alglayan Birisine Gazel, kelime daarc, arm evreni ve teknik zellikleriyle Divandaki iirlerin ncl saylabilir. lkin tarlalarn ve otlaklarn ve suvatlarn Ah benim gzel cahilliim Bitmeyeceini sanrdm karanlk olmadka (Her ki... 326) Yaral kalbim grbzd sevikendi Bir ehir hrgrnde karanlk olmadka

Cinayet ve thaf adl iirler, Yap Kredi Yaynlarnn, airin dergilerde kalan iirleriyle yaptlarnn ilk basklarnda olup da sonraki basklara alnmayan iirlerini de ekleyerek yaymlad Byk Saate alnmtr.

Ben neyim varsa tarm neyim varsa tarm Bir marangoz gibi kulamn arkasnda Ah benim gzel cahilliim Aalar enikonu bir silh olmadka Belki bir kuruntudur yaralayan kalbimi Her insan bir uyumsuzluktur l olmadka (Her ki... 327) Yaral Olduunu Sanan Birisinin Hznne Gazelde air, beyitlerin arasna uzun blmler ve dzyaz biiminde yazlm anlatlar ekleyerek beyit yapsn da olabildiince bozmay dener. ehir birden balad, sol tarafta hendekler portaclar, dkknclar ve akamstne gidip gelenler Ve onun hzn vard Her ey atlyordu. Bitmi sigaralar. otobs biletleri. kullanlm pamuklar muayyen zamanlarda. tarifeler. yaz gmrkleri. gazoca ineleri. kt km resimler. bir yatma. bir evin oniki yllk badanas. bir tarih kitab. kazanlm bir sava ve sonucu. bir anlamszlk. l bir ocuk ve pabucu. glckler. kibritler. Sinemalar. Ve onun hzn vard (Yaral... 328) Uyarn bu iki iirinde, gazel formunun yeniden inas sz konudur. air artk beyit biimiyle denemeler yapmann tesine gemi, dolaysyla Divan iirinin bir kaynak olarak kullanm konusunda dnmeye balamtr. 1965te Yn dergisine yantnda, Osmanldan geriye beslenilebilecek bir kltr kalmadn syleyen Uyar, 1968de bu iki gazeli yazar ve 1970te Divan yaymlamasnn ardndan, Mutluayn sorularn cevaplarken, kendi mant ve kendi dnya gr iinde gelenekten yararlanmann gereksiz olduunu belirtir. Atilla zkrmlyla yapt syleide, Halk iirinden de yararlandm zaman zaman. Ama o iirin kalplar ok daha kat. Hece vezni, sesi, birtakm usta airlerce kiiselletirilmi. Bir Dadalolu, bir Krolu, bir Karacaolan sesi olmu nerdeyse, yeni imgeler kurmak ok g (98) diyen Uyarn, Divan iirinde daha geni olanaklar bulduunu sylemesi, bir yandan da Dergilerde adl yazsndaki dncesini koruduunu, yani Divan iirini 4

szn deerini bilen yksek bir estetik performans olarak grdn gsterir. Bu yzden Divan iirinin salad olanaklar onu sloganc iire dmekten koruyacaktr (98). Uyarn Divan, airin Divan iiri hakknda artk son derece tutarl bir fikri olduunu dndrr. nk Divan iirinin ve Osmanlnn eletirisi olarak da okunabilecek bu yapt, airin 1965ten sonra savunduu grlerle uyumaktadr. Nitekim Zbeyde enderin, yapt tarama sonucunda Divandaki iirlerin ounun 1966-1970 yllar arasnda, Papirs, Yeni Dergi, Dost ve Trk Dili dergilerinde yaymlandklarn saptamtr (36). yleyse Uyar, 1960larn ortasndan itibaren Divan iirine, tad estetik deerin ve biimsel olanaklarn hakkn vermekle birlikte, eletirel bir gzle bakmakta, onu siyasi/ideolojik bir ereveye oturtmaktadr. Uyara gre, Divan iiri kp gitmi olan Osmanl imparatorluunun iiri olduu iin ondan kendi mant iinde yararlanlamaz, ancak estetik, tarihsel, sosyolojik bir malzeme olarak deerlendirilebilir. Hl bir eliki grnts sergileyen dier durum, Uyarn Divanda her ne ekilde olursa olsun gelenekten yararland hlde neden srarla gelenee dnmek gibi bir abas olmadn sylemesidir ki, bu da airin geleneki air olarak deerlendirilme kaygsyla ilgilidir. Turgut Uyarn Divan iirinin karsnda konumlan ve geleneki air olma kaygs, bir airin gelenee kar tutumunun siyasi tutumuyla ilikili olduu eklindeki anlaya dayanan iki nedene balanabilir. Nedenlerden ilkine, yani sz konusu anlayn Cumhuriyet ideolojisi balamndaki almna gre, yeni bir dzen kurmak abasyla gerekletirilen Cumhuriyet devrimlerinin savunucusu olmak, Osmanlya dair pek ok yapnn olduu gibi Divan iirinin de karsnda konumlanmay gerekli klar. kinci neden ise, Uyarn iirinin gelitii 1950li, 60l

yllarn siyasi ve kltrel ortamyla ilgilidir. 1950 seimlerini kazanarak iktidara gelen Demokrat Parti politikas sonucunda memur, asker, ii kesimleri yoksullam, muhalif sesler kovuturmaya urarken ok sayda gazete ve dergi kapatlmtr. 1960 darbesini bir kurtulu olarak gren aydnlarn mitlerinin boa kmas, zellikle 60larn sonunda ii ve renci hareketlerinin hz kazanmas, air ve yazarlarn halk tutumunu pekitirmitir. Tahir Abac, 1960 Sonras airleri zerine adl yazsnda, radikal kk burjuvazinin 27 Mays 1960 darbesiyle politik iktidara el koymasnn salad nisb zgrlk ortam ve toplumsal dalgalanmalarn kk burjuva kkenli aydnlara tarihsel grevlerini hatrlattn syler. Abacya gre bu grev, kitleleri bilinlendirmektir (25). Doan Hzlan ise, 1960 siyasal hareketinin kaynaklarn deerlendirilmesinde, kendi deerlerimizin saptanmasnda bir uyar grevini yerine getirdiini, bu yzden Trk edebiyatna byk bir yarar olduunu belirtir (64). Uyarn yaptnda kitleleri bilinlendirme grevini stlenmi bir air/kahramann oluu, Abac ve Hzlann grlerini Divan iin anlaml klar. Bu kahraman tipi tezin son blmnde Eylem ve Adaletli Kahraman bal altnda ele alnacaktr. Halkn durumu gzetilerek yazlm bir kitapta, halktan kopuk olduu, refah iindeki bir elitin iiri olduu sylenen, saray edebiyat olarak anlan Divan iirinin olumlanmas beklenemez. nk Divan iiri, yllarca bu kalplam dncelerle eletirilmi ve sol grl pek ok aydn gelenee bu argmanlarn klavuzluunda bakmtr. Bylece, Uyarn 1958de Pazar Postasnda syledikleri, 1965te Yn dergisinde sylediklerine dnr. Yani Uyar, 1960l yllarn bandan itibaren Divan iirini, Osmanlnn iiri olmas dolaysyla Cumhuriyet devrimlerine taraf olmakla elien ve halkn deil de sarayn iiri olmas dolaysyla da halk tutumla ters den ideolojik bir

yap olarak alglam, kendisi iin gelenekten yararlanma konusunda sylenenlere ar bir tepki gstermitir. Bu tepkinin olumasnda bir dier etken, Divan iin yazlanlarn yapt deerlendirmekten uzak oluu, Uyarn gelenekle ilikisi konusunda kolayc, kesinlemeci ve ounlukla yanl saptamalar iermeleri ve Uyarn gelenein hangi zelliklerinden, nasl yararlandn aklamamalardr. Rauf Mutluay, Turgut Uyarla yapt Gnmzde Divan adl syleiye dt a notunda Uyar tantrken, iirde eski kaynaklardan yararlanma iddialarnn gelitii bir dnemde rnek gsterildi (6) der ve szlerini yle srdrr: Aadaki konuma, konuya stnkr bakanlarla acele yarglara gidenler iin, gnmz airlerinin tedirginliini yanstan, sanat kiiliiyle yurttalk grevlerinin att yerdeki kmaz belirleyen aklamalar getiriyor (6). Gelenek ve kinci Yeni adl almasnda Turgut Uyarn Divanna geni yer veren Cevat Akkanat ta, Uyarn cevaplarndaki tutarszln, devrin pek ok airinde grldn, sosyolojik ve kltrel basklardan kaynaklandn syleyerek benzer bir saptama yapar (171). te yandan Uyarn sz konusu tedirginlikle baz doru saptamalara da kar kt gzden karlmamaldr. Kemal Tahir, Divann yaymlanmasndan ksa bir sre sonra yazd Turgut Uyarn Kitab Dolaysyla Tarih ve iirimiz balkl yazsnda, son yz elli yldr inkr edilmeye allan Osmanl tarihinden sz eder ve Tarihimize er ge yeni grlerle, gelecei aydnlatacak yeni deerlendirmelerle dnlecektir diyerek Uyarn Divann bu geri dnn nemli bir belirtisi olarak selamlar (36-37). Uyar ise Atilla zkrmlyla yapt syleide, Yorumu yanlt. Beni Osmanlya dn zlemi iinde gsterdi (98) diyerek Kemal Tahiri eletirir. Oysa Divan, gnn toplumsal yapsndaki aksaklklarn kkenlerini Osmanlda aramak balamnda ciddi iermeleri olan, Trk solunun tarta geldii sorunlar tarihsel sreleriyle

ortaya koyan bir yapttr ve Kemal Tahirin yazsnda, airi Osmanlya dn zlemi iinde gsteren bir ileti olmad gibi, yapttaki tarihsel derinlik konusunda da yanl bir yorum yoktur. Ancak Kemal Tahir yazsnn devamnda, Divann eski iirimizle ilintisinin kitabn adndan belli olduunu syleyerek, Divan edebiyatmzdan nasl yararlanabileceimizi Turgut Uyar, Divandaki iirleriyle yeterince ispatlam olduu halde eski ve yeni birok airlerimiz halk edebiyat saydklar rneklerden yola karak hibir yere varamamlardr (37) dediinde, Uyarn Divan yazmaktaki niyetiyle ve yaptla ters den bir yoruma gider. nk, halk iin bir divan yazmaya alan Uyar, Divan iirini referans alp, halk iirini yararlanlamayacak bir gelenek olarak grmez, tersine Konur Ertopun Geyikli Gecenin Sonrasnda Turgut Uyar balkl yazsnda syledii gibi, Divan iiriyle birlikte halk iirindeki ve trklerindeki geleneksel yapnn ada ierikle birletirilmesini dener (61). Divan hakknda yaplan kolayc ve yanl deerlendirmelerden biri de, Asm Bezircinin ne srd grtr. Bezirci, kinci Yeni Olay (1984) adl yaptnda, ekirdek kadrosunda Cemal Sreya, Ece Ayhan, Edip Cansever, lhan Berk ve Turgut Uyar sayd kinci Yeniyi, erik ve biimce Trk iir geleneinden balar koparmakla sular (12) ve Garipiler, hi deilse, sonradan halkn dilini, zevkini bulmaya ynelmilerdi. kinci Yeniler ise byle bir kayg da gtmezler (12) diyerek Uyarn sonradan da olsa halk iin bir Divan yazma abasn grmezden gelir. [K]endisinin de belirttii gibi, halkn z deerleri kullanlmadan halka almak mmkn deildir. (Nitekim Divandan halkn ne haberi olur, ne de onu okursa bir ey anlayabilir!) (166) diyen Bezirci, Divann anlalmaz olduunu savunmaktadr. Turgut Uyar, halka almak iin halkn z deerlerini kullanmak

gerektiini, Mutluayla yapt syleide dile getirmitir ve bu szlerin devamnda unlar syler: Halka almak isteinde olan iir iin bir tek k yolu vardr bana kalrsa: -iiri, birtakm siyasal, toplumsal sorunlar anlatmakta bir ara olarak dnmee baladmz bugnlerde- meydan iiri yapmak, slogan iiri yapmak. Bu da u kadar bin yllk iir duygusuna saygszlk olabilir. Ayrca an byle bir zorunluk getirdiine inanmyorum. blmnn inanlmaz bir dzeye vard bir dnyadayz artk. [....] Bu arada iire den grev halkn deerlerini diri tutmak, yeni deerleri gelenee katmaktr. (6) Grlyor ki Uyar, halka almak ve toplumsal sorunlar anlatmak iin iiri bir ara olarak belirlemise de yazdnn ncelikle iir olmas gerektiinin farkndadr. Gelenee halkn deerlerini katmak konusunda ise, Divan iirini milli kltrmzn deil mmet kltrnn rn olarak gren, asl kaynan halkta ve onun yaayan deerlerinde olduunu syleyen (168) Bezirciyle neredeyse ayn fikirdedir. Bu fikirlerin tutarl bir uygulamas olan Divann, Bezirci tarafndan bu denli sert eletirilmesi anlalmazdr. Ayrca Uyarn, gelenekle ban koparm olduu da sylenemez. Doan Hzlan, Rzgrda memek adl yazsnda, Uyarn gelenei yadsmayan, onu inceleyen bir air olduunu vurgular. Hzlan, gelenee iirsel kalplarla deil, insani deerlerle baldr dedii Uyarn gelenekle olumlu bir ba kurduunu belirtir (63) ve Turgut Uyar iin gelenek; byk, youn ve geni bir malzemeler ynyd der (64). Nitekim airin, Akaburgazl Yekta, Bir Kantar Memuru in (ncil), Ahd-i Atik, l Ykayclar adl iirleri, metinler ve riteller dzleminde dinsel gelenekle iliki kuran, kutsal kitaplarn sylemlerinin,

kelime daarcklarnn kullanld iirlerdir. Benzer biimde Geyikli Gece, Terziler Geldiler iirleri de epik gelenein izlerini tar. Gerek Uyarn lmnden sonra, gerekse son yllarda yaymlanan yazlarda da Divan gerektii gibi deerlendirilmemitir. airin tm yaptlar zerine yazan eletirmenler, yapt ya nemsememi ya da salt estetik bir uygulama olarak ele almlardr. Fsun Akatl, Gldal, Dikenli Ama Gll nce Direnli ve Kahraman balkl yazsnda, HER PAZARTES ile TOPLANDILAR birbirine ularken, arada DVAN vard; yazarken atladm zerinden. DVANda nk baka bir Turgut Uyar buluruz. Kendine bir oyun karmtr bir bakma der (90). Akatl, Uyarn Divanda oul bir Divan iiri rneklendirmek, geleneklere uzanmak ya da kendi iirine divandan bir yol amak abasnda olmadn sylerken byk oranda hakldr. Ancak Benzetmenin, kk trklerin [teknik ustalkla yaplan gsteri], ironinin, tandk armlarn tadndan yola karak, ba sonu nceden saptanm bir oyun oynamaktadr (91) szleriyle deerlendirdii yaptn daha nemli niteliklerini gzden karm olur. Akatlya gre, o dehetli ve zaman zaman grkemli yap ustal, geometrili, gnyeli ve imge artmnn/younlatrmnn dorukland, akoldurucu Uyar iiri; ARABSTANdan DN YOK MUya uzanan o daha etin, sarp ve kahrl iir yolundadr (91). Divan tek bana ele almann yanltc olduunu syleyen Akatl, yaptn Uyarn iir serveni iinde bir eitleme ve biraz da kendi iir dnyasna bir misilleme olduunu yazar. Divann tek bana Uyarn iirini temsil edemeyeceini, salt bu yapttan yola klarak airin iiri konusunda fikir edinmeye uraanlarn yanlacan anlatmak isteyen Akatlnn bu savna katlmamak mmkn deildir, ancak dier yandan Uyarn Divan iiri konusundaki tavrnn ortaya konmas ve Divann airin kendi iirine bir misilleme olmaktan baka

10

ve daha nemli sorunsallarla ilgisinin grnr klnmas iin yapt tek bana ele alp ayrntl biimde incelemek gerekir. Akatlnn, Divan Uyar iin bir eitleme ve biraz da kendi iir dnyasna bir misilleme olarak grmesine ok yakn bir okumay Enis Akn da yapar. Akn, Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar balkl yazsnda, Uyarn ustala kar, acemilie tutkun ve iirin kusurlu olmasn bir yenilik belirtisi sayan tavrndan 2 yola karak, Divan kitabnn kendisi Turgut Uyarn kastl acemilik isteinin gstergesi. Turgut Uyar gibi acemilii motor olarak gren bir air, bir tandnn kendisine aruz retme teklifini kabul edemez ve divan formlarna benzer formlarda iirler yazmay, aruzla yazmaktan daha nemli sayar der (145). Uyar, dostu Baki Sha Edibolunun, kendisine aruz retme teklifini geri evirdiini Atilla zkrmlyla yapt syleide belirtir (98). Ancak, Aknn bu durumla acemilik istei arasnda kurduu balant ikna edici deildir. Uyarn, bozuk formlarn peinde olduu iin bu teklifi geri evirdiini dnmek yanltr. air aruzu renip srekli bozarak kullandnda da seri biimde acemilik yapma lksne sahip olacaktr. Uyar, aruzu zellikle kullanmaz, nk divan iiri ve halk iiri kaynaklarndan yararlanarak halk iin ada bir divan yazmak ister. Oysa aruz ada bir l olmad gibi halk iirine ait de deildir ve Trkede uygulamas zor olan kuralc yapsyla airin anlatm olanaklarn kstlar. Yazsnn sonunda syledii u szler, Aknn da Divan salt bir estetik kayg balamnda deerlendirdiinin gstergesidir: Divan, Trk iirinde kendine bir yer edinmi, tannan ve saylan Turgut Uyarn yazmas beklenen bir kitap deildir aslnda. Artk elinde tekrarlayabildii bir teknik ve dil olduunu fark eden Uyar airaneliine kar son bir saldrya yeltenip Divanla diline son bir bak batrmay denemi, en byk acemiliine kalkmtr (163).
2

Uyar bu grlerini Efendimiz Acemilik adl yazsnda dile getirmektedir. Bu yaz Sonsuz ve br adl yapta alnmtr.

11

lk kitab Arz- Halden (1949), Son iirlere (1984den sonrakiler) kadarki uzun yazn hayat boyunca, Trkiyede olup bitenlere ilgisini hep canl tutan Uyar, taraf tutan bir gzlemci tavryla izledii toplumsal olaylar karsnda ne tr bir siyasi tutumun tarafnda olduunu iirlerine baaryla yanstmtr. Trkiyenin toplumsal olaylar asndan en hareketli dnemlerinden birinde yaymlanan Divan bu anlamda Uyarn gzlemci tavr ve tuttuu taraf asndan nemli ipularyla doludur. Oysa Ahmet Oktay, Uyarn yaptlarn, yazldklar dnemin siyasi ortam balamnda inceledii Zamanla Gz Gze: Uzaklarda Yapld Sanlan Bir iirin Arka Fonu balkl yazsnda Divann adn bile anmaz. Uyarn, iirlerinde gze arpan toplumsal kurtulu dncesini, ii ve renci kesimlerinin iyice radikalletii 1969 ylndan sonra kronik bunalm duygusunun iine soktuunu belirten Ahmet Oktayn (123), 1970te yaymlanan Divan hesaba katmamas, yazsndaki baz saptamalar eksik brakr. Yazar, ideolojik/politik olan asl aa karacak olan biimin ve biemin zmlenmesidir derken de Divan iirinin beyit biiminin ideolojik bir yaklamla arasallatrld Divan aklna getirmez (124). lerici kesimler arasnda yaygnlaan ordu yoluyla kurtulma eiliminin, 1965-1970 dneminde ykma uradn belirten Ahmet Oktay, 12 Mart darbesinden sonra Uyarn iirindeki siyasal enin gleniini ve eylemlere ak destek veriini, ordu yoluyla kurtulma umudunun yklna balar (131). Uyarn bal kalmann yeri adl iirinde geen, ve askerden deil polisten korkmak dizesini, dnemin nerdeyse tm solcu kesimlerinin ortak bilinaltnda yerleik bulunan bu umudun iareti sayan Ahmet Oktay, Divan deerlendirme d tuttuu iin, yklan umudun yerine konulmu baka bir umudu anlatan onlarca beyti ve eylemlere ak destek vermenin somut rnekleriyle ykl dizeleri yazsna alamam olur.

12

Bu tezin amac Uyarn Divann zmlemek, airin Divan iiri geleneinin hangi zelliklerinden nasl yararlandn saptamak ve Divan iiri biimini hangi yollarla arasallatrdn ortaya koymaktr. Turgut Uyar, Atilla zkrml (98) ve Enver Ercanla (114) yapt syleilerde, neden Divan iiri biimini kulland sorulduunda, syleyeceklerini baka bir biimde syleyemeyecei iin bu biimi setiini belirtir. Konuya aklk getirmekten uzak olduu iin nemsizmi gibi grnen bu yant, airin okuyucuyu yaptn ieriine gndermesi bakmndan son derece nemlidir. Divanda airin ne sylediini doru saptamak, yaptn ne kan bildirisini kavramak gerekliliiyle nesnel bir okuma yapmak ve iirlerin kendilerinden kan salkl bir sonu zerine konumak iin dilbilimsel yntem seilmi, stanbul niversitesi Yabanc Diller Yksek Okulu Franszca Blmnn 1976 ylnda yaymlad Dilbilim dergisinde ve Mehmet Yalnn iirin Ortak Paydas adl yaptnda yer alan iir zmlemeleri incelenmitir. Sheyla Bayravn Dilbilim dergisinde yaymlanan Dilbilimsel Edebiyat Eletirisi adl yazs, yntem hakkndaki almalarn bir dkmn sunmas, yntemin ama ve ltlerini belirtmesi asndan yararl olmutur. Bayrav, bilimsel verilere dayanan bir edebiyat eletirisinin gerekliliini savunanlarn gn getike arttn (45), ancak yaznn deiik okumalara ak oluunun (oul-okuma) nesnel inanc sarsan bir olgu olarak her zaman var olduunu syler. Kald ki, bir yaptn eitli biimlerde yorumlanmaya elverili olmasn deerinin en belirgin kant sayyoruz diyen Bayrav, bir sanat yaptnn deiik dnemlerde, deiik alardan bakldnda farkl bildiriler sunduunu, yapta getirilen yorumlardan birinin, tekilerden daha doru saylamayacan vurgular. Eletirmenlerin, bir yapt aklamak amacyla ileri srlen tm yorumlar, tutarl iseler nesnel bulduklarn

13

belirten yazar, yaptn, felsefe, ruhbilim, ekonomi, sosyoloji gibi eitli disiplinler balamnda da deerlendirilebileceini syler (46). Edebiyat bilimi, metnin tayabilecei btn bildirileri (ne de tek doru bildiriyi) ortaya karmay deil, sanat yapt bulduumuz bir yaznn sanat zelliklerini, sanatnn onu yaratrken bilinle srdrd abasn belirtmek amacn gder (46) diyen Bayrav, dilbilim incelemelerinin fonetik, fonoloji, biimbilim, szdizim, anlambilim dzeylerinde yapldn, isim, sfat, fiil grnmndeki birimlerin bir durum ya da eylem bildirdiklerini yazar. Bu birimlerin szdizim asndan yklendikleri grevlerin belirtilmesiyle iskeleti ortaya karlan yapt, anlambilim (ele alnan anlatda geen olay ve servenler), szdizim (her birimin btn iinde grevini ve biimbilim asndan nitelii) ve dilsel dzeydeki yeri (kullanlan szckler, fiil kipleri, dil zellikleri) asndan incelenmelidir (64). iirin dilbilimsel yolla zmlenmesinde, szdizim ve bildiri tekrarlarnn, bir bildiri kuran dizelerin saptanmas nemlidir. iirin ift anlaml, aprak sz ve yaplardan olutuu da gzden karlmamaldr (69). Turgut Uyarn Divan dikkatle okunduunda, yaptn, bandan sonuna kadar belli bir izlein paralar olabilecek iirlerden olutuu grlr. Gsterenleri kimi zaman silikleen bu izlek Halk Devrimi olarak ifade edilebilir. zlein paralarn, halk bir araya getirerek devrime hazrlamak, devrimin sloganlarn yerletirmek ve dnsel erevesini kurmak, toplumdaki aksaklklarn tarihsel analizlerini yapmak ve merkeze kar evreyi ne karmak eklindeki eitli bildirileri tayan iirler oluturur. Uyarn kitap boyunca bilinli olarak srdrd bu izlein, airin Divan iirine ve onu yaratan ideolojiye ynelik eletirel tavrn ortaya koyma abasyla kout gittii ve bu abann Marksist bir anlaya dayand sylenebilir. Bu anlayn grnr klnmasnda, Terry Eagletonn Edebiyat

14

Eletirisi zerine ve Edebiyat ve deoloji adl yaptlaryla, Raymond Williamsn Marksizm ve Edebiyat adl yaptndan yararlanlm, ayrca iirlerin tarihsel gerekliklerle rten yanlarn saptamak iin Osmanl tarihi ve Trkiyenin yakn siyasi tarihiyle ilgili kaynaklara baklmtr. iirlerin dilbilimsel yntemle zmlenmeleri ve Marksist kuramla deerlendirilmeleri sonucu, Uyarn Divannn, gnmzde Divan iiri zerine yaplan kuramsal okumalarla ilikilendirilebilecek nitelikte biimsel ve ieriksel uygulamalar barndrd grlmtr. Bu balamda Prof. Walter Andrewsn, iirin Sesi Toplumun arks adl yapt, Yabanclam Benin arks, Stepping Aside: Ottoman Literature in Modern Turkey (Kenara ekilme: Modern Trkiyede Osmanl Edebiyat), ve Irene Markoffla birlikte yazd Poetry, The Arts, And Group Ethos In The Ideology of The Ottoman Empire (Osmanl mparatorluu deolojisinde iir, Sanat ve Grup Ethosu) balkl makaleleri son derece zihin ac olmutur. Turgut Uyar, 1949-1984 yllar arasnda dokuz iir kitab yaymlamtr. lk iki kitab Arz- Hal 3 (1949) ve Trkiyemde (1952) o yllarda egemen olan Garip iiri ve halk iirinin olanaklarn kullanarak sade ve anlalr rnekler veren, hece lsyle iirler yazan Uyar, Dnyann En Gzel Arabistann (1959) yaymlamasyla, eletirmenler tarafndan kinci Yeni diye adlandrlan iirsel eilimin kurucular arasnda saylmtr. Uyar, zkrmlyla yapt syleide, bu yapttaki iirlere nasl vardn anlatrken, Demokrat Partinin getirdii para patlamas srasnda yaanan deerler sarsntsna deinir ve personel subay olarak grev yapt Termeden Ankaraya geldiinde byk bir ok yaadn syler (93). Fatih zgvenin sorularn cevaplarken, KEND adma beni yazdm iiri yazmaya iten neden evremin deitiini grmemdi. Birdenbire kentleen dnya,
Uyar, bu yapta adn veren iirle Kaynak dergisinin at yarmada ikincilik kazanm ve Nurullah Atan dikkatini ekmitir. Arz- Hal ilk defa, ayn yarmada nc olan etin Tezcann dosyasyla bir arada yaymlanr.
3

15

birdenbire karlatm neon lambalar, byk oteller, birtakm yeni gelimeleri haber veren durumlar beni artk Orhan Veli iiri yazmakla kurtaramyordu (107) diyen Uyar, Arz- Hal ve Trkiyemdeki iirin artk yetmeyeceini, a anlatmak iin yeni bir iir kurmak gerektiini dnmtr. Turgut Uyarn iiri zerine ilk nemli alma Hseyin Cntrkn incelemesidir. Cntrk, Uyarn ilk iki kitabndaki iirlerin klie dnyalarla dolu olduunu syler (8) ve onlar almasnn dnda tutarak Dnyann En Gzel Arabistanndaki dnyalara younlar. Cntrk, Uyarn bu yaptnda gze arpan ve incelenmesi gereken pek ok yenilii ele alm, o yllarda ok rastlanmayan bir titizlikle Uyar iiri iin nemli bir kaynak oluturmutur. Turgut Uyarn 1962de yaymlad ve 1963te Yeditepe iir Armaann kazand Ttnler Islak ile 1968 tarihli Her Pazartesi adl yaptlar da, eletirmenlerin deyiiyle kinci Yeni izgisinin srd yaptlardr. 1970de yaymlad Divan ise, Uyarn iir serveninde tek rnektir. Toplandlar (1974) ve Kayay Delen ncir (1982) ile air yeniden o uzun dizeli, ok sesli, anlatmc iirine dner. Ancak bu sefer daha sade ve anlalr olmaya alr ve ksa iirler de yazar. Kayay Delen ncirle 1982 Behet Necatigil dln alan Uyar, son kitab olan Dn Yok mu? yu, 1984de Can Yaynlar tarafndan baslan Byk Saatte yaymlar. airin, btn iirlerinin topland bu yapttan lmne kadar yazdklar Byk Saatin sonraki basklarna, Son iirler bal altnda eklenmitir. Uyar, Trkiyenin hzla kapitalistletii bir dnemde yabanclaan bireyin skntlarn konu edinen iirler yazmtr. iirde dzyaznn olanaklarna nem veren Uyar, kutsal kitaplar ve mitleri kullanarak uzun soluklu, hikyemsi iirler kurmutur. Eletirmenler, airin yaptlarnda rastlanan sayp dkmecilie (envantercilie) vurgu yaparlar. Cntrkn Yma slp dedii (42) bu kullanmn Uyarn iirine katks aratrlmas

16

gereken bir konudur. Uyarn iirinde cinselliin de nemli bir yeri vardr. Keye skm bireyin, kurtuluu genellikle cinsellikte arad gzlenir. reme igdsyle deil de haz almak iin yaanan cinselliin kirliliini sorgulayan Uyarn iirlerinde, modern zamanlarn cinsellik algsna ynelen kayg incelenmeye deer. Son olarak, eletirmenlerin ounun, Tek iirli air olarak kabul ettikleri, mr boyunca tek bir iiri yazd dedikleri Uyarn poetikas iin, bu yorumun doru olup olmad aratrlmaldr. nk srekli yeni kalmak abasnda olan, a yakalamaya alan Uyar, dzyaz anlatmndan drtlklere, hikyeleyici iirden beyte kadar pek ok biimde rn vermitir. Turgut Uyar, iir zerine yazlaryla da tannan bir airdir. Zbeyde enderinin doktora tezinde belirttii zere, Uyarn eletiri ve denemeleri Devinim, Dost, Dnem, Evrim, Forum, Gney, Kaynak, Papirs, Pazar Postas, Politika, airler Yapra, Trk Dili, Yeditepe ve Yeni Dergi adl periyodik yaynlarda yer almtr (41). airin Papirs dergisinde Bir iirden bal altnda yaymlad yazlar 1983te ayn adla kitaplar. Uyar, her airden bir iir seerek o iir balamnda airi incelemeye alr. Bilimsel bir ynteme dayanmayan bu yazlarn toplamndan oluan yapt, hakknda yazlan airlerden ok Uyarn poetikasn anlamak konusunda nemli bir kaynaktr. Uyarn ikinci ei Tomris Uyarla birlikte Lucretiustan yapt bir eviri almas da vardr. Evrenin Yaps adl bu yapt 1975te Trk Dil Kurumu eviri dlne deer bulunur. Turgut Uyarn iirleri hakknda, eletirmen ve airlerin yazd inceleme ve eletiri yazlar, airin lmnden sonra Tomris Uyar ve Seyyit Nezir tarafndan seilerek Sonsuz ve br (1985) adl kitapta bir araya getirilmitir. Uyarla yaplan syleilerin, iir zerine yazlarnn ve gnlnden blmlerin de yer ald yapt, Uyarn iiri hakknda yaplacak almalar iin nemli kaynaklardan biridir. 1999

17

ylnda Tomris Uyar tarafndan geniletilen bu yapt, airin lmnden sonraki on drt yl iinde yazlan yazlardan bazlar da eklenerek iirde Dn Yok mu adyla yeniden yaymlanmtr. Uyarn iirleri zerine yaplan tek akademik alma, Zbeyde enderinin 2004 tarihli doktora tezidir. Turgut Uyarn Hayat, Sanat, iirleri zerine Bir Aratrma balkl tez, airin ayrntl bir yaamyksn sunmas, dergilerde kalan yaz ve iirlerinin bir listesini vermesi asndan nitelikli bir dokman almas olarak grlebilir. Uyarn iirinde incelenmesi gereken neredeyse tm sorunsallara deinip geen enderin, sorunsallarn hibiri iin derinlemesine bir incelemeye girmediinden tartmal saptamalarda bulunur. Uyarn Divannda biimin bir ara olarak kullanlmasnn sorunsallatrld bu tez drt blmden olumaktadr. Turgut Uyarn Divannda Bir Devrime Hazrlanmak balkl birinci blmde, halk devrimi izleinin hazrlk evresini kuran ilk alt iir incelenmekte ve bu iirlerin bildirileri zerinde durulmaktadr. mnacatn zmlemesini ve yabanclama kavramyla ilikisini kapsayan Halka Yakaran Bir mnacat ve Yabanclama Sorunsal balkl alt blmden sonra, naat, arlma, sulfataya, yoku yola iirlerinin ele alnd Toplumsal Sorunlarn Sreklilii Balamnda Biim balkl ikinci alt blm yer alr. urdan burdan hazrlanmaya adl iirle tamamlanan hazrln hangi temalar erevesinde yapldn saptamak amacyla yazlan bu blmde, iirlerin zmlenmesinden kan sreklilik kavramnn biimle ilikisi incelenmektedir. Divanda, su zerine yazlm iirler, akarsuya yaplan vgler dikkat eker. Ykc zellii, yaam veren gcyle yaratc olarak kutsallatrlan akarsuyun temsil alan hakknda oluturulan ikinci blm Divana Su Yorumu baln tamaktadr. su yorumcularna II ve dikilitalara adl iirlerin

18

zmlendii Divanda Akarsu Eretilemesi ve Su Klt balkl alt blmde halkn suyla zdeletirilmesinin nedeni sorgulanmakta ve yaptn su kltyle balantsna baklmaktadr. deolojinin Taycs Olarak Biim balkl alt blmde ise akarsu eretilemesiyle pekien devrim izleinin, Divan iiri biimiyle yazlmasnn nedeni tartlmakta, ilerici ierik-eski biim dzleminde bir yoruma gidilmektedir. Turgut Uyar, baharat yolu, SDBDa kaside, meclis-i mebusana ve salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye adl iirlerinde dounun ve Osmanlnn tarihiyle iliki kurar. Tezin Divanda Tarih ve Biim adl nc blmnde bu iirlerden ksaca deerlendirilmekte, yaptta tarihsel gndermelerin daha ok Lle Devri ve II. Abdlhamid dnemine odaklandna dikkat ekilmektedir. salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye balkl alt blmde, bu iir zmlenerek, iirdeki tarihsel gndermelerin tarihsel gereklikle ne kertede rtt aratrlmaktadr. Homoloji ve rtme Balamnda II. Abdlhamid Dnemi adl ikinci alt blmde, airin bu iirleri bir eit kltrel inceleme mantyla yazd, gnn aklamak iin gemii kulland ne srlmektedir. Homoloji ve rtme kavramlaryla, Uyarn Osmanl ve modern Trkiye arasndaki hangi benzer yaplara odakland zerinde durulmaktadr. Tarihin Biimle likisi adl son alt blmde ise Divan iiri biiminin tarihsel gndermelerle ilgisi konu edilmektedir. Tezin son blm Gebe Divan: Toplumsal ve Edeb Dzlemde Merkez evre Kopukluu adn tar. Drt alt blmden oluan bu blmn Payitaht stanbula Kar Bozkr ve Gebeler bal altnda, yaptta stanbulun neden olumsuzland, bozkrn ve gebeliin merkez ynetim iin anlam ilenmektedir.

19

Tasavvuf ve Heterodoksi ile evrenin Temsili bal altnda mnacat, naat, arlma iirlerindeki tasavvufi anlam alan incelenmekte, susuzluka adl iir balamnda ise yaptn farkl iirlerinde grlen Hasan, Hseyin, Kerbel gndermeleri heterodoksi kavramyla ele alnarak, bu kavramlarn evrenin temsiliyle ilikisi yorumlanmaktadr. Gebe sava makinas ve Biim balkl alt blmde, Divann sava ieriiyle, halkn ve evrenin deerlerini yazmak iin kullanlan Divan iiri biiminin, Deleuze ve Guattarinin gebe sava makinas kavram ekseninde bir deerlendirilmesi yaplmakta, Divann kendisinin metinsel dzlemde bir eit sava makinas olduu ileri srlmektedir. Blmn Eylem ve Adaletli Kahraman adl son alt blmnde ise, iirin bir eylem zerindeki etkisi konusunda airin dncelerine yer verilmekte ve gemi, gemi adl iir balamnda yaptta eylemin nasl gerekletii anlatlmakta ve Uyarn Divanndaki kahraman motifi ilenmektedir.

20

BLM I

TURGUT UYARIN DVANINDA BR DEVRME HAZIRLANMAK

ey byk ak sultan kara zeytin dnemi yine mi hazrlanmak yine mi hazrlanmak yine mi (urdan burdan hazrlanmaya, 14)

Kulland dilin iinde kendine zg bir iir dili kurabilmi her air gibi, Uyarn da kendisi tarafndan kodlanm bir kelime daarc olduu, bu daarcn iinde baz kelimelerin zellikle ne kt sylenebilir. Hatt, Uyarn baz yaptlarnda tek bir kelimenin, yaptn kurucu unsurlar arasnda yer alacak derecede ilendii gzlenir. Ahmet Oktay, Zamanla Gz Gze: Uzaklarda Yapld Sanlan Bir iirin Arka Fonu balkl yazsnda, Uyarn kaygsnn gnn insann betimlemek olduunu, bu yzden de dili yaanan bir ortam, yaanan her eyi kapsayan bir sre olarak algladn syler (124). Uyarn Szlk gereince taranmam, hangi szcklerin ne zaman dolamdan kalkt, hangi

21

szcklerin ne zaman dolama girdii saptanmamtr. Bu tarama, bunalm dneminin ara dnemlerine gnderebilir bizi (124) diyen Ahmet Oktayn nerisi, bir tez konusu olabilecek kadar geni ve ilgintir. Birok eletirmen, Uyarn iirini deerlendirirken baz kelimelerin altn izmi, bu kelimelerle, kullanldklar dnemin koullar arasnda balantlar kurmaya abalamtr. Dnyann En Gzel Arabistan zerine yazlan yazlarda alt izilen kelime kurtulmaktr. Fethi Naci, O Korkak Geyik Yavrusu Bayram Arifesi balkl yazsnda, Uyarn bu yaptnda geni yer tutan cinsellik temasna deinerek yle der: Turgut Uyar, srekli olarak bu temay iler, dner dolar buna gelir. Hep bir kadnla kurtulmak umudundadr (24). Hseyin Cntrk ise, Ablukadan Kurtulmak balyla vurgu yapar kelimeye. airi yaad ehrin skntsndan, alt odann kap, duvar ve perdelerinin ablukasndan kurtarann gkyz olduunu syler (25). Kurtulu temas stnde ayrntyla duran eletirmenlerden Nermin Menemenciolu, Turgut Uyarn iiri balkl yazsnda, kurtuluun sokaklarn ucundaki denizde, ehir dndaki geyikli ormanlarda arandn, kurtulu saatlerinin karanlk olduunu belirtir (54). Bunlar ok saydaki rnekten sadece dr. Kurtulmak kelimesinin ve ereveledii anlamsal alann Uyarn iirine girii Dnyann En Gzel Arabistanyla olur. Yaptn ilk iiri Geyikli Gecede defalarca tekrarlanan kelime yaptn tamamna yaylarak son iirlerden biri olan Sigmaya kadar uzanr. Yeil Badanada Kurtulmak, Kurtulmaya Hazrlk adl iirlerin de yer ald yaptta airin kurtulu umudu, Fethi Nacinin saptad gibi ounlukla cinsel sevi yoluyla kurtulmaktr ve Uyar bunu Sigmada u dizeyle ifade eder: Btn kurtuluu ondan yani ak karanlktan (196). Ttnler Islakta Kurtarmak Btn Kayglar adl iirde geen kurtulu umudu bu kez dalara kmakla gerekleecektir. Her Pazartesinin ndeyiten sonraki ilk iiri Bal

22

Kalmann Yerinde, Ve biraz gemi yazlar, kiraz aalar / Neyi kurtarabilir (232) diye soran Uyar, Bilirim Bir Ka Hazrlanmay adl iiriyle Hazrlanmak kelimesini gze grnr klarak szlne sokar ve Hemofilide herkesin kendini bir kurtulu sanndan bahsettikten sonra (296), Herkes adl iirde hazrlksz yakalananlar anlatr (297). Kurtulmakla hazrlanmann bir arada yer ald Her Pazartesinin son iirlerinde hazrlanmak ne kmaya balar ve Divanda yapt kuran kelime olur. Orhan Koak, Turgut Uyarn iiri zerine Notlarnda Divandan bahsederken, bu yapttaki hazrlanma motifine dnemin baka airlerinde de rastlandn, en youn anlatmnn ise Cemal Sreyada grldn syler (182). naatta hep birlikte kurtulmak umudunu dile getiren Uyar (9), Divandaki iirlerin ounu, ortak bir dnceden ktklarn gsterircesine hazrlanmak kelimesiyle iaretlemitir. Yaptn ilk be iirinde, gelien bir duruma nasl hazrlanlaca anlatlr. urdan burdan hazrlanmaya adl altnc iir ise yeteri kadar hazrlanldn, kurtulmak iin daha ileri bir aamaya geilmesi gerektiini ifade eder. mnacat ve dier be iiri tadklar iermeler asndan iki alt balkta ele almak uygun olur.

A. Halka Yakaran Bir mnacat ve Yabanclama Sorunsal Turgut Uyarn Divannn klasik divan tertibine uygun olup olmadn aratrmak, airin niyeti balamnda gereksiz grldnden bu tezin amalar arasnda yer almamakla birlikte, kitaptaki baz terim ve teknik uygulamalar doru deerlendirmek iin bunlarn tanm ve zelliklerini bilmek gerekir. mer Faruk Akn, slm Ansiklopedisine yazd Divan Edebiyat maddesinin Divan Tertibinde Usul ve Terifat balkl blmnde, divan tertibinde esas olann

23

iirlerin kronolojik sralarnn deil ekil bakmndan oluturduklar kategoriler olduunu syler (397). Divanlarda iirlerin hangi sraya gre dizilecei gelenek tarafndan belirlenmi olduu iin, air iirlerini istedii srayla dizemez. Akn, hiyerariye gre airin, cemiyete benimsenmi deerler sisteminde zirveyi oluturan ulhiyyet makamndan balayarak dier st makamlardan kendisine doru bir sray takip ettiini yazar. air, ilk nce tevhid ve mnct manzumeleriyle Tanrya ynelir. Onu ululay ve Ona kar yakarlarn ifadeden sonra nat ve mirciyyeleriyle iirini Hz. Muhammed zerine evirir ve onu yceltir (397). Ansiklopedik Divn iiri Szlnde, Divanlarn banda yer alan mnacaatlarn daha ok kaside eklinde yazldn syleyen skender Pala, mnacaatta, din konularn daha fazla ele alndn belirterek yle der: En byk g, kudret ve azamet sahibi olan Allahn ululuu karsnda aresiz, zavall ve kk kullar olarak Allaha yakarta bulunan irler ncelikle kulun cizlii ve Allaha muhta oluundan bahsederler ve bu fikirlerini yet ve hadisler iktibas ederek kuvvetlendirirler (353). Uyarn mnacatnda ilk anda gze arpan, iirin iki farkl balamda okunabileceidir. Birinci balam, mnacaatn tanm gerei Allaha yakar, ikinci balam ise halka yakartr. airin, Atilla zkrmlyla yapt syleide, Aslnda kitabn adn Halk Divan diye dnmtm. Ama o gnlerde halk szcnn nasl smrldn dnnce vazgetim. Kitaptaki Naatta da brlerinde de Mnacatta da seslenilen zne halktr (98) demesi, iirin ncelikle hangi balamda zmlenmesi gerektii konusunda bir ipucu sunar. Ancak airin szlerinden deil de, metnin kendisinden kan nesnel bir okuma yapmak iin iirin dinsel balam da yeri geldike deerlendirilecektir.

mnacat

24

1. birden hatrladk seninle buluamadmz gnleri gel ey byk bak yce suskunluk gel artk beri 2. kentleri ve kasabalar ve kyleri evirdik senin adna kaplar tutmaktan artk herkesin nasr oldu elleri 3. olsun daha da tutarz sen varsan dncemizde ama gel tutarz karalar ve denizleri ve yaayan yrekleri 4. kendin kar koydun yaptn saraylara zindanlara tellere yine kendin kullan artk kendi yaptn tfekleri 5. bozgun bir ubat sensin, ekmek ve kan senden, ekim sensin nerende tar bytrsn nerende sonsuz gelecekleri 6. hatrla, kendini hatrlat, o byk hakll denize giden hatrla, karada ve denizde onardn her yeri 7. hatrla, karada byk talar stste kodun, hatrla yrttn canalc denizlerde cesur gemileri 8. ...senin hznn bir yazgdr, bir eski zamandr byksn artk byk dirimine beni inandr 9. bir deimezlik sanrsn oktan beri her eyi oysa bir vakitler gneyde yle kt kullanlm ki... 10. gecikmi bilgeliin yaam bir eski aac hatrlatr ki sen emzirirsin duyguyu, sen beslersin kalemleri 11. sen yarattn, sendeyiz, suyumuz, topramz kanmz senden ey yce bekleyi, sanki bu kaln eller kimin elleri 12. artk bize soluk ver, bizi besle, kendini hatrla ey biraz yava, biraz kutsal, beklerken az sevinli 13. seni balamam nk ben byk bir dirim tarm nk ben ey derim ve severim ey demeyi bilenleri 14. biz bir ak nedir biliriz seninle, biz biliriz ey kim varsa orda o tek olann adna ekin krekleri. (7-8) iirin ilk dizesinde sen yerine halk konulduunda beytin anlamsal alm, uzun zamandr halkla buluulamad, bir araya gelinemedii olarak belirlenir. Bu dizeyi, iki kere tekrarlanan gel kelimesiyle bir arya dnen 2. dize izler ki, iirin geneline yaylan konunun 1. beyitte verildii sylenebilir: 25

Kendisiyle uzun zamandr buluulamayan halktan bir buluma talep edilmektedir. iiri zmlemek iin fiilleri, sfatlar, isimleri beklemeden nce ok tekrarlanan kelimelere bakmak yararl olacaktr. lk dizede yer alan hatrladk kelimesi iirde hatrla (x5), hatrlat, hatrlatr eitlemeleriyle birlikte sekiz kere geer. lk beyitten sonra 6. beyte kadar kullanlmayan bu kelime iirin anahtar kelimelerindendir ve neredeyse her beyitte gizli olarak tekrarlanmaktadr. 1, 6, 7, 10 ve 12 numaral beyitlerde yer verilen kelime, 2, 4, 5, 8, 11 ve 14. beyitlerde gememekle birlikte varm gibi okunabilir. (hatrla) kentleri ve kasabalar ve kyleri evirdik senin adna, (hatrla) kendin kar koydun yaptn saraylara zindanlara tellere, (hatrla) bozgun bir ubat sensin, ekmek ve kan senden, ekim sensin dizelerinde olduu gibi. yleyse 14 beyitlik iirin 11 beytinde yer alan hatrlamak kelimesinin bir ilevi olmaldr. ncelikle hatrlamak, unutulan bir eyi anmsamaktan ok, var olan bir durumu fark etmek anlamnda kullanlmaktadr. rnein ilk dize birden fark ettik seninle buluamadmz gnleri biiminde okunabilir, nk yalnzca anmsama sz konusu olsayd buluamama durumunun gemite kalm olmas ve dolaysyla 2. beyitte gel artk beri arsnn yaplmamas gerekirdi. Ancak kelimenin szlk anlam da son derece nemli ve ilevseldir, nk anmsama balamnda gemile iliki kurmaktadr. airin saptad durum o kadar eskidir ki, durumu yaad hlde farknda olmayanlara seslenirken srekli hatrla demek zorunda kalr. Yani hatrlamak, fark etmek anlamyla zneyi iinde bulunduu duruma uyandrmaya alrken, anmsama anlamyla da o durumun ne kadar uzun sredir devam ettiini vurgular. Benzer bir ilevi yklendii iin, iirde be kere tekrarlanan ve tutarl biimde, emir kipiyle ekimlenmi fiillerle kullanlan artk kelimesini de buraya eklemek gerekir. Hatrlann getii her yerde artk

26

kelimesinin de var olduu dnlmelidir. kisi birlikte hatrla artk olur. 1. beyittte gel artk, 4. beyitte kullan artk, 8. beyitte inandr artk, 12 beyitte soluk ver artk, besle artk, hatrla artk eklindedir. 2. beyitte emir kipiyle ekimlenmi bir fiil yokken artk kelimesinin yer almas, 1. beyitteki gel arsnn etkisi bu beyitte de srd iin tutarll bozmaz. Uzun srm bir deimezlikten bkknl biraz da isyankr biimde ifade eden, yeter anlamndaki artk, emir kipleriyle ekimlenmi fiilleri bir yakara da dntrmekte ve mnacaatn szlk anlamna ulamaktadr. yleyse Uyarn mnacat, halka uzun zamandr iinde bulunduu olumsuz durumu fark edip, daha nce saraylar, zindanlar ykan gcn hatrlayarak bir eyleri deitirmesi iin yakaran bir iirdir. iirdeki fiillere dikkat edilirse farkl kipte ekimlenmi olduklar grlr: - Dili gemi zaman kipi, geni zaman kipi ve emir kipi. Aadaki tablo her beyitte geen fiilleri kullanm saylarn da gstererek vermektedir. Parantez iinde yazlanlarsa beyitte gemedii hlde var saylan fiillerdir.

Beyit

Dili Gemi Zaman

Geni Zaman

Emir Kipi

1 2 3 4 5

hatrladk evirdik tutarz (x2) kar koydun tar bytrsn

gel (x2) (gel) gel kullan

hatrla (x2) hatrlat

27

kodun yrttn

hatrla (x2)

8 9 10 sanrsn hatrlatr emzirirsin beslersin 11 12 yarattn

inandr

(hatrla) ver besle hatrla

13

balamam tarm derim severim

14

biliriz (x2)

ekin

iirin 9. beytindeki kullanlm ve 10. beytindeki yaam fiilleri, bu kipte ekimlenmi baka bir fiil olmadndan tablonun dnda braklmtr. Tablodaki fiil yapsnn anlamlandrlmas iirin zmlenmesi iin nemlidir. ncelikle, -dili gemi ve geni zaman kiplerinin, hatrla ve artk kelimeleriyle benzer bir ilevi olduu sylenebilir. Beyitlerin ilk dizelerinde ounlukla dili gemi zaman kipleriyle ekimlenmi bir fiil yer alrken, 2. dizelerde imdiki zamana ait seslenmelerin bulunmas bunu destekler. Olumsuzlanan durum gemite balamtr, imdide devam etmektedir ve bu sreklilik iirdeki geni zaman kipleriyle pekimektedir. iirin srasyla 1, 8, 9 ve 10 numaral beyitlerinden alnan u dizeler de ayn karm dorular niteliktedir:

28

birden hatrladk seninle buluamadmz gnleri, senin hznn bir yazgdr, bir eski zamandr, bir deimezlik sanrsn oktan beri her eyi [...], gecikmi bilgeliin yaam bir eski aac hatrlatr (7-8). iirde emir kipiyle ekimlenmi fiiller iire yakar nitelii kazandrmaktan baka, anlatc sesin kendisini komut veren kii olarak konumlamasn salayan bir ileve daha sahiptir. seni balamam nk ben byk bir dirim tarm / nk ben ey derim ve severim ey demeyi bilenleri diyen sesin sahibi, o tek olann adna ekin krekleri komutuyla, arzulad uyann liderliini stlenmi olur. Halkn iinde bulunduu ve deitirmesi gereken durum nedir? Bu soruyu yantlamak iin iirdeki sfatlar beklemek ve baz kavramlar deerlendirmek gerekir. Aadaki tablo beyitlerdeki sfat tamlamalarn gstermektedir. Beyit 1 2 3 4 5 6 7 bozgun, sonsuz byk byk, canalc, cesur bir ubat, gelecek hakllk talar, denizler, gemiler 8 9 10 11 gecikmi, eski yce, kaln bilgelik, aa bekleyi, eller eski, byk zaman, dirim Sfat byk, yce sim bak, suskunluk

29

12 13 14 byk dirim

Tablodaki sfatlardan 5. beyitteki bozgun, 7. beyitteki canalc, 8. beyitteki eski, 10. beyitteki gecikmi ve eski olumsuz sfatlar olarak grnmektedir. Ancak bu sfatlar kullanldklar dizeler balamnda ele alndnda iirde sadece gecikmi ve eskinin olumsuz bir anlam tad aklk kazanr. 5. beytin ilk dizesinde geen bozgun ubat, iirde seslenilen zneyi 2. dizede geen sonsuz geleceke balad iin olumlu bir anlam tar. sonsuz gelecek cennet, cehennem gibi zt armlar olabilecek bir tamlamadr, ancak iirin genel havas ve beytin anlam balamnda, halkn savaarak geleceini yeniden kurabileceini bildiren bir umudu yanstr. Benzer bir durum 7. beyitteki canalc denizler iin de geerlidir, nk hemen peinden gelen tamlama cesur gemilerdir ve halkn cesaretine, Tanrsal kudretine gnderme yapar. Bylece geriye kalanlar, eski zaman, gecikmi bilgelik ve eski aatr. gecikmi bilgelik te eski aaa bal olduu iin iirdeki tek olumsuz sfatn eski olduu sonucuna varlr. zaman (bir yazg olan hzndr) eski aa (gecikmi bilgeliin hatrlattdr) Halkn bir yazg olan hznyle ilikilendirilen eski zaman, gemite belirsiz bir noktadan iirin yazld gne kadar, halkn urad hakszlklar barndrr. Ayrca aacn Osmanlnn sembol olmas, bu szlerin Osmanl Divan iirinin biimiyle yazlmas, iirin 8 ve 9. beyitlerini oluturan dizelerin Divann bir baka iiri olan baharat yolundan alntlanmas, olumsuzlanan eski

30

zamann iinde Osmanlnn da yer aldn dndrr. Konur Ertop, Geyikli Gecenin Sonrasnda Turgut Uyar balkl yazsnda, Baharat Yolu Dounun yazgsn tartr demektedir (61). Baharat yolunun Osmanl ticaretindeki rol ve bu yolun nemini yitirmesinden sonra balayan ekonomik gerileme, alntlanan beyitlere farkl bir boyut kazandrr. Tablodaki olumlu sfatlardan, be kere takrarlanan byk ve iki kere tekrarlanan yce, iirde olumsuzlanan durumun ne olduunu anlamaya yardmc olur. Bak, hakllk, talar ve dirim byk; suskunluk ve bekleyi ycedir. Ancak hakllk denize gidendir, suskunluk ve bekleyiin ycelii de byk dirimle sona erecek olmalarndan kaynaklanr. Btn bunlara 9. beyitteki deimezlik de eklendiinde, halkn yzyllardr olup bitenler karsnda pasif kal, bu deimezlie boyun eii sorun olarak ortaya kar. Bu sorun karsnda halktan beklenenin ne olduu da sfatlardan yola karak bulunabilir. 5. beyitte geen bozgun bir ubat ve sonsuz gelecek tamlamalar, ekmek, kan ve ekim kelimeleriyle birlikte halk devrimlerine gndermede bulunur. zellikle ubat ve ekim aylarnn kullanlm olmas, Rusyada 1917de iilerin yaratt ubat devrimi ve partinin de katlmyla oluan Ekim devrimi balamnda deerlendirilebilir. ubat devrimi sonucu arlk yklm, Ekim devrimi sonucunda ise topraklar ve ynetimi kylye, retenlere devreden bir sistem ortaya kmtr. Bir tek beyit balamnda bu yarglara varmak ar yorum gibi grnebilir. yleyse iirde halka ne tr bir ar yapldna baklmaldr. iirin 4. beyti, kendin kar koydun yaptn saraylara zindanlara tellere / yine kendin kullan artk kendi yaptn tfekleri diyerek, halk yneten ve cezalandran iktidara kar silh kullanmaya armaktadr. Saraylar, zindanlar ve teller gibi silhlar da halk tarafndan yaplmtr ancak onlar tarafndan

31

kullanlmamaktadr. Halk pasif klan ve kurtarlmas gereken bir kitle haline getiren bu durum, iirin yabanclamay sorunsallatrdn ortaya koyar. Ernest Mandel, Yabanclamann Sebepleri balkl yazsnda, kaynan dinden alan bu kavramn Batda ve Douda hemen hemen btn klasik felsefi akmlar tarafndan devralndn, insann ackl, trajik kaderi denilebilecek bir fikrin evresinde dolandn yazar (23). Marxtan nce Hegel insann yabanclam olduunu, nk artlar ne olursa olsun her toplumda insann, emeinin rnlerinden ayrlmaya mahkm olduunu syler (24). Ancak Hegelin yabanclama zerine temellendirmesi Marxa doru gelmez. Marx, yabanclamay toplumun belli bir rgtlenme tarznn sonucu olarak grr (25). Ekonomik yabanclamann ilk ve en arpc yn, insanlarn, retim ve geim aralarna hr olarak eriebilme imknndan yoksun kalmalardr diyen Mandel, emein yabanclamasnn ilk n art olarak emein temel retim ve geim aralarndan ayrlmasn gsterir (30). Yabanclamann nihai ve trajik son eklininse, iletiim yetisinin yabanclamas olduunu syleyen yazar, rgtl toplumun olumamasn iletiimsizlie balar (37). smail Tunal, Marksist Estetik adl kitabnn Yabanclama ve Sanat balkl blmnde, Marxn insan bir i ve eylem varl olarak ele aldn syler. nsan eylemde bulunarak kendi bilincinde olduu gibi yalnz dnsel adan deil, gerek hayatnda da kendini iki yanl yapar ve kendini kendi yaratt bir dnya iinde dnr (107). Tunalnn belirttiine gre, eylemde bulunan insan bu etkinliini rn olarak dlatrr. Ancak bu dlama, zel mlkiyete dayal bir dzen iinde somutlayorsa, insan kendi etkinliinde kendini dlatrm olur, kendine ters der, zne yabanclar. Byle bir durumda insann emeinin rnleri kapital biimini alr ve insann zne aykr bir kapitalist gcn bymesine katk salar. Bunun iin insan, ii, emeki ne kadar ok retirse, ne

32

kadar ok retimde bulunursa, o derece fakirleir; buna karlk, kendi zne yabanc olarak yaratt dnya o derece g kazanr (108). Marxa gre bu durumdan kurtulmak, yabaclamay meydana getiren etkenlerin, zel mlkiyetin ortadan kalkmasyla mmkndr, bu da ancak bir devrimle gerekleir (108). mnacatn anlatc sesi, yapt saraylar, zindanlar ve tellerle kendi emeine kar bir g oluturmu olan halka, rgtlenerek kurtulma ans olduunu hatrlatr ve devrim ars yapar. Divanda silh kullanmaya aran tek iir mnacat deildir. Kitaptaki pek ok iirde bu duruma rnek olabilecek beyitler unlardr: kl kesti kan koktu bir atl drtnala uzaktan gnbatmnn byk eitsizliinden yaknmak zere (naat 9) ey aklmn tarihi ey su geirmez gcm unutmadn unutmadn silh tutan elleri (ieri girene 21) bardk sokak ve kr kesimleri kulak verdiler barmamz nk bir herifin tfeine bir sudur (barmaya 30) imdi elimde baston silh, bamda apka yle azmda kurun hznda setiim her kelime biz silh kuanrz bize bir ey syleme (bahar bekleyene 38) tatil bitti apkam deitim bir bakla o bak bir gzel cgara gibi ileyecek (beklemi bir paket cgarann son umuduna 42) ho olsun btn verdikleri aldklar u ieklerin gl susar idem uyanr tfek balar konu deiir (ne deiir 50) Mavi yeil bir hanersin hi knnda durmaz bir ocuun yeil mavi gz bakar yorulmaz (baharat yolu 60) herkes annesi sanr bir ksr yalnzl oysa herkesin annesi aslnda bir baruttur (anneler kaar gibidir 70) nk bir silh gibi tutarsn tuttuun her eyi her yeri bir uyarma diye tutan slk senindir (okluk senindir 82) herkes silhn ald geldi bir alana oturduk etrafta yangnlar ve kt ttn kokular sra sra (gemi, gemi 83) 33

etrafta yangnlar yeni bir dnya gibi bir tfek alayan bir ocuktu arasra (83) krda oluan fke tezghta tten mermi girdiler usul usul bir tfein namlusuna (83) herkes en ldrc silhn ald geldi, o alana oturdu yeltendiler doruluk bulmaya bir dzmece hesap pusulasna (85) artk krda oluan fke tezghta tten mermi girerler usul usul bir tfein namlusuna (85) her eyim tamd yle ki bir mataram eksik gibi ama ellerim silh sever korkarm sakardr durmaz (bombo bir sayfaya fahriye 86). Walter Andrews, Yabanclam Benin arks balkl makalesinde, Osmanl divan iirinin bir yabanclamalar iiri ya da yabanclamalara dair bir iir olduunu ileri srer. Andrewse gre, hkmdarn, hiyerarinin en gl katmanlar ile devleti srdrme amacn birbirine balayan yoksunluklar yaratp tanmlad bir simgesel dzende, insann benlik-imgesi gl bir ekilde stat temsiliyle, sevgili / hkmdardan uzakln bir fonksiyonu olarak ifade edilen greli yoksunluk ya da iktidarszla dayanan bir stat temsiliyle belirlenir (121). Bu yzden, despotik sistemin akn gstereni olan sevgili / hkmdarn bir yabanclama hiyerarisi yarattn syleyen Andrews, her trl benlik anlaynn, akn gsterenden bir farkllk olmas lsnde yaratlan bu ilikinin, bizzat yabanclamann kendisini de bir konu ve simge olarak ne kardn belirtir (121). Yazar, bu yabanclamay, Kapitalizmin kod zc ortamnda gerekletii haliyle bir anlamdan- yabanclama deildir bu; yksek dzeyde yapsallam bir kodlar sistemi iinde anlam kuran bir yabanclamadr szleriyle anlatr. Uyarn Divannda sorunsallatrd yabanclama kapitalist dzende gereklemektedir, ancak air bu yabanclamay yaratan sorunlarn kaynan, Osmanl devlet ynetim

34

biimini ve toplumsal rgtleniini belirledii gibi Divan iirinin biimini de belirleyen Osmanl ideolojisinde arar. mnacatta halk sadece alp reten deil ayn zamanda yaratandr. sen yarattn, sendeyiz, suyumuz, topramz kanmz senden dizesiyle balayan 11. beyit halkn yaratcln dorudan ifade etmektedir. Nitekim, Arapa bir szck olan halk, Ferit Develliolunun Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgatinde, yaratma, yaratlma, ict, insanlar, insanlardan bir blm anlamlaryla yer almtr (318). Uyarn, mnacaatn gerei Allaha sylenmi olmas gereken bu szleri halk iin sylemesi ne anlama gelir? iirin 6 ve 7. beyitlerinde geen karada ve denizde sz bei Kurann eitli yetlerini akla getirir. Enm sresinin 59. yetinde Karada ve denizde ne varsa bilir (133) eklinde geen sz bei, Yunus sresinin 22. yetinde Sizi karada ve denizde gezdiren Odur eklinde geer (210). sr sresi ise mnacatn hatrla, karada byk talar stste kodun, hatrla / yrttn canalc denizlerde cesur gemileri dizelerinden oluan 7. beytinde bu sreyle iliki kurulduu iin nemlidir. sr sresinin ilgili yetleri unlardr: 66. yet, (Ey insanlar!) Rabbiniz, fazlndan (rzknz) arayasnz diye denizde gemileri sizin iin yzdrendir. Muhakkak ki O, size kar ok merhametlidir (287), 68. yet, Yoksa Onun, kara tarafnda sizi yere batrmasndan veya zerinize ta yadran bir kasrga gndermesinden emin mi oldunuz?, 70. yet, hm hakk iin (biz), demoullarn erefli kldk; onlar karada ve denizde (eitli nakil vastalar zerinde) tadk; onlar temiz eylerden rzklandrdk ve onlar yarattklarmzn birouna fazletli tutarak stn kldk (288). Rm sresinin 41. yetinde ise sz bei u ekilde geer: nsanlarn ellerinin kazand (gnahlar) yznden, karada ve denizde fesat kt (407). ncelikle Kuranda sklkla tekrarlanan karada ve

35

denizde sz beinin iirde de sklkla tekrarlanyor olmas airin Kurann bu yetleriyle bir lde diyaloa girdiini dndrr. Daha nemlisi, Uyar, Kurndan yetler, cmleler, sz bekleri alntlayarak yazlan mnacaat dzenine uygun davranmaktadr. Ayn durum iirin, 8,10 ve 11. beyitleri iin de geerlidir. Bu beyitler Hz. Msya ilikin iki sreyle birlikte dnlebilir. Arf sresinin 143. yetinde, Hz. Msnn Rabbim! bana (kendini) gster; sana bakaym! demesi, Allahn da ona (Sen) beni (bu dnyada) asla gremezsin diyerek daa tecelli etmesi ve dan parampara olduunu gren Msnn tvbe ederek Allaha iman etmesi (166), mnacatn byksn artk byk dirimine beni inandr dizesinde kendisini gsterir. Allah, Msyla bir aa yoluyla konumu, ona bilgiyi bu ekilde iletmitir. Kassas sresinin 30. yeti yledir: Sonunda oraya gelince, o mbrek yerdeki vdinin sa kysndaki aa (cihetin)den (kendisine) yle seslenildi: Ey Ms! phesiz ki ben, gerekten lemlerin Rabbi olan Allahm (388). Ayn srenin 32. yetinde Allah, Msya, ellerini koynuna sokmasn buyurarak, o ellerin kusursuz, bembeyaz ve nur saan eller olarak kacan syler. Korkudan (alan) kanadn (ellerini) de kendine ek; ite bu ikisi (asn ve elin), Firavun ve ileri gelenlerine kar Rabbinden sana (verilmi) iki mucizedir (388). sen yarattn, sendeyiz diyerek Msnn iman etmesine uygun bir anlat kuran Uyar, ey yce bekleyi, sanki bu kaln eller kimin elleri dizesiyle Msnn kusursuz, beyaz, nur saan ellerinin tersine kaln ellerden bahsederek halka dner. iir, Allaha yakar balamnda bir yakn okumaya tabi tutulursa, byksn artk byk dirimine beni inandr, gecikmi bilgeliin yaam bir eski aac hatrlatr, seni balamam nk ben byk bir dirim tarm gibi dizeler dolaysyla yakartan ok kafa tutma nitelii kazanacaktr. Dolaysyla 11. beyitteki

36

sen yarattn szyle Allahn yerine halkn konulduu dnlr ve ubat, Ekim devrimleri de bunlara eklenirse iirdeki arnn sosyalist bir ar olduu netleir. Halkn yaratclna yaplan vurgunun tarihsel bir ereveyle ne kmas dikkat ekicidir. Raymond Williams, Marksizm ve Edebiyat adl yaptnda, ilk kez Giambattista Vico tarafndan kullanlan nsan kendi tarihini kendi yapar grn ele alr. Biz ancak kendimiz yaptmz bir eyi bilebiliriz aslnda yapm olmaktan dolay biliriz (19) diyen Williams, Marksist tarih yazarlnn oluum srecinde, insan kendi tarihini kendi yapar dncesinin yeni ve kktenci bir ierik kazandn belirtir. Bu ierii, nsan kendi yaam aralarn reterek kendi kendini yaratr szleriyle zetleyen yazar, ada toplumsal dncenin en nemli gelimesi olarak belirledii bu grn, toplum ve doa ikilemini yenme, toplumla ekonomi arasnda yeni oluturucu ilikiler kurma olana saladn vurgular. Williamsa gre, btn bunlar tarihin btnlnn salanmas anlamna gelir ve Marksist tarih anlay yalnzca din ve devletler tarihi olan uygarlk tarihi kavramnn dlad maddi tarihi kesin olarak ele alr (21). Uyarn mnacatta saraylarn, zindanlarn, tfeklerin yapcs olarak halk grmesi, karada ve denizde ifadesini halkn emeiyle yapp ettikleri iin kullanarak yaratclk kudretini halka vermesi bu tr bir anlayn sonucudur. Uyar, halka btn bunlar hatrlattktan sonra halkn harekete gemesini bekler ve biraz yava, biraz kutsal, beklerken az sevinli olan bu sre sonunda halkn suskunluunu korumas ihtimaline karlk, seni balamam nk ben byk bir dirim tarm der.

B. Toplumsal Sorunlarn Sreklilii Balamnda Biim Uyarn mnacatnda balayan devrim izlei, naatta devam eder. Divanlarda peygamberi vmek iin yazlan naatlarn konusu, Hz. Peygamberin

37

risleti, mucizeleri, hicret olay, din yolunda ektii eziyetler olabilir (Pala 364). Uyarn naatnda geen gl, kl, son byk toplant, hep birlikte kurtulmak, tek hakl ifadelerini peygamberle ilikili olarak dnmek bir dereceye kadar mmknse de, iiri bu balamda zmleyerek ulalacak yorumlar tahmin ve yaktrmaya dayanacandan gvenilir deildir. stelik bu okumay yapmak iin iiri kitaptaki ana izlekten koparmak gerekir. naat 1- ipekler tel tel biraraya geldiler dokunmak zere lle nerdeyse menekeye, gl suya dokunmak zere 2- kl kesti kan koktu bir atl drtnala uzaktan gnbatmnn byk eitsizliinden yaknmak zere 3- btn dertler sylendi areleri bir bir yazld son byk toplantda bir bir okunmak zere 4- kimseye bavurulmad herkes bir bana kald, evet sonradan hep birlikte kurtulunmak zere 5- oysa bir iek vard bahelerde kendini dererdi sevinle. Kendini tek haklya bir gn sunmak zere (9)

Divandaki naat zmlemek iin beyitlerde geen tekillik ve oulluk ifadelerine dikkat etmek gerekir, nk iir, tekil ve oul, tek tek ve birlikte olma durumlarn ifade eden kelimelerle kurulmutur. iirin ilk beytinde tel tel ve biraraya geldiler szckleri tek ve ok olmak ztlklarna yer verir. pek telleri dokunarak bir kuma, yani anlaml ve ie yarar bir btn oluturmak zere bir araya gelmilerdir. Sonraki dizede, Divan iirinde sk kullanlan ve farkl anlamlara gelen ieklerin de birbirlerine yaklatklar grlr. 2. beyitte tekillik ve oulluk ifadeleri yoktur. Bunun nedeni iirin, gnbatmnn byk eitsizliinden yaknmak eklindeki iletisinin bu beyitte verilmesi olabilir, nk Divandaki iirlerin ounda redif yapsn bozan beytin, iirin iletisini tayan beyit olduu 38

dikkat eker. 3. beyitte, btn/bir bir, 4. beyitte kimse/herkes ve birbana/hep birlikte ifadeleri yer alr. Son beyit ise tekillerin birleip oul olduunu ve o oulluktan bir tek btn olutuunu gstermesi asndan nemlidir. Sz konusu btn tek hakl ile ifade edilmitir ve tek kelimesi tekil olduu hlde oul bir anlam, bir araya gelmi halk imler. Bahelerde sevinle kendini deren iein bu tek haklya sunulmas, bir araya gelmeye vg olarak okunmaldr. Divanda naatn ardndan gelen arlma adl iir, ilk iki iirde oluan izlei gelitirecek niteliktedir. Bu iirle beraber arlanlarn kim olduklar, toplumun hangi kesimini oluturduklar ve snfsal zellikleri aklk kazanr.

arlma 1- gkyoku solan penceresi arlm lm lnce l annesi arlm 2- yle ki bir krgn ocuk gibi Konyal bayramlara hep bayramertesi arlm 3- Konyal bir ocuk gibi, Konyal bir ergen gibi, Konyal bir adam 4- Konyal bir kocam gibi krda kendisi konmu krda glgesi arlm 5- glgesi donuk snk denize uzak sanki babas braklm enitesi arlm 6- ey solak hendese byk ylk hazrlan nk artk kendisi arlm (10)

iirin her beytinde rediften nce gelen kelimeler, iire adn da veren arlma eyleminin nitelii konusunda fikir verir. lk beyitte, kimlii belirsiz bir znenin penceresi ve annesi arlmtr. 2. beyitte bu znenin bayramlara hep bayramertesi arlan Konyal olduu grlr. Ama znenin Konyal olmas ok da

39

nemli deildir, nk 3. beyit Konyalnn bir ocuk ya da bir ergen gibi olabileceini ama nihayetinde sradan Konyal bir adam olduunu vurgular. Nitekim, bu beyitte, arlm redifinin olmamas, yani beytin dier beyitlerdeki yapya uymamas naatta olduu gibi iirin iletisini tamasndandr ve bu ileti Konyal bir adam szlerinde gizlidir. Konyalnn bir kocam insan gibi krda braklm, kendisi krda braklm olarak glgesinin arlm olduunu syleyen 4. beyit, 3. beyitteki Konyal szyle birlikte krsalda unutulmu adam iaret eder. glgesi donuk snk olan Konyal gnee uzak olduu gibi denize de uzaktr, yani kentin, iktidarn, merkezin yaknnda deildir. stelik babas braklm, onun yerine kan ba asndan daha uzak bir akrabal temsil eden enitesi arlmtr. Dolaysyla iirin son beytine kadar sz edilen tm arlmalar ilevsizdir. nk arlan pencere solgun, anne ldr. Bayramlara bayramdan sonra arlmann bir anlam olmad gibi, kendisi dururken glgesinin, babas dururken enitesinin arlmas Konyal bir adamn iine yaramayacaktr. Ama son beyitte air, bir nceki iirde bir araya gelmelerine vgde bulunduu byk ylkya bir mjdeyle seslenir ve artk Konyalnn kendisinin arldn haber verir. mnacat ve naat gibi arlma iiri de bir dereceye kadar dinsel bir katmanda yorumlanabilir. Maherde tm insanlarn yeniden diriltilerek dnyada yaptklarnn hesabn vermek zere tek tek arlacak olmalar iirin ikincil anlam alann yaratr. Orhan Koak, Turgut Uyarn iiri zerine Notlar balkl yazsnda arlma iirini merkeze alarak yle der: Sanki bir eyler olmak zeredir burada, souk toprak altnda ok beklemi bir tohum atlayacaktr. Binlerce yllk bir hakszln krdm de bylece zlecektir: Bir maheri topya gerek

40

olmak zeredir sanki; herkes ve her ey bu maher gnnde tarihten tek tek geri alnacaktr. (182) Yazsnda iirin son beytini alntlayan Koak, Uyardaki bekleyi ve hazrlanma motifinin belirsiz bir hedefe yneldiini ve ikiz anlamlln her zaman duyurduunu syler. topik bir yneli vardr, ama maheri bir topyadr bu; ne kadar dnyevi olursa olsun, bir kyamet nna, bir te-zamana iaret etmektedir diyen Koak, daha gncel ve ksa erimli bir hedefe yneldiinde iirsel younluun azaldna, gerilimin dtne dikkat eker (182-83). Koakn dikkatinden kaan, airin dinsel bir katman yaratyormu gibi grnd her yerde bu katman, eitli benzetmeler ve dntrmler yoluyla devrim adna kullanddr. arlma iirindeki kyamet zaman ve maher antrmalar, krda unutulan Konyalnn hakknn aranaca, hesabnn sorulaca bir devrim iin ancak bir benzetme/kyaslama unsurudur. Ayrca, iirde arlm redifi dnda, te zaman duyuran, lm lnce l annesi arlm dizesidir ki, bu da son beyte kadarki arlmalarn ilevsizliini ortaya koyan en nemli dizedir. nk maher gnndeki hesap sorma bile Konyalnn hakkn teslim etmemitir. Ne zaman ki kendisi arlr ve devrim iin bir araya gelmi olan byk ylkya katlr, o zaman bir umut doar. Dolaysyla Uyardaki bekleyiin ve hazrlanmann yneldii hedefin belirsiz olduu kabul edilemez. kiz anlamllk ise divan iirinde tasavvufi bak asyla yaratlan anlam katmanyla ilikilidir ve bu tezin drdnc blmnde ilenecektir. Divandaki hazrlk evresi sulfataya adl iirle devam eder. Dokuz beyitten oluan, lsn redifli iirin genelinde hastalk bildiren kelimeler gze arpmaktadr.

41

sulfataya 1- acm sessiz bir gne batmasdr lsn eksik ve kt bir gne batmasdr lsn 2- her yerlerim bir yalk gibidir denizden bulantm yanllktan bir deniz tutmasdr lsn 3- sulfata karnm avula gneimi ver sulfata ham zerdaliler ve kavunlar ve bataklar lsn 4- ay kar dalara vurur ey Mustafa bu gece Mustafann sanki son yatmasdr lsn 5- sulfata acm dindir acn kat bana eksik ve kt gemilerin gitmesidir lsn 6- ben ki arlara giderim armut kokarm kavunii duygular ve yataklar lsn 7- toysun adn deliye kar birgn bilsene saat beleri dn yalnz brleri lsn 8- sulfata hatrla acm sen bir haziransn sulfata brleri bir bayram haftasdr lsn 9- ben dalara karm dalarda barrm btn alglar bir eyin uzatmasdr lsn (11-2) acm, gne batmasdr, her yerlerim, yalk, bulantm, deniz tutmasdr, karnm, son yatmasdr, acm dindir, yataklar eklindeki ifadeler, iire adn veren ve balkla birlikte 5 kere tekrarlanan sulfata ile birlikte dnldnde hastaln stma olduu ortaya kar. Sulfata, Onur Dinolunun hazrlad Trkede Yabanc Terimler Szlnde, stma ilac olarak bilinen, kinin slfatna ve kininin dier tuzlarna verilen ad (440) cmlesiyle tanmlanr. Dnyann genelinde olduu gibi Trkiyede de eitli dnemlerde en yaygn bulac hastalklar arasnda yer alan stmann, me, yksek ate nbetleri, kanszlk, zayflk gibi semptomlar vardr. eksik ve kt bir gne batmas, stmaya yol aan sivrisineklerin gece srmasyla, ham zerdaliler ve kavunlar ve bataklar lsn

42

dizesi ise hastaln bataklklar ve durgun su birikintilerinden yaylmasyla ilikilendirilebilir. airin her beytin sonunda lsn diyerek olumsuzlad durum ve nesneler de hastalkla ilgilidir. Bunlar beyitlere gre yle sralanabilir: acm, bulantm, ham zerdaliler ve kavunlar ve bataklar, Mustafa, acm, kavunii duygular ve yataklar, brleri, brleri, alglar. 7. beyitteki brleri saat belerin dndaki saatleri, 8. beyitteki ise Haziran dndaki aylar kapsamaktadr. Saat beler, gnein batyla ilikilendirilebilirse de Haziran aklamak iin zel bir veri yoktur iirde. Mustafann lsn denilerek gzden karlmas anlalabilir, nk acsnn dinmesini dileyen airin tersine, o son yatmasna varmtr artk. Uyarn, halkn yaad sorunlar bir hastalkla somutlatrmasnn ve bu hastal stma, ilacn da sulfata olarak belirlemesinin bir anlam vardr. Ana Britannicann stmayla ilgili maddesinde, Balkan Sava (1912-13) srasnda Osmanl Devletinin nemli bir blmnn stmadan etkilendii, 1. Dnya Sava (1914-18) srasnda stmaya yakalanan 412 bin askerden 20 bininin stmadan ld, geri kalanlarn ise tayc olarak yurda dnd belirtilir. Bu yzden Cumhuriyetin ilk yllarnda zellikle kyl halk vuran stmayla mcadele iin 1924te bir komisyon kurulduu, 1960 ylnda ise Stmann mhas Hakknda Kanunun yrrle girdii de verilen bilgiler arasndadr. 60l yllarda bir gerileme gsteren hastalk 70li yllarda tekrar yaylmaya balamtr (362). Hastaln yok edilmesi iin alnmas gereken ilk nlem bataklklarn ve durgun su birikintilerinin kurutulmasdr. Divandaki halk devrimi izleinin ana balklar arasnda yer alan ve sonraki blmde daha ayrntl olarak ele alnacak olan suyun, Uyar iin, bir araya gelip harekete gemi olan halk ya da harekete geirici gc temsil ettii sylenebilir. Uyar, kitap boyunca akarsuya vgde bulunur. sulfata, airin mnacatta dikkat ektii bir durumu, halkn

43

durgunluunu bir hastalk olarak ele alan bir iirdir ve sz konusu hastalk bataklklardan, durgun sulardan yaylmaktadr. Dolaysyla sorunlar karsnda pasif durmak, hastalk reten durgun sularla ilikilendirilmitir. Oysa sulfata vardr, sulfata acm dindir acn kat bana dizesindeki umut, ben dalara karm dalarda barrm / btn alglar bir eyin uzatmasdr lsn beytinde ne karlan eyleme geme vurgusuyla birleir. Hazrlk evresinin 5. iiri yedi beyitten oluan yoku yoladr. iirin 6. beyti dndaki tm beyitleri dilek-art (koul) kipiyle ekimlenmi fiillerle kurulmutur ve iirin genel yapsn koul cmleleri oluturur

yoku yola 1- gllerin bedeninden dikenlerini teker teker koparrsan dikenleri kopardn yerler teker teker kanar 2- dikenleri kopardn yerleri bir bahar filn sanrsan Krdistanda ve Mu-Tatvan yolunda bir yer kanar 3- Mu-Tatvan yolunda gllere ve devlete inanrsan ekyalar kanar kt donatml askerler kanar 4- sen bir yaz gzelisin, yapraklarn eki, suda ykanrsan portakal incinir, ttn utanr, incirler kanar 5- bir yolda elele gideriz, o yolda bir gn usanrsan padiahlar ve Mular kanar, darlbedayiler kanar 6- Mu-Tatvan yolunda bir gn senin akamn ne ki orada her zaman otlar otlar ergenlikler kanar 7- elele gittiimiz bir yolda sen gitgide byrsen benim iimde ok beklemi, ok eski bir yer kanar (13)

2. dizelerde sz edilen olaylar 1. dizelerdeki koulun yerine gelmesiyle gereklemektedir. Yani 1. beyit balamnda, gllerin bedenlerinden dikenleri koparlmazsa, dikenlerin koparlmad yerler de kanamayacaktr. Dolaysyla yoku 44

yola adl iirin yanl bir tavr iaret ettii ve bu yanl tavr yznden sreklilik kazanm bir soruna ynelik neride bulunduu sylenebilir. iir birtakm yer adlarna odaklanmakta bu yerleri sorunun yaand meknlar olarak saptamaktadr. dikenleri kopardn yerler (x2), Krdistan, Mu-Tatvan yolu (x3), Mular, yolda (x3), eski bir yer ifadelerini ieren iirin ad da bir mekn imlemektedir. Buras Mutur yolu yokutur szleriyle bilinen Yemen Trks 4 balamnda yoku yolun, iirde ad drt kere geen Mula balantl olduu sylenebilir, ancak Mu da iinde yer ald gneydou blgesini temsil etmektedir. iirin ilk beytinde Divan iiri ve halk iirinin en sk kullanlan mazmunlarndan gl-diken ztlna yer verilmitir. skender Palann Ansiklopedik Divn iiri Szlnde glle dikenin iyilik ve ktlk, kolay ile zor, dost ile dman gibi kartlklar temsil ettii sylenir (183). aire gre, gllerin bedeninden dikenleri koparmak ve dikenlerin koparld yerleri bahar sanmak kanla sonulanacaktr, nk sorunlu blge olarak, baka bir deyile gln dikeni olarak gsterilen gneydou blgesini ve blgede hkim olan Krt sorununu iddet ve baskyla yok etmeye kalkmak yanltr. Gln Trkiyeyi, dikenin ise Krtl ya da Krt sorununu temsil ettii dnlebilir, ancak dikeniyle bir btn olan glden dikeninin koparlmasyla ifade edilenin sava m, paralanma m olduu zerine dnmek gerekir. ncelikle her iki durumda da sonu ayndr. Yani dikenleri koparmak, ister sorunu savaarak bastrmay, ister Mu-Tatvan yoluyla iaret edildii zere Trkiye snrlar iinde bir Krdistan zerkliini imlesin, air bunu kanar diyerek olumsuzlamakta, devletin sz konusu blgede gerekli btnl salayamam ve zm retememi olmasn eletirmektedir. Mu-Tatvan yolunda gllere ve devlete inanmak ekyalarn ve kt donatml askerlerin kanamasna neden olacaktr, nk
Yemen Trks zerine hl srmekte olan tartmalar vardr. Trkde geen yerin Mu deil Hu olduu, ancak Anadolu halknn byk bir kesimi tarafndan trknn Buras Mutur yolu yokutur eklinde sylendii bilinmektedir. Uyarn da trky bu haliyle kulland aktr.
4

45

yzyllardr sorun iin uygulanan yanl politikalar yznden Mu-Tatvan yolunda devletin deil, baka birtakm glerin hkm gemektedir. Bu beyitte yer alan kt donatml askerler tamlamas da Yemen Trksnn, Kahvenin nnde redif sesi var / Bakn antasnda acep nesi var / Bir ift kundurayla bir de fesi var dizelerinde anlatlan, Yemene savamaya giden askerlerin sava gereleri bakmndan donatmsz olmalaryla iliki kurar. Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi adl yaptnda, 2. Merutiyet dneminde dou sorununa deinirken Yemendeki isyan da anlatr. Arap yarmadasnn dalk bir blgesi olan Yemenin 19. yzyl ortasndan beri, Osmanlnn szde hkimiyeti altnda olduunu syleyen Zrcher, imparatorluun bu uzak eyalet zerindeki nfuzunun her zaman yzeysel olmasna ramen 1904de irsi ynetici mam Yahyann yeniden isyan ettiini yazar. Bir ok Osmanl askeri Yemende bu sonu gelmeyen kk apl savata yaamn yitirdi (gerekten de Yemen folklorda, Osmanl askerinin kt durumuyla e anlamlyd) diyen Zrcher (155-56), Uyarn Yemen Trksne yapt gndermeyi anlamak iin salam bir ipucu sunar. mparatorluun Yemen zerindeki szde hkimiyeti, paralel bir balamda, Mu-Tatvan yolunda gllere ve devlete inanrsan dizesinin iletisini kavramaya yardmc olur. Koul kipiyle ekimlenmedii iin iirin btnndeki yapyla uyumsuzluk gsteren 6. beyitte Mu-Tatvan yolunda her zaman ergenliklerin kanad sylenir. aire gre, Gneydoudaki Krt sorunu zme kavumamakta, ekya - asker atmas biiminde srmektedir. orada her zaman otlar otlar ergenlikler kanar diyen Uyar, gen insanlarn kymn da dile getirir. yoku yolann ardndan gelen urdan burdan hazrlanmaya adl iir, sanrm hazrlandk artk bu kadar yeter / uralardan buralardan hazrlananlarn hepsi geldiler (15) beytiyle biter ve bu iire kadarki iirlerin bir hazrlk evresi olduu

46

aklk kazanr. mnacat ve sonrasndaki iirler iin yaplan zmlemeden kan balca iki sonu vardr. lki daha ok mnacattan kan sreklilik, dieri ise arlmada krsal blge insann, yoku yolada krt sorununu iaret ederek gsterilen toplumsal sorunlardr. yleyse toplumsal sorunlarn sreklilii balamnda biimin nasl bir ilev yklendiine bakmak gerekir. Burada, Marksizmin temel (altyap) ve styap kavramlar durumu deerlendirmeye yardmc olacaktr. Terry Eagleton, Edebiyat Eletirisi zerine adl yaptnda temel ve styapy tanmlar. Bir toplumdaki retim gleri ve ilikileri Marxn toplumun iktisadi yaps diye adlandrd ya da Marksizmde daha yaygn olarak bilinen ekliyle iktisadi temel ya da altyapy oluturur. Bu iktisadi temelden her dnemde bir styap doar (14). styapnn asl ilevinin, iktisadi retim aralarna sahip toplumsal snfn gcn meru klmak olan belirli hukuk ve siyaset dzenleri, belirli bir devlet biimi yaratmak olduunu syleyen Eagleton, styapnn baka eyler de ierdiini, Marksizmde ideoloji diye adlandrlan belirli toplumsal bilin biimlerinden de olutuunu syler. Siyasi, dinsel, ahlaki ya da estetik bilin biimleri ideolojiye dahildir ve Marksizme gre sanat toplumdaki styapnn bir parasdr(14). Ancak Marx ve Engels toplumda temel ve styap arasnda birebir ve mekanik bir iliki olduunu savunmazlar. Maddesel retimdeki gelimeyle sanatsal retimin eit olmayan ilikisini (20) anlatmaya alan Eagleton, temel ve styap arasndaki iliki iin unlar syler: Marx, toplumun bu iki ynnn bakk [simetrik] bir iliki oluturmadn, tarih boyunca uyumlu bir biimde elele yrmediini aka ortaya koyar. Toplumun styapsndaki (sanat, hukuk, siyaset, din gibi) her genin, snf savamnn ya da ekonomik durumun basit bir

47

ifadesine indirgenemeyen, kendi geliim temposu, kendi i evrimi vardr. (24) Osmanl toplumunun iktisadi temeli, retim gleri ve ilikileri zerinde oluan Divan iiri, Osmanl toplumunun ynetici snflarnn karn koruyacak bir bilin biimini yanstr, ierii ve biimiyle bir btndr. 1970lerin Trkiyesinde yabanclamay sorunsallatran, halkn emeinin tarihine bakarak tarihe btnln iade etmek isteyen, toplumsal sorunlardaki sreklilii tekrar tekrar ne karan Uyar, btn bunlar Divan iirinin biimini kullanarak yapmaktadr. nk deien iktisadi koullara ve deien ynetim rejimine karn toplumsal yaplann ortaya kard sorunlar devam etmektedir. Yani biim, btn bu zmlemeler boyunca karlalan sreklilii ifade etmenin arac olur. Krsal kesimdeki insanlarn, kentlerdekilerin sahip olduklar olanaklardan yoksun bulunmalar; Krtlerin ya da Trk ve Mslman olmayan baz halklarn ezilmeleri, ii ve kylnn kul snfn oluturmas yzyllar nce olduu gibi imdi de vardr. Eagleton, Marxn Yunan sanatlarna ve epik tarza ynelik dncelerine yer verir. Marxa gre Yunan sanatlar ve epik tarzn belirli toplumsal geliim biimlerine bal oluunu anlamak kolaydr. Asl glk bu yaptlarn bize hl sanatsal zevk vermesi ve baz bakmlardan birer norm ve ulalmaz model olarak geerliklerini srdrmelerindedir (alntlayan Eagleton 21). Marxn, Yunan sanatndan neden hl estetik zevk almaktayz? sorusuna verdii yant u cmlelerle biter: Bu sanat bu toplumun rndr ve zerinde ykseldii ve ykselebilecei tek ortam olan olgunlamam toplumsal koullar bir daha geri gelemeyecei iin bize tad vermektedir (alntlayan Eagleton 22). Bu, Walter Andrewsn Emrah Pelvanoluyla yapt syleide Ne yaparsak, ya da ne yapmak istersek isteyelim Osmanllar gibi dneme[yiz] demesiyle benzeir (51).

48

Divan iirini var eden temel koullar bir daha geri gelmeyecei iin o artk ulalamaz bir model olarak estetik deer tar. Eagleton, nasl olup da modern insanlarn gemi ve ok farkl toplumlarn kltrel rnlerinde estetik ekicilik bulabildiini yle cevaplar. Spartaks ya da Yunan heykelciliine ilgi duymamzn nedeni kendi tarihimizin bizi bu eski toplumlara balamasdr; bizim bugnk durumumuzu belirleyen glerin, bu toplumlarda gelimemi bir aamada varolduunu grrz der (23). Osmanl Divan iirinin biimini kullanmak airin niyeti ne olursa olsun son kertede o biimde bir estetik deer bulmak demektir. stelik Osmanl tarihi modern Trkiyenin ve dolaysyla Uyarn kendi tarihi olduundan, bugnk durumu belirleyen glerin Osmanlda aranmas ve bunun da Divan iiri biimiyle temsil edilmesi mantksaldr. Uyarn bu tavr Attil lhann Divan iiri geleneinden yararlanma biimiyle benzeir. Walter Andrews, Stepping Aside: Ottoman Literature in Modern Turkey (Kenara ekilme: Modern Trkiyede Osmanl Edebiyat) balkl yazsnda, Attil lhann imdiki zamana dair huzursuzluklarn, toplumsal amacn kayb duygusu, manevi eksiklik, adaletsiz ve acmasz bir ekonomik sisteme dayanan rejim altnda duyulan hayal krkl gibi ithamlarla karladn syler (21). Attil lhan, imdiki zamann despotizmlerinden kurtulmak iin, despotik gemiin manevi dayanmlarn yeniden canlandrma arayndan daha ok, gemi yaamlarda despotik rejimin zorluklar karsndaki dayanmann aray iindedir. Onlarn ortaya kmak, kamak, hafifletmek, hayattan zevk almak iin yaptklar azimli mcadeleleri anlayan lhan, deta kendi arzularnn bir suretini grr. Ona gre Osmanl gemiini dikkate alan btn nostalji biimleri her

49

daim merkez anlam rejimini (Hakikatin Uygarl) tatbik etmek iin yaplan zulmlerden haberli olmaldr. (21) Andrewse gre, lhann, gemite kanl bir despotizmle ezilmi insanlarn aclarna olan duyarl, kapitalist dnyada smrlen iilere olan ilgisiyle paraleldir (26). Benzer ekilde, toplumsal sorunlarn srekliliini Divan iiri biimiyle vurgulayan ve silahlanma ars yapan Uyarn da, Osmanlda ezilen reaya ile kapitalist Trkiyede ezilen ii snf arasnda bir paralellik kurduu sylenebilir. Turgut Uyar, modern iirin biimsel olanaklar yerine Divan iiri biimini kullanmay semitir, nk biim, airin sorun olarak belirledii her eyin tarihsel kkenine ve ulusal kimliine iaret etmektedir. Uyar, Dost dergisinin 19 Eyll 1965de gerekletirdii Ulusal Edebiyat in Akoturumun katlmclar arasndadr. Bat edebiyatn bir birim olarak kabullenme zorunluluu duymann bir eit saplant olduunu belirten Uyar, batnn gelitirdii bilimsel uygarl ve buna bal btn br gelimeleri, yanl olarak batnn edebiyatlarndan ayr dnyoruz (23) szleriyle bir toplumun edebiyatndaki gelimeleri o toplumdaki dier btn gelimelerle birlikte dndn ortaya koyar. yleyse Uyarn, yzyllardr ayn sorunlarla uraan Trk toplumunda, maddi retimdeki gelimelerin, sanatsal retimdeki gelimelere kyasla bir hayli geri kaldn vurgulayacak ekilde, Trk iirinin gemiine ait bir biime yneldii sylenebilir.

50

BLM II

DVANA SU YORUMU

bunca yl karlatk ama yetmedi demek bize nk sandk ki herkes kendi kendine bir sudur (barmaya 30)

Dnyann En Gzel Arabistan ve sonrasndaki kitaplarnda geni bir kelime daarcyla dikkat eken Turgut Uyar, Divanda nispeten daraltlm bir alana ekilir. Sulfata, uranyum, tberkloz, neon, otobs, sandvi kelimeleri kitapta yer alyorsa da saylar snrldr. Hangi kelimelerin hangi mazmunlar erevesinde iire girebileceini belirleyen Divan iiri disiplinine ll bir uyum gsteriyormu izlenimi yaratan Uyar, kimi zaman kulland kelimelerle bu izlenimi yok etse de su, gl, gne gibi kelimeleri sklkla kullanmaktadr. Kitapta en ok tekrarlanan kelimeler sayldnda, 78 kere kullanlan su kelimesinin bata geldii grlr. Ayrca deniz, akarsu, rmak, nehir, avlan, yamur, gl gibi su kategorisinde yer alacak kelimelerle; ky, kpr, liman, hendek, kemer, delta, gemi, balk, srahi, bardak gibi suyla ilgili olanlar kategorisi oluturacak kelimelere de oka yer verilir. Divandaki, su yorumcularna I, II, dikilitalara, barmaya adl iirlerin dorudan suya ilikin olmas, rkek rmaklara, deltada, beklemi bir paket cgarann son umuduna adl iirlerin su kelimesi zerine younlamas, terleyene ve susuzluka adl iirlerde ise Hseyin, Hasan, l, susuzluk kelimeleriyle Kerbel gndermelerinin bulunmas su zerine dnmeyi 51

gerekli klar. Uyarn, su kelimesine geni bir temsil alan kazandrd yapt boyunca akarsuya vgde bulunmasnn, halk devrimi izleiyle ve yaptn biimierik zellikleriyle balantsn kurmak anlaml olacaktr. A. Divanda Akarsu Eretilemesi ve Su Klt Divanda su kelimesinin neyi temsil ettiini saptamak iin su yorumcularna adl iirden yola kmak doru olur, nk iirin bal suyu yorumlamak isteyenlere eklinde de anlalabilir. Zbeyde enderin, Turgut Uyarn Hayat, Sanat, iirleri zerine Bir Aratrma adl doktora tezinde, airin su yorumcularna II adl iirinin, hayat ve insan tanma abas iinde tkenip giden airleri anlattn syler. Turgut Uyar iirinde su, hayatn semboldr. irler de su yani hayat yorumcusudur (82) diyen enderinnin sz konusu iire ve Turgut Uyar iirinde suya yklenen temsil zelliine ynelik son derece s bir yorum getirdii, bundan ok daha fazlasnn olduu grlecektir.

su yorumcularna II 1- biz bir para acemi bir su yorumcusuyuz teden beriden dayankllk tarz durmadan 2- ellerimiz bir trk gibi yle kendiliinden uzun bir gndz farkedenlerin en sonuncusuyuz 3- ay batar, nk rzgr bir menekeye dnr, biliriz bunu nk mavi gzl ve deli sekiz kardein onuncusuyuz 4- ah byk tarla, ah byk deniz, ah byk alg, bil! senin en son alacan biimin sabrl yontucusuyuz 5- sezgilerimiz ve ellerimiz sonsuz bir alkanlk gibi. lerde akn ve tberklozun ve uranyumun bulucusuyuz 6- karalarmz ve aklarmz bir duvar ykmaktr, anlatlr biz, lgn bir yryn en tetik yolcusuyuz

52

7- eririz tkeniriz, toplanr yaratrz. Bu bize aktr biz belki de en uzun yaamal bir suyuz. (26)

2. oul kiinin sesinden yazlan iir, bizi tanmlayan beyitlerden oluur. Dayankllk, trk, fark etmek, en son biimin yontucusu olmak, duvar ykmak, lgn bir yry, toplanp yaratmak ifadelerinden yola karak suyun halk olduu sylenebilir. Ayrca btn beyitlere egemen olan biz de halktr, nk biz belki de en uzun yaamal bir suyuz dizesi bir yana, yorumcusuyuz, sonuncusuyuz, onuncusuyuz... eklindeki dizilime sahip olan iir suyuz redifi stne kurulmutur. Beyitlerdeki zne ve yklemlere baklrsa bu daha net grlecektir zne Yklem yorumcusuyuz sonuncusuyuz onuncusuyuz biz yontucusuyuz bulucusuyuz yolcusuyuz suyuz Bu emann zeti, biz suyuz cmlesidir. iirin ilk beytinde biz bir para acemi bir su yorumcusuyuz denildii hatrlanacak olursa, kendini yorumlayan bir sudan bahsedilmekte olduu anlalr. Ancak bu su biraz acemidir. Dayankllk, sabr, kendiliindenlik, kardelik gibi erdemlere sahip olmakla birlikte, sonsuz bir alkanlk olan sezgileri ve elleri yznden tberklozu ve uranyumu ancak gelecekte bulacaktr. Kendini yorumlamakta gsterdii acemilik, uzun bir gndz fark etmek konusunda sonuncu klar onu. iirin ilk beytini, biz bir para acemi bir halkz eklinde okumak airin halktan beklentisinin daha yksek olduunu 53

gsterirken, son beyti biz belki de en uzun yaamal bir halkz eklinde okumak da halktan yana umutlu olduunu ifade eder. airin, kendi gcnn farknda olan, hakkn arayan, sanatsal ve bilimsel alanlarda byk yaptlar ortaya koyan bir halk dledii, oysa halkn bir araya gelme konusunda gecikmesi yznden dlerinin ertelendii barmaya adl iirde de aka grlmektedir. suyun ekirdei nedir elbet yine bir sudur / insann gz ve gzya engine bir sudur beytiyle balayan iir, bunca yl karlatk ama yetmedi demek bize /nk sandk ki herkes kendi kendine bir sudur beytiyle iletisini verir (30). Halkn ekirdei olan insan, kendini tek bana bir su olarak algladndan, engin kelimesiyle iaret edilen byk suyun, yani halkn olumasn engeller. yleyse Uyarn, nce su falna bakar gibi yorumlamaya alt, sonra bara bara syledii, halkn olmad, rgtlenmi bilinli kitleler oluturmaddr. Bu yzden bararak sokak ve kr kesimlerinin dikkatini ekmek ister. bardk sokak ve kr kesimleri kulak verdiler / barmamz nk bir herifin tfeine bir sudur der (30). Burada su harekete geirici gc temsil eder. Kitap boyunca vlen suyun akan, alayan, dalardan doruklardan inen hareket halindeki su oluuna dikkat etmek gerekir. dikilitalara adl iir, balkonlar bir suya alr szgelii bu iyidir / bir austos terlemesine kar szgelii su iyidir (29) eklindeki doldurma ya da airin deyiiyle szgelii yazlm beyitle balar. iyidir redifli iirde, iyi olmalar dolaysyla anlanlar yle ematize edilebilir:

54

su uykusu ne u ne bu paltosu-arzusu akarsu akarsu iyidir

su uykusu ne u ne bu paltosu-arzusu akarsu akarsu

iirin, neyi deitirir arzularn yerli yerinde olmas / kalkmak iyidir, tamak iyidir, akarsu iyidir diyen 5. beyti bir eyleri deitirmek iin arzulamann yetmeyeceini, harekete gemek gerektiini vurgular. Uykuya, paltoya, arzuya eklenen su deil akarsu iyidir. ey direnmek, korkmamak gllere gllere git / oralarda anlarsn kemerler ve akarsu iyidir (29) denilen son beyitte gl, durgun olmas dolaysyla direnmek ve korkmamak gibi savunma durumlaryla ilikilendirilir (29). Akarsu ise hcumdur ve gllere gidildiinde anlalacaktr ki durgun olan deil, akan su iyidir. Divanda su, hareketli olanlar ve olmayanlar olarak o kadar kesin bir biimde ayrlmtr ki tam anlamyla bir tutarllktan bahsedilebilir. Akarsuyun eanlamllar olan rmak ve nehirle, avlan, yamur olumlanrken, durgun su olan gl ve bataklk olumsuzlanr. Suyun kesilmesi, kynn olmamas kt durumlardr. susuzluka adl iir, hseyin de ld lr, hasan da ld lr / len ve dirilen o bitmez insana gel (47) diyerek tek bana olan insan, daha byk ve kalabalk bir insan kavramna arr. stelik bunu gel redifiyle yaparak Mevlnnn gel arsna gndermede bulunur. Burada ar tasavvufi bir boyutla birlikte, sosyalist bir boyut tar. deltada adl iir ise, gel ey akmakta, atele ok beklemi kavm / hazr olmalym, dalardan doruklardan o byk nehir geliyor beytiyle biter (49). air akarsuya neden tutkun olduunu

55

kitabn son iiri bombo bir sayfaya fahriyede u dizelerle anlatr: ben akar suya neden tutkunum nk akardr durmaz / bir suyu seslendirenin terli gzya akardr durmaz (86). Halk seslendiren Uyarn akarsuya tutkusu durgunluka olan dmanlndan gelir. sulfata iin yaplan zmlemede durgun suyun hastalk rettii sylenmiti. su yorumcularna I de biz duralm, biz srekliyiz duralm / duruklua, tberkloza ve uranyuma kar (25) diyen air, durukluun karsnda durmaktan sz eder. Divanda suyun bu kadar ne karlmas, yaratclk atfedilmesinden dolay byk bir kutsiyet tayan halkla zdeletirilmesi su kltyle birlikte dnlebilir. Turgut Akpnar, Eski ve Bugnk Trklerde Su-Klt ve detler balkl yazsnda, insanlarn dnce ve inanlarnda suyun balangtan beri ok nemli bir yeri olduunu belirtir. Yaratl efsanelerinde ve kutsal kitaplarda nce yalnzca suyun olmasna, dier btn canllara hayat vermesine deinen yazar, Ab- Hayat imi Hzrn edebiyata yansmasndan sz eder (59). Yazara gre, lmszl salayabilen su bazen de lmn ta kendisi olmaktadr. Korkun seller, gemileri yutan dalgalar, lgnca akt iin binlerce canly alp srkleyen rmaklar, insanlarda tm bunlarn canl ve ruh tayan varlklar olduu inancn yaratmtr. Akpnar, baz lkelerde insanlarn sulu olup olmadklarn anlamak iin ok scak veya ok souk suya batrlarak ilahi bir denemeden geirildiklerini belirtir. nsanlarca suya verilen kymetin ve ona kar duyulan saygnn ve ondan olan korkunun sonunda, suyun kutsal bir varlk olduu inanc domutur (61) diyen yazar, Eski Msrda gnahlarn temizleyicisi olan Nil sularndan, Perslerin rmaklara iemek, tkrmek gibi hareketleri asla yapmadklarndan, Tibet halknn ounun ykanmadndan bahseder. Akpnarn, Cengiz Han yasasndan aktard

56

maddelere gre, giyildii ve iyice ypranmad srece elbiseleri ykamak, su almak iin bir kap kullanmayp suya elleri daldrmak yasaktr ve kim su iine ierse lmle cezalandrlr (63). eitli rneklerle Orta Asyadaki Trk kavimlerinde su-kltnn etkilerini ayrntl biimde anlatan Akpnar, Anadoluda suyun kutsallyla ilgili detlere de ok sayda rnek verir. Suyu kutsal bulduklar iin tala abdest alan ya da akarsularn stnden atlayan halklar vardr. Tahtaclarn su konusundaki yasaklarndan bahseden Akpnar, Trkiyenin baz Alevi evrelerinde benzeri detlere rastlandn vurgulayarak, Bat ve Gney Bat Anadoluda, Erzurum, Tunceli gibi ehirlerde, gebe ve yrkler arasnda, Edremit amc ky Tahtaclar ve Kzlba Karakeili yrklerinde suyun kutsallyla ilgili pratiklerin devam etmekte olduunu syler (80). Turgut Akpnar, yazsnn sonu blmnde, bu inan ve detlerden bazlarn az da olsa koruyup yaatanlarn heterodoks zmreler olduunu, bu inanlarn Snni slm dncesiyle aykr dtn yazar. Akpnara gre suyla ilgili ok yaygn ve toplumun her zmresine girmi detler de vardr. Su falna bakma, yolculua kann arkasndan su dkme, hdrellezde ktlara yazlm niyetleri suya atma, su verene su gibi aziz ol deme, Trk milletinin tarihte olduu gibi bugn de suyu kutsal grdnn kantlardr (81). Uyarn Divannda suyla ilgili beyitlerin tm su kltyle ilikilendirilemez elbette, hatt bazen su kltne dair inanlarn tersini neren dizeler de vardr. Buradaki ama, airin halk baka bir eyle deil de suyla zdeletirmesinin sebebinin, suyun halk iin kutsal bir varlk, bir klt, bir deer olmasyla ilgisini kurmaktr. sen bir yaz gzelisin, yapraklarn eki, suda ykanrsan / portakal incinir, ttn utanr, incirler kanar (13), bulurum bilirim en solgun ann bir gln / sularn yapt beyaz kann bir gln (15), biz belki acemi bir su yorumcusuyuz / teden beriden dayankllk tarz durmadan (26), sular topraa dklr otlar donanr

57

serpilir / rmaklar amurlu rmaklar iner dalardan gelir (35), su gneye yneldi hazdan iekle birlik aktlar / hazr bulunanlar pimanlkla kalubelsn tand (63), ey yaz gecesi gel artk gidelim suya girelim / nk biliyorum sahici o elindeki kartal kanad (65) , ey canmn gftesi eylln ikinci haftasyd o sra / bana glmseyerek getirdiin bir bardak suydu o sra (73) beyitleri, suda ykanmak, suya girmek, suyun canl bir varlk olarak alglanmas ve kutsal saylmas konusunda airin su-kltnden kalma baz izleri kullandn gsteren rneklerden sadece birkadr. Hasan, Hseyin, susuzluk kelimeleriyle yaplan Kerbel gndermelerini ieren terleyene ve susuzluka adl iirlerse, tezin son blmnde ele alnacak heterodoksi kavramyla ilikilendirilebilecei iin ayrca nemlidir. hseyinin hasann ateini bir humma gibi duyup / bir l susuzluunu ve ak anar gibi terleyen (45) eklindeki beyit, Turgut Akpnarn gnmz Trkiyesinde su-klt detlerinin heterodoks evreler tarafndan srdrlmekte olduuna ynelik szleriyle birlikte dnlebilir. airin, susuzluka adl iirinin 2. beytinde, elleri koku datrd nasl bir koku / suya gel kana gel bir yeni hasana gel demesi ve ayn iirin 5. beytinin, ne yap yap hazrla kendini anladn m / ne yap yap mesel stp dkndn sularla bile bana gel dizelerinden olumas, sukltnn kitaptaki izlek asndan etkin bir rol olduunu sylemek iin yeterlidir. Uyar, Naci elikle yapt syleide yle der: [B]ir eylemin sloganlar ancak iirle yerletirilebilir. Ne var ki bu da ou zaman kt iirlerle olur. nk byk kalabalk pratiktir, kolaylk ister. stelik hakldr da bunda. Bu yzden ls yoktur bunun. Trk halkn Divana kendi iirsel ve insan deerleriyle yanstmaya altm. (394)

58

Dolaysyla bir halk devrimi izleini yazan Uyarn, halkn kutsal bildii suyu halka zde klmas buna balanabilir. nk suya verilen deer, halkn deerlerinden belki de en eski ve en kalc olandr. Kitaptaki hemen hemen btn iirlerde suyun kutsall zerine dizeler kuran air, bir eylemin sloganlarn yerletirmek iin kt iirler yazmadan, suyu, yani halkn ok iyi bildii, kavrad bir varl yaptnn merkezine koyarak halka anlad pratik ve kolay malzemeyi vermi olur. Bataklk ya da kirletilmi olmad srece su her durumda kutsaldr, ancak izlek balamnda suyun ykc ve yeniden canlandrc gcne ihtiya duyularak akarsu ne karlmtr.

B. deolojinin Taycs Olarak Biim Uyarn, zellikle akarsuyu vmesi, durgun suyun ya da durukluun karsnda olmas, Divan iiri hakkndaki dnceleriyle yakndan ilgilidir. Fatih zgvenin yapt syleide air yle syler: Divan iiri be yz yl srd. Halk edebiyat hl srp gidiyor. Bu bir anlamda duraan bir toplum belirtisidir (107). airin divan iiri geleneini olumsuzlad ve devrimci bir ierii, olumsuzlad gelenein biimiyle yazmay setii aktr. yleyse bombo bir sayfaya fahriye iirinde bitmez bir uzunhava sanrs verdiler bana (86) diyen Uyarn, eletirdii divan iiri biimini kullanmas ve bu biimi devrimci bir ierikle doldurmas ne anlama gelir? Terry Eagleton, Eletiri ve deoloji adl kitabnda T.S. Eliotun orak lkesini (The Waste Land) deerlendirirken, yaptn biimiyle ierii arasndaki eliki zerinde durur. Eagletona gre orak lkenin paralanm ierii kltrel ayrma yaantsn taklit ederken, btnletirici mitolojik biimleri byle bir kn almasn ima etmektedir. Bu estetik uyumsuzluk iinde Eliotn, The

59

Waste Landde anlatt Avrupa burjuva toplumu kriziyle belirsiz ilikisinin izlerini bulmak mmkndr diyen Eagleton, konuyu Eliotn iiriyle ilikisi balamnda kendi konumu sorusundan, benimsedii toplumdaki konumu sorusuna eker ve The Waste Landi reten ideolojinin aka grld yer, iirin biim ve ierik arasndaki bo blgesindedir: Kozmik kaytszl ile sulu ibirlii arasnda der (192-93). Eagletonn kozmik kaytszlk ve sulu ibirliinden kast, Eliotn kozmopolit avant-garde bir air olarak Lloyd Bankasnn, elitist kltrnn koullarn tehdit ederken bile pratikte onu garantileyen ekonomik sistemi destekleyen alkan bir hizmetkr olmasdr. nk Eliot, Lloyds Bankde yksek dereceli bir memurdur (192). Eagleton, bir ideoloji tarafndan retilen orak lkenin kendisinin de bir ideoloji rettiini, ancak bunun kltrel ayrmann deil, kltrel bilginin ideolojisi olduunu syler. Gerekte iirin anlamlandrd, Avrupann k veya bereket kltleri deil, fakat kendi zel atflarnn bir sergilemesidir diyen Eagleton, iirin anlamna erimeye alan okurun, iirin srekli sahne dna iaret etmesi karsnda ardn ve bylece farknda olmadan ulat anlam yle ifade eder: Kltrler ker, fakat kltr varln srdrmeye devam eder ve biimi de The Waste Landdir (193). Yazara gre, iirin gsterme kodlar gsterilenleriyle eliir: nk eer tarih gerekten ksrlk ise eser varolmazd ve eer eser var ise ancak kendi ieriini rtk biimde olumsuzlayarak varolmutur. iirin kendini iptal eden statsn, ideolojik ne nereden kt bilmecesinin iareti sayan Eagleton, Eer tarih deersiz ve tkenmi ise kltr nereden kaynaklanyor? sorusunu sorar (193). Eagletonn, orak lkenin ideolojisini gerici ierik ilerici biim sorunsalnda aramas, Turgut Uyarn Divanndaki biim ierik uyumazl zerine dnmek iin nemli k noktalar sunar. Divanda, orak lkede grnenin

60

tam tersine, ierik ilerici, biim eskidir. Uyar, bir yandan Osmanl iirinin biimini kullanrken, dier yandan onu devrimci bir ierikle doldurarak bu biimin aldn ima eder. Uyarn biimi olumsuzlamas, Eagletonun Edebiyat Eletirisi zerine adl yaptnda Lukacsdan aktard sanatta ideoloji soyutlanabilir zde deil yaptn biiminde aranmaldr (38) gryle temellendirilebilir. deolojinin taycs olan biim olumsuzlandnda, Uyara gre duraan bir toplumun belirtisi olarak yzyllarca srm divan iiri biimini var eden ideoloji olumsuzlanmaktadr. Bu ideoloji, Walter Andrewsn Yabanclam Benin arks adl yazsnda belirttii zere, despotik ynetimin varln garantileyen bir ideolojidir ve devlet ynetiminde, askerlikte, gnlk yaam pratiklerinde olduu gibi, mazmunlar, kurallar ve kodlarla rl divan iirinde de kendisini gsterir (118). Rauf Mutluayla yapt syleide Osmanl uygarln, an doldurmu (6) bir uygarlk olarak tanmlayan Uyara gre, kp gitmi olan Osmanldan geriye yararlanlacak bir ey kalmamtr ve Divanda hemen her iirin derin yapsn kuran sreklilik toplumsal sorunlar balamnda olsa da, Eagletonn dedii gibi kltrler ker ama kltr devam eder yargsn retir. Uyarn, kltrn devamlln toplumsal sorunlarn devamll olarak ele almas, airin divan iiri karsndaki konumu ve benimsedii toplumdaki konumuyla ilikilendirilebilir. Uyar, Osmanl kltrn sahiplenmedii gibi, Divan iiriyle bir iliki kurmadn, gelenekten yararlanmak gibi bir amac olmadn da vurgulamtr. airin Divan iirine kar tavr, onu km bir uygarln simgesi olarak grp reddetmektir. Bir harita subaynn olu olan Uyar, 1947-1958 yllar arasnda Trk Silahl Kuvvetleri iin alan bir subaydr. 1958de kendi isteiyle istifa etmi olsa da, airin dnce yaps asker babas ve okuduu askeri okullar tarafndan byk oranda belirlenir. Osmanlda olduu gibi Trkiye Cumhuriyetinde de ordu, devletin en byk gc

61

ve resmi ideolojisinin koruyucusudur. Bu nokta, Uyarn Divan iirine bakyla, Trkiye Cumhuriyeti resmi ideolojisinin Divan iirine bak arasnda bir benzerlik olduu iin nemlidir. Victoria Holbrook, Akn Okunmaz Kylar adl kitabnn giriinde, Osmanl Devletinin ardnda brakt ok sayda politik birimden Trkiye Cumhuriyeti de dahil- hibirinin resmi syleminde bu kltre sahip kmadn, Osmanl kltrn kendi gemii olarak kurmadn belirtir (12). Holbrooka gre, Osmanl iiri, modernletiriciler tarafndan km imparatorluun iareti olarak grlmtr (61). Walter Andrews, Yabanclam Benin arksnda modern Trkiyenin resmi syleminde Osmanl iiri genellikle gerici, kar-devrimci ve Bat-kart bir simge olmutur der (107). Kitap-lk dergisinde yaymlanan, Divan Edebiyat Hortlak Deil Muhteem Bir Hayalettir adl syleide, Ebubekir Erolu, Gven Turan, Hilmi Yavuz, Mehmet Kalpakl ve Talt Halman, Cumhuriyet sonrasnda Osmanl edebiyatnn konumunu incelemeye alrlar. Hilmi Yavuz, Cumhuriyet dnemi edebiyatnn Osmanldan kalan ne varsa hepsine bir tr kartlk olarak baktn, Cumhuriyet iirinin de divan iirinin bir tr olumsuzlamas biiminde alglandn syler (5). Yavuz, 1940lara, 50lere kadar Cumhuriyet dnemi iirinin divan iiriyle ok fazla iliki kurmadn, 1950den sonra Birinci Yeninin gzden dmeye balad, iiri byk bir bolua gtrd fark edildikten sonra Trk iirinin geleneine dnme konusunda bir ivme kazandn belirtir. Ksaca Cumhuriyetin ilk yllarnda, yani 1930lar ve 1940larda resmi edebiyatn Divan iirini dolama sokmamak konusunda zel bir abas olduunu dnyorum der (6). 1950lerden sonra gelenee dn olmusa da bu dnn doas zerinde durmak gerektiini belirten Yavuz, Cumhuriyet iirinin Osmanl iirini reddederek ie balam olmasnn getirdii yanl anlalmalarn divan iiri geleneinden yararlanmay da olumsuz etkilediini

62

vurgular. Yavuza gre gelenekten yararlanma Behet Necatigil ve Asaf Hlet elebi ile gereklemi, bunlarn dnda kalan airlerse Divan iirini yeterince kavrayp modern balamda dntrme iktidarna sahip olamamtr. Attil lhan ve Turgut Uyarn da sadece bir tr nomina olarak, bir tr ad olarak Divan iirinden yararlandklarn syleyebilirim (6) diyen Yavuz, Divan iirini reddeden Cumhuriyet iirinin bu airler zerinde etkili olduunu savunur. Trk Dil Kurumu tarafndan karlan Trk Dili dergisinin 1960larn sonlarnda yaymlanan saylarnda, Divan iirinin bizim iirimiz olup olmadn, okullarda okutulup okutulamayacan tartan yazlarn hl yer alyor olmas da bu balamda nemlidir. Agah Srr Levendin 1969da yaymlad Eski Eserlerimizden Hangilerini Genlere Okutabiliriz? balkl yazsnda Osmanl edebiyatna ait rnlerin genlere okutulmadan baz ilemlerden gemesi gerektii savunulur. Sanat deeri tayan, genlere faydal olacak yaptlar bulunmal, Trk dncesinin geliim tarihi ve Trk toplumunun eitli ihtiyalaryla ilgili olanlar seilmelidir. Genlere okutulacak yaptlarn seimini neredeyse olanaksz hle getiren Levend, edebiyat ve kltr tarihimizin lmez denilebilecek eserlerini bulup tantmak gerektiini bildiren yazsn yle bitirir: Ancak bunlar, genel kltrmzle ilgili olmal ve usta bir yazarn kaleminden km bulunmaldr. Eserleri bu gerein altnda dikkatle setikten sonradr ki, bunlar olduu gibi bugnk dilimize aktaracak kiileri arayp bulmalyz (3). Levendin bu szlerinde eski yaptlarn Trk dncesi, dil, yararllk gibi konular balamnda ne tr bir ayklamadan geirildii grlebilir. Benzer bir neri Abdlbaki Glpnarlnn Divan Edebiyat Beyanndadr adl kitabnda da yer alr. Divan iirinin yararsz ezberci bilgilere dayandn belirten Glpnarl, Peki amma, ne yapalm hi mi okutmayalm bu edebiyat? diye sorar

63

(121) ve beyitlerden oluturulacak antolojilerin okutulmasn nerir. Ancak rnek diye gsterdii beyitlerin de bir sr gereksiz bilgiye sahip olmay zorunlu klacan syleyen Glpnarl, Divan edebiyatnn sadece bir bilgi ve ihtisas ii olduuna karar vererek bu iin uzmanlara braklmas gerektiini syler (128) . Divan iirinin Cumhuriyet devrimleriyle elien bir yap olarak alglanmasn en iyi anlatan cmleler ise Nurullah Atan Eski iir ve Devrim balkl yazsnda geer: yi bilelim, biz urada burada divan iirlerini okuyup ocuklarmza okuttuka, karcigr, nihavendi, rast dinledike devrimi baltalyoruz, eskiye dnyoruz (80). Uyar, Dost dergisinin Ulusal Edebiyat in Akoturumunda, Btn kurumlaryla bir dzeni, yeni bir dzen kurma adna deitirdik. O yzden devrimlere bal, yeni bir kltr yaratmak zorundayz. Geleneklere dnmeyi de birtakm mdahalelerle deil, sanatlarn kiiliine brakmalyz der. Zaten gelenein de yzde yz ulusal olmadn belirten air, devrimlerden sonra, yeni bir kltr iin birikimin baladn sanyorum. Ulusal edebiyat adna yapabileceimiz, bu birikime bir hz ve halk bir bilin kazandrmak olmaldr der (23). Uyarn Divan iirine kar tutumunu devrimlerle gelen anlayn yani onu km imparatorluun simgesi olarak gsterdii sylenen Cumhuriyet ideolojisinin belirledii ortadadr. Osmanly sorunlarn gemii olarak gren Uyar, bir yandan Divannda kurduu halk devrimi izleiyle 1970lerin iktidarn iirsel dzlemde tehdit ederken, dier yandan ayn iktidarn kltr politikasyla uyumu olur. Biimin olumsuzlanmas yoluyla Osmanl ideolojisinin olumsuzlanmasndan baka, biimin, merkezden doan Divan iirinin toplumun katmanlar arasnda yaylarak daha dk bir estetik performansla yeniden retilmesiyle oluan halk iirine yakn durmas, Walter Andrews ve Irene Markoffun birlikte yazdklar

64

Poetry, The Arts, And Group Ethos In The Ideology Of The Otoman Empire (Osmanl mparatorluu deolojisinde iir, Sanat ve Grup Ethosu) balkl makalede ileri srdkleri grlerle deerlendirilebilir. Osmanl yksek kltrn oluturan etkenlerin hzla deien toplumsal gereklerden bamsz olmadn, toplumun merkez ve evre gibi ayr katmanlar olsa da bunlarn arasnda birtakm balar bulunduunu belirten Andrews ve Markoff, baz sembollere bakarak Osmanl ideolojisini anlamaya alr (28). Osmanl z kimlii iinde, e merkezlilik ve para btnl olarak ifade edilebilecek soyut yaplarn, edebiyatta, bahe sslemesinde, mimaride, hal desenlerinde, toplumun rgtleniinde ve daha pek ok alanda kendini gsterdiini belirten Andrews ve Markoff (34), bu yaplarn ideolojiyi yarattn ya da ideolojinin bu yaplarda izi olduunu vurgular (30-31). Andrews ve Markoff Divan iirinden ve halk iirinden eitli rnekler gstererek emerkezlilik ve para btnlnn toplumun iki katmannda da grldn ne srerek, bu kavramlarn Osmanl ideolojisiyle ilgisini kurarlar. Buna gre, Osmanl devleti ok dinli, ok paral bir sistemi ynetebilmek iin bnyesindeki farkl gruplarn farkllklarn hogryle karlamtr. ktidarn farkllklara izin veren hogrs her grubun kendi iinde kapal bir btn oluturmasn salamtr. Her grup kendi kapal yaam iinde inan ve detlerini srdrr ama ayn zamanda merkezi ynetimin kk bir rnei gibidir. Kendi iinde bir iktidar vardr ancak despotik ynetime kar da sorumluluklarn bilir. Grubun iindekiler kendi durumlarnn en iyi olduunu dnrler ve darda kalanlar tehdit unsuru olarak alglarlar. Yani her grup iin belirleyici snrlar, duvarlar vardr. Andrews ve Markoff bu durumu Divan iirlerinde anlatlan bahenin iindekiler ve dndakiler ile ve Karagz oyunlarndaki perdenin nndekiler ve arkasndakilerle aklar, kendi iindeki kapal guruba rnek olarak Alevleri ve Alev edebiyatn

65

seerler. Bylece her grup belirlenmi snrlarnn iinde kendi dinleri, inanlar, det ve gelenekleriyle kalr, birleip byme ve iktidar tehdit etme riski tamazlar. Andrews ve Markoff, bu ideolojinin Cumhuriyete kadar deimediini belirtirler (58-60). Uyarn Divannda baskn biimde ne kan halk bir araya getirmek abas, Hasan, Hseyin, Kerbel gndermeleriyle heterodoks zmreye arda bulunulmas, Osmanlnn paral yapy koruma ideolojisine kar bilinli bir tavr gibidir. sonsuz biime adl iirinde oysa son provasn yapyoruz bir byk destann / sonsuz bir biim olacak o herkes katlnca (24) diyen Uyar, rubaisinde tarla, tapan, rgat, esnaf btn komularn alp gkyzyle bulumaya gider (55) ve dzenbozana adl iirini eskitir bayramlar ve trenleri / bir adam gelir bir dzeni bozar kalr beytiyle bitirir (34) . Grlyor ki Uyar, Divan iiri biimini bitmez bir uzunhava diyerek olumsuzlamak yoluyla Osmanl ideolojisini olumsuzlamakta yani biimi ideolojinin arac olarak kullanmaktadr ve bu biimi halk bir araya getirecek ve halkn deerlerini yanstacak bir ierikle doldurarak ta Osmanlnn emezlilik ve para btnl yaplaryla ileyen ideolojisini hedef almaktadr. Uyarn merkez karsnda evreyi temsil etmesi ve bunu Divann biimini arasallatrarak yapmas tezin son blmnde daha da aklk kazanacaktr.

66

BLM III

DVANDA TARH VE BM

imdi bir uzak gemii anm sahici bir iektir o iek dipdiri ergenliini bak hanidir veriyor (deltada 49)

Divan hakknda yazan eletirmenlerin dikkat ektikleri noktalardan belki de en nemlisi yaptn tarihsel iermeleridir. Kemal Tahirin Turgut Uyarn Kitab Dolaysyla Tarih ve iirimiz balkl yazsnda Divan, yeni grlerle, gelecei aydnlatacak yeni deerlendirmelerle Osmanl tarihine dnen bir yapt olarak selamladna tezin giri blmnde yer verilmiti. Kemal Bek, Turgut Uyarn Divannda Gelenek ve iir balkl yazsnda, Divanda arkaplan ok geni, tarihle toplumla ban koparmayan Turgut Uyar syleminin grldn belirtir (230). baharat yolu, meclis-i mebusana, SDBDa kaside ve salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye adl iirler Divanda tarihin biimle ilikisini kavramak iin nemlidir. Divanda, Uyarn zellikle II. Abdlhamid dnemine younlat grlr. salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye adl iirin II. Abdlhamid dnemini konu edinmesi, meclis-i mebusana ve bozkr tayfasdr adl iirlerde Sultan Abdlhamide gndermelerin bulunmas, Uyarn Divannn ana izlei olan halk devrimi asndan II. Abdlhamid dneminin ne ifade ettiini sorgulamay gerekli klar. Tezin bu blmnde salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye adl iir zmlenecek ve yaptta Sultan Abdlhamide

67

gndermeler ieren dier iirlerden de faydalanlarak Divanda tarihin biimle ilikisi aratrlacaktr. Ancak bu zmlemeye gemeden nce baharat yolu ve SDBDa kaside adl iirleri ksaca deerlendirmek faydal olur. baharat yolu krk sekiz beyitten oluan uzun bir iirdir. Geni arm evreninde, Dou-Bat arasndaki ticari/kltrel ilikileri, coraf keifler sonrasnda hzla deien dnya medeniyetlerini, savalar, isyanlar, hal seferlerini, smrgecilii, feodaliteden kapitalizme uzanan sreci barndrr. Doan Hzlan, Turgut Uyar zerine Divani Notlarnda baharat yolunun Piri Reisin haritas kadar etkileyici, eski ve bir o kadar da yeni olduunu syler. iirde bir tarih izildiini vurgulayan Hzlan, Bu iirin haritas yaplabilir, insanyla, ekonomisiyle, Baharat Yolunun btn serveniyle der (78-79). Gerekten de Uyar baharat yoluyla, tarihin iirletirilmesinin baarl bir rneini verir ve iiri tarih metinleriyle okumak beyitlerde anlatlanlar byk oranda anlalr klar. Burada baharat yolunun ayrntl bir zmlemesi yaplmayacaktr, ancak iirin Divana ne katt nemlidir. Mesud Kkkalay, Coraf Keifler ve Ekonomiler Avrupa ve Osmanl Devleti adl yaptnda, Hadramutun baharat ormanlarnda balayp Mekkeye varan Baharat Yolunun burada kola ayrldn syler. Birincisi Filistin ve Finike limanlarna, ikincisi Mezopotamyaya, ncs ise Msra ular (199). Baharat Yolundan ciddi bir ticari gelir salayan Osmanl mparatorluu, 15 ve 16. yzyllarda gerekleen corafi keifler srasnda yeni ticaret yollarnn bulunmas, pek ve Baharat yollarnn nemini kaybetmesiyle ekonomik anlamda bir darbe alrken, artk Mslman-Trk unsurlara baml olmakszn ticaret yapabilen Avrupa lkelerinin ekonomileri gelimeye balar (197). Uyarn Haritasz bir corafya henz, kansz bir araclk / nk Akdeniz acemilere ve byk odalara

68

ak (56) beytiyle ifade ettii corafi keifler ncesindeki durumdur. Keiflerle deien ticaret ilikileri ise Baharat yolu bir gn elbet daha da ksalacakt / o scak lkeler ve baharlar onlarn olacakt (59) dizeleriyle anlatlr. Avrupann kendine smrgeler yaratmas, mallar iin yeni pazarlar oluturmas ise Byk avclarla kaplan dii ve pazar toplayan / kadnlarn ve ocuklarn azar azar toplayan (59) dizelerinde ifadesini bulur. pek ve Baharat yollarnn nemini kaybetmesiyle bu ticaret yollar zerinde yaayan halkn isiz kalmasnn Cell isyanlaryla ilikisini kuran pek ok kaynak vardr ve Uyar, Bir okamayd koca gzl Akdenizin rzgr /zeytinleri karartrd bir Cellnin hassas topuklar (61) dizeleriyle bunu da dile getirir. Papazlar, krallar ve Avrupann btn kopuklar / gkleri sevmenin ve glleri sevmenin lkesine vard (62) dizelerinin Hal Seferlerine gnderme yaptn sylemek yanl olmaz. baharat yolunu yapttaki devrim izleine ekleyen, Neyin varsa gitti gidecek kadir bilmez metropollere / imdi ananasa, bibere, daha sonra petrollere (59) beytinden sonraki be beyitte hazrlk ve devrim motiflerinin grlmesidir. Bu beyitlerden ikisi Divann ilk iiri olan ve halka devrim ars yaplan mnacatta da kullanlan beyitlerdir. Sonunda yeniden geldiler, ekmek ve irkettiler / ok uzak gittiler, Baharat Yolunun sonuna gittiler (61) eklindeki beyit ise, Uyarn 1970de bir halk devrimi izlei yaratmak iin gemii nasl kullandn ortaya koyar. Yzyllar nce ananasa ve bibere giden bugn petrole gitmektedir, dn Hal ordusu olarak gelenler bugn irketler olarak gelmitir. Btn bunlar yaptta, tarih boyunca deierek tekrar eden birtakm yaplar, gemiin yanklanan yanlglar olarak kurgulanmtr. yoku yola iirinde Osmanlnn szde egemenliindeki Yemenle Trkiyenin szde egemenliindeki Mu-Tatvan yolu paralellii de bu balamda hatrlanmaldr.

69

Divann tarihsel ierii asndan nemli iirlerden biri de SDBDa kasidedir. Kemal Bek bu iirde Osmanl toplumsal yaamnda Avrupaya dnn simgesi olan Lle Dnemi artrlmaktadr: Toplumsal yaamda, gerek bir dnmdr bu dnem ve air, iirinin btn beyitlerinde bu (olumlu) dnm vurgulamaktadr der (231). Uyarn bu iirde Lle Devrine younlat saptamas dorudur, ancak bu devre kar olumlu bir yaklam olduu sylenemez. Uyar, Lle Devri airi olarak bilinen Nedimi ve iirlerinde bu devri oka ileyen Yahya Kemal Beyatly metinler araslk yoluyla olumsuzlar. Uyarn, yenilik hareketlerinin salt stanbulla snrl kalmasna getirdii bir eletiri olarak okunabilecek u beyit, tezin drdnc blmnde ilenen merkez-evre kopukluu sorunsal iin de deerlendirilecektir: bahar hep bir an sanlr nerde olsa gerektir aslnda / stanbul mesirelerinde ve Muta ayndr tad (65). iirde, hazr bulunanlar tamlamasyla kodlanan bir zneler grubu vardr. Lirik benin iir boyunca kendisini bu znelerden ayrd grlr. hazr bulunanlar davranp saatlerini kurdular bahara / ey dirili sana kurulmu saatlerim kanad (64), avlananlar aa budayanlar sularnz bir rmakta / yavaa geldim durdum beklediklerim kanad (64), hazr bulunanlarn hepsi evet dediler el baladlar / benim hepsinin stnde iliklenmeyen dmelerin kanad (65) beyitlerinde, kendisini Sdbdda avlanp aa budayarak elenen, olup bitene el pene divan durup alk tutan bir topluluun karsnda konumlayan muhalif ses duyulmaktadr. Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye adl yaptnda Sultan III. Ahmet ile Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paann son on iki yllk ynetimini kapsayan Lle Devrinde (1718-1730) yaptrlan Sdbd kasrlarn, saraylar, baheleri, heykel ve emeleri anlatr. Boazii ve Hali evresindeki topraklar padiah tarafndan akrabalarna ve ynetici snf yelerine datlarak buralar

70

zenginler iin yerleim blgeleri oldular. Saraylar ve kkleri evreleyen bahelerde Osmanllar birbirleriyle lks yarna girdiler (287). Prof. Dr. Mnir Aktepe ise, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Kthane ve Sadbd balkl yazsnda, Kthane mesiresi ve Sdbd elencelerinin uzun srmediini, baz devlet adamlarna ve bunlarn yaaylarna kar halk arasnda oluan isyanlarn pek ok kiinin lmne neden olduunu yazar (93). 28 Eyll 1730da Patrona Halil isyan srasnda Sdbd byk hasar grm, buradaki kkler, saraylar ve heykeller yklmtr (93). Stanford Shaw, isyan hakknda unlar yazar: Patrona Halil ve be arkada Bayezid Camii nnde padiah ve sadrazamn Snn topraklarn dinsizlere vererek eriat inediklerini ileri srdler. evrelerine bir kalabalk toplaynca Et Meydanndaki yeni yenieri klasna yrdler. Bu yry srasnda yzlerce sivil ve asker de kendilerine katlmlard. Sadrazama gcenik olan ulema snf ve dierleri isyan destekledirler. Damat brahim Paa ile arkadalarnn ban istediler. (293) SDBDa kaside, halk ayaklanmasyla biten bir dnemin anlatlmas asndan Divann izleine uygundur. Uyar, bu ayaklanmay ve sonundaki ykm olumlayacak herhangi bir dize kurmamtr. Ancak kanad redifi, sahici mi o elinde tuttuun kartal kanad / sen tuttun acdan benim ellerim kanad beytinde geen kartal kanad tamlamas, isyan artran eler olarak yer alr. nk elde tutulan, actan ve kanatan kartal kanad haner metaforu olarak da okunabilir. Kemal Bek, iirin ilk alt beytini kapsayan tand redifli blmnde doann deimesinin ve buna paralel olarak da anlayn deimesinin, sonraki on bir beyitten oluan kanad redifli blmde ise ak acsnn anlatldn syler (234). Bekin

71

kanad redifli blm iin syledikleri kabul edilemezdir. nk hazr bulunanlara yneltilen eletiriden, Nedim ve Yahya Kemalin olumsuzlanmasndan, stanbul Mu denkliini kuran muhalif sylemden karlacak birincil sonu SDBDa kasidenin, Batllama, lks/sefa/elence ve Patrona syanyla belleklere kaznan Lle Devrinin bir eit deerlendirmesi olduudur.

A. salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye Salihat- nisvan, Ferit Develliolunun Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgatinde, dindar, iffetli, temiz mslman kadnlar olarak tanmlanmakta (917), Saffet (Safvet) ise saflk, temizlik, paklk anlamlaryla yer almaktadr (910). iirdeki anlatc ses byle bir kadnn sesidir ve kapanm bir an olaylarn karmak bir biimde anlatr.

salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye 1- hatrlarm bir akam bir yokua durmutum iri atlarnz macard dantelleriniz alman 2- ne gksuda blbl dinlemek ne abdlhak inasi bey plk bir sevgi geerdi arasra iimden o zaman 3- siz ne zaman ldnz allahakna yani ne zaman kirli karlar bile erimemiti haber yoktu nisandan 4- rt paayd deli rtye kmt ad osmanl ordusunda o zaman hamitti padiah kocamn byklar kocaman 5- o gnlerde her ey akp giderdi biz de aardk hrriyet merutiyet otuzbir mart falan filan 6- gemiler de yle boazdan aa boazdan yukar byklarn burard umursamazd paa kocam o zaman 7- rt paayd sakallyd belki sadece sakallyd ki sakallar gemiinde herhalde bir orman

72

8- bir oul bir kz iki gelin bir damat isvire lozan nasl aladm ben bilirim bir yangnn ardndan 9- uykularm blnyor artk u kona bekliyorum syle ey muhabbet kuunun ty syle lm ne zaman 10- hep bir eylere baktm bir eyleri korudum kzdm kzgnd haremi vard sakallyd rt paa o zaman 11- hatrlarm bir akam bir yokua durmutum iri atlarnz macard dantelleriniz alman 12-bahriye nazr tevfik paa mtarekeler filan dnya nasl ekilirdi ayaklarmn altndan 13-annemin sonsuz giysileri bir tel bileyen tramvay ben ne gzel ocuktum yalnzlklarn ardndan 14- yenikyde bir yal fatihte evler aykl bir zaman rt paayd ad Yldzda ve dmekede kahraman 15- herkes ne zaman lr elbet glnn solduu akam aldm anlayamadm ldm anlayamadm almadm akam 16- daha nce hi lmedim temmuzum ve incilerimle gksuyu klarla terif ettiimiz akam 17- ne zaman glm solar ne zaman deniz ne zaman akam ne zaman gemilerdi ne zamand paa kocam 18- artk baucum dinlendirir bir amdann ssn syle ey gksu akam hafz burhan lm ne zaman 19- mevltlar okunur dalgalar kalr bir geminin ardndan ldm ben saffet hanmefendi salihat- nisvandan (67-69)

Kemal Bek, Turgut Uyarn Divannda Gelenek ve iir balkl yazsnda bir bayapt olarak kabul ettii bu iirin, kendisinden nce gelen meclis-i mebusana adl iir gibi yklemeli bir iir olduuna deinir ve eski bir stanbul hanmefendisinin yaamna duyarl bir bak olduunu syler (237). Kemal Bekin Saffet Hanmla meclis-i mebusan birlikte dnmesi ince bir dikkat olmakla birlikte bir eksiklii de iinde tar. nk bu iki iiri bir arada tutan, yklemeden

73

nce devamllktr. meclis-i mebusanann, ve kralm bykl ve osmanl kocalar dizesiyle, bitti kurtulmadk imdi ses yok hatrlayn / bir kadn sesi, olmam bir yaz akamn resimleyen (66) eklindeki son beyti Saffet Hanm ve anlatacaklarn hazrlar. Kemal Bek, iirdeki anlatm uygulaym, btnyle bilinak uygulaymdr diyerek bu tekniin daha ok akl melekeleri yerinde olmayan bunalml kiilerin i dnyalarn anlatmak iin kullanlan ada bir teknik olduuna deinir (238). Saffet Hanmefendinin, kendisinden ok nce lm olan hayatn anlatmak iin daha iyi bir yol bulunamayacan syleyen yazar, iirin dizelerini son derece kesin ifadelerle yorumlar. Saffet Hanmlarn atlarnn Macar cinsi olduunu, Alman dantelleri kullandklarn syler ve bunu Saffet Hanmn varlkl bir aileye mensup olmas eklinde deerlendirir. ne gksuda blbl dinlemek ne abdlhak inasi bey dizesini Saffet Hanmn o zamanlar hibir eyi umursamamasna balar. Yazarn iir zerine yapt u yorumlara da katlmak mmkn deildir: Kocas kocaman bykl, Hamitin ordusunda Deli Rt Paa adyla anlan zabitmi. Yllar yllar kovalam. Hrriyet ilan edilmi, 31 Mart olay olmu. Sonra igal ve gemiler de yle boazdan aa boazdan yukar. Paaysa bu durumu umursamadan byklarn burarm. Rt Paa gr sakallym. (Cumhuriyetten sonra) oullar ve kzlar svireye, Lozana yerlemiler. (237) salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye adl iirin, byk oranda tarihsel gndermeler ierdii aktr, ancak bu gndermeler hakknda konuabilmek iin iirin ayrntl bir zmlemesini yapmak gerekir. ncelikle, iirdeki fiilleri bir tabloda toplamak, anlatlanlarn hangi zamana ait olduklar konusunda fikir

74

verecektir. iirdeki fiillerden 10u gemie ait hikye bileik zaman, 10u gemi zaman, 8i geni zaman ve 2si imdiki zaman kipleriyle ekimlenmitir. kisi de, uykularm blnyor artk u kona bekliyorum / syle ey muhabbet kuunun ty syle lm ne zaman eklindeki 9. beyitte geen imdiki zaman kiplerinden anlald zere anlatc imdiki zamandadr, ancak iir gemite yaanm olaylarn hikyesi biiminde grnr.

Beyit

Hikye bileik Zaman durmutum geerdi, erimemiti kmt giderdi aardk

Gemi Zaman

Geni Zaman hatrlarm

1 2 3 4 5

ldnz

burard umursamazd

7 8 9 10 baktm korudum kzdm 11 12 13 durmutum ekilirdi hatrlarm bilirim

75

14 15 aldm anlayamadm(x2) ldm 16 17 18 19 ldm lmedim solar dinlendirir okunur kalr lr

ldm, lmedim, ldm kararszln yaayan Saffet Hanmefendinin l ya da diri olduu kesinlenemez, ancak srarla hatrlarm (x2), bilirim demesine karlk byk bir hafza buhran iinde olduu aktr. iirde on kere tekrarlanan ne zaman sorusu da, anlatcnn hatrlama sorunu olduunun gstergesidir. Drt kere tekrarlanan o zamana karlk 14. beyitte geen ve gemiin yeterince aydnlk olmadn ifade eden aykl bir zaman tamlamas bu gr destekler. yleyse Saffet Hanmn, anlatt olaylarn zamanlarn, kiilerini birbirine kartrma olasl ok yksektir. Bu durumda Rt Paann Saffet Hanmn kocas olduu sylenemez. Nitekim iirde Rt Paa sakal kelimesiyle kodlanrken Saffet Hanmn kocas byk kelimesiyle kodlanmtr. rt paayd deli rtye kmt ad osmanl ordusunda / o zaman hamitti padiah kocamn byklar kocaman eklindeki 4. beyitle, rt paayd sakallyd belki sadece sakallyd / ki sakallar gemiinde herhalde bir orman eklindeki 7. beyitte byk ve sakal kelimeleriyle ayrlan iki farkl kii olduu saptanabilir. 6. beytin 2. dizesinde byklarn burard umursamazd paa kocam o zaman denilirken, 10. beytin 2.

76

dizesinde kzgnd haremi vard sakallyd rt paa o zaman denilmektedir. iirdeki kiilikleri ve erevelenen zaman tespit edebilmek iin tarihsel gndermesi olan kelime ve kelime gruplarn beklemek faydal olacaktr. 1. macar atlar, alman danteller, gksuda blbl dinlemek, Abdlhak inasi Bey 2. rt paa, osmanl ordusu, hamitti padiah, Yldzda ve dmekede kahraman, merutiyet, otuzbir mart, mtarekeler, bahriye nazr tevfik paa 3. gemiler boazdan aa boazdan yukar, hrriyet, isvire lozan, hafz burhan Beyitlerde ad geen kiiler ve olaylar, yukarda verilen fiil tablosuyla birlikte dnldnde kimin hangi zamana ait olduu aklk kazanr. Mesel, Hafz Burhan anlatc sesin imdiki zamanndadr. Hikyelenen zamana ait kii ve olaylarnsa byk oranda II. Abdlhamid dnemine (saltanat 1876-1909) ait olduu grlr. Yukardaki betimleme beini deerlendirmek iirin derin yapsn kavramak asndan nemlidir. 1. Macar atlar, Alman danteller, Gksuda blbl dinlemek ve Abdlhak inasi Beyden oluan birinci betimleme bei, Tanzimat Dnemiyle balayan Batllama dncesinin yaam pratiklerine yansyan simgelerini ierir. Macar atlar, Alman danteller ve Gksu gezmeleri dnemin st snflarnn tketim alkanlklarn ve yaam tarzn yanstr. Abdlhak inasi Beyin, Abdlhak inasi Hisar (1883-1963) olduu aktr. Yazarn, Fahim Bey ve Biz adl yaptnn kadn karakterinin ad Saffettir ve bu yaptla iir arasnda metinler aras balantlar vardr. iirdeki anlatc sesin bir hatrlama (zaman) problemi olduu yukarda sylenmiti. iirde srekli tekrarlanan ne zaman, o zaman ifadeleri ve hafza buhrann yanstan aykl bir zaman tamlamas Fahim Bey ve Bizin genellikle u tarz cmlelerle balayan blmleriyle iliki kurar: Bu daima gnee uyan bir saatin kullanld, onun batt ann tam on iki sayld ve akam ezan balad m

77

saatlerin on ikiye ayar edildii zamanlard (25). Bu, merutiyetin ikinci ilniyle balam bir teebbsi ahs modasnn devam ettii, o vakte kadar devlet kapsna balanp bir maala geinmeyi dileyen biroklarnn bu havaya uyduklar ve artk refahlarn devlet kaplarnn dnda aramaya heves ettikleri zamanlard (46). Yirmi iki ksa blmden oluan Fahim Bey ve Bizde, zamanlard diye biten bir paragrafla balamayan blmlerse Ben o zamanlar, Aradan zaman, bir hayli zaman geti, Ben de uzun bir zaman iinde gibi cmlelerle balar. Sha Ouzertemin, Modern Edebiyat ve Abdlhak inasi Hisarn Szl Yaz Serveni balkl makalesi, Uyarn iiriyle bu yapt arasndaki balantlar anlamak ve arin Abdlhak inasi Hisarn yaptyla neden iliki kurduunu kavramak iin nemli deerlendirmeler ierir. Ouzertem, Hisarn hemen hemen btn kitaplarn ocukluk dneminden airane anlar tarznda kaleme aldn aktarr. k dnemi stanbul aristokrasisinin dnya gr, gnlk yaants, hal ve hareket tarz hakknda bilgi edinmek isteyenler Hisarn yaptlarnda bu st tabakadan birinin bak asn bulacaklar, o perspektiften sunulmu bu antropoloji hazinesi karsnda byleneceklerdir de diyen Ouzertem, Hisarn Trkiyenin modern yaantsna, onun adiletiini sylemek dnda bir ilgi gstermediini belirtir. Ouzerteme gre, Hisarda gemi, bellek araclyla blnmeden bugne tand, yani zaman bilinci farkllamam bir sreklilik gsterdii iin modernlemenin getirdii gemiten kopma ve imdiki zamana deer verme anlayna rastlanmaz (115). Ouzertem, baz eletirmenlerin Hisarn yaptlarn hatra kategorisine sokma eiliminde olduklarn syler (117) ve bu yaptlarda en sk karlalan kelimelerin hlya, hayal,hafza, hatra olmasn modernncesi bir edebiyat gryle ilikilendirir. Bu kelimelerin artrd deneyim ufkunu romantik air Coleridgein fantezi ile imgelem arasnda yapt ayrmla ele

78

alan Ouzertem, Okurlar, Hisarn yaptlarnda amalanann bellein fantezili kullanm araclyla zaman ve mekndan kurtulma olduunu bilirler der (118-19). Uyarn salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye iirini deerlendirmek asndan bir baka nemli balant ise, Ouzertemin, Hisarda en sk rastlanan iki zaman kipinin, -mili gemi ve geni zamann hikyesi olduunu (124) ve bu kullanm sayesinde yazarn yaptlarndaki gizemli, byl atmosferi elde ettiini sylemesidir (126). iirin fiil yapsn gemi zamann hikyesi ve geni zaman kipleriyle ekimlenmi fiillerin oluturduu yukarda sylenmi, anlatcnn imdiki zamanda yaamasna karn iirde imdiki zamanda ekimlenmi yalnzca iki fiil olduu belirtilmiti. Saffet Hanmn azndan gemiin hikyelenmesi srasnda zamanlarn, kiilerin birbirine karmas, Ouzertemin, Hisarn yaptlar iin syledii gizemli, byl atmosferi salamakta, Saffet Hanmn gemite yaayan ve imdiki zamanla ilgilenmeyen bir karakter olduunu gstermektedir. Naci elikle yapt syleide, Benim Saffet Hanmefendinin kiiliinde, eski yaaya zendiim elbette dnlmemelidir. Ben bir bozukluu, bir alkanty, bir gel-giti yazmak istedim (394) diyen Uyarn, bu gel-giti yazarken Abdlhak inasi Hisarn, Fahim Bey ve Biz adl yaptndan byk oranda yararlandn, bu yapttaki genel havay, zaman algsn, yine bu yapttan gelen bir karakter olan Saffet Hanmla birlikte iirini kurmakta kulland aktr. Sha Ouzertemin de yazsnda belirttii gibi, son Osmanl saylabilecek Hisar (116), modern zamanlarda yaymlad kitaplarnda, o zamanlarn olaylarn deil de gemite kalm bir yaam ilemi, Boazii Mehtaplar, Gemi Zaman Fkralar, Boazii Yallarna Dair adl kitaplarnda imparatorluun son dnemlerini yaayan stanbulu ve st snflar anlatmtr. Bu yzden, Trkiyenin sol aydnlarnn genellikle

79

muhafazakar bulduklar Hisar, k dnemindeki olaylar yazmak isteyen Uyara, Ouzertemin, k dnemi stanbul aristokrasisinin dnya gr, gnlk yaants, hal ve hareket tarz hakknda bilgi edinmek isteyenler Hisarn yaptlarnda bu st tabakadan birinin bak asn bulacaklar yorumuyla rten bir perspektif sunmutur. Uyarn bu perspektifle neleri anlatt ise daha ok ikinci betimleme bei ile aklk kazanacaktr. 2. kinci bekte yer alan Rt ve Tevfik Paalar iin yaptmz aratrmalar sonucunda iirdeki ereveye uyan bir bilgiye ulalamamtr. Osmanl ordusunda ad deli rtye kan bir Rt Paaya ve bahriye nazr olmu bir Tevfik Paaya rastlanmamtr. Sultan Abdlhamidin notlarndan oluan Siyasi Hatratm adl yaptn Sultan Abdlhamitin Hayat balkl giriinde, Abdlhamit clsu srasnda Kanun-u Esas (anayasa) yi tehir etmi, bir Meclis-i Umum ve bir Kanun-u Esasnin vkel meclisinde tetkikini istemiti. Kanun-u Esas mnakaalar Sadrazam Rt Paann istifasna sebep olur (15) yazmaktadr. Abdlhamid dnemi balamadan nce sadrazamlk grevini yrten (Mtercim) Rt Paann iirdeki Rt Paa olduunu iddia edecek zel bir veri yoktur. iirde ad mtarekelerle anlan Tevfik Paa ise mtareke dneminde maliye nazrl yapm olan Mehmet Tevfik Bireni akla getirir. Birenin anlar, Arma Yaynlar tarafndan, Bir Devlet Adamnn Mehmet Tevfik Beyin (Biren) II. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke Devri Anlar adyla iki cilt olarak yaymlanmtr. Ancak Mehmet Tevfik Bey de bahriye nazrl grevinde bulunmamtr. Tarihte bu adlar tayan pek ok paalar olmas bir yana, iir tarihsel gerekliklerle tam olarak rtmek gibi bir ama gtmez. Burada temel alnmas gereken, II. Abdlhamidle ilgili olan gndermelerin tutarlldr. Merutiyet ve Abdlhamidin dmesinde pay olan Otuzbir Mart olaylar iirde

80

anlatlan dnemi netletirdii gibi, Yldz ve dmekede kahraman ifadesi de Abdlhamidle dorudan balant kurar. Necdet Sakaolu, padiahlarn yaamlarn anlatt Bu Mlkn Sultanlar adl kitabnda, Abdlhamidin vaktinin nerdeyse tamamn Yldz Saraynda geirdiini belirtir ve yle yazar: Dolmabahe Sarayn, kendisinden nceki iki padiahn burada tahttan indirilmi olmalar yznden gvenlikli bulmuyordu. ok iyi korumaya alnan, pavyonlar ve alma brolar eklenen Yldz Kasrna ekildi. [....] Kendisini deta Yldza hapseden II. Abdlhamid, dar kmyor; ylda iki kez, bayram namaz iin Beiktataki Sinan Paa Camiine iniyor, bir kez Erturul istimbotuyla denizden Topkap Sarayna Hrka-i erif ziyaretine gidiyor, Cuma selamlklar ise sarayn nne yaptrd Hamidiye Camiinde dzenleniyordu. (478-79) Ayn dizenin devamnda geen dmekede kahraman ifadesi ise II. Abdlhamid dneminde yaanan 1897 Osmanl Yunan Savayla ilgilidir. Cezmi Eraslann Dorular ve Yanllaryla Sultan II. Abdlhamid adl almasnda sz konusu savan balangc ve geliimiyle ilgili ayrntl bilgi verilir. Kitapta geen u cmleler dizede ad anlan Dmekenin tarihteki yerini anlamak asndan nemlidir: Mevzi savalardan sonra harbin kaderini belirleyen mcadele Dmekede oldu. 17 Maysta Ethem Paa ve Kurmay Bakan Seyfullah Paann gayretleri ile Yunanllar yenilip Dmeke zaptedildi. Artk Osmanl ordularna Atina yolu almt (43). Eraslan, Yunanistan almak iin bu zaferin askeri engelleri ortadan kaldrdn, ancak bu sefer de siyasi engellerin ortaya ktn belirtir. Rus ar ve dier devletler Abdlhamidden sava durdurmasn isterler ve Abdlhamid bu basklara dayanamayarak anlamaya varr. Yazar, Abdlhamidin isteklerini

81

gerekletirmeden mtareke yapm olmasnn tarihte bir hata olarak yorumlandn syler (43). Btn slm leminin enlikler yaparak kutlad bu zaferin sonunda Osmanl devletinin hak ettii kazanc almasna engel olunmutur ve Eraslana gre, bunda Osmanlnn siyasi zayfl ile Abdlhamidin Yunanllarla savamak istememesi rol oynamtr (44). Bu bilgilerin nda Turgut Uyarn Yldzda ve dmekede kahraman diyerek biraz da alay ettii Rt Paa deil, olsa olsa II. Abdlhamiddir. iir boyunca zel adlarn hibiri byk harfle balatlmad hlde Yldz byk yazlm ve da eki de yukardan virglle ayrlarak kullanlmtr. Yldza yaplan bu vurgunun sebebi aktr. Yldzda ve dmekede gsterilen kahramanlk, Abdlhamidin suikast korkular ve siyasi ekingenlikleriyle tezat oluturmalar balamnda ironik saylabilecek ifadelere dnr. Rt Paann adnn getii nerdeyse her dizede sakallaryla birlikte anlmas, ki sakallar gemiinde herhalde bir orman dizesiyle birlikte, Osmanl sultanlarnn gr sakallarna, slm dini ve halifelik nosyonlarna gndermede bulunduu gibi Abdlhamid dneminde bir hayli zarar gren ormanlar da artrr. Daha nce Saffet Hanmn anlattklaryla balantl olduu belirtilen meclis-i mebusana adl iirin ilk beyti, aldm bir knunusniyi bir gzel inceledim / rstem paa kanunuesasi ve air nedim (66) eklindedir. iirin geri kalan ksmnda meclis-i mebusana adyla ilikilendirilebilecek bir veri yokmu gibi grnr. eriini de tarihsel olaylardan ok gndelik hayata ait basit bir yk oluturur. iirdeki meclis-i mebusan ve kanunuesasi kelimeleri salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye iirindeki pek ok kelime gibi, Abdlhamid dnemine gndermelerdir. Kemal Bek, meclis-i mebusana iin, Resmi tarihe bir kar k mdr bu iirde ilenen? iir Knunusni ile Kanunuesasi

82

arasndaki ses benzerliinden doan szck oyununa ve birbirleriyle, ikisi de insansal olular dnda hibir ilgi bulunmayan anlam kartlna dayanr yorumunu yapar (235) ve iirdeki konunun bu iki szcn kartlndan karldn syler. Kanunuesasi: resmiyet; resmi tarih; Knunusni: Ocak aynn eski ad; resmiyete gelmeyen aydr (235). iirde resmi tarihe bir kar k olduunu sylemek ar yorum olacaktr, ancak kann- ess yerine knn- snnin incelendii 1.beyitte ince bir alay ve eletiri olduu aktr. aldm bir knunusniyi bir gzel inceledim / rstem paa kanunuesasi ve air nedim eklindeki beyitte ad anlan Nedimin (1681-1730) yaad dnem dnlrse Meclis-i Mebusan ve kann- essden ok nceye rastlad grlr. Bunun da Saffet Hanmn zamanlar ve dnemleri birbirine kartran bir kiilik olarak kurgulanmasndan kaynakland dnlebilir. iirin devamnda stanbuldan bahsedilmesi Nedimin stanbul iin yazd mehur kasideyi hatrlatr. Der-Vasf- Sa'd-bd u stanbul Der-Zmn- Medh-i brahm P adl kaside Bu ehri Sitanbul ki b-misl behdur / Bir sengine yekpare Acem mlki feddur beytiyle balar ve stanbulun her kesini, her yapsn ver (Nedim Divan 22). Osmanl tarihi boyunca payitaht olarak yceltilen stanbulun karsna Uyar, iirin 2. beytinde meyyit yokuu alaturkas ve pera dzmecesi dizesini koyarak eletirisini srdrr. Ayrca iirin, ve kralm bykl ve osmanl kocalar / alp gelirlerdi geceyi bir arkcnn sesinden (66) beytinde de ark formunun usta airi Nedim arkc olarak anlr. Kann- ess yerine knn- snnin inceleniyor olmas, bir eit nemsememe, ciddiye almama vurgusu tasa da, baskn olarak Abdlhamidin tahta karken ilan ve kabul ettii Kann- essnin geersiz klnmas, Meclis-i Mebusann kapatlmas ve Abdlhamidin uzun sreli istibdad ynetiminin balamasyla ilikilendirilmelidir.

83

bozkr tayfasdr adl iirin 2. beytinde pederim bahriye tayfas hamidiye salgnnda / ld. anam da ld bense t urdan geldim (72) denilir. Bu beyitte geen hamidiye kelimesi yine Abdlhamidi iaret eder. Sultanlar, yaptrdklar mimari eserleri ya da benzeri hizmetleri adlandrrken ounlukla kendi adlarn kullanrlar. Mesel Abdlmecidin yaptrdklar mecidiye, Mehmed Readn yaptrdklar readiye diye adlandrlr. Necdet Sakaolu, Abdlhamidle ilgili yazd blmde, II. Abdlhamid adna stanbulda ve baka kentlerde Hamidiye n adl rnein Hamidiye Suyu, Hamidiye mektebi vb- birok eme, cami, kla, okul vardr. Kalpl bir fes formuna da Hamidiye denilmitir der (486). Sonra daha ayrntl olarak ele alnacak olan bozkr tayfasdr adl iirde krsaldan (evre) kyya (merkeze) gelen biri anlatlr. Bu da Abdlhamidle ilgili bir baka konuyu, dou sorununu gndeme getirir. yoku yola adl iiri zmlerken Dou sorununa deinilmi, sorunun ne kadar eskilere dayandrld zerinde durulmu ve Mu-Tatvan yoluna dikkat ekilmiti. bozkr tayfasdr iirinde anlanHamidiye kelimesinden yola kldnda ve iirin talihsiz gn dnm, kuzeye gen lle derler / ben doudan gneyden yani ben burdan geldim denilen 4. beytindeki gney ve dou kelimelerinin iaret ettii blge dnldnde Hamidiye Alaylarndan da sz etmek gerekir. Cevdet Ergl, II. Abdlhamidin Dou Politikas ve Hamidiye Alaylar adl kitabnda, II. Abdlhamidin 1890larn banda lkedeki Krt potansiyelini itaat altna almak iin yeni bir yaplanma iinde olduunu ve Hamidiye Svari Alaylarn kurduunu yazar (9). Ergl, Hamidiye Alaylarnn kurulu amacn, bir trl denetim altna alnamayan Krt gebe airetlerinin kontrol edilmesini salamak gibi gerekelerle aklayan tarihiler olduunu syler (44). mparatorluun, zerinde etkili olamad, dzenli vergi demeyen airetlerin

84

yaad bu blgelerde Ermenilerin masonluk faaliyetleri de sorun yaratmaktadr ve Rusyann blgeyi istila etme tehlikesi vardr. Ergl, Hamidiye Alaylarnn kurulu amalarn yle zetler: Aknlarda airet glerinden faydalanmak ve memleketi korumakaskere alnamayan (bu grevden muaf) airetleri kendi iinde oluturulacak bir disiplin yapsyla Airet Alaylar halinde rgtlemek, merkezi otoriteyi tesis etmek; Dou Anadoluda Devletin etkin olabilecei yeni bir sosyo politik denge oluturmak; Ermeni faaliyetlerini engelleyip, Mslman halkla Ermeniler arasnda g dengesini tesis etmek, ngiliz politikasndan blgeyi korumak, Pan-slamizm politikasn yrtmek. (47) Abdlhamide bal olarak uzun sre etkinlik gsteren Hamidiye Alaylar, Cumhuriyetten sonra da bir sre devam etmitir. Ergln yazdna gre, II. Abdlhamid, Krtlerin asrlarca ihmal edildiini gndeme getirerek, onlar slm birlii siyaseti iinde yorularak kendisine Krtlerin babas dedirtircesine gven duygusunu topluluk zerinde iyice hissettirmitir (94). Yazar, Hamidiye Alaylarnn kuruluunun 1878 Berlin Antlamasnn erkes ve Krtlere emniyet, Ermenilere slahat ngren 61. maddesine uygun olarak gerekletiini belirtir (45) ve kitabn tamamnda Abdlhamidin bu uygulamasnn kardelik, slm, bar gibi kavramlar zerinde odaklandn syleyerek Abdlhamidi ver. Bu balamda yoku yola adl iire geri dnmek anlaml olur. Devletin, lkenin dou blgelerinde etkili olamadn ifade eden Mu-Tatvan yolunda gllere ve devlete inanrsan / ekyalar kanar kt donatml askerler kanar beyti ve padiahlar ve Mular kanar ifadeleri aklk kazanr.

85

3. betimleme bei, boazda seyreden gemiler, hrriyet, svire Lozan ve Hafz Burhandan oluur, nk bunlar daha sonraki dnemleri temsil ederler. Boazdaki gemiler igal altndaki stanbulu, hrriyet bamszlk savan ve svire Lozan ise 1923 ylnda svirenin Lozan ehrinde imzalanan Lozan Bar Anlamasn anlatmaktadr. Bu anlamada, lke snrlar, aznlklar, kapitlsyonlar, sava tazminatlar, borlar ve boazlar hakknda nemli kararlar alnmtr. Bu bek balamnda deerlendirilmesi gereken boazlarn durumudur. Lozan anlamasnda boazlardan gemilerin serbest geii karar alnm, Trkiye etkisiz klnmtr. Bu durum 1936 Montr Boazlar Szlemesine kadar byle kalr. gemiler de yle boazdan aa boazdan yukar dizesi bu bilgiyle okunabilir. Hafz Burhan ise yine Cumhuriyet dneminin en nl gazelhan olarak, iirin anlatcsnn kavrayamad imdiki zaman, yani Cumhuriyet dnemini temsil eder. Bu dnemi yaad hlde srekli gemii anan Saffet Hanm, modern dnemleri yaad hlde srekli gemii anlatan Abdlhak inasi Hisarla bulumu olur.

B. Tipikletirme, Homoloji ve rtme Balamnda II. Abdlhamid Dnemi Turgut Uyar birtakm toplumsal sorunlar zerine iirler kurarken, neden II. Abdlhamid dnemine youn gndermelerde bulunmutur? Bu soru, tipikletirme, rtme, ve homoloji kavramlarndan yola karak yantlanabilir. Raymond Williams, Marksizm ve Edebiyat adl yaptnda, 19. yzylda ideal tip kavramnn nemli karakterler, temel gler ve insan doasnn en derin katmanlar olarak grlen kahramanlar iin kullanldn syler (82). Daha sonra kavrama yeni gerekilik retileriyle badatrlan ve Marksizmde etkili olan farkl bir yorum getirilmitir. Bu yorumda tipik bir

86

karakterin ya da durumun tam temsilcisi ya da btn zelliklerini tayan-ok daha genel bir gereklii younlatran zgl bir kiilik anlamnda kullanlr (82). Toplumsal gerekliin dinamik bir sre olduundan ve tipikletirmeyle yanstlann da bu hareket olduundan sz eden Williams, Marksizme uyan tipiklik anlamnda, zgl bir biimde belirli bir tipte da vurulan toplumsal ve tarihsel gereklii oluturan srecin temel alndn syler (83). Bu anlamda Saffet Hanmn, olduka olayl bir dnem olan II. Abdlhamid dnemini, karmaa, kimlik bunalm, knt gibi duygular balamnda yanstan bir tipikliki olduu sylenebilir. Williams, Frankfurt Okulu ve Marksist yapsalclarn yaptlarnda grlen ve tip szcnn bir anlamyla ilgin balantlar olan rtme ve homoloji kavramlarna yer verir (83). rtmelerin, farkl zgl pratiklerdeki benzerlikler olduunu ve benzeyilerden ok andrmalar biiminde grldklerini syler (84). Yaam bilimlerinde gelitirilmi bir kavram olan homoloji ise kken ve gelimedeki rtme olarak tanmlanr. Genel homoloji, bir uzvun genel bir tiple ilikisi; seri homoloji, ilikili balant dzeyler; zel homoloji ise organizmann bir blmnn baka bir organizmann baka bir blmne karlk olmasdr. Andrmay, grn ve ilevdeki rtme olarak tanmlayan Williams, bu kavramlarn toplumsal ve kltrel zmlemelere uygulanabileceini, ancak bu uygulamann andrmal bir uygulama olduunu syler (85). rtme ve homolojiye dayal kltrel zmleme iin yazarn ekledikleri unlardr: Deiik zgl pratikler arasnda benzeyi ve andrmalar genellikle bir sre iinde tikel biimlerden genel bir biime doru ynelen ilikilerdir. Yerdeitirmi balantlar ve edeer yaplar gr dorudan gzlemlenebilir sreten ok etkin bir biimde tamamlanm tarihsel ve toplumsal yapsal zmlemeye dayanr. Bu

87

tr zmlemede genel bir biim belirginlemitir ve bu biim zgl durumlar yalnzca ierikde deil (belki de btnyle ierik dnda) zgl ve zerk ama sonuta ilikili biimlerde kendini gsterir. (85) rtme ve homolojinin zgl ilikiler olarak ortak kkenleri olan gerek toplumsal ilikilere rnek olduklarn ve tipik olann biimleri olarak deerlendirilebileceklerini yazan Williams (85), bu kavramlarla yaplacak bir zmlemenin bilinen bir toplum yapsndan ya da bilinen bir tarih hareketinden yola ktn syler (86). Yazara gre, aratrmac kltrel almalarda bu hareketin ya da yapnn rneklerini aratrabilecei gibi, rtmenin ok basit bir yanstma dncesini belirttii durumlarda, toplumsal dzen, bu dzenin ideolojisi ve kltrel biimleri arasndaki biimsel ya da yapsal homoloji aratrmasna da ynelebilir (86). Sultan II. Abdlhamid dneminin alkantl bir dnem oluu, demokratik bir ortam yaratma abalar, meclis-i mebusann alp kapatlmas, I. ve II. Merutiyetin ilan, Otuzbir Mart Olay ve Abdlhamidin bugnn ortalama aydnnn kafasnda istibdad kelimesiyle yazl olmas Uyarn bu dnemi Cumhuriyet Trkiyesindeki baz olaylar ve yaplarla ilikilendirdiini dndrr. Bernard Lewis, Trkiyede Demokrasi balkl yazsnda, demokratikleme hareketlerini Abdlhamid dnemiyle balatr. 1860-1870 Gen Osmanllarn anayasal hareketine, Merutiyeti ilan etme kouluyla tahta kan Abdlhamidin, ksa bir sre sonra meclisi feshedip 30 yllk istibdad dnemine giriine deinir. Lewis 1908 Jn Trk devrimi iin unlar syler: Trkiyede Jn Trkler nerdeyse en bandan itibaren hem lke iindeki anlamazlklarla, hem de d lkelerin mdahelesiyle mcadele etmek zorunda kaldlar. 1914te sava kt srada Jn

88

Trk rejimi, alaa edip yerini ald geleneksel bu yzden de bir lde snrl- otoriter rejimden daha baskc ve daha ykc bir otokrasi haline dnmt (13). Abdlhamidin Merutiyeti ilan ederek verdii zgrl ksa bir sre sonra geri almas ve tek kiilik keyfi, baskc ynetimine dnmesi bu balamda nemlidir. Kurtulu Kayal, Ordu ve Siyaset 27 Mays-12 Mart adl yaptnda, Trkiyede zgrlklerin tepeden geldii, belli bir mcadele sonucu gereklemedii iin baka mdahalelerle ortadan kaldrlmalarnn doal olduunu syler. Dolaysyla 12 Martta, 1961 Anayasas ile getirilen zgrlklerin snrlandrlmasna da tarihsel etkiler erevesinde bakmak gerekmektedir diyen Kayal, Batllama hareketinin bandan beri verilen zgrlklerin zaman iinde snrlandrlmasna, 1908de ttihat ve Terakkinin gerekletirmeyi amalad zgrlkleri ortadan kaldrmaya ynelik hareketleri rnek verir (201). Uyarn toplumsal yaplardaki, kltrel olaylardaki rtme ve homolojileri fark ettii ve fark ettirmeye alt aktr. Konunun, iir balamnda kinci Yeni iirinin ve dolaysyla Turgut Uyar iirinin iinde doup gelitii Demokrat Parti dnemiyle de ilikisi kurulabilir Asm Bezirci, kinci Yeni Olaynda kinci Yeninin toplumsal ortamn anlatrken u cmleleri kurar: Bu ortamn temel zellikleri bask ve bunalm szckleriyle zetlenebilir. Onun iin Birinci Yeni gibi kinci Yeniye de bask ve bunalm iiri denilmitir. (Ayn deyim, dikta altnda oluan Abdlhamit dneminin Servet-i Fnun, ttihat ve Terakki Frkas dneminin Fecr-i ti iiri iin de kullanlabilir (56). Bezircinin 50li yllar iin syledii bu szler 1970de yaymlanan Divan iin erken gibi grnr. Oysa Uyar, dnemin ou sanats gibi bu ortamda ekillenmitir ve 50ler gibi 60l yllar da toplumsal ve siyasi olaylar asndan olduka hareketli gemitir. airin iir servenini srdrd bu yllarn baskc,

89

sansrc, gazeteler kapatan, air ve yazarlar kovuturmaya uratan yaps Abdlhamid dneminin baskc ve sansrc yapsyla rtr. Son olarak, yapt boyunca devrime hazrlanan halkn bir eylem iinde betimlendii gemi gemi adl iirde geen ey yal gemi ey en salam ey klhan ey gelen / bir gzel rnek getir canterburry piskoposuna (85) beytine bakmak gerekir. Canterburry piskoposluu, Hristiyanlk aleminin en yetkili mercilerinden biridir ve ngiltere ile birlikte dnlmelidir. gemi, gemi iirinde, gelen bir gemiden, onun bozuk pusulasndan, dzmece hesaplarndan ve tanamayacak kadar ar bir yk olduundan bahsedilir. ncelikle iirin adnn gemi, gemi oluu, iirin iki ayr gemiye odaklandn dndrr. 11. beytin kim vard bir gn ahap gemilerle Msra dizesi, Canterburry piskoposuyla temsil edilen ngiltere balamnda Osmanlnn Msr sorununa iaret eder. Sultan Abdlaziz zamannda balayan Msr sorunu Abdlhamid dneminde yeniden alevlenmitir. Stanford Shaw, ngilterenin Msr igalini anlatrken skenderiye limanndaki ngiliz ve Fransz gemilerine halkn gsterdii tepkiden bahseder. Limandaki filolar gren halk galeyana gelip sokaklarda bulunan birka yabancy ldrmtr. Bu olay zerine ngiliz filosu komutan Amiral Seymour olaylarn durdurulmas iin bir ultimatom yaymlar, ancak ultimatom dikkate alnmaynca ehri bombardmana tutar (242). Bir dizi olay sonucunda ngiltere, Msr igal eder ve lke zerindeki egemenliini yetmi yl srdrr. Sleyman Kni rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi adl yaptnda, halkn skenderiye limanndaki gemilere tepkisinin nedenini yle anlatr: ngiltere ile Fransa Msr maliyesini, dolaysyla Msr idaresini mterek idare-kondominiom altna almlard (52). Sonuta Fransz gemileri liman terk eder ancak ngiliz filosu kalarak igali gerekletirir.

90

gemi, gemi iirinde geen gemilerden birinin, Canterburry piskoposu ve Msra giden gemilerden yola klarak ngiliz gemileri olduu sylenebilir. Dier gemi ise 1967, 68 ve 69 yllarnda birok renci hareketine neden olan Amerikan 6. filosunu artrr. Bu geminin, bir gzel rnek getir canterburry piskoposuna dizesiyle ilikisi ise stanbul limannda kald srece halkta tepkilerin olumas, sokaklarda kan olaylarda ok sayda rencinin, polisin ve yabanc askerlerin yaralanmasdr. Msr halk, lkelerinin idaresine ortak olamaya alan ngiliz ve Fransz gemilerine kar nasl bir tavr takndysa, Trkiyenin pek ok ehrindeki halk da emperyalist bir gc temsil eden 6. filoya kar benzer bir tavr gsterir. Elbette bunlar armsal nitelii ar basan deerlendirmelerdir ve iirdeki ipular bu deerlendirmeleri kesinlemeye yetmez. Ancak burada nemli olan, Uyarn Divandaki iirleri yazd yllarda yaanan eylemleri artrrken gemiteki benzer eylemlere de atfta bulunduunu kavramaktr. airin, tarihsel olaylar iirine tarken homolojik yaplardan, birbirini andran durumlardan yola kt, toplumsal/kltrel zmlemeler yapmak iin rtmeleri kulland Canterburry piskoposu tamlamasyla da pekiir. Uyar bu tamlamay da Abdlhak inasi Hisarn Fahim Bey ve Biz adl yaptndan almtr. Canterburry piskoposu Hisarn yaptnn Kk Ev ve Dnya Haberleri balkl blmnde yle geer: en uzakta gemi eylerin bile, [....] ister biz buz ktlesine arparak batan gemi Titanik olsun; taan nehir ister Mississipi ve ekilen nazr ister Sinyor Crispi olsun; bir kamyon altnda ezilen ba ister radyum kifi Msy Curienin kymetli kafas, vaz ve nasihat eden zat ister Canterburry bapiskoposu olsun; btn hdiselerin ilerinden nasl birbirleriyle alkal ve derinden nasl birbirlerine bal olduklarn izah edermi. (33)

91

Nitekim Uyar, Naci elikin, Son yllarn hikye ve romanlarnda da grlen tarihsel boyutlardan gnmze paralellik kurma abas sizce hangi hesaplama dncesinden domutur? sorusuna u szlerle cevap verir: Sylediiniz bu abay bir hesaplama olarak dnmyorum ben: ok gecikmi bir bilinlenme... Kurulmasna allan da paralellik deil, bir kendini bulma, kendini bir konuma, bir tarihsel konuma yerletirme abas. Tanzimatla girdiimiz byk aldan, imdi buluyor tepkisini bana kalrsa (395). Bu cmlelerde Uyar, dnemler arasnda bir paralellik kurduunu reddederek yaptndaki tarihsel gndermelerin bir bilinlenmeden, kendini tarihsel bir konuma yerletirme abasndan kaynaklandn syler. Divanda ncelikle biim yoluyla vurgulanan sreklilik ve bu sreklilik iinde tekrarlayan olaylarn, e ilevli birtakm yaplarn iaret edilmesi Uyarn, gecikmi bir bilinlenme, kendini bir tarihsel konuma yerletirme abas szleriyle uyuur ve bunun tarihsel boyutlardan gnmze paralellikler kurma eklinde deerlendirilmesinde bir saknca yoktur.

C. Tarihin Biimle likisi Uyar, Divann tarihsel gndermeler ieren iirlerinde biimi, farkl dnemlerdeki edeer yaplar gsterecek bir ayna gibi kullanmtr. Raymond Williamsn dedii gibi, homolojik zmlemelerde genel bir biim belirginleir ve bu biim zgl durumlar yalnzca ierikte deil, belki de btnyle ierik dnda, zgl ve zerk ama sonuta ilikili biimlerde gsterir (85). Uyar iin Divan iirinin biimi bu ilikiyi kurmann aracdr, nk bu biimin kendisi tarihtir ve tarihsel gndermelerin youn olmad iirlere bile tarihsel bir boyut kazandrr. Doan Hzlann yoku yola adl iir iin yapt saptama bu balamda nemlidir. Hzlan, Bana kalrsa bu iir Divan anlaynda yazlmasayd bu kadar etkileyici

92

olmazd ya da tarihi perspektif kazanmazd. nk iirin biimi ona bu zellii kazandrmtr der (77). Uyarn yapt boyunca kulland baz kelimeler de sz konusu etkinin olumasna katkda bulunmutur. Biim ve kelimelerle yaratlan bu etki, Hilmi Yavuzun Nzm: Ama ve Avangard balkl yazsndaki geleneksellik etkisi kavramsallatrmasndan yola karak deerlendirilebilir. Yavuz bu yazsnda, Nzm Hikmetin, Bir gerek alemdi grdn ey Celaleddin, heyula filan deil / Usuz bucaksz ve yaratlmad, ressam illet-i ula filan deil / Ve senin kzgn etinden kalan rubailerin en muhteemi; / Suret hemi zllest..., filan diye balayan deil rubaisini ele alr. Rubaide ateist ve materyalist bir dnya grnn dile getirildiini syleyen Hilmi Yavuz, bu Dnya gr, rbainin vezniyle deil, iirde kelimelerle retilen geleneksel bir ritmle sylenmitir der (61). Yavuza gre, iirde geen illet-i ula, suret hemi zllest gibi Arapa ve Farsa kelimeler, metinler araslk balamnda rubaiyi gemiteki semiyotik pratie eklemlemekte, hem de bir gelenek etkisi retmektedir (61). Yavuz, Nzm Hikmetin iirinin, yaznsalln bir ideolojik tekrardan deil bir formel alkanlktan aldn belirterek, Terry Eagletonn, Edebiyat yapt, tarihin derin izlerini tastamam edebi ynyle ortaya koyar, yksek dzeyde bir toplumsal belge olarak deil eklindeki szlerini alntlar (61). Turgut Uyarn Divannda geen darlbedayi, Rstem Paa, Osmanl ordusunda ad deli Rtye kan Rt Paa, terinievvel gibi kullanmlarn Yavuzun kavramsallatrmasyla gelenek etkisi deilse bile, tarihsellik etkisi yaratt sylenebilir. Biim de ayn ekilde tarihsellik etkisi yaratan bir araca dnr.

93

BLM IV

GEBE DVAN: TOPLUMSAL VE EDEB DZLEMDE MERKEZ-EVRE KOPUKLUU

kentlerin yani dzenin gelitirilir bir sevdas oysa biliriz ne u iyidir ne bu iyidir (dikilitalara 29)

Divandaki halk devrimi izleinin dnsel erevesini kuran konularn banda gelen merkez-evre kopukluunun biim ve ierik balamnda bir incelemesini yapmak, yaptta biimin hangi amala arasallatrldn saptamak iin nemli veriler sunacaktr. Turgut Uyar, Divan iiri biimiyle halk trklerini, stanbulla Muu, sarayla bozkr bir arada kullanp kar karya getirirken toplumsal ve edeb dzlemde merkezle evreyi denkletirmek ya da merkezi ne karmak abas iinde grnr. airin bu abay yaznsallatrrken nasl bir yol izledii ve biimin evreyi temsil edecek bir ara haline getirilmesi balk altnda ele alnacaktr.

A. Payitaht stanbula Kar Bozkr ve Gebeler Osmanl mparatorluu tarihinin byk bir blmnde siyasi, kltrel ve ticari merkez konumunda olan stanbulun, Divanda olumsuz ifadelerle anld, merkez otoriteyi simgeleyen saraya kar evreyi simgeleyen kelimelerin, merkezin karsnda evreyi ne karmak amacyla kullanld gze arpar. arlma

94

iirinde krda unutulmu bir Konyal adamdan sz eden air (10), ormann uultusu eittir kentin uultusuna, belki fazladr bile kentin usuna busuna (gemi, gemi 83) dizeleriyle, kentin ayrcalklarn u bu eklinde nemsizletirerek ifade eder. Uyar, SDBDa kaside, meclis-i mebusana adl iirlerinde, Lle Devri airi olarak anlan Nedime gndermelerde bulunur. Nedimin saraya yaknlyla tannan bir air olmas, pek ok iirinde Sadabad ve stanbulun gzelliklerini anlatmas bu gndermelerin sebebini oluturur. SDBDa kasideyi bahar hep bir an sanlr nerde olsa gerektir aslnda / stanbul mesirelerinde ve Muta ayndr tad (65) beytiyle bitiren Uyar, stanbulla Muu bahar balamnda denk grr. Ayn iirin 6. beytinde geen stanbulun yledir bahar, aresiz alk tuttular dizesinde, stanbulu saltanat ehri olarak iirlerine tayan ve ehrin eitli semtlerine gazeller yazan Yahya Kemal Beyatlya gndermeler vardr. Yahya Kemalin Erenkynde Bahar iirinde geen stanbulun yledir bahr ve Mhurdan Gazel iirinde geen Halk- Sadbd iki sahil boyunca fevc fevc / Vade- terifine alk tutarken drdan beytindeki (34) alk tutmak ifadelerini alp stanbulun yledir bahar, aresiz alk tuttular (63) eklinde bir dizeye dntrr. Sahil boyunca sralanan Sdbd halknn, iirde anlatlan gzelin geliine tuttuu alk, aresiz alk tuttular denilerek olumsuzlanr. Baharn stanbulda ve Muta ayn olduunu syleyen Uyar, krsalda yaayan insanlarla kentte yaayanlar da kar karya getirecek bir terminoloji kullanr. Kitabn tamamnda ayr ayr iirlerde geen ve merkezle evreyi ayran mekn ve kiiler bir tabloda gsterilebilir:

95

Merkezle lgili Meknlar saray, kervansaray, zindan, kent, medrese, ar, metropol, byk ehir, stanbul, Sadabad, bakentler, pera,

evreyle lgili kasaba, ky, tarla, bozkr, yayla, l, Mu, Konya, sokak, kr, orman, da, ayr

ahs ve Kurumlar

Padiah, kralie, sultan, soylu, valye, asker, Saffet Hanmefendi, Rt Paa, Tevfik Paa

rgat, Konyal, ekya, Cell, Cahil Beir, Hasan, Hseyin, savalar

. erif Mardin, Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri balkl yazsnda, 19. yzyldan nce Osmanl mparatorluunda temel kar karya gelmenin tek boyutlu olduunu ve her zaman merkezle evre arasndaki bir atma olarak ortaya ktn syler (38). Bu atmann eitli nedenleri zerinde duran Mardin, ncelikle imparatorluun blk prkln ele alr. Osmanl mparatorluu, miras yoluyla geen bir brokrasi ve feodal beylikler tarafndan deil de merkezden denetlenen bir ordu kurmakta baar gstermiti, ama Osmanl toplumu bu erevenin iine kolayca girip oturmuyordu diyen yazar, imparatorluun baz blmlerinde imparatorluk-ncesi soylular snfnn hl gl bir soy sop zincirlerinin olmasn, zerk glerinin temellerini hatrlatabilen dinsel tarikatlerin bulunmasn, ok saydaki etnik ve dinsel gruplar bu blk prkln sebepleri arasnda sayar (39). Mardine gre, Osmanl

96

taralar din sapknlklarna, kargaa karan tarikatlara, mesih olduunu ne srenler ve imparatorlukta hak iddia edenlere uygun bir yer olduunda, evre, ayaklanmalarn k noktas olma grevini yerine getirir ve btn bunlar merkezin gz yumduu bir yerelcilik denetiminde olur. nk Osmanl mparatorluu baa klmaz rgtlenme ileriyle ba baa kalm, imparatorluk geniledike karlalan yeni toplumsal kurumlarla, yerel trelere yasallk tanyarak etnik, dinsel, blgesel zelliklere ynelik mezkezsel olmayan bir uzlama sistemiyle iliki kurmutur. Mardin, bu gevek balarn ie yaradn gren Osmanlnn daha kapsaml bir btnletirmeye girimediini ve bu yzden merkezle evrenin birbirleriyle ok gevek balar iinde bulunan iki ayr dnya olduklarn syler (40). Yazar, bu toplumsal paralanmlkla birlikte Sultan ve resmi grevlileri ile Osmanl Anadolusunun yaps arasnda ortaya kan kar karya gelmeden sz eder. Mslman olmayan aznlk gruplar iinden kk yata alnp Mslman yaplarak yeteneine uygun bir grev iin yetitirilen bu grevliler, kul sisteminin bir paras olurlar ve vergi dememek gibi baz ayrt edici statleriyle halktan ayrlrlar (40-41). Mardinin merkez-evre kopukluu balamnda ele ald dier nedenler ise, merkezin askeri bir yapya sahip oluu (42), resmi grevlilerin ekonomiyi ve toplumu denetim altna alma iddias (43) ve eitim farkndan kaynaklanan kltrel kopukluktur (44). Uyarn Divanda vurgulad merkez/evre kopukluunun en nemli yannn kltrel kopukluk olduu sylenebilir. Rauf Mutluayla yapt syleide, iirin, halkn kendi deerleri kullanlmadan halka almasnn mmkn olabileceini sanmyorum. Bu yzyllardan bu yana srp gelen bir yn sorunla birlikte eitimdeki eitsizlie balanabilir (6) diyen Uyar, cahil beire iirinde Beirin cahilliini tam anlamyla yanstan bir sylem kullanarak krsal kesimdeki

97

insann eitimsizliini vurgular. Serbest mstezat grnts verilmi cahil beire iiri, anlamn son derece basit olmas ynnden kitaptaki dier iirlerden ayrlr. Beyitlerinin ounlukla doldurma olmasyla mani, trk formuna yaklaan iirin son tam beyti Beir, Beir, bir gn olur her ey deiir (32) mesajn ve umudunu tar. Haydar Erglen, ki iirden balkl yazsnda, Beirin her trl farknda oluun dnda yaad iin kendini Uyara tam anlamyla teslim etmi olduunu syler (46). Erglene gre, Beiri Beer diye okumak ve oalan bir umuda katlmak da mmkndr (47). erif Mardin, evre, resmi dzenin okumu ve yetimi yelerinin yararland eitim kurumlarnn ancak birinden, yani dinsel retim kurumlarndan yararlanabiliyordu. Bundan tr evrenin, byk eitlilik gsteren kendi kar-kltrn gelitirmesine amamak gerekir der (44) ve cahil beirin bildii her eyin ad yeildir. erif Mardin, kyl halkn saray, siyaset ve resmi grevlilere nasl baktna ynelik olarak unlar syler: Osmanllarn en gl olduu ve koruyucu aba olarak Sultan imgesinin elle tutulur bir ekonomik gereklik tad srada bile saray, resmi grevliler ve siyasa, halk takmnn uzak durduu rktc eylerdi. Siyaset szc Trkede, ynetim sanat, bilgisi, siyasa anlamna geliyor bugn; ama daha eski resmi dilde siyaset, devlet nedenleri yznden verilen lm karar anlamna da geliyordu. 1968 ve 1969da gerekletirilen bir aratrma, kyller iin, siyaset szcnn tad anlamlardan birinin hl bu olduunu ortaya koymutur. (45) Ynetici snfa lm korkusuyla bakan evre halknn, imparatorluun gerileme dneminde resmi grevliler tarafndan talan edildiklerini syleyen Mardin,

98

bu grevlilerle evre halknn, zellikle de ar vergiler altnda ezilen kyller arasndaki ilikinin dou despotizmi nitelii gsterdiini belirtir (47) ve Osmanl evresinin merkezden yabanclamasnn kentsel biiminin 1730da Patrona isyan denilen olayla stanbulda ortaya ktn ekler (48). Yazarn btn bunlar arasnda zel bir durum olarak grd gebelerin durumu ise Turgut Uyarn bozkr tayfasdr adl iiri balamnda ayr bir nem tar. Devletin evredeki gebelerle uramasnn yerel bir rahatszlk olduunu syleyen Mardin, gebelerle kentlerde oturanlar arasndaki kartln, Osmanl aydnnn kafasndaki, uygarln kentle gebelik arasndaki bir ekime olduu ve gebelie ilikin her eyin kmsenmekten baka bir ie yaramad eklindeki kalp dnceyi dourduunu savunur (39). Ama buradaki asl vurucu sav Mardinin u szlerinde aranmaldr: Gebe ve yerleik halk arasndaki bu temel kopukluun bir kalnts, yerleik tarm yaplan on ilin istatistik verilerinin, toplumsal yapsnn ve balca sorunlarnn, hayvancla dayal ekonominin ve gebeliin kalntlarnn geerli olduu drt ildeki verilerle, yapyla ve sorunlarla keskin bir kartlk iinde bulunduu dou Trkiyede bugn de hl grlr. (39) Mardinin bu szleri, Uyarn 1960larn sonunda var olan toplumsal sorunlar Divanda tarihsel sreleriyle birlikte ele ald tezini destekler. Kyllerin hzla kente g ettii, ii ve renci hareketlerinin hz kazand 1960l yllarn Trkiyesini deerlendiren kaynaklara bakldnda, byk kentlerle krsal alan arasndaki ve kentlerin merkezleriyle evreleri arasndaki kopukluun srd grlr. bozkr tayfasdr balkl iir de, bozkrdan kyya doru bir g anlatr.

99

bozkr tayfasdr 1- ben denizi imdi grdm nk bozkrdan geldim kervankran bozkrdan, o bozkrdan geldim 2- pederim bahriye tayfas hamidiye salgnnda ld. Anam da ld bense t urdan geldim 3- yetmi gn filan yrdm gece gndz durmadan kyya bugn vardm ama bak ok yorgun geldim 4- talihsiz gndnm, kuzeye gen lle derler ben doudan gneyden yani ben burdan geldim 5- imdi sen arrsn bir lleye baknca, ben zordaym kan tarm yenerim ordan geldim 6- beni hi beklemezdin imdilerde, yleydim zaten ama artk kydaym, ite bak birden geldim (72)

iirdeki yer ve yn adlarna eklenen ayrlma, ynelme, kalma belirten durum ekleri izlendiinde iirde bir yolculuk olduu ve kuzeye gen lle ifadesini kullanan airin, bu yolculuu g olarak tanmland grlr. Ayrlma bozkrdan (x3) ordan urdan burdan doudan gneyden Yukardaki emaya gre, yolculuu yapan bozkr insannn yola tek bir yerden kmad aktr, sonunda varlan yer ise ama artk kydaym cmlesiyle belirtilmitir. 1. tekil kii azndan yazlm olsa da, iirin ordan, urdan, burdan, doudan, gneyden, kyya, kuzeye gen insanlar konu edindii grlr. Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye adl almasnn 1. cildinde yer alan Osmanl Toplumunun ve Ynetiminin Dinamii balkl blmde toplumun snflarn ve yaam alanlarn anlatr. Padiahn Ynelme kyya kuzeye Kalma kyda

100

uyruklar arasnda en ayrcalkl olanlarn, askeri hizmetten ve krsal kesimde yaayanlarn demek zorunda olduklar vergilerden ve alma ykmllklerinden muaf olan kentliler olduunu syleyen Shaw, krsal kesimde yaayanlar kentlere g etmek ve kentlerde yaamak iin srekli bask yapyorlard. Ancak bu tr bir g, ekonomiyi bozacandan ve ynetici snf tarmdan elde ettii vergi gelirinden yoksun brakacandan bu durum sk bir denetim altnda tutulmaktayd der (192). Shawn bu szleri Uyarn iirini deerlendirmek iin nemli bir kaynaktr. nk iirde kyya ulam bir bozkr insan vardr, yani g gereklemitir. Shawn yazdna gre, Osmanlda yol yapm ve onarm, kale ve liman yapm, mal tamacl, madenlerin iletilmesi ve kervanlarn korunmas gibi eitli grevler alan bozkr gebeleri (192-93), artk kyda talihsiz bir lle olmaktan kurtulmay deneyeceklerdir. Uyarn, kervankran bozkrdan gelen gebesi, babasn hamidiye salgnnda yitirdiini syler. Yaplan aratrmalar sonucu, tarihte hamidiye salgn adyla anlan bir olaya rastlanmamtr. salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye adl iiri zmlerken, hamidiye salgn tamlamas, Abdlhamidin kurduu Hamidiye Alaylar ile ilikilendirilmiti. Uyarn, Abdlhamidin douyla ilgili politikalarn uygulamakta kulland bu alaylarn Krt airet reisleri arasnda ilgi grerek yaygnlamasn bir salgn olarak yorumlad dnlebilir. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi adl kitabnda, dou illerinin geni yaylalarnda yaayan airetlerin Osmanl padiahlarndan, en ok da Sultan Abdlhamidden zulm grdklerini syler (37). Sultan Hamit, dal Trklerin Kormano ubesinden 36 svari Hamidiye alay tekil etmi, bu alaylar Alev airetlere saldrtmtr diyen Frat, Sultan Hamitten aldklar paye, rtbe, silh ve selhiyetle deliren Hamidiye alaylarnn, Kzlba Trklerin mal ve

101

canna kastedip bunlarn kylerine saldrdklarn, yllarca ard arkas gelmeyen aknlar olduunu ve ok kan aktldn yazar (37). Fratn anlattklarna gre Alev Krtler, Snn Krtlerden kurulan alaylara krdrlmtr. yleyse, kyya gen bozkr insannn babasn byle bir salgnda kaybettii dnlebilir. Babann bahriye tayfas olmas Hamidiye adl Osmanl gemisini de akla getirir. Ancak bu, Uyarn Hamidiye kelimesini geni bir tarihsel arm alan iinde kullanmak istemesinden kaynaklanmaktadr. iirde sesi duyulan bozkr gerinin annesi de yoktur, yorgun, talihsiz ve zordadr ama kyya varp denizi grdnde kan tarm yenerim der. Kan ve yenmek kelimeleri bozkr tayfasdr adl iiri Uyarn Divannda temel izlek olarak belirginleen halk devrimine balamakla kalmaz, Uyarn divan iiriyle kurduu ilikinin deerlendirilmesi iin de nemli veriler sunar.bozkr tayfasdr adl iirdeki kervan kran szc, halk arasnda sar yldz ya da mavi yldz olarak bilinen bir halk trksyle metinler aras balamda diyaloga girer. Ahmet zdemir, Trkiye Gazeteciler Cemiyetinin internet sayfasnda yer alan yazsnda bu trknn hikyesini anlatr. Yzyllar nce Halepten mal getirmekte olan Sivasl kervanclar arasnda, nianlsna bir an nce kavumak isteyen bir delikanl da vardr. Kervanclar bir handa uykuya dalmken, btn gece uyumayp gkyzne bakarak, yola kmalar iin kervanclara yn gsteren sar yldzn domasn bekleyen delikanl, sonunda bir yldz grerek sar yldz, mavi yldz! diye barr. Kervanclar hazrlanp yola karlar ancak saatlerce yol aldklar hlde yldzn kaybolmadn, gnein domadn grp aarlar. Delikanlnn grd, yalanc tan yldzdr ve geri dnmek mmkn deildir artk. Kervankran diye anlan yere vardklarnda iddeti artan tipi yznden lrler ve o gnden sonra sar yldz Kervankran olarak anlr. Uyarn bozkr tayfasdr iirinde geen

102

kervankran bozkr, talihsiz gndnm, kuzeye gen lle szleri trkye gndermedir. kuzeye gen lle, Osmanl iirine llenin taradan gelmesi balamnda da nemlidir. Beir Ayvazolu, Lle Devrinden nce Lle balkl yazsnda Klasik iirimizde XVI. yzyla kadar sz edilen llelerin yabani trler olduu muhakkaktr. Yabaniliklerinden, yani dalarda, krlarda yetiiyor olmalarndan dolay taraldrlar, usul erkn bilmezler demektedir (109-10). kuzeye gen llenin talihsiz gndnm olarak tanmlanmas llenin taradan merkeze gn de akla getirir. Taradaki lle, gelincik adyla bilinen iektir, oysa Divan iirinde XVI. yzyldan sonra bahsedilen gerek llelerdir. Uyarn, yoku yola adl iirinde Yemen Trksne gndermeler olduu belirtilmiti. bahar bekleyene adl iirin 10. beyti ise sakiniz elimiz filan temiz bahar filan bekleriz / fincan tatan oyarlar iine bade mi koyarlar (38) dizelerinden oluur. Uyarn, Nedim ve Yahya Kemalin iirlerine yapt gndermeler olumsuzlama amac tarken halk trklerini olumlu bir kurucu e olarak kullanmas nemlidir ve biimin deerlendirilecei blmde bu konuya dnlecektir.

B. Tasavvuf ve Heterodoksi le evrenin Temsili Tezin 1. blmnde mnacat, naat, arlma iirlerini zmlerken, bu iirlerin dinsel bir balamda okunabilecei belirtilmi, mnacatn baz dizeleri yznden Allaha yakartan ok athiye nitelii tadna, naatn peygamberle ilikilendirilmesinin zorlama bir okumayla mmkn olacana deinilmi, arlma iin Orhan Koakn yapt ikiz anlamllk yorumunun tasavvuf ve heterodoksi balklar altnda ele alnaca sylenmiti. mnacatta airin seslendii nc tekil kiinin, iirin ey kim varsa orda o tek olann adna ekin

103

krekleri denilen son beytinde 3. oul kiiye seslenmesi ve bunun tek olan adna yaplmas, tasavvuftaki okluk (kesret) ve birlikle (vahdet) ilikilendirilebilir. Ayn durum bir araya gelmeye vg olarak okunabilecek naatta daha ak bir ekilde grlmektedir. Teklik ve okluk bildiren kelimelerle kurulan iir, tek tek durarak ayrlk yaratan insanlarn bir araya gelip birlik yaratmas dncesi zerine kurulmutur. iirin son beytinde, bahelerde kendini deren iein tek haklya sunulmas bu yzdendir. Uyar, Naci elikin, mnacat ve naat sizde, klsik anlamnda olduu gibi, Tanrya ve Peygambere yakar deil. Ye neye vg, neye inan? sorusuna, Klsik birtakm kavramlarn yer ve anlam deitirmesine niye amal? diyerek yine bir soruyla karlk verir (393-94). Uyar, halk bir devrim iin birlemeye arrken, fark, ayrlk ve ztlk belirten oullukla onun tersi olan birlik kavramlarn ikiz anlaml kullanm ve Divan iiri geleneinde airlerin tasavvuf sistemiyle yaratt ikincil anlam katmann oluturmutur. su yorumcularna IIde geen eririz tkeniriz, toplanr yaratrz. Bu bize aktr (26) dizesinde, toplanp yaratmann ak olmas, bu iki anlam katmannn bulumas asndan nemlidir. Walter Andrews, iirin Sesi Toplumun arks adl yaptnn Tasavvufun ve Dinin Sesi balkl blmnde, Osmanl gazeli zerine yorumlayc hibir almada, gazelin din-tasavvuf boyutu gz ard edilemez der (81) ve Annemarie Schimmelin, Mystical Dimensions of Islam adl yaptndan alntlad uzunca bir blm tartmaya aar. Bu alntda Schimmel, slm teolojisinin merkezini oluturan din fikirlerin, Kurandan ve hadislerden alnm belirli imgeler ve yetlerden alnm tam cmlelerin iir iinde tamamen estetik simgelere dntn syler. Dolaysyla, iir, dnyevi imgeler ile br dnyaya ait imgeler arasnda, din fikirler ile dind fikirler arasnda yeni ilikiler yaratmak iin

104

neredeyse snrsz imknlar salar; yetenekli, usta air, her iki dzeyi mkemmel bir ekilde birletirebilir ve en dind iire bile belirgin bir din renk verebilir (82). Andrews, Schimmelin tamamen estetik nitelikteki simgeler yorumuna katlmadn bildirir, nk byle bir yorum, simgelerin iirin iinde anlamlarn yitirdiini ve herhangi bir eyin simgesi olmaktan ktklarn sylemek olacaktr. Andrews, Din metinlerdeki simgeler, iirin iinde niteliklerini deitirirler, ama byle bir deiiklik, simgeleri anlamszlatrmak yle dursun, onlara daha fazla anlam kazandrr der (83). Uyarn, mnacat ve naat iirleri iin yukarda syledikleri bu balamda dnlmelidir. air, yetlerden ald cmleleri, din zellik tayan baz kelimeleri iirlerinde kullanm, ancak bunlarn niteliini deitirerek halk devrimi izleine hizmet eder hale getirmitir. Koakn vurgulad ikiz anlamllk burdan kaynaklanmaktadr, ancak bu Uyarn yneldii hedefi belirsizletirmez, Divan iirine byk bir felsefi boyut katan tasavvufu halk devrimi izlei adna kulland anlamna gelir. Tasavvuf ok geni bir sistemdir ve Divan iirinde kullanl da burada ele alndndan ok daha ayrntldr. Ancak tezin amac tasavvuf sistemi hakknda bilgi vermek deil, Uyarn Divanndaki birka iirde bu kaynan gelenee uygun biimde kullanldn gstermek olduundan ayrntya girilmeyecektir. Divanda, terleyene adl iirin, Alev-Bekta geleneine gndermelerde bulunduu ve susuzluka adl iirin Hasan, Hseyin ve Kerbel Olayn simgeleyen susuzluk zerine kurulduu sylenmiti. Tasavvuf ve heterodoksinin Uyar iirinde ne amala kullanldn, bunun biimin arasallamasna nasl katkda bulunduunu deerlendirmeden nce susuzluka adl iiri grmek yararl olacaktr.

105

susuzluka 1- sen beni hazrlama sakn sen de bana gel lm l olmu hseyne hasana gel 2- elleri koku datrd nasl bir koku suya gel kana gel bir yeni hasana gel 3- o ld nk bir gl tutmutu bilmeden sen istersen her gn gel her sene gel 4- gel beyazlklar elle trl kokular bi gnler karardnda davran hep sana gel 5- ne yap yap hazrla kendini anladn m ne yap yap mesel stp dkndn sularla bile bana gel 6- hatrlanm bir gl ben de hatrlarm kolaydr lm m lmemi mi hseyne hasana gel 7- hseyin de ld lr hasan da ld lr len ve dirilen o bitmez insana gel (47)

iir, Mevlnya ait olduu sanlan gel, kim olursan ol yine gel arsn dile getiren gel redifiyle yazlm ve Hz. Muhammedin torunlar, Hz. Alinin oullar olan Hasan ve Hseyinin lmleri ekseninde len ve dirilen insana seslenmektedir. len ve dirilen o bitmez insanla Pir Sultan Abdaln iaret edildii sylenebilir. iirin ilk dizesi, kitaptaki hazrlanma motifinin devamdr ve bu kez toplumdaki heterodoks zmreye ynelmitir. Hasan, Hseyin ve Kerbel mitinin Alevi halk iin nemi ve edebiyat geleneindeki yeri tartlmazdr. skender Palann szlnde, Hasann, slm halifelerinin beincisi, on iki imamn ikincisi olduu yazar. Muaviye kendisinden sonra Hasan halife yapmak istediini halka duyurunca, olu Yezid, amdan Medineye zehir gnderip, Hasann karsn kandrm ve kocasn zehirlemesini salamtr (206). Pala, on iki imamn ncs olan Hseyinin, Muaviye ldnde Yezide itaat etmediini yazar. Kfeliler kendisini halife yapmak isteyince, Hseyin, yanndaki 72 kiiyle birlikte Iraka 106

gitmek iin yola kar. Yezid bunu duyunca, Irak valisi Ubeydullah b. Ziyada, Hseyin ve yanndakileri Kfeye sokmamasn emreder. Ubeydullah da, Sad b. Vakkasn olu mer ile bir ordu gnderir. Hseyin, merin geri dn arsna uymayp yola devem eder ve Badatn yaknlarndaki Kerbel blgesinde, 72 kii ile birlikte susuz braklarak ldrlr (230). Bu olayda Yezidin Hseyinle savat, Hseyinin kafasn kestii farkl kaynaklarda gemekle birlikte edebi metinlerde Kerbel ehitleri, susuzlukla anlr. iirin merkezinde yer alan lm, su, Hasan ve Hseyin bu edebi gelenein uzantsdr. Ahmet Yaar Ocakn, Trkiyede devletin dini olan snn slm karsnda, Alevlik, Bektalik gibi inanlarn evreyi simgeleyen heterodoks inanlar olduuna ynelik almalar dikkat ekicidir. Trkler, Trkiye ve slm adl yaptnda, Trk toplumlarnda ve Trkiyede slmn yerinin tartlmaz olduunu belirten Ocak, bunun tarihsel ve sosyolojik bir gerei dile getirdiini syler (7). Ocakn yazdna gre, in kaynaklar, Trklerde mslmanlamann zellikle gebe kesimde yzeysel bir seyir takip ettiine yer vermektedir (29). Heterodoks slm zerine yaplan her almada olduu gibi Ocak ta, Mehmed Fuad Kprlnn, sfilik, heterodoks slm ve din-sosyal halk hareketleri zerinde durduu Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar adl yaptndan yola karak unlar syler: Trklerin slm yorumunu, Orta Asyadan Balkanlara kadar uzanan geni corafya ve tarihsel sre ierisinde birbiriyle ezamanl ve paralel olarak gelien, biri Snni (ortodoks), dieri gayri Snni (heterodoks) slm yorumu olmak zere balca iki paralel srete takip etmek, tarihsel bir zorunluluktur (35). Ocak, Osmanl Devletiyle birlikte Snni slmn siyasi adan en gl dnemini yaadn u szlerle vurgular:

107

Osmanl Snnilii, daha Osmanl Devletinin balangcndan itibaren kurulmaya balayan medreselerle, slm dnyasnn klsik zihniyetine vris oldu. slm dnyasnn Kahire, am, Halep, Badat, Buhara, Semerkant vb. nemli bilim ve kltr merkezlerinde bu zihniyetle yetien nemli Osmanl lemas, Snni slm din bilimler ve dnce alannda yeniden yorumladlar. (41) Ahmet Yaar Ocak, bu ekilde gelime gsteren Snni slma karlk, Arapa bilmek bir yana, okuma yazma bile bilmeyen, hayvan srlerinin ardndan srekli yer deitiren gebe Trkler arasnda deiik bir slm yorumunun gelitiini syler ve Snni slmdan byk farkllklar bulunan bu yorumu heterodoks slm olarak adlandrr (43). Ocakn nemle altn izdii nokta, heterodoks slmn gebe Trkler arasna dardan getirilmedii, o zamanki slm dnyasnda mevcut birtakm heterodoks mezhepler gibi yllarca sren teolojik tartmalar sonunda olumaddr. Yazara gre, bu slm yorumu, zaten nceki dinleri vastasyla alm bulunduklar mistik kltr zerine yine mistik bir nitelikle gelen slmn, geni apta, eski dinlerin kalntlaryla bunlar mitolojik ifah gelenekler halinde saklayan sosyo-kltrel bir zeminde- birletirerek zaman iinde deiime uramasyla meydana gel[mitir]. Yani heterodoks slmn en dikkat ekici yan, Trkler arasnda slmdan nce var olan dinlerin kalntlarn slm kavramlarn iinde birletiren bir senkretizm (badatrmaclk) olmasdr. Bu yzden heterodoks slmn, Snni slm gibi gelimi, yazl bir teolojisi yoktur, kabile geleneklerinin szl kltr kalplar iinde yorulan, mitolojik karakterli bir teolojisi vardr. Bu slm yorumunda, ar tabiat artlar altnda srdrlmekte olan konar-ger hayatla uyuamayan eri emir ve yasaklar yer bulamaz, onlarn yerine eski riteller grnte bir slm cilas altnda varln srdrmeye devam eder

108

(44). Ocak, bu heterodoks slmn, XV. yzyln sonlarndan balayarak yaklak 16. yzyl boyunca Anadoluda, gebe Trkmen zmrelerini etkileyen Oniki imam iliinin, Hz. Ali Klt, Oniki mam Klt ve Kerbel Mtemi kltyle henz ilgisi olmadn syler. XV. yzyln son yllarnda ah smail-i Safevnin nderliinde, Oniki mam iliinin deiik bir yorumuyla yeni bir sentez oluur ve sz konusu kltler bu heterodoks slm yorumunun temel eleri haline gelir (48). Ahmet Yaar Ocak, slm, halk slm, kitab slm, tekke slm ve devlet slm olarak drt gurupta ele alr. Bunlardan halk slm ve devlet slm balklar konumuz asndan nemlidir. Ocak, halk slm iin, bir dinin teorik yaps, inan esaslar, ne olursa olsun, halk arasnda zamanla o halkn toplumsal ve kltrel zelliklerini kazanr, o zelliklere uyarlanr, yine zamanla da onlarla zde hale gelir; yani dntrr ve dnr der. Ocaka gre, halk slm evliya klt merkezlidir ve tasavvufi etkilerle ekillendii iin mistik zellikler tar (52). slm yorumunun Trklerde devlet mekanizmas ve devlet siyaseti temelinde ald grnty inceleyen Ocak, X. Yzyln banda Orta Asyadaki Trk topluluklar arasnda yaylmaya baladndan bu yana slmn Snni yorumunun egemen olduunu syler (60). Osmanl tarihinin eitli dnemlerinde heterodoks zmreler devlet iin tehdit unsuru olduundan, bu zmrelere kar zor kullanlmtr. Uyarn Divannda heterodoks slmn merkezine yerlemi olan Kerbel mitinin bulunmas, yaptn dinsel anlamda da merkezi deil, evreyi temsil ettiini gsterir. nk merkez Snni slm, evre ise heterodoks slm simgelemektedir. mnacatta Kurann eitli yetleriyle ilikili olan beyitlerin genellikle dntrme uratlmas ve halka seslenen bir hale getirilmesi dndrcdr. Oysa Alevlik gndermesi olan iirlerde Hasan, Hseyin, susuzluk yceltilmi bir

109

sylemle ifade edilir. Dolaysyla Uyar, evreyi temsil etmenin yollarndan biri olarak slmn karsnda heterodoksiyi sahiplenmitir.

C. Gebe Sava Makinas ve Biim Turgut Uyar, Divanda merkez-evre kopukluunu ilemi, kent-krsal, ortodoksi-heterodoksi gibi konular sorunsallatrarak evrenin tarafnda yer almtr. Kitabnda divan iirinin byk ustalarndan Nedimin ve Son Osmanl kabul edilen Yahya Kemalin stanbula dair iirlerini, metinler araslk yoluyla olumsuzlarken, halk trklerini iirlerinin kurucu eleri arasnda kullanmtr. bozkr tayfasdr iirinde anlatlan gebenin kan ve yenmek kelimeleriyle ne kan saval, heterodoks zmrelerin daha ok gebeler oluu, gebelerin Osmanl tarihinde devlet tarafndan denetim altnda tutulamayan kesim olmas, Uyarn bu evrelere ilgisini belirler. Bu balamda Walter Andrewsn Yabanclam Benin arks adl makalesinde Deleuze ve Guattarinin gebe ve gebe sava makinas kavramlarndan yararlanarak gazeller iin kurduu kar anlatya bakmak yararl olur. Andrews, Osmanl gazellerini e merkezli despotluk tabakalarna yerletirir ki, bu biimin, detlerin, gelenein, snfn, imparatorluk devletinin birletirici niter Tanrsal despotluudur. Andrews, bu despotluun benlik zerindeki etkisini, Btn bu prangalarla balandnda, hem lirik Ben hem de Osmanl zne (toplumsal Ben), onlar herhangi bir derinlikten, ya da gzleyen ve gzlenenin miras olarak alnm detlerinden zerklemekten ve sapmaktan mahrum brakan gl bir anlatnn esiri olurlar (109) szleriyle anlatr. Her trl hareketin dzene ve kurallara balla eilim gsterdii bir yerde, gazelin baarszlndan baka bir ey grlmeyecektir diyen Andrews,

110

gazelin 600 yzyl sren baarsn aratrmak iin temsil etme biimindeki sapmalar konu edinir. 16. yzylda Osmanl Devleti iktidarnn sultan / despotun etrafnda biriktiini, iktidarn meknnn da harem iin alnm kadnlarla, ynetici sekinlerin ve nde gelen askeri kadronun yaad Topkap Saray olduunu syleyen Andrews, Hkmdarn ailesinin sradan halk arasnda hibir uzants ve ilikilendirilebilecei hibir d grup yoktu der (114). Yazara gre, bu durum sarayn iktidar merkezi evresinde, grnte geleneksel slmc, gerekte ise banazlktan ok uzak, kurumlam, konvansiyonel, ok dilli, oul-anlaml yeni bir kltrn gelimesine sebep olur ve Divan iiri bu kltrn tezahrdr. Andrews, bu edebi kltrn halk arasnda yaygnlk kazanm biimlerininse, Trk geleneinin daha basit ritim ve dil zelliklerine doru kaydn ve merkezin egemenliine kar evre blgelerin toplumsal, dinsel ve kltrel direncini yanstmaya eilim gsterdiini syler (114-15). Andrews, iirsel temsil etme biimi balamnda, Osmanl edebiyatnn kentsel, yksek kltrl meknlaryla, merkezden uzak krsal alanlar arasnda ayn zel dramatik durumlarn ve gstergelerin kullanlmas da dahil olmak zere arpc bir benzerlik olduunu saptar (115). Tepeden inme kodlamann toplumsal katmanlarda aaya doru yaylmada etkili olmasn despotik bir toplumda doal bulan Andrews, Osmanlnn toplumsal meknnn da blmelenmi bir tarzda kodladndan sz eder. Deleuze ve Guattarinin temellendirmesiyle ele alnan bu meknlardan bozkr ve l, gebelerin yaad dz meknlar olarak belirlenmitir. Andrewsn yazsnda gebe yle tanmlanr: Gebe (ideal haliyle), libidinal ve fiziksel enerji harcamalarnn, dz-mekn zerinde, kendi (izofrenik) gzerghlarn izledii ve

111

devletsel kltrel destekle ileyen bir gstergesel dzen tarafndan snrlandrlmad, ynlendirilmedii ya da kodlandrlmad (bu dzene kaplp yakalanmad) bir yaam tarz potansiyelini temsil eder. (117) Devlet ya da hkmdarlk ideali ise bunun tam tersine, geometri, hiyerari, zel ya da devlet mlkiyeti, topran tarm amal blnmesi, iblm, loncalar, yerleikleme ve brokratikleme gibi yolarla mekn izen bir dzeni temsil eder ve temsil biimlerini iktidarn lehine ele geirip saptrr (117). Bu yzden, gerekte varolduu hliyle gebe toplumu gerilimli dnemlerde devlet tarafndan ele geirilme ve devletin askeri aygt haline dntrlme tehlikesiyle kar karyadr diyen Andrews, bu trden bir hareketliliin Osmanl devletinin tarihsel gelimesinde de gzlendiini belirtir. Andrewsn yazdna gre, Anadolu Seluklu Devletinin yklp dz bir mekna dalmasndan sonra, Osmanl devleti srekli bir sava hali ya da potansiyel sava durumu yaam ve gebe sava makinas devlet tarafndan egemenlik altna alnmak zere hazr tutulmutur. Devlet dzeninin tersine, gebe toplumlarn orduya dnme potansiyeli olarak tanmlanan gebe sava makinas, Uyarn Divannda gelenekten yararlanma biimini belirlemek iin nemlidir. Andrews, gebe sava makinasnn entellektel meknda yeniden olumu olabileceini dnerek temsili gstergesel dzenin kart olan, ar kodlanm yapdan sapma gsteren gazellere ynelir ve bu gazellerde iki ilev belirler. Bunlardan birincisi olan Mecnun ilevinde lirik ben, nesnenin (sevgili /despot) dolaysyla da znenin reddi yoluyla sisteme kaplmaktan kurtulmu olur (125), ikincisi ise egemen dzenin gsterenleriyle sava iindeki Melmi inanlarndan yaplm Melmi ilevidir (127). Andrews bunlarn Osmanl gazelini alt yz yl

112

yaatan makina olduunu syler (132). Uyarn Divan iin, ne Mecnun ilevinden ne de Melmi ilevinden bahsetmenin bir anlam yoktur, ama onun bir sava makinas olduu sylenebilir. nk Uyar, Osmanl iirinin ar kodlarn kullanmad gibi onlar eletirir, hatt balamlarndan kopartarak aalar. rnein ne deiir balkl iirinde gl ve lleyi nazl, zora gelmez, uydurma dertlerle megul, gvenilmez iekler olarak ele alrken cefaya katlanan idemi yceltir. Bu iir Baknin lleyi btn ieklerle yartrd gazeline bir nazire gibidir. Jlelerden taknr tcn gevher lle / h olupdur emen iklmine benzer lle beytiyle balayan iir, D- hicrn elemin klmaa dilden birn / Sahn- glende tutar gl gibi sger lle beytiyle glle llenin adn birlikte anar ve iirin son beytinde Ziynet-i Glen-i ikble yeter ey Bak / ehre-i baht- ehenh- muzaffer lle diyerek llenin zaferini anlatr (iiri alntlayan Ayvazolu 112). Uyarn ne deiir iirinde lleyle gln tahtna idem oturtulur. ho olsun btn verdikleri aldklar u ieklerin / gl susar idem uyanr tfek balar konu deiir (50) beytinde gl ve lleye yklenen anlam datlrken ayn zamanda tfek balar ifadesinin kullanlmas bunu bir sava metni haline getirir. ve okuyan ve gldren ve savaan / ey okuyan ey gldren ey savaan beytiyle dikkat eken dzenbozana adl iirde zlr salam sanlan simyas bir duruun / sesini yitirmeyen bir gl hzar kalr (33) diyen Uyar, Divan iirinin ar kodlanm yapsna saldrmann bir tr sava olduunun farkndadr ve bu onun Divann bir gebe sava makinas yapar. Divann gebelii Divan iiri biim ve kodlarnn evrenin referansyla kullanlmasndan, yani biimin evreye grlmesinden gelir. Serbest mstezat grnts verilerek yazlm cahil Beire, alt parmakl ocuka iirlerinin trklere, manilere olan yaknl, Uyarn Divan iirinin krsal kesime yaylan bozulmu halinden yararlandn

113

gsterir. Yani Uyarda Divan iirinin sadece bir ad olarak var olduu sylenemez. Divandaki bozukluklar ve yzeysellikler metnin kendisinin edebiyatn evresinden geliyor olmasyla ilgilidir. Biim de bu yzden bozuktur. Dolaysyla, Kemal Bekin Turgut Uyarn Divannda Gelenek ve iir balkl yazsnda, SDBDa kasidenin kaside formuna uygunluunu aratrmasnn (235), Mehmet Can Doann Dnen iir Duyan iir adl yazsnda Divandaki beyitlerden leff ner sanat rnei vermesi, Zbeyde enderinin doktora tezinde, Divandaki rubailerin uyaklannn klasik rubailerinkiyle uygunluunu incelemesi anlamszdr. nk Uyarn, bu uygunluklar bilerek kurmad bile dnlebilir. Uyarn iirleri, biimleri bozulduu lde merkezden uzaklap evreye ait olacaktr ki, bu da biimin evreyi temsil etme amacyla kullanlmas demektir. Ayhan Can, Divana Kar Bir Divanc balkl yazsnda, Uyarn 1965te Yn dergisinin at bir soruturmaya verdii cevaptan u blm alntlar: Ben gemiimizi tanma konusunda, gemiteki sanatsal deerlerimizden ok, gemiimizi kapsayan geni sosyolojik aratrmalarn daha ok yararl olacan sanyorum. (...) Osmanldan bize beslenebileceimiz bir kltr kaldn sanmyorum (70). airin bu szlerine karlk olarak Sosyolojik aratrmalarn yararl olacan dndm. Ne var ki, Uyarn Divannda bylesi rnlerin izlerine rastlayamadm (70) diyen Cann, yaptn belki de en temel niteliini inkr ettii ya da derinlemesine bir okuma yapmad aktr. nk btn bu zmlemeler sonucunda Uyarn Divan iiri biimini, sosyolojik birtakm zmlemeler yapmak iin de kulland grlmektedir.

114

D. Divanda Eylem ve Adaletli Kahraman Uyarn, mnacattan balayarak bir devrime hazrlad halk, gemi, gemi adl iirde yaanmakta olan bir eylemin iinde betimlenir. Divandaki pek ok iirden yola karak bu eylemin resm otoriteye kar bir eylem olduu ve tarih boyunca sosyal adaletsizlikler, mezhep ayrlklar gibi nedenlerle yaanm halk ayaklanmalarn antracak ekilde farkl karakterlere brnd sylenebilir. Yaptta ne kan, 1960l yllarn sonunda yaand ekliyle bir gerilla eylemine ait armlardr ve eitsizlikten yaknmak, dalara kmak, dzenin gelitirdii sevdalara kar koymak gibi iletiler tar. Divanda yer alan be rubaide gerilla eylemi armlar gldr. hazrladm hazra durdum giydirdim glgemi / ku l senin blgen sorma benim blgemi / aklar telef olup gider sokak kpei gibi / gitsin. Harcansn baz eyler. Sen dur e mi dizeleriyle kurulan 4. rubai duruma rnektir (54). Ayrca gecenindir adl iirde geen suyu gizler admlarn rter adamlarn / btn dnyay dolduran ocuklar var gecenin (77), dostluk gizlemektir korumaktr gecenin szlnde / savalar adna ellerinden perim hor gecenin (78) beyitleri de benzer bir gerilimi yanstr. Yapt boyunca eitli iirlerde armsal boyutta yer alan eylem, gemi, gemi adl iirin temasn oluturur. gemi, gemi 1- ormann uultusu eittir kentin uultusuna belki fazladr bile kentin usuna busuna 2- herkes silhn ald geldi bir alana oturduk etrafta yangnlar ve kt ttn kokular sra sra 3- eri byklar ereti byklar saf saf oldular evet dediler bir sakaln taptaze namusuna 4- etrafta yangnlar yeni bir dnya gibi bir tfek alayan bir ocuktu arasra

115

5- -bir ocuk neden alar alktan bir ocuk, bir kadn aalktan 6- krda oluan fke tezghta tten mermi girdiler usul usul bir tfein namlusuna 7- bize iek getirin onlara iek getirdiler herkes sevin duydular yeni bir iein kokusuna 8- analar dourganlyle musonlar yalyle yeni bir korku kattlar onlarn korkusuna 9- -bir ocuk neden korkar, yaayamamaktan bir kadn ocuunun ban kayamamaktan 10- nce hep giderlerdi bir sanrya bakoyup hep vaadeden bir harmaniyenin ardsra 11- ama kim buldu kim uyutu Byk Ayyla kim vard birgn ahap gemilerle Msra 12- kentin seviirlii ava alkn bir taznn alknl bir taze kann tten buusuna 13- herkes en ldrc silhn ald geldi, o alana oturdu yeltendiler doruluk bulmaya bir dzmece hesap pusulasna 14- artk krda oluan fke tezghta tten mermi girerler usul usul bir tfein namlusuna 15- ey yal gemi ey en salam ey klhan ey gelen bir gzel rnek getir canterburry piskoposuna 16- -azgn sular bir ey deil, bozuk pusulalardan bir gemi neden korkar, ykn tayamamaktan (83-83-85) iir, kentin uultusu karsnda ormann uultusunu ne karan bir beyitle balar. 2. beyitte, ormann uultusuna ait olanlar, yani krsal ya da daha genel bir ifadeyle evre insanlar silahlanmtr ve kente gelip bir alanda toplanrlar. eri byklar tamlamasyla yenierileri antran 3. beyitte, Bknin saf saf redifli gazeline gnderme yaplr. Mje haylin dizer ol gmze-i fettn saf saf / Gyiy cenge girer nze-gzran saf saf ve Leker-i ek-i firvn ile ceng eylemee / Gnderir mevclerin lcce-i ummn saf saf beyitleri (298), Divan iirinde sevgilinin 116

kan kirpiini ya da doa gelerini askeri terimlerle ilikilendirerek kullanma pratiine uygundur. Uyarn iirinde bu pratikle iliki kurulmam, sava gereleri ve askeri terimler dorudan ilk anlamlaryla verilmitir. gemi, gemi iirinde eylemin nedeni, bir ocuk neden alar, alktan ve krda oluan fke cmlelerinden karsanabilecei zere dzen bozukluu, sosyal snflar arasndaki adaletsizlik ve kentle krsal kesim arasndaki dengesizliktir. 10. beyitte, nce hep giderlerdi bir sanrya bakoyup / hep vadeden bir harmaniyenin ardsra denildikten sonra 11. beyitte ama kim buldu kim uyutu Byk Ayyla diye sorulur. Bu beyitler ister iktidar sahiplerini, ister halk imlesin sonuta bir hayl krkl yaanm, peinden gidilen gler, umutlar vaat ettiklerini vermemitir. 12. beyitte yine kenti olumsuzlayan air, iirin son beyitlerinde, gelen bir gemiden bahseder. dzmece hesap pusulas, azgn dalgalar, bozuk pusulalar, ykn tayamayan gemi ifadelerinin, 1967 Ekiminde stanbul limanna demirleyen Amerikan 6. Filosu iin yaplan protesto eylemlerini akla getirdiine nceki blmde deinilmiti. 1960larn ikinci yars renci eylemleri asndan da olduka hareketli bir dnemdir ve Uyarn byle bir ierikte dnemin genel havasn yanstacak artrmalarda bulunmas mantksaldr. Uyar, Rauf Mutluayla yapt syleide, iirin, bir eylem iinde ok etkili bir silah olduuna inanrm. Bir eylemi balatmaya yetmez gc ama bir eylemi srdrmede ondan iyi, ondan etkin bir silh olduunu sanmyorum der (6). Uyar, gemi, gemi iiriyle izleini tamamlamtr ve kitabn son iiri bombo bir sayfaya fahriyede yapt boyunca srdrd mcadele iin kendisini ver. Bu mcadelenin iki dzlemi iirin beyitlerinde aka grlmektedir. lki bitmez bir uzunhava sanrs verdiler bana / o eski havay aldm kendimce tazeledim beytinde vurgulanan edeb dzlem, ikincisi ise ben akarsuya neden tutkunum nk akardr

117

durmaz / bir suyu seslendirenin terli gzya akardr durmaz beytinde vurgulanan toplumsal dzlemdir. Uyarn Divan iirini de halk iirini de duruk bir toplumun rn olarak grd, daha nce sylenmi ve airin Divan iirine ynelik uygulamalar tezin eitli blmlerinde ayrntl biimde ilenmiti. Cell Fedai, Neveli Kahramann Lirii: Turgut Uyarn Divan balkl yazsnda, airin o eski havay nasl tazeledii sorusunu neve [nee] ile diyerek cevaplar. Uyarn o eski havay aldm kendimce tazeledim dizesinde geen kendimce kelimesine odaklanan Fedai, Uyarn kendini, kendince tazelemeye mecbur hissettii o eski hava, ben kii zamirini tm kii zamirleri yerine kullanarak destann yazabilen dindar, air ve kahramanlarn liriidir der (106). airin lirik benindeki neveli yann su yorumcularna, iyimser bir sonua, arlma iirlerinde ne ktn belirten Fedai, kahramann neeli olduunu syler (107). ben ne gzel ierim gnee kar / arkamda medrese duvar nmde ar (25), fincan tatan oyarlar iine bade mi koyarlar / biz silh kuanrz bize bir ey syleme (38), kuzu Beir, parmak Beir, hemeri Beir / alama Beir, dur Beir, alama alnn krr / alnn bir ey deil Beir / gnln buruur (32) beyitleri Fedainin savn dorulayacak rneklerden sadece birkadr. Cell Fedai, Divanda bir kahraman motifi saptamakta ve onu ben kii zamirini herkesin yerine kullanarak destann yazabilen dindar, air kahramanlarla ilikilendirmektedir. Fedaiye gre, Divan her ne kadar lirik iirler toplamysa da ad, lakab, nam ne olursa olsun, ancak epik bieme form olabilen bir ereve iinde gelitirilebilecek bir kahramana can verir. mnacat zmlerken, iirin lirik beninin, arzulad uyann liderliini stlendii, emir kiplerini kullanarak komut verdii, nk ben ey derim ve severim ey demeyi bilenleri dizesiyle bir kalabala seslendii sylenmiti. birden hatrladk

118

seninle buluamadmz gnleri dizesiyle yani bizin szleriyle balayan iirin benle dnml kullanlan zamirleri ve bu durumun yaptn pek ok iirinde grlmesi bir yana bombo bir sayfaya fahriyede kendini bir suyu seslendiren olarak konumlayan airin bir kahraman yaratt kabul edilebilir. Bu kahraman aka cisimletirilmemitir, ancak eitli iirler dolaymnda nitelikleri izilebilir. ncelikle halk bilinlendirmek, silhlanmaya armak ve bozuk dzene kar isyana kkrtmak grevini stlenmitir. Yaplacak devrim konusunda halka dnsel bir temel vermeye alrken izledii Marksist, dinsel, tasavvuf yollar ortak bir hedefe yneliktir ve onu bilgi sahibi klar. syanc ve bilgi sahibi olmann dnda iirlerde iir yazmann ve Divan iiri biimiyle srdrlen mcadelenin bilincinin de yer almas Divann lirik beninin air tarafn ortaya koyar. Dolaysyla iirler yoluyla varlk kazanan kahraman kimi zaman sosyalist, kimi zaman dinsel bilgiye sahip, isyanc ve airdir. Cell Fedai, Uyarn Naci elikle syleisinden u satrlar alntlar: Kahramanlar anlatlmaz derecede sevdim her zaman. nk kahramanlk bir olgu olarak, bir toplumsal olayn, bir toplumsal deimenin ilk ucudur. Bir byk kurgudur kahramanlk ve bilincine varmadan yaplr ou zaman (107). Divanda geen u dizeler, airin kahraman yaratmak konusundaki bilinliliinin ifadesi okunabilir: ey eim ey seviim ey bende yaayan / ey btn kitaplar ki bizi yazar kalr, eskitir bayramlar ve trenleri / bir adam gelir bir dzeni bozar kalr (34). Uyarn Divanndan kan kahraman motifinin nasl bir kahraman olduunu saptamak, yaptta dinsel bir katman tayan iirlerin doru anlalmas iin nemlidir ve bu konu balamnda bir kez daha dnmek faydal olabilir. Dursun Ayan, Osmanlda deoloji zleri Folklor ve Edebiyattan rnekler adl makalesinde Trk edebiyatna ait metinlerdeki kahraman tiplerini zmlemeye alr. Zaman iinde Asyal Alp-er Tunga tipinden Alp-eren tipine gidildiini yani Kurn- Kerim ve

119

hadislere dayandrlan dini anlayn yerini felsefi tlerin aldn syleyerek Trkslm sentezi denilen yapnn oluumunun gndelik dile yansdn belirtir. Bu tip ileride kar ideolojilerin lider tipini de etkileyecektir (87) diyen Ayan, devlet ideolojilerinde ve kart ideolojilerde kahramanln nemine deinerek dindar olsun ya da olmasn tm kahramanlarn adalet iin yaadklarn syler (95). Ayana gre, Sa ideolojide din kltre tutkun ve saygl bilge kahramann yerini sol ideolojide teorisyen militan, slmc ideolojide din bilgisi, takvas yerinde eylem mcahidi alr ki bu da bilgi ile kahramanln birlemesinden baka bir ey deildir (103). Bilge kahraman motifine rnek olarak eyh Bedreddini gsteren Ayan, air-bilgekahramana rnek olarak Pir Sultan Abdal verir. ia-Snn atmas, mezhep ayrmcl gibi nedenlerle Osmanlda yaanan ayaklanmalarn kahraman olarak yerleen Pir Sultan Abdal, Ayann sylediine gre yine bilge kahraman prototipine uygun, air ve mutasavvf karakterlidir (117). Uyarn Divanda kurgulad lirik ben ise militandr, sosyalist bilgiden haberdar olduu gibi dinsel bilgiden tasavvuf ve mezheplerden de haberdardr, lider karakterli ve airdir. Bilginin eitlilik gsteriyor olmas (sosyalizm, slm, tasavvuf, heterodoksi) ise halkn eitli kesimlerini bir araya toplama arzusuna dayanr, yapttan kan dinsel/mezhepsel bir eylem deildir. Uyarn Divanndaki eylemin kahraman, tm kahramanlar gibi adalet istemekte ve bunun iin savamaktadr.

120

SONU

senin gemiin uzun, elini hemen elime ver ge kalma oktan beri beklediin o diri glmseyi ite bendim (bombo bir sayfaya fahriye 87)

Turgut Uyarn 1970 ylnda yaymlad Divan adl kitabnda, Divan iiri biiminin kullanmna ynelik bir inceleme yapma amacn gden bu tezde, Uyarn gelenekle ba hakkndaki kaynaklarn bir deerlendirmesi yaplm, Divan zerine yazan eletirmenlerin ne srd grler erevesinde bir tartma yrtlerek, airin Divan iirine bak ve gelenekten yararlanma biimi belirlenmitir. Buna gre Uyar, Divan iirine her zaman yksek bir estetik performans olarak, sze ve iirin kendisine deer veren bir edebiyat olarak bakm, bu yzden iirin toplumsal sorunlar ifade etmek iin bir ara olduu gnlerde, kendisini sloganc iirden korumak iin Divan iirinin biimine ynelmitir. Bu iin sadece biimsel olanaklarla ilgili olan ksmdr. nk Divan iiri ok katmanl bir yapya sahiptir, geni armsal anlatmlara imkn verir, eski metinlere atflarla ilerleyen bir iir olduundan modern balamda metinler aras gndermeleri kullanmak iin uygundur. Dier yandan Uyar, Divan iiri biimini yaratan Osmanl ideolojisini olumsuzlamak iin biimi olumsuzlamak, szkonusu ideolojiyi kendi silhyla vurmak peindedir. Uyar, 1960larn ortasndan itibaren Divan iirini siyasi/ideolojik bir dzleme yerletirmi, onu Cumhuriyet devrimleri ve dnemin halk hareketleriyle ters den bir yap olarak benimseyip eletirmitir. airin Divan iirini yksek bir estetik performans olarak grmesiyle onun tekdze biimini 121

ve bu biimin arkasnda yatan ideolojiyi eletirmesi bir eliki yaratyormu gibi grnr. Oysa bu bir eliki deil, airin Divan iiri biimini ok ynl kullanma amacyla ortaya kan bir durumdur. Bir ierii dile getirmek iin aranan biimsel imkn, ierik yoluyla biimin olumsuzlanmas amacna da hizmet ettiinde byle bir karklk ortaya kar. Uyar iin Divan iiri estetik bir deerdir, ancak yeni bir dzen kurmak, Cumhuriyet devrimlerine uygun bir kltr yaratmak iin eski iirin de eletirilmesi, unutulmas, almas gerekir. Bu karmaann daha ak bir ekilde grld yer Nurullah Atan, Abdlbki Glpnarlnn ve Cumhuriyet projesini gemiin tasfiyesi olarak alglayan pek ok aydnn yazlardr. Bu yazlarda da Divan iirinin estetik bir deer olarak hakk verilir ama dier yandan, iinde gelitii dzen ve ideoloji asndan ondan kurtulmak gerektii vurgulanr. Tezin Turgut Uyarn Divannda Bir Devrime Hazrlanmak balkl ilk blmnde, Divandaki halk devrimi izleinin hazrlk evresini oluturan iirler zmlenmi, airin toplumsal sorunlarn srekliliini vurgulamak iin bu biimi kulland saptanmtr. Yani gemiten gelen beyit biimi, gemiten gelen sorunlar yanstmann arac olur. Uyar bu biimi kullanarak yaad gnn sorunlarnn kkenlerini Osmanlda arar ve bu balamda tarihe btnln iade eder. Divana Su Yorumu balkl ikinci blmde yaptn ieriinde geni yer tutan su kelimesi ve akarsu eretilemesi zerinde durulmu, halk tarafndan kutsal bilinen suyun halkla ve halk harekete geirici gle zdeletrildii ve akarsuyun ykc/yaratc zellikleri dolaysyla harekete gemi halk imledii vurgulanmtr. Devrimci bir ieriin eski bir biimle yazlmasnn nedeninin sorguland bu blmde, Uyarn durgun suyu olumsuzlayarak Divan iirinin yeknesak biimini olumsuzlad ve biimi olumsuzlamak yoluyla da Divan iiri biimini yaratan

122

Osmanl ideolojisini olumsuzlad belirtilmitir. Ayrca airin toplumun her kesimindeki insanlara ar yapyor olmas, yaptnda Divan iiri biimiyle halk iirindeki ve trklerindeki yapy birletiriyor olmas Osmanl Devletinin ok dinli, ok uluslu kk birimlerden oluan yapsna ve bu yapy koruduka varln garantileyen Osmanl ideolojisine bir kar durutur. Divanda Tarih ve Biim baln tayan nc blmde Divanda yer alan ve youn tarihsel gndermeler iermeleriyle dikkat eken iirler incelenmitir. Uyarn, tarih-biim ilikisini temelde yolla gerekletirdii sylenebilir. Bunlardan ilki tezin ilk blmnde sylendii gibi toplumsal sorunlarn srekliliini biimle yanstmaktr. Biimin kendisi bir tarih olduu, airin yaad gnn iktisadi koullar ve biimsel olanaklar balamnda oktan alm olduu iin beyit biimiyle yazlan iir tarih bir karakter gsterecektir. kincisi de buna yakn bir ilikidir ve yaptta eski kelimeleri kullanmak yoluyla oluturulmu bir tarihsellik etkisi sunar. ncs ve belki de en nemlisi, Divanda tarihin biimle ilikisinin homoloji ve rtmeleri ortaya koymak yoluyla kurulduudur. Uyar, gemite ve yaad gnde takrarlayan yaplar, birbirini andran olaylar kullanarak tarihsel dzlemde toplumun zmlemesini yapar ve bunu gerekletirmek iin ok geni bir zaman yanstan Divan iiri biimini kullanr. Bylece bugne ait bir olayn armsal dizgesi bile gemiteki olaylar hatrlatacak ekilde yanklanr. Bu blmde ayrca salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye adl iirin, Abdlhak inasi Hisarn Fahim Bey ve Biz adl yaptyla ilikisi saptanmtr. Tezin Gebe Divan: Toplumsal ve Edebi Dzlemde Merkez-evre Kopukluu balkl son blmnde Uyarn merkez karsnda evreyi temsil etmek iin biimi nasl arasallatrd zerinde durulmutur. Uyar, yaptnda birbiriyle derinden ilikili olan iki farkl savam bir arada srdrr. Bunlardan biri

123

ezilmi snflarn sava, dieri ise halk kltrnn merkezin yaratt Divan iiriyle savamdr. Uyar, merkez iktidar tarafndan ynetilemeyen, kontrol altnda tutulamayan gebelere ynelmi, merkez iktidarn benimsedii ortodoks slma alternetif olan heterodoksiye yer vererek Alev-Bekta edebiyatnn kltlemi isimlerini anm, Divan iiri biiminde halk kltr eleri kullanarak evreyi temsil etmitir. Gelenein mazmunlarn, kodlarn ve usta airlerinden alnm rnekleri olumsuzlayarak iirlerinin ieriini kuran Uyar, kodlar ykmann bir sava olduunun farkndadr. Yaptn btnnde ne kan devrim ars, gebelerin devletler iin potansiyel bir ordu ve tehlike oluu Uyarn Divann bir sava metni yapar. Turgut Uyar, Divannda biimi be farkl ekilde arasallatrr. lki yaptn ieriinden ziyade airin poetikasyla ilgilidir. Divan iirinin biimi sloganc iire dmemenin arac olur ve aire nitelikli bir anlatm olana salar. Yapt balamnda ise biimin, toplumsal sorunlarn srekliliini yanstmak ve gn yaratan koullarn kkenini gemite aramak, Osmanl ideolojsini olumsuzlamak, tarihte tekrarlayan yaplar ne kararak toplumsal/kltrel zmlemeler yapmak ve merkez karsnda evreyi temsil ederek toplumsal ve edebi dzlemde bir mcadele nermek amacyla arasallat gsterilmitir.

124

SELM BBLYOGRAFYA

Abac, Tahir. 1960 Sonras airleri zerine. Yarna Doru 57 (Mays 1974): 24-31. Akatl, Fsun. Gldal, Dikenli Ama Gll nce Direnli ve Kahraman. iirde Dn Yok mu. 72-93. Akn, Enis. Sabahlar Ackmay Bilmeyen air: Turgut Uyar. Defter 45 ( K 2002): 137-64. Akkanat, Cevat. Gelenek ve kinci Yeni iiri. Ankara: T.C. Kltr Bakanl, 2002. Aktepe, Mnir. XVIII. Yzyln lk Yarsnda Kthne ve Sadbd. stanbul Armaan 4 Lle Devri. stanbul: stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, 2000. 87-94. Akn, mer Faruk. Divan Edebiyat. slm Ansiklopedisi IX. stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1994. 389-427. Andrews, Walter G. Syleiyi yapan: Emrah Pelvanolu. Yasakmeyve 11 (KasmAralk 2004): 46-52. . Stepping Aside: Ottoman Literature in Modern Turkey. Journal of Turkish Literature 1 (2004): 9-32. . iirin Sesi Toplumun arks. ev. Tansel Gney. stanbul: letiim Yaynlar, 2001. . Yabanclam Benin arks: Guattari, Deleuze ve Osmanl Divan iirinde znenin Lirik Kod zm. ev. Mehmet Moral ve Semih

125

Skmen. Defter 39 (Bahar 2000) 106-32. Andrews, Walter G. ve Irene Markoff. Poetry, The Arts, And Group Ethos In The Ideology Of The Ottoman Empire. Edebiyat 1(1987): 28-70. Ata, Nurullah. Eski iir ve Devrim. Osmanl Divan iiri zerine Metinler. Haz. Mehmet Kalpakl. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999. 80. Ayan, Dursun. Osmanlda deoloji ve zleri Folklor ve Edebiyattan rnekler. Dnen Siyaset 7 (Aralk 2004): 79-131. Ayvazolu, Beir. Lle Devrinden nce Lle. stanbul Armaan 4 Lle Devri. stanbul: stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, 2000. 109-23. Bayrav, Sheyla. Dilbilimsel Edebiyat Eletirisi. Dilbilim 1 (1976): 45-69. Bek, Kemal. Turgut Uyarn Divannda Gelenek ve iir. iirde Dn Yok mu. 229-39. Beyatl, Yahya Kemal. Erenkynde Bahar. Kendi Gk Kubbemiz. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2004. 88. . Mhurdan Gazel. Eski iirin Rzgryle. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2003. 34. Bezirci, Asm. kinci Yeni Olay. stanbul: Su Yaynevi, 1986. Can, Ayhan. Divana Kar Bir Divanc. Yeditepe 172 (Austos 1970):70. Cntrk, Hseyin ve Asm Bezirci. ki nceleme. stanbul: De Yaynevi, 1961. Dinolu, Onur. Trkede Yabanc Terimler Szl. stanbul: nlkp Yaynlar, 2003. Doan, Mehmet Can. Dnen iir, Duyan iir. Ludingirra 3 (Gz 1997): sy. Eagleton, Terry. Edebiyat Eletirisi zerine. ev. Handan Gnen. stanbul:

126

yey, yty. . Eletiri ve deoloji. ev. Esen tarm ve Serhat ztopba. stanbul: letiim Yaynlar, 1985. Ergl, Cevdet. II. Abdlhamidin Dou Politikas ve Hamidiye Alaylar. zmir: alayan Yaynlar, 1997. Eraslan, Cezmi. Dorular ve Yanllaryla Sultan II. Abdlhamid. stanbul: Nesil Yaynlar, 1996. Erglen, Haydar. ki iirden. iir At Kitap 4. Haz. Osman Hakan A. ve Dierleri. stanbul: iir At Yaynclk, 1987. 45-51. Erik Jan Zrcher. Modernleen Trkiyenin Tarihi. ev. Yasemin Saner Gnen. stanbul: letiim Yaynlar, 2003. Ertop, Konur. Geyikli Gecenin Sonrasnda Turgut Uyar iiri. iirde Dn Yok mu. 60-62. Fedai, Cell. Neveli Kahramann Lirii: Turgut Uyarn Divan. Hece 94 (Ekim 2004): 105-07. Fethi Naci. O Korkak Geyik Yavrusu Bayram Arifesi. iirde Dn Yok mu. 19-26. Frat, M. erif. Dou lleri ve Varto Tarihi. Ankara: Karde Matbaas, 1970. Glpnarl, Abdlbki. Divan Edebiyat Beyanndadr. stanbul: Marmara Kitabevi, 1945. Halman, Talt Sait ve dierleri. Divan Edebiyat Hortlak Deil Muhteem Bir Hayalettir. Kitap-lk 38 (Gz 1999): 4-27. Hzlan, Doan. Turgut Uyar zerine Divani Notlar. Edebiyat Dnencesi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2003.

. Rzgrda memek. iirde Dn Yok mu. 63-66.

127

Hisar, Abdlhak inasi. Fahim Bey ve Biz. stanbul: Balam Yaynclk, 1996. Holbrook, Victoria R. Akn Okunmaz Kylar. ev. Erol Krolu ve Engin Kl. stanbul: letiim Yaynlar, 1998. rtem, Sleyman Kni. Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi. stanbul: Temel Yaynlar, 1999. Kayal, Kurtulu. Ordu ve Siyaset 27 Mays-12 Mart. stanbul: letiim Yaynlar, 1994. Kemal Tahir. Turgut Uyarn Kitab Dolaysyla Tarih ve iirimiz. iirde Dn Yok mu. 35-39. Koak, Orhan. Turgut Uyarn iiri zerine Notlar. iirde Dn Yok mu. 158-89. Kurn- Kerim ve Muhtasar Meli. stanbul: Hayrt Neriyat, 2001. Kkkalay, A. Mesud. Coraf Keifler ve Ekonomiler Avrupa ve Osmanl Devleti. Konya: izgi Kitabevi, 2001. Levend, Agh Srr. Eski Eserlerimizden Hangilerini Genlere Tantabiliriz? Trk Dili 217 (Ekim 1969): 1-3. Lewis, Bernard. Demokrasinin Trkiye Serveni. ev. Hamdi Aydoan ve Esra Ermert. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2003. Mandel, Ernest ve George Novack. Marksist Yabanclama Kuram. ev. Okay Gmen. Ycel Yaynlar, 1975. Mardin, erif. Trk Siyasasn Aklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-evre likileri. Trkiyede Toplum ve Siyaset. stanbul: letiim Yaynlar, 2004. Menemenciolu, Nermin. Turgut Uyarn iiri. iirde Dn Yok mu. 50-59. Nedim. Der-Vasf- Sa'd-bd u stanbul Der-Zmn- Medh-i brahm P.

128

Nedim Divan. Haz. Muhsin Macit. Ankara: Aka Yaynlar, 1997. Ouzertem, Sha. Modern Edebiyat ve Abdlhak inasi Hisarn Szl Yaz Serveni. Defter 18 (Ocak-Haziran 1992): 114-27. Oktay, Ahmet. Zamanla Gz Gze: Uzaklarda Yapld Sanlan Bir iirin Arka Fonu. iirde Dn Yok mu. 121-43. zdemir, Ahmet. Domayaydn Mavi Yldz. http://www.tgc.org.tr/ahmet_ozdemir/yazi35.htm (11 ubat 2005). Pala, skender. Ansiklopedik Divn iiri Szl. stanbul: L&M Yaynlar, 2002. Shaw, Stanford. Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye I. ev. Mehmet Harmanc. stanbul: E Yaynlar, 2000. Shaw, Stanford ve Ezel Kural. Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye II. ev. ev. Mehmet Harmanc. stanbul:E Yaynlar, 2000. Stma. AnaBritannica Genel Kltr Ansiklopedisi. 19. Cilt. stanbul: Ana Yaynclk, Encyclopaedia Britannica, 2000. 361-62. Sultan Abdlhamit. Siyasi Hatratm. stanbul: Dergh Yaynlar, 1999. Sakaolu, Necdet. Bu Mlkn Sultanlar. stanbul: Olak Yaynlar, 2000. enderin, Zbeyde. Turgut Uyarn Hayat, Sanat, iirleri zerine Bir Aratrma. Yaymlanmam doktora tezi. Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, 2004. eyh Galib. Hsn Ak. Haz. Muhammed Nur Doan. stanbul: tken Neriyat, 2003. Tunal, smail. Yabanclama ve Sanat. Marksist Estetik. stanbul: Kaynak Yaynlar, 2003. 106-15. Uyar, Turgut. barmaya. Divan. 30.

129

 . bal kalmann yeri. Byk Saat. 232-33. . bombo bir sayfaya fahriye. Divan. 86-87. . bozkr tayfasdr. Divan. 72. . Byk Saat. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2004. . cahil Beire. Divan. 31-32. . arlma. Divan. 10. . dikilitalara. Divan. 29. . Divan. Ankara: Bilgi Yaynevi, 1970. . gecenindir. Divan. 77-78. . gemi, gemi Divan. 83-85.
. Gnmzde Divan. Syleiyi yapan: Rauf Mutluay. Cumhuriyet Gazetesi (31 Aralk 1970): 6.

. hemofili. Byk Saat. 293-96. . herkes. Byk Saat. 297-98. . Her ki Admda Bir Uygunsuzluunu (Yalnzln) Alglayan Birisine Gazel.
Byk Saat. 326-27. . meclis-i mebusana. Divan. 66.

. mnacat. Divan. 7-8. . naat. Divan. 9. . rubai. Divan. 55. . SDBDa kaside. Divan. 63-65.
. salihat- nisvandan Saffet Hanmefendiye. Divan. 67-69. . sonsuz biime. Divan. 24. . Sonsuz ve br. Haz. Seyyit Nezir ve Tomris Uyar. stanbul: Broy 130

Yaynlar, 1985.

. su yorumcularna I, II. Divan. 25-26. . sulfataya. Divan. 11-12.

. iirde Dn Yok mu. Haz. Tomris Uyar. stanbul: Can Yaynlar, 1999. . iirde airaneye Hep Kar Oldum. Syleiyi yapan: Tomris Uyar. Sonsuz ve br. 98-103.

. urdan burdan hazrlanmaya. Divan. 14-15.

. Tavrm Bilinli Olarak Taraf Tutan Gzlemci Tavrdr. Syleiyi yapan: Enver Ercan. Sonsuz ve br. 98-103.

.Turgut Uyar Hangi Soruyu Niye. Syleiyi yapan: Fatih zgven.

Sonsuz ve br. 103-08. . Turgut Uyarla Bir Konuma. Syleiyi yapan: Naci elik. Yeni Dergi 68 (Mays 1970): 393-95.

. Turgut Uyarla iirden Hayata. Syleiyi yapan: Atilla zkrml.

Sonsuz ve br. 90-98.

. Yaral Olduunu Sanan Birisinin Hznne Gazel. Byk Saat. 328-29. . yoku yola. Divan. 13.
Uyar, Turgut ve dierleri. Ulusal Edebiyat in Akoturum. Dost 11 (Eyll 1965): 16-26. Williams, Raymond. Marksizm ve Edebiyat. ev. Esen Tarm. stanbul: Adam Yaynlar, 1990. Yavuz, Hilmi. Nzm: Ama ve Avangard Kara Gne. stanbul: Can Yaynlar, 2004. 57-61.

131

ZGEM

Nilay zer, 1976 ylnda stanbulda dodu. Kandilli Kz Lisesini ve Marmara niversitesi A.E.F Biyoloji retmenlii Blmn bitirdi. ki yl retmenlik yaptktan sonra istifa ederek Ankaraya geldi ve Bilkent niversitesi Trk Edebiyat Blmnde yksek lisansa balad. 1995 ylndan bu yana eitli gazete ve dergilerde iir, yk, sylei ve makaleleriyle grnen zer, Zamana Dalan Nar (1999) ve Ol!... (2005) adl iki iir kitab yaymlad. 1997 ylnda Kocaeli niversitesi iir Okulu dln ald. 1999da Yaar Nabi Nayr Genlik dllerinde dikkate deer bulundu ve 2004de Cemal Sreya iir dlne layk grld.

132