T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LHYAT FAKLTES TASAVVUF ANA BLM DALI

SML HAKKI BURSEVNN VRDT ADLI ESERNN TRANSKRPSYON VE NCELENMES Yksek Lisans Tezi

FATH TZEK

STANBUL, 2011

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LHYAT FAKLTES TASAVVUF ANA BLM DALI

SML HAKKI BURSEVNN VRDT ADLI ESERNN TRANSKRPSYON VE NCELENMES Yksek Lisans Tezi

FATH TZEK

Dansman: PROF. DR. MUSTAFA TAHRALI

STANBUL, 2011

NDEKLER
Sayfa no NSZ.............4 KISALTMALAR.....5 GR....7

BRNC BLM SML HAKKI BURSEVNN HAYTI VE ESERLER

1- HAYTI10 a) Halfeleri....12 b) smil Hakk Bursevnin Kronolojik olarak Hayt.15 2-ESERLER..17

KNC BLM TASAVVUF DNCEDE VRDT KAVRAMI VE BURSEVDE VRDT ANLAYII

1- TASAVVUF DNCEDE VRDT KAVRAMI....38 2-SML HAKKI BURSEVDE VRDT ANLAYII.........44

NC BLM ESERDE GEEN BAZI TASAVVUF KAVRAMLAR

1- VCD.....53 2- KENZ- MAHF.................................57 3- VELYET-VEL-NBVVET.............61 4- NEFS ve MERTEBELER.......69 . 5- ZKR..............................75 6- VECD-TEVCD..............82

7- TEVHD............85 8- DEVR.......91

DRDNC BLM VRDT METN TERCME VE TRANSKRPSYONU

VRDT METN........98 SONU................208 EKLER........210 KAYNAKA............289

NSZ Kinat sonsuz azamet ve rahmetiyle kuatan, hidyetini ve feyzini insanla cmerte baheden, tecellleriyle kullarnn kalblerini cillayan, dnya ve hiretin, varln ve yokluun sahibi olan Allaha sonsuz hamd ve krler olsun. Kinat, srekli bir deiim ierisindedir. lk insan ve ilk peygamber olan Hz. demden beri insanolu rabbini tanmak ve ona kul olmak maksadyla yaratlmtr. nsana izilen yol, srekli iniler ve klarla doludur. Her yolun bir yolcusu, her yolcunun da rehberi vardr. te bu rehber; Kurn ve peygamberdir. Birde onlarn glgesinde kmil insan olmay baaran vel kullardr. Madde kadar mn da nemlidir. Mn, maddenin btndr. O btn ise, hayatn z ve anlamdr. Tez almamzda gnl yolunun rehberlerinden olan smil Hakk Bursevyi ve onun Vridt adl eserini incelemeye altk. Bize almalarmzda yol gsteren muhterem hocam Prof. Dr. Mustafa TAHRALIya teekkrlerimi arz ederim. Gsterdii anlay ve tevikten tr Kuyucak Mfts Bilal BAOLU Hocama teekkrlerimi bir bor bilirim. Madd-mnev desteini benden esirgemeyen ileme ve zellikle kymetli eim Hatice Tuba Hanma en iten duygularmla teekkr ederim.

stanbul 2011

Fatih TZEK

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. BEEK bkz. c. ev. DA Ef. h. haz. k.s. Ktp. st. FAV SBE MEB MFV nr. n. s. sad. s.a.v.

Ad geen eser Ad geen makale Bursa Eski Eserler Ktphanesi Baknz Cild eviri Diynet Vakf slam Ansiklopedisi Efendi Hicr Hazrlayan Kuddise sirrur Ktphne stanbul lhiyat Fakltesi Vakf Yaynlar stanbul niversitesi stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Milli Eitim Bakanl Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Vakf Numara Nsha Sayfa Sadeletiren Sallallhu aleyhi ve selem 5

SSBE tahk. terc. USBE vr. yay.

Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tahkk eden Tercme eden Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Varak Yaynlar

GR
limler, peygamberlerin vrisleridir. Hads-i erfinin hakkati

aratrldnda vrisliin iki trl olduunu mhede ederiz: Birincisi, limlik sfatnn hakkati olan ilm vrisliidir. kinci ise rif sfatnn hakkati olan irfn vrisliidir. te 17. yzylda yaam olan irfn vrisliine ulam olan riflerden biri de smil Hakk Bursevdir. Bursevyi ve eserlerini anlayabilmek iin yaad dnem ve geirmi olduu mnev merhaleleri iyi anlamak gerekir. Tezimizin ilerleyen ksmlarnda bu konuyla ilgili yeterli bilgi verilecektir. zellikle Bursevnin eserleri, ilh tecelller asndan olduka zengin bir yapya ship olduundan Bursevnin eserlerinin hakkyla anlalabilmesi iin yeterli ilm birikime ve mnev olgunlua da ihtiy vardr. Bu adan Bursevyi ve eserlerini daha yakndan anlayabilmek iin yaplan almalar nem tamaktadr. lkemizde Bursev hakknda yaplan Y. Lisans ve Doktora almalar syesinde ilim dnyas bu zt daha yakndan tanma frsat bulmutur. zellikle Vridt tarzndaki eserlerinin anlalabilmesi iin bu almalar ok gereklidir. Biz de, Bursevnin 1131 ylna it vridlerinden bahseden eserini anlamaya ve eserin tannmasn salamak maksadyla gayret gstermeye altk. alm olduumuz eserin mellif nshas Sleymniye Ktphnesi ir Efendi numara 165te bulunmaktadr. Eser 79 varaktan oluur. Eser Arapa ve Osmanlca olarak yazlmtr. Bursev eserini avmdan ok havs kimselerin anlayabilecei tarzda kaleme almtr. Eserde geen yet, hads ve ibreleri renkli kalemle iaretlemi ve onlar erh etmitir. Konular eserde dank bir ekilde serpitirilmitir. Zaten bu usl zellikle vridt tarznda yazlan eserlerin karakteristik zelliklerindendir. Ancak bu tarz eserleri tkip etmek bzen zor olmaktadr. Konu tkibi ciddi mnda dikkat ve zveri istemektedir. Tezimizi drt blme ayrdk: Birinci blmde; smil Hakk Bursevnin hayat, eserleri hakknda bilgiler vermeye altk.

kinci blmde; vridt kavram hakknda klasik kaynaklardan ve bz eserlerden bilgiler verdik. Vridt hakknda yazlm tannm eserler hakknda bilgiler vermeye altk. Daha sonra da Bursevnin vridt hakkndaki grlerini ve tezimizde geen vridt konularn ksaca belirttik. nc blmde; eserde geen bz kavramlar akladk. Bu kavramlar; vcd, kenz-i mahf, velyet-vel-nbvvet, nefs ve mertebeleri, zikir, vecd-tevcd, tevhd, devrdir. Bu kavramlar aklarken ilk nce genel mnda kavramlarn tanmlarn yaptk, sonrasnda Bursevnin alkal kavramla ilgili grn verdik. Bunu yaparken de tezimizdeki konuyla alkal ksmlar da ilve ettik. Drdnc blmde ise vridtn Arapa metninin tercmesini yapmaya altk. Osmanlca metni ise Latin harflerine evirmeye gayret gsterdik. Eserimizi alrken yazmda dikkat ettiimiz hususlar unlardr: Uzun okunan (a), (u), (i) harflerini gstermek iin (^) iaretini kullandk. Kf ve gayn herflerinden sonra gelen med harflerinden vv ve ye seslerini (uzun a, u sesleri) ve seklinde yazdk. rn: Kr, gfil, gibi Hemze ve ayn eer skinse () ireti ile gsterdik. Metindeki yet ve sre numaralarn parantez ( ) eklinde, yet mellerini de keli parantez [ ] eklinde gsterdik. Tezde okuyamadmz kelimeleri [?] eklinde; emin olamadmz kelimeleri de [?] eklinde gsterdik. Metindeki yetleri kaln puntolar kullanarak yazdk. Ve ba edtn, yerine gre u, , vu, v eklinde kullandk.

BRNC BLM SML HAKKI BURSEVNN HAYTI VE ESERLER

1-HAYTI
1063 Zilkade, Ekim 1653te bugn Bulgaristan snrlar ierisinde bulunan Aydosta dodu. Uzun sre Bursa da yaad iin Bursev, bir sre skdar da yaad iin skdr, Celvetiyye tarkatna mensup olduundan Celvet nisbeleriyle tannm, zellikle Bursev nisbesiyle mehr olmutur. 1 TammlFeyz ve Silsilenme-i Celvet bata olmak zere baz eserlerinde hayt hakkndaki bilgileri kendisi vermektedir. Babas Mustafa Efendi, stanbulun Aksaray semtinde domutur. Mustafa Efendi, Bayram avuun oludur. Annesinin ismi Kerme Hanmdr. Kad Ahmet Efendinin kzdr. Baba tarafndan tasavvufa, anne tarafndan da lmiyye snfna it bir aileden gelmektedir. 2 III. Ahmed zamnnda geirmi olduklar byk bir yangn sonras Mustafa Efendi ve ilesi Rumelideki Aydosa yerleir. 3 smil Hakknn yedi yanda annesi veft eder. Babas, Bursevyi on yandayken tahsil iin Edirneye gnderir. Bursev, Edirneye gitmeden nce Aydosda geirmi olduu dnemde bo durmam, okuma ve yazma renmitir. Edirneye gitmesinde Osman Fazl Efendinin tavsiyesi etkin olmutur. Bursevnin babas srekli tasavvuf evrelerle iliki iindeydi. Aydosa yerletikten sonra da Zkirzde Abdullah Efendinin halfesi olan Celvet eyhi Osman Fazl Efendi ile yakn iliki iinde olmutur. Babas syesinde daha yandayken Osman Fazl Efendinin tevchne mazhar olmutur. 4 Osman Fazl Efendi, Bursevyi akrabas ve yetitirmi olduu talebelerden olan Abdlbk Efendiye emnet etmitir. 5 eitli ilimleri bu ztn himyesinde okur. smil Hakk, Osman Fazl Efendinin halfesi olan Ahmet Efendiden Arapa dersleri almtr. Bu dersler devm ederken bir ara Osman Fazl Efendinin yanna gelen Bursev, tarkat yoluna girer. Kendisinden smil Hakk; hsn-i hat, eitli kitaplarn tahlli, kelm ve feriz bahislerini, tecvd ilimlerini renmitir. Daha sonrasnda Zeyrek Cmiinde doksan gn halvete girer. Halvet bittiinde dervilere hizmetle grevlendirilir. smil Hakk eitimini bitirdiinde henz 23
Ali Naml, smil Hakk Bursev, DA., c. 23, s. 102. smail Hakk Bursev, Kitbul-Envr, (Tasavvuf Meseleler, ev. Nim Avan), Van 1999, s. 11. 3 Hseyin Vassf, Keml-nme-i smil Hakk Bursev Biyografisi, (haz. Dr. Murat Yurtsever), Bursa 2000, s. 8. ; Bursev, a.g.e., s. 11. 4 Hasan Kmil Ylmaz, Aziz Mahmud Hd ve Celvetiyye Tarkat, stanbul 1992, s. 241. ; Mehmet emseddin, Bursa Dergahlar Ydigr- ems, (haz. Mustafa Kara-Kadir Altansoy) Uluda 1997, s. 175. 5 Mehmed Ali Ayn, smil Hakk Bursev Hakknda Bir Tedkik, Drl-fnn lhiyat Fakltesi Mecmas, stanbul 1928, 9, 108. ; emseddin, a.g.e., s. 175.
2 1

10

yandayd. Eitim sonras smil Hakk, skdardaki Ahmediyye Cmisine vaaz iin grevlendirilir. Fakat bir cmi dersinde, vahdet-i vcd meselesi yznden sknt yaar. 6 Daha sonra bir mddet iin Tekfur Dana ekilmitir. Fakat orada ok kalmamtr. stanbula dnd vakit std Osman Fazl Efendi tarafndan vaaz iin skpe gnderilmitir. smil Hakknn ilm neriyyesi skpte balamtr. 7 skpe giden smil Hakk, Mustafa Paa cmilerinde yaplan vaazlara gidip dinlemi ve halkn nabzn yakndan tkip etmitir. Bu arada youn talepler zerine belde mfts, ykk bir zviyeyi tmir ettirerek smil Hakkya tahss etmitir. Bursev burada uzun mddet kalm. Daha sonra, zengin bir kadn yeni bir zviye in ettirmi ve smil Hakkya burada grev yapmas iin ricda bulunmutur. smil Hakk da eski zviyeyi refklerine hediye etmitir. Bu srada baka kasabalardan zviye yaptrp Hakky dvet edenler olsa da, Hakk bu dvetleri kabul etmemitir. smil Hakk, skpte 24 yanda iken meyihden Mustafa Uknin kzyla evlenir. 8 skp ahlisi sefhatle vakit srmekteydi. smil Hakk, onlar bu sefhatten vazgeirmek iin btn gyle vaaz etmeye balad. Vaazlarnda belde halknn yapm olduu hatalara deinmi ve onlar azarlamtr. Belde halk, onun bu azarlamalarndan usanp Hakky, eyhi Osman Fazlya ikyet etmilerdir. smil Hakk ile ahlinin bu mnzaralar alt sene srm. Nihyet smil Hakky, stanbuldaki eyhl-slma ikyet etmilerdir. Bunun zerine smil Hakk stanbula arlmtr. 9 Daha sonra smil Hakk, 1685 ylnda IV. Mehmede vaaz etmek maksadyla Edirneye arlr. Edirnede eyhinin gzetiminde Fssul-Hikemi okumutur. Osman Fazl Efendi, Bursa halfesi Sunullah Efendinin veft etmesi zerine smil Hakky Bursaya halfe olarak gnderir. Ulucmi bata olmak zere eitli cmilerde vaazlarda bulunur. te bu tasavvuf vaazlarn kaleme alnp, yorumlanp, iirlerle bezendikten sonra Arapa olarak kaleme alnmasyla Rhul-Beyn adl tefsr 1705te yazlmtr. smil Hakk, eyhini ziyret maksadyla Kbrsa gider.
6 7

Ayn, a.g.e., s. 109. Ayn, a.g.e., s.109. 8 Ayn, a.g.e., s. 110. 9 Ayn, a.g.e., s. 110-111.

11

eyhi, bu ziyretinde kendi yerini smil Hakkya devreder. Zaten ksa sre sonra da Osman Fazl Efendi veft eder. 10 Bu arada I.ve II. Avusturya sava patlak verir. Bursev, bizzat bu savaa katlp dnte de Bursaya gelir. 1700 trihinde Hac yolculuuna kar. Yedi ay Mekke ve Medne de kalr. Hac dn ekiylarn saldrlarna urar. Esrrl-Hac adl eserinin bu esnda kaybolduu sylenir. 11 smil Hakk, 1710da Hicz yolculuuna kar. 12 Bir ay kadar stanbulda kaldktan sonra skenderiyye, oradan da Khireye geer. eyhniyye Medresesi yanndaki Kdiri Derghnda ikmete balar. Hac dn stanbula gider. Oradan da Bursaya geer. 1714de Tekirdaa geerek ird hizmetlerinde bulunur. ie Hanm ve Hanfe Hanm ile burada evlendii sylenir. 1717 de Bursaya dner. Buradan da bnl-Arab muhabbetinden dolay ama geer. Yaklak on kadar eserini burada kaleme almtr. 13 1720de stanbula gelerek skdara yerleir. stanbuldaki devlet ricli zerinde etkili olsa da bu etki Azz Mahmud Hdy kadar olamamtr. 14 1130 trihinde smil Hakk tekrar Bursaya dner. Bir daha da Bursadan ayrlmaz. 15 Orada bir cmi yaptrr. Kendisini ird ve eser yazmna ayrr. 9 Zilkade 1137de (20 Temmuz 1725) veft eder. Veft ettiinde yetmi be yandayd. Kabri, Bursa Tuzpazarnda in ettirdii cminin kble tarafndadr. Kabrinin yaknlarnda akrabalar ve sevdii insanlarn mezarlar vardr. 16 a) Halfeleri Bursevnin yetitirmi olduu halfelerinden bazlar: Osman Vahdet Efendi (. 1135/1713): Ulem ve riflerdendir. skpl olmasna ramen uzun sre Edirnede kaldndan Edirneli diye tannr. Vahdet mahlas Bursev tarafndan kendisine verilmitir. smil Hakk ile skpte tanm ve ona balanmtr. Osman Fazl Efendinin de hizmetinde bulunmu cenzesinin
10 11

Naml, a.g.m., s. 102-103. emseddin, a.g.e., s. 176. ; Vassf, a.g.e., s. 17. ; Ali Naml, a.g.m., s. 103. 12 Vassf, a.g.e., s. 17. 13 Naml, a.g.m,. s. 103. 14 Naml, a.g.m., s. 103 15 Ayn, a.g.e., s. 117. 16 Naml, a.g.m,. s. 103.

12

ykanmasna yardm etmitir. Osman Fazl ile ilgili bir eser olan Tamml-feyzin yazlmasna da vesile olmutur. Celvet db zerine ird hizmetlerinde bulunmutur. 1723te Edirnede veft etmitir. 17 Mehmed Bahddin Efendi (. 1138/1726): Bursevnin oludur. Babasnn veftndan sonra kendisinin yerine gemitir. 1726 tarihinde veft etmitir. 18 shk Efendi (. 1150/1737): mam Abdulazz Efendinin oludur. Hocas Ahmed Efendi ve Niyz Msrnin halfelerinden Mehmed Efendiden ilim renmitir. Daha sonra Bursevye intisb etmitir. 1725te Hac ziyretinde bulunmutur. 1737 trihinde veft etmitir. Kabri, Emir Sultn sitnesinin bat kapsndadr. 19 Sleyman Zt Efendi (. 1151/1738): Gelibolulu olup terchen Keanda yaamaktadr. Bu yzden Kean diye hret bulmutur. 20 smil Hakknn en gzde halfelerindendir. ki evld vardr. Biri eyh Al Sen, dieri ise eyh Hseyin hid Efendidir. 21 Geni bir kltre ve ilme ulamtr. Belli bal eserleri unlardr: Dvan: 1151 de tamlanm 114 gazeli ihtiv eden, duygulu heyecanl tasavvuf iirlerden oluan bir eserdir. Sevnihun-nevdir f marifetil-ansr: Nefsi tanma, unsurlarn tabatlarn tanma, insan konularnn bahsedildii bir eserdir. erh-i Kasde-i smil Hakk: eyhi ve kermetleri hakknda bilgiler vermi, Bir elif bul mekteb-i irfnda matlal kasdesini erh etmitir. Mifthul-mesil: Edirnede yazmtr. Sorulan bir takm sorulara cevben yazlmtr. Mukaddert, levh-i mahfz, hiretgb. 22 eyh Abdurrahmn Efendi (. 1164/1751): Mudanya doumludur. Babas, Osman Fazl Efendinin halfesi olan Mustafa Efendidir. Mnev terbiyesini ilk nce babasndan almtr. Daha sonra smil Hakkya intisb etmitir. Babasnn veftndan sonra yerine gemitir. stanbulun eitli yerlerinde de vaazlar vermitir. Veft ettiinde cenze namaznda tm devlet erkn ve ulem itirk etmitir. 23

17 18

Vassf, a.g.e., s. 82. Ali Naml, smil Hakk Bursev Hayt Eserleri, Tarkat Anlay, st. 2001, s. 222. 19 Ali Naml, a.g.e., s. 222. 20 Vassf, a.g.e., s. 75. 21 Vassf, a.g.e., s. 77. 22 Naml, a.g.e., s. 223- 224. 23 Naml, a.g.e., s. 225.

13

Mehmet Hikmet Efendi (. 1165/1752): Aslen Tekirdaldr. Mnev ird ehliyetini smil Hakkdan almtr. 24 Babas Hac Ahmed Aadr. Kk yalarda smil Hakknn sohbetlerine katlma bahtiyarlna ermi ve dusn almtr. Belli bir mddet Bursevnin halferi tarafndan eitilmi daha sonra da Bursaya gelerek smil Hakkya intisb etmitir. 25 smil Hakk, veftndan ksa sre nce kendisini skdara halfe tyin etmitir. Daha sonra ise Bursaya giderek smil Hakknn veft eden olunun yerine gemitir. 1752de veft etmitir. Kabri smil Hakknn kabrine yakn bir yerdedir. 26 Dernzde Mehmed Huls Efendi (. 1167/1754): Memleketi

Usturumcadr. Memleketinde hocalk ve ird faaliyetlerinde bulunmutur. Kasde-i Emliyye ve Kasde-i Nniyye zerine Trke erhler yazmtr. 27 Ahaveyn Efendi (. 1176/1762): smil Hakknn halfelerinden olup lim bir kimsedir. 1776da Bursada veft etmitir. 28 Ahmed Pertev Efendi (. 1182/1768): Memleketi Tekirdadr. smil Hakknn amdayken Beydv tefsrinden erhler yazmaya balamtr. Ahmed Pertevde bu erhleri istinsh etmitir. Ahmed Pertev, Bursevnin Kitbul-Hakkssarh adl eserini Muhtasarul-Hakks-sarh olarak ihtisr etmitir. Yine Kitbul-Envr adl eseri de istinsh etmitir. 1768 tarihinde veft etmitir. 29 Yahy Efendi: Yahy Efendi, Balkanlarda halfe iken Bursevyle birlikte Bursaya gelir. Osman Fazl Efendiyi ziyret maksadyla Kbrsa da gitmitir. Mekkede uzun yllar ird faaliyetlerinde bulunmutur. 30 Abdullah Hasky: smil Hakknn halfelerinden ehl-i ilim ve irfn shibi bir kimsedir. 31

24 25

Vassf, a.g.e., s. 73. Naml, a.g.e., s. 225. 26 Naml, a.g.e., s. 226. ; Vassf, a.g.e., s. 74. 27 Vassf, a.g.e., s. 81. ; Naml, a.g.e., s. 227. 28 Naml, a.g.e., s. 227. 29 Naml, a.g.e., s. 228. 30 Vassf, a.g.e., s. 74. ; Naml, a.g.e., s. 229. 31 Naml, a.g.e., s. 229.

14

Ynus Efendi: smil Hakknn stanbul halfesidir. 32 Mehmed Zikr Efendi: smil Hakknn Hac arkadadr. 33 Radovili Ali Efendi 34 elli Abdulazz Efendi 35 b) smil Hakknn Kronolojik olarak Hayt 1063-1653 Aydosta dodu. 1074-1664 On bir yanda Edirneye gitti. 1083-1672 Osman Fazl Efendinin hankhna geldi. 1086-1675 Halfe olarak skpe gnderildi. 1087-1676 eyh Mustafa el-Uknin kz ile evlendi. 1092-1681 Halfe olarak Kprlnn yanna gnderildi. 1093-1682 Halfe olarak Usturumcaya gider. 1095-1684 Edirnedeki stdn ziyret eder. 1096-1685 Edirnedeki eyhinin yannda ay kadar kalr. 1097-1686 Bursa halfesi olduktan sonra eyhini stanbulda ziyret eder. 1098-1687 stanbuldaki eyhini ikinci kez ziyret eder. 1099-1688 nc kez ziyret eder. 1100-1689 Drdnc kez ziyret eder. 1101-1690 Beinci kez ziyret eder.
32 33

Naml, a.g.e., s. 230. Naml, a.g.e., s. 230. 34 Naml, a.g.e., s. 230. 35 Naml, a.g.e., s. 230.

15

1102-1690 Srgn de olan eyhini Kbrsta ziyret etmitir. 1102-1691 eyh Atpazr Osman Fazl Efendi veft etti. 1107-1695 I. Avusturya seferine katlr. 1108-1696 II. Avusturya seferine itirk eder. 1111-1700 Hacca gider. 1112-1700 Hac dnnde ekiy tarafndan saldrya urar. 1115-1704 ay skntl bir hastalk geirir. 1117-1705 Rhul-Beynn telfini ve vaaz olarak takrrini hazrlar. 1118-1706 Anne-babasnn ziyreti iin Aydosa gelir. 1122-1710 kinci kez Hacca gider. 1123-1711 Hac dn Bursaya gelir. 1126-1714 Bursadan Tekirdaa gelir. 1126-1714 ie Hanm ile evlenir. 1129-1717 Tekirdadan Bursaya dner. Bursadan da ama gider. 1132-1720 amdan skdara dner. 1135-1723 skdardan Bursaya geer. Ve orada Cmi-i Muhammedyi yaptrd. 1137-1725 Veft etmitir. 36

36

Naml, a.g.e., s. 113-114.

16

2- ESERLER smil Hakk Bursevnin eserlerinin says hakknda net bir bilgi bulunmamaktadr. Bunun nedenleri; Bursevnin ayn eserine farkl isimler vermesi, gerekten eserlerinin saysnn fazla olmas, ktphne kaytlarndaki farkllklar, kk rislelerin mstakil birer eser olarak ele alnmas, baz eserlerin isimlerinin konulmam olmas, Bursevye it olmayan eserlerin de ona itmi gibi gsterilmesigibi 37 Yaplan bir doktora almasnda, smil Hakk Bursevye it ktphanelerde 115 adet eser tespit edilmitir. Bunun dnda kaynaklarda zikredildii halde bulunmayan 10 adet eseri vardr. Bursevnin genlik yllarnda yapm olduu istinsh almalarnn says da 7 dir. Kayp ve istinshlarla birlikte eser says 135 olmutur. Ona it olmad halde onunmu gibi gsterilen de 9 eseri vardr. 38 Eser says ile ilgili olarak klasik kaynaklarda verilen eser saylar: Osmanl Melliflerinde 105, Trk Azizlerinde 134, Sefne-i Evliyda 120, Ydigr emsde 115, Keml-nme-i Hakkda 132, Hadkatl-Cevmide 68 olarak verilmektedir. smil Hakk Bursevnin eserlerinin byk bir ksm Trke olarak kaleme alnmtr. Yaklak krk kadar Arapa ve bir ksm da Arapa-Trke kark olarak kaleme alnmtr. Eserlerinde ok sk olarak iirlere yer vermitir. Hseyin Vassfa gre onun bir eserinde 70.000 beyitten, dier bir eserinde 100.000 beyitten fazla olduunu belirtir. 39 Eserlerinin hepsinin hacmi farkldr. Yaklak 38e yakn eseri 20 varaktan az bir hacme sahiptir. Eserlerinin varak saylarna gre bir snflama yapacak olursak; 38 tane eseri 21 ile 100 varak aras; 21 tane eseri 101 ile 200 varak aras; 11 tane eseri 201 ile 300 varak aras; 9 tane eseri de 300 varaktan fazladr. 40

37 38

Naml, a.g.e., s. 162. smail Gle, smil Hakk Bursevnin Rhul-Mesnevsinin ncelenmesi, (Doktora Tezi), (dan. Do. Dr. M.A. Yekta), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal. stanbul 2002, s. 85, 86. 39 Naml, a.g.m., s. 104. 40 Gle, a.g.t., s. 86. ; Naml, a.g.e., s. 163.

17

smil Hakknn eserleri ounlukla Arapa ve Trkedir. Farsaya ise daha ok iirlerde ve eserlerinin baz yerlerinde ksa cmleler olarak yer vermitir. Daha ok Trkeyi kullanmtr. Bunun sebebi ise, tarkat evrelerince ok okunup anlalmasn salamaktr. 69 tane kitab Trkedir. 26 kitab ise Arapadr. 22 kitab ise bir ksm Arapa, bir ksm ise Trkedir. Arapa olarak kaleme ald eserlerin konusu tefsir, fkh gibi konular ihtiv eder. Trke olarak yazm olduu eserlerde ise konu olarak tasavvufu ilemitir. Baz eserleri de, hem Arapa hem de Trkedir. Bu, daha ok Bursevnin vridt trnden olan eserlerinde grlmektedir. Bu eserlerde tek bir konu deil, birok konu ele alnarak ilenmektedir. 41 smil Hakk Bursevnin Eserleri: Divn- smil Hakk: 1687 ylnda yazlmtr. Gazellerin bol olduu bir eserdir. Kfiye srasnda gre tertip edilmitir. Hece vezniyle yazlmtr. Eserde rubiler, mfredler ve mteferrik manzumlarda bulunmaktadr. Dier ad Ftht- Burseviyyedir. Eserin yazma nshalar; Beyazt Genel 3504 (mellif hattyla) Sleymniye Him Paa 77, Beybek Genel 745/3te bulunur. Bu eserin zerinde baz almalar da yaplmtr. Bunlar: Murat Yurtsever, smil Hakk Bursev ve Divn, Uluda nv. lhiyat Fakltesi, Bursa 1991; Sleyman Cansz, smil Hakk Celvet Divn II. Blm, Ankara nv. lhiyat Fakltesi, Ankara 1980, Muzaffer Aygnolu, Bursal smil Hakk Divn, .. Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, stanbul 1975. 42 Biatnmeler ve czetnmeler: Bursevnin ehil kimselere vermi olduu izinlerdir. smil Hakk, Hac yolculuunda Khirede Ezher niversitesinin hocalarndan el-Msr el-Birmavnin talebi zerine kaleme almtr. Mehmet Zikrnin hattyla Beyazt Devlet Ktphnesi Genel 3507de yer almaktadr. 43 Ecvibetl-Hakkyye an esileti-eyh Abdurrahmn: Bu eserde ibdetlerle alkal olarak 7 soruya verilen cevaplar ierir. Bu sorular: Hutbenin Cuma gnleri namazdan nce, bayram gnleri de namazdan sonra okunmasnn hikmeti nedir? Namaz
41 42

Gle, a.g.t., s. 86. Gle, a.g.t., s. 90. ; Naml, a.g.e., s. 168. 43 Gle, a.g.t., s. 90.

18

50 vakit iken 5 vakte indirilmesinin hikmeti nedir? Namazn rekatlarnn ve her namazn bir vakte hasredilmesinin hikmeti nedir? 3 ve 4 rekatl namazlarda 2 kez oturmann hikmeti nedir? Baz vakitlerde kraat sesli, baz vakitlerde de cehr olmasnn hikmeti nedir? Gnein batdan domasnn hikmeti nedir? Bayram namazlarndaki tekbirler ve ellerin kulaklara kadar kaldrmann hikmeti nedir? Eserin yazma nshas, Sleymniye Hlet Efendi 250/2, Hac Mahmut 2357, BEYBEK Ulucmi 1764/1 ktphnelerinde bulunmaktadr. 44 Esile-i Muhammed Sahaf: Eser Niyz Msrnin halfelerinden eyh Muhammed Sahafnin gndermi olduu krk civrndaki manzum sorulara smil Hakknn verdii cevaplardan oluan bir eserdir. Eserin dili Trkedir. Eserin yazma nshas, Sleymniye Hlet Efendi 250/2, BEYBEK Ulucmi 1764/1 ktphnelerinde bulunmaktadr. 45 Esrrul-Hurf: Arap alfabesininin 29 harfinin iret ettii tasavvuf mandaki bir eserdir. Yazma nshas, Sleymniye Ktphnesi, Hac Mahmut Efendi, 2537/2 de bulunmaktadr. 46 Ferhur-Rh: Yazczde Mehmed Efendinin Muhammediyyesine it Trke erhtir. Eserde 24 tane terc-bend, 1 tane terkb-bend ve ktalar bulunmaktadr. 47 ki cilt olarak yazlmtr. Bursev, ryda Yazczdenin kendisinden insanlarn bu eseri daha iyi anlamalar iin bizzat aklamalarla eseri kaleme almasn istediini sylemitir. Eser, halk arasnda ok mteber olmu ve srekli olarak okunmutur. Muhammediyye ad altnda halk arasnda mehr olmutur. Eser 3 blmden oluur: Yaratl; Peygamberimizin hayt, mcizeleri, yaknlar; kymet almetleri ve hiret hayt. Eserin en mehr erhidir. erhte Bursev kendisine it 519 ilhiyi de eklemitir. Eserin mellif nshas, BEYBEK, (Genel, nr. 59-61, 323+334+338 vr. ) dir. 48 Eserin zerinde yaplan baz almalar da bulunmaktadr: Mehmet Ali Emeli, smil Hakk Bursevnin Muhammediye erhi (kinci cilt) Ferhur-Rh, .. Sosyal Bilimler Enstits, st 2001. ; Hseyin Yenice, smil
44 45

Naml, a.g.e, s. 182. ; Gle, a.g.t., s. 91. Gle, a.g.t., s. 91. 46 Gle, a.g.t., s. 92. 47 Naml, a.g.e., s. 171. 48 Naml, a.g.e., s. 171-172.

19

Hakk Bursevnin Ferhur-Rhunun I. Cildinde Geen Tasavvuf Istlh ve Semboller, M.. Sosyal Bilimler Enstits, st.1987. Ferhur-Rh Muhammediye erhi I-II, (haz. Mustafa Utku), Bursa 2000-2001. 49 Hakykul-Hurf: Esrr- Hurfun Arapasdr. 1719da kaleme alnmtr. Arap alfbelerine bakarak tasavvuf manlar aklamaktadr. Yazma nshas BEYBEK, Genel 87/2de bulunmaktadr. 50 Haytul-Bl: 1723te Bursada yazlmtr. Hayt hakknda bilgiler vermektedir. Bir takm vridtlarda anlatlmaktadr. Yazma nshas, BEYBEK, Genel 84, tf Efendi 1396, Atatrk Kitapl, Osman Ergin 1702de bulunmaktadr. 51 Hazartil-Hamsil-lhiyye: Trift adl eserinden Hazartul-hamllhiyye ile nsnul-kmil maddelerine yapm olduu Trke erhlerden olumaktadr. 1720 trihinde yazlmtr. Eserin yazma nshalar: Sleymniye Mihriah 189/6, Hlet Efendi 414, Pertev Paa 637/3 ktphnelerinde bulunmaktadr. 52 Hccetl-Blia: Tasavvuf terimlerinin akland bir eserdir. Yazma nshas: .. TY 2217; tf Efendi 142/3; BEYBEK, Genel 80, Sleymniye Hac Mahmut 1867/1 ktphnelerinde bulunmaktadr. 53 htiyrt: Peygamberler, su, ryet ve rh hakkndaki tasavvuf grleri ieren bir eserdir. Yazma nshas Sleymniye Hlet Efendi 414/4dedir. 54 sm-i H: 1722de skdarda yazlmtr. H isminin aklamasn ihtiv etmektedir. 2 sayfadan olumaktadr. 55 zzl-Adem: Bursevnin iir ve vridtlarndan olumaktadr. TrkeArapa bir eserdir. Yazma nshas Sleymniye tf Efendi 1420/2dedir. 56

49 50

Gle, a.g.t., s. 92. Gle, a.g.t., s. 93. 51 Gle, a.g.t., s. 93. 52 Gle, a.g.t., s. 93. 53 Gle, a.g.t., s. 94. 54 Gle, a.g.t., s. 94. 55 Gle, a.g.t., s. 94. 56 Gle, a.g.t., s. 94.

20

Kenz-i Mahf: Eser, Knt kenzen mahfiyyen kuds hadsini ve baz vridt erhlerini iermektedir. Yazma nshalar: BEYBEK Genel 75; skdar Selimaa Hdy 472/1,473/1 ; Sleymniye Hlet Efendi 332/3, Hac Mahmut 2260/3 ktphnelerinde bulunmaktadr. Ayrca Abdlkadir Akiek, Gizli Hazne, stanbul Rahmet Yaynlar, 1967, 1980 yllarnda da kitap olarak baslmtr. 57 Kitbu Drerl-rfniyye: Vridt trnde yazlm bir eserdir. Eserin dili Trke-Arapadr. Mellif nshas .. TY 4019dadr. 58 Kitb- Vridt- Hakk: Vridt- Kbrdan nce kaleme alnm bir eserdir. Gnn belli vakitlerinde kalbe doan lednn bilgilerden bahseden bir eserdir. Trke-Arapa kark olarak yazlmtr. Eserin yazma nshalar: BEYBEK 86/3; Sleymniye tf Efendi 1479/2; Sleymniye Hsrev Paa 189, Esat Efendi 1790, 1791/I ktphnelerinde yer almaktadr. Kitbu 468dedir. 59 Tamml-Feyz: eyh Osman Fazl Efendinin veftndan sonra Osman Dedenin talebi zerine eyhini tantmak iin yazd bir eserdir. 1 giri ve 17 blmden olumaktadr. lk 6 blm tarkat bilgisini ierir. zellikle de Celvet tarkatndan bahsetmektedir. Dier blmlerde ise, Osman Fazl Efendiyi anlatr. Eserin en sonunda ise eyhini ziyret ederken tutmu olduu notlar yer almaktadr. Arapa-Trke kark olarak yazlmtr. Yazma nshalar: Topkap Saray Revan Kk 497; .. TY. 830, TY. 3602; Selim Aa Hdy 455; Sleymniye Hlet Efendi 244; Edirne Selimiye 1100. ktphnelerinde bulunmaktadr. 60 Hakkus-Sarh: Kurn- Kermdeki baz yetlerin tefsri

yaplmtr. Arapa olarak kaleme alnmtr. Mellif nshas, Hac Selim Aa Hdy

57 58

Gle, a.g.t., s. 94. Gle, a.g.t., s. 95. 59 Gle, a.g.t., s. 95. 60 Gle, a.g.t., s. 96.

21

Kitbu

Zbdetl-Makl:

Baz

yet

ve

hads

aklamalarndan

olumaktadr. Eserin dili Trkedir. Yazma nshas Selimaa Hdy 449; Sleymniye Hlet Efendi 250. 61 Kitbul-Envr: Bursevnin tasavvufla ilgili ele ald konular ierir. 99 beyitlik kasdeye yaplan bir erhtir. 62 smil Hakknn bu eseri yazmasna vesle olan kimse Dervi Mehmeddir. 63 Eserin yazma nshalarnn bulunduu ktphneler; Hac Selim Aa Hdy Efendi 465; Sleymniye Mihriah Sultan 189/2, Pertev Paa 258. Eserle ilgili yaplan almalar ise; Murat Yurtsever, smil Hakk Bursevnin Kitbul-Envr Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, c. 7, say 7, Bursa 1988, s. 108-131 ; Nim Avan, smil Hakk Bursev ve Kitbul-Envr Tasavvuf Meseleler, st, 1999, nsan yaynlar ; Nim Avan, smil Hakk Bursev ve KitbulEnvr simi Eseri,(Yksek Lisans Tezi), M.. Sosyal Bilimler Enstits, st. 1997 64 Kitbul-Fazl: lmihl trnden yazlm bir eserdir. Yazma nshasnn bulunduu ktphneler: BEYBEK Genel 83; Sleymniye Hac Mahmut 2838 65 Kitbul-Hitb: Bu eserde, Sadreddin Konev, bnl-Arab, ftde, Azz Mahmut Hdy ve Osman Fazl Efendinin hayatlar anlatlmtr. Trke bir eserdir. Yazma nshalarnn bulunduu ktphneler: BEYBEK Genel 65-67; Sleymniye Esat Efendi 1608, Pertevniyal 403, Mihriah 254, Hlet Efendi 209. zerinde yaplan almalar ise; Osman Bac, smil Hakk Bursevnin Hayt ve Kitbul-Hitbnn 97-171, A.. Sosyal Bilimler Enstits, lhiyat Fakltesi, Ankara 1984. . Turgut Ulusoy Mnev Ufuklar II, Kitbul-Hitb, Hisar Yaynevi, st. 1983. 66 Kitbul-Hutab: smil Hakknn hutbelerinden oluan bir eserdir. Eserde mbrek geceler, Allah dostlar, rh, nikah, cihd gibi konulardan bahsedilmitir. Eserin yazma nshasnn bulunduu ktphneler: BEYBEK Orhan 713, Genel 85/1. 67

61 62

Gle, a.g.t., s. 96. Gle, a.g.t., s. 96. 63 Naml, a.g.e., s. 184. 64 Gle, a.g.t., s. 96. 65 Gle, a.g.t., s. 97. 66 Gle, a.g.t., s. 98. 67 Gle, a.g.t., s. 98.

22

Kitbul-Kebr: yetlerin, hadslerin ve baz vridtlarn bulunduu TrkeArapa bir eserdir. Eserin yazma nshasnn bulunduu ktphneler: tf Efendi 1393/1; BEYBEK Genel 71; Sleymniye Kasdecizde 305. Eserin zerinde yaplan almalar: Nuran Dner, Tasavvuf Kltrnde Vridt Gelenei ve Bursevnin Kitbul-Kebri, Uluda nv. Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2000. 68 Kitbul-Mirt: Eserde Bursevnin evlatlaryla ilgili bir takm trihler, yet ve hadislere getirilen tasavvuf yorumlar yer almaktadr. 1718 tamamlanm bir eserdir. Trke-Arapa olarak kaleme alnmtr. Eserin yazma nshas BEYBEK Genel 40/2; Sleymniye tf Efendi 1504/1 de yer almaktadr. 69 Kitbun-Nect: 1719da amda iken Bursevye ilham yoluyla bu kitabn yazlmas bildirilmitir. Eserde Allhn sfatlar, meleklerin zellikleri, peygamberler, drt byk halfe gibi konular anlatlmtr. Trke olarak kaleme alnmtr. Eserin yazma nshalarnn bulunduu ktphneler: Sleymniye ir Efendi 165/2, Pertevniyal 402, Hlet Efendi 229, Mihriah Sultan 276, Hac Mahmut 2374; BEYBEK Genel 682. Eserle ilgili yaplan almalar unlardr: Mustafa Utku, Sohbets-Slikn, Bursa 1997 ; .Turgut Ulusoy, Mnev Ufuklar I, Hisar Yaynlar, st. 1983. 70 Kitbun-Netce: Bursev, bu eserinde iine doan baz vridtlar erh etmitir. Eser kmil mertebeye eren kimselerin anlayabilecei bir tarzda kaleme alnmtr. Eser Kasm 1723te yazlmaya balanp, Haziran 1724te tamamlanmtr. Eser Trke olarak kaleme alnmtr. Eserin yazma nshalarnn bulunduu ktphneler unlardr. BEYBEK Genel 64 (Mellif nshasdr.), smil Hakk Kitaplar 20; Sleymniye Mihriah Sultan 277; .. Merkez Ktphne TY 1599; Sleymniye Hasan Hsn Paa 774. Eserle ilgili yaplan almalar u ekilde sralayabiliriz: Ali Naml-mdat Yava, Kitbn-Netce, nsan Yaynlar, st. 1997 ; Erdoan Frat, Kitbun-Netce ve nsan, slmi limleri Enstits Dergisi, Ankara 1975, say 2, s. 205-219 ; hsan Soysald, smil Hakk Bursevnin Kitbun-Netce

68 69

Gle, a.g.t., s. 98. Gle, a.g.t., s. 98-99. 70 Gle, a.g.t., s. 99.

23

Adl Eserindeki Tasavvuf Istlahlar, Harran nv. Sosyal Bilimler Enstits (Y.Lisans Tezi), anlurfa 1998. 71 Kitbu-evc: Sleymniye ktphnesinde Hlet Efendi 789da kaytldr. Bel ve skntlarn sebeplerinin anlatld bir esedir. Eserin dili Trkedir. 72 Kitbuz-Zikr ve-eref: Trke-Arapa olarak kaleme alnan eser vridt tarznda kaleme alnmtr. Eserin yazma nshalarnn bulunduu ktphneler unlardr: Sleymniye Hac Mahmut Efendi 2752, Mihriah Sultan 193, tf Efendi 1480. 73 Kitbul-Furk: Osman Fazl Efendinin olu Muhammed Emin Efendiye ithfen yazlm Arapa gramerden bahseden bir eserdir. Eserin bulunduu ktphneler unlardr: Sleymniye Pertevniyal 1013, Esat Efendi 3681, Hlet Efendi 315,567 ; Beyazt Genel 3818. zerinde yaplan almalar ise; Osman enel, smil Hakk Bursev Hayt Eserleri ve el-Furkunun Drdnc Blmnn kinci Yarsnn Tenkitli Metni, .. Edebiyat Fakltesi (Y.Lisans Tezi) st. 1971; Orhan Baykal, smil Hakk Bursev Hayt Eserleri ve el-Furkunun Drdnc Blmnn Birinci Yarsnn Tenkitli Metni, .. Edebiyat Fakltesi (Y.Lisans Tezi) st. 1971 74 Maklt- smil Hakk: Osman Fazl Efendinin Bursevye gndermi olduu bir mektupla birlikte, Bursevnin tasavvuf dbna dir yazd ve baz vasiyyetlerin olduu bir eserdir. Trke-Arapa olarak kaleme alnmtr. Beyazt Genel 7890da yer almaktadr. 75 Meclis-i smil Hakk: skpteki vaazlardan hazrlanm olan bir eserdir. Arapa olarak yazlmtr. 76 Mecl-Ber: Sff sresinin 6.yetinin tasavvuf tefsridir. Arapa bir eserdir. Sleymniye Hlet Efendi 789da bulunmaktadr. 77

71 72

Gle, a.g.t., s. 100. Gle, a.g.t., s. 100. 73 Gle, a.g.t., s. 101. 74 Gle, a.g.t., s. 101. 75 Gle, a.g.t., s. 102. 76 Gle, a.g.t., s. 102.

24

Mecma-i Hakk: Baz vridtlarn yer ald bir eserdir. Arapa-Trke olarak kaleme alnmtr. BEYBEK Genel 41de bulunmaktadr. 78 Mecma-i ytil-Mntehabe: BEYBEK Genel 32, 33te kaytldr. 79 Mecma-i Er: Baz yet ve tasavvuf kavramlarn akland bir eserdir. Eser Trkedir. .. TY 482de kaytldr. 80 Mecma-i Er- Hakk: Bursevnin baz Trke iirlerini ihtiv etmektedir. .. TY 1999 ve BEYBEK Genel 1699da kaytldr. 81 Mecma-i Hakk: Htrat tarznda yazlmtr. Eserin ierisinde baz mektuplar da bulunmaktadr. Eserin dili Trke-Arapadr. Sleymniye Pertev Paa 645te kaytldr. 82 Mecma-i Hakk: smil Hakknn ikinci Hac ziyaretini anlatan bir eserdir. Gnlk htrat olarak yazlmtr. erisinde baz yet ve srelerin de erhleri bulunmaktadr. Beyazt Genel 3507de kaytldr. 83 Mecmatl-Esrr: Bursevnin eyhi Osman Fazly ziyretlerini ve Bursevdeki etkisini anlatan bir eserdir. Eserde baz kitaplardan yaplm olan alntlar da yer almaktadr. Eser Sleymniye tf Efendi 1500 ; Atatrk Kitapl Osman Ergin 591de yer almaktadr. 84 Mecmatl-Ediyye: Du derlemesidir. Arapa bir eserdir. Sleymniye Hekimolu 519da kaytldr. 85 Mesill-Fkhiyye: bdet ve mumelt ile ilgili konular iermektedir. BEYBEK Genel 161/2de kaytldr. 86

77 78

Gle, a.g.t., s. 102. Gle, a.g.t., s. 102. 79 Gle, a.g.t., s. 103. 80 Gle, a.g.t., s. 103. 81 Gle, a.g.t., s. 103. 82 Gle, a.g.t., s. 104. 83 Gle, a.g.t., s. 104. 84 Gle, a.g.t., s. 104-105. 85 Gle, a.g.t., s. 105.

25

Mzll-Ahzn: 1722de skdarda yazlmtr. Trke-Arapa bir eserdir. Vridt ve erhlerinden olumaktadr. Bir takm tasavvuf kavramlarn aklamasna yer verilmitir. BEYBEK Genel 79 (Mellif nshadr.); Sleymniye Dml Baba 363. 87 Nakdl-Hl: Vridt tr bir eserdir. Trke-Arapa olarak kaleme alnmtr. Yazma nshalarnn bulunduu yerler: Topkap Saray E.H. 1277; .. TY 2153; Sleymniye Esat Efendi 1787. 88 Nasihatnme-i smil Hakk: Bursevnin halfelerinden Ali elebiye ithfen yazlm bir mektuptur. Eserin dili Trkedir. Atatrk Kitapl Osman Ergin 1176, 1191/3te kaytldr. 89 Nuhbetl-Letyif: skpte kaleme alnmtr. Kad Mehmet Efendiye ithfen yazlmtr. Eser 3 blmden olumaktadr. lk iki blmde Zemaheri ve Harrnin erhlerini yapm, son blmde ise yet ve hadslerin tasavvuf erhlerini yapmtr. Eserin dili Arapadr. Yazma nshas BEYBEK Genel 138 (Mellif nshadr.) ; Sleymniye tf Efendi 1512. 90 Risle f Beyanl-Halve vel-Celve: Halvet ve Celvete dir yazlm olan bir eserdir. Hac Selim Aa Ktphanesi Hdy 1797. 91 Risle-i Hseyniyye: Bahr Hseyine ithf edilmitir. Hseyin isminin tasavvuf yorumunu yapmtr. 1721de skdarda yazlmtr. 92 Rislet Nefesir-Rahmn: Baz tasavvuf kavramlarn aklamasn yapmtr. 1725te Trke olarak kaleme alnmtr. Yazmalar: Sleymniye Yazma Balar 1387 (Mellif nshadr.), tf Efendi 1405/2, 1501/3 ; stanbul nv. TY 2172/3 ; Sleymniye Hac Mahmut 2920. 93

86 87

Gle, a.g.t., s. 105. Gle, a.g.t., s. 105. 88 Gle, a.g.t., s. 106. 89 Gle, a.g.t., s. 106. 90 Gle, a.g.t., s. 106. 91 Gle, a.g.t., s.106. 92 Gle, a.g.t., s. 106-107. 93 Gle, a.g.t., s. 107.

26

Risle-i Verdiyye: Gl hakknda yazlm olan bir eserdir. Yazmas; Sleymniye Hlet Efendi 414. 94 Risle-i Eyyhel-Blbl: Vridt trnde yazlm, yet ve hadslerin tasavvuf yorumlarn yapmtr. Arapa-Trke bir eserdir. Yazmas; BEYBEK Genel 86/2 (Mellif nshadr.); Sleymniye Esat Efendi 1791/2dir. 95 Risletl-Cmia: Celvet yrenlerinden Mudanyal Hac Ahmetin talebi zerine kaleme almtr. Akid ve ilmihl konularn ierir. Yazmalar; Sleymniye Pertev Paa 637/1, Hac Mahmut 2260, 2749/4, 2711, 2902, 6454; skdar Selim Aa Hdy 442, BEYBEK Ulucmi 1763/1 96 Risletl-Mirciyye: 447 beyitten oluan mesnev tarznda yazlmtr. Eserin dili Trkedir. Yazma nshalar: BEYBEK Genel 124 (Mellif nshadr.), 76/1, 1709/1; Sleymniye Hac Mahmut 1867/2, Pertev Paa 637/11; skdar Selimaa Hdy 477; Topkap Saray Mzesi Ktphanesi E.H. 1615. 97 Risletl-Umriyye: Eser, mm- fnin Kllem zekrez-zkirn sznn Arapa erhidir. Msrda yazlmtr. Yazmas; Beyzt Devlet Ktphanesi Genel 3507 98 Rislet-emiyye: Mehmet Beye yazlm gazeldir. Yazlm olan gazelin tasavvuf erhidir. Trke olarak yazlmtr. Yazma nshalar: Sleymniye Mihriah Balar 1387; Beyazt Genel 3506/2 ; Atatrk Kitapl Osman Ergin 975/5 99 Rislett-Tehacc: Arap alfabesinin baz harflerinin srlarndan bahseden bir eserdir. Arapa bir eserdir. Yazmas: BEYBEK Genel 162 (Mellif hattyla), skdar Hac Selimaa Hdy 376. Rhul-Beyn: eyhi Osman Fazl Efendinin tavsiyesi zerine 21 senede erh etmitir. Peygamberimizin mmetim iin bir tefsr yaz. emrine uyarak 23 senede
94 95

Gle, a.g.t., s. 107. Gle, a.g.t., s. 107. 96 Gle, a.g.t., s. 108. 97 Gle, a.g.t., s. 108. 98 Gle, a.g.t., s. 108. 99 Gle, a.g.t., s. 108.

27

yazd ifde edilir. 16 cilt ve 3 mcelled olarak kaleme alnmtr. Yazma nshalarnn bulunduu ktphneler: BEYBEK Genel 12-27 (Mellif nshadr.), Haraolu 6062, Genel 971-975 (Eksik), Ulucmi 480 (Eksik); skdar Selimaa Hdy Bl. 58; Beyazt Velyddin 163-165; Sleymniye Hamidiye 75-76,77, Hlet Efendi 49-51, Pertev Paa 30-32, Serez 165 (Eksik), Yahy Tevfk 1367 (Eksik), Rit Efendi 100 (Eksik), Ankara Milli 517 (Eksik) 100 Rhul-Mesnev: Mevlna Celleddin Rmnin Mesnevsinin ilk 747 beytinin erhini iermektedir. Eserin yazma nshalar: BEYBEK Genel 72-74 (3 cilt), Sleymniye ehit Ali Paa 1268, Hlet Efendi 177, Ayasofya 1929, elebi Abdullah 313, Mihriah Sultan 211, Hac Mahmut 2672; Topkap Emnet Haznesi 1240. Eser zerinde yaplan almalar unlardr; Muti Akkoyun, smil Hakk Bursevnin Rhul-Mesnevsi ve On Sekiz Beytinin erhi, M.. lhiyat Fakltesi (Y.Lisans Tezi) st. 1985 ; Sliha Baryaman, erhul-Mesnev I. Cilt, Transkripsiyonlu Metin, Uluda nv. Sosyal Bilimler Enstits (Y.Lisans Tezi), Bursa 2000 101 Silsile-i eyh smil Hakk bi-Tark-i Celvet: Eserde Peygamberimizden kendisine kadar gelen 32 Celvet eyhinin biyografisini Trke olarak kaleme almtr. Kitabn son blmnde ise tarkatn snnetleri, farzlar, mekruhlar hakknda bilgiler vermitir. Yazma nshalarnn bulunduu yerler: Sleymniye Ali Nihat Tarlan 79, Yazma Balar 155, Esat Efendi 1486, Hac Mahmut 2670, Pertev Paa 248, Mihriah Sultan 216, Millet eriye 1040 (Mellif nshadr.); Atatrk Kitapl Osman Ergin 203, 350/1, 634, 1261. Eser hakknda yaplan almalar: Bedia Dikel, Celvetye Yolunda Altn Zincir, st. 1981. ; Rahmi Serin, Celvetye Yolunda Allah Dostlar, stanbul. ; Glay Gz, smil Hakk Bursevnin Kitbus-Silsiletl-Celvetyyesinin 1-72 Sayfalar, Ankara nv. lhiyat Fakltesi (Y.Lisans Tezi), Ankara 1983 ; lyas Efendi, smil Hakk Bursevnin Kitbs-Silsiletl-Celvetyyesi, M.. Sosyal Bilimler Enstits (Y.Lisans Tezi), st. 1994. 102

100 101

Gle, a.g.t., s. 109-110. Gle, a.g.t., s. 111-112. 102 Gle, a.g.t., s. 111-112.

28

eceretl-Yakn: Tasavvufun temel konularn, yet ve hadslerin tasavvuf aklamasn yapmtr. Yazma nshas Tire Necip Paa Ktphanesi NC 296. 103 erh-i al Tefsril-czil-ahr: Beyzvnin Envrut-Tenzl adl eserinde Amme czne yapm olduu Arapa erhtir. Eserin yazma nshalar: BEYBEK Genel 28-30 (Mellif nshadr.), Genel 949-951 ; Lleli Ragp Paa 154 ; Beyazt Genel 755 ; Sleymniye elebi Abdullah 35, Sleymniye Hamdiye 177, Topkap Saray Emnet Haznesi 602, Atatrk Kitapl BEL 135. 104 erh-i Ebyt- Fss: Fssul-Hikemin Kelime-i shkiyye Fassnn sonunda yer alan beyitlere yaplm olan Trke erhtir. Sleymniye Ktphnesi Esat Efendi 1474 yer almaktadr. 105 erh-i Ebyt- Hac Bayram Vel: Hac Bayram Velnin alabm bir r yaratm diye balayan 6 beyitlik ilhisinin Trke erhidir. Yazma nshalar: Sleymniye Esat Efendi 1521, Hlet Efendi 724/1, brhim Efendi 374/2; Yap Kredi Bankas Sermet ifter Ktphanesi 20/3; Atatrk Kitapl Osman Ergin 975/2 106 erh-i Ebyt- Hasan Kdir: Hasan Kdirnin Bu gnl hem Hakdadr, hem anda Hak msrasyla balayan iki beyitlik iirine yapt Trke erhtir. Yazma nshas .. TY 3339/3, Sleymniye Yazma Balar 146. 107 erh-i Gazel-i Yunus Emre: smil Hakknn, Yunus Emrenin 3 iirine yapm olduu erhtir. ktm erik dalna iirine yapm olduu erhin nshas Sleymniye Esad Efendi 1521de kaytldr. Srattan gel sfata anda safa bulasn msrasyla balayan iire yapt erhin nshas Sleymniye Esat Efendi 1521de kaytldr. Adm adm ileri be alemden ieri 9 beyitlik ilhiye yapm olduu erhin mellif nshas Milli Ktphne 392de kaytldr. 108

103 104

Gle, a.g.t., s. 112. Gle, a.g.t., s. 112. 105 Gle, a.g.t., s. 112. 106 Gle, a.g.t., s. 113. 107 Gle, a.g.t., s. 113. 108 Gle, a.g.t., s. 114-115.

29

erh-i Kelimt- eyh Sahaf: eyh Mehmed Efendinin Seyr eyledim cihan halk bend ile giriftr msrasyla balayan 10 beyite yapt erhtir. Yazma nshas Sleymniye Hac Mahmut Efendi 2537/6da kaytldr. 109 erh-i Kelime-i Tevhd: Kelime-i Tevhdin Trke aklamas yaplmtr. Yazma nshas: Millet eriye 1252/2; Sleymniye Pertev Paa 637/3; stanbul nv. TY 2132/2 110 erh-i Lbbl-Lb: bn-i Arabnin zn z adl eserine yapm olduu erhtir. Eserin yazma nshalar: Sleymniye brahim Efendi 374/1, Abdullah Efendi 52, Mihriah Sultan 186, Hac Mahmut 2749/1, 2743/2 ; Topkap Saray H 258/2; BEYBEK Genel 333. Eser ile alkal olarak Abdlkadir Akiek zn z adl Rahmet yaynlarndan kan bir alma yapmtr. 111 erh-i Nazm- Ahmed: Dinler isen hlimi eydeyim ey nev-civn ile balayan 7 beyite yapm olduu erhtir. Trke olarak yazlmtr. Eserin yazma nshalar: Sleymniye Esat Efendi 1521/5 (Mellif hattdr.) Hlet Efendi 724/5, Pertev Paa ltan 637/15, 385, Mihriah Sultan 189/3; Atatrk Kitapl Muallim Cevdet O 28/4. 112 erh-i Nazm- Hayret: Sinemin banda bitmi bir aata drt dal msrasyla balayan 6 beytlik ilhinin erhidir. Yazma nshas: Sleymniye Hac Mahmut Efendi 2749/10 ; Hac Selim Aa Hdy Efendi 469/9, 472/2, 476/2; Atatrk Kitapl Osman Ergin 975/4. 113 erh-i Nazm- Niyz: Mkilim var size ey Hak dostlar eylen kd msrasyla balayan 13 beyite yaplm olan erhtir. Eserin dili Trkedir. Yazma nshalar: BEYBEK Genel 745/2 (Mellif nshadr.), Ulucmi 1764/2 ; Sleymniye Hac Mahmut Efendi 2537/3, Him Paa 27. 114

109 110

Gle, a.g.t., s. 115. Gle, a.g.t., s. 115. 111 Gle, a.g.t., s. 115. 112 Gle, a.g.t., s. 116. 113 Gle, a.g.t., s. 116. 114 Gle, a.g.t., s. 117.

30

erh-i Pend-i Attar: Ferdddn Attrn Pend-i Attr adl eserinin Trke erhidir. Yazma nshalar: BEYBEK Genel 68, 68 (Mellif nshadr.) ; Sleymniye ir Efendi 295, Esat Efendi 2767, Pertev Paa 276, Hamidiye 651, Mihriah Sultan 390. 115 erh-i Salavt- bn Me: Maripli zeli eyhi Abdsselam bn Mein peygamberimize yazm olduu salt ve selmn erhidir. Yazma nshalar: Sleymniye Mihriah Sultan 206, 217/3, 441, Pertev Paa 637/2, Hlet Efendi 76, zel 157, Reit Paa 337/2; Atatrk Kitapl Osman Ergin 350/2, 603, 1639; Beyazt Devlet Ktphnesi Yazma Eserler 1292, Hac Selim Aa Hdy 447 116 erhu Fkhl-Keydn: Ltfullah Nesefnin fkha dir eserine yapm olduu erhtir. Eserin yazma nshalar: BEYBEK Genel 64, tf Efendi 873 (Mellif nshadr.); Sleymniye Hac Mahmut 1027, Mihriah Sultan 190. 117 erhu Nazms-Slk: bn-i Frzn Taiyyetl-Kbr adl kasdesinin ilk 4 beytine yapm olduu erhtir. Trke olarak kaleme alnmtr. Eserin yazma nshalar: Sleymniye Mihriah Sultan 189/1 (Mellif nshadr.) ; Atatrk Kitapl Osman Ergin 320 ; Sleymniye Hac Mahmut 2672, Pertev Paa 253; .. TY 2136/1 118 erhu Nuhbetil-Fiker: Hacer el-Askalnnin Nuhbetl-Fikerinin Arapa erhidir. Hadislere yaplan tasavvuf erhlerden olumaktadr. Eserin yazma nshalar; BEYBEK Genel 35-37 (Mellif nshadr.), Genel 1003 ; stanbul Ragp Paa 242, tf Efendi 374 ; Sleymniye Kasdecizde 46, Kl Ali Paa 182. 119 erhu ubil-mn: Ahlka ve akide dir bir eserdir. Eserin yazma nshalar: Topkap Saray EH 853 ; Beyazt Genel 3506/2 ; Sleymniye Hlet Efendi 414/2, Mihriah Sultan 187. 120

115 116

Gle, a.g.t., s. 117. Gle, a.g.t., s. 118. 117 Gle, a.g.t., s. 118. 118 Gle, a.g.t., s. 119. 119 Gle, a.g.t., s. 119. 120 Gle, a.g.t., s. 119.

31

erhu Uslil-Aere: Necmeddn Kbrnn Uslul-Aere adl eserini tercme ve erh etmitir. Seyr-i slk konularndan bahseder. Eserin yazma nshalar: BEYBEK Genel 70 (Mellif nshadr.), 1459; Sleymniye zeli 64/1, Mihriah Sultan 217/1, Pertev Paa 637/4, Hasan Hsn Paa 30, 729, 653/2, Abdullah Efendi 253, Hlet Efendi 828/3, 248, Abdullah Efendi 32/2, Atatrk Kitapl Osman Ergin 213, 589/2, 682/1 121 erhul-Erbane Hadsen: mm- Nevevnin erhine yaplm en geni almadr. Eserin yazma nshalar: BEYBEK Genel 39 (Mellif nshadr.); Sleymniye Hasan Hsn Paa 230, Esat Efendi 341, Hamidiye 321, Lala smil 46, Mihriah Sultan 62; Topkap Saray Emnet Haznesi 678. 122 erhul-Hads el-Mminu Miratl-Mmin: Bu hadsin tasavvuf erhini yapmtr. Arapa bir eserdir. Yazma nshas BEYBEK Genel 41de bulunmaktadr. 123 erhul-Hads z tehayyertm: Kabir ehlinden yardm isteyin, mansndaki szn Trke aklamasdr. Yazma nshas Sleymniye Esad Efendi 1549/2 124 erhul-Hads Le-ene ekram: Peygamberimizin veftndan sonra hilfetin 30 yl devam edeceini daha sonra kesileceini anlatan hadse yapt erhtir. Eser Trke olarak yazlmtr. Yazma nshas: Sleymniye Hac Mahmut 2672/2 ; Beyazt Genel 3506/2 125 erhu Mukaddimetil-Cezer: BEYBEK Genel 38/7 126 erhl-Kebiril-Msemm: 70 eit gnhn mhiyeti ve eitleri anlatlmtr. Trke olarak yazlmtr. Yazma nshalar: Sleymniye tf Efendi 1328 (Mellif nshadr.), brhim Efendi 871, zel 66, Hac Mahmut 1343, Esat

121 122

Gle, a.g.t., s. 120. Gle, a.g.t., s. 121. 123 Gle, a.g.t., s. 121. 124 Gle, a.g.t., s. 121. 125 Gle, a.g.t., s. 121. 126 Gle, a.g.t., s. 121.

32

Efendi 1548, 1549, Hlet Efendi 385, Mihriah Sultan 1910; Atatrk Kitapl Osman Ergin 459. 127 erh-Risle f dbil-Bahs: Takprlzde smeddn Ebul-Hayrn Risle f lmi Adbil-Bahs adl eserine yaplan erhtir. Eserin yazma nshalar: BEYBEK Genel 116 (Mellif nshasdr.); Sleymniye Serez 3912/8, Esat Efendi 3035/2, 3036, Hac Mahmut Efendi 6154, Lleli 2031; Beyazt Genel 5951, 5902/2 128 Talika alel-Evili: Kad Beydvnin Ftiha ile Amenerreslye yapm olduu eklerdir. Yazma nshalarnn bulunduu yerler: BEYBEK Genel 31 (Mellif nshadr.); Sleymniye Yazma Balar 1387, Hlet Efendi 414/5, Him Paa 27/4, Thir Aa 608/2; Atatrk Kitapl Osman Ergin 975/1 129 Tefsr-i Ysn: Ysn sresine yaplan tasavvuf bir tefsrdir. Trke olarak kaleme alnmtr. Sleymniye Ktphanesi Trnoval 192. Tefsr-i Ve m besse fhim min dbbe: r sresinin 28 yetine yapm olduu tasavvuf erhidir. Sleymniye tf Efendi 1496; Beyazt Devlet Ktphanesi Genel 3507 130 Tefsr-i Y eyyhannsubud Rabbekm: Bakara sresinin 21-22. yetlerinin tasavvuf erhidir. Beyazt Genel 3507; Sleymniye tf Efendi 1496 131 Tefsr-i Sretil-Asr: Asr sresinin fazletine dir yazlm bir eserdir. Arapa olarak yazlmtr. Beyazt Genel 3507; Sleymniye tf Efendi 1496 132 Tefsr-i Sretil-Ftiha: Ftiha sresinin, kalbe gelen ilhamlar yoluyla yet ve hadsler nda aklamasdr. Eserin yazma nshalar: BEYBEK Genel 31 (Mellif

127 128

Gle, a.g.t., s. 122. Gle, a.g.t., s. 122. 129 Gle, a.g.t., s. 122-123. 130 Gle, a.g.t., s. 123. 131 Gle, a.g.t., s. 123. 132 Gle, a.g.t., s. 123.

33

nshadr.), 83, Ali Emir, eriyye 1182; Sleymniye Mihriah Sultan 201, Hac Mahmut 237, 276 133 Tefsr-i Sretil-hls: hls sresinin tasavvuf tefsridir. Eserin dili Arapadr. .. AY 3395; Sleymniye tf Efendii 1504. 134 Tefsr-i Sretil-Zelzele: Zilzl sresine yaplm olan Arapa bir eserdir. tf Efendi 1496/2; Beyazt Devlet Ktphnesi Genel 3507 135 Tuhfe-i liye: t kitabdr. Sadrzm orlulu Ali Paaya takdm edilir. Eserde; melik, insan- kmil, sultan, vel kavramlaryla ilgili aklamalar yaplmtr. drecilere t vermesi bakmndan da siysetnmeye benzemektedir. Eser, slklMlk adyla da bilinir. Yazma nshalarn bulunduu yerler: skdar Selimaa Kemanke Emir Hoca Bl. 210 ; Sleymniye Abdullah Efendi 32, tf Efendi 412/1, Mihriah Sultn 206 ; Atatrk Kitapl Osman Ergin 265/2, 589/1 ; Topkap E.H. 1330 136 Tuhfe-i Atiyye: Tekirdada Rodoscukta Hac Muhammet Atye ithfen yazmtr. Yazma nshalar: Sleymniye Badatl Vehb 1537, Mihriah Sultan 192, Hac Mahmut Efendi 2734, 3909/2 ; Atatrk Kitapl Osman Ergin 471, 746; BEYBEK Genel 1770 137 Tuhfe-i Bahiyye: Celvet tarkat hakknda bilgi veren bir eserdir. Hac Selim Aa Ktphanesi Hdy 476. 138 Tuhfe-i Bahriye: 18 Nisan 1721de skdarda telf etmitir. Bahr Hseyin Efendiye ithfen yazlmtr. Sleymniye Pertev Paa 637/9 ; BEYBEK Genel 76/2. 139 Tuhfe-i Halliyye: Bursev bu eserini byk kardei Halile ithfen kaleme almtr. nan konularn ele almtr. Yazma nshalar: Sleymniye Mihriah Sultan

133 134

Gle, a.g.t., s. 124. Gle, a.g.t., s. 124. 135 Gle, a.g.t., s. 124-125. 136 Gle, a.g.t., s. 125. 137 Gle, a.g.t., s. 126. 138 Gle, a.g.t., s. 126. 139 Gle, a.g.t., s. 126.

34

165 (Mellif nshadr.), Hac Mahmut 2675, 3909, Kasdecizde 740, Hac Mahmut 2669 ; Atatrk Kitapl Osman Ergin 1211. 140 Tuhfe-i Hasekiyye: Eser, padiahtan nakbl-erfa kadar 11 yneticilik makm hakknda bilgi veren bir eserdir. Yazma nshalar: Sleymniye Hlet Efendi 211, 212, Hasan Hsn Paa 809, Hac Mahmut 2327, 2882, Mihriah Sultan 164, 217 ; BEYBEK Genel 77 ; Atatrk Kitapl Osman Ergin 19, 45, 509; A.. D.T.C.F. smil Saib Blm 2029 (Mellif nshadr.) 141 Tuhfe-i smiliyye: nsan organlarna dir yazlm tasavvuf bir eserdir. 1720de skdarda kaleme alnmtr. Yazma nshalar: Hac Selimaa Hdy 459 ; BEYBEK Genel 78 ; Beyazt Genel 3506 ; Sleymniye Hac Mahmut 2767, 1548, Mihriah Sultan 217, Pertev Paa 637/5. 142 Tuhfe-i meriyye: skdarda yazlm, Bursevnin, Dervi merin kendisine sorduu sorulara cevap olarak hazrlamtr. Tevhd bahsinin ele alnd bir eserdir. Eserin yazma nshalar: Sleymniye Mihriah Sultan 162 (Mellif nshadr.), Hac Mahmut Efendi, 6362/5, 2882/2 ; BEYBEK Genel 76/2, TY 2248. Eser zerine yaplan almalar: Mehmet Ali Akidil, smil Hakk Bursev Hayt, Eserleri ve Tuhfe-i meriyyesi, Gazi nv. Sosyal Bilimler Enstits (Y.Lisans Tezi), Ankara 1995. 143 Tuhfe-i Recebiyye: Esm-i Hsndan 12 ismin erhidir. Eser Trkedir. Yazma nshas: Sleymniye Esat Efendi 1374 (Mellif nsha), Pertev Paa 627/9 144 Tuhfe-i Vesmiyye: Tarkat konularn iermektedir. Dier ad KitbsSlktr. Trke bir eserdir. Fetih sresinin 10. yeti etrfnda tasavvuf kavramlar aklar. Eserin yazma nshalar: Sleymniye Beir Aa 359/2, Esat Efendi 1474/3, Beir Aa 359/1, Hac Mahmut 267/1, 2260, 2671/2, 2672, 2675, 6362/2, Mihriah Sultan 219 ; skdar Selimaa Hdy 441, BEYBEK 2222. Eser zerinde yaplan almalar: Recep Yaman, smil Hakknn Kitbs-Slk Adl Eseri, Yznc Yl
140 141

Gle, a.g.t., s. 126. Gle, a.g.t., s. 127. 142 Gle, a.g.t., s. 127. 143 Gle, a.g.t., s. 128. 144 Gle, a.g.t., s. 128.

35

nv. Sosyal Bilimler Enstits (Y.Lisans Tezi), Van 1998; eyda ztrk, smil Hakk Bursevnin ki Tuhfesi, Tuhfe-i Vesmiyye ve Tuhfe-i Aliyye M.. Sosyal Bilimler Enstits (Y.Lisans Tezi), st 1999. 145 Vridt- Hakkyye: Nisan 1702-Haziran 1703 arasndaki vuk bulan vridtlara erhtir. Arapa bir eserdir. Mellif nshas BEYBEK 86dadr. 146 Vridt- Kbr: Arapa-Trke gnlk tarznda yazlm bir eserdir. 1718 senesindeki evrd ve zikirlerden sonra gelen vridtlar ierir. Eserin yazma nshalar: BEYBEK Genel 87 (Mellif nshadr.) ; Sleymniye ir Efendi 165 (Mellif nshadr.) ; Sleymniye Hac Mahmut 2554, Hlet Efendi 210, 789 ; Atatrk Kitapl Osman Ergin 548. Eserle ilgili yaplan almalar: etin Taner, smil Hakk Bursevnin Vridt- Kbr Adl Eserinin Edisyonu, Uluda nv. Sosyal Bilimler Enstits (Y.Lisans Tezi), Bursa 1999. 147 Vesletl Merm: Tarkat edeb ve erknndan bahseden bir eserdir. Eserin dili Trkedir. Yazma nshalar: Sleymniye Hac Mahmut 2260/2, Mihriah Sultan 210, Hlet Efendi 243, Abdullah Efendi 32, Hekimolu 514, Hasan Hsn Paa 810; Atatrk Kitapl Osman Ergin 468, 433, 589/3 148 Tuhfe-i eybiyye, Esrrul-Hc, Tufe-i Hayriye, Kitbl-Cehr vel-hf 149

145 146

Gle, a.g.t., s. 129. Gle, a.g.t., s. 129. 147 Gle, a.g.t., s. 129-130. 148 Gle, a.g.t., s. 130. 149 Naml, a.g.e., s. 209. ; Bu eserler smil Hakkya it olmasna ramen herhangi bir kayt bulunamamtr.

36

KNC BLM TASAVVUF DNCEDE VRDT KAVRAMI VE SML HAKKI BURSEVNN VRDT ANLAYII

37

1-TASAVVUF DNCEDE VRDT KAVRAMI Tasavvuf ilminde, Peygamber Efendimiz (s.a.v.) den gelen mnev ilim ve terbiye gnmze kadar eitli yollarla devam etmektedir. Nasl ki; Reslullah (s.a.v.), Allahdan gelen ilmi, vahiy, ry yoluyla alyorsa; tasavvuf erbb da, mnev bilgiyi ilham yoluyla alrlar. lham da; Allhn tecelligh olan salam kalb ile elde edilir. Peygamber Efendimizin (s.a.v.) bir hads-i erflerinde Sdk ry, vahyin krk altda biridir. 150 buyurmulardr. Peygamberimizin mnev otoritesinin gnmzde de devm ettiini dnecek olursak, sdk ry ile bir kimse mnev yolunu izebilir. te mnev iret ile kalbe gelen bilgilere vridt diyoruz. Vrid kelimesinin oulu vridttr. Vridt, kiinin kalbine herhangi bir gayret sonucu gelmeyip, gayb cihetinden gelen htrlardr. 151 nsan kalbini titreten, hareketlendiren, ynlendiren drt mertebe vardr. Birinci mertebe de kalbe gelen bilgi arabuk gelir ve gider. Buna hcis denir. kinci mertebe de, kalbe gelen bilginin birinciye gre biraz daha kalc olmasna vcis denir. nc mertebe de, gelen bilgi kalbi tammen kaplarsa ve kalc olursa havtr vey htr denir. Drdnc mertebe de, gelen bilgi srekli tekrarlanyorsa buna da fikir denir. 152 Vridt, Arapa olarak suya gitmek anlamna gelen vurd masdarndan tremitir. Suya varan, ulaan anlamna gelmektedir. Vird kelimesi de ayn kkten tremitir. Tasavvuf terimleri szlklerinde vridt kavram ile ayn anlamda kullanlan kelimeler u ekilde ifde edilmitir: Havtr, vka, muhdara, mkefe, levih, tavrk, feyz, feth, mhede 153 Kurn- Kerme baktmzda vrid kelimesinin farkl kalplarda deiik anlamlara geldiini grrz: kelimesi susuz 154 kelimesi gelmek 155 , kelimesi sucu 156 anlamnda kullanlmtr.

Buhr, Tabr, 26.bab Zafer Erginli, Metinlerle Tasavvuf Terimleri Szl (Heyet almas), stanbul 2006, s. 1176. 152 bnl-Arab, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi, (ev. Ahmed Avni Konuk ; haz. Do. Dr. Mustafa Tahral), st. 1992, s. 9. 153 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1995, s. 233. 154 Meryem, 19/86. 155 Kasas, 28/23.
151

150

38

Vridt hakknda baz tasavvuf

klasiklerinin

tanmlarn zetleyecek

olursak: Serrcn Lmasnda; Vrid, tecellden sonra kalbe gelen ve onu kaplayan bir durumdur. nsan fiilinin etkisi yoktur. 157 Hucvr; Manlarn kalbe hull etmesiyle ortaya kar. 158 Kueyr; Kulun kast olmakszn kalbe gelen htrlardr. Vridler bzen Allahtan, bzen ilimden gelir. 159 Vridin zelliklerine gelince: Vrid; haprn, hapran kimseye stn gelmesi gibidir. Herhangi bir abaya, gayrete gerek kalmadan meydana gelir. Vrid, Kahhr isminin tezhrdr. Gelen vrid insandaki tm isim ve sfatlar siler. Slk ehline vrid zikirle gelir. 160 Tm manlar ilk nce kalbe gelir, sonrasnda dimlardan dklr. Akl ise o many tefekkr eder. Kalbe gelen manlar 4 ksmdr: Rabbn, melek, eytn ve nefsn. 161 lh ilhamlara muhtap olan kimseler, gelen vridin Allahtan m?, melekten mi?, eytandan m?, nefisten mi? geldiini anlamalar kolay olmaz. Bunu anlamak iin vrid sonras ortaya kan sonulara bakmak gerekir. 162 Rahmn vridde; Allhn vechini srekli bir mhede vardr. Allhn vechini murd eden kimseye Allah vstasz olarak ikrm eder. rde, tevecch edene ittir. Allah kendisine tevecch edenden hicb isimlerini ve sftlarn kaldrr. Korku yok olur. Ve gayb leminin bilgileri tevecch eden kalbe alr. 163 Melek vridde; Melek insann kalbine zuhr eder. Eer Allah ile berberse, Allhn tevecch srekli ona gelmeye devm eder. Eer insann kalbi nefsi ile berberse o kalbi uyar. phelilerden ve mekrh olan fiillerden uzak durmasn syle. Mbh nmetlerden faydalanrken avmn tavrndan farkl olmasna dikkat et. Yoksa

Ysuf, 12/19. Eb Nasr Serrc, Lma (terc. Hasan Kamil Ylmaz, slam Tasavvufu), Altnoluk Yay. stanbul 1996, s. 335. 158 Hucvr, Keful-Mahcb, (terc. Sleyman Uluda), stanbul 1996, s. 536. 159 Abdulkerim Kueyr, Kueyr Rislesi, (terc. Sleyman Uluda), stanbul 2003, s. 179 ; Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yay., stanbul 2004, s. 688-689. 160 Erginli, a.g.e., s. 1176. 161 Arab, a.g.e., s. 269. 162 Taner etin, smil Hakk Bursev Vridt- Kbr (Transkripsiyonlu Metin), (Yksek Lisans Tezi), (dan. Yard. Do. Dr. Murat Yurtsever), Uluda nv. Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 1999. 163 Arab, a.g.e., s. 270-271.
157

156

39

pimanlk ortaya kar. 164 Melek vridin ardndan, soukluk ve lezzet gelir. Vrid, elem vererek kiiyi terk etmez, vrid sonras geriye ilim kalr. Peygamberimize Cebril (a.s.)n gelerek peygamberlii mjdeledii sradaki peygamberimizin hli melek vridin etkisini en iyi anlatan olaydr: Hz. Peygamber (s.a.v.), Hir maarasnda ibdet hlindeydi. Cebril (a.s.) geldiinde peygamberimizi bir soukluk ald. lk vahiy inzl olduktan sonra peygamberimiz koarak Hz. Hatcenin evine geldi. Souktan titriyordu. Beni rtn, beni rtn! dedi. Peygamberimiz biraz uyuduktan sonra rahatlad ve duruldu. te bu olay melek vride en byk rnektir. 165 eytn vridde; insana her trl ktlk, fuhiyyt ve irk nzl eder. Bu esnda eer kul Allah ile berberse, Allah o kimseyi muhfaza eder. eytan o kimseyle uratnda o kalbi ele geirirse kalb eytana it olur. Eer sonrasnda dnerse, gnah sadece eytana ittir. Eer dnmezse insan, eytana ittir. Cehennemde azb ikisi birden eker. Eer insan, melekle berberse eytan onunla savar. Yenerse, geriye Allah kalr. Allah ise kulunu ister zell eder, ister muzaffer klar. Eer insan nefsiyle berberse ona da emel ho gsterilir. Eer insan, emele ynelirse eytana it olur. Halbuki Allah hzln ile nusret arasndadr. 166 eytn vridin ardndan; hayret, sknt, darbe, elem ve arlk meydana gelir. Vrid, eytn olduunda, nefis gelen ilhmn ilh olduunu zanneder. Kalb, vridi almaya balaynca kalbin scakl artar, nabz ykselir, kann harreti artmaya balar. Mafsallar uyumaya balar. Vcut zlar armaya balar. Bylece vrid gelir, vcda bir darbe indirerek gider. Ardndan da zillet brakr. 167 Nefsn vridde; nefis dnyda her trl nmetten faydalanmaya devm eder, zevk ve sef iinde yaamaktan mutluluk duyarsa, nefsin hiretteki hayr nasbi kesilir. O nefse mkft yoktur. Dnyy murd edene dny verilir. Bu kimselere abdnnefs denilir. 168

164 165

Arab, a.g.e., s. 272-273. Erginli, a.g.e., s. 1174-1175. 166 Arab, a.g.e., s. 276-277. 167 Erginli, a.g.e., s. 1175. 168 Arab, a.g.e., s. 274.

40

Kalbe gelen her ey iyi olmayabilir. Bzen ktlkler de doabilir. Bu ise insan ou kez istidrca gtrr. Vridt, istidrca dnm olur. 169 Vridler tek dze olmaz. Bzen iir, yet ve hads olurlar. Bazen atasz, iir, kssa eklinde olurlar. 170 Vridtn geli kuvveti de her zaman ayn deildir. Vridtn kuvvet derecelerini u ekilde zetleyebiliriz: Birincisi, gelen vrid ile kiinin kbiliyyet ve kuvvetinin eit olduu durum. Bu durumda kii, gelen vridi kontrol altna alabilir. kincisi, vridin geldii kimsenin vridden kuvvetli olduu zamanlar. Bu halde olanlar gelen vridi bakalarna hissettirmezler. ncs, kii vridi tayamayacak kadar zayf olduu vakitler. Vrid gelen kimse, nc durumda her dim gelen vridin etki alanna girer. Onu kontrol edemez. 171 Vridler tasavvuf trihinin olumasnda vazgeilmez bir neme shiptirler. nk gelen vrid hakknda mutasavvflar; vridin trihini, eklini, meknn kayt altna almlardr. Bu syede dnemin siys ve ekonomik zelliklerini, sosyal ve kltrel durumlarn renebilme ansna sahip olmaktayz. 172 smil Hakk Bursevdeki vridt anlayna gemeden nce, dier baz mehr vridt balkl eser ve shipleri hakknda ksa bilgiler vermeye alalm: Vridt- eyh Bedreddin: eyh Bedreddin H. 760/1358 de Yunanistann Simavna kasabasnda domutur. Osmanl dneminde yaam, kendisine nispet edilen isyanla mehr olmu, dneminin Kazaskerlik makmna kadar ykselmi fkih ve mutasavvf bir kimsedir. Fkh konusunda mctehid bir lim olduu ifde edilmektedir. eyh Bedreddin, vridtnda tler verir. Kendisine vrid olan bilgileri aktaryor. Rynn nemine deinir. Bedenlerin yeniden dirileceine kar kar.

etin, a.g.t., s. 3 etin, a.g.t., s. 4. 171 Nran Dner, smil Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, say 15, yl 6, 2005, s. 313 172 etin, a.g.t., s. 3.
170

169

41

eyh Bedreddinin eserleri: Letiful-rd: eyh Bedreddinin fkh ile alkal yazm olduu bir eserdir. Cmil-Fsleyn: Fkha dir bir eserdir. Matla-i Fssul-Kelm: eyh Bedreddinin Davd-i Kaysernin eserine yapm olduu hiyedir. El-Teshl Tefsr-i Kurn- Mecd: Kurn tefsridir. Meserretil-Kulb Nrul-Kulb: Tefsre it bir eserdir. ir- Futh: Arapa gramere dir bir eserdir. Unkdul-Cevhir: Arapa gramere dir bir esedir. 173 Vridt- Sleymn: Enis Behiin 17. yzylda kaleme ald Sleymn elebinin ilhmyla yazd iirlerden oluan vridttr. Eser 39 blmden oluur. Her blmn banda Bezm-i l balkl ifdeler bulunmaktadr. Eser, Sleyman elebinin konuma tarzyla yazlmtr. Eserde elebi, Enis Behie fans diye seslenir. Eser mer Fevzi Mardin tarafndan erh edilmitir. Vridt: Mellifi skdr Mustafa Efendidir. Kitapta vridtlar i ie yer almtr. Eser Selim Aa Ktp. Hd Efendi 585te yer almaktadr. H. 1229da yazlm, 20 varaktan olumaktadr. Vridt- Menre: Mellifi Him Mustafa Baba b. Yusuf Nizmeddindir. BEYBEK Genel 750/3te mellif nshas bulunmaktadr. Eserin ilk bandaki 11 satrda ansr- erbaa zerinde durmutur. Dier manzm blmlerde ise Allaha ulamann yollar anlatlmtr.
173 eyh Bedreddin, Vridt ve erhi, (erh eden, Seyyid Muhammed Nr) (haz. Mahmud Sadettin Bilginer-H. Mustafa Varl), st. 1994. s. 13-14.

42

Vridt: Eserin mellifi, Bandrmal Him Mustafa b. Yusuftur. Eserin nshas Sleymniye Ktp. Yazma Balar 2547dedir. H. 1152de yazlmtr. 23 varaktan olumaktadr. Eser Rahmn sresinin 119. yeti tefsirle balar. Daha sonra rynn tasavvuftaki neminden bahsetmitir. Vridt: Mellifi Aziz Ali Girddir. Sleymniye Ktp. Hac Mahmut Efendi 3275te mellif nshas yer almaktadr. 50 varaktan olumaktadr. Eitici tarzda kaleme alnmtr. Tecelllere nil olmak iin Allah aknn neminden bahsetmektedir. Vridt- Kudsiyye: Mellifi Nash Mehmed Efendidir. Vridt: Mellifi Sofyav Bldir. Sleymniye Ktp. Hac Mahmud Efendi 2338dedir. 96 varaktr. Eserde konu balklar bulunmamaktadr. Eser de tasavvuf telknler yaplmtr. Htimetl-Vridt: Mellifi Naccarzde Rzeddindir. Manzm olarak yazlmtr. Peygamberimize hitben yazlmtr. Eserde Tuhfetl-rd, Vridt- Gaybiyye, Zuhrt- Mekkiyye ve Htimetl-Vridt adl balklar vardr. Vridtel-ridtel-Kudsiyyt: Mellifi Smnn Ald-Devledir.

Mellif nshas Selim Aa Ktp. Hd Efendi 373tedir. Eser ders vermek, nashat vermek maksadyla yazlmtr. Arapa bir eserdir. Vridt: Mellifi Baheddin Veleddir. Mellif nshas Sleymniye Ktp. Ftih 2890dadr. Farsadr. 111 varaktr. Vridtl-lhiyye: Mellifi Rusheddin smil Ankaravdir. BEYBEK Hara 833/4dedir. Vridtl-Fth: Mellifi Erzurumlu brhim Hakkdr. Mellif nshas Sleymniye Ktp. Hac Mahmud Efendi 3413dedir. 30 varaktr. H.1186da yazlmtr. Vridt: Mellifi Abdullah b. Cbirdir. Mellif nshas Sleymniye Ktp. ehit Ali Paa 1382/2dedir.

43

Vridtl-lhiyye:

Muhyiddin

ibnl-Arabdir.

Mellif

nshas

Sleymniye Ktp. Lleli 1514dedir. 298 varaktr. Vridt vel-Taksdt: Mellifi ihbeddin Shreverddir. Mstensihi Sleyman b. Mesuddur. Sleymniye Ktp. Ayasofya 2144de bulunmaktadr. 27 varaktr. Vridt: Emir Seyyid Aliye it bir eserdir. Sleymniye Ktp. Ayasofya 1791/3de mellif nshas bulunmaktadr. 17 varaktr. Vridt- mm- Rabbn: Mellifi Gulm Ali Abdullahdr. Mstensihi Seyyid Hayrullhil-Buhrdir. stanbul Millet Ktp. Rd. 491/1, H. 1066da yazlmtr. Vridt: Mellifi mer Grndir. Sleymniye Ktp. Hac Mahmud Efendi 3010/2dedir. Ftht- Ayniyye: smil b. Ahmed Ankaravye it bir eserdir. Nru Osmniye Ktp. 239/1 101 varaktr. H.1066da yazlmtr. Fthul-Gayb: eyh Abdlkdir Geylnye it vridttr. 174 2- SML HAKKI BURSEVDE VRDT smil Hakk Bursevye gre insanolunun nasbi olan iki rzk vardr: Birincisi, insan bedenine nispet edilen madd rzklardr. Madd rzk, insann cesedini ayakta tutmaya, insana g vermeye yarar. kincisi ise, insanoluna gayret sarfetmeden gelen mnev rzklardr. Ve rha hitb eder. te bu mnev bilgiye vridt ad verilmektedir. 175 Bursevnin eserlerine baktmzda, gelen vridlerin yer ve zamanlar hakknda farkl ifdeler bulunmaktadr. Bu ifdelerden bazlar: Leylets-slesi (Sal Gecesi), Leyletl-Hams (Perembe Gecesi). Gece yars kelimesi en ok geen ifdelerdendir. Vridlerin genellikle gece geldii sylenebilir. Bu zaman dilimi iin seher-i al ifdesi kullanlr. Bununla berber: Sabah vakti, abdest almaya
174 175

etin, a.g.t., s. 11-22. Dner, a.g.m., s. 317-318.

44

baladmda, fecr vaktinden az nce, yatsdan nce, seher abdestini alrken, yats ezan vakti, derviler tevhd meclisinde iken, bir cumartesi gecesi akam ve yats arasnda, bir hastalk ve ar sebebiyle bir elbise brm yatarken, gurb vaktinden nce, tat secdesinde iken, duh namaznda iken gibi ifdeler eserlerinde karmza kmaktadr. 176 Bursev, kendisine gelen vridleri hangi yolla aldn da eserlerinde zikreder: Kle l (Bana denildi ki), verede (geldi), kurie aleyn (bana okundu), rsime alel-hav (havaya resmedilmiti), kad rusime fil-musall (u szn namaz klnan yere resmedildiini grdm), raeytu(grdm), al vechis-sem (gkyzne yazl grdm). smil Hakk Bursev, kendisine gelen ilhamlar en ok kle l eklinde ifde etmektedir. 177 Vridtn gelmi olduu yerlere baktmzda unlar grebiliriz: Seccde zerinde, yatanda uzanrken, yatandan kalkarken, en gizli gayb tarafndan, amda kitap odasnda iken ve Kbede bulunduu vakit gibi. Geli yolu olarak ise: Htif-i gayb eklinde geldii ifde edilmitir. Htif, hetf mastarndan tremitir. Baran, seslenen manlarna gelmektedir. Peygamberlere ilk zamanlarndaki vahiy gelme yollarndan biridir. slmdan nceki Araplara baktmzda onlar lde dolarken etraflarnda kayna bilinmeyen bir ses duyarlard. Bu sesin shibini bilemediklerinden htif, mnd denirdi. Bursev, eserlerinde vridtn kendisine geli tarzlarn u ekilde ifde eder: Canb-i gaybden ifde olundu, zebn- hlden vrid oldu, ihtiyrm olmadan gayb lisnndan bu Trke msry syledim, ihtiyrm olmadan lisn- hl ntk oldu ki, gzlerim kapalyken bu Arapa satr havada yazlm olarak grdm ki, bu akamdan az nce idi. 178 Nitekim, bizim tez olarak aldmz vridtda da bu gibi ifdelere sk sk rastlamaktayz. Bursevnin tez olarak altmz Vridt adl eserinin tantm Tez olarak altmz smil Hakk Bursevnin vridt, 1131 yl Zilkade ayna it vridlerden ve Bursevnin bu vridlere yapm olduu erhlerden
176 177

Dner, a.g.m., s. 322-323. Dner, a.g.m., s. 317. 178 Dner, a.g.m., s. 324.

45

olumaktadr. Mellif hatl nshas, Sleymniye Ktphnesinde bulunmaktadr. (ir Efendi, numara 165, 1-79a varaktan oluur.) Eser, Arapa ve Osmanlca olarak yazlmtr. Eserde ok sayda yet bulunmaktadr. yetler tefsr edilmi, tefsr edilirken de yer yer hadislere de bavurulmutur. yetler ve gelen vridler, eserde renkli kalemle alt veya st izilmi bir ekilde bulunmaktadr. Bursev, bzen vridlerin ry esnasnda geldiini syler. Bir takm iretlerin kt zerine vey semya yazl olarak grdn ifde eder ve onlar aklamaya alr. Eserde bir takm ekil ve tablolar yer almaktadr. Anlatlmak istenen manlar resmedilerek aklanmtr. Eserde, gemi zamanda yaanm ibretlik trihsel olaylara da yer verilmitir. Bursev, eserinde birok kez kendisine gelen vridin yeri, zamn ve ekli hakknda da bilgiler vermektedir. Vrid sonlarnda da genel kaz ve uyarsn da yaparak dier vride gemektedir. 179 Bursevnin, tez olarak altmz Vridt adl eserinde geen konular u ekilde zetleyebiliriz: Karanlk ve nr konularndan bahsediliyor. Nrun basit, karanln ise terkblerden olutuunu anlatr. Her eyin Allhn nrundan yayldn ifde eder. 180 Nr lafznn hakk varln nrundan bir asl olduunu ve mfret olduunu; zulmtn ise eitli unsurlardan meydana geldiini belirtmitir. Semvt ile kastedilen rhlar, arzdan kastedilenin de ebh olduunu, arzn, Allhn nruyla doan tek bir arz olduunu anlatr. 181 Arz ve eflk yuvarlaktr. Varlk direseldir. Zhir-btn Kurnn anlam, tm varlklar tek bir asl zerine topland, Kbenin yuvarlak olduu, Kbenin sonunun bana ulatn ve her vcdun vahdete dneceini eserinde aklamtr. 182 Her ey canldr ve Allh tesbh eder. Tesbht, tahmdden nce gelir. nk eylar tesbh ile kim olurlar. Kayym ismine atf vardr. 183 nsann srr rabbisinin
179

smil Hakk Bursev, Vridt, vr. 1-79a., Sleymniye Ktp. Yazma, ir Ef. Nr. 165. vr. 13b. (1131 senesinin Zil-kadesinin yedisi Cuma gecesi lisna hayrly retir bir ekilde Nerede olursam olaym beni mbrek klar. cmlesi geldi.) ; Bursev, Vridt, vr. 8b. (Bunu bil ve amel eyle! Zr bu, emellerin nihyetidir.) 180 Bursev, Vridt, vr. 3a. 181 Bursev, Vridt, vr. 3b. 182 Bursev, Vridt, vr. 4a. 183 Bursev, Vridt, vr. 5a.

46

btndr. Ztn gibliinden ziyde, sftlarn varl daha nemlidir. Rhun vechi, ztn vechini izler. Tesbh; tenzh ve zikirden ncedir. Tesbh, ztn makmna; tahmd, sftlarn makmna rcdir. 184 Meleklerde tesbht daha fazladr. Melekler, nrdan yaratlmlardr. Yaratllarnda zulmet yoktur. Beer, meleklerin mertebesine ulaabilir. nsanda tecelllerin parlakl vardr. Meleklerin yaratllarndaki zelliklerden dolay onlarda tat vardr. 185 lk olana dn, tm kaytlardan uzaklamakla olur. Sonra tekrar balad yere dner. Peygamberimizin ilk ilh emirleri ald zamanlardan ve inziv yaantsndan bahsedilmitir. 186 Tesbh, rhun hli; tahmd, kalbin n; kurbn, nefsin sfatdr. Zhir vcd, ifn olmadka szn srr zuhr etmez. 187 Hbil ve Kbilin kurban hakkndadr. kisinin de kurban ayndr. Kendi hayvn nefisleridir. Nefislerin de kurban olmas gerekiyordu. Ancak taayynleri onlarn ihlsna engel oldu. 188 Kbilin ihlsl olmad; nefis, terbiye edilmeden amellerin semya kmayaca, rhn amel ile cismn amelin nemi anlatlmtr. 189 Ashb- Kehfden, hllerin korunmas iin kalbin srekli evrilmesinden, nefiy ve isbtn, tenzh ile tebh arasnda olmas gerektiininden bahsedilmitir. 190 Ztn hkm skn, sftlarn hkm ise harekettir. Tenzh, ztn hakkatine; tebh, sfatn hakkatine bakar. Zikir esnasnda saa sola dnmek zikirlerin en gzelidir. 191 Allah ismi mertebeye dellet etmez. Kll ismin en by Allah ismidir. 192 Varln ekseni Allah ismidir. Peygamberlerin ve vellerin sknt ekmesinin hikmeti vardr. Allhn sevgili kullarna dmanlk edenler, aslnda Allha dmanlk etmilerdir. 193 Yaratan ile yaratlan arasnda meyve ile ekirdek gibi bir iliki vardr. 194

184 185

Bursev, Vridt, vr. 5b. Bursev, Vridt, vr. 6a. 186 Bursev, Vridt, vr. 6b. 187 Bursev, Vridt, vr. 7b. 188 Bursev, Vridt, vr. 8a. 189 Bursev, Vridt, vr. 8b. 190 Bursev, Vridt, vr. 9a. 191 Bursev, Vridt, vr. 9b. 192 Bursev, Vridt, vr. 10a. 193 Bursev, Vridt, vr. 10b. 194 Bursev, Vridt, vr. 11a.

47

Hz. snn doumunun, Hz. deme benzediini anlatr. 195 Allah her zaman yaratmadadr. Tabat sfat, zayflk zerine kuruludur. Sfatta ise, Allhn ceml yn vardr. 196 Allah, insana aynadr. nsanda Allha aynadr. 197 Allah, kmil insan bir btn dire iinde yaratmtr. Sonu, ba ile; ba sonu ile birleir. Evliynn diresi, melekt diresi; dierlerininki ise hurfeler diresidir. 198 Zilkade aynn fazleti ve tevecchn en ok bu ayda olduu zikredilmitir. Allhn zamanlara rahmet nazaryla bakt anlatlr. 199 Tabat ehli olan kimseler nefislerine dkndrler. Nefislerinin ve arzularnn peinde koarlar. Ama kalp ehli insanlarda bu hasletler gzkmez. Rhn gda, ilim ve mrifettir. 200 Vcd-i meczden bahsedilmektedir. 201 Glge, glgesi den eye delildir. Gerek gr, gerek ilimle olur. kindi vaktinin tecellleri oktur. 202 nsan vcduna it drt salg anlatlr. Kmil insann tecelllerle olan mnsebeti zikredilmitir. 203 Kemle ulatktan sonra, mkellefiyeti arttracak ve insan zora sokacak bir ey kalmaz. Keml derecesi, zorluklarn kalkt bir derecedir. 204 Mrdin mnev haytnda edebin ne kadar nemli olduu anlatlmtr. lim, eyhten mrde gelen bir hediyedir. Hakkat-i hilfetten bahsedilmitir. 205 bvvet ve mmehtlktan bahsedilmektedir. 206 Yaratlanlarn fazletinin Allahtan olduu, Peygamberimizin ve Ysuf peygamberin gzellii ifde edilmitir. 207 Arz- Mukaddes konusu ilenmi. Meknn gnahsz olduu, ancak meknda yaayanlarn gnahkr olduu syleniyor. Yeryznn yaratlmasndan tibren Allh zikrettii, meknn insan stn klmayaca, ancak iindeki insanlarn stn olabilecei ifde edilmitir. 208

195 196

Bursev, Vridt, vr. 11b. Bursev, Vridt, vr. 12a. 197 Bursev, Vridt, vr. 12b. 198 Bursev, Vridt, vr. 13b. 199 Bursev, Vridt, vr. 14a. 200 Bursev, Vridt, vr.14b. 201 Bursev, Vridt, vr. 16a. 202 Bursev, Vridt, vr. 16b. 203 Bursev, Vridt, vr. 17a. 204 Bursev, Vridt, vr. 17b. 205 Bursev, Vridt, vr. 19a. 206 Bursev, Vridt, vr. 20a., 20b. 207 Bursev, Vridt, vr. 21a. 208 Bursev, Vridt, vr. 21b.

48

Kulun sfatlarndan bahsediliyor. 209 Peygamberimizin Tebk Gazvesinden ve nifk ehlinden baz bilgiler verilmitir. 210 hlsl kimselerin hllerinden, tarkat yoluna mnfklk yapanlarn durumlarndan, eyhin mmeti iinde peygamber gibi olduundan ve ihtilf ehlinden uzak durulmas gerektiinin bahsedilmitir. 211 Kadr isminin nemi, vcdt- cziyye ve klliyenin mhiyetinden bahsedilmitir. 212 Peygamberin, Allha, mminlere ve meleklere olan ihtiyc vardr. Meleklerin ve beerin peygambere nispeti, ocuklarn babalara gre nispeti gibidir. Babaya sayg, ocuk iin bir bortur. 213 Du etmenin edeplerinden, kulluun makbl olmasnn yollarndan bahsediliyor. 214 Mridin vazfesi anlatlmtr. Cesed, rh ile berberdir. Allah adamnn gznden den, Allhnda gznden der. 215 Hicret konusuna deiniliyor. Tarkat tanm yaplyor: Mrifetten sonra, fetv ve takvnn birlikte iletilmesidir. 216 Devr ve Vecd konusuna deiniliyor. 217 Nbvvet konusu anlatlm. Nbvvet aac resmedilmi ve aklanmtr. 218 eyhi olmayann eyhi eytandr. Vstasz hidyet yoktur. 219 Muzaffer olmak iin dunn art olduu anlatlyor, yerlerin ve gklerin haznesi Allhn elindedir. nsan, eytandan da beter olabilir, stn zelliklere de ship olabilir. 220 hiretin unutulmas, gerein unutulmasdr. Allahtan tm mertebeleri ile gfil olmamak gerekir. Allah, kendisini hisler seviyesine indirger. 221 Gfil olan, dima nefsiyle berber olmaya mecburdur. Kalp srekli mcdele ierisindedir. Beer, Allh nefsi, akl ve kefiyle bilmelidir. Peygamber ve vel gndermenin baz hikmetleri vardr. 222

209 210

Bursev, Vridt, vr. 22b. Bursev, Vridt, vr. 23a., 23b. 211 Bursev, Vridt, vr. 24a., 24b. 212 Bursev, Vridt, vr. 27a., 27b. 213 Bursev, Vridt, vr. 29a., 29b. 214 Bursev, Vridt, vr.30a., 30b. 215 Bursev, Vridt, vr. 31a., 31b. 216 Bursev, Vridt, vr. 32a., 32b. 217 Bursev, Vridt, vr. 33b., 34a. 218 Bursev, Vridt, vr. 34b. 219 Bursev, Vridt, vr. 35a. 220 Bursev, Vridt, vr. 35b., 36a. 221 Bursev, Vridt, vr. 38a., 38b. 222 Bursev, Vridt, vr. 39a., 39b., 40a.

49

Peygamberimizin irsl-i vcdu anlatlmtr. Beer ile melek arasndaki farka ve stnle dikkat ekiliyor. 223 Dny ile olan ilikinin nasl olmas gerektii anlatlyor. Enbiy ve evliy karlatrlmas yaplyor. 224 Fssun kendisine verilmesi konusu geiyor. nsan mrnn ksalndan bahsedilir. lh kitap ve sahfeler, Reslullh ve Kurn arasndaki balant, Kurnn hidyet rehberi olduu anlatlyor. 225 Zikirle ilgili genel bilgiler verilmektedir. Hz. Peygamberin, Eb Tlib iin ettii du anlatlmtr. ki merden birinin hidyeti iin yaplan dudan bahsedilmi. Adl kavramndan, ma ve meddan, ilimden ve ilmin ksmlarndan bahsediliyor. 226 Emrz- bedeniyyeden, zhir ulem ve btn ulemdan bahsedilmitir. 227 Belm ve iblsden, erat ve tarkattan, lm esnsnda sabrn bittiinden, peygamberimizin vahiyden baka bir ey sylemeyeceinden, cehennemin hikmetinden, hidyet ve ekvet ehlinden, neb ve vel ayrmndan bahsedilmektedir. 228 Kfir cinler, cehennemin alevi; kfir insanlar ise, cehennemin korudur. lnn arkasndan hayr ve du edilmesinin lye fayda salayaca, altn ve yaldz yapm anlatlmtr. 229 Nefsin mertebeleri anlatlm, Nasr sresi aklanm, slm dninin mhiyeti anlatlmtr. 230 Tvbenin Allah iin olduu, Allah tvbeyle kullarnn btn gnahlarn sileceeni anlatyor. Af makmndan bahsediliyor. 231 Kalem-i al ve levh-i mahfz, yt- tekvniyye, kelime, hurf, zarf ve mazrf, hurf iken kalemle yazlp terkb hline gelmekten, terkbt- kevniyyeden bahsediliyor. 232 Ebleh ve ahmaktan, mertebe-i akl ve akl- hakkden, hkm-i neb, ahmak ve mnkir olanlarn ehl-i slk olamayacana dir bir takm bilgiler verilmektedir. 233

223 224

Bursev, Vridt, vr. 40b., 41a. Bursev, Vridt, vr. 44b., 45b. 225 Bursev, Vridt, vr. 47a., 47b., 50b. 226 Bursev, Vridt, vr. 52a., 54a., 54b., 55a. 227 Bursev, Vridt, vr. 55b, 56b 228 Bursev, Vridt, vr. 58a., 58b., 59a., 59b., 61a., 61b., 62a., 229 Bursev, Vridt, vr. 62b., 63a., 65a. 230 Bursev, Vridt, vr. 66a., 67a., 67b., 68b. 231 Bursev, Vridt, vr. 69b. 232 Bursev, Vridt, vr. 70a., 70b., 71a., 71b. 233 Bursev, Vridt, vr. 72a., 72b.

50

Nrn alt sudur. vridt aklanyor. Ate, sudan sonra yaratlmtr. Su, atee asl gibidir. Nesnelerin asllar ve ferlerinin birbirini kuattn anlatyor. Esm-i sebadan, Sreyy yldzndan, kymet-i kbr ve sugrdan bahsedilmitir. 234 stanbul ve Mekkenin tecelller noktasnda birbirini tamamlar. Evliylarn sonuncusu amdadr. ehvet, hev ve hd isminin her asrda mazhar vardr. nsanlarn ou muzill ismine muhtaptr. Hd ehli anlatlmtr. 235 Akid-i zhire sarlp, btn inkr edenlerden bahseder. Zhir-btn konusuna deinilmitir. Mirctan bahsedilir. Mirc kinattan fen, Hak ile bekdr. 236

234 235

Bursev, Vridt, vr. 74a., 74b., 75b., 76b. Bursev, Vridt, vr. 77a., 77b. 236 Bursev, Vridt, vr. 78a., 78b.

51

NC BLM ESERDE GEEN BZI TASAVVUF KAVRAMLAR

52

1- VCD Vcd, Farsada hest eklinde ifde edilmektedir. 237 Vcd kavram: Varlk, gvde, vcd-i insn, vcd-i cismn Ete kemie brnm varlk, vcd-i erf erefli varlk, vcd-i muciz nsan hayrete brakan varlk. 238 Var olma, varlk, beden, gvde manlarna gelir. 239 Vcd Arapa vcd kknden treyip, bulmak, elde etmek, varlk shibi olmak, yok iken var olmak manlarna gelmektedir 240 . bn-i Arab, Allahtan baka her eyin vcdunun hayl, vehm olduunu sylemektedir. Ona gre vcd, Allha ittir. Yokluk ise dier varlklara ittir. 241 Vcdun zt- ilh iin bir sfat nitelii tamas ciz deildir. Eer ciz ise vcdun ztyla berber baka bir eyden meydana gelmesi gibi bir durum ortaya kacaktr ki, bu ciz deildir. Vcd, mahlk deildir ve mahlk iinde vasf yaplamaz. Eylarn tek balarna kim olmalar ciz deildir. Ey, ancak yaratcnn varlyla kimdir. Hakkn vcd aynasnda baz itibr varlklar bulunmaktadr. Bunlarn varlklar, fn ve geicidir. Hakkn grntlerinin aslnda bir hayl ve vehm olduu bir gerektir. Bunlarn mevcd ve var olmalar hisse gredir. Kint yaratlmadan nce Allah dnda baka hibir ey bulunmad, u anda da ondan baka mevcd yoktur. 244 Vcd, rahmn nefis dedikleri vcddur. lk vcdun grntsdr. Vcd; d grn itibriyle belli, i grn itibriyle de belirsizdir. Halkn vcdundan olan bir ey olmad muhakkaktr. 242 Esmnn tecelliyt vcd hasebiyledir. 243 Vcd hakk anlamda birdir. Hakk anlamda vcddan baka nesne

237

Ahmed Avni, Konuk, Fssul Hikem Tercme ve erhi, (haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn), stanbul 1999, c. I, s. 4. 238 Mehmet Kanar, rnekli Etimolojik Osmanl Trkesi Szl, stanbul 2003, s. 1614-1615. 239 Arif Hikmet Par, Osmanlca Trke Ansiklopedik Szlk, st. 1984, s. 16, 514. 240 Bekir Karla, Vcd, Milli Eitim Bakanl slm Ansiklopedisi, c. XIII., s. 323. 241 Karla, a.g.m., c. XIII., s. 326. 242 smil Fenni Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn-i Arab, (haz. Mustafa Kara), stanbul 1991, s. 10, 11. 243 Bursev, Kitbul-Envr, s. 80. 244 Bursev, a.g.e., s. 95.

53

baka bir vcddur. 245 Kintta diri olmayan hibir ey yoktur. Her ey canlln Allhn vcdundan almaktadr. 246 Vcd kadm olmakla berber, hdisdir. Zt, evvel olmakla birlikte hirdir de. Hlk olmakla birlikte mahlkdur da. Hem rzk hem merzkdur. Hem biddir hem de mabddur. Hem k hem de maktur. Azzddin Nesef nsn- Kmil adl eserinde; kiinin lem-i kesretten geip, vahdet derysna dald vakit, nndeki tm perdelerin alp her zerrede Hakk greceini belirtmitir. 247 nsann zhiri, Hakkn btndr. Sonrasnda btn, zhir olur. Varlklar nce zhir-btn; sonra da btn-zhir olur. Hak Tel gizli bir hazne iken zt ve sftla birleip halk zhir olmutur. 248 smil Hakk Bursev, msiv ve onu yaratan Allah ve bu ikisi arasndaki balant hakknda unlar ifde etmektedir; Allhn vcduna nisbetle yaratlan eylerin varl hussunda insanlar drt guruba ayrlr. 249 1ehdet lemininin varln kabl edenler: Bu snftaki insanlar,

Allhn vcduyla mahlkun vcdunu ayr tutar. Birbirinden farkl iki vcd olarak grrler. Bursev, bu snf insanlara kalp gzleri perdeli limler demitir. 250 2ehdet lemini kabl etmeyenler: Bu snftakiler, hem hakkaten hem

de itibr olarak Allahtan baka vcdun olmadna inanrlar. Bursev, bu snf insanlara da kef shibi limler demitir. 251 3ehdet leminin hakkatini nefy eden ama itibr olarak da kabl

edenler: Bu snftakiler, yaratlanlarn hakkatte vcdlarnn olmadn syler. Ancak

Bursev, Kitbun-Nect, (sad. . Turgut Ulusoy, Mnev Ufuklar I), st. 1983. s. 18. Bursev, a.g.e., s. 31. 247 Azzddin Nesef, nsn- Kmil, (ev. A. Avni Konuk), stanbul 2004, s. 209. 248 Bursev, Ferhur-Rh II., (haz. Mustafa Utku, Muhammediye erhi II), st. 2000, s. 414. 249 Mustafa Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, A. Avni Konuk, Fssl Hikem Tercme ve erhi, stanbul 1990, c. III. s. 9. 250 Tahral, a.g.m., c. III., s. 9. 251 Tahral, a.g.m., c. III., s. 10.
246

245

54

yaratann vcdunun birer yansmas olarak kabl ederler. Bursev, bu snf insanlara da grg shibi mhidler demitir. 252 4ehdet lemini hakkat asndan nefy, ama itibr asndan

kabl edenler: Bu snftakiler ise ehdet lemi Allhn vcduna zt bir vcd ile deilde, Allhn zt ve hakkatinin itibr grn olarak zuhra gelmilerdir. Bursev bu mertebeye mezlik-i akdm demektedir. Yan ayaklarn kayabilecei yer anlamna gelir. 253 Kueyr, vcd vecdden sonra ortaya kar. Kul, Allh ancak tm kaytlardan arndktan sonra bulabilir. Hakkat ortaya knca beeri zellikler zil olur. 254 Kueyr rislesinde tecvd ile vcd arasndaki ayrm syle yapar: Tecvd iin ba; vcd iin sonudur. Vecd ise ikisi arasnda bir vstadr. 255 Arab der ki; dny hayt sdece bir yanlsamadan ibrettir. Biz, lemi Hakktan ayr bir varlkm gibi dnrz. Bu tammyla bizden kaynaklanan bir aldanmadr. Vcd, mevcdun da, madmun da bizzat kendisidir. Vcd, bir eyin aynn ispt; adem ise nefy etmekten ibrettir. Arabye gre vcd-u mahz Allhtr. Adem-i mahz ise vcd-u imknsz olandr. mkn- mahz ise mertebesi imkn- mahz ve vcd-i mahz arasnda olan bir lemdir. Mutlak manda vcd asla adem; mevcd da kesinlikle madm olmaz vey adem asla mevcd olmaz. nk hakkatler deimez. Vcdu kendi hakkati sebebiyle kendisini kabl etmeyen eye adem-i mahz denir. Eer bir ey bir makmda var iken, dier makmda yok ise olmad makm iin o ey yok deriz. Dolaysyla bu izf yokluktur. Bu una benzer; ekirdein, aac ve aacn iindeki meyveleri tamas gibidir. Ayn ekilde geriye doru gidersek; aacn ve meyvelerinin ekirdei tamas gibidir. 256 Her ayn iin bir vcd gerekince, o ayn, varl Allahtan dilemi ve bundan dolay da Allhn rahmeti her eyi iine almtr. Allhn eyya rahmet etmesiyledir ki, her ey varlk lemine gelmi ve bylece onun rahmetini kabl etmitir. Allhn
252 253

Tahral, a.g.m., c. III., s. 10. Tahral, a.g.m., c. III., s. 10. 254 Abdulkerim Kueyr, er-Risle, (haz. Dilver Selvi), st. 2005, s. 193. 255 Kueyr, a.g.e., s. 193. 256 M. Erol Kl, Muhyiddin bnul-Arab, Trkiye Diynet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 21., s. 500.

55

onlar yaratmas bu kabl dolaysyladr. Rahmna it varla vcd mahsstur. Bunun sebebi, rahmetin varln bizzat kendisi olmasdr. Er- Rahmn vcdun ayn olmas cihetinden Hakkn bir ismidir. Allah ismi, btn mertebeleri ve varlklar kuatan bir isim; Rahmn ismi de varla dellet ettii iin daha huss bir anlam tamaktadr. 257 Elmall Hamdi Yazr da bu konuda unlar sylemektedir: Sizin ilhnz bir ve tek ilhtr. Ondan baka ilh yoktur. (Bakara, 2/163) yetinde ifde edildii zere, slm dninin emrettii mn konusu l ilhe illallhdr. Yan, Allahtan baka ilh yoktur demektir. Bu, rabbi bilmektir. Yazra gre, Allahtan baka mevcd yoktur. fdesi, hakk ztn vcdunun dnda dier tm varlklarn bir glge misli olduu gstermektedir. Yazr bunu vahdet-i vcd olarak nitelendirir. 258 Vahdet-i Vcd, Allahtan baka hibir hakk vcd kabul etmeyip, btn varlklar mutlak vcdun isim ve sfatlarnn tezhr ve tecellsi sayarak hakk varla nazaran dier varlklar yok saymaktr. Vahdet-i vcd Muhammed nrla alkal olan tevhdi zirvede yaayan bir anlaytr. Tevhd, beeriyet eserlerinin yok olup ulhiyetin ortaya kmasdr. Cneyd Baddinin ifdesiyle: Kadmi, sonradan olandan ayrmaktr. 259 Bursev, tez olarak alm olduumuz eserde vcd ile ilgili olarak unlar zikreder: [ Kf, erefli Kurna andolsun.] (Kf, 50/1) phesiz ki Allah Tel, arz ve eflk yuvarlak kld. Arz da eflk ile dalarla kuatt. Burada varln hatt deilde, diresel varlna iret etmektedir. yle ki; sonu olann balangcnn da olmas gerekir. Asl ynnden yol birdir. Bu nedenle dedi ki: [phesiz rabbim dosdoru yoldadr.] (Hd 11/56) Fer asndan ise eitlidir. te bundan dolay yet-i kermede ( sr, 17/9) [Bu Kurn, en doru yola ulatrr.] demitir. Bu srdan dolay Kurn n altna koymutur. nk ayn ekilde oula da dellet etmektedir. Zhir Kurn, farkl eyleri bir aslda toplayan btn Kurn hkmndedir. yle ki tm mteferriktlar, bir asl zeredir. Allah Kabenin etrafnda yaplan tavf da sonu bana ulaacak ekilde emretmitir. nk Kabe vahdet-i vcda irettir. Ve her vcd, vahdete bir dntr. Ayn ekilde bu
257 258

Sadrettin Konev, Fatiha Tefsri, (ev. Ekrem Demirli), stanbul 2002, s. 255. Elmal Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, (sad. smail Karaam- vd.), stanbul 1992, c. 1., s. 475. 259 Kueyr, a.g.e., (haz. Sleyman Uluda), s. 97.

56

Allah Tel,

( Furkn, 25/45)

[Rabbinin glgeyi nasl uzattn grmedin mi? steseydi onu skin klard.] buyurdu. Zll ile vcd-i hakknin glgesine iret eder. Buna ayn zamanda vcd-i mecz de denir. nk O, vcd-i hakknin kantarasdr. O zaman sonradan olan varlk; nceden olan varln dellidir. nk glge, kendisi karanlk olduu iin nra dell olmaz. Fakat gnee nisbetle gndz nra dell olmak durumundadr. yleyse; vcd-i zll ki; cisimlerin btndr ve ekiller onunla var olmaz. Hak Telya delildir. nk o ( Hicr, 15/29) [Ben ona rhumdan fledim.] dedii gibi Allhn flemesindendir. Baka bir yerde Allah Tel, ( Rhul Mesnev, II/305) [Allah demi yaratt ve Onda tecell etti.] buyurmutur. Yan, ztnn ve sftlarnn isr ile onda zuhr etti. kisi ayn ey olmad. Belki O, onun gibi oldu ve tecell etti. Tecell nnda vcd-i zllnin genilemesi; doumu nnda gnein nrunun genilemesi gibidir. Ayn ekilde vcd-i hakknin de ak vey sad olarak ortaya kan ekiller hlinde birok glgesi vardr. Eer Hak Tel isterse bu glgeyi hareketsiz skin bir duruma ve cz olsun kll olsun ilh hibir ismin tecell etmedii bir hle sokabilir. Fakat O, bunu istememitir. Hatta bunun tam tersini istemitir. T ki, feyz ve cmertlik ortaya ksn. 261 2- KENZ- MAHF: Kenz-i mahf hadsi Bilinmeyen gizli bir hazne idim, bilinmek istedim, bilineyim diye halk yarattm. 262 Tasavvuf erbbnca bu hads-i kudsnin tad mannn z; muhabbet ve marifettir. La taayyn mertebesinde olan Hakkn bilinmeyi arzulamas ve netcesinde de sevgiyi yaratmas anlatlr. Cenb- Hak essnda her dim gizliliini devm ettirmektedir. Hakkn bilinmesi isimleri ve sfatlar olan

260 261

Bursev, Vridt, vr. 4a. Bursev, Vridt, vr. 16a. 262 smail b. Muhammed Acln, Keful Haf ve Muzlul- lbs I-II, Beyrut 1351, c. II., s. 17., hadis no: 2026

57

hviyye-i

ahadiyyedir.

Tm

gizlilikleri

iinde

barndran,

btnlarn

btn

ynyledir. 263 Kenz-i mahf, gayb leminde rtl olan hakkat-i Muhammediyye dedikleri mertebedir. 264 nsann zhiri, Hakkn btndr. Sonrasnda btn olan ortaya kar. Hak Tel gizliyken zt ve sft birleip halk ortaya kmtr. Hakk, btn olan halka nisbetle zhir; zhir olan Hakka nisbetle btndr. 265 Bursevye gre tenzh, tebhten nce gelir. nk ztn hakkatine bakar. Zt ise sfttan ncedir. Rhun kalpten nce gelmesi gibi. lh tecell de zt ve sft arasnda cereyn eder. Ztn hkm skndur te bu mertebe kenz-i mahf mertebesidir. Sftlarn mertebesi ise harekettir. Bu da halaktl-halk mertebesidir. Skn ise her dim hareket ile berberdir.266 Kn hitbn Hak Tel ayn- sbiteye iittirdii esnda hibir vcd yoktu. Sadece Hakkn vcdu vard. Kn emriyle tm makdrta vcd vermi oldu. 267 O bir eye ol deyince hemen oluverir. Kevn leminin vcdu bu emirle ortaya kmtr. 268 Kn lafz Hakkndr. nk vcd, yine vcda dnecektir. Tpk vcddan geldii gibi. Kmil kimse de Allhn sonsuzluuyla sonsuzdur. 269 Bursevye gre Allah, Hallktr. Bununda herhangi bir sonu yoktur. Kendi zt kenz-i mahfdir. Kenz-i mahfnin ortaya k esm iledir. Bursevye gre kenz-i mahf insan- kmil iin ortaya kmtr. Eer insan- kmil olmasayd gayb kaplar sonsuza dek kapal kalrd. 270 Bursevye gre emsin vcdu, kamerin hilfetindendir. Hilfet, Muhammed Mustaf (s.a.v.)dir. Onun hilfetinin zuhrudur. 271 Knt kelimesindeki ta zt- ahadiyyete iret eder. Ta Allhn tm esm ve sfatlarn iine alr. O Allah ki, gizlilerin gizlisidir. Knt lafz mz olmakla birlikte

263 264

brahim Hakk Aydn, Kenz-i Mahf DA, c. 25., s. 258. Bursev, Ferhur-Rh, st. 2000, c. I., s. 86. 265 Bursev, a.g.e., c. II., s. 414. 266 Bursev, Vridt, s. 110., vr. 9b. 267 Bursev, Kitbn- Netce I., (haz. Ali Naml-mdat Yava), st. 1997., s. 170, 470. 268 Bursev, a.g.e., c. I., s. 170. 269 Bursev, Kitbn- Nect, s. 63. 270 Bursev, a.g.e., c. I., s. 21, 139, 211. 271 Bursev, a.g.e., c. II., s. 20.

58

geni zamn da iine alr. nk tm zamanlar Allha ittir. 272 nk ztn her n kuatmas ve hkim olmas gerekmektedir. Bursevye gre Kn emri, kintn mayasdr. Allhn bir ismi de zamndr. rifler, varlk srrnn ortaya ktn anlasnlar diye Knt sz ile Allah hitb etmitir. Kne sznden knt kmtr. Onun ztnn hakkat bunu gerektirir. 273 Zt- ahadiyyete kenz denilmesinin sebebi isim ve sfatlarn hazne gibi rtl olmas hasebiyledir. sim ve sfatlar zuhr etmeye baladka gizli olan hazne de almaya balamaktadr. Kevn leminde gml olan haznelerin bir takm iretleri olur. nsanlar bu iretlere bakarak haznenin gml olduu yeri bulurlar ve hazneye mlik olurlar. Gizlilerin gizlisi olan Hakkda ise bu iretler bulunmaz. T ki kn emrinin tecellsi ortaya kana dek. 274 Gizli olan Allahdr. Ortaya kan ey ise Allhn sfat ve isimleridir. Mahf ile kastedilen eer Allah ise, bir eyin nefsinin kendisine gizli olmas ne kadar mantkldr? Eer gizli olan bir bakas ise, her ey Allahtan geldiine gre bu ifde de yanl olur. nk vcd tek olan Allha ittir. 275 Bilineyim, tannaym diye ifdesinde birok hikmetler bulunmaktadr. Allah Tel zengindir. Hibir eye ihtiyc yoktur. Hadsteki bilinme mahlkun faydasnadr. Nasl ki ibdetin faydas yaplan iin deil yapan iinse; yaratmadaki hikmet de mahlk iindir. Yarattm ki beni tansnlar ve benden kr elde etsinler.
276

Mhiyetler henz yaratlmam iken biz mhiyetimiz itibriyle kenz-i mahfde Hak ile berberdik. Haf makmnda Hakk'n ztnn varl, Hakkn btn sfatlarn ve isimlerini iermez. Hakk'n ztnn btn sfatlaryla birlikte ncelikli oluu, tpk mhiyetlerin zt bakmndan ncelikli oluu gibidir. Kenz-i mahfi makmnda iken Allah mertbi bakmndan a'ynda gizliydi. 277 Ben gizli bir hazne idim. demek; Benim gizli bir hazne olduum muhakkaktr ya da phesiz ki ben, gizli bir
272 273

smail Hakk Bursevi, Kenz-i Hafi, (sad. Abdulkadir Akiek), stanbul 1967. s. 22., 27. Bursev, Kitbn-Nect, s. 61., 62. 274 Bursevi, Kenz-i Haf, s. 33. 275 Bursev, a.g.e., s. 38., 42. 276 Bursev, a.g.e., s. 49., 50. 277 Ahmet ke, Tasavufta Kenz-i Mahfi Dncesi ve Sofyal Bli Efendinin Knt Kenzen Mahfiyyen erhi Balamnda Varoluun Anlam, Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2004, say: 12, s. 15-16.

59

hazneyimdir. eklinde ihbr bir anlam da iinde barndrr. 278 Cenb- Hakk'n gizli hazne oluu zamn ve mekn boyutlarna bal olmakszn devm etmekte ve her zamn yaratmas ve buna bal olarak da mahlkt tarafndan bilinip tannmas srp gitmektedir. unu da hibir zaman unutmayalm ki, zamn ve mekn biz kullara mahlkta gredir. Yoksa Hakk iin byle bir snrlama kesinlikle doru olmayan bir tutumdur. Gizlilik kavram greceli bir durumdur. Gizliliin bir vka olarak ortaya kabilmesi iin elimizde; gizlenen varlk ve kendisinden gizlenilen varln bulunmas gerekmektedir. Bu durumda mahlkt henz yaratlmam iken kendisinden gizlenilen varlk da yok demektir. Yan gizlilik gereklememi olur. lsnin bu konu hakkndaki grne bakacak olursak, ls olaya u ekilde yaklamtr: Buradaki gizlilik, sbit ilm sretler mertebesindeki gizliliktir. Bu mertebede dier varlklar hakknda bir kavray bulunmamaktadr. Bu sebeple Cenb- Hak onlardan gizli fakat vcd bir marifetle onlar hakkndaki bilgiye shiptir. Allah tannmak isteyince mahlkt yaratmtr. Dier varlklar Cenb- Hakk'n varl hakkndaki bilgiyi Hakkn bildirmesi sonucu renmilerdir. Bylece mahlkt, hem kendi varl hakknda bir bilgiye ship olmu, hem de O'nu, O'nun syesinde bilip tanmtr. 279 Chitticke gre Ben gizli bir hazne idim, bilinmek istedim. hadsi, bilinme arzusunun kint yarattn anlatmaktadr. lem, Allhn sevgi ve rahmetinin eseridir. Ancak bu iki sfat arasnda da bir takm farklar bulunmaktadr. Rahmet, sdece Allahtan kinta doru akar. Tek ynldr. Sevgi ise iki ynde de hareket eder. nsanlar Allh sevebilirken ona rahmet edemezler. Ancak baka varlklara rahmet edebilirler. Mutasavvflar, Allhn sevgisinin leme varlk verdiini sylerler. nsan sevgi, Allha itenlikle balanma sonucunda ortaya kar. Sevgi ne kadar bykse, insann mkemmelliinin derecesi de o kadar byktr. 280 Allah, insanlar sevmemi olsayd insanlarn da Allh sevmesi mmkn olmazd. Gizli hazne hadsinin zellikle bu ynn vurgulamak gerekir. Allah, insanlara olan sevgisinden dolay onlar

278 279

Bursev, a.g.e., s. 41. ehabeddin Seyyid Mahmud el-lsi, Rhul Meni, c. XXVII., s. 26 280 William Chittick, Tasavvuf, stanbul 2003, s. 52.

60

yaratmtr. Kurn O, onlar sever, onlarda onu severler 281 yeti bu dnceyi dorulamaktadr. bn-i Arb Allh, Allahtan bir bakas sevemez. Allahtan baka hibir k ve sevgili yoktur.der. Ak adamlar bu durumu ancak her eyde Allh grme makmnda anlayabilirler. 282 Kenz-i mahf hadsinin shhat derecesini ksaca tahll edersek unlar syleyebiliriz: Kef ehline gre bu hads sahhtir. sterse hads ezbercilerine gre sahh olmasn. Kef ehli olanlar bizzat peygamberimizden alp sylerler. Hads ezbercileri ise nakl yolu ile rivyet eder. Kef itibriyle sahh olan bir ey, nakl yoluyla gelenden daha sahhtir. nk kef hlindeyken vehim ve hayl olmaz. unu da unutmayalm ki, vridt ve ilhmlar, itikd shiplerine gre hccet olma ynnden yeterlidir. Baz muteber kitaplara bakldnda yle bir rivyet gze arpar: Bir gn Dvud (a.s.) mnct srasnda rabbine sordu: Ya rabbi! Bu halk niin yarattn? Bunun zerine Allah yle vahyetti: Ben gizli bir hazne idim. Bilinmemi istedim. Halk bilinmem iin yarattm. Yan Davud (a.s.) yaratma srrndan sordu. Ve Allah kalbine o kelimeleri ilhm etti. Bu rivyetten anlalyor ki, bu hadsin Dvud (a.s.)a nisbeti vardr. Bu rivyet mezkr hadsin shhatine kfi gelmektedir. 283 3- VELYET-VEL-NBVVET Vel kavram, dman kavramnn zttdr. Allhn sevgili kulu, dostu 284 Allha ibdetle megul olmay i edinmi kii, Allhn himyesinde olan kimse, manlarna gelmektedir. 285 Velnin iki anlam vardr. Vel fel vezninde mefl mansna gelmektedir. Buna gre Allhn tm ilerini stlendii kimse anlamna gelir. Nitekim Allah Tel, Ve O, btn slih kullarn grp gzetir. (Arf, 7/196) buyurmutur. kincisi ise, mblaa ifde eden ism-i fildir. Buna gre ise man Allha ibdet ve tat stlenen kimse anlamna gelir. Velnin Allah Telya ibdeti araya isyn girmeksizin kesintisiz cereyn eder. Vel, Allah Telnn hukkunu zn ve asln anlamas ve en gzel
281 282

Mide, 54. Chittick, a.g.e., s. 150. 283 Bursev, a.g.e., s. 12., 13., 14.. 284 Hasan Kmil Ylmaz, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, st. 2004, s. 202. 285 Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatlar, st. 2004, s. 90.

61

ekilde Allha uymas gereklidir. Allah Telnn ise, genilikte ve skntda onu korumas lzm gelir. Nitekim peygamberlerin korunmu olmalar art olduu gibi; velnin korunmas da arttr. 286 Velliin en byk hakkati, Allhn izniyle insalarn zerinde etkili olmasdr. Velliin en byk almeti peygambere olan balldr. 287 Velnin en ak zelliklerinden biri de Allha yakn olmasdr. Allha yakn olmak vel olanlarn ortak zelliidir. Nebler de vel snfna dhildirler. Sflerin eksersi vel ismini mnev fazlet, muhabbetullhda fn olmak iin abalayan kimseler iin kullanmlardr. 288 Vellerin baz almetleri vardr. Bunlar: 1. Allah tarafndan mahfz olmas. Bu teselsl eden bir takm ilerle olmaktadr. 2. Allhn ihsn etmi olduu ltflarn onu bulmas. Bu durum velnin Allha ynelmesine sebep olur. Bu ynelme netcesinde vel, Allhn terbiyesine girer. 3. Du ettii vakit dusnn kabl edilmesi. Allhn velleri eit eittir. Kimisinin dusn hemen kabl eder. Kimininkini de daha sonra kabl eder. 4. Kendisine ism-i azmn verilmi olmasdr. Her velye Allhn bir ismi ikrm edilir. Vel de o isimle du eder. 289 5. Vel Allhn yardm ettii kimsedir. 6. Vel Allahta fn olmu kimsedir. 7. efat yetkisi vardr. 290 Velnin oulu evliydr. Kurnda Allah inananlarn velsidir. (Bakara, 2/258), Mminlerin velsidir. (r, 43/9), Allahtan baka hibir vel ve yardmcnz yoktur. (Bakara, 2/208) 291
286 287

Kueyr, a.g.e., s. 494-495. Ekrem Sarolu, Muhammed Baheddin h- Nakibend Hayt Szleri ve Halfeleri, st. 2001, s. 210. 288 Ebul-Al Aff, Tasavvuf slamda Mnev Hayat, (haz. Ekrem Demirli-Abdullah Kartal), st. 1996, s. 251. 289 Necmeddn-i Kbr, Uslu Aere, (haz. Mustafa Kara, Tasavvuf Hayat), st. 1996, s. 153., 154. 290 Aff, a.g.e., s. 254-259.

62

Evliynn da bir takm mertebeleri vardr. Bunlar: 1. Evliy-i Hakkillh: Allhn emirlerini titizlikle yerine getiren kimsedir. Bu makm mminlerin hepsini kapsamaktadr. Allhn hukkuna dikkat eden kiilere verilen isimdir. 292 2. Evliyullh: Allah tarafndan zel bir korumaya alnan kimselerdir. 293 Evliyullah makmn da mertebeleri vardr. Bunlar: 1. Abdal: Peygambere vey kutba vekl olanlardr. Kelime olarak birbirinden bedel olma, yerine geme anlamlarna gelmektedir. 294 2. Muhaddes: Kendilerine ilhm gelen, gaybdan sesler iiten manlarna gelmektedir. Allhn nruyla bakan, ferset shibi, ilhm shibi kimseler demektir. Bu kimseler Allah ile grr, yrr, duyar. Muhaddeslerin pride Hz. merdir. 295 3. Meczb: Allhn ns makm iin setii kimselerdir. Allhn nefsinin kleliinden kurtard kimsedir. 296 4. Mcteb: Allhn zel olarak setii kimsedir. Allah bu kimselerin nefs

ve kalb terbiyelerini zerine almtr. 297 Vel, nefsini kk grr ve ona iltift etmez. Vel, kendisinden kermet sdr olsa, bu bir tuzakdr diye endie eder. Kermeti kendisine bir imtihn olarak grr. 298 Veller iki ksma ayrlr. Birincisi, hem kendileri Allha ermi, keml dereceleri elde etmi olan veller; bunlar sdece kendilerini ird etmekle kalmaz, bakalarn da yetitiriler. Bunlar kmil mkemmil vellerdir. kincisi ise, sdece

291 292

Aff, a.g.e., s. 249-250. Slih ift, Hakim Tirmiz ve Tasavvuf Anlay, Bursa 2007, s. 326. 293 ift, a.g.e., s. 332. 294 ift, a.g.e., s. 335. 295 ift, a.g.e., s. 340, 343. 296 ift, a.g.e., s. 344, 345. 297 ift, a.g.e., s. 345. 298 Kueyr, a.g.e., (haz. Dilver Selvi), s. 496.

63

kendilerini mnev mertebelerde yetitiren, bakalarn yetitirmeyen vellerdir. Bunlarn ird gibi bir grevleri yoktur. 299 Yahy b. Muz, vellerin sfatlarn anlatrken yle der: Onlar ektikleri skntnn ardndan ns elbisesini giymi, gayret ve mcdeleler sonucunda velyet mertebesine ulaarak bahtiyr olmu kullardr. 300 Allah (c.c.), kendi dostlarna kar ok hassastr. Allah kendisine adanan hayt ok kymetli grr. Bir sevgilinin, sevgilisini beklemesi gibi rabbimizde o ihlsl kuluyla kavuma nn bekler. Nitekim, bir hads-i erfte: Hak celle ve al buyuruyor ki: Her kim benim bir velmi incitirse, gerekten benimle savamay hell saym olur. Kulum, onun zerine farz kldm farzlarla yaklat gibi bana yaklamad. Kulum nfile ibdetleri devaml yapmak sretiyle bana yaklar. Nihyet ben onu severim. Ben ilediim hibir ite, onun veftnda tereddt ettiim gibi tereddt etmedim. 301 buyrulmutur. Bu hadsle balantl olarak almasn yaptmz tezde yle geer: Bir peygamber vey vel ldrldnde ya da Allah yolunda ez grdnde, Allah, mutlaka o ktili en kt ekilde ldrr vey en ar ez ile yaptn detir. nk Allah ayrdur. Aslann yavrusunu korumak iin kzd gibi, Allah da dostlar iin kzar. Hak ehl, dny ve hirette yardm grrler, muhlifleri hem dnyda hem de hirette yardmsz kalrlar. 302 Velyet kavramnnn veyl kknden tremitir. 303 Sibeveyhe gre bu kelime, isim olarak kullanlmaktadr. 304 Allah, mminlerin velsidir. Onlar zulmetten nra karr. (Bakara, 2/ 257) slmda velyet, irk anlamnda kullanlmaz. Vel olan kimsenin ilh bir taraf yoktur, sdece dier insanlardan stn bir takm zellikleri vardr. Bunlar; kermet,

299 300

Sarol, a.g.e., s. 210-211. Kueyr, a.g.e., s. 497. 301 Buhr, Rikk, 38. ; bn Mce, Fiten, 16.; Msned; VI., 256. 302 Bursev, Vridt, vr. 10b. 303 Molla Cm, Nefahtl-ns min Hazartil Kuds, (sad. Abdulkadir Akiek), st. 1981, s. 21. 304 Cm, a.g.e., s. 21.

64

dunnn kabl, ferset, bereket gibi. Vel, kendisini Allah yoluna adayan kimsedir. Tm haytn Allah iin vakfetmeyi hedefler. 305 Sddkiyet makm; velyet mertebesinin sonu, nbvvet mertebesinin ise badr. Gelmi gemi tm peygamberlere ilh mesajlar sddkiyet mertebesinden sonra gelmeye balamtr. 306 Velyet, velnin mchede ve amelleriyle ulaamayaca bir makmdr. Bir velye kermet ihsn edilirse, dier insanlar yaarken bu ztn vel olduunu bilebilirler. Baz durumlar vardr ki vel bile kendisini bilmez, kendinden habersiz olur. bnl Arab bu durum iin, ulhiyette fen bulan, mhade mertebesi der. 307 Velyet, Allhn inyetiyle gerekleen muhabbetten ortaya kar. Marifetle de zirveye kar. 308 Velnin sfat velyettir. Velyette genel olarak iki ksmdr: Birincisi, velyet-i mme ki; btn mslmanlar ayrm yapmakszn bu grubun ierisine dhildirler. Slih mminlerin sfatdr. 309 kincisi ise, velyet-i hssa dr ki; her hli ile ihsn derecesine ulam kimseler iin kullanlr. Kul her hli ile; otururken, yatarken, uyurken rablerini hep n planda tutarlar. Artk zikir, bu kullar arasnda meleke hline gelmitir. 310 Kurn- Kermde anlatlan vellik velyet-i hssadr. 311 Velyet mertebesinde keml olma vasf, Hz. Muhammed (s.a.v.)e zeldir. nk peygamberimiz Allha ne kadar ok ikrm ettiyse, peygamberimiz de fazlasyla

305 306

Aff, a.g.e., s. 252, 253. Bursev, Ferhur-Rh II, s. 132. 307 Aff, a.g.e., s. 253. 308 ift, a.g.e., s. 325. 309 Fatih Oru, smil Hakk Bursevnin Rhul-Beyn Tefsrinde Hrikulde Olaylar, (Y. Lisans Tezi), (dan. Do. Dr. Ramazan Bier), Sakarya nv. Sosyal Bilimler Enstits, Austos 2008, s. 48. 310 Ylmaz, a.g.e., s. 202-203 ; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, st. 2001, s. 378-379. 311 Oru, a.g.t., s. 48.

65

yalvar ve yakarlarn srdrmtr. Ve kreden bir kul olamayaym m? derdi. 312 Velyet her devirde kesilmeden sreklilik arzetmitir. Bugnde devm etmektedir. Peygamberimizle birlikte dier peygamberlerde olduu gibi velyete, nbvvet ve rislette eklenmi oldu. Her neb, ayrca veldir de. Neb ise, velden daha fazletlidir. 313 mm- Gazl, velyet iin eitli alardan nbvvetten daha stndr demitir. Bunlar, velyet yaratann sfat; nbvvet ise mahlkun sfatdr. Velyet, emri btn; nbvvet, emr-i zhirdir. Velyet, sonsuz; nbvvet ise sonludur. 314 Tesr eden rabbl-lemndir. Tesre muhtap olan ise insandr. Muhtaplarn zirvesi de insn- kmildir. En kmil olan ise, Muhammed Mustafdr. Velyet mertebesine gelen kimseler de bu kemliyyetin birer yansmasdr. 315 Nbvvet, velyet zerine mebndir. Farz namaz iin snnet neyse; nbvvet iinde velyet odur. kisi birbirini tamamlamaktadr. Allah Tel nasl Hrn peygamberi Ms peygambere vel kldysa, rhun yanna nasl akl yardmc kldysa, Allah da kullarna kendisini vel klmtr. 316 Nbvvet ve velyetin nru gerekte birdir. kisinin de mhiyeti ayn, geli yollar ise farkldr. Velde mucize deil kermet vardr. Mucizede, izhr; kermette ise zuhr vardr. Mucize ve kermet halka hizmet iin vardr. 317 Vel olabilmek, velyet mertebesine ykselebilmenin en temel art, mn shibi olmaktr. Kul, mn shibi olup farzlar yerine getirip, nfilelerle rabbine yaklatka nefs mertebeleri tek tek gemeye balar. Amel, tekml salayan en nemli unsurlardandr.

312 313

Sarol, a.g.e., s. 229. Eraydn, a.g.e., s. 94. 314 Eraydn, a.g.e. s. 94. 315 Lfti Filiz, Noktann Sonsuzluu, stanbul 2008, c.I., s. 126. 316 Bursev, Kitbn-Netce, c. II., s. 80, 150. 317 Bursev, a.g.e., c. II., s. 37.

66

Nbvvetten nce peygamberimizin hli rtl idi. Kmil vris olan riflerin peygamberlerin zevklerine ermeleri ilim asndandr. Slihlerin balang hlleri ile evliynn hli arasndaki fark neyse; evliy ile enbiy arasndaki fark da byledir. Velyi tanmak, Allh tanmaktan daha zordur. nk Allhn sfat ve isimleri bellidir. Ama velnin ki gizlidir. Herkes anlayamaz. 318 Peygamberden sonra nbvvetin hakkati yok olmaz. Yok olan nebnin ismidir. Benden sonra peygamberlik sona ermitir. Vellerin ismi ise bkdir. 319 Gelmi gemi tm enbiy kendi zamanlarnda nbvvet vasfyla

sfatlanmtr. Bu sfat syesinde enbiy olmulardr. Hz. s semya ykseltildii iin hkm bitmitir. Hkm mensh olmutur. hir zamanda yeryzne inip, Hz. Muhammed Mustaf (s.a.v.)e tbi olacaktr. Peygamber olarak gelmeyecektir. Bu mmetin bir ferdi olarak yeryzne inecektir. Hatt Hz. Peygamberi grdnden ve ondan hads rivyet ettiinden sahab olarak da nitelendirilir. Bu sebeple htemlEnbiynn peygamberlii devm etmektedir. 320 Mutlak vel Allhtr. Mutlak neb ise reslullhtr. Bb- nbvvet mesdd olmutur. Bununla berber velyetin hakkat ise devm etmektedir. 321 Nbvvetin yn halka, velyetin yn Hakka bakar. Bu yzden nebnin velyeti, nbvvetinden daha fazletlidir. 322 Hatml evliy meselesini ilk konuan kimse Hakm Tirmizdir. Hucvrye gre velyete it ilk nazariyeyi yapan da Tirmizdir. bnl-Arab, hakkatlMuhammediyye diye isimlendirilen eyin, mnev haytn ess olduuna inanr. Bu ise evliynn ve enbiynn kaynaklarn aldklar yer olarak grr. Hakkat-i Muhammediyye, velyetin varoluundan itibren vel sretinde zuhr ettii gibi, tm neb ve vellerin tezhr ettikleri rhtur. Tm neb ve veller, hakkat-i Muhammediyyenin bir grntsdr. Bir velyle, hteml-velye arasndaki fark; hteml-velyenin dierlerinden farkl olarak hakkat-i Muhammediyyenin mazhr- kmili olmasdr. Hatml-velyet, hakkat-i Muhammediyyenin saysz tezhrlerinden
Bursev, Ferhur-Rh II., s. 186. Bursev, Kitbul-Envr, s. 121. 320 Muammer Cengiz, smil Hakk Bursevnin Tuhfe-i Hasekiyesinin Birinci Blm (Metin ve Tahll), (Y. Lisans Tezi), (dan. Prof. Dr. Mahmud Erol Kl), st. 2007, s. 76., vr. 64b. 321 Bursev, Kitbn-Netce I., s. 448. 322 Bursev, a.g.e., c. I., s. 448.
319 318

67

birisidir. 323 Arabye gre, neblik son bulmutur. Ancak vellik, Allhn isimlerinden biri olduu iin srekli ve dim olacaktr. 324 Hatml-evliy gerekte hatml-enbiydr. Ve nebev ztta baz ynlerden hatmiyyet srr vardr. Btn enbiy, nbvvet vasflarn hatml-evliynn nbvvetinden alr. Bunun gibi tm enbiy ve evliy, velyet hissesini velyet-i hatml-evliydan almtr. Hatml-evliy ise hatmn-nbvvedir.325 Bu makm, srr- haf hatt kaz-i ahf makmdr. Onun zerine remz dnda konumak ciz olmaz. Allah Tel zeyr aleyhisselm bu konuda soru sormaktan men etmitir. nk o nebdir. Ve bu sr, nbvvet ynne deil; velyet ynne rcidir. Bu konudan bahs etmek isteyen kiinin isminin nebler divnndan silinmesi gerekir. Ne zaman ki bu mmetin kmilleri, vilyet makmnda, nbvvet makmnda vechden hri onlardan baz bahisler vki oldu. ou hatml-evliydr. nk onun dndakilere izin verilmitir. Biz sdece bir vechten sz ediyoruz. nk velyet ve nbvvet iki kanattr. in zhiri nbvvettir. Ve bu sol kanattr. Btn ise velyettir. Bu sa kanattr. nk btn daha kuvvetlidir. Ve zhirde tesr ondandr. Bu mertebe, nbvvetin sretidir. Bundan dolay, rfte neb lafz vel iin kullanlmaz. 326 Bursevnin tez olarak almasn yaptmz eserinde nbvvet meselesini; dallar, kkleri, yapraklar olan bir aaca benzetmitir: Allah birok defa seher vakti bana zhirde yaprakl ve yeryznde hzla gezen bir aa gsterdi. Dendi ki: Bu nbvvet aacdr. Dnydan kadm makarrna ve atk mstekarrna g ediyor. Oras nbvvetin temiz bahesidir. Tevhdi dile getirme, ulhiyyeti yceltme ve rubbiyyete ihtirm olan asldan kp geldi. nanlarn bozulmas ve akllarn kesd yznden bu ekildedir. Ve mn aacnn sreti ile uzantlarnn ve dallarnn sretinden baka bir ey kalmad. Man ve hakkat ile berber ilere gitti. Hevnn kullanlmas ve knnlarn ve hidyetin ihmli bunun eseridir. Bu batakilere ve insanlarn ouna gre byledir. Derin kutuplar hari, slim olan olmad. Allhn onlar gizleyecei zaman gelecektir. Rh, cesetten g eder ve
323 324

Aff, a.g.e., s. 266. Kara, a.g.e., s. 169. 325 Bursev, a.g.e., c. I., s. 53. 326 Bursev, Vridt, vr. 62a.

68

ayn ekilde mushf sretine ykselir. Geriye sadece hayvanlar ve hayvan hkmndekiler kalr. Allah bizi bu haramlarn perdesinden korusun. Ey kardeim! Bu aacn grnte yaprakl olmasna bakma! Dern nazar ile bak. O yaratldndan beri merhaleler geirmitir. Bu, insanlar arasnda nbvvetin suretidir, bil! 327 Reslullhn sallallhu Tel aleyhi ve sellem, esfra hareketlerinde Mednede nasb etdikleri vekilleri gibi ve Muz bin Cebelin razyallhu anh, Yemene talm-i dn iin bas olunduu dah bu kabldendir ki, ona reslur-resl derler ve intikl-i nebevden sonra resl derler. Velkin resl, tlknda resl-i rfyi hm olmakla resl denilmez, belki halfe denilir. Zr vrisdir. [ limler peygamber vrisleridir.] Yan, mevrs-u anh, nebiy vris-i veldir. Bu cihetden velye, neb tlk olunmaz. Geri enbiy-i anil-Hak etkmek onun dah nndandr. 328 Hatml-evliy, hatml-enbiynn derece-i velyette mazhar- tmmdr. Yan, hatml-enbiyda iki derece vardr ki, biri derece-i nbvvet ve biri dah derecei velyettir. 329 4- Nefs ve Mertebeleri Nefs, kulun kt huylar ve irkin vasflar, kt his ve huylarn kayna olan latfe manlarna gelir. Bu yzden insann en byk dman nefs olduundan, insana dende bu nefsi kreltmektir. 330 Nefs, err iin hareket eder. Nefs, err yolunda harekete balaynca zulmet ve karanlk insan kaplamaya balar. eytan da karanl sevdiinden kiiye vesvese verir. 331 Cell leminden iki ey zuhr etmitir: eytn ve nefs. eytn aslnda nefsin t kendisidir. 332 Nefs irkin balangcdr. Arz- vcd da keferenin kraldr. 333 Nefsin terbiyesi, insn rhun ona gelmesi ve hayvn rhun ondan ayrlmasyla olur. nsandaki hayvn rh olan nefsin, ulv rhdan meydana getirilmesi emir leminde

327 328

Bursev, Vridt, vr. 34b. Bursev, Vridt, vr. 19a. 329 Bursev, a.g.e., c. I., s. 52. 330 Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 274. 331 ihbuddn Shreverd, Avrifl-Merif, (terc. Dr. Dilver Selvi, Gerek Tasavvuf ), Ankara 1999, s. 581. 332 Bursev, Kitbn-Netce I., s. 10. 333 Bursev, a.g.e., c. I., s. 2.

69

gereklemitir. Bu syede, dem ile Havv gibi; rh ile nefs arasnda bir lfet olumutur. 334 Nefs, insann kendi zdr. Bu z eer terbiye edilmezse arlklara meyleder. Zevkinin ve keyfinin peinde koar. Nefs ok gldr. Bir gn Sfyn- Sevr yle demitir: Bir dmanla greip boumayan kimse onun gcn bilemez. Ben ise nefsimle boutum. Gerekten o, ok gl bir dmandr. 335 Nefsin arzularnn aksini yapmak ibdetin badr. Byk insanlara sormular: slm nedir? Cevb olarak; nefsin arzularn muhalefet klc ile kesmektir. demilerdir. 336 Nefis terbiyesinde u drt ey ok nemlidir: Az uyumak, az konumak, az yemek ve eziyetlere katlanmak. Az yemek, gc azaltr. Az uyumak, zihne mnevlik kazandrr. Az konumak kiiyi dil fetlerinden korur. Eziyetlere katlanmak ise sabr retir. 337 bn-i At demitir ki: Nefsin edebi ktdr. Kul ise onu edebe bal tutmakla grevlidir. Nefs her zaman haramlarn peinde koar. Kul ise gayretle nefsi bu kt yollardan ekmeye alr. Kim nefsinin ipini serbest brakrsa, bilsin ki kendini helk yoluna atmtr. 338 Cneyd-i Badd: Nefs-i emmre kulu helka aran, her zamn felketini isteyen nefistir. demitir. 339 Eb Hafs: Kim btn vakitlerinde nefsini knamazsa, nefsin isteklerine muhlefet etmezse aldanmtr. demitir. 340 Eb Bekir Tamestn: En byk nimet, nefisten kurtulmaktr. nk nefis, Allah ile kul arasnda perdedir. 341

334 335

Shreverd, a.g.e,. s. 582. mm- Gazl, Mkefetl-Kulb, (ev. Abdlhlik Duran, Kalplerin Kefi), st. 2005, s. 507. 336 Kueyr, a.g.e., s. 329. 337 Gazl, a.g.e., s. 508. 338 Kueyr, a.g.e., s. 329. 339 Kueyr, a.g.e., s. 330. 340 Kueyr, a.g.e., s. 330.

70

Sehl b. Abdullah- Tster: Allha nefsin kt arzularn terk etmekten daha gzel bir ibdet yaplmamtr. 342 En byk sava nefis ile olan savatr. Nefs, tarkat mertebesine; eytn ise erat mertebesine bakar. 343 Nefs yedi bal ejder gibidir. Bu canavarn sfatlar ise; kibir, riy, azamet, haset, gazap, mal sevgisi, mlk sevgisidir. 344 Nefs ile olan mcdele cihd- ekber; kln ile olan mcdele ise cihd- asgardr. 345 Nefsten maksat kuvvet-i rezledir. 346 Nefs; hem nrniyeti hem de zulmniyeti iinde tar. 347 Zulmn grn nefs; nrn grn ise kalbdir. Karanlk kalbi kaplarsa nrniyet azalr. 348 nsann kalb huzruna erebilmesi iin nefsini riyzetle terbiye edip yola getirmelidir. Mhede ancak nefsin lmyle ortaya kar. 349 Kul, bedenini; namaz, oru, cihd ile terbiye eder. Nefsini ise; sabr, tevekkl, ez ile riyzatla terbiye eder. 350 Nefsin kk hem bedende, hem de rhta bulunur. Bu yzden bir ynyle madd; bir ynyle de mnevdir. Nefs dnyaya dkndr. Dny czibesine temyl eder. Nefs terbiye edildike daha ulv arzulara doru ynelir. 351 Nefsin bir takm makmlar vardr. Bu makmlar: 1. Nefs-i emmre: Ktl, irkin ileri emreden nefstir. Bu mertebede olan kii iyilik yapamaz, ktlkten kaamaz. Bu mertebede nefse dknlk vardr. Slikin bu mertebede zikri L ilhe illallhdr. Mutlak nefs, emmre olandr. 352

341 342

Kueyr, a.g.e., s. 331. Kueyr, a.g.e., s. 331. 343 smil Hakk Bursev, Kitbl-Hitb, (sad. Bedia Dikel), st. 1976, s. 163. 344 Bursev, a.g.e., s. 164. 345 Bursev, a.g.e., s. 185. 346 Bursev, Kitbul-Envr, s. 32. 347 Cebbrzde Mehmet rif, Atiyye-i Subhniyye, (haz. Bekir Ulunar, Yce Allhn hsn), st. 1983, s. 112. 348 rif, a.g.e., s. 113. 349 Bursev, Kitbul-Hitb, s. 169. 350 Bursev, a.g.e., s. 174. 351 Robert Frager, Kalp, Nefs ve Rh, (ev. brahim Kapaklkaya), stanbul 2005, s. 71. 352 Bursev, Ferhur-Rh III., (haz. Mustafa Utku, Muhammediyye erhi III), stanbul 2002., s. 42.

71

Cehennem, nefs-i emmrenin sretidir. 353 Tm rezil sfatlar nefs-i emmrede bulunur. Enbiy ve evliyda ortaya kan nefs-i emmre, rzyye ve marzyyedir. nk onlar korunmulardr. 354 2. Nefs-i levvme: Tevbeye meyleden, gnah iledike pimanlk duyan nefistir. Bu makmn zikri ise lafza-i celldir. Kalbin bzen zulmetten kurtulup nra dnd mertebenin addr. 355 3. Nefs-i mlhime: Hayr ve erri ayrt edebilen, kef ehli olmaya balayan nefistir. Bu mertebenin zikri ise Hdur. Nrniyetin kalpte galebe ald mertebedir. 356 4. Nefs-i mutmainne: Kt sfatlardan kurtulup, gzel ahlka eren nefistir. Bu makmda zdrap yoktur. Nr-i Muhammed bu makmda zuhr eder. Bu mertebenin zikri ise sm-i Hakdr. Peygamberlerin nefisleri mutmainneden balar. 357 5. Nefs-i rzyye: Rz mertebesidir. Hayr ve err insann bana ne gelirse ondan rz olma vardr. uhd-i keml mertebesidir. 6. Nefs-i marzyye: Allah ile kul arasndaki rzln mterek olmasdr. Bu mertebenin zikri sm-i Kayymdur. 7. Nefs-i kmile: Bu mertebe ird mertebesidir. Tm marifet sfatlar kiiye yerlemi olur. Bu mertebenin zikri Y Kahhrdr. 358 bnl Arab, marzyye mertebesinde nefs ile rhun btn evliliinden sz eder. Arapada nefs, diildir. Rh ise erildir. Arabye gre nefs ve rhun btn evliliklerinden kalpte bir takm gzel haslet ortaya kar. Bu makmda her trl

353 354

Bursev, Kitbn-Nect, s. 40. Bursev, Kitbul-Envr, s. 31. 355 rif, a.g.e., s. 116. 356 rif, a.g.e., s. 116. 357 Bursev, Ferhur-Rh III., s. 42. 358 Ylmaz, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 236-238.

72

hareketin Allahtan geldiini grrz. Artk hibir eyden korkmaz ve hibir ey istemeyiz. 359 Nefsin bir takm kuvvetleri vardr. Bunlar: a. Nutuk: drk kuvvetidir. Bu kuvvetin ortas hikmettir. Hikmet ise, doruyu yanltan ayran bir melekedir. Nutuk kuvvetinin ars, cerbezedir. 360 Kader gibi kark konular kurcalamaya ve insan artmaya sevk eder. Nutkun az olmas ise, beldettir. Beldet, iyiyi kty birbirinden ayramama durumudur. 361 b. Gazap: stenmeyen eyleri bamzdan savmak iin yaplan harekettir. Bu hareketin ortas ecattir. Ar hli ise tehevvrdr. Bu ise dnmeden hareket etmektir. 362 c. ehvet: Bu mertebenin orta hli iffettir. Ar hli ise fcrdur. Eksik hli

ise humddur. Bu ise hell olan eylerden bile tembellik gstermektir. 363 Muhyiddin bnl-Arabye gre insann tane unsuru vardr: Cismn vcut, nefis ve rh. Cismn vcut; zamn ve mekna muht olan vcuttur. Nefs; hayvn, nebt ve akl olmak zere eittir. Nebt nefsin ba grevi, yiyecek aramaktr. Hayvn nefsin yeri kalptir. Akl nefs ise, mutlak ztyla kavraycdr. Btn gnahlardan arnm ve hr domutur. Ezel ve ebeddir. nsan lnce akl nefs, kll nefse dner. Rh ise bu nefsin efendisidir. 364 Kalb ve nefs, varlk lemindendir. Rh eer urc ederse, kalb de ona itirk eder. Nefs kalbe meyledince ykselmeye balar. Ykseldike sfl lemdeki damarlar ekilir. Dnyadan gnln ekmeye balar. Ve aslna dner. 365 yette sylendii gibi

359 360

Frager, s. 98. Cerbeze, aalk, ktlk ifde eden kelimedir. Kurnazlk gibi davranlardr. 361 Muhammed b. Pr Ali el-Birgiv, Tarkat- Muhammediyye, (tahk. Muhammed Hsn Mustafa), (terc. Mehmet Fatih Gne), st. 2006, s. 208. 362 el-Birgiv, a.g.e., s. 208. 363 el-Birgiv, a.g.e., s. 208-209. 364 Sleyman Uluda, Nefis, DA., c. 32. s. 528. 365 Shreverd, a.g.e., s. 584.

73

Dileseydik onu, yetlerimizle iyiler derecesine ykseltirdik. Fakat o, aalara sapland ve hevsna uydu. 366 nsan nefsine kle olmadka dny kiiye zarar veremez. Dnynn czip gsterdii eylere sabr gstermek hiret gzelliini kazandrr. 367 Nefs-i emmre mertebesi, tesvd, 368 nefs-i levvme mertebesi, tabr, nefs-i mlhime mertebesi, tehb, nefs-i mutmainne mertebesi, tebyzdir. Nefs-i mutmainnenin amac; rzyye ve marzyye olmaktr. Tezhbdir. Bu cihettendir ki, zeheb fizza kymetdrdr. Zr cesedleri, evshdan pkdr. Pes nefs-i mutmainne dahi ona kys oluna. Yan nefs-i mutmainneye, nefs-i mutahhire derler. Nitekim Kurnda gelir. ( Ahzb, 33/33) [Sizden ancak gnah kirini gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor.] Zr mdn olan nfs-i sfilenin edns taallukt ve ercs- telvntndan pk olmudur. 369 Nefislerin mertebeleri ve birbirlerine olan stnlkleri vardr. En ycesi, nefs-i mutmainedir. Bu mertebenin de ncesi sonras vardr. ncesinde ve ortasnda nice slikler o dereceden aa nefislere dmlerdir. Zr nefs-i mutmaine tecell-i zta nzrdr. lem-i sftda ihtilft ve telvnt ok vki olur. Bu ynden bazlar irtidda der. Ve bu irtidd, vakfeden beterdir. Zr vakfede, hareket ve ikbl ihtimli glib ve irtiddda malbdur. 370 Baz kimseler vardr ki meczb ve mtedrek olduklarndan nefs-i emmre hlinden korunmulardr. Bu kimseler nefs-i mutmainne derecesine yakndrlar. 371 Nefs-i emmrenin irkin sfatlar vardr. Bu sfatlar: 1. Hev 2. Gazap

366 367

Arf, 7/176. El-Muhsib, er-Riye, (terc. Abdlhakim Yce, Kalp Hayt), stanbul 2005, s. 350. 368 Bursev, Vridt, vr. 65a. 369 Bursev, Vridt, vr. 65b. 370 Bursev, Vridt, vr. 66a. 371 Bursev, Kitbn-Netce I, s. 346.

74

3. ehvet 4. Hrs 5. Buhl (cimrilik) 6. Ucup 7. Kibir 372 Bu yedi kt hasleti yok etmenin yollar vardr. Bunlar ise: 1. Alk 2. Az konumak 3. Az uyumak 4. Halk iine gereinden fazla karmamak 5. Dim L ilhe illallh demek. 6. Mrid-i kmile erimek, elini tutmak Mride itat etmek 373 5- ZKR Anmak, hatrlamak, yadetmek anlamlarna gelir. 374 Tarkat ehlinin, belli kelime ve ibreleri belli zaman ve saylarda, belli edep ierisinde her gn dzenli olarak ibdet maksadyla syledikleri szlerdir.375 Zikrin iki penceresi vardr: Birincisi, kelimenin azdan kmasdr. kincisi ise kelimenin mansnn tefekkrdr. Zikir ile bir eyin ezberlenmesi, hatrlanmasdr. 376

372 373

Erefolu Rm, Mzekkn-Nfs ve Evrd- Kadriyye, (tash. Nedim Duru), st. 1977, s. 277. Rm, a.g.e., s. 277. 374 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 393. 375 Uluda, a.g.e., s. 393. ; Aff, Tasavvuf slamda Mnev Hayat, s. 220. 376 Aff, a.g.e., s. 221.

75

Zikir, snrlandrlm eitli ibdetleri uslne gre tekrar etmek sretiyle Allh yceltmektir. 377 Zikir, kul ile Allah arasndaki engelleri kaldran, insandaki nisyn bitiren, insan her trl danklktan kurtaran bir ibdettir. Zikir, ruhlar lemindeki szn hatrlanmasdr. Allhn Ben sizin rabbiniz deil miyim? nidsnn cevb olan Kl Bel ikrrnn tzelenmesidir. 378 Zikir, insan ihsn mertebesine ulatran bir vstadr. hsn, Allh gryormu gibi ibdet etmektir. Ben Onu grmesem bile O beni gryormucasna ibdet etmek, yaamaktr. 379 Allahtan baka her eyi unutarak, sadece Onu anmaktr. 380 Hem dnyy hem de hireti dnp ikisini de zikretmeye almaktr. Zikirden maksat, kalbin huzur duymasdr. 381 Zikir, kalp huzru iinde sesi kontrol altna alarak, dil ile hafife Allh anmaktr. Zikir, dorudan Allha ykselir. Zikir ile gelen nr tm vcdu sarar, kalp bu nurla dolar. Bu syede kalp gzndeki perdeler kalkarak hakkat gzkr. 382 Dnya zikri ile hiret zikri bir arada bulunmaz. Biri, dierine muhakkak gl gelir. Bir insan, dny nimetlerinden sonuna kadar faydalanma arzusunda olup, hiret nimetlerinden de sonuna kadar faydalanmak isterse burada bir ztlk ortaya kar. Hem dny, hem hiret zikri bir arada olmaz. Byle olursa buna zikr-i munkat derler. Zikirde esas olan, kalbin tatmnidir. Dil sadece vstadr. Ama, kalbin devaml Allh anmasdr. 383 Zikir, insan nefsine en byk deiimi yapar. Kurb ve ns lemine ulatran en yakn yoldur yol, zikirdir. 384 Zikir halkalar, cennet bahelerine benzer. Ve bu

377 378

Uluda, Zikr, MEB slam Ansiklopedisi, c. XIII. s. 561. rfn Gndz, Tasavvuf ve nsan, MF Dergisi, 1987-1988, 5-6, st. 1993, s. 223. 379 Gndz, a.g.m., s. 225. 380 Necmddin Kbr, Uslu Aere, s. 58. 381 Kbr, a.g.e., s. 58. 382 Kbr, a.g.e., s. 78-79. 383 Kbr, a.g.e., s. 58-59. 384 Azz Mahmud Hdy, Hlsatl-Ahbr, (ev. Kerim Kara-Mustafa zdemir, lemin Yaratl ve Hz. Muhammedin Zuhru), stanbul 1997, s. 135.

76

baheleri melekler ziyret eder. Melekler zikir halkalarnda olan kimseler iin du ederler. 385 Zikir dndaki her eyi unutmak, zikrin en dk mertebesidir. Zikrin iinde kaybolmak ise zikrin en st mertebesidir. Nefs mertebesinin zikri, lisn iledir. Kalp mertebesinin zikri ise, huzr iledir. Sr makmnn zikri ise, mncaat iledir. Rh makmnn zikri de, mhede iledir. Haf makmnn zikri, muvsala iledir. Zt makmnn zikri ise fen iledir. 386 Zikir, Allha giden yolda salam bir rkndur. 387 Zikrin belli bir vakti yoktur. Her vakit zikir yaplabilir. Bu yzden baz sfler zikri namazdan daha efdal grmlerdir. nk namazda belli zamanlar ve snrlamalar vardr: Vakit girmeden farz namaz klamazsnz. Namazn ekil ve saylarda bellidir. Kurn da Ey Muhammed. Kitaptan sana vahyolan oku. Namaz kl. nk namaz, insan hayszlktan ve fenlktan alkoyar. Allh zikretmek ise en byktr. 388 yetine dayanarak zikrin farz namazdan daha stn olduunu sylemilerdir. 389 Zikrin en gzel taraflarndan biri de, karlnn olmasdr. Yan biz Allh andka, Allah da bizi anmaktadr. 390 Hz. Musa (a.s.), Y rabbi! Sen nerde bulunursun? diye sordu. Allah Tel da ona: Mmin kulumun kalbinde buyurdu. Bunun mans; Allhn zikrinin kalbe girip yerlemesidir. Hi phesiz Allah Tel bir yere yerlemekten mnezzehtir. Kalbe yerleen ise ancak onun zikridir. 391 Sfyn- Sevr demitir ki; Znnn-i Msrye zikrin ne olduunu sordum, yle syledi: Gerek zikir, zikredenin zikir iinde kaybolmasdr. 392 Sehl b. Tster demitir ki; Allah Tel her gn yle seslenir: Ey kulum! Bana kar insafl davranmadn. Ben seni zikrediyorum, sen beni zikretmiyorsun. Ben
385 386

Hdy, a.g.e., s. 136. Hdy, a.g.e., s. 143. 387 Kueyr, er Risle, (haz. Dilver Selvi), s. 434. 388 Ankebut, 29/45. 389 Aff, a.g.e., s. 222. 390 Kueyr, a.g.e., s. 436-437. 391 Kueyr, a.g.e., s. 438. 392 Kueyr, a.g.e., s. 438.

77

seni kendime aryorum, sen ise bakasna gidiyorsun. Ben senden bir sr bely def ediyorum, sen ise bellara aklp kalyorsun. Yarn bana geldiinde ne cevap vereceksin? 393 Hasan Basr demitir ki; Mnev tad u eyde arayn: Namazda, zikirde, ve Kurn okumada. Eer bunlarda bulursanz ok gzel, yoksa bilin ki amel etme kapnz kapanm. 394 Ebu Hamd Esved yle anlatr: brahim Havvs ile bir yolculuktaydm. Ylan ok olan bir yere geldik. brahim Havvs, torbasn yere brakt ve oturdu. Ben de oturdum. Gece olup hava souyunca ylanlar kmaya baladlar. Ben korkudan Y eyh! diye bardm. Hazret Allh zikret! dedi. Ben de zikrettim, ylanlar geri dnd. Biraz sonra yeniden ortaya ktlar. Ben yine kendisine seslendim. O ise yine Allh zikretmemi syledi. Bu durum sabaha kadar devam etti. Sabah olunca brahim Havvs kalkt ve yoluna devam etti, ben de peinden devm ettim. Bir de baktm ki eyhin yatt yere byk bir ylan kvrlm. Kendisine O senin yanndayken neler hissettin? Diye sordum. O, Hibir ey! oktandr bu gece ki gibi gzel bir gece geirmedim dedi. 395 Zikir kelimesi, Kurn- Kerim ve hadslerde eitli manlara gelmektedir. 396 Bunlar; a) Kurn, kendisini ifde ederken bu kelimeyi kullanmtr; Kurn biz indirdik, onun koruyucular da phesiz biziz. 397 b) Cuma namaz klmak mansnda kullanlmtr; Ey mn edenler! Cuma gn namaz iin arldnzda hemen Allh zikretmeye gidin, al-verii brakn. Bu bilirseniz sizin iin daha hayrldr. 398

393 394

Kueyr, a.g.e., s. 438. Kueyr, a.g.e., s. 438. 395 Kueyr, a.g.e., s. 439. 396 Eraydn, a.g.e., stanbul 2004, s. 128. 397 Hicr, 15/9 398 Cuma, 62/9

78

c) lim iin kullanlmtr. Biz senden evvelde kendilerine vahyettiimiz erkeklerden bakasn gndermi deiliz. Eer bilmiyorsanz, ehl-i kitabn limlerine sorunuz. 399 d) Aka zikir mansn ifde etmitir. Onlar, gece-gndz, ara vermeyerek Onu tesbh ve tenzh ediyorlar. 400 Ey mn edenler! Allh oka zikredin. Onu sabah-akam tenzh edin. 401 e) Bir hads-i erf de Hz. Peygamber; Rabbini zikredenle zikretmeyeni; diri

ile lye benzetir. 402 f) Baka bir hadsinde de: Kulum beni zikrettii zaman, beni nasl sanyorsa ben yleyim ve onunla berberim. 403 Zikir ile fikir kavramlar arasndan bir takm farklar vardr. Zikir, kalb ile; fikir ise zihin iledir. Zikir, vcdun her yerini etki ederken; fikir, sdece zihne etki eder. Bu sebeple sfler zikri, fikirden stn sayar. Fikir, insanlara nispet edilirken; zikir, Allha nispet edilir. 404 Zikirlerin en fazletlisi ise tevhd zikridir. Bu zikirdeki nefy (L ilhe) ve isbt (llallah) kelimeleri insann iindeki msiv duygusunu yok eder. Lfza-i cell zikri ise, Allah diyerek kalbin uyank kalmasn salar. 405 Zikir esnsnda L ifdesi varlk duygusunu yok eder. llallh ifdesiyle de tek bir vcdun hkimiyetini gsterir. Zikrin ess L ilhe illallhtr. Bunun dndaki zikirler, bu zikri desteklemek iin yaplr. 406 L ilhe llallh zikri, nefy ve isbt iine alr. lemin L ile nefy edilmesi L taayyn mertebesine bakar. Bu mertebede lemin tenzhi vardr. lemin isbt ise taayn mertebesine bakar. Bu da lemin tebhidir. Allah ve H isimleri ise tek bir yne bakar. Bu yzdendir ki slik-i meczbun ibtid virdi L ilhe illallh; meczb-u slikin

399 400

Enbiy, 21/7. Enbiy, 21/20 401 Ahzb, 33/41. 402 Buhr, Daavt, 67 403 Mslim, Zikir, 6 404 Hasan Kmil Ylmaz, Tasavvuf Meseleleri, stanbul 1997, s. 102. 405 Ylmaz, a.g.e., s. 103. 406 Sarolu, a.g.e., s. 189, 190.

79

zikri ise Allah Allah zikridir. 407 Bunu dnda sfler H, Hayy, Hakk, Kayym, Kahhr gibi isimleri de zikir olarak ska ekmektedirler. 408 Zikir, insan sarp sarmalayan bir zrhtr. Kiiyi huzra ulatran en nemli vstadr. Allah sevgisinin en nemli sebebidir. Sfnin sadrn genileten bir ibdettir. nsann yaratl amacdr. 409 Zikir syesinde gam ve tasa insan terk eder. nsann kalbi ve yz nurlanr. Bedeni ve kalbi glenir. Allha yaknlar. Her eyin bir gds olduu gibi, kalbin gds da zikirdir. Kalbin pas, gaflet ve gnahlardr. Kalbin cils ise zikirdir. Zikir, hatlar, skntlar giderir. Zikir, cehenneme duvardr, kiiyi cehennem ateinden korur. Zikir, slmn rhu olan sevgi ve saygy ortaya karr. Sevginin ortaya kna sebep zikirdir. Her kim Allhn sevgisine ulamak isterse zikre devm etmesi gerekir. 410 smil Hakk Bursevnin zikir tasnfine baktmzda genel olarak trl zikir olduunu grrz: Birincisi, kalb zikirdir. Burada herhangi bir ifde, m, lafz yoktur. Zikir unutmann zttdr. Hatrlamak ve unutmak kalb ile olur. Lisn zikr etmese bile, kalb zikreder. Zikir sdece lisn mertebesine it deildir. Asl zikir, kalb olandr. Zikir Kurndandr. Kalb zikir zerine olan kimse huzr zerinedir. Tm kuvvetler kalbe tbidir. Bu yzden kalbin niyeti amelin makbliyetini salar. 411 Haf zikir, sdece kiinin kendisinin duyaca ekilde dil ile az bir sesle yapt zikirdir. Peygamberimiz Zikrin en hayrls haf olandr. 412 buyurmutur. Bu zikirde Allhn yaratt hibir varlk bu zikri bilmez. Bursevnin de cehr olmasna ramen hir mrlerinde haf zikir ektikleri bilinmektedir. 413 Kalb makmna vrid olan Zikrin en hayrls haf olandr. sz hakkat makmndadr. Bu ise Gizli Hazne

407 408

Cengiz, a.g.t., s. 76., vr. 10b. Ylmaz, a.g.e., s. 103. 409 Eraydn, a.g.e., s. 127. 410 Eraydn, a.g.e., s. 130-131. 411 Bursev, Kitbn-Netce I., s. 408, 409. 412 Ahmed b. Hanbel, el-Msned, I., 172, 180, 187. 413 Naml, a.g.e., s. 299-300.

80

mertebesidir. Nbvvet lisn ise makmlarn hepsini iine alr. Hakkat mertebesinin zikri, haf olandr. 414 Cehr zikir, Allh dil ile aktan zikretmektir. L ilhe illallh, Subhnallh, Elhamdlillh, Allh-u Ekber, Allah, Hay, H gibi isimler aktan ekilmektedir. Genelde de toplu halde ekilir. 415 Sflerin cehr zikir ile maksatlar sm- nefstir. Ism- Hak deildir. Bu syede nefse srekli olarak Hakkn yaknl hatrlatlm olunur. 416 Geceyi gndz, gndz gece; srr ikr, ikr srr yapamayacamz gibi her durum da kendi ierisinde hkm srer. Cehr zikri gizlemeye almak; geceyi gndz, gndz gece yapmaya almak gibidir. Bu ise yanltr. 417 Bursevnin tez olarak altmz eserinde zikir ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Yan: Allah ( Kehf, 18/18) [Biz onlar saa sola eviriyorduk.] buyurmutur. Srekli bir ekilde onlar bir yandan br yana evirip duruyorduk. nce sol taraftan sa tarafa evrilmilerse; sonra da tam tersi oluyordu. Allah, onlarn bedenlerini hibir sebebe bal olmadan da koruyabilecei halde, hikmet leminin gerektirdii ekilde hareket etmitir. Dolaysyla kim sebebi inkr ederse hikmeti inkr etmi, Hakm isminin diresinden km olur. Ve esm-i ilhiyyeden birini azaltt lde kendisi eksik kalr. Ayn bunun gibi biz ashb- kulbu zikirlerinde bir taraftan br tarafa eviririz. Bunu da onlarn hallerini korumak iin yaparz. Mutlak nefiy, taayyn iin mutlak tenzh ve selb olur. Bu da ifrda gtrr. Ayn ekilde mutlak isbt ise tebh ve isbttr. Bu da tefrde gtrr. Kalb ehli iin nefiy ve isbt arasndaki orta yol, tenzh ve tebh arasnda bulunmaktr. Bylece Allahn ( r, 42/11) [Onun benzeri hibir ey yoktur. O iiten ve grendir.] ifdesi ile kendilerine kitabnda gsterdii yoldan sapmam olurlar. 418 Erenlerin dus tevecch-i kalb ve zikr-i lisnla olur. Vey mnferid olur. Eer mecmla olursa eseri zuhr eder. L mahline ve eer yalnz tevecch-i melekt ile olursa bu dahi kel-evveldir. Zr zikr-i lisn art deildir. Belki makm- erat ve
414 415

Bursev, a.g.e., c. I., s. 119. Sleyman Ate, Zikir, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, c. XIV, Ankara 1996, s. 238. 416 Bursev, a.g.e., c. II., s. 264. 417 Bursev, a.g.e., c. II., s. 288. 418 Bursev, Vridt, vr. 9a.

81

hakkatin meynn tatbk iindir. Pes maksd-i asl, rkn dudr ki tevecch-i btndr. Ve eer yalnz lisn ile olursa mevkfdur ki; eseri zuhr etmese acib deildir. Zr ol bbda mezn deildir. Eer mertebe-i hakkatden mezn olsa, tevecch-i dil dahi bulunurdu. Ve gh olur ki himmet-i dil kuvvetde iken dahi eseri zuhr etmez. rdet-i Hakka mevkfdur. 419 6- VECD-TEVCD Vecd halinden nce tevcd hli vardr. Tevcd, vecd hlinin balangcdr. Vecd, zorlamakszn, birden bire kalbe gelen bir hldir. Vecd, ekilen zikirlerin meyvesidir. 420 Eb Dekkka gre; vecd hlinden nce tevcd hli kulu kaplar. Kul bu vecd iinde kaybolur. Kul, btn varln kaybedince rabbini bulmu olur. Bu hl, nce denizi grp sonra denizde yzen ve o denizde kaybolan kimsenin hline gibidir. 421 Vecd iki trl olmaktadr; gnl ehlini bulan, ona ship kan vecd trne mlk vecd, gnl ehlinin arayp bulduu vecd trne de lik vecdi denmektedir. Kalbimizin muhtap olduu sevin ve hzn vecdin bir parasdr. Vecd, bir tr srrdr. Yaanarak renilir. 422 Yksek vecd, vcud. 423 Vecd, daha nce kaybedilen bir eyin bulunduunu gsterir. Kulun kalbine sevin ve muhabbetin gelerek kendinden gemesidir. 424 Ehl-i btl, nefsinin hevsn elde ettii iin vecde gelir. Ehl-i Hak ise kalbinin murdn bulduu iin vecde gelir. Vecd btn varl saran, szle ifde edilemeyen harretli bir atetir. Vecd ehl-i gaflet ve nefsine esir olmu rhlar iin bir feryd, sdk
419 420

heyecan

anlamna

gelen

vecd,

Hakktan

gelen

tecelllerle

gereklemektedir. Youn coku durumudur. Vecdin mertebesi vardr: Tevcd,

Bursev, Vridt, vr. 52a. Kueyr, a.g.e., s. 192. 421 Kueyr, a.g.e., s. 193. 422 Uluda, a.g.e., s. 376. 423 Ylmaz, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 205-206. 424 Shreverd, a.g.e., s. 244.

82

olan kimse iinde rhun dile gelmesidir. Vecd, grnen manlar anlamakla vey sylenen nme ve makmdan etkilenmek sretiyle ortaya kar. 425 Vecd, Hak katndan gelen bir vridttr. Vecd, bir atetir. Yaratann tanyan kalb ise nrdur. Nr, nrdan daha latftir. Nr, nra hkmedemez. 426 Hakk vecd, ar derecedeki Allah muhabbetinden meydana gelir. Kesinlikle zorlama yoktur. Allha kulluk noktasnda vecde gelmeyip, dnyev hazlardan dolay vecde gelen kimseler, dnyya ar muhabbeti olan kimselerdir. 427 Slk ehli olan bir kimseye, Hak tarafndan gelen ilhm, ceml bir tecell ise; ns, keml bir tecell ise; temkn ve skn, cell bir tecell ise; hzn, korku, dehet durumlar meydana gelir. 428 Vecd hlinde sfnin kalb gz alr ve hakkatleri grmeye balar. Vecde gelen kimsede bir takm hareketlilikler ortaya kar; alamak, glmek, inlemek, raksetmek gibi. Tm bu hller, sfnin kendisini zorlamadan ortaya kar. Eer kendisini zorlayarak, isteyerek bu hllerin ortaya kmasna sebep olursa buna da tevcd denir. 429 riflerden birisi demitir ki: Biz, arkadalarmzn vecd hallerini eyde grp tanyorduk: 430 1. lgin meseleler karsnda 2. Allah iin gazaplandklarnda 3. Sem nnda Vecdin ileri seviyesine vcd denilir. Allh bularak beer sfatlarn kaybolmasdr. Vecd halinin ba tevcd, ortas vecd, sonu da vcddur. 431

425 426

Shreverd, a.g.e., s. 244-245. Shreverd, a.g.e., s. 247-248. 427 Ylmaz, a.g.e., s. 206. 428 Erhan Yetik, smil Ankarav Hayt Eserleri ve Tasavvuf Grleri, Samsun 1991. s. 222. 429 Yetik, a.g.e., s. 222. 430 Shreverd, a.g.e., s. 223.

83

Vecd, kulun btnna gelen ve ona ferahlk, hzn veren, bu hl iindeyken de Hakka nazar ettiren bir hldir. Tevcd, zikir ve tefekkrle vecdi elde etmeye almaktr. Vcd ise, kulun mhede makmna ermesiyle vecd yolunun almasdr. 432 smil Hakk Bursev, hakk manda vecdin artlarn bilmeyen insanlarn comalarn riy olarak grmtr. Ak ve muhabbetten dolay bedenin kontrol altna alamad ve isteyerek yaplmayan hareketleri ise ciz vecd olarak grmtr. 433 Rivyete gre Hz. Ms ashbna sohbet verirken ashbndan biri coarak gmleini yrtar. O anda Msya u ekilde bir vahiy gelir: Gmlek shibine syle, gmleini yrtp paralayacana gelen feyiz ve nra kalbini asn. 434 Bursev, tez olarak altmz eserde vecd ile alkal olarak unlar zikrediyor: Sfiyye-i muhakkikn indinde vecd, tevcdden ehassdr. Zr mtevcid olan kimse vcidi takld eder. T ki bir bahne ile vcide hsl olan hl, ona dahi hsl ola. Ve vcidin hli budur ki; beeriyyetden mnselih olub, lem-i melekte urc ve ol lemden kalbe bi-l tekellf baz vridt vusldr. Mnselih-i mezbr ise kendinden b-haber olmakla cem-i harektnda mazrdur. Zr muharriki Allah Teldr. Nefsinin ortada asl medhali yoktur. Bu sretde hareketi, harekt- mrtai gibi olur. nk ol hletden rc ede ve beeriyyete gele. Edeb budur ki, nefsi ile hareketi terk eyleye ve ill skt olur. El-hsl, vcidin hareketi olas ki vecde mukrindir, makbledir. Hareket-i sniyesi ki, hisse mukrindir, merddedir. Mtevcid ise, takld-i sahh olduu sretde dahi minel-evveli ilel-hiri harektnda hatar zerinedir. Ve eer takld-i fsid ise cem-i efl ve harekt merdd ve belki ona ol vecihle ruhsat verenler dahi merddlardr. Pes eslem olan, devr u raks ummen ve hussen terk etmekdir ve kymen ve kuden zikirle celvetiyye gibi cmle iktif eylemek gerekdir. Bunda dahi edeb budur ki, yemnen ve imlen temyl ve tahavvlden m-ad hareket etmeye ill

431 432

Ylmaz, a.g.e., s. 207. Shreverd, a.g.e., s. 681. 433 Naml, a.g.e., s. 312. 434 Shreverd, a.g.e., s. 243.

84

memndur. Eeri zamne cem-i turk ehl sadedden b-rn oldular. Ve yollarn yanldlar ve hev-i nefse uyup ehvt- tabiyye iinde kaldlar. 435 7- Tevhd Tevhdin lgat mans Allh birlemektir. Zt- ilh her trl kaytlardan ve benzetmelerden uzaktr. Vahdet, Hakkn tenzh sfatdr. 436 Tevhd bir nesnenin vhid olduunu bilerek hareket etmektir. 437 Tevhd; birlik, Allhn ztn her eyden uzak tutmaktr. nsann aklna ne gelirse bilinmelidir ki o, Allah deildir. 438 Tevhd, Allhn bir olduunu bilmektir. Bir eyin bir olduunu bilmek de tevhddir. Tevhd, Allhn sfatlarna ne bir ekleme ne de bir eksiltme yapmaktr. Yaratlanlarn sfatlar deitii gibi Allhn sfatlar deimez. 439 Yce Allah yle buyurmutur: Sizin ilhnz tek bir ilhtr. Ondan baka ilh yoktur. O, ok merhamet eden ve ok acyandr. 440 Benciye tevhdin ne olduu sorulmu. O da: Tevhd, Allah Telnn hibir varla benzemediini ve Onun ztna zel sfatlara ship olduunu bilmendir. 441 Sehl b. Abdullah- Tsterye Allhn zt sorulunca: Allhn zt, bilme sfatna shiptir. O, dnyda ba gzyle grlmez. Onun zt, inanmann hakkatiyle mevcuttur. O, mevcut derken zt iin bir snrlama sz konusu deildir. hirette gzler, Allhn zel ltfuyla mminlere bahedecei nimetle grecektir. 442

435 436

Bursev, Vridt, vr. 34a. Bursev, Kitbul-Hitb, s. 46. 437 smil Hakk Bursev, Tuhfe Seyr-i Slk, (haz. M. Ali Akidil, Tuhfe-i meriyye), st. 2000, s. 40. 438 Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 359. 439 Kueyr, a.g.e., s. 557. 440 Bakara, 2/163. 441 Kueyr, a.g.e., s. 560. 442 Kueyr, a.g.e., s. 560.

85

Cneyd-i Badd yle der: Tevhd konusunda en erefli sz Hz. Eb Bekirin szdr: Onu tanmaktan ciz olduunu bilmekten baka ztn tanmaya yol brakmayan Allh tesbh ederim. 443 Tevhd ilmini elde etmek, nazar ve istidlle dayaldr. Tevhd ilmini renmek farzdr. Bunun yolu nakildir. Snnet ve Kurndr. 444 Tevhd, kulun Allhn huzrunda bir karalt, glge gibi olmasdr. Tevhd, kadm olanu muhdesten ayrmaktr. 445 Tevhd akdesinin en nemli zellii; insann Allha ibdet noktasndaki ilkeleri dzenlemesidir. En nemli ilke Allhn varln birlemektir. irke dmemektir. Kurn pek ok yerde Allhn vahdniyetinin nemine iret etmektedir. Bzen de vahdniyyeti takrr ederek insanlar mna arr. 446 yle ki: De ki Allah birdir. 447 lhnz tektir. 448 Allah kendisinden baka ilh olmayan Kayym ve Hayydr. 449 Allah ile berber baka ilh m? 450 Yonttuunuz eylere mi tapyorsunuz? 451 Ts tevhdi yle ifde eder: Ysuf b. Hseyin Rzden bana ulaan habere gre Znnn-i Msrnin huzrunda biri yle sordu: Tevhdin bana ne olduunu sylermisin? Znnn; tevhd, Allhn eynn iine girmeyen kudretini, ey ile btnlemeyen sanatn bilmek, her eyin sebebinin Allhn sanat olduunu ve Onun sanatnda bir rza bulunmadn kavramaktr. Gklerde ve yerde Allahtan baka mdebbir yoktur. Allah senin vehim ve tasavvuruna gelen her eyin dndadr. 452 Tevhd, Allh hibir zta benzetmemek ve Allhn sfatlarn nefyedilmez olarak bilmektir. 453

443 444

Kueyr, a.g.e., s. 560. Shreverd, a.g.e., s. 34. 445 Ylmaz, Tasavvuf Meseleleri, s. 197. 446 Aff, Tasavvuf slamda Mnev Hayat, s. 137. 447 hls, 112/1. 448 Bakara, 2/163. 449 Bakara, 2/65. 450 Neml, 27/64. 451 Sfft, 37/95. 452 Ts, el-Lma, s. 28. 453 Aff, Mnevi Devrim, (terc. H. brahim Kaar-Murat Sln), stanbul 1996, s. 179.

86

slmn ilk douundan beri en basit ekliyle sylenen tevhd kalb L ilhe illallh olmutur. Bu kalbn ierdii manlar ise yle sayabiliriz: 1. Akl ve vehmin tasavvur edebildii her eyden mutlak manda mnezzeh olan Allahtan baka ilh yoktur. 2. Allahtan baka ne gerek bir irde; ne de gerek bir kudret shibi vardr. 3. Allahtan baka gerekten grlen hibir ey yoktur. 4. Allahtan baka gerekten mevcd hibir ey yoktur. 454 O Allah ki Ehaddr. Vahdetten tremitir. Mnferid mansndadr. Onda ne blnme ne de paralanma vardr. 455 Yapm olduu eylerden hibirine benzemez. Yaratm olduu eylerin hibirine de benzemez. Kendisi cisim ve cevher olmad gibi, sfatlar da araz deildir. Muhayyilede tasavvur edilemez. Ne bir yn, ne de bir yeri vardr. Onun iin vakit ve zaman sz konusu edilemez. Herhangi bir fazlal vey noksanl da yoktur. Onun iin renk vey olu mmkn deildir. 456 Allh tevhd etmek iki ekilde olur. Bunlar: 1. Vahdniyetin etmeyeceinin ikrr ile olur. 2. Birliin keml derecedeki ikrr: Allhn birliine hibir ekilde okluun karmadn kabl etmekle olur. 457 Tevhd bilgisine ulap, hakkatine eren kimselerin ilk makm olarak kalbin tm eynn zikrini silip atmas ve sdece Allah ile megul olmasdr. 458 Varlk tek, kisveler ise farkl ve oktur. 459 Hak Tel ztnda tektir. Ondaki zt ise mutlak varlktr. Varlk tek bir mhiyetten oluur. Onda hibir ekilde oalma tasavvur edilemez. oalan ey ise varln sretleri ve mhiyetleridir. 460
454 455

ikrr:

Allhn

sfatlarn

bir

bakasna

izfe

Aff, a.g.e., s. 180. Bursev, Ferhur-Rh I., s. 21. 456 Aff, a.g.e., s. 185. 457 Aff, a.g.e., s. 189. 458 Kueyr, a.g.e., s. 563.

87

Tevhdin bir takm mertebeleri bulunmaktr. Bunlar: Nefahta gre tevhdin drt mertebesi vardr: 1- mna it tevhd: Bu mertebede kul, Allhn vasflarnn tekliini, sfatlarn sdece Allahta olacan, Allhn yegne ibdet edilecek ilh olduunu bilmesi gerekir. 461 2- lme dayal tevhd: lm-i yakn ad verilen btn ilimle alkaldr. Kul yolun banda Allahtan baka hakk varolan messirin olmadn bilecek. Her zt, Allhn ztnn paras; her sfatta onun sfatlarnn birer prltsdr. 462 3- Hle dayal tevhd: Hl olan tevhd, tevhd eden kimsenin zne, ayrlmaz bir para olur. Bu tevhde, fn varln karanlklar tevhd nrunun akmasyla yok olur. Gne nn altnda yldzlarn gzkmemesi gibi. 463 4- lh tevhd: Allah, kendi ztyla, kendi vahdniyet sfat ile mevcddur. u anda ezel nnda olduu gibi tektir, eizdir. Bu makmn tevhdi, tm ve mkemmeldir. 464 Bir baka tevhd tasnfi ise: 1- Avvmn Tevhdi. 2- Havssn Tevhdi. 3- Hssatl-Havssn Tevhdi 465 Cneyde gre tevhd drt mertebededir. Bunlar: 1- Avvmn tevhdi: Yaratlanlara mnhasr olan korku, heybet, mit gibi duydular da hissederek Allhn birliini zikretmek.
459 460

Abdulgn en-Nablus, riflerin Tevhdi, (terc. Ekrem Demirli), stanbul 2003, s. 19. en-Nablus, a.g.e., s. 19. 461 Cm, a.g.e., s. 92. 462 Cm, a.g.e., s. 92-93. 463 Cm, a.g.e., s. 94. 464 Cm, a.g.e., s. 95. 465 Aff, a.g.e., s. 178.

88

2- Zhir kimselerin tevhdi: Bu da vahdniyyeti ikrr, e ve benzerleri de inkrla olur. 3- Havssn tevhdi: Bu da ikiye ayrlr. Birincisi, vahdniyyeti ikrrdr. kincisi, kulun Allhn huzurundaym gibi tevhd denizinde kaybolmakla olur. 466 Baka bir tevhd tasnfe de yledir : 467 1- Hakkn Hakk tevhdi: Allhn kendi yetleriyle kendisini mnezzeh klmasdr. 2- Halkn Hakk tevhdi: Allhn kullar iinde tevhde inananlarn muvahhidliini kabl buyurmasdr. 3- Hakkn halk tevhdi: Allhn kullarn uyarmasyla olur. Benden baka ilh edinme, sadece rabbine kulluk et gibi. Tevhd mertebedir: Birincisi L Mabde llallh, Hakk isbttr. Ubdiyetin gstergesidir. kincisi L Maksde llallh, ama Allahtr. Bu tevhdde irk-i vcd vardr. Bu tevhdde hakkat yoktur. ncs ise L Mevcde llallh, msivy tammen nefy ve Hakk da isbt eder. Bu mertebe tevhd-i zttr. 468 L ilhe llallh, zikrin en efdalidir. Nefy ve isbttan oluur. 469 L lhe ll Ente, makm huzr ve mhededir. 470 L lhe ll Ene, lem-i cemde olanlarn lisn- Hakkda tevhdleridir. 471 L lhe ll H, taayynt- ilhiyyenin evvelidir. hir-i kelmdr. 472

466 467

Aff, a.g.e., s. 192. Ylmaz, Tasavvuf Meseleleri, s. 198. 468 Bursev, Tuhfe-i meriye, s. 40-42. 469 Bursev, a.g.e., s. 50. 470 Bursev, a.g.e., s. 53. 471 Bursev, a.g.e., s. 54. 472 Bursev, a.g.e., s. 57.

89

Fiillerdeki tevhd keif mertebesinin evvelidir. Tevhd-i sft, tevhd-i zttr ki zevk ile ortaya karlar. Yoksa ilm ile ortaya kmazlar. Zr, zevk-i tevhd, ilm-i tevhdin stndedir. 473 Tevhdden asl ama, hakk tevhde kavumaktr. Hak lisnyla olan tevhd, insan gerek tevhde ulatrr. Tevhd ehlinin dl, ilh cemlin grlmesidir. 474 Nefsin fiillerini yok etmeye mahv, nefsin sfatn ortadan kaldrmaya tams, ztn muzmahil etmeye mahk denir. Bu mertebeye tevhd-i sft ve tevhd-i zt denilir. 475 Tevhd mertebeleri; tevhd-i efl, tevhd-i sft ve tevhd-i zttr. Bu mertebelerin hepsi Allha perdesiz bir ekilde ular. 476 Kulun mn fark mertebesinde yer alr. Hakk mn ve tevhdin znde L mevcde illallh vardr. Sretinde ise L mabde illallh vardr. Sekr ehlinin tevhdi, tevhd-i evveldir. Sahv ehlinin tevhdi ise, tevhd-i sndir. 477 Tevhd-i efl mertebesinde nefs, utanma duygusunu yaar ve melekt leminin kaplar bu mertebede almaya balar. 478 [ Tevhd, izfetlerin dmesidir.] Pes sen kendi nefsinde Hakka muzf olacak, sana muzf olan kemlt- ilhiye dahi Hakka muzfdr. Ve sen ol kemlt kendi nefsine nisbet etmen hatdr. Makm- fark ve ceme riyet eyleyesin. Ve sende seni gresin. Ve seni, O ve n sen demeyesin. 479 Muhammed Mustaf (s.a.v.)in tevhdi dier enbiylarn tevhdinden daha stndr. nk bir ynyle ism-i azam ile tevhd eder ve aynl-cemdir. Bir ynyle de aynl-farktr. Ve tm esmnn ismiyle zikreder. 480

473 474

Bursev, Kitbn-NetceI., s. 129. Bursev, a.g.e., c. I., s. 3. 475 Bursev, a.g.e., c. I., s. 303. 476 Bursev, a.g.e., c. I., s. 42.. 477 Bursev, a.g.e., c. I., s. 45. 478 Bursev, a.g.e., c. I., s. 276. 479 Bursev, Vridt, vr. 53a., 53b. 480 Bursev, a.g.e., c. I., s. 422.

90

Umm ehlinin tevhdi, tevhd-i ilm ve huss ehlinin tevhdi, tevhd-i ayndir. Ve ayn mertebedir. Biri mertebe-i efl, biri mertebe-i sft ve biri mertebe-i zttr. 481 Tesbht ou yerde tahmdden nce yer almtr. nk bunlar asl hakkatine rcidir. yle ki; eylar onunla kim olur. Kayym ismine dellet eder. Ztn da tenzh eder. Ztn tenzhi, taayyntn selbine gtrr. Nefiyle de tevhd kelimesinde ona bir iret vardr. 482 ( Nis, 4/136) [Ey mn edenler! mn edin.] Bu demektir ki; tevhd-i ftr ile muvahhid olduktan sonra, mn- er ile dahi mmin olunuz. Bu ise reslullh sallallhu aleyhi ve selleme uymak ve dnini kabl ile hsl olur. T ki mn ftr gereklesin ve takld ortadan kalksn. 483 8- DEVR Devr; dn, bir ekseni tkip etme, yrnge zerinde hareket, ok olann tek olana dnmesi, aslna rc etmek manlarna gelir. Mnev lemden, madd leme gelen ruhlarn, hakk vatanlarna dnmesi demektir. Madd leme gelen ruhlarn, tkip ettikleri yola kavs- nzl, mnev leme giderken izledikleri yola ise kavs-i urc denir. Bu hle devre-i feriye-ariye denilir. Bu iki kavis birletiklerinde tam bir direyi olutururlar. 484 Varlk ve nesnelerde srekli olarak sdr ve tecelller bulunmaktadr. Hakk vatanndan ayrlan bir varln, eitli aamalardan geerek madd leme inmesi ve tekrar ayn merhalelerden geerek ilk geldii yere dnmesine devr denilir. 485 Hakk vatanndan inie geen bir varln geirmi olduu merhaleler unlardr: Kll akl, dokuz akl, dokuz nefs, dokuz felek, drt tabat ve drt unsurdur. Varln yeryznden hakki vatanna ykselirken geirmi olduu merhaleler de unlardr: Maden, madde, bitki, hayvan, insan ve insan- kmildir. Bu merhalelere bakldnda ortaya kan ekil

481 482

Bursev, a.g.e., c. II., s. 265. Bursev, Vridt, vr. 5a. 483 Bursev, Vridt, vr. 56b. 484 Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 105-106. 485 Uluda, Devir, DA, c. 9. s. 231.

91

ise diredir. Direnin ba, sonuna bitiiktir. nerken tkip edilen yarm direye kavs-i nzl; karken tkip edilen yola da kavs-i urc denilmitir. 486 Kmil mertebeye ulam olan kimselerin ini ve klar ok rahat ve kolay olmaktadr. Ancak keml mertebeye ulaamam kimselerin ini ve klar ise olduka uzun zaman ve emek ister. 487 ( Enm, 6/62) [Sonra Hak mevllar olan Allha dndrlrler.] nsanolu fn; yaratan Allah ise bkdir. nsan lem-i icmlden, lem-i tafslye gelip Allh tandktan sonra yeniden lm tatmas ve Allha rc etmesi ve geldii yere dnmesine devr ad verilir. nsan vcdu yokluktan anszn ortaya kmamtr. Tavrlarn deimesiyle, kademe kademe Hakka devr etmitir. Buna zarr dn de denilir. nsan, berzah lemine getikten ve orada belli bir mddet kaldktan sonra yeniden har olup hesap meydanna getirilir. 488 leme baktmzda ekil olarak halkaya benzer. Halkann da ba sonuna bitiiktir. te buna devr-i srr denilir. Muhammedin bandaki mim de byledir. 489 Zikir yapan kimseler de halka hlindedirler. Vcd-i srr de halka hlindedir. Dz deildir. Ba sonuna, sonu bana oluur. Eer halka deilde dz olsayd, slik hedefine ulaamazd. 490 Kabe halka hlindedir. Dny da yuvarlaktr. nsanlarn hepsi kble olarak Kabeye ynelirler. Kabenin etrfnda dnmek halka olmann gereidir. Kabe Allhn birliinin sretidir. Kabeyi tavf eden aslnda Allhn sretini tavf etmektedir. 491 nsan, Allha giden yolda varln bir ksmn paral bir ekilde sevdii gibi; onu bir btn eklinde de sever. Allah, kmil insan bir btn ve halka eklinde yaratmtr. nsann diresinin ba sonu ile ve sonu ba ile birleir. Kim bulumay isterse evliynn halkas ile birlemesi, asfiynn diresi ile irtibt kurmas gerekir. Onlarn diresi, btn direleri birletirmektedir. Onlarn diresinde, dier insanlarn diresinin aksine felekler ve dier melekt umrunun hepsi bulunur. Dierlerinde ise
486 487

Uluda, a.g.m., s. 231. Uluda, a.g.m., s. 232. 488 Bursev, a.g.e., c. I., s. 35. 489 Bursev, a.g.e., c. I., s. 171. 490 Bursev, Kitbn-Nect, s. 21. 491 Bursev, a.g.e., s. 21.

92

hurfeler bulunur. Ve istikmet ve orta yol diresinden dallet yollarna karlar. Onlarn bir diresi yoktur. ( Tekvr, 81/26) [Nereye gidiyorsunuz?] sz onlar hakkndadr. 492 Tecelller ummdir. Habbullah, asln asldr. lemin yrngesi ve merkezidir. te bu devre devr-i kamer denir. Kamer, insan kalbine iret eder. Kalb, vcd kuvvetinin kutbudur. Kuvvet-i rhniyye ile kuvvet-i cismniyye arasnda vstadr. 493 Bu mmetin en byk nasbi, devr-i kameryeye ship olmasdr. 494 Bu mmetin devri, devr-i kamer olup, kamerin nru gizlenmi gizlenmitir. mmetin hli ise tecell olarak gizlenmi hireti beklemektedir. 495 Nbvvet mertebesinde, devr-i kameriyyenin dolunay gibi parlad dnem peygamberimizin zuhr ettii dnemdir. Peygamberimizin veftyla da bu parlaklk gizlenmitir. Velyet mertebesinin de dolunay gibi parlad dnem, hatm-i evliynn vcdunun ortaya kt dnemdir. 496 Devr-i kameri, devr-i Muhammeddir ki kymete kadar hareket hlindedir. Ve devrin netcesi kymette ortaya kacak. Devr-i dny smbledir ki, devr-i ma ve devr-i hayttr. Ve devr-i hiret mzndr ki, devr-i muhsebedir. 497 ( Ysn, 36/40.) [ Ne gne aya yetiebilir] yet-i erfe iret eder ki, mem-i slife ki, devr-i ems zerine geldiler. Onlarn enbiys devr-i kamer zerine gelen mmet-i merhmenin nebsi olan Cenb- Muhammede mertebede eriemez. ems, mertebe-i zttr ki batetl-harekedir. Ve kamer, mertebe-i sfattr ki, serd-devrdir. Ve sft, zt mtemildir. 498

492 493

Bursev, Vridt, vr. 13b. Bursev, Kitbn-Netce I., s. 341. 494 Bursev, a.g.e., c. I., s. 414. 495 Bursev, a.g.e., c. II., s. 357. 496 Bursev, a.g.e., c. I., s. 19-20. 497 Bursev, a.g.e., c. II., s. 230. 498 Bursev, a.g.e., c. II., s. 19.

93

Devr-i snble, yedi bin yldr. 499 lem-i vcd, alt nesneden ibret olup ahadiyyeti itibriyle yedi olduundan esm-i ilhiyye-i klliyye yedi ve devr-i snble dahi yedi bin sene olur. 500 Devr-i snble, demin devridir. Ve yedi bin senedir. Dnynn balangcnn trihi belli deildir. Baz rivyetlerde ise, dnynn tm mr yz altm bin yldr. Kymet ise elli bin yldr denilmitir. 501 ( Enbiy, 21/33) [ Her biri bir yrngede yzmektedir.] Srr- sf ekvndan gzer etmedike eksiklikten kurtulamaz. Bu ise lem-i vcbda seyrle olur. lem-i vcbda ise devr ve hareket yokdur. Maa-hz eflkn harekt, muharrikt ile dir ki, nfs-i felekiyye dedikleridir. Bu manya binen ehl-i devr dah gerekdir ki, muharrik-i hakknin tahrki ile teharrik edeler. Nefisle hareket etmeyeler ve ill skt olurlar ve devr etmek ol maklelere harm olur. Zr melab hasebindendir ve devr-i tevhd deil belki cem-i harektda dah tahrk-i ilh gerekdir. 502 Muhakkak asla dnn vakti, zhiren ve btnen tm itibrlardan ve kaytlardan kurtulmakla olur. Allah, istifrda bulunmay emretmitir. Mutlak nrdan talebi, rh ve kk bakmndan zt nr ile gizlenmesidir. yle ki, kevn ile zhiren ve btnen alkas kalmaz. nk zhir alka, tevs ve tebl bakmndan gerek ihtiy shibi miskinler kastedilir. Bahsi geen kmil bir alka ise; bu bir gnah ise onunda gizlenmesi, rtlmesi gerekir. Ve nihyeti balangcna dner. nk Hz. Muhammed ilk zamanlarda Hir Danda yalnz kalmay tercih ediyordu. nsanlardan gizlenmi, rtlmt. lk senelerde itikfa ekilir ve insanlardan gizlenmeyi, saklanmay severdi. Son zamanlarnda (vahiy gelmeye balamadan nceki son anlarda) daha fazla yalnz kalmay tercih ediyordu. te ilk zamanlarda onun hli bu ekilde idi. Bu ekilde halkann sonunu bana bititirmesi gerekiyordu. Tm ilerin dnecei yer Allahdr. Her i Allha dner. Allah, gafrdur. Var olanlarn kinlerden gizlenmesi ve gayb- zt makmna almas ondandr. 503

499 500

Bursev, a.g.e., c. I., s. 86. Bursev, a.g.e., c. II., s. 286. 501 Bursev, a.g.e., c. II., s. 381. 502 Bursev, Vridt, vr., 33b. 503 Bursev, Vridt, vr., 6b.

94

 ( Kf, 50/1) [Kf, erefli Kurna andolsun.] phesiz ki Allah Tel, arz ve eflk yuvarlak kld. Arz da eflk ile dalarla kuatt. Burada ayn ekilde varln hatt deilde, diresel varlna iret etmektedir. yle ki; sonu olann balangcnn da olmas gerekir. Asl ynnden yol birdir. Bu nedenle dedi ki: ( Hd 11/56) [phesiz rabbim dosdoru yoldadr.] Fer asndan ise eitlidir. te bundan dolay yet-i kermede ( sr, 17/9) [Bu Kurn, en doru yola ulatrr.] demitir. Bu srdan dolay Kurn n altna koymutur. nk ayn ekilde oula da dellet etmektedir. Zhir Kurn, farkl eyleri bir aslda toplayan btn Kurn hkmndedir. yle ki tm mteferriktlar bir asl zeredir. Allah, Kabenin etrafnda yaplan tavf da sonu bana ulaacak ekilde emretmitir. nk Kabe, vahdet-i vcda irettir. Ve her vcd, bu vahdete bir dntr. Ayn ekilde bu srrla birlikte Allah Tel es-syihn buyurdu. Seyhati ve hicreti fazletli kld. nk seyyh var olan yeryznde dolanr. Grd her bir eit katrede dner. O zaman tm lem ona nisbetle Kabe gibi olur. Bu srrn srrndan anlalandr. Ve temiz kalb, marifet ile sslenir. 504 ( Nasr, 110/3) [Ona istifr et.] Rabbinden senin varlk vcdunu, vcib vcdu ile rtmesini, seni kesretten vahdete, ferden asla, tafslden icmle ve zhirden btna dndrmesini iste! Vakit Allah Telya dnme vaktidir. fk ve enfs olarak tebl ii tamm oldu. nsann neetinden maksat keml derecede hsl oldu. Nzller mertebelere gredir. imdi Allah ile berber ol! Tpk daha nce cisim ve nefis perdesi yokken olduu gibi Balantlar ve alkalar perdesiz ve seninle Allah arasna perde ekmeksizin olmaz. Onunla halvetten maksat; mutlak olarak perdesiz olmaktr. Bu, yenilenme davetidir. Onun srrn efrddan bakas bilmez. Sen bu makmn neresindesin. 505

504 505

Bursev, Vridt, vr. 4a. Bursev, Vridt, vr. 69a.

95

ed-Devr Devr edip geldik cihn sahrsna. Dnmee Hak kasdna sevdsna

btiddr mnteh-y dire. Dne dne kul erer Mevlsna

Nokta-i vahdeti gzet etrf ko. Girme hat-ve dire arasna

Kim ki dd kesretin girdbna. kbet dald hatar derysna

Halka-i eflk Hakk kl gzer. Devr iinde er hviyyet hsna 506

506

Bursev, Vridt, vr. 33b.

96

DRDNC VRDT METN TERCME VE TRANSKRPSYONU

97

Bin yz otuz bir de yan gurre-i zl-kadede eyh Hakk etti bu levh stne vaz- kalem Rh-i man onda Sultn- Cihngr-i mut Asker-i elfza her bir satr oldu bir alem [Yan: azar . P gecesi zerine yaz yazlm bir kt grdm. Sevin, muhakkak ki Allah seni balad. Bu vrdlar defalarca o gece vuk buldu. Allhm vcdumun gnahlarn bala, hdunun nruyla ansrn karanlklarn rt. Muhakkak ki sen en ].byksn.] [2a Vakf- eyh smil Hakk Ve leh ,Kalb-i kmilden nola nr-i tecell berk ura ]. [Allah, onu temizlikte cam gibi ekillendirdi ,Mereb-i pk-i muhabbetten gelir lezzet dile (Furkn, 29/53) [(Suyu) tatl ve susuzluu ].giderici, tuzlu ve ac deil ]. [2b : [Yan: Allah Tel buyurdu ki (Ahzb, 33/43) [O sizi karanlklardan aydnla karr.] Burada karanlklar 89

99

 ,[ , Yan: ( Kf, 50/1) [Kf, erefli Kurna andolsun] phesiz ki Allah Tel arz ve eflk yuvarlak kld. Arz da eflk ile dalarla kuatt. Burada ayn ekilde varln hatt deilde, diresel varlna iret etmektedir. yle ki; sonu olann balangcnn da olmas gerekir. Asl ynnden yol birdir. Bu nedenle dedi ki: ( Hd 11/56) [phesiz rabbim dosdoru yoldadr.] Fer asndan ise eitlidir. te bundan dolay yet-i kermede ( sr, 17/9) [Bu Kurn, en doru yola ulatrr.] demitir. Bu srdan dolay Kurn n altna koymutur. nk ayn ekilde oula da dellet etmektedir. Zhir Kurn, farkl eyleri bir aslda toplayan btn Kurn hkmndedir. yle ki tm mteferriktlar bir asl zeredir. Allah Kabenin etrfnda yaplan tavf da sonu bana ulaacak ekilde emretmitir. nk Kabe vahdet-i vcda irettir. Ve her vcd bu vahdete bir dntr. Ayn ekilde bu srrla birlikte Allah Tel es-syihn buyurdu. Seyhati ve hicreti fazletli kld. nk seyyh, var olan yeryznde dolanr. Grd her bir eit katrede dner. O zaman tm lem ona nisbetle Kabe gibi olur. Bu srrn srrndan anlalandr. Ve temiz kalb, marifet ile sslenir.] [4a.] Gel vcdun mlkn zabt eyle mlk-i m ko Gn yzn gr Rm ilinde mda akam ko 507

507

(Celvetiyye srrna irettir ki; bek badel-fendr)

100

Bundadr srr- melmiyye bilirsin ey gnl Kendini setreyle cismin kubbesinde nm ko

Besdir erbb- mezka mereb-i azb-i saf Meclis-i ayra dhil olma elden cm ko

n fen fllhdan gayr kap yoktur sana rif isen ge bu sedd-i heykel endm ko

Menzil istersen revn ol rh- rha subh-dem Bu ribt- tende her gece yeter rm ko

Hakkya dodu Sreyy stne n mda ].Dne-n ol, t sabh- har olunca dm ko [4b : [Yan (sr, 17/44) [Onu hamd ile tesbh etmeyen hibir ey yoktur.] Sen bil ki; Ehlllh katnda her ey canldr ve akl shibidir. Onlarn hamdetmesi ve tesbhtlar tevlsiz

101

102

Temmeh [ Yan: Allah, yce vasf hakknda yle buyurdu. ( r, 42/11) [O'nun benzeri hibir ey yoktur. O iitendir, grendir.] Burada tenzh, tebh zerine takdm edilmitir. unun iin ki; cell sftlar, ceml sftlarndan daha akdemdir. Allah Tel yle buyurdu: ( Bakara, 2/30) [Bizler hamdinle seni tesbh ve takds ederiz.] Tesbh ve tahmd makmnda insanla melekler arasndaki fark phesiz ki meleklerde tesbht daha baskndr. nk melekler, nrdan yaratlmlardr. Onlarda doal varolular bakmndan zulmt yoktur. Bunun iin Neb (s.a.v) Beni nr eyle! derken Allahtan kendisini nr eylemesini istemitir. Bundan dolay beer, meleklerin mertebesine yetiebilir. Fakat bu ayaklarn kayabilecei bir noktadr. Bunun iin de fazlet konusunda farkllklar oluur Onlarn fazleti beer zere bilinmedi. Muhakkak ki nr yle ki, Allhn yaratt nrun sfatlarndandr. nsanda ise tecelllerin parlakl vardr. Bu nr, gnein douu esnsnda ayn nru gibidir. Meleklerin yapsnda nr olduu iin de, onlarn tatleri tab ve ztdir. te bu itatler tahmd makmndadr. Ama onlar, insanlarn hamd etmesindeki gibi hamd etmezler. nsanlarn itatlerinde doal baz tartmal unsurlar yer alr. Onlarn hamdleri bu cihetlerden tr tesbhtlarndan daha oktur. Bu beerin ounluuna gre byledir. mmetin kmil olanlarna gelince, onlarn hlinin mzndr.] [6a.]

103

104

Ve Leh Garbem hi ensim yok, meded y rabbi y rabbi Vahdem hi celsim yok, meded y rabbi y rabbi

Tenim tenhlara saldn, serim sevdlara saldn Gzm derylara saldn, meded y rabbi y rabbi

Ne lemde karrm var, ne dr u ne diyrm var Ne yr-i gam-gsrm var, meded y rabbi y rabbi

Alevlendi dilimde nr, yanp yakldm hir-kr Benim hasta, benim n-r, meded y rabbi y rabbi

Bu Hakkya nazar eyle, gnhndan gzer eyle Nuhsn ayn- zer eyle, meded y rabbi y rabbi [7a.] Hads-i Buhrde gelir ki: Bir kimse her sabh dese znbu mafr ola. Zr tenzh-i zt tazm-i sfttr. Pes tesbh, uslde olan zelel; ve tahmd, frda olan halel setr eder. Ve bu sebebden zt, mutahhar ve sft, mukaddes olur. Ve kelime-i mezkrenin hirini tesbhe tahss ettii asla rca irettir. Onun iin azamet ile hatmeyledi. Bade-z tesbh, rhun hli; ve tahmd, kalbin n; ve kurbn etmek, nefsin sfatdr. Pes, ikisi kavl ve biri dahi fildir. Ve kavl; gayb ve ahdete mildir. Fil ise snye mahssdur. Onun iin vcdi zhirin taayyntn ifn etmedike, srr- kavl, zuhr etmez. Zr kil ve mtekellim

105

Kle Allah Subhneh ( Mide, 5/27) [Hani birer kurbn takdm etmilerdi.] Hbl ve Kbli tekniye eyledi. Vcd-i zhir ve taayyn-i ebehleri itibriyle. Ve kurbn tevhd eyledi. Maa-hz murd iki kurbndr. Vahdet-i nefsniyyeleri itibriyle. Nitekim ( Nis, 4/1) [Sizi tek bir nefisten yaratt.] ona dlldir. Yan: dem ki, asl- insndr. Nefs-i vhide olacak ndan teaub eden evld dahi hkmen nefs-i vhidedir. Eeri sretleri ile taaddd kabl etmilerdir. Pes, cmlesinin kurbn birdir ki, nefs-i hayvniyyeleridir. Ve birinin nefs-i mezbh olacak, hirin dahi mezbh olmak gerekdir. Velkin taayynleri perde olup baznda gayr-i mezbh kald. Nefs-i Kbl gibi. Zr Kbl dahi geri kurbn eyledim zanneyledi. Velkin sft- nefsniyyesinin beksyla, hakkat-i kurbn yoktu. Nitekim ehass-i emvli ile tekarrb eyledii, s-i hline delildir. Hblin al-y mukteneyt ile tekarrb hsn-i hline emret olduu gibi. [8a.] Ve bundan fehm olundu ki; iki kii bir amelde mterek olmakdan fil-hakka tesv lzm gelmez. Zr cizdir ki, birinin ameli, vhid kel-elif maklesi ola. Redd ve kabl dahi byledir. Yan muhtemeldir ki, birinin madm hkmnde ola. Zr nda rh-i sdk ve ihls yokdur. Bu cihetden ekser-i ben dem ve glib-i aml-i insn meyyit hkmndedir. Ve bu makmdan zhir olur ki; slik, zebh-i nefisle slh- vcd ve tezkiye-i amel etmeden kabl davsna der. Ve semvt- kurbete urc etdim sanr. Bilmez ki Kbl merebindedir. Ve Kblin kurbnna semya tark yoktur. Ve sem ki, lem-i kalb ve rha iretdir. Bb- mesdd olacak urc sadedinde olan esfel-i sfilde kalr ki; lem, m u tyn dir. Fccrn ervh- habsesi, kubra merdd ve orada muazzeb olduklar gibi. Ve bu takrrden zhir oldu ki; aml-i filiyye-i cismniyyede kurbndan efdal amel yokdur. Aml-i rhniyyede saltdan eref nesne olmad gibi. Ve bu srr- kurbn bulup, amel eden dem, filhakka dem oludur. M-ads, b u nil oludur. Zr ikml-i demden rdir. Bunu bil ve amel eyle! Zr bu emellerin nihyetidir. [8b.]

106

 [Yan: Allah (Kehf, 18/18) [Biz onlar saa sola eviriyorduk.] buyurmutur. Srekli bir ekilde onlar bir yandan br yana evirip duruyorduk. nce sol taraftan sa tarafa evrilmilerse; sonra da tam tersi oluyordu. Allah onlarn bedenlerini hibir sebebe bal olmadan da koruyabilecei halde hikmet leminin gerektirdii ekilde muhfazalar iin byle olmutur. Dolaysyla kim sebebi inkr ederse, hikmeti inkr etmi, Hakm isminin diresinden km olur. Ve esm-i ilhiyyeden birini azaltt lde kendisi eksik kalr. Ayn bunun gibi biz ashb- kulbu zikirlerinde bir taraftan ,br tarafa eviririz. Bunu da onlarn hllerini korumak iin yaparz. Mutlak nefy taayyn iin mutlak tenzh ve selb olur. Bu da ifrda gtrr. Ayn ekilde mutlak isbt da; tebh ve isbttr. Bu da tefrde gtrr. Kalb ehli iin nefy ve isbt arasndaki orta yol; itidl hlinde tenzh ve tebh arasnda bulunmaktr. Bylece Allahn ]. (r, 42/11) [Onun benzeri hibir ey yoktur. O iiten ve grendir ].ifdesi ile kendilerine kitabnda gsterdii yoldan sapmam olurlar. [9a , [Yan: Tenzh nce gelmitir. nk ztn, , , hakkatine bakar. Tebh sonra gelmitir. nk sfatn hakkatine bakar. Zt ise sfttan nce gelir. Tpk rhun kalpten nce gelmesi gibi. lh tecell de, zt ve sft )arasnda cereyn eder. Ztn hkm skndur. Ve bu gizli hazne (kenz-i mahf 701

 , [ Yan: Allah Tel dedi ki; ( Enm, 6/91) [Allah de! Sonra brak onlar, iine daldklar batakta oynaya dursunlar.] Burada, bunun Neb sallallhu aleyhi ve sellemin ismi olduuna iret etmitir. Bu en byk isimdir Ve kll ve cz ilh isimlerden hepsini ve bunun dnda onun ismine nazaran cz olan isimleri kapsamaktadr. Ve Allah ( Fetih, 48/10) [Allhn eli, onlarn elinin zerindedir.] demitir. Kll en byk ismin, cz isimlerin zerinde olduu kastedilmitir. (Babann elinin ocuklarn ellerinin zerinde olmas gibi...) Hi phe yok ki kll tek olan, cz birden fazla olandan daha kuvvetlidir. Bunun iin ona kar stnlk Onundur. Kuvvete ve stnle iret olmas iin dememitir. Eer onun kapsam da, Allah ismi gibi olsayd baka olurdu. Allah ismi, Rahmn isminin tersine mertebeye dellet etmez. lh kahr emrinin en son haddi hicretten sonra Mednede vuk bulmutur. Kl emredilmitir.

108

109

 .[ Halalarnza hurm ikram ediniz. nk hurm, babanz demin tynetinin fazletindedir.] Yan: Ebul-beer demin aleyhis-selem hamr-i mye-i vcd-i unsriyesinden bir kta tyn kaldkda Allhu Tel izat etmeyip ondan Hurm aacn halkeyledi. T ki enfsde olan semere-i muhabbetin lezzet-i zyidesinden fkda dahi bir numne buluna. Onun iin hurmann lezzeti sir fevkihin lezzt zerine zyidedir. Ve onu nevtla yan ekirdek ile halkeyledi. Zr dem, kabza-i ceml ve cell ile tahmr olunmudur. Nitekim (Sd, 38/75) [Ellerimle yarattm.] Ona iretdir. Pes vcd-i kevn, vcd-i hakkden meyveden ekirdek mesbesindedir. Zll ile mazll gibi. nk cem-i ey esm-i ilhiyye hasebiyle demin karbetindendi. Fazl-i tynedden mahlk olan ecere-i hurm, demin hemresi ve evldnn mmesi mertebesinde oldu. hadsinde olan terf zimmeti ona nzrdr. Ve ecere-i mezkrenin [11.a] tavletlkme olduu demin tl-i kadd u kadrine Yan, zhiren ve btnen cellet-i nna remz eder. Ve amme tabrinden mefhm oldu ki, nsetine binen insn nnla intif alebdir. Onun iin nfesya ve velde[?] ibtid hurma itm olunur. ( Meryem, 19/25) [Hurma aacn kendine doru silkele.] Mcibince Meryem aleyh es-selem dahi onunla memr oldu. T ki veldet-i s da aleyhis-selem olan tab-i zhir ve btnn zehrini onunla def eyleye. Ve snn srr dem zerine veldetine nin ola. Nitekim Kurnda gelir. ( li mrn, 3/59) [Allah nezdinde snn durumu demin durumu gibidir.] Sul olunursa ki; tynet, fzile-i mezkreden Havv halk olunmak azhar idi. Cevb budur ki; demin nefh-i rhdan sonra tyne-i karbeti baddir. Cihet-i cmia-i kuvviye olmayan yerde ise telezzz noksn zeredir. Pes dem, nefh-i rh srryla mtehakkik oldukda, ol srr- ilh zlla dahi sr olup, Havv mahlka olacak. demin Havvya muhabbeti, kuvviye ve telezzz acb oldu. Zr f-nefsil-emr Havv onun czdr. Ve dem ona vatan gibidir. srr zere nis tifesi dahi, ricle muhabbeti zyide ettiler. [11b.] Ekser-i ns da ayn-i ymnnn ihtilc ve izdrb bi-hasebit tecrbe gamm u gussaya ve ayn-i ysrnn ferah ve surra dellet eder. Zr; ayn-i

110

111

Ve Leh Her nefes Hakdan gelen emr-i kazya merhab Her kazy ho gren ehl-i rzya merhab

Ger gl gerhr ola glende blbl dillere Sarsaru y subh-dem bd-i sabya merhab

Armandr Hakn n-kim ansr deme b u hk te feyz-i havya merhab

Y cefdr y vefdr ya lutufdur y kahr Y elem y lezzet zevk safya merhab

Ho gelir ehl-i niyza nz-i mahbb ey gnl Her ne yzden gelse ol eh bu gedya merhab

Her ne kim dest-i atdan bu ten-i ryn geyer Hem kabya merhab v hem abya merhab

112

Bir misfirhnedir Hakk dern-i ehl-i dil ].Her ne kim vrid olur mihmn serya merhab[13a 1311 , , - -, [Yan: Mezkr (1131) senenin Zil-kadesinin yedisi Cuma gecesi lisna hayrly retir ekilde Nerede olursam olaym beni mbrek klar cmlesi geldi. Mbrek, iinde hayr ve ile ?bereket olandr. Ve hangi hayr ve bereket ilim ve hikmetten daha byktr Bursa dolayndaki Rm diyr ve yaknndaki yerler ile de Dmak- m dolayndaki .Arap diyr ve yaknndaki yerlere iret edilmitir. Ben de mda tefsr okudum Yan, insan, Allha giden Sonra denildi ki yolda varln bir ksmn paral bir ekilde sevdii gibi, onu bir btn eklinde de sever. Allah, kmil insan bir btn ve halka eklinde yaratmtr. nsann diresinin ba, sonu ile; ve sonu, ba ile birleir. Kim bulumay isterse evliynn halkas ile birlemesi, asfiynn diresi ile irtibt kurmas gerekir. Onlarn diresi, btn direleri birletirmektedir. Onlarn diresinde, dier insanlarn diresinin aksine felekler ve dier melekt umrunun hepsi bulunur. Dierlerinde ise hurfeler bulunur. Ve istikmet ve .orta yol diresinden dallet yollarna karlar. Onlarn bir diresi yoktur ].(Tekvr, 81/26) [Nereye gidiyorsunuz?] sz onlar hakkndadr. [13b

311

114

Ve Leh Ehl-i dil zhirde geri shil-i kesretdedir Btn-i hl ire amm kulzm-i vahdetdedir

Yr olan bgneye yre olur mu in Kendi zum zre geri Hak ile sohbetdedir

Tlib-i feyze d lemden gerekdir inkt Vy ona kim bir ay meclis-i iretdedir

Dil drc vridt- Hak cevhirdir an Pdih- lem ol cevherlere hasretdedir.

Gh olur ruhsat verir hikmet yznden Hak sana rife amm azmet lem-i kudretdedir

115

n tabb-i k elinden zahm-i dil bula ilc Cism cn derd-mendin t ebed rhatdadr

Hakkya erbb- Hakka etme isbt- gnh Evliy hfz- Hudda enbiy ismetdedir.[15a.] Ve Leh Y raslallah ruhun rek-i gl-i nesrndir Blbl-i dilden hezrn ol gle tahsndir

Cn verirse andelb-i cn by-i ravzana Blble b-h olmak bda yndir.

sitnndr ser-i cibrle bli rz u eb Cevher-i hn-i mezrn kuhl-i hr-i ndir

tikd- hak-drr ehl-i dernun mezhebi Secde-i derghn ehl-i aka eski dndir.

Natna Hakk nice sret vere her vech ile Remz-i srrn nazm iinde sre-i Ysn dir [15b.]

116

 , , , [Yan: Allah Teal ? (Furkn, 25/45) [Rabbinin glgeyi nasl uzattn grmedin mi .steseydi onu skin klard.] buyurdu. Zll ile vcd-i hakknin glgesine iret eder Buna ayn zamanda vcd-i mecz de denir. nk O, vcd-i hakknin kantarasdr. O zaman, sonradan olan varlk; nceden olan varln dellidir. Mans ile her ey tevhdin hitleri ve dellleri olur. nk glge, kendisi karanlk olduu iin .nra delil olmaz. Fakat gnee nisbetle gndz, nra dell olmak durumundadr yleyse vcd-i zll ki; cisimlerin btndr ve ekiller onunla var olmaz. Hakk (Hicr, 15/29) [Ben ona rhumdan Telya delildir. nk o ,fledim.] dedii gibi Allhn flemesindendir. Baka bir yerde Allah Tel ]. (Rhul Mesnev, II/305) [Allah demi yaratt ve Onda tecell etti buyurmutur. Yan, ztnn ve sftlarnn isr ile onda zuhr etti. kisi ayn ey olmad. Belki O, onun gibi oldu ve tecell etti. Tecell nnda bu vcd-i zllnin genilemesi; doumu nnda gnein nrunun genilemesi gibidir. yle olduu iin birok meknda birok araclar vardr. Ayn ekilde vcd-i hakknin de ak vey sad olarak ortaya kan ekiller hlinde bir ok glgesi vardr. Eer Hakk Tel isterse bu glgeyi hareketsiz skin bir duruma ve cz olsun, kll olsun ilh hibir ismin tecell etmedii bir hle sokabilir. Fakat O, bunu istememitir. Hatt bunun tam tersini ].istemitir. T ki, feyz ve cmertlik ortaya ksn. [16a , 711

 , , , , [Yan: Eer dersen ki, senin sylediine gre kmil insanlarn

811

119

 mm- Sehv maksd- hasene nm kitbnda demidir ki: Bu hads merfda gelmidir. Velkin mm- Ahmed baz ashbna badel-asr kitba nazar eylemeye dey vasiyyet eylemi ve baz ktbde badel-asr kitbet eyleyen diyet-i ayndan ekl eder gelmidir. Pes hads-i mezkrun lafz sbit deil ise dah mans drstdr. Zr bu man, gayr hads-i sahh ile meyyeddir. Malm ola ki badel-asr zamn- intiks vakt, televvn-i nr olmakla zaf- ddeden hazern kitbetten men olundu. Nitekim badez-zuhr nikh ve hareket-i sefer ve mberet bin ve feth-i hnt memndur. Zr zamn, intiks- nr olmakla tefele mnsib deildir. nsana gerekdir ki; her hli terakkye dellet eder vech ile ola. Ve intiks- zamnn srndandr ki erbb- kulbe badel-fecr vki oln vridtililhiyye badel-asr olmaz. Zr beden, zubl zerinedir. Ve zarfn mazrfda fl-cmle tesri vardr. Ve bi-tarkil-iret byle demek dahi olur ki, asr- eyhhat da zarret-i kuvviye olmadka badel-asr kitbet etmeye. Zr, asr- ebbda vki olsa zaf-i nr basara bis olacak asr- eyhhatde bi-tarkil evl olur. [18a.] Zr asr- eyhhatda bihasebis-sinn zaf-i-nr-i basar vardr. Binen al-hz badel-asr kitbet ile mtezyid

120

Malm ola ki; mrde, eyhin vaktinde keml-i insn hsl olsa. Nitekim, eyh Abdlkdir Ceyln kuddisesirruh hulefsndan eyh Ebus-Suddan, e-ibl hazretlerine kuddisesirruh hsl olmutur. Ol vakitde mrd, eyhin ve eyh, mrdin hakk olup birbirlerine uhuvvet mumelesi lzmdr. Gerek mrd, il-hiril-mr db mutbaatdan hri olmaz. Ve ill nks ve belki skd olur. Ve eyhin zamnnda btn, eyhden mrde feth olan ulm-i inm, ikrm ve hibedir. Yoksa ulm-i mrs deildir. Onun iin eyh veft etmedike Yan, ism-i btn ile tesettr edip, lem-i ehdetden bir zhde gaybbet etmedike, hakkat-i hilfet zuhr etmez. Gerek srr vekletten hl deildir. Reslullhn sallallhu Tel aleyhi ve sellem, esfra hareketlerinde Mednede nasb etdikleri vekilleri gibi. Ve Muz bin Cebelin razyallhu anh Yemene talm-i dn iin bas olunduu dahi bu kabldendir. Ki ona; Reslur-Resl derler. Ve intikl-i nebevden sonra resl derler. Velkin resl, tlknda resl-i rfyi hm olmakla resl denilmez. Belki halfe denilir. Zr vrisdir. [ limler peygamber vrisleridir.] budur. Yan mevrs-u anh, neb ve vris-i veldir. Bu cihetden velye neb tlk olunmaz. Geri enbiy-i anil-hak etmek nn dahi nndandr. [19a.] Velkin, mertib riyet etmeyen childir. Bade-z Kurnda gelir

121

Badez ( Ahzb, 33/6) [ Onun eleri Mmnlerin analardr.] nassndan mefhm olan budur ki: Mmint makleleri mminnde dhil olup, takdr-i kelm ( Ahzb, 33/6) [ Onun eleri Mmnlerin analardr] demek ola. Feemm ie Hazretlerinden (razyallhu anha) biz mmehtil mminniz, mmehtil mmint deiliz dey, menkl olan zhir hle dir olmak gerekdir. Ve ill hakika muhlif gelir. Zr mmeht olmak terbiye hasebiyledir. Terbiye ise kendi berberine taalluk etmez. Onun iin mmehtdan her biri, birbirlerine gre mm olmazlar. Belki terbiyeye muhtc olanlara taalluk eder. Muhtac ise, nks mansn ir eder. Nks ise, mminn ve mminta mildir. Yan: Riclden nks olduu gibi, nisdan dahi nks vardr. Ve cmlesi sfat- noksnda berberlerdir ki; tekmle zarretleri vardr. mmehts-slikn dahi byledir. Ve mmeht, ehl-i mna muzf

122

 , [Yan: Pazar gecesi u , , , [Her yaratlan eyin fazleti :ibre bana sylendi

321

124

Ve Leh Her nefesde alr binbir gl-i srb- feyz Her gl-i srbdan sad b alr erbb- feyz Pk eder yokdur sery- sneyi ayrdan Yoksa akdr kulb erbbna ebvb- feyz

125

Nefha-i Hakdan temevvc eylese dery-y ilm Katre-i dil kendini oldem eder gark-b- feyz Geri feyz-i Hak bahne istemez amm hele em-i nemnk dil-i hnndir, esbb- feyz

Nivesi kmaz dimndan ebedn edenin Meclis-i hss- ilhde erb- nb-i feyz Hakky b- hayta n vusl sn deil Bulmadka tene-i dil etme skn irb- feyz [22a.] , [ Yan: Allhn kelmnda ( Bakara, 2/285) [Ey Rabbimiz! Senden balanma dileriz. Dn yalnz sanadr.] eklinde gelmitir. Bil ki, balamak rtmektir. Bu ya sfta dnmekte vey zta dnmektedir. lk olarak iki cihnda gnh rter. Bunun iin Rab ismi ile devm edilmitir. nk bu rubbiyyet makmndandr. kinci olarak, ondaki vcdu rter. Bunun iin szn diye bitirmitir. Ztn rtmesi (setri) sftlarn rtmesinden sonra gelir. O zaman kul kendi zt ile Rabbinin ztna varr. Bir ey dier bir ey iinde kaybolmadan kendi ztnn karanl Rabbinin ztnn nru ile bilinmez olur. Bu birliin mansdr. Bilinir ki, kulun sfat iki eittir; ilh yce sfatlarn rtt dk (sfile) sfatlar; ve 126

 1311 , , ,[ Yan: 1131 senesinin Zil-kadesinin on ikisi , , , (Tevbe :aramba gecesinin seherinde u yet iki defa geldi geri getirmek ]9/83) [Eer Allah onlardan bir zmrenin yanna seni dndrrde mansndadr. Yan, Allah seni Tebk gazvesinden erefli Medneye selmet ve fiyetle geri getirdi. Bu ehirde mnfklardan ve sava muhliflerinden oluan bir gurup vardr. Allhn seni Dmak- mdan Rm diyrna geri getirmesine iret vardr. Ki orda sana tbi olanlar iinden mnfklar vardr. Ve seninle savaa gitme konusunda ihtilf etmilerdir. Hicret en byk cihddr. Ve hicretin meakkati, cihdn meakkati gibi hatt daha da fazladr. Sana mallar ile yardm etmediler. ster nefis ile .olsun, ister mal ile, ister her ikisi ile hepsi de cihddr eklinde geldii gibi Mal ile mchedenin nce gelmesinin sebebi; derece bakmndan daha dk olmasdr. Allah her kimi (tedrik) ederse, o nefis ve dil ile [En byk cihd, zlm sultn .mcdelede ilerler , (Tevbe karnda hak sz sylemektir.] eklinde ifde edildii gibi 9/83) [Onlar sefere kmak iin senden izin isterlerse] Yan sava ve dier ].mchedeler iin[23a , , ,

721

 , ,, [Yan: Ayn ekilde ihls ehli de iki , ,ksmdr. Birinci ksm, hazr bulunsa da bulunmasa da infk eden kinci ksm .mazlm ve zayf bir durumda olduu iin hazr bulunmayan ve infk etmeyenlerdir

821

129

Ve Leh Y zel-cdi vel-at, ihsnna muhtcz Krmz crm hat, gufrnna muhtcz Ger in ger yda, ltfun okdur ibda Derd-nkiz ziyde, dermnna muhtcz

olkim dalle der, eytn olur ne beer Fark olmaa hayr u er, burhnna muhtcz Budur niyz bizden, nikbn al yzden Hakky kovma gzden, seyrnna muhtcz Ve Leh Ey aceb bilsem neden tad yine dery-y feyz Zarf- harfe smaz oldu katre-i man-y feyz

Kh-i Kfa kd mevc urdukda n tfn- Nh Sylenir dillerde geri nm ile sahr-y feyz

130

Her sadefden ey gnl girmez ele drr-i yetm Bir mi bahr-i ilm iinde Hzr ile Ms-y feyz

Huk dillerden gl-i ter isteyen bilmez mikim Etmemidir t ezel Hak anlara icr-y feyz

Hakky yok zhid-i ten-pervere andan nasb k- dil-tenenindir belki cn-efz-y feyz [25a.] Ve Leh Esm yze kd, ald yine Bugn bahr oldu elhamdlillh Binden bire, birden bine ey seildi yine Bugn bahr oldu, elhamdlillh

Tard kendini, ak ile gnl Sermest olup yatur glende blbl Bahrn kokusun gtrd snbl Bugn bahr oldu, elhamdlillh

131

Esmeye balad, glene sab Biildi dirahta zmrrd kab Ne mbrek demdir bu dem merhab Bugn bahr oldu elhamdlillh Temmeh Bde-i muhabbet getirdi lle Drrler nisr etdi gl zre jle bret gzn ap bakn bu hle Bugn bahr oldu, elhamdlillh

Feyz ile dilmurd zre kard Hasret hasretiyle hele grd Hakk, kula Hakdan nefes eridi Bugn bahr oldu elhamdlillh [25b.] Perembe gecesi uyandktan sonra Allah Telnn u yeti vrid oldu: ( Rahmn, 55/26) [Yeryznde bulunan her canl yok olacaktr.] Yan, insann hb- memt ve b-dr olduu hayt- tze gibidir. Ve dny da hb lem-i melekte duhl iin olduu gibi ki; rh-i insn, ol lemde inlaryla mstenis olur. Ve taalluki cesedden n olan kedrt def edip, lem-i tecerrtde rhat bulur. Kezlik, mevt-i tab vey fen dahi byledir ki, mmine tuhfedir. Zr vesle, likdr. Lik ise, elmm hasret ekdr, firkati dfi ve rfi. Ve her lezzet ve safy cmidir. Ve bunda kelimesinden mefhmdur ki; fen bulan, sret-i lem ve ebeh-i ben demdir. Zr bunlar, arz- vcdun zhirleridir. Feem arz, vcdun btn olan ervh ve esrra fen-

132

Temmeh Sul olunursa ki. Fen dedikleri many ( Rahmn 55/29) [ O, her n bir yaratmadadr.] Mnf velein sllime ( Kf, 50/15) [Dorusu onlar yeniden yaratl konusunda phe iindedirler.] Mnkzdr. Cevb budur ki; Man-y fen itibrdir. Zr bekda fen olmaz. Yan tecell-i lh vcdtn beksn iktiz eder. Fen-i kll bulsa, adem-i aslye mlhak olup man-y tecell abes gibi olur. Pes mevcdtn fen ve beks, Kdir ismine dirdir. Zr kdir ismi, madma taalluk etmez. Belki mevcde taalluk eder. Zr efn-i itibrden murd, ibk-i vcd-i asldir. Pes idm ve cd dediklerinde, cd asldr ki mtaallak ism-i kdirdir. Ve bir nesnenin bir mevtnden bir mevtne intiklinden ademi lzm gelmez. Nitekim [ Mmnler lmezler. Bilakis onlar, bir yerden baka bir yere nakledilirler.] ona dlldr. El-hsl; adem dedikleri, mahallin huluvv itibriyledir. Yoksa hllin vcdu bkdir. Yan, cesedin rhdan huluvvnden, rhun inidm lzm olmaz. Zr rhun etvr- muhtelifede vcdu birdir.

133

Temmeh Ve abdin ademinden maksd, zhir tecellnin un zerine yine ihtilfdir. Bin-i al-hz, vcd-i abd dahi bkdir. Mazlln beksyla zll dahi bk olduu gibi. Sul olunursa ki ( Mmn, 40/16) [Bugn mlk kimindir? Kahhr olan tek Allhndr.] hkmnden mefhmdur ki; vcdt, bil-klliye makhredir. Pes nice vcd-i abd bk olur? Cevb budur ki: Bu mertebeye kahr- vahdet derler. Onun iin vahdet, mevcd; ve aded, madmdur. Ve vahdetin srr, rh-i kll ile ictimdr. Yan, ervh- cziye ve klliyenin rh-i kllye suverden tecerrd ile ittisldir. Rh ise mevcddur. Ve asl- abd olan ansr dahi mevcddur. Zr lem bil-klliye makhr deildir. Belki sret-i mahssesi makhrdur. Byle olacak suver-i tecelliyta nihyet gelmez. El-hsl: Mebde vcd-i lem ve vcd-i Hakdr. Ve vcdt-i klliye ve cziyye ilm-i kadmde ayn- sbitedir. Ve sbit olan nesnenin zt, zil olmaz. Belki sft ve ahvli mteayyir olur. Bu cihetden bir hlden bir hle tehavvlden hl olmaz. Ve bu bahsin zevkine erdin ise, her mevtnde Hak ile kaldn. Ve fen iinde vcd-i bk buldun. Ve kabre girmeden alamadan (Hadd, 57/4) [Nerede olursanz O sizinle beraberdir.] Allah her eyi bilen ve haberdr olandr. O her eyi iitir ve grr. [27b.] Temmeh unun kim cevherinde kbiliyyet srr muzmerdir Aceb pkze peykerdir aceb rh-i musavverdir Gnl bir hne-i billrdur sun-i ilhden Demdem aks-i hurd-i tecellden mnevverdir.

134

Kitb- btn zhid yznden okumak bilmez. Bu zhirdir ki ehl-i akn ilmi cmle ezberdir. Tecell bulmaa sf gerekdir, htr- slik Ne yzden grsn Allh ki mirt mkedderdir.

Bu sne micmerinde dil ko yansn ttsn akyla Memm- cna misk-i ezfer ve ho-by-i anberdir. Geh fark u geh cem ire Hakk Hakk seyr ile Ki bir yann bi-hamdillh bahr bir yann berrdir. [28a.] Ve Leh Bulupdur perveri il-sl ol fafre benzer dil Deildir tab-i unsurdan, annn nra benzer dil

Sleymn mereb olmak nna yestedir amm Nazar klsn tevzudan velkin mra benzer dil

Grnmez zerrece zenb-i vcdundan esrrn Ezelden t ebed her vech ile mafre benzer dil

135

Eeri dzeh-i tabn civrnda olur amm ekilmi evresine cennetin bir sra benzer dil

Tenezzl eylemez bu esfel-i sfilde dhre Uluvv-i himmetiyle fil-mesel dhre benzer dil

Taallukdan tecerrdden mberrdr hakkatde Bu Hakk-ve ne nezdk ne hod ol dra benzer dil

Hitb- Kum fe-enzir den musall-ve olup kim Zamne kavmine tebl ile memre benzer dil [28b.] , [ Yan: Allah Tel (Ahzb, 33/56) [Ey mn edenler! Sizde ona salt edin, selm edin.] buyurdu. Bil ki, Allah Telnn salt, meleklerin salt ve mmnlerin salt hepsi de dier mandan farkl bir manya hamledilir. Musall den sonra mcell gelir. Yan, ikinci at birinci at izler arenada. Bilinir olma bakmndan Allah Tel kulundan sonra gelir. [ Nefsini bilen rabbini bilir.] eklinde ifde edildii gibi Yan nefsin bilinmesi asl, Rabbin bilinmesi ferdir ve ilkine tbidir. Bu da (musall) dir. Ve

136

731

138

 [Yan: Allah yolunda vazfe birdir. Namaz, oru ve benzerleri gibi vstasz olmas vey fakri doyurmak, susama su vermek ve plak olan giydirmek gibi vstal olmas arasnda fark yoktur. Muallim-i mrdin vazfesi kulun vazfesi grnmnde Allah iin yaplan bir vazfedir. Bunun iin Allah Tel . [Ben atm beni doyurmadn, susamtm beni sulamadn.] buyurmutur Kim vazfe kul iindir diye dnrse srette gizli ve kapal kalr. Kim de bunun Allah Tel iin olduunu kesin olarak ifde ederse manya geer. Srrn srr ile en gzel .vgyle ereflendirir ve bunun gibi Allah Tel isimlerinden her biri ile tecell eder El-Ganiyy ve el-Ehad isimleriyle zhir olur. Zenginlerde ve mlklerde olduu gibi Ve el-Mrd, el-Hfz isimleriyle zhir olur. Fakirlikte olduu gibi Hepsi de ceml (Bakara, 2/115) [Nereye .ve cell ilh isimlerin sretleridir

931

140

 , , (Nis, 4/97) [Melekler , [Yan, Allah Tel Allhn arz geni deil miydi? Orada hicret etseydiniz ya!] derler buyurdu. Bil ki hicret; muhcirin herhangi bir durumda bir yerden dier bir yere gitmesidir. Bu ve benzeri bir hl, Allhn yol vermesi ile olur. nk Allah Tel kulunun hlinin aynasdr. Bu sebeple kulunu herhangi bir yerden baka herhangi bir yere harekete geirmesi ve onu bu ie muktedr klmas Allah Telnn yaratmasndandr. Lkin hicret, bil-fiil o ii yapmasndan dolay zhirde kula isnd edilir. Varlk illetinin tesri olmasa da, Allhn irde ettii ey, belli bir sebep olmadan husle gelmediinden i ona isnd edilir. Bu makmn mislinde ak ve gizli arasndaki fark olduu iin .nk ak olan ileri Allah Telya isnd eder. Ve Allah zorluu ortadan kaldrr ]. (Enfl, 8/17) [Attnda sen atmadn. Allah att Bunun iin

141

142

nki her tesr Hakdandr kula Sen seni grme yr Allh gr Nefsini ko Hakk ile gir bu yola Sen seni grme yr Allh gr

Esmese ger glene bd- sab lp gonca olur muydu kab Ger kabyile brndn ger ab Sen seni grme yr Allh gr

Kimdrr bu cismi tahrk eyleyen Kimdrr dilden enel-Hak syleyen Ey bu dery-y hdu boylayan Sen seni grme yr Allh gr

143

yine birdir dahi ddr bir Geri her sretde vardr baka sr Enfs fkda bir nra er Senseni grme yr Allh gr

Hakky ynedir Hakka vcd degr yneden Hakk hd Fnyi ko bkye eyle scd Sen seni grme yr Allh gr [33a.] Ed-Devr Devr edip geldik cihn sahrsna. Dnmee Hak kasdna sevdsna

btiddr mnteh-y dire. Dne dne kul erer Mevlsna

Nokta-i vahdeti gzet etrf ko. Girme hat-ve dire arasna

144

Kim ki dd kesretin girdbna. kbet dald hatar derysna

Halka-i eflk Hakk kl gzer. Devr iinde er hviyyet hsna

Malm ola ki, sfiyyenin devr-i tevhdi ( Enbiy, 21/33) [Her biri bir yrngede yzmektedir.] ve emsli yt ve srdan ahz olunmudur. Velkin mbted ve mtevasst hldir. Zr eflk ve edvr havdis ve ekvndandr. Srr- sf ise, ekvndan gzer etmedike noksndan hals olmaz. Pes bu hals, lem-i vcbda seyirle olur. lem-i vcbda ise devr ve hareket yokdur. Maa-hz eflkn harekt muharrikt ile dir ki; nfs-i felekiyye dedikleridir. Bu manya binen ehl-i devr dahi gerekdir ki, muharrik-i hakknin tahrki ile teharrik edeler. Nefisle hareket etmeyeler. Ve ill skt olurlar. Ve devr etmek, ol maklelere harm olur. Zr melab hasebindendir. Ve devr-i tevhd deil, belki cem-i harektda dahi tahrk-i ilh gerekdir. 33[ b.] Sfiyye-i muhakkikn indinde vecd, tevcdden ehasdr. Zr mtevcid olan kimse vcide takld eder. T ki bir bahne ile vcide hsl olan hl, ona dahi hsl ola. Ve vcidin hli budur ki; beeriyyetten mnselih olup, lem-i melekte urc ve ol lemden kalbe bi-l tekellf baz vridt vusldr. Mnselih-i mezbr ise kendinden b-haber olmakla cem-i harektnda mazrdur. Zr muharrik Allhu Teldr. Nefsinin ortada asl medhali yoktur. Bu sretde harekt, harekt- mrtai gibi olur. nk ol hletden rc ede ve beeriyyete gele. Edeb budur ki; nefsi ile hareketi terk eyleye ve ill skt olur. El-hsl, vcidin hareketi olas ki vecde mukrindir. Makbledir. Hareket-i sniyesi ki, hisse mukrindir. Merddedir. Mtevcid ise, takld-i sahh olduu sretde dahi, minel-evveli ilel-hiri harektnda hatar zerinedir. Ve eer

145

takld-i fsid ise cem-i efl ve harekt- merdd ve belki ona ol vecihle ruhsat verenler dahi merddlardr. Pes eslem olan, devr u raks ummen ve hussen terk etmekdir. Ve kymen ve kuden zikirle celvetiyye gibi cmle iktif eylemek gerekdir. Bunda dahi edeb budur ki; yemnen ve imlen temyl ve tahavvlden m-ad hareket etmeye ill memndur. Eeri, zamne cem-i turk ehli sadedden b-rn oldular. Ve yollarn yanldlar ve hev-i nefse uyup, ehvt- tabiyye iinde kaldlar. [34a.] , ,

Yan, Allah birka defa seher vakti bana zhirde yaprakl ve yeryznde hzla gezen bir aa gsterdi. Dendi ki: Bu nbvvet aacdr. Dnydan kadm makarrna ve atk mstekarrna g ediyor. Oras nbvvetin temiz bahesidir. Tevhdi dile getirme, ulhiyyeti yceltme ve rubbiyete ihtirm olan asldan kp geldi. nanlarn bozulmas ve akllarn kesd yznden bu ekildedir. Ve mn aacnn sreti ile uzantlarnn ve dallarnn sretinden baka bir ey kalmad. Man ve hakkt ile

146

berber ilere gitti. Hevnn kullanlmas ve knnlarn ve hidyetin ihmli bunun eseridir. Bu batakilere ve insanlarn ouna gre byledir. Derin kutuplar hri slim olan olmad. Allhn onlar gizleyecei zaman gelecektir. Rh cesetten g eder, ayrlr ve ayn ekilde mushf sretine ykselir. Geriye sdece hayvanlar ve hayvan hkmndekiler kalr. Allah bizi bu haramlarn perdesinden korusun! Ey kardeim! Bu aacn grnte yaprakl olmasna bakma! Dern nazar ile bak. O yaratldndan beri merhaleler geirmitir. Bu insanlar arasnda nbvvetin sretidir, bil! [34b.] , [ Yan, Allah Tel ( Arf, 7/27) [ phesiz biz eytanlar mn etmeyenlerin dostlar klmzdr.] buyurdu. Bu durumdan alnmtr ki, Allah bir ynetici iin hayr dilerse ona hayrl bir vezr verir. Onun iin err dilerse de ona hayrsz vezr verir. Yan, ona doru yolu ve hayr gsterir. nk o, beer sretinde bir melektir. Bu ekilde doru yolu bulan melek bir melik olur. Ya da onu yoldan karr ve erre srkler. Bu da beer sretinde eytndr. Bu ekilde onunla aya kayan da eytn bir meliktir. nk eytana tbi olan eytn; melee tbi olan da melektir. Melik, meleke komu yapt. Karanlklardan nra kmasyla asl melek olmad. Bu ounlukla melek hkmndeki bir kimsenin dostluuna baldr. O kimse de nefsine ve hevsna deil, Allha gtren, ona aran eyhtir. eyhi olmayan kimsenin eyhi eytndr. Tevessl konusunda hayrl veslelerin olmas gerekir. Zamnn melikleri ve yneticileri bundan habersizler. nansz kimseleri kendilerine std yaptklar iin yoldan karlar ve yoldan karrlar. nk insanlar meliklerinin dinleri zerine yaarlar. Vstasz bir ekilde de hidyet olur. Ancak bu zayf karakterli ve Allahtan vstasz bir ekilde alma konusunda kbiliyyet yoksunu olanlar iin ndir

147

 , , ,[ Yan, sakn eytan nne alma! Seni atee ve errlere srkler. te malbiyyet ve hezmet bundandr. Bedir gn ( Enfl, 8/48) [Bugn size insnlardan glip gelecek kimse yoktur. Muhakkak bende size yardmcym demiti. Fakat iki taraf yzyze gelince gerisin geriye dnp] Yan, geri kald ve yenildi. Kumndan ve sancaktr yenildii zamn; onun etrfndakiler, arkasndakiler ve sanca altndakiler de yenilir. Bundan dolay rifler demilerdir ki; zafer iin zhirde ve btnda dine yardm eden kimselerin de hazr bulunmas gerekir. Ki bunlar hakk mn ehli kimselerdir. Bunun iin Allah Tel ( Rm, 30/47) [Mmnlere yardm etmek ise zerimiz de bir haktr.] buyurmutur. dememitir. nk zhir slm, mnn aksine bir eye ihtiy duymaz. nk o itikddr. tikd ise aacn asl gibidir. Kim akdesini kartrr ve ulhiyyetin yceltilmesini gerektiren bir eyle onu bozarsa, nefsini ve kendisi ile berber olanlar yenik duruma drr. [ Mslmanln bozulduundan bozuldu.] kavlinde olduu gibi. Nefsi onu nefsine arr. Bu srr anla! Allah, sende onda olann dnda bir ey yaratmaz. Ebu Cehil Allhm senin katnda en hayrl olan dni ycelt! dedi. Dnmeden ve hissetmeden kendi nefsi iin du etti ve zafer istediler. Sonuta her inat zorba hsrna urad. Eer Hakki mn ehli kimseler, zayflarn kazanmas iin harp meydanna ve yaknna gelmelidirler. dersen. Ben de derim ki;

148

( Mnfikn, 63/7) [Gklerin ve yerin hazneleri Allhndr. Ancak mnfklar bunu anlamazlar.] Malm ola ki; hazin, hiztenin cem dir. Kesrle hazne, emvl-i nefse vaz ettikleri mahzendir. Burada hazinden murd; Allhu Telnn esm-i cemliyyesine mezhir olan eydr ki; nfi ismine nzrlardr. Ve belki Allhu Tel murd edecek esm-i celliyyesi mezhirinden dahi ey-i nfia halk eder. Buradan havss dediler ki: Slikin rzk; ya insn elinden gelmi vey eytn elinden vsl olmu. Hep berber ve birdir. Zr rif-i billh olan msl-i rzk olan mebdel-evvele nazar eder. Yoksa vstaya nazar etmez. Zr vstaya nazar etmek iki vecihledir: Biri taayyn-i hricsi cihetiyledir ki; mahcbun nazardr. Pes bu sret de eytn ve insan ve rahmn birbirinden mtemeyyiz ve mstesn olur. Ve biri dahi taayyn-i btnesi cihetiyledir ki; mkifin nazardr. Pes bu sretde, esm ve ey birbirinden mmtz olmaz. Zr cmle-i srr, Kayym isminde dhildir ki, cihet-i Hakka nzrdr. Meer ki huss zerine men [36a.] Vrid ola. Mesel, bir taayyn-i mahssdan vrid olan rzk kabl etmeye dey, iret-i ilhiyye ola. Bu sretde, emr-i zhir zerine cereyn edip mmteni olmak gerekdir. Zr taayyn-i mezkrun heykel-i tab ve nefs-i hayvniyyesinin kedrt, rh-i ulvy tekdr etmekle huss-i sftdan hicb-i zt hsl olup, riyyet-i btn mamln bih olmaktan skd olur. Zr mamln bih olsa; ol rzkla mutezz olan slike baz tenezzlt zuhr eder. Nitekim bu fakre bild-i Rmiyyeden Tekvur Danda iken vki oldu. Yan, ol ehirde baz cebbireden baz matmt gelirdi. Onun tam Yahdi helvasdr. Ekl etme dey, iret-i ilhiyye vki oldukda kabl ve ekilden teh[?] olundu. Ve bundan fehm olundu ki; baz eytn-i ins ve habsn-nefs beer vardr ki, eytn-i cinnin habselerinden beterdir. Zr insn ziyde terakkye mstaidd olduu gibi, ziyde tenezzl dahi kbildir. Ve zikrolunan srr- azm fehm etmeyen erbb, hakk tazyk etmek sadedinde olup mnfk defterine geer. Ve kendi zam-i fsid zere bir kr iledim sanp, halk keser bier. Bilmezki mzyaka ehli olan yine

149

zge ey zge esmdr cihn Serteser srr- msemmdr cihn. Akl eli ol-bb feth etmek muhl Halli g mulak muammdr cihn

Katre eklinde grnr sret Mande mevvc dmdr cihn R-be-rdur demiyle dim Hem- dem Hakka mdur cihn

On sekiz bin leme eyle nazar Ysuf-s hb-smdur cihn Ar-i al Hakk-ya stndedr Hccet-i Kurn ile mdr cihn [37a.]

Mecnn-i mehabbet ne bilir Kays ile Leyl Birdir ana dehrin bu nehr ile leyli m ire Sreyyy gren ddeye tahsn Ya semt-i Yemenden doan ol necm-i Sheyl 150

Hurdi gren zerreye eyler mi tenezzl Dery-y muhte erien neyleye seyli h eylemesin k- b-dil nice etsin Her gn bana baka olur mtem veyli

Kurtulmad bu devr-i felek hn-i afakdan ekmidi eeri bu cihndan yedi zeyli Ser menzil-i maksda erince reh-i Hakk ekti cesed cn ile zahmetleri hayli [37b.] [ Yan, Allah Tel ( Enbiy, 21/3) [Kalpleri gaflette olarak dinlemesinler] buyurdu. Elence, hemmi harcanmas gzel olmayan yere harcamaktr. den olmas da cizdir. gibi Bir eyle megul olmak mansnadr. Kalplerin inden murd, ondan baka mhim bir eyle itigl etmeleridir. Bu gaflet ile ifde edilir. nk gfil kalp, uhrev mhim bir eyin yanna varmaz. Aksine onu unutur ve dnyev bir ii hatrlar. hiretin unutulmas ise gerein unutulmasdr. Allhn kendisidir. T harfi rzdir ve sonradan girmitir. Kim gz aarsa dnynn den geldiini anlar. nk hric gz, hisse yakn ve alak tecelllerdendir. yleyse onun arkasnda bir tecell yoktur. Hiss tecellleri grmek iin

151

152

Temeh , , [ Yan, Bil ki mutlak gfil, ebediyen nefsi ile berberdir. Gfil, topyekn tekrr nefsiyle berberdir. Ve sonra rabbiyle berberdir. Kalp, gafletin sfatndan yakazann sfatna, unutmuluktan hatrlamaya, gaybden huzra, zulmetten nra dndnde srekli olarak devm eder. Bu da onun iin kalc bir meleke olur. Bylece her hlinde Allah Tel ile berber olur. Nefesleri zikir, uykusu ibdet kabl edilir. nk uykusu hayl ve haff olur. Kalb ve ar olmaz. Bu da onu idrkten alkoymaz. Bundan dolay [Gzlerim uyur, kalbim uyumaz.] vrid olmutur. Ben eyhlerimden rendim ki: Kim ben Allh gnde yedi bin defa zikr ediyorum derse. Ve bunu btn vakitleri iin megliyet olarak det edinirse, ben bu adedi nefislerin ve dncelerin adedine hamlederim. Marifet iddi edenlerin bir ksm bu makmdan dmlerdir. Kmillerde, nefsinin zerine tan ykleyen hibir kimse kusurlardan hl olmaz. Keml ehli iin noksanlk ve kusr dnlmez. nk onlar daha ilerisi olmayan bir yere ulamlardr. Normal bir kiiye ise kusur atfedilir. nk ancak daha ilerisi olan bir noktaya gelmitir. Keml-i izfden sonra keml-i mutlaka ulancaya kadar kendisine kusr isnt edilir. Bundan dolay [Marifetin hakkn sana bildirdik.] denmitir. Yan, hesbn, idrkn, knhn[39a.]

153

 , ,

451

155

 (Kehf, 18/110) [Bende ancak sizin [Yan: Allah Tel gibi bir insanm. Ne var ki bana vahy olunuyor] buyuruyor. Sreten benzerlii ve hemcinslii ifde etmitir. Bu durum kannn gzel kokmas gibi hakkatte bir ksm

651

Ve Leh Kmil insn rek eyler melek Kande dem kande ervh- felek

Viz-i ehrin yokdur myesi na dmez ilm-i hikmet sylemek

Rz-i aka ermek istersen eer Zhid her eb gerekdir gam yemek

157

Gamdrr sermye-i erbb- dil Geri harc olur erir gamdan yrek

Hakky tevhde er irki brak Bu vcd sanma ola mterek Ve Leh Muhabbet teinde nerm olup n mmdur gnlm Ziy-i maneviyle lzm melzmdur gnlm

Eeri dni sabvet, mezhebi mihr u muhabbetdir Velkin msivya meylden masmdur gnlm

Messir bilmee ilm-i eser kf deil midir? Kalemden levhden dilden kam malmdur gnlm

akn muktezs ibtil v derd mihnetdir Cier pr-hn ve gz ceyhn ve hem mammdur gnlm

Eeri sret rm-ghm mdr Hakk Velkin fil-hakka cnin-i Rmdur gnlm [41b.]

158

 , , ,[ Yan: Allah Tel ( Abese, 80/32) [Sizin ve davarlarnzn yararlanmas iin.] buyurdu. Zhiri udur ki; Ey insn! Tahl, zm, bitkiler, zeytin, hurma, baheler, meyveler, ayrlklardan sz geenler sizin iin varlk ve besin maddesi, hayvanlar iin de yemdir. Btn udur ki; sz insn rhlarna bir hitptr. sz de ayn ekilde ona hitptr. Hayvanlarn nefisleri, hayvndir. nsan ise; rh ve cesettir. Rh, ilh nefesin eseridir. Vcud, yan heykel doal mzcn ve hayvn kann eseridir. Sz geen bu eylerin bir ksm onlarn hicbnn azl iin hass hkmnde rhlar iin gddr. Bir ksm da, onlarn hicbnn okluu iin hass hkmnde olup, hayvn nefisler iin gddr. lki, rhun huzur ve mhede mahalline kmasn salayan incelii bakmndandr. kincisi de, gaybet ve hicb konumuna inmesine sebep olan younluu/kesfeti bakmndandr. Bunlarn hepsi de hayvn nefis iin gd olur. eratte mbh olsa da, insn rh iin gd olmaz. Sonra Allah dostlar da mbh ve hell olan her eyi yemekten ekinmilerdir. Reslullh (s.a.v)in nasl kertenkele ve benzerlerine yine bir ksm yeilliklere bakalar iin ruhsat verip kendisinin azmet ile amel ettiini bilmiyor musun? Yan o, bunlar yemedi. Vrislerinden kmil olanlar da onu tkip ettiler. nk havss- reddiye tabat ile birleir. Eseri rha ykselir. Kendisi ve ilh tecelller arasnda bir perde olur. Bylece unu bil ki; mtebihtn hkm ve takv, fetvnn emrinden stn olur. [42a.] , , 159

160

 [ Hristiyanlarn sy uzun uzun vdkleri gibi beni vmeyin.]Yan biz medh u sen ve bana muhabbetde hadd-i mahd tecvz etmenin tife-i nasr, s hakknda n-sez itikd ve n-yeste maklt ettikleri gibi. Zr her nesnede ifrd ve terfd mezmmdur. Bu sebebdendir ki hadsde [ Allhm benim kabrimi ibdet edilen put yapma.] Yan mem-i slifenin mfritleri kubr-i enbiyy vesn u sanem ittihz edip, ibdet ve secde ettikleri gibi benim kabrimi dahi byle etme. Ve bu mandan tr tahtnda beyatir-rzvn vki olan ecere-i semre tazmde hret bulacak. Hz. mer (razyallahu anh) zamn- hilfetinde onu kat eyledi Ve ilel-n mahalli meslk kald. Ve mer bin Abdulazz hcre-i iey tahms eyledi. T ki halkn secde ile ikbline mecl kalmaya. Ve hkm-i hads mezkr yerin bula. Ve kabr-i zarf, cesed-i nebev olduundan, secdesi minh olacak. Nefs-i cesed-i erfe dah secde memn oldu ki, zarf rhtur. Zr kabr ve cesedin her biri zhirde mukayyeddir. Ve mukayyede secde etmek ciz olmaz. Onun iin secde, ism-i btna ve hak mutlak- lye olur. yi anla! [43a.] Ve bundan malm oldu ki: Verese-i enbiy hakknda dahi ifrd, mezmm ve merdddur. Zr ksrlara gre ilhd- azm vki olur. Ve baz cehle onlarn medh ve muhabbetlerinde ifrdda itba dahi tecvz ve belki filnn kelbinde bile kermet vardr derler. Nezbillhi Tel kermet melike-i kirm ve eizze-i izmn evsf- merrifesindir. Nitekim nss ve srda vki olmudur. Ve bu asrda bu makle melhidenin her beldede ziyde ve fert[?] ve nihyetde kesreti vardr. Zr mutasavvfadan madd olanlarn ekser, cehle ve ulem ziyyende[?] bulunanlar dahi hazle ve zyi ve zlli[?] maklesindendir. Bin-i al-hz teksr-i sevd ve tehr-i nm iin kasabt u mdn ve belki kurry hulef nmna mbtedilerle ml ml eyleyip ia-i[?] fitne ve fesd etmilerdir. [ Allhn ok ve byk olan lanetleri onlarn zerine olsun.] Ve bunlarn hakknda gelir ki ( Nahl, 16/88) [Azblarnn stnde onlara azp ekleriz.] Yan zll u muzill olduklar cihetden azb- muzaf ile mbtel olurlar. Ve bunlar zinkrlar hkmndedir ki; ifsd- nfs ve ihlk-i ukl eylemiler. Onun iin kymetde zinkrlar ile mahr olurlar. Hussan ki nefs zin ile dahi mttehimlerdir. Zr ehevt, blia ehlidir. Ve obn sretinde ziyb desen cizdir. Zr matmta

161

Ve bizim asrmzda baz mlhideye mulk olduk ki, trik-i feriz ve fil-i mnkert iken her gece mirc manev etmek iddisnda idi. Ve bazlar terf-i ilh hengm olan sihr-i gah izat eyleyip, ol vakitde kahvehneye mlzemet ederdi. Ve megl olduu baz esm-i celliyye yznden, hsl olan semert- cziyyenin mekr ve istidrc olduunu bilmezdi. Ve bazlar dervze edip [ Kapda bekleyenler melndur.] srrndan n-gh olup, ebvb- avvm ve meclis-i fska ve fecre-yi devrle mukayyed idi. Ve bazlar zhirde efl-i ena ve kabha zerine olup, ehl-i melmetden geinirdi. Pes bu makleler f nefsil-emr zevk-i hlden fil-cmle hisse-mend olsalar bile, yine iktidya slih olmayp merddlardr. Zr erkn-i erat ve db- tarkat ve ahvl-i marifet ve esrr- hakkatden b-haberlerdir. Eer makm- azametten hisseleri ve makm- velyetden zevkleri ve srr- mutbaat- nebeviyyeden behreleri olsayd; hkm-i btn zerine yrrler. Ve makm- eratte kadem bi-savb-i zhirden dahi muhkem dururlard. Velkin, ism-i cellin satveti onlar sha-i huzrdan tebd eyledi. Ve esm-i cziyye kaplarna drrd. Ve kuyd ehli eyleyip, nefs-i hayvniyelerin ehevta balad. Ve kendilerine kendin bildirmeyip cehlet iinde kr ve mhede ve ryetden am kald. Toz parladnda sen greceksin. At altndaki eein annesini. Allah errlerinden korusun. [44a.] , , , , , , , , [Yan: Hadiste [ Bir erkek kadnla yalnz kalmasn.

162

btids ryda dinledi Tuhfe-i mergb-i dny nkte-i dnimdedir. Znet-i zb-yi ukb sanma tahsnimdedir

rif-i billha neyler sret-i sr u srr Cmle-i esbb d kalb-i gam-gnimdedir.

163

Kint serteser zabt eyledim esm ile Husrev-i man benem knn ynimdedir.

Mrde diller imdi benden ahz eder feyz-i hayt eyh-i vaktem kim irdet ehli telknimdedir

On iki burca dhl etti uhdum kevkebi Hakk-y seb-i mesn srr Pervnimdedir. Ve Leh Ey dil nice bir dnyda seyyh gezersin Senin elem mihnet ile cnn ezersin

Hn-i cierin habbe-i mercna dnbdr Sad dne-i ekinle birer sbha dizersin

Bu bahr-i muhtin grnr sanma kenr T key uruben dest ile pbunda yzersin

Hk ire karr eyleyecek cevherin hir Farz eyleyelim kymet ile madin-i zersin

164

Bu sne-i Hakkya sitemden kim aar da Bir gn dilerim ehresi n lle kzarsn [45a.] Seher-i alda lisn- hlden vrid oldu ki: Benim haznem, tm hazneleri toplamtr. Hazin, hiznenin cemdir. Kesrle hizne, emvl-i nefse vaz u hfz ettikleri mevzdur. Burada hizneden murd; kalb ve hizinden maksd, kulbdur. Zr kalb-i insn, esrr- ilhiyye-i nefseye mahall olmakla hizne gibidir. Velkin bihasebil-istidt kulb arasnda frk vardr ki; baznn feyzi kall ve baznn kesr ve baznn dahi ekserdir. Pes nefis-i maneviyyesi ekser olan dil, ecmaul-hazindir ki; hakik-i kevniyye ve ilhiyyenin her biri ile ml mldr.[?] Gerek ulm-u evliy, ulm- enbiyya gre yedi derydan katre gibidir. u kadar vardr ki, bu mmet-i merhmenin baz ekmiline mnkeif olan havss- esm ve esrr- msemm ehass-u melikeden olan srfl ve Cebrl ve emsline ve uzam-i ben srl ve nezirine mnkeif olmamdr. Velkin ulmda tefzul olmak mertebe-i nbvvete bulu ve enbiy ile tesvyi iktiz etmez. Belki min vech-i fzl olan; min vech-i mefzl olur. Bu cihetden enbiy, evliydan efzaldir mutlak. Zr rtbe-i nbvvet ile merreflerdir. [45b.] [ Yan: aramba gecesi mbrek bir gece idi. O gece hatm-i evliynn Fss adl kitab Mevl Cmnin erhi ile berber Hazret-i eyhin kuddisesirruh kendisi tarafndan vey limlerden byk baz kimseler tarafndan bana verildi. Bunu hatrlamyorum. Mezkr kitabn hatt ok iyi idi. Kitab

165

166

 , , , , , , , [Yan: Hsl, Fss kitbnn Hazret-i eyh tarafndan bu fakre verilmesi onun Hazret-i Peygamber tarafndan Hazret-i eyhe verilmesi gibidir. Bu, vstasz olarak onundur. Ve vstas ile berber benimdir. Hepsi de srlarn tamasndan ibrettir. En hayrl seilmilerin rumzu zerine tevkf edilmitir. Huss ve umm nimetleri iin Allaha hamdolsun. Ve Fss kitbnn hakktlerine, mazmnuna ve mefhmuna vkf olmamz iin Hazret-i eyh krk sene nce kabl etmiti. Ve bu ilm-i erfte bana rahmn bir nefes verdi. Fssu ancak feyzmin sonlarna yakn zamnda grdm. Hazret-i eyh hakknda da olduu gibi Her gelen garbdir. nsann mr rzgar gibi geer. Mjdeler olsun, lmnden nce Allahn kendisini tedrik ettii kimseye Bil ki, kalpteki ilh feyz, mahlkttan bir vsta olmadan olur. Aleyhissalt vesselmn [ Allah u vakit benimledir.] sznde buna iret vardr. Akl- evvel ve temiz nefslerde srlarnn mezhiri vstasyla olur. Bu durum zik ve vcid olan birok rif hakknda yaygn olan bir durumdur. nk ilh zt, yksek sftlar ile rtnmtr. Lkin, grnsn ya da grnmesin el gerek manda Allahn elidir. ( Fetih, 48/10) [Allahn eli onlarn elinin zerindedir.] yeti buna dellet eder. Bu incelii anla. [47a.] Malm ola ki, tecell ve feyz-i ilh, ibtid-i akl- evvele

167

 Ve kalem-i al ve rh-i mutlak ve drrih[?] beyza-i rh reslullhdr. Sallallhu aleyhi ve sellem. Ve bu rh am-i kevn mertebesinde tecell ve zuhr u taayynde sir-i ervh- mheyyime ile berber ve belki onlarla mttehiddir. Ve bunlarn cmlesi elifden nokta gibidir ki, bastdir. Ve onlarda nut-i kevniyye bilkuvvedir. Zr henz libs- vcd-i hric brnmemiler. Ve yetmi bin hicb perdesin rnmemilerdir. Onun iin onlara cevhir-i ukl-i mcerrede derler. Sonra tertb-i kint ve izhr-i esm sft iin mezkr akl- evvele hareket-i kevniyye verildi. Yan nokta-i vhide terkb ile elif; ve elif dahi tayr-i sret ile hurf-i mtenevvi olup ya da

168

mnteh olduu gibi akl- evvel dahi nefs-i klliye mertebesine tenezzl eyleyip badeh mertebe-i insndan setr u sl etti. Ve sret-i insniyyede kemlin bulup ol mertebede kald. Ve ebl-beer dem aleyhissellem ol srete ibted mazhar oldu. Ve zhir ve btnda taayyn, kbiliyet-i mzc ve istidt- zt kadar kvm buldu. Zr Allah Tel vsi olduu cihetden sret-i vhideden tecell etmeyip, tecelliyt- mtenevvia gsterdi. Ve ol tecelliytdan murd; kendi ztn suver-i muhtelifeden seyr idi. [48a.] Zr esm-i hsn ve sft- aliyysnn kesreti ol tenevv iktiz ederdi. Cemi suverin ekmel sret-i Muhammediyye oldu ki; rhniyetde olan ekmeliyyetine tbidir. Onun iin hatml-enbiy ve ene emleh[?] srryla muttasfdr. Ve bundan fehm olundu ki; lem-i ervhdaki lem-i tehymdir. Kalanlar cenh- vhide zerine kaldlar. Ve lem-i melekte tenezzl edip ecsm- latfe ile temessl eden melike needen onlardan ekmel oldu. Zr lem-i ehdete kp isimleri teneffs etdi. Nitekim insann ekmel, melike-i melektiyyeden efdal oldu. Zr insn, geri beeriyyeti ile cism-i kesfdir. Feem nees cmiadr. Onun iin melike zere mutlak mufazzaldr. Ve hakka ziyde makbldr. Ve zr azm gibi ki hizmet-i sultndan munfasl ve haremden b-rn olmakla sultna sirlerden tekarrub ziydedir. Zr memleket sultn muhfaza eder. Ndem-i sultn ise bu hizmeti muhfazadan mahrmlardr. Ve ifrd dedikleri tife evliy onlarn merebleri zerinedir. Pes kys ile ki akl- evvelin hareketinde ne kadar bereket oldu. Ve bu mertebe-i lem bekya remz eder. Ve eyh olan kimsede bu srr fen ve bek ve bu tenezzl-i vcd olmadka mrd olan ondan intif etmez. Zr terbiyeden cizdir ki, kendi dahi mahcb ve belki amdr. Am ise kid-i kavm olmaz. Ve bu rumzdan ulm-i kesre teaub eder. Fehmin vr ise mstefd olursun. [48b.] Seyr edip ynem ire on sekiz bin lem Cmlesinden grdm ekmel ben vcd-i demi

demin mircna ermez feriteh b-gmn Py-i ev ednya kmaz onun al sllemi

169

Feyzinin yek katresi bahr-i muht-i b-kenr Nefh-i rh- kinta besdr nn bir demi

Cennet-i vasl ire ekl-i dneden klma aceb Matlab hicr ile dnyda yemek idi gam

m u arka kl sefer seyyh- dehr ol Hakky yle kim halka unuttur zikr-i ibn-i Edhemi [49a.] Ve Leh Gel beri gel bugn ho, grelim kim yrn Bundan mahcb olann, ddesi grmez yrin,

Yr eer snene konmak ise ey dil maksd Hneden sr ne kadar vr ise yr ayrn

Kendine yr yannda hazer et verme vcd Tutma bir zerre ile ol gnein miyrn

170

Bde-i ak ile ser-mest gerekdir dem Bir pla almadlar bezm-i dilin huyrn

Yedi esm sana yetmez mi sreyy yerine Felein neyleyesin seyr edip seyyrn

Hakky dr- vcd ire hd et Hakk Aynna alma dahi dr der deyyrn [49b.] Ve Leh Gel diyelim her nefesde ey dedem Allh h Dmesin dilden gnlden dembedem Allh h

Glen-i cn u cihna tze revnak bah eder Sdk ile ihls ile her subh-dem Allh h

Zulmet-i kevn huds ire neden kaldn aceb Feyz ederken cnna nr-i kdem Allh h

Leblerin h-i hviyyetden alsn her nefes Olsun ey shib-kadem sr- dem Allh h

171

Gark- nr eder vcd-i zkir n Hakky Bil komaz cn u cierde katredem Allh h Ve Leh Seyr-i eflk ederken gurbete dd yolum Merik u marib aras denl dr oldu ilim

Ger bu gurbetde vatandan by alrsam bir nefes Gelen-i dilde gl-i maksda eriir elim

Akl u fikr k elinden gitdi yamaya kamu Kalmad hergiz fen fillhda ey dil bilim

Zt- Hakdr kabes kblegh rifin Yz yze oldum nnla bilmezem sam solum

Hakky izn oldu Hakdan nn iin bu kalem Drr nisr eyler demdem levha ve syler dilim[50.a] , 172

[ Akamdan sonra vrid oldu] Erenlerin dus, pk eder cmle pas. Erenlerden murd, Hakka erenlerdir. Yan perde-i vcd mnkeif olup, hakk grenlerdir ki, ondan sabh ile tabr olunur. Zr zulmet-i ebh, zulmet-i leyl gibidir. Leyl, mahsst idrkden mni' dir. Kezlik zulmet-i vcd dahi idrk-i ma'klt ve ma'lmt perdedir. Ve sabhn, vcduyla inkif hsl olduu gibi, tecell-i ilhi ve zuhr-i nr vcdla dahi incil hsl olub, hucceb-i taayynt, zeyr-i bl ank-y vahdetde [?] mstetir olur. Zr hucceb-i kevniyye kesretden ndir. Kesret, eser-i mnmah[?] olcak vahdetden gayr-i tecell kalmaz ki; n srr- hakkat derler. Yan a'ynn ayn-i vhide ve kesrtn mertib-i tecelliyt- esm ve sft olduu, zhir

173

Badez Erenlerin dus ya tevecch-i kalb ve zikr-i lisnla olur. Maan veyhd mnferid olur. Eer mecmla olursa eseri zuhr eder. L mahline ve eer yalnz tevecch-i melekt ile olursa bu dahi kel-evveldir. Zr zikr-i lisni art deildir. Belki

174

makm- erat ve hakkatin meynn tatbk iindir. Pes maksd-i asl rkn dudr ki tevecch-i btndr. Ve eer yalnz lisn ile olursa mevkfdur ki; eseri zuhr etmese aceb deildir. Zr ol bbda mezn deildir. Eer mertebe-i hakkatdan mezn olsa, tevecch-i dil dahi bulunurdu. Ve gh olur ki himmet-i dil kuvvetde iken dahi eseri zuhr etmez. rdet-i Hakka mevkfdur. Nitekim reslullhn sallallhu aleyhi ve sellem Eb Tlibin mn hakknda himmet-i kuvvetde idi. Velkin hidyet hsl olmad. ( Kasas, 28/56) [phesiz sen sevdiin kimseyi hidyete erdiremezsin.] yeti ona nzrdr. Ve bunda muhabbet-i habbe nisbetinde remz-i haf vardr ki; habbin ol himmeti ver-i hicbdan idi. Eer muhabbet Hakkdan bi-l vsta olayd ki, bu sretde ittihd- muhabbeteyn vardr. Tahalluf[?] etmezdi. Nitekim ya mer ile vey eb Cehil ile slm azz eyle dey dusnda mer hakknda mstecb oldu. Zr terdd eyledi. Ve dusnda tereddd yoktu. Eer ikisi dah duda maan derc olunmu olsayd; kisinin dahi islm zuhr eder idi. Ve eb Tlib bir kerre [ Rabbin sana itat eder.] dedi. Yan: Y Muhammed! Rabbin sana taaccb-i mutdir ki, her ne murd edersen cd ve icbet eder dedi. Cevbda geldi ki [ Sen y amca! Sen itat etseydin o da sana itat ederdi.] Yan senin dahi mn ve kn ve ihsn derectnda itatin kmil ve eri ve ahkm ve dbda mutbaatn mil olayd, sen dahi mut olurdun. Pes bundan fehm olundu ki: Eb Tlib hakknda olan himmet-i tevecch czim [52a.] Maklesinden deildir. Zihnin bir tarafa insiyk onun inkif ve husln iktiz etmedii gibi, btnn hareket-i cziyyesi dahi ona kys oluna. Kudrt-[?] kalbiyye ps demektir. Yan, yine-i dil, taalluk-u msiv ile ps ve zinkr[?] kabl eder. Erenlerin dus ve nefesi, nefes-i rahmn olmakla ol ps izle edip, yineye saklet ve cil verir. Nazar eyle ki halkn nefsi yineye kedret[?] gtrr. Enfs- evliy ne makle enfsdr ki, zdd zere amel eder. Yan psdan pk eder. Ve ps musahhaf olcak ns olur. Ve ns indel-rifn nisyndandr. Ve nisyn-i hak hicbdr. Ve hicb- ps nevindendir. Pes nefes-i tans-i vel, ps ve ns pk eder. Velkin nsa taalluku sretinde dahi murd- ps kalbdir. Yan ns, pk ve gamdan hals olmak dil itibriyledir. Ve gh olur ki nefes ile nefs-i insn dahi hals olur. Eer kaz-i muallak maklesi ise ve bunda iret vardr. Enfs- evliyda tesr-i kav vardr. Eer lutfen ve eer kahren onun iin niceler, nefes-i kahrla helk olmulardr. Zr bu nefes kn emriyle izne mevkfdur. Eer kn olsa velkin izin olmasa, b-rh olup eseri zuhr etmez. Ve keml odur ki, bi-nefsih mteharrik olmaya, 175

Liha-i Shr Kvm- dny drt nesne iledir. Evvelkisi, ilimdir. Zr ilm y akln veyhd kefin eseridir. Ve eref-i sft-i insniyye, akldr. Al-i sft- ilhiyye ilim olduu gibi. Zr Allah Telya kldr denilmez. ol sebebden ki akl- evvel mahlkdur. Ve akl, nn sfat- ztiyyesidir ki, mertebe-i ilimden tenezzl etmidir. Bu cihetden nmna akl denilmidir. Ve ilm-i insn dahi nisbet olunur. Eeri sfat- ztiyyesi deildir. Velkin zuhr-i mikdr, lim olur. Nitekim Kurnda gelir. ( Bakara, 2/255) [Onlar onun ilminden kendisinin diledii kadarndan baka bir ey kavrayamazlar.] Yan lafznda olan zamr, Allah Telya rci olmakla ilmin Hakka izfet ve ihtiss lzm geldi. Ve halkada zuhr eden ilm dahi, ilm-i Hakk olmakla insana izfeti Hakka izfetini mnf olmad. Nitekim rh-i insn derler. Maahz ( Hicr, 15/29) [Kendi rhumdan ona fledim.] maklesinde rh-i izfdir. Ve sir kemlt bunlara kys olunup avvmn ehlh mahallh dedikleri srrla amel lzmdr. Velkin ehl-i gyetde klletdedir. Zr izfetden hals olmamlardr. Ve demilerdir ki [ Tevhd, izfetlerin dmesidir.] Pes sen kendi nefsinde Hakka muzf olacak sana muzf olan kemlt-i ilhiye [53a.] Dahi Hakka muzfdr. Ve sen ol kemlt kendi nefsine nisbet etmen hatdr. Meer ki mazhariyyetin srrn bir ho fehm edesin. Ve makm- fark ve cem riyet eyleyesin. Ve sende seni gresin. Ve seni, O ve n sen demeyesin. Fefhem cidden. Feinneh amk. Hsl demin aleyhisselem vcdundan mukaddem lem, b-rh idi ki meyyit hkmnde idi. Ve b-akl ve ilm idi ki hayvn pyesinde idi. Yalnz hayvn ile ise, dny istimsk etmez. Ve etse dahi mertebe-i hayvniyette istimsk eder ki; istimsk- ksrdr. Onun iin Kurnda gelir ki ( Ftr, 35/41) [Allah yeri ve gkleri yok olmasn diye tutuyor.] Yan imsk ism-i azama nisbet eyledi. Pes bek-i leme ism-i kllnin tecellsi lzm geldi. Hayvn olan tecell ise esm-i cziyyenin tecellsidir. Nitekim Kurnda gelir.

176

kincis adl dir. Adl odur ki; her nesneyi mevzuunda vaz edip, beynel ey tadl ve takvm ve tesviyedir ki, zdd zulmdr. Ve hadsde gelir ki [ Semlar adletle ayakta durur.] Mesel; insnn ansr meynnda tadl olmasa terkb kabl etmedii gibi, cevhir-i semvtda dahi takvm olmasa, bu uslb zerine nizm bulmazd. Belki kemmiyet ve keyfiyyetinde ihtilf zuhr ederdi. Tabi ve ihld- insnda muglebe ile inhirf vki olup, mizc- hadd-i itidlden hri olduu gibi. Pes itidl mergb-i nesnedir ki, shhat-i vcda bisdir. Tahsl-i ma ve med ise, shhat-i mezbra zere tevakkuf eder. Ve ma ve medn esbb dahi, tadl-i icrm, ulviyye ve sufliyyeye mentdur. Bu cihetten asl- lem, tadldir. Ve bu mandan tr ( Hd, 11/112) [Emrolunduun gibi dosdoru ol.] Vrid oldu ki; murd- ibdt ve mumelt ve ahlk ve dtde istikmet-i itidliyyedir. Ve bu man ile kymda usret-i azme olmakla hadsde geldi. Bundan zhir oldu ki; sft- ilhiyyeyi hussen adl-i takvm ile tazm lzmdr. Zr bu tazmin gyeti tazm-i ilhdir ki; tazm-i ulhiyyetdir. Ve tazm-i ulhiyyet olmad yerde [54a.] nhirft- kesre vki olmak mukadderdir. Hark ve zelzele ve tn ve kaht ve emsli gibi. Zr bu makle ft zulmi nefsin asr ve neticidir. Ve kavvm- riy adlledir. Ve hazin ve berekt, arz- intizm ahvl-i riyya mentdur. bdt ve tt, itidl-i bedene ment olduu gibi. Ki itidl-i beden dahi, mizc-i tabye ve kuvv-y nefsniyyeye tbidir. Pes kuvv-y btne raiyyet gibidir. Ki arz- vcdda olan berekt ve semert onlarn kvmna merbtdur. Kuvv-y zhire dahi ona kys oluna. Bu isrda vki olan inhirft ki, cem-i bilda ml ve umm iktra[?] intisr vardr. Zulm, nefse rcidir. Gerek ol bildn vult ve kuzt ve ruess olsun. Ve gerek riy mersleri olsun. Ve bu man kuvv-y tabiyyenin galebesindendir ki, ert- sattendir. Ve emsin zamn- hiri oldukda, maribden tuli hkm-i hayvnnin istlsna dirdir. Zr marb, rh-i

177

ncs tabbdir. Yan emrz- bedeniyyeye mulece edendir. Zr inhirf- beden mstemirr olsa, inhirf- dne medd olur. Onun iin dediler ki; [ lim ikidir. Bedenlerin ilmi ve dinlerin ilmi.] Yan ilm-i dn, ilm-i bedenden muahhirdir. Pes ilm-i beden, ess- dn olur. Ve havss- ns yan ehlullh emrzdan ictinb ederler. Ve sebeb-i tenezzldr derler. Zr terakkden ikdir. Onun iin gelir ( Nr, 24/61) [Kre glk yok, topala glk yok, hastaya glk yoktur.] Yan ashb- azrdan baz teklf-i eriyye skt olmudur. Ve teklf, esbb- terakkdendir. Skt olcak msebbeb dahi madm olur. Onun iin nis tifesi nkstt-dn oldular. Velkin mevetden ictinb etmezler. Zr mevt tuhfe-i mmindir ki; lik-i ilhye bisdir. Marazda ise lik yokdur. Zr efn, nks maklesindendir. Ve tabb-i hzik olmayn mevtnda ikmetden nehy olunmudur. Ve mulece-i emrz, snen-i enbiy ve evliydandr. Zr tevekkl mni deildir. Ve esbb- men eden mecnn mlhikdir. Ve baz ehdisteki tevekkl sarf ehli medh olunmulardr. Onlar [55a.] Havss- nsdr ki, gayrih kys olunamazlar. Enbiynn mulect teri iindir. Zr ekser-i ns, makm- hikmet ve esbbda kimdir. Eer kendi makmlarna gre mumele klsalard; btnda Hakka munkat olduklar gibi, zhirde dahi halkdan ve esbbdan munkat olurlard. Velkin ( Kehf, 18/110) [De ki: Bende sizin gibi bir insanm.] muktezs zere mreket-i beeriyyeyi iktiz etmidir. Onlarda emrz ve evc vel-m zuhr-i man-y mrekete nzrdr. Vallhu Telya tabb tlk olunamaz. Belki f denilir. Zr tabbet mulece-i cevrih ile olur. Pes f Allahu Tel ve tabb-i mahlkdur. Ve nasr ve gayr-i milel-i muhtelifenin tabbetine ruhsat- eriyye vardr. Zr nk meraz, zhir-i beden ve kuvv-yi tabiyyeye taalluk eder. Muktez-y irket-i[?] bedeniyye cevz- mulecedir. Refkat- tark, murahhas olduu gibi. Eeri ahbb- Hakk olan ehl-i mn ve hussen erbb- hle ad-i Hakkn mulecesinin ltfu yokdur. Adem-i mcnesetden tr. Zr vasfn tegyr ile zt

178

Drdncs hakmdir. Burada hakmden murd, hikmet-i zevkiyye ehlidir ki, slikleri menzil-i vasla ird ederler. Ve eratn zhir ve btn zere giderler. Pes bir ehirde bunlarn vcdu dahi lzmdr. Kuzt ve vult ve ulem ve inhr- criyenin lzmu gibi. Zr Allah Tel demi yalnz cesed zerine mebn klmad. Belki ( Hicr, 15/29) [Kendi rhumdan ona fledim.] mcibince rh-i ilhiyyeden rh frd. Ve nefes-i rhmn ile sir hayvnatdan n mmtz kld. Bu rhun ise zhir ve btn vardr ki; zhir, lem-i ehdete nzr ve btn, lem-i gayba dirdir. Ki ona srr- ilh derler. Kmil-i ns sir milel-i muhtelifeden bu srrla imtiyz bulurlar. Zr kemlt- rhniyyede mtereklerdir. ol cihetden ki deme nefh-i rh vki olduu vakitde, cmle mmin ve kfir demin zahrnda idiler. Ve tecell-i rh cmleye berber vki oldu. Bu cihetdendir ki demin yed-i kudretle zahr mesh olundukda, zrriyyet zerrt sretinde zuhr edip ( Arf, 7/172) [Ben sizin rabbiniz deil miyim?] suline cevabda kelimesinde mterek oldular. Onun iin Kurnda gelir. ( Ankebt, 29/61) [Andolsun, eer onlara Gkleri ve yerleri kim yaratt? diye sorsanz mutlaka Allah diyeceklerdir.] dey [56a.] mn- ftr dediler. Velkin dnyda enbiyya mutbaat etmeyenler bu mn- ftryi kfrle setr etdiler. Onun iin Kurnda gelir. ( Nis, 4/136) [Ey mn edenler! mn edin.] Yan tevhd-i ftr ile muvahhid olduunuzdan sonra mn- er ile dahi, mmin olunuz. Ki reslullh sallallhu aleyhi ve sellem mutbaat ve dnini kabl ile hsl olur. T ki mn- ftryye tahkk edip takldiniz zil ola. Ve srr- nbvvet, eri mutahhirin il yevmil-kym, zhirde bk ve nbvvet dahi mutazammin olduu nr-i velyet il vaktis-sati dim olmakla, zhirde, ulem-i zhire ve btnda, ulem-i btna mutbaat lzm geldi. T ki [ limler peygamber vrisleridir.] srr bhir ola. Ve cesed ve rhun her birinin keml-i vcda gele. Zr ulem-i zhirin davet ettii ahkm, ulem-i btnn davet ettii hakikin cesedi gibidir. Ve cesede rh lzmdr. Lebene zbde semen lzm olduu gibi. Ve bundan mn ve ihsnn farklar zhir oldu. Yan mn dedikleri geri ulem-i zhirin murd ettikleri mndr. Velkin mn bil-gaybdr ki, ver-i hicbdan mndr. hsn ise

179

Temmeh Sul olunursa ki ulem-i zhir ile etbbnn farklar nedir ki; ikisi dahi cesede ve zhir bedene hizmet ederler. Cevb budur ki: Ulemnn thir-i bedene mulecesi dni yznden ve etbbnn tedbr merz cihetindendir. Sul olunursa ki ikisinin dahi btna taalluku vardr. Zr ulem talm etdikleri mn- kalbin hlidir ki; kalb, kalbe gre emr-i btndr. Ve etbb dahi[?] tehs etdikleri mikdr kuv-yi tabiyyeye ve ihlta mdhale ederler. Ve ona gre mulece klarlar. Cevb budur ki; tabi ve nn ahkm zhir-i bedene gre gayb olsa dahi, yine havssa ve zhir-i bedene tbidir. Zr cmlesi mizcda dhildir ki; rh-i hayvni tahtnda dhildir ki demdir. Ve mn dahi geri emr-i btndr. Velkin mertebe-i ihsnn zhiri gibi olmakla ahkm- zhireye tbidir. Bu sebebdendir ki, nefs-i insniye, beden-i taallukdan sonra davete muhtc oldu. Zr bihasebit-taalluk ahvl-i cesed ile mtegayyir olup, mahcb oldu. Ve ill rh-i insni fnefsil emr-i ilhdir. Nitekim murr etti. Ve bu davet, hkem-i zevkiyeye mevkf oldu. Zr ulem-i rusm bu mertebede olan keyfiyyet daveti ve ahvl-i rh bilmezler. [57a.] Pes tabb-i ahvl, merzi tehs edemese ilca mbereti lagv olduu ki, ulem-i zhirin dahi maraz-i btna gre hlleri budur. Bu cihetden kvm- dny, ilme ve adle ve tbba ve hikmete mevkf oldu. Velkin bu asrda emsrn ahvli yamndr. Ki umr-i erbaadan nin yoktur. Zr ilimden murd, ilm-i nfidr. Ulem-i zamanenin ekserinin ilmi ise gayr-i nfi dir. Ve adlden murd, takld-i adl deildir. Belki tahkk-i adl ve btn-i takvm ve hakkat sfat- ilhiyyedir. Vult ve kuzt ve resdan ise bilfarz adl-i zhir olsa dahi sretdir. lem ise biliniz! Sret ile kim olmaz. Ve tabdan murd ol ilimde hazkdr.[?] Ve ahvl-i merz ve tehs-i nebz, emr-i hafdir ki demen bir tabb-i mhted olmaz. Hdd-i hrrla tedbr etmek gibi. Zr baz hrr vardr ki, zdd olan brid ile tedbr olunur. Ve hikmet-i zevkiyyenin ise, ii bitmi ve gyet yetmidir. yle ki ecsd- insniyye b-rh kalmdr. Zr hakm-i manev olmyacak. Kalbi dahi maraz-i rhnden helk olur. Ve bil-farz hakm olsa dahi riyzet ve mchede tarkini kabl eder. Kall belki madmdur. Ve belki ekser-i ns inkr

180

zerinedir. Zr erbb- hikmet sretinde olanlarn ke-glib zll ve muzill olmakla ns dahi tefsr-i itikd etmilerdir. [57b.] Temmeh Bu fakr on sene kadar bild-i Rmiyyede ve sene Tekvur da nm- kasabada ve otuz be sene Medne-i Bursada ve ama hicret edildiinden beri dah ilel-n iki seneden mtecvizdir. Zik deil, belki tlibe bile kat kllet zere musdefe ettim. Ve tlib olup dire-i mubyaata dhil olanlarn ekserini dahi mrted buldum. Zr uluvv-i himmet n-bd ve devm- tevecch mefkd olup, umr-i tabiyyeye ve ehevta dnmler kablinden olmulardr. ve bazlar dahi maklesinden olup. bls ve Belm ve emsli gibi balarndan tc-i mn merf ve zerlerinden elbise-i ahkm ve db- mahl olup ve ridsna dmlerdir. ve libs- tarkat ki kams-i sddkiyyetdir. Meslb olcak sdkn zdd olan kizb zuhr eder. Kizb-i hakkat ise kizb-i erata cerr edip kams-i eratn inhilna dahi medd olmakla s-i htime vartasna tyne dm himra dner. Ve vaktinde fesd-i kabl etmekle ilc-pezr olmad ki, inkiz-i vakitde dahi ilc ve slh kabl etmeyip [58a.] ekvet-i asliyye kra ve sadet-i rza muhtef olur. te istikmet zere olmayanlarn hlleri budur. Ve erbb- mekr u keyd zamnede her ehirde fevkal-hisbdr ki, onlara mukrenet edenler hiri y inkrdr dile mbtel olurlar; veyhd ilhd vartasna derler. Ve ebed onda menkb ve maks kalrlar. md mmin karnd eer erata mnn kmil ise, ahkmla amele teveggul eyle. ebihtdan ve erbb- ehevtn irtikb etdikleri ey-i mevveleden hazer kl. Zr kbet-i siccne dersin. Ve eer tarkata mn tmm ise db muhafaza eyle. Ve erbb- ilhdn tezvrat ve inhirftndan perhz kl. Ve ill hviye-i tabata dersen ve bb- rhdan merdd olursun. Ve malmun olsun ki; lemden murd, limdir. Kesrle ve lem ve lim sensin. Velkin ilmin tecell mertebesinde deildir. Yan henz hafdadr. Zr ilmi-i kmil ve uhd-i mil ehline irtidd yokdur. Nitekim demilerdir ki Ve lemin kvm senin Hakkla kvmnladr. Zr sen rh-i lemsin. Ve eer lem-i rh kabl etmezse yine sen sensin ki, rha zevl gelmez. md eer ehl-i Hak isen Hakkdan bu marifetle tecell ile ve amel kl. [58b.]

181

 , ,[ Kabir hazr olduunda, sabr gider, cebr gelir.] [Yan: Baz beni mhede edenleri grdm. Benim kabrim Bursa beldesinde byk toplanma yerinde krsnn iinde byk bir kabirdir.] Yan: Sreten vey manen intikl vakti geldiinde intikl eden kiinin sabr yok olur ve ilh cebir gelir. Bunda Allah Telnn ( Arf, 7/34) [Onlarn eceli geldi mi, ne bir n geri kalabilirler, ne de ne geebilirler.] szne iret vardr. Yan, her eyin ecel-i msemms vardr. yle ki, krlmas nnda bir kabn bile. Onun krlma vakti, ecel vaktinin sonudur. Bu krlma srdir. Onunla berber var olan rhun ise bek sfat vardr. nk o mertebesi ve makm bakmndan Allahn bk tecelllerindendir. Ondan, hayvanlar gibi hayvn rh, ve insn rh istenir. Dier durumlar da ayn ekildedir. Allah Telnn ( Rahmn, 55/29) [O her gn yeni bir yaratma hlindedir.] sznden anlald gibi Bundandr ki; uyku, lm, uyanklk, ner, kalk, intikl, fen, bek ve ahrn hallerin en ycesidir. Sret lm ve nerdir. Bunlarn hepsinde ilh cebrin sreti vardr. nk, Allah Tel kullarn istedii gibi sevk eder. Cebrin gelmesi ile de sabr gider. nk bu, kul eliyle olmayan bir emirdir. Bil! [59a.] ( Nzit, 79/5) [Derken bir i evirenlere yemin olsun ki.] Malm ola ki erbb- tevl baz ervh-i beeriyyeyi dahi melike-i mdebbirede idhl etmilerdir. Velkin baz erbb- ilhd fehm ettikleri zere deil. Yan ak tifesinden bazlar dnydan mntakil olan baz kmmel hakknda itikd- fsid edip, onlar dnyya cesed ve rhlaryla avdet ederler. Ve nice meclisde hzr olurlar. Ve mumelt- beeriyye klarlar derler. Bu itikd ise ( Ysn, 36/31) [Onlar, hi onlara dnp gelmiyorlar.] nass redd eder. Pes onlarn huzr ve baz umrda bulunduklar temessl tarkiyle yan

182

183

184

185

Temmeh [ , Yan: Bu makm, srr- haf hatt kaz-i ahf makmdr. Onun zerine remz dnda konumak ciz olmaz. Allah Tel zeyr (aleyhisselm) bu konuda soru sormaktan men etmitir. nk o nebdir. Ve bu sr, nbvvet ynne deil; velyet ynne rcidir. Bu konudan bahs etmek isteyen kiinin isminin nebler divnndan silinmesi gerekir. Ne zamn ki bu mmetin kmilleri, vilyet makmnda, nbvvet makmnda vechden hri onlardan baz bahisler vki oldu. ou hatml-evliydr. Ve gayrs. nk onun dndakilere izin verilmitir. Biz sdece bir vecihten sz ediyoruz. nk velyet ve nbvvet iki kanattr. in zhiri nbvvettir. Ve bu sol kanattr. Btn ise velyettir. Bu sa kanattr. nk btn daha kuvvetlidir. Ve zhirde tesr ondandr. Vel, ayn ekilde Allah Teldan ve neblerden kendisine tbi olduu kimsenin [?]. Ya meknn erefinden vey hkmlerin btnlarnda Allahtan haber aldndan kendisinin nbvvet mertebesi olur. Fakat bu mertebe, nbvvetin sretidir. Bundan dolay rfte neb lafz, vel iin kullanlmaz. yleyse onun almas genel manda deil, zel mandadr. Lgatte kullanmn cevz, rfte de kullanmaya msade anlamna gelmez. Kim bunu bu ekilde kullanrsa icmya kar gelmi, nassa muhlefet etmi ve dnin nizmn ihll etmi olur. Yakn ehlinin fetvs ile bunun katli hell olur. Anlattmz bu kaygan ve dar konular, halklar tabakalar iinde anlayan azdr. [62a.] , ,

186

 , , , , , , , , ,

781

Ve Leh Biz kuluz y rabbi! Sensin hmz Kulluundur dim izz chmz

Menzil-i vasln kat devr oldu devr Eyle gel tevfkini hemrhmz

188

Nr- aknda yanp ttd cier kd t eflka dd-i hmz

Davet eyle kbe kavseyne bizi Kl ev edn belki seyrnghmz

Suda aks-i mha salma Hakky enberi erh zere gster mhmz

Malm ola ki bu dire-i vcd aslnda dire-i vhidedir ki; dire-i vcd Hakkdr. Sonra mahr-i felek gibi vcd-i halk hatt- imkn ekmek tansf eylemidir. md, senin vcd-i hdisin bu ortala duhl etmen, senin tevehhmndr. Pes sen, senliin ortadan ref ile ve direy, dire-i hakk gr. Zr Kurnda gelir. ( Hadd, 57/3) [O evvel ve sondur. Zhir ve btndr.] Bunu bil![63b.]

189

Ve Leh Baz ebyt vridttandr Feyz-i Hakdan tze v terdir vcdum gleni Dim elhamdlillhil-kerml-msten Mjde-i fazl-i Hudnn olmuum d u eni Daim elhamdlillhil-kerml-msten

Pdieh var etti tc- marifetle ser-firz Kald iklm-i man ire ehl-i izz u nz Zhir u btn bu nimetler deildir ey dil z Dim e-kr lillhil-kerml-msten Minel-vridt fitb- lem-rdr dernun Hakky Pertev-i irfnn ile leme verdin ziy Vecde geldi mjdeden ervh-i pk-i evliy Dembedem el-hamdlillhil-kerml-msten [64a.] Tenzr, tze ry-i tegayym eylemek manlarna gelir. Yan Allhu Tel sana ihsn ettii niam-i zhire ve fuyz-i btneyi dim tazelesin. Glen[?] lutfunu heme-ter klsn. Ve b- fazl meyvesini eksik etmesin. Ve nev-bahrn soldurmasn. Maksd, devm ve ezdiydan dudr. Nitekim Kurnda gelir. ( Th, 20/114) [Rabbim! lmimi arttr.] Ey ilmen, ben ve bi-hakik ztn ve sftn. Malm ola 190

Bu msr garb nazm-i acb leyle-i sebtin seher-i alsnda vrid olmudur: [ Allah altndan biimlendirir. Hrka sahibinde.] Siygat-i zerkerlik Yan, kuyumculuk eylemek ve altn ve gme mteallik bir nesne, potada ve kalbda dkmekdir. brz kesrle zer-i hlisdir ki, zertl derler. Yaldz altn mansna. Hulle zamm ile sevb fevkas-sevbddir ki, birbirine hull etmek sebebiyle hulle denildi. Sonra mutlak sevbde, istiml olundu. Man budur ki; yed-i kudret yan Hakky hlis altndan dkd. Ve amel eyledi. Hulle shibi sretinde, yan geri zhirde hulle-p ve libsla mtelebbisdir Feemm cevher-i altndandr ki, alelecsddr. Ve bu mertebe, nefs-i mutmainnenin hakikindendir. Zr nefs-i emmre mertebesi, tesvd [65a.] Ve nefs-i levvme mertebesi, tabr. Ve nefs-i mlhime mertebesi, tehb. Ve nefs-i mutmainne mertebesi, tebyzdir. Ve nefs-i mutmainnenin gyeti ki; rzyye ve merzyye olmakdr. Tezhbdir bu cihettendir ki, zeheb fizza kymetdrdr. Zr cesedleri, evshdan pkdr. Pes nefs-i mutmainne dahi ona kys oluna. Yan nefs-i mutmainneye, nefs-i mutahhire derler. Nitekim Kurnda gelir. ( Ahzb, 33/33) [Sizden ancak gnah kirini gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor.] Zr madn olan nfs-i sfilenin edns taallukt ve ercs- telvntndan pk olmudur. Ve pk olan nesnenin sr ve her trl sreti dahi mutahhir ve mutayyibdir. Pdihlarn kul ve fil knndur dedikleri ona nzrdr. Yan mamln bihdir. Nitekim kelml-mlk, mlkl-kelm demilerdir. [65b.] Bu takrrden malm oldu ki; zehebin esnf olduu gibi, birbirleri zerine cevdetde mtefvit ve fikdir ki, als ibrzdir. Nfsun dahi tefvut ve tefevvuki vardr. Als, nefs-i mutmainedir. Ve bu nefsin dahi evil ve evsd ve evhir itibriyle tenezzl ve terakksi vardr. Evil ve evsd mahfdur ki, nice slikler ol dereceden skt olmular. Ve berzih-i nfs-i sfileye dmlerdir. Zr nefs-i mutmainne geri tecell-i zta nzrdr. Velkin baz burkun[?] zuhruyla nr tm

191

hsl olmaz. Ziyde tesbt ve temkne muhtdr. lem-i sftda ise ihtilft ve telvnt ok vki olur. Bu cihetden bazlar irtidd bulur. Ve bu irtidd vakfeden beterdir. Zr vakfede hareket ve ikbl ihtimli glib ve irtiddda malbdur. Ve Kurnda gelir. [66a.] ( Hicr, 36/99) [Sana yakn gelinceye kadar ibdet et.] Burada yaknden murd; ilm-i uhdun kalbde rushudur ki, onun erbbna ulem-i rsihn derler. Ve zt ilhiyyeye mteallik olan tecelliyt kalbde rsiha olacak, bir dahi istitrdan hals olur. Ve zulmt- nefs ve tabat ve sar- sftdan bil-klliye nect bulur. Pes altn buldum diyene ferahnk olmasn. Meer kim bulduu yaldz altnu ola ki, her yerde her vechile ricdir. Zr cevherinde kusru ve miyrnda noksn yokdur. te dnyda mrted olan slikler, bu kemle vsl olmadklarndan mrted oldular. Nitekim baz kmmel demilerdir ki. Yan bil-klliye fn olan ve Hakka vusl buln bir dahi nefse rc etmez. Ve tabat yoluna gitmez. 66[ b.] ,, [ Yan: Cumartesi gn fecr vaktinde bu sre vrid oldu: (Nasr, 110/1) [Allhn yardm geldiinde] Yan, zhir ve btn dmana kar Birincisi dardaki dman, ikincisi ierideki dmandr. Darda mmin, kfir, itatkar, si, vel ve dmn olduu gibi ayn ekilde ieride de; mmin, itatkar ve vel olur. Bu kalp ve dier rhn kuvvelerdir. Kfir, si ve dmn olan nefis, tabat ve tab ve cismn kuvvelerden o ikisine tbi olanlardr. Bu mutlak fetihtir. yle bir fetih ki, ztn ahadiyyet tecellsi yaratln tm resimlerinde, btn gzlerde fen olmak, kula o fetihle alr.. Bu, fetihlerin en ycesi ve en kmilidir. Bunun eitleri tnedir: Birincisi, yakn olan fetihtir. Allah Telnn ( Saff, 61/13) [Allahtan bir yardm ve yakn bir fetih vardr] dedii gibi Bu, kalp makmnda nefis hissinin perdesinin almasyla ve fiillerinin Hakkn fiillerinde fn olmasyla fiillerin melektunu fethetmektir. [67a.]

192

193

194

 , , , , , , , , , , , [ , Yan: Bunlarn hepsinin srlarn bundan nce baz yazlarda zikrettik. Onlara dn! ( Nasr, 110/3) (Ona istifr et.] Yan: Rabbinden senin varlk vcdunu, vcib vcdu ile rtmesini, seni kesretten vahdete, ferden asla, tafslden icmle ve zhirden btna dndrmesini iste! Vakit, fen lmnden sonra tab lmle Allah Telya dnme vaktidir. fk ve enfs olarak tebl ii tamm oldu. nsnn neetinden maksat, keml derecede hsl oldu. Nzller mertebelere gredir. imdi Allah ile berber ol! Tpk daha nce cisim ve nefis perdesi yokken olduu gibi Balantlar ve alkalar perdesiz ve seninle Allah arasna perde ekmeksizin olmaz. Onunla halvetten maksat; mutlak olarak perdesiz olmaktr. Bu, yenilenme davetidir. Ona hddan bakas gerekmez. Onun srrn efrddan bakas bilmez. Sen bu makmdan nerdesin. Sen iyice uykuya dalmsn. Gzn a

195

 Yan: rif-i billh olanlarn ellerinde olan kalem rasi cebelde menr vey tark-i sevv zerine almt ve sr gibidir. Pes, ol almt ve menrla sbile olanlar semte mhted olduklar gibi, kalem-i rifin tahrrt ve irt ile dahi slike ihtid hsl olup, menzil-i vasla yol bulur. Ve kbet, resimden hakkate nil olur. Bu cihettendir ki,

196

aklm- urafya itibr ederler. Ve sr zabd eylerler.

Yan, aklm-i

mezkre ifza-i ulm-i kesra etmekde dery gibidir. Belki derynn nihyeti var. Ve onlarn srna gyet yokdur. lm-i kaleme nisbet eyledi. Murd, shibl-kalemdir. Zr ilm, onun sfatdr. Ve kalem, vesle-i ner ilim olmakla Allah Tel ibtid kalem-i aly ve sonra levh-i mahfzu halk eyledi. T ki ulm-i zt ve sft ol kalem ile mahlkta ner eyleye. Ve hazne-i gaybda olan nefis-i hikemi ihrc edip. Hakik-i ilhiyyeyi [70a.] akk-u kalemden yan, kalem dilinden syleye. Ve bu fazlete binen ( Kalem, 68/1) [Kaleme ve yazdklarna andolsun.] dey kaleme iksm eyledi. Pes nn lem-i nokta ve ztdr ki mihbere gibidir. Ve kalem ile midd- mihbereden tedrcle ihrc olunup, sahif zerine nuk-i hurf ve kelimt- tahrr olunduu gibi, kalem-i al ile dahi mihbere-i nndan sahif-i vcd zerine yt- tekvniyye nak olundu. Yan, kalem geri katt-i zhir ile akiyyendir ki, zt ve sfta nzrdr. Feemm fil-hakka elsine-i kesra zerine talm ve takd olunmudur. Ki yz altm lisndr ki, her bir lisn yz altm trl ulm-i klliye sebt etmitir ki il-yevmil-kym cr olan bu ulmdur. Ve bu klliytn cziyytna nihyet olmadndan her gelen rif, bir lisn ile takrr ve bir kalem ile tahrr edip icml, tafsl eylemiler. Ve lem; cemu fark ve kitb; vcd-i hakk ve zllden neler beyn edip sylemilerdir. Allah onlara ve bizlere merhamet etsin. [70b.] [ Biz bu ahvllerden nceydik.] Yan elv-i cismniyyeden evvel biz olduk. Ve ecsma, zurf denildi. Zr mazrf, zarfa hull ettii gibi, rh-i hayvn dahi cisme sr ve hll olmudur. Bu man ise terkb iktiz eder. Nitekim remz olunur ki yan hurf gibi besid maklesi idin. Zr hurf-i midd iinde henz besiddir ki, levh ve sahfe zerine nak olunmadka sret-i terkb zuhr etmez. Belki intiki hlinde dahi kelimt gibi deildir. Yan besdat olas[?] bkdir. Pes hurfa mrekkeb demek, nikta dirdir ki; her harf ya vey be vey yedi noktay mtemildir. Ve ill harf olduu cihetden min hays hve terkbden rdir. Kelime ve yet ve sre ise byle deildir. Belki kelime-i hurfdan ve yet-i kelimtdan ve sre dahi[71a.]ytdan terkb olunmudur. [ eker kam idi.] Kasabdan murd; fil-asl-i zl-unbb olan kmdr. Burada kalem murddr. Zr kalemde kalem, yan kat mans olduu gibi, kasabda dahi vardr. Yan, kalem maklm ve maksbdur ki, maktdur. Guzrf, zammile azm ve lahm arasnda bir mlyim nesnedir ki,

197

 Y Gabiyy! Gabiyy, fitnet-i vahziki[?] olmayana derler. Eeri kldr. Ve ahmak, kalll-akldr. Ve ebleh z[?] dedikleridir ki, kendi krndan gfil ve gayrn maslahatna megldr. Ve hadsde gelir. [ Cennet ehlinin ekserisi ahmaklardr. Aklllar ise illiyyndedir.] bunda ukly blh mukbelesinde zikirden fehm olunur ki, eblehde kllet-i akl vardr. Ki mertebe-i aklda kalp, ukal-i hakkiyye gibi ehl-i derect olmaa say etmemidir. Fefhem cidden ve taakkul! Yan gabiyy olan kimse hadd-i bula bli olmayan oln gibidir. Gerekse kebrs-sinn olsun. Zr kuvvet-i akl ve temyz olmayacak sbyna mlhak olur. Ve sab denildi ki, sabvetinden yan melib ve melh maklesine meylinden trdr. Onun iin nesm-i sab dediler. Zr mferrih ve mferric olmakla nfs ona meyl eder. Ve isska[?] ehl-i sabvet dediler. Zr mezheb-i zhhddan meyl ve irz eylemilerdir. [72a.] Pes bu makmdan gabnin sabya iltihkna bir vech dahi fehm olundu ki; kibr hlinde ehavta sabvetdir. Maa-hz muktez-y hl ve hkm-i sinn deildir. Ve bu vaktin kibr ve kbers bu hl zerinedir. Gabiyy, mezkr sfat- mezbre ile zemden sfat- uhar ile kadha intikldir. Ebb sfat- mebehedir. biden kerhat ve teneffrdr. Hkm-i nebden murd, er-i mutahhirdir ki, hkmllhdr. Yan, sen ki gabvet ve adem temyz gele, sabye mbih oldun. b ve istikbrn hasebiyle dahi iblse iltihk buldun. Zr iki gz dahi emr-i hakk, adem-i kablde berber oldunuz. Ve eytndan hayr gelmedii gibi, gabiyy ve ebbden dahi gelmez. Zr hkm-i erin zhirini kabl ve onunla amele

198

Ve Leh Nerd-bn- aka bas evc-i visle er yr Kalma noksn pyesinde bir kemle er yr Kyl kl medrese-i Hakdan seni eyler cd Tekye-i aka girip bir ehl-i hle er yr

Bde-i gafletden ey dil gel fergat eyle gil Feyz-i Hakdan tene-cna ol zlle er yr Sil gnl ynesinden ol taalluk psn Hazret-i Hakdan tecell-i cemle er yr

Menn selv isterisen zevkiyb ol feyzden lem-i kudretden al behren nevle er yr Gel riyzetle sarardb ehreni bu bda Hakky eyd gibi bir verd-i le er yr [73a.]

199

Ve Leh Dil anksana ger bl aarsa kf- kudretden Hm-y erha etmezsin nazar l-i himmetden Eridi Kh-i Kfa kim ki Ankdan haber sordu Delle uydu her kim rh- Mevldan haber sordu

Nin buldu mukaddem cmle-i esm-i hsndan u tlib kim bugn srr- msemmdan haber sordu. Ayne erdi sr hd eden ull-ebsr Cihn rdan al zr her rdan haber sordu

Kavudu hr-i maksrt- esrra bu dnyda u kim lmezden n Firdevs-i aldan haber sordu. Bu mekteb-hnede her kim muallim buldu ey Hakk O l-bdd nazm-i Kurn ire mandan haber sordu [73b.] Salt-i i ikmet olunurken secdeghmda bu ibret-i terakkiyeyi yazlm grdm ki, Nrn altnda sudur. Bundan hatrma ( Hd, 11/7) [Onun ar su zerinde iken] srr tul etdi. Yan, ar- azm ki, ism-i rahmn ve ism-i muhte mazhardr. Semavt ve arzn halkndan evvel, m-i azb zerinde idi. Zr rahmet ile m-i mlhik meynnda cmi yokdur. Onun iin firavn klzmde gark oldu. Nlde deil. Yan nl, enhr-i cennetdendir. Dery ise ( Tekvr, 81/7) [Denizler kaynatld zaman.] Mcibince tedir. Onun iin ibn-i mer razyallahu anhm dery grse; [ Ey deniz! Ne zamn atee

200

Ve Leh Gel ey mmin gel ey Mslim, mdin kesme rahmetden Gazabdan olmaa slim, mdin kesme rahmetden

Verr te eeri tb, vel var nda srr- b Dikende gr gl-i srb, mdin kesme rahmetden

Hazin dolu rahmetdir ki sa u solu rahmetdir Bu halkn yolu rahmetdir, mdin kesme rahmetden

201

Ayakda yok ise yara, bugn Firdevse yol ara Hdnn rahmeti vara, mdin kesme rahmetden

Yr Hakka olub bende, bu Hakk gibi ol sende Eer bunda eer nda, mdin kesme rahmetden [75a.]

Etrafda olan esm-i seba, esm-i fendr. Zr sret-i lem yedi bin senede harb olduu gibi, man-y dem dah yedi ismin devrinde fen bulur. Halkalar dernunda olan esm-i hamse, esm-i bekdr. Zr sekizinci devr, cinn-i semniyedir. Be olduu, be vakte nzrdr. Hkm-i salt ise bkdir. retleri anla ve amel et. [75b.]

202

Birinci gn, sabh namz vaktinde kymm hlinde semya nazar etdim. Grdm ki, m zerinde kibed-i[?] semda sreyy gibi seyyrt halka halka mctemi olup dururlar. Bu krtn srr sreten ve manen cema nzrdr. Ey devirlerin hirinden gelen kimse iyi anla! Allah nrlar ve esrrlar bilen ve haberdr olandr. [76a.] Malm ola ki: Sreyy ki, sret yedi ve fil-hakka on iki aded necmdir. m zerine tul eder ki, mahalli kevndir. Ve sreyynn slh- leme ziyde taalluku vardr. yle ki ehr-i slis-i rebin on ikinci sabh, taraf- arkdan tul-i dny vem fhya sebeb, emn emndr. Ve yedi aded tabkt- kalbiyye dahi arz- vcda gre byledir. Sabhdan murd, ayn- abdn ebb gibi fen ve zevli ve ems-i hakkatin tulu zuhrudur. Ve seyyrt ki eflkda mteferrikadr. Esm-i seba-i klliyeye remzdir ki, ism-i azamda mctemi oldukda kymet-i sur zuhr eder. Nitekim seyyrt- seba fkda mctemi olsa, kymet-i kbr kim olur. Zr edvr-i cziyye devr-i vhide rc eder ki, devr-i kll-i cmidir. Nitekim Kurnda gelir. ( Mmin, 40/16) [Bugn mlk kimindir? Tek olan, her eyi kudret ve hkimiyeti altnda tutan Allahdr.] Yan Allah Tel tecell-i sfat- vahdet ile eyy kahr edip, ol sultn- azam kuvvet-i kahryla riy zerine mstevl olduu gibi, Allah Tel dahi saltanat- ulhiyyeti ile cem-i esm ve eyya cebr edip, tafsl-i icmle ve

203

Temmeh Ve stanbul ehri ki hl drus-saltanadr. Zt- vhidiyye mazhardr. Nitekim Mekke-i Mkerreme Hazret-i Kabeyi istimlle zt- ahadiyye mazhardr. Ve zt- ahadiyyeyi takviyet eden, zt- vhidiyyedir. Onun iin ztn kvm sftladr. Muhcirnin kvm Ensrla olduu gibi. Pes sft- zaf kabl etse, zt mstetir muhtecib olur. Bu srra binendir ki, bu evktda stanbulda hark ziyde olmakla bed etmidir. Zr hir-i zamnda baz aktrdan nr- kbr zuhr edip, halk mahere sevk etse gerekdir ki, arz- mukaddesedir. [ hir zamanda mda olman gerekir.] Ona nzrdr. Bu sebebden m, sir-i bilddan krk sene sonra harb olur. Ve halk- lem, benul-asfar ve gayr- fiten ve havdisden orada emn bulur. Zr sreyynn hikemi budur. Nitekim zikr olundu. Ve insn, rh-i lemdir. Ve rh-i ibtid taraf- kdemden cezb olunup, lisnda hatm olunur. Etrf- lemden rh ekilip taraf- lisn olan ma mnteh olunduunun asl budur. Zr lisnl-Hak vel halk olan hatml evliy, mdadr. Eeri halk-i lem b-haberlerdir. Zr [77a.] Zr ehavta megllerdir. Ve ekseriy ehvetleri lisna dirdir ki, mukavv-i ehvet-i ferc olan meklt [.?] mukayyedler ve hussen ziyde hayvniyetlerinden tan- insn- kmile dmlerdir. te olup kendlerin ihrk etdiin grrler. Ve tein bir srr dahi budur ki, halkn avvm ve havss harret-i ehvete mbtellardr ki, ehvet-i tabiyye derdinden dni terk etmiler ve nefs-i emmre yoluna gitmilerdir ki, hev dr. Ve hev, hdnn zdddr. Ve Kurnn zhir ve btn hddr. Onun iin ehli hev yannda mehcr olmudur. Nitekim Kurnda gelir. ( Furkn, 25/30) [Peygamber Ey Rabbim! Kavmim u Kurn terk edilmi bir ey hline getirdi dedi.] Reslde, vris-i resl dahi bi-tarkil-irete dhildir. Pes zamn- mehdye dek her asrda Hd ismine mazhar vardr. Velkin ekser-i ns muzill ismine tbilerdir. Ve gh olur ki muzill, Hd sretinde zhir olur. Ve amya iktid edenler hir-i sefr bir helka varrlar. Ve ukrlarnda ve belki dnylarnda dahi neler ekseler gerekdir grrler. Ve hd ehli olmak kat sabdr. Zr hd makzf-i fil-kalb olan nr-i ilhdir. Onun iin ehl-i zulmt ondan mahrmlardr. Zr

204

 Bu fakre baz mbeirtda zhir olduu zere, nbvvetin yedinci senesinde ehr-i rebl-hirin yirmi yedinci gecesinde vki olmudur. Ve baz rivyt ehl-i seyr dahi ona msade eder. Eeri avvm, ulem ve aleb-i ns, ehr-i Recebin yirmi yedinci gecesi olmaa terch edip, ilel-n onunla amel olunur. Velkin sahh olan kavl-i evveldir. Zr mirc, kintdan fen ve Hakkla bekdr. Sret-i lem ise yedi bin senede fen bulup sad[?] cismen ve rhen cennet-i liyeye urc ve beyti-erfi ruyete ve levc etseler gerekdir. Esm-i seba-i feniyye dahi ona nzrdr. Yan btn- dem dahi slknde taayynt cihetinden yedi ismin drdnde fen-i kll bulur. Pes bu sret ve mannn srrna nazar olunsa, seba-i srr zere cereyn etmek hakikden gh olmaa nindr. Allah, burlarn ztnn devirlerini ondaki ini ve klar, eldekinin zhir ve btn, ilerin hakktlarn en iyi bilendir. [78a.] Malm ola ki, bu asrda biz ehl-i snnet ve cematdeniz dey zam edenlerin ekseri, akid-i btla zerinedir. Nin budur ki; zevhire temessk edip, bevtn bil-klliye inkr eylemilerdir. Ve erbb- hakiki dim cerh ve kadha megller. Ve mukarrebdir. Gh- br olan havss- tana mteveillerdir. Bu ise amy kalbden ve kr-i basretdendir. Zr dem, cism ve rhdan mrekkeb olduu gibi, Kurn dahi zhir ve btn mtemildir ki, zhirine ahkm derler. Ulem-i rusm bildii zere ve btnna hakik derler. Ulem-i btn ihta kld zere ve cem-i zevhir, bevtna ve bevtn, zevhire mutbkdr. Velkin cehl-i glib ehli, idrkden ve tatbkden cizdir. Pes erbb- hakika tan etmek, cem-i enbiyya tani mtemildir. Zr erbb- hakik verese-i enbiydr. Ve enbiyy cerh etmek, kfr- billhdr. Pes ehli snnetden olmak kande kald. 87[ b.]

205

kn mnn Allah telkn eyledi. Kfr-i tgtu ona ho mezheb ve dn eyledi

Zhidin inkrna bakdkda ibls-i lan Kendi kfrnden ziyde n tahsn eyledi

Kimi mlhid, kimi zndk etti nmn kn Herkes aklna gre bir trl tahmn eyledi [79a.] Ve Leh Ey resl-i kblegh- asfiy Vey imm- enbiy v evliy Gl yzn glzr- cennetden nin Drr szn srr- kelm- Kibriy

Sm-i smsn dklm nrdan stemez em-i siyhn ttiy Mcmere gerdn olub ems kamer Bezm-i hizmetde dnerler b-riy

206

Cilvegh- ism-i azamdr yzn Etmesinler mi cemlinden hay Bulmak istersen eer nr-i ebed Hk-i pyin khl-i em et Hakky Ve Leh Ey cemlin matla- envrillhil-azm Der tem eyleyen Hakdr bu vallhl-kerm Zerr-i ibrz-i dilin kimse ayrn bilmedi Geri derler cevher-i cismin grenler sde-sm

Ravza-i cn ire enfs- nefsin bulmayan Glen-i lemde kokmaz t ebed by-i nesm Rahm-i slik feyzine drr gibi olmazsa sadak Bulmaz ol ferzend-i kalb kbet kalr akm

Y Reslallh mesh-i sadr- Hakk eyle gil Sne sf olub erie Hakka b-kalb-i selm Mstakm olmaz bu yolda h bir ehl-i slk Ak ve evkin menzilinde olmasa dim mukm [79b.]

207

SONU
smil Hakk Bursev 17. ve 18. yzyl Osmanl dneminde yaam; tasavvuf, edebiyt, tefsr ve dier alanlarda yazm olduu eserler vstasyla etkisi gnmze kadar devm eden dn ve kltrel haytmzn nemli ahsiyetlerindendir. Osmanlnn hassas dnemlerine hit olmu, haytn ilim ve irfnla geirmi rif bir kimsedir. smil Hakk Bursev, hakknda ok fazla ilm ve akademik alma yaplan veld bir kimsedir. Bursevnin gerek anlamda anlalabilmesi ve ilim dnysna tantlmas hasebiyle bu almalar olduka nemli grmekteyim. smil Hakk Bursevnin eserleri, ilh feyzler asndan olduka zengin bir muhtevya shiptir. Dolaysyla yaplan akademik almalarn, Bursevnin ve eserlerinin anlalabilmesi ynndeki katksnn vazgeilmez olduunu dnmekteyim. Tez olarak altmz eser 79 varaktan olumaktadr. Bursevnin almasn yaptmz eseri; kalbe gelen ilh tecelllerin, yet, hads ve ibrelerin tasavvuf mnda yorumlanarak; insan yaam, kint, varlk, mnev mertebeler, hakk varl tanmann yollar, mnev terbiye, hller ve makmlara dir bilgiler veren tasavvuf bir eserdir. Eserde birok ekil ve tablo bulunmaktadr. Bu tablolar ve ekiller aratrcnn ilgisi ekmekte ve konuya dir merak uyandrmaktadr. zellikle konularla alkal olarak iirlerin verilmesi, eserin anlalmasna byk katk salamakla birlikte; konunun deta bir zeti konumundadr. Bursevnin konular anlatmaktaki bu usl, almamz yaparken incelemi olduumuz birok eserinde de ayndr. smil Hakknn eserini alrken elde ettiimiz faydalar ksaca u ekilde sralayabiliriz: Bursevnin bak asyla tasavvuf kavramlarn nasl yorumlandn grm olduk Kalbe gelen tecelllerin, amel cihetinden makbl bir yapya ship olduu grdk.

208

Bursevnin yaad corafya ve dnemin, Bursev ve eserleri zerindeki etkisini grm olduk. Bursev dnemi mereb ve din algs hakknda bilgi shibi olduk. Bursevnin; yet, hads ve ibreleri yorumlamadaki zgn tavrn renmi olduk. Her insann mnev mertebesine gre alglay seviyesinin farkl olduunu grdk. iirlerin, kavram ve konunun anlalmasndaki salam olduu kolayl grdk Bursevnin sdece mutasavvf deil; ayn zamanda iyi bir ir, muhaddis, mfessir ve fikir adam olduunu da almamzda mhede ettik. Sonu olarak sdece bizim yaptmz ve daha nceki yaplm olan almalar yeterli olmayp, Bursevnin ve eserlerinin daha iyi anlalmas ve insanlarn istifdesine sunulmas iin yeterli aratrma, erh ve incelemelerin yaplmas gerekmektedir. Bu syede ilim dnys ve mnev yolun yolcular bu gnl adamndan hakkyla istifde edebilecektir.

209

EKLER

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

228

229

230

231

232

233

234

235

236

237

238

239

240

241

242

243

244

245

246

247

248

249

250

251

252

253

254

255

256

257

258

259

260

261

262

263

264

265

266

267

268

269

270

271

272

273

274

275

276

277

278

279

280

281

282

283

284

285

286

287

288

KAYNAKA
Acln, smil b. Muhammed, Kefl-Haf, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1988, c. I-II. Aff, Ebul-Al, Tasavvufun Tevhd Devrimi, (ev. H. brahim Kaar-Murat Sln), Risle Yaynclk, stanbul 1996. _____________, Tasavvuf slamda Mnev Hayat, (ev. Ekrem DemirliAbdullah Kartal), z Yaynclk, stanbul 1996. Ahmed b. Hanbel, Eb Abdillah e-eybn, ( h. 164-241), el-Msned I-VI., 2. Bask, ar Yaynlar, stanbul (1413/1992). ls, ehbeddin Seyyid Mahmud, Rhul-Men, Dr-u hyit-TrsilArab, Beyrut 1854. Arab, Muhyiddin b. Ali, Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi, (ev. Ahmet Avni Konuk ; haz. Do. Dr. Mustafa Tahral), z Yaynclk, stanbul 1992. Ate, Sleyman, Zikir, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, c. XIV, Ankara 1996. Aydn, brahim Hakk, Kenz-i Mahf, DA, c. 25. Ayni, Mehmet Ali, smil Hakk Bursev Hakknda Bir Tedkik, Drulfnn lhiyat Fakltesi Mecmas, c. 9., stanbul 1928. Birgiv, Muhammed b. Pr Ali, Tarkat- Muhammediyye, (tahk. Muhammed Hsn Mustafa ; terc. Mehmet Fatih Gney), Kalem Yaynlar, stanbul 2006. Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smil (v. 256), el-Cmius-Sahh, IVIII., 2. Bask, ar Yaynlar, stanbul (1413-1992). Bursev, smil Hakk, Vridt, vr. 1- 79a., Sleymniye Ktp. Yazma, ir Ef. Nr. 165. __________________, Kitbn-Netce I-II., (haz. Ali Naml-mdat Yava), nsan Yaynlar stanbul 1997. __________________, Kitbul-Envr, (ev. Nim Avan, Tasavvuf Meseleler), nsan Yaynlar, Van 1999. __________________, Kitbl-Hitb, (sad. Bedia Dikel), Divn Matbaaclk, stanbul 1976.

289

__________________, Kitbn-Nect, (sad. .Turgut Ulusoy, Mnev Ufuklar I), Hisar Yaynlar, stanbul 1983. __________________, Ferhur-Rh I. (haz. Mustafa Utku, Muhammediyye erhi I), Uluda Yaynlar, stanbul 2000. __________________, Ferhur-Rh II. (haz. Mustafa Utku, Muhammediyye erhi II), Uluda Yaynlar, stanbul 2001. __________________, Ferhur-Rh III., (haz. Mustafa Utku, Muhammediyye erhi III), Uluda Yaynlar, stanbul 2002. ___________________, Tuhfe Seyr-i Slk, (haz. M. Ali Akidil-eyda ztrk), nsan Yaynlar, stanbul 2000. ___________________, Kenz-i Mahf, (sad. Abdlkadir Akiek), Rahmet Yaynlar, stanbul 1967. Cm, Nureddin Molla, Nefahtl-ns min Hazartil Kuds, (sad. Abdulkadir Akiek,), Salam Kitapevi, stanbul 1981. Cebbrzde, Mehmet rif, Atiyye-i Subhniyye, (haz. Bekir Ulunar, Yce Allhn hsn), Ulunar Yaynlar, stanbul 1983. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yaynlar stanbul 2004. Cengiz, Muammer, smil Hakk Bursevnin Tuhfe-i Hasekiyesinin Birinci Blm (Metin ve Tahlli), (Y.Lisans Tezi), (dan. Prof. Dr. Mahmut Erol Kl), MSBE., stanbul 2007. etin, Taner, smil Hakk Bursev Vridt- Kbr (Transkripsiyonlu Metin), (Y. Lisans Tezi), (dan. Yard. Do. Dr. Murat Yurtsever), USBE., Bursa 1999. Chittick, William, Tasavvuf, (ev. Turan Ko), z Yaynclk, stanbul 2003. ift, Salih, Hakm Tirmiz ve Tasavvuf Anlay, nsan Yaynlar, Bursa 2007. Dner, Nuran, smil Hakk Bursevnin Kitb- Kebri ve Bursevde Vridt Kltr, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, say 15., yl 6., Ankara 2005. el-Birgiv, Tarkat-i Muhammediyye, (tahk. Muhammed Hsn Mustafa ; terc. Mehmet Fatih Gney), Kalem Yaynlar, stanbul 2006. el-Muhsib, Hris, er-Riye, (terc. Abdlhakim Yce, Kalb Hayt ) Ik Yaynlar, stanbul 2005.

290

en-Nabls, Abdulgn, riflerin Tevhdi, (terc. Ekrem Demirli), z Yaynclk, stanbul 2003. Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarkatlar, FAV Yaynlar, stanbul 2004. Erginli, Zafer, Metinlerle Tasavvuf Terimler Szl, (Heyet Tercmesi) Kalem Yaynevi, stanbul 2006. Erturul, smil Fenni, Vahdet-i Vcd ve bn-i Arab, (haz. Mustafa Kara), nsan Yaynlar, stanbul 1991. Filiz, Ltfi, Noktann Sonsuzluu I., Pan Yaynclk, stanbul 2008. Frager, Robert, Kalb, Nefs ve Rh, (ev. brahim Kapaklkaya), Gelenek Yaynlar, stanbul 2005. Gazl, Muhammed, Mkefetl-Kulb, (ev. Abdulhlik Duran, Kalplerin Kefi), Yeniafak Yaynlar, stanbul 2005. Gle, smil, smil Hakk Bursevnin Rhul-Mesnevsinin ncelenmesi, (Doktora Tezi), (dan. Do. Dr. M.A.Yekta), SBE, Trk Dili Edebiyat Anabilim Dal, stanbul 2002. Gndz, rfn, Tasavvuf ve nsan, MF Dergisi, 1987-1988, 5-6, stanbul 1993. Hucvr, Ali b. Osman Cllbi, Keful-Mahcb, (terc. Sleyman Uluda), Dergah Yaynlar, stanbul 1982. Hdy, Aziz Mahmud, Hlsatl-Ahbr,(ev. Kerim Kara-Mustafa zdemir, Alemin Yaratl ve Hz. Muhammedin Zuhru), nsan Yaynlar, stanbul 1997. bn Mce, Muhammed b. Yezd el-Kazvin, (h. 207-275), es-Snen I-II., 2.Bask, ar Yaynlar, stanbul 1413/1992. Kanar, Mehmet, rnekli Etimolojik Osmanl Trkesi Szl, Derin Yaynlar, stanbul 2003. Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarkatlar, Dergah Yaynlar, stanbul 1985. Karla, Bekir, Vcd, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, c. XIII. Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnul-Arab, Trkiye Diynet Vakf slam Ansiklopedisi, c. 21. Konev, Sadrettin, Ftiha Tefsri, (ev. Ekrem Demirli), z Yaynclk, stanbul 2002.

291

Konuk, Ahmed Avni, Fssl Hikem Tercme ve erhi I, (haz. Mustafa Tahral- Seluk Eraydn), MF Yaynlar, stanbul 1999. Kueyr, Abdulkerim, Kueyri Rislesi, (terc. Sleyman Uluda), Dergah Yaynlar, stanbul 1981. _________________, er-Risle, (haz. Dilaver Selvi), Semerkand Yaynlar, stanbul 2005. Kbr, Necmddin, Uslu Aere er-Risle ilel-Him Fevihul Ceml, (haz. Mustafa Kara, Tasavvuf Hayat), Dergah Yaynlar, stanbul 1996. Naml, Ali, smil Hakk Bursev, DA, c. XXIII. ________, smil Hakk Bursev Hayt, Eserleri, Tarkat Anlay, nsan Yaynlar, stanbul 2001. Mslim, Ebul-Hseyin el-Haccc en-Neysbr, (v. 261), el-Cmius-sahh IIII., 2. Bask, ar Yaynlar, stanbul (1413-1992). Nesefi, Azzddin, nsn- Kmil, (ev. A. Avni Konuk), Gelenek Yaynclk, stanbul 2004. Oru, Fatih, smil Hakk Bursevnin Rhul-Beyn Tefsrinde Hrikulde Olaylar, (Y.Lisans Tezi), (dan. Do. Dr. Ramazan Bier), SSBE., Austos 2008. ke, Ahmet, Tasavvufta Kenz-i Mahf Dncesi ve Sofyal Bli Efendinin Knt Kenzen Mahfiyyen erhi Balamnda Varoluun Anlam, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, s. 12., Ankara 2004. Par, Arif Hikmet, Osmanlca Trke Ansiklopedik Szlk, Serhat yaynlar, stanbul 1984. Rm, Erefolu, Mzekkin-Nfs ve Evrd- Kadriyye, (tash. Nedim Duru), Salah Bilici Kitapevi, stanbul 1977. Sarolu, Ekrem, h- Nakibend Muhammed Baheddin Hayt Szleri Halfeleri, Yasin Yaynevi, stanbul 2001. emseddin, Mehmet, Bursa Dergahlar Ydigr- ems (haz. Mustafa KaraKadir Altansoy), Uluda Yaynlar, stanbul 1997. Serrc, Ebu Nasr, Lma, (terc. Hasan Kmil Ylmaz, slam Tasavvufu), Altnoluk Yaynlar, stanbul 1996.

292

Shreverd, ihbeddn, Avrifl-Merif, (terc. Dr. Dilver Selvi, Gerek Tasavvuf), Semerkand yaynlar, Ankara 1999. Tahral, Mustafa, Fssl-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Bz Meseleler, A. Konuk, Avni, Fussl Hikem Tercme ve erhi I., stanbul 1987, ______________, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, A. Konuk, Avni, Fssl Hikem Tercme ve erhi III., MF Yaynlar, stanbul 1990. Uluda, Sleyman, Zikir, MEB. slam Ansiklopedisi, c. XIII. _______________, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yaynlar, stanbul 2001. ________________, Nefis, DA, c. 32. ________________, Devir, DA., c. 9. Vassf, Hseyin, Keml-nme-i smil Hakk Bursev Biyografisi, (haz. Dr. Murat Yurtsever), Aratrma yaynlar, Bursa 2000. Yazr, Elmal Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, (sad. smail Karaam- vd.), Eser Kitapevi, c. I., stanbul 1992. Yetik, Erhan, smil Ankarav Hayt Eserleri ve Tasavvuf Grleri, ret Yaynlar, Samsun 1991. Ylmaz, Hasan Kmil, Aziz Mahmud Hd ve Celvetiyye Tarkat, Erkam Yaynlar, stanbul 1992. __________________, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, Ensar Neriyat, stanbul 2004. __________________, Tasavvuf Meseleleri, Erkam Yaynlar, stanbul 1997.

293