CENK SARAOLU ehir, Orta Snf ve Krtler

CENK SARAOLU 1979 ylnda Tokat'ta dodu. Bilkent niversitesi Uluslararas likiler blm mezunu. Kanada'daki Western Ontario niversitesi'nde sosyoloji alannda yksek lisans ve doktora almalarn tamamlad. Halen ODT Kuzey Kbrs Kampusu, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler programnda yardmc doent olarak almaktadr. Praksis dergisi yayn kurulu yesidir.

letiim Yaynlar 1548 Aratrma-nceleme Dizisi 255 ISBN-13: 978-975-05-0837-0 2011 letiim Yaynclk A. . 1. BASKI 2011, stanbul EDTR Tanl Bora DZ KAPAK TASARIMI mit Kvan KAPAK Suat Aysu KAPAK FOTORAFI Aya Ersen UYGULAMA Hsn Abbas DZELT Aye E. Ko BASKI ve CLT Sena Ofset Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21 iletiim Yaynlar Binbirdirek Meydan Sokak letiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58 e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

CENK SARAOLU ehir, Orta Snf ve Krtler nkar'dan "Tanyarak Dlama"ya iindekiler Giri ............................................................................. 7 BRNC BLM zmir'de Tanyarak Dlama'nn Alan ..................... 21 zmirli orta snf .......................................................... 29 Tanyarak dlama kavram ....................................... 36 KNC BLM Tanyarak Dlama'nn Tarihsel zgll ............. 45 Trk milliyetilii ve tanyarak dlama .................... 48 lkc hareket ve tanyarak dlama ........................ 57 Trkiye'de soy rklk ve tanyarak dlama ............. 60 Tanyarak dlama: Deneyimlenen "teki" .............. 62 Kentsel toplumsal yaam ve tanyarak dlama ......... 65 NC BLM Tanma ve Dlama Sreleri 71 Tanma........................................................................ 71 Dlama ....................................................................... 99 "Geimleri hep haksz kazanla" ........................ 702 "Geldiler buralar mahvettiler" ........................... 110 "Gelip buralar igal ediyorlar" .......................... 116 Blcler .............................................................. 120 Cahil ve kltrsz ................................................. 125 tanyarak dlama'nn kemiklemesi: Medya ve Krt algs .............................................. 134

DRDNC BLM Tanyarak Dlama'nn deolojik Karakteri: Kltrel Irklk 145 Tanyarak dlama ve ideoloji ............................... 145 Tanyarak dlama ve Avrupa'daki gmen dmanl: Bir karlatrma denemesi .................................... 156 Tanyarak dlama ve kltrel rklk..................163 SONU YERNE Tanyarak Dlama ve Krt Meselesine Dair Baz karmlar

179

K AYNAKA .................................................................185

Giri

Trkiye siyasetinde 2000'li yllarda yaanan altst olu belki de en fazla Krt meselesinde talar yerinden oynatt. Bu dnemde Krtlerin kategorik olarak inkrna dayal geleneksel resmi politikann artk devletin kurumlar ve ynetici zmre asndan da itibarn ve ilevini yitirmesi ve buna bal olarak ortaya kan "reform" ihtiyac, Krt sorununun niteliinde nemli deiimler yaratt. Trkiye Cumhuriyeti'nin en kkl ve gl tabularndan biri olarak Krt sorununun bu dnemde hem siyaset alannda hem de medyada bu kez ad konularak aka tartmaya almas, kukusuz bu reform ihtiyacnn bir yansmasyd. Hem meselenin yakclnn artmas hem de onun zerinde dnme ve konuma etkinliinin eskisinden daha "tehlikesiz" hale gelmesi, kendisini bilimsel ve dnsel retim alannda da gsterdi.1 Bu dnemde Krt sorunu zerine yaplan yerli ve uluslararas alma saysndaki art "patlama" nitelemesini hak edecek dzeydeydi.

Clmence Scalbert-Ycel ve Marie Le Ray, "Knowledge, Ideology and Power:

Deconstructing Kurdish Studies", European Journal of Turkish Studies, say 5, 2006, s. 1.

Her ne kadar Krt meselesine artan bu ilginin byk ksm Krtlerin siyasal ve kltrel haklar ile devlet arasndaki ilikilere odaklansa da Krt sorunundaki deiim "devletin tutumuyla" snrl deildi. Bu dnemde sradan yurttalar arasnda Krtlere ynelik dmanca bir alglayn ve tutumun hasl olduunun emarelerinin pek ok vesileyle kendisini gstermesi, Krtlerin toplumsal dzeyde nasl alglandnda, daha dorusu Trkiye'deki "Krt algsnda" ciddi deiimlerin olduuna iaret ediyordu. Ksacas bir yandan devlet kademelerinde ve resmi ideoloji dzeyinde "Krtlerin varlnn tannmas" ynnde bir kopu sreci ierisine giriliyor, dier yandan, toplumsal dzeyde, kendisini dlayc sylem ve pratikler zerinden kuran yeni bir Krt algs ortaya kyordu. te yandan Krt sorunu zerine yaplan siyasi-akademik alma ve tartmalarda yaanan patlama, devletin sylem ve pratiindeki deiimleri mercek altna alrken toplumsal alg dzeyinde ortaya kan deiimlerin, yani Krtlerin "toplumsal muhayyiledeki" yerinde yaanan dnmn zerine yeterince gitmedi. Krtlerin toplumsal alglanndaki bu dnmn iaretleri kendisini ayr kanaldan gsterdi. Birincisi; zellikle bat ehirlerinde ve kasabalarnda yerleik Krt gmenlere kar yaplan, ksa sreli ve kimi zaman lin grnmn alan fiziki saldrlar. 2008 Ekiminde Altnova'da2 ve 2009 Kasmnda Bayrami'te3 yaananlar
2 Altnova'daki olaylar; ilede yaayan Krt kkenli vatandalarla kendilerini Altnova'nn

"yerlisi" olarak adlandranlar arasnda ortaya kan, sradan bir husumete dayal kavgann bir cinayete dnmesiyle balad. Kavga esnasnda Krt kkenli olduu sylenen bir vatanda, kamyonetini kavga ettikleri grubun zerine srerek iki kiinin lmne neden oldu. Ertesi gn len vatandalarn cenazesine katlan yaklak 2000 kii kta "Altnova bizimdir bizim kalacak!" sloganlaryla yryerek iledeki Krtlere ait evlere ve iyerlerine

bunun ak rnekleri olarak ortaya kt, kincisi; Trksolu dergisinin "Krt sorunu yok Krt istilas var!" eklindeki manetinde en u rneini gsteren baz marjinal siyasi gruplarn ve siyasi evrelerin yaynlarnda Krtlere ynelik ak rk temsiller. ncs; ounlukla baz anonim kiiler tarafndan kimi internet forum ve sitelerinde Krtlere ynelik rk nefretin dorudan ve en u halleriyle dolama sokulmas. Krt dmanl kendisini bu ilk kanaldan, yani g alan kent ve kasabalardaki fiziki saldrlar zerinden gsterdiinde kamuoyunda ve zellikle de medyada "Tehlikeli Gerilim!", "Korkutan Gerginlik!" eklindeki yaynlarda ifadesini bulan bir geici alarm durumu ve endie hali ortaya ksa da meselenin nasl tehis edileceine ve toplumsal kkenlerinin nerede aranmas gerektiine dair bir aba sz konusu olmad. Bu tr saldrlar ounlukla polis veya jandarma mdahalesi ile sona erdiinde, tehlike gemi ve mesele bsbtn kapanm sayld ve stne bir kez daha konuulmad. Krt gmenlere kar yaplan fiziksel saldrlar, sanki snmlendikten sonra bir kez daha zerinde konuulursa bu kez daha feci bir ekilde yeniden patlak vermesinden endie edilen "aile ii" travmalar gibi muamele grd. Olaylarn ksa srede son bulmas ve ortaya kt yerle
tal sopal saldrda bulundular (Milliyet, 2 Ekim 2008). nsan Haklan Derneinin raporuna gre Krtlere ait 60'a yakn iyeri ve ev ile 20'ye yakn ara tahrip edildi.
3 anakkale'nin Bayrami ilesindeki olaylar ise "kz meselesi" olarak addedilen bir

kavgaya, ilede yaayan Krtlerin katlmas ve bu kavga sonucunda polis tarafndan gzaltna alnmalarna direnmeleriyle balad. Olaylar duyan yaklak 2500 kii, kavgaya karan Krt genlerin gzaltnda tutulduklar karakolun nne gelerek kendilerine teslim edilmesini istediler. Daha sonra ise ayn grup "Krtler dar!", "ehitler lmez vatan blnmez!" sloganlar eliinde yrmeye balad. Grubun infiali gecenin ge saatlerine kadar srd (Radikal, 26 Kasm 2009).

snrl kalmas, Krtlere ynelik fkenin anlk bir patlama, mnferit bir vaka veya yerel bir hadise olduuna inanmak isteyenlerin iini rahatlatt. zerlerinde daha fazla konuulmas, "mnferit" ve "anlk" olduuna inanlan bu hadiseleri "genel" ve "yaygn" bir toplumsal olgu mertebesine ykselteceinden, bundan genellikle uzak duruldu. Irklk ve yabanc dmanlnn gelimi Bat lkelerine mahsus bir ey olduuna ve Trkiye toplumunun tarihi boyunca herhangi bir rklk biimine bulamam olduuna dair yaygn kanaat arl, bahsettiimiz bu olaylar karsndaki "aknlk-tela" durumunu belirli lde aklar. te yandan Trkiye tarihi her ne kadar rkln kategorik olarak Trkiye topraklarna yabanc olduu fikrini rtecek onlarca faciayla dolu olsa da zel olarak Krtlere, Krt olduklar iin uyulan bir fke zerinden ynlendirilen iddet vakalar ve linler, bu topraklar iin gerekten de yenidir. Bu bakmdan bu tr vakalar ortaya ktnda hem devlet hem de egemen medya, bu eylemleri ynetecek veya deyim yerindeyse istedii hizaya ekecek yerleik ideolojik aralardan ve deneyimden yoksundur. Bu noktada Krtlere srf Krt olduklar iin ynelen bu lin saldrlarn dier lin giriimlerinden bir nokta zerinden ayrmak gerekiyor. Trkiye tarihi boyunca linler, sistem iin tehlikeli grlen gruplara ynelik sindirme operasyonlarn bizzat devlet eliyle yrtmenin yapsal ve hukuki snrllklardan dolay mmkn olmad ya da yetmedii dnemlerde, iddetin "sivil" glere devredilmesi stratejisiyle balantl ekilde ortaya

kmtr. 4 Bu strateji 1990'l yllarn sonundan itibaren iyice yerleik bir hale gelerek zellikle radikal sol gruplara ve Krt hareketinin siyasi faaliyetlerine ynelmi ve bir "ynetim aleti" haline gelmitir.5 te andan Altnova ve Bayrami'teki rneklerde olduu gibi Krt siyasi hareketine deil de dorudan Krtlere, sadece Krt olduklar iin ynelen lin giriimlerinin egemen glerin strateji ve beklentileriyle ayn derecede uyumlu olduu sylenemez. Krt siyasi hareketinin Krtler zerindeki etkisi ve Krt nfusunun Trkiye corafyasna yaylm olmas gibi etkenler bu tr lin giriimlerinin sadece ortaya kt yerle snrl kalmayp lke leine yaylan bir etnik atmaya dnme riskini de iinde barndrr. Trkiye'de sistemin tarihsel hedefi ise lei ve sonular itibaryla kontrol edilmesi g ve geri dn olamayacak sonulara gebe, bylesine geni lekli bir atma ortam deil, daha ok Krt siyasi hareketinin etkisizletirilmesi olmutur. Bu tr lin giriimlerinin, dierlerinden farkl olarak hemen polisiye mdahaleyle belirli bir doza indirilmeye allmas da bununla ilgilidir. Devlet erknnn Krtler hakknda gerekte ne dndklerinden bamsz olarak Trkiye'de sistemin bir btn olarak byle bir risk almaktan kanma ynnde eilim gsterecei dnlebilir. phesiz Krt gmenlere ynelik bu nefret patlamalar, neoliberal dnemde devlet
4 Murat Paker, "Linin Psiko-Politii: Nedir, Niin, Nasl?", Birikim, say 211, 2006, s.
28-29.

5 Tanl Bora, Medeniyet Kayb: Milliyetilik ve Faizm zerine Yazlar, Birikim Yaynlar,
stanbul, 2006, s. 198.

alan ile toplumsal alan arasndaki snrlarn ortadan kalkarak kendisini devlet yerine koyan bir vatanda tipolojisinin tremesi ile de balantlandrlabilir. 6 te yandan benzer bir meruiyet alannda ortaya ksalar da Krtlere ynelik lin giriimleri ile szgelimi Anadolu'nun muhafazakr bir kentinde sol bildiri datan genlere ynelik lin giriimleri, sistemin stratejileri ile ilikileri asndan birbirinden ayrlrlar. Bildiri datan solcu genler rneinde olduu gibi toplumda marjinallemi saylan ama yine de sistem kart sylemiyle "infial" uyandran siyasal gruplara ynelik lin giriimlerini devlet gleri kaytszlkla ve bir tr onay haliyle seyredebilir ama Krt gmenlere ynelen linlerde olduu gibi sistemin "ayarn" bozacak lin giriimlerine ayn kaytszlkta bakamaz; onu kendi haline brakmayarak ynlendirmeye, sistemle uyumlu bir izgiye ekmeye alacaktr. Bu bakmdan devletin dorudan Krtlere, srf etnik kkenlerinden tr ynelecek bir lini, dier lin vakalarnda sz konusu olduu gibi "milli refleks" olarak karalayp aka onaylamasnn baz yapsal snrlar mevcuttur. Devlet alannn ve anaakm medyann Altnova ve Bayrami'teki olaylar ele alrken kullandklar sylemlere bakldnda bu yapsal snrlar kolaylkla hissedilebilecektir. Mesele, Trkiye toplumunda hem saysal hem de politik anlamda ciddi bir arl olmayan gayrimslim aznlklar veya Trkiye dndaki halklar olduunda, egemen medya
6 Zeynep Gambetti, "Lin Giriimleri, Neoliberalizm ve Gvenlik Devleti", Toplum ve Bilim,
say 29, 2007, s. 7-34.

ve siyasi elit pervasz ve kontrolsz bir milliyeti-rk dil kullanmaktan saknmamtr. 7 Lakin sz konusu, halihazrda fazlasyla politiklemi ve hassaslam bir meselenin parkas olarak Krtler olduunda, bu tr lin vakalar ve saldr olaylar karsndaki bahsettiimiz bu ideolojik hazrszlk hali byk riskler tamaktayd. Altnova ve Bayrami'teki olaylarda ve benzerlerinde nce byk bir tela ve kilitlenme durumunun, daha sonra da "hi olmam sayalm" sessizliinin arkasnda biraz da bu yatmaktadr. Tm bu koular altnda Krt dmanlnn kendisini ilettii birinci kanal olan lin vakalar ve fiziksel saldrlar srecinde, Trkiye'de Krtlerin toplumsal alglanndaki deiimle bir yzleme abas iine girilememesi anlalr hale geliyor. te yandan byle bir yzleme abas ierisine girilseydi bile Trkiye'de Krtlerin toplumsal algdaki yerinin dnmne ynelik salam bir i gry, bu tr galeyanlar merkeze alarak elde etmenin belirli snrllklar ortaya kacakt. Bir tutum olarak Krt dmanl ile bu dmanlk zerinden galeyana gelme arasnda elbette nemli bir ba sz konusudur. Zira iddetin yneldii grubun dmanlatrlmas veya insan dlatrlmas (dehumanisation) kitlesel iddet ve lin eylemlerinin bir nkouludur. Ne var ki, sadece galeyan anna ve mahalline odaklanmak, tek bana onu nceleyen

7 Herkl Millas, "Milli Trk Kimlii ve teki (Yunan)", Tanl Bora (der.), Modern
Trkiye'de Siyas Dnce-Milliyetilik iinde, letiim Yaynlan, stanbul, 2002, s. 193-202; Tanl Bora, Medeniyet Kayb: Milliyetilik ve Faizm zerine Yazlar, Birikim Yaynlar, stanbul, 2006, s. 81-112.

ve daha geni bir zamana yaylm dmanlama srecinin toplumsal zemini ve kaynaklarn anlamakta yetersiz kalabilir. Bununla birlikte dmanlama ile bu dmanlk zerinden saldrya geme, birbirleriyle ilikili olsalar bile farkl nedenselliklerden treyebilirler. Galeyan ve iddet annn dinamikleri, dmanlamann dinamiklerinden zerkleebilir. Bu durumda, hele ki iddeti nceleyen Krtlere ynelik tutum deiiklii zerinde ciddi bir yzlemenin ve dnsel birikimin olmad bir durumda, sadece galeyan hadiseleri zerinden bir btn olarak Krt dmanln anlamaya almak hatal analizlere kap aralayabilir. Dier bir nokta u ki dmanlama sreci fiziksel saldr ve iddet eylemleri evresine ulatnda ve zellikle de bu eylemler karlkl atmaya dntnde, bizzat bu atma srecinin kendisi artk "kart" olunann nasl alglandna hkmetmeye balar. Yani her ne kadar saldr ve atmann zemini dmanlama tarafndan hazrlanm olsa bile "kar karya gelme" bir kez yaandktan sonra "dmanlk" artk sadece bu yaanmla referansla yeniden ina edilebilir ve iddeti nceleyen dinamiklerden bamszlaarak sadece "iddetin yaanml" tarafndan belirlenir hale gelebilir. 8 Ksacas dmanlk iddete bulatnda kkenlerinden (genesis) ksmen koparak ve "otantikliini" yitirerek niteliksel olarak baka trl bir algya
8 Dmanlk algsnn sadece iddet ortamna referansla tretilir hale gelmesi durumu
Bosna Sava'nda ortaya kan bir durumdu. Bkz. Russell Hardin, OneforAll: The Logic of Group Conflict, Princeton University Press, Princeton, 1995, s. 148-149.

dnebilir. te bu noktada sadece "galeyan" ve "iddet" olaynn kendisine ve sonrasna odaklanarak Krt dmanlnn kkenlerini aramak iddete referansla oluturulan yeni dmanlk biimlerini, dmanlamann iddet ncesindeki orijinal biimine eitleme riskini de iinde barndrr. Krtlere ynelik alg deiiminin kendisini gsterdii ikinci kanal, kimi siyasi dergi evrelerinin alenen Krt kart bir rk kampanya dzenleme giriimleriydi. zellikle Trksolu isimli dergi "Krt sorunu yok, Krt istilas var!" gibi balklara sahip yaynlar ile Krt dman rkln aktan ve rgtl olarak seslendirildii bir platform olarak ortaya kt. Krt dmanlnn siyasi bir yayn araclyla bu kadar aleni ekilde seslendiriliyor olmas grlmemi bir olayd ve konuya duyarl evreler, Krt sorununun iyice etrefil hale geldii bir dnemde ortaya kan bu kkrtma karsnda doal olarak dikkatlerini bu dergi zerine evirdiler. Her ne kadar bir dnem zellikle sol kamuoyunda ve kimi akademik almalarda tartma konusu olduysa da 9 buradan, bir alg ve tutum olarak poplerleen Krt dmanlnn toplumsal kaynaklarn anlamaya ynelik sistemli bir aba ortaya kamad. Bunun bir nedeni, tartmalarn "Trkiye'deki Krt algs" deil "sol ve milliyetilik rklk" ilikisi ekseninde yrtlmesiydi. sminden anlalabilecei gibi dergi "sol" bir kimlie sahip olma
9 Bir rnek iin bkz. eniz Sa, "Bir Yazm Hatas: Trk Solu", Toplum ve Bilim, 2007,
say 109, s. 129-149.

iddias tayor ve rk kkrtcln kimi sol sembol ve sylemler zerinden kuruyordu. Trkiye solunun milliyetilik, anti emperyalizm, yurtseverlik ile ilikisi gibi konularn younlukla tartld bir dnemde bu dergide kendisini ifade eden Krt dmanlnn, Trkiye solunda var olduu ne srlen arzalarn bir tezahr veya rnek olay olarak ele alnmas ve milliyetiliin Trkiye solunun karakteristik bir zellii olduunu iddia eden yaklamlar tarafndan bir nevi arpc kant olarak sunulmas, Krt dmanln bal bana toplumsal bir olgu olarak zmlemenin nn tkad. te yandan popler Krt kartln, Trksolu gibi rk dergileri mercek altna alarak anlamaya almann ne derece verimli olaca da ayr bir tartma konusudur. Dergi her ne kadar iindeki yazlarla byk infial uyandrdysa da son derece kk ve siyaseten etkisiz, dar bir evrenin yayndr; ok snrl bir evreye ulamakta ve daha ok internet sitesi zerinden takip edilmektedir. Bu zellikleriyle dergideki yaynlar temel alarak Trkiye'deki sradan yurttan algs hakknda birtakm yarglara ulamaya almak, gereklii temsil etmeyen ar genellemelere kap aralayabilir. Bu elbette Trksolu dergisindeki yaynlarn ve buna ynelik almalarn nemsiz olduu anlamna gelmiyor. Tersine Krt dmanlnn ne kadar marjinal olursa olsun siyasi bir dergide bu kadar kaba ve dorudan ekilde ifade edilebiliyor olmas genel olarak Trkiye toplumundaki deiim, zel olarak da rklk hakknda baz ipular sunabilir. Ne var ki bu ve bunun gibi pek ok ipucunun anlaml bir ekilde deerlendirilebilmesi iin Krt algsnn toplumsal dzeyde nasl bir dnme uradna dair genel bir zmlemeye veya ereveye ihtiya

vardr. Bunun yokluunda, Trksolu dergisindeki malzemenin genel olarak Krt dmanl mevzuunda nereye oturduunu anlamlandrmann zorlamas ve tartmann ekseninin "sol ve milliyetilik" ilikisine doru kaymas doaldr. Krt dmanl kendisini nc olarak, son dnemlerde baz internet sitesi ve forumlarda ounlukla anonim kiilerin yazdklar rk ifadeler zerinden gsterdi. 10 Trkiye'de internet kullanmnn yaygnlamasyla isteyenin herhangi bir konuda fikrini beyan ettii eitli sanal platformlarn ortaya kmas ve bu platformlarn bu fikir beyannn biimi ve ierii konusunda herhangi bir snrlama getirmemesi, Krt dmanlnn ounlukla en kaba ve dorudan halleriyle dolama sokulmasna neden oldu. nternette tehir edilen rk nefret, phesiz Krt dmanlnn toplumsal olarak "doallatn" ve sadece gerek hayatta deil sanal ortamlarda nemli bir yeniden retim kanal bulduunu gstermesi asndan bal bana nemli bir vaka. te yandan ounlukla bir dizi kfr ve hakaretin arka arkaya sralanmasn ieren bu tepki, Krt dmanlnn arkasndaki mant ve bylelikle de ne tr toplumsal ilikiler dolaysyla kkletiini anlamamz salayacak yeterli malzemeyi bize sunamayabilir. Krt dmanlnn internette kendisini sadece "kfr" zerinden deil de birtakm nedenler zerinden ve belirli bir rasyonalite iinde gsterdii rneklerde bile bu sorunu amak pek
10 Irkln ve Krt dmanlnn internetteki grnmlerine dair baz makaleler iin bkz.

Hamza Aktan, "Web Otalarndan Sokaa: Trk Irklnn nternetteki Tezahrleri", Birikim, say 215, 2007, s. 43-48 ve Kvan Esen, "2000'li Yllar Trkiye'si Yeni Irklna Dair Bir Analiz Denemesi", Birikim, say 224, s. 45-59

mmkn olmuyor. Bu aslnda toplumsal ilikilere dair herhangi bir meseleyi, onun internet toplumsallndaki tezahrleri zerinden ve buradaki "grntlere" bal kalarak zmleme giriiminde olan btn aratrmalar iin de geerli olan bir sorundan kaynaklanyor. nternet forumlarnda "anonim ve kamusal ile zel-kiisel olan arasndaki snrlar geirgenletiinden"11 ve bylelikle de Krt dmanlnn znelerinin toplumsal ilikiler a ierisindeki konumu ounlukla belirsizliini koruduundan, bu dmanl toplumsal balamna yerletirmemizi salamaya yetecek verileri tek bana salayamyor. Sonu olarak Krt dmanl son on ylda kendisini bu kanal zerinden gsterirken hem Krt sorunu zerine almalarn devlet-Krtler arasndaki ilikilere odaklanmas hem de bu dmanln su yzne kt "anlarn" tek balarna meselenin toplumsal ilikiler dzlemindeki konumuna dair bir zmleme iin yetersiz kalmas, bylesine nemli bir dnmn sistemli bir analizini mmkn klmad. Kasm 2009'da zmir'de DTP konvoyuna yaplan tal saldrdan sonra Krt dmanl zerine yaplan tartmalarn farkl bir evreye tand sylenebilir. Son on yldr bahsettiimiz kanallar zerinden kendisini zaten gstermekte olan rk tepkisellik, bu olay vesilesiyle hi olmad kadar yaygn bir tartmann konusu oldu. Olayn gerekletii dnemde Trkiye'de, Ergenekon davasyla gndemin merkezine yerleen Kemalizm-ulusalclk tartmalar iyice keskinlemi ve AKP'nin Krt almna dair kutuplama zirve noktasna ulamt. Bu dnemde
11 Tanl Bora, Medeniyet Kayb: Milliyetilik ve Faizm zerine Yazlar s.234.

Trkiye'nin herhangi bir meselesini bu gncel kutuplamann belirleyiciliinin dnda, soukkanl ve nesnel ltlerle deerlendirmek epey zorlamt. DTP'nin talanmas hadisesiyle gndeme gelen rklk ve Krt dmanl meselesi de bu durumdan nasibini ald. Kimi evreler zmir'de meydana gelen olay, ehirde "kltrel" olarak baskn olduunu dndkleri Kemalist-milliyeti-sekler kimliin, Krt dmanl ve rklk eklinde tezahr etmesi olarak akladlar. 12 Bu yaklam, ehrin kendisine ikin bu rkln Krt almna ynelik tahammlszln asl kayna olduunu iaret ediyor ve saldry da bunun aa kt bir moment olarak ele alyordu. Tm bu yorumlar destekleyecek ekilde bu evrelerin yayn organlarnda, saldrganlar arasnda elindeki ta havaya kaldrm sarn, iyi giyimli ve hali-vakti yerinde olduu izlenimini veren bir gen kz figr zellikle ne karld ve zmir'de bahis olunan bu Kemalist rahatszln sembol olarak tehir edildi.13Bu iddialarn karsnda Kemalist-milliyeti cenahn savunma stratejisi, klasik "Trk toplumunda rklk yoktur" tezinin tekrarndan ibaretti. Krt dmanl kendisini lin giriimleri, internet ve basl yayn olmak zere kanaldan gsterdiinde bunun
12 Bu tr deerlendirmelerin en u rneklerinden biri iin bkz. Rasim Ozan Ktahyal,
"Faizmin Bakenti zmir", Tara/, 25 Kasm 2009. zmir'deki meseleleri, bu tr bir keskinliin dnda kalarak soukkanl olarak anlamaya alan baz aratrmaclar da yok deildi. Ece Temelkuran'n Milliyet gazetesi (28-30 Kasm 2009) ve rfan Aktan'n Aktel (22 Mart 2010) dergisi iin yaptklar aratrmalar, zmir'deki olaylar ok boyutlu bir perspektiften sorgulama abasn ieriyor ve deerli veriler sunuyor.

13 Bkz. Taraf, 23 Kasm 2009. Ayn fotoraf pek ok internet haber sitesinde, bu olaylarn
simgesi haline getirilecek younlukta kullanld.

zerinden yaplan deerlendirmelerin baz snrllklar olduundan bahsetmitik. DTP konvoyuna yaplan saldrdan sonra yaplan deerlendirmeler, benzer snrllklarn izi tasa da bunlarn tesine geen kimi arpklklar iinde barndryor. Bu yaklam, lin vakalarnda olduu gibi sadece "olay anna" odaklanmaktan kaynakl bir toplumsal arka plana vakf olamama sorunuyla malul deil. Bunun da tesinde, gremedii veya aratrmad toplumsal arka plan gncel baz siyasi gelimelerin ve kutuplamalarn belirledii bir bilinle "tahayyl" etme ve bu tahayyl de muti gerein tam da kendisiymi gibi sunma gibi bir zaaf ieriyor. zmir'deki olay Krt almna ynelik bir tepki olar sunduktan sonra Trkiye'de veya zmir'de Krt dmanlnn, Krt almna verilen bir reaksiyon olduunu ifade etmek bunun bir rneini tekil ediyor.14 Bu da Krtlerin toplumsal algdaki deiimini gncel bir siyasi gelimeye gsterilen bir tepkiye indirgeyerek bu deiimin ne tr toplumsal sreler ierisinde olutuunu sistemli bir ekilde anlamay olanaksz klyor. DTP konvoyuna ynelik saldr sonrasnda yaplan yorumlar ayn zamanda, internette ortaya kan Krt dmanlnn ele alnnda olduu gibi, failler gerek kimliklerinin, niyetlerinin ve ne tr bir dnce dnyas iinde bunu yaptklarnn tam olarak bilinememesi den kaynakl bir snrllktan muzdarip. Fakat DTP konvoyu sonras yaplan yorumlar, faillerin medyada grlen "ima temelinde onlara bir zihniyet kalb giydirerek ve burada da Krt dmanlna dair kanaat retme giriiminde bulunarak bu snrlla ramen bir yarg retmeye
14 rnek iin Bkz. Taha Akyol, "Almda Tehlike Sinyalleri", Milliyet, 24 Kasm 2009

almas bakmndan, ayn zamanda bir tr arptmay da ieriyor. DTP konvoyuna yaplan saldrnn ve Krt dmanlnn aslnda zmir'deki Kemalist/milliyeti/rk gelenein bir yansmas olduunu syleyen ve buna kant olarak medyada kullanlan grsel malzemeyi ne sren yaklamlar bunu rnekliyor. Bu yaklam, rnein zmirlilerin "trbana" kar gsterdikleri tepkiyle, Krtlere kar gsterdikleri tepkinin kaynanda ayn gelenein olduunu ima ederek Krt dmanlnn kendi tarihsel zgll iinde mstakil bir olgu olarak ele alnmasn engelliyor. Bu kitap, son dnemde zerinde oka durulan ama bahsedilen nedenlerle ciddi bir analize tabi tutulmam Krt dmanl olgusunu sistemli bir ekilde anlamaya ynelik bir ereve sunmay amalyor. Bunu yaparken kendisine k noktas olarak Krt kart hissiyatn fiiliyata gemi grntlerini deil, bir tutum olarak Krt dmanlnn ne tr sylemler zerinden dile dkldn ve nasl bir mantkla hakl karlmaya alldn alyor. Dier bir deyile Krtlerin toplumsal muhayyiledeki yerinde nasl bir dnm yaandn, bizzat Krt kart bir hissiyat tayanlarn zihniyet dnyasn analiz ederek ortaya koymaya alyor. Bu analiz temel olarak 2006 ve 2007 yllar iinde zmir'de yrtlm bir alan almasnda 90 zmirli ile yaplan derinlemesine grmelerden elde edilen malzemeye dayanacak. Aratrma meknnn zmir olmas son dnemde, yukarda bahsettiimiz "zmir'in Kemalistlii ve milliyetilii" zerine tartmalarn da

etkisiyle kitabn ulaaca sonulara dair pein baz beklentiler oluturabilir. Bu noktada kitabn ilerleyen sayfalarnda ulalacak sonularn bir ksmn, bu olas beklentilere bir "cevap" verme adna imdiden sylemek anlaml olabilir. Bu alma, "zmirli" olmaya atfedilen zelliklerle Krt dmanl arasnda zorunlu bir ba kurmuyor. Kitap ayn zamanda Krt kartlnn zmir'de kitlesel bir taban olan ve kendisini Cumhuriyet mitinglerinde da vuran Kemalizm'in iinden kma bir hissiyat olduunu da savunmuyor. Ykselen Krt kart sylemleri, Trkiye'deki milliyeti dalgann yeni bir ykseliine denk dmesi olarak da aklamyor. zmir'de en yaygn ekilde kendisini gsteren AKP kartl ile Krt dmanl arasnda da zorunlu bir iliki kurmuyor. Bu alma Krtlere ynelik artan ayrmc sylem ve tutumlar, zmir'in kendine has kimlii ve kltr ile ilikilendirmek Kemalizm'in veya klasik Trk milliyetiliinin bir yansmas olarak ele almak yerine, bu olguyu zmir'in son yirmi ylda urad toplumsal ve ekonomik dnmde aryor. Buna ek olarak, zmir'de orta snflar arasnda ykselen olumsuz Krt algsnn izini, son yirmi ylda neoliberalizm ve zorunlu g srelerinin etkisi altnda kkl bir dnme urayan kentsel toplumsal yaamn iinde ve deien snf ilikilerinde bulmaya alyor. Krt kart hissiyata tarihsel olarak zgl bir toplumsal olgu muamelesi yaparak onun ortaya knn arkasndaki toplumsal sreleri aydnlatmay amalyor. Kitap bu yaklamyla sadece zmir lei ile snrl kalmayp Trkiye'nin son yirmi ylda yaad toplumsal dnm anlama abasn da ieriyor.

BRNC BLM zmir'de Tanyarak Dlamann Alan zmir'de yaayan geni bir kesimin, bu ehre kar youn bir sahiplenme hissiyat iinde olduu ve burada yaamay bir ayrcalk ve gurur vesilesi olarak grd bir gerek. zellikle son dnemlerde kimi dergi ve gazete yazlarna da yansyan bu "muhabbetin" tipik bir kendilik bilincinden veya hemerilik dayanmasndan ibaret olmadn belirtmek gerekir. zmir, sevenleri iin salt orada doulduu veya yaand iin ya da kimi doal gzelliklere veya ekonomik olanaklara sahip olduu iin deil, kltrel ve politik olarak ayrks bir pozisyonu sembolize ettii iin de deerlidir. 15 Trkiye'deki modernleme srecinin ve zellikle "sekler" yaam biiminin en fazla iselletirildii metropollerden birisi olmasna gndermede bulunularak Trkiye'nin "modern" ve "aydnlk" yz olduu iddias, zmir'in Trkiye'deki
15 Neslihan Demirta-Milz, "Neoliberal Zamanlarda izmir ve zmirlilik Tahayylleri", Deniz
Yldrm ve Evren Haspolat (der.), Deien zmir'i Anlamak iinde, Phoenix, Ankara, 2010, s. 404-405.

ayrksl fikrinin inasnda en sk kullanlan sylemlerden biridir.16 Bu "modernlik" vurgusu, Kurtulu Sava'nn igalci Yunanllarn zmir'de deniz dklmesi ile nihayetlendiini anlatan tarih kurgusunun salad takviyeyle milliyeti bir ton da kazanr.17 Buna gre zmir hem Trklemenin hem de modernlemenin e zamanl ve birbirine uyumlu yryebileceinin kant ve baarl bir rneidir. Bu sylem uyarnca, zmir'i ayrks klan ve modernlemeyi zmir kadar zmseyemedii dnlen dier ehirler iin "rnek" haline getiren budur. zmir'in bir yandan "Yunanllarn denize dkld" yer olmas zerinden gzellenmesi ile dier yandan ehre atfedilen "gvur zmir nitelemesinin bir gurur kayna ve ayrcalk gstergesi olarak zmsenmesi arasnda bir eliki varm gibi gzkebilir. Lakin "gvurlua" biilen gncel ieriin "yabancla" deil "sekler" yaam biimine denk dt dnldnde bu sahiplenmenin bugnk asl anlam aa kar. Her ne kadar "gvur zmir" Osmanl dneminde ehrin o dnemki etnik ve dinsel "kozmopolitliine" gndermede bulunan bir ifade

16 Ylmaz zdil ve Hikmet etinkaya gibi pek ok ke yazarnn makalelerinde

vurgulanan bu sylem, ayn zamanda zmir kentinin tantld kimi kaynak eserlere de sinmi durumdadr. rnek iin bkz. akir rs, Sesler Yzler Sokaklar, zmir Bykehir Belediyesi yaynlar, zmir, 2011. s. vii.

17 Reat Kasaba, "zmir 1922: A Port City Unravels", C.A. Bayly ve Leila Faw; (der.),
Modernity and Culture: From the Mediterranian to the Indian Ocea 2002, s. 207-208.

olarak ortaya ktysa da 18 gnmzde "etnik oulculuu" deil muhafazakr ve slami yaam tarznn, dier metropollerden farkl olarak, zmir'in toplumsal hayatna rengini tam olarak alamamas durumunu ineler. Bu bakmdan "seklerlii" iaret ettii lde "gvur zmir" nitelemesinin zmir'e bir ayrkslk ve ayrcalk atfeden evreler tarafndan sahiplenilmesi anlalr bir durumdur. zmir'e duyulan bu hayranla uzun bir sredir bir "kaygnn" elik ettiini, daha dorusu bu hayranln artk kayg bir ruh hali zerinden dile getirildiini syleyebiliriz. Trkiye'nin pek ok byk ehri iin dile getirilen "nerede o eski" szlanmas, zmir iin de youn bir ekilde dillendirilmektedir. Fakat zmir'in sahiplenilme biiminin yukarda bahsettiimiz farkll, ona yneltilen nostaljik endienin niteliini de ayrkslatrr. zmir'i sahiplenenler iin zmir'de yitip gitmekte olan, sadece ehrin kimi otantik zellikleri deildir. Son yllarda yaanlan srelerle birlikte zmir'in sembolize ettii "laiklik", "modernlik" ve "Batllk" gibi deerlerin anmakta olduu dile getirilir. zmir'in bu deerlerin Trkiye'deki "kalesi" olduuna dair kanaatin varlnda artk

18 Leyla Neyzi, "Remembering Smyrna: izmir Shared History Shared Trauma History and
Memory,Cilt 20, say2, 2008, s. 110

kayglanlan ve nostaljisi yaplan, zmir zerinden bir btn olarak Trkiye'nin kendisidir.19 2006 ylnda zmir'e, son yirmi yldaki g srelerinin toplumsal yaama etkisini incelemek zere geldiimde ehre ynelik bu bahsettiim kayg halinin pek ok insan tarafndan, Krtler zerinden dile getirildiini gzlemlemek zor olmad. Zira ehre ynelen byk Krt gnn zmir'in yaad pek ok skntnn ba msebbibi olduuna dair ifadeleri, gndelik hayatn hemen her alannda iitmek mmkn oluyordu. ehrin tarihi boyunca glerle byd ve nfusunun byk ounluunu "dardan" gelenlerin oluturduu dnldnde, bu tepkinin sadece ge veya nfus artna yneltildiini sylemek mmkn deil. Bu rahatszl dile getirenler iin temel sorun, gelenlerin ekseriyetle Krt olmas ve geldikten sonra da Krt kalmasyd. "Krtlk" bu anlaya gre salt etnik bir farkll ifade ettii iin deil "cahillik", "haksz kazanla geinme", "blclk", "ehir hayatn mahvetme" ve "gelip zmir'i igal etme" gibi klieleri temsil ettii iin bir sorundu. Yani Krtleri hedef alan dlayc sylem, sadece "farkl" veya "teki" olana gsterilen bir reaksiyondan ibaret deildi.

19 Deniz Yldrm ve Evren Haspolat, "Bir Liman Kentinin Siyasal Dnmnn

Ekonomi-Politik Fay Hatlar", Deniz Yldrm ve Evren Haspolat (der.), Deien zmir'i Anlamak iinde, Phoenix, Ankara, 2010, s. 312-313.

Krtler salt Trk olmadklar iin deil "eitimlilik ve kltrllk", "dzgn ilerde alma" ve "ehir hayatna uyum salama" gibi fetilerin zddn temsil eden bir toplumsal varolua sahip olduklarna inanld iin de deersizletiriliyorlard. Yllardr Krt kimliinin yadsnd bir lkede byle bir Krt algsnn, ehrin gndelik hayatnda kendisini bu kadar ak ve yaygn bir ekilde ifade etmesi yeni bir duruma tekabl ediyordu. stelik en sradan sohbetlere malzeme olan byle bir Krtlk tasavvurunun ne ana akm medyada ne de devlet kademelerinde bir benzerinin bulunmamas da dikkat ekiciydi. (u haliyle tartmal gelebilecek bu gzlemi, kitabn ilerleyen blmlerinde amlayacam). Bu zellikleriyle ziyadesiyle etrefilli ve Trkiye siyaseti asndan da kritik olan bu meseleye ciddi bir ekilde eilmek ve zerinde aratrma mesaisi harcamak gerekiyordu. Kitabn giri blmnde bahsettiim snrllklardan tr imdiye kadar Trkiye'de Krtlerin toplumsal algdaki yerine dair yeterli bilgi birikiminin bulunmad bir durumda, konuya azami bir ihtiyatla yaklamak elzemdi. Tm bu olgular gz nne alarak zmir'de, 2006 ylnn ikinci yarsnda doktora tezimi yazmak iin baladm alan almasn bu konuya odakladm. ncelikle Krtlere ynelen dlayc sylemin temel yaptalarn ortaya koymak ve ne tr bir mantk zerine bina edildiini anlamak gerekiyordu. Bunun iin bu Krt kart sylemin tayclaryla derinlemesine grmeler yapmak en elverili teknik olarak gzkt. te yandan her ne kadar Krt kart sylem ehirdeki gndelik hayat ilikilerinde kendisini alenen gsteren bir eilim olsa da, bu derinlemesine grmelerin kimlerle ve

nerede yaplabilecei, bu grmelerden elde edilen verilere nasl muamele edilecei gibi sorular, daha aratrmann banda kendisini dayatt. Rfat Bali Tarz- Hayattan Life Style'a isimli kapsaml almasnda stanbul'daki zenginlerin 1980 ve 1990'l yllarda ehrin yoksul halkna ve gmenlerine ynelttii horlamadan ve sembolik iddetten ayrntl ekilde bahseder. 20 Aratrmamn ilk safhalarnda zmir'de rastladm Krt kart hissiyatn bu klasik elitist-burjuva bak asnn 2000'lerdeki bir trevi olabileceini dnmtm. Bu dnceyle ilk grmelerimi yapmak zere zmir'in zengin kesiminin yaad muhitlerden Maviehir'e ynelme giriiminde bulundum. Maviehir, ehirden nispeten uzak konumu, giri-knn kontrol altnda olmas, sakinlerinin gndelik ihtiyalarn karlayabilecek alveri ve elence merkezlerini barndrmasyla zmir'de varlkl kesimlerin yaad meknsal olarak ayrm gvenlikli sitelerin, bir burjuva topyasnn (suburbia)21 belki de ilk rneklerinden birisi. almann ilk safhalarnda burada yrttm aratrma, varsaymlarm dorulamaktan uzakt. Her ne kadar Maviehir'de yaayan zengin kesim Bali'nin bahsettii
20 Rfat Bali, Tarz- Hayattan Life Style'a, letiim, istanbul, 2002. 21 Robert Fishman, "Bourgeois Utopias: Visions of Suburbia", Susan Fainstain ve
Scott Campbell (der.), Readings in Urban Theory, Blackwell, Cambridge, 1996, s. 23-61. Gvenlikli sitelerin bir "topya" olarak pazarlanmasna stanbul'dan bir rnek olarak bkz. Hatice Kurtulu, "Bir topya Olarak Baheehir", Hatice Kurtulu (der.), istanbul'da Kentsel Ayrma: Meknsal Dnmde Farkl Boyutlar iinde, Balam, stanbul

sekinci sylemleri byk lde tayor olsa da burada bir aratrma nesnesine dntrlebilecek dzeyde ve btnlkte bir Krt kart hissiyatn izlerine rastlayamadm. Burada yaptm "keif mahiyetindeki grmelerde genel olarak zmir'in son yirmi ylndaki dnmnden ve zel olarak da gten ve kalabalklamadan duyulan bir rahatszlk sz konusu ise de bu rahatszln kayna olarak illa ki Krtler tehis edilmiyordu. ehrin iindeki toplumsal hayattaki snfsal ve meknsal paralanma onlar pek ilgilendirmedii gibi buradaki yaamn ve dnmn net bir bilgisine de sahip deildiler. ehrin merkezi, yani Maviehir'in dars, ierdii herhangi bir unsurdan tr deil bir btn olarak ve tek bana gerginliin, kalabaln, kaosun ve stresin hkim olduu bir yerdi. 22 Dars herhangi bir etnik veya snfsal paralanmann farkna varlamayaca bir homojenlikte tasavvur ediliyordu. Onlar artk ayr bir kent ve cemaat olarak algladklar Maviehir sayesinde kendilerini bu darsnn kemekeinden kurtarmay baarmlar ve bunun karln da yksek kira veya ev sahiplii bedelleriyle dyorlard. Hal byleyken bekledikleri ey, darsnn ieriye mmkn olduunca
8

22 Maviehir'de yaayanlarn syleminde bir kalp olarak ortaya kan ehir merkezinin eytanlatrlmas aslnda Trkiye'nin dier byk ehirlerindeki gvenlikli sitelerin geliiminde ve pazarlanmasnda merkez bir sylem olarak ne kar. stanbul'dan birka rnek iin bkz. Jean-Franois Perouse ve A. Didem Dan, "Zenginliin Meknda Yeni Yansmalan: stanbul'da Gvenlikli Siteler", Toplum ve Bilim, say 104, 2005, s. 100. Ayrca bkz. alar Keyder, "Enformel Konut Piyasasndan Kresel Konut Piyasasna", alar Keyder (der.), stanbul: Kresel ile Yerel Arasnda, ev. Sungur Savran, Metis, stanbul, 2009, s. 186.

szmamas ve ierisinin zerkliinin mmkn olduunca geniletilmesiydi. rnein Maviehir gibi 30.000 kiinin yaad bir yerde postanenin olmamas ve postayla ii olanlarn "darya" kmak zorunda kalmas rahatszlk vericiydi. zellikle uzun sredir Maviehir'de yaayanlarda grdm bu nitelikteki alglamalar burada yaayanlarn, kendilerini sadece meknsal olarak deil aidiyet hissiyatlar asndan da zmir'den yalttklarn gsteriyordu. Tm bunlar dnldnde, zmir'deki Krt algsn aratrmak iin Maviehir'in neden uygun bir balang noktas olmad anlalyor. Trkiye'nin pek ok kentinde olduu gibi23 zmir'de de zengin kesimlerin zellikle 1990'larm bandan itibaren ehrin eperlerindeki lks sitelere ynelmesi, bunlar ehir merkezlerindeki apartmanlarda veya gecekondularda yaayan emekilerden meknsal olarak uzaklatrd. Daha da nemlisi bu kesimlerin snfsal konumlarna ve "kltrel" beklentilerine uyan gndelik hayat alanlarnn ve tketim merkezlerinin oalmas, halihazrdaki snfsal ayrmay bir kapanmaya, kopmaya ve temasszla dntrd.24 1990'larda younlaan Krt gyle hemen hemen ayn dneme denk den, zenginlerin kendilerini ehirden tedricen yaltma sreci bunlarn g sreciyle beraber ehirdeki dnmlere tanklk etme ve bu
23 Sencer Ayata, "The New Middle Class and Joys of Suburbia", Deniz Kandiyoti ve
Aye Saktanber (der.), Fragments of Culture: Everyday of Modern Turkey, I.B Tauris, Londra, 2006, s.26

24

Jean Franois Perouse ve Didem Dan, Yansmalar:stanbul'da Gvenlikli Siteler", s.113-115

"Zenginliin

Meknda

Yeni

dnmleri deneyimleme kanallarn kapatt. ehrin bu tabakas iin bugn bir Krt yoksuluna "demeden" yaamn idame ettirebilmenin mmkn olmas, burada neden btnlkl bir Krt algsnn oluamadn da byk lde aklyor. Maviehir'de edindiim bu deneyimin ardndan zmir'deki Krt algsn inceleyebileceimi dndm dier bir alan olarak milliyeti baz dernek, parti ve oluumlara ynelme ihtiyac duydum. O dnem henz Cumhuriyet mitingleri gereklememiti ama Kemalist milliyetiliin bu ehirdeki ideolojik hkimiyeti ve Krt meselesinde gsterilen klasik milliyeti tepkilerin younluu, kendisini byk bir mitingle gstermeye gerek duymayacak lde netti. ehirdeki Krt kart hissiyatn gittike younlaan bu Kemalist milliyetilikle ilikili olabilecei dncesiyle Maviehir'den sonra Atatrk Dnce Dernekleri yelerine yneldim. Konutuum deiik ubelerden sekiz ADD yesinin grleri, ehirdeki Krt kart algnn aratrmasna balanacak meknn buralar olmadn gstermeye yetti. Bu grmelerde ADD yeleri konu aldnda Krtlerin aslnda TC vatandal temelinde Trklnden Trk-Krt kardeliine kadar uzanan geni bir klasik sylemler dizgesini temel alarak konuuyorlar fakat, ehrin gndelik hayatnda grlen ak Krt kartlna meyil gstermiyorlard. Bunda phesiz, konutuum kiilerin kurumsal ballklarndan kaynakl bir siyaseten doruculuu (political correctness) gzetmelerinin pay olabilir. Fakat

bundan da nemlisi, buralarda ak ve net bir Krt dman syleme rastlanmamasnn arkasnda, konuanlarn Kemalizm'in Krtleri hl "mstakbel Trk" 25 olarak grmeye devam eden asimilasyoncu mantn referans almas yatyor. Kemalizm'in rk milliyetilikle akrabalna dair zellikle son dnemlerde yaygnlaan kanaati benimseyenler asndan bu iddiann artc bulunabileceinin farkndaym. Bu noktay kitabn ilerleyen blmlerinde daha da amlayacam, fakat imdilik unu belirtmekle yetineyim: Konuan baskn olarak klasik "Kemalizm" olduunda, duyulan ak Krt dman bir rklk deil asimilasyonculuk; dmanlatrlan da bir etnik grup olarak Krtler deil "d gler" veya Krt siyasi hareketi olacaktr. Aratrmamn balarnda Krt kart sylemin esasen nerede kklendiine dair iine girdiim bu aray bana unu retti: Kentsel hayatn iinde rahatlkla iitilebilen Krt kart hissiyat st snflarn elitist dnya alglaynn basit bir taklidi deildi; kentte younlat dnlen Kemalist ideolojiden dn alnm sylemler zerinde de ykselmiyordu. O zaman nereden kaynaklandn grmek iin daha nceki okumalarn zerine kurulmu birtakm ngrlerin zerine gitmek yerine, Krt kart sylemin bizzat tayclarna ulamak ve onlar dinlemek gerekiyordu. Genellikle "tandklarn tandklar" ile zaman zaman da kahvehanelerden, kk esnaf kesiminden, kadn gnlerinden, muhtarlklara gelip gidenlerden rastgele seilmi kiilerle yaptm pek ok
25 Mesut Yeen, Mstakbel Trk'ten Szde Vatandaa, letiim, stanbul, 2006.

n grme sonrasnda Krt kartlnn hem younluk hem de ierik itibaryla ok deikenlik arz eden bir hissiyat olduu gze arpyordu. te yandan bu hissiyat zellikle Krt gmenlerin mahallelerine meknsal olarak grece yakn oturan, bu almada "orta snf kategorisi iinde deerlendireceim kesim ierisinde bir tipoloji ina etmeyi mmkn klacak dzeyde birtakm ortak sylem kalplar ve rasyonelletirme biimleri zerine bina ediliyordu. Gzlemlediim bu sylem ortakl beni aratrmamn ilerleyen safhalarnda sadece bu "orta snf zellii gsteren kesimlere younlamaya itti ve aratrma, neticede bu kiilerle yaplm 90 derinlemesine grme ile noktaland. Krt kartl bu kesim ierisinde sosyolojik bir aratrma nesnesi olarak ina etmeye ve sorunsallatrmaya uygun, zgl ve btnlkl bir biim arz ediyordu.

zmirli orta snf Krt kartlnn bu zgl biimini tarif etmeden nce "orta snf kavramyla neyin kastedildiini amam gerekiyor. Hele ki "orta snf olma durumunun katlmclar tarif eden zelliklerden biri olmann tesinde, daha sonra da aa kaca gibi, onlarn Krtlere dair

bak asnn zemininin inasnda rol oynayan kurucu bir etken olma statsn tad dnldnde, bu netletirme zellikle nemli. Orta snf konumu bu almada retim sreleri ierisinde zgl bir konum igal eden bal bana geni toplumsal bir snf temsil etmekten ziyade, geni anlamyla emeki snf veya ii snfnn belirli bir tabakasn iaret ediyor. Buna gre orta snf, ii snfnn (bu kategoriyi emek gcn satarak hayatn idame ettiren tm kesimleri kapsayacak genilikteki Marksist erevede dndmzde) 26 formel bir i sektrnde, ounluu memur olarak alan, dzenli bir gelire sahip, devletin sosyal haklarndan istifade eden, byk ounluu oturduu evin sahibi olan, fakat te yandan emek gcn satarak elde ettiinin dnda baka bir gelir kaynana sahip olmayan tabakasn iaret ediyor. Bununla "orta snfn", kapsam ekonomik gelir gibi nesnel bir kesinlie sahip nicel bir lt tarafndan belirlenen bir kategoriyi ifade ettii anlam kmamal. Yukarda anlatlan zellikleriyle orta snf bu almada, bir yandan kentteki Krt gmenlerin yoksulluuna, dier yandan kentin eperlerindeki korunakl sitelerde ikamet eden kesimlerin zenginliine mesafesi uyarnca ilikisel olarak tanmlanm bir konuma denk dyor. yle ki, bu kesim formel bir i sektrnde dzenli bir gelire sahip olarak almas asndan daha ok isizlie veya gvencesiz, ar enformel i srelerine itilmi kentsel "yeni yoksulluun" 27 temsilcisi Krt
26 Karl Marx, Kapital, cilt 1, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, Ankara, 1965.

27 Yeni yoksulluk kavramnn Trkiye balamndaki kullanm iin bkz. Nee zgen,
"Kentte Yeni Yoksulluk ve p nsanlar", Toplum ve Bilim, say 89 2001, s. 88-101 ve Sevilay Kaygalak, "Yeni Kentsel Yoksulluk: G ve Yoksulluun Meknsal Younlamas", Praksis, say 2, 2002, s. 124-172.

gmenlerden ok daha yksek hayat standartlaryla ve buna elik eden tketim olanaklaryla onlarn epey "stnde" yer alrken, sadece bu formel sektrdeki satt emek-gcne baml olmas asndan da yksek tketim kapasitesine ve konforlu, gvenli bir yaam imknna ve lks bir konutta oturma ansna erimi zengin st snflarn ok daha "altnda" bulunuyor. Ksacas bu "orta snf anlay, grmecilerin toplumsal yaamlarna, kent meknyla kurduklar ilikiye ve tketim pratiklerine yansyan ara bir konumu ifade etmek iin kullanlan ilikisel ve operasyonel bir kavramlatrma olarak grlmeli. "Orta snf nitelemesi, snf kategorilerini toplumsal retim ilikilerinin yapsndan treten Marksist sosyolojiye yabanc bir kavram olmakla birlikte,28 temel olarak blm

28 Orta snf kavram Marx'in kapitalizm zmlemelerinde deiken bir ierik ve nesnel
olarak neye tekabl ettii tam belirtilmemi amorf bir kategoriye dent der (Bertell Oilman, "Marx's Use of Class", American Journal of Sociology, cilt 73, say 5, 1968, s. 573-580). Komnist Manifestoda sklkla kullanlan kavran ni bir ierie sahiptir (Karl Marx ve Friedrich Engels, Komnist Parti Manifestosu, Sol Yaynlan, Ankara, 1997). te yandan Manifestodaki bu kullanm sadece ortak bir gelir dzeyi ya da yaam tarzna sahip insanlarn oluturduu bir tabakaya deil, kapitalizmin geliimiyle birlikte sanayi burjuvazisi tarafndan tedricen ortadan kalkacak (ya da proleterleecek) olmalar noktasnda ayn "kadere" sahip iktisadi faaliyet sahiplerine tekabl eder. Bu noktada yine Marksistlerin mracaat ettii "kk burjuva" kavramna yakn olduu sylenebilir. Baka bir yerde ise Marx, orta snf kavramn emekiler ile burjuvalar ve toprak sahipleri arasnda bir yerde konumlanan ve asl grevi burjuvazinin hkimiyetini pekitirmek olan maal toplumsal grubu nitelemek iin kullanr (Karl Marx, Thories of Surplus Value, cilt 2, ev. S. Ryazanskaya, Moskova, Progress Publis-hers, 1968, s. 573). Komnist Manifesto'dakinin tersine burada "orta snf hzla bymektedir ve anlald kadaryla devlet grevlilerini ya da memurlar iine almaktadr. Buradaki kullanm orta snfn bu almadaki anlamna yaknm gibi gzkse de yine de Marx'n bu kavrama ykledii farkl ierikler, Marx'a

ilikilerine odaklanan Marksizm dndaki toplumsal eitsizlik teorilerinde de olduka deiken ve mulak bir kapsama sahip olmutur. 29 Bu almada kavramn tekabl ettii kesimin geni tanmyla ii snfnn belirli bir tabakasn iaret ettiini zellikle vurgulamamn nedeni, kavramn sorunlu yapsndan ortaya kabilecek bu almaya dnk kimi kafa karklklarn gidermeye almak.

referansla bir orta snf kategorisi ina etmeyi gletirmektedir. te yandan Marx'tan etkilenen kimi aratrmac ve sosyologlar, orta snf geni anlamyla ii snfnn iinde ama sanayi proletaryasnn dnda yer alan ama snfn geri kalanna nazaran belirli "ayrcalklara" sahip bir tabakay nitelemekte kullanrlar. rnein Anthony Giddens bir almasnda orta snf Bat'daki refah devletinin sunduu sosyal gvenlik imknlarndan yararlanan alan kesimi niteleyecek ekilde ele alr (Anthony Giddens, Bey on Left and Right: The Future of Radical Politics, Polity Press, Cambridge, 1994, s. 149). Benzer bir kullanm Boris Kagarlitsky'de de mevcuttur (Boris Kagarlitsky, The Revoit of the Middle Class, Transnational Institute, Amsterdam, 2006, s. 3) Bir baka kitabnda ise bu kez Giddens orta snf, eitimli beyaz yakal iileri iaret edecek ekilde dolama sokar (Anthony Giddens, Sociology, Polity Press, Cambridge, 2006, s. 313-314). Orta snfn beyaz yakal alanlar iaret edecek tarzda kullanld ilk Marksist almalardan biri iin ayrca bkz. Nicholas Abercrombie ve John Urry, Capital, Labour and Middle Classes, George Allen & Unwin, Londra, Boston, 1983). te yandan Abercrombie ve Urry'nin kitabnda ii snf, sanayi proletaryas ile snrlandrlacak dzeyde dar kapsaml olarak ele alndndan, eitimli beyaz yakal alanlar bu dar kapsaml ii snfnn dnda dnlr ve ii snf ile kapitalist snf arasnda bir yerde konumlandrlr. 15 Wallace Clment ve John Myles, Relations of Ruling: Class and Gender in Post-ndustrial Societies. McGill University Press, Montreal, 1994, s.6

29 Clement, Wallace ve John Myles. Relations of Ruling: Class and Gender in Post-Industrial Societies, McGill University Press, Montreal, 1994.

Bu zellikleriyle "orta snf nitelemesini yaparak sorunlu bir alana girdiimin farkndaym. te yandan byle bir eyi gze almamn nedeni, kavrama hem akademik hem de popler dzeyde genel olarak biilen kapsamn, almada tarif edilen kesimin pek ok zelliklerini iermesi ve bu durumun aratrmann argmanlarnn iletiimini kolaylatrmasdr. Bu bakmdan bu almada orta snfn bal bana bir toplumsal snfa denk dmekten ziyade operasyonel ve ilikisel olarak tanmlanm, geni anlamyla ii snf ierisindeki bir kategori ve bir tabaka olduunu bir kez daha vurgulamak gerekiyor Orta snf yurttalar yukarda bahsedilen konumlaryla kent hayat ierisinde Krt gmenlerle zgl bir meknsal ve toplumsal iliki biimine dahil olmulardr. Bunlar bir yandan sahip olduklar kimi ekonomik olanaklar sayesinde Krt gmenlerin younlat Kadifekale gibi kent merkezine yakn eski gecekondu ve knt alanlarnn dnda konumlanrken, dier yandan bu ekonomik kaynaklarn snrll onlar bu alanlarn yakn evresinden uzaklatramam, Maviehir gibi kent merkezinden ksmen yaltk "kapal cemaatlere" veya konforlu sitelere dhil olmalarn olanaksz hale getirmitir. te bu Krt gecekondularnn iinde olmama fakat evresinde olma hali, orta snf kent ierisindeki hem etnik hem de ekonomik temelli paralanmann tan haline getirerek kentte yaltk bir Krt cemaatinin varl konusundaki farkndalklarn, kent merkezindeki hayattan ve bahsedilen paralanmadan grece yaltk yaayan varlkl kesimlere gre, daha gl klmtr. Bunun da

tesinde bu konum Krt gmenlerin ikamet ettikleri mekndan kp Konak, Alsancak gibi enformel i srelerine dahil olduklar alanlarda orta snflar iin gndelik hayatta daha "grnr" olmalarn salayan bir faktrdr. Gndelik hayatlarnn nemli bir ksmn ehre uzak, kendi gvenli sitelerinde srdrebilme ansn elinde tutan zengin kesimler iin ise Krt gmenlere "demeden" yaamak daha mmkndr. Ne var ki, orta snfn gndelik hayattaki Krt gmenlerle ilikilerinin, ounlukla yzeysel karlamalardan ibaret olduunu da belirtmek gerekir. Nihayetinde orta snf, Krt gmenlere meknsal olarak grece yakn olsa da onlarn ikamet ettikleri knt alanlarnn "ierisinde" deildir. Grdkleri Krtler midyecilik, iportaclk, pazarclk gibi belirli enformel i srelerinde faaliyet gsterdikleri halleriyle "Krtlerdir". Bu noktada, bu yzeysel ilikilerin mmkn klnmasnda orta snf olmann kent iindeki, sadece meknsal deil sosyo-ekonomik izdmlerinin de payn vurgulamak gerekir. Orta snflar sadece ikamet ettikleri meknn konumu itibaryla deil, gndelik hayat sosyo-ekonomik kayglar uyarnca dzenleme biimleriyle de Krt gmenlerle birtakm ortak yaam alanlarnda bulumak ve karlamak durumundadrlar. Bir belediye otobsnde, bir dolmuta bir orta snf mensubunun Krte konuan bir grup gmeni iitmesini mmkn klan ey nihayetinde onun ehir ii ulam masraflarndan tasarruf etme eilimidir. Keza ak meyve, sebze, elbise pazarlarnda orta snf Krt iportaclarla buluturan da temelde ayn eilimdir. Says oaltla-

bilecek bu tr rnekler, bir yandan Krt gmenlerin "darsnda" konumlanrken bir yandan da onlarn varlnn aka farknda olmann ve bunu deneyimlemenin mmkn olmasnda ve buradan treyen zgl ilikide snfsalln nemine iaret etmektedir. Yukarda tanmladm ekliyle orta snf kapsamna uyan, derinlemesine grme yaptm bu 90 kiilik grup, kadn-erkek says birbirine yakn olan, yalar 30 ile 70 arasnda deien, uzun sredir zmir'de yaayan ve kendisini zmirli hissettiini syleyen kiilerden oluuyor. Kendisini zmirli olarak gren bu grmecilerin nemli bir ksmnn (32 kiinin) doum yeri zmir deil. Uzun bir sre nce (en az 18 yl) nce zmir'e gelmi ve burada yaamaya balam kiileri de ihtiva ediyor bu grup. Burada Krt dman bir sylemin taycs olan 90 kiiyi "Trklk" zerinden tanmlamadm dikkati ekmi olmal. Bu durumu iki nedeni olduu sylenebilir. Birincisi; grme yaptm bu doksan kiiden on biri kendilerini, etnik olarak tarif etmekten kanarak, sadece bir "Trkiye Cumhuriyeti vatanda" olarak grdklerini ifade ettiler. Bunu syleyenleri arasnda etnik kken itibaryla Laz, erke, Arnavut ve Bonak olduunu ifade edenler kt. lgintir ki bunlarn arasndan iki kii, etnik olarak Krt kimliine sahip olduunu ama bu etnik kimliin kendisi iin nemli olmadn, gndelik hayatta Krte konumadn ifade etti. Orta snf grmeciler iin "Trk" tanmlamasn kullanmamamn dier bir nedeni ise daha ok, almann epistemolojik pozisyonuyla ilikili. Bu alma grmecilerdeki Krt algsn literatrde hkim olan "etnik gruplar aras

ilikiler"da "etnik atma" erevelerinden ele almyor. almann ilerleyen blmlerinde aa kaca gibi Krt gmeni re ynelik olumsuz algy daha ok bir etnikletirme sre olarak gryor ve bu etnikletirme srecini kentsel toplumsal ilikiler balamnda aklyor. Bu noktada bu etnikletirme sreci iinde orta snflarda ortaya kan Krt algs, btnlkl ve yerleik bir "Trk pozisyonu" temsil etmekte ziyade zmirli orta snfn kentteki zgl meknsal ve toplumsal konumunun/ilikilerinin izini tayor. Bu bakmda 90 grmecide birtakm ortak sylemler zerinden kendisini gsteren Krt dmanl, Trkln sylemsel kuruluunun asli bir esini veya Trk ulusal kimliinin bir tezahrn deil, "zmirli orta snfta" ortaya kan bir eitimi temsil ediyor. Bu kiilerle yaptm grmeler ncelikle katlmclarn "imdiki zmir ile ocukluklarndaki ya da genliklerindeki zmir'i" karlatrmalarn isteyen standart bir soru ile balyor ve daha sonra bu soruya verilen yantn ieriine gre ucu ak baka trl sorularla devam ederek kimi zaman bir sohbet havasn alyordu. Bu "al" sorusunun, grmelerden alnan verimi pek ok adan artrdn dnyorum. ncelikle bu soru grmecilerin gemii ve bugnk konumlaryla ilgili bilgileri ieren yantlarla karland iin her bir grmecinin biyografisi ile ilgili ipular salyor ve bu da grmenin sonraki safhalarnda soracam sorularn bu biyografiye uygun olarak oluturulmasn mmkn klyordu. Grmeye bu soru ile balamak ayn zamanda katlmclarn Krt algsn, bu soruya verdikleri yantla

daha batan yakalamay mmkn klyordu. Krtlere ynelik genel bir honutsuzluk besleyenler daha bu ilk sorudan, zmir'in yeni halinde olumsuzluk addettikleri baz eylerin sorumlularndan biri olarak Krtleri iaret ediyorlard. Bu soruda byle bir hissiyat dile getirmeyenlerin pek ouyla grme ksa bir sre devam ettirilerek sonlandrld. Zira bu sorunun cevabnda Krtlerden sz amayanlara, sonrasnda dorudan Krtlerin ehirdeki varlyla ilgili sorular ynelttiimde pek ou ehirde Krtlere ynelik genel bir antipatinin varlnn farknda olduklarn, fakat kendilerinin bu antipatiyi onaylamadklarn sylediler. Bu yzden bu sorunun yantnda belirgin bir dmanlk hissiyat sergilemeyenlerin pek ou bu aratrmaya kaynaklk edecek 90 kii arasnda yer almad. Ksacas soru ayn zamanda, orta snf iinde Krt dman sylemin tayclarn "seme" ve bu 90 kiilik grubu oluturma ans tand.

Tanyarak dlama kavram Bu 90 kii ile yaptm derinlemesine grmelerde aa kan Krt kart hissiyat, bireyler arasnda gsterdii eitlilii ve younluk farkllklarna ramen, belirli bir tipoloji oluturacak dzeyde baz ortak sylem, sembol ve rasyoneller zerine kuruluyordu. Bu durum, zmirli orta snf iinde grlen Krt dmanlnn bir tipolojisini oluturmay, onu somut bir aratrma nesnesi olarak kurmay ve kavramlatrmay mmkn kld. Aratrmann sonraki safhalarnda gr melerden elde

edilen malzemeden yola karak zmirli orta snftaki Krt algsn, "tanyarak dlama" olarak kavramlatrdm. Grmecilerin anlatlarndaki ortak zellik, byle bir kavramlatrmaya temel oluturdu. Birincisi, "Krtleri" Trk milletinin bir paras olarak gren "tanmama" zerine kurulu geleneksel asimilasyoncu devlet syleminden farkl olarak "Krtleri" ayr bir "halk" ve "topluluk" olarak tanyorlar. kincisi, Krt kart insanlarn anlam dnyasnda Krtler; cahil blc, kent hayatn mahveden, haksz kazan salayan ve igalci gibi olumsuz zelliklerle ayrldndan, bu tanma, kanlmaz olarak beraberinde Krtleri dlayan bir mantk ieriyor. ncs, Krt kart sylemin zneleri, bu olumsuz klieleri ncelikle, g alan Trkiye kentlerinde, gndelik hayatta karlatklar Krt gmenlerle olan yzeysel ilikilerinden ve deneyimlerinden karyorlar. Baka bir deyile, ancak Krtleri ehir hayatnda tandktan sonra30 Krtlk kategorisinin iini dolduruyorlar. Kavram, bu Krt kart anlayn genel zelliini yanstmas ve aydnlatmas asndan orta snfn Krtlk alglaynn farkl grnmlerini tek bir kategori altna yerletirmeyi ve bu bakmdan da ona toplumsal bir olgu olarak muamele etmeyi mmkn klyor.

30 Burada Krt gmenleri tanma sreci elbette onlarn hakiki bilgisine ulam anlamna
gelmiyor. Buradaki "tanma", zmirli orta snfn g ncesi srelerde hibir temaslar olmayan Krt gmenlere kendi snfsal konumlar ve dene ynleri zerinden ainalk kazanmalar srecine denk dyor. Tanma kavra minin ierii, kitabn nc blmnde daha ayrntl bir ekilde aklanyor.

Bu noktada bu 90 kiinin dnda, orta snf kapsamna giren ama Krt dman bir hissiyat ifade etmeyen ok sayda insann varln da gz nne alarak bir not eklemek gerekiyor. Krt dmanl zmirli orta snflar bir btn olarak tanmlayan, hepsinin zerinde uzlat ve onlarn kimliini tanmlayan bir hissiyat deil. Daha ziyade onlarn arasnda bir eilim olarak ortaya kan ve grldnde de benzer bir mantkla ve sylemlerle dile getirilen bir alglama biimi. Ksacas "tanyarak dlama" zmirli orta snflar iinden kan, onlarn zmir hayatndaki ortak konum ve deneyimlerinin izini tayan bir olgu. Ksacas Krt dmanl, zmirli orta snf ierisinde ortaya ktnda tanyarak dlama olarak kavramlatrlacak bir biimde ortaya kmaktadr. Bu notu zellikle vurgulamamn sebebi, bu kitabn bulgularndan, zmirli orta snfn bir btn olarak faist ve rk olduu ve ehirde topyekn bir rk infialin balad gibi arpk yorumlarn karlmasna mahal vermemektir. "Tanyarak dlama" soyutlamasnn kapsamn daha da netletirmek maksadyla alan almasndan iki farkl rnek sunmak istiyorum. Konak blgesinde konutuum grmecilerimden biri Krtlerle ilgili dncelerini iletirken u ifadeleri kullanmt: Pazarda karlayorum ben Krtlerle. Bir ey alrken artk nce nerelisiniz diye soruyorum. Eer Diyarbakr, Urfa oralar derse yle bakp geiyorum. Ama Manisal, Akhisarl olunca gnl rahatlyla alyorum. Param onlara gitmesin, bunlar paray bulunca azarlar.

Yine Konak'ta yaptm baka bir grmede, zmir'de yaayan gmen Krtlere dair u ifadeleri savunan bir gr Daha nce zmir'e gelmeden nce Krtlere dair bir bilgi yoktu. Sadece televizyonlardan oralarda terrn olduun problemlerin olduunu duyuyorduk. Oradaki terr iindeki insanlara tabii ki tepkimiz vard ama Krt deyince kafamzda kt eyler olumuyordu. imdi ise onlar yeterince tanma frsat buldum... Mesela tembellikleri hi houma gitmiyor. Bariz grlen bir zellikleri bu. Hem bir eyler yapmak istemiyorlar hem de rahat yaamak istiyorlar. Zaten bu yzden ucuz diye zmir'i seiyorlar. Bu iki anlatnn slup ve younluk asndan birbirlerinden farkl olduklar gze arpyor. te yandan, bunlar "tanyarak dlama" bal altnda incelemeyi mmkn klan ey her iki sylemin de Krtlerin ayr bir halk olarak tannmasna ve buna ek olarak bu tannan ayr halkn gndelik hayattaki kimi snrl deneyim ve gzlemlere dayanarak tekiletirilmesine, dlanmasna ynelik bir manta dayanmas. Krtleri ayr bir etnik grup veya halk olarak tanma durumu ile onlar kategorik olarak dlama, ayn srecin ierisinde birbirlerini btnleyerek ortaya kyor. Zira orta snf zmirliler, Krtlere yaktrdklar tm bu etiketleri ayn zamanda onlarn neden farkl bir grup

olduklarnn da aklamas olarak sunuyorlar. Bu bakmdan Krtlerin ayrt edici zellikleri onlarn "fenotipik" veya biyolojik farkllklar deil, daha ok kent hayatnda onlara yaktrlan bu klieler taycs olmalar. Orta snf zmirliler Krt gmenleri, onlara atfettikleri bu klielerin taycs olarak grdkleri zaman "tanyorlar" ve onlar "Krt" olarak iaret ediyorlar. Orta snf zmirliler kent hayatndaki kendi konumlar zerinden gzlemledikleri ve snrl da olsa ilikiye getikleri Krt gmenlere dair izlenimleri temelinde, yeni bir Krtlk algs gelitiriyor ve Krtl tanmlyorlar. Bu noktada Krtl "tanmak" ve tanmlamak iin bavurulan ey, onlar ayrt edici fenotipik, dilsel veya ilksel (primordial) kltrel zelliklerinden ok, Krt gmenlerin kent hayatnda belirli klieler ve etiketler zerinden deerlendirilen grnmleri ve eylemleri oluyor. Artk ehir hayatnda bir Krt' tanmak iin onun Krt etnisitesine dair "ilksel" folklorik bir zellii sergilemesi gerekmiyor; okullu eitimden yoksun braklmln veya "kltrel sermaye" ann en u biimleri kentin gndelik hayatnda ortaya ktnda orada "cahil Krtler" iaretleniyor. Cahillik bu noktada Krtln bal bana tanmlayc bir zellii haline geliyor. Kent merkezinin etrafn saran gecekondular veya kent merkezinde icra edilen midyecilik ve iportaclk gibi iler, orta snf zmirliler iin "haksz kazanla" geinen Krtleri anlatyor. Dolmuta veya belediye otobsnde seyahat ederken yksek sesle Krte konuan insanlarn oaldn fark eden veya ehir merkezinde dolarken selpak satan, boyaclk yapan kk ocuklara artk

eskisinden daha sk rastlayan bir orta snf zmirli iin "igalci" Krt imgesi, iyiden iyiye yerleiyor. Kentin gndelik hayatndaki herhangi bir ihtilafta veya iktisadi ve siyasi srelerde Krt gmenlerin birbirleriyle dayanma ilikileri iinde davranmalar, orta snf zmirliler tarafndan Krtlerin "blclklerinin" kant olarak okunuyor. Krt genlerinin yoksulluk, isizlik ve toplumsal dlanma koullarnda srklendii "mafyz" iler ve artan su oranlar, orta snf zmirlilerin gznden "kent hayatn mahveden Krtler" olarak grlyor. Ksacas orta snf zmirliler iin Krtlk kategorisi; Krtlerin dilsel, kltrel veya fenotipik herhangi bir zelliine ihtiya duymakszn bizzat, Krt gmenlerin kentteki toplumsal koullarndan elde edilen malzemeyle dolduruluyor. Bahsi geen bu toplumsal koullar ise "Krt etnisitesinin" ilksel zelliklerinin bir tezahr olarak deil, Krt gmenlerin 1990 sonras kitlesel olarak g etmek zorunda kaldklar zmir gibi kentlerde verdikleri ayakta kalma mcadelesinin rn olarak ortaya kyor. Bu durumda "tanyarak dlama", Krt gmenlerin kent hayatndaki toplumsal koullar zerinden bir Krtlk imal etmesi asndan bir "etnikletirme" srecine denk dyor. "Tanyarak dlama" kavramnn tek ilevi zmirli orta snfta grlen Krt kart hissiyat "adlandrmak" veya "tarif etmek" deil. Bu kavram, bu hissiyatn toplumsal kkenlerine dair bir zmlemenin bal bana bir k noktas olmak ve bu dorultudaki bir zmlendirmeyi ynlendirmek asndan nemli bir analitik ara olma vazifesini yerine getiriyor. Tanyarak dlama soyutlamas

orta snf zmirlilerde zgl bir biim alan Krt algsna dair birbiriyle ilikili iki noktay vurgulamas asndan nemli: Birincisi, bu kavram anti-Krt sylemin gmen Krtleri tamamen farkl ve ayr bir halk olarak "tanmasna" vurgu yaparak bu hissiyatn, devletin uzun yllar benimsedii "tanmama" zerine kurulu asimilasyoncu milliyeti stratejisi ile uyumlu olmadn, ona indirgenemeyeceini, yani tarihsel zglle sahip bir alglama biimi olduunu ifade ediyor. Yani zmirli orta snftaki Krt algs ile devletin ve Trkiye'deki anaakm Trk milliyetiliindeki Krt sylemini karlatrmay onunla ne tr bir balant ierisinde olabileceini anlamaya ynelik bir soyutlama dzlemi (veya dzeyi) oluturuyor kincisi, "tanyarak" szc kentlerdeki olumsuz Krt imgesinin ("kuyruklu Krt" mitinde olduu gibi) gereklikten tamamen kopuk, hayal mahsul zihinsel bir ina olmaktan ziyade, Krtlerin kent yaam iinde "tannmasyla" gelitiini, yani bu algnn kentin gndelik hayatnda Krtlerle eitli vesilelerle (snrl ve yanltc da olsa) kurulan temaslardan beslendiini ve bu temaslarla yeniden retildiini/ekillendiini ima ediyor. Bu iki nokta dnda "tanyarak dlama" kavram ayn zamanda Krt sorununun zmn Krt etnik kimliinin siyasi ve hukuki sreler ierisinde tannmasna indirgeyen liberal toplum tahayyl ile de eletirel bir diyalog iine girmeyi mmkn klyor. "Tanma" ve "dlama" szcklerinin yanyanal, toplumsal yaamn ve zellikle kent yaamnn derin eitsizliklerle biimlendii bir balamda "farkllklarn tannmasna" dayal bir stratejinin sorunlu yapsn ve yetersizliini

ortaya koymay mmkn klyor. Bu noktay da kitabn ileriki blmlerinde netletireceim. zmirli orta snftaki Krt algsnn yukarda vurgulanan iki zelliini, yani hem tarihsel zglln hem de kentsel toplumsal yaamdaki ilikilerle olan gl ban almann ilerleyen blmlerinde amlarken tanyarak dlama kavramnn nemi daha da aa kacak. Kavramn Krt algsnn analizini kurarken yapt bu iki katk aslnda zmirli orta snftaki Krt algsnn neden hemen batan "rklk", "tekiletirme", "zenofobi" gibi daha genel ve kapsayc kavramlar zerinden deerlendirilmediini aklyor. Kukusuz orta snfn Krt algs, bu saydmz kavramlarn pek ounun bir "rnek vakas" olarak deerlendirilebilir. Ama bu kavramlar ok daha genel bir soyutlama dzeyine ait olduklarndan, Trkiye balamndaki bir zmleme iin "tanyarak dlama" kavramnn analitik ilevlerini yerine getiremez. Bunu sylerken "tanyarak dlama'nn saydmz bu genel kavramlardan mutlak anlamda daha aklayc, onlarla rekabet halinde veya onlar ikame edebilecek bir kavram olduunu iddia etmiyorum. Sylemek istediim ey u: zmir'de yaptm alan almasnn bulgularnn Trkiye'deki toplumsal ilikiler ve zellikle Krt meselesi balamnda ne anlama geldiini zmlerken ve bu zmlemeyi aktarrken rklk, yabanc dmanl gibi kavramlardan daha az genel ve daha dk bir soyutlama dzeyindeki bir kavram ihtiyacn, "tanyarak dlama" karlyor. "Tanyarak dlama" kavram rnein, sadece zmirli orta snfta grlen Krt algsnn genel olarak ve kresel lekte g-

men dmanl olgusu ierisinde nereye oturduunu anlamak iin deil, asl olarak bu algnn Trkiye balamnda ne anlama geldiini zmlemek zere ina edildi. Eer birincil ve tek ama Krt dmanln dnyadaki baka rkllk biimleriyle kyaslamak olsayd phesiz orta snftaki bu algy yukarda saydmz kavramlarla iliki ierisinde deerlendirmek daha verimli olacakt. Ksacas "tanyarak dlama", bu almann ierisinden ve bu almann sorularm yant aramak iin oluturulmu operasyonel bir kavram. Bu tanyarak dlama'nn yukarda saydmz genel kavramlarla ilikili ekilde dnlemeyecei anlamna gelmiyor. Bu somutlukta ve zgllkte dnldnde tanyarak dlamann yukarda saydmz genel dlama biimlerinin, mesela, rkln zel bir biimi olduu dnlebilir. Bum dair bir zmlemeyi kitabn son blmlerinde gelitirmeye alacam. zmir'de yaplan bir alan almas ve buradan tretilen "tanyarak dlama" kavram zerinden Trkiye'deki toplumsal ilikilerin dnm hakknda belirli karmlarda bulunmann, ar genellemelere kap aralama riskini tad dnlebilir. Fakat bu kitap, alan almasnn bulgularn Trkiye'deki genel durumun bir temsili olarak sunim niyetini tamyor. Tanyarak dlama ne Trkiye'deki milliyetiliin mevcut durumunu ne de Krtlere ynelik toplum sal algy tamamyla karakterize eden bir hissiyat olarak ele alnmayacak. Tanyarak dlama, Trkiye'de ykselen Krt kart alglayn zmirli orta snfta grlen zgl bir biimidir. phesiz Krt dmanl kendisini sadece byk kentlerin orta

snfnda ve bu haliyle grnr klmyor. almamzn banda verdiimiz Altnova ve Bayrami rneklerinde olduu gibi kk ile ve kasabalardaki gerginliklerde de kendisini gsteriyor. Her ne kadar tanyarak dla maya ynelik sunulacak ereve, bu g alm kk yerler de ortaya kan husumetin belirli zelliklerini anlamamzda yardmc olsa da farkl balamlarda ve koullarda cereyan ettiklerinden hepsini birden aklayamaz. Tanyarak dlama Krt dmanlnn byk kentlerde ortaya kan biimi olarak bu kentlerin toplumsal koullarnn izlerini fazlasyla tar. O yzden burada zmir zeline dair ortaya konulacak karmlar, kentsel yaplanma asndan zmir ile daha fazla benzer zellikler sergileyen Mersin, Adana, Antalya ve Bursa gibi Krt gmen nfusunun grece fazla olduu kentlerdeki Krt algsn incelemek iin daha elverili bir ereve sunar. Tanyarak dlama gibi mikro lee ait gibi grnen bir olgunun hangi toplumsal koullarda ortaya ktna dair bir sorgulama beraberinde, makro lekte Trkiye'deki toplumsal dnmn genel zelliklerini ve Trkiye'de milliyetiliin dnmn incelemeyi gerektiriyor. Bu bakmdan kitap boyunca tanyarak dlamann kkenlerini anlama abas ayn zamanda Trkiye geneline, yani makro lee dair baz zmlemeleri devreye sokmu olacak. Yani tanyarak dlama Trkiye btnne dair baz ampirik genellemelere ulamada kullanlacak bir rneklem olarak deil Trkiye'deki milliyetilik ve Krt meselesi gibi genel dzeydeki toplumsal olgularn gncel durumunu kendi btnlkleri iinde dnmenin bir balang noktas olarak sunulacak. Bununla birlikte, Krt kart algnn zmirli orta snfta ald biim olarak

tanyarak dlama Trkiye'deki Krt dmanlnn dier kentlerde veya toplumsal katmanlardaki tezahrlerinin nasl anlalabileceine dair, hem yntem hem de argmantasyon asndan baz ipular salayabilir. Bu noktada bu almann, zmir yerelindeki bir alan almasna dayansa da ulusal lei anlama abasn da iinde barndrd sylenebilir. Tanyarak dlama olgusunun kkenlerini aramak, onun nasl bir toplumsal zemin zerinde ykseldiini anlama abasna denk dyor. abann bu ekilde tanmlanmasnn bizatihi kendisi, aslnda genel olarak etnisiteyle ilikili bu tr dmanlama srelerine ilikin epistemolojik bir pozisyonu ifade ediyor. yle ki tanyarak dlama kavramnn ihtiva ettii "Krtlerin ayr bir grup olarak tannmas" srecinin arkasndaki toplumsal koullar ve sreleri arama abas aslnda "Krtln" belirli bir toplumsallk iinde grnr olan, cisimleen ve snrlar onu tanmlayan znenin etkisine ak bir kategori olarak ele alndn gsteriyor. Yani "Krtlk" tarihi olmayan, mutlak ve nesnel birtakm ltler zerinden snrlar tastamam belirlenmi bir etnik grup veya ulus kategorisini deil, grnrl ve nasl tanmlanaca politik ve toplumsal srelere bal bir toplumsal ilikiyi ifade ediyor. Rogers Brubaker "ulus", "rk", "etnisite" ve "kimlik" kavramlarnn bir analiz kategorisi deil eylem kategorisi olarak ele alnmas gerektiini ifade ederken benzer bir vurguyu yapyordu.31 Bu yaklam, etnisiteyi ezeli ve ebedi bir kimlik olarak ele
31 Rogers Brubaker, Ethnicity Without Groups, Harvard University Press, Cambridge,

2006, s. 31-33

alan ve "etnik gruplara" ortak bir akl ve hedef dorultusunda hareket etme eilimindeki kar gruplar muamelesi yapan geleneksel "etnisite ve rk almalarndan" ayrlyor.32

32 Etnisite ve rk gibi kategorileri "eyletirerek" onlar kendinden menkul oluumlar,

gruplar ve failler olarak ele alan "etnisite ve rk ilikileri" bal altndaki literatr arpc biimde eletiren ilk almalardan biri olarak bkz. Robert

KNC BLM Tanyarak Dlama'nn Tarihsel zgll Tanyarak dlama'nn toplumsal ve tarihsel kaynaklarn anlamaya alrken ilk aamada bu algnn devlet sylemiyle ve Trkiye'deki geleneksel milliyeti ideolojilerle ilikisini sorgulamak gerekiyor. Byle bir sorgulama gerekli nk Trkiye de dahil, dnyann dier toplumsal balamlarnda sz konusu olduu gibi ulus-devlet, milliyetilik ve dlama veya popler tabirle "tekiletirme" sreleri arasnda sk bir iliki sz konusudur.33 Ulusun ortak dmanlarn iaret eden dlayc retoriin, hegemonya ve meruiyet kaygs ierisindeki ulus-devletler tarafndan bizzat (yeniden) retilmesi tarihsel bir gerekliktir. 34 Bu bakmdan Trkiye'deki popler Krt dmanlnn da esas olarak Trkiye'deki ulus-devletten ve onur milliyeti ideolojisinden kklenip kklenmediini, Krtlerin ncelikle sistemli olarak devletin resm milliyeti ideolojisi tarafndan bir "dman" veya "teki" olarak tarif
33Ana Maria Alonso. "The Politics of Space and Substance: State Formation, Nationalism
and Ethnicity", Annual Review of Anthropology, say 23, 1994, s. 390-391.

34Thomas Hylland Eriksen. Ethnicity and Nationalism: Anthropological Perspectives, Pluto

Press, Londra, 1993, s. 111.

edilip edilmediini ve bu bakmdan da popler dzeydeki olumsuz Krt algsnn, esasnda devletin resmi ideolojisinin halk dzeyindeki bir tezahr olup olmadn sorgulamamz gerekiyor. Byle bir sorgulama, aratrmann balam Trkiye olduunda zellikle gerekli. Trkiye'de milliyetiliin hem dnsel hem de sembolik ieriinin oluturulmasnda, milliyetiliin tabana yaylmasnda ve onun bir kitlesel (ulusal seferberlik arac olarak kullanmnda devlet aygtnn ok belirleyici bir rol sz konusu. Devletin resm ideolojisi olan Kemalizm'in temel ilkeleri saylan "alt ok" iinden milliyetiliin, "tarihsel ve sylemsel uraklar itibaryla" dierlerini nazaran daha baskn olduu ve kurulutan itibaren devletin ideolojik aralar tarafndan toplumsaln her alannda canl tutulmaya alld bir gerektir. 35 Trkiye sann btn nn, Trkiye solunun ise belirli unsurlarnn milliyetiliin deiik varyantlarn temsil etme iddiasn tam olmalar lke tarihinde milliyetiliin ideolojik basknlnn gstergelerinden biridir.36 stelik devlet tarafndan retildii biimleriyle Trk milliyetiliinin kendisini kurarken ortak dmanlar kurgusuna belirgin bir ekilde yasland ve bu ortak dmanlarn bir ksmnn adresi olarak "ierisinin"
35Tanl

Bora,"Sunu",Tanl Bora (der.),Modern Trkiye'de Siyas Dnce-Milliyetilik

iinde, letiim, stanbul, 2002, s. 15.

36

Gkhan Atlgan, Yn-Devrim Hareketi: Kemalizmle Marksizm Arasnda Geleneksel

Aydnlar, Yordam, stanbul, 2008.

gsterildii pek ok tarihsel rnekle sabit. 37 Trkiye'de dman algsnn yaratlmasnda devletin ve onun milliyeti ideolojisinin bu arl, toplumda ortaya kan kkene dayal her trl ayrmc sylem ve pratiin Trk milliyetiliinin bir uzants veya devletin bir marifeti olarak ele alnmas eilimini dourmutur. 38 Krt kartlnn kendisini fiilen gsterdii durumlarda bu tr olaylarn zellikle anaakm basnda ciddi bir analize tabi tutulmadan "milliyetiliin ykselii" olarak tehis edilmesi, bahsettiimiz bu eilimin Krtlerin toplumsal algdaki deiiminde de iler klndn gsteriyor. Bu durumda "tanyarak dlama'nn veya dier Krt dmanl biimlerinin de pek ok evrenin peinen kabul ettii gibi devletin ve onun ideolojik aygtlarnn ideolojik bir maniplasyonu, geleneksel Trk milliyetiliinin bir uzants, yani Krtlerin devlet nezdinde bir "teki" olarak tasavvurunun halkn zihniyet dnyasndaki bir tezahr olduu sylenebilir mi? Bu blmde bu soruya arayacamz yant, bir yandan bu konudaki bahsettiimiz kanaatin ne derece geerli olduunu sorgulayacak dier yandan da tanyarak dlama'nn toplumsal kkenlerini aramaya ynelik bir

37

Herkl Millas, "Milli Trk Kimlii ve teki (Yunan)", s. 193.

Birbirinden farkl dinamiklere ve ierie sahip pek ok ayrmc ve dlayc sylemin, Trk Milliyetiliinin bir ifadesi olarak ele alnd ve milliyetilik kavramnn neredeyse bir meta-anlatya dnt bir alma iin bkz. Ferhat Kentel, Meltem Ahska ve Frat Gen, Milletin Blnmez Btnl: Demokratikleme Srecinde Paralayan Milliyetilikler, TESEV, stanbul, 2007.
38

analiz giriiminin balang noktasn ve ynn tayin edecek. Burada mevzubahis olan, Trkiye tarihinde sklkla benzerlerine rastladmz bir tr Ermeni veya Rum dmanl olsayd yukarda szn ettiimiz klasik Trk milliyetiliini masaya yatran, devlet-merkezli bir ereveyi temel almada daha rahat davranabilirdik. Zira Ermeni ve Rum dmanl, ilk oluum dnemlerinden itibaren Trk milliyetiliinin nemli elerinden birisi olmutu. 39 Daha da nemlisi Osmanl'nn son dnemlerinde ve erken Cumhuriyet tarihinin farkl kesitlerinde, lkedeki Mslman nfusun Ermeni ve Rum aznla kar getii taarruzlarda, devletin bizzat kkrtc ve ynlendirici bir rol oynad tarihsel bir gerektir.40 Ermeni ve Rum aznln bu tr kkrtmalar sonucunda artk lkedeki toplumsal hayatta grnrln kaybettii ge dnemlerde bile toplumsal algda bu dmanln canlln srdrmesi ancak devletin ideolojik aygtlarnn bu algnn yeniden retiminde seferber edilmesiyle aklanabilir. 41 Bu bakmdan hem tarihte Hristiyan aznlklara yneltilen kitlesel iddet anlarnn hem de bunlarn toplumsal algdaki yerlerinin ve hatta zel olarak da bunlar yaftalamakta kullanlan klieler ve etiketlerin kkenlerini
39

Taner Akam, Trk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu, letiim, stanbul, 1992, s. 149-153.

40

Ali Tuna Kuyucu, "Ethno-religious Unmixing of Turkey: 6-7 September Riots as a Case in Turkish Nationalism", Nations and Nationalism, cilt 11, say 13, 2005, s. 361-380.

41

Etienne Copeaux, Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, letiim, stanbul, 2006

arama abasnn en elverili balang noktas, "devlet sylemi ve politikalar" olabilir. Ama orta snf zmirlinin muhayyilesindeki "Krdn" (yani tanyarak dlama'nn) toplumsal kaynaklarnn merkezine devleti yerletirmek, ayn derecede verim salayamaz ve arpk zmlemelere kap aralayabilir. Ksacas tanyarak dlama'nn kkenlerini bulma ve buradan da Krt meselesinin gncel durumuna dair zmlemeler gelitirme amacn gden bu alma, zmlemesine u argmanla balayacak: Tanyarak dlama devletin ideolojik maniplasyonunun bir rn olarak deerlendirilemez; daha da tesi tanyarak dlama devletin veya resm ideolojinin Krt kimliine dair geleneksel politikalarndan (yani geleneksel anlamyla "Krt sorunundan") tretilemez. zmirli orta snfta tehis edilen Krt algs, Trkiye'deki anaakm milliyetiliin doktrininden ve etkilerinden grece zerk, daha ok son dnemdeki toplumsal ve siyasal dnmlere bal olarak gelien tarihsel olarak zgl bir olgudur.

Trk milliyetilii ve tanyarak dlama Tanyarak dlama'nn tarihsel zgllnn ilk nemli gstergesi, onun devletin de taycs olduu anaakm milliyetiliin doktriniyle, mantyla, sylemsel ieriiyle ve tarihsel hedefi ile uyumazldr. Bundan da nemlisi tanyarak dlama devletin kadim Krt politikas olan asimilasyonun mantna terstir. Krtlerin ayr bir

halk veya etnik grup olduunu kabul eden ama bu ayrtrmay daha nce saydmz kimi nyarg ve klieler zerinden yapan tanyarak dlama'dan farkl olarak, devletin Krtlere ynelik politikas zellikle 2000'lere kadar, tersine, kat bir asimilasyoncu, yani "tanmama" stratejisi zerine kurulmutur.42 2000'lerden sonra inili kl ve sistemsiz bir ekilde Krtleri ayr bir etnisite veya halk olarak tanma "almlarna" da orta snfta grlen dlayc klieler ve kalplar elik etmemitir. Yani "tanyarak dlama" ile devletin Krt algs arasnda belirgin bir uyumsuzluk sz konusudur. Bu uyumsuzluk, devletin Krt algsnn ve tarihsel politikalarnn tanyarak dlama'nn oluumuyla tamamyla ilikisiz, bir nevi etkisiz eleman olduu anlamna gelmiyor. Tanyarak dlama'nn yani orta snftaki Krt algsnn, Ermenilerin ve Rumlarn toplumsal algdaki konumundan farkl olarak, devletin bilinli ve sistemli olarak (yeniden) rettii veya zel olarak tercih ettii bir ideolojik maniplasyonun rn olmadn ifade etmeye alyorum. te bu yzden tanyarak dlama'nn kkenlerini arama abasnn balang alan resm ideoloji deildir; ve eer sylemsel farkllklarna (hatta tezatlarna) ramen yine de bu ikisi tamamen ilikisiz deilse resm sylemle tanyarak dlama'nn arasnda nasl bir balant olduunu kavramak, devlet politikalarnn roln yerli yerine oturtmak iin ncelikle bu tespiti yapmak gerekmektedir. imdi bu tespiti, Trk milliyetilii ile Krtler arasndaki iliki zerine genel tarihsel bir analizle aklamaya alacam.

42 Mesut Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu, 1999.

Devlet alannda retilen Krt sylemine dair zellikle 1990'larn ortalarndan itibaren ciddi aratrmalar ve zmlemeler ortaya koyuldu. Krt meselesi uzun bir sre devletin asimilasyoncu stratejileri erevesinde sorunsallatrld iin devlet sylemine ve politikalarna dair grece zengin literatrn olutuunu syleyebiliriz. Bu bakmdan imdiye kadar ortaya konan tezleri bu almada ayrntlar ile yinelemeye gerek yok. Yine de tanyarak dlama'nn tarihsel zglln ortaya koymak adna Trkiye'de anaakm milliyetilii ve onun taycs devletin stratejilerini ksaca ele almak gerekiyor. Her milliyetilik gibi Trk milliyetilii de ulusun belli bir toprak paras zerinde egemenlik hakkna sahip olduunu ve bu toprak paras zerinde hkim olan (veya olmas arzulanan) siyasi otoritenin veya hareketin de bu ulusun varsaylan karlarna gre hareket etmesi gerektiini savunan bir mantna dayanr. Milliyetilik ayn zamanda o ulus iinde olduu varsaylan bireyleri de ncelikle varsaylan "ulusal karlar" uyarnca dnmeye ve davranmaya arr. 43 Trk milliyetiliinin farkl biimlerinde sabit olan iddia, devletin egemenliinin srd topraklarda "Trk milletinin" hkim olduu ve mevcut devletin ve yurttalarn da Trk milletinin karlarn ve gvenliini kollamakla ykml olmasdr. Ne var ki, resm ideolojide "Trk milleti" diye kurgulanan kategorinin tam olarak neye gndermede bulunduu, kimleri ierip kimleri dlad hi zaman tam anlamyla

43

Eric Hobsbawm, Nations and Nationalism Since 1780: Programme, Myth am ality, Cambridge University Press, 1990, s. 9.

akla kavuamamtr.44 Bunun nedeni, Cumhuriyet'in ilk yllarndan itibaren "Trk milleti kategorisinin, lkedeki toplumsal yapnn ve ayn zamanda uluslararas dengelerin deien ihtiyalarna uyacak biimde farkl hatta birbirleriyle elien ieriklere sahip olmasdr. rnein, "Trk milleti" kategorisinin Cumhuriyet'in ilk yllarndan itibaren, sadece anayasal dzeyde, yani ilkesel anlamda, "Trkiye Cumhuriyeti'ne vatandalk ba ile bal olan herkesin Trk tlak edileceine" dair bir anlayla ieriklendirildiini gz nne aldmzda, Trk milliyetiliinin vatandalk esasna bal bir milliyetilik olduu izlenimini verdiini dnebiliriz.45 te yandan ayn "Trk milleti" kategorisinin zellikle 1950'lerden itibaren toplumun deiik alanlarnda ve zellikle de milli eitimde ortak bir Trk/slam kltrne sahip olmaklk temelinde ina edildii46 ve bylelikle de Trk milliyetiliinin ayn zamanda Ziya Gkalp bir "kltr milliyetilii" biiminde retildii ve dolama
Soner aaptay, Islam, Secularism and Nationalism in Turkey: Who is a Turk?, Routledge, New York, 2006, s. 1-3.
44

Mesut Yeen, 1924 Anayasas'nn yakn bir okumasn yaparak yurttalk esasna dayanyormu gibi gzken anayasal metinlerdeki bu "Trklk" tanmnn, esasnda dlayc imalara sahip biimde formle edildiini anlatr. 1924 Anayasasnda yer alan "Trkiye ahalisine din ve rk fark olmakszn vatandalk itibaryla Trk tlak olunur"
45

eklindeki 88. maddesine, "vatandalk itibaryla" ifadesinin uzun sren meclis tartmalar sonucunda sonradan eklendiinden yola karak u gzlemi yapar. "88. maddedeki bu fazlalk hi de bouna deildi. Aksine, bu fazlalk, Meclis'in siyasi bir durum olarak Trklkten baka bir Trklk mefhumuna daha sahip olmasyla ve dahas, bu ikinci ve sahici Trklk fikrinden vazgemek istemeyiiyle ilgiliydi. Dolaysyla, 88. Madde, siyasi birlie dayal bir Trklk fikrine iaret eder grnd yerde, bundan baka, daha sahici bir Trkl gstermekten de geri kalmyordu" (Mesut Yeen, Mstakbel Trk'ten Szde Vatandaa, 2006, s. 72).
46Etienne

Copeaux, Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, 2006.

sokulduu da bir gerekliktir ve bu gereklik saf vatandalk esasna dayal milliyetilii pratikte hkmsz klar.47 Bu kltr milliyetisi kurgu, Trkiye'de etnik anlamda Trk olmayan ama Mslmanl benimsemi halklarn Trk milleti iinde eritilmesini amalayan bir proje olarak hayata geirilmeye allm ve nispeten baarl da olmutur. Bununla birlikte resm ideoloji, "kltr milliyetiliinden" daha da dar etnisite ve rk referansl bir "Trk milleti" kurgusunu da sistemli bir ekilde retmekten geri kalmamtr. Trk milletinin kkenlerini Orta Asya'daki gebe topluluklarda arayan ve Trkiye Cumhuriyeti'ni Orta Asya'daki Hun Hanedan'ndan bu yana kurulan Trk devletlerinin en sonuncusu sayan 48 bu kan bana dayal milliyetilik anlay, zellikle 1930'larda Avrupa'da faizmin g kazand dnemlerde iyiden iyiye arln artrm 49 ama etkisini, 2000'li yllara kadar devlet erknnn siyasi syleminde ve resmi eitimde deien dozlarda hissettirmitir.50 "Trk milleti" kategorisinin kapsamnn bu deikenlii ve mulakl, resmi ideolojide Trk milliyetiliinin

47

Kerem nvar, "Ziya Gkalp", Tanl Bora (der.), Modern Trkiye'de Siyas Dnce-Milliyetilik iinde,

letiim, stanbul, 2002, s.28-35.

48

Soner aaptay, "Trkle Gei: Modern Trkiye'de G ve Din", Haldun Glalp (der.), Vatandalk ve

Etnik atma iinde, Metis, stanbul, 2005 90-91.

49

Gnay Gksu zdoan, Turan'dan Bozkurta: Tek Parti Dneminde Trklk letiim, stanbul, 2001. Etienne Copeaux, Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, 2006, s. 161-21

50

hibir zaman sistemli ve tutarl bir ideoloji olarak retilemediini, en nemlisi de Trkiye'de yaayan ve etnik anlamda Trk olmayan halklarn hangilerinin Trk milleti kategorisinde ierilip hangilerinin bu kategoriden dlandnn belirsiz olduunu gsteriyor. Bu belirsizlik ve eliki aslnda Trk devletinin her dnemin deien ihtiyalarna ve "dmanlarna" kar farkl milliyetilik biimlerini istihdam etmesini salayabilecek bir esneklik yaratarak "Trk milleti" kurgusunun deien koullara uyumlu ilevler kazanmasn mmkn klmtr. 51 rnein, Trk milleti kurgusunun kltr ve etnik milliyetiliine dayal ieriini hkim klarak Trkiye'de yaayan Hristiyan aznlklar ve zellikle de Ermenileri, Trk milleti kategorisinin dna iten devlet erknnn ve medyann, ldrlmesin ardndan Ermeni gazeteci Hrant Dink'i Trk milletinin bir mensubu olarak sahiplenmeye yeltenmesini mmkn klan ey, Trk milliyetiliinin bu kendine zg amorf ieriidir. Resmi ideolojide, Trk milliyetiliinin bu eliik ve amorf yapsnn en cisimlemi halini, "Ne Mutlu Trk'm Diyen deyiinin yorumlanma biimlerinde grebiliriz. Bu cmle kimi zaman "Trk" soyundan gelmenin ne kadar gurur duyulas, mutluluk verici bir durum olduunu ima eder tarzda iler klnrken kimi zaman da kendisine Trk diyen herkesin, istediinde "Trk milleti" kategorisinin ierisine girebilecei eklinde yorumlanarak Trk milliyetiliinin aslnda etnik veya rk bir ierie
51

Tanl Bora, "Nationalist Discourses in Turkey", South Athlantic Quarterly, cilt 102, say 2-3, 2003, s.449-450

sahip olmadn, kucaklayc, btnletirici olduunu kantlamak zere kullanlr.52 Bu durum, devletin Trkiye'de yaayan Krtlere ynelik politikalarna da yansmtr. Cumhuriyet'in ilk yllarndan itibaren devlet, dier Mslman halklar gibi Krtlerin de ayr bir halk olarak varln tanmay reddederek onlar "Trk milleti" kategorisi iinde eritmeye ynelik politikalar hayata geirmeye almtr. Resmi milliyetiliin saydmz biiminin de bu stratejiyle uyumlu olduunu syleyebiliriz. Yurttalk esasna dayal milliyetilik anlay, kendilerini lkenin vatandalar olarak gren Krtlerin de "Trk milleti dairesinin" 53 ierisine dahil edilmesine ve bu potada erimesine kap aarken, milliyetiliin kltrc bir ierikle kendini gsterdii sylemlerde Trklerin ve Krtlerin ayn corafyada yllardr i ie yaamas gereinden yola klarak Krtlerin de aslnda Trk milletinin ayrlmaz bir paras olduu vurgulanmtr. Trk milliyetiliinin etnisist haliyle kendisini gsterdii zamanlarda bile (rnein 1930'lu yllarda ve youn olarak 12 Eyll Darbesi sonras) 54 Krtlerin, aslnda Trklerin bir boyu

52 Philip Robbins, "The Overlord State: Turkish Policy and the Kurdish Issue",
International Affairs, cilt 69, say 4, 1993, s. 661.
53

Mesut Yeen, Mstakbel Trk'ten Szde Vatandaa, 2006, s. 11. Hugh Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent: Turkish Nationalism and the Turkish Republic,

54

Londra, Hurst, 1997, s. 106.

olarak, yani rksal anlamda Trk saylarak, Trklk dairesinin iine dahil edilmeye alldn grebiliriz.55 Ksacas, Trk milliyetiliinin saydmz hali de Krtleri Trklk kategorisi iinde eritme yani Trkletirme abas uyumlu bir ekilde ie kouluyor. Bu noktada kimi yazarlarn iddia ettii gibi resmi ideoloji Trk milliyetiliinin Krtlere kar klasik anlamda sistemli bir rklk biiminde kullanldn iddia edemeyiz; Krtler daha ziyade devlet tarafndan son yllara kadar hep asimile edilebilir Mslman nfus olarak alglanmtr. Trkiye Cumhuriyeti tarihinin belirli kesitlerinde kimi devlet adamlarnn dorudan veya dolayl olarak Krtleri iaret ederek onlara ynelik kimi aalayc etiketleri kulland inkr edilemez. Ne var ki Trkiye Cumhuriyeti'nin kurumsal yaplanmasna, ideolojik aralarnn ileyiine ve devlet erknnn sylem ve pratiklerine sinen, onlar baat olarak belirleyen asl strateji, Krtlerin kategorik olarak inkr ve asimilasyon stratejisi olmutur. zellikle 12 Eyll 1980 darbesi sonras, devletin btn ideolojik aralar Krtlerin varlnn inkar ve onlarn aslen Trk olduuna dair bir kurguyu yaymak retmek zere egdm iinde almlardr. niversitelerde dahil olmak zere 56
55

Soner aaptay, "Trkle Gei: Modern Trkiye'de G ve Din", 2007, s.92. 2000'lere gelindiinde

artk devletin de terk ettii ve kamuoyunda artk gln bulunarak geitirilen, Krtlerin de aslnda etnik olarak Trk olduu kimi milliyeti evreler tarafndan hl dillendirilmektedir. Ali Tayyar n isimli yazarn bu tezi bu kez yeni versiyonlaryla dolama soktuu kitab Trkiye'nin Etnik Yaps 2000'li yllarda ok satan kitaplar arasnda uzun sre sralarda yer ald. (Ali Tayyar nder, Trkiye'nin Etnik Yaps: Halkmzn Kkenleri ve Gerekler, Fark Yaynlar, stanbul, 2000).
56

Krtlerin kategorik olarak inkrn ve onlarn esasen bir Trk boyu olduk tezini

devletin kontrolndeki btn kurum ve aktrler bu kurgunun retimi ve yerletirilmesi iin seferber edilirken, anaakm sermaye medyas, Krtlerin kategorik reddine dayal bu stratejiyi btnyle benimseyerek asimilasyoncu mantn topluma nfuz etmesine dorudan katkda bulunmutur.57 Bu bakmdan, Trkiye'de devletin ve onun milliyeti ideolojisinin Krt algsn tariflerken esas odaklanlmas gereken, birka devlet adamnn belirli dnemlerde "Krtler" hakknda sarf ettikleri ak rk ifadeler deil, inkr ve asimilasyona dayal bu tarihsel olarak yerlemi ve rgtlenmi ideolojik yaplanmadr. Trkiye kentlerinde Krtlerin tannarak dlanmasn ieren bir sylemin ancak 1990'larn ortalarndan itibaren, byk ehirlerde kitlesel bir Krt nfusu ile karlatktan sonra ortaya kabilmesi de bununla ilgilidir. Bu "karlama" ncesi kentli orta snf ierisinde btnlkl bir Krt algsndan bahsedilememesi, Krtleri kategorik olarak inkr eden resm ideolojinin stratejisiyle uyumludur ve onun kitleler nezdinde ciddi bir etki sahibi olduunu gsterir. nc blmde de ayrntl ekilde gsterilecei gibi bu ideolojik etki, 1990 sonras bat kentlerinde btnleik bir Krt nfusunun kendi etnik kimliiyle grnr olmasyla zayflayacak, yerini dlayc bir Krt algsna brakacaktr.

desteklemek iin devlet destekli akademik almalar, 1930'larda balam ve 1980 sonrasnda zellikle Abdulhaluk ay ve Tuncer Glensoy'un yaynlaryla hz kazanmtr. Ayrntl bir tahlil iin bkz. Clmence Scalbert-Ycel ve Marie Le Ray, "Knowledge, Ideology and Power: Deconstructing Kurdish Studies", s.41. 57 Faik Bulut, Trk Basnnda Krtler, Evrensel Basm, stanbul, 2005.

Bu noktada, resmi ideolojideki milliyetiliin Krtlere ynelik bu geleneksel politikasndan ve algsndan zorunlu olarak bir "tanyarak dlama" mantnn tremesinin imknsz olduunu sylemekte bir saknca yok. 58 Zira, Krtleri yeri geldiinde ortak bir kltr temelinde, yeri geldiinde vatandalk esasna gre, yeri geldiinde de etnik anlamda "Trk" olduklar iddiasyla eritmeye alan bir mantktan sistemli bir "tanyarak dlama" politikas kmaz. Bu durum pratikte devlet erknnn ve siyasetilerin sylemine de yansmtr. Dorudan Trkiye'dekiler iaret edilsin veya edilmesin59 Ermeni ve Rumlara ynelik hamaset, devlet ve siyaset alanna yabanc deilken PKK ile atmalarn en fazla younlat dnemlerde dahi Krtlere kar tanyarak dlama'daki ile kyaslanabilecek dzeyde, ak ve youn bir Krt dmanlnn rneklerini bulmak zordur. Bunun arkasndaki neden olarak elbette, byle bir rnein sergilenmesi durumunda Krtlerde orta ya kabilecek infialin caydrcln hesaba katmak gerekse de asl belirleyici olan, byle bir ak rkln devletin yerleik asimilasyoncu stratejisi ile badamazldr.60

Irkln kategorik olarak dlayan sylemiyle asimilasyoncu strateji arasndaki uzlamazlk iin bkz. George Frederickson, Racism: A Short History, Princeton University Press, Princeton, 2002.
58

Devlet ve siyaset alanndaki kimi kii veya kurumlarn, kategorik olarak Ermeni ve Rum dmanln aka dile getirirken kimi zaman, Trkiye'deki "gayrimslim" vatandalar tenzih ettiklerini dile getirmeleri ilgin bir elikidir. te yandan byle "siyaseten dorucu" inceltmelere girmeye bile gerek duyulmadn gsteren rnekler de az deildir.
59

Ayhan Aktar, Trk Milliyetilii, Gayr Mslimler ve Ekonomik Dnm,letiim, stanbul, 2004, s.284
60

Devletin Krtlere ynelik olarak Cumhuriyet tarihi boyunca hayata geirmeye alt kapsama ve eritme politikas, Mesut Yeen'in deyimiyle onlar srarla mstakbel Trk olarak grme eilimi, "Krtler" ve "Krt sorunu" ilgili resmi azlardan kabilecek ifadelerin alann sk bir ekilde belirlemi, Cumhuriyetin ilk dnemlerinde orta ya konan kimi mnferit rnekler dnda ak bir Krt dmanl bu alann dnda kalmtr. Krt meselesi ve PKK ile sren atmalar gerekten de toplumsaln dier tr alanlarnda olduu gibi resmi sylemde de milliyetilii dozunun ve saldrganlnn artmasna yol am ve bu durum, 2010 yaznda Drtyol ve negl'de olduu gibi rk provokasyonlar ve lin giriimlerini cesaretlendirmi olsa da bir kategori olarak Krtl veya bir halk olarak Krtleri hedef alan sylemlerden saknma noktasnda devlet, hl ince eleyip sk dokumaktadr. PKK ile atmalar baladndan bu yana devletin PKK'y ve zellikle de Abdullah calan' eytanlatrrken bunlar ile Krtlk veya Krtler arasnda bir ba olmadn zellikle vurgulamas da PKK ile ortaya kan tepkileri, Krtler dnda bir hedefe kanalize etme eilimine iaret eder. Keza Ermenilerle PKK ve Abdullah calan arasnda bir ba olduu iddialar ve u bir rnek gibi gzkse de Meral Akener'in iileri bakanl yapt 1997'de Abdullah calan iin "Ermeni dl" ifadesini kullanmas manidardr. Bu durum bizzat devlet eliyle kkrtlan milliyetiliin, yine bizzat devlet eliyle Trkiye'deki geleneksel milliyetiliin yapsyla ve stratejileriyle uyumlu ve ayn zamanda siyaseten bir sorun dourmayacak, Ermeniler gibi baka hedeflere

ynlendirilmesi abasn rnekler. Bugn, 2010 ylnn ilk yars itibaryla genellikle PKK saldrlarnn ardndan Krt gmenlere ynelik Trkiye'nin deiik yerlerinde ortaya kan lin giriimleri ve bu kitabn konusunu tekil eden "tanyarak dlama" syleminin bizatihi kendisi, toplumsal dzeyde devlet stratejilerinden zerk bir alglayn ortaya ktnn gstergesidir. Ksacas iinde bulunulan dnemde, sadece devletin asimilasyoncu stratejilerinin deil ayn zamanda toplumdaki fke kabarmalarn ve kkrtmalar bu stratejiyle uyumlu ekilde ynlendirme yetisinin de iflas ettiinin emareleri ortaya kmaktadr. Tanyarak dlama'nn toplumsal kkenlerini ararken bir yandan da bu durumun arkasndaki nedenlere k tutulmu olacak. lkc hareket ve tanyarak dlama Tanyarak dlama'nn tarihsel zgllnn ikinci gstergesi, onun Trkiye'deki herhangi bir ar milliyeti hareketin veya partinin ideolojik ynlendirmesi veya rgtlenmesi ile ortaya km olmamasdr. Krtlere ynelik "tanyarak dlama" syleminin resm ideoloji dnda herhangi bir siyasi rgt veya parti tarafndan retildikten sonra kitlelere mal olduunu sylemek zordur. Bu noktada Trkiye'de an milliyetilik deyince akla gelen ilk hareket/parti olan MHP'nin syleminin, tanyarak dlama ile ilikisini sorgulamak faydal olabilir. Abdullah calan'n yakalanmasnn yaratt atmosferin henz etkisini srdrd dnemde yaplan 1999 seimlerinde MHP, tarihinin en yksek oyunu alarak iktidar orta olduunda, milliyetiliin toplumda yeni bir ykseli trendi iine girdiine dair yorumlar oka

yaplmt. Sonraki 2002 seimlerinde MHP bu kez meclise giremediinde byle bir "ykseli" tespitinin gndemden dtne tank olduk. Byle bir yorumlama eiliminin temelinde, Trkiye'de popler dzeyde her zaman potansiyel olarak var olan ve kimi olaanst durumlarda bu potansiyelini gl bir ekilde sergileyen, yani kimi zaman ykselip kimi zaman snmlenen bir milliyeti hissiyatn mevcut olduuna dair, Trkiye entelijansiyasn etkisine alan bir varsaym yatyor. MHP'nin seim performanslarnn bu balamda nem kazanmasnn nedeni, bu partinin bir parlayp bir snen popler milliyeti hissiyatn temsilcisi olarak kendisini sunmas ve pek ok evrede de byle grlmesi. Ne var ki, MHP'yi sadece bu milliyeti potansiyelin akt bir mecra olarak grmek onun Trkiye'nin siyasi haritasndaki roln kmsemek olur. MHP ve lkc hareket, milliyeti tepkisellii basite kendisine eken bir adres olmaktan te bu milliyetilii, zellikle 12 Eyll ncesinde ve PKK'nn eylemlerinin hzland 1990'larda reten ve trmandran bir rgt olma roln stlenmitir.61 Bu bakmdan "tanyarak dlama'nn MHP'nin geleneksel ideolojisinden veya son dnem ynelimlerinden treyip tremediini sorgulamak anlaml olacak. MHP'nin kurulduu gnden bugne, ayn resmi ideolojide sz konusu olduu gibi, yalpalayan ve elikili bir milliyeti anlaya sahip olduunu syleyebiliriz. Bu eliki hem MHP parti ynetiminin kamuoyuna sunduu farkl milliyetilik alglaylarnda hem de MHP'de resm
61 Tanl Bora ve Kemal Can, Devlet ve Kuzgun: 1990'lardan 2000lere MHP, iletiim, stanbul, 2004,

s.83-84

azlar tarafndan formle edilen milliyetilik anlay ile lkc hareketin tabannda benimsenen sylem arasnda dnem dnem ortaya kan uyumazlklarda grlebilir.62 MHP kurulduu gnden bu yana etnik milliyeti yani Trk milliyetilik ile byk lde Mslmanla dayal kltrel milliyetilii uyuturma abasnn gerilimini yaam ve bu gerilimi "Trk-slam sentezi" formlasyonu ile amaya almtr. Trkiye'deki toplumsal dinamiklerin deien yapsyla uyumlu olacak ekilde MHP'nin ideolojisinde kltrel milliyeti ve rk milliyeti tonlarn arl dnem dnem artm veya azalmtr. Bu elikili milliyeti alglayn iinde etnik/rk milliyeti tonlarn en ar bast dnemlerde bile Krtleri ayr bir etnik topluluk olarak tanyp onlar dlamaya ve sorun etmeye ynelik bir "tanyarak dlama" syleminin, MHP tarafndan sistemli ve ak bir ekilde dillendirildiine veya bunun zerinden bir siyasi hat belirlendiine ynelik bir iaret bulamyoruz. Resmi ideolojideki milliyetilikle paralellik arz edecek bir ekilde MHP, Krtleri ayr bir halk olarak grmeyi reddetmi onlarn ya kltrel ya da etnik/rksal anlamda zaten Trk milletinin bir paras olduuna dair bir sylem gelitirmi ve devletin asimilasyoncu mantn tekrar etmitir.63 Ne var ki, zellikle PKK'nn ykselie getii 1990'l yllarda MHP tabannda, Krt kart bir

Emre Arslan, "Trkiye'de Irklk", Tanl Bora (der.), Modern Trkiye'de Siyas Dnce-Milliyetilik iinde, iletiim, stanbul, 2002, s. 423.
62 63

Tanl Bora ve Kemal Can, Devlet ve Kuzgun: 1990'lardan 2000'lere MHP, 2004, s. 90.

tepkiselliin gelitiine dair gstergeler artmtr. 64 te yandan, byle bir Krt kartlnn MHP'nin resmi azlarnca hibir dnem ak bir siyasi sylem olarak kullanlmadn, bu dnemde parti iindeki bu hissiyatn, ayn devlet syleminde olduu gibi, PKK'ya ve zellikle de Abdullah calan'a ynlendirilmeye alldn syleyebiliriz. Ksacas parti iinde Krt kart bir siyasi sylemin u vermemesi noktasnda, ounlukla "devletin bekasn korumak" iddiasyla bir hassasiyetin gelitirildii grlyor. Bu durum, Krtlere ynelik "tanyarak dlama" syleminin eitli biimlerinin grlebilecei kimi rk sitelerde MHP'nin "Krtlere kucak amakla", "Trklkten uzaklamakla" sulanagelmesinin de nedenini tekil ediyor. Bu noktay destekleyen dier bir veri de alan almasnda grtm 90 kii iinden, MHP siyasetine sempati gsterenlerin ok kk bir aznl oluturmasdr. Byle bir veri elbette tek bana, "tanyarak dlama" sylemini benimseyenlerin MHP'yi desteklemeyecei sonucunu karacak ekilde yorumlanmamal. Sylemek istediim "tanyarak dlama" syleminin MHP'nin herhangi bir siyasi almasndan veya toplumsal etkisinden zerk bir varolua sahip olduudur. Ksacas tm bunlar gz nne alndnda son dnemde yaygnlat grlen Krt gmenlere ynelik antipatinin, yani "tanyarak dlama" syleminin, MHP hareketinin iinden ktn veya bu hareketten dorudan beslendiini sylemek mmkn
64

A.g.e., s. 91.

deil. te yandan MHP'nin tabannda resm pozisyon olan klasik asimilasyonculuk yerine ak bir Krt dmanl hissiyatnn u verdiini dndmzde, "tanyarak dlama" syleminin lkc hareket dolaysyla gelecekte bir politizasyona uramas, bir ihtimal olarak gz nnde bulundurulmaldr. Trkiye'de soy rklk ve tanyarak dlama Hem devletin resmi milliyetilik anlaynda hem de lkc hareketin ideolojisinde Krtlerin ayr bir halk olarak tannp dlanmasn ieren sylemin sistemli bir ekilde retilmemi olmas, imdiye kadar Trkiye toplumunda Krtlere ynelik rk bir yaklamn gelitirilmemi olduu anlamna gelmiyor. Trkiye'deki rk milliyetiliin sembolik bir temsilcisi olan Nihal Atsz gibi kimi ideologlarn makalelerinde, resm ideolojinin ve lkc hareketin tutumundan farkl olarak, Krtlerin Trklerden ayr bir rk olarak grlp aka aaland ifadelere rastlayabiliriz. 65 Ne var ki, Nihal Atsz'n temsilciliini yapt bu rk pozisyonun bugn bat metropollerinde ortaya kan tanyarak dlama syleminden nitelike farkl olduu gze arpyor. ncelikle Nihal Atsz'n Krt dmanl ieren dncesi,
65

Nihal Atsz'n Makaleler isimli kitabnda geen u ifadeler, onun Krtlere ynelik soy rk yaklamnn bariz rneklerinden yalnzca biridir: "(...) Yzde yz ounlukta olsalar bile Trkiye'nin herhangi bir blgesinde devlet kurma hayalleri hayal olarak kalacaktr. (...) onun iin Trk milletinin ban belaya sokmadan kendileri de yok olmadan ekip gitsinler. Nereye mi? Gzleri nereyi grr, gnlleri nereyi ekerse oraya gitsinler. (...) Trk rknn ar sabrl olduunu fakat ayran kabard zaman 'Kaan Arslan' gibi nnde durulmadn rkdalar Ermeniler'e sorarak rensinler de akllan balarna gelsin" (Nihal Atsz, Makaleler III-IV, Baysan, stanbul, 1992, s. 386).

Krtlerle gndelik hayatta temastan doan ve toplumsal zemini olan bir tepkisellikten ziyade biyolojik rk bir dnce sisteminin Trkiye uyarlamas olarak grlmelidir.66 Nihal Atsz'n mantnda Krtler sadece yaay biimleri veya siyasi emelleri nedeniyle deil, en temelde biyolojik olarak gayritrk olmalar itibaryla rk bir aalanmaya tabi tutulur. 67 Zaten bu biyolojik rklktan nasibini sadece ve zel olarak Krtler deil, Anadolu'da yaayan ve Trk olmayan btn etnik gruplar almtr; bu bakmdan biyolojik olarak gayritrk olduu dnlen tm halklar bir aalanma ve nefret nesnesi olmak noktasnda "eittirler". 68 Halbuki bugn Trkiye metropollerinde gndelik hayatta yaygnlk kazanmaya balayan "tanyarak dlama" syleminde Krtleri tekiletiren dil, dier tm halklara da ayn derecede nefret ve antipati beslemek gibi bir mantksal zorunluluk tamaz. Bunun tersine, zmir'de yaptm alan almas, kimi durumlarda Krt gmenlere ynelik dlayc, aalayc tutumun ayn zamanda "kentli olmak, grgl olmak" balamnda Krtlerle zt zellikler sergilediklerine inanlan Yahudilerin, Ermenilerin, Rumlarn nostaljik bir zlemle anlmasna ve bu halklarn itibarlarnn iadesine vesile olabildiini gstermitir.

66

Emre Arslan, "Trkiye'de Irklk", 2002, s. 417. Ayrca bkz. Fatih Yal, Kinimiz Dinimizdir: Trk Faizm zerine Bir nceleme, Tan Yaynlan, Ankara, 2009. Gven Bakrezer, "Nihal Atsz", Tanl Bora (der.), Modern Trkiye'de Siyas Dnce-Milliyetilik iinde, letiim, stanbul, 2002, s. 352-262.
68

67

Cenk Saraolu, "lkc Hareketin Bilinalt Olarak Nihal Atsz", Toplum ve Bilim, say

100, 2004, s. 100-114.

Tanyarak dlama: Deneyimlenen "teki" Peki, tanyarak dlama olarak kavramlatrdmz zmirli orta snflarda grlen bu sylem, iddia ettiimizin aksine yeni ve tarihsel olarak zgl bir olgu olmaktan ziyade toplumda Krtlere ynelik kadim bir nyargnn gncel bir versiyonundan ibaret olabilir mi? Yani "tanyarak dlama" acaba Trklerin Krtlere ynelik teden beri mevcut olan dmanlnn gncel bir yansmas m? ncelikle byle bir soru, Trkiye toplumunda sreklilik arz eden ve btnlkl bir negatif Krt algsnn olduu varsaymna dayanyor. Bu varsaymn Trkiye apnda geerliliini gsteren bir bulgunun mevcut olmadn syleyebiliriz. Yani Trkiye toplumunda kkenleri eskilere uzanan, belirli kalplara dayanan yaygn ve sistemli bir Krt dmanl sz konusu olmamtr. te yandan pek ok etnik grup iin sz konusu olduu gibi, Krtlere ynelik dlayclk ieren ama belirgin ve btnlkl bir Krt algsna tekabl edemeyecek kadar "ham': kimi yaktrmalar ve yerleik sylenceler mevcuttur. rnein bunlarn en yaygnlarndan ve en eskilerinden olan "kuyruklu Krt" ya da "Krt alar ingene oynar" gibi tabirler, ayr bir etnik grup, topluluk veya halk olarak kavranan Krtlere ynelik btnlkl bir kavrayn tamamlayc bir paras olarak ortaya km deildir. Hem kayna hem de balam belirsiz, maddi dnyadaki deneyimlere baml olmakszn varln srdren bir mite ya da fantazmaya tekabl ederler. Nzm Hikmet'in aadaki msralar bu tr mitlerin maddi dnyadan kopukluunu ve yzeyselliini ince bir ekilde alaya almas asndan, burada yapmak istediimiz ayrm daha iyi ortaya koymamza yardmc olabilir: "Kalmad

gezmediimiz yer; Karadeniz'de iinde Lazlarn; arkta Krtlerin arasnda; Krtlere kuyruklu derler, yalan; Kuyruklar yok; Yalnz ok asi, ok fakir insanlar; zenginleri de var; ama az."69 Tanyarak dlama syleminde Krtlere ynelik olarak orta snf zmirlilerin kulland "cahil", "kent hayatn bozan", "haksz kazanla geinen", "blc" ve "igalci" gibi klieler, "kuyruklu Krt" gibi tabirlerden nitelike farkldr. Bu klielerden her biri mstakil bir "sylence" olmaktan ziyade ayr bir topluluk olarak tannan Krtlere veya Krtle ynelik btnlkl bir alglayn birer bileenidir. Yani, rnein "cahil Krtler" nyargs, saydmz dier tm klielerle birleerek orta snf zihniyet dnyasnda Krtleri dier halklardan ayran snrlarn ve bylelikle de zgl bir Krt kavraynn yapc esi haline gelir. Dier bir nokta, "kuyruklu Krt" mitinden farkl olarak tanyarak dlamay oluturan, saydmz tm bu klielerin orta snfn toplumsal deneyimleri ile belirgin bir ba olmasdr. Yani rnein "igalci Krtler" gibi bir niteleme salt kulaktan kulaa yaylan, kendinden menkul bir nyarg olmaktan ziyade tayclar tarafndan belirli deneyimlere ve maddi dnyaya gndermelerde bulunularak aklanan, manta brnen bir kanaate tekabl eder. Bu bakmdan tanyarak dlama'y oluturan klielerin maddi dnyadaki kaynaklarn ve yeniden
69Nzm

Hikmet Ran, Seme iirler, Ararat, istanbul, 1970.

retim srelerini takip etmek mmkndr. Ayn eyi rnein "Krt alar ingene oynar" deyii iin sylemek zordur. Bu noktada Robert Miles'in eitli rklk biimlerini ele alrken "muhayyel teki" (imagined other) ile "deneyimlenen teki" (experienced other) arasnda yapt analitik ayrm, merammz daha kolay anlatmaya yardmc olabilir. Miles, toplumsal hayattaki etkileimlerin trevi belirli nyarg ve kalplar erevesinde temsil edilen "deneyimlenen teki" ile ampirik bir gereklikten tamamen kopuk, belirli bir deneyime deil gemiten bugne aktarlm imgelerden ibaret nitelemeler etrafnda tasavvur edilen "muhayyel teki" arasnda bir ayrm yapar.70 Bu noktada orta snf zmirlilerin Krt algsnn, bir "deneyimlenen teki" ina ettiini, "kuyruklu Krt" gibi kk daha eski nitelemelerin ise "muhayyel teki" dzeyinde kaldn, bu bakmdan tanyarak dlama'nn ncekilerden farkl, tarihsel olarak zgl ve yeni bir Krt algsna denk dtn syleyebiliriz. Burada, Trkiye'de daha krdan byk kentlere gn ilk baladndan beri var olagelmi gmen dmanlna dayanarak, tanyarak dlama'nn yeni ve tarihsel olarak zgl bir olgu olduu tezine itiraz edilebilir. Bu olas itiraz, tanyarak dlama'nn nasl bir hissiyat olduunu daha iyi tarif etmemizi salayaca iin de deerlendirmek gerekiyor.

70

Robert Miles ve Malcolm Brown, Racism, Routledge, Londra, 2004, s. 24.

Gerekten de Trkiye tarihi boyunca zellikle kentli elitler arasnda, krdan gelen gmenlere kar dlayc bir sylem her zaman var olagelmi, kendisini ok ak bir ekilde medyada da ifade etmi ve toplumsal olarak kabullenilmitir.71 Hatta bu gmen dmanl kendisini, tanyarak dlama'nn yapc esi olan, daha nce de saydmz klielerle ya da bunlarn benzerleriyle ifade etmitir. rnein "cahillik", "igalcilik", "kent hayatn bozma" ve "haksz kazan salama" gibi ifadeler, zmirli orta snflara ve son dnemlere zglenemez; bunlar ounlukla bir yere yeni gelenlerle (gmenlerle) kendisini oraya ait hissedenler arasndaki iktidar ilikisini yanstan ve her biri kendi tarihine sahip, kkl ve eski sylemlerdir.72 te yandan tanyarak dlama'da yeni olan ey, gmenlere bir fke duyulmas veya bu klielerin kullanlmas deildir. Tanyarak dlama'nn zgll, bu klielerin birbirlerini btnleyerek orta snf zihninde

71

Bu kentli, elitist gmen dmanlnn eitli rneklerini ele alan nemli bir alma iin bkz. (Rfat Bali,

Tarz- Hayatttan Life Style'a, 2002, s. 138). Bu konuyu "beyaz Trk" kavram etrafnda tartan bir makale iin (Sedef Arat-Ko, "Some Turkish Transnationalism(s) in an Age of Global Capitalism and Empire: White Turk Discourse, the New Geopolitics and Implications for Feminist Transnationalism", fournal of Middle East Woman's Studies, cilt 3, say 1, 2007, s. 35-57 Kentli elitlerin bu tr sylemler zerinden taral gmenleri horlamas, 1960 ve 1970'li yllarn romanlarna da konu olabilmitir. O dnemdeki bu kentli elitist-burjuva baknn kodlarn zmek asndan Orhan Kemal'in ilk olarak 1962'de yaymlad Gurbet Kular isimli eseri nemli ipular salar.
72

Krtleri ve Krtl tanmlar biimde ilenmesinden kaynaklanr. Ksacas yeni ve zgl olan ey bu klieler deil, bunlardan bir Krt algsnn tretilmesidir. Bu noktada, tanyarak dlama'nn Trkiye'deki mzmin gmen dmanlnn etniklemesini ifade ettiini syleyebiliriz. Bu belirleme ayn zamanda bu hissiyatn kkenlerini ararken temel olarak bu etniklemenin nasl bir toplumsal ve tarihsel zeminde ortaya ktn sorgulamak gerektiini gsteriyor.

Kentsel toplumsal yaam ve tanyarak dlama Tanyarak dlama, eer devletin bilinli bir ideolojik maniplasyonu sonucu olumamsa, ar milliyeti siyasi bir hareketin iinden trememise ve kadim bir Krt dmanlnn yansmas deilse onun kaynaklarn aramaya nereden balamal? Bu sorunun cevabn, alan almasnda yaplan grmelerin ieriine bakarak sezmenin mmkn olduunu dnyorum. Orta snf zmirli grmeciler, Krt gmenlere dair tutumlarn dile getirirlerken en temel gnderme noktas olarak zmir'deki kent hayat iinde yaadklar veya iittikleri deneyimleri gsteriyorlard. Hem "Krt" olan ayrt ederken (yani Krtl tanrken) hem de Krtle bir dizi klie atfederken (yani dlarken) orta snf konumlarndan, kent hayat iindeki pratiklerini temel alyorlard. Bu pratikler hem btnlkl bir "Krt" algsnn ieriini oluturan olgusal malzemeyi tedarik ediyor hem de orta snflarn bu dlayc Krt sylemini bu malzeme

zerinde "hakllatrmasn" mmkn klyordu. Yani grmelere zmirli orta snfn Krt algsnn belirli bir kurumdan, siya partiden veya hareketten dn alnan bir "fikir" olmad kentsel toplumsal yaam ierisindeki pratiklerden tretilen ve yine o alan ierisinde yeniden retilen bir tutuma tekabl ettii aa kyordu. rnein, Krtln alamet-i farika olarak gsterilen "cahillikte", belediye otobslerinde "kaba saba" konuan Krt gmenleri "iitmi" olmak; "haksz kazan salayan Krtler" imajnda, pazarda Krt bir esnafta rk-bozuk meyve-sebze satn alm olmak; Krtlerin blc olarak kodlanmasnda, Krtlerin kendi cemaatleri dndaki biriyle girdikleri ihtilafta birlikte hareket ediyor olmalar; "ehir hayatn bozmakta olan" Krtler alglay da, Kadifekale'den gelen bir kapka tarafndan "ehrin o tasnda" soyulmu olmak; Krtlerin "ehri igal etmekte olduklar" dncesinde, ehrin muhtelif yerlerinde selpak satan ok sayda Krt gmen ocuklarna rastlam olmak bu deneyim olarak ierilmitir ve bu deneyimler tm bu etkilemelerin ve bunlar vastasyla doldurulan ve ieriklendirilen "Krtlk" kategorisinin malzemesini tekil etmektedir Tm bunlar sylerken kentsel toplumsal yaamn veya gndelik hayatn, tanyarak dlamann nedeni olduun ne srdmz karlmamal. Bu alma "Eer devlet veya bir parti deilse tanyarak dlamann nedeni kentsel yaamdr ya da gndelik hayattr," gibi basit ve hatal bir formlasyona kap aralamayacak. zmir'deki kentsel toplumsal hayat , tanyarak dlama'nn kendinden menkul bir reticisi olmaktan ziyade onun olutuu mahaldir, yerdir (locus).

David Harvey'in kentsel toplumsal ilikiler ve bilin biimleri arasndaki iliki iin yapt u belirleme, bu almann da epistemolojik pozisyonunu temsil ediyor. Kentleme artarak devam ettike kent, insanlarn yaplar ve etraflarndaki dnyada olup biten dnmleri deneyimledikleri, yaadklar ve bunlara tepki verdikleri esas dzey haline geliyor... te bizler de bu deneyimlerin karmakl ve kafa kartrclnn yaratt hengme ierisinde zaman ve mekna, toplumsal iktidara ve onun merulatrlma biimlerine, tahakkm biimlerine ve toplumsal etkileime dair temel bir bilin gelitiriyoruz.73 Kent "mahalli" bal bana bir toplumsal etken ya da bamsz bir deiken deil, ierisinde eitli toplumsal ve tarihsel srelerin gml olduu karmak bir alandr.74 Tanyarak dlama, kentsel toplumsal yaamdaki bu ilikilerin ve srelerin mmkn kld bir olgu olarak ele alnmaldr. Burada "toplumsal" ve "tarihsel" srelerin kentsel yaama gmll ifadesini amak gerekiyor. Tanyarak dlamann olutuu "mahal" olarak zmir'deki kentsel yaamn gncel yaps hem Trkiye hem de kent leindeki iktidar mcadelelerine ve snfsal ilikilere baml olarak ekillenmitir; yani zmir'deki kentsel yaam hem ulusal hem de yerel lekteki toplumsal

73

David Harvey, Consciousness and the Urban Experience, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1985, s. 251.
74

David Harvey, Social Justice and the City, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1973, s.16.

ilikileri yanstr. Ayn zamanda ehirdeki toplumsal yaamn mevcut biimi, kentteki toplumsal snflarn veya gruplarn ilikilerini, etkileimlerini ve mcadelelerini ierir. Tanyarak dlama da zmirli orta snfn, Krt gmenlerle olan zgl ilikilerinin izlerini tamas asndan kent hayatnn ierdii bu snfsalln/toplumsalln iinden km bir zihniyet kalbdr. Yani tanyarak dlama, bu haliyle ancak ve ancak byle bir snfsal ilikinin varlnda mevcudiyet kazanabilirdi. Bu bakmdan tanyarak dlama'nn kkenlerini aramak demek, bu algnn ortaya kt mahal olan kentsel toplumsal yaam ierisinde bu snfsalln izini srmek demektir. Tanyarak dlama ayn zamanda zmir'deki kentsel yaama gml baz tarihsel srelerle de ilikili ele alnmak durumundadr. Tanyarak dlamann ortaya kt mahal ve onun ierdii toplumsal ilikilerin gncel yaps son yirmi yla damgasn vuran iki tarihsel dinamiin etkisi altnda ekillendi: Bunlardan birincisi 1980'lerden bugne devam eden ve Trkiye kentlerini ok boyutlu dnmlere uratan neoliberal ekonomiye gei sreci ve ikincisi de yine Trkiye'nin bat metropollerinin toplumsal, kltrel ve demografik yapsnda talar yerinden oynatan, Krt blgelerinden alman g. Trkiye'nin son yirmi ylma damgasn vuran bu iki nemli dinamik, zmir'i de etkisine alarak ehrin toplumsal yapsnda nemli deiimlere kap aralad. Bu bakmdan tanyarak dlama'nn iinden kt toplumsal ve snfsal ilikiler mevcut yapsna, neoliberalizmin ve g srelerinin kurduu zemin zerinde kavuabildi. Tanyarak dlama da bu bakmdan bahsettiimiz bu iki

tarihsel srecin kurduu zeminde, zmirli orta snfn Krt gmenlerle girdii snfsal, meknsal ve toplumsal ilikiler alannda bir zihniyet kalb, bir alglama olarak ortaya kabildi. Bu tarihsel ve toplumsal sreler, zmir'deki kentsel toplumsal yaama zgl bir biim vererek onun tanyarak dlama'nn mahalli olmasn saladlar. Bu mahal tanyarak dlama'y yaratmad, ona neden olmad; tanyarak dlama ancak bu mahallin ierdii toplumsal ilikiler yaps ierisinde ortaya kabilirdi. Yani zmir'deki kentsel toplumsal ilikilerin gncel yapsnn orta snflarca deneyimlenmesi, tanyarak dlama'y bir eilim olarak ortaya kard. Yaptm grmelerde ortaya kan kimi kalplar, ortak semboller, ifadeler, yani belirli dzeydeki sylem birlii ancak orta snfn kendi snfsal pozisyonundan ortak olarak deneyimledii bu kentsel toplumsal/snfsal ilikilere bakarak anlalabilir. Bu bakmdan tanyarak dlama'nn kkenlerini aramak demek, zmir'deki kentsel toplumsal yaamn (yani mahallin) ierdii snfsal ve meknsal ilikileri anlamak kadar bunlara zgl biimini veren neoliberalizm ve g srelerinin kent yaam zerindeki dntrc etkisini de anlamak demektir. yleyse kentsel yaam ve onun ierdii pratikler, tanyarak dlama'nn nasl olutuuna dair yaplacak bir analizin nihai noktas olmaktan ok bunun bir balang noktasdr. Bu balang noktasndan ilerleyen ve derinleecek olan bir analiz esas olarak bu "mahallin" ne tr tarihsel ve yapsal sreler ierisinde ina edildiini sorgulamak ve zmir'deki gndelik ilikiler alann aarak bu alann kuruluunda pay olan ulusal lekte ve makro dzeydeki yapsal etmenlere yzn evirmek durumundadr. Neoliberalizm ve g gibi iki ulusal

lekteki srele zmir'deki kent yaamnn dnm ve orta snflardaki Krt algs arasndaki karmak ilikilerin sergilenmesi, analizin makro ve mikro, somut ile soyut, ampirik ile teorik, yerel ile ulusal dzeyler-dzlemler arasnda hareket etmesini ve bunlar arasndaki balantlar gl bir ekilde tesis etmesini gerektiriyor. Farkl soyutlama dzeyleri ve analiz lekleri arasnda gidip gelerek btnlkl bir zmleme ortaya koymak, phesiz olduka meakkatli bir abay ve azami dikkati gerektiriyor. Bylesine karmak bir meseleyi bir yandan sadeletirirken dier yandan indirgemeden kanmak iin elverili birtakm analitik aralara ihtiya douyor. Tanyarak dlama kavramnn, orta snftaki Krt algsnn bir tipolojisini oluturmak ve bu algnn tarihsel zglln gstermek yannda, bu ihtiyac karlayacak ekilde analiz aamasnda da iler klnabileceini dnyorum. Tanyarak dlama, zmirli orta snfta Krt algsnda birbirini btnleyen iki tutumun varln iaret ediyor. Bunlardan birincisi, Krtlerin ayr bir halk veya etnik grup olarak varlklarnn tannmas, dieri ise Krtlerin belirli klieler yoluyla dlanmas. phesiz bu iki tutumu reel olarak birbirinden ayrmak imknsz nk bu sylemde Krtlerin ayrt edici zellikleri bizzat bu dlayc klieler zerinden tarif ediliyor. Yani, rnein "cahillik", orta snf zihninde belirli objektif ltler tarafndan tarif edilen bir etnik kategori olarak Krtle dardan yklenen bir sfat olmaktan te, dorudan Krtleri dier halklardan ayrt eden ve Krtlerle geri kalanlar arasnda konulan snrn yapc bir esi olarak anlam kazanyor. Yani cahillik, orta snf zihniyet dnyasnda, Krtlerin bir zellii

olmann tesine geerek "Krt kimdir?" sorusunun da yantn tekil ediyor. Bu bakmdan tanyarak dlama'da tanmay ve dlamay zamansal olarak birbirini takip eden iki ayr sre olarak deil, birbirleriyle isel ve zorunlu bir ba ierisinde olan, hatta belirli bir soyutlama dzeyinde zdeleen tutumlar olarak grmek gerekir. te yandan yukarda bahsettiimiz etin zmlemeyi ortaya koymak adna, ilk aamada, reel olarak birbirinden ayrmas g olan bu iki tutumu, analitik olarak birbirinden ayr ele almak faydal olabilir. almann izleyen blmlerinde "tanma" yani orta snflarn Krtleri ayr bir halk grubu olarak kendilerinden ayrtrmas ile "dlamay", yani Krtlerin belirli klieler zerinden tarif edilmesini geici olarak ayr ayr ele almak suretiyle bunlarn kentsel yaamdaki bahsettiimiz toplumsal ve tarihsel dinamiklerle ban ortaya koymaya alacaz. Daha sonra da buradan yola karak bir btn olarak tanyarak dlama'nn kkenlerini kavramaya alacaz.

Tanma ve Dlama Sreleri

Tanma Tanyarak dlama'nn analitik olarak ayrdmz bileenlerinden biri olarak "tanmann", nasl bir toplumsal ve tarihsel zemin zerinde ortaya ktn incelemeden nce "tanma" pratiinin neye tekabl

ettiini netletirmek gerekiyor. Bunu yaparken "tanma" szcnn Trkedeki birbiriyle ilikili ama farkl anlamlarna mracaat edeceim. Tanma; ncelikle orta snf zmirlilerin Krtleri kendilerine has birtakm ortak zelliklere sahip, ayr bir etnik grup veya halk olduunu teslim etmesine tekabl ediyor. Yani orta snf zmirlilerin gznde Krtlk snrlar belli, ayr bir etnik kategoriye denk dyor. phesiz byle bir "tanma" biiminin pratik olarak "dlama"dan ayr dnlemeyeceini gsteren en nemli ey, varl tannan bu kategorinin snrlarnn belirli aalayc klieler zerinden izilmesi ve Krtlerin bu klieler zerinden homojen ve ayrks bir grup olarak tasavvur edilmesidir. te yandan bu blmde sorgulayacamz ey, Krtln snrlarn ina eden bu klieler deil,Krtlerin hangi koullarda ayr bir grup olarak tannr hale geldiidir. kinci olarak "tanma"; Krtlerin zmir'deki kent hayat iinde, orta snf zmirli tarafndan kolaylkla tehis edilmelerini ya da iaret edilmelerini ifade ediyor. Yani "tanyarak dlama" syleminin taycs olan orta snf kesim, gndelik hayatn herhangi bir alannda Krtleri belirli zellikleri zerinden tanyabiliyorlar. Bu "iaret etme" (ya da tanma) ounlukla aalayc bir retorik zerinden ifade edildiinden, buradaki tanma srecinin yine fiilen dlamadan bamsz olmas dnlemez. nc olarak "tanma", orta snf zmirlilerin Krtlere kent hayat ierisinde aina olma, onlarn birtakm zelliklerine vakf olma sreci yaamalarn ifade ediyor. Yani orta snf zmirliler zaman ierisinde, Krtleri kent

hayat ierisinde gzlemledike veya onlarla etkileim kurduka, onlar "tanmaya" balyor. Krtlere dair izlenim, bu anlamyla, deneyim ncesi yerleik birtakm kanaatler zerinden deil, dorudan kent hayat ierisinde kurulan ilikilerden, onlar tandka ediniliyor. te yandan Krtlere ve Krtle dair bilgi sahibi olma durumunun, yani Krtleri tanmann, dorudan kent hayatndaki deneyimlere, yani maddi gereklie dayanyor olmas, orta snflarn Krtlere ve Krtle dair daha "hakiki" ve salam bir kanaat gelitirdikleri anlamna gelmiyor. Krtleri tanrken ierisine girilen gndelik yaam deneyimleri ve bu deneyimlerin nasl anlamlandrld, kanlmaz olarak, orta snf zmirlilerin kentteki meknsal ve snfsal konumlarnn izlerini tayor ve bu bakmdan da ileriki blmlerde gstereceimiz gibi, Krt gmenlere dair gerekliin ksmi ve arpk bir yorumuna denk dyor. Tanyarak dlama'daki "tanma" pratii tm bu anlamlar, yani Krtlerin ayr bir halk olduunu tanmay, Krtleri kent hayat ierisinde grldklerinde tanmay ve Krtleri kentsel pratikler ierisinde tanyp bilmeyi ihtiva etmesiyle Krtler dndaki dier etnik gruplarn farkllklarndan haberdar olma pratiinden ayrlr. rnein orta snf grmeciler ayn zamanda Trkiye'deki Lazlarn, Bonaklarn, er-keslerin, Grclerin, Arnavutlarn farkndadrlar. te yandan zihinsel haritalarnda bunlarn herhangi birini dierlerinden kat izgilerle ayrmalarn mmkn klacak belirli ltler mevcut deildir. Bu durum onlar bu gruplara mensup insanlar, Krtlerde sz konusu olduunun tersine, kent hayat ierisinde kolaylkla tehis etmelerini

de mmkn klmaz. rnein erkezlik veya Bonaklk, ierisine kentteki byk bir grup insann yerletirildii, snrlar belli bir kategoriye denk dmekten ziyade ounlukla tank olunan tek tek bireylerin zelliklerinden birini tarif eder. Bu zellik stelik ounlukla, bu ahslarn tanmlayc kimlii olamayacak kadar nemsizletirilmitir. Bu kiilerin etnik kkenlerinin farknda olunmasna ramen "bizden biri" olarak alglanmaya devam etmelerini mmkn klan da bunlarn etnisitesini ifade eden kategorinin hem bireysel lekte dnlmesi hem de kiiyi tanmlamada belirleyici ve birincil olamayacak kadar nemsizletirilmesidir. te yandan Krtlk byle deildir; hem sadece tek tek bireyleri ifade etmez hem de ifade ettii geni grubun veya kategorinin iindeki bireylerin tanmlayc ve baat kimlii haline gelir. Krtlk bireysel bir zellik olmaktan ziyade ierisine yerletirilen bireyleri bir dizi sabit zellik zerinden tarif eden ve genelin dnda brakan bir kategoridir. Zaten byle bir "tanma" pratiinin fiilen "dlamakla" birlemesi ve hatta belirli bir soyutlama dzeyinde zdelemesi bununla balantldr. Aslnda yaplan grmelere bakldnda orta snf zmirlilerin Krtlerle kentsel yaamda karlamadan nce Krtlkten ne anladklar ile bugn erkezlik, Lazlk deyince ne anladklarnn paralel olduunu, biraz ihtiyatla da olsa syleyebiliriz. Bunu katiyetle deil de ekinceyle ifade etmemin nedeni, orta snf grmecilerin bugnk algsnn, yani "tanyarak dlama"nn onlarn karlama ncesindeki Krtleri nasl grdklerini ifade ederken kullandklar sylemlere de tesir etme ihtimali. Yani

kentte karlama anndan nce Krtlere ynelik ne dnldne ilikin hafza, bugnk alg tarafndan da ekillendiriliyor olabilir. Bu durumda karlamadan "nce" ve "sonra" Krtlk algsna ynelik mukayeselere ihtiyatla yaklamak ve bunlara kesinlik atfetmemek gerekir. te yandan yine de grmecilerin Krtlerle zmir'de karlamadan nce onlar hakknda ne dndklerine dair sorulan soruya verdikleri yantlarn niteliinden, "karlama" ncesindeki Krt algsna dair baz karmlar yapmak mmkn. ncelikle orta snf grmecilerin, gemite Krtleri nasl algladklarna dair sylemlerinin tanyarak dlama'dakinin aksine belirgin bir ortaklk ve kalp sergilememesi, karlama ncesini karakterize eden btnlkl bir orta snf Krt tasavvurunun olmadna iaret ediyor. Daha ncesinde Krtlere dair hibir fikri olmadn daha ok "Krt nedir bilmezdik" yaygn kullanmyla ifade edenlerden, Krtlere hep ekinceyle ve korkuyla yaklatn hatrlayanlara, zamannda Krtlerden kz alp kz vermelerine dair hikye anlatanlardan, Krtleri ncesinde "mert ve dayankl" insanlar olarak bildiklerini syleyenlere kadar, geni bir arala yaylm bir kavray sz konusu. Daha da nemlisi ek birtakm sorularla bu farkl sylemlerin her birinin zerine gidip grmeciyi, Krtlere dair bu nceki algsn derinletirmeye iten sorularn ounlukla yzeysel, elikili ve mulak anlatlarla cevaplanmas, karlama ncesinde Krtln belirli bir btnle sahip, kemiklemi ve snrlar tastamam belli bir kategori olarak tahayyl edilmediini gsteriyor. Baz rnekler sunmak gerekirse:

(Celal, 57): Ben hayatmda hi oralarda, Dou'da bulunmadm. Hayatmda dou olarak en fazla Sivas'a gitmiimdir. Ona da i iin gitmitim; orada da Krtler yoktu zaten. Krtleri burada grdm ben. imdi her yerdeler. (erife, 54) .: Amasya'da yaarken Krtler hakknda bir fikrim yoktu akas. Tek bildiim ey ite Dou'da yaadklar, ite zor hayatlar olduu, devletle yaadklar problemler filan. C.S.: Aklnza ne geliyordu Krt deyince o zamanlar? .: Pek bir ey gelmiyordu. C.S.: imdi? .: imdi her yerde gryorsun ite. Akas imdi ok iyi dnmyorum haklarnda. (Aye, 58): Genken...Tokat'tayken ehrin etrafnda baz Krt kyleri vard. Ben oralara hi gitmedim... Krt olduklarn bilirdik ama kendimizle onlar arasnda pek bir fark grmezdik; ok da nemli deildi bizim iin. O zaman en byk mesele Alevilikti. Milletin tek kafaya takt ey Alevilerdi. imdi ise Aleviler hakknda konuan kalmad. Kim Aleviymi deilmi umurumda deil imdi. imdi bugnlerde kim Krt kim deil, mesele o... imdi isteyerek veya istemeyerek biz de dahil pek ok insan, u insan nereden gelmi, Krt mym deil miymi aratrmaya balad. Grmecilerin gemiteki alglarnn kayna olarak Krt bir asker arkada olmak, akrabasnn bir Krtle

evlenmesi, gemite Krt illerinden birinde alm olmak gibi sreen olmayan birtakm znel deneyimleri gstermeleri de bu konuda neden bir sylem ortakl olmadn ve "gemiteki Krdn" neden mulak ve belirsiz bir imge olarak hatrlandn aklyor. Byle bakldnda, bahsettiimiz biimiyle orta snfn dnce dnyasnda Krtlerin ayr bir etnik grup olarak varlnn tannmasnn ve Krtlk kategorisinin btnlkl biimde ieriklendirilmesinin, son dnemlere zg bir olgu olduu ve bu zgl biimiyle sadece Krtlere mahsus klnd anlalyor. O zaman sorulmas gereken soru, bylesine zgl bir tanma biiminin hangi nesnel koullar iinde ortaya kabildii. Bu soruya arayacamz cevap ayn zamanda bir btn olarak, tanyarak dlama'nn toplumsal kkenlerini arama abasnn dier bir adm olacak. Krtlerin ayr bir grup olarak tannmas daha nce de belirttiimiz gibi bir ayrtrma sreci ile beraber ilerliyor. Bu durum sadece Trklerin Krtlere kar yabanclamas ya da tekiletirmesi gibi salt zihinsel veya psikolojik bir vaka olarak grlemez. Krtlerin "tannmas", ayn zamanda kentsel yaamda Krt gmenlerin ayr ve farkl bir "cemaat" (community) olarak grnmeye balamalar gibi maddi bir gereklikten beslenen bir algya tekabl ediyor. Bu bakmdan ncelikle sorgulanmas gereken ey, Krt gmenlerin hangi koullarda ve ne tr srelerle kent hayatnda dier toplumsal kesimlerden ayrmalar ve trde bir grup grnts sunmaya balamalar. Bu ayrma sreci elbette Krtlerin tercih ettikleri ya da

dorudan kendilerinin bir fail olarak yarattklar bir durum deil. Krtln kent hayat ierisinde farkl ve homojen bir grup olarak grnmeye balamas, Krt gmenlerin son yirmi ylda zmir'de deneyimledikleri meknsal ve sosyo-ekonomik ayrmayla balantl bir durum. Meknsal ayrmadan kast, 1980'lerin ortalarndan itibaren zmir'e gelen Krt gmenlerin kentin belirli alanlarna yerleerek nfus olarak buralarda younlamas. Bununla ilikili olacak ekilde sosyo-ekonomik ayrmadan da zellikle 1990'larn bandan itibaren kente gelen Krt gmenlerin belirli geinme stratejilerinde ve ekonomik sektrlerde younlaarak kentin geri kalanndan farkllamas kastediliyor. Krt gmenlerin meknsal ayrmas Trkiye'de 1980'lerin ortalarndan itibaren etkisini srdren ulusal lekteki iki srele ilikili. Bunlardan birincisi Krtlerin Dou ve Gneydou Anadolu'daki atma ortam ve basklardan kaynaklanan zorunlu g. kincisi ise Trkiye kentlerinin toplumsal ve meknsal yaplanmasnda byk dnmlere yol aan, neoliberal ekonomik politikalarn hayata geirilmesi. Trkiye'nin zellikle bat metropollerinde, kent nfusunun deiik kesimlerini net izgilerle birbirinden ayran yaplanmalar, kukusuz sadece 1980'lerden beri grlen bir olgu deil. Kentli emekilerin, isizlerin ve yoksullarn mlk sahibi snflardan hem oturduklar yer hem de gndelik yaamlarn geirdikleri meknlar asndan ayrmalar, kapitalizmin dnyann her yerinde kanlmaz olarak ortaya kard bir olgu. Trkiye'de sanayi

kapitalizminin, geliiminin hz kazand 1950'lerden itibaren bu snfsal ve meknsal ayrma iyice belirginlemeye ve bat kentlerinin toplumsal yaamna damgasn vurmaya balamt.75 Gecekondu mahalleleri, kentlere yeni gelmi yoksul halkn younlat barnma meknlar olarak bu derin ayrmay, yani ehrin merkezine yakn zengin kesimlerin oturduklar yerlerin koullarna nazaran sergiledikleri ztlklarla bir tr ikili ehir yapsn simgeliyordu.76 Bu gecekondu mahalleleri kimi zaman hemehrilik temelinde kendi ilerinde de ayrlabiliyorlard ve ayn memleketten gelenlerin birbirleriyle dayanma ilikileri rettikleri yerler haline dnyorlard.77 Ksacas kent nfusunun meknsal olarak birbirlerinden keskin bir ekilde ayrmas Trkiye iin yeni deil. Yeni olan son yirmi ylda bu meknsal ayrmann konusunu ekseriyetle Krt gmenlerin tekil etmesi; yani Krtlerin
Trkiye'de sanayi kapitalizminin geliiminin ivme kazand 1960'l yllardan itibaren bu olgu, sosyolojik incelemelerin en nemli konularndan biri haline gelmitir. Bkz. Mbeccel Kray, rgtleemeyen Kent: zmir'de Hayatnn Yaps ve Yerleme Dzeni, Trk Sosyal Bilimler Dernei, Ankara, 1972.
75 76

Kemal Karpat, The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization, Cambridge University Press, Cambridge, 1976.
77

Hemehrilik temelinde meknsal ayrmalar ve gecekondulama, Trkiye'de sanayi kapitalizminin

gelitii 1960'h ve 1970'li yllardan itibaren sz konusu olmusa da kentlerdeki meknsal ve iktisadi dnmn hz bu meknsal ayrmalarn sabit kalmasn engellemitir. Hemehrilik olgusu ayrca kendisini meknsal ve gecekondu olgusu ile gstermez, onunla zorunlu bir iliki ierisinde bulunmaz. Hemehrilik ayn zamanda iktisadi ve siyasi g araylarnn ve rekabetin bir eylem kategorisi haline de dnmtr (Bkz. Aya Kurtolu, Hemehrilik ve ehirde Siyaset: Keiren rnei, letiim, stanbul, 2001). 1980'lerden itibaren Krtlerin zorunlu g ile bu aidiyet ve dayanma ilikilerinin leinin genilemesi ve etniklemeye balamas, ileride greceimiz gibi tanyarak dlama syleminin olumas sorununu da ilgilendirmektedir.

Trkiye'de daha nce grlmemi lde, kent ierisinde hem barnma hem de gndelik yaamlar asndan belirli meknlarda younlap kentin geri kalanndan ayrmalar. 78 Dier bir deyile son yirmi ylda tank olduumuz ey, ehirdeki meknsal ayrmann Krtler zerinden etnikleerek nitelik deitirmesi.79 Her ne kadar zmir'de Kurueme, Bayrakl, Karabalar ve Yamanlar gibi pek ok yerde Krt gmenlerin younlamas sz konusu ise de yukarda tarif ettiim biimiyle meknsal ayrmann etniklemesi durumunu en arpc ve net bir ekilde ifade eden yer Konak'a bal, ehir merkezine ok yakn bir gecekondu semti olarak Kadifekale'dir. ehrin ilk gecekondu alanlarndan biri olarak 1950'li yllardan itibaren Giritli gmenlerin mesken tuttuu bu blge, 1960 ve 19701i yllar boyunca Trkiye'nin hemen her blgesinden, fakat zellikle Konya'dan zmir'e g eden iilerin yaam alan haline geldi. 80 1980'li yllarn ortalarndan itibaren semte ounlukla Mardinli Krt gmenlerin yerlemeye baladn ve 1990 yllarnda Krt illerinde atma srecinin balamasyla zellikle Mardin'den Kadifekale'ye gn hzlandn gryoruz. Semtin 1978
Bu duruma dikkat eken nc bir alma iin bkz. Sevilay Kaygalak, "Yeni Kentsel Yoksulluk: G ve Yoksulluun Meknsal Younlamas", Praksis, say 2, 2001, s. 124-72. Ayrca bkz. Bediz Ylmaz, "G ve Kentsel Yoksulluun stanbul Tarlaba Mahallesi rneinde ncelemesinde lk Admlar, lk Sorular", Toplumbilimi, say 17, 2003, s. 95-105.
78

alar Keyder, "Globalization and Social Exclusion in stanbul", International lournal o f Urban and Regional Research, cilt 29, sav 1. 2005, s. 132-133.
79

Mustafa Mutluer, Kentleme Srecinde zmir ve Toplu Konut Uygulamalar, Ege niversitesi Yaynlar, zmir, 2000.
80

ylnda afete maruz blge olarak ilanna neden olan heyelann ba gstermesi sonucu daha nce yerleik olanlarn byk kesiminin tedricen blgeden ayrlmas, fakat buna ramen zellikle zorunlu g madurlarnn burada younlamaya devam etmesiyle birlikte, 2000'li yllarn bana gelindiinde Kadifekale neredeyse bir Krt semti haline dnt. Bugn heyelan tehlikesinin tehdidi altndaki derme atma yaplaryla Kadifekale'nin tipik bir knt alan olduunu syleyebiliriz. Krt gmenlerin buradaki meknsal ayrmas, semtin ehir merkezinden uzak ve yaltk olmasndan kaynaklanmyor. Tam tersine Kadifekale, ehrin merkezi Konak'a yrme mesafesinde bir tepeye kurulu ve burada yaayanlar herhangi bir vasta kullanmadan "aaya" inme ansna sahipler. Kadifekale'deki meknsal ayrma daha ok bu semtin neredeyse tamamyla Krt gmenlerden olumas, evresindeki Erefpaa, kiemelik ve Konak gibi yerlerde yaayanlarn buray bir tr "girilmez blge" olarak grp uzak durmasndan kaynaklanyor. Belki bunlardan daha da nemlisi, Kadifekale'yi ayrks klan ey, Krt gmenlerin buray hem geldikleri yerden tadklar hem de g sonras sreler ierisinde gelitirdikleri birtakm zgl geim stratejileri ve yaam pratikleriyle yeniden ekillendirmeleri. Pek ounda 10-15 kiilik geni ailelerin barnd, ilerinde midye retim atlyeleri bulunan evleriyle Kadifekale, phesiz kendisini evreleyen orta snf yerleim meknlarnn grnmnden de bir "norm" olarak kabul edilen ekirdek aileye ve kamusal-zel alan ayrmna dayal orta snf yaam tarzndan da arpc bir ekilde ayrlyor.

Kadifekale'nin meknsal ayrmasna katkda bulunan dier bir olgu ise Krt hareketinin siyasi faaliyetlerinin younlat alanlardan biri olarak ne kmas. Blgede Krt gmenlerin bir aradal ve zellikle 1990 sonrasnda gelenlerin paylat benzer toplumsal koullar ve sorunlar, burada Krt kimliinin yeniden retimi iin uygun bir zemin hazrlyor. Ama bu kimliin srekli canl kalmas ve siyasal bir nitelik kazanmasnda Krt hareketinin buradaki siyasi faaliyetlerinin etkisini teslim etmek gerekiyor. Hem genel hem de yerel seimlerde Krt hareketinin siyasi partilerinin burada elde ettii birincilik, Kadifekale halknn zmir'in genelinden farkl olan siyasal kimliini tescil ediyor. Tm bu zellikleriyle Kadifekale zmir'de Krt gmenlerin kentin geri kalanndan meknsal ayrmasnn sembollemi meknlarndan birini temsil ediyor. zmir'de Krt gmenlerin younlat dier blgeler de benzer zellikler tasa da Kadife-kale'de meknsal ayrma en keskin biimiyle, stelik ehrin tam kalbinde yaanyor. Kadifekale'nin bu zelliklerini gelecekte ne kadar gsterecei ise pheli. Zira 2008 ylnda alnan kamulatrma karar uyarnca, heyelana maruz bir blge olmas dolaysyla blgedeki mahallelerin bir ksmndaki yaplarn ykm karar alnm durumda. 2010 yl itibaryla hzlanan kamulatrma sreci ve ykmlar buradaki belli bal mahallelerde oturan Krt gmenlerin ehrin deiik yerlerine dalmas ya da ehir merkezinin epey dndaki Uzundere'deki TOK konutlarna aktarlmas sonucunu douracaa benziyor. Bu meknsal ayrmann Krtlerin tannmas srecine nasl katkda bulunduunu tartmadan nce, bu srecin dier btnleyici esi olan Krt gmenlerin sosyo-ekonomik ayrmasna odaklanmamz gerekiyor.

zellikle 1990'l yllardan itibaren Trkiye'nin bat metropollerine g eden Krt gmenler sadece yerletikleri meknlar asndan deil ehir ekonomisinde sahip olduklar konum asndan da ehrin geri kalanndan ayrtlar. Bu ayrmay niteleyen ey sadece Krt gmenlerin geldikleri bat ehirlerinde kentsel yoksullua srklenmeleri deil. Zaten kentsel yoksulluk Trkiye'de sadece Krtlere zg bir durum da deil. Sosyo-ekonomik ayrma kendisini daha ok Krt gmenlerin zellikle belirli sektrlerde ve geim stratejilerinde younlamalarnda gsteriyor. Bu younlama, gmen Krtlerin ekseriyetle ilerinde bulunduklar kentsel yoksulluk koullarna zel bir biim vererek onlar sadece kentin orta ve st snflarnn yaam tarzlarndan deil, dier kent yoksullarndan da ayrtryor. Krtlerin ehre geldikten sonra karlatklar kalc isizlik sorununa kar rettikleri balca stratejilerden biri, kendilerinden daha nce ehre gelen Krtlerin hkimiyetinde bulunan belirli enformel sektrlerde geim kayna bulmak. Krt gmenlerin baz enformel i alanlarnda younlamas kimi geim faaliyetlerinin bir Krt meslei olarak anlmasn salayacak ldedir. 81 rnein dier bat metropollerinde olduu gibi zmir'de de midyecilik zellikle Mardinli Krt gmenlerin younlat bir
Krt gmenlerin belirli enformel mesleklerde younlamas olgusu iin bkz. Bediz Ylmaz, "Far Away, So Close: Social Exclusion and Spatial Relegation in an Inner City Slum of Istanbul", Fikret Adaman ve alar Keyder (der.) Poverty and Social Exclusion in the Slum Areas of Large Cities in Turkey iinde, Avrupa Komisyonu'na Hazrlanan Rapor, 2008, s. 31.
81

enformel sektr olarak bu durumun en tipik rneini tekil eder. Bunun dnda ehirden ehre farkllklar gstermek zere pazarclk, mevsimlik turizm iilii, kt toplaycl ve iportaclk gibi faaliyetler de Krt gmenlerle zdelemi gvencesiz ve geici ilerdir. Sosyo-ekonomik ayrmann nemli gstergelerinden biri de yoksul Krt ailelerinin ocuklarnn, ehir hayatnda selpak satm, boyaclk gibi iporta faaliyetlerinin ierisin de yer almasdr. Kukusuz bu durum da Krt gmenlere mahsus deildir.82 Ama Krt ocuklarnn bu faaliyetlerdeki younluu, bunlarn da ehir hayatnda birer Krt faaliyet olarak grlmesinin koullarn hazrlamtr. 83 Sadece orta ve st snflarn deil yoksulluk snr altnda yaayan emeki kesimlerin de ocuklar ncelikle eitim almaya tevik ettikleri bir toplumsal hayatta, Krt ocuklarnn hanelerinin geimine katkda bulunmak zere kent sokaklarnda gruplar halinde alyor olmas, bu sosyo-ekonomik ayrmln ne kadar keskin olduunu gzler nne serer. phesiz ne meknsal ne de sosyo-ekonomik ayrma, Kr gmenlerin kltrel bir zellii ya da siyasi tercihi deildir Ayn tanyarak dlama gibi onun zeminini kuran
Betl Altnta, Mendile, Simite, Boyaya, pe: Ankara Sokaklarnda alan o cuklar, iletiim, stanbul, 2003.
82

Deniz Ykseker, "Severed from Their Homeland and Livelihoods: The Interna Displacement of Kurds in Turkey as a Process of Social Exclusion", Fikret Adaman ve alar Keyder (der.) Poverty and Social Exclusion in the Slum Areas of Laree Cities in Turkey iinde, Avrupa Komisyonu'na Hazrlanan Rapor, 2008, s. 50.
83

Krt g menlerin meknsal ve sosyo-ekonomik ayrmas da Trkiye'de son yirmi ylda ortaya km, tarihsel olarak zgl bir olgudur. Bu zgllk zmir leindeki kentsel dinamiklerle aklamayacak kadar lke apndaki srelere skca bal bir dnm srecinin rn. Bu noktada Krt gmenlerin meknsal ve sosyo-ekonomik ayrmasn, zmir lein aarak Trkiye'deki son yirmi yla damgasn vuran iki dinamikle ilikili ekilde incelemeye alacam. Bunlardan birincisi Trkiye'deki toplumsal, siyasal yapnn ve zel olarak dier kentsel toplumsal ilikilerin neoliberal ekonomiye gei sre cindeki dnm. kincisi ise lkedeki Krt sorununun silahl bir atmaya dnmesiyle tetiklenen Krtlerin zorunlu g. Bahsettiimiz ayrma ve bunun zemin hazrlad "tanma" sreleri, birbirinden farkl tarih ve koullara sahip bu iki dinamiin Bat metropollerinde yaratt dnmle birlikte ortaya kmtr. Bu bakmdan neoliberalizmi ve zorunlu g birbirleriyle iliki iinde incelemek gerekiyor. Hem neoliberalizm hem de zorunlu g srelerine dair Trkiye'de epey akademik alma yapld. Bu iki dinamiin Trkiye'de yaratt toplumsal sonularn (aslnda tahribatn) bir bilanosunu yeniden tekrarlamak yerine bunlarn zel olarak meknsal ve sosyo-ekonomik ayrma srelerini nasl tetiklediini vurgulamak konumuz asndan daha nemli. Neoliberal dnm srelerinin ve zorunlu gn Trkiye kentlerinde yaratt sonular ve bylelikle "tanyarak dlama"nn son dnemlere mahsus bir olgu olduunu gstermek iin ncelikle Trkiye kentlerinin 1960 ile 1980 aras dnemdeki, yani Trkiye'de

endstriyel bymeye dayal bir kalknma stratejisinin hkim olduu dnemdeki yapsyla 1980 sonras dnemdeki konumunu karlatrmak gerekiyor. 1960-1980 aras dnem, Trkiye'de ithal ikameci sanayileme modeli olarak da bilinen, altyaps genellikle gelimi kapitalist lkelerden ithal edilen sanayi yatrmlarnda devletin dorudan rol ald veya zel sanayi yatrmlarn sbvanse ettii bir sermaye birikim rejiminin hkimiyetinde geti. Byk lekli sanayi yatrmlaryla yksek byme oranlarnn yakaland bu dnemde, zellikle stanbul, Kocaeli, zmir gibi bat kentleri birer endstri merkezi olarak ortaya karak istihdam olanaklarnn snrl olduu Anadolu tarasndan ve krsalndan ok ksa srede byk oranlarda g aldlar. Tark engl'n "emein kentlemesi" olarak isimlendirdii bu dnemde Trkiye kentlerinin demografik, sosyo-ekonomik ve meknsal yaps baat olarak, kentlere akan bu emeki kitlesinin kent hayat tarafndan ierilmesini mmkn klacak stratejiler tarafndan ekillenmitir. 84 Bu dnemde kent merkezlerinin evresini hzla saran gecekondular byle bir stratejinin rn olarak ortaya kmtr. Devletin kentteki emekiler iin toplu konut olanaklar salayabilecek kaynaklar endstriyel bymenin devamlln salamak adna sermayeye aktard, emekilerin snrl cretleriyle bir ev kiralayacak olanaklardan yoksun olduu bu dnemde kente akan emekilerin barnma sorununa kar gelitirdikleri en rasyonel strateji, devlet arazisi zerinde kendi konutlarn, gecekondularn ina etmekti. Devlet arazisinin fiilen igal edilmesi bakmndan kanun
84

Tank engl, Kentsel eliki ve Siyaset, imge, Ankara, 2009, s. 122-137.

nezdinde "su" tekil etmesi gereken bu gecekondulama hareketi, fiilen Trkiye'deki ithal ikameci sanayilemeye dayal kapitalist birikim stratejisinin devamllnn salanmasnda esasl bir role sahipti. 85 yle ki; btn planlarn lkedeki sanayi yatrmlarnn devamlln salamak ve buna ynelik bir i pazar oluturulmas hedefi zerinden ekillendii bir dnemde gecekondular, bir yandan kentleri emekiler iin "barnlabilir" meknlar haline dntrerek emek gcnn kendisini yeniden retmesini mmkn klarken, dier yandan emekilerin masraf kaleminden "barnmay" derek onlarn i pazarda sanayi tketim mallarnn kalabalk bir tketici kitlesi olarak ortaya kmalarn salam ve bu her iki durum, lkedeki sanayi temelli ekonomik kalknmann srdrlebilirliini salamtr. 86 Bu mantkla oalmalarna fiilen izin verilen gecekondu mahalleleri, sonraki srelerde belirli talepler etrafnda rgtlenen ve bu talepler zerinden siyasi iktidar sktrabilen g merkezleri haline de gelebilmilerdir. zellikle 1970 ve 1980'lerde siyaset kurumlar ve belediyelerin iktidarlarnn meruiyetinin ve devamllnn salanmasnda gecekondu halkndan alacaklar destek belirleyicilik kazanmaya balamtr.87 Artk milyonlarca insann yaad gecekondu mahalleleri hem yayld

85

A.g.e.,s. 129.

Ali Ekber Doan, Birikimin Hamallar: Kriz, Neoliberalizm ve Kent, Donkiot stanbul, 2002.
86

Korkut Boratav, 1980'li Yllarda Trkiye'de Sosyal Snflar ve Blm, Ankara Gerek, 1991, s. 120-121.
87

alan ve ierdii nfus hem de kentin kltrel ve sosyal hayatna ald hkim renkle kentin "normal" geliimi ierisindeki bir "sapma" olma noktasndan karak kentin tanmlayc zellii, kentin kendisi haline gelmitir. Bu koullarn varlnda, esasen kanunsuz bir fiil addedilen gecekondu olgusuna devletin bu dnemde genellikle hayrhah bakmas gayet anlalr bir durumdur.88 "Emein kentlemesi" dneminde bat ehirleri Trkiye'nin hemen her yresinden ounlukla ekonomik kayglarn belirleyiciliinde byk bir g aknna urarken, gecekondu alanlar da buna uygun olacak biimde etnik anlamda amorf bir gmen kitlesinin younlat meknlar olmutur. Her ne kadar "hemehrilik" temelinde meknsal younlamalar ve dayanma alar yaygnlk gsterse de kentsel toplumsal yaamn ve kentli emeki kitlesinin btnnden kalc bir ekilde yaltlm bir Krt gmen grubunun olumasnn toplumsal-kentsel zemini ortaya kmamtr. Sendikalarn, snf siyasetini temel alan parti ve rgtlerin toplumsal tabann genilettii bu dnemde, politik ayrmalar, etnik veya hemehrilik temelli kimlik yaplanmalarndan daha ne karak etnisitenin kentteki meknsal rntler zerindeki etkisini daha da

Aye Bura, "Immoral Economy of Housing in Turkey", International Journal of Urban and Regional Research, cilt 22, say 3, 1998, s. 310.
88

snrlandran bir etken olmutur. 89 Emein kentlemesi srecinin youn olarak yaand zmir'de Kadifekale, Kurueme, Ballkuyu, Greme gibi yerlerdeki gecekondulama, bu saptamalar dorulayacak bir geliim sreci izlemitir.90 1980 sonrasnda ilk admlan atlan ve 1990 sonrasnda toplumsal sonulan iyice belirginlemeye balayan neoliberal bir birikim stratejisi, 1960-1980 aras dnemden farkl olarak korunmu bir ulusal pazar ierisindeki yerli sanayi yatrmlarndan ok serbestletirilmi bir uluslararas pazara entegrasyon temelinde ithalata, dorudan yabanc yatrma ve finansa kaynak girdisine dayanyordu. 91 Byle bir byme stratejisi sermayenin byk kentlerden istifade etme biimlerinde kkl deiiklikleri beraberinde getirdi. Buna gre kentler artk sanayi retiminin geniledii alanlar olmaktan ok yabanc finans yatrmlarn kendilerine ekmek iin yanan ve bu yarmaya uygun dzenlemelere tabi meknlar haline dntler.92

Tank engl, Kentsel eliki ve Siyaset, 2009, s. 132-137; Ahmet Iduygu, brahim Sirkeci ve smail Aydngn, "Trkiye'de G ve Gn i Hareketine Etkisi", Ahmet Iduygu, vd. (der), Trkiye'de I G iinde, Tarih Vakf Yurt Yaynlan, istanbul, 1998, s. 207-244.
89 90

Cezmi Sevgi, Kentleme Srecinde zmir ve Gecekondular, izmir, Konak BelediZlkf Aydn, Political Economy of Turkey, Pluto Press, Londra, 2005, s. 44-46

91

92

David Harvey, "From Managerialism to Entrepreneurialism: The Transformation in Urban Governance in Late Capitalism", Geografiska Annaler, say 71, 1989, s.12.

Byle bir yap ierisinde kentlerin meknsal yaps, sanayi retiminin asli unsuru olan geni emeki kesimlerin kentsel yaam ierisine "sorunsuzca" dahil edilmesi, yani emel gcnn yeniden retimi problemi zerinden deil, krese dzeyde akkan sermayenin kent merkezlerine ekilmesi ya da kalknmac dnemde birikmi sermayenin finansal mekanizmalar ve ticari faaliyetler zerinden oaltlmas kaygs zerinden yeniden dzenlenmitir. 93 Emein kentlemesinden, sermayenin kentlemesine geii ifade eden bu dnem de byk kentlerin merkezlerindeki alanlar, snai mal retiminin sabit bir enstrman olma konumundan karak bal bana pazarlanabilir bir meta haline dnm, sermayenin retken olmayan otelcilik, turizm, inaat gibi snai retiminin dndaki yksek rant getiren faaliyetlerine almtr.94 Bu dnemde merkezdeki kentsel alanlar artk fabrikalarn ve buralarda alan emekilerin konutlarnn deil, lks otellerin, bankalarn, elence ve alveri merkezlerinin inaatna tahsis edilir hale gelmitir. Bu noktada yksek rant getirebilecek alanlarda daha nceki dnemlerde ina edilmi kamu binalar ve tesisleri ve yine devlet arazisi zerinde kent merkezlerine yakn yerlerde konumlanan ve bir ksm tapu datm suretiyle "resmlemi" gecekondu alanlar, kentleen sermayenin ayakba haline gelmitir. Devlet teekkllerinden kaynakl ayak balarnn almasnda KT'lerin ve devlet arazilerinin zelletirilmesi yoluna gidilirken, kent merkezlerindeki
93 94

Melih Ersoy, "Sanayisizleme Sreci ve Kentler", Praksis, say 2,2001, s.32-52 Tark engl, "On the Trajectory of Urbanisation in Turkey: An Attempt at Periodisation", IDPR (Intennational Development Planning Review), cilt 25, say 2, 2003, s.162.

gecekondularn varlnn oluturduu engel, AKP hkmeti dneminde gecekondu sakinlerinin kentin eperlerinde ina edilmi TOK konutlarna tanmasn ieren kentsel dnm projeleri ile almaya allmaktadr. 95 zmir kentinin neoliberal dnemdeki meknsal dnm, bu srece uyumlu bir seyir izlemitir.96 Byle bir dzenlemeye tabi olan neoliberal dnemin kentleri kalknmac dnemden farkl olarak, sanayisizlemenin etkisiyle, emek gcnn deersizletii, vasfsz iiler iin i olanaklarnn iyiden iyiye darald, gecekondulara daha nceki dnemlerde gsterilen "zmni hogrnn" azald ve eitsizliin derinletii yerleim yerleri haline dnmtr.97 Bu zellikleriyle "vasfsz" kr emekileri iin eski cazibesini gittike yitiren byk kentlere Anadolu tarasndan ynelen gn hz 1990'lar itibaryla eski kitleselliini yitirmeye balamtr. Ne var ki, ayn durum Dou ve Gneydou krsal iin sz konusu deildir. 1980'lerin ortalarndan 2000'lerin bana kadar uzanan
Bu srecin kapsaml bir deerlendirmesi iin bkz. Tuna Kuyucu ve zlem Unsal, "Urban Transformation and Stateled Property Transfer: An Analysis of Two Cases of Urban Renewal in stanbul", Urban Studies, cilt 47, say 7, 2010, s. 1479-1499. Ayrca bkz. Ayfer Bartu Candan ve Biray Kolluolu, "Emerging Spaces of Neoliberalism: A Gated Town and a Public Housing Project in stanbul", New Perspectives on Turkey, say 39, 2008, s. 5-46.
95

Hayat nverdi, Sosyo-ekonomik likiler Balamnda zmir Gecekondularnda Kimlik Yaplanmalar, yaymlanmam doktora tezi, Dokuz Eyll niversitesi, 2002.
96 97

Bamsz Sosyal Bilimciler, IMF Gzetiminde 10 Uzun Yl, Yordam, stanbul, 2007, s.42.

dnem, kentlerdeki daralan ekonomik olanaklara ramen, bat illerine Krt gnn hzlanarak devam ettii bir dnemdir. te yandan, kentlerin kalknmac bir stratejinin etkisinde gelitii 1960 ve 1970'lerden farkl olarak 1980lerin ortalarndan itibaren hzlanan Krt gnn arkasnda, ekonomik kayglardan ok blgedeki dk younluklu savan ortaya kard gvensizlik ortam ve zorla yerinden edilme sreleri bulunmaktadr.98 Zorunlu g temel olarak TSK'nn PKK ile girdii atma srecinde, rgte blgenin krsalndan gelen destein kesilmesi ve blge corafyasnn sava koullarnca yeniden dzenlenmesi amacyla zellikle 1990'lar boyunca devlet tarafndan uygulanan bir stratejiydi. Zorunlu ge maruz kalan veya "yerinden edilen nfus" diye tabir edilen kategori, atma sresince devletin zorla boaltt kylerden ayrlanlardan, canndan ve malndan endie ederek oturduu yeri terk etmek zorunda kalanlara kadar uzanan geni bir kesimi iine alr. Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits hazrlad raporda, 1985 ile 2005 arasnda yaklak 950.000 ila 1.200.000 kiinin PKK ile devlet arasndaki atmadan etkilenen 14 ehirden "gvenlik" nedeniyle

98

Zorunlu gn boyutlarnn ve toplumsal etkilerinin bir bilanosunu karan almalar iin bkz.

Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Trkiye, G ve Yerinden Olmu Nfus Aratrmas, Ismat, Ankara, 2006; Dilek Kurban, Aye Betl elik ve Deniz Ykseker, Overcoming a Legacy of Mistrust: Towards Reconciliation between the State and Displaced, TESEV, Istanbul, 2006; Dilek Kurban, Deniz Ykseker vd., Zorunlu Gle Yzlemek: Trkiye'de Yerinden Edilme Sonras Vatandaln Yeniden inas, TESEV, stanbul, 2006; Bilgin Aya-ta ve Deniz Ykseker, "nkr Siyasetinden dare Politikasna Krtlerin Zorunlu G", Birikim, say 213, 2007, s. 42-46; Joost Jongerdeen, The Settlement Issue in Turkey and the Kurds: An Analysis of Spatial Policies, Modernity and War, Brill, Leiden, 2007.

g ettiini tahmin eder. 99 Ayn rapor atma blgelerinden g eden bu nfusun yarsnn bat illerinde yaadn tespit etmitir. 100 Bu durum neoliberalizm dneminde Dou ve Gneydou'nun hem g dinamikleri hem de bat illerine gnderdii gmenlerin profili asndan Trkiye'nin genelinden farkllamas ve ayrks bir karakter gstermesi sonucunu dourmutur. Dou ve Gneydou Anadolu'dan bat illerine gerekleen zorunlu Krt g, sadece ge yol aan nedenler asndan deil, g sonras srete karlalan ve deneyimlenen toplumsal-kentsel balam asndan da nceki dnemlerdeki g dinamiklerinden farkllamtr. Zira Krt gmenlerin yeni kentsel mekn, kalknmac stratejilere deil, neoliberalizmin ekonomik mantna baml olarak dnmektedir. Buna gre 1990'lardan itibaren, kentsel rantlarn neminin artmasyla, bat illerine gelen gmenler iin kent merkezlerindeki devlet arazilerinde gecekondu ina etmek bir seenek olmaktan kmaya balam, daha ok mevcut gecekondularn kiralanmas veya kentin gzden karlm knt alanlarna yerleme eilimleri ne kmtr. 101 TrHacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits, Trkiye, G ve Yerinden Olmu Nfus Aratrmas, Ankara, Ismat, 2006, s. 61.
99

A.g.e., s. 62. Bu almada gvenlik nedeniyle yerinden edilmenin yaand 14 il Hakkri, rnak, Mardin, Diyarbakr, Van, Batman, Siirt, Bitlis, Adyaman, Elaz, Bingl, Mu, Ar ve Tunceli ile bu illerden youn olarak g alan 10 il ise stanbul, Ankara, zmir, Adana, Mersin, Manisa, Malatya, Bursa, Kocaeli ve Antalya olarak sralanmtr.
100

Sevilay Kaygalak, "Yeni Kentsel Yoksulluk: G ve Yoksulluun Meknsal Younlamas", 2001.

101

kiye'nin dier btn bat metropollerinde olduu gibi 1960 ve 1970'lerde gecekondulamann hz kazand zmir'de, 1990 sonrasnda ehir merkezlerine yakn kentsel alanlarda gecekondu inaat durmu, kente 1990 sonras g edenler daha ok knt alanlarndaki mevcut gecekondular kiralayarak barnma olana bulmulardr. Pek ou zorunlu gle kente gelmi Mardinli Krt gmenlerin Kadifekale'de younlamas, neoliberal dneme zg koullarn izini tar. 1960'lardan itibaren zellikle Konya'dan zmir'e g eden ailelerin yerletii ehrin en eski gecekondu semtlerinden biri olan Kadifekale, blgede 1980'lerin sonundan itibaren heyelan tehlikesinin ortaca kmasyla bir knt alanna dnm ve sonrasnda da 1980 sonras g sreleriyle gelen Krt gmenlerin younlat bir alan haline gelmitir. 102 Bugn ehir merkezi Konak'a yrme mesafesindeki bir Krt semti olarak Kadifekale, ithal ikameci dnemde Trkiye'nin eitli yerlerinden gelen gmen gruplarnn neoliberal dnemde zorunlu gle gelen Krtlere terk ettii bir alandr. Krt gmenlerin sosyo-ekonomik ayrmasn da neoliberalizm ve zorunlu g srelerinin kentsel toplumsal hayatta yaratt etkilerle ilikili bir ekilde incelemek gerekiyor. Yukarda da belirtildii gibi byk bat kentlerinde ve ezellikle zmir'de 103 daralan i olanaklarna ramen sregelen gvensizlik ortam
Cezmi Sevgi, Kentleme Srecinde zmir ve Gecekondular, 1988, s. 154. Neoliberalleme srecinde zmir'de yaanan ekonomik durgunluun ve stanbul karsnda kaybedilen irtifann bir analizi iin bkz. Alp Ycel Kaya, "19. Yzyldan 21. Yzyla zmir Ekonomisinde Sreklilik ve Krlmalar", Deniz Yldrm ve Evren Haspolat (der.), Deien zmir'i Anlamak iinde, Phoenix, Ankara, 2010, s. 42-107.
102 103

nedeniyle Krt gnn 1990'lar boyunca hz kesmeden devam etmesi, Krt gmenlerin geldikleri bat ehirlerinde dzenli ve gvencesi olan bir i bularak yaamlarn devam ettirmelerini neredeyse imknsz hale getirdi.104 Bu tablonun olumasnda zorunlu gle gelen Krt gmenlerin g ncesindeki ve g srecindeki koullarnn da payn vurgulamak gerekir. Anadolu'nun dousunda 1980'lerin ortasndan beri devam eden gvensizlik ortam, etkisini en ok atmalarn bilfiil yaand blgenin yoksul kylerinde ve mezralarnda gsterdi. atmalarn olaan yaam imknsz kld bir ortamda, yaadklar kylerden g etmek zorunda kalan ya da devletin gvenlik gleri tarafndan zorla g ettirilen Krtler kentsel alanlara geldikten sonraki srete, yaamlarn idame ettirmelerini salayacak bir n hazrlktan, maddi kaynaklardan yoksundular. 105 Ne byk ehir hayat deneyimine ne de i piyasasnda kendilerini gl klacak dier baka zelliklere sahiptiler. Neoliberal dnemde zmir'deki emek-youn sanayi sektrnn byme hzndaki gzle grlr azalma, zmir'deki Krt gmenlerin emek glerini satarak retim srelerine dahil olmalarnn nn tkam ve isizlii srekli bir durum haline getirmitir.106
104

Dilek Kurban (vd.), Overcoming a Legacy of Mistrust: Towards Reconciliation between the State and the Displaced, 2006, s. 26. 105 Ahmet duygu, David Romano ve brahim Sirkeci, "The Ethnic Question in an Environment of Insecurity: The Kurds in Turkey", Ethnic and Racial Studies, cilt 22, say 26, 1999, s. 991-1010. Bkz. zmir Ticaret Odas, zmir Stratejik Plan 2003-2012, zmir, TO, 2004, s. 114. Neoliberalizm dneminde zmir'in gayrisafi milli haslann retiminde ald pay zellikle stanbul'la kyaslandnda ciddi d yaamtr (Mustafa Snmez, Blgesel Eitsizlik: Trkiye'de Dou-Bat Uurumu,stanbul, Alan, 1998, s. 79).
106

Tm bu koullarn varlnda enformel sektrlerdeki gvencesiz ve geici iler, Krt gmenler iin isizliin yegane alternatifi olarak ortaya kt. rnein, 2005 yl itibaryla, 30 bin nfuslu Kadifekale'deki alabilir nfusun sadece %9'u formel bir i sektrnde alyor durumda; geri kalanlarn neredeyse yars isiz, dier yars da enformel bir sektrde gvencesiz ve geici alyor.107 Neoliberalizmin kentsel yoksulluu ve isizlii artrd koullarda grece yksek gelirli enformel iler alanna dahil olmak da birikmi ekonomik kaynaklar ve kent iinde gl toplumsal alara sahip olmay gerektiriyordu. Her ikisinden de mahrum olan zorunlu g madurlarnn byk ksm midyecilik, iportaclk ve pazarclk gibi daha nceki dnemlerde ehre gelmi Krtlerin hkim olduu sektrlerde varlk gsterebildiler. Burada vurgulanmas gereken nemli bir nokta da bu enformel mesleklerin, 1960-1980 aras dnemde olduu gibi kentte tutunmann geici bir yolu veya bir ek gelir kayna olmaktan ziyade, Krt gmenler iin kentte yaanann biricik ve srekli arac haline gelmesidir. 108 Her ne kadar bu Krt gmenler arasndan kk bir ksm bu enformel sektrlerden elde ettikleri birikimi kullanarak formel bir kuracak veya mevcut enformel i srelerini
Ahmet Karayiit, Kadijekale'nin Sosyo-Ekonomik Profili ve Sorunlar, zmir, zmir Ticaret Odas, 2005, s. 11.
107

Sevilay Kaygalak, "Yeni Kentsel Yoksulluk: G ve Yoksulluun Meknsal Younlamas", 2001, s. 127.
108

kontrol edecek kadar glenebilmi olsalar da yerlerini yine sonradan gelen Krt gmenlere terk etmilerdir. Ksacas "nbetlee yoksulluk" olarak anlan, 109 yoksulluun ve en alt snfsal konumlarn bir gmen grubundan sonraki gelene devri, zorunlu g srelerinin varlnda, kentteki kimi enformel mesleklerin "etniklemi" karakterini deitirmemitir; yani Krt gmenlerin kendileri arasnda nbet devrinin yapld rneklerden bahsetmek mmkn olsa da nbetin, Krt topluluunun (community) darsna devri sz konusu olamamtr. Bu durum Krt gmenlerin sosyo-ekonomik olarak ayrm bir topluluk halinde grnmn srekliletirmitir. Bu meknsal ve sosyo-ekonomik ayrmlk koullar ve onun zerinden biimlenen kentsel toplumsal yaam, orta snflarn Krt gmenleri "tanmasnn" zeminini oluurdu. Bu iddiay "tanmann" bu alma balamndaki daha nce bahsettiim anlam zerinden gelitirmek icap ediyor. Birinci anlamyla tanma, yani geleneksel milliyeti ideolojilerden farkl olarak Krtlerin ayr bir halk olduunun anlalmas, Krtlk diye bir eyin varlnn teslim edilmesi, orta snf grmecilerin anlatlarna bakldnda Krtlerin mutlak "farkll" ve "homojenlii" algs zerine bina ediliyor. Krtlerin meknsal olarak ayrml ve younlatklar meknlar rgtleme biimlerindeki zgnlk, onlarn ehrin geri kalanndan "farkl" ve ayn zamanda "trde" bir grup olarak alglanmalarn kolaylatrd. Bu "farkllk" ve "trdelik" algs Krtlerin Trklerden "farkszln" salk
109

Ouz Ik ve Melih Pnarcolu, Nbetlee Yoksulluk, iletiim, istanbul, 2001.

veren geleneksel Trk milliyetiliinin, orta snf zmirliler zerindeki ideolojik etkisini snrlayarak, Krtln farkl bir topluluk olarak tannmasnn nn at. Ayn ekilde Krt gmenlerin sosyo-ekonomik ayrmas neticesinde belirli ekonomik faaliyetlerde younlamalar ve kent hayatnda bunlar zerinden grnr olmalar, onlarn ayr ve trde bir grup olarak tasavvurunu mmkn kld. Burada bu "ayr", "farkl" ve "trde" olarak kabul edilen grubun aka Krt olarak "tannabilmesinde", Krt kimliinin eitli ayrt edici unsurlarnn kentsel toplumsal hayatta toplu halde ifa edilebilmesinin roln vurgulamak gerekir. Ancak bu da byk lde Krtlerin meknsal ve sosyoekonomik ayrml ile ilgili bir durumdur. Krt gmenlerin kendi kimlikleriyle kent hayatnda grnr hale gelmeleri, bu meknsal ve sosyo-ekonomik ayrmann varlnda ancak mmkn olmutur. Krt gmenlerin kent iinde belirli meknlarda younlamas, Krt kimliinin dilsel veya kltrel farkllklarn srekli canl tutmalarn ve bunlar yeniden retmelerini salam, bu durum da Krtln ehir hayat iinde erimesi suretiyle grnmez klnmasnn nne gemitir. Ayn ekilde sosyo-ekonomik ayrma Krtlerin kendi aralarndaki dayanma ilikilerini salamlatrarak ve Krtl kent hayat iindeki yaama ve direnme stratejilerinin bir paras haline getirerek bu kimliin kent hayatndaki varln salamlatrmtr. te yandan meknsal ve sosyo-ekonomik ayrmln ayn zamanda etnik bir farkll ifade ettii bir kez zihinlere yerletikten sonra Krt gmenlerin ayr bir topluluk olarak tannmaya devam etmeleri, artk illa ki kendi etnik

farkllklarn kent hayat iinde sergilemelerine baml kalmaz. Daha nce de belirttiimiz gibi bir mekn veya bir i, rnein Kadifekale veya midyecilik, bir kez Krtlkle zdeletii zaman artk bir midyecinin veya Kadifekale'de yaayan birinin Krt olduu, hibir etnik farkllk iaretine gerek kalmakszn bilinir, tannr hale gelir. Krtlerin lke siyasetinde de ayr bir etnik grup olarak tannmas, phesiz bu kentsel hayat ierisindeki tanma srecini kolaylatrm veya pekitirmi olabilir. Ama lke siyasetindeki "tanma" ile kent hayatndaki "tanma" farkl dinamiklerden beslenen, birbirinden zerk iki ayr sretir. yle ki Krtlerin lke siyaseti leinde tannma sreci gibi bir durum olmasayd bile mevcut meknsal ve sosyo-ekonomik ayrmann varlnda, kentsel toplumsal yaam ierisinde Krtln tannmas sreci kendini dayatacakt. Veyahut, tersinden dnecek olursak, kentsel toplumsal hayatta bu ayrma sreci olmasayd, siyaset leinde tanma sreci devam etse bile, orta snf zihniyet dnyasnda Krtler bu kadar net bir ekilde "ayr" ve "homojen" bir grup olarak tasavvur edilemeyecekti. Yani, Krtlerin varl siyaseten tescil edilse bile zihinlerde bu biimiyle snrlar belli ve net bir Krtlk tahayyl oluamayacakt. Bu bakmdan kentsel toplumsal yaamdaki tanma ile siyaset dzlemindeki tanmann birbirleriyle olan ilikisi, isel/zorunlu (yani birbirini zorunlu olarak koullayan) olmaktan ziyade

dsal/olumsaldr (yani birbirini koullamayan ama pekitirebilen).110 yleyse byle bir "tanma" biiminin, orta snf konumunun izlerini tadn ve bu konumdan bakyor olmann "ksmilii" ve "arpkl" ile malul olduunu syleyebiliriz. Daha nceki blmde bahsettiimiz gibi orta snfn Krt gmenler ile meknsal ve toplumsal ilikisi, bu kelimeyi zt srelerin birbirlerini btnler tarzda bir aradal anlamnda kullanrsak, diyalektiktir. yle ki, orta snfn ehrin nispeten dnda yer alan gvenlikli sitelerde yaayacak kadar varlkl olmamas, ama te yandan Kadifekale gibi knt alanlarna ya da yoksul gecekondu mahallerine muhta kalmayacak kadar da yoksul olmamalar onlar ehrin merkezindeki Krt gmen mahallerinin iinde deilse bile evresinde konumlandrmtr. Yani orta snflarn ikamet alanlar ne zenginlerinki kadar Krt gmenlerden tamamen kopuk ne de kent yoksullar kadar onlarn iindedir. Bu Krt gmenlerin "darsnda" ama "evresinde" olma hali, kendi gvenlik sitelerine kapal zengin snflardan farkl olarak orta snf, kentteki meknsal paralanmann tan haline getirerek ehrin belirli yerlerinde younlam Krt gmen nfusunun varlna ynelik farkndalklarn artrmtr. Orta snf iin Kadifekale, Kurueme, Onur Mahallesi, Yamanlar gibi yerlerde yaayanlarn Krt olduklarna dair phe yoktur; ve bu meknsal
sel/zorunlu ve dsal/olumsal iliki kavramlar iin bkz. Margaret Scotford Archer, Realist Social Theory: The Morphogenetic Approach, New York, Cambridge University Press, 1995.
110

younlamann tan olmak onlarn Krtleri kendilerinden ve ehrin geri kalanndan farkl bir grup olarak grmelerini, yani Krtl ayr bir etnik grup olarak tanmalarn kolaylatrr. Krt gmenlerin sosyo-ekonomik ayrml da meknsal ayrma gibi bu arpk tanmay mmkn klar ve onu besler. Her ne kadar ikamet ettikleri alanlar itibaryla kentin geri kalanndan ayrm ve kopuk olsalar da younlatklar enformel ileri icra ettikleri yerler, orta snfn da ziyaret ettii ortak kamusal meknlardr. rnein midyecilik, ayakkab boyacl ve selpak satma gibi iler, ehrin kalabalk merkez yerlerinde icra edilirler ve bu meknlarda orta snfn gznde Krtler, hepsi de ayn ileri yapan bir toplam grnts verirler. Meyve, sebze ve elbise satlan ak hava pazarlar zellikle Krt gmenlerle orta snf arasnda yzeysel de olsa temaslarn ve iletiimin gerekletii meknlardr. Orta snf daha ucuza alveri etme kaygsyla dahil olduu bu meknlarda, satclarn nemli bir blmnn Krt olduuna tanklk eder; Krt satclarn kendi aralarnda Krte konumalar ve aralarndaki dayanmay eitli vesilelerle gstermeleri, orta snfn Krtleri ayr ve homojen bir grup olarak "Krt" tanmasn pekitirir. te yandan orta snfn Krt gmenlere ynelik tankl "dardandr"; yani Krt gmenlerin younlatklar meknlara yakn olsalar da burada devam etmekte olan hayatla temaslar yoktur; gzlemleri snrldr ve dardan bakmann nyarglarn ierir. Bu darda ama evresinde olma konumu orta snf, ierideki ilikilerin, toplumsal hayatn ve Krtlerin kendi

aralarndaki farkllamalarn bilgisinden ve gzleminden mahrum brakr. Orta snf zihniyet dnyasnda Krtlerin Kadifekale gibi yerlerde yaayan homojen (trde) bir yn andrmas ve ayn zihniyet dnyasnda Krtln "tannmasnn" ayn zamanda bir toptancl ve trdeletiricilii iermesi, bu snfsal/meknsal iliki ile anlalabilir. Orta snf mant Krtleri "bizden farkl" olarak tanmakla kalmaz; beraberinde "hepsinin de ayn" olduu fikrini tar. Daha da tesi Krt gmenler, hepsi de birbirinin ayn olduklar iin biraz da farkldrlar. Orta snfn Krtleri "tanmasndaki" arpklk ve ksmilik de bu toptanc ve trdeletirici mantkla ilgilidir. Bu tanma, toplumsal hayatn karmakln fazla basitletirdii ya da Krtlerin kendi iindeki ilikileri ve farkllklar silip ortaya gereklikte karl olmayan, monolitik bir Krtlk ideal tipi yaratt iin arpk ve yanltcdr. Ama daha da nemlisi byle bir trdeletirici tanma biimi asl arptc etkisini Krtlere ve Krtle belirli aalayc sfatlar yaktrmay mmkn kld noktada gsterir. Krtler bir kez homojen bir toplam olarak alglanmaya baladklar noktada, ehir hayatnda herhangi bir toplumsal ilikiden tretilen Krt gmenlere dair bir olumsuz izlenim veya kanaat bir btn olarak "Krtle" yazlr; ve ayr ve farkl olarak tannan Krtln tariflemesi, bu snrl deneyimler ve bunlardan treyen olumsuz kanaatler zerinden yaplr. Orta snflarn kendi snfsal ve meknsal konumlarndan gerekletirdikleri "tanma" srecinin asl arpkl ve ynlendiricilii buradadr. Bu durum ayn zamanda kentsel toplumsal hayatta Krtln "tannmas" ile

"dlanmasnn" birbiriyle olan sk balln ve isel ilikisini gzler nne serer. Tanmann ihtiva ettii ikinci anlam, yani Krtlerin orta snf grmeciler tarafndan kent hayat ierisinde grndkleri zaman tannabilmeleri, yani "tehis" edilebilmeleri de Krt gmenlerin sosyo-ekonomik ve meknsal ayrmasyla dorudan alakaldr. Krt gmenlerin meknsal ve sosyo-ekonomik birlikteliklerinin Krt kimliini srekli canl klmas ve bu kimlie dair zelliklerin ve zellikle Krte'nin orta snfn da dahil olduu kamusal alanlarda sergilenebilmesi, Krtlerin ehir yaam ierisinde ayrt edilip tannmalarn kolaylatrmtr. Fakat ehir hayatnda bir Krt'n tannmas iin illa ki onun Krte konumas gerekmez; Krtlk bu bahsettiimiz sosyo-ekonomik ve meknsal ayrmadan tr, bir kez belirli meknlarla ya da ilerle zdeletikten sonra onun kent hayatnn ak iinde grnp tannmas illa ki belirli kltrel ve etnik zelliklerin tebarzne gerek duymaz. Buca'da Kurueme bir kez Krtlerin younlat bir mekn olarak bilindikten sonra, buradan otobse binen birinin Krt olduu sezilebilir; ya da kentsel yoksulluun ve belirli enformel ilerin Krtlerle zdeletirildii bir durumda sokakta mendil satan bir kz ocuunun Krt olduunun farkna varabilmek iin ondan Krte birtakm szler duymak art deildir. Meknsal ve sosyo-ekonomik ayrma Krt olmay, kent hayat iindeki pratikler zerinden tannr hale getirir.

Tanmann ifade ettii nc gereklik, yani orta snfn Krtlerin (snrl ve arpk da olsa) bilgisine kent hayat iinde erimesi, onlara kent hayat ierisinde aina olmas, bu meknsal ve sosyo-ekonomik ayrmann izlerini tar Orta snf grmeciler, Krtlerin kim olduklarna dair fikirlerinin kayna olarak onlarla kentsel yaam iinde girdikleri ilikileri gsterirler. Krtleri ehirde "tanmadan" nce Krtle dair hibir fikirleri yoktur ya da ncesinde sahip olduklar dank ve mulak Krtlk algs Krtleri zmir'i "tandktan" sonra deiime uramtr. Krtleri ehir hayatnda grmeden ve "tanmadan" nce var olan bu boluk son yirmi yla kadar zmir'in ehir hayatnda saysal olarak nem arz edecek lde bir Krt nfusunun olmad dnldnde normaldir. te yandan son yirmi ylda orta snfn Krtleri ehir hayatnda tanmasn mmkn klan sadece ehirdeki Krtlerin saysndaki nicel art deil, bu artan nfusun meknsal ve sosyo-ekonomik bir ayrma ya sayarak btnleik bir grnt ile ortaya kmasdr. Krtlere ynelik ainalk ya da tanma, ayr ayr Krt bireylerle kurulan temaslardan edinilen izlenimlerin toplamn deil; meknsal ve sosyo-ekonomik olarak ayrm bir topluluun kent hayat ierisinde bir "toplam" olarak gzlemlen meini ve deneyimlenmesini ierir. Bu ayrma sreci olma sayd orta snfn Krtleri kent hayatndaki tanma sreci d bu kadar ortak kalplar ve sylemler zerinden ifade edilemeyecek; orta snf grmecileri ifade eden "tipik" bir Krt algs ortaya kamayacakt. Bu noktada zmir'in daha nce byle ayrm bir Krt nfusu barndrmam olmasna ek olarak Trkiye'de 2000'lere gelene kadar etkisini srdrm inkarc

milliyeti ideolojinin de "tanmann" ncelikli ve baat olarak kentte gerekleiyor olmasndaki payn vurgulamak gerekiyor. Krtlerle ehir hayatnda tanmadan nce, orta snf grmecilerin zihninde Krtln ne anlama geldiine dair var olan boluk ya da mulaklk ayn zamanda devletin tanmay reddettii Krtlk kategorisini "bo" brakmasyla da ilgilidir. Devletin asimilasyoncu politikas, yllar boyu Krtleri esasnda Trk milletinin "mstakbel" bir paras ilan ederek, yani yok hkmnde sayarak ve tm ideolojik tahkimatn bunun zerinden yaparak Krtln ne olduunu onlarla karlamadan nce anlamlandrmay salayacak btnlkl bir "bilgi" ve sylemler dizisi miras brakamamtr. Kent hayatnda bu kadar ayrt ve kendisini gsterdii bir durumda Krtlerin, esasnda "bizden" olduklarna dair bir ideolojinin artk yalnzca siyaset alannda deil kentsel toplumsal yaamda da hkm kalmamtr. Bu bakmdan devletin yllara yaylan asimilasyoncu politikas, orta snfn kent hayat iinde Krtlere dair edindii izlenimler zerinden gelitirdii Krtlk algsna rekabet edecek veya onu btnleyecek "yukardan" ynlendiren bir alg oluturmamtr. Bunun niyet edilmeyen sonucu, kent hayatnda gerekleen karlamalarn ve bunun zerinden gerekleen "tanmann" bu muazzam boluu doldurarak orta snf zihniyet dnyasndaki Krt algsnn baat kayna haline gelmesidir. Dlama Tanyarak dlama, basite Krtlerin ayr ve homojen bir etnik topluluk olarak tannmasndan ibaret deildir. Orta

snf zmirliler bununla birlikte Krtleri ehrin veya lkenin geri kalanndan ayran zellikler temelinde bir Krtlk tarifinde bulunurlar. Yani tanyarak dlama sadece Krtler diye bir grubun varlnn kabuln deil, ayn zamanda Krtlerin kimler olduuna dair bir yant da ierir. Krtleri ayrt eden ve tanmlayan bu zellikler, birbirini btnleyen bir dizi klie zerinden kurulur. Bu klielerin Krtle atfedilmesi ve bunun zerinden kurulan Krtlk algsnn yeniden retilmesi yine, orta snf ile Krt gmenlerin kent hayatnda gelitirdikleri zgl snfsal ve meknsal ilikilerin izlerini tar. Bu klieler zerinden gelitirilen Krt algsn kurarken ve rasyonelletirirken orta snf, birincil olarak bu ilikilerden edindii deneyimlere ve gzlemlere dayanr. yle ki, orta snf grmecilerin zihniyetinde beliren olumsuz Krt imaj ve bu imaja elik eden bir dizi stereotip ve etiket en temelde, bu toplumsal ilikiler dolaysyla ina edilmekte ve grmeciler tarafndan bu ilikilere referansla rasyonelletirilmekte ve savunulmaktadr. Bunu sylemekle orta snf ile gmen Krtler arasndaki bu ilikilerin, olumsuz Krt imajnn basite nedeni ve belirleyicisi olduu iddia edilmiyor. Daha nce de belirtildii gibi bu ilikiler, orta snf grmecilerdeki Krt imgesinin mahallidir; zerinde ykseldii mikro dzeydeki zeminidir. Bu bakmdan bu ilikiler, bahsettiimiz Krt algsnn nasl olutuuna dair yaplacak bir analizin nihai noktas olmaktan ziyade bir balang noktasdr. Daha nce "tanma" srelerini ele

alrken sylediimiz gibi bu balang noktasndan ilerleyen ve derinleecek olan bir analiz, esas olarak bu "mahallin" ne tr tarihsel ve yapsal sreler ierisinde ina edildiini sorgulamak ve zmir'deki gndelik ilikiler alann aarak bu alann kuruluunda pay olan neoliberalizm ve zorunlu g gibi ulusal lekteki ve makro dzeydeki yapsal etmenlere yzn evirmek durumundadr. Bu iki ulusal lekteki srele zmir'deki kent yaamnn dnm ve orta snflardaki Krt algs arasndaki karmak ilikilerin sergilenmesi analizin makro ve mikro, somut ile soyut, ampirik ile teorik, yerel ile ulusal dzeyler-dzlemler arasnda hareket etmesini ve bunlar arasndaki balantlar gl bir ekilde tesis etmesini gerektiriyor. Bu tr karmak balantlarn kurulmas, verimli bir konumlanma noktasnn (vantage point) belirlenmesi abasn da zorunlu olarak ierisinde barndryor.111 Bu alma, bu konumlanma noktasn bizzat alan almasndaki mlakatlarda elde edilen bulgulardan karacak. Orta snf mensubu katlmclarla yaplan mlakatlarda Krtlk kategorisini ieriklendirmede ortak bir kalp ierisinde kullanlan "cahil", "kent ortamn bozan", "blc", "haksz kazanla geinen" ve "igalci" gibi aalayc nitelemelerin mantn zmleme abas, ayn zamanda bizi bunlar zerinden ina edilen bir

111

Bertell Oilman, Diyalektiin Dans, ev. Cenk Saraolu, Yordam, stanbul, 2007.

Krt kavraynn yukarda bahsedilen yapsal ve tarihsel srelerle olan ilikisine yneltecek.112 Zira btn stereotipler gibi burada saylanlar da toplumsal ilikiler iinde kalplatnda, bireysel bir tekiletirici zihinsel yapnn tezahr olmann tesine geerek, ortaya kt zeminin yapsal ve tarihsel zelliklerinin izlerini tar.113 "Geimleri hep haksz kazanla" Krtlerin hakszca elde edilmi kaynaklarla geindiklerine ve bunun Krtlerin zsel bir nitelii olduuna dair iddia, alan almasnda yaplan grmelerde katlmclarn kendilerini Krtlerden ayrrken ve onlar homojen bir "grup, cemaat" olarak tanmlarken kullandklar en nemli sylemlerden114 biri olarak ne kyor.
112

Analizin ynnn bu ekilde tayin edilmesinde, eletirel gerekiliin temel aratrma ilkelerinin

ynlendirici olduunu sylemek gerekiyor (Roy Bhaskar, A Realist Theory of Science, Verso, Londra, 1997). Zira "eletirel gerekilik", aratrmacnn dnda nesnel olarak varln srdren bir maddi dnyann varln kabul ederken, gerekliin btnnn kavrayna mmkn olduunca yaklamak iin onun, kendisini d dnyadaki somut ve gzlemlenebilir tezahrlerinin yapsal ve tarihsel arka planna ulama abasn, yani bir yorumlama abasn ierir. Bu alma; orta snf zmirlilerdeki olumsuz Krt alglayn maddi bir gereklik olarak ele alrken, onun, orta snf grmecilerin anlatlarndaki somut ve gzlemlenebilir tezahrlerini bir balang noktas olarak belirleyerek bunlarn dorudan gzlemlenebilmesi mmkn olmayan tarihsel ve yapsal arka planna doru ilerlemeye alyor. Burada "dolaysz gzlemlenebilir" olan ile "tarihsel ve yapsal" olan arasndaki ba kurulurken Marksizm'in kimi analitik aralarndan istifade edilecek. Eletirel gerekilikle Marksizm'in bu ekilde buluturulmas abas, almann btnnde gmldr.
113

Rogers Brubaker Ethnicitv Without Grnuns 2004 s 73 Bu noktada yazya gml olan ve analizin akn bozmamak amacyla aka ifade edilmeyen, teorik

114

bir noktay da netletirmek gerekiyor. Orta snf grmecilerin Krtleri kendilerinden ayrt ederken gelitirdikleri anlay, belirli maddi srelerle sk balar olmas, bir yandan olgusal gereklikler zerinden kendisini kurarken te yandan gerekliin ksmi ve bylelikle de arpl bir kavrayn iermesi ve bir iktidar ilikisini ifade etmesi bakmndan, kelimenin Marksist anlamyla "ideolojiktir" (Terry Eagleton, ideology: An

Bu sylem, orta snf grmecilerin, kendilerini Trkiye'deki son dnem ekonomik dnmn madurlar ve kaybedenleri olarak grdkleri genel bir "maduriyet" hissiyatnn ierisinden ykseliyor. Kendilerini "normal, dzgn" bir i sektrnde "namusuyla" alarak zar zor ev geindiren, sahip olduklar her eyi yllarca "devlete hizmet ederek", vergi deyerek edinen ideal vatanda konumuna yerletiren orta snf grmeciler, son dnemde girdikleri ekonomik skntlar kendilerine yaplm bir hakszlk addediyorlar. Bu hakszla uramlk duygusu, bu durumun nedeni olarak bir yandan yolsuzluklara bulam siyasetileri, vergi karan i adamlarn tarif ederken, dier yandan kentteki Krt gmenleri de esasnda orta snflarn hak ettikleri paydan "alan" bir kitle olarak sorumlu tutuyor. Bu bak asnn en nemli dayanaklarndan birisi, Krtlerin orta snflardan farkl olarak kaytsz, vergilendirilmemi enformel sektrlerde younlam olmalar. Konutuum orta snf zmirliler, Krt gmenlerin ailelerinin younlatklar midyecilik, pazarclk, iportaclk, sokakta mendil satma gibi ileri, Krtlerin karlatklar yoksulluk ve isizlik gibi yapsal problemler karsnda gelitirdikleri bir yaam stratejisi olmaktan ziyade haksz kazan salayarak ksa yoldan g
lntroduction, Verso, Londra, 1991). deoloji ile tanyarak dlama arasndaki ilikiyi kitabn ileriki blmlerinde amlayacam. Yaz boyunca sklkla kullanlan "sylem" szc, ideolojik bir anlay olarak orta snf zmirlilerin Krt leri alglay biiminin btnn ikame etme ynnde deil, bu perspektifin birbirlerini btnleyen bileenlerini, yani tek tek stereotiplere ve yaftalama bi imlerine gndermede bulunacak ekilde kullanlmtr (JohnThompson, Stu dies in the Theory oj deology, Berkeley University of California Press, 1984, s 73-148). Buradan bakldnda orta snfn ideolojisi bir btn olarak kendisini yukarda zikredilen "cahillik", "blclk" vs. gibi sylemler zerinden kurarken, tm bu sylemler, bu "ideolojinin" yap talan olarak orta snf grmecilerin anlatlarnda kendilerini somut olarak gsterirler.

ve para elde etmenin gayri-meru arac olarak tarif ediyorlar. Belediyede ofrlk yapmakta olan Mehmet (41) Krtlerin "nerede pis i varsa orada altklarn" syledikten sonra "Biz de yoksulluk ektik zamannda, bunlar gibi iler yapmadk. Aln terimizle geldik noktaya," diyor. Bir devlet niversitesinde aratrma grevlisi olarak almakta olan Hatice (38) sokakta mendil satan Krt ocuklar iin u ifadeleri kullanyor: Hatice (38): Biz zmir'de doduk... Ben hep Alsancak'ta gezerim srekli... Alsancak'ta hani byle Dou'dan gelmi kk kzlar vardr, mendil filan satarlar, para isterler. Bir gn onlardan biriyle konutum. "Neden zmir'desin?" diye sordum. Dedi "Benim 15 tane kardeim var. Babamn karlarnn saysn bilmiyorum bile. Orada kalp 15 ocuktan biri olacama burada kendi hayatm kuraym dedim geldim," diyor... Bana cebindeki paray gsterdi. nanmayacaksn, cebindeki paras, benim bir haftada kazandmdan daha fazla. Bunlar ok para kazanyorlar. O kadar para var ki ceplerinde, Alsancak'ta paralar bakkallar bozmuyor, bunlar bozuyor. Krt gmenlerin bir yandan bu tr ilerde alrken dier yandan da hrszlk, gasp gibi ilerin iinde olduklar dncesi, "almann" Krtler iin esasnda hakszlk yaparak g kazanma taktii olduuna dair inanc kuvvetlendiriyor. Banka memuru Kudret'in (49) u szleri bu mant temsil eder nitelikte: Kudret (49): Bu hrszlk olaynn arkasnda sadece ekonomik nedenler yok, bu ii meslek haline

getirmi olanlar var; arkalarnda eteler var. Diyarbakr'dan ufack ufack ocuklar getirip stanbul'da zmir'de dilendirdiklerini hepimiz biliyoruz. Buna devletin kendisi seyirci kalyor. Mesela uradan dnerken urada benim alt sene nce grdm ocuk hl mendil satyor. nce bir tane ocuk mendil satard, imdi gittike oaldlar. Bir ara drt tane filan duruyordu. O ocuk orada dura dura byd, kocaman oldu. Enformel sektrlerde younlam olmann yan sra kentin gecekondu mahallelerinde yerleik olmalar da Krtlerin haksz kazan saladklarna dair algnn malzemesini tekil ediyor. Buna gre gecekonduda oturmak bir zorunluluun ve yoksunluun rn olmaktan ziyade Krtlerin haksz bir ekilde ksa yoldan hayat kurmada kullandklar aralardan biri. Burada orta snflarn gecekonduyu deerlendirirken sylemlerini yine "ideal vatanda" konumundan kurduklarn syleyebiliriz. lkokul retmeni Zekiye (54) bu hissiyat yle dillendiriyor: Zekiye (54): Ben kendimi hakszla uram hissediyorum tabii. Bu gecekonduculara belki imar aff kacak; oralara koca koca apartman kuracaklar. O zaman ben dnyorum, ben bir ev sahibi olmak iin 27 yl almm, bir daire sahibi olmuum; ama o gelip para vermeden, bir gecekondu evirip apartman sahibi oluyorsa bu bizler iin byk bir hakszlktr.

lkokul retmeni Seyhan (52) u szleriyle sadece gecekonduda oturuyor olmay deil, buralardaki yaama stratejilerini de ayn yarglamaya tabii tutuyor: Seyhan (52): Krtler zmir'i doal olarak deitirmediler. Huy, karakter olarak deitirdiler. Doal olarak deitirmediler nk o gelenler btn gecekondularda yayor. Gecekondularda kaak elektrik, kaak su... Ve onlarn kulland su, elektrik parasn bizler dyoruz. Kukusuz ne enformel meslek sahibi olmann ne de gecekondu olgusunun "haksz kazan" olarak nitelenmesi, son dnemlere ve sadece orta snf grmecilere mahsus bir eilim. Benzer nitelemelerin son otuz ylda byk kentlerin gecekondularnda younlaan gruplar iin sklkla kullanld ve ayn sylemin bugn de Trkiye'nin pek ok kentinde hl retilmekte olduu bir gerek. 115 zmirli orta snfn syleminde ise yeni olan ey, enformel i ve geim stratejilerine dair yerleik olumsuz grn Krtlerin ayrt edici, zsel niteliklerinden biri olarak ifade edilmesi ve Krtlk kategorisinin iinin bu perspektif tarafndan doldurulmas. Ksacas zmirli orta snf syleminde gzlemlenen eilim, Trkiye toplumunda son derece kkl bir sylem olarak "haksz kazan salayanlar" ile "ideal yurttalar" arasndaki ayrmn Krt gmenler zerinden etnikletirilmesidir. Bu bakmdan orta snflarn Krt gmenlere ynelik dlayc zihniyetinin bu grnmnn toplumsal temellerini ararken yaplmas
115
Sema Erder, Kentsel Gerilim, Um:ag, Ankara, 2002, s. 86-90.

gereken "haksz kazan salama" syleminin etniklemesinin ne tr bir toplumsal-kentsel zemin zerinde ykseldiini aratrmaktr. Haksz kazan syleminin etniklemesini, "haksz kazan" addedilen pratiklerin kent yaam srecinde etniklemesiyle balantl bir ekilde dnmek gerekiyor. Zira zel olarak Krt gmenlere ynelerek etnikleen bu sylem, Krtlerin kimi enformel sektrlerde ve gecekondu alanlarnda younlaarak bu alanlarla zdeletirildii bir kentsel yap ierisinde vcut bulabilir ve bu ekilde, kendini kent hayat ierisinde "dorulatarak" yeniden retilebilir.zmir'de orta snf sylemindeki etniklemenin, maddi dnyann etniklemesi ile yani kent yaamnn etniklemesiyle kesimesi srecini anlamak iin son yirmi yldaki iki ulusal lekli srecin, yani neoliberalizm ve zorunlu g srecinin zmir'e yansmalarn mercek altna almak icap ediyor. Orta snf grmeciler tarafndan haksz kazancn aralar olarak kabul edilen enformel alma ve gecekondulama, kukusuz son yirmi yla zg olgular deil. Trkiye'de kapitalistleme srecinin hz kazand 1950'lerden itibaren gecekondulama ile byk kentlerin yapsnda ortaya kan hzl ve kapsaml deiim hem kentli st snflarn algsnda, hem resmi dzeyde ve hem de anaakm medyada zellikle 1980'lerin bandan itibaren bir "bozulma", "arpklama" emaresi olarak kodlanmtr. Kentlerin yeni sakinleri gecekondulular da bu arpklamann sorumlular olarak addedilerek "haksz

kazan" temas zerine kurulu dlayc sylemin hedef tahtasna oturtulmutur. 116 zellikle seim dnemleri ncesinde gecekondu sahiplerine resmi tapu datlmasn da ieren, devletin grece toleransl gecekondu politikas da bu "haksz kazan" algsn glendirmi ve ona daha gl bir meruiyet kazandrarak yaylm alann geniletmitir. Gecekondulara ynelik olarak izlenen bu fiilen gz yumma politikas, 1980'lerin bandan itibaren gecekondu sahiplerinin meskenlerini derme atma yaplardan byk apartmanlara dntrmesini mmkn klm, bu da gecekondularn ticarilemesini beraberinde getirmiti. Bu durum kamuoyunda "gecekondu" olgusunun sosyo-ekonomik bir mahrumiyetin zorunlu tercihi deil de gayriahlaki yollardan zengin olmann bir arac olduuna dair kanaati, zellikle 1980'lerin bandan itibaren iyiden iyiye glendirmitir. 117 Ne var ki, gecekondu mahallelerinin henz heterojen bir yap sergiledii 1990 ncesi dnemde, byle bir sylem zerinden zel bir Krtlk algsnn gelitirilmesi sz konusu deildir. Bunun yerine "haksz kazancn stne oturan gecekondulular" ithamnn muhatab daha ok, Krt gmenleri ieren ama zel ve ak olarak onlar iaret etmeyen kategoriler olarak, "tarallar", "kyller", "Doulular" ve (zellikle 1980 sonrasnda) 118 "varolardr".

116 117

Rfat Bali, Tarz- Hayattan Life Style'a, 2002, s. 134-140. Aye Bura, "Immoral Economy of Housing in Turkey", 1998, s. 310. Neslihan Demirta ve Seher en, "Varo identity: The Redefinition of Low In-come Settlements in

118

Turkey", Middle Eastern Studies, say 43, 2007, s. 87-106.

zmirli orta snf mensuplarnn gecekondulara ynelik bu haksz kazan sylemini zel olarak Krtlere yneltmeleri, 1990'lar sonrasnda neoliberalleme ve zorunlu g srelerinin etkisinde yeniden ekillenen bir kentsel-toplumsal balamda mmkn olmutur. Daha nce genel olarak bat metropollerinde, zel olarak zmir'de Krt gmenlerin neolibe-ralizm ve zorunlu g tarafndan ekillendirilen kentsel toplumsal yaamda sosyo-ekonomik ve meknsal ayrma sreci yaadklarn ve bunun neticesinde de ehrin belirli gecekondu (ya da knt) alanlarnn ve kimi enformel ilerin Krtletiini anlatmtk. zmir'de 1950'lerin bandan beri "gecekondu" olgusuyla zdeleen Kadifekale'nin bir Krt semti hale gelmesinin byle bir srecin rn olduunu ifade etmitik. zmir'de tarihsel olarak "gecekondulama" ile zdeleen Kadifekale'nin neoliberalizm ve zorunlu g dneminde Krtlerle zdelemesinin mantksal kts udur: Genel olarak gecekondu olgusuna yklenen olumsuz nitelemelerin, orta snf syleminde zel olarak Krtle atfedilmesi. Kadifekale gibi gecekonduculuun sembol olmu bir meknn Krt gmenler tarafndan "doldurulduu" bir durumda, gecekonduyu "haksz bir kazan elde etme" aras, gecekonduluyu da "haksz kazanla yaamn srdren" bir kitle olarak kodlayan yerleik dnme biimi, orta snf syleminde bu kez etnikletirilmi biimiyle dolama sokulmutur. Burada belirtmek gerekir ki uzun sredir varln srdren bu "haksz kazan" sylemi, etnikletirilmi haliyle gereklikle olan mesafesini artrmtr. yle ki

sylem sadece gecekondu olgusunun sorumlusu olarak yapsal kofullar yerine gecekondular sorumlu tutan yzeysel bir yorumlamaya dayand iin deil, ayn zamanda bu yorumlamay hakl karmak iin kulland olgusal gerekelerin bir ksmnn geersizlii itibaryla da arpklk ieriyor. rnein "Bu gecekonduculara belki imar aff kacak; oralara koca koca apartman kuracaklar," derken Kadifekale'deki gecekondulara imar affnn sunulmas bir yana, burada yaayanlarn bir ksmnn kentsel dnm erevesinde, ehrin eperindeki Uzundere'ye aktarlmak istendii olgusunu yok sayyor; "O gelip para vermeden, bir gecekondu evirip apartman sahibi oluyor," derken Kadifekale'de yaayan Krt gmenlerin neredeyse yarsnn burada kirac olarak oturduklar gereinden uzaklayor. Sylemin gereklie olan mesafesindeki bu artn temelinde, neoliberalizm dneminde gecekondunun toplumsal stats deiirken gecekondululua ait haksz kazan inancn besleyen yarglarn, bu yeni etniklemi haliyle de sabit kalmas yatyor. yle ki, devletin gecekondu inaatna grece tahammlkr yaklat, gecekondu sahiplerinin imar aflar sayesinde bir sre sonra snf atlayabildii bir dnemde retilen "haksz kazan" sylemi, ierdii yorumlamann ve akl yrtmenin yzeyselliinden ve arpklndan bamsz olarak gereklie dayanan bir olgusal malzeme ile hakl karlrken, ayn sylem, ehir merkezinde gecekondu ina etmenin neredeyse imknszlat, knt alanlarna yerleen Krtlerin bu alanlardan kacak kaynaklardan ve rant olanaklarndan mahrum olduu bir dnemde bu kez Krtlk zerinden retildiinde gereklikten daha kopuk bir biim alyor. Bu, "haksz kazan" syleminin btnyle hayal rn

olduu anlamna gelmiyor elbette. Her ideolojide olduu gibi orta snflarn Krtlere ynelik algsnn bir bileeni olarak "haksz kazan" sylemi de kendini yeniden retebilecek ve znelerini ikna edebilecek birtakm dorulara, olgulara dayanmak durumundadr. 119 Burada orta snf grmecilerin sylemini kendileri asndan ikna edici klan ve kent hayat iinde sylemi onaylatan "doru", gerekten de Kadifekale gibi kkl bir gecekondu mahallesinin, son yirmi ylda neredeyse btnyle Krt gmenlerin yerleim mekn haline gelmesidir. Gecekondu olgusu dnda Krtlerin belirli enformel sektrlerde younlam olmalar da orta snflarda Krtlkle "haksz kazanc" zdeletiren mantn dayanaklarndan birisi olarak ne kyor. Gecekondu zerinden etnikletirilen haksz kazan syleminin maddi dnyada kimi gecekondu mahallelerinin "etnikletii" bir ortamda ortaya kabildiini sylemitik. zmirli orta snf syleminde ayn mantk, Krtlerin enformel sektrlerde younlamas iin de iler klnr. Kimi enformel sektrlerin kent hayat ierisinde "etniklemi", yani Krtlemi olmas, enformel sektrde almak temelinde gelitirilen etniklemi "haksz kazan" syleminin zeminini kuruyor, ona orta snflarn gznde "doruluk" kazandryor. Sosyo-ekonomik ayrma sreleri sonucunda Krt gmenlerin ehir hayatnda orta snfn bir "haksz kazan" olarak grdkleri enformel ilerde alan bir kitle olarak ortaya kmalar, "haksz kazanla geinen Krtler" kliesinin maddi hayattaki
119

Terry Eagleton, deology: An Introduction, 1991, s. 17.

dayanaklarndan birini tekil ediyor. Tm formel bir i sektrnde dzenli olarak almakta olan ve kendi mesleklerini "namuslu, dzenli" iler olarak ycelten orta snf zmirliler, bunun karsna "haksz kazan salanan vergilendirilmemi iler" olarak enformel sektrdeki ekonomik faaliyetleri koyuyor. Bylelikle de Krtlerin kentlerin kamusal yaamnda "midyeci", "pazarc" ve "iportac" kimlikleriyle kmalar bu mevcut "haksz kazan" syleminin etnikletirilmesini mmkn klan toplumsal zeminin ina edilmesinde nemli bir role sahip oluyor. Neoliberal ekonomik dnm ve zorunlu g sreleri, haksz kazan syleminin etniklemesinin zeminini kurar ve bunu "mmkn" klarken, orta snfn sosyo-ekonomik pozisyonundan treyen kentsel gndelik hayat pratikleri de bu etniklemi sylemin orta snflar arasnda alc bulmasn "muhtemel" klmaktadr. Daha nce de sylediimiz gibi, orta snf kesimin ikamet ettikleri alanlar, Krtlerin enformel i srelerini icra ettikleri alanlara meknsal olarak yakndr; ayn durum, gndelik hayatnn byk bir ksmn ehrin merkezlerindeki hayattan daha yaltk geiren st snflar iin sz konusu deildir. Daha da nemlisi kstl ekonomik olanaklar, orta snflar Krtlerin younlatklar kimi enformel sektrlerdeki hizmetin mterisi haline getirmektedir. Her hafta meyve-sebze pazarna giden dar gelirli bir orta snf mensubunun, Krtlkle pazarclk arasnda bir zdeim kurmas, tketiminin byk bir ksmn alveri merkezleri araclyla yapan bir st snf mensubuna gre daha "muhtemeldir".

"Geldiler buralar mahvettiler" Orta snf grmecilerin Krtlere dair gelitirdikleri alglama biiminin dier bir ortak esi, Krtlerin zmir'e yerlemeleriyle birlikte olaan ve dzgn ilemekte olan ehir hayatnn bozulduu dncesidir. Bu "bozulma" sylemine zmir'i "huzurlu", "ferah" ve "rahat" gibi zelliklerle donatarak Trkiye'nin dier "sradan" ehirlerinden daha ayrcalkl bir konuma yerletiren, yaygn anlay elik etmektedir. Bu syleme gre bugn zmir'in ayrcalkl zellikleri bozulmaya yz tutmutur ve bunda da Krtlerin ehre gelip yerlemelerinin nemli bir pay vardr. zmir'in bu saylan ayrks zellikleri artk romantik bir idealizasyonla anlan ideal bir yaama mekn olarak "eski zmir'e" aittir. lkokul retmeni Sercan'n (55) zmir anlay bunu zetler nitelikte: Sercan (55): Bence Trkiye'de toplumsal hareketlerin balang yeri zmir'dir. Yani yeniliki hareketlerin. rnein cumhuriyet kurulacak, ilk kvlcm zmir'den kar. Burann yapsnda var, mayasnda var bu. stanbul byle deil. Orada yetmi iki millet var. stanbul'a gidersin, para kazanmaya gidersin, paradan baka bir ey dnmezsin. Ama burada insanlar sinemalara gider. rnein 70'li yllarda stanbul'da yazlk sinemalar yoktu. Biz burada o yllarda yazlk sinemalara gider, Ruhi Su'nun konserlerine giderdik. Birbirimizden haberliydik. Beraber hareket ederdik. imdi zmir de stanbul'a benzemeye balyor.

Kendisini ehrin asli sakini ve asl sahibi konumuna, Krt gmenleri de ehrin ereti bir eklentisi statsne yerletiren bu anlay, zmir'deki btn ktlklerin milad olarak Krtlerin gelmesini grecek kadar arlaabilmektedir. "Eskiden bu kadar Krt yoktu. zmir bu kadar kark deildi, herkes yerindeydi," diye yakman emekli retmen Hatice (56) aslnda batan beri hep kozmopolit bir nfus yapsna sahip olan ve tarih boyunca dardan ald glerle bym olan zmir'in "karmaklamasnn" balangc olarak son yirmi ylda Krtlerin ehre gelmesini grmektedir. Bu alglayn temelinde, Krtlerin daha nce de bahsettiimiz srelerle kent hayat ierisinde sosyo-ekonomik ve meknsal anlamda yaltlm ayr bir etnik topluluk olarak ortaya kmas bulunuyor. ehrin toplumsal hayatnda kendilerini en yoksul, bakmsz ve eitimsiz halleriyle ve farkl bir dil veya aksanla gsteren Krt gmenler zmir'in, "modern", "bakml", "Batl" imgesinin anomalisi olarak ortaya kyorlar. Gler (40), bu klk kyafet itibaryla Krtleri "tanma", "ayrt etme" pratiinin bir rneini u szleriyle dile getiriyor: Gler (40): nceden Konak'ta rahat rahat gezerdik. imdi Konak'ta gezerken kendimi ok rahat hissetmiyorum. Hani kr o dediimiz insanlar olur ya... Onlar doldurdu her yeri.. Peimize denler, laf atanlar filan... Dou'dan gelenler... Krt ite canm, biliyorsun...Zaten hemen konumalarndan, aksanndan, dilinden anlalyor. Tipine bakp anlyorsun hemen. Bir iyi giyim vardr, kt giyim

vardr. Alkn edebiliyoruz.

olduumuz

iin

artk

ayrt

Daha nce "haksz kazan" syleminin mantn ortaya koyarken de belirtildii gibi, gndelik hayatta Krt gmenlerle ayn kamusal meknlarda karlama ans yksek olan orta snf kesimler iin bu "anomaliyi" gzlemlemek ve deneyimlemek fazlasyla muhtemel olduundan, "gzel zmir'i bozan Krtler" sylemi, kendisini orta snflarn zihniyetinde gl bir ekilde yeniden retebiliyor. Kent merkezinin kemekeinden uzak yaayan ve gndelik hayatlarn Krt gmenlere demeden srdrebilen zenginler iinse "gnllerdeki zmir'i" yaamak daha mmkn. Krt gmenlerin ev hrszl, kapka ve mafya gibi kriminal faaliyetlere itirakinin artmas (ve buna dair iddialar), Krtlerin gelmesiyle birlikte zmir'in "bozulduuna" dair inanc iyiden iyiye kuvvetlendiriyor. Orta snf kesimler bu faaliyetlerden kaynaklanan gvensizlik hissiyat ierisinde, "bozulmann" sorumlusu olarak yine Krtlerin gelmesini iaret ediyorlar. Nfus Mdrl'nde memur olan Salih (47) bunu u szleriyle ifade ediyor: Salih (47): imdi Konakta da yle; bunlarn gelmesiyle yankesiciler oald. Gecenin saat 8'inden sonra ben dar kamyorum; ocuklarm dardaysa da endieleniyorum. Bu konuda medyada bir yn yayn var. Hangi kanald bilmiyorum: Akam saat 9'da uyaryorlar: "Saat 9; ocuunuz nerede biliyor musunuz?" diye

soruyorlar. Demek ki medya da bunu kabullenmi durumda ki bu ynde yayn yapyorlar. Buca'da oturmakta olan ilkretim okulu retmeni Saliha (52) bir kadn olarak bu gvensizlii daha keskin olarak hissettiini u szleriyle dile getiriyor: Saliha (52): Son otuz yldr ben irinyer'in gerilediini fark ettim. Sanrm gten dolay. Son on senedir de gvenlik asndan bir deiim grdm. Biz eskiden bayanlarla gece on ikilere kadar dar kabiliyorduk. imdi ise ben hava karardktan sonra dar kmyorum, korkuyorum. Kap-ka olaylarndan bamza kt bir ey gelir diye korkuyorum. Zaten yle bir ey de yaadm ben. Bir gn Yal Caddesi'nde gezerken akamzeri bizi takip etti bir grup gen. Tiplerine baktm, bence Krt'e benziyorlard. Bir devlet dairesinde memur olarak almakta olan Ne-sim'in (51) szleri ise ehirdeki btn kriminal faaliyetleri Krtlkle zdeletiren bir anlay temsil ediyor. Nesim (51): Bu Krtler de bozdu zmir'i, gelir dalm da bozdu. Niye bozdu? Kapkalk bunlarda, pezevenklik bunlarda, esrar bunlarda, yankesicilik bunlarda, dolandrclk bunlarda. Emekli memur Fatma'nn (61) ayn dorultudaki u szleri, Krtlere ynelik bu bakn ezeli bir nyarg olmaktan ziyade son dnemde kent hayat ierisinden kklendiini daha ak bir ekilde ifade ediyor:

Fatma (61): G yznden sokaa kamaz olduk. Bizim genliimizde Doulu hissederdim ben kendimi, Orta Anadolulu olmama ramen. O zaman Dou insan mertti, drstt. te ii olmaya gelirlerdi buralarda fabrikalarda. Ekmeklerini tatan karyorlard. Onlar sapma kadar adamd gerekten de. imdi kalmad onlar. Hepsi bozuldu. imdi zmir'e bir bak: Nerede mafya varsa Krt, yankesici Krt, pezevengi Krt, kapka Krt. Kukusuz gle birlikte ehirlerin "bozulduuna" dair kanaatin kkenleri ok eskilere dayanyor. Benzer bir sylem 1980 ncesinde ve 1980 boyunca Trkiye'nin her yresinden bat metropollerine i aramak zere kitlesel olarak gelen ve kent yaamnda kkl deiimlere yol aan gmenler iin de ayn younlukla kullanlmtr.120 Kentte "bozulma" olarak alglanan bu tr deiimlerin sorumlusu olarak yoksullarn ve gmenlerin iaret edilmesi sadece Trkiye'ye de zg deildir; toplumsal eitsizliklerin younlat btn byk kentlerde, zellikle zengin snflarn zihniyetine sirayet etmi kapitalizmin tarihi boyunca sregelen "evrensel" bir sylemdir.121 Ne var ki, daha nce ele alman "haksz kazan" syleminde de sz konusu olduu gibi, orta snf grmeciler arasnda ortak bir tutum olarak gze arpan bu "bozulma" syleminde yeni ve zgl olan ey, bu

120

Rfat Bali, Tarz- Hayattan Life Style'a, 2002, s. 134-140. Jock Young, The Exclusive Society: Social Exclusion, Crime and Diffrence in Late

121

Modernity Sace. Londra. 1999. s. 113

sylemin hedef tahtasna zel olarak Krtleri koymas, etniklemi haliyle tezahr etmesidir. Bu noktada "haksz kazan" sylemi iin ortaya konulan iddia, "bozulma" sylemi iin de geerliliini korumaktadr: "Bozulma" syleminin etniklemesi, maddi dnyann (yani ehir yaamnda bozulmann emareleri olarak grlen suun, kriminal etkinliklerin) etniklemesinden bamsz dnlemez. Sylemin etniklemesinin zeminini kuran, bunu mmkn klan olgu, gerekten de orta snf zmirlilerin gndelik hayatlarnda her zamankinden daha fazla Krt gmenler tarafndan ilenen politik veya mlkiyete ynelik "sulara" tanklk etmeleridir. "Bozulma" syleminin olgusal malzemesini tekil eden kriminal faaliyetlerin etniklemesini incelerken neoliberal ekonomik dnmn ve zorunlu g srecinin kent hayatndaki etkilerine odaklanmak, bu sylemin olutuu, "doruland" ve yeniden retildii "mahal" ile ulusal lekli yapsal sreler arasndaki ilikiyi aydnlatabilir. Neoliberal ekonomik politikalarn hayata geirildii dnyann pek ok dier lkesinde olduu gibi Trkiye'nin byk kentlerindeki kentsel su, yoksulluun ve eitsizliin derinletii bir toplumsal zeminde farkl biimler almtr. 122 zellikle hrszlk, kapka gibi mlkiyete ynelik ilenen sularda, kentsel yoksulluk ve isizliin younlat alanlarda yaayanlarn, zanllarn nispeten byk bir orann tekil ettii iddia
122

Jamie Gough, Aram Eisenschitz ve Andrew McCulloch, Spaces of Social Exclusin, Routledge,

Londra, 2006, s. 55-56.

edilmektedir.123 zmir gibi son yirmi ylda i olanaklarnn darald bir ehirde zorunlu gle gelen Krtlerin byk bir ksmnn, kentin knt alanlarnda isizlie veya gvencesiz enformel sektrlere mahkm kaldklarn daha nce de sylemitik. Kadifekale gibi yerlerdeki sosyo-ekonomik yaltlmlk ve isizliin boyutlar, bu blgelerdeki yksek su oranlarnn bu yapsal nedenleri hakknda yeterince ipucu salamaktadr. Bugn Kadifekale orta snfn gznde "haksz kazanla" geinen, iledikleri sularla ehir hayatn "bozan" Krtlerin "dolutuu" gidilmesi sakncal bir yer olarak grlyorsa bunda, bu algy besleyen baz olgusal gstergelerin gerekten de burada kendisini gstermesi yatmaktadr. Ksacas Krtlerin sosyo-ekonomik ve meknsal yaltlmlyla etnikleen kentsel sorunlar, orta snfn dilinden, etnikleen bir gmen antipatisiyle dklmektedir.

"Gelip buralar igal ediyorlar" Krtlerin bat illerine ve zellikle zmir'e kitleler halinde gelerek buralar "igal ettikleri", orta snf

123

Kentteki mlkiyete ynelik sua itirak olaylarnda Krt gmenlerin ne kadar bir arla sahip

olduunu nesnel bir veri ile gstermek mmkn olmad. Yaptm grmelerde Kadifekale Mahallesindeki muhtarlarn ikisi buradaki su oranlarnn ehrin dier blgelerine gre daha yksek olduunu ama bunun yoksulluk ve dlanmayla aklanabileceini dile getirmilerdi. Baz kaynaklar ocuk sululuunun Kadifekale gibi yerlerde younlatn savlamaktadrlar. Bkz. Hamit Hanc (vd.), "ocuk Sululuunda Ekolojik Bir Yaklam: ocuklarn Oturduklar ehir Blgeleri", Eitim Dergisi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, say 1, 1996, s. 185-190.

grmecilerin kendilerini zmir'in asl sahibi konumuna yerletirerek rettikleri dier bir dlayc sylemdir. Gmenlerin byk kentleri igal ettiklerine dair szlanma, bat illerinin Trkiye'nin hemen her yerinden yine hzla g ald 1960-1980 aras dnemde ve 1980 boyunca, zel olarak Krtleri hedef almakszn yaygnlk gsteriyordu. Bu yerleik haliyle igal szc genel olarak "dardan" gelenlerin "ieride" alan kapmasn, hzla boy gstermesini, "ounluk" olmaya balamasn ifade ediyordu. zmirli orta snf grmeciler nezdinde bu kez zel olarak Krtlere yneltilen, yani etnikleen "igalci" sylemi ise bundan daha fazlasn, Krt gnn bilinli bir strateji ve bir meydan okuma olduunu ima etmektedir. Ksacas orta snf syleminde "igal" eyleminin sadece znesi deil, ierii de dnme uramtr. Bununla birlikte orta snf syleminde Krtlerin ehri "igali" sadece kitleler halinde g etmeyi deil, ehre geldikten sonra "oalmay", yani Krtlerin ok ocuk yapmas olgusunu da ierir. Orta snf grmeciler dahil, zmir'de yaayanlarn byk ounluunun vaktiyle "dardan" zmir'e geldikleri dnldnde, "igalin" bu g sonras srece ait ikinci boyutunun zellikle vurgulanmas aslnda anlalr bir eilim. Kken itibaryla "dardan" olmak tek bana, orta snflar Krtlerden ayran bir zellik olmadndan, "igalci" sylemi Krtlerin sadece dardan geliyor olmalarna deil, ayn zamanda dardan gelip burada oalmalarna dayandrlarak ancak hakllatrlabilir. "Krtlerin g etmesi" ancak bu ikinci boyutla birlikte dnldnde "igalcilik" ile zdeleebiliyor. Buca'da oturan emekli ilkokul retmeni Nihan'n (58) u szleri igal szcnn bu yeni ieriini rnekliyor:

Nihan (58): Bana gre Krtlerin ok ocuk yapmas yllarn getirdii bir birikim. Bana gre Krtler bilinli olarak oalyorlar. Bundan 25 sene nce zmir'e ilk geldiimde okuldaki arkadam demiti ki "Arkadalar bakn Krtler ok hzl oalyorlar, buralar igal ediyorlar, bir sre sonra biz aznlk durumuna deceiz; onlar ounluk olacak." Aynen gidiyoruz o yne doru. Kabul etmek gerekir ki "igalcilik" yaftas, "haksz kazan" ve "bozulma" sylemlerine gre Krt meselesinin zmir balamn aan ulusal lekteki genel politik boyutlaryla ve resmi ideolojinin Krt meselesine bakyla daha fazla irtibat halindedir. Zira, resmi ideoloji ve anaakm medya; PKK'nn Dou'da bir Krt devleti kurmann tesinde Trkiye'yi bir btn olarak zayflatmay, bir devlet olarak ortadan kaldrmay amalad ve bu bakmdan Trkiye'nin geneline dair "hain emeller" besledii gibi dnceleri sistematik ve gl bir ekilde yaymtr. Bu da Krt meselesini bir varolusal tehdit olarak gren anlayn popler dzeyde yaylmn kolaylatrmtr. Bu varolusal kayg zaman ierisinde kendi mitlerini ve felaket senaryolarn da retti.124 Krtlerin kitleler halinde bat illerine g ederek ve ok ocuk yaparak buralar igal edeceklerine ynelik inancn da bu resmi ideolojide ve rgtl milliyeti evrelerde sklkla dile getirilen beka kaygs sylemine akraba olduu ve ondan beslendii sylenebilir. Ne var ki, bu beka kaygsnn ortasn grmecilerde dorudan

124

Tanl Bora ve Kemal Can, Devlet ve Kuzgun: 1990'lardan 2000'lere MHP, 2004, s. 84.

gmen Krtleri hedef alr bir biimde ortaya km olmas ya da "beka kaygsnn" etniklemesi, resmi milliyeti sylemin doal bir uzants olarak grlemez. Her ne kadar devlet ve Trkiye'deki milliyeti partiler (ve zellikle MHP), Krt sorunu ve PKK zerinden Trkiye'nin varoluuna ynelik bir tehdit algsn srekli gncel tutmu olsalar da dorudan Krtleri, bir kitle olarak bu "mahvolu" senaryolarnn merkezindeki bir fail olarak sunmadlar. 125 Bu bakmdan resmi dzeyde tekrarlanan "beka kaygs" syleminin kolaylatrc roln teslim etmekle birlikte, ayr bir etnik grup olarak Krtleri iaret eden etniklemi igal syleminin bu biimiyle ve bu dzeyde yaylmasnda ve yeniden retiminde, yine kentsel toplumsal hayatn dnmne ubuk bkmek gerekiyor. Zira Krtleri "igalci" olarak tanyan mantk, yine zmir'in kentsel hayatm son yirmi yldaki dnmnn yaratt toplumsal zemin zerinden ykseliyor. 1980'lerin ortalarndan itibaren Krtlerin bat illerine zorunlu g, daha nceki dnemlerde sayca ciddi oranda Krt nfusu barndrmayan Mersin, Antalya, zmir ve Bursa gibi illerin demografik yapsnda ciddi deiimlere yol at.126 Dou ve Gneydou Anadolu'dan gelenlerin bu kentlerin ald toplam gteki arlnn hzl bir ekilde artmas, kentin toplumsal hayatnda Krtleri daha

125

A.g.e., 2004, s. 402.

126

Servet Mutlu, "Ethnic Kurds in Turkey: A Demographic Study", International Journal of Middle Eastern Studies, cilt 28, say 4, 1996, s.517-41.

fazla grnr klmas bakmndan orta snf sylemindeki "igalci" nitelemesinin maddi temelini oluturdu. Ne var ki bu algnn oluumunu sadece Krt gnn kentin nfus yapsnda yaratt niceliksel etkiye indirgemek doru olmaz. Krtlerin kentte "igalci" sfatyla anlmasnda Krt gnn "niteliksel" zelliklerine de vurgu yapmak gerekiyor. 1980 sonras Krt g hem gvenlik temelli kayglarn kkrtt bir g hareketi olmas hem de g sonras toplumsal balamn neoliberal politikalar tarafndan ekillendirilmesi asndan, ncesindeki dnemdeki g srelerinden niteliksel anlamda farkllayor. Daha nceden de belirtildii gibi zorunlu gle gelen Krtlerin ekonomik gcnn snrll yznden kentin formel ve dzenli ilerine dahil olmasnda ortaya kan sorunlar ve neoliberal ekonomik dnmle i olanaklarnn iyiden iyiye daralmas, Krt gmenleri kitlesel bir ekilde kentin belirli blgelerine ve belirli enformel i alanlarna srkledi. Sadece lkenin dousundan gelenlere mahsus nitelikteki bu sosyo-ekonomik ve meknsal ayrma, Krt gmenlerin kent hayat ierisinde sadece sayca "fazla" deil, ayn zamanda ayr ve byk bir cemaat olarak grnmelerini mmkn kld. Kentsel toplumsal alanlarn belirli blmlerinin etniklemesi Krt gnn etkisini kentsel gndelik yaamda gzlemlenebilir ve deneyimlenebilir bir olgu haline getirerek, "igalci" nitelemesinin maddi referans noktasn oluturdu. Bir devlet dairesinde memur olan zgr (49) " yok g yok tabii oralarda, buralar igal ediyorlar. Mardinliler mesela; denizle hibir ilgileri olmadklar halde, midye sektr

onlarn elinde, pazar sektr onlarn elinde, bu son zamanlarda da otopark olay artt," derken "igal" sylemini bu sosyo-ekonomik ayrmaya gndermede bulunarak temellendiriyor. zmir'de bahsedilen bu sosyo-ekonomik ve meknsal ayrma, Krt gmenler arasndaki toplumsal balar sklatrmak ve dayanma ilikilerini glendirmek suretiyle kentsel toplumsal ilikiler ierisinde Krt kimliinin daha belirgin bir ekilde hissedilmesini mmkn kld. Ortak yerleim meknlar ve i sreleri Krtlerin dilsel ve kltrel benzerliklerini canl tutuyor ve bu da ehirde halihazrda artmakta olan Krt nfusunun, kendisini ortak kimliiyle ifade etmesini salyordu. Krt gmenlerle ortak kamusal meknlarda karlama ve bylelikle de kentte kendisini canl bir ekilde gsteren Krt kimliine "deme" ansna sahip orta snf grmecilerin Krt gn "igal" olarak yaftalamas, kentteki bu hzl dnme gsterilen bir reaksiyon olarak okunabilir. Bu reaksiyon, yukarda bahsedilen resmi ideolojideki beka endiesiyle birletiinde, Krt gn Trkiye'nin btnnn varoluuna ynelik bir tehdit olarak alglayarak zmir balamn aan politik bir nitelik kazanr.

Blcler Orta snf grmecilerin Krtleri ayr bir grup olarak tanmlarken kullandklar en yaygn aalayc sfatlardan biri olan "blc", kukusuz sadece zmir balamnda

geerli ve burada icat edilen bir niteleme deil. Nasl ieriklendirildiinden bamsz, sadece bir szck olarak "blc" (ve bunun trevi olan szckler), PKK ile silahl mcadele baladndan beri hem devletin resm kurumlar ve temsilcilerinin hem de anaakm meydann btn organlarnn bir btn olarak Krt hareketi ve ona sempatiyle yaklaan siyasi eilimler iin kullandklar bir yafta olarak ne kt. "Blclk" Krt meselesinde devletin resmi ideolojisinden uzaklaanlar iaret ediyor; "blclere yataklk etmek", "blclerin elini glendirmek" gibi trev ifadelerle resmi ideolojiye mesafeyi derecelendiriyor ve bu sayede de devlet tezlerine muhalefet etme eilimlerini, "blc" olmadklarn kantlamak zere savunma pozisyonuna mahkm ediyordu. 127 Bu ilevselliiyle "blclk", Krt meselesine milliyeti yaklamlarn tmnn ortak sylemi haline gelmi olsa da ne anaakm medyada ne de devlet syleminde, bu szcn ayr bir etnik grup olarak dorudan Krtleri iaret edecek tarzda kullanlmas, birka mnferit vaka dnda sz konusu olmamtr. Bilakis resmi devlet kurumlar ve onun sylemini ounlukla tekrar eden milliyeti partilerin eilimi daha ok "blclk" sfatyla mahkm edilen PKK ile Krtleri (yani milliyeti sylemle "Krt kkenli vatandalar") ayr tutmak ynnde olmutur. PKK'nn toplumsal tabannn inkr edilerek onun "d mihraklar" tarafndan beslenen bir rgt olarak sunulmas, liderinin ve hatta btn militanlarnn Ermeni kkenli olduuna dair iddia, uzun bir sre hep bu eilime hizmet edecek tarzda istihdam edilmitir.
127

Terrist" ifadesinin de benzer bir ilevle kullanld sylenebilir.

Bu bakmdan orta snf grmecilerde dorudan Krtleri gsterecek ekilde kullanld biimiyle "blclk" sylemi, yani etniklemi haliyle "blclk", devletin veya Trkiye'deki herhangi bir milliyeti odan ideolojisinin tipik bir uzants olarak grlemez. "Blclk", bir ifade, bir mahkm etme tarz olarak resmi ideolojiden dn alnm olabilir ama onun bu etniklemi biimiyle dolama sokulmasnn kaynaklarn, yine zmir'in zorunlu g sreleriyle dnen toplumsal hayatnda aramak gerekiyor. Blclk yaftalamasnn etniklemesinde rol oynayan en nemli etkenlerden birisi, Krt hareketinin siyasal faaliyetlerinin Dou ve Gneydou'dan, bat metropollerine tanmasyd. 1980 ortalarndan itibaren byk bir Krt gne ve Krtlerin sosyo-ekonomik ve meknsal ayrmasna sahne olan bu kentler, ayn zamanda Krt hareketinin kitlesel tabann da bnyesinde tamaya balad. Krt hareketinin bu illerde dnem dnem ortaya koyduu eylemlilikler ve zellikle 1990'larn sonundan itibaren byk bir kitlesel katlmn sz konusu olduu Newroz kutlamalar, PKK'nn ve Krt hareketinin sivil politik rgtlerinin sadece d mihraklar tarafndan beslenen marjinal yaplanmalar olmaktan ziyade Krtler arasnda geni bir toplumsal tabana hitap ettiini aa kard. Bir yandan da Krt hareketinin temsilcisi konumundaki DTP'nin (veya ondan nceki HEP, DEP, DE-HAP, HADEP izgisinin) dou illerinde sergiledii seim baarlar ve bat illerinde aldklar azmsanmayacak oy, bu kitle ban nesnel olarak
.

kantlad. Bu durum devletin ideolojik aralarnn desteiyle uzun sredir hkmranln srdrmekte olan Krt hareketinin "kksz" bir hareket olduuna dair kanaati tedricen andrd. Orta snf grmecilerle yaplan mlakatlarda, devletin resmi azlarnca ve milliyeti odaklar tarafndan dile getirilen PKK ile Krtleri birbirinden ayrma eiliminin, Krt gmenlerin tmn PKK ile ve dolaysyla da blclkle zdeletiren yeni bir eilimle yer deitirdii grlyor. Bu eilimin sadece Krt hareketinin siyasal dzlemde kitleselliinin ifa olunmas ile deil, ayn zamanda Krtlerle kentsel yaam ierisinde girilen toplumsal ilikiler araclyla da pekitiini belirtmek gerekiyor. Orta snf grmecilerin, daha nce de belirtilen snfsal konumlar itibaryla dahil olduklar otobs, dolmu, pazar gibi toplumsal alanlarda kendi aralarnda Krte konuan insanlar grmeleri de bu algy hakllatrmakta kullanlan bir deneyim, bir malzeme olarak ne kyor. Emekli hemire Nilgn'n (58) aadaki szleri, ehirde Krte iitmenin blclk addedilmesinin bir rneini tekil ediyor: Nilgn (58): Gle gelenlerin Krte konumasndan rahatsz oluyorum. Pazarlarda filan gryorum. Kendi lkemde, benim lkemde, geri onlarn da lkesi de, ben zmir'deyim, benim lkemde, geliyor burada karnn doyuruyor, iiyor bilmem ne yapyor, orada kalkyor, Krte konuuyor blclk yapyor; Trke konusun, ne kaybedecek?

Byle bir bak asnn ardnda kukusuz "Krte konumann" Trkiye'de yllar yl bir siyasal mcadele ve ekime alan olarak tarif edilmesinin ve Krt hareketinin temsilcilerinin siyasi hattn, zel olarak Krte konuma ve renme serbestisi zerinden oluturmalarnn da nemli bir pay var. Trkiye'deki kkl asimilasyoncu politikalarn Krte konumay ve bunun zerinden gelitirilen hak taleplerini, eyann tabiat olan bir olgu olmaktan kararak siyasal bir meydan okuma olarak grmesi gndelik hayatta Krte konuanlarn blc olarak kodlanmasn mmkn klm olmal. te yandan ehirdeki Krt gmenlerin Krte konumalarna sklkla tank olmann ve bylelikle de onlarn ayr bir etnik grup olarak varlnn farkna varmann ve bunun zerinden de "blclk" sylemini onlara yneltecek ekilde etnikletirmenin muhtemel hale gelmesinde, orta snflarn kentsel toplumsal yaam ierisinde onlarla ayn toplumsal meknlar paylamas byk rol oynuyor. Krt gmenlerin kentsel toplumsal yaam ierisindeki sosyo-ekonomik ve meknsal ayrmalaryla ortaya kan birlikte hareket etme "taktikleri" ve bu yzden kentsel yaamda kan gerginlikler de orta snf gmenler arasnda bir "blclk" emaresi olarak deerlendiriliyor. Grmelerde olduka yaygn olan bir yaknma, gndelik hayattaki ihtilaflarda Krt gmenlerin "birlikteliklerini" bir g arac olarak kullanmalar. Bu balamda orta snf grmekler, Krt gmenlerin bu birlikte hareket etme "taktikleriyle" blnmeyi en bata onlarn balattn ve tepkilerinin de esasnda kendilerine ynelik bu kolektif dmanln yaratt etkiye ynelik olduunu ifade ederek bir maduriyet sylemi ierisinden konuuyorlar. Emekli memur Zeynep'in (56) u szleri bu rahatszlk

zerinden Krtleri blc olarak nitelemenin bir rneini tekil ediyor: Zeynep (56): Valla pazarclar btn Krtler kaplam; ondan bir ey alrken bakyorsun pis mallar doldurmu. Atyorsun; adam sana pis pis baryor. Bir bakyorsun etrafn hemen evriliyor. Hemen seni ember iine alyorlar. Yani dvsen ya da birilerine bir ey desen, seni annda bakla yok edecekler. O zaman da durup, sinip gitmek zorunda kalyorsun. lgisiz, grgsz ve cahil insanlar buraya g etmiler. Buray yle ablukaya almlar ki birine bir ey dediin zaman hepsi birbirinin arkasnda. Bunlarn cahillikten ileri geldiini dnyorum. kinci bir neden de bunlarn Krtler olarak birbirlerine arka kmalar. Yani ben Krt'm o da Krt; birbirimize arka kalm. Birbirimize sahip ktmz zaman kimsenin gc bize yetemez. Kimse de azn aamaz diyorlar herhalde. Blclk deil mi imdi? En byk blclk bana kalrsa. Devlet memuru Mehmet'in (51) benzer kayglar ieren u szleri ise "blc" ve "igalci" alglamalarnn btnletirildii bir sylem ieriyor: Mehmet (51): Son yllarda hem zmir'i hem de Manisa'y Krtler doldurdu. Manisa'da u an sanayi olduu iin her taraf Krtler sard. Manisa'da daha fazla Krt var. Bu gelen Krtlerin pek ou PKK'l, bunlar Trkiye'yi blmek iin urayorlar. Hepsi olmasa da ou. Blmek iin buralara geliyorlar. Buralar ele geirmek iin ocuk yapyorlar. imdi

sen bir kiisin o 10 kii, yarn bir gn bir ktnda sen ne yapabilirsin? Nasl koyabilirsin? O ne isterse o olacak. Atasz iki kii dinden olursa bir kii candan olur. kendi karlar iin her eyi harcarlar.

kavga kar der ki Onlar

Ksacas dorudan Krtleri iaret ederek etnikleen "blclk" yaftalamas Krt hareketinin Trkiye'nin byk kentlerinde kitle taban ile bulumasnn oluturduu zeminde ortaya kyor ve orta snf grmecilerin kentsel yaamdaki gndelik gzlem ve deneyimleriyle pekiiyor. Krtlerin kent hayatnda kurduklar dayanma ilikilerinin de orta snf zmirlilerin gznde blclk addedilmesi, bu sylemin resm ideolojideki ieriini iyiden iyiye bakalatrarak farkl bir Krt algsnn, tanyarak dlama'nn yapc elerinden birini oluturuyor. Her ne kadar "blclk" resmi ideolojinin Krt meselesi iin gelitirdii lgatin olmazsa olmaz bir paras olsa da onun bu etniklemi haliyle yeniden retimi, zmir'deki orta snfa mahsus toplumsal ilikilerin ve bu ilikiler zerinden gelitirilen zihniyet dnyasnn izini tayor. Cahil ve kltrsz Orta snf grmecilerin Krt gmenleri ayr bir etnik grup olarak tanrken ve kendilerinden ayrt ederken kullandklar en yaygn nitelemeler arasnda, ou zaman birbiri yerine kullanlan "cahil" ve "kltrsz" geliyor, ilk bakta Krt gmenlerin cahil ve kltrsz olarak nitelenmesi, aalayc bir retorikten ziyade onlarn eitimsiz olularnn nesnel bir tespiti olarak

dnlebilir. Ne var ki orta snf syleminde "cahillik ve kltrszlk" Krt gmenlerin tmnn zsel bir zellii, kimliklerinin bir paras olarak grld oranda bu sylem, bahsi geen dier tm stereotipleri tamamlayarak olumsuz bir Krt imajnn tamamlayc bir paras haline dnr. Orta snf sylemi, "cahillie" Krt gmenlerin ierisinde bulunduklar mahrumiyet koullarnn nedeni ve aklaycs konumunu bier. Keza Trkede de "cahillik" ve "kltrszlk" kiinin eitim seviyesiyle ilgili bir mahrumiyeti dillendirmekten te, sabit bir karakter zellii olarak sulayc ve dlayc bir ierikle kullanlmaktadr. "Cahille kma yola, bana gelir bela", "cahil dostun olacana, lim dmann olsun" gibi yerleik szler "cahil" olan "cahilliinden" sorumlu tutan ve hor gren bir zihniyet kalbnn yerleikliine iaret eder. stelik orta snf syleminde cahillik ve kltrszlk sadece Krt gmenlerin okul eitiminden yoksun kalmlklarna deil, onlarn kentsel toplumsal yaamda ortaya kan "kltrel sermaye" ynnden eksikliklerine, yani orta ve st snf "kentli" yaam biiminin egemen normlarna uyum salayamamalarna gndermede bulunacak ekilde kullanlr. Buna gre otobste kfrl konumak, yere p atmak, "bayanlara" kt gzle bakmak Krtlerin zsel bir zellii olarak cahilliin ve kltrszln ifadeleridir. Hele orta snf zihniyet dnyasnda da etkili olan, zmir'in Trkiye'nin dier tm ehirlerine kyasla daha "medeni", "modern" ve "uygar" bir ehir olduuna dair kanaatin varlnda, Krt gmenlerin kltrel sermaye eksikliklerine dair gstergeler daha keskin bir "cahillik" ithamnn konusu haline gelir. Belediye alan ahika (55) bunu u szlerle ifade ediyor:

ahika (55): zellikle Konakta, Karyaka'da, Alsancak'ta oturanlar isyan iindeler. zellikle Krtlere ynelik youn tepkileri var. Ben bu tepkileri eskiden hakl bulmuyordum; imdi hakl bulmaya baladm. Gelen insanlar burann kltrne uymadklar iin. Baktmz zaman her yerde bir bozulma balad. nsan elindeki p atmazd mesela eskiden. antasnda tard; sonra gider p kutusu bulunca atard. imdi ise sokaklar pten geilmiyor. Bu bana gre Krtlerin eitimsizliinin, cahilliinin verdii bir ey. Orta snf zihniyet dnyasnda zmir ile zdeletirilen kentli ve modern yaam biimlerine uyumsuzluun dnda, dorudan Krt olmann ifadeleri olarak Krte ya da aksanl Trke konumak da cahillik syleminin bir paras haline getirilir. Bu anlay stanbul azyla Trke konumay da "cahil olmamann" olmazsa olmaz zellii olarak belirledii lde, Krtlerin ancak Krtle dair hibir ayrt edici zellik gstermedii mddete bu dlayc sylemin dnda kalabileceini ima eder ve bylelikle de ayrm izgisini daha da koyulatrr. Emekli banka memuru kran bu ayrm noktasn yle dile getiriyor: kran (59): Cahillik nedir?.. Cahillikten unu kastediyorum... Otobslerde dolmularda nasl konuulacan bilmeyen insanlarn bara bara konumas. Bunlar yapanlar her tabakadan olabilir; sadece Dou'dan gelenler deil. Ben hepsi Krt'tr demiyorum. Ama daha ok Krt. Krtleri ivesinden ayrt edebiliyorsun, klk kyafetinden

ayrt edebiliyorsun... Bu ne demek? zmir'i zmirliler yaamyor, Trkiye'nin daha ok dou, gneydousundan gelenler yayor. Oradan bir kii buraya gelse, btn slalesini getiriyor. "Cahil" ve "kltrsz" gibi sfatlar zerinden oluturulan iktidar dili orta snf zmirlilerin icat ettikleri bir ey deil. Eitimin ve modern yaamn normlarnn yceltilmesi ve "cahilliin" dier pek ok sorunun kkeninde yatan bir "bela" olarak dnlmesi, kkenleri ok eskilere dayanan bir zihniyet kalb. "Eitim art", "her eyin ba eitim" gibi klielerin de yaygnlamasnn nn aan bu zihniyet ayn zamanda devletin genel olarak Krt meselesinde gelitirdii resmi sylemde de kendini belli eder. Buna gre Cumhuriyetin ilk dnemlerinden beri lkenin dousunda yaayan halkn Trkiye ile tam manasyla btnleememesinin, yani asimilasyonun baarszlnn altnda blgenin ekonomik ve kltrel "geri kalml" yatyor ve bu geri kalml amann en nemli yollarndan biri olarak da merkezden buralara eitim gtrlmesi, yani blgenin "cahillikten" arndrlmas ne karlyordu. 128 Ne var ki bu bak asnda "cahillik", dorudan Krtlerin etnik bir grup olarak ayrt edici bir zellii olarak tarif edilmekten ziyade, blgenin ekonomik geri kalmlnn bir uzants ve devlet politikalaryla stesinden gelinebilecek toplumsal bir sorun olarak deerlendiriliyordu. Zaten devletin resm ideolojisinin uzun yllardr Krtleri ayr bir halk olarak tanmaya yanamad dnldnde, cahillii, inkr ettii bu grubun zsel bir zellii olarak
128 Mesut Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu, 1999, s. 171-197.

tanmlamas dnlemez. Bu bakmdan orta snf syleminde Krtlerin tanmlayc bir zellii olarak belirlenen "cahillik", yani etniklemi haliyle cahillik sylemi, devletin resmi ideolojisinde blgesel bir kalknma sorunu olarak grlen "cahillik" retoriinden belirli alardan farkllar. yleyse daha nce ele alnan dier btn stereotipler iin sz konusu olduu gibi "cahillik", zmir balamn ve orta snf deneyimini aan yerleik ve kkl bir sylem olsa da bu sylemin dorudan Krtleri iaret eder tarzda, etniklemi haliyle kullanm nispeten yeni ve farkl bir olgudur. Orta snf grmecilerle yaplan mlakatlarn ieriine bakldnda, kentteki toplumsal iliki ve deneyimlerin etniklemi cahillik syleminin ana malzemesini tekil ettii grlyor. Yukarda grmecilerden yaplan alntlarda da ortaya kt gibi orta snf grmeciler Krt gmenlerle gndelik hayattaki tanklklar ve girdikleri snrl ve ounlukla gerilimli ilikiler zerinden bu sylemi merulatrmaya ve rasyonelletirmeye alyor. Bu noktada, "haksz kazan salama" ve "ehir hayatn bozma" sylemlerinde olduu gibi "cahillik" syleminin nasl teorize edildiinden ve yorumlandndan bamsz olarak olgusal bir gereklik zerine bina edildiini sylemek gerekir. Daha ak ifade etmek gerekirse Krt gmenler, orta snf grmecilerle paylatklar kamusal alanlara gerekten de ortak duyuda "cahillik" olarak addedilen zelliklerle karlar. rnein cahillik ve kltrszlk, eitimsizlikle zdeletiriliyorsa Krt gmenler, gerekten de toplumun geneline kyasla okullu bir eitimden yoksun kalmlardr ve bunu kent

hayat ierisinde kimi rneklerle sergilerler.129 Kadifekale rnein, zmir'de okullu eitim seviyesinin en dk olduu semtlerden biridir.130 Keza, cahillik Krtlerin kent yaamnn toplumsal olarak belirlenmi egemen normlarna uyumsuzlukla bir tutuluyorsa Krt gmenler, gerekten de "kltrel sermaye" asndan ehrin geri kalanna gre daha derin bir "mahrumiyet" ierisinde olduklarn kent yaam ierisinde belli ederler. Burada sylenmeye allan elbette, orta snflarn etniklemi cahillik syleminin bir hakllk tamas deildir. Bu sylem cahillii Krtlerin zsel, tanmlayc bir zellii olarak tanmlayarak ve "cahilliklerini" yaadklar pek ok dier mahrumiyetin nedeni olarak gstererek toplumsal gereklii arptr. Ama bu arptma, rnein, kkleri ok eskilerde ve kaynaklar ok farkl bir tarihsel balamda aranmas gereken "kuyruklu Krt" nitelemesinden farkl olarak tam anlamyla "uydurma" veya "mit olmaktan ziyade gcn gzlemlenen maddi gereklikten alr; teorik olarak ne kadar "yanl" olursa olsun, olgusal malzemesi gerektir. Cahillik syleminin etniklemesine el veren, bu sylemi orta snf gznde daha inandrc klan maddi gereklik yani Krt gmenlerin okullu eitim ve kltrel sermaye yoksunluklar, onlarn son yirmi yldaki g servenleriyle ve g sonras kentte karlatklar koullarla ilgili. Trkiye'nin dousundan bat illerine ynelen zorunlu g srecinden en ok Dou ve
129 Deniz Ykseker, "Yerinden Edilme ve Sosyal Dlanma: stanbul ve Diyarbakr'da Zorunlu G Madurlarnn Yaadklar Sorunlar", Dilek Kurban vd. (der.), Zorunlu G ile Yzlemek: Trkiye'de Yerinden Edilme Sonras Vatandaln nas inde, TESEV Yaynlan, stanbul, 2006, s. 230-232. 130 Ahmet Karayiit, Kadifekale'nin Sosyo-Ekonomik Profili ve Sorunlar, 2006, s.18.

Gneydou Anadolu krsalnn er yoksul ve yoksun kesimlerinin etkilendiini belirtmitik Bu blgelerden gelenler ana dillerinde eitim alamamann yaratt zorluklara ek olarak blgedeki ekonomik olanakszlklarn etkisiyle okullu eitim olanaklarndan mahrum kaldklar gibi, bykehir yaamna zg toplumsal ilikiler yapsna da yabancydlar. G sonras srelerde deneyimledikleri zorlu ekonomik koullar da byle bir yoksunluun giderilmesini olanakl klmyordu. Son yirmi ylda zorunlu gle gelen ailelerin pek ounun, ocuklarn okul yalarnda enformel i alanlarnda seferber etmek zorunda kalmasyla bu yoksunluun bir kuaktan tekine tandn syleyebiliriz.131 Daha nce nedenlerine uzuna deindiimiz sosyo-ekonomik ve meknsal ayrmann varlnda ise Krt gmenlerin, orta snf beklentilerine uygun bir kent yaamyla btnlemesi ve asimilasyonu beklenemezdi. Orta snf grmecilerin "cahillik ve kltrszlk" olarak kodlad deneyim ve gzlemlerin pek ou esasnda bu btnleememe durumunun tezahrleri olarak ortaya kmaktadr. Orta snflarn "cahillik" olarak kodladklar bu durum aslnda Trkiye'deki devlet eitimi anlaynn isel bir elikisinin tezahr olarak da grlebilir. Trkiye'de niversite ncesi eitimin her yurttaa bir hak olarak verilmesi, parasz ve zorunlu olmas, grnte lkedeki her yurtta iin bir frsat eitlii yaratmaktadr. te yandan lke kapitalizminin yaratt snf ayrmlarnn varlnda,
131 Ykseker, "Yerinden Edilme ve Sosyal Dlanma: stanbul ve Diyarbakr'da Zorunlu G Madurlarnn Yaadklar Sorunlar". 2006. s. 230-232.

bu frsat eitlii yaratma iddiasnda bulunan devlet okullar tersine, bu mevcut eitsizliklerin sergilendii ve hatta yeniden retilip derinletii kurumlar haline gelirler. Zengin aile ocuklarnn saylar gittike artan zel okullarda aldklar eitimle ayrcalkl bir donanma sahip olmalar ve farkllklarn koymalar bir yana, farkl snfsal konumlardan gelen ve ayn devlet okulunda ve eitmi gibi gzken koullarda eitim gren renciler arasndaki "farklar" da eitim sresince aa kar ve pekiir. yle ki Bourdieu'nn Fransz okullarnda yapt tespitte olduu gibi 132 Trkiye'de niversite ncesi eitim, zellikle teknik olmayan derslerde orta veya st snflarn yaam biimlerine ve maddi koullarna uygun bir "hayat bilgisi" sunmakta ve her rencinin yaamnn burada sunulan bilgiyle uyumlu olduunu varsaymaktadr. Bu durum okulda sunulan "bilgi" ve "grgnn" orta ve st snf kltrel ve ekonomik sermayesine sahip ailelerin ocuklar iin gerek hayatta tatbik edilebilmesini, pekiebilmesini ve ailelerin de okul dnda bu eitim srecine dahil olmalarn salarken, yoksul aile ocuklar iin hem okula hem bilgiye hem de snftaki rencilere yabanclamann kaplarn aralar ve onlar bir nevi elekten geirir. 133 Asgari bir norm olarak kabul edilen orta snf yaam biiminden tamamen farkl koullarda, kentte tutunmaya alan Krt gmenlerin ocuklarnn
132 Pierre Bourdieu ve Jean Claude Passeron, Reproduction in Education, Society and Culture, Sage, Londra, 1977, s. 204-205. 133 Neoliberal dnemin Trkiyesi'nde bu durumun alenilemesini inceleyen kapsaml bir makale iin bkz. Kemal inal, "Neoliberal Eitim ve Yeni ilkretim Mfredatnn Eletirisi", Praksis, say 14, 2007, s. 279-290.

bu zorunlu eitim srecine yabanclamann en bariz rneklerini sergilediklerine phe yok. te yandan btn yoksul/emeki ailelerin ocuklarn ilgilendiren bu durumu, Krt gmenler iin katmerleyen ve aslnda nitelike de farkllatran bir durum daha sz konusu. Trkiye'de zorunlu eitim srecinde verilen renimin yalnzca ierii deil, ayn zamanda "dili" de Krt gmen ailelerine ve onlarn ocuklarna yabanc. Bu durum sadece Krt ocuklarnn renimde yaadklar zorluklar katlamakla kalmyor ayn zamanda ailelerinin bu eitim srecine dahil ve destek olmalarn da imknszlatryor. Orta snf zmirlilerin "cahillik" olarak adlandrdklar ve Krtlkle ilikilendirdikleri kent hayatndaki grntler, ite bu eitsizliklerin ve yabanclamann olduu bir zeminde ortaya kyor. Orta snflarn Krtleri kendilerinden ayrt etmek iin kullandklar, bu blm boyunca incelenen be yaktrma biimi, yani be stereotipin analizi "tanyarak dlama" olgusunun ortaya kt tarihsel ve toplumsal zemin hakknda belirli ipular salyor. Orta snf grmecilerle yaplan mlakatlardan elde edilen anlatlarn isel mantn zme ye alrken znde sylenmek istenen ey uydu: Cahillik, blclk, kent hayatn bozma, haksz kazan salama kentleri igal etme gibi ifadeler kkenleri eskilere dayanan ve orta snf pratiini aan, farkl toplumsal kaynaklardan beslenen ve farkl sreler ierisinde yeniden retilen sylemlerdir. te yandan bunlarn birleerek ve birbirini besleyerek orta snf bak asnca dorudan Krtleri "gsteren" etniklemi biimiyle kullanlmas, son yirmi yldaki bat

kentlerinin sosyal dnmnn ve bu dnm srecin de orta snflarn yaam deneyimlerinin izlerini tayan nispeten yeni bir olgu. Bu sylemlerin etnikleip belirli bir Krt algsn besleyen bir role sahip olmasnn altnda, zmir'de bu sylemlerin iaret ettii pratiklerin ve yaama biimlerinin etniklemesinin, yani bunlarn kentsel yaam ierisinde Krtlerin yaam koullarnda cisimlemesi yatyor. Ksacas, bu sylemlerin ve bu sylemler zerinden ilerleyen orta snf bilincinin etniklemesi ile maddi dnyann, yani kentsel yaamn etniklemesi arasnda sk ve karmak balar sz konusu. Bu bak asnn etniklemesinin zorunlu (ama yeterli deil!) koullarnn hazrlaycs olarak maddi dnyann etniklemesi ise ancak son yirmi yldaki neoliberal ekonomik politikalarn ve dou illerinden batya ynelen zorunlu g srelerinin kentsel yaam zerindeki dntrc etkisi balamnda anlalabilir. Ne var ki bu dnmler tm kesimlere ayn ekilde yansmam, snfsal konumlanmalar zerinden dolaymlanarak toplumsal yaam zerinde oklu etkiler brakmtr. Bu bakmdan "tanyarak dlama" diye adlandrdmz bu zgl Krt algs, dorudan bu dntrc yapsal srelerin bir kts olarak deil, orta snfn dnen kent yaam ierisindeki kendi konum, deneyim ve pratikleri dolaysyla somut biimini almtr. Kukusuz, burada ele alnan zmirli orta snf algs Krt dmanlnn ne Trkiye'de ne de zmir'deki tek biimidir. Burada yaplan zmleme ayn zamanda orta snf grmecilerin zihniyet dnyasnn btn zmirli orta snflarn ortak anlay olduu ve onlarn tmn temsil ettii iddiasnda da bulunmuyor. Burada ele alman haliyle

belirli kalplara ve ortak bir manta sahip "tanyarak dlama" olgusu, Krt dmanlnn orta snflar iinde ald zgl biimdir. Ksacas Krt dmanl orta snf zmirliler arasnda ortaya ktnda belirli bir kalp (pattern) sergilemekte ve bu kalp zerinden kendisini kurmaktadr. Bu kayt, bu perspektifi dar bir grubun ve snrl bir balamn kendine has olsusu olarak grn onun genel ve genis lekli sreler zerinde aklaycln yok hkmnde saymak gibi bir ar kukuculua mahal vermemeli. Byle bir dmanlk biiminin kendi lei ve balamnda bizatihi varlnn tehisi, bize Trkiye'deki Krt sorunu ve milliyetilik gibi daha geni lekli meseleleri yeniden dnmeye sevk edecek anlamlar tamaktadr.

Tanyarak dlama'nn kemiklemesi: Medya ve Krt algs

imdiye kadar tanyarak dlama'nn toplumsal hayattaki kkenlerine ve bu ieriiyle oluumu mmkn klan toplumsal koullara odaklandk. Bu ksmda ise tanyarak dlama'nn orta snf zihniyet dnyasnda pekierek

kemiklemi bir alg haline gelmesinin arkasndaki etkenleri sorgulayacam. Yani imdiye kadarki ksm tanyarak dlama'nn oluumuna odaklandysa, bu ksm da onun yeniden retimin mercek altna alacak. Tanyarak dlama'nn zmirli orta snfn toplumsal ve meknsal ilikilerini iinde barndrmas, bu pozisyonu benimseyen herkesin de mutlaka ayn younlukta bu bahsettiimiz kentsel gndelik hayat pratiklerine dahil olmasn gerektirmiyor. Tanyarak dlama bir kere orta snf syleminde yerleiklik kazandktan sonra ehirde ki toplumsal ilikiler a ierisinde, bir insandan tekine aktarlabilen bir "ideoloji" 134 haline gelir. nemli olan, onu benimseyen her bir bireyin tanyarak dlama'da ierilmi pratikleri ve gzlemleri ayn ekilde ve derecede tecrbe etmeleri deil, tanyarak dlama'nn sunduu Krt algsnn kendi yaamlarn ve ilikilerini anlamlandrmada ilevli olmas da rnein tanyarak dlama'nn bileenlerinden biri olarak "Cahil Krtler" sylemini benimsemek iin illa ki her gr okuma-yazmas olmayan bir Krt gmene rastlamak gerekmez. "Cahil Krtler" sylemi, bunu benimseyenlerin kentsel toplumsal yaamdaki konumlar ile rtt ve buna elik eden pratikler, deneyimler ve kayglar ifade etmenin "anlaml" bir kanal olduu lde orta snf iinde yaygnlk kazanr. Burada "anlaml" derken ne kadar arpk olursa olsun bu sylemin tayclarnn yaamlarnda kendi konumlarn ifade eden bir karla sahip olmasn kastediyorum. Bu bakmdan tanyarak dlama'nn orta snflar iinde bir eilim olarak ortaya kmasn salayan
134 Tanyarak dlama'nn "ideolojik" karakteri zerine ayrntl bir tartmay bir sonraki blmde yapacam.

ey, bu alglamay besleyen deneyim ve pratiklerin belirli bir sklk eiini gemesi deil, onun sylemsel ieriinin orta snfn toplumsal ilikileriyle uyumlu olmasdr. Sylemek istediimiz ey, tanyarak dlamann mevcut ieriiyle en ok orta snfn konum ve ilikileri iin "anlaml" olmasdr. Bu durumda "tanyarak dlama'y", yani orta snf zihniyet dnyasndaki Krt algsn, sadece orta snfn kendi yaam pratikleri deil ayn zamanda bu sylemin tayclarnn birbirlerine aktardklar da pekitirir; yeter ki bu aktarlanlar orta snfn kendi konumunda bir karlk bulsun, gndelik hayatlarnda "dorulansn". Tanyarak dlama'nn yeniden retilmesi sadece kentsel toplumsal yaamdaki ilikiler lei ile snrl deil. Krt sorununa ilikin gerilimler ve yazl/grsel medyadaki yaynlar, tanyarak dlama'nn kemiklemesinde rol oynayan iki etken olarak ne kyor. Bu iki etken her ne kadar kentsel yaam leinin dnda ilese de tanyarak dlama'nn yeniden retiminde nemli besleyici roller oynuyor. te yandan bu her iki kaynan da tanyarak dlama'yla ilikisini kurarken azami bir dikkat gerekiyor. Bu, hem farkl lekler (kent lei ve lke lei) arasndaki ba kurarken ortaya kabilecek yntemsel sorunlara kar uyank olmak hem de medya-milliyetilik ve Krt sorunu-milliyetilik arasndaki karmak ilikilerin tanyarak dlama mevzuunda tam olarak nereye oturduunu laykyla tayin edebilmek asndan nemli. Bu almann banda da ayrntl bir ekilde belirtildii gibi Trkiye'de Krt meselesi daha ok devletin Krtlere

ilikin politikalar ve Krtlerin siyasi ve kltrel haklar meselesi olarak ele alnm ve Trkiye'deki Krtleri ilgilendiren pek ok mesele bu ereve iinde anlalmtr. Son dnemlerde ortaya kan Krt dmanl da bu ekilde ele alnan Krt meselesinin bir yan esi olarak halkn, AKP'nin Krt almna veya PKK'nn son dnemdeki saldrlarna ynelik milliyeti infiali olarak deerlendirilmitir. Bu yaklamn, Krt dmanlnn tarihsel zglln grmekten ve zmlemekten uzak olduunu belirtmitik. Bunu sylerken Krt meselesinin bahsettiimiz boyutlarnn tanyarak dlama ile tamamen alakasz olduu iddia edilmiyor elbette. Sylemek istediim, tanyarak dlama'nn ne Krtlerin demokratik hak ve zgrlkleri sorununa, ne devletin Krt sylemine ne de Dou ve Gneydou'daki savaa indirgenerek aklanamayaca, bunlarn zorunlu ve isel bir sonucu olarak grlemeyeceidir. Eer byleyse lke leindeki bu olgular ile tanyarak dlama arasndaki iliki nasl tanmlanabilir? Krt meselesinde yaanan gerilimlerin ve zellikle Dou'daki savan, Trkiye'deki milliyeti ve oven eilimlerin deirmenine su tad bir gerek. 1980'lerin ortalarndan beri srmekte olan savan alevlendii her urak, ayn zamanda milliyeti sylem ve sembollerin her zamankinden daha gl bir ekilde ifadesine ve yaylmama vesile olmutur. MHP'nin 1999 seimlerinde yaad sramann byle bir dalgann rn olduunu hatrlayalm.

Ne var ki bugnk biimiyle Krt dmanlnn ve bu dmanln bir biimi olarak tanyarak dlama'nn, bu milliyeti fke dalgasnn iinden ktn syleyemeyiz. Biraz nce "blclk" kliesinin etniklemesini anlattm ksmda ayrntl ekilde incelediim gibi zellikle ehit cenazelerinde ortaya kan milliyetilik, tanyarak dlama'dakine benzer ak bir Krt dmanl biimini almam, daha ok Krtlkle balants koparlm PKK ve Abdullah calan'a ynelik bir eytanlatrmaya dnmtr. Blclk syleminin ierik deitirerek Krtle atfedilmesinin ancak, bat kentlerine byk g dalgasnn ortaya kmas ve bylelikle de Krtlerle PKK arasndaki kitle bann ak seik grlmesi ile mmkn olduunu sylemitik. Bu bakmdan Krt sorununa ilikin lke siyasetindeki gerilimlerin ve savan dorudan, tanyarak dlama'nn ieriini belirlemesi sz konusu deildir. te yandan tanyarak dlama bir kez bir zihniyet kalb olarak yerlemeye baladktan sonra lke leindeki bu gerilimler onunla "tepkimeye" girerek yeni bir anlam kazanr. rnein, blcln Krtlerin tanmlayc bir zellii olduuna inanmaya balam birisi iin blclkle zdelemi PKK'nn yapt her eylem Krtlerin hanesine yazlacak ve PKK'ya ynelen fkeden Krtler de nasibini alacaktr. Krtlerin birlikte hareket ederek bir cephe oluturduuna ve blclk yaptna inanan birisinin, kent pazarnda kan bir ihtilafta Krt pazarclarn bir araya gelerek g gsterisinde bulunmas ile Diyarbakr'daki bir mitingde Krte sloganlar atlmas arasnda bir ba kurmas ve kafasndaki "blc" Krt imajn pekitirmesi gayet mmkndr. Veyahut "haksz kazan" salamann Krtlerin genel bir zellii olduuna

inanan birisinin, demokratik alm ile Krtlere belirli siyasi-kltrel haklar verilmesi gndeme geldiinde bunu "yine onlar kazanyor, biz kaybediyoruz" hissiyatyla karlayaca ve bylelikle de tanyarak dlama'ya daha sk sarlaca dnlebilir. Keza Krtlerin byk ehirlere gelip oalarak buralar igal etmekte olduklarna inanan orta snf grmecilerin bir ksmnn Kerkk'te Krtler, Trkmenler ve Araplar arasndaki nfus (ya da nfuz) mcadelesine dair haberleri izlerken "Aynsn zmir'de de yapyorlar," diye hayflanmas ve kafasndaki "igalci" Krt imgesini dorulatp pekitirmesi, aratrmam esnasnda ska rastladm bir durumdu. Bu tr rnekleri oaltmak mmkn; fakat bu kadar da tanyarak dlama'nn asl olarak kentsel toplumsal yaamda ekillense de, bir kez zihne yerletikten sonra lke leinde Krt sorununa dair gerilimlerden srekli beslenen ve bu ekilde pekiip kemikleen bir olgu haline geldiini sergilemek iin yeterli. Tanyarak dlama'nn, lke leindeki siyasi gelimelerle pekien ve bundan da nemlisi bu gelimelerin nasl okunacan etkileyen bir alglama biimini de alabilmesi onun sadece Krtlere ynelik, gndelik hayattaki bir alg olmaktan kp bal bana bir siyasi pozisyon haline gelme potansiyeline sahip olduunu gsterir. Burada kullanlan "potansiyel" szc aslnda tanyarak dlama ile genel bir siyasi/ideolojik pozisyonun inas arasndaki ilikiye dair bir kayt dme olarak anlalabilir. Bir bireyin ya da toplumsal kesimin lke siyasetine dair ald pozisyon ve ideolojik konumlan tek bana bir hissiyatn ve alglamann deil, pek ok

toplumsal etkenin, gelimenin ve kaygnn birbirleriyle ilikisinin rndr. Ve genel olarak Trkiye'de, zel olarak da zmir'de orta snfn siyasi konumlarn ve davranlarn, tanyarak dlama dnda pek ok alg ve kayg etkiler. Bu kayglarn ve alglarn hangisinin daha ne kaca ve belirlenecek siyasi pozisyona ne derece rengini alaca, iinde bulunulan toplumsal koullara ve mevcut ideolojik/siyasi mcadelelerin seyrine gre deiir. Krtlere ynelik olumsuz hissiyat da ancak belirli bir siyasi ve toplumsal zeminde, dier alglamalara gre ne karak benimsenen siyasi pozisyonun baat elerinden birisi haline gelebilir. Krt meselesinin iyice etrefil bir hal ald ve srekli gerilim rettii, iinde bulunduumuz konjonktrde tanyarak dlama ve Krt dmanlnn dier biimlerinin siyasi tercih ve eylemlerde ne kmas, belirli bir vadede olasdr. Bunun imdiye kadar gereklemesini engelleyen ve bir sre daha ertelemesi muhtemel en nemli olgulardan bir tanesi, toplumsal dzeyde kendisini bu kadar ak ve net ekilde ifade eden Krt dmanlnn siyasi arenada belirgin ve gl bir temsilcisinin olmamasdr. MHP de dahil olmak zere Trkiye'de toplumsal yaamdaki Krt dman eilimlere karlk verecek, bu eilimleri tam olarak tatmin edecek kitlesel bir siyasi rgt mevcut deildir. Trkiye'de popler milliyetiliin deirmenine su tayan dier bir alan da anaakm medyadr. Milliyetilik, rklk ve medya ilikisi zerine hem dnya leinde hem de Trkiye zelinde pek ok alma yapld. Burada bunlarn ayrntl bir deerlendirmesine girmektense "tanyarak dlama" ile Trkiye'deki medya syleminin

ilikisini tariflemek daha uygun. zellikle Dou'daki savan iddetlendii 1990'l yllar boyunca zellikle Hrriyet, Milliyet ve Sabah grubu tarafndan temsil edilen anaakm medya, milliyeti/oven eilimleri kkrtan tarzda yaynlara imza attlar. te yandan her ne kadar ak bir Krt dmanlna kayan rnekler yok deilse de medyada devreye sokulan milliyeti dilin esas ruhu, devletin kklemi resmi asimilasyoncu politikasnn daha da kabalatrlm bir tekrarndan ibaretti. 135 2000'li yllara kadar medya, tpk devlet gibi, Krt gerekliini tanmay byk lde reddederken onun PKK ile Krtleri ilikisizletiren ve Krt hareketini kk darda bir komplo olarak tarif eden yaklamna anak tuttu.136 Bu yaanlarda devletin milliyeti retorii en kkrtc biimleriyle dolama sokulmu olsa da baz mnferit rnekler dnda ) bugnk biimiyle toplumsal dzeydeki ak Krt dmanlnn mantn temsil etmekten uzaktr. Bu adan bata devlet sylemiyle "tanyarak dlama" aramdaki mesafeye dair sylediklerimiz, bu dnemdeki medyann sylemi iin de geerlidir. Medyadaki milliyeti sylem her ne kadar belirli hassasiyetleri koyultmu, younlatrm olsa da tanyarak dlama'nn ortaya kmasnda ve ieriinin ekillenmesinde baat rol oynayan asl alan, kental toplumsal yaamdr. te yandan tanyarak dlamann ferinden retiminde ve pekimesinde medya sylemi nemli bir etkiye sahiptir.
135 Faik Bulut, Trk Basnnda Krtler, 2005, s. 108-114. 136 Kemal Kirii, "The Kurdish Question and the Turkish Foreign Policy", Lenore Martin, Dimitris Keridis (der.), The Future of Turkish Foreign Policy iinde, MIT Press, Cambridge, 2004, s. 290.

yle ki, Krt kart pozisyon ve zel olarak da tanyarak dlama bir kez yerleik bir alglama haline geldikten sonra medyada Krt meselesine dair anlatlan bununla ilikili bir ekilde okunmaya ve yorumlanmaya balamas kanlmazdr. rnein, Krtlerle blcl zihninde zdeletirmi birisi iin medyada Abdullah calan ve PKK hakknda kfr dzeyine varan ifadeler, doal olarak kafadaki Krtle dair olumsuz alglamay daha da pekitirecek ve kalclatracaktr. Medyadaki sorumlu isimlerin, yaplan yaynlarn byle bir etkiye sahip olma ihtimalinden habersiz olduklar dnlemez. Fakat bu yaynlar bir Krt kartln kkrtmak iin zel olarak uygulamaca koyduklarn sylemek de ar bir yorum olur. Medyann apt ey, ortalama milliyeti tepkileri, bunlarn toplumda yarataca etkiyi hesaba katmakszn en kaba ve arpc halleriyle dolama sokmaktr. Medya syleminin tanyarak dlama zerindeki pekitiriri etkisi sadece buradaki milliyeti/kkrtc yaynlarla snrl deildir. Belki bundan daha da nemlisi, medyann zelikle 2000 sonras Krt meselesine dair haberleri aktarrken veya bunlar yorumlarken kulland, Brubaker'in tabiriyle, "grupu" dilin gmen kartlnn etniklemesine bulunduu katkdr. "Grupu" dilden kast, etnisiteye dayal ihtilaflarn sz konusu olduu olaylarn aktarmnda, muhabir ve yazarlarn, etnisiteyi ve etnik gruplar kendilerine ait kar ve hesaplar olan homojen aktrler olarak haberin veya yorumun merkezine yerletirmeleridir. 137 Bu elbette Trkiye'de Krt meselesinin aktarm iin yeni bir durum olsa da
137 Rogers Brubaker, "Ethnicity Without Groups", 2004, s. 8.

uluslararas medya kurumlarnda uzun sredir var olan ve kendisini en ok da Irak'ta Amerikan igali sonras durum aktarlrken gsteren bir eilim. Irak'taki igal sonras, lkedeki oklu etnik ve din yapnn belirlenmesindeki karmak g ilikilerinin yol at gelimeler aktarlrken zellikle Amerikan medyas, lkedeki temel aktrler olarak "iiler", "Snniler", "Krtler" ve "Trkmenler" gibi sanki hepsi de ortak karlara sahip ve bir topluluk halinde hareket eden etnik gruplar tarif ediyordu. Bu etniklemi anlatm dili ilk etapta mevcut durumun bir tasviri gibi gzkse de Irak siyasetini, eitli dinsel ve etnik gruplarn birini dierine kar dengelemek zerine kuran ve her bir etnisite, din ve mezhebi ayr birer siyasi kar grubu olarak Irak'taki g mcadelesinde aktr olarak ina eden Amerikan d politikasnn mantn yanstyordu. Benzer bir dilin Trkiye'de 2000 yllarndan itibaren yaygnlamasnn ise hem artk Krt realitesinin siyasi arenada tannmas ve "Krt" szcnn bir tabu olmaktan kmasyla hem de Irak ve Trkiye'de Krt hareketlerinin, Ortadou'daki g dengelerinin nemli bir dinamii haline gelmesiyle ilgisi var. 1990'lu yllar boyunca devletin inkarc politikasn tekrar edip "Krt" szcn kullanmaktan imtina eden medya, 2000 sonrasnda bu szc ortak karlara sahip yekpare bir gruba iaret eder tarzda kulland. Krt hareketinin de artk daha youn bir ekilde etnisite merkezli dile mracaat etmesi medyadaki bu eilimi daha da glendirdi. "Krtlerle Araplar Kerkk'te anlamaya vardlar", "Krtler ve iiler ittifak kurdu", "Amerika bizi mi satacak

Krtleri mi?", "Krtler bamsz bir devlet iin bir araya geldi". 138 Bunlar Sabah, Milliyet ve Hrriyet gibi gazetelerde 2005-2007 aralnda atlan balklardan sadece bir ksm. Bir de buna ek olarak, ayn younlukta ve aklkta olmasa da Trkiye'deki Krt meselesini ayn etnisite merkezli dil zerinden aktaran yaynlar ortaya kt. Bu balklarn ve yaynlarn, tek bana rk bir mahiyet tadn iddia etmiyorum elbette. Bu aktarm biiminin sorunlarna deinmek veya alternatif bir dil kullanmn nermek de bu almann amac deil. Burada bizi ilgilendiren ey, medyadaki bu "grupu" ve "etniklemi" dilin niyet edilmemi sonularndan birisinin de kentsel toplumsal ilikilerde orijinal ieriini kazanan, tanyarak dlama'nn pekimesi olabilecei. Krt szcnn 2000'li yllarda medyada artk daha rahat kullanm, ilk bakta, lkedeki Krt gerekliinin tannmasn tescillemesi bakmndan bir ilerleme addedilebilir. Ne var ki medyadaki bu Krt vurgusu, Trkiyeli Krtlerin eit bir vatanda olarak varln tanmaya deil, onlar ayr karlara sahip trde ve yekpare bir btn olarak kurgulamaya denk dmektedir. te medyadaki bu tanma, her ne kadar dorudan olumsuz ve dlayc bir Krtlk algsna tekabl etmese de kent hayatndan edinilen, "hepsi de birbirinin ayns" mantna dayal "tanyarak dlama" hissiyatnn onaylanmas sonucunu dourur. stne stlk Krtlk algs, tanyarak dlama tarafndan belirlenmi bir bak asnn, medyadaki bu grupu
138 Yayn tarihleri srasyla: Hrriyet, 4 Aralk 2007, Hrriyet, 20 Eyll 2007, Hrriyet, 15 Kasm 2006, Sabah, 23 Kasm 2005.

dilin hkim olduu haber ve yorumlardan kendi mantna uygun mesajlar karmas kanlmazdr. rnein "Amerika bizi mi satacak Krtleri mi?" eklindeki bir baln ierdii vulgarizasyona ramen, tek bana ak bir rk/ayrmc niyeti veya ierii olmad sylenebilir. Kastedilen, Amerikan d politikasnn stratejilerinin KDP ve KYB ile mi yoksa Trkiye ile mi ibirliine dayal olarak ekillendirilmesi noktasnda oluan belirsizliktir. te yandan tanyarak dlama'ya dayal bir Krt algsna sahip orta snf bir zmirli iin bu ifade, Krtleri Trkiye'nin geri kalanndan tamamen yaltarak "dlayan" yaklamn besler ve salamlatrr. Bununla birlikte ayn zihniyet dnyasnda, Krtlerin "haksz kazan salayarak" lkenin geri kalannn payndan alan trde bir grup olarak tasavvur edildii dnldnde, baln "Krtler ile biz'i" birer rakip olarak kar karya getiren tarznn bu alglamay da glendirmesi kanlmazdr. Yani tanyarak dlama'nn hkim olduu bir zihnin bu balktaki Krtlerle pazarda tartt bir Krt satcy birletirmesi ve "blc Krtler" alglayn onaylatan bir malzeme daha bulmas gayet olasdr.

DRDNC BLM Tanyarak Dlama'nn deolojik Karakteri: Kltrel Irklk

Tanyarak dlama ve ideoloji imdiye kadarki blmlerde tanyarak dlama'nn nasl bir Krt algsna denk dtn ve bu algnn ne tr toplumsal koullar iinde ortaya ktn zmlemeye altk. Bu blmde tanyarak dlama'y ideoloji kavram zerinden dnmeye alacam. Tanyarak dlama'nn ideolojik karakterini gsterme abas ayn zamanda bu olguyu daha iyi anlamamz salayacak ve tartmal kalan baz noktalar netletirecek. Byle bir aba ierisine girmemin daha nemli bir nedeni ise imdiye kadar tarihsel zgllnn altn izmek maksadyla kendine has zelliklerini vurguladmz bu olguyu, farkl dlayc bilin biimleriyle karlatrlabileceimiz daha st bir soyutlama dzeyine tamak. deoloji kavram byle bir analitik dzlem yaratmak iin elverili; nk hem tanyarak dlama'nn baz tanmlayc zelliklerini bir kavram olarak ieriyor hem de onu dier dlayc bilin biimleriyle birlikte dnebileceimiz bir genellie tayor. Toplumsal ve siyasal teoride ideoloji kavramnn tanm zerinde youn tartmalarn olduu ve bu kavrama farkl anlamlarn yklendii dnldnde, tanyarak dlama'nn hangi balamda ideolojik olduunu netletirmek gerekiyor. deoloji kavram toplumsal zmlemelerde genel olarak farkl anlama gelecek ekilde kullanlyor. En yaygn, szcn sistemli bir bak as ve dnyay belirli bir ekilde alglama biimi anlamnda kullanlmasdr. Bu arada "ideoloji" kavram,

bu alglama biimlerinin hakikatle ilikisini derecelendiren herhangi bir normatif ierik barndrmaz. 139 Burada kullanlan geni ve ntr haliyle ideoloji "hem allm kavram ve deneyimleri hem de incelikle ilenmi entelektel retileri; hem toplumsal aktrlerin bilincini hem de belli bir toplumun kurumlam dnce sis tem ve sylemlerini kastl olarak iermektedir". 140 deolojinin bu kadar geni tanmlanmasnn, neredeyse dnyada ki tm fikirleri ve bu fikirler temelindeki eylem ve kurum sallklar ierecek bir kapsama sahip olacak ekilde ele alnmasnn, onun ayrt edici zelliklerini silikletirerek aklama gcn azaltr. Tanyarak dlama'nn ideolojik karakterinden kastettiim ey de onun yalnzca bir "bak as" olmas deil. Byle bir eyi sylemek de zaten bu olguyu anlamamza, toplumsal ilikiler ierisindeki yerini saptamamz; herhangi bir katkda bulunmaz. Antonio Gramsci'nin hegemonya teorisine ikin dier bir kullanm ise kavrama, kitleleri belirli bir siyasal proje altn da buluturan ve onlar siyasal bir bilinle donatan pozitif bir anlam ykler. Kavramn bu anlam da bizim almamzn ilgi alanna girmiyor. nc olarak ideoloji, gerekliin arpk ya da ksmi temsilini ieren bilin biimlerin tekabl edecek ekilde negatif bir manada kullanlyor. Bu negatif ideoloji tanmnn kklerini, klasik Marksist eserlere dayandranlar olsa da byle bir tanmlama en net ekilde, Marx'n 20. yzyldaki takipileri tarafndan yaplmtr.141 Bu alma, ideoloji
139 Ferruccio Rossi-Landi, Marxism and Ideology, Oxford, Clarendon, 1990, s. 8-9. 140 Gran Therborn, iktidarn ideolojisi, ideolojinin iktidar, ev. rfan Cre, Ankara, Dipnot, 2008, s.12. 141 Klasik Marksist eserlerde ideolojinin bu ierik etrafnda net bir ekilde tanmlandna ve sistematik olarak kullanldna dair genel kanaate pheyle yaklaan pek ok Marksist

kavramnn bu negatif tanmn referans noktas olarak ele alacak. Bunu yaparken byle bir tanmlama biiminin zerinde, zellikle Marksist teorisyenlerin yrttkleri tartmalar gz nne alacam ve tanyarak dlama'nn ideolojik karakterinden ne kastettiimi daha ok, ideolojiyi bu negatif ieriiyle kullananlarn zerinde uzlat belirli noktalardan yola karak sunmaya alacam. ideoloji, klasik Marksist literatrde en genel anlamyla bir bilin biimidir ve dnyann ve toplumsal ilikilerin belirli ekillerde alglanna ve sunuluuna tekabl eder. Fakat Marksist kavramlatrmada ideolojiyi dier bilin biimlerinden ayran iki zellik sz konusudur. Birincisi; ideoloji sadece bilisel, zihinsel veya psikolojik deil ayn zamanda maddi ve toplumsal bir olgudur, ideolojinin maddiliinden kast, onun toplumsal srelerin ve yaplarn etkisi altnda biimlendiidir. 142 Yani ideoloji bireyin kafasnda olup biten bir ey deildir, daha ok tarihsel ve toplumsal sreler ierisinde ekil alm dnme kalplarn ierir. Ve bu dnme kalplan, benzer toplumsal koullar altndaki insanlar etkilemesi bakmndan tek tek bireylerin vard sonular olmaktan teye giderek bir toplumsallk kazanr ve yapnn bir
olmutur. Bunlar Marx'a atfedilen "yanl bilin" eklindeki ideoloji tanmnn, Marx'n hibir eserinde gemediini ifade ederek Marx'a atfedilen negatif ideoloji tanmnn bir mit olduunu sylerler (Joe Mc-Carney, The Real World of Ideology, Harvester Press, Sussex, 1980, s. 95). Bunun ne derece doru olduu bu kitabn konusunu aan bir tartmay gerektiriyor. Bu almada ideolojiyi bir yanlsama biimi olarak deerlendirirken bunun, Marx'n orijinal metinlerinde geip gememesini deil, kavramn genel olarak Marx sonras Marksist klliyatta kazand ierii temel alyorum. Zaten buradaki ama da "ideoloji" tartmalarna teorik bir katk sunmak deil tanyarak dlama'y, daha iyi anlamak ve sunmak maksadyla ideoloji kavramnn bu ieriinden faydalanmak. 142 Karl Marx ve Friedrich Engels, Alman ideolojisi, ev. Sevim Belli, Sol Yaynlar, stanbul 1976.

paras haline gelir. Bu, ayn zamanda belirli ideolojik dnme biimlerinin ve bunlar btnleyen sembollerin, pratiklerin ve sylemlerin ancak belirli tarihsel koullar ierisinde ve belirli bir toplumsal zeminde ortaya kabileceine iaret eder. kinci olarak ideoloji; Marksist kavramlatrma ierisinde bir arpklk, yanllk ya da ksmilik (partiality) barndran ve bu adan da yanl ynlendirebilecek bilin biimlerine tekabl eder. deolojiyi dier bilin/bilgi biimlerinden (ideolojik olmayandan) ayran temel zellik budur ve kavramn Marksist literatrdeki kullanmnda en ok buna vurgu yaplr. te yandan bu zellik ayn zamanda kavram zerinde ortaya kan tartmalarn dm noktasdr. deolojiyi bir negatif ierikle kullananlar -zellikle Marksistler- arasndaki tartma bu "yanlln ve arpkln" kaynann ne olduu noktasnda younlarken, kimileri iin ideolojiyi normatif bir mantk zerinden negatif bir ierik atfederek tanmlamak, batan bir sorun iermektedir. Bunlara gre ideolojik olana atfedilen "yanllk ve arpklk" mantksal olarak arpk olmayan, tam ve hakiki bir bilin biimini veya bilgiyi varsaymakta ve bu noktada da varsaylan "arpk olmayan bilginin/bilincin" hakikatinin nereden geldii, onur doruluunun ltnn ne olduu sorunu ortaya kmaktadr. Geri bu sorunun yant pozitivist gelenekten gelenler iin aktr: bilimsel yntem. te yandan bilimsel bilginin bizatihi kendisine bir tarihsellik atfeden ve llebilir ve gzlemlenebilir olann (yani pozitivist bilimsel yntemin yegne malzemesinin) tesine geerek

bunlarn arkasndaki dinamikleri ve sreleri gn na karma iddiasnda ki Marksistler iin, pozitivist yntemlerle edinilen bilgi neyin ideolojik (yani arpk) olduuna hkmetmeyi salayacak bir referans noktas olamaz. Burada ortaya kan eliki, bir ksm Marksisti ya ideoloji kavramn bu negatif ierikten arndrarak kullanmaya 143 ya da kavram (ve daha sonrasnda Marksizmi) terk etmeye itmitir. Postyapsalc epistemolojiden treyen ve ideolojiyi ikame edecek ekilde kullanlan "sylem" kavramnn yaygnlamasnda, bu tartmalarn rol byktr. Tanyarak dlama, bir bilin biimi olarak toplumsallk/ maddilik ve parallk/arpklk iermesi bakmndan, kelimenin Marksist anlamyla ideolojiktir. Aslnda bu iki zellik birbirleriyle ilikili biimde ele alnmaldr, nk ideolojinin arpkl ve ierdii yanlsama, mevcut toplumsal koullarn ve maddi yaplarn izlerini tar. Esasnda imdiye kadarki tartma boyunca tanyarak dlama'nn bu iki zelliini, bunlara zel olarak vurgu yapmasak da byk lde gsterdik. Birbiriyle ilikili bu iki zellii imdi ideoloji kavram etrafnda tartmak, tanyarak dlama'y daha iyi anlamamz salayabilir. Krt dmanl, son dnemde kendisini belirli olaylarla gsterip toplumsal bir gereklik kazandnda kimi yazar/ aratrmaclar bunu Trklerin milliyeti eilimlerinin davurumu olarak deerlendirdiler. Buna gre, daha nce gayrimslimleri hedef alan Trk
143 Gran Therborn, ktidarn deolojisi, deolojinin ktidar, 2008, s. 12.

milliyetiliinin "dlayc/tekiletirici" mant, bu kez Krtlere yneliyor ve muhtemel bir Trk-Krt gerginliini kkrtyordu. Byle bir bak as, ilk bakta yksek bir aklayclk gcne sahipmi gibi gzkebilir. Zira ayn ereveye dayanarak 1955'teki 6-7 Eyll olaylarndan balayarak, 1978'deki Mara Katliam'na uzanan, oradan da son dnemde Selendi'de Romanlara yaplan saldry kapsayan bir izah gelitirilebilir. Hatta "etnisite" merkezli gerginliklerin dna tararak ecinsellerin grdkleri basklar, kadn sorununu ve trban meselesini de bu ereveye dahil eden aklama rnekleri mevcuttur. Buna gre gayrimslimler, Krtler, Aleviler, Romanlar ve dlayc pratiklere maruz braklm pek ok dier grup, Trkiye'deki "tekiletirme kltrnn" veya Kemalizmin otoriter milliyetiliinin maduru olmak noktasnda eitlenirler. Trkiye tarihinde etnik/dinsel husumete dayal infiallerin yaygnl karsnda bylesine kapsayc bir aklama son derece sade ve ilevsel gzkyor. te yandan Trkiye toplumunun iine ilemi bir tekiletirme ve hogrszlk eiliminden bahsederek bunu kltrel bir olguymu gibi ele almak ya da lkede ortaya kan tm dlama pratiklerini milliyetiliin ve Kemalizmin bir uzants olarak deerlendirerek hepsinin de kkenini ulus-devletin ina srecinde aramak, bu ayrmc/dlayc eilimlerin birbirlerinden farkl dinamiklerini ve kaynaklarn grmemizi engeller. Halbuki alma boyunca gstermeye altm gibi Krt dmanl ve onun bir biimi olarak tanyarak dlama, dier dlama biimleriyle ayn torbaya dahil edilemeyecek kadar klasik milliyetilikten farkl

zelliklere sahip, tarihsel olarak zgl bir olgudur. Tanyarak dlama'y kltrel veya sylemsel deil de ideolojik bir pozisyon olarak tanmlamamzn nedeni de biraz budur. Tanyarak dlama'nn ideolojik olduunu sylemek ayn zamanda onun ancak belirli tarihsel koullarda ortaya kabileceini ve bu koullara zg toplumsal ilikilerle aklanabileceini sylemek demektir. Yani "tanyarak dlama' zihinsel bir patoloji ya da kltrel/siyasal bir arza olarak deil ancak maddi dnyadaki dinamiklerle ilikili nesnel bir olgu olarak anlalabilir. Tanyarak dlama bu bakmdan ne kendisini ilk frsatta gstermeye hazr Trk kimliine ikin bir tekiletirme eiliminin tezahr ne de Trk milliyetiliinin kadim otoriter mantnn zorunlu bir sonucudur. Tanyarak dlama 1990'l yllardan itibaren zorunlu g ve neoliberalleme srelerinin etkisiyle dnen kentsel toplumsal ilikiler ierisinde kendisine yaylm alan bulabilmitir. Dayand mantk ve ierdii sylem ve semboller, orta snf zmirlilerin bu dnm karsndaki konum ve tepkilerinin izlerini tar. Yani tanyarak dlama, orijinal ieriini orta snf zmirliler arasnda kazanm, son yirmi yla zg bir ideolojidir; ve bu ynyle Trkiye'deki dier dlayc ve ayrmc ideolojilerden ayrr. Trkiye'deki Krt dmanln herhangi bir "tekiletirme" biimi olarak gren ereve ierisinde kalnarak onun kendine has dinamiklerini ve maddi dnyayla ilikisini kurmak pek mmkn deildir. Daha da nemlisi bu tr yorumlar,

bu dlama biimlerini onlarn tarihinden ve balamndan kopararak doallatrma riskini iinde barndrrlar.144 Tanyarak dlama ideolojik karakterini belki de en ok ierdii yanlsama ve bu bakmdan da yanl ynlendiriciliinde gsterir. Tanyarak dlama'nn bir yanlsama olduu iddias, onun tamamyla uydurma bir fantezi olduunu ifade etmiyor. Her ideoloji gibi tanyarak dlama da iinde baz "dorular" ve "olgusal gerekleri" iermektedir. Ne var ki onu bir yanlsama yapan ve ideolojik klan ey, bu olgusal gereklerin dier pek ok kanaatle birletirilerek toplumsal hayatn yanl yorumunun malzemesi olarak kullanlmasdr. Bir ideoloji "ampirik ierii asndan doruyken yaratt etki asndan yanl olabilir; yzeydeki anlamnda doru ama altnda yatan varsaymlar asndan yanltr". 145 David Hawkes'un aadaki rnei, ideolojinin ierisindeki gerek olgusal malzemenin arpk bir karmla nasl birleebildiini ok iyi anlatyor. Buradaki rnek ayn zamanda tanyarak dlama balamna da paralellik arz ediyor. Bugn ABD'ye baktnzda istatistikler buradaki sularn oransal olarak en ok gen siyah erkekler tarafndan ilendiini gstermektedir. Bu bir "olgudur". Tek bana ele alndnda, bu olgu gen siyah erkeklerin gzetim ve denetim altnda tutulmas gereken, saldrgan ve tehlikeli insanlar olduklarnn bir gstergesi olarak yorumlanabilir... Fakat bu olgu btnlkle dolaymlandrldnda,
144 Terry Eagleton, Ideology: An ntroduction, 1991, s. 59. 145 A.g.e., s. 17.

yani klelik ve ayrtrma sreleri, polisiye taktikler, medya temsilleri ve sosyal gvenlik sistemleri ile ilikili dnldnde, tam tersi bir sonuca ulalacakt: Bu gen siyah erkekler sistem tarafndan ezilen ve onun kurban haline getirilmi, destek ve frsat ihtiyac ierisindeki insanlardr.146 Benzer ekilde, Krtlerin cahil olarak tanmlanmas daha nceden uydurulmu bir "cahil Krt" mitinin orta snf zihnine sirayet etmesiyle ortaya kmaz. Daha ok zmir'e g eden Krtlerin pek ounun ehrin geri kalanna gre eitimsiz ve kltrel sermaye asndan da yoksun olmalar gereinden (olgusundan) yola kar. Orta snf grmeciler Krtlerin neden "cahil" olduklarn anlatrlarken kendi gndelik hayatlarndaki gzlemlerinden veya bakalarnn anlattklarndan, Krtlerin eitimsizliine ve orta snf kltrel normlara uyumsuzluklarna dair pek ok malzeme bularak bu fikirlerini hakl karma eilimi ierisine girerler. Anlattklarnn ou abartl ifadelerle donatlm olsa da geree yakndr ve kent hayatnda yaanlmas son derece muhtemel deneyimleri ierir. Ne var ki bu gerek veya geree yakn gzlem ve deneyimler, Krt gmenlerin eitimden ve orta snf kltrel kodlarndan yoksun kalmalar olgusunun "cahillik" gibi aalayc bir etiketle tanmland noktada bir yanlsama iermeye balar ve ideolojik bir karakter kazanr. Burada aslnda orta snf zmirlilerin kentsel toplumsal yaamdaki gerek deneyimleri, yoksulluu/ yoksunluu cahillikle

146

David Hawkes, Ideology, Routledge, Londra, 1996. s. 139.

eitlemeye dayal Trkiye toplumunda son derece yaygn ve kkl bir ideolojiyle irtibatlanr. Yoksulluk/yoksunluk = cahillik formlnn bal bana ayr bir tarihi olan kadim bir nyarg olmas, tanyarak dlama'nn da aslnda iddia ettiimizin aksine yeni ve zgn olmad phesini dourabilir. Ama burada yeni olan, daha nce de sylediimiz gibi, "cahillik" syleminin kendisi deildir. Yeni olan cahillik etiketinin Krtlere yaptrlyor hale gelmesi ve Krtlerin ayrt edici zelliklerinden biri olarak alglanmasdr. Cahilliin Krtlkle zdelemesi, son yirmi ylda Krt gmenlerin kent hayatnda eitim ve kltrel sermayeden yoksun bir topluluk olarak grnmeye balamalaryla ilgilidir. Bu grntnn arkasnda ise Trkiye kentlerine biim veren neoliberalleme ve zorunlu g dinamiklerinin yaratt meknsal ve sosyoekonomik ayrma sreleri vardr. Ksacas cahillik her ne kadar eski ve yaygn bir sylem olsa da cahilliin zellikle Krtleri tanmlamakta kullanlan bir sfat haline gelmesi son dnem toplumsal srelerle ilgilidir. Bu bakmdan tanyarak dlama'nn cahillik sylemi balamnda ortaya kan ideolojik karakteri, sadece onun kkenleri ok eski yoksulluk=cahillik algs ile irtibatlanmasndan deil, ayn zamanda toplumsal yaam ierisinde deneyimlenen ve gzlenen bir olgunun, yani Krt gmenlerin eitimden yoksun bir topluluk olarak ortaya kmas olgusunun, genel olarak Krtlere dair bir alglama ve tanmlama gelitirmede kullanlmasna dayanr. Burada yeni olan, kadim bir klienin etniklemesidir; bu etnikleme ancak belirli toplumsal

koullarda ve bu koullarn snfsal bir konumdan deneyimlenmesiyle mmkn hale gelmitir. Ayn mantk, Krtle atfedilen dier klieler iin de iler. Gecekondularn ve enformel ilerde almann "haksz kazanla" zdelemesi 1950'lerden beri etkisini srdren bir anlaytr, yanlsamadr. Ama bunun Krtlere genellenerek etniklemesi ve tanyarak dlama'nn sylemsel bir bileeni haline gelmesi ancak Krt gmenlerin kent hayatnda gecekondululuun ve enformel ilerde almann temsilcisi gibi gzkmeleriyle mmkn olmutur. Krt hareketinin blclk ile beraber anlmas, kentsel toplumsal yaamdan bamsz olarak bizzat resm ideoloji tarafndan yaygnlk kazandrlan bir sylemdir. te yandan sadece PKK'nn veya Krt hareketin temsilcilerinin deil bir btn olarak Krtlerin blc olarak tanmlanmas, yani bu sylemin etniklemesi, daha nce de gsterdiimiz gibi, kentsel yaamdaki ve kentsel siyasetteki dnmlerin orta snf zmirliler tarafndan deneyimlenmesi ile ilgilidir. Keza ehir hayatna g edenlerin igalci olarak tanmlanmas yeni deildir; ama bunun "tarallar", "kyller" veya "Doulular" iin deil, aka Krtler iin tanmlayc bir zellik olarak kullanlmas kitlesel g olgusunun ve bunun dourduu sonularn kent hayatnda Krt gmenler tarafndan temsil edilmesiyle ortaya kmtr. ehre yeni gelen gmenlerin ve kent yoksullarnn yaama stratejilerinin "kent hayatn bozma" olarak etiketlenmesi ok uzun sredir var olmutur; ama bu klienin Krtl tanmlamakta kullanlmas, kentsel yoksulluun belirli

sonularnn 1990 sonrasnda Krt gmenler zerinden kendisini gstermesiyle mmkn olmutur. Orta snf zmirliler kent hayatnda ortaya kan bu grntlerin tarihsel ve yapsal nedenlerini sorgulayacak bir eilimin yokluunda, bunlar zerinden Krtlere dair kimi yzeysel, eksik ve yanltc baz genellemelere ularlar. Yani tanyarak dlama'daki yanlsama ve onun ideolojik karakteri sadece uzun sredir varlk gsteren baz klielerin ve sylemsel kalplarn benimsenmesiyle deil, ayn zamanda kent hayatnn yzeyinde ortaya kan grntlerin tek balarna ve toplumsal ve tarihsel srelerden bamsz ele alnarak (bir nevi fetiletirilerek) orta snf pozisyonundan arpk bir ekilde yorumlanmasna dayanr. Ksacas tanyarak dlama'daki yanlsama ve onun ideolojik karakteri, kent hayatndaki deneyimlerden (ve orta snf pratiinden) bamsz olarak uzun sredir dolamda olan kimi kalplam yarglarn, kentsel hayattaki grntlerden elde edilen arpk kanaatlerle btnlemesini ierir. Krt gmenlerin kent hayatndaki "grntleri" ve buna ynelik deneyimler toplumsal btnlk ile dolaymlandrldnda, orta snfn arpk yorumlamasnn aksine, sorun olarak ortaya "Krtlerin" kendisi deil devletin Krt politikas, zorunlu g sreleri, neoliberal ekonomik politikalar, yani bir btn olarak Trkiye'deki kapitalist toplumsal formasyon kacaktr. Btnlkle byle bir ilikiyi kurmak ve buradan ulalacak karmlar zerinden topluma seslenmek phesiz siyasi bir irade gerektirir. Toplumsal

adalet, eitlik ve zgrlk gibi vurgularn taycs her zaman sol siyaset olmutur. Sol siyaset bunu yaparken sadece bir iktidar aray ierisine girmez ayn zamanda mevcut toplumsal gerekliin btnln kavramaya alarak dlayc ideolojilerin sorgulanmasn salar, onlarn alann daraltr. 1980 sonrasnda Trkiye'de sol siyasetin giderek dibe vurmas ise Trkiye'de pek ok konuda olduu gibi Krt meselesinde de milliyeti ve rk ideolojilerin doldurduu muazzam bir boluun ortaya kmasna neden olmutur. Tanyarak dlama gibi arpk bir alg, biraz da Trkiye'de solun/sosyalistlerin Krt meselesinde braktklar bu byk boluun yaratt zeminde yaygnlk kazanabilmektedir.

Tanyarak dlama ve Avrupa'daki gmen dmanl: Bir karlatrma denemesi Tanyarak dlama ile Avrupa'daki gmen dmanl, kukusuz hem ierik hem ortaya ktklar zemin hem de politik yansmalar itibaryla birbirinden ok farkldr. te yandan her iki dlama biiminin de toplumsal yaamdaki deneyimlerle sk ilikisi ve ikisindeki yanlsamann malzemesinin de esas olarak g sonras dnen kentsel hayattaki deneyimler olmas, byle bir paralellik kurmay mmkn klyor. Bu ikisi arasndaki anlaml benzerlik ve farkllklar biraz deerek tanyarak dlama'nn bu tr dlayc/ ideolojiler alanndaki konumunu daha salkl tayin edebiliriz. Burada yrtlecek tartma, byle bir

karlatrmann sadece genel hatlarn izmeyi ve baz balang argmanlar ortaya koymay amalamaktadr. Kukusuz daha kapsayc bir tartma, Avrupa'daki gmen fobisinin farkl varyantlarn daha ince ekilde deerlendirmeyi ve kitabn kapsamn aan bir aratrmay gerektirmektedir. Bu noktada sadece tanyarak dlama'y daha da netletirme amac dorultusunda imdiye kadar Avrupa'daki gmen dmanlnn eitli rneklerinin sergiledii birtakm genel zelliklere deinmekle yetineceim. Bunu yaparken zellikle Mslman gmenlere ynelen dmanl merkeze alacam ve slamofobi'nin ortaya kt zemin ile tanyarak dlama'y karlatracam. zmirli orta snf arasnda grnen "tanyarak dlama" gibi slamofobi de "hayali bir teki" yaratmna dayanmaz; Mslman gmenlere ynelik kullanlan pek ok dlayc sylem ve ifade bu gmenlerle bat metropollerindeki karlatrmalar temelinde merulatrlr. stelik tanyarak dlama'da sz konusu olduu gibi Mslman dmanlnn dlayc syleminin hedefinde de sosyo-ekonomik ve meknsal ayrmaya tabi olmu ve artk farkllklarn grnr klm bir gmen kitlesi vardr. 147 Bu ayrma ayn Trkiye'de olduu gibi neoliberal politikalarn ve sosyal devletin knn varlnda daha da keskinleir. 148 Avrupa'daki Mslman kartl Ortadou'dan, Kuzey Afrika'dan, Trkiye'den, Pakistan'dan gelen gmenlerin bu ayrm grntsnn oluturduu zeminde somut
147 Ayhan Kaya, slam, Migraon and ntegration, Palgrave, Londra, 2009, s. 68. 148 A.g.e., s. 96-97.

biimini alr. Mslmanlara dair retilen yarglarn byk bir ksm, onlarn bu sosyo-ekonomik ve meknsal ayrmalarnn yaratt koullardan edinilen malzemeye dayandrlr.149 te yandan tanyarak dlama'dan farkl olarak Mslmanlarn g sreleriyle Bat Avrupa ehirlerinde ayr bir topluluk olarak kmalarndan ok daha nce de genel olarak Dou toplumlarn ve zel olarak da slam' tekiletiren ve aalayan bir oryantalist ideolojinin arl sz konusudur. Bugnk slam fobisinin, bu yerleik oryantalist ideolojinin ierdii kanaatlerden ve nyarglardan bamsz gelimesi dnlemez. 150 te yandan bugnk biimiyle slam dmanl, bu oryantalist ideolojik ykle etkileim ierisinde olsa da sylemsel ieriini ve rasyonellerini gnmz Bat Avrupa kentlerindeki toplumsal hayattan edinilen deneyimler zerine kurar. Yine de uras ak ki g sreleri ncesinde zellikle bat kentlerinde yaayanlar iin "Krtlk" kategorisi nispeten bo veya mulakken, Bat Avrupa'da Mslmanlk ve slam'a dair btnlkl bir alg, kinci Dnya Sava'ndan sonraki byk g dalgasndan nce de mevcuttu. Bat Avrupa'daki Mslman nfusun artarak ayr bir topluluk grnmn sergilemeye balamalar ile birlikte ise Mslman algsnn kuruluunda, gndelik hayattaki karlamalardan edinilen malzemelerin arl artm ve
149 Jocelyne Sezari, "Mslim Identities in Europe: Snare of Exceptionalism", Aziz Al-Azmeh ve Effie Fokas (der.) slam in Europe: Diversity, dentity and Influence iinde, Cambridge University Press, Cambridge, 2007, s. 59-60. 150 Aziz Al-Azmeh ve Effie Fokas, slam in Europe: Diversity, dentity and nfluence, Cambridge, Cambridge University Press, 2007, s. 3.

gemie dayanan oryantalist imaj kent hayatndaki grntlerle btnleip somutlanmtr.151 Ne tanyarak dlama ne de slam fobisi sadece gndelik hayatla snrl kalan bir dlama biimidir. Her ikisi de kentsel yaam aan siyasi srelerin etkisi ile pekiir ve kent lei dnda da yansmalara sahip olurlar. Her ne kadar mevcut ieriine kentsel toplumsal ilikiler ierisinde kavusa da tanyarak dlama'nn ulusal lekteki Krt sorunundaki gerilimlerden etkilendiini ve bunlarla pekitiini sylemitik. Amerika'nn Irak'taki igali sonras Krt hareketinin hem Irak'ta hem de Trkiye'de gcn artrmas, kentlerde gelien Krt dmanln pekitirici bir etki yaratmt. Benzer ekilde Bat Avrupa'daki ehirlerin kentsel leini aan bir hadise olarak 11 Eyll saldrlar ve akabinde alevlenen slam dmanl, Bat Avrupa kentlerinde Mslman kartlarnn kanaatlerini kresel siyasal lekte de "onaylatmalarna" ve bu kartlk temelinde uluslararas alanda da karl olan bir siyasal pozisyon retmelerine olanak salad.152 te yandan bu balamda tanyarak dlama ile islam fobisi arasnda nemli bir farklla iaret etmek gerekir: Daha nce de sylediimiz gibi Trkiye'de Krt dmanl, en fazla alevlendii bu son dnemde bile kendisini tam olarak temsil eden rgtl bir yapya veya partiye sahip olamad, slam fobisi ise popler bir reaksiyon olmann tesine geerek Bat Avrupa'nn hemen her lkesinde, rk siyasi partilerin ykseliini koullad
151 A.g.e., s. 4. 152 Liz Fekete, "Anti-Muslim Racism and the European Security State", Race and Class, cilt 46, say 3, 2004, s. 1-29.

ve bunlarn kurulu (ya da yeniden dirili) ideolojisi haline geldi. Bu bakmdan tanyarak dlama'nn aksine Bat Avrupa'da Mslman dmanl bal bana bir siyasi ve ideolojik pozisyondur ve bu pozisyonun siyasi mcadeleler alannda ve hatta parlamentolarda rgtl temsilcileri mevcuttur. 153 Bu durum kent hayatndaki karlamalardan ve gerilimlerden beslenen Mslman kartlnn, bu siyasi rgtler tarafndan bilinli bir ekilde biimlendirilebileceine ve daha btnlkl bir siyasi proje haline getirilebileceini gsterir. Bu siyasi partilerin kitle desteinden g aldklar ve tabanlarnn genilemesine muhta olduklar dnldnde, Mslman kart hissiyatn belirli bir yerellikle veya tek bir toplumsal kesimle snrl kalmayan daha genel rahatszlklarna vurgu yapmalar zorunludur. Bu da Mslman kartlnn farkl toplumsal kesimleri iin bir dil ortakl salar. Hatta gmenliin Avrupa Birlii lkelerinin tmn ilgilendiren bir mesele olduu dnldnde bu ortak dil, lke leini de aarak tm Bat Avrupa'y kuatr ve "Avrupallar iin Avrupa" gibi sloganlarda somut ifadesini bulur.154 Bat Avrupa'da rk dlanmaya maruz kalan Mslmanlarn bu lkelerde gmen statsnde iken Krtlerin Trkiye'de yasal dzlemde biimsel olarak lkenin vatanda olarak tanmlanmalar, daha nce tarttmz dier tm farkllklarla birebir ilikili, onlarn hepsini yatay kesen bir gereklik olarak ele alnmal. Her
153 Bu siyasi rgtlerin kapsaml bir analizi iin bkz. Hasan Saim Vural, Avrupa'da Radikal San Ykselii, letiim, stanbul, 2005. 154 Cas Mudde, Poplist Radical Right Parties in Europe, Cambridge University Press, Cambridge, 2007, s. 158-184.

ne kadar Bat Avrupa'daki gmen dmanl ile Trkiye'deki popler Krt dmanl "sonradan gelene", "dardan gelene" bir tepki olmak noktasnda ortaklk ieriyorsa da sonradan gelenlerin "nereden" geldikleri noktasndaki ayrm, bu iki dlama biiminin farkl zellikler sergilemesini douruyor. Bat Avrupa'da Mslmanlarn anavatannn baka bir lke olmas ve bunun da bu lkelerdeki yerleik vatandalk hukuku pratikleri tarafndan tescillenmesi ve kurumsallamas "Mslman" olann ayrkslnn tannmasn, buralardaki kentsel yaam pratiklerine baml olmayan tm siyasal, toplumsal ve hukuksal alann rettii nesnel bir durum haline getiriyor. Yani Bat Avrupa'daki rklarn, Mslmanln ayr ve farkl bir grup olarak varlklarnn farknda olmalar iin onlarla kent hayatnda karlamalar gerekmiyor; onlar ierisini trl klieler ve nyarglarla doldurduklar "gmenlik, Trklk veya Mslmanlk" gibi kategorileri mevcut siyasi ve hukuki sistemin iinde hazr olarak buluyorlar. Trkiye'de ise tanyarak dlama, Krtleri ayr bir halk olarak grerek onun ayrksln tanyan ve kategorize eden deil, onu "Trk milletinin" paras olarak gren ve aslnda bu ekilde de ayrksln yok sayan, inkr eden bir stratejinin rengini ald tarihsel ve yapsal bir balamda ortaya kyor. lke tarihinin btnne, onun siyasi ve hukuki kurumlarna ve ideolojik aralarnn sylemlerine sinmi bir inkarclk ve asimilasyon stratejisinin varl, kentsel toplumsal yaamn; neden sadece Krtlerin belirli ayrmc klielerle sylemsel olarak dlanmalarnda deil, ayn zamanda onlarn ayr bir halk olarak tannmas noktasnda da baat bir rol oynayabildiini aklar.

Tanyarak dlama algsnn Krt sorununa dair tartmalarda veya lke siyasetine dair balklarda tek bana ayrks bir siyasal pozisyon oluturamamasnn arkasnda da bu var. Trkiye'de anaakm siyasetin Krtlere ilikin hkim paradigmas uzun yllar boyunca onlarn ayrksl deil "benzerlii" hatta "aynl" zerine kurulu olduundan, Krt gmenlerin farklln kentsel pratikler zerinden bu kadar net bir ekilde ifade eden, Krtln ayrm snrlarn bu kadar koyu bir ekilde izen bir ideolojinin toplumsal yaygnl ne kadar fazla olursa olsun hkim siyaset ierisinde meruiyet problemi yaad aktr. Bu durum, Bat Avrupa'daki Mslman kartl ile Trkiye'deki Krt dmanlnn lke leindeki siyasetle ilikisini farkllatrr. Genel olarak Bat Avrupa'da ama zellikle de Almanya ve Fransa'da Mslman gmenlerin toplumsal yap ierisinde ve vatandalk haklar bakmndan konumunun anaakm siyasetteki tartma ve taraflamalarn merkezinde yer almas, buradaki rk sylemin de bu tartmalarn yaratt dzlemde kendisine bir yer bulmasn kolaylatrmtr. Buralardaki rk sylem ne kadar marjinal olursa olsun, ne kadar sistemin aktrleri tarafndan knanrsa knansn vatandalk ve gmenlik tartmalarnn oluturduu eksende bir pozisyon igal ederek bunlara dair bir sz syleme alanna kavuur. rnein Almanya'daki Trklerin ayr bir etnik grup olarak vatandalk statlerine dair tartmalar buradaki gmen kartlna, lke siyasetinde iz dmleri olabilecek bir sz syleme, fikir beyan etme ans tanr. Yani bir kez Trklerin veya Mslmanlarn vatandalk asndan konumlar tartlr klndnda, gmen kart siyasal hat "lkelerine geri gnderme", "vatandalktan karma"

gibi bir dizi toptanc politika nerileriyle asimilasyon, entegrasyon ve ok kltrllk projeleri arasnda salnp duran anaakm siyasetin bir alternatifi olarak ne kar. Merkez siyasetin kararsz ve elikili gmen politikalar "gmenler sorununu" iin iinden klmaz hale getirdike gmen kart siyasetin nerdii "toptanc" ve net zmler, zellikle neoliberal politikalardan zarar grm, ekonomik kayg ierisindeki Avrupallar saflarna dahil etmitir.155 Trkiye'de ise uzun yllar anaakm siyaset, Krtlerin bir etnik aznlk olarak ne tr siyasal ve kltrel haklara sahip olacana ynelik bir tartmay batan dlayarak bunun zerinde ortaya kabilecek olas sorgulamalarn ve ihtilaflarn nn tkamtr. Devletin yllardr srdrd kat milliyeti politikalara ramen Krt dmanlnn, siyaset alan ierisinde kendisine bir konum bulamamasnn nedeni de budur. Son yllarda Krt alm bal altnda izlenen siyasetin, Trkiye'deki Krtlerin ne tr siyasal ve kltrel haklara sahip olacana dair tartmalar lkenin en nemli gndemi haline getirdii dorudur. Fakat buradaki tartmak: dardan lkeye gm bir kitle olarak Krtlerin vatandalk statsn sorgulamaktan ziyade bu lkenin bir vatanda olarak tescil edilen Krtlerin ne tr siyasi haklarla donatlaca ile ilgilidir. Her ne kadar halen Bat Avrupa'daki Mslmanlar meselesinde olduu kadar aleni bir ekilde yapk masa da son dnemlerde Krt almnn bir gndem halin gelmesiyle ayr bir etnik grup ve kategori olarak Krtler zerine sz syleme ve onlarn lke
155 Hasan Saim Vural, Avrupa'da Radikal San Ykselii, 2005, s.149.

iindeki konumlarn tartma kanallarnn daha da ald su gtrmez. te bu noktada Krt dmanlnn (ve onun zel bir biimi olarak (Tanyarak dlama'nn) bu kanallardan szarak bir siyaset dili olarak kmas ve Krt meselesi tartmalarnda bir pozisyonu temsil etmesi mmkn grnebilir. te yandan bunun Trkiye'deki sonularnn, Bat Avrupa'daki gmen dmanlnn siyasallamasnn yarattndan ok daha ar olaca da su gtrmez. Zira mevcut sava ortamnda "tanyarak dlama" gibi bir sylemin gndelik hayatn dna taarak lke siyasetinde bir pozisyon haline gelmesi, o herkesin korktuu eyin baa gelmesinin, yani kibritin aklmasnn nn aabilir. Daha nce de bahsettiimiz gibi Trkiye siyasetinde merkez siyasi aktrlerin faizan eilimleri sabit olan MHP de dahil olmak zere, hibirisinin byle bir siyasi pozisyonu alenen temsil etme iddiasnda olmamas, bu ihtimalin gereklemesini ertelemi gzkyor.

Tanyarak dlama ve kltrel rklk Genel itibaryla baktmzda bu kadar temel farkllklarna ramen, tanyarak dlama'nn ve Bat Avrupa'daki slam fobisinin g sonras srelerde ortaya kan deiimlere bir tepki olmak ve sylemsel ieriini ve rasyonelletirilme biimlerini kentteki toplumsal hayatla irtibatl bir ekilde retmek noktasnda nemli benzerlikler tad sylenebilir. Nihayetinde bu iki alg da gmen kartlnn etniklemesi srecini ierirler. Bu benzerlikler temelinde hem tanyarak dlama ve slam

fobisini hem de benzer nitelikler arz eden ayrmclk biimlerini ayn dzleme yerletirebileceimiz ve bylelikle de daha rahat karlatrmalar yapabileceimiz genel bir kavram ihtiyac douyor. Bu noktada zmirli orta snfta bir eilim olarak ortaya kan Krt dmanln, imdiye kadar mracaat etmediimiz milliyetilik, faizm ve rklk kavramlar ekseninde bir deerlendirmeye tabi tutmamz faydal olabilir. Acaba tannarak dlama'y milliyetiliin, faizmin veya rkln bir biimi olarak ele almamz mmkn m? Bu soruyu almann banda sormak yerine bu noktasna kadar ertelememizin aslnda bilinli bir tercih olduunu syleyebiliriz, incelediimiz olgunun bu kavramlar zerinden bir deerlendirmeye tabi tutulabilmesi iin ncelikle onu tarif etmek, tarihsel ve yapsal zeminine yerletirmek ve hangi sreler ierisinde ortaya ktn netletirmek gerekiyordu. Dorudan alan almasnn verilerinin yorumlanmasyla elde edilen bir kavram olarak tanyarak dlama, aslnda milliyetilik, rklk ve faizm gibi kavramlar ikame etmesi iin deil, zmirli orta snfta grlen Krt dmanlnn Trkiye'nin tarihsel geliimi ve toplumsal yaps ile ilikisini kurmak ve onun ideolojiler alanndaki zgl yerini aa karmak asndan ilevsel olduu iin ne karld. Bu bakmdan Krt dmanlnn bu zel biimini, daha en batan milliyetilik, rklk ve faizm gibi kavramlarn altna yerletirmek ve bu kavramlarn genelliinde incelemek onun kendine zg yanlarn ve ortaya k srelerini ayrt etmemizi mmkn klmayabilirdi. Bu durum biraz da milliyetilik, rklk ve

faizm zerindeki tartmalarn, dnya akademik literatrnde ama zellikle de Trkiye'de sorunlu bir yap arz etmesiyle ilgili. yle ki, Trkiye'de Kemalist milliyetiliin yllardr devam etmi resmi alandaki ideolojik arl ve bu milliyetiliin deiik varyantlarnn toplumsal dzlemde de sregelen etkisi, popler dzeyde ortaya kan her trl ayrmc ve dlayc tutum veya pratiin milliyetiliin bir uzants olarak deerlendirilmesine kap aralamtr. Resmi milliyetiliin Cumhuriyet'in kuruluundan bu yana Trkiye'nin tm kurumlarna sindii, eitim sistemine yn verdii ve nihayetinde toplumun belirli kesimleri iin dnyay alglamada baat bir referans noktas haline geldii dorudur. Trkiye tarihindeki yaygn dlayc ve ayrmc pratiklerin ve tarihin belirli kesitlerinde ortaya kan 6-7 Eyll, Kahramanmara Olaylar gibi vakalarn milliyetilikten beslendii de inkr edilemez. te yandan bu ayrmc pratiklerin ve vakalarn her birini "Trk milliyetiliinin" tezahrleri olarak grmekle yetinmek, bu pratiklerin ortaya ktklar toplumsal koullar ve bylelikle de bunlarn her birinin nem arz edecek kendine zg yanlarn gzden karmaya neden olur. Mesele; ayrmc/dlayc eilimleri milliyetiliin grntleri olarak tehis edip onlar aklanm saymak deil, milliyetiliin ne tr dolaymlarla ve srelerle toplumsal dzeyde bu tr ayrmc eilimlerle ilikilendiini ortaya karmaktr; yani bu ayrmc pratiklere ynelik bir anlama abas gelitirmektir. Bu yaplmadnda "milliyetilik" ve onun kaynakln yapt iddia edilen Kemalizm, Trkiye'deki btn ayrmc pratikleri iine eken kudretli bir kara

delie dnmektedir. Orta snf zmirlilerde grlen Krt dmanln zmlemeye bir milliyetilik tartmasyla balamay tercih etmemek, bu olguyu bu kara deliin ekiminden uzaklatrarak ncelikle onun ne olduunu ve nasl olutuunu salkl bir ekilde anlama arzusunun bir sonucudur. u ana kadar bu olguya dair yaplan zmleme ise tanyarak dlama'nn, milliyetiliin bir ideoloji olarak ayrt edici zellikleri dnldnde, zorunlu olarak onun bir biimi olarak ortaya kmadn, milliyetiliin tanyarak dlama olgusunu anlamak iin elverili bir kavram olmadn ortaya karyor. Bunun nedenlerini, izleyen ksmda daha ayrntl bir ekilde aklayacam. Fakat imdilik unu syleyebilirim ki her trl ayrmc ve dlayc pratii Trk milliyetiliine indirgemek sorunu, orta snf zmirlilerdeki Krt dmanln anlama abasna da bulasayd bu durum sadece incelediimiz olguya (tanyarak dlamaya) dair analizin derinleebilmesini engellemek gibi epistemolojik bir sorunla snrl kalmayacak, ayn zamanda onun yanl tehis edilmesine, yanl kavramlatrlmasna yol amak gibi ontolojik bir problemle de malul olacakt. Tartmay faizm ve rklk kavramlar ekseninde balatmak da, bu kavramlarn Trkiye'nin dnsel hayatnda urad deformasyon dnldnde benzer riskleri ierme potansiyeli tayordu. Faizm kavram da milliyetilik gibi, Trkiye'de ortaya kan her eit ayrmc, dlayc pratii veya herhangi bir otoriter yaplanmay, eilimi ifade etmede kolaylkla ve zensiz bir ekilde kullanlan bir kavram olarak ne kyor. Buna zmir'de 2009 yl sonunda yaplan saldrnn ardndan younlaan, "zmir'in faist bir kent olup olmadna" ynelik

tartmalar rnek verebiliriz. Milliyetilikten farkl olarak Trkiye'de faizmin sicili kirli, itibar olmayan ve tehlikeli bir siyasi pozisyonu temsil eden bir szcktr. "Faist" szc dnyann hemen he: yerinde olduu gibi Trkiye'de de tasvip edilmeyen bir siyasi pozisyonu veya fikri sadece bir adlandrma ve kavramlatrma niyetiyle deil, onu tahkir etmek, marjine itmek amacyla kullanlr. 156 Szcn bu "kfr", etkisi yaratan armnn oluturduu cazibe ile "faizm", zellikle sol kamuoyunda, kelimenin gerek anlamyla faist olmayan siyasi muarzlar da yaftalamak amacyla fazlasyla rahat tketile gelmitir. Bu durum faizm kavramnn ieriini belirsizletirmi, otoriterliin ve dlaycln zel bir biimini ayrtrmada faydal olabilecek bu kavramn asl ilevin yerine getirmesini engellemitir. 157 stelik son dnemlerdi milliyetiliin faizmle zde olduuna ya da milliyetiliin eninde sonunda bir tr faizme evrileceine dair kanaatlerin varlnda bu iki kavram birbirinin yerine kullanlr olmu ve aralarndaki ince ayrm noktalar siliklemitir. Orta snf zmirlilerin Krt dmanln incelemeye, bir faizm tartmasyla balanmamasnn nedenlerinden birisi de kavramda yaratlan bu deformasyonun, bu dmanl tarif etme ve anlama abasnn nne koyaca engellerden kanma ihtiyacdr. Tanyarak dlama, birazdan gsterilecei gibi, gnm; rklnn tipik zelliklerini gsteren bir olgu olsa da almann bu noktasna kadar rklk szcn
156 Walter Laqouer, Fascism: Past, Present Future, Oxford University Press, Oxford ford, 1996, s. 13.

de sistemi bir ekilde kullanmadm. Bunun bir nedeni, tanyarak dlama'y milliyetiliin veya faizmin deil de rkln bir biimi olarak ele almann gerekelerini oluturmak iin ncelikle bu olgunun ne olduunu ve nasl olutuunu, belirli bir kavrama bal kalmakszn aklamak gerekliliiydi. Bununla birlikte rklk, tarihin deiik dnemlerinde farkl biimlerle kendini gsterdiinden, tanyarak dlama'nn rkln hangi suretiyle ortaya ktn belirlemek iin de ncelikle onun ayrntl bir tarifini yapmak gerekiyordu. Bunlara ek olarak Trkiye'de milliyetilik ve faizm kadar olmasa da rkln da gerek anlamnn ve gerek temsilcilerinin dna taacak ekilde zensiz bir ekilde kullanlyor olmas; milliyetilik ve faizmle zde klnarak ayrt edici zelliklerinin mulak hale getirilmesi, tartmaya bu kavramla balamay yine riskli klyordu. Tanyarak dlama'y batan milliyetilik, rklk ve faizm kavramlar zerinden nitelemenin ve tartmann bu gibi sorunlar iermesi, elbette bu kavramlar terk edip orta snf zmirlilerin Krt algsn hibir kavrama smayan, nev-i ahsna mnhasr bir olgu olarak greceimiz anlamna gelmiyor. Tersine bir kez tanyarak dlama'y tarif edip onu balamna salkl biimde yerletirdikten sonra milliyetilik, faizm ve rklk kavramlar ekseninde, daha salkl bir ekilde deerlendirmenin yollar denmi oluyor. Tanyarak dlama'nn milliyeti ideolojinin bir biimi olup olmadna dair sorunun yantlarna ynelik ipularn, aslnda kitap boyunca verdik. Bu almann

temel argmanlarndan birisi olarak halihazrda orta snflarda grlen Krt dmanlnn, Trk milliyetiliinin bir sonucu veya uzants olmadn, onun daha ok kentsel toplumsal ilikilerin dnm ile ilgili yeni bir olgu olduunu belirtmitik. Bu noktada akla, tanyarak dlama'nn resmi milliyetilik dnda baka tr bir milliyetilii ifade edip etmedii sorusu geliyor. Milliyetiliin bir ideoloji ve pratik olarak bir dman algs zerinden kendisini kurduu ve bunun da lke iinde veya dnda kimi etnik gruplarn, baka temeldeki farkllklarn veya muhalif siyasal pozisyonlarn aalanmasn, sindirilmesini veya dlanmasn beraberinde getirdii bir gerektir. Ama milliyetilii tarifleyen tek unsur bu "i ve d mihraklar" algs deildir; yani salt dlayc pratik ve sylemin varl milliyetiliin tehisi iin yeterli deildir.158 Milliyetiliin ayrt edici yn, bu i ve d dman algsn, merkezinde "ulus" nosyonu olan ve birbirini btnleyen bir dizi sylemle btnletirmesidir. Bu sylemler birbiriyle ilikilenerek sistematik bir dn tarzn, bir ideolojiyi oluturur. Buna gre milliyetiliin bir ideoloji olarak ekirdeini oluturan ve onu tanmlayan sylemleri yle zetleyebiliriz: a) belirli bir toprak parasnda ve bir devletin (veya kurulmas arzu edilen bir devletin ya da baka bir siyasal otoritenin) hkimiyetinde yaayan insanlar, belirli kadim benzerlikler temelinde bir ulusu oluturur;

158 Montserrat Guibernau, Nationalisms: The Nation-State and Nationalism in the Twentieth Century, Polity Press, Cambridge, 1996, s. 85-97.

b) bu ulusun kendisine ait ve dier baka uluslara kart ve bu ulus iindeki her bir bireyi aan ve bu bireysel karlardan daha mhim "ulusal karlar" mevcuttur c) bu ulus zerinde hkimiyeti olan (veya olacak) siyasi otoritenin de politikalarn, bu ulusal karlarn korunmas ve kollanmasn temel alarak oluturmas gerekir.159 Bu sylemler dizisi ve mantksal ereve, toplumda yaygn dn biimlerinin veya kanaatlerin k noktalarndan biri olduunda, ideolojiler alannn bir paras haline gelir ve pek ok toplumsal ve siyasal pratie ekil verecek ya da bu pratikleri hakl karmada kullanlacak bir ereveye dnr. Tarihsel olarak da ulus-devlet yaplanmalar iindeki dlama pratiklerinin ve sylemlerinin geliiminde milliyeti ideolojilerin rol byktr. Daha nce de sylediimiz gibi Trkiye tarihi, milliyetilik temelinde dlanma ve ezme pratiklerinin/sylemlerinin rnekleriyle doludur. Toplumdaki yaygn Yunan ve Ermeni dmanl ieren sylemler, sembollerden 6-7 Eyll Olaylar'na, 1970'lerde zirve noktasna ulaan komnist avclndan, Kahramanmara Katliam'na ve Dink Cinayeti'nden, bildiri datan solculara ynelik Ordu ve Trabzon'da vuku bulan lin giriimlerine kadar Trkiye tarihindeki pek ok ezme ve sindirme faaliyeti gerekten de "milliyeti duygularla" ilenmitir. te yandan btn bu dlama pratiklerini ve sylemlerini "milliyetiliin" birer vehesi yapan ey, sadece "biz/onlar" dikotomisi zerine kurulu olmalar deil, "onlar" kurgularken ve saldr nesnesi
159 A.g.e., s. 62-64.

haline getirirken yukarda bahsettiimiz sylemler dizisinin oluturduu bir manta dayanmalardr. Bu bakmdan her ne kadar milliyetilik her zaman bir dlama veya dmanlatrma pratiini koullasa da her dlama biimi, milliyetiliin bir vehesi olarak grlemez. Bu noktada tanyarak dlama ya da zmirli orta snfta grlen Krt dmanl, dlayc sylemini milliyeti ideolojinin merkezi sylemleri olan ulus, ulusal kar ve ulus-devlet nosyonlarna dayandryorsa ancak milliyetiliin bir biimi veya grnts olarak deerlendirilebilir. Orta snf zmirlilerle yaplan derinlemesine grmelerin ieriine baktmzda ise bu kesimde bir eilim olarak ortaya kan Krt dmanln, milliyetiliin herhangi bir tr olarak grmek akla yatkn gzkmyor. Zaten daha almann banda, tanyarak dlama'nn resmi Trk milliyetiliinin bir uzants olmadn ifade etmitim. Burada bir adm daha atarak onun genel olarak milliyeti ideolojinin bir biimi olarak grlemeyeceini ifade ediyorum. Trkiye gibi milliyetiliin yaygn toplumsal etkisinin olduu bir lkede bu iddia, fazlasyla artc gelebilir. Hele ki bu lkedeki Krt meselesi ile Trk milliyetiliinin tarihinin i ie getii dnldnde 160 Krt dmanlnn belirli bir biimini "milliyetiliin" bir grnm olarak deerlendirmeyi reddetmek, phesiz bu konudaki genel kanaatin dnda bir konumlan iaret ediyor. te yandan bu noktada u netletirmeyi yapmakta fayda var:
160 Mesut Yeen, "Turkish Nationalism and the Kurdish Question", Ethnic and Racial Studies, cilt 30, say 1, 2007.

Tanyarak dlama'nn milliyeti bir tepki olmadn sylerken Krt dman olan orta snf zmirlilerin milliyeti olmadklarn iddia ediyor deilim. Aksine, konutuum 90 kiinin nemli bir ksm kendisini milliyeti olarak gryor ve belirli olaylara yaklamlar bu milliyeti ideolojinin izlerini tayor. Ama bu konutuum kiiler Krtlere ynelik dlayc alglarnn kaynaklarn tamamyla Trk milliyetisi bir ideolojiden dn almadklar gibi bu alglarn, milliyeti bir mantksal ereve zerinden dillendirip hakl karmyorlar. Daha net bir ifadeyle orta snf zmirliler, Krtlere ynelik dlayc alglarn ve sylemlerini ulus, ulusal kar ve ulus-devlet nosyonlar tarafndan rlen milliyeti bir mantk zerinden kurup hakllatrmyorlar. Bu demek deildir ki konutuklarm arasndan Trk milliyetisi olanlar, Krtlere dair alglarn dile getirirken milliyeti lgatten belirli sembollere ve kanaatlere bavurmuyorlar. Ama bu sembol ve kanaatler, yukarda tarif edilen milliyeti bir ereve veya doktrinin anlaml bir paras haline getirilmiyor; tanyarak dlama'nn kendi mant ierisinde yeni bir nitelik kazanyor. Bu, ayn zamanda milliyetilik ile tanyarak dlama arasndaki ilikinin dsal ve olumsal olduunu iaret ediyor. Tanyarak dlama, Trk milliyetilii ile sylemsel ve sembolik olarak etkileime girebilir, ondan belirli eleri alp kendisine eklemleyebilir; ama asl ierii ve mant milliyetilikten treme deildir. Milliyetilik olmadan da pekl mstakil bir varolua sahip olabilir. Tanyarak dlama syleminin tayclar, her ne kadar kart olduklar eyi, yani Krtl belirli klieler zerinden net bir ekilde tarifliyorlarsa da, Krt

dmanln sergileme ve manta brme srecinde zorunlu olarak kendisine ynelik zel bir tanmlama veya kategori gelitirmiyor. Dmanln kendisini yerletirdii kategorinin etraflca tanmlanm stnl veya karlar zerinden kurmuyor. Krtleri etiketlemekte kullanlan klieler, doal olarak bunlar kullananlarn kendilerini ayn zamanda Krtlerden "stte" grdklerini ve kendileriyle Krtler arasnda bir hiyerari oluturduklarn aka gsterse de orta snf syleminde, hem stte olann (yani kendilerinin) kategorik olarak neye tekabl ettiine hem de neden stte olduuna dair bir anlamlandrma gelitirilmiyor. Yani Krtlerin "altta" olmas Trkle biilmi bir stnlkten kaynaklanmyor. Tersine Krtlerin dndakilerin stte olmas Krtlerin sylemsel olarak aaya itelenmesinin mantksal bir sonucu olarak ortaya kyor. Grmecilerin Krt dmanlklarn manta brrken onlar kendileriyle ya da "Trk ulusuyla" deil de daha ok nostaljik bir muhabbetle andklar gayrimslim aznlklarla karlatrmalar da buna iaret ediyor: Ahmet (54): Eskiden Yahudiler vard; zmir'in Yahudisi oktu. Onlar da bunlar gibi aznlkt ama onlarda i sahas vard. Zengindi onlar. Yahudiler sevdii adama yardm ederdi, evini yapard; i verirdi. Onlar da '80'lere kadar bir kitleleri vard ama onlar faydalydlar. altrrd, hakkn verirdi. Ama onlardan kalmad imdi. Eski Yahudilerden kalmad. Nerede onlar imdi? Kim bilir nerede? Bir bakas yine ayn dorultuda unlar ifade ediyor:

Nezihe (51): Eski zmir'de, Dou'dan gelenler daha aznlktaym. Rumlarn, Ermenilerin, Yahudilerin olduu bir kentmi. Bunlarn getirdii baz avantajlar var. Piyasann ilerlemesinde bunlarn ok nemli rol varm. Mesela pijamay bilmiyormu Trkler, onlar retmiler. Boya yapmay onlardan renmi bizimkiler. Orta snf zmirlilerdeki Krt dmanl illa ki ulusal bir benlik algsndan ya da ulusal kar hesaplarna dayal senaryolardan treyen bir hissiyat olarak deil, kentsel toplumsal yaamda ortaya kan ba dndrc deiimlere ynelik bir tepki, bir aklama olarak ortaya kyor. 161 Bu yzdendir ki alan almasnda yaplan derinlemesine mlakatlarda grmecilere sorduum "Peki, sizin burada Krtlere ynelttiiniz sulamalarn benzerlerini Almanya'da, Almanlar Trk gmenlere yneltiyor, bu konuda ne dnyorsunuz?" eklindeki bir soruya aadaki minvalde yantlar alnabiliyor: Aysel (57): Almanlar hakl bence. Buradan oraya giden insanlarn ou cahil ve kltrsz. Oraya gidiyorlar ve btn kirli ilerin iine giriyorlar. Bu insanlar (Almanlar) orada bir dzen tutturmu yllardr. Sen oraya gidiyorsun bu dzeni bozuyorsun. Bizim insanmz orada dzeni bozuyor iin gerei. Ben de Alman olsaydm ayn eyi duyardm bunlara.
161

Jeffrey Cole, talya'daki gmen dmanl zerinden gelien rkl anlatrken benzer bir sreten bahseder. Jeffrey Cole, The New Racism in Europe: A Sicilian Ethnography, Cambridge, Cambridge University Press, 1997.

Almanya'da yaayan Trk aznlkla zdelemeyi brakn, oradaki rk Almanlarla empati kuran byle bir anlatnn, Trk milliyetisi bir zihniyet dnyas ile uyumlu olmad aka ortadadr. 162 Mevzubahis olan Krt dmanl olduunda orta snf grmeciler kendi konumlarn ina ederin milliyeti bir doktrini deil de kentsel yaamda karlatklar olgular temel alma eilimindedirler. Bu bakmdan Tanyarak dlama'da kendisine fke duyulan kesim sadece Krt olduklar ya da sabit bir ulusal dman olduklar iin deil, daha ok kentsel toplumsal yaamdaki konumlar ve grnmleri zerinden aalanmaya tabi tutulurlar. Byle ileyen bir mantn ierisinden Almanya'daki "gurbeti vatandalarmz" savunmak bir yana, onlar bir sorun olarak gren ve Alman orta snfnn hissiyatyla zdeleen bir eilimin ortaya kmas doal gzkyor. Bu balamda, tanyarak dlama'y sistemli bir ekilde ilenmi btnlkl bir milliyeti siyasal projenin mantksal kts olarak gremeyiz. Tanyarak dlama ile Trksolu gibi dergilerde ve kimi internet forumlarnda sergilenen Krt dmanl arasndaki en nemli farkllk burada yatyor. Bu tr marjinal dergilerde sergilenen ve imdiye kadar benzerine pek rastlanmam Krt
162

Elbette bu soruya burada aktarlan anlat biiminin dnda verilen cevaplar da oldu. Grmecilerin bir ksm, ncelikle Almanlarn Trkleri davet ettiini, o yzden bunun sonularna katlanmalar gerektiklerini ifade ettiler. Baka bir ksm, oradaki Trk gmenlerin buradaki Krtlerden farkl olarak Almanlarn ilerine yarayan faaliyetlerde bulunduklarn ve bu yzden tepkilerinde haksz olduklarn sylediler. Her ne kadar Almanlarn tepkilerini haksz bulsalar da bu iki yorumlama biimi de oradaki Trklerle kendilerini ayn ulusun paras olarak gren klasik bir milliyeti manta dayanmyor.

dmanl, sadece ehir hayatnda ortaya kan deiimlere ynelik bir tepki olmaktan ziyade Kemalist milliyetiliin erevesi ierisine yerletirilen, onun mant ierisinde hakllatrlmaya allan bir vurgu olarak ne kyor. phesiz Krt dmanl Kemalist milliyetiliin ve sosyalizmin kimi asli eleriyle harmanlannca, ortaya geleneksel resmi ideolojinin asimilasyoncu milliyetiliinden farkl bir Kemalizm ve milliyetilik anlay kyor. Tanyarak dlama ideolojisi ise Krt dmanln, onu aan ve kapsayan milliyeti bir doktrinle ilikilendirme abasn iermiyor. Elbette orta snf zmirlilerin Krt dmanln dile getiri biimleri, yllarn Trk milliyetisi doktrinasyonunun izlerini tayor, ondan kimi sylemler ve ezberler devralyor. Ama bu "ezberler" Trk milliyetiliinin genel kurgusunun iinde, onun mantna sadk kalacak ekilde retilmiyor; asl olarak kentsel toplumsal yaamdan kklenen Krt kartlnn slubuna tesir ediyor. Daha nceki blmlerde deindiimiz "blc Krtler" algsndaki "blc" szcnn, Trk milliyetiliinin 1980 sonrasndaki lgatinden trediini ve orta snfn diline buradan sirayet ettiini sylemitik. Ama blclk PKK'ya ya da onun liderliine ynelik olarak deil de Krtlere yaptrlan bir etiket olarak kullanldnda, artk Trk milliyetiliinin ve onun asrlk asimilasyoncu projesinin btnleyici bir sylemi olmaktan kyor, alternatif bir milliyeti projenin de deil, salt Krt dmanlnn bir ifade kanal haline geliyor. Hele ki ayn sylem, sadece Krtlerin siyasi eilimlerini deil onlarn kent ortamnda birlikte hareket etme stratejilerini, rnein pazarda ortaya kan kavgada

Krt gmenlerin beraber hareket etmesini iaret eden bir niteleme haline geldiinde, ait olduu asl ideolojik ereveden ve gerek ilevinden zerkleerek Krt dmanlnn kendi mant ierisinde yeni bir anlam kazanyor. Bu noktada George Mosse'un rkl tanmlarken kulland "plere dadanan ideoloji" (scavenger ideology) nitelemesi akla geliyor. 163 Tanyarak dlama btnlkl bir doktrin oluturmaktan ziyade, halihazrda yerleiklii olan bir dizi inan, sembol ve kanaate "dadanarak" bunlar kendi sylemine ve mantna ekler ve ortaya kt zgl balamla uyumlu hale getirmeye alr. Tanyarak dlama'nn zn, Krtlerin ayr bir grup olarak tannmas ve belirli dlayc etiketler zerinden tanmlanmas oluturur. te yandan tanyarak dlama'nn tayclar, Trkiye'deki ideolojiler alannn rezervinde mevcut pek ok fikir ve sembol eklektik ve keyf biimde bu z beslemekte kullanabilirler. Tanyarak dlama'nn "dadand" ve ierisinden semboller ve fikirler "toplad" yerlerden biri de Trk milliyetiliidir. Ama Trk milliyetilii tek bana tanyarak dlama'nn tanmlayc zn tekil etmez. Tanyarak dlama sylemi dile dklrken daha ok Trk milliyetiliine urar ve ondan bnyesine uyduraca eler devralr. Tm bunlar sylerken tanyarak dlama'nn, grmecilerin pek ounda mevcut milliyeti mantn asli bir esi haline gelme ihtimalini yadsyor deilim. Ama byle bir "tepkime" ortaya ktnda hem tanyarak
163 George Mosse, Towards the Final Solution: A History of European Racism, J.M Dent, New York, 1978.

dlama hem de grmecilerin zihniyet dnyasndaki milliyeti mantk bir dnme urayacak ve her ikisi de nitelike bakalaacaklardr. Trksolu gibi dergilerdeki faizan Trk milliyetilii, bu sentezin bir rneini tekil eder; ama orta snf zmirlilerdeki Krt dmanl ve milliyetilik henz byle bir sentez oluturup yeni ve btnlkl bir doktrine dnmemitir. Tanyarak dlama'nn milliyeti ideolojinin zel bir biimi olmadn iddia ederken bavurduumuz bu argmanlar, aslnda onun neden bir tr faizm olamayacan da aklyor. Faizm de milliyetilik gibi merkezine ulus ve ulusal kar nosyonlarn alan, otoriter ve bask rejimini fetiletiren bir ideolojidir. Her ne kadar bu szck daha nce de belirttiimiz gibi siyasal alanda olduka rahat sarf edilse bile faizm, esasnda milliyetilikten daha dar bir kapsama sahip, daha "zgl" (specific) nitelikleri haiz bir iktidar ve tahakkm pratiidir. Kapsam ve ierii Almanya'daki Nazi ve talya'daki Mussolini diktatrlklerinde yaanan tarihsel deneyimler erevesinde izilen bir kavram olarak faizm, milliyeti ideolojinin otoriter, baskc ve yaylmac bir siyasal projeye dnerek kazand biimi ifade eder.164 Tanyarak dlama'nn ulus-merkezli bir siyasal projeden tremedii ve byle bir proje ile ilikili bir ekilde

164 Faizmin tam olarak hangi ayrt edici zelliklere sahip olduu ve genel bir faizm tanmnn nasl yaplaca konusundaki tartmalar byk bir klliyat oluturmutur. Burada sadece faizmin ekirdeinde olan ve herkes tarafndan kabul edilen zellikleri zerinden bir kyaslama yaptm. Faizm literatrde genellikle bundan ok daha spesifik zellikler etrafnda tanmlanmaktadr. Burada ele alnan en genel ve kapsayc tanmn bile "tanyarak dlama" ile uyumlu olmad bir durumda, bu spesifik zelliklerin tartmasna girmek pek gerekli grnmyor.

erevelendirilmedii gz nne alndnda, onun faizmin tipik bir tezahr olarak grlemeyecei aktr. Irklk ile tanyarak dlama arasndaki iliki ise daha ince bir ekilde kurulmay hak ediyor. Krtlere olan dmanln genetik, biyolojik veya renge dayal bir hiyerari zerinden kurmamas ve bir tr "stn rk" kurgusunu referans almamas asndan, tanyarak dlama'nn rkln klasik biimlerinden farkl olduu aka ortadadr. 165 te yandan gnmzde rklk kavram biim deitirerek sadece genetik/biyolojik farkllklar zerinden kurulan sistematik ve ak iktidar ilikisini deil, ayn zamanda kltrel farkllk ve zclk temelinde oluturulan dlama ve ezme pratiklerini de ieren bir kapsama sahip olmutur.166 Irkln bu yeni grnmlerini onun biyolojiye dayal klasik biimlerinden ayrmak iin literatrde "kltrel rklk" veya "yeni rklk"167 kavramlar kullanlmaktadr. Buna gre kltrel rk ideoloji, hedef tahtasna yerletirdii bir etnik ya da dinsel grubun yaay tarzna belirli olumsuz nitelikler yaktrr, bu nitelikler zerinden onu tanmlar ve ayrtrr, 168 bu niteliklerin bu grubun "kltrne"
165 Bu noktada son on ylda dolama giren "beyaz Trklk" kategorisi ekseninde toplumdaki kimi Krt dmanln da ieren elitist sylemlerin, klasik anlamyla bir rksallatrma srecinden getiini ve bu bakmdan da tanyarak dlama'nn bu "renge" dayal rksal hiyerari kurma eiliminin bir tezahr olduunu ileri srenler kacaktr. Tanyarak dlama'y "beyaz Trk" sylemi zerinde kurulan tartma alanna sokmak, bu kitapta ortaya konulan argmanlar bulandrma riskini iinde tamaktadr. Zira "beyaz Trk" anaakm medyada icat edilmi, o alanda sklkla kullanlm ve hibir zaman sistemli bir ekilde ieriklendirilmemi bir kategori, deyim yerindeyse bir tr "bo gsterendir". 166 Paul Gilroy, There Ain't No Black in the Union Jack: the Cultural Politics of Race and Nation, Hutchinson, Londra, 1987, s. 60. 167 Martin Barker, The New Racism: Conservatives and the Ideology of Tribe, Junction Books, Londra, 1981. 168 Ettiene Balibar, "Is there a Neo-Racism", Etienne Balibar ve Immanuel Wallerstein (der.), Race, Nation, Class: Ambigious Identities iinde, Verso, Londra, 1992.

ilediini varsayarak mutlak ve deimez bir hiyerari kurar ve bu mantk zerinden onu sylemsel veya pratik olarak dlar. 169 Tanyarak dlama Krt dmanln renk ya da baka bir biyolojik ayrm zerine bina etmediinden, Krtleri ayr bir etnik kategori olarak tanrken ve dlarken onlarn ehir hayatndaki yaam tarzlarna dair grntlere bavurur. Krtlerin snfsal konumlarndan ve maddi koullarndan kaynakl yaam pratiklerini, Krtln deimez kltrel zellikleri olarak takdim eder ve bylelikle de Krtler ile geri kalanlar arasnda doal bir hiyerari kurar. Bu zellikleriyle tanyarak dlama, kltrel rkln ve yeni rkln bir biimi olarak anlalabilir. Bu noktada Mslman dmanln yine "kltrel ayrm" noktasndan kuran slamofobi de kltrel rkln baka bir biimi addedilebilir. Bu noktada, orta snf zmirlilerde grlen Krt dmanl ile slamofobi'nin kltrel rkln farkl toplumsal balamlarda ortaya kan iki ayr biimi olduu sylenebilir. Burada milliyetilik, faizm ve rklk arasndaki ayrmlarn altn izmemiz, bu ideolojinin birbirini karlkl olarak dlad, aralarnda hibir temas veya ilikinin olmad anlamna gelmiyor. Bir dlama pratii veya sylemi bu ideolojinin kendine has zelliklerini sergiledikleri lde, nn kesiim alannda yer alarak ayn anda hem milliyeti hem rk hem de faist ideolojinin grnm olarak ortaya kabilir. te yandan kimi dlama biimleri, bunlarn kesiim alanlarnn dna
169Tariq Modood, "Difference, Cultural Racism and Anti-Racism", Bernard Boxili, Race and Racism iinde, Oxford University Press, Oxford, 2001, s. 240.

decek baz zelliklerle ortaya kabilir. Tanyarak dlama, kltrel rkln ieriine uygun bir manta dayanrken milliyetilik ve faizmin tanmlayc zelliklerini tam olarak iinde barndrmadndan bu kesiim alanlarnn dna den ideolojilerin bir rneini temsil eder. Tanyarak dlama'nn konumunu bu ekilde belirlemek onun Trkiye'deki dier dlama ve ezme sylemleriyle benzerliklerini ve farkllklarn ortaya koyabilmemizi salayabilecek bir erevenin inasnda yararl olabilir.

Tanyarak Dlama ve Krt Meselesine Dair Baz karmlar Trkiye'de Krt meselesi ele alnrken meseleyi sadece terr ya da blgesel kalknma sorununa indirgeyen resmi ideolojinin geleneksel yaklam, son 10 yldr ikna ediciliini ve yaygnln devlet brokrasisinin hatta gvenlik aygtlarnn iinde bile tedricen yitirdi. Bugn artk Krt meselesinin etno-politik boyutlarn eskisi gibi basklamann mmkn olmad bir durumda, meseleyi PKK terrizmine ya da geri kalmla indirgeyen herhangi bir yaklam zellikle akademi alannda itibar grmyor, ciddiye alnmyor. Bir zamanlarn devlet destekli, onun asimilasyoncu politikalaryla uyumlu hkim yaklam sahneyi yava yava terk ederken yllardr ona muhalif olarak Krt sorununu demokratikleme eksikliinin bir neticesi olarak tehis eden liberal alternatif, bu konuda neredeyse bir paradigma haline gelecek ekilde merkeze yerleiyor ve tartmalarn

temel referans noktasn tekil ediyor. Esasnda bu durum, sadece Krt meselesine mahsus dnsel tartmalarla veya mcadelelerle snrl deil. Krt meselesindeki bu paradigma deiimi, otoriter devlet geleneini Trkiye'nin belli bal problemlerinin asl kayna olarak gren bir dnce sistematiinin, genel olarak Trkiye'nin dnsel hayatnda arln artrmasnn bir yansmasdr. Galip Yalman, bir yandan Trkiye'nin yerleik resmi ideolojisini ve kurumsal pratiklerini sorgulamaya tabi tutmas dier yandan da son dnemde yaplan tartmalarn temel erevesini oluturmas bakmndan, bu yaklam isabetli bir ekilde "hegemonik ama muhalif bir bak as olarak nitelemitir. 170 Bu nitelemeyi temel alarak bu bak asnn muhalif karakterini en ak biimde, 1990'lar boyunca Krt sorununa dair ortaya koyduu nermelerde gsterdiini syleyebiliriz. Zira bu dnemde devlet kademelerindeki kat inkr politikas hkimiyetini srdryor, lkenin dousundaki sava kzarak zirve noktasna ulayor ve bu ortamda Krt meselesini demokratikleme meselesi olarak gren yaklamlara "vatan haini" yaftas yaptrlyordu. Yani bu dnemde devletin Krt politikas, bu bahsettiimiz "hegemonik ve muhalif yaklamn sorunsallatrd, Trkiye'de devletin sregelen otoriter yapsnn ak bir rneini tekil ediyor ve ayn otoriterlik bu yaklam marjine itmeye ynelerek onun muhalif karakterini koyultuyordu. 2000'lere gelindiinde ve zellikle AKP hkmetinin iktidar olduu son 8 yllk dnemde devletin Krt meselesine yaklamnda kapsaml bir reform ihtiyacnn ortaya
170 Galip Yalman, "Tarihsel Bir Perspektiften Trkiye'de Devlet ve Burjuvazi: Rlativist bir Paradigma m Hegemonya Stratejisi mi?", Praksis, say 5, 2002, s. 7-23.

kmas ile birlikte, daha nceki dnemde marjine itilen fikirler sadece kendisini daha rahat ifade edecei bir ortama kavumakla kalmyor, bizzat bu reform srecinin temel dnsel dayana haline geliyordu. Bu noktada Trkiye'deki otoriter devlet geleneini ve bu gelenein kayna olarak grd Kemalizmi kkl bir eletiriye tabi tutan bu yaklam, zellikle 2000'li yllarn sonlarna doru sistemin kendisi tarafndan ierilmeye balyor, eskisinden daha fazla hegemonik ama daha az muhalif bir konuma eriiyordu. Hal byleyken 2000'li yllar boyunca Krt sorununda ortaya kan kkl dnmler artk hegemonik konuma yerleen bu analiz erevesinin bu haliyle aklaycln azaltt. Krt sorununun Amerikan igali sonrasnda uluslararas bir nitelik kazanmas, Ortadou'da Krt milliyetiliinin kazand yeni biimler ve PKK'nn deien stratejileri, Krt sorununa pek ok yeni boyut ekledi. Bu yeni boyutlardan bir tanesi ise bu kitap boyunca ele aldmz tanyarak dlama mevzuu ile dorudan alakal. zmirli orta snflarda grlen Krt dmanln ele alrken bu algnn, klasik Trk milliyetiliinin bir uzants olmadn ve dorudan devletin bilinli bir ideolojik maniplasyonu sonucunda ortaya kmadn ifade etmitim. Krt dmanlnn bu biimi, Trkiye kentlerinin son yirmi ylnda neoliberalizm ve zorunlu g sreleriyle yeniden ekillendirildii bir zeminde ortaya kt. Krt kimliinin inkr ve buna kar bir diren gstermeye alan dnrlerin, siyasi rgtlerin ve hareketlerin bastrlmas, Cumhuriyet tarihinin btnne

yaylm ve kurumsallam bir devlet politikasdr. te yandan Trkiye'nin bat metropollerinde ele aldmz biimiyle Krtlere kar ynelen bir kltrel rklk, Trkiye topraklar iin yenidir. Bahsettiimiz liberal-demokratik bak as, asimilasyoncu politikalarn rn olan Krt sorununun bu kroniklemi boyutlarn merkeze alrken ve kyasya eletirirken Krt sorununun Trkiye kentlerinde sergiledii yeni boyutlar gz nne almaya ve bunlar sorunsallatrmaya elverili bir ereve sunamyor. Krt kimliinin tannmas noktasnda ortaya kan dzenlemeler, Krt hareketinin uygulad politikalar ve stratejiler gibi makro lekte cereyan eden gelimeler, elbette kentsel toplumsal srelerde ortaya kan bu Krt dmanlnn derecesini, ald biimi ve ifade edili tarzlarn etkilemektedir. Ama tanyarak dlama zerine ortaya konulan zmleme gsteriyor ki kentlerdeki bu Krt algs, sadece devlet politikalarnn bir uzants veya Gneydou'daki atmak ortama ynelen salt milliyeti bir reaksiyon olarak grlemez. Zira Trkiye kentlerindeki Krt dmanl, alma boyunca gsterdiimiz gibi Krt gmenlerin meknsal ve sosyo-ekonomik olarak ayrtrld ve yaltld bir kentsel yapdan treyen ve bu yap tarafndan yeniden retilen bir olgudur. Bu bakmdan kapsaml bir demokratikleme sreci ile Krt sorununun siyasi-kltrel hak ve zgrlklere dair boyutlar zlse ve Krtlerin devlet tarafndan "resmen" tannmas sreci tamamlansa bile mevcut kentsel toplumsal ilikiler yaps devam ettii mddete rklk, Trkiye kentlerinde yaygnlk kazanaca bir toplumsal zemine sahip olmaya devam edecektir. Bu bakmdan Krt sorununun bu boyutunu da hesaba katarak ona btnlkl yaklamak ve bu yaklama

uygun siyasi stratejiler gelitirmek, Trkiye kentlerinde son yirmi ylda ortaya kan yeni meknsal ve sosyo-ekonomik eitsizlikleri masaya yatrmay ve sorunsallatrmay gerektirir. Krt sorununun rkl da ieren bu yeni boyutlarn anlama abasnn, meseleyi bir etnik kimliin hukuki ve siyasi zeminde tannmas olarak tarifleyen ve buna ynelik reformlara kilitlenen hkim ereveyi amas gerektii aktr. Tanyarak dlama siyasi ve hukuki srelerde yaanan Krt kimliinin "tannmas" srecinin toplumsal dzlemde ve kentsel yaamda dlayc baka bir "tanma" srecine elik ettiini gstermesi asndan, Trkiye'de srmekte olduu iddia edilen demokratikleme srecinin elikili yapra iaret eder. Bir etnik kimliin "tannmas", mutlak anlamda ve her durumda zgrletirici ve eitleyici bir toplumsal alann kurulmasna hizmet etmeyebilir. "Tanma eylemini tannan nesneye verilen deerden ayrmak mmkn deildir". 171 Krt gmenlerin Krt olarak varlklarnn byk kentlerde yaayanlar tarafndan "tannd" balam, tannan bu etnik kimlie nasl bir deer verildiini de belirlemitir. Son yirmi ylda Krt gmenler Trkiye'deki neoliberal dnmn ve zorunlu kitlesel gn tahribatn en ar ekilde yaadklar sre ierisinde, bat metropollerinde etnik kimlikleriyle grnr olmular ve "tannmlardr". Meknsal olarak kentlerin knt alanlarna itilmi ve emek sreleri ierisinde ya isizlie ya da deyim yerindeyse en "kirli"
171 Murat Belge, "Trkiye'de Zenofobi ve Milliyetilik", Tanl Bora (der.), Modern Trkiye'de Siyasi Dnce-Milliyetilik iinde, letiim, stanbul, 2002, s. 179.

ilere mahkm edilmi bir kitlenin, orta snf tarafndan "tannan" etnik kimliine biilen deer, "haksz kazanla geinenler", "cahiller", "igalciler" gibi klielerde ifadesini bulmaktadr. Yksek siyaset ve hukuk alannda Krt kimliine biilen veya biilecek deer ne olursa olsun, mevcut kent balam ierisinde Krt kimliinin "tannmas" sreci, kentsel toplumsal ilikiler dolaymyla kendine zg bir biim alarak dlayc bir retorikle btnlemektedir. te yandan bunu sylerken Trkiye'deki resmi ideolojinin ve Kemalizmin, "tanyarak dlama" olgusunun ortaya kma elveren toplumsal zemin ile tamamen ilikisiz olduu iddia edilmemektedir. Kitap iinde de gsterildii gibi devletin Krtlerle olan asimilasyoncu stratejiye dayal geleneksel ilikisi, bizzat zorunlu g dinamiini harekete geiren gerginlik ve atma srecini krklemek suretiyle tanyarak dlama'nn maddi zemininin kurucu tarihsel etkenlerinden biri olmutur. Fakat "tanyarak dlama" ne devletin sistematik ve bilinli bir ideolojik propagandas ile olumutur ne de Kemalizm ve resmi ideolojinin tipik bir uzants olarak ele alnabilir. Bu olgunun vcut bulduu asl "mahal" olan kentsel toplumsal ilikileri ve bu ilikilerin zorunlu g ve neoliberalizm gibi ulusal lekteki iki dinamik tarafndan nasl dntrld gz nne alnmadan, "tanyarak dlama"nn neden bu ierikle ortaya kt, neden kendini zmir gibi kentlerde gsterdii ve neden zellikle son 10 ylda yaygnlat aklanamaz. Kemalizmin, resmi ideolojinin ve devlet politikalarnn byk kentlerde yaygnlaan Krt dmanl olgusunun zemininin oluumunda ald rol de

ancak, bu olgunun asl mahalli olan kentsel toplumsal ilikileri, yaplacak bir analizin k noktas tayin ederek anlalabilir. Bu alma, "tanyarak dlama" olgusunu incelerken byle bir zmleme hatt izleyerek sadece zmir'de deil Trkiye'nin g alm dier byk kentlerinde de kendisini gsteren olumsuz Krt algsnn nedenlerini aratrmak iin elverili bir ereve sunma deneyimi olarak da grlebilir. Bu ereve ayn zamanda Krt meselesini sadece devletle Krtlerin kltrel ve politik haklar arasndaki ilikiye ynelik tartmalara sktrmann ve bylelikle de Krt meselesinin bireysel haklar aan "toplumsal adalet ve eitlik" ile ilgili boyutlarna gz ard etmenin zaaflarn grmemizi salayacak bir bak as ve ayn zamanda bu zaaflar amay salayacak yeni bir kavray gelitirmek iin de bir balang noktas olabilir.

KAYNAKA

Abercrombie, Nicholas ve John Urry. Capital, Labour and Middle Classes, George Allen & Unwin, Londra ve Boston, 1983. Akam, Taner. Trk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu, letiim Yaynlan, stanbul, 1992. Aktan, Hamza. "Web Otalarndan Sokaa: Trk Irklnn nternetteki Tezahrleri", Birikim, say 215, 2007, s. 43-8. Aktar, Ayhan. Trk Milliyetilii, Gayr Mslimler ve Ekonomik Dnm, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. Al-Azmeh, Aziz ve Effie Fokas. Islam in Europe: Diversity, Identity and Influence, Cambridge University Press, Cambridge, 2007.

Alonso, Ana Maria. "The Politics of Space and Substance: State Formation, Nationalism and Ethnicity", Annual Review of Anthropology, say 23, 1994, s. 379-405. Altnta, Betl. Mendile, Simite, Boyaya, pe: Ankara Sokaklarnda alan ocuklar, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Arat-Ko, Sedef. "Some Turkish Transnationalism(s) in an Age of Global Capitalism and Empire: White Turk Discourse, the New Geopolitics and Implications for Feminist Transnationalism", Journal of Middle East Woman's Studies, cilt 3, say 1,2007, s. 35-57. Archer, Margaret Scotford. Realist Social Theory: The Morphogenetic Approach, Cambridge University Press, New York, 1995. Arslan, Emre. "Trkiye'de Irklk", Tanl Bora (der.), Modern Trkiye'de Siyas D-nce-Milliyetilik iinde, iletiim, stanbul, 2002, s. 409-427. Atlgan, Gkhan. Yn-Devrim Hareketi: Kemalizmle Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar, Yordam Kitap, stanbul, 2008. Atsz, Nihal. Makaleler III-lV, Baysan, stanbul, 1992. Ayata, Bilgin ve Deniz Ykseker. "nkr Siyasetinden dare Politikasna Krtlerin Zorunlu G", Birikim, say 213, 2007, s. 42-6. Ayata, Sencer. "The New Middle Class and Joys of Suburbia", Deniz Kandiyoti ve Aye Saktanber (der.), Fragments of Culture: Everyday of Modern Turkey iinde, I.B Tauris, Londra, 2006, s. 25-43. Aydn, Zlkf. Political Economy of Turkey, Pluto Press, Londra, 2005. Bamsz Sosyal Bilimciler, IMF Gzetiminde 10 Uzun Yl, Yordam, stanbul, 2007. Bakrezer, Gven. "Nihal Atsz", Tanl Bora (der.), Modern Trkiye'de Siyas Dn-ce-Milliyetilik iinde, letiim, stanbul, 2002, s. 352-362. Bali, Rfat. Tarz- Hayattan Life Style'a, letiim, stanbul, 2002. Balibar, Etienne. "Is there a Neo-Racism", Etienne Balibar ve Immanuel Wallerste-in (der.), Race, Nation, Class: Ambigious Identities iinde, Verso, Londra, 1992.

Barker, Martin. The New Racism: Conservatives and the Ideology of Tribe, Junction Books, Londra, 1981. Belge, Murat. "Trkiye'de Zenofobi ve Milliyetilik", Tanl Bora (der.), Modern Trkiye'de Siyasi Dnce-Milliyetilik iinde, iletiim, stanbul, 2002, s. 179-193. Bhaskar, Roy, A Realist Theory of Science, Verso, Londra, 1997. Bora, Tanl ve Kemal Can. Devlet ve Kuzgun: 1990'lardan 2000'lere MHP, letiim, istanbul, 2004. Bora, Tanl. "Nationalist Discourses in Turkey", South Athlantic Quarterly, cilt 102, say 2-3, 2003, s. 433-451. Bora, Tanl. "Sunu", Tanl Bora (der.), Modern Trkiye'de Siyas Dnce-Milliyetilik iinde, letiim, istanbul, 2002, s. 15-23. Bora, Tanl. Medeniyet Kayb: Milliyetilik ve Faizm zerine Yazlar, Birikim Yaynlar, stanbul, 2006. Boratav, Korkut. 1980'li Yllarda Trkiye'de Sosyal Snflar ve Blm, Gerek, Ankara, 1991. Bourdieu, Pierre ve Jean Claude Passeron. Reproduction in Education, Society and Culture, Sage, Londra, 1977. Brubakery, Rogers. Ethnicity Without Groups, Harvard University Press, Cambridge, 2006. Bura, Aye. "Immoral Economy of Housing in Turkey", International Journal of Urban and Regional Research, cilt 22, say 3, 1998, s. 303-317. Bulut, Faik. Trk Basnnda Krtler, Evrensel Basm, stanbul, 2005. Candan, Ayfer Bartu ve Biray Kolluolu. "Emerging Spaces of Neoliberalism: A Gated Town and a Public Housing Project in Istanbul", New Perspectives on Turkey, say 39, 2008, s. 5-46. Clement, Wallace ve John Myles. Relations of Ruling: Class and Gender in Post-Industrial Societies, McGill University Press, Montreal, 1994. Cole, Jeffrey. The New Racism in Europe: A Sicilian Ethnography, Cambridge University Press, Cambridge, 1997. Copeaux, Etienne. Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, letiim, stanbul, 2006.

aaptay, Soner. "Trkle Gei: Modern Trkiye'de G ve Din", Haldun G-lalp (der.), Vatandalk ve Etnik atma iinde, Metis, stanbul, 2005, s. 86-112. . slam, Secularism and Nationalism in Turkey: Who is a Turk?, Routledge, New York, 2006. Demirta-Milz, Neslihan. "Neoliberal Zamanlarda Izmir ve zmirlilik Tahayylleri", Deniz Yldrm ve Evren Haspolat (der.), Deien zmir'i Anlamak iinde, Phoenix, Ankara, 2010, s. 403-435. Demirta, Neslihan ve Seher en. "Varo identity: The Redefinition of Low Income Settlements in Turkey", Middle Eastern Studies, say 43, 2007, s. 87-106. Doan, Ali Ekber. Birikimin Hamallar: Kriz, Neoliberalizm ve Kent, Donkiot, stanbul, 2002. Eagleton, Terry. Ideology: An Introduction, Verso, Londra, 1991. Erder, Sema. Kentsel Gerilim, Um:ag, Ankara, 2002. Eriksen, Thomas Hylland. Ethnicity and Nationalism: Anthropological Perspectives, Pluto Press, Londra, 1993. Ersoy, Melih. "Sanayisizleme Sreci ve Kentler", Praksis, say 2, 2001, s. 32-52. Esen, Kvan. "2000'li Yllar Trkiye'si Yeni Irklna Dair Bir Analiz Denemesi", Birikim, say 224, s. 45-59. Fekete, Liz. "Anti-Muslim Racism and the European Security State", Race and Class, cilt 46, say 3, 2004, s. 1-29. Fishmany, Robert. "Bourgeois Utopias: Visions of Suburbia", Susan Fainstain ve Scott Campbell (der.), Readings in Urban Theory iinde, Blackwell, Cambridge, 1996, s. 23-61. Frederickson, George. Racism: A Short History, Princeton University Press, Princeton, 2002. Gambetti, Zeynep. "Lin Giriimleri, Neoliberalizm ve Gvenlik Devleti", Toplum ve Bilim, say 29, 2007, s. 7-34. Giddens, Anthony. Beyond Left and Right: The Furure of Radical Politics, Polity Press, Cambridge, 1994, s. 149. . Sociology, Polity Press, Cambridge, 2006. Gilroy, Paul. There Ain't No Black in the Union Jack: the Cultural Politics of Race and Nation, Hutchinson, Londra, 1987.

Gough, Jamie, Aram Eisenschitz ve Andrew McCulloch. Spaces of Social Exclusion, Routledge, Londra, 2006. Griffiths, Richard. Fascism, Continuum, New York, 2005. Guibernau, Montserrat. Nationalisms: The Nation-State and Nationalism in the Twentieth Century, Polity Press, Cambridge, 1996. Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits. Trkiye, G ve Yerinden Olmu Nfus Aratrmas, Ismat, Ankara, 2006. -lanc, Hamit (vd.). "ocuk Sululuunda Ekolojik Bir Yaklam: ocuklarn Oturduklar ehir Blgeleri", Eitim Dergisi: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, say 1, 1996, s. 185-190. -lardin, Russell. One for All: The Logic of Group Conflict, Princeton University Press, Princeton, 1995. iarvey, David. "From Managerialism to Entrepreneurialism: The Transformation in Urban Governance in Late Capitalism", Geografiska Annaler, say 71, 1989, s. 3-17. , Consciousness and the Urban Experience, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1985. , Social Justice and the City, Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1973. iawkes, David. Ideology, Routledge, Londra, 1996. -lobsbawm, Eric. Nations and Nationalism Since 1780: Programme, Myth and Reality, Cambridge University Press, Camridge, 1990. duygu, Ahmet, David Romano ve Ibrahim Sirkeci, "The Ethnic Question in an Environment of Insecurity: The Kurds in Turkey", Ethnic and Racial Studies, cilt 22, say 26, 1999, s. 991-1010. duygu, Ahmet, brahim Sirkeci ve smail Aydngn. "Trkiye'de G ve Gn i Hareketine Etkisi", Ahmet duygu, vd. (der), Trkiye'de G iinde, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1998, s. 207-44. nal, Kemal. "Neoliberal Eitim ve Yeni lkretim Mfredatnn Eletirisi", Prak-sis, say 14, 2007, s. 279-90. k, Ouz ve Melih Pnarcolu. Nbetlee Yoksulluk, letiim, stanbul, 2001.

zmir Ticaret Odas, zmir Stratejik Plan 2003-2012, TO, zmir. ongerdeen, Joost, The Settlement Issue in Turkey and the Kurds: An Analysis of Spatial Policies, Modernity and War, Brill, Leiden, 2007. Cagarlitsky, Boris. The Revolt of the Middle Class, Transnational Institute, Amsterdam, 2006. Carayiit, Ahmet. Kadifekale'nin Sosyo-Ekonomik Profili ve Sorunlar, zmir Ticaret Odas, izmir. Carpat, Kemal. The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization, Cambridge University Press, Cambridge, 1976. Casaba, Reat. "Izmir 1922: A Port City Unravels", CA. Bayly ve Leila Fawaz (der.), Modernity and Culture: From the Mediterranian to the Indian Ocean iinde, Columbia University Press, New York, 2002, s. 204-230. Caya, Alp Ycel. "19. Yzyldan 21. Yzyla zmir Ekonomisinde Sreklilik ve Krlmalar", Deniz Yldrm ve Evren Haspolat (der.), Deien zmir'i Anlamak iinde, Phoenix, Ankara, 2010, s. 42-107. Caya, Ayhan. Islam, Migration and Integration, Palgrave, Londra, 2009. Sevgi, Cezmi. Kentlleme Srecinde zmir ve Gecekondular, zmir, Konak Belediyesi, 1998. Sezari, Jocelyne. "Muslim Identities in Europe: Snare of Exceptionalism", Aziz Al-Azmeh ve Effie Fokas (der.), Islam in Europe: Diversity, Identity and Influence iinde, Cambridge University Press, Cambridge, 2007, s. 49-68. Snmez, Mustafa. Blgesel Eitsizlik: Trkiye'de Dou-Bat Uurumu, Alan, istanbul, 1998. engl, Tark. "On the Trajectory of Urbanisation in Turkey: An Attempt at Pe-riodisation", DPR (International Development Planning Review), cilt 25, say 2, 2003. . Kentsel eliki ve Siyaset, mge, Ankara, 2009. Therborn, Gran. ktidarn deolojisi, deolojinin ktidar, ev. rfan Cre, Dipnot, Ankara, 2008. Thompson, John. Studies in the Theory of Ideology, Berkeley University of California Press, 1984.

nvar, Kerem. "Ziya Gkalp", Tanl Bora (der.), Modern Trkiye'de Siyas Dn-ce-Milliyetilik iinde, iletiim, stanbul, 2002, s. 28-35. nverdi, Hayat. Sosyo-ekonomik likiler Balamnda zmir Gecekondularnda Kimlik Yaplanmalar, yaymlanmam doktora tezi, Dokuz Eyll niversitesi, 2002. Vural, Hasan Saim. Avrupa'da Radikal San Ykselii, iletiim, stanbul, 2005. Yalman, Galip. "Tarihsel Bir Perspektiften Trkiye'de Devlet ve Burjuvazi: Rlati-vist bir Paradigma m Hegemonya Stratejisi mi?", Praksis, say 5, 2002, s. 7-23. Yal, Fatih. Kinimiz Dinimizdir: Trk Faizm zerine Bir nceleme, Tan Yaynlar, Ankara, 2009. Yeen, Mesut. "Turkish Nationalism and the Kurdish Question", Ethnic and Racial Studies, cilt 30, say 1, 2007. . Devlet Syleminde Krt Sorunu, letiim, stanbul, 1999. . Mstakbel Trk'ten Szde Vatandaa, letiim, istanbul, 2006. Yldrm, Deniz ve Evren Haspolat. "Bir Liman Kentinin Siyasal Dnmnn Ekonomi-Politik Fay Hatlar", Deniz Yldrm ve Evren Haspolat (der.), Deien zmir'i Anlamak iinde, Phoenix, Ankara, 2010, s. 291-337. Ylmaz, Bediz, "Far Away, So Close: Social Exclusion and Spatial Relegation in an Inner City Slum of Istanbul", Fikret Adaman ve alar Keyder (der.), Poverty and Social Exclusion in the Slum Areas of Large Cities in Turkey iinde, Avrupa Komisyonu'na Hazrlanan Rapor, 2008. , "G ve Kentsel Yoksulluun istanbul Tarlaba Mahallesi rneinde ncelemesinde lk Admlar, lk Sorular", Toplumbilimi, say 17, 2003, s. 95-105. Young, Jock. The Exclusive Society: Social Exclusion, Crime and Difference in Late Modernity, Sage, Londra, 1999. Ykseker, Deniz. "Severed from Their Homeland and Livelihoods: The Internal Displacement of Kurds in Turkey as a Process of Social Exclusion", Fikret Adaman ve alar Keyder (der.), Poverty and Social Exclusion in the Slum Areas of Large Cities in Turkey iinde, Avrupa Komisyonu'na Hazrlanan Rapor, 2008.

. "Yerinden Edilme ve Sosyal Dlanma: stanbul ve Diyarbakr'da Zorunlu G Madurlarnn Yaadklar Sorunlar", Dilek Kurban vd. (der.), Zorunlu G ile Yzlemek: Trkiye'de Yerinden Edilme Sonras Vatandaln nas inde, TE-SEV, stanbul, 2006.