MALZEME:

Genel anlamda ihtiya duyulan maddelere MALZEME denir.Teknik anlamda ise mhendislik uygulamalarnda kullanlan kat maddelere MALZEME ad verilir.Her dnemin teknolojisi ve bir anlamda uygarl,o dnemde kullanlan malzemelerle snrlanmtr. rnein tarih ncesi yaanan ta,bakr,bronz(tun) ve demir alar gibi. Nitekim iinde bunduumuz aa elektronik endstrinin temelini oluturan Yonga(Chips) devri denilmektedir. Dier taraftan, teknolojideki ilerlemeler malzeme alanndaki gelimelere bal olarak gerekletirilmitir. rnein rayl tamaclktaki ilerlemeler elik retimindeki gelimelere, ses st uaklarnn yapm titanyum alamlarnn gelitirilmesiyle ve elektronikte atlan byk admlar da yar iletkenlerin bulunmas ile gerekletirilmitir. Sonu olarak, malzeme kullanld aa adn verecek kadar insanlk tarihinde nemli bir yer tutmaktadr. MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI:

Metalik Malzemeler Seramik Malzemeler Organik(Polimer) Malzemeler Karma Malzemeler(Kompozitler) Bu gruplar ksaca incelersek: 1. Metalik Malzemeler:

olmak zere 4 ana gruba ayrlr.

Al,Cu,Zn,Fe,Ni vb gibi saf metaller ile,bir metalin dier elementlerle oluturduu elik (Fe-C),pirin (Cu-Zn) ve bronz (Cu-Sn) gibi alamlar olup, imalat sanayinde en ok kullanlan malzemelerdir. 2. Seramik Malzemeler: Genellikle metallerle metal olmayan elementlerin oluturduu Al2O3, MgO, SiO2, Al2Si2O5(OH)4 vb gibi inorganik kimyasal bileikler veya byle bileiklerin cam,tula,beton,porselen diye adlandrlan karmlardr.

-2-

3. Organik(Polimer) Malzemeler: Karbonun ( C ) bata Hidrojen olmak zere Oksijen, Azot, Flor ve Klor gibi metal olmayan elementlerle oluturduu byk molekll organik bileiklerdir.Bu bileikler doal ve yapay organik bileikler olmak zere iki ana gruba ayrlr. Doal organik bileiklere rnek: Aa, Deri, Kauuk vb Yapay organik bileiklere rnek: Teflon(Politetrafloraetilen) ve PVC (Poliviniklorr) 4. Karma Malzemeler(Kompozitler) Metalik, Seramik ve Organik(Polimer) malzemelerinin farkl zelliklerini belirli bir lde bir malzemede toplamak amacyla,deiik gruplardaki malzemelerin makro dzeyde birletirilmesiyle oluturulan malzemelerdir. Bunlara rnek verecek olursak: Betonarme (Beton + elik ) Cam lifleri ile kuvvetlendirilmi plastik ( Plastik + Cam lifleri ) Metal matrisli kompozitler ( Metal + Seramik) Parack takviyeli kompozitler vb rnek olarak gsterilebilir. Malzeme bilgisi gemi, uak ve otomobil gibi aralarn yapmnda tasarm ve imalat olarak adlandrlan balca iki aama sz konusudur. Malzemenin zellikleri i yaplarna baldr. Bunu basit bir rnekle aklarsak;Ar bir pantolonu tayacak mukavemete* sahip, elik telden yaplm bir ask alalm. Bu ask 900 C scakla kadar stlp,frnda yavaa soutulursa, normal bir pantolonu tayamad grlr. Bu ilem srasnda asknn kimyasal bileimi deimez,ancak i yapsnda meydana gelen deiim asknn mukavemetinin dmesine neden olur. Mukavemeti* azalan askya pantolon aslnca da ask deforme olur. *Mukavemet: Yzey birimine(birim yzeye) etki eden mekanik kuvvet. Gerilim kuvvetin uygulad alana blnmesiyle hesaplanr.

-3-

rnein: 8 tonluk bir yk tayan 2x3 cm kesitinde bir aliminyum ubuktaki gerilim: = F/A = 8 ton / (2 x 3) cm = 1,33 ton / cm = 8000 kg / (20 x 30 ) mm
2 2 2 2

= 13,33 kg / mm

MALZEMENN ZELLKLER: 1-Mekanik zellikler: Malzeme i yaps zellikleri ve kullanma ortam tesirlerinin bu zellikler zerindeki etkilerini karlatrabilmek iin ncelikle baz terimleri tarif edelim. Gerilim : Yzey birimine etki eden kuvvettir. Malzeme mukavemeti olarak da bilinir. Gerilim kuvvetin uygulad alana blnmesiyle hesaplanr. rnein: 5000 kg yk eken 1,3 cm apndaki bir elik ubuun gerilimi: =F/A F = 5000 kg A = x r = x ( R / 2) = x ( 13 / 2 ) = 132,73 mm 5000 = 132,73 ekil Deitirme : Malzemenin deformasyonudur. Genel olarak iki ekilden birisiyle ifade edilir: 1-Birim uzama 2-Yzde uzama Uzama elastik veya plastik olabilir. = 37,67 kg/mm = ~38 kg/mm

-4-

rnein: Bir bakr ubuk zerinde 5 cm olarak iaretlenen ksm yklendikten sonra 5,85 cm olarak llmtr. 5,85 5 Birim uzama = 5 Yzde Uzama = Birim uzama x 100 = 0,17 x 100 = % 17 Elastik ekil deitirme : Geri dnml bir deformasyondur. Elastik ekil deitirme,uygulanan gerilim ile lineer orantldr denilebilir. = 5 0,85 = 0,17

Birim Uzama Elastikiyet Katsays( Young Modl) : Uygulanan gerilimin elastik ekil deitirmeye orandr. Gerilim Young Modl = Birim Uzama (ekil deitirme) Malzemenin rijiditesi* ile bantldr. ekme veya basma gerilmeleri sonucunda elde edilen elastisite modl kg / mm olarak ifade edilir.Bir malzemenin elastisite katsays mekanik zellikleriyle indirekt olarak bantldr. *Rijidite: Malzemenin elastik ekil deitirmeye kar dayankldr. rnein:

-5-

2 mm apnda ve 2,5 m boyunda bir elik tel 500 kg yk kaldrnca ne kadar uzar ? (eliin elastisite katsays yaklak 21.000 kg / mm ) Gerilim (kg / mm ) Young Modl = ( kg / mm ) 21.000 = x 159,15 x = 21.000 Uzama Miktar = 2,5 m = 2500 mm 0,0076 = 0,019 m x 0,0076 = 19 mm
x

Birim Uzama (mm / mm) 500 / x (2 / 2 )

= 0,0076

Plastik ekil deitirme: Elastik snrn aan gerilmenin malzemeye verdii kalc ekil deitirmedir. Plastik ekil deitirme ,malzeme iindeki atomlarn kalc olarak yer deitirmesi sonucudur ve dolaysyla ayn atom komularn muhafaza eden elastik ekil deitirmeden farkldr.

Birim Uzama Grafikten de grlecei gibi plastik malzeme nce elastik malzeme gibi davranr. Belli bir miktara kadar reversibildir(geri gelir),daha sonra elastik uzama devam eder,ancak artk reversibil deildir(geri gelmez)

-6-

Sneklik : Kopma noktasndaki plastik ekil deitirme miktardr.

Yukardaki ekilde malzemeye uygulanan ekme deneyi sonucu ubuk boyundaki art ve malzemenin orta ksmndaki bzlme grlmektedir. Malzemenin bzlme oran yle hesaplanr: ilk kesit alan - son kesit alan Kesit Bzlmesi = lk kesit alan Snek malzemenin bir elastik snr vardr.Bu noktadan sonra akma ve plastik deformasyon balar. Malzemenin plastik ekil deitirme direncine akma gerilimi denir.
G KG

AG

Birim Uzama
(AG:Akma Gerilmesi; KG : Kopma Gerilmesi ; G: ekme Gerilmesi )

-7-

Bir malzemenin ekme mukavemeti,maksimum ykn orijinal kesit alanna blnmesiyle hesaplanr.Genellikle ekme mukavemeti orjnal kesit alan baz alnarak hesaplanr. nk snek malzeme max.yk altnda klm olur.Hakiki(fiziksel) gerilme malzemenin o andaki kesit alan balantl ise de,dizayn hesaplar orijinal boyuta gre yaplr.

-8-

Hakiki
G

Orijinal(mhendislik)
KG

AG

Birim Uzama Kopma noktasnda snek malzemenin kesit alan klm olacandan KG<G olabilir. Her ikisinin de hesab orijinal kesit alanna gre yaplr. rnek: Tavlanm bir elik ekme numunesi,llen ilk ap 12,5 mm ve l uzunluu 55 mmdir.7000 Kgf de max.yk kaydedilmi ve 4600 Kgf de kopmutur. a- ekme gerilimi ne kadardr? b- Neden kopma,maksimum bir ykten daha az bir ykde meydana gelmitir? c- ekme noktasna gelinince (7000 Kgf) deformasyon(uzama miktar) ne kadardr? (eliin elastisite modl = 21,000 kg/mm dir) aA=xr = x ( 6,25) = 122,72 mm

ekme = Fmax / A = 7000 / 122,72 = 57,04 kg / mm = ~ 57 kg / mm bNumunenin klmesi srasnda boyun verme ap kldnden,paray koparmak iin maksimum ykten daha az bir kuvvet, yeterlidir.

-9-

cGerilim Young Modl = Birim Uzama Uzama miktar Birim uzama = lk uzunluk 57 kg / mm 21.000 kg / mm = L / 55 mm 57 . 55 L= 21.000 rnek: Bir bakr telin pratik kopma mukavemeti 30 kg /mm ve kesit alan bzlmesi % 77 dir.Kopma noktasndaki hakiki ekme mukavemeti ile hakiki uzama orann hesaplaynz? =F/A = 30 kg /mm = F / A0 F = 30. A0 = 0,15 mm = L L

A = (1 - 0,77 ). A0 = 0,23 A0 = 30. A0 / 0,23 A0 =130 kg /mm dl dE = l =

lh

dl = ln l

dl l

l0

h = ln (A0 / A ) = ln (A0 / 0,23 A0 ) = 1,47 >>> % 147 Yumuak elikler gibi baz malzemede akma gerilimi belli bir akma noktas ile grlr. Orant snrnn daha az belli olduu dier malzemede genel olarak % 0,2 (veya belirtilen baka bir deer) plastik deformasyon yapan akma gerilimi ,akma snr olarak kabul edilir.

- 10 -

Sertlik: Bir cismin batrlmasna kar malzemenin gsterdii direntir.Yani sertlik malzemenin lokal plastik deformasyonlara kar
dayancn gsterir.

4 eit sertlik deneyi metodu vardr: a.izik testi b.Statik(durgun) yk ile batrlma testi c.Darbeli yk ile batrlma testi d.Geriye sratma testi. Malzemenin sertlii ile mukavemeti birbirleriyle balantldr. Brinell sertlik numaras (BSN) geni bir ezicinin yapt iz alan ile hesaplanr.ok sert bir elik veya tungusten karbr bilya(kre) zerine standart bir yk uygulayarak deney paras zerine iz yaplr.. En ok kullanlan yaygn bir sertlik ls de Rockwell sertlik lsdr.Rockwell sertlii BSN ile balantldr.Standart bir delici ve zerine uygulanan yke kar,delicinin deney paras iine dald mesafe ile llr.Deiik delici ekil ve ykleri seerek sertlikleri ok farkl malzeme iin birok Rokwell skalalar kabul edilmitir. Tokluk : Bir malzemeyi koparmak iin gerekli enerjinin bir lsdr.Bu bir malzemenin eklini deitiren veya onu koparan mukavemet ayn deildir.Kuvvet ile mesafenin arpm olan enerji kilogram-metre olarak ifade edilir ve gerilme-ekil deitirme erisinin altndaki alan ile bantldr.Snek bir malzeme ayn mukavemetteki snek olmayan bir malzemeye gre ok daha fazla bir enerji alarak kopar ve daha toktur.

- 11 -

Yukardaki ekilde a,b,c malzemeleri tokluk deneylerine tabii tutulmutur,bu deneyler sonucunda oluan grafiklerden,c malzemesinin tokluunun en yksek olduu grlmektedir.

2 -Termik zellikler: Malzemenin termik zellikleri denilince akla gelen ilk ey s ve scaklk zellikleri olmaldr.Is ve scaklk kavramlar arasndaki fark;Is bir sl enerjidir,scaklk ise sl hareketin bir lsdr. Scaklk genellikle Santigrad ( C ) ile llr.Scakln lld baka bir derece ise Fahrenyahttr ( F ) Scaklk ile Fahrenyaht arasndaki bant: ( F ) = 1,8 ( C ) + 32 ( F ) - 32 ( C ) = 1,8 Bir maddenin kat, sv, gaz halini deitirmeden scaklnn ykselmesi halinde ald s veya scaklnn dmesi halinde verdii sya grnr s(snma ss) ad verilir.Byle durumlarda bir s aln veya verilii maddenin scaklk deimesinden rahatlkla anlalmaktadr. Eer madde kristal yap deiikliine urarsa,bu esnada maddenin verdii ve ald sya gizli s denir.Erime,buharlama,transisyon slar birer gizli sdr. dr.

- 12 -

- 13 -

Kat iinde snn hareketi genel olarak s iletkenlii ile olur.Is iletkenlii katsays da scaklk derecesine gre deien bir zelliktir. Is iletkenlii oda scakl stnde ykselmesiyle klr. Scaklk derecesi deimesi sonucu oluan ergime ve dier atom dzenine geisin meydana getirdii atom dzenine geiin meydana getirdii atom dzeni deiiklii, s iletkenlii deerlerinde sreksizlik yapar. Is iletkenlii kararsz durumda scaklk deiiklii yapar ve bylece sl deime orann azaltr.Bu durumda sl diffzivite nemlidir.
Is letkenlik Katsays (kal.cm) / ( C.san.cm)

Isl diffzivite = (Is kapasitesi) . (zgl Arlk) h = cm / san

=
( kal/ gm. C ) (gm.cm )

3 -Elektrik zellikler: Malzemelerin en iyi bilinen elektrik zellii zdirentir. zdiren = Diren. (Alan /Uzunluk ) = ohm . ( cm / cm) = ohm .cm rnein:
-6

Bakrn zdirenci 1,7.10 bir telin direnci nedir?

ohm.cmdir.0,56 mm apnda ve 30 m. Boyunda

- 14 -

zdiren = Diren. (Alan / Uzunluk )

-6

1,7.10

= x . ( . 0,028 / 3000 )

x = 2,07 ohm Elektrik ziletkenlii ise elektrik zdirencinin tersidir. Yani: ziletkenlik = 1 / zdiren rnein:Yukardaki soruda ziletkenlii bulursak: 1 ziletkenlik =
-1

1,7 . 10 mho = ohm

-6

= 588.235,29 = ~ 600.000 mho

Elektrik nakline izin vermeyen malzemeler,yani elektrik iletkenlii olmayan malzemelere dielektrik zellikli malzeme(izalatr) denir.Bu zellik mil bana volt olarak ifade edilir.(1000 mil = 1 in) Dielektrik malzemeler izole amacyla kullanlr. Bu malzemelerin izole etme yetenei kalnlkla doru orantl olarak artmaz. nk yzey zellikleri, gzeneklilik, i yap hatalar gibi zellikler izole etme yeteneini etkiler. 4- Manyetik zellikler: Malzemeler manyetik zelliklerine gre 3 e ayrlrlar:
-

Diyamanyetik Malzemeler: Gerekte tm maddelerin atomlar d manyetik alanlardan etkilenirler. Fakat bazlarnda bu etkilenmeler birbirlerini sfrlar ve net manyetiklik de sfr olur. ite bu manyetik alan ierisine yerletirildiinde bile manyetik zellikler gstermeyen maddelere diamanyetik denir. Paramanyetik Malzemeler: Manyetik alan ierisine yerletirildiinde geici olarak manyetik zellik kazanan maddelere paramanyetik denir. (Curie Yasas)

- 15 -

Ferromanyetik Malzemeler: Mknatslanma zellii ok yksek

olan malzemelerdir. Yani manyetik alan ierisine yerletirildiinde geici olarak manyetik zellik kazanan maddelere Ferromanyetik denir.

5-Kimyasal zellikler: Hemen hemen btn malzemeler kimyasal bozunmaya tabidir.Baz malzemeler iin kimyasal zelti nemlidir. Dier hallerde ise metal veya kayuk gibi organik maddelerin direkt oksidasyonu byk nem tar. Metalin kimyasal bozumas korozyona yol aar. Korozyon homojen olmad iin,llmesi zordur. En ok kullanlan yzey birim bana kaybolan metal kitlesidir. 6-Dier zellikler: Optik zellikler : Burada en nemlisi krlma indisi dir.Krlma indisi vakum iindeki k hznn,malzeme iindeki k hzna orandr. Malzemenin bir dier zellii ise maliyet tir.ounlukla para bana veya kilogram bana deer olarak hesaplanr. Ancak nemlisi faydal kullanma zaman birimine den maliyettir.

- 16 -

MALZEMELERN ATOMSAL YAPISI:

- 17 -

- 18 -

- 19 -

- 20 -

- 21 -

- 22 -

Periyodik tablonun ilk drt periyodunda yer alan elementlerin atomlanna ait elektron diizeni

- 23 -

Atomlar aras balar: BALAR: 1-Fiziksel(artk ba) -Dipol-Dipol momentleri -yon-Dipol ekimleri -Hidrojen balar 1-Fiziksel Balar: Dipol-Dipol momentleri: Polar molekllerin pozitif kutbunun dier molekln negatif kutbu tarafndan ekimine denir. 2-Kimyasal -yonik -Kovalent -Metalik -Van Der Walls

+ -

rnek: HCl

+
yon-Dipol ekimi:Merkezdeki iyonun ykne gre etraftaki dipollerin ynlenmesiyle oluur. + -

+ M

- +

- 24 -

Hidrojen ba:Baz organik bileiklerde N,O,F,Cl gibi elementlerel hidrojenin yapm olduu bileiktir.rnekler: H Su H O H O H R Alkol H O H O R 2-Kimyasal Balar: A-yonik Ba: Elektronegatiflik fark ok byk olan(rnein bir metal-bir ametal atomu) arasnda d yrngelerdeki elektron alveriiyle oluur.Elektrostatik ekime dayanr.Bir atom elektron alc (anyon),dieri verici (katyon) durumundadr. NaCl Na + Cl Na
+

+ Cl

- 25 -

Burada Na elektron vererek pozitif duruma geer ve katyon olurken,Cl elektron alarak negatif duruma geer ve anyon olur. CaH2 Li2O AlF3 Ca + 2H 2Li + O Al + 3F Ca
+2 + +3

+ 2H + O
-

2Li Al

+ 3F

Kaybedilen ve alnan elektron saylar eit olmaldr.Atomlarn d yrngelerindeki bu elektronlara valans (deerlik) elektronlar ad verilir.Bu elektronlarn konumu ve zellikleri elementin fiziksel ve kimyasal zelliklerini belirler. yonlar kresel olduklarndan iyonsal ekimler her yndedir.Bu yzden kat fazda zt ykl iyonlar her ynde birbirlerini ekerek geometrik yap olutururlar.Bu yapnn en kk moldeki karl birim kristal hcresi ve kafesidir. Birim hcerenin belirli bir dzende birok kez tekrarlanmas ile kristal rg oluur.rnein kat formdaki NaCl rgsnn birimi kbik birim hcresidir.yonik bileiklerin birimi: Kat fazda : Birim hcre Sv fazda : yonlar Gaz fazda : Molekller dir. Bu nedenle tuzlarn kat ve gaz faz elektrik akmn iletmez,ancak tuz,su karm elektrik akmn iletir.

- 26 -

yonik bal minerallerin zellikleri: Sert ve krlgandrlar Elektriksel ekim kuvvetleri fazla olduundan erime ve kaynama noktalar yksektir. Polar* svlar iinde znr(rnein su),polar* olmayan svlar iinde znmez(rnein gazya) zndkten sonra iyonlar vastasyla elektrii iletirler,fakat metallerden on kat daha az iletkendirler. Yap olduka kararl olduundan iyonik bal minerallerde ba koparmak iin byk enerji gereksinimi vardr. yonik bal katlar,belli yzeyleri olan dzgen ekillenmi,saydam ve renksiz kristallerden oluur.

B-Kovalent (Ortaklam) ba: Kovalans iyonlamam bileiklerin molekllrindeki atomlar aras kohezyonu salar.Bu ba ilgili atomlarn bir yada birok elektron iftini ortak kullanmalaryla oluur.Elektron iftleri sz konusu atomlar tarafndan eit biimde yada eit olmayan biimde kullanlabilir.Ametaller soygaz dzenine benzemek iin elektron alma eilimindedir.Bu nedenle iki ametal birbirleriyle ortaklaa elektron kullanmaz son yrngelerdeki elektronlar tamamlarlar. H2 N5 H + H N + N H N H N

Metil Alkol:CH3OH H H C H O H

- 27 -

Metan:CH4 H H C H H

Kovalent ban zellikleri: En kuvvetli badr.Ba enerjisi artka (125-300 kcla/mol) minerali krmak iin daha fazla enerji gerekir. Kovalent bal maddeler ounlukla molekler halde bulunurlar.rnein; O-O2 ; N-N2 ; H-H2 gibi Dk erime ve kaynama noktasna sahiptirler Elektron iletmediinden elektrik iletimi iyi deildir.

- 28 -

Polar olmayan svlarda znrler(rnein;Gazya),polar olan svlarda znmezler(rnein;su) Kovalent badan krlan bir kat hydrophilic(Hidrofilik=Su seven) yzey verir.Yani suyla kolayca slanr. yonik bal kristaller gibi kovalent molekller,suyla reaksiyonunda,bir moleklden dierine proton transferiyle elektrolit oluturabilirler.rnein: + HCl(g) + H2O H3O + Cl

Baz kovalent balar polardr*.Bu yzden molekller negatif ve pozitif yk merkezleri olarak ayrlabilirler ve dipol momenti gsterirler.

*Not: Polarlk: Svlar 2 ye ayrlr: -Polar svlar: zc gce sahip olan svlardr.Dipol momenti gsterirler.En iyi rnek : Su. -Polar olmayan svlar: Elektron paylaan ,reaksiyona girmeyen,zc gce sahip olmayan ve hydrophobic (Hidrofobik=Su sevmeyen) yzey veren svlardr.rnek olarak Gazya,fuel-oil verilebilir.

C-Metalik Ba: Metallerin genel karakteristii,atomlarn d kabuklarnda en fazla 3 elektron bulunmasdr. Valans elektronlar ad verilen ve metallerin zelliklerini ad verilen ve metallerin zelliklerini byk lde etkileyen bu elektronlar ekirdee kuvvetli balarla veya gevek olarak balanrlar. nk,elektronlarn ekirdee kuvvetli balalar balanmalar iin 8 tanesinin bir araya gelerek kapal bir kabuk oluturmalar gerekir.Buna oktet kural denir. Bu nedenle metal atomlar ekirdee gevek olarak balanan valans elektronlarn kolayca serbest brakarak metal iinde bir elektron buluttu olutururlar.Bu elektron bulutu ile pozitif ykl iyon haline geen atomlar arasnda kuvvetli bir elektrostatik ekim kuvveti meydana gelir,bu kuvvet sayesinde atomlar birbirine skca balanrlar,bu ekilde oluan baa Metalik Ba denir. Metalik ba zellikleri:

- 29 -

Elektrik ve sy iletirler Plastik ekil deitirmeye elverilidirler Kat halde kristal yapldrlar I yanstrlar.

D- Van der Waals Baglar Van der Waals balar, atom gruplan veya molekller arasndaki elektrostatik ekim nedeniyle meydana gelirler ve olduka zayf balardr. Su, plastik ve seramik molekllerinde srekli kutuplasma meydana geldiinden, molekiiliin bir blmu pozitif olarak yklenirken, diger blm negatif olarak yiiklenir. Bir molekiiln pozitif yiiklii blgesi ile baska bir molekliin negatif yiiklu bolgesi arasmda meydana gelen elektrostatik ekim nedeniyle iki molekl gevsek olarak birbirine balanr. rnein; Basit bir su moleklnde hidrojen atomlan oksijen atomuna birbiriyle 104,5 derecelik a yapan baglaria balanmistir. Bu durum, hidrojence zengin tarafta pozitif bir kutup, diger kutupta ise negatif bir kutup olumasna neden olur. Boylece, molekuller arasmda bir elektrostatik ekim kuvveti meydana gelir ve bu kuvvet Van der Waals balarn oluturur. Sz konusu ekim kuvveti su molekllerinin bir arada tutulmasn salar. Su moleklleri arasnda Van der Waals baglarnn olusumu ekil 'de gorlmektedir.

Her bir atomun balanma kapasitesi,tamamen doyurulmu olursa o zaman molekller arasnda sadece zayf Van Der Walls kuvvetleri kalr.Asal gazlarda F2 , Cl2 , Br2 , I2 ,CH4 ,CF4 ,CCl4 , CBr4 , Cl4 ve organik maddelerin moleklleri arasnda grlebilir.Erime ve kaynama noktas dk kat ve sv veren zellie sahiptirler.Van Der Walls kuvvetlerin bykl elektron says,molekl bykl ve ekline baldr.

- 30 -

Molekller; azot, klor, kukurt ve oksijen gibi elementlerin atomlanyla yandan baglanmis karbon atomlannm kovalent baglan ile baglanmasi sonucunda ortaya cikan iskeletten olusur. Molekl iyerisindeki atomlar ya da atom gruplan birbirlerine kuwetii kovalent veya iyonik baglaria baglanirlar. Molekuller ise ikincil bag olarak adlandrlan zayif Van der Waals baglan ile baglanirlar. Su, kaynama noktasma kadar isitildigmda molekiilleri arasmdaki Van der Waals baglan kopar ve buharlasir. Ancak, oksijen ve hidrojen atomlan arasmdaki kovalent bagn kopmasi icin ok yiiksek sicakliklara kmak gerekir.

Van der Waals baglar malzemelerin ozelliklerini biiyuk olde etkiler. Zincir bicimindeki polivinil kloriir (PVC) ok sayida molekiil icerir, (ekil a). Her zincir ierisindeki atomlar birbirine kovalent baglaria baglarken, zincirler birbirlerine zayif Van der Waals baglan ile baglanirlar. PVC malzemesine kuwet uygulandigmda molekiil zincirleri birbiri iizerinde kayar ve Van der Waals baglan kopar ve sonucta biiyuk olciide sekil degisimi meydana gelebilir, (ekil b.)

zomerlik : Ayn terkip molekllerdeki atomlarn yerleme dzeni genel olarak birden fazla ekilde olabilir.Ayn terkipteki molekllerin deiik yaplarna izomerler denir.

- 31 -

rnein Hidrojen atomunun CH3 atomuyla yer deitirmesi: CH4 Metan:CH4 H H C H H H H C H CH3

- 32 -

- 33 -

KRSTAL YAPILAR:

Doada 7 eit kristal kafes sistemi vardr

- 34 -

- 35 -

Kristal yaplara rnekler:

Buz

Buz-2

Demir

Elmas

Grafit

CaCO3

SiO2 (k)

NaCl

- 36 -

- 37 -

Birim kafesin bir kenar(a) ile atom yarap arasndaki balantlar: Basit Kp: a=2r YMK: 4r = a + a = 2 a HMK: 4r = a + ( a 2) = 3 a

aymk = 4r / 2 ahmk = 4r / 3

Atomsal Dolgu Faktr:

- 38 -

- 39 -

- 40 -

- 41 -

- 42 -

KRSTALLOGRAFK:
Kristallografi mineralojinin bir dal olup, minerallerin ekillerini ve i yaplarn (Strktr) inceler. X nlar ile yaplan strktr incelemelerinde, atom veya molekllerin, boyutlu olarak dizilimleri incelenir. Mineral kristallerinde fizikokimyasal olarak, atom ve molekller belirli bir dzen iinde bulunurlar. Amorf (ekilsiz) kristallerde veya minerallerde, atom veya molekller gelii gzel bir dizilme gsterirler. Mineraller oluum esnasnda katlarken uygun artlar altnda dzenli ve dzgn yzeyleri olan geometrik ekiller gsterirler. "Kristal" terimi ile dzgn d yzeylere sahip olsun veya olmasn dzenli i yap gsteren katlar anlalmaktadr. D yzeyler deise bile i yap ve temel zellikler deimez ve zellikle fiziksel karakterler i yapnn fonksiyonu olarak da yansr. Kristallografi fizik, kimya, metalurji ve seramik ile ilgili pek ok problemin zmnde nemli rol oynar. Kristalleme: Kristalleme; sv haldeki bir keltiden, erimi maddelerden ve gazlardan katlama yoluyla olur. zeltilerden kristalleme zeltisinin zcsnn buharlamas, scakln veya basncn azalmasyla olur. Scaklk ve basn azalnca belirli bir scaklk ve belirli bir basnta zelti doymu hale gelir ve kristalleme balar. Gazlar oluturan atom ve iyonlar katlarn aksine hareketlidirler. Bunlar geni alanda dzensiz bir hareket gsterirler. Gazn soumasyla bu elemanlar birbirine yaklap dorudan doruya katy oluturabildii gibi svya da gei gsterebilirler. Mesela su buharndan buz oluumu gibi. Bir sv iinde bulunan maddelerin atomlar dzensiz olarak hareket ederler, ancak bu hareketleri byk lde snrldr. Atomlar bir katdaki gibi birbirine yakndr ve sv souduka atomlarn hareketleri azalr. Bylece kristalli katlar veya amorf katlar meydana gelir. Bir sv yava yava dzenli olarak souyacak olursa meydana gelen yap dzenlidir ve i yaps da dzenli olarak geliir. Souma birden bire ve aniden olursa kark bir yapya sahip olan bir kat geliir.Bu tip yapya cam (amorf) yap ad verilmektedir. Tabiatta cam gibi kristal yaps

- 43 -

olmayan katlar da meydana gelmektedir. Bu eit amorf yaplarn oluumu yapay olarak da uygulanm ve bildiimiz cam retimi gerekletirilmitir. Bunlarda atomlar bir arada tutan balar farkl boyuttadr. Bunlar bozmak iin de farkl enerji gerekir. Bu eit doal yapya en iyi rnek obsidiyendir. Volkanik cam olarak da adlandrlan obsidiyen ani souma sonucu olumutur. Byle maddeler stld zaman geili olarak erirler. Kristal maddeler ise bir erime scaklna sahiptirler ve sz konusu scakla kldnda kristal madde birden bire eriyerek sv hale geer.

Kristallografik Dzlem ve Dorular:

Atomlarn dizildikleri tabaka veya dzlemlere atom dzlemleri veya kristallografik dzlemler ad verilir. 1-Kbik yapdaki dzlemler: Kbik yapdaki dzlemler,Miller indisleri (h k l) yardm ile gsterilir.Birim hcrenin bir kesi uzay koordinatlarnn balang noktas yada orjin olarak alnr ve herhangibir dzlem veya dzlem takm,bunlarn eksenlerle keitii noktalara ait koordinatlarn tersi alnarak belirlenir.Bir koordinat sisteminin birim uzunluu olarak kristal yapnn kafes parametresi alnr.Bir eksene paralel bir dzlem o ekseni sonsuzda keser.

- 44 -

ABCD dzlemi iin: a Eksenlerle keime noktalar Keime noktalarna ait koordinatlarn tersi Miller indisleri 1 1 1 1 b 1 0 c 1 0

ABCD dzlemi (100) indisleri ile gsterilir.

- 45 -

BCFG dzlemi iin: a Eksenlerle keime noktalar Keime noktalarna ait koordinatlarn tersi Miller indisleri 1 0 b 1 1 1 1 c 1 0

BCFG dzlemi (010) indisleri ile gsterilir. CDEF dzlemi iin : a Eksenlerle keime noktalar Keime noktalarna ait koordinatlarn tersi Miller indisleri 1 0 b 1 0 c 1 1 1 1

CDEF dzlemi (001) indisleri ile gsterilir.

Yukardaki ekilde EAG dzlemini incelersek

- 46 -

a Eksenlerle keime noktalar Keime noktalarna ait koordinatlarn tersi Miller indisleri 1 1 1 1

b 1 1 1 1

c 1 1 1 1

EAG dzlemi (111) indisleriyle gsterilir. EAG dzleminin baka bir grn:

Yukardaki KAG dzlemini incelersek:

- 47 -

a Eksenlerle keime noktalar Keime noktalarna ait koordinatlarn tersi Miller indisleri 1 1 1 1

b 1 1 1 1

c 1 1 1/2 2

KAG dzlemi (112) indisleriyle gsterilir. Eer dzlem balang noktasndan(orjinden) geiyorsa bu eksnin indisleri belirlenemez.Byle durumlarda kbn herhangibir ke noktas orjin olarak alnabilir.rnein aadaki OADE indisini incelersek:

a ve c dzlemleri orjinden getiinden, BCGF dzlemi baz alnarak sanal bir x ve z koordinatlar yaratlr.Bu koordinatlar zerindeki noktalar da a ve c noktalar ad verilir.

- 48 -

a Eksenlerle keime noktalar Keime noktalarna ait koordinatlarn tersi Miller indisleri 0 1

b -1 * 1 -1 _ 1*

c 1 0

_ OADE dzlemi (0 1 0 ) indisleri ile gsterilir. _ * : ndisler (-1) diye gsterilmez. 1 eklinde gsterilir.

Baka bir rnek:Aadaki EOBC dzlemini incelersek

c c

C
b a (O ) -a

C
b

EO dorusu orjinden getiinden orjin A noktasna kaydrlr. -a Eksenlerle keime noktalar Keime noktalarna ait koordinatlarn tersi Miller indisleri -1 1 -1 _ 1 b 1 1 1 1
c

1 0

- 49 -

_ EOBC dzlemi ( 1 1 0 ) indisleriyle gsterilir. Bir dzleme ait Miller indislerinin kesirli olmas durumunda,bu kesirlerin paydalar eitlenerek veya orantl en kk tamsaylar bulunarak giderilmesi gerekir.rnein aadaki EAN dzlemini incelersek:

b a

a Eksenlerle keime noktalar Keime noktalarna ait koordinatlarn tersi (Paydalar eitlenir) (Paydalar kaldrlr) Miller indisleri 1 1 1
(x2)

b 2 1 2

c 1 1 1
(x2)

2 2 2 2

1 2 1 1

2 2 2 2

EAN dzlemi ( 2 1 2 ) indisleriyle gsterilir.

- 50 -

Baka bir rnek:Aadaki PNG dzlemini incelersek:

b a

a Eksenlerle keime noktalar Keime noktalarna ait koordinatlarn tersi (Paydalar eitlenir) (Paydalar kaldrlr) 1 Miller indisleri 1 2 1 2

b 1 1 1
(x2)

c 2 1 2

1 2

2 2 2 2

1 2 1 1

PNG dzlemi ( 1 2 1 ) indisleriyle gsterilir.

- 51 -

Dier rnekler:

- 52 -

Kbik kafes sisteminde atom saylarnn bulunmas Kbik yapnn baz dzlemlerindeki atom says aadaki gibidir:

Kbik kafes sisteminde dzlemsel atom younluu: A- Hacim Merkezli Kbik (HMK) yapda dzlemsel atom younluu:

- 53 -

B- Yzey Merkezli Kbik (YMK) yapda dzlemsel atom younluu:

Kbik kafes yapsnda dorultu tayini: Dorultular orjin den geen vektrler ile gsterilir.

- 54 -

ekilde OG dorultusuna ait indisleri belirlersek:

[ 010] OE dorultusuna ait indisler:

[ 001 ]
OA dorultusuna ait indisler:

1 1

0 0

[ 100 ]

Ayn ekilde C noktasnn koordinatlar ( 1,1,1) olduundan OC dorultusu [ 111 ] olacaktr.

- 55 -

R noktasnn koordinatlar (1,2,1) olup. OR dorultusu [121] seklinde ve D noktasnn koordinatlar (1,0,1) olup, OD dorultusu [101] eklinde gsterilir. Kbik kafes yapsnda dorusal atom younluu: Dorusal atom younluu;belirli bir dorultu zerindeki birim uzunlua den atom says olarak tanmlanr.Bunun iin merkezleri istenilen dorultular zerinde bulunan atomlar dikkate alnr. aHacim Merkezli Kbik(HMK) younluunun tayini: yapda dorusal atom

- 56 -

b-

Yzey Merkezli Kbik (YMK) yapda yapda dorusal atom younluunun tayini:

2-Heksagonal Kafes Yapsndaki Dzlemler:

- 57 -

- 58 -

GKLR dzlemi iin: Keime noktalar Koordinatlarn tersi Miller-Bravais indisleri a 1/ 0 b 1/ 0 c 1/ 0 d 1 1/1 1

GKLR dzlemi (0001) indisleriyle gsterilir. ABKG dzlemi iin: Keime noktalar Koordinatlarn tersi Miller-Bravais indisleri a 1 1/1 1 b 1/ 0 c -1 1/-1 _ 1 d 1/ 0

_ ABKG dzlemi ( 1010) indisleriyle gsterilir. ABR dzlemi iin: a 1 1/1 1 b 1/ 0 c -1 1/-1 _ 1 d 1 1/1 1

Keime noktalar Koordinatlarn tersi Miller-Bravais indisleri ABR

_ dzlemi ( 1011) indisleriyle gsterilir.

- 59 -

ACR dzlemi iin: Keime noktalar Koordinatlarn tersi Miller-Bravais indisleri a 1 1/1 1 b 1 1/1 1 c -1/2 1 / -1/2 _ 2 d 1 1/1 1

_ ACR dzlemi (1121) indisleriyle gsterilir.

- 60 -

Kristal Yapl malzemelerin kafes yaplarnn incelenmesi: X-In difraksiyonu:

- 61 -

:Atom dzlemlerine arpma as(Bragg As) d:Atom dzlemleri arasndaki uzaklk :Dalga boyu Buradan; 2.d. Sin = n . n : a bal bir katsay Bu eitlik yardmyla d deeri bulunabilir. eitlii elde edilir.

- 62 -

rnek: Dalga boyu 0,58 A olan bir x-n ile bir kristalin difaksiyon filmi ekilmitir.Yansmalarn grld alar yledir: 6,45 9,15 13,0

Kristaldeki dzlemler aras mesafeler nelerdir? 2.d. Sin = n . n. d= 2. sin = 6,45 iin = 9,15 iin = 13,0 iin d = 2,58 A d = 1,82 A d = 1,29 A (n = 1) d= 2 . sin 1.0,58

POLMORFZM(ALLOTROP) Ayn bileimde 2 molekl deiik atomsal dizilie sahipse bunlara izomer denir. Benzer ekilde ayn kimyasal bileime sahip fakat deiik kristal yapl cisimler polimorflar ve bu zellii de polimorfizm denir. Buna en iyi rnek demirdir. Demir oda scaklnda HMK, 910 C stnde YMK, 1400 C stnde ise HMK yapdadr. zellikle endstri eliklerde uygulanan sl ilemler demirde 910 C da oluan polimorfik dnme olayna dayanmaktadr. Koordinasyon says 8 olan(HMK) demir 910 Cta YMK demire dnrken atomlar daha sk dizilir ve koordinasyon says 12 olur. Sonuta hacim artar, sourken ise bu olay tam tersi bir ekilde gelimektedir.

- 63 -

4 Fe atomunun stlmas sonucu yukarda oluan grafik

Demir stldnda HMK li kristal yaps YMKya dnr ve bizim l ilemle eliin zelliini deitirebilmemiz bu olaya dayanmaktadr.Demir strken deien kristal ekli souturken tekrar eski haline dnr.Oda scaklnda HMK l demirin koordinasyon says 8,atom dizin katsays 0,68 ve atom yarap 1,241 Adur.Tam 910 de Fe HMKdan YMKya dnrken atom yarap 1,258 Adur. 910 de YMKya dnr. 910 den sonra Koordinasyon says 12,dizim katsays 0,74 ve atom yarap 1,292 A olur.
YMK: 4r = a + a = 2 a HMK: 4r = a + ( a 2) = 3 a

a ymk = 4r / 2 a hmk = 4r / 3

Kbn Hacmi = a
3 3

V hmk = (a ymk ) = (4.1,241 / 2 )

3 3

= 43,25 A

3 3

V ymk = (a hmk ) =2 (4.1,258 / 3 )

= 49,04 A

Oda scaklnda baz metallerin kristal kafes trleri: Al = YMK Cu = YMK Au = YMK Fe = HMK Pb = YMK Mg = HSP Ag = YMK Ti = HSP

- 64 -

- 65 -

- 66 -

- 67 -

1 - Noktasal Kusurlar: Bo Kafes Kusurlar Yeralan Atom Kusuru Arayer kusuru Frenkel kusuru Schottky kusuru a- Bo kafes kusuru: Bo Kafes noktas

olmak zere 5 noktasal kusur vardr.

- 68 -

Atomun bulunmas gereken yerde bulunmamasndan kaynaklanr.

Bo nokta kusurunun kristalin kafes yapsna etkisi

b- Arayer kusuru: Bu kusur yaraplar 1 A dan daha kk olan H,N,B,O,C atomlarnn ana metaklin atomlar arasndaki arayer konumlarna girmesiyle oluur.

c- Yeralan Atom Kusuru: Bu kusur,yeralan kat zeltisi ierisindeki znen element atomlarnn zen element atomlarnn yerini almasyla meydana gelir.Byle bir durum olmas iin zen ve znen atom boyutlarnn birbirlerine yakn olmas gereklidir.

- 69 -

d-Frankel kusuru: Frankel kusuru bir iyonun normal kafes konumundan bir arayel konumuna atlamas ile oluan bo kafes noktas-arayel atomu ifti olup ,radyasyona maruz kalan metallerde grlr.

d- Schottky Kusuru: yonik balarla bal malzemelerde meydana gelen bo nokta iftidir.Kristal yap ierisinde eit elektriksel ykn korunmas iin kafesten bir anyon ile bir katyonun ayrlmas gerekir.Bu durumda Schottky kusuru oluur.

- 70 -

2. izgisel Kusurlar (Bir boyutlu kusurlar):

- 71 -

- 72 -

- 73 -

3-Yzeysel Kusurlar: Bir malzemeyi ayn kafes yapsna sahip ,ancak farkl dorultularda ynlenmi deiik blgelere ayran yzeylerden oluur. Tane snrlar stiflenme snrlar kiz snrlar en belirgin rnekleridir.

- 74 -

- 75 -

- 76 -

4- Hacimsel Kusurlar(3 Boyutlu Kusurlar) :

- 77 -

ALAIMLAR :
En az biri metal olmak zere iki veya daha fazla kimyasal elementten oluan ve metal zellii gsteren maddeye alam denir.Bir alam sistemi mmkn olan btn kimyasal bileimlere sahip alamlar ierir.2 elementten oluan sisteme 2li alam sistemi,3 elementten oluan sisteme 3l alam sistemi ad verilir.Doada en yaygn bulunan 45 metalden,990 tane 2li,14000 tane de 3l sistem oluturur.Kimyasal bileim % 1 orannda deitirilirse bu ikili sistemden 100 adet farkl alam elde edilir. Alamlarn Elde Edilmesi
Alamlar: Birden fazla eitli maden paralar eritilmek suretiyle elde edilir. Madenlerin oksitlenmelerine engel olmak iin kmr tozu ile rtlr ve toprak bir pota ierisinde eritilir. Eer madenlerden biri uucu ise dier maden erimekte iken dieri ile kartrlr. Umadan meydana gelecek eksiklii tamamlamak iin biraz fazla miktar maden konur. ok miktarda alam elde etmek iin reverber frnlarnda* ergitilerek yaplr
(* Reverber frn: Yatay tip alevli frnlardr. Sv ve gaz yaktlarn yaklmas ile temin edilen alevin stma gcnden istifade edilir.)

Alamlarn zellikleri
Alamlar, youn olup maden parlaklnda, s ve elektrii iletirler. Bazlar beyazdr. Genel olarak alamlar, kendini tekil eden maddelerden daha sert, fakat daha az levha Fakat bakr ve altn gibi renkli madenler yeteri miktarda bulunursa alamlar renklidir. haline gelebilir ve dayankldrlar. ok fazla levha ve yaprak haline gelebilen altn, antimon veya kurun ile kartrld zaman sert ve krlabilir. Bakrda, kalayla birletii zaman levha haline gelebilme zeliini kaybeder. Alamlarda her iki metal, hem kat hem de sv halinde birbiri ierisinde ergimitir. Metaller birbiri ierisinde erimezler. Bu takdirde alelade bir karm meydana Alam kristali, her iki atom saylar orannda ihtiva eder. Sodyum malgamas, Bakr-

gelmitir. Bu alam mikroskop altnda iki eit kristal gsterir. Kurun-Antimon alam gibi. inko alam, Alminyum-Bakr alam, Demir- Karbon alam gibi. Fakat bu ekildeki alamlar teknik bakmdan kullanlmaya elverili deildir. nk bunlar ok krlcdr.

- 78 -

Alamlar genellikle kendilerini meydana getiren metallerden daha az aktiftirler.

rnein, sodyum malgamas suyu daha yava ayrtrr. Halbuki sodyum suya ok kuvvetli etki yapar. Alamlar: Yaplarna giren az eriyebilen madenlerden daha fazla ve daha kolaylkla eriyebilir. Bir ksm bu madenlerden en ziyade eriyebilen madenin erime derecesinden daha aa bir derecede erir. Mesele kurun 3350C, bizmut 2640C, kalay 2280C eridii halde Bi8, Pb5, Sn3 ksmlardan ibaret olan alam 94,50C de erir.(Darcet) darse alam. Bakr ve kalay alam zamanla dayanklln kaybeder. Bakr birok alamlarn yapsna girer. Kymetli madenlerden gm ve altna sertlik verir. Parlaklk ve renklerini bozmadan, inceliklerini korur.

Kimyasal zellikleri
Uabilen bir madeni bulunan alamlar s analiz eder. Bundan altn ve gm elde etmekte faydalanlr.Altn veya gm tozu nce cva ile kartrlr.Gderiden szlerek cvann fazlas karlr ve sonra alam stlarak uabilen madde ayrt edilir. Alamlar, alamlar tekil eden maddelerden daha az oksitlenebilen ve asitlerden daha az etkilenebilen karmlardr. Genel olarak oksijen, alamlar zerine etki eder. Bu halde madenden biri bir asit oksidi, dieri, bir baz oksidi yapar. te bunun iindir ki kalay ve kurun, antimon ve potasyumdan ibaret alamlar alevle yanar. Baz madenler kimyaca birlemiler ve birtakm alamlar yapmlardr. Mesela; (Sodyum cva malgamas),(Bakr inko),(Alminyum bakr),(Demir karbon) bileikleridir.Fakat bu alamlarn teknikte kullanlmalar elverili deildir. abuk krlabilirler. Bu alamlar belirli oranlar kanununa gre teekkl etmilerdir. Alamlarn mikroskopla incelenmelerine gelince; bir alamn parlak yzeyi stne asitler veya baz kimyasal ayralar dklrse alamda muhtelif renkler grlr. Etkimeler birbirinden farkldr. Madenin cinsine gre eitli irili ufakl ukurlar meydana gelir eski ekliyle karlatrlr. Mikroskopta incelenir ve fotoraf alnr.

nemli Alamlar Bulunan Elementler

Bakr (Cu)

- 79 -

Bakr, nemli alamlarn ounun bileimine girer. Deerli madenlerle kararak , onlara, renk ve parlaklklarn bozmakszn sertlik ve ince ksmlarn bile koruma zellii verir. Bronzlar (tunlar); Bakr, kalay ile ok nemli olan tunlar tekil eder. Toplarn tuncu dayankllk bakmndan nemlidir. anlarn tuncu, top tuncuna gre kalayn daha ok oranda bulunduu tuntur. Bu tun krlabilir, fakat ok tnlar. Bakr alminyum ile ok sert bir tun meydana getirir. Silisli ve fosforlu tunlar da vardr. Bakr, inko ile pirinci oluturur. inko ve nikel ile de mayekor (taklit gm) yapar.

inko (Zn)
inko, daima alamlar halinde kullanlr. En nemli alamlar pirin, bronz ve beyaz metaldir. Pirin; inko ve bakr alam olup, alamda bu iki metalin oranlar ok deiiktir. Fakat en ok kullanlan tipinde bakr %60, inko %40 orannda bulunur. Bronz; Bakr ve kalay alam olup, bir miktar inko ilave edilir. Beyaz metal; inko bakr,alminyum ve magnezyum metalleri karmndan ibaret bir alamdr. Son zamanlarda, otomobil endstrisinde karbratr, yakt pompas, radyatr, kap kollar v.b. gibi paralar yapmakta ok kullanlr. inkonun ikinci derecede nemli bir alam Alman gmdr. (Yeni gm). Bileimi; bakr, nikel ve inko metallerinden ibarettir. Alamn gmle ilgisi olmamasna ramen, gme benzedii iin bu isim verilmitir.

Alminyum(Al)
Alminyum tunlar, ekonomi bakmndan, elektrik frnnda 70 kg bakr ile 40 kg korenden veya boksitle kmr paralarndan oluan karm stlarak yaplr; almin Al2O3 indirgenir. Karbon monoksit kar ve %14 alminyumu bulunan bir alam elde edilir. Bu alam yeter miktarda bakr ile beraber eritilirse, tuntan daha ok dayankl alamlar elde edilir. Demirli alminyum; ilemde bakr yerine font konularak, %90 demir ve %10 alminyumu bulunan demirli alminyum (Ferro-Alminium) elde edilir. Bu alam demir veya elii artmak iin kullanlr. 10 ksm alminyum ve 90 ksm bakrdan ibaret alamlar alminyum tuncunu yapar; bu alam altn parlakln ve demirin salamln haizdir. Bu alam, 1 kg bakr ve 1 kg inko ile beraber tekrar edilirse adi pirinten daha salam ve daha sert alminyum pirinci meydana gelir. Alminyum pirinci nikel ile beraber tekrar eritilirse, gayet dayankl ve kolaylkla kalba dklebilir bir yeni alam meydana gelir. 10 ksm kalay ve 100 ksm alminyumdan ibaret alam, alminyumun renk ve bir dereceye kadar hafifliini korur. Daha kolay ,ilenir. Alminyumu lehimler. Silimin: %86 alminyum ve %14 silisyumdan ibarettir. Bunlardan baka duralminyum, magnalyum ve elektron alamlar da vardr. Alminyumun gm, altn ile olan alamlar da ziynet yapmakta kullanlr.

Kurun (Pb)
Kurun alamlarn yapmada maksat, sert, sert olduu kadar esnek ve krlmaya kar dayankl, erime noktalar dk bir metal karm elde etmektir. Bunlar arasnda en nemlileri; Lehim; Erime noktas 182oC olan bu alam %40 kurun, %60 kalaydan oluur. Kurun-antimon alam: Bileimi: %13-25 kurun, %75-87 antimondur. ok sert olup krlganlklar biraz fazladr. Yksek basnlara dayanamazlar. Bu kt zellii ortadan kaldrmak iin karma bir miktar kalay ilave edilir. rnek; %73 kurun, %15 antimon ve %12 kalaydan ibaret alamdan matbaa harfleri yaplr. Sert ve basnca dayankldr.

- 80 -

En nemli Alamlar
imdi burada baz nemli alamlar incelenecektir. Bakr alamlar Bakr + Kalay Tun Bakr + inko Pirin Bakr + inko + Nikel Mayakor Bakr + inko + Kalay Teknik eserler tuncu Bakr + Alminyum Fen aygtlarnda, deniz valfleri, pervaneler, dmenler. Altn, gm ve altn, bakr alamlar Altn + Gm Yeil altn Altn + Gm Solmu yaprak altn Altn + Gm Su yeili altn Altn + Gm + Bakr Roz altn Altn + Gm + Bakr Sar, ok beyaz, deerli ngiliz altn Kurun alamlar Kurun + Kalay Lehim Kurun + Arsenik Sama ve mermi Kurun + Antimon + Kalay Matbaa harfleri Demir alamlar Krom + Demir Tel-silindir yataklar Demir + Nikel Fen aletleri Demir + Nikel Ampul teli Demir + Molibden Yksek hzl dkmde Demir + Volfram Para dkmnde (tungsten elii) Demirin fosforlu, karbonlu, silisyumlu, elikleri de nemli alamlardandr. Nikel alamlar Bakr + Nikel Asit tanklar (Monel Metal) Nikel + Krom Elektrik demiri ve elektrik zgaras.

En ok Bulunan Metal

Ad

Bileim yzdesi

Baz kullan yeri

- 81 -

ALMNYUM

Duralumin Manalyum

Al-95, Cu-4, Mg-1 Al-90, Mg-10 Bi-50, Pb-25 Sn-12,5, Cd-12,5 Cu-90,Al-10 Cu-75,Sn-25 Cu-65,Zn-35 Cu-82, Sn-16, Zn-2 Cu-50 Ni-25 Zn25 Cu-90, Sn-10 Cu-75, Ni-25 Au-90, Cu-10 Au-75, Cu-25 Au-65, Ni-35 Fe-97, Gr-3 Fe-86, Si-14 Fe-64, Ni-36 Fe-86, Mn-14 Fe-95, Mo-5 Fe-94, Ni-6 Fe-85, Ni-15 Fe-97, Si, 3 Fe-85, Si-3 Fe-92, W-8 Pb-99,5, As-0,5 Pb-82 Sb-15 Sn-3 Hg+SnCu, Ag, Au Ni-66, Cu-34, Fe-6 Ni-60, Cr-15, Fe-25 Ni-80, Fe-20 Pt-95, Ir-5 Ag-90, Cu-10 Ag-62,5, Cu-37,5 Sn-45, Pb-40, Sb-13,Cu-2 Sn-90, Sb-8, Gu-2

Uak endstrisinde Uak ends.ve terazilerde Elektrik sigortalarnda Fen aletlerinde an imalinde Elektrik malzemesi imalinde Madalya ve heykelde Elektrik reostalarnda Top imalinde Para basmada Altn para basmada Mcevhercilikte Mcevhercilikte Silindir yata, tel Asit tank Fen aletleri Kasa, dolap, takrc Yksek hzl dkmde Asma kpr yapmakta Ampul teli Otomobil yay Mutfak malzemesi Para dkmnde Sama ve mermi yapm Harf dkmnde Metal elde etmek ve di dolgusunda Asit tanklar Elektrik demiri ve elektrik zgaras Elektrik transformatrleri Mcevhercilikte Gm para basmakta ngiliz gm paras ve gm eya yapm Makine yata Ss eyasnda

BZMUT

Wood metali Alminyum bronzu an metali Pirin Bronz Alman gm Top metali Nikel para Altn para 18 ayar altn Beyaz altn Krom elii Sert demir nvar Manganez elii Molibden elii Nikel elii Platinit Silisyum elii Krom elii Tungsten elii Sama, mermi Matbaa metali Malgamalar Monelmetal Nikrom Perm alam Platinium Gm para Sterlin Babbitt metal Britanya metali

BAKIR

ALTIN

DEMR

KURUN CIVA NKEL PLATN GM KALAY

ALAIMLAR

- 82 -

niform (Yeknesak) (Homojen*) Alamlar

Faz Karm (Heterojen=Homojen* olmayan) Alamlar

* Homojen : Yalnz tek bir fazdan oluan,her yerinde ayn zellik gsteren malzemeye homojen malzeme,alama ise homojen alam denir. Faz : Fiziksel ve kimyasal zellikleri ayn ve kimyasal kompozisyonunda yeknesak(uniform) yani homojen olan bir alann blgesidir.3 faz vardr :Kat,sv,gaz Kat,sv,gaz fazlar birbirleri iinde dalarak deiik bileikler oluturabilirler.2 deiik fazdan birisinin dieri iinde dalmasna koloidal dalm denir.rnek tablo aada verilmitir:
DAITILAN FAZ DAILIM ORTAMI SM RNEK

Likit (sv) Kat Gaz Likit Kat Gaz Likit Kat

Gaz Gaz Likit Likit Likit Kat Kat Kat

Likit aerosol Kat aerosol Kpk Emlsiyon Koloidal sspansiyon Kat kpk Kat emlsiyon Kat sspansiyon

Sis,likit sprey Duman,toz Deterjan kp St,mayonez Di macunu Polystyreme Opal,inci Plastik alam

Kat durumda homojen olan bir alam veya bir zelti,yada bir bileik eklinde olabilir.Homojen olmayan bir alam ise kat durumda bulunmas mmkn olan fazlarn karmndan da oluabilir.Allotropik* olan baz metaller,kat durumda farkl fazlara sahip olabilirler.Bir metalin kristal yaps deiiklie urarsa o metalde faz dnm meydana gelir.nk her kristal yaps deiime urarsa o metalde faz dnm meydana gelir.Kat durumdaki metalik malzemeler:

- Saf metal - Ara faz veya bileik - Kat zelti

- 83 -

Olmak zere 3 deiik fazda bulunabilir. *Alotropi: Bir metalin farkl scaklklarda farkl kristal yaplarna sahip olmas zelliine denir. 1- Saf Metal : Denge koullarnda btn metaller belirli bir ergime ve katlama noktasna sahiptirler.Denge koullar deyimi ar biimde yava stma ve soutma demektir.Baka bir ifade ile herhangi bir deiim olacaksa ,bu deiimin olabilmesi iin yeterli srenin verilmesi anlamna gelir.Saf metalin souma erisi:

2- Ara Faz veya Bileik: Kimyasal bileiklerin ou pozitif veya negatif

deerlikli (valans) elementlerin bileimidir.Deiik trden atomlar belirli oranlarda bileerek kimyasal formlle gsterilen bileikleri olutururlar.rnein oda scaklnda normal olarak gaz olan iki elementin Hidrojen(H) ve Oksijen (O) bir araya gelmesinden H2O yani su oluur.(H yanc,O ise yakcdr) Bir baka rnek ise Na hzl oksitlenebilen aktif bir gazdr ve genellikle gazya iinde tutulur,Cl ise zehirli bir maddedir,iki elementin birer atomu bileerek NaCl yani yemek tuzunu oluturur. Bileiklerin ou,saf metallerde olduu gibi belirli bir ergime noktasna sahiptirler.Bu nedenle bir bileiin souma erisi bir saf metalin souma erisine benzer.Denge diyagramna gre ara faz,kimyasal bileimi iki saf metal

- 84 -

arasnda yer alan ve genelde her iki saf metalden farkl kafes yapsna sahip olan bir fazdr.En yaygn olan 3 eit ara faz vardr: a-Metaller aras Bileikler:Bu bileikler,genelde kimyasal bakmdan birbirlerine benzemeyen,yani farkl metallerin kimyasal valans kanunlarna gre birlemeleri sonucunda oluurlar.Valans bileikleri iyonik ve kovalent gibi kuvvetli balarla balandklarndan,metal olmayan malzemelere has zelliklere sahiptirler.Sneklii ve elektrik iletkenlii dk olan bileiklerin kafes yaplar olduka karmaktr.Valans bileiklerine rnek olarak CaSe,Mg2Pb,Mg2Sn verilebilir. b-Arayer Bileikleri: Bu bileikler gei elementleri (Sc,Ti,V,W,Fegibi) ile H,O,C,B gibi elementlerin birlemesinden oluur.H,O,C,B elementlerinin atomlar yukarda saylan gei elementlerinin atomlar arasndaki boluklara yerleirler.Daha sonra arayer bileikleri oluur.Ergime noktas yksek olan bu bileikler eliklerin sertletirilmesinde ve semantasyonlu karbr takmlarnn yapmnda kullanlr. c-Elektron bileikleri: Bir sistemdeki elektron bileikleri belirli valans elektronu/atom says oranlarna karlk gelen bileiklerde oluurlar.rnein bir bileiin 2 atomu 3 valans elektronuna sahip olur,bylece elektron/atom says oran 3/2 olur.Cu9Al4 bileiinde ise bakrn her bir atomu 1 valans elektronuna sahiptir,Al ise her bir atomu 3 valans elektronuna sahiptir.Bylece Elektron says = 9 . 1 + 4 . 3 = 21 Atom says = 9 + 4 = 13 __________________________ Elektron/Atom = 21 / 13 olur. Elektron bileiklerine ait rnekler: E / A : 3/2 (HMK) AgCd AgZn Cu3Al AuMg FeAl Cu5Zn E / A : 21/13 (Karmak Kbik) Ag3Cd8 Cu9Al4 Cu31Sn8 Au5Zn8 Fe5Zn21 Ni5Zn21 E/A:7/4 (SDH) AgCd3 Ag5Al3 AuZn3 Cu3Si FeZn7 Ag3Sn

- 85 -

3Kat zeltiler(Kat eriyikler) : Bir zelti zen veya znen olarak iki ksm veya bileenden oluur.zeltinin yzde oran yksek olan bileenine zen veya zc,oran dk olan bileeninde znen ad verilir.zeltilerin zen veya znen olarak bilinen bileikleri gaz,sv veya kat olabilir.zeltilerin ou su ierir. Sabit bir basn altnda herhangi bir zen ierisinde znen madde miktar scakla baldr ve scaklk artka znme oran artar.Bir zelti iin: -Doymamlk -Doymuluk -Ar doymuluk

eklinde 3 durum sz konusudur.

Doymuluk oran zen maddenin snr miktardr.Eer znen madde snr miktarndan daha az zen ortamn iine ilave edilirse doymamlk,eer snr miktarndan daha fazla ilave edilirse ar doymuluk meydana gelir.Ar doymulukta znmeyen arta kalan znen madde ya dar atlr veya dibe ker. Kat zeltiler; Yeralan kat zeltisi ve arayer kat zeltisi olmak zere ikiye ayrlr: a Yeralan Kat zeltisi: znen element atomlarnn zen element atomlarnn yerini almasyla oluan kat zeltisidir.Atomlarn birbirlerini yerini almas olay zen elementin kafes yaps ierisinde meydana gelir.rnein, Ag,Au atomlarnn yerini alabilir veya Aunun YMK yaps deimeden Au atomlar Ag atomlarnn yerini alabilir.Ag-Au sistemindeki btn alamlar YMK yapya sahip olduklarndan ,Ag ve Au atomlar kafes yapsnda rastgele dalrlar. Yeralan Kat zeltisinde baz faktrler mevcuttur.Bu faktrler HumeRothery tarafndan belirlenmitir. I Kristal Yap faktr : ki elementin birbiri iinde tam olarak znebilmesi iin kristal kafes yaplarnn ayn olmas gereklidir,ancak bu koul tek bana yeterli deildir. II Atom Bykl ve faktr : zen ve znen elementin atomlarnn yaraplar arasndaki farkn % 15 den az olmas durumunda kat zeltinin oluumu kolaylar.Atomsal boyut faktr % 15 den byk olmas durumunda ise kat zelti oluumu byk lde kstlanr.nk znen element atomlar zen elementin kafes yapsn byk lde arptarak yeni bir fazn olumasna neden olur.rnein YMK yapya sahip Ag ve Pbnin atom

- 86 -

boyut faktr,yani atom yaraplar arasndaki fark % 20 civarndadr.Ag ierisinde % 1,5 orannda Pb znrken ,Agnin Pb ierisindeki znrl % 0,1 civarndadr.Sb ve Bi btn oranlarda birbiri iinde znrler.Bunlarn her ikisi de rombohedral kafes yapsna sahiptirler,atomsal boyut farklar % 7 civarnda olup yaraplar arasndaki fark % 2 dir.YMK yapya sahip Al ancak % 0,1 orannda rombohedral yapya sahip antimon zebilir. III Kimyasal ekicilik (elektronegatiflik) faktr: ki metalin birbirine kar kimyasal ekicikleri artka,kat zelti oluturma durumlar zorlar ve bileik oluturma meyili artar.Genelde elementler periyodik tabloda birbirlerinden uzaklatka kimyasal ekicilikleri artar.Bu nedenle kat zelti oluturmak iin elementlerin periyodik tabloda birbirlerine yakn olmalar gereklidir. IV Relatif valans faktr: znen metalin deerlilii(valans) , zen metalin deerliliinden farkl ise elektron oran olarak adlandrlan,atom bana den valans elektronu says deiir.Yani valans deeri dk olan metal valans deeri yksek olan metali zer.rnein Al-Ni alamnde,her iki metal yzeyi YMK yapya sahiptir.Ninin valans deeri Aln valans deerinden dktr.Bu durumda kat durumdaki Ni % 5 orannda Al zerken Al ancak % 0,04 orannda Ni zebilir. Bu 4 faktr gz nne alnarak bir metalin dier metal ierisinde kat znrl belirlenebilir.znen atomun bulunduu blgede ,zeltinin kafes yapsnda distorsiyon (arplma) denilen olay meydana gelir.

- 87 -

b Arayer Kat zeltisi: Yaraplar kk olan atomlarn ,zen elementin atomlar arasndaki boluklara girmesiyle oluur.Kafes yapsndaki boluk veya aralklar ok dar olduklarndan ,ancak yaraplar 1 Adan daha kk olan atomlar arayer kat zeltisini oluturabilirler.Bunlara rnek : H,B,C,N ve O verilebilir.Arayer kat zeltisinde yaban atomun bulunduu blgede kafes yapsnda arplma meydana gelir ve bu arplma dislokasyon hareketini zorlatrarak alamn sertlik ve mukavemetini zorlatrr.

- 88 -

- 89 -

- 90 -

Faz alamlarna gre iki ekilde meydana gelir:

Tek Fazl Alamlar

ift Fazl Alamlar

- 91 -

1-

Tek Fazl Alamlar:

Kat eriyikler adn da alan bu tip alamlarda alam elemanlarnn kafes sistemlerinde bir deiim olur ve alam elemanlarndan birisinin kristal sistemlerinde her iki elemann da atomlar yerleirler.Bir tek yap (FAZ) meydana getiriler.Bu tip alamlarda yeni kafeste farkl zelliklere sahip atomlarn bulunmasndan dolay bir gerginlik oluur ve netice olarak yepyeni zelliklerde bir malzeme (alam) meydana getirilmi olur. 2ift Fazl alam :

Bu tip alamlar tektik alam olarak da adlandrlrlar.Bu tip alamlarda alam meydana getiren kafes sistemlerinde herhangi bir deiim olmaz.Elemanlar alamda kendi kafes sistemlerini aynen muhafaza ederler.Bu tip alamlar alam oranna bal olarak homojen yapda her iki faznda zelliini gsterdiini ortaya koymaktadr.Alamda oran fazla olan elemann zellii daha baskndr.

MADDENN YOUN FAZLARI

Ddkl tencerelerde yemeklerin daha ksa srede pimesini nasl aklarz? Kaynama d basnca bal olup, basn arttkca kaynama noktas ykselir.Ak bir kapta su 100 C de kaynar. Kapal kapta buhar basnc artacandan kaynama noktas ykselir. Ddkl tencerelerde scaklk 100oC zerine kaca iin yemekler daha ksa srede pier. Ss balklarna merakl bir renci bir Japon bal alyor. Bal evde kaynatlp soutulmu suya koyuyor. Ksa bir sre sonra baln can ekimekte olduunu gryor. Size gre bala ne olmutur. Bal kurtarmak iin ne yapmalsnz? Ss bal su ierisindeki yetersiz oksijenden dolay can ekimektedir. nk evde suyu kaynatarak ierisinde bulunan minerallerle beraber oksijen miktarn da azaltm olduk. Ss bal bu su ierisin de gereksinimi olan oksijeni alamadndan dolay can ekimeye balad. Bal kurtarmak iin hemen musluk suyu ile doldurulmu baka bir kaba koymalyz. Birazda ierisine tuz atmalyz.

- 92 -

KATILAMA-ERGME: Bir maddenin 3 faz(Kat-sv-gaz) arasnda oluan olaylar yledir:

ERME

BUHARLAMA

KATI
DONMA

SIVI
YOUNLAMA

GAZ

SBLMLEME

Bir maddenin sv halden kat hale gemesi olayna donma(katlama) denir. Ayn madde kat halden sv hale geerse bu olaya da erime(ergime) denir.

sv

Scaklk azaldka katlama olur. Scaklk artka ergime olur.

- 93 -

( Katlama erisi)

t C

( Ergime erisi ) t
ERME: Istlan bir katda taneciklerin kinetik enerjisi artar ve scaklk ykselir.Erime scaklna ulaldnda katdaki katdaki tanecikleri belli bir dzende tutan ekim kuvvetleri yenilir ve tanecikler birbirinden ayrlmaya balar.Erimekte olan katya verilen enerji, tanecikler aras ekimkuvvetlerini yenmeyi salar.Tanecikler aras ekimin ok kk olduu baz katlarn erimeden buharlat gzlenir.Bu olaya sblimleme denir.Naftalin,iyot,kuru buz gibi baz maddeler sblimleebilen katlardr. BUHARLAMA: Bir sv az ak bir kaba konulduunda,zamanla kaptaki sv miktarnn azaldn gzlemleriz.svy oluyuran molekller sv halden gaz (buhar) halie geerler.Ak kapta scaklk mne olusa olsun sv buharlar.Akvaryumunuza, bir ay su koymadnzda su seviyesinin nemli lde azaldn grrsnz.

- 94 -

- 95 -

- 96 -

- 97 -

ZELTLER: zelti : Homojen karmlara zelti denir. ZELTLER SINIFLANDIRMA A- zc ve znene Gre Snflandrma 1- Kat-Sv zeltileri : Bir katnn bir svda znmesiyle hazrlanan zeltilerdir. ( Tuzlu su, ekerli su, bazl su.....) 2- Sv-Sv zeltileri : Bir svnn baka bir svda znmesiyle oluan homojen karmlardr. ( Kolonya, alkol+su...) 3- Kat-Kat zeltileri : Bir katnn baka bir kat ierisinde homojen dalmasyla oluan karmlardr. Btn alamlar kat-kat zeltileridir. ( Lehim, elik, tun, prin.....) 4- Gaz-Gaz zeltileri: En az iki gaz karmdr. Btn gaz karmlar homojendir ve zeltidir. ( Hava, tp gaz) 5- Gaz-Sv zeltileri : Bir gazn bir svda znmesiyle oluan karmlardr. ( Kola, gazoz, bira...)

- 98 -

B- Deriime Gre Snflandrma : 1- Seyreltik zeltiler : zc zebileceinden az miktarda maddeyi zmse doymam ya da seyreltik zeltidir. 2- Doymu zelti : zc zebilecei kadar maddeyi zmse doymu zeltidir. 3- Ar Doymu zeltiler : zc zebileceinden fazla maddeyi zmse ar doymu zeltidir. ZELTLERN ZELLKLER : Kat-Sv zeltilerinde, 1- zeltinin kaynama noktas saf zcnn kaynama noktasndan byktr. 2- zeltinin donma noktas saf zcden dktr. 3- zeltinin buhar basnc saf zcnn buhar basncndan dktr. 4- zeltinin z ktlesi saf zcnn z ktlesinden byktr. 5- Bir zeltiye su eklenirse deriimi der, buhar basnc artar, donma noktas ykselir. letkenlii azalr. Elektrik letkenlii : zeltilerin bir ksm elektrii ilettii halde bir ksm iletmez. Elektrii ileten zeltilere elektrolit denir. Biri maddenin elektrii iletmesi iin; 1- Serbest halde elektronu bulunmaldr. ( elektron akyla) rnein metaller ve alamlar bu ekilde iletir. 2- Yapsnda + ve - ykl iyonlar ( yonik katlar) bulunmaldr. ( Btn metalametal bileikleri) znrlk : Belli bir scaklkta, zcnn belli miktarnda znen madde miktardr. zc miktar genelde 100 ml ya da 100 gram, zc olarak da su alnr. znrlk kat, sv ve gazlar iin ayrt edici bir zelliktir. ZNRLE ETK EDEN FAKTRLER: 1- zc ve znenin cinsi : Her madde her maddede znmez. Organik bileikler organik zcde inorganik bileikler inorganik zcde znrler. Polar bileikler polar zcde apolar bileikler apolar zcde znrler. rnein naftalin suda znmez fakat benzende znr. Benzer benzeri zer. 2- Scaklk: katlarn znrl genelde s alc (endotermik) olduu halde gazlarn znrl ekzotermik tir. Scakln artrlmas katlarn znrln artrd halde gazlarn znrln azaltr. 3- Basn: Basn deiimi katlarn znrln etkilemedii halde gazlarn znrln doru orantl olarak etkiler.

- 99 -

ZNME HIZINA ETK EDEN FAKTRLER: 1- Scaklk : znrl scaklkla doru orantl olarak deien maddelerin znme hz scakln artmasyla artar. 2- Tanecik Bykl : znen maddenin tanecikleri ne kadar kkse znme o kadar hzl olur. 3- Kartrma : zeltinin kartrlmas katy kk taneciklere ayrd iin, zcyle temas eden yzeyi artrr ve znme hzlanr. DERM VE DERM ETLER: Bir zeltinin birim hacmine znen maddenin gram cinsinden miktardr. Ktlece % Deriim : Bir zeltinin 100 gramnda znen maddenin gram cinsinden miktardr. KARIIMLARIN % DERM ki veya daha fazla zelti birbirine kartrlrsa, karmdaki toplam znen madde miktar, kartrlan zeltilerdeki znen maddelerin ktleleri toplamna eittir. MOLAR DERM (MOLARTE) Bir litre zeltide znen maddenin mol saysdr. Molaritenin birimi mol /litre yada molar ( M) dr. M=n/v ki veya daha fazla zelti birbirine kartrlrsa, M1V1 + M2V2+..............=MKVK zeltinin z ktlesi verilirse, znenin ktlesi=%.d.V ye eittir. Normalite: Bir litre zeltide znm olan maddenin edeer gram saysdr. Pratik olarak ; Normalite = molarite x etki deeri Etki deeri: Asitlerde suya verilen H+ says, bazlarda OH- says, tuzlarda ise + yada - yk saysdr. rnek : H2SO4 iin etki deeri 2 dir. HNO3 iin 1, H3PO4 iin 3 dr. NaOH iin 1, Ca(OH)2 iin 2, Al(OH)3 iin 3 dr. CuSO4 iin etki deeri 2 dir. (SO4-2) Al2(SO4)3 de ise 6 dr.

- 100 -

MEKANK DENEYLER:______________________ Malzemenin zellikleri: 1-Mekanik zellikler 2-Termik zellikler 3-Elektrik zellikler 4-Manyetik zellikler 5-Kimyasal zellikler 6-Optik zellikler 7-Maliyet

tir.

Bu zelliklerin tanm daha nce ksaca zetlenmiti.Burada malzemenin mekanik zelliklerinden faydalanlarak malzeme zerinde yaplan Mekanik Deneyler stnde durulacaktr. Mekanik deneylerin yaplma amalar yledir: Belirli bir dizayn iin kullanlacak malzemenin uygun olup olmadnn tespit edilmesinde, Yeni bir dizaynda,eitli malzemelerden hangisinin uygun olup olmadnn tespit edilmesinde, Belirli zelliklerdeki malzemelerden yaplm alet ve cihazlarn kalite kontrolnde,performanslarn tayininde ve kullanlar esnasnda ortaya kan aksaklklarn tespit ve giderilmesi ile ilgili almalarda, Malzeme bilimi ile ilgili teorik almalarda ve teorik kurallarn pratie uygun tespitinde I SERTLK DENEY: Malzemeler zerinde yaplan en genel deney,sertliin llmesidir.Bunun balca nedeni deneyin basit oluu ve dierlerine oranla numuneyi daha az tahrip etmesidir.Dier avantaj ise,bir malzeme sertlii ile dier mekanik zellikleri arasnda paralel bir iliki bulunmasdr.rnein eliklerde ekme mukavemeti sertlik ile orantldr. Sertlik izafi bir l olup srtnmeye,izmeye,kesmeye,plastik deformasyona kar diren olarak ifade edilir.Laboratuvarlarda zel cihazlarla yaplan sertlik lmelerindeki deer,malzemenin plastik deformasyona kar gsterdii direntir.

- 101 -

Sertlik lmelerinde 4 temel metod bulunmaktadr: izik Testi Bir cismin,test parasna,statik yk ile batrlmas Bir cismin,test parasna darbeli yk ile batrlmas Test paras yzeyine drlen bir cismin,geriye sremas

izik Testi:Para yzeyinin izilmesi

Statik Sertlik Testleri: lme cihaz statik,llecek para dinamiktir.Dinamik olan paralar statik olan cihaza getirilerek test lmeleri yaplr. Test ucu sertlii llecek paraya,darbesiz ve nceden tayin edilmi bir zaman boyunca Vickers testlerinde, ykn kaldrlmasndan sonra, yzeyde meydana gelen kalc iz llr. Btn sertlik deerleri, birimsiz olarak ifade edilir; birim yerine yaplan testin ksa ad(iareti) yazlr.

- 102 -

Laboratuarlarda uygulanan statik sertlik lme yntemleri yledir : A- Brinell Sertlik Deneyi B- Rockwell Sertlik Deneyi C- Vickers Sertlik Deneyi D- Knoop(Mikro) Sertlik Deneyi A- Brinell Sertlik Deneyi: Bu deneyde sertletirilmi elik veya tungusten karbrden yaplan bir bilye belirli bir yk ile malzemenin yzeyine bastrlr.Bunun sonucunda malzeme zerinde bir iz meydana gelir ve malzeme zerinde meydana gelen izin ap llr. Brinell Sertlik Deeri (BSD) yle hesaplanr. BSD = F / A F = Uygulanan yk (kg) A = Yzey alan ( mm ) A = .D ( D - D - d ) / 2 D D : Bilye ap d : z ap d F BSD = x D x ( D - D - d ) 2 = x D x ( D - D - d ) 2x F ( kg / mm )

- 103 -

Brinell Sertlik Deneyi srasnda kullanlan yk (F) ve bilya ap ( D ) birbirlerine uygun olmaldrlar. Yani k = F / D oranna uymaldr.

k : Ykleme derecesi k nn malzemelere gre deerleri deiir. elik ve Dkme demirler iin (Ferrous alamlar) Bakr ve alamlar iin Alminyum ve alamlar iin ok yumuak metaller iin(kurun,kalay gibi) alnr. rnek: 5 mm apl bir bilya kullanarak,bir dkme demir sertlii lmek istiyoruz : k=F / D 30 = F / ( 5 ) F = 750 kg k = 30 , k = 10 , k=5 , k =1

Ayn bilye ile bir bakr malzemesinin serliini lersek: 10 = F / ( 5 ) F = 250 kg olur.

- 104 -

Baz metalik malzemeler iin ekme mukavemeti ile,brinell sertlik deeri arasndaki grafik:

Deneyi yaplan para tarafnda,para zerinde ykn etkisini gsteren bir kabarklk veya baka bir ekil deitirme (deformasyon) hali grlmeyecek kadar kaln olmaldr.Bu kalnlk hibir zaman meydana gelen izin derinliinin 8 katndan az olmamaldr. Brinell sertlik deneylerinin dorulukla yaplmas iin minumum kalnlk deerleri: Min.numune kalnl (mm) 1,5 3,0 4,5 6,0 7,5 9,0 Brinell Deneyinin Gvenle Yaplabilecei min.sertlik: 500 kg 1500 kg 3000 kg 100 301 602 50 150 301 33 100 201 25 75 150 20 60 120 17 50 100

Standart deney artlarndan bilya ap 10 mm uygulanan yk 3000 kg tatbik sresi 10-15 saniye kadardr.

- 105 -

BSD gsterimi yledir: ( bilya ap / yk / ykleme sresi ) dr. rnein: 62 BSD 5 / 500 / 30 tarznda bir gstermede; 5 mm apndaki bilya zerine 30 saniye sresince 500 kglik yk tatbik etmek suretiyle yaplan deneyde Brinell Sertlik Deeri=62dir. eklinde yorum kar. Brinell sertlik deneyinde kullanlan standart bilyann ap 10 0,0045 mm dir.Deney srasnda uygulanan maksimum yk deney numunesi zerine bastrld zaman,bilyann apndaki kalc deime 0,0045 mmden daha fazla olmaldr. Yk malzemeye yava yava artacak ekilde uygulanmal,darbeli yklemeler nlenmelidir.Ayrca ykn numuneye dik gelecek ekilde gelmesi gerekir. Ykn uygulanma sresi, sert malzemelerde 10-15 saniye, yumuak malzemelerde ise 30 saniye kadar olmaldr. Meydana gelen izin ap ile bilya ap arasnda : Meydana gelen iz ap = 0,25 ile 0,6 aras bir oran olmaldr. Bilya ap rnein : Deneyde kullanlan bilya ap 10 mm ise,deney sonrasnda oluacak izin maksimum ve minumum ap: Meydana gelen iz ap (max.) = 0,6 x 10 = 6 mm Meydana gelen iz ap (min.) = 0,25 x 10 = 2,5 mm olmaldr. z apnda alt snrn belirtilmesi gerekir.nk iz ap kldke,deneydeki hata nispeti artar. z apn st snr da, baz deney cihazlarnda ucun hareket miktar ile snrlandrlmtr.

- 106 -

Standart BSDde uygulanan yke gre tavsiye edilen snr deerler: Bilya ap (mm ) 10 10 10 Yk (kg) 3000 1500 500 Tavsiye edilen snr BSD 56 ile 600 48 ile 300 16 ile 100

B- Rockwell Sertlik Deneyi : Malzeme zerine, batc bir u yardmyla nce sabit belirli kk bir ykle bastrldnda meydana gelen izin dip ksm balang noktas alnarak,yk daha yksek bir deere arttrlp daha sonra tekrar nceki yke dnlmek suretiyle, balangtaki ize nazaran meydana gelen iz derinliindeki net artla ters orantl bir deerdir. Rockwell deneyi iin kullanlan batc ular belirli aplarda elik bilyelerle,zel konik elmas utan ibarettir. Rockwell sertlik deerleri daima bir sembol harfle birlikte belirtilir ki bu sembol harf batc ucun tipini,kullanlan ykn miktarn ve kadran zerinde okunacak blm belli eder.

- 107 -

- 108 -

- 109 -

Rockwell sertlik cihaznda, sertlii lecek paralarn zerine konulduu altlklar:

(a) ri yass paralar iin dz tabla (b) Kk silindirik paralar iin s V tabla (c) ok kk yass paralar iin altlk (d) ri silindirik paralar iin altlk

- 110 -

C- Vickers Sertlik Deneyi :

Bu deney,piramit eklinde dalc ucun belirli bir yk altnda ve belirli bir sre uygulanmas ile malzeme yzeyinde meydana getirdii izin bykl ile ilgili bir deerdir. P yk (136 ) Konik U Malzeme

d2 d1 Numunedeki iz

Meydana gelen iz taban kegeni d olan bir kare piramittir. Tepe as ise dalc ucun asdr ( =136 ) F VSD = A = d 2 x P x sin ( / 2 ) = d 1,8544 x P

- 111 -

rnek: Bir Vickers Sertlik lmede 30 kg yk etki ettirilmesi ile, 3,5 cm iz kegeni tespit edilmi ise,sertlik deeri katr? VSD = 1,8544 x P / d = 1,8544 x 30 / (0,35) = 454,14 kg/mm Bu deneyde 0,2 kg ile 100 kg arasnda seilen ykler 2 blge meydana getirir. 0,2-5 kg aras ykler Kk yk blgesini 5-100 kg aras ykler ise Normal yk blgesini tekil eder. Normal yk blgesinde hangi yk kullanlrsa kullanlsn sertlik deeri deimez. Kk yk blgesinde ise yk azaldka deformasyon iindeki elastik ksmn miktar artar, plastik ksmn miktar azalr.bunun neticesinde u kalc olarak daha az batt iin, sertlik deerlerinin artt gzlenir.

- 112 -

VSD gsterimi yledir: (HV) yk / ykleme sresi (VSD) / yk / ykleme sresi dr. rnek: 100 kg yk kullanlan, Vickers sertlik deneyinde; yk 30 saniye etki ettirilmi ve sertlik deeri, 371 Vickers olarak hesaplanmtr,bunun gsterimi yle olacaktr: 371 HV 100 / 30 371 VSD / 100 / 30 veya veya

D- Knoop(Mikro) Sertlik Deneyi

- 113 -

Dinamik Sertlik Testleri:

- 114 -

- 115 -

II- EKME DENEY: Malzemelerin mekanik zellikleri mutlak olmayp, ykn uygulama ekline, sresine, scakla vs. gre deiir. En nemli iki hal statik (yada yava deien) ve dinamik yklerdir. Malzemenin statik yklere kar mekanik zelliklerini belirlemede kullanlan birka deney arasnda en nemlisi ekme deneyidir. Malzemelerin statik ykler karsndaki mekanik davranlar boyut, yzey przll, biim ve ykleme ekli gibi faktrlere bal olarak deise de, her bir durum iin bir deney yapmak mmkn olamayacandan malzemenin mekanik yeterliliini standart bir ekme deneyinden elde ettiimiz sonulara gre deerlendirmemiz gerekir. Bozucu faktrlerin etkileri bir emniyet katsays ile ayrca ilave edilir. ekme deney ubuu ile ekme deneyleri yaptmzda snek (ductile) ve gevrek (brittle) diye isimlendirilen iki farkl krlma (malzeme) tipi ile karlarz. Snek krlmada byk bir plastik deformasyonun sonrasnda ubuun bir blgesinde incelme olur ve bir sre sonra deney ubuu en ince yerden kopar. Gevrek krlmada ise malzeme ok az yada hi plastik deformasyona uramadan ve kesitinde incelme (boyun verme) olmadan aniden krlr. Her iki krlma biimi birbirinden farkl mekanizmalarla gerekleir. Snek krlma kayma gerilmelerinin, gevrek krlma ise normal gerilmelerin etkisi ile meydana gelir.

- 116 -

ekme deneyi sonucunda numunenin temsil ettii malzemeye ait aadaki mekanik zellikler bulunabilir: Elastisite Modl Elastik snr Rezilyans Akma gerilmesi ekme dayanm Tokluk % Uzama % Kesit daralmas(bzlme)

ekme deneyine tabii tutulan numunenin yukarda belirtilen zelliklerinin salkl bir biimde ortaya karlabilmesi iin, alnd malzemeyi tam olarak temsil etmesi arttr. Ayrca u hususlarn bilinmesi de sonularn irdelenmesi asndan gereklidir:

- 117 -

Numunenin alnd malzemenin : a-) malat ekli - Dkm - Kaynak - Scak dvme veya haddeleme - Souk dvme veya haddeleme b-) malat ekline gre ynelme c-) Tatbik edilen sl ilemler. Deney sonularnn irdelenmesinde, numunenin alnd malzemeni,n durumu yan sra,alnan numunede de u hususlarn bilinmesinde fayda vardr: a-) Numunenin alnd blgeler b-) Numunenin aln ekli c-) Numunenin hazrlan ekli ekme deneyine tabii tutulacak numunelerin ekil ve boyutlar standartlarda belirtilmektedir.Deney sonularnn belirli bir standarta uyma zorunluluklar vardr.Sonular numune boyut ve biimine gre deiiklik arz eder.Numuneler iki ksmdan ibarettir. 1- Numunenin ba ksm: Yk tatbik edebilmek iin tutulan ksmlardr ve dier blgeye gre daha byk boyutludur. 2- Numunenin orta ksm: Yk tatbik edildiinde deformasyonun yer almas istenen kk boyutlu blgedir.Deney sonular bu ksmda yaplan lmelerle tespit edilir. BARBA KANUNU : Numunenin ince ksm ierisinde en az L0 boyu kadar bir uzunluk bulunmaldr.Bu mesafe,numunenin kopma uzamasnn tayinine yarayan ilk uzunluk olup BARBA KANUNUNA gre: L0 = 5,65 A A = Kesit alan

- 118 -

Yuvarlak ubuklar iin ; Yass ubuklar iin ; A0= D02/ 4 A0= a x b eklindedir.

Numunenin ince ksm ierisinde en az L0 boyu kadar bir uzunluk bulunmaldr. Bu mesafe, numunenin kopma uzamasnn tayinine yaraya ilk uzunluk olup u ekilde hesaplanr L0 = 5 D0 L0 = 10 D0 nceltilmi ksmdan ba ksmlara uygun eriliklerle geilir. Numunelerin hazrlanmas esnasnda entik etkisi yapacak yzey hatalarndan kanlr. Bilhassa inceltilmi ksm ince ileme ile bitirilmi olmaldr.

ekme dayanm: Bir malzemenin ekme dayanm veya ekme mukavemeti,max.ykn (Pmax) numunenin orijinal kesit alanna orandr. ekme dayanm = = F / A Akma gerilmesi: Belirli bir ekilde akma gsteren malzemelerden akma gerilmesi akma yknn ( Pakma ) orijinal kesit alanna blnmesiyle bulunur. Akma Gerilmesi= a = Fa / A ( kg / mm ) ( kg / mm )

- 119 -

Teknolojik ekme diyagram zerinden,% 0,01 ile % 0,2ye kadar kalc bir deformasyon brakabilen ykn,numunenin orijinal kesit alanna blnmesiyle bulunur. Akma Gerilmesi= a = Fa (e = % 0,01) / A a = Fa (e = % 0,2) / A veya dr.

- 120 -

Birim uzama () ve yzde uzama (%) ise ;

= (l-l0) / l0 = l / l0

ve

% = [(l-l0) / l0] x 100 = (l / l0) x 100 % Uzama ( % ) = 100

% Uzama ekme deneyi srasnda numunenin boyun vermesi sebebi ile deformasyonun homojen olmamasndan etkilenir ve bundan dolay da % uzama, numunenin l uzunluuna bal olarak deiir. Maksimum yke kadar numunenin uzamas homojendir. Bu noktadan sonra numunede deformasyon balar.

Kesit daralmas(bzlmesi) : ilk kesit alan - son kesit alan Kesit Bzlmesi = lk kesit alan = [(A0-Ak) / A0] Yzde kesit daralmas (%) ise ; % = [(A0-Ak) / A0] x 100

- 121 -

Elastisite Modl: ekme diyagramndaki ilk dorusal ksmn eimine Elastisite Modl veya Young Modl denir. ekme diyagramnda elastisite modlnn hesapland elastik blgede HOOK KANUNU ( = Ee) geerlidir. Elastisite modl malzemenin rijitlik lmdr. Elastisite modl ne kadar byk olursa,elastik uzama oran o kadar kktr.

- 122 -

Gerilim ( ) Young Modl ( E ) = Birim Uzama (e ) E = E / E Metalik malzemelerin elastisite modlleri alam elementlerinin sl ve mekanik ilemlerin etkisi nispeten azdr,fakat scakln etkisi byktr.

Rezilyans: Bir malzemenin elastik olarak ekil deitirdiinde absorbe ettii enerjiyi,ekil deiimi yapan kuvvetin kaldrlmasyla geri vermesi zelliine rezilyans denir. a . e a Rezilyans modl (Ur ) = = 2 2E Yukardaki bant:yksek akma gerilmesi ve dk elastisite modlne sahip malzemeler yksek rezilyans modlne sahiptirler.(rnek : yay elii )

- 123 -

Tokluk: Bir malzemenin plastik deformasyon srasnda enerji absorbe etmesine tokluk denir.ekme erisi altnda kalan eridir. ek Tokluk =

m.de

Snek ve gevrek malzemelerde ekme deneyi

- 124 -

ekil: Snek malzemelerin ekme diyagram

Snek bir malzemenin ekme deneyini izlediimizde uzamalarn bir mddet ykle orantl kaldn grrz. Fakat daha sonra orantln sona erip erisel bir ilikinin baladn ve uzamalarn daha hzl arttn grrz. Orantl uzamalarn bittii yere orantllk snr (proportional limit) denir. Bir ok malzemede erisel deiimin balarnda, ykte hi art olmadan aniden, ok yksek (orantl uzamann 10-20 kat) bir uzama meydana geldiini grrz. Bu olaya akma (yielding), akmay oluturan gerilmeye de akma gerilmesi denir. Akma ncesine kadar olan tm uzamalar ykn kalkmas ile ortadan kalkar. Bu sebeple akma noktasnn balangcna elastiklik snr denir. Akma uzamas ve daha sonraki uzamalar ise malzemede kalc (plastik) deformasyonlar meydana getirir. Akma, kalc uzamann balangc olmas dolaysyla ok nemlidir. Orantllk snr akma noktasna ok yakn olduundan mukavemet hesaplarnda malzemenin akma noktasna kadar orantl kald kabul edilir. Akma uzamasndan sonra malzeme kendini toparlar ve ancak ykteki artla uzamaya devam eder. Fakat elastik blgede gerilme-gerinme erisi dik bir seyir gsterirken (byk yklere karlk kk uzamalar sz konusu iken), plastik blgede nispeten yatay bir deiim sz konusudur. Yk belli bir deere eritiinde deney ubuunun herhangi bir ksmnda boyun verme, yani bzlme balar. Bzlmenin balad an malzemenin kopmadan tayabilecei maksimum yktr. Bu noktada eriilen yke ekme mukavemeti (tensile strength) yada kopma mukavemeti denir. Bir malzemeye ekme mukavemetinden daha byk bir yk uygulanrsa malzeme kopar. Bu olay, gerilme-gerinme diyagramnda uzamalarn hzla artmasna karlk gerilmenin azalmas eklinde grlr. (Aslnda gerek gerilme azalmaz. Fakat gerilme-gerinme

- 125 -

diyagramlarnda kullanlan gerilme uygulanan ykn orijinal kesite blmdr. Boyun verme baladnda kesit daralmasna bal olarak gerek gerilme ekme mukavemetinden byk olduu halde, diyagramdaki gerilme azalarak devam eder.)

ekil:Snek (soldaki) ve gevrek krlma

ekil: Gevrek (solda) ve snek malzeme iin akma snr tayini

Gevrek malzemelerde akma gerilmesi grlmez. Plastik ekil deiiklii ise hi ya da ok azdr. Daha gerilme artmay srdrrken aniden kopma meydana gelir. Snek malzemede olduu gibi belli bir maksimum deerden sonra gerilmede azalma sz konusu deildir

- 126 -

- 127 -

- 128 -

- 129 -

- 130 -

EKME DENEY LE LGL UYGULAMA:

Bir ekme deneyinde kullanlan malzeme 14lk inaat demiridir(Yumuak elik). ap 14 mm olana bu numuneye cihazn sabit alt ve hareketli olan st enelerine balayp gerekli olan tm tedbirleri aldktan ve ayarlamalar yaptktan sonra yava yava ykleme yaplmtr. Ykleme yaplmaya balad andan itibaren cihaz diyagram izmeye balamtr. Yklemeye numune kopana kadar devam edilmitir. Numune koptuktan sonra lmler yaplmtr. Numunenin son boyu ve bzlme noktasndaki son ap llm ve deney sresince kaydedilen elastiklik snr, akma noktas, maksimum yk noktas ve kopma noktas ve bu noktalardaki birim uzama deerleri aada gsterilmitir. P (Kgf ) 5800 5900 8000 5400 l (mm) 0,25 0,95 35,6 48

E A M K

Numunenin kopma noktasndaki ap 8,2 mm ve kopma noktasndaki uzunluu ise 18,8 cm olarak llmtr. Daha sonra eldeki verilerle ve mevcut formllerle arzu edilen bilgiler u ekilde elde edilmitir:

d0 = 14 mm dk = 8,2 mm l0 = 140 mm lk = 188 mm

- 131 -

A0 = ( d02 / 4 ) = ( 142 / 4 ) = 153,9 mm2 Ak = ( dk2/ 4 ) = ( 8,22 / 4 ) = 52,8 mm2 E = PE / A0 = 5800 / ( 142 / 4 ) = 37,68 kgf / mm2 A = PA / A0 = 5900 / ( 142 / 4 ) = 38,33 kgf / mm2 M = PM / A0= 8000 / ( 142 / 4 ) = 51,97 kgf / mm2 K = PK / A0 = 5400 / ( 142 / 4 ) = 35,08 kgf / mm2 % E = ( l / l0 ) x 100 = ( 0,25 / 140 ) x 100 = 0,179 % A = ( l / l0 ) x 100 = ( 0,95 / 140 ) x 100 = 0,678 % M = ( l / l0 ) x 100 = ( 35,6 / 140 ) x 100 = 25,42 % K = ( l / l0 ) x 100 = ( 48 / 140 ) x 100 = 34,29 Elastisite modl (E) ; E = E / E = 37,68 / ( 0,25 / 140 ) = 21100,8 kgf / mm2 % Kesit daralmas (%) ; % = [( A0-Ak ) / A0 ] x 100 = [ (153,9 52,8 ) / 153,9 ] x 100 = 65,69

Deneyin rdelenmesi
ekme deneyi srasnda, ekme kuvvetinin etki ettii kesit srekli olarak azalmaktadr. Eer kesit azalmas olmasa, ekme gerilmesi plastik alanda peklemeye bal olarak srekli bir ekilde artacakt. Buna karlk eer pekleme* olmasa, kesit klmesi nedeniyle ekme gerilmesinin dmesi gerekecekti. ekme kuvvetinin maksimum olduu noktaya kadar, pekleme nedeniyle gerilmedeki art, kesit klmesi nedeniyle gerilmedeki dten fazladr. ekme diyagramlar incelenirse, plastik alanda pekleme derecesinin srekli olarak kld grlr. Pekleme derecesinin klmesi ise, pekleme nedeniyle gerilmenin ykseltilmesi gerektiinin azaltr. Sonuta, ekme kuvvetinin maksimum olduu noktada d / d = elde edilir. ekil deiiminin daha da artmas plastik dengesizlie yol aar, deney ubuu bzlmeye balar ve bu blgede younlaan ekil deitirme sonunda para kopar. (* Pekleme: Katlama, sertleme)

III YORULMA DENEY:

- 132 -

Statik ykler iin ekme deneyinden elde edilen neticeler ok iyi bir referans olabilir. Fakat alternatif yklere alan paralar ekme deneyi ile elde edilen mukavemet deerlerinden ok daha nce krlr. Bu sebeple malzemelerin alternatif yklere kar dayanmlarn belirlemek iin baka bir yntem kullanlr.

Malzemelerin yorulma mukavemetini renmek iin deiik yklemelere kar eitli yorulma deneyleri yaplr. Yorulma deneyinde ekme-basma, eilme veya burulma eklinde alternatif yke maruz braklan deney paras ykn byklne bal olarak belli evrim sonrasnda krlr. Yk azaldka parann dayanabildii evrim says artar. Malzemenin 10 milyon ve zerindeki evrim saylarna dayand mukavemete srekli mukavemet deeri, daha nceki evrim saylarna ise zaman mukavemeti denir. Yorulma terimi, krlmann ok sayda evrimden sonra olmasndan dolaydr. Tm krlma olaylarnn %80-90 yorulma krlmalardr Yorulma krlmalar iaret vermeden, aniden meydana geldiklerinden nceden tesbit edilmeleri gtr. Tm krlma olaylarnn %90 gibi nemli bir orann yorulmadan kaynakland tespit edilmitir. Yorulmaya maruz bir parann emniyetle tayaca yk bulmak iin Smith diyagramlarn kullanlr. Smith diyagramlar yorulma deneyinden elde edilen neticeleri her trl dinamik ykleme durumuna referans olacak ekilde kullanl bir yapya dntrr. Bir malzemeye etki eden ykn ortalama (sabit) ve alternatif ksm belirlenirse Smith diyagramlar kullanlarak malzemenin bu yke dayanp dayanmayacana karar verilebilir. Ykn sabit (ortalama) ksm sfr, pozitif yada negatif bir deer olabilir. Smith diyagramlarnda sabit ksm X ekseninde iaretliyerek deiken ksmnn ne kadar olabileceini Y ekseninde grebiliriz.

- 133 -

ekil:Alternatif yk ve Smith diyagramndaki yeri

Baz makine paralar ve yap elemanlar tekrarl gerilmeler altnda alrlar.Statik mukavemet deerlerinden daha dk tekrarl gerilmeler altnda allan paralarda zamanla atlama ve krlma eklinde hasarlar meydana gelir. rnein;uak motorlarndaki piston koluna yaklak 200 saatlik uu sresi ierisinde 25 milyon tekrarl gerilme etki eder.Miller,yataklar,civatalar,yaylar,dililer,trbin kanatlar,motor paralar,rayl sistem tekerlekleri tekrarl gerilmeler altnda alrlar.Bu nedenle bu elemanlarn tasarmnda yorulmalarn dikkate alnmas gereklidir.
YORULMAYA ETK EDEN FAKTRLER 1- PARA BYKL Genellikle elik parann bykl arttka yorulma dayanc da der. nk elik parann yzey alan arttndan yzey kusurlarnn bulunma olasl artmaktadr. Ayrca eilme ve burulma zorlanmalarnda kesit zerinde niform olmayan bir gerilim dalm dolaysyla, srekli mukavemet para byklne baldr. 2- YZEY ETMEN Bu etmenden sz edilirken yalnzca yzey durumu olarak deil, ayn zamanda, tasarm etmeni gibi de dnlmelidir. eliklerin grlen yorulma krlmasnn bir ou yzey dzgnszlklerinden balamaktadr. Bu nedenle, yorulma zellii yzeydeki entik, girinti, knt, keskin ke vb gibi tasarmdan kaynaklanan kusurlara kar ok duyarldr.

- 134 -

Yzey ne denli dzgn olursa yorulma dayanm o denli yksek olur. Parlatlm yzeyler przllere gre yorulma krlmalarna kar daha yksek yorulma dayanm gsterirler. Yzeylerdeki entik ve keskin kelerin yorulma zelliklerini olumsuz ynde etkilemesinin nedeni, bunlarn yksek ekme gerilimi younluklu blgeler oluturmasdr. Yorulma krlmalarnn ounun bu tr yerlerden balamas hep bu nedendendir. Civatalar, dililer v.b. elik paralarda di almas zorunludur. Bunlarda di tasarm, yorulma dayanm ve parann mr asndan son derece nemlidir. Keskin kelerden hep kanlmaldr. Tm zelliklerde olduu gibi, yorulma dayanm da iyapnn edalmn bozan her temenden etkilenir. Bu bakmdan yzeyin kimyasal bileimini ve iyapsn deitirecek yorulma dayanmn dren her durumdan kanlmas gerekir. rnein, eliklerin yzeyinde oluan karbonsuzlama, yorulma dayanmn olumsuz ynde etkileyen ok nemli etmenlerden biridir. Karbonsuzlatrlm elik yzeyler ekme gerilimi altna gireceinden, yorulma dayanmn drr. Buna karn yzeyde basma gerilimini yaratabilen her etmen yorulma dayanmn artrr. Gerek karbonlama ve zellikle de nitrrleme, bu nedenle eliklerin yorulma dayanmn arttrr. Tasarm gerei yzeyinde entik bulunmas zorunlu elik paralarn zellikle nitrrlenmeleri gerekir. 3.YZEY LEMLER Yorulma krlmasnn aka yzeyden balad grlmtr. Bu yzden yzey temizlii ok nemlidir. Yzey ilemleri ezme, dvme, sementasyon*, nitratlama gibi ilemlerden oluur ve bunlar yorulma mukavemetini arttrm olur. * Sementasyon: Bir zeltideki metal iyonlarn kendisinden daha az soy bir metal yardm ile elektrolitik redksiyona uratarak ktrme ilemine sementasyon ad verilir. 4- YAPI ETMEN Genellikle eliklerin ekme dayanmlarn etkileyen etmenler yorulma dayanmlarn da etkiler. rnein, tavlanm eliklerde, tane bykl azaldka nasl ekme dayanm artarsa, benzer biimde, yorulma dayanm da artar.

- 135 -

tektoid bileimli yaln karbon eliinde i yap deimeleri yorulma zelliklerinde en belirgin fark yaratr: Kaba perlitli i yap, kreletirilmi perlitli iyapya oranla daha dk yorulma dayanm gsterir. Bunun temel nedeni perlit iindeki sementit katmanlarnn yaratt entik etkisidir. Isl ilem uygulanm dk alaml eliklerin arasnda su verilip menevilenmi eliklerin yorulma zellikleri, ferrit + perlit karm ierenlere oranla daha iyidir. Beynit yapl ve zellikle de ostenit eliklerin yorulma zellikleri stndr. Genellikle, 40 HRC deerinin zerinde i yaplarnda beynit ieren elikler menevilenmi eliklerden stndr. eliin iyapsn oluturan evreler arasnda yorulma zelliini en etkin olarak deitiren martensittir*. Menevili martensitin* etkisinin yksek dzeye ulaabilmesi iin iyapda oluan martensitin* orannn da yksek olmas gerekir. *Martensit: Yksek karbonlu eliklerde oluabilirlii daha kolay olan sert ve krlgan bir fazdr. Yorulma zelliklerinden sz ederken sertlik gzard edilmemelidir. Genellikle, belirli bir sertlik dzeyine dek sertlik arttka yorulma dayanm da artar; deiik eliklerde 45-55 HRC sertlik deerleri arasnda yorulma dayanm dmeye balar. yap ile ilgili dier nemli bir husus da haddelenmi ya da dvlm eliklerin ynsel yorulma zellikleridir. Biimleme ilemleri sonucu gerek tanelerin ald ynllk gerekse kalnt ve katklarn dizilenmeleri, scak ilem ynne gre ona dikey ynde yorulma zelliklerinin daha dk olmasna yol aar. Genellikle, haddeleme ya da dvme ynne dikey yndeki yorulma dayanm, boyuna yndekine oranla %60-70 dzeyinde kalr. 5-YENM ETMEN Yorulma, yenimli (=korrosif) ortamalarda olursa yenimli yorulma adn alr. Yenimli ortamlar elik yzeylerde, evrimli gerilim uygulamas olmasa bile, karncalanma olgusu ile kovukuk ve gzenekikler oluturulabilir. Bunlar da entik etkisi yaratarak, malzemenin yorulma dayanmn drr.

- 136 -

Hem yenim hem yorulma birlikte olursa eliin yorulma zellii, nce yenime uram sonra da evrimli yk uygulanm durumdan daha da kt biimde etkilenir. Yenimli ortamda kimyasal tepkimeler yorulmay ok hzlandrr. Yenimli yorulmay azaltmann temel yntemi uygulama koullarna en uygun elii semektir. Paslanmaz elikler dk alaml eliklerden daha stn yenimli yorulma zellii gsterir. Yzey atlamas yaratmayacak ekilde, elik yzeylere inko ve kadmiyum kaplamalar da dnlebilir. Baz yenimli yorulmalara kar nitrrleme ilemi de diren yaratabilmektedir. 6- METALURJK FAKTRLERN ETKS Yorulma atlaklarnn balamasnda inklzyonlarn tipi, ekli ve byklklerinin rol vardr. Yaplan almalar, oksit inklzyonlarn* yorulma hzlandrc ynde etki ettikleri ve bu tip inklzyonlarn* byklklerinin artmas ile yorulma atlaklarnn balama ihtimalinin arttn gstermitir. *nklzyon: bir malzeme icinde yer alan ve yapida lokal olarak homojenligi bozan safsizliklara verilen isim. tipik olarak metaller icinde oksitler ve nitrurler gibi safsizliklari ifade etmekte kullanilir. Isl ilemler, haddeleme* ve ekstrzyon* ilemleri sonucunda metallerin tane boyut ve ekli deimektedir. Tane boyutunun klmesi yorulma mukavemetini arttrmaktadr. *Haddeleme: Metalik malzemelerin, merdane ad verilen ve eksenleri etrafnda dnen silindirler arasndan geirilerek ekillendirildii bir plastik ekil verme yntemi. * Ekstrzyon : Bir metal blokun, kovanlara yerletirilerek, bir stampa(metal blou ittirmek iin kullanlan para) yardmyla basn altnda, belirli profillere sahip matrisler ierisinden geirilerek ekillendirildii bir plastik ekil verme teknii

Kimyasal bileimin yorulma mukavemetine etkisi, sl ilem ve mikroyapnn etkisinden azdr. Genellikle btn sl ilemler yorulma mukavemetine etki ederler.

- 137 -

7- SICAKLIK ETMEN Yorulma dayanm scaklk dtke artar. Fakat, oda scaklklarnn altnda, eliklerin yorulma olgusundaki entik duyarll scaklk dtke artar. Oda scakl zerindeki scaklklarda yorulma, yksek scaklk yorulmas adn alr. Bu scaklklarda scaklk arttka genellikle yorulma dayanm der. Scaklk 400 C zerine ulatnda yorulma yerine srnme devreye girer. Yorulma krlmas taneii krlmas trndendir; srnme krlmas ise taneleraras krlma ya da tane snr krlmas trndendir. Oda scaklklarnda, tane boyutu kldke yorulma dayanm artar. Scaklk ykseldike kk taneli elikler ile iri taneli eliklerin yorulma dayanmlar arasndaki fark azalr. Scaklk, srnme olgusunun balad scaklklara ulanca, kaba taneli elik ince taneli elikten daha yksek dayanm gsterir. Yksek scaklklarda yorulmaya yol aan gerilimlerin mekanik yk

uygulamalarndan gelmeleri gerekmez; deien s koullar da srekli ve evrimsel bir deiim iinde elie etki yaparsa bu durumda da elikte yorulma doabilir. Bu tr yorulmaya, sl etkilerden doduu iin, sl yorulma ad verilir.

8- GERLME BRKMES Kullanlan elemanda gerilme birikmesi varsa, yorulma krlmas bakmndan tehlike artar. inde atlak, kpk bulunan paralarla, kesit deitiren ve zerinde kertik olan paralara dikkat edilmelidir. 9- GERLME GRADYANININ ETKS Gerilme gradyan para kesitinde gerilmenin genel olarak deiimidir. rnein eilme ve burulma zorlamalarnda elastik ekil deiimi blgesinde dorusal olarak azalarak tarafsz eksende sfr deerine ular.

- 138 -

aplar farkl olan iki parann yzeyindeki gerilme ayn ise, ap byk olan parada ok daha byk bir hacim yksek gerilme altnda kalr. Yksek dzeyde zorlanan malzeme hacminin artmas ile malzeme kusurlarnn bulunma olasl da artacandan, byk apl paralarda eilme veya burulma yorulma dayanmlar kk apllara gre daha dktr. ekme veya basma zorlamalarnda ise gerilme gradyan etmeni bakmndan belirgin bir boyut etkisi yoktur. 10- ARTIK GERLMELER Elastik snr dnda (elastik snr am) yklenmi ve boaltlm elemanlarda veya souk ekillendirilmi paralarn iinde bir takm gerilmeler kalmaktadr. Bu gerilmelere artk gerilmeler denir. inde artk gerilme bulunan elemanlarn yorulma dayanm der. 11- METAL VEYA ALAIMIN SOUKTA LENMES Snek metallerin soukta ilenmeleri halinde yorulma snrlarnda baz deiiklikler olur. elik ubuklarda yaplan deneyler, orta derecede ilenmi bir elemanda yorulma dayanmnn biraz arttn gstermitir. Daha byk bir souk ilemede ise, yorulma snrlarnn azald grlr. Souk ilemeden sonra eleman belirli bir sre kaynar suda braklrsa veya sabit scaklkta tutulursa, azalm olan yorulma snrnn yine biraz artt grlr. Souk ileme dikkatli olmay gerektiren bir ilemdir. Dikkat edilmezse elemanda atlaklar ve nemli artk gerilmeler meydana gelebilir. 12- FREKANSIN ETKS Whler tarafndan yaplan deneylerde kuvvetin tekrar says dakikada 60 devir kadard. Daha sonra Reynolds tarafndan dakikada 2500 devir iin deneyler yaplm, arkasndan Hopkinson 7000 devir/dakikalk deneyler yaparak, yorulma dayanmlarnda %10 bir art olduunu gstermitir. Bugn ok daha yksek tekrar saylarnda deneyler yaplarak, yorulma snrlarndaki artmalar renilmektedir.

- 139 -

Dk frekanslarda zamann uzamasyla korozyon etkisi kuvvetlenmedii srece yksek frekanslarda da snmleme nedeniyle deney paras ok fazla snmad srece, frekans yorulma dayanmna nemli bir etki yapmaz. ok dk frekanslarda srnme ve gerilme gevemesi olaylar ortaya kabilir. ok yksek frekanslarda ise yorulma dayanmnn artt grlr. Dkm ekli de yorulma mukavemetine etki etmektedir; vakumda yaplan ergitme, havada yaplan ergitmeye nazaran alamn yorulma mukavemetini arttrmaktadr. 13- KOROZYONUN ETKS Eleman bir kuvvet tekrarna zorlanrsa ve ayn zamanda oksitlenmeyi kolaylatran bir ortamda bulunursa, yorulma snrlarnda bir alalma olur. Bu azalan snrlara korozyon yorulmas snrlar denir. Uygulamada; gemi pervanelerinin milleri, gemi ya makinalarnn soutma suyu piston kolu, tirbn kanatlar, petrol kuyularnda piston kollar korozyon ile birlikte yorulmaya zorlanrlar. Metal yzeyi su ile temasa girer, zellikle deniz suyu korozotif ortamn yaratcsdr. Korozyonun sonucu olarak yzeyde ince bir kaplama kalr. Eer ince kaplama suda znmez ise, korozyon snrl kalr ve daha ileri bir korozyona kar korur, aksi ise paslanmadr. Korozyonun sonucu metalde pitting balar. nce yzeyde gzle grlr bir biimde balar, sonra derinletike derinleir ve tekrarl yk altnda gerilme ylmasna yol aarak kopmay balatr. Anm metaller, dier anmam metallerden, daha dk yorulma mukavemetine sahiptirler. Yorulma mukavemeti, korozyonun derecesine ve ayn zamanda malzemenin korozyona sebep bileenlerine (Yamur suyu, deniz suyu, asit vs.) baldr. Hava korozyonunun yorulma mrnde %5 ile %10 arasnda bir azaltma yapt grlmtr. Andrc korozyonun da ayn ekilde yorulma mrn azaltt tespit edilmitir.

(Kaynak: http://www.kho.edu.tr/yayinlar/bilimdergisi/ bilimder/doc/1999-2/bilder4.doc )

- 140 -

- 141 -

- 142 -

IV BASMA DENEY:

- 143 -

- 144 -

- 145 -

- 146 -

- 147 -

V DARBE DENEY:

- 148 -

- 149 -

- 150 -

VI SRNME DENEY:

- 151 -

VII SNEKLK DENEYLER:

- 152 -

VIII BURULMA DENEY:

- 153 -

- 154 -

ISIL LEMLER:
elik, sl ilemler yoluyla zellikleri ok fazla deien bir malzemedir. Isl ilem grmemi bir elik olduka sradan zelliklere sahiptir ve hemen hemen hibir zor grev iin kullanlamaz. Isl ilem grmemi bir eliin birka saat alabildii bir uygulamada sl ilem gren bir elik yllar boyu ilk gnk gibi alabilir. Bu sebeple baarl bir tasarm ancak sl ilem ile mmkndr. Isl ilemler, krlganl (gevreklii) azaltmak, darbe direnci (tokluu), anma direnci, sertlik, ekme ve akma mukavemetini artrmak, plastik ekil vermeyi kolaylatrmak, souk ekil verilmi paralarda tane yaplarn dzeltmek gibi amalar iin yaplr. Bu amalar gerekletirmek iin martenzit ve beynit faz oluturma, difzyonla alam elementi ekleyerek karbr tanecikleri oluturma, tane boyutlarn kltme yada bytme, tane biimlerini deitirme, gibi yntemler kullanr. Isl ilemlerin baz konular:

- Yumuatma Tav - Normalizasyon(Normalletirme) tav - Kreselletirme tav - Gerilme-giderme ve ara tav - Su verme sertletirmesi-Martenzitik dnm ve alamlar - Su verme ortamlar ve bu ortamlar etkileyen faktrler - Su verme sertletirilmesini etkileyen faktrler - Sertleme kabiliyeti - Ostenitletirme - zotermal dnm diyagramlar(Zaman Scakl Dnm(ZSD veya TTT) diyagramlar) ve souma erileri - Perlit ve Beynit dnm - Menevileme - Ostemperleme - Sementasyon(Karbrleme) - Nitrsyasyon(Nitrrleme) - Alevle yzey sertletirme - Endksiyonla sertletirme

- 155 -

KOROZYON:
Korozyon genel anlamda , kademeli bir anma veya kimyasal ve/veya elektro kimyasal reaksiyonlarla bozunca olarak tanmlanr. Korozyon, metallerin mekanik yollar dndaki bozunumlar olarak ta tanmlanr bylece metal doadaki haline dner Demir ve elik genellikle ; oksijen ve suyun bulunduu her ortamda korozyona urar. Korozyonun hz, ortam koullarna gre deiir.rnein, su iinde suyun hz yada asitliiyle , metalin hareketiyle scaklkta yada havalanmadaki artla, baz bakterilerin veya baka etkili bir takm faktrlerin varlyla art gsteri. Dier taraftan, korozyon koruyucu tabakalarla (veya filmler) geciktirilir. Suyun alkalinitesi de elik yzeylerde korozyon hzn azaltr. Ama korozyonun gerekleebilmesi iin daima su ve oksijen gereklidir. Korozyon miktarnn her ikisi de belirler. rnein , kuru havada elikte korozyon grlmez. Havadaki nem oran %30un altnda ise normal veya normalin altndaki scaklklarda korozyon nemsenmeyecek kadar azdr. Korozyonun, rutubeti giderme yoluyla engellenmesi buna dayanr. Btn metal yaplar doal evrede belli derecelerde korozyona urar. Tun, prin, paslanmaz elik , inko ve alminyum koruma olmakszn uzun sre dayanacaklar umulan kullanm koullar altnda ok yava bir korozyona urarlar. Demirin ve eliin yapsal korozyonu, metal gerektii lde korunmazsa hzla ilerler. Demir ve eliin bu korozif hassasiyeti nemli bir ilgi odadr. nk uygun maliyetleri ve fiziksel zellikleri gz nne alndnda ok byk miktarlar kullanlmaktadr.ABDde eliin korozyonundan dolay yllk kayp 70 milyar dolara yakn bir deere ulamaktadr. Demir ve eliin korozyona kar korunmas bakm mhendislerinin vazgeilmez bir alandr. (KAYNAK: http://www.sanalhoca.com/kimya/yasamsallar/korozyon.htm )
Korozyonun Meydana Gelii Korozyon birbiri ile elektriksel ve elektrolitik temas olan ve aralarnda potansiyel fark oluan iki metalik blge veya nokta arasnda meydana gelir. Bu blge veya noktalardan potansiyel bakmndan daha asil olann yzeyinde katodik reaksiyon meydana gelir, daha aktif olan dier blge veya nokta ise znr. Potansiyel farknn oluum nedenleri aadaki ekilde sralanabilir. a) Metal veya alamn yapsal, kimyasal, mekanik veya sl farkllklar gsteren blgeleri arasnda potansiyel fark oluabilir. b) Farkl iki metal veya alamn birbirine temas etmesi nedeniyle potansiyel fark oluabilir. c) Ortamn katodik olarak redklenebilen bileenlerinin, metalin deiik blgelerinde farkl oranlarda bulunmas potansiyel fark oluturabilir. imdi demirde korozyonun meydana geliini aklamaya alalm. Sradan bir demir paras hidroklorik asit (HCl) zeltisi ierisine daldrldnda hidrojen kabarcklarnn olutuu grlr. Demirde bulunan enklzyonlar, yzey przll, yerel gerilmeler, tane ynlenmesi veya ortamda meydana gelen deiimler nedeniyle demir parasnn yzeyinde ok sayda anot ve katot blgeleri oluur. Bu durum, ekil 2'de ematik olarak gsterilmektedir. Anot blgesindeki pozitif ykl demir atomlar parann yzeyinden ayrlarak pozitif iyonlar halinde sv zeltiye geerken, negatif ykl elektronlar metal (demir) iinde kalrlar. Sz konusu elektronlar, zeltiden metal yzeyine ulaan pozitif hidrojen

- 156 -

iyonlarn karlayarak, onlar ntrletirirler. Ntr hale gelen baz atomlarn bir araya gelmeleri sonucunda hidrojen gaz oluur. Bu ilem devam ettike, demir anot blgesinde oksitlenir ve korozyona urar. Parann katot olan blgeleri ise hidrojenle kaplanr. znen metal miktar, uygulanan gerilim ile metalin direncine bal olan hareketli elektron says veya akm iddeti ile doru orantldr. Korozyonun devam edebilmesi iin anot ve katotdaki korozyon rnlerinin giderilmesi gerekir. Baz durumlarda, hidrojen gaz katotda ok yava birikir ve metal yzeyinde oluan hidrojen tabakas korozyon reaksiyonunu yavalatr. Katodik polorizasyon olarak bilinen bu olay ekil 3'de ematik olarak gsterilmitir. Bununla birlikte; elektrolitte znen oksijen, metal yzeyinde biriken hidrojenle tepkimeye girerek su oluturur ve bylece korozyonun devam etmesi salanr. Demir ve su iin film giderme hz katoda temas eden suda 6znm oksijenin etkin konsantrasyonuna baldr. Sz edilen etkin konsantrasyon deeri; havalandrma derecesi, hareket miktar, scaklk ve znm tuzlarn bu1unup bulunmamas gibi etkenlere baldr. Anot ve katotda meydana gelen reaksiyon rnlerinin zaman zaman karlap, yeni reaksiyonlara girmeleri sonucunda gzle grlebilir pek ok korozyon rn oluabilir. rnein; su ierisindeki demirde katodik reaksiyon sonucunda oluan hidroksil iyonlar elektrolit ierisinde anoda doru hareket ederken, ters ynde hareket eden demir iyonlaryla karlarlar. Bu iyonlar birleerek demir (II) hidroksit [Fe(OH)2] olutururlar, ekil 4. Oluan demir (II) hidroksit hemen zelti ierisindeki oksijenle birleerek, demir pas olarak adlandrlan demir (III) hidroksit oluturur. Bu pas; zeltinin alkalitesine, oksijen oranna ve kartrlmasna gre ya demir yzeyinden uzakta, ya da korozyonun daha da ilerlemesini nleyecek uzaklktaki bir konumda oluur. Demirin korozyonunda, hcre reaksiyonunu oluturan anodik ve katodik reaksiyonlar aadaki gibi yazlabilir. Fe Fe2+ + 4eO2 + 2H2 0 + 4e- 4OH: Anodik reaksiyon : Katodik reaksiyon

O=2 + 2 Fe + 2H2 O 2Fe2+ + 4OH-

: Hcre reaksiyonu

Hcre reaksiyonunun sol tarafnda yer alan bileenlerin enerjisi veya serbest enerjileri toplam (Gsol), sa tarafndakilerin enerjisinden (Gsa) fazla ise reaksiyon soldan saa kendiliinden geliir ve sonuta demir znerek, oksijen redklenir. Bu olay, suyun yksekten alaa veya snn scaktan soua doru doal akna benzer biimde meydana gelir. Hcre reaksiyonunun iki taraf arasndaki enerji fark korozyon hcresinin enerjisini verir ve bu enerjinin deeri negatiftir. Bu durum, aada forml yardmyla gsterilebilir. Gkor = Gsa - Gsol Enerji fark (Ehcre); (Gsol > Gsa)

- 157 -

E hcre =

Gkor n.F

eklinde yazlabilir.

Bu bantdaki n korozyon hcresinde alnp verilen elektron saysn gsterir, F ise Faraday sabitidir. Korozyon hcresine ait enerjinin veya hcre potansiyelinin bir ksm anodik reaksiyonun, bir ksm katodik reaksiyonun belirli bir hzla gelimesi iin, bir blm de sistemin direncini yenmek iin harcanr. Sistemin direnci ne kadar yksek ise harcanacak enerji de o kadar fazla olur ve toplam enerjiden anodik ve katodik reaksiyonlara harcanan pay da azalr, yani korozyon yavalar. Korozyon hznn bu ekilde azaltlmas, uygulamada yaygn olarak kullanlan bir yntemdir. Anodik ve katodik reaksiyonlarn enerji ve gerilim farklar da benzer ekilde hesaplanabilir. Redksiyon olarak yazlan reaksiyonlarn hesap yntemiyle bulunan potansiyel farklar en yksek pozitiften (en asil) en dk negatife (en aktif) doru sralanarak metallerin "elektromotif kuvvet serisi" elde edilir. Bu seride, hidrojen iyonunun redksiyon potansiyeli sfr kabul edilir. Metallerin elektromotif kuvvet serisi aada verilmektedir.

Sz konusu seride art (+) ynde veya asil olan bir metalin ile eksi (-) ynde yani bunun stnde yer alan baka bir metalle temas etmesi durumunda, (+) yndeki metalin yzeyinde redksiyon reaksiyonu meydana gelir ve (-) yndeki metal ise korozyona urar. Ancak, teorik olarak mmkn olan bu olay pratikte meydana gelmeyebilir. Bu nedenle metallerin hesapla bulunan teorik potansiyelleri yerine kullanldklar ortamda, rnein deniz suyunda veya toprak altnda llerek bulunan potansiyelleri sralamaya tabi tutulur. Bu ekilde elde edilen seri ye "galvanik seri" ad verilir. Bu seriler uygulamadaki

- 158 -

korozyon tahminlerinde daha gereki sonular verir. Tablo'da deniz suyu ve toprak altnda yaplan lmlerle elde edilmi iki galvanik seri verilmektedir. Tablo. Galvanik Seri A-Deniz Suyunda (-) Aktif : Magnezyum : inko : Alminyum : Kadmiyum : Duralmin : Dkme demir : Yksek nikelli dkme demir : 18/8 Paslanmaz elik (aktif) : Kurun-kalay lehimleri : Kurun : Kalay : Nikel (aktif) : Prinler : Bakr : Bronzlar : Gm lehimi : Nikel (pasif) : 18/8 Paslanmaz elik : Gm : Titanyum : Grafit : Altn : Platin (+) Asil Not: Deniz suyunun pH deeri 8,1 - 8,3, topran pH deeri ise 5 - 8 arasnda yer almaktadr. (+) Asil B- Toprak Altnda ( -) Aktif : inko : Alminyum : Temiz yumuak elik : Pasl yumuak elik : Dkme demir : Kurun : Yumuak elik (betonda) : Bakr, pirin ve bronzlar : Yksek silisli dkme demir : Karbon, kok, grafit : Magnezyum

- 159 -

KOROZYON ETLER Deiik ortamlarda oluan korozyon olaylar birbirinden olduka farkllk arz etmektedir. Pratik olarak birbirinden ayrt edilebilen korozyon trleri aada verilmitir niform korozyon (Genel korozyon) Metal yzeyinin her noktasnda ayn hzla yryen korozyon eididir. Normal olarak korozyon olaynn bu ekilde yrmesi beklenir niform korozyon sonucu metal kalnl her noktada ayn derecede incelir. ukur korozyonu Metal yzeyinin baz noktalarnda ukur oluturarak meydana gelen korozyon trdr. Bu tip korozyon olaynda anot ve katot blgeleri birbirinden kesin ekilde ayrlmtr. Anot, yzeyin herhangi bir noktasnda alan ukurun iindeki dar bir blge, katot ise ukurun evresindeki ok geni bir alandr. Korozyon sonucu ukur gittike byyerek metalin o noktadan ksa

- 160 -

srede delinmesine neden olur. Bu nedenle ukur tipi korozyon ok tehlikeli bir korozyon tr olarak kabul edilir. Galvanik korozyon ki farkl metalin balantsndan ileri gelen bir korozyon eididir. Bu tip korozyona ok rastlanr. Metallerden daha soy olan katot, daha aktif olan ise anot olur Bylece bir korozyon hcresi meydana gelir. Bu hcrede yalnz anot olan metal korozyona urar.

atlak korozyonu Metal yzeyinde bulunan atlak, aralk veya cep gibi zeltinin durgun halde kald blgelere oksijen transferi gleir. Bunun sonucu olarak bu blgeler anot, atlan evresindeki metal yzeyleri katot olur. atlak korozyonu yalnz metal yzeyinde bulunan bir atlakta deil, metal olmayan bir malzeme ile metal yzeyi arasnda da meydana gelebilir.

- 161 -

Kabuk alt korozyonu Metal yzeyinde korozyon rnlerinin oluturduu veya baka bir nedenle oluan bir kabuk (birikinti) altnda meydana gelen korozyona kabuk alt korozyonu denir. Bu korozyon kabuk altnn rutubetli olmasndan ve yeteri kadar oksijen alamamasndan kaynaklanr. nk kabuk altnda sv hareketi yoktur. Bu durum atlak korozyonuna benzer bir ortam yaratr. Kabuun alt anot, kabuk evresi ise katot olur. rnein, boru yzeylerini izole etmek amac ile sarlan cam pamuu ya nedeniyle slanrsa, bu blgelerde iddetli bir kabuk alt korozyonu balar. Filiform korozyonu Metal yzeyinde bulunan boya veya kaplama tabakas altnda yryen bir korozyon olaydr. Filiform korozyonu, atlak korozyonunun bir tr olarak kabul edilebilir. Seimli korozyon Bir alam iinde bulunan elementlerden birinin korozyona urayarak uzaklamas sonucu oluan korozyon olaydr. Bu tip korozyona en iyi rnek, pirin alam iinde bulunan inkonun bakrdan nce korozyona uramasdr. Taneler aras korozyon Bir metalin kristal yapsnda tanelerin snr izgisi boyunca meydana gelen korozyona taneler aras korozyon denir. Taneler aras korozyonun en tipik rnei paslanmaz eliklerde grlr.

- 162 -

Erozyonlu korozyon Korozif zeltilerin metal yzeyinden hzla akmas halinde, korozyon olay yannda erozyon da meydana gelir. Bu durum korozyon hznn da artmasna neden olur. Bunun nedeni, oluan korozyon rnlerinin akkan tarafndan srklenerek gtrlmesidir Erozyonlu korozyon olay daha ok hareketli akkanlarn bulunduu ekipmanlarda, (borular, dirsekler, valfler, pompalar, santrifjler, pervaneler, kartrclar, s deitiriciler vb.) sz konusu olabilir. Anmal korozyon Birbiri zerinde kayan iki yzeyin anmas ile birlikte yryen korozyon olaylarna anmal korozyon denir Anmal korozyon daha ok metallerin yn halinde uzun mesafelere tanmalar srasnda ve yumuak balant yaplm elemanlar arasnda grlr. Anmal korozyonun olumas iin ortamda suyun bulunmasna gerek yoktur. Stres korozyonu Korozif ortamda bulunan bir metal ayn zamanda statik bir gerilme altnda ise, metalin atlayarak krlmas, korozyonun balamas iin uygun bir ortam yaratr. Normal halde korozyon rnleri metal yzeyinde koruyucu bir kabuk oluturduu halde, stres altnda iken kabuk oluturamaz. Bunun sonucu olarak korozyon hzla devam ederek metalin o blgede atlamasna neden olur. Yorulmal korozyon Periyodik olarak ykleme - boaltma eklinde etkiyen dinamik bir stres altnda bulunan bir metal zamanla yorulur. Yorulmu halde bulunan metal, normalden daha kk gerilmelerin etkisi ile atlayabilir. Yorulma ve korozyonun birlikte etkisi metalin ksa srede atlamasna neden olur.

- 163 Kaak akm korozyonu Doru akm ile alan rayl tat aralar, doru akm tayan yksek voltajl elektrik hatlar ve kaynak makinalar zemin iine kaak akm yayarlar. Bu kaak akmlar evrede bulunan metalik yaplara girerek korozyona neden olurlar. rnein bir yeralt tren hattna paralel giden boru hattnda kaak akm korozyonu meydana gelebilir. Mikrobiyolojik korozyon MIC (mikrobiyolojik etkiden kaynaklanan korozyon veya mikrobiyolojik korozyon, microbiological influenced corrosion), mikroplar, bakteriler ve mantarlar tarafndan balatlan veya hzlandrlan korozyondur. 100 yl akn bir sre nce ortaya karlan MICin, modern endstriyel sistemler iin ciddi bir problem olduunun farkna son 30 ylda varlmtr. MIC, metal ve yap malzemelerine olan korozyon zararlarnn yaklak % 20sini oluturmaktadr. Dnya genelinde MICin direkt olarak sebep olduu zararn yllk 30 50 Milyar $ mertebesinde olduu tahmin edilmektedir. ABD sanayi, boru hatlarnda meydana gelen korozyonun % 15-30unu oluturan MIC ile mcadele etmek amacyla, sadece doal gaz endstrisinde ylda 1,2 Milyar $ harcama yapmaktadr. MIC, zellikle enerji ve petrol sanayiinde, mikrobiyolojik korozyondan kaynaklanan yangn problemleri gibi zaman zaman ciddi hasarlarla sonulanan bir ok soruna yol amaktadr. Mikrobiyolojik korozyon, normal korozyon olaylarndan farkl yapda olmayp, baz mikro canllarn korozyonun reaksiyon hzn artrmas eklinde kendini gsterir. Normal korozyon olaynn mevcut olmad ortamlarda mikrobiyolojik korozyon olayna nadiren rastlanr. Baka sebeplerle meydana gelen korozyon olaylarna ayrca mikrobiyolojik korozyon olaylar da katlarak korozyon hzn artrc etki yapar. (KAYNAK: http://www.angelfire.com/mt/mehmettamirci/korozyon1/cesitler.htm )

Korozyonu etkileyen faktrler:

- Suyun sertlii - PH - Su iinde bulunan element ve tuzlar - alan sistemdeki farl metal malzemeler - Sistem altrma scakl - Su iinde erimi gazlar Sistemde bulunan bakr, korozyonda nemli bir faktrdr. Bakr, sistemde alminyum olmas halinde ksa srede malzemenin oyuklamasna neden olur. Su iinde bulunan klorr ve bikorbonat bakrla birlikte malzemenin korozyon hzn artrr.

- 164 -

KOROZYONUN NLENMES Korozyonu nlemek veya korozyondan korunmak iin bir ok yntem gelitirilmitir. Bu yntemlerden bazlar; a) saf metal kullanm, b) alam elementi katma, c) sl ilem, d) uygun tasarm, e) katodik koruma, f) korozyon nleyicisi (inhibitr) kullanm ve g) yzey kaplama eklinde sralanabilir. Sz konusu yntemler aada, ksaca aklanmaktadr.

1. Saf Metal Kullanm ou uygulamalarda saf metal kullanlarak, homojen olmayan ksmlar en aza indirilir ve bylece ukurcuk (pitting) korozyonu byk lde engellenir. Dolaysyla parann veya elemann korozyona kar direnci artrlr. 2. Alam Elementi Katma Alam elementi katmak suretiyle baz metallerin korozyon direnci artrlabilir. rnein, ostenitik paslanmaz elikler 880 ile 1380 0C arasndaki scaklklardan soutulduunda tane snrlarnda krom karbrler kelir. Bu kelme, elii taneler aras korozyona duyarl hale getirir. Bu tr korozyonu nlemek iin ya karbon orann drmek, ya da karbrleri daha kararl bir ekle dntrmek gerekir. Karbrleri daha kararl bir duruma dntrmek iin elie titanyum ve kolombiyum katlr. Karbona kar ilgileri yksek olan bu elementler, yksek scaklkta ostenit faz iinde znmeyen daha kararl karbrler olutururlar. Bunun sonucunda, krom ile birlemesi iin ok az karbon kalr ve elik stabilize edilmi olur. Baz alam elementleri malzemenin yzeyinde gzeneksiz oksit filmleri oluturarak veya olumasna yardm ederek malzemenin korozyon direncini arttrrlar. rnein; bakr alamlarna katlan mangan ve alminyum, paslanmaz elie katlan molibden ve alminyuma katlan magnezyum bu malzemelerin korozyon direnlerini artrr.

- 165 3. Isl lem Dkm paralarnn ounda segregasyon meydana gelir. Bu paralara homojenizasyon, zndrme veya stabilizasyon gibi sl ilemler uygulamak suretiyle i yaplar homojen hale getirilir ve bylece korozyon direnleri artrlr. Gerilmeli korozyona duyarl olan metal ve alamlarn korozyon direnlerini artrmak iin de souk ekillendirmeden sonra gerilme giderme ilemleri yaygn olarak uygulanr. 4. Uygun Tasarm Parann korozyon ortamyla temasn en aza indirmek iin uygun tasarm yaplmaldr. Elektromotif seride birbirine uzak olan elementler arasnda temastan kanlmaldr. Eer bu baarlamazsa, galvanik korozyonu nlemek iin plastik veya kauuk kullanlarak metal malzemelerin temas nlenmelidir. ekil 8 a'da benzer olmayan metallerin birlemesi durumunda oluan iki galvanik korozyon olay grlmektedir. Alminyum, elie gre daha anot olduundan elik levhalar birletirmek iin kullanlan alminyum perinlerin korozyona uramalar beklenebilir. Eer alminyum levhalar birletirmek iin elik perinler kullanlrsa, alminyum levhada oluan galvanik korozyon perinlerin gevemesine veya ilevini yapamaz hale gelmesine neden olabilir. Metal levhalarla perin ve cvatann temas ta olduu blgeyi, yumuak ve yaltkan bir malzeme ile ayrarak temas nlemek veya temas eden yzeylere nce inko kromat daha sonra alminyum boya srmek suretiyle bu tr korozyon nlenebilir. Cvata gibi birletiricilerin temas noktalar plastik veya metal olmayan manon (bilezik), pul ve szdrmazlk rondelalar gibi paralar ile yaltlabilir.

- 166 5. Katodik Koruma Katodik koruma normal olarak, elektriksel temas durumunda korozyona urayan metalin galvanik seride kendisinden daha yukarda yer alan metal ile birletirilmesi sonucunda salanr. Katodik korumada, korozyondan korunmak istenen metal katot yaplarak galvanik bir pil oluturulur. Bu tr koruma salamak iin, genelde inko ve magnezyum kullanlr. Baz durumlarda bir gerilim kayna aracl ile koruyucu akm elde edilir. Bu durumda anot karbon, grafit veya platin gibi koruyucu malzemelerden oluur. Yer altndaki borular, gemi gvdeleri ve buhar kazanlar gibi yaplar bu yntemle korunurlar. Yer altndaki borularn korunmas iin anotlar borudan 2,4-3,0 m uzaa gmlr. Anotlarn her biri kollektr kabloya balanr ve bu da boru hattna lehimlenir. Akm anotdan topraa gnderilerek, boru hattnda toplanr ve kollektr kablo vastasyla anoda geri dner. Gemilerin katodik yntemle korunmas iin dmen veya pervane blgesinde tekneye inko ve magnezyum anotlar balanr. Ev ve endstriyel su stclarnda ve yksek su tanklarnda katodik koruma iin yaygn olarak magnezyum anotlar kullanlr.

- 167 6. Korozyon nleyicisi (nhibitr) Kullanm Korozyon nleyicileri, korozif etkiyi azaltmak veya nlemek iin korozyon ortamna katlan maddelerdir. Bu maddeler ou durumlarda metal yzeyinde koruyucu bir tabaka oluturarak korozyonu nlerler. Otomobil radyatrlerinde kullanlan antifiriz karmnn iine veya stma sisteminde kullanlan suyun ierisine inhibitr katlr. rnein; korozyon ortamna oksit yapc maddeler katlarak alminyum, krom ve mangan gibi metallerin yzeylerinde oksit filmleri oluturulur ve bylece bu metallerin korozyondan korunmas salanr. 7. Yzey Kaplama Yzey kaplamalar; metal kaplamalar ve metal olmayan kaplamalar olmak zere iki gruba ayrlabilir. 7.1. Metal Kaplamalar Metal kaplamalar scak daldrma, elektrokaplama, difzyon ve mekanik kaplama gibi yntemlerle yaplr. Pratikte korozyona kar en ok inko ya da alminyum kaplama kullanlr. Sv metale daldrma yntemi, esas olarak eliin inko, kalay, kadmiyum, alminyum veya kurun ile kaplanmas iin uygulanr ve bu yntemin ok geni uygulama alan vardr. Galvanizasyon olarak bilinen inko kaplama, daha ok elik malzemelere uygulanr. Atmosfere ak ortamda kullanlan at malzemeleri, levhalar, tel ve tel rnleri, elik sacdan retilen malzemeler, borular, buhar kazanlar ve yap elikleri genelde inko kaplanr. eliin sya ve korozyona kar dayanmn artrmak iin de alminyum kaplama kullanlr. inko kaplama yerine bazen kadmiyum kaplama kullanlr, ancak bu kaplama atmosfere ak ortamlarda inko kaplama kadar iyi sonu vermez. Baz makine paralarnn veya eitli aletlerin korozyon ve anma direnlerini artrmak ve grnmn iyiletirmek iin de krom kaplama yaplr. Krom kaplama daha ok otomobil paralarna, su tesisatlarna, metal eyalara ve eitli aletlere uygulanr. Nikel kaplamalar esas olarak krom, gm, altn ve rodyum kaplamalarn altnda bir tabaka olarak kullanlr. Nikel korozyona kar dayankldr, ancak atmosferden etkilenerek matlar. Bakr kaplama, zellikle inko esasl dkmlerde, nikel ve krom kaplamalarn altnda kullanlr. 7.2. Metal Olmayan Kaplamalar Boya ve organik maddeler ieren metal olmayan dier kaplamalar, esas olarak para yzeylerinin korunmas ve grnmlerinin iyiletirilmesi iin kullanlr. Boya, malzeme yzeyinde koruyucu bir film oluturur ve bu film atlamad veya soyulmad srece metal malzemeyi korozyondan korur. Metal malzemelerin ierisinde bulunduklar ortamla reaksiyona girmeleri sonucunda da yzeylerinde toz veya oksit filmi oluur. Bu tr filmler de koruyucu kaplama grevi yaparlar.

- 168 -

METALOGRAFYE GR:

- 169 -

- 170 -

- 171 -

- 172 -

- 173 -

- 174 -

- 175 -

- 176 -