You are on page 1of 22

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer

2011, p. 623-644 TURKEY

OSMANLI MPARATORLUU DNEMNDE ZEL MLKYET VE YAPISAL ZELLKLER Murat FT*


ZET Osmanl dneminde tmar sisteminin mevcudiyeti sebebiyle koulsuz zel mlkiyetin olmad ynnde genel inan mevcuttur. Aksini savunan birka yazarsa, zel mlkiyetin vakflarla gerekletirildiini savunmaktadr. Osmanl dnemi boyunca zel mlkiyet; arlkl olarak ehirlerde mevcut olmu, devlete de koruma altna alnmtr. Bu durum, aslnda bir seiin sonucudur. Osmanllar Eski Msr ya da Persler gibi her alanda gl brokratik yaplanmay tercih etmemiler, eski Yunan ve Roma uygarlklaryla paralel bir yaplanmay tercih etmilerdir. Muhtemelen brokrasinin hkimiyetini iktidara muhalif g unsuru olarak grmlerdir. Neticede Osmanlnn kurulu ve geliim srelerinde bu sknty feodal Ortaa Avrupas yaamtr. Zirai retimin temel retim olduu ve ehirlerin, zirai artk rnle beslendii bir dnyada Osmanl, stanbul gibi ana brokratik ehirlere hammadde veya ilenmi mamul mal olarak zirai artk rnlerin ulatrlmasnda tccarlar kullanmtr. ptidai sanayiciler de esnaf ve zanaatkrlar olmutur. Byle bir art rn aknn salanabilmesi iin mecburen piyasa ekonomisi koullar oluturulmu ve bu erevede de zel mlkiyet kurumsallamtr. Vakflarsa koulsuz zel mlkiyeti de aan ve piyasa ekonomisindeki rekabet koullarn zedeleyen, zel mlkiyet st yaplanma olarak karmza kmaktadr. Anahtar Kelimeler: Trk iktisat tarihi, kalknma ekonomisi, sosyal politika, sosyal politika tarihi, koulsuz zel mlkiyet, ekonomi, vakf

PRIVATE PROPERTY IN PERIOD OF OTTOMAN EMPIRE AND ITS STRUCTURAL CHARACTERISTICS


ABSTRACT There is a general belief that there was not an unconditional private property in the Ottoman period because of existence of tmar system. However, some authors who maintain opposite of this general belief argue that private property was realized with vaqfs. Private property during the Ottoman period commonly was in cities and was protected by the state. Actually, this circumstance was a result of a selection. Ottomans did not prefer bureaucratic structure in every fields like ancient Egyptians and Persians. They preferred a structure in parallel with ancient Greek and Roman civilizations. They probably accepted sovereignty of bureaucracy as an opposite power element against the government. Consequently, feudal Middle Age Europe lived this trouble in Ottoman building and in developing process. The Ottomans used merchants in carrying agricultural surplus products as raw material or as manufactured commodity to essential bureaucratic cities like Istanbul in a world where agricultural production was a basis and cities fed with agricultural surplus production. Primitive industrialists also became artisans and tradesmen. Condition of market economy was compulsorily constituted to provide such a surplus product flow and, in this framework, private property was instituted. Vaqfs which surpassed unconditional private property and bruised competitive conditions in the market economy was a structure over the private property. Key Words: Turkish economic history, development economics, social policy, history of social policy, unconditional private property, economy, waqf.

* Yrd. Do. Dr., Trakya . BF alma Ekonomisi ve Endstri likileri Bl. El-mek: muratciftci77@yahoo.com

624

Murat FT

1. GR Klasik Osmanl dneminde zellikle ehirlerde dnlenin aksine zel mlkiyet mevcuttu. Koulsuz zel mlkiyet yaps, daha ok tarmsal retim alanlarnda snrlyd. nk 19. yzyla kadar tm dnyada olduu gibi Osmanl corafyasnda da temel ekonomik faaliyet tarmsal retimdi. ehirlerin konumuysa, brokratik idare merkezi olma ekseninde ekillenmiti. ehir nfusunun genilii de tarmsal retim alanlarndan salanan artk rnle belirlenmekteydi. Daha basit tabirle, tarmsal retim alanlarnda verimsiz retim yapabilen geni halk kitlelerini doyuracak rn karldktan sonra kalan merkeze gnderilmekteydi. Bu noktada nemli bir ayrnt olarak ehirlerin brokratik merkez olmas vurgusu yaplrken yanlgya dmemek gerekir. rnein 1453 sonras Osmanlda stanbul bakent olarak ana brokratik merkez konumundayd. ehzade ehirleri de bu erevede nemliydi. Ancak Osmanl corafyas dnldnde onlarca ve hatta yzlerce ehrin olduu bilinmektedir. Bu noktada ehir hiyerarisi karmza kmaktadr. stanbul ve benzer birka dndakilerin temelde brokratik ehir konumunda olmamas gerekte ilikiler an deitirmemektedir. rnein Bursa hem ticaret kenti, hem de bata dokuma olarak iptidai sanayi ehri olarak retici birim konumundadr. Ancak Bursa ve benzeri dierleri, retici birim olmalarna karlk brokratik ana merkezlere artk zirai rn tamada ve ilenmesi gerekenleri ilemede bir durak noktas konumundadr. Dnem dnlrken gnmzdeki bolluu dnerek deerlendirmemek gerekir. Daha yz yl kadar nce yarm milyonluk stanbul ylda 90100 bin ton budayla doyurulurken 70 milyonluk gnmz Trkiyesine 20 milyon ton buday yetememektedir. Kabaca tketimin gnmzn yarsndan daha dk olduu unutulmamaldr. Dolaysyla ehirlerin nemli blm dorudan brokratik merkez konumunda olmasa da dolayl olarak ayn fonksiyonu stlenmektedir. Sz konusu zirai artn merkeze tanmasnn binlerce yllk serveni vardr. Eski Msrda, Atina da, Romada, Perslerde farkl tercihlerin varl bilinmektedir. Msr ve Perslerin tccarlar kullanmay pek tercih etmeyen dorudan brokratik kadro kullanm tercihleri varken Atinada, Romada ve zellikle de Romann ilk dnemlerinde tccarlarn kullanlmasnn tercih edildii grlmektedir. Ancak hepsinin kendine zg iliki yaps vardr. Osmanlda kendine zgdr ve dnlenin aksine tccarlar youn olarak kullanmlardr. Askeri birliklerin maliyetlerini karlamada tmar sistemiyle rnn yerinde finansmann karlanmas, Osmanl mlkiyet ilikilerini ve idar yaplanmasn anlalmas g klmaktadr. Ancak unutulan, brokrasinin sadece askerlerden olumaddr. Kald ki Osmanlda bata stanbul olmak zere eitli idar merkez konumundaki ehirlerde mevcut olan asker varln da yekun ierisinde hatr saylr cesamete ulat unutulmaktadr. Eer bir ynetsel yaplanmada tccarlar ve mamul mal retiminde bulunan iptidai sanayiciler varsa ve alma alan olarak da ehirlerde bulunuyorlarsa, o lkede piyasa ekonomisinin gnmz anlayyla mevcut olmadn savunmak kolayclk olur. nk ticaretin kurallar mutlaktr ve her eyden nce hukuksal bir temele ihtiya duyar. ayet zenginlemeye snr koyulursa kimse risk alarak tccar olmay tercih etmez. Bu yzden mutlak zel mlkiyetin var olmas, ayrca gvence altna alnmas ve faiz gibi temel kavramlarn ilevsel olarak kullanlmas arttr. Bu erevede finans kurulularnn da var olmas gerekir. Genel olarak dnlenin aksine Osmanl corafyasnda piyasa ekonomisinin gnmzdeki anlamyla tm organlar zellikle ehirlerde ilevsel olarak mevcuttur. 1858 Arazi kanunnamesi ncesi klasik Osmanl dneminde zel mlkiyet olarak adlandrabileceimiz Arazi-i memlke drt ksma ayrlrlar: [1] Ky ve ehirlerdeki arsalarla ky ve ehir kenarlarnda bulunan mesken olarak kullanlan ve 500 metrekareyi gemeyen yerler, [2] Miri araziden blnerek (ifrazla) mlkiyeti birilerine devredilen ve bylece de miri arazi olmaktan kan yerler, [3] Fethedilen yerlerde savaanlara verilen yerler ki bu tr arazilere Arazi-i riyye denilmektedir ve bu araziler vergiden muaftrlar, [4] Arazi-i haraciye denilen ve yeni arazi fethinden sonra gazilere verilmemekle birlikte gayr-i mslim yerli halkn elinden alnarak sonradan verilen yerlerdir. (Veldet, 1999, 182)
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde

625

Bu drt koulsuz zel mlkiyetin kapsam, yabanc mlkiyeti ve toprak rejimindeki deiikliklerle Arazi Kanunnamesiyle geniletilmitir. zel mlkiyet dnda ikinci bir yapysa vakflardr. Mlkiyet yaplanmasnda vakflarn ok ciddi bir yer igal ettii bilinmektedir. Konuyla ilgili Barkann deerlendirmesi yledir: ehirlerdeki mlklerin tasarruf ve miras ekillerinde de er i hukukun en esasl baz hkmlerini tatbik edilmez bir hale sokmann yolu bulunuyordu. Gerekten ehirlerde umumiyetle tatbik edildii gibi, evlatlk bir vakf haline sokulan bir mlk zerinde aile fertlerinin faydalanma ekilleri art- vakflarla teekkl ve inkiaf etmekte olan hususi bir mlk ve miras rejimi yaatyordu. (Barkan, 2001, XLVI) Barkann zellikle evladiyelik vakflarla Osmanl dneminde zel mlkiyetin kuvvetlendirdii cihetindeki tahayylnde her ne kadar yanllk yoksa da mellifin tahayylnde ksmi noksanlklarn mevzu olduunu ifade etmemiz de mmkndr. yle ki: Barkann konuyu kritik ederken vakflar zerinde kamunun tasarrufta bulunamamas prensibinden hareket ettii dnlebilir. Bu dorudur da. Ayrca Osmanl da ahsi mlkiyet zerinde de tasarrufta bulunulamad hususunu mellifin gz ard etmesi mmkndr. zellikle msadere mekanizmas dnldnde bu ilk bakta doru bir perspektif olarak grlebilir. Msadere uygulamasnn esas, devlet maln zimmetine geiren ve ihanet eden devlet memurlarna ynelik olmak kaydyla, mevzu devlet memurunun kontrolnde olan tm menkul ve gayri menkuln elinden alnmas eklinde zuhur bulur. Bu erevede de devlet memurunun mal varlnda normal olmayan yollarla bir artn yaanp yaanmad incelenir ve hkm de bu erevede verilir. Ancak 18. yzyla gelindiinde msadere cezasnn amacn aarak hazine iin bir gelir kayna olduu da savunulmaktadr. (zdemir, 2001, 121) Msadere cezasnn 18. yzylda ok fazla artt doru olmakla birlikte uygulamalardaki art hazineye gelir irad olarak deerlendirmek byk lde yanltr. Sakaolu (1984)nun tek bir mltezim yetitiren aileyi inceledii almasnda da aka grlecei zere mltezimlerin ve dier st dzey brokratlarn aklayamadklar ve zimmetlerine irad eyledikleri meblalar, milyonlarca gurua varabilmektedir. 18. yzyl, zaten dnem olarak Osmanl brokrasisinin zlme yllarna tekabl etmektedir. Ayrca unutulmamaldr ki hibir vakf art olmakszn ilmiye snfndaki ailelerin mallarna kesinlikle dokunulmamaktadr. Bilindii zere ilmiye snfnda yaplan suiistimaller saymakla bitmeyecek cihettedir. Buna ramen msadereye muhatap olmazlar. ehirlerde zel mlkiyete ynelik hibir kamulatrma temayl mevzu olmamasna karlk neden vakflara ynelindii ve evladiyelik vakflarn yaygnlat sualine karlksa verilebilecek cevap son derece aktr: Osmanlda zellikle ehirlerde gnmzdeki anlamyla mutlak (koulsuz) mlkiyetin varl, kamunun mdahalesine cevaz vermemekle birlikte hususi hukukta sorumluluu ortadan kaldrmamaktadr. Dolaysyla da slam hukukularnn ounluuna gre miras brakma hakk varken zrri evladiyelik vakf kurulmasnn kiide hayr yapa duygusundan kaynaklanmas sebebiyle muhafazasnn gerektii ynndeki dnceleri de (Akipek, Atla, 1998, 146) tartmaya aktr. rnein: 1-10 Nisan 1757 tarihinde skdar kazasnda grlen bir davada, firar eden Uzun brahim isimli iki arsa ve bir kahvehaneye sahip bir topu askerinin Darcal bir zat a 450 guru borcu olduu iin, Uzun brahimin bal bulunduu askeri birlike atanacak bir yed-i emince satlarak alacaklya alacan verilmesine skdar kadlnca hkmedilmitir. 1 Bor alacak, sat sata itiraz ve benzeri pek ok dava rneklerine bugn sahibiz. Osmanldaki zel mlkiyeti ve piyasa ekonomisi yapsnn ada dier devletlerden ok daha cari olduunu ortaya koymaya yetecek saysz rnekler mevcuttur. Dolaysyla Barkann vurgusundaki gibi zel mlkiyeti gvenceye alma cihetinde bir eylem olarak vakflar grmek ok da anlaml grnmemektedir. Ancak Osmanl da vakf kurumu zel mlkiyet st bir anlama gelmektedir.
1 Tpk Latin alfabesine transkiripsiyon: stanbul Aratrmalar Merkezi (1998). stanbul Ahkam Defterleri stanbul Finans Tarihi I (1742-1787)- stanbul Klliyat (VI), stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yayn, No: 59, stanbul, s. 121. (Evrak No: 4/157/485)

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

626

Murat FT

Yaplan ticar faaliyetler asndan olsun, eitli anlamazlklarla olumas asndan olsun kii zerine tutunan bortan, ahs vakf messesesi btnyle koruyarak bir zrh kisvesine brnmektedir. Esasen gnmz irketler hukukunda var olan anonim ve limited irketlerde, kurulan irketin sermayesiyle alacakllara kar sorumlu olunmasnn tam tersi burada mevcuttur. Aklamak gerekirse; Gnmzde bir X anonim ya da limited irketinin borlarn deyememesi zerine iflas isteminde bulunmas durumunda, alacakllara sadece tzel kiilie sahip olan mevzu irketin varlklar kadar denir. Eer kusurlu deillerse (irket maln zimmete geirme gibi) sermayedarlar (:irket sahipleri) sahip olduklar mal varlklaryla sorumlu deildirler ve kesinlikle bu kiilerin servetlerine dokunulamaz, mevzu bor sz konusu kiilere dettirilemez. Vakflardaysa, vkfn (vakfeden kii) ticar ya da baka her hangi bir sebeple borlanmas durumunda, alacakllara kar sorumlu olduu miktar, sadece vakfetmedii servetiyle snrldr. Dolaysyla tabiri caizse evladiyelik vakflar, gnmzdeki svire Bankalarnn kasalarndan daha emin bir konumdadrlar. Kii bir kere vakf kurduktan sonra elde ettii gelirlerin bir blmn muntazaman vakfa ekleyebilmekte ve vakfn serveti artmakta, fakat vakfedenin husus ticar veya sna vesair faaliyetlerinden kaynaklanan mal buhranlarndan vakfiyesinde biriktirdii serveti etkilenmemektedir. 2. ZEL MLKYET KAYNAI ZMRELER 2.1. lmiye snf Esnaf loncalarnn, gerek fikr ve gerekse de faaliyet zellikleri, kendi ilerindeki brokratik rgtlenmeleri itibaryla kk-snf olarak Ahilii gstermek dnda baka bir alternatifi dnmek imkn kabilinde Osmanl ilk dnemleri boyunca Trkmen airet mensup- larndan ve ilmiye snfndan olan kiilerin sadrazamla tayin edildikleri ve fakat Fatih Sultan Mehmet dneminden itibaren andarl Halil Paann katliyle azli sonrasnda 18. yzyla kadar birka istisna dnda sadrazamlk gibi nemli pozisyona srekli devirme kkenli kiilerin getirildii grlmektedir.(AM, 1998, 54) te andarl ailesinin dlanmas Osmanl tarihinde nemli bir yapsal krlma noktas olarak karmza kar. Neticede andarl ailesi, Timurta ve Evrenos aileleriyle beraber Osmanl Devletinde II. Murad ve Fatih Sultan Mehmet dnemine kadar fertleri beylerbeylii, sadrazamlk gibi st mevkide yer alan en nemli aileden birisidir.(Hammer, 2005, 164) Ancak andarl ailesinden ynetimin devirmelere geii, Osmanl brokrasisi iin btnyle geerli deildir. Bu noktada Unann Sahn Seman medreselerinde vazifeli mderrislerin, esas itibaryla youn olarak devlet brokrasisinde vazife aldklarn belgelere dayal aratrmasyla spesifik olarak grmek mmkndr. Unann almasndan bir blm inceleyelim: Sahn medreselerinin kuruluundan, yni 1470ten XVI. yzyln ortalarna kadar burada ders veren ilim adamlar olarak tespit edebildiimiz 105 kiiden 28 (% 25.6)i Sahndan sonra kadla ykselmiti. Ayn dnemde bu limlerden 5 (% 4.7)i sancak mfts, 10 (% 9.5)u stanbul kads, 7 (% 6.6)si Anadolu kazaskeri, 7 (% 6.6)si Rumeli kazaskeri, 7 (% 6. 6)si ise eyhlislm olmutu. Bunlarn iinden bir kii ise Sinan Paa vezr-i zamla ykselmiti. Sz konusu 105 kii iinden, sadece mderrislikle iktifa ederek Sahndan sonra her hangi bir aktif devlet hizmetine gemeyenlerin says ise yekn 40 (% 38) kiidir. Bu temayl XVI. yzyln ortalarndan itibaren, mderrislerin dorudan aktif devlet hizmetine gemeleri, yani bir ynetim kadrosu igl etmeleri ynnde hzlanacaktr. Mesel, XVI. yzyln sonlarna kadar, yani yaklak elli yllk bir sre iinde Sahn medreselerinde ders veren 167 kiiden sadece 34 (% 20. 8) mderrislikten sonra baka bir vazifeye gemezken, 90 (% 53. 8) kadla kadar ykselmi, 12 (% 7. 2)si Rumeli kazaskeri olmu, 9 (% 5. 3)u Anadolu kazaskerliine, 7 (% 4. 2)si ise eyhlislmla getirilmiti. Kez, ayn dnem ierisinde 8 (% 4. 7) kii sancak mfts, 5 (% 2. 9) kii stanbul kads, 2 (% 1. 2) kii nakbl-erf ve bir kii de nianc olmutu. Ayn temayl XVII. yzylda da deimeyecektir: Yz yl boyunca Sahnda bir sre de olsa ders veren tespit edebildiimiz yekn 648 kiinin byk ounluu, eitim retim faaliyetlerinden sonra fiilen aktif ynetim elemanlar arasna katlmt. Bu dnemde
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde

627

sz konusu 648 kiiden, sadece mderrislikle yetinenlerin 143 (% 22) kiiden ibaret olduklar grlmektedir; aktif devlet hizmetine geme konusunda bunlarn mhim bir ksmnn mrlerinin vefa etmedii de bilinmelidir. Geriye kalanlarn hemen tamamnn kad olarak muhtelif kazalarda bulunduklarn belirtmek gerekir. Ancak, kad olarak alanlar iinde 380 (% 58,6) kii, kadlkla iktifa ederken, 39 (% 6)u stanbul kadlna, 21 (% 3,2)i Anadolu kazaskerliine, 34 (% 3,5) Rumeli kazaskerliine, 20 (% 3)si eyhlislmla kadar ykselmiti. Bu arada 6 (% 0,9) kiinin sancak mfts, 4 (% 0,6) kiinin ise nakbl-eraf olduklarn belirtmeliyiz. Sahn mderrislerinin XVIII. yzylda ykseldikleri mevkilerde de nceki yzyllara gre fazla bir deiiklik grlmemekte ve umum temayln devamn yanstan bir tablo ile karlalmaktadr. Yzyln bandan 1730lara kadar Sahnda ders veren 243 kii tespit edilebilmitir. Bunlardan 60 (% 24,7)nn bilhare baka bir vazifeye gemediini grmekteyiz. Geriye kalanlar ise, muhtelif kadlklarda bulunduktan sonra, daha st seviyelerde vazife almlardr. Bu erevede 139 (% 57,2)unun sdece kadlk ettiini, 13 (% 5,3)nn stanbul kads, 6 (% 2.5)snn Anadolu kazaskeri, 12 (% 5)sinin Rumeli kazaskeri, 11 (% 4. 5)inin ise eyhlislm olduklar mhede edilmektedir. 2 kii de nakblerf tyin edilmitir. Ortaya kan bu tablo, Sahn medreselerinin yzyllarca devlete st seviyede eleman yetitirdiini gstermektedir. Osmanl idar sistemi ierisinde kadlarn, stanbul kadlarnn, kazaskerlerin, eyhlislmlarn, mftlerin, nakbl-eraflarn... ne lde etkili ahsiyetler olduklar zahtan vrestedir. Binaenaleyh, yukarda gzden geirilen yaklak yz yllk bir sre ierisinde, eyhlislmlk makamna ykselenler iinden 45 kiinin, daha nce Sahn mderrisliinde bulunduunu, eitim-retim hizmetlerini burada tamamladktan sonra kazaya ktn ve bilahare ilmiye mesleinin en st seviyesine ulatn gryoruz. Keza, ayn sre ierisinde Sahnda bir sre de olsa ders veren yaklak 1200 civarndaki ilim adamndan sadece 277sinin yalnzca ilim ve eitim-retim faaliyetleriyle yetindiklerini veya daha ilerisine muhtemelen mrlerinin vefa etmediini; geriye kalan byk ounluun ise yine devletin kaza ve adliye mekanizmas ierisinde u veya bu ekilde vazife aldklarn mahede etmekteyiz. Ayn durum, deerlendirmeye tbi tutamadmz 1730dan sonraki dnem iin de geerli kabul edilebilir.(Unan, 2004) Yksek mevkii igal eden yarg brokrasisi dnda Osmanl brokrasisinde lonca geleneinin varlna iaret etmek de son derece nemlidir. Ktiplik gibi alt kalemiye memuriyetlerde babas ktip olan ya da ktip bir yakn tarafndan kalemlere alnan ocuklar usta rak ilikisiyle yetitirilirlerdi. (zdemir, 2001: 78) 15. yzylda Bursada kurularak faaliyete geirilen medreselere bakldnda, brokratik zmrelerin de arl hatrlandnda, Osmanl devletinde 19. yzyla kadarki dnemde ailelerin arlkl olduklar sonucuna varlacaktr. Dolaysyla da Osmanl brokrasisinde st dzey (sadrazam gibi) birka makamla asker snflarn devirme kaynakl olduklar grlecektir. Yargnn ilmiye snfnca yrtlmesi, aslnda Padiahn mutlak siyasal erke sahip olma kudretinden yoksunluunu ve trenin padiahn zerinde olmasnn da bir gstergesiydi. Yargnn gnn artlarna gre cidd bir bamszla sahip olduunu da sylemek mmkndr. Hammerde geen ilmiye snf tanm ve kazanmlar da bu dnceyi destekler mahiyettedir. Hangi mertebeden olursa olsun ulema iki mertebeye malik idiler. Bunlarda; vergiden muaflk ve lmlerinde Beytlmal adna msadereden masun olup, mallarnn miraslarna gemesinin salanm olmasdr. Bu bakmdan Osmanllarda yegne asil snf demek olan ilmiye hanedanlar, nesilden nesile gemi ve toplanan servetlerle kuvvetini de arttrmtr. Kibar ulema ocuklarnn daha kk yata mderrisler listesine yazlarak erginlik alarnda ulema mesleinin az ok yksek bir mertebesinde bulunmalar hususu istisna edilecek olursa, bu kariyerlerde ilerlemeyi tespit eden usulde hibir deiiklik yaplamazd. (Hammer, 2005, 94) 2.2. Esnaf Birlikleri Etimolojik olarak esnaf Arapada snfn ouludur. Kanunlar ve kanunlardan daha ok riayet edilen gelenekleri, adetleri, kaideleri olan esnaf tekilat, uzmanlamaya ynelik olarak
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

628

Murat FT

snflandrlmlard. 17. yzylda stanbul da 1100 eit esnaf bulunmaktayd.(Bykboyac, 1986, 159) Osmanl dneminde esnaf birlikleri iktisad ve itima hayatta son derece etkili bir zmre konumundaydlar. Kkenleri Ahi ocaklarna dayanan Esnaf ve Zanaatkr Birlikleri, Osmanl ehir ekonomisine hkim olan zmreyi tekil etmekteydi. Ahiliin genel manadaki siyasal gcnn Osmanl devletinin kurumsallamas ertesinde son buldurulmaya alld bir gerektir. Bu erevede soysuz ve sopsuz bir zmre yaratm ekseninde hanedana tam bal devirilmi kitlelerin zellikle Kanuni dneminden itibaren gcnn doruuna ulatrldn gryoruz. Kanuni dneminde yenierilerin cret ve saylarndaki art bunu desteklemektedir. Ancak yenieriler, daha nce de vurguland zere asker alanda g unsuruydu. Yargda nasl ki ilmiye snfnn mutlak hkimiyeti vardr, ite ayn istikamette ehir ekonomisinde de esnaf ve zanaatkr zmresinin etkisi cari olmutur. Tekilat yapsna bakldnda yedi ahsiyet n plana kar Kad: Bulunduu yerin kaza, mlk ve beled bakan olmann yannda esnaf birliklerinin de en st makam konumundayd. Esnafn setii eyh bakanlndaki heyet azalarn tayin ve azletmek yetkisine sahip olan kadnn balca grevleri arasnda esnaflar denetlemek de yer almaktayd. ehre intikal eden zirai rnleri sicile kaydeder, artan ksm varsa ordu veya merkeze gnderirdi. Esnaf ve zanaatkr birlikleri arasnda yaanan uyumazlklarda anlamazlklar karara balayan mercii de kadlkt. ehirdeki esnaf saysn da tespit eden yine kadlkt. Muhtesip: Muhtesiplerin grevi, piyasa denetimini salama olup esnaf birlikleri ierisinde gnmzdeki hkmet temsilcisine e deer bir vazife grrd. arlar dolaan satlanlar muayene eden muhtesipler, yanl uygulamalarda ceza kesme yetkisine de sahiptiler. Gnmzdeki zabtalara edeerdir. eyh: Esnaf zmresinin bakanna eyh denirdi. Esnaf arasndan seilen eyhler, darya kar esnaf zmresinin temsilcisi konumundaydlar. Esnaflar arasnda kan antlamazlklarda ilk nce eyhe gidilirdi. Nakip: eyhin esnaf ve zanaatkr arasndaki temsilcisiydi. Kethda (khya): Baz esnaf zmrelerinde eyhin vekili olan nakibin vazifesini stlenerek esnafn ilerini takip eden ve toplantlar yneten kiiydi. Yiitba: Kethdann yardmcs olup, esnaflar arasnda kan antlamazlklarda ilk mercii konumundayd. Bir kalfa veya ustann i sahibi olabilmesi, yiitbann iznine balyd. Esnafa hammadde temini ve disiplin ilerine de bakard. Ehl-i vukuf (ehl-i hibre): Her esnaf zmresinde bulunmayp, fiyat tespitinde vazife alan ve madeni eyayla tart aletlerini damgalayan ve kadya esnafla ilgili ilerde yardmc olan grevliydi. (Tabakolu, 1994, 280-281). Esnaf ve zanaatkrlar yaplan iin mahiyetine gre %1020 bandnda karlarla allmaktayd. Mal ve eyann fiyat tespitinde narh sistemi uygulanmaktayd. Narh, ilmiye snfndan o yerin kads ile esnaf yneticileri ve ikamet eden ahalinin ileri gelenleri birlikte tespit etmekteydi (Yldz, 1996, 196). Osmanl snfsal yaps ierisinde esnaf ve zanaatkrlar, zmre-i ulemadan sonra ve reayadan nce, orta snf olarak yer almaktaydlar (Fndkolu, 1999, 640). ehir nfusunda en yksek arla sahip olan esnaflar, son derece cidd bir iktisad g konumundaydlar da. rnein Osmanl ehirlerinde iilerin dzeyleri dahi son derece yksekti. Pamukun 5000i akn belgeye dayanarak verdii rakamlar itibaryla 16. yzylda Avrupadaki cretler Osmanl ehirlerindeki cretlerin %40na ancak ulaabiliyordu. (Pamuk, 2004: 4) Batyla gelir farkll da 19. yzylda Osmanl aleyhine cidd boyutlara ulat. Yine Pamukun Osmanl corafyasyla Batl lkelerdeki fert bana den GSYH tahminleri 18202000 periyodu itibaryla aada sunulmaktadr (Pamuk, 2006, 815).

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde


Tablo 1. Osmanl mparatorluunda Uzun Dnemli GSYH Geliimi (Dolarn 2000 Yl Satn Alma Gc Paritesine Gre Fert Bana Den GSMH) 1820 Trkiye Suriye Lbnan rdn Filistin srail Bat eria ve Gazze Msr S. Arabistan Krfez lkeleri Irak ran Ortadou ABD Bat Avrupa ABD ve Bat Avrupa Kaynak:Pamuk, 2006, 815. 680 680 680 550 650 600 500 600 550 550 611 1257 1245 1246 1870 880 880 950 700 850 ... 750 520 700 600 600 744 2445 2086 2159 1913 1 200 1 300 1 450 1 000 1 200 1950 1600 1400 2429 1663 1992 2817 1973 3477 2345 3155 2389 7704 9645 2184 1294 11040 24533 3753 5445 4057 16689 12159 14029 2000 6597 4364 3409 4059 12292 16159 5124 2920 8002 11974 1221 4742 5023 28129 19806 23680

629

949 1 050 1050 600 900 800 800 1 023 5 301 3 688 4 172 2231 17730 1364 1720 1592 9561 5013 6711

Yukardaki tabloda da grlecei zere 19. yzyln ilk eyreinde henz cidd bir gelir fakllnn Osmanl ve Bat arasnda gereklemedii grlmektedir. Nitekim 1868 de stanbul da 25 30 a inen kuma tezghlarnn says, 3040 yl ncesinde 2750 ye ulaabilmekteydi. (Sarc, 1999, 428) Yine Osmanlnn Avrupa daki topraklarn iyi tanyan bir ngiliz mellifin aktardna gre 1810dan nce kodra da mslin imalatyla uraan tezgahlarn says 600ken 1810 dan sonra bu say 40a inmi, Trnova da 1800 den evvel 2000 olan dokuma tezgahlarnn saysysa 1830a gelindiinde 200 e inmiti (Fndkolu, 1999, 624). Netice itibaryla siyas yaamda sz konusu olan gerilemenin, sanayi inklabnn etkisini iddetlendirdii 19. yzyln ikinci eyreine kadar aslnda Osmanl ehir ekonomisinde (hizmet+kk imalat sanayii) gereklemedii tespit edilebilmektedir. Bunda elbette 1838 tarihli Balta Liman Antlamas sonrasnda ok ksa bir sre ierisinde Osmanlnn pek ok dier Batl devletle benzer serbest d ticaret antlamalar imzalayarak ak pazara dnmesinin etkisi byk olmutur. lkelere ve imzalanan ticaret antlamalarnn tarihlerini sadece isimler itibaryla sralamak gerekirse: (Tengirenk, 1999, 289) [1]ngiltere (16 Austos 1838) [2] Fransa (1838) [3]Lbek, Brem ve Hamburg (18 Mays 1839) [4] Sardunya (2 Eyll 1839) [5] sve ve Norve (1840)
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

630

Murat FT

[6] spanya (2 Mart 1840) [7] Felemenk (14 Mart 1840) [8] Danimarka (1 Mays 1841) [9] Toskana (7 Haziran 1841) [10] Prusya (18 Alman devleti namna 1840) [11] Belika 1840 Bu antlamalarn tesiriyse iktisad yaamda birka on yl iinde ok cidd boyutta hissedildi. 183039 periyodunda yllk ithalat ortalamas 5.1 milyon sterlinken bu rakam 1840-49 ortalamasnda 6,9 milyon sterline ykseldi; ancak 1830-39 periyodunda yllk 4,2 milyon sterlin olan ihracat ortalamas, 1840-49 periyodunda 6 milyon sterline ykselebildi. (Pamuk, 1994, 234) Dolaysyla esnaf, ilk dnemlerde her ne kadar kan kaybetse de belirli lde Bat mamullerine direnebildi. Hlbuki Osmanl maliyesi ayn direnci gstermekten uzakt. Nitekim 184142 bte ylnda verilen ak %0,7 iken 184849 bte ylna gelindiinde bu oran %11,7 ye srad. (Gran, 2003, 8) Dolaysyla esnaflarn hemen eridiini savunmak gereki deildir ve Osmanlnn son dnemlerine kadar cidd bir iktisad g unsuru olma zelliklerini muhafaza edebilmilerdir. 3. ZEL MLKYET ST YAPILANMA OLARAK VAKIFLAR 3.1. slam ncesi vakflar Anadolu da vakflara ilikin ilk yazl metne, M.. 1280de yazlm olan Hitit tabletlerinde rastlanmaktadr. Orta Asyadaysa ilk vakflara, Uygurlarda rastlanmaktadr. Uygurlarda rastlanan bu ilk vakf, blgede yer alan bir tp medresesini ve dier okullar da kapsayan bir Buda manastrna bir Han tarafndan arazi ve ba vakfedilmesiyle gereklemitir. Vakf mutemedi olarak da sz konusu manastr yneten rahipler tayin edilmitir. (Ural, 1977, 21) Hatta Uygur vakflar M 12. 13. yzyllara kadar uzamakta olduundan Trklerin slamiyet ncesi vakf geleneine sahip olduklar sonucu da karlabilir. Keza Eski Yunan, Roma ve Bizansta da vakflar iptidai olarak da olsa mevcuttur. (Kprl, 479-484, 491) Ortaa Avrupasnda da kiliselerin vakfiyelerine ait geni arazilerinin olduu ve toplam toprak yeknunun da 1/3nden fazlasn kontrol ettikleri bilinmektedir. O halde, gerek slam ncesi dnemde dnya genelinde ve slam sonrasnda da Hristiyan corafyasnda cari olan vakflarn, din vakflar olduu ve rahiplerin finansmann karlamada vakfiye gelirlerinin kullanldn savunmak yanl olmayacaktr. 3.1. Osmanl ncesi slam toplumlarnda vakflar Vakf messesesinin sosyo-ekonomik hayatta kaplad alan itibaryla zirve yapt dnemin 1518.yzyl aras Osmanl dnemi olduu bir gerektir. Ancak vakflarn, slam corafyasnda o gne dein de youn olarak mevcut olduu unutulmamaldr. Bu erevede de Arap-slam Devleti ve Seluklular (Anadolu Seluklular) incelemek zaruretiyle karlayoruz. Vakflar konusundaki analizlerde uzun yllardr mevcut olan gelenek, kukusuz vakflarn slam kltryle balad ekseninde olumaktadr. Halbuki bu dnce yanl olduu gibi, Hazreti Peygamber dnemindeki ilk uygulamaya dayanak olarak gsterilen olaylar da aslnda tamamen yanl deerlendirilmitir. yleki: Osmanl vakflar konusunda lkemizdeki en nemli otoritelerden birisi olan Akgndz (1987) n konuyla ilgili aktarmn ve deerlendirmesini zet olarak inceleyelim; Temim Dari isimli ensardan bir sahabe Hazret-i Peygamber den o dnemde henz fethedilmemi olan Filistin topraklarndan bir blmn kendisine vermesini istemitir. Hazreti Peygamberde bu talebi zerine sahabeye fethedilmemi Filistin topraklarndan bir blmn vermitir. Tam da bu noktada, sahabeye verilen topran ikta m yoksa vakf m olduu konusunda ihtilaf vardr. Akgndz, bu noktada Hazret-i Peygamber tarafndan sahabeye verilen topran vakf olduunu savunmaktadr. Ceylan derisi zerine yazl olan belgede sz konusu topran sonsuza kadar kendisine, ocuklarna ve onlarn daha sonradan gelecek nesillerine verilmi olduunu vurgulamaktadr. Dier bir deyile sz konusu topraklar, sahabeye vakfedilmitir. Nitekim Halife mer Bin Tallal dneminde Filistinin ele geirilmesi sonrasnda sz konusu topraklar sahabeye verilmi olup Kanuni Sultan Sleyman dneminde
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde

631

de yine ayn sahabenin neslinden olanlara vakfedilen topraklarn tahrir defterlerine de vakfiye olarak getii grlmektedir. Akgndzn vurgusu zrri ya da evladiyelik vakflar erevesinde bir lde kabul edilebilir. Ancak vakaya derinlemesine bakldnda, esasen uygulamann gnmz tapu siciline daha yakn olduu grlr. Dier bir deyile Hazret-i Peygamber in bu uygulamas, Avrupada 17. yzyln ortalarnda kurumsallamaya balamasndan 1000 yl nce piyasa ekonomisinin temel koulunu oluturan koulsuz zel mlkiyete uygun olduu grlmektedir. Dier bir deyile douunda slam, modern piyasa ekonomisini 1400 yl nce cari klm ancak zamanla iktidarlarn elinde yenilenmeye uratlarak bu yaps trplenmeye allmtr. Ancak sz konusu trplemenin, ancak feodal Avrupadaki dzenle modern liberalizm arasnda braklabilmesine yetebilmi, tam anlamyla bir feodal dzen getirilememitir. Kurallara uygun ilk vakfn kuruluuna bakldnda, 8. yzylda Emevi Sultan 1. Velidin amdaki meyye Camiini yaptrmas sonrasnda, cami giderlerine harcanmak zere birok ky ve tarlay vakfetmesiyle karlalr. (Ural, 1977, 21) Anadolu Seluklular dnemindeki yapy doru analiz edebilmek iin nce dnemle ilgili baz nemli siyasal gelimelere ksaca deinelim: Seluklular dneminde siyasal birliin kurumsallatrlmas son derece g olmutur. Kukusuz bunda Orta Asyadan gelen topraklarn kardeler arasnda blnmesi geleneinin etkisi byktr. Daha kurulu dneminde Seluklularn drde blnmesiyle karlayoruz. (Seferolu ve Mderrisolu, 1986, 81-83) slam felsefesinde taht mcadelesini zmleyen Birlik prensibinin gerekletirilmesine ynelik olarak II. Klarslan a kadar fonksiyonel bir yaplanmann tekil edilemedii grlmektedir. (Gnll, 1990, 36) Ne var ki II. Klarslann niter yapy byk zorluklarla elde etmesi, yine ayn hkmdarn lkeyi 11 olu arasnda blmesini engelleyememitir. (Smer, 1993, 6) Kalc olarak niter devlet yaps ancak II. Sleyman ah dneminde tesis edilebilmitir (Tabakolu, 1994, 70). Seluklularda niter devlet yapsnn tekilinde harcanan youn mesai sonrasnda da airetler sorunuyla karlald grlmektedir. Airetlerin gcn krmak maksadyla Paralayarak skn ad verilen uygulamaya bavurulduu grlmektedir. (Tabakolu, 1994, 69) Bu politika erevesinde airetler Anadolunun eitli yerlerine kk paralar halinde yerletirilmilerdir. te bu yzden gnmzde farkl ehirlerde ayn airet isimlerine rastlanmaktadr. rnein epniler gnmzde; Dou, Gneydou Anadolu ve Karadeniz Blgelerinde yerleiktirler (Smer, 1992). Airetler sorunu bir lde bertaraf edilme abalar yannda, zellikle ran asll vezir Nizamlmlkn gerek ikta sistemiyle ve gerekse de cretli askerleri konulandrarak Seluklu ynetiminde brokrasiyi oluturarak kurumsallatrma abalaryla karlayoruz (Brockelmann, 1992, 194) Btn bu kurumsallama ve niter sistemi kurma almalar sonrasnda Seluklularn iktisad refah yaadklar dnem ksmen alkantlar yaansa da 1176-1277 arasnda geen yaklak 100 yllk dnemdir. Bu dnemde Anadolu, dou-bat ve kuzey-gney dorultusunda uluslararas ticaret kprs konumunda olmutur. Bu dnemde yaanan byk refah artysa, ticaret yollarnn kesitii corafyada olmann yan sra gmrk vergilerinin dkl, verimli topraklar, yksek retim hacmi, otlaklarn ve hayvan stokunun ykseklii ve lkenin denizlerle evrili olmas olarak aklanmaktadr. (Tabakolu, 1994, 71) te bu refah dneminde pek ok sosyal ierikli yaplar oluturulmutur. rnein Anadolu Seluklular dneminde lkede pek ok tp medresesi kurularak faaliyete gemitir.(Baytop, 1985, 5557) Yine pek ok kaplcalarn kurulduu da bilinmektedir (Mugan, 1994, 39). Pek tabii bu kurulularn yannda baka yaplarn da oluturulduunu gryoruz. zellikle konaklama yerlerine ayr bir nem verildii grlmektedir. rnein 13. yzyl ortalarnda Kayseri ile Sivas arasnda 20 kervansarayn ina edilmesi dikkat ekicidir (Kymen, 1992, 19). Peki bu kadar yapnn inasnda neler etkili olabilir ya da sadece refah artyla bu yapy aklamak mmkn mdr? Elbette hayr: 14. yzylda Anadolu Seluklularnn hakim olduu corafyada 100 akn irili ufakl ehir mevcuttur ve hatta Sivasn nfusu 120 bine ulaabilmitir. (Tabakolu, 1994, 83-84) Neticede de ihtiyatan doan bu kurulularn faaliyetlerini srdrebilmeleri iin de vakflarn kurulmasna ihtiya olumutur. Sultan ve aileleri de doal olarak pek ok vakfn kurucusu olmulardr.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

632

Murat FT

Vakflar ve mlkiyet ilikileri asndan Seluklular dnemini Osmanllardan ayransa, sz konusu dnemin Osmanllar zamannda gnmz piyasa ekonomisine yakn yapnn Seluklular dneminde esasen zirve yapt konusudur. Dier bir deyile yayld alan itibaryla Osmanl dnemine ait zirvenin, sisteme uyum itibaryla zirve dnemi Anadolu Seluklular dnemidir. yle ki: 13.yzylda yalnzca Malatyada kuma dokuyan 12 bin tezgh mevcuttur.(Kymen, 1992, 24). te bu organizasyon o denli geni bir arla sahipti ki Osmanlya devrolunan pek ok eyh ve ahinin mlk ve vakf kaytlar, Osmanl padiahlar ve padiah yaknlarnn vakflarnn ilendii 544 numaral tahrir defterinde mevcuttur. (Uslu, 1990, 26) rnein Ahi Ahmet Nahcivan, Fidi ky gelirini, te biri Fidi kynde, dier te biri Niksarda bulunan iki zaviyeye ve kalan te biri de salnda kendisinin lm sonrasndaysa sa olan evladlarndlarndan oluacak mtevelliye vakfetmitir. (Oral, 1954, 60). Bu ve benzeri rnekler oaltlabilir. Dier nemli bir zmre de tccarlardr. Tccarlarn sz konusu arlklarn anlamadaysa dnemin birka finansal yap rneine karlatrmal olarak gz atmak yeterli olacaktr. Sz konusu dnem ve corafyada %10 kar payl (faiz) havale senetleri ve ekler, hkmdarlarca veya byk sermaye sahiplerince ehirler ve lkeleraras ticar ilikilerde kullanlmaktayd. (Kymen, 1992, 25) Elbette bu ek ve senetlerin sikke karlklar mevcuttu. Hlbuki ayn dnemde kk deerlerde parann dahi tedavlde olmad son derece snk bir ticaretin mevcut olduu Avrupaya bakldnda, Cipollann hayalet para olarak tanmlad clz kaydi parann dnda tedavlde dolanan sikke bulunmamaktayd.(Cipolla, 1993, 43-56) te bylesi bir zenginlemenin yaand ve reayaya da servet sahibi olma olana tannd dnemde kurulan vakflarda iki husus n plana kar: Evladiyelik vakflar ve vakf mrif gelirlerinin ykseklii. cret yksekliiyle ilgili Tabakolunun tespitleri yledir: Vakfiyelerden renildiine gre, mesela XIII. yzyl Karatay kervansaray vakf mrif (mfettii)ne ylda 500, nazr(mdr)na 360, imamna 200, havaic (anbar) memuruna 200, misafirlere hizmet edenlere 150er dirhem cret ile tazminat olarak her birine 24 md (1 md 100120 kg) buday denmekte; Sivasta Sahib Fahreddin medrese ve imaretinde mderrise ayda 150 dirhem (ve ekmek tazminat), muid (yardmc mderris) ve mimara 50er, tahsildara 40, mezzine 25, kapcya 20 dirhem maa denmekteydi. (Tabakolu, 1994, 97) Fiyatlar bugne getirmek gerekirse, beylikler dneminde 20 dirhemle 2 koyun veya 200 kg buday satn alnabileceinden hareketle (Tabakolu, 1994, 97) ve gnmzde de 1 koyunun asgar 200 dolar olduu dnldnde: Vakf alanlarnn her birine yllk 24 md buday karl olan 240 dirhem/yl veya 20 dirhem/ay cretlerine eklenerek hesaplandnda:
Tablo 2. 13.Yzyl Seluklu Dneminde Vakf alanlarn cretleri (Yllk Toplam) Unvan Dirhem cinsinden cretler Koyun cinsinden cretler (10 dirhem=1 koyun) 74 koyun 60 koyun 44 koyun 39 koyun Gnmzn satn alma gcne gre cretler (1 koyun=200 dolar) 14,800dolar 12,000 dolar 8,800 dolar 7,800 dolar

740 dirhem Vakf mfettii 600 dirhem Vakf mdr Vakf imam ve anbar 440 dirhem memuru 390 dirhem Hizmetli

Dnemin st dzey cretleriyle karlatrmak amacyla niversitedeki cretleri inceleyelim:

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde


Tablo 3. 13.Yzyl Seluklu Dneminde Medresede alanlarn cretleri Unvan Mderris (Profesr) Muid (Doent) & Mimar Tahsildar& Mezzin (Uzman) Kapc (Hizmetli) Dirhem cinsinden cretler 150 dirhem/ay 1800 dirhem/yl 50 dirhem/ay 600 dirhem/yl 40 dirhem/ay 480 dirhem/yl 20 dirhem/ay 240 dirhem/yl Koyun cinsinden cretler (10 dirhem = 1 koyun) 15 koyun/ay 180 koyun/yl 5 koyun/ay 60 koyun/yl 4 koyun/ay 48 koyun/yl 2 koyun/ay 24 koyun/yl

633

Gnmzn satn alma gcne gre cretler (1 koyun=200 dolar) 3,000 dolar/ay 36,000 dolar/yl 1,000 dolar/ay 12,000 dolar/yl 800 dolar/ay 9,600 dolar/yl 400 dolar/ay 4,800 dolar/yl

Her iki tabloda da grlecei zere vakfta alan hizmetli, niversitede alan muadilinden yaklak %62,5 daha yksek cret almaktayd. Vakf imamysa neredeyse niversitede uzman statsndeki mezzinle eit cret almaktayd. Vakf mdr, doent cretini alrken, vakf mfettii doent maandan ok daha yksek cret alyordu. Vakflarda geerli olan yksek cret seviyesi, hem vakflarn zengin olduu ve hem de sermaye transferinin nemli dzeyse yaplabildii dncesini desteklemektedir. nk vakf kurulu artnamesinde ynetici kadrolarn kimler olaca belirlendiinden, zellikle reaya vakflar iin nemlidir. zellikle evladiyelik vakflarda hibir vasf sahibi olmas beklenmeyen bir mfettiin ya da mdrn doent maan aabilen cretler alabilmesi dndrcdr. Seluklu dnemi vakflarnn dier nemli bir zellii de tpk slamn ilk dnemlerinde olduu gibi tapu tescili zelliini de bnyesinde tayabilmesidir. rnein bu dnemdeki bir vakfn yapsnda, vakf gelirinin yarya yakn bir ksmnn mal sahibine, %20sinin de akrabalarna brakld grlebilmektedir.(Kymen, 1992, 29) Bu erevede Seluklu dnemi vakflarn, reaya ve sultan vakflar olarak ikiye ayrmak mmkn olup, sultan vakflarnn sosyal gayelerle kurulduunu, reaya vakflarnnsa mlk tescili bir eit gnmzdeki aile irketi yapsndaki bir tzel kiilik olduunu savunmak mmkndr. 3.3. Osmanl dneminde vakflar 630 yllk Osmanl dnemini incelerken her konu iin alt dnemlere ayrarak inceleme zorunluluuyla kar karyayz. nk sz konusu uzun dnemde farkl yaplar mevcuttur. Bu erevede vakflar konusunu incelerken de Osmanl dnemini alt dnemlere ayrma ihtiyac mevcuttur. Biz bu dnemlendirmeyi balkta yapacaz: - 15. yzyla kadar Osmanl dneminde vakflar, - 16 - 18. yzyl arasnda Osmanl vakflar - 19. yzylda Osmanl vakflar. 3.3.1. 15. Yzyla kadar Osmanl dneminde vakflar 3.3.1.1. St Vakflar ve Osmanl Kurulu Dneminde Vakf - Mlkiyet Sosyal / Beledi Amalar Eksenli Vakfiye Mukayesesi 15. yzyla kadarki Osmanl dneminde vakflar konusu incelendiinde, vakfedilme asndan Osman Gazi, Orhan Gazi dnemlerinin ve belirli lde de Murad- Hdavendigar dneminin farkl bir yerinin olduu grlmektedir. Osman Gazi ve Orhan Gazi vakflarnn, esas itibaryla arlkl olarak tapu sicili ilevine haiz, bireylere mlk balamas eklinde bir tasarrufta bulunduklar grlmektedir. Murad- Hdavendigar zamannda da benzer yap varln devam ettirmitir. Bu erevede St vakflar elimizde nemli bir aklayc kaynak olarak deerlendirilebilir. imdi St kaytlarn ksaca inceleyelim: A. Stte Osman Gazi, Orhan Gazi, Murad Hdavendigar ve Vakfedenin belirsiz olduu zel kiilere yaplan vakfiyeler (Mlk Balar) 1. Osman Gazi tarafndan St camii imamna yine Stte bir iftlik vakfedilmitir. 2. Osman Gazi tarafndan St e bal nce Pelit kynde bir iftlik, eyh Selman a vakfedilmitir.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

634

Murat FT

3. Osman Gazi tarafndan St e bal Sekiz Pnar denilen mevkiide bir iftlik, Akba Dervi e vakfedilmitir. 4. Orhan Gazi tarafndan St e bal Baviran kynde bir iftlik, Turbegi Fakih in torunu zenci Beyolu vaz a vakfedilmitir. 5. Orhan Gazi tarafndan St e bal Ahur kynde bir iftlik, olu Timura vakfedilmitir. 6. Orhan Gazi tarafndan St e bal Ahur kynde bir iftlik, Mustafa Fakih olu Yusufa vakfedilmitir. 7. Orhan Gazi tarafndan St e bal Youncu Pelit kynde iki mdlk yer, St camii imamna vakfedilmitir. 8. Orhan Gazi tarafndan St e bal Viranck kynde bir iftlik, Ahmed Fakihe vakfedilmitir. 9. Murad Hdavendigar tarafndan St e bal Kzlsaray kynde bir iftlik, Ali Fakih e vakfedilmitir. 10. Murad Hdavendigar tarafndan St e bal Gmran kynde bir iftlik, Salih eyh olu Dursun eyhe vakfedilmitir. 11.Gkeviran kynde Namazlau, Doanc Deresi ve Sakzlca Tepe mevkileri arasnda kalan yer Osman Gaziden itibaren vergiden muaf tutulmu olup, sz konusu alan sa Sofu ve evladna vakfedilmitir. 12.St e bal Gyncek kynde yarm iftliklik yer, ahsa mlk olarak vakfedilmitir. 13.St e bal Kara Donu mezraas, eyh mer ve olu eyh Paaya Halil Bey nian ile vakfedilmitir. 14.Orhan Gazi tarafndan St te bir iftlik, belli olmayan biri veya birilerine vakfedilmitir. 15.Murad Hdavendigar tarafndan St te bir iftlik, belli olmayan biri veya birilerine vakfedilmitir. 16. Avdanck ky, Basayi olu lyas Beye mlk olarak verilmitir. 17.Aydancka bal Karaviran ky yine Basayi olu lyas Beye mlk olarak verilmitir. 18.St e bal alt kynde bir iftlik, belli olmayan biri veya birilerine vakfedilmitir. 19.St e bal Ayata Selgeri Pnar Mezras, belli olmayan biri veya birilerine vakfedilmitir. B. Stte Osman Gazi, Orhan Gazi, Murad- Hdavendigar ve vakfedenin belirsiz olduu dorudan hayrat amal kurulan vakfiyeler 1. Osman Gazi tarafndan Ste bal Kozcaaac ky Ede eyh zaviyesine vakfedilmitir. 2. Osman Gazi tarafndan Ste bal Yunak kynde 5 dnm arazi Ede eyh zaviyesine vakfedilmitir. 3. Orhan Gazi tarafndan Ste bal Aydnck kynde 10 pare yer Ede eyh zaviyesine vakfedilmitir. 4. St zmmileri tarafndan Erturul Gazi ruhunu hayrat amal bir ba ve bahenin yars zerindeki tasarruf, St kadsna verilmitir. 5. Ste bal Kozca ky mezras Bilecikteki Ede eyh zaviyesine vakfedilmitir. 6. Basayi olu lyas Bey tarafndan St e bal Avdanck ky, ayn kiinin Gkek kynde yaptrd zaviye ve mescide vakfedilmitir. 7. Basayi olu lyas Bey tarafndan St e bal Aydancka bal Karaviran ky,ayn kiinin Gkek kynde yaptrd zaviye ve mescide vakfedilmitir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde

635

8.Kimlii bilinmeyen bir vakf tarafndan St e bal Aydancka bal 10 iftlik, ayn kiinin Gkek kynde yaptrd zaviye ve mescide vakfedilmitir.2 Yukarda sunulan Osman Gazi, Orhan Gazi ve az bir miktar da Murad- Hdavendigar dneminde gerekleen toplam 27 vakfiyenin on dokuzu bizzat padiahn ahslara mlk terkini eklinde zuhur etmitir. Dolaysyla da bu sz konusu on dokuz uygulama, tpk Hazreti Peygamberin Temim Dariye henz ele geirilmemi Filistinde bir toprak parasn mlk olarak vermesiyle ayndr. Sz konusu ahslarn, kendilerine padiahlarca vakfedilen mlkler zerinde her trl tasarrufta bulunma haklar mevcuttur. Dolaysyla da gnmzdeki liberal doktrine esas olan koulsuz zel mlkiyetin artlarnn, bu on dokuz vakf iin geerli olduu sonucuyla karlalmaktadr. Hayr amal vakfiyelere bakldndaysa, St zelinde ki Osman Gazi dneminin tmyle Orhan Gazi dneminin nemli bir ksmnda Osmanl topraklar St ve yakn evresiyle mteekkil olduunda Osmanl vatan anlamn tamaktaydtoplam yirmi dokuz vakfiye ierisinde sadece sekizle snrl kalmtr. Sz konusu sekiz hayr (beled ve sosyal) amal vakfiyenin de sadece padiahlarca vakfedilmitir. Dolaysyla kurulu dnemi Osmanlsnda vakfn, tpk Hazret-i Peygamber dneminde olduu gibi ba yoluyla koulsuz zel mlk tescili (:tapu tescili) eklinde zuhur ettii sonucuyla karlalmaktadr. 3.3.1.2. 15. Yzyla Kadar Bursada Kurulan Vakflar ve Vakf - Mlkiyet Sosyal / Beled Amalar Eksenli Vakfiye Mukayesesi Bu dnemde genel olarak bakldnda Osmanlda ehirlerin yaplanma ve gelimesinde ana role sahip olan din, kltrel, sosyal, ticar nitelikli yaplar ok byk oranda sultanlar, vezirler, nemli devlet memurlar ve zengin kiiler tarafndan yaptrlmtr.(Kele, 2001, 178) Ancak lk olarak beled ve sosyal ierikli vakflarn kurucularnn yine arlkl olarak Sultan ve akrabalaryla devlet adamlarndan olutuunu savunmak yanl olmaz. nk genel olarak dikkat edildiinde, camii, klliye, imarethane ve benzeri dier yaplarn isimleri ya sultan isimleridir ya da akrabalarnn veya paalarnn isimleridir. kinci olarak, dnemsel snflandrmalar yapldnda, gerek Seluklularda refah dnemini oluturan 13. yzyla kadar geen srede ve gerekse de Osmanllar da 15. yzyla kadarki srede zengin reayann beled ve sosyal amal vakf kuruculuundaki arlklarnn ok zayf olduu sonucuyla karlalmaktadr. Dolaysyla yle bir zetlemeye gitmek mmkndr: Osmanl vakflarnda yaplar arlkl olarak sultan, akrabalar ve devlet adamlar yaptrmaktadr. Reayaysa daha ok ticar amal veya yardm amal vakflar kurmaktadrlar. Dolaysyla reaya iin vakflar, daha ok mlkiyet eidiyar koulsuz bireysel mlkiyetin gvence altna alnmasnda ve grnte ya da gerek ama olarak sosyal ieriin bulunduu tzel kiilik tescili anlamn tamaktadr. Ancak bu vakflarn kurulular da Seluklular dneminin ilk zamanlarndaki gibi Osmanl dneminde de kurulu ve kurumsallama dnemi olarak tanmlayabileceimiz 14 15. yzyllarda ok arlkl deildir. Bu konuyla ilgili iki rnei sunacaz. lk olarak 15. yzylda Bursa ehrinde kurulan vakflarn, kurucular, kurulu amalar ve yaplan eserler olarak say ve dalmlar aadaki tabloda sunulmaktadr.
Tablo 4.Bursa da imar faaliyetlerine katlan gruplarla bu gruplarn yaptrdklar yap trleri Hizmetler Yaplar Padiah Saray M. Toplam R Oran Cami 4 1 8 1 %11.42 rfiy l1 1 e e m 3 a Mescid 1 4 9 1 %12.85 Dini i1 1 y Yaplar Trbe 4 6 %8.58 y 5 a Toplam 8 3 5 23 2 %32.85 e 2 Mektep 1 4 1 %5.71 Eitim Medrese 4 3 1 9 1 %12.85 Hizmetlerine Ait Zaviye 1 2 1 4 %5.71 Yaplar Ktphane 1 1 2 %2.85

2 Vakf dkmleri iin bkz. Refet YNAN (1988), St Vakflar, .. Sosyoloji Konferanslar, 22. kitap, (Prof. Dr. Mehmet ERZ e Armaan) No: 3527/523/8-81., s. 55-57.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

636

Murat FT

Beledi ve Sosyal Hizmet Yaplar

4 9 1 28 1 %40 8 2 9 70 5 %100 2 %11.43 % % % 31. 1 7 Kaynak: Kele, 2001, 179. 43 2 . . 1 15. yzyl boyunca Bursa da padiahlar vakf yoluyla din hizmet yaplar, eitim-retim 8 5 hizmetlerine ait yaplar, beled ve sosyal hizmet yaplar kurmulardr. Padiahlarn bu hizmet alanlar 5

Toplam Darifa imaret Hamam ar Bedesten Han Suyolu Kemer Toplam Genel Toplam

5 1 3 3 1 3 2 13 26 %37.14

1 2 1

8 1 2 1 4 1

19 1 6 7 1 1 8 4

%27.12 %1.43 %8.58 %10 %1.43 %1.43 %11.42 %5.71

arasnda en ok ilgi gsterdikleri alan, beled ve sosyal hizmet alan olmutur. Vakfiyelere gre hizmet alannda toplam 26 yap kuran padiahlar, din hizmet alannda 8, eitim-retim hizmetleri alannda 5, beled ve sosyal hizmet alannda 13 yap kurmulardr(Kele, 2001, 180). Neticede bir ehrin imarnda beled ve sosyal hizmet yaplarnn nemi kmsenemez. XV. yzyl Bursasnda toplumsal ilevi bulunan yaplarn ounluu beled ve sosyal hizmet alannda vakflar kuran padiahlar tarafndan oluturulmutur. Padiahlarn bu alanda kurduu yaplar arasnda; 1 darifa, 3 imaret, 3 hamam, 1 bedesten, 3 han ve 2 de suyolu/eme yer almaktadr. Bursada ilgili dnemde ad geen tek darifa olan Yldrm Darifasnn banisi Yldrm Bayeziddir. Bu padiahn dier vakf yaplar arasnda, Yldrm mareti, bedesten, han, hamam ve suyolu/eme yer almaktadr. Muradiye maretinin kurucusu olan Sultan II. Murat ayn zamanda Muradiye Hamamnn ve Tavuk Pazar (Yeni Hamam) Hamamnn da banisidir. O Muradiye semtindeki klliyesine su getirmek amacyla bir de suyolu ve eme yaptrmtr. Geyve Han ve Yldrm Bedesteninin batsndaki han ise Sultan elebi Mehmedin vakflar arasnda yer almaktadr (Kele, 2001, 181) Devlet adamlarnn vakflarnysa rfiye ve ilmiye snflar olarak iki aamada incelemek mmkndr. XV. yzyldaki vakf kurucularnda ikinci srada rfiye snf bulunmaktadr. Bu snf XV. yzylda vakf yoluyla Bursada kurulan 70 eserden 22 tanesini kurmutur. Kurulan bu yaplarn hizmet alanlarna gre dalm ise yledir. Ehl-i rf mensuplarnn kurduklar yaplardan 5 tanesi din hizmet, 8 tanesi eitim retim hizmeti ve 9 tanesi ise beled ve sosyal hizmetler ile ilgilidir. rfiye snfndan olan kiilerin kurduklar yaplar arasnda en kapsamlsn, vaz Paa Klliyesini kuran Vezir Hac vaz Paa oluturmutur. vaz Paa Klliyesinde bir medrese (madiye Medresesi), iki mescid (madiye Mescidi ve Hasan Paa Mescidi yanndaki mescid), bir mektep, trbe, emeler, hanlar ve ar bulunmaktadr. Timurta Paa olu Hac Umur Beyin ise Akardak ad verilen yerde bir camii, bu cami ierisinde bir ktphanesi ve Tuz Pazar civarnda ina ettirdii bir hamam bulunmaktadr. meradan olan Suba Eyne Bey ise Bursada bir medrese ve bir hamam yaptrmtr. Vezir andarlzade Ali Paa ve Bedreddin Bey, Abdullah da Bursada zaviye ina ettiren kiiler arasndadr. andarlzade Ali Paa, zaviyesini Ebu shak Kazeruni dervileri adna yaptrdn belirtirken, Bedreddin Bey de ehrekst mahallesinde bina ettirdii zaviyesini misafirlere, alimlere ve gelip geenlere vakfettiini belirtmitir. XV. yzyl Bursasnda Emirl-kebir sa Bey, Bayezid Paa tarafndan kale iinde yaptrlan ve kendi adn tayan medrese, imaret ve mescidi saymak mmkndr. Bunlarla birlikte Timurta Paann torunu ve meradan olan Mahmud Bey, Ali Bey Timurta Paa da Bursann Umur Bey mahallesinde bir sbyan mektebi yaptrm ve burada okuyacak olan kiilere vakfetmitir. (Kele, 2001, 182) XV. yzyldaki vakf kurucularnda nc sray alan grup ilmiye snfdr. Bu snf, toplam 9 yap kurmutur. Bunlarn kurduklar yaplardan 5i, din hizmet yaplar, 3 eitim-retim hizmeti yaplar ve 1i de beled ve sosyal hizmet yaplardr. Grld zere ilmiye snfnn kurduu
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde

637

yaplarn ounluunu biri cami ve drd de mescid olan din hizmet yaplar oluturmutur. lmiye snfnn kurduu bu cami ve mescidler unlardr: Molla Fenari tarafndan Bursada bina ettirilen Molla Fenari mescidleri ( adet) ve Molla Yegan adyla anlan Mevlana Mehmed Armaann ina ettirdii Molla Yegan Mescididir. Molla Fenarinin kardei olan Molla sa Bey ise Bursa kalesindeki Kaplca kaps ierisinde bir cami yaptrmtr. Bunlarla birlikte Molla Fenarinin kurdurduu Pnarbandaki Molla Fenari Medresesi ile Molla Yegann ktphane vakfn bu yaplar arasnda saymak gerekir. Bursada o dnemde yaayan insanlarn manevi hayatnda nemli bir yeri olan Emir Sultan, daha sonra oluacak klliyesinin ilk nvesini kurdurduu zaviye ile atmtr. Mevlana emseddin Fenarinin torunlarndan olan Mevlana Ali elebi ise kurduu aile vakfna gelir getirmek zere bir hamam yaptrmtr (Kele, 2001, 182-3). Bursada XV. Yzyldaki vakf kurucularnda drdnc sray alan grup saray mensuplardr. Bu dnemde Bursada vakf eser yaptranlar genelde saray mensubu kadnlardr. Bunlar kii olup ikisi padiah kz, biri de mera kzdr. Bu kadnlarn kurduklar vakf yaplardan 3 din hizmetler messesesi, 1i eitim-retim messesesi, 4 de beled ve sosyal hizmetler ile ilgilidir (Kele, 2001, 183). Osmanl toplumunda, ksaca devlet grevlileri diye vasflandrlabilen askerlerden baka bir de toplumun ounluunu oluturan, ticaret, sanat, zanaat, iftilik ve hayvanclkla uraan reaya bulunmaktadr. Reayann vakf kurma faaliyetlerine bakldnda, eitli amalara ynelik vakflar ve vakf kurumlar meydana getirdikleri grlmektedir. Reayann oluturduu kurumlar arasnda 2 tane din hizmet kurumu, 2 tane eitim-retim kurumu ve 1 tane de beled ve sosyal hizmetlere ait yap bulunmaktadr. Reaya XV. yzylda Bursada imar faaliyetlerine katlan en kk grup olmutur. Reayadan olan Hoca Muslihiddin Mustafa elebi, Hoca Taceddin Tahtakalede bir medrese ve ayn mahallenin st ksmnda da bir cami yaptrmtr. Vakfiyesinden kelle satan bir kii olduu anlalan Hac brahim Abdullah Errevas (Ba brahim) ise Bursada bir mescid, bir mektep ve bir de imaret yaptrmtr (Kele, 2001, 184). Tm bu verilerden hareket edildiinde: Dini yap inalarnda padiah ve ilmiye snfnn arlkl olduu grlmektedir. Eitim retimde ise arlk rfiye snfnda olup, padiahlar ikinci sradadr. Ayrca rfiye snfn dierlerinden ayrt eden nemli bir husus da hem ilkretim kurumlar yaptrm olmalar ve hem de yksekretim kurumu yaptrm olmalardr. Bunun tesadf olduunu savunmak ok da mmkn deildir. Zmreleri incelediimiz ksmda konuyla ilgili ayrnt verilecektir. Dier nemli bir ayrnt da beled ve sosyal faaliyetler bal altnda gelir getirici yaplar olan (:akarlar) hanlar, hamamlarla arlarn yine rfi snf mensuplarnca arlkl olarak ina ettirildiidir. Gelir getirici olmayan yaplarsa padiahlarca yaplmtr. Vakflarn kurulularnda ana amac tekil etmesi gereken zelliklerin arlkl olarak padiah ve akrabalarnn kurduklar vakflarla gerekletirildii, padiah ve akrabalarnn mlkiyet ve gelir kaygsyla hareket etmedikleri, zellikle ehirlerdeki beledi ve sosyal amalar esas alarak imar amal vakflarn kurucular olduklarn daha 1415. yzyl Osmanls iin dahi sylemek mmkndr. 3.3.1.3. Fatih Sultan Mehmedin Vasiyetnamesi ve Sosyal Beled Amal Vakfiye Kuruculuunda Padiahlarn Arl Aada sunulan Fatih Sultan Mehmetin vasiyetnamesi, padiahn ahs servetini topluma aktarmas asndan nemli bir rnek olarak karmza kmaktadr. Ben ki stanbul Fatihi abd- aciz Fatih Sultan Mehmet, bizatihi aln terimle kazanm olduum akelerimle satun aldm stanbulun Talk mevkiinde kin ve malumul-hudut olan 136 bab dkknm aadaki artlar muvacehesinde vakf sahih eylerim. yle ki: Bu gayr-i menkultmdan elde olunacak nemalarla stanbulun her sokana ikier kii tayin eyledim. Bunlar ki, ellerindeki bir kap ierisinde kire tozu ve kmr kl olduu halde gnn belirli
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

638

Murat FT

saatlerinde bu sokaklar gezeler. Bu sokaklara tkrenlerin, tkrkleri zerine bu tozu dkeler ki, yevmiye 20er ake alsunlar; ayrca 10 cerrah, 10 tabip ve 3 de yara sarc tayin ve nasp eyledim. Bunlar ki, ayn belli gnlerinde stanbula kalar bil istisna her kapuyu vuralar ve o evde hasta olup olmadn soralar; var ise ifas, ya da mmkn ise fayb olalar. Deilse kendilerinden hi bir karlk beklemeksizin darl-acezeye kaldrlarak orada salh buldurulalar. Maazalllah herhangi bir gda maddesi buhran da vaki olabilir. Byle bir hal karsnda brakm olduum 100 silh, ehl-i erbaba verile. Bunlar ki hayvanat- vahiyenin yumurtada veya yavruda olmad sralarda balkanlara kp avlanalar ki, zinhar hastalarmz gdasz brakmayalar. Ayrca klliyemde bina ve ina eylediim imarethanede ehit ve hednn harimleri ve medine-i stanbul fukaras yemek yiyeler. Ancak yemek yemeye veya almaya biztihi kendleri gelmeyp yemekleri gnein lo bir karanlnda ve kimse grmeden kapal kaplar ierisinde evlerine gtrle (zdemir, 2003, 9-10) 3.3.2. 16. 18. Yzyllar arasnda Osmanl vakflar Osmanl corafyasnda 16. yzyla gelindiinde, topraklarn bete birinin vakf arazisi haline geldii grlmektedir (Eken, 2001, 234). 18. asra gelindiinde ise, vakf mlklerinin bykl sebebiyle artk iltizama pein parayla devredildii rneklerle karlalmaktadr (Demirel, 1991, 143). Ancak bu dnemde esas n plana kan zellikle para vakflar olmutur. Bunda fetihlerin yavalamasyla beraber ek toprak kazanmnn da dnn ve ayn zamanda da ticaretin ve sna istihsalin canlanmasnn tevik edici etken olarak karmza ktn savunmak mmkndr. Bu ksmda para vakflarn ve arazi vakflarn incelemekle yetineceiz. 3.3.2.1. Para vakflar Fkh kitaplarnda kk bir fkh mesele olarak ele alnan nakit para vakf meselesi, Osmanl Devletinde tatbikatta nem kazanmas, nakit para vakfnn cevaz konusunda Osmanl hukukular ve eyhlislamlarnn uzun sre mnkaa etmeleri, vakf paralarn iletilmesi yollarndan biri olan mumele-i eriyye usulnn slamn yasak ettii faiz konusuyla yakndan ilgili olmas vb. sebeplerden, vakf hukukunun en nemli mevzularndan birisi haline dnmtr (Kele, 2001, 191). imek (1985) in vurgulad zere bu konudaki fikir ayrlklar, gemi ulemann grlerinin farkl yorumlanmasndan kaynaklanm, para vakflarna kar kanlarn says ise taraftar olanlara nazaran yok denecek kadar az olmu ve her zaman hem devlet hem de halk tarafndan destek grmtr. Osmanl dneminde bilinen ilk para vakf3 ise II. Mehmet tarafndan (14511481) kurulmutur. Sz konusu vakfn gelirleri, yenieri ocaklarna verilen etlerin sbvansiyonunda kullanlmak zere 24 bin altn tutarndaki meblan vakfedilmesiyle gereklemitir. Bu ilk para vakfnn kurulduu 1456 tarihinden 1551 kadar geen srede, Fatih Sultan Mehmetin vakfiyesinin zerine 1160 para vakfnn daha kurulduu grlmektedir (Tabakolu, 1994, 204).4 Bursada 17. yzyl boyunca kurulan toplam vakf says 811 olup, bu vakflar ierisinde 247si para vakfyd ve vakfedilen akarlar ierisinde paralarn pay yaklak %22si dzeyindeydi (Baol, 2008, 54-55,101). 1555-1823 arasnda ise kurulan 2688 para vakf bulunmaktadr. Ancak bunlarn 761i bireysel vakf olup, nfus yeknu ierisinde daha fazla etkili olabilmilerdir. Ancak 761 para vakfnn mrlerine bakldnda, sadece 148inin varlklarn bir asrdan fazla srdrebildikleri grlr. Bu da 761 bireysel para vakfndan sadece %19unun vakf prensibindeki sonsuzluk esasna uygun gerekletii sonucuna varlmasn mmkn klmaktadr (izaka, 2004, 5-6). 18. yzylda vakflarn kayt dkmlerine bakldnda u bilgilere ulalr: 1. Vakfn ad ve kurulu amac 2. Ban kaytland mahallenin ak ad 3. Emaneti eminlerin ad/adlar
3 Sultan vakf olarak ilk para vakf II.Mehmed ile balatlmakla birlikte, reaya tarafndan kurulan ilk para vakf Edirne'de 1423 ylnda Yac Hac Muslihuddin tarafndan 10.000 akenin iletilrnek zere vakfedilmesi ile gerekletii tespit edilmitir (ifti, 2004, 79-80). 4 1456-1546 arasnda stanbulda kurulan tm vakflarn says 2506 iken, bu saynn 1150si para vakflarndan oluuyordu (imek, 1985, 220).

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde

639

4. Vakfn denetleme zamanlar 5. Vakfn ana sermayesi 6. Vakfn ana sermayesine bireysel veya dier vakflar tarafndan yaplacak eklemeler 7. Bu ekilde oluturulacak vakfn sermaye bilnosu 8. Ylsonunda yatrmlardan elde edilecek gelirler 9. Yllk yaplacak harcamalar iin niyet 10. Borlularn adlar 11. Borlularn bor miktarlar 12. Borlularn yaadklar mahalleler 13. Borlularn hangi dinden olduklar 14. Borlularn hangi cinsiyette olduklar (izaka, 2004, 8). Yaplan tahminlere gre para vakflar ylda 10-12 kiiye bor vermekte olup baz byk vakflarda bu say 37-42 kii aralna kadar varabilmektedir. 18. yzylda izaka (2004, 13-14) nn tahminlerine gre 60,000 civarnda nfusa sahip Bursada 6 binin zerinde insan para vakflarndan bor aldndan, nfusun yaklak onda biri para vakflarn kullanarak kredi kullanmaktayd. Bursann 18. yzyldaki nfusuyla ilgili net bir veri elimizde bulunmamakla birlikte Beharn almasndan Bursa nfusunun yaklak 30-40 bin civarnda olduunu savunmamz mmkndr. Her ne kadar baz farkl tahminlerde bu seviyenin 2-3 katna varan seviyeler telaffuz ediliyorsa da, Bursann sava koullarn yaayan ve srekli g hareketlerine (giri-k) maruz kalan bir kent olmad dnldnde, 30-40 bin kiilik seviyenin ok daha gereki bir tahmin anlam tayaca grlr. Beharn ilgili almasndan hareketle Bursann 16311927 aras nfus dzeyleri aadaki tabloda sunulmaktadr.
Tablo 5. Bursada Nfus ve Hane Says Yllar 1631 1640 1670 1680 1696 1831 1844 1863 1890 1911 1927 Hane says 3644 4628 7587 6140 5441 Nfus 197 14 239 27 392 25 314 78 272 41 300 00 500 00 700 00 763 03 120 000 620 00 Hane ba nfus 5.4 5.2 5.2 5.1 5.0

(Behar, 1996, 9,35.)

Yukardaki tabloda da grlecei zere hanelerin ortalama 5 kiiden olutuu ve 30-40 binlik bir nfusun mevcut olduundan hareketle, 18. yzyl Bursasnda her biri birer retici birim konumunda olan hanelerin saysnn 6-7 bin civarnda olduu sonucuyla karlalr. 6-7 bin hanenin mevcut olduu bir corafyada 6 bin kiinin para vakflarndan kredi ald dnldnde de hemen her ailenin retimlerinde kredi kullandklar sonucuyla karlalr.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

640

Murat FT

Sz konusu dnemde Genin rn vergilerine dayanarak yapt analiz ekseninde 18. yzylda ipekli dokuma retiminde Bursada 10 katlk bir artn yaand dnldnde, sanayi ehri konumunda olan Bursada para vakflarnn gnmz iletme kredisi arzcs konumundaki bankalara ya da faktring kurulularna denk ileve sahip olduu sonucuyla karlalr. Buradan hareketle de zellikle imalat sektrnn arlkl olduu corafyalarda kapal ekonominin sz konusu olmadnn, reticilerinin kredi kullanmlarnn genele yayldnn ve sonu olarak da para vakflarnn gnmzdeki anlamyla piyasa ekonomisi ileyi yapsn o gn iin cari klabildiklerinin savunulmas mmkn olmaktadr. Para vakflarnn saladklar dk faizle borlanma imkn dier nemli bir ilev olarak grlebilir. 1555-1749 arasnda Bursadaki para vakflarnn ortalama faiz oranlar %10,6-10,8 aralnda stabildir, buna karlk 1555-1700 arasnda stanbuldaki ortalama piyasa faiz oranlar %1825 aralnda gereklemitir. Dolaysyla para vakflarnn, Osmanl ekonomisinin ileyi yapsn gnmz piyasa ekonomisi yapsna yaklatrma ilevi dnda, dk faizli kredi arzcs olmas itibaryla sosyal destekleme kurumlar olma zelliini de zerinde barndrmalar anlamna gelmektedir (izaka, 2004, 5-6). 3.3.2.2. Arazi Vakflar Vakf arazileri, Arazi mefkufe olarak adlandrlmaktadr. Buna gre baz snflandrmalara tabi tutulurlar. 1858 tarihli arazi kanunnamesindeki snflandrma u ekildedir: A. Arazi mefkufe-i sahiha: Tam mlkiyete mevzu tekil eden ve sahibinin zerinde istedii gibi tasarrufta bulunma hakk olan Arazi-i memluke olarak tanmlanan arazilerin ister kuruluunda olsun isterse de kurulmu bir vkfa olsun aktarlmasyla gerekleir. Bu ekilde vakfa irad olan arazilerdir. Bu tr vakflarn idaresi btnyle vakf mtevellisine aittir (Veldet, 1999, 182-3). B. Arazi mefkufe-i gayri sahiha Miri (hazine) arazisinden olan ve fakat sultan veya sultann izniyle bakas tarafndan vakfedilen arazidir. Bu araziler hazine arazisi olma zelliini devam ettirmekle beraber, devlet vakfedilmelerine izin vermi olup bir eit gelir transferinin izni anlamn tar. Arazi kanunnamesiyle bu tr arazilere atf yaplmtr (Veldet, 1999, 183). 3.3.3. 19. Yzylda Osmanl vakflar Vakflar asndan 19. yzyl bir k dnemi anlamn tamaktadr. Vakflarn miras olarak braklmas, ilk kez 1833 1867 arasnda yasaklanmtr (izaka, 2004, 7). Tanzimat, vakflar konusunda byk bir krlmaya yol amtr. Vakflar zerinde yeni yasal dzenlemeler getiren en nemli kanunlardan birisi kukusuz 1858 tarihli Arazi Kanunnamesidir. Bu kanunnamenin habercisi olan Tanzimat Ferman hkmlerine gre vakf mlklerine ynelik muafiyetler ve imtiyazlar herkesin eitlii ilkesi cihetinde kaldrlm ve fakat padiahlarn tekke ve zaviyelere gelirini braktklar ky ve mezralarn vakfiyelik zelliklerinin devamna hkmolunmutur (Barkan, 1999, 351-2). Genel olarak 19. yzylda vakflara ynelik bir kamusal baskyla karlalmaktadr. 1826 da I. Abdlhamit ve II. Mahmut vakflarnn zel bir ynetim altnda birletirilerek Evkaf- Hmayun Nezaretinin kurulmas, vakflarn kamulatrlmasna ynelik ilk adm olarak kabul edilebilir. Pek tabii sz konusu vakflarn sultan vakflar olmas sebebiyle mirass olarak kabul edebileceimiz sonraki nesil sultanlarn bylesi bir tasarrufta bulunmu olmalar gerek manada bir kamulatrma olarak nitelendirilemez. rnein I. Abdlhamid vakfnn mtevelliliini kendi hayatta olduka inanlr bir ahsa brakm, lmnden sonra erkek evldnn ekberine ve onun nesline, bu nesil ortadan kalkarsa da kz evldnn ekberine ve bunun nesline mtevelli olma yetkisi tannmtr (Cunbur, 25). kinci adm olarak mtevellileri bir makama art edilen vakflarla mtevellilii vakfedenlerin soyundan gelenlerden olmas art bulunmayanlar da bu nezarete dhil edilmitir. Ayrca da mevzu nezaret, bir bakanlk haline getirilmitir. Ancak esas vakf hukukuna btnyle aykr olarak ve kimseye

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde

641

bir bedel de demenin sz konusu olmad ekilde Osmanl tarihinde ilk bedelsiz kamulatrma hareketi5, tm vakflarn bu nezaretin tasarrufunda birletirilmesiyle gereklemitir (BDAM, 2000, 71). Sz konusu bedelsiz kamulatrma, esas itibaryla ok ciddi bir gelir kalemi mahiyetindedir. nk Osmanl ekonomisi ierisinde vakflar ok ciddi bir yekunu tutmaktadrlar. Aadaki tabloda 1833 tarihli Kbrs Temettuat Defterleri ne gre vakflara, mslim ve gayri mslim tebaaya ait seilmi mlkler itibaryla karlatrmal miktarlar sunulmaktadr. Kbrs zelinden hareketle 19. yzyln ilk yarsnda vakflarn servetinin ok daha net bir ekilde tasavvuru mmkn olabilecektir.
Tablo 6. Mlk Durumlarna Gre Mslim, Gayr- Mslim ve Mslman Vakflarnn Mal Varlklar (1833 tarihli Kbrs Temettuat Defterleri ne gre) Mlk eitleri Mslim Gayr- mslim Mslman vakflar Hane says (ev) 6138 14834 783 Dkkan 164 350 491 Hamam 10 2 5 Tarla, arsa, harman vs. 193,189dnm 316,213 dnm 51,980 dnm Zeytin aac 30,887 adet 112,334 adet Han, ihan, otel yok yok Kaynak: Babakanlk Devlet Arivleri Mdrl, 2000, 131, 343. 17,997 adet 6 adet

Yukardaki tabloda da grlecei zere 1833te Kbrstaki tarm d temel retici birim olan dkkn says itibaryla Mslman vakflar, hem mslim hem de gayr-i mslimlerin mlkiyetinde olan dkkanlardan daha fazlasn mlkiyetinde barndryordu. Ayrca Kbrsn tm iin ekilebilir topraklarn da neredeyse %10 unun mslman vakflarnn elinde olduu grlmektedir. Gnmzn byk i merkezleri konumundaki han ve i hanlarnn ise btn, Mslman vakflara aittir. Buradan hareketle, vakflarn 19. yzyla gelindiinde ekonomide ne denli byk bir arla sahip olduklar aka anlalabilir. Dolaysyla da gayr-i hukuki olmasna karlk mali sorunlarn penesine dlmesinin ertesinde, Osmanlda idare ilk defa bedelsiz kamulatrmaya gitmekten kendisini alkoyamamtr. 4. SONU Osmanl dneminde tmar sisteminin mevcudiyeti sebebiyle koulsuz zel mlkiyetin olmad ynnde genel olarak fikir birlii mevcuttur. Aksini savunan birka mellifse zel mlkiyetin vakflarla gerekletirildiini savunmaktadr. Gerekte her iki savunum da yanltr. Osmanl dnemi boyunca zel mlkiyet arlkl olarak ehirlerde mevcut olup devlete de koruma altna alnmtr. Bu aslnda bir seiin sonucudur. Osmanllar eski Msr ya da Persler gibi her alanda gl brokratik yaplanmay tercih etmemiler, eski Yunan ve Roma uygarlklaryla paralel bir yaplanmay tercih etmilerdir. Muhtemelen brokrasinin hkimiyetini iktidara muhalif g unsuru olarak grm olabilirler. Neticede Osmanlnn kurulu ve geliim srelerinde bu sknty feodal Ortaa Avrupas yaamaktayd. Ayrca airetlerin isyanlar da bu tercihte nemli bir faktr olarak kabul edilebilir. Zirai retimin temel retim olduu ve ehirlerin zirai artk rnle beslendii bir dnyada Osmanl, stanbul gibi ana brokratik ehirlere hammadde veya ilenmi mamul mal olarak zirai artk rnlerin ulatrlmasnda tccarlar kullanmtr. ptidai sanayiciler de esnaf ve zanaatkrlar olmutur. Byle bir art rn aknn salanabilmesindeyse zorunlu olarak piyasa ekonomisi koullar oluturulmu ve bu erevede de zel mlkiyet kurumsallamtr. Vakflarsa koulsuz zel mlkiyeti

5 Geri. Fatih Sultan Mehmedin baz arazilerin vakf usuln eriata aykr bularak hazine adna istimlak etmesi sz konusu olmutur. Ancak gerekesi sz konusu vakf arazilerinin mir arazi statsnde devlete ait olduu ve devlet mal ile kiilerin zel hayr yapamayacaklardr (imek, 1985, 228). Dolaysyla da bedelsiz kamulatrma zelliini grnrde tayor olsa da esasta bedelsiz kamulatrma hviyetinde grnmemektedir. Buradaki sorun devlet malnn vakf kanalyla zimmete geirilmesidir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

642

Murat FT

de aan ve piyasa ekonomisindeki rekabet koullarn baltalayan, zel mlkiyet st yaplanma olarak karmza kmaktadr. Bu erevede vakflar konusunu dikkat etmek gerekir. slamiyetin dou periyodunda vakflar zel mlkiyet olarak kabul etmek mmkndr. Bu dnemde vakf kavram tapu sicil kayd anlamn tamaktadr. Bunun anlamysa 1400 yl ncesinde liberalizmin temel varsaym olan koulsuz mutlak bireysel mlkiyetin Hazret-i Peygamberce uygulanddr. Dier bir deyile slamiyet de bir ehir dini konumundadr ve liberalizmi korumaktadr. Osmanl dneminde ise vakflara zel mlkiyet olarak gerekte ihtiya bulunmamaktadr. nk zel mlkiyet konulandrlmtr. Peki, kurumsallam bir piyasa ekonomisi ehirlerde varsa ve tccar-esnaf-zanaatkr o gnn artlarna gre rasyonel hareket ediyorsa neden Ortaa Avrupasndan ok daha fazla gnmz piyasa ekonomisine yakn olunmasna ramen, sanayi inklbn gerekletirecek sermaye birikimine sahip olunamad sorusu akla gelebilir. Bu sualin elbette pek ok adan pek ok farkl izah olabilir. Ancak kanmzca vakf messesesi Osmanl da piyasa ekonomisinin kurallarna gre ilemesine engel olmutur. Ferdi sermaye birikiminin teekkln de snrlamtr. En azndan olumsuz etkiler ierisinde nemli bir yeri igal eder. yle ki: nceki blmlerde ifade ettiimiz zere Osmanl da hem krsal alanda ve hem de ehirlerde koulsuz mutlak bireysel mlkiyet mevcuttu. Ancak koulsuz zel mlkiyet ehirlerde ok daha youndu, piyasa ekonomisi gnmzdeki yapsna yakn bir kurumsallamaya sahipti. Kad sicillerindeki pek ok dava da ileyen bir bor alacak ilikisi ekseninde ekillenmi ve gnmzdeki kavramlara e gelen en istisnai uygulamalara kadar zel hukuk ve ticar yaam cariydi. Msadere gibi bir uygulamaysa, sadece devlet memurlarna ynelik gnmzde sebepsiz mal iktisab denilen yolsuzluk ve suiistimalle servet zenginliinin oluumu durumunda yaplyordu. Tccara, esnafa, zanaatkra ynelik byle bir uygulama mevcut deildi. Dolaysyla byle modern bir piyasa ekonomisinin bulunduu bir ekonomik alanda evladiyelik vakflara ihtiya var myd? Yoksa ticar hayatn youn olduu ehirlerde evladiyelik vakflarn kuruluuna imkn tannmas sistemi tkad m? Bizim cevabmz ikincisini destekler nitelikte olacaktr. Vakflarn zerine haciz kondurulamamas sebebiyle evladiyelik vakflarn bir suiistimal arac olarak kullanld grlmektedir. Burada taraf devlet deildir. ki kii arasnda cereyan eden bir ticar akit uyarnca borlunun borcunu demek istememesi veya deme gcnn olmamas durumunda, taksitlendirmeden borcun silinmesine kadar pek ok uygulamann varln kad sicillerinde grebiliyoruz. Daha nce bir vakf kuran kiinin de vakfna borlarndan dolay el konulamamas, ticar hayatn risk prim zerinden oluumunu da engellemitir. Burada hemen bir eklemede bulunmak zorunluluu mevcuttur: Vakf kurulu artlarnda borcun olmamas art elbette caridir. Buradaki sorun, vakfn kuruluu ve tescili ertesindeki durumun piyasa ekonomisinin koullarn altst eder mahiyette olmasdr. Neticede de sistem doal olarak tkanmtr. Vakflar konusundaki dier nemli bir sonusa, evladiyelik de olsa kazanlm hak olmas ve kuruluunda da ebediyen geerli hkmnn koyulmas ve kadlk vastasyla da devletin vakf kurulu senedini onaylamas ve devlette de devamllk ilkesinin varl sebebiyle, mtevellileri vakfedence belirlenen vakfiyelerin de Evkaf Nezareti ne balanmas, hukuka aykr bir eylem olarak karmza kmakta olup, bedelsiz kamulatrma veyahut bedelsiz devletletirme olarak uygulamann tanmlanmas gereklidir. KAYNAKA AKGNDZ, Ahmet (1987), Hz. Peygamberin Bir Vakf ve Osmanl Devletinin Vakf ve Tapu Kadastro Anlayn Gsteren Bir Belge, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 1, Ocak 1987. AKPEK, ebnem, ALTA, Hseyin (1998), Vakflarda Evladiye Davalar, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, 47 (1), 145-151. BARKAN, mer Ltf (1999), Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi, Tanzimat 1,MEB Yaynlar, stanbul.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

Osmanl mparatorluu Dneminde

643

BARKAN, mer Ltf (2001), 15 ve 16. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar 1. Cilt Kanunlar (Tpk Basm),.. ktisat Fakltesi yaynlar, No: 4302/568. BAOL, Hikmet (2008), Kentleme, Ekonomi ve Sosyal Hayat Ynleriyle 17. Yzyl Bursa Vakflar, Gazi niversitesi SBE Yenia Tarihi Bilim Dal Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara. BAYTOP, Erhan (1985), Trk Eczaclk Tarihi, .. Eczaclk Fakltesi Yaynlar, No: 3358/47, stanbul. BEHAR, Cem (1996), Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu 1500-1927, C 2, DE Yaynlar, Ankara. BERUMENT, Hakan; GNAY Asl (2004), Inflaton Dynamcs And Its Sources In The Ottoman Empre: 1586-1913, TURKISH ECONOMIC ASSOCIATION DISCUSSION PAPER 2004/3 http://www.tek.org.tr BROCKELMANN (1992), slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev: Neet AATAY, TTK, No: 10/14, Ankara. BYKBOYACI, Yusuf (1986), Trk Esnafnn Sosyal Yaps ve Sosyal Deime Temaylleri, .. ktisat Fakltesi Sosyoloji Konferanslar, 21. Kitap. CIPOLLA, M. (1993), Akdeniz Dnyasnda Para, Fiyatlar ve Medeniyet, ev: Ali hsan KARACAN, Balam Yaynlar, stanbul. CUNBUR, Mjgan (1964), I. Abdlhamid Vakfiyesi ve Hamidiye Ktphanesi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt: 22 Say: 1-2, 17-67 FT, Cafer (2004), Bursada Para Vakflar ve Kredi leyii, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, 23 (36), 79102. ZAKA, Murat (2004), Otoman Cash Waqfs Revisited: The Case of Bursa1555 1823, Foundation Science Technology and Civilisation, Manchester. DEMREL, mer (1991), Sivas ehir Hayatnda Vakflarn Rol (17001850), Ankara niversitesi SBE Tarih ABD Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara. EKEN, Galip (2008), 19. Yzyl Mardin Vakflar zerine, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 20, 233 253. FINDIKOLU, Ziyaeddin Fahri (1999), Tanzimatta timai Hayat,Tanzimat 2,, MEB yaynlar, stanbul. GNLL, Ali Rza (1990), Antalyann Seluklu Trkleri Tarfndan Fethi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 43, Temmuz 1990. GRAN, Tevfik (2003), Osmanl Mali statistikleri Bteler 1841-1918, DE Yaynlar, Ankara. HAMMER, Jeseph Von (2005), Osmanl Tarihi 1, (zet ev: Mehmet ATA, Abdlkadir KARAHAN),4. bask, MEB Yaynlar, No:3078/946, stanbul. HAMMER, Jeseph Von (2005), Osmanl Tarihi 2, (zet ev: Mehmet ATA, Abdlkadir KARAHAN),4. bask, MEB Yaynlar, No:3079/947, stanbul. stanbul Aratrmalar Merkezi (1998), stanbul Ahkam Defterleri stanbul Finans Tarihi I (1742-1787)stanbul Klliyat (VI), stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yayn, No: 59, stanbul, s. 121. (Evrak No: 4/157/485) KELE, Hamza (2001), Vakfiyelere Gre XV. Yzylda Bursada mar Faaliyetleri G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi Cilt 21, Say 1, 177-188. KELE, Hamza (2001), Osmanllarda 19. Yzyldaki Para Vakflarnn leyi Tarz ve ktisad Sonular zerine Bir alma-Karacabey (Mihali) Kazas rnei-, G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi Cilt 21, Say 1, 189-207 KPRL, Blent (1951), Tarihte Vakflar, A Hukuk Fakltesi Dergisi, Say 8, 479-518. KYMEN, Mehmet Altay (1992), Trkiye Seluklu Devletinde Ekonomik Hayat, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 64, Mays 1992. MUAN, Nuri (1994), Trk Di Hekimlii Tarihi, .. Di Hekimlii Fakltesi Yaynlar, No: 3831/80, stanbul. ORAL, M. Zeki (1954), Ah Ahmet Nahcivan Vakfiyesi, A..lahiyat Fakltesi Dergisi, Say 3-4, 5765.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

644

Murat FT

ZDEMR, brahim (2001), Osmanl Devletinde Brokrasi, Okumu Adam Yaynlar, stanbul. ZDEMR, brahim (2003), Osmanl Toplumunda evre Anlay, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi PAMUK, evket (1994), Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme 1820-1913, 2. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. PAMUK, evket (2004), Urban Real Wages in Constantinople-Istanbul,1100-2000 (and more generally around the Eastern Mediterranean) paper presented to the Conference Towards a Global History of Prices and Wages Utrecht, 19-21 August, 2004. PAMUK, evket (2006), Estimating Economic Growth in the Middle East since 1820, The Journal of Economic History, Vol. 66, No. 3 (September 2006). SAKAOLU, Necdet (1984),Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, Yurt Yaynlar, Ankara. SARC, mer Celal (1999), Tanzimat ve Sanayimiz, Tanzimat 1, MEB Yaynlar, stanbul tarih yok. SEFEROLU, kr Kaya, MDERRSOLU, Adnan (1986), Trk Devletleri Tarihi (Etnolojik Bir Deneme), Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, No: 21, Ankara. SMER, Faruk (1993), Trk Kltrne Genel Bir Bak - V, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 74, Mart 1993. SMER, Faruk (1992), epniler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf yaynlar, stanbul. MEK, Mehmet (1985), Osmanl Cemiyetinde Para Vakflar zerinde Mnakaalar, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 27, 207-220. TABAKOLU, Ahmet (1994), Trk ktisat Tarihi, 2. Bask, Dergh Yaynlar, stanbul. T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl (2000), Osmanl daresinde Kbrs (Nfus Arazi Dalm ve Trk Vakflar), Yayn No:43, Ankara. UNAN, Fahri (2004), Medreseler ve Osmanl Merkez Ynetimi, Hacettepe Sosyal Bilimler Dergisi URAL, Engin (1977), Vakflar, Trkiye Kalknma Vakf Yaynlar, stanbul. USLU, Mustafa (1990), Anadolu Ahilerinden lk Defa Bahseden bn-i Batuta Seyahatnamesinde Ahiler, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 38, ubat 1990. VELDET, Hfz (1999), Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat 1,MEB Yaynlar, stanbul. YILDIZ, Hakk Dursun vd (1991), Tarih 2, Servet Yayn-Datm, stanbul. YNAN, Refet (1988), St Vakflar, .. Sosyoloji Konferanslar, 22. kitap, (Prof. Dr. Mehmet ERZe Armaan) No: 3527/523/8-81

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011

You might also like