Marx Engels - Seçme Yapıtlar 2 PDF

KARL MARKS-.
REDRCH ENGELS
SEME YAPITLAR
KNC CLT
ER YAYINLARI
Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II
BRNC BASKI
SEME YAPITLAR
KNC CLT
KARL MARKS VE .REDRCH ENGELS
Karl Marx ve .riedrich Engelsin yaptlarndan derlenen Selected Works (Volume Two, Progress Publishers, Moscow 1969) adl kitap, Sevim Belli, Alaattin Bilgi, Gne zdural, Ahmet Kardam ve Kenan Somer tarafndan (her metin ayr ayr olmak zere) dilimize evrilmi ve Sol Yaynlar tarafndan, Seme Yaptlar, kinci Cilt, ad ile, Temmuz 1977 tarihinde, Ankarada, lkyaz Basmevinde dizdirilip bastrlmtr. ([ ] iindeki sayfa saylar zgn metne aittir.) Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. 2003. erisyay@kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.org http://www.kurtuluscephesi.net
NDEKLER
9
17 20 22 30
ULUSLARARASI BRLNN KURULU ARISI, Karl Marks ULUSLARARASI BRL GENEL TZ, Karl Marks AMERKA BRLEK DEVLETLER BAKANI ABRAHAM LINCOLNA, Karl Marks PROUDHON ZERNE (J. B. Schweitzere Mektup), Karl Marks CRET, .YAT VE KR, Karl Marks
30 31 32 39 42 43 45 52 54 55 57 57 60 61 66
71
[Giri] I. [retim ve cret] II. [retim, cret, Kr] III. [cret ve Para Dolam] IV. [Arz ve Talep] V. [cret ve .iyat] VI. [Deer ve Emek] VII. gc VIII. Art-Deer retimi IX. Emein Deeri X. Kr, Bir Meta Deerinden Satmakla Elde Edilir XI. Art-Deerin Ayrt eitli Blmler XII. Krlar, cretler ve .iyatlar Arasndaki Genel liki XIII. cretleri Ykseltmek ya da Dmelerine Kar Koymak XIV. Sermaye ile Emek Arasndaki Mcadele ve Bunun Sonular
Yolundaki Bellibal Giriimler
71 72 73 74 75 76 77 78 78 78 78
GEC GENEL KONSEY DELEGELERNE TALMATLAR. ETL SORUNLAR , Karl Marks 1. Uluslararas Birliin rgtlenmesi 2. Emek ile Sermaye Arasndaki Mcadelede, abalarn, Birlik Ajans Tarafndan Uluslararas Dzeyde Birletirilmesi 3. gnnn Snrlandrlmas 4. Genlerin ve ocuklarn altrlmas (Kadn ve Erkek) 5. Kooperatif alma 6. Sendikalar. Gemileri, Bugnleri ve Gelecekleri 7. Dolayl ve Dolaysz Vergilendirme 8. Uluslararas Kredi 9. Polonya Sorunu 10. Ordular 11. Din Sorunu
80 85 93
KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA BRNC BASKIYA NSZ, Karl Marks KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA KNC BASKISINA SONSZ, Karl Marks K A P T A L, Karl Marks Sekizinci Ksm lkel Birikim Yirmialtnc Blm lkel Birikimin Srr Yirmiyedinci Blm Tarmsal Nfusun Toprakszlatrlmas Yirmisekizinci Blm 15. Yzyln Sonundan Balayarak Mlkszletirilenlere Kar Kanl Yasalar. cretlerin, Parlamento Yasalaryla Drlmeye Zorlanmas Yirmidokuzuncu Blm Kapitalist iftinin Douu Otuzuncu Blm Tarmsal Devrimin Sanayi zerindeki Tepkisi. Sanayi Sermayesi in Pazarn Yaratlmas Otuzbirinci Blm Sanayici Kapitalistin Douu Otuzikinci Blm Kapitalist Birikim Tarihsel Eilimi MARKSIN KAPTAL, .riedrich Engels
93 93 96 110 117 118 122 131 135 138

142 145 147 135
I II
KAPTALN KNC CLDNE NSZDEN, .riedrich Engels BRLEK DEVLETLER ULUSAL BRLNE ARI, Karl Marks ALMANYADA KYL SAVAINA NSZ, .riedrich Engels 1870 Tarihli kinci Baskya nsz 1875 Tarihli nc Bask in 1870 Tarihli nsze Ek ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNDEN CENEVREDEK RUS KESMNN KOMTE YELERNE, Karl Marks GZL YAZIMA, Karl Marks .RANSADA SAVA, Karl Marks .riedrich Engelsin Girii Uluslararas i Birlii Genel Konseyinin .ransz-Alman Sava zerine Birinci ars Uluslararas i Birlii Genel Konseyinin .ransz-Alman Sava zerine kinci ars . r a n s a d a S a v a
147 154
159 161 165
165 176 180 187 187 195 201 214 224 224 225
228
I II III IV Notlar I II
SINI.ININ SYASAL EYLEM ZERNE, .riedrich Engels
230
231 233 240 246 256 258 261

264
ENTERNASYONAL NDEK SAHTE BLNMELER, Karl Marks ve .riedrich Engels
I II III IV V VI VII
264 264 265

266 269
18 MART 1871 KOMNNN YILDNMN KUTLAMAK N YAPILAN MTNGDE ALINAN KARARLAR
[I] [II] [III]
TOPRAIN ULUSALLATIRILMASI, Karl Marks LAHEYDE YAPILAN GENEL KONGRE KARARLARINDAN, Karl Marks ve .riedrich Engel Tzk Konusunda Karar LAHEY KONGRES, Karl Marks KONUT SORUNU, .riedrich Engels kinci Baskya nsz Konut Sorunu Birinci Ksm Proudhon Konut Sorununu Nasl zyor? kinci Ksm Burjuvazi Konut Sorununu Nasl zyor?
269
271 274
274 283 283 299 299 310 322 325 325 330 337 340
346 350 357
nc Ksm Proudhon ve Konut Sorunu zerine Ek
I II III
I II III IV
OTORTE ZERNE, .riedrich Engels BLANKC KOMN MLTECLERNN PROGRAMI, .riedrich Engels RUSYADAK TOPLUMSAL LKLER ZERNE, .riedrich Engels Rusyadaki Toplumsal likilere Sonsz BAKUNNN DEVLET VE ANAR KTABI ZERNE DNCELERDEN, Karl Marks MEKTUPLAR Marxtan Hanoverdeki L. Kugelmanna Marxtan Hanoverdeki L. Kugelmanna Marxtan Hanoverdeki L. Kugelmanna
367
378 380
380 384 385
387 388 389 391 396 399 401
Marxtan Hanoverdeki L. Kugelmanna Marxtan Hanoverdeki L. Kugelmanna Marxtan New Yorktaki .. Boltea Engelsten Milanodaki T. Cunoya Engelsten Hubertusburgdaki A. Bebele Engelsten Hobokendeki .. A. Sorgeye Aklayc Notlar
KARL MARKS ULUSLARARASI BRLNN KURULU ARISI

LONDRA, LONG ACREDA ST. MARTNS HALLDA YAPILAN AIK TOPLANTIDA, 28 EYLL 1864TE KURULMUTUR1
iler! 1848den 1864e kadar olan dnem boyunca ii ynlarnn sefaletinin azalmad byk bir gerektir, ama bu dnem snai gelime ve ticari byme bakmndan gene de esizdir. 1850de ngiliz orta snfnn en lml ve en iyi haber organlarndan biri, yle bir kehanette bulunuyordu: ngilterenin ihracat ve ithalat %50 artacak olursa, ngilteredeki sadakaya muhtalk sfra der. Ama heyhat! 7 Nisan 1864te, maliye bakan* ngilterenin toplam ithalat ve ihracatnn 1863te 443.955.000 sterline, nispeten yakn olan 1843 dnemindeki ticaretin yaklak kat olan bu tutara! ulatn syleyerek parlamentodaki dinleyicilerini sevince bodu. Btn bunlara karn, yoksulluk konusunda syledikleri ok dokunaklyd. Sefalet iinde [sayfa 11] yzenleri, artrlmayan ... c* William Gladstone. -Ed.
retleri; her on durumdan dokuzu varolma mcadelesinden baka bir ey olmayan ... insan yaamn dnn! diye haykryordu. Kuzeyde makineler tarafndan, gneyde de koyun iftlikleri tarafndan yava yava yerlerinden edilen rlanda halkndan szetmedi; kald ki, bu mutsuz lkede koyunlar bile azalyor ama bu azaln insanlarn azalmas kadar hzl olmad da dorudur. Ani bir dehet dalgas halinde, en tepedeki onbinin temsilcileri tarafndan o an aa vurulmu olan eyi yinelemedi. Garrot panii2 belli bir dzeye ulatnda, Lordlar Kamaras srgn ve krek cezalar konusunda bir soruturma yaplmasna ve bu konuda bir raporun yaynlanmasna karar verdi. Bunun sonucu olarak 1863 tarihli o kaln Mavi Kitaptaki3 cinayet kt ortaya ve, bylece de, mahkum olmu sululardan, ngilterenin ve skoyann krek serflerinden en ktlerinin bile, ngilterenin ve skoyann tarm emekilerinden ok daha az ezildikleri ve ok daha iyi durumda bulunduklar, resmi olgularla ve rakamlarla tantland. Ama hepsi bu deildi. Amerikan Sava4 yznden Lancashire ve Cheshiredaki fabrika iileri kendilerini sokakta bulduklarnda, ayn Lordlar Kamaras, alktan ileri gelen hastalklar nlemeye ucu ucuna yetecek ve en ucuz ve en basit biimde verilebilecek en dk karbon ve nitrojen miktarnn ne olabileceini aratrmakla grevli bir doktoru, sanayi blgelerine gnderdi. Tp temsilcisi Dr. Smith, 28.000 nite karbonun ve 1.330 nite nitrojenin, ortalama bir yetikini alktan ileri gelen hastalk dzeyinin hemen stnde tutacak haftalk miktarlar olduunu, ve ayrca bu miktarlarn, ar yorgunluk basksnn pamuklu dokuma iilerini fiilen iine drm olduu yetersiz beslenmeye pek yakn bir dzeyde olduunu ortaya koydu.* Ama dikkat edin! Bu ok bilmi doktor, daha sonra, zel Meclisin tp yetkilisi tarafndan, tekrar, alan snflarn yoksul kesimlerinin beslenme durumunu aratrmakla [sayfa 12] grevlendirildi. Bu aratma-larn sonular, parlamentonun buyruu ile, bu yl iersinde yaynlanm olan Kamu Sal Konusunda Altnc Raporda yer almaktadr. Doktorun bulduu neydi? pek dokumaclar, rc kadnlar, eldivenciler, orap dokumaclar ve tekiler, ortalama olarak, pamuklu dokuma iilerinin zorbela elde ettikleri dk geliri bile, alktan ileri gelen hastalklar nlemeye ancak yeterli olan karbon ve nitrojen miktarn bile almyorlard. Dahas diye yazyordu raporda, incelenen ailelerden tarm kesimine dahil olanlara gelince, bunlardan bete-birinin, yeterli olaca tahmin edilen karbonlu gdadan daha azn; te-birinin, yeterli olaca tahmin edilen nitrojenli gdadan daha azn aldklar; ve kontlukta (Berkshire, Oxfordshire ve Somersetshire) gnlk ortalama yerel besin
* Okura anmsatmamza hi gerek yok ki, su ve belirli inorganik madde eleri dnda, karbon ve nitrojen, insan gdasnn hammaddelerini olutururlar. Ama insan organizmasn beslemek iin bu basit kimyasal eler, bitkisel ya da hayvansal gda biiminde salanmaldr. rnein patates esas olarak karbon ierir, buday ekmeinde ise yeterli miktarlarda karbon ve nitrojen maddeleri vardr. [Marxn notu.]
10
iersinde, nitrojenli gdalarn yetersiz kaldklar grld. uras unutulmamal ki, diye ekliyor resmi rapor, gda yoksunluu hi istenilmeyen bir durumdur ve, bir kural olarak, byk gnlk besin yetersizlii ancak teki yoksunluklarn ardndan gelen bir eydir. ... Bu durumda, temizliin bile, pahal ya da zahmetli olduu grlecektir, ve temizlii koruma yolunda zsaygl abalar hl varsa, bu ynde harcanan her aba yeni alk sanclar getirecektir. Bunlar ac veren dncelerdir, zellikle bu kimselerin iinde bulunduklar yoksulluun aylaklktan ileri gelen hakl yoksulluk olmad anmsanacak olursa; bu, btn durumlarda, alan halkn yoksulluudur. Gerekten de, acnacak miktarlarda gda elde etmek iin yaplan alma, ounlukla, ar lde uzundur. Bu rapor, garip ve olduka beklenmedik bir olguyu, Birleik Kralln drt blgesi iinde ngiltere, Galler, skoya ve rlanda-, ngiltere nin tarmsal nfusunun, Birleik Kralln bu en zengin blgesinin, hemen hemen en kt besleneni olduunu; ama Berkshiren, Oxfordshiren ve Somersetshiren tarm emekilerinin bile, Dou Londrada kapal yerlerde alan ok saydaki el iisinden daha iyi durumda olduklarn ortaya karmtr. Serbest ticaret anda, maliye bakannn, Avam Kamarasna, ngiliz iisinin ortalama durumu, olaanst [sayfa 13] lde ve herhangi bir lkenin ya da an tarihinde bir benzeri bulunmayan lde iyilemitir dedii sra, parlamentonun buyruu ile 1864te yaynlanm olan resmi veriler bunlard. Bu resmi kutlama sesleri arasna, resmi Kamu Sal Raporunun u tatsz szleri karyor: Bir lkenin kamu sal demek, o lkedeki ynlarn sal demektir, ve ynlar, en alt katlarna dek asgari bir refah dzeyinde olmadka nasl salkl olabilirler? Ulusal lerleme istatistiklerinin gzleri nnde dansetmesinden ba dnen maliye bakan, vahi bir vecd iinde yle haykryor: 1842den 1852ye kadar lkenin vergilendirilen geliri %6 artt; 1853ten 1861e kadarki sekiz yl iersinde, 1853 yl esas alndnda, bu art %20dir! Bu olgu neredeyse inanlmayacak kadar artcdr! ... Bu sarho edici servet ve g birikimi diye, ekliyor Bay Gladstone, tamamyla mlk sahibi snflarla snrl kalmtr! Tamamyla mlk sahibi snflarla snrl kalan bu sarho edici servet ve g birikiminin emeki snflar tarafndan hangi kt salk, ykk moral, zihinsel bozukluk koullar altnda retilmi ve retilmekte olduunu bilmek isterseniz, matbaaclarn, terzilerin, elbise yapmclarnn iyerlerine ilikin Kamu Sal Raporunda izilen tabloya baknz! Bunu 1863 tarihli ocuk stihdam Komisyonu Raporu ile kyaslaynz. Burada, rnein yle deniliyor: Kadnl-erkekli mlekiler, bir snf olarak, hem fiziksel ve hem de zihinsel bakmdan, nfusun ok daha bozulmu bir kesimidir; sa-
11
lksz ocuk, gelecein salksz yetikinidir; rkn gittike bozulmas kanlmazdr ve komu blgelerden durmadan yeni gelenler ve daha salkl rklarla evlenmeler olmasayd, Staffordshire nfusundaki bozulma (degenerescence) daha da byk olurdu. Bay Tremenheeren .rnc Kalfalarnn Yakndklar Glkler konusundaki Mavi Kitabna bir gzatn! Lancashire fabrika iilerinin beslenme durumlar alk dzeyinin hi de stnde deilken, salk durumlarnn aslnda dzelmekte olduu, nk, pamuk ktl yznden, [sayfa 14] bunlarn pamuklu dokuma fabrikalarndan geici olarak karldklar; ve ocuk lmlerinin azalmakta olduu, nk annelerinin imdi, nihayet, onlara afyon karm yerine kendi memelerini verebildikleri yolundaki fabrika mfettileri tarafndan sylenmi ve Genel Kayt Memuru tarafndan hazrlanan tablolarda gsterilen akl almaz szler kimin tylerini diken diken etmemitir ki? Gene madalyonun teki yzn evirelim! 20 Temmuz 1864te Avam Kamarasna sunulan Gelir ve Mlkiyet Vergisi Haslatna gre, yllk gelirleri vergi memurlar tarafndan 50.000 sterlin ve daha fazla olarak bildirilen kiilerin arasna 5 Nisan 1862den 5 Nisan 1863e kadar on kiinin daha katlmasyla, bunlarn says, o tek yl ierisinde, 67den 80e kmtr. Bu ayn gelirler listesi, ngilterenin ve Gallerin toplam tarm emekileri ynnn bir ylda paylarna denden daha fazla olan 25.000.000 sterlinlik yllk gelirin 3.000 kii arasnda bllmekte olduu gereini aa karmaktadr. 1861 saymn anz, ngilterenin ve Gallerin 1851de 16.934 olan erkek toprak sahipleri saysnn 1861de 15.066 ya dtn, bylelikle toprak younlamasnn 10 ylda %11 artm olduunu greceksiniz. lke topraklarnn birka elde toplanmas bu hzda srecek olursa, Roma mparatorluunun Afrika eyaletinin yarsnn alt beyin elinde olduunu rendiinde Neronun keyifle srtmas gibi, toprak sorunu fevkalade basitleecektir. Neredeyse inanlmayacak kadar artc olan bu olgular zerinde uzun uzun durduk, nk ticaret ve sanayi Avrupasnn ban ngiltere ekiyor. Bundan birka ay nce Louis-Philippein mlteci oullarndan birinin, Kanaln te yanndaki daha az serpilmi yoldalarndan daha iyi durumda olduu iin ngiliz tarm emekisini resmen kutlad anmsanacaktr. Gerekten de, yerel renkler deitirilse ve lek olarak da biraz daraltlsa, ngiltereye zg olgular, Ktann btn sanayilemi ileri lkelerinde aynen grlrler. Bu lkelerin hepsinde, 1848den beri, sanayide duyulmam bir gelime, ithalat ve ihracatta da akl almaz bir genileme olmutur. Tamamyla mlk sahibi snflarla snrl kalan servet ve g birikimi, bunlarn hepsinde gerekten de sarho edici idi. Bu lkelerin hepsinde [sayfa 15] ngilterede olduu gibi, alan snflarn kk bir aznlnn gerek cretleri bir miktar artmt; oysa ou durumda, rnein byk kentlerdeki yoksullar evinde ya da kimsesizler yurdunda yaayan bir kimsenin 1852de 7 sterlin 7 ilin 4 peni tutan en ivedi ge-
12
reksinmelerinin 1861de 9 sterlin 15 ilin 8 peniye* km olmas ona ne kadar yarar saladysa, cretlerdeki parasal ykseliin tketim dzeyinde salad gerek art da bundan daha ok deildi. Geni ii snf ynlar, her yerde, kendisinden yukarda olanlar toplumun merdivenlerini hangi hzda kyorlarsa, en az ayn hzda daha da derinlere gmlyorlard. Makinelerdeki hi bir iyiletirmenin, retime uygulanacak hi bir bilimin, iletiim aralarndaki hi bir iyiletirmenin, hi bir yeni smrgenin, hi bir gn, alacak hi bir pazarn, hi bir serbest ticaretin, ne de btn bunlarn hepsinin, alan ynlarn sefaletini kaldrmayaca; tersine, bugnk yanl temel zerinde, emein retici glerindeki her yeni gelimenin toplumsal kartlklar derinletirmek ve toplumsal uzlamaz kartlklar keskinletirmek eilimi gstermesinin kanlmazl, Avrupann btn lkelerinde artk nyargsz her kafaya gsterilebilir, ve bu, ancak kendi karlar bakalarnn gerek-d hayallerle oyalanmalarn gerektirenlerce yadsnan bir gerek haline gelmitir. ktisadi gelimenin bu sarho edici evresinde, alktan ileri gelen lmler, Britanya mparatorluunun byk kentlerinde neredeyse kurumlamtr. Bu evre, dnya kaytlarnda, ticari ve snai bunalm denen toplumsal haerenin daha da sklamasyla, daha da yaygnlamasyla, daha da lmcl olan etkileriyle belirtilmektedir. 1848 devrimlerinin yenilgiye uramalarndan sonra, ii snfnn btn parti rgtleri ve parti yaynlar, Ktada, zorun demir penesi tarafndan parampara edildi, emein en ileri ocuklar umutsuzluk ierisinde Denizar Cumhuriyete kat, ve ksa sren kurtulu dleri, bir snai canllk, ahlaki rme ve siyasal gericilik dnemi karsnda yokoldu. Ktadaki alan snflarn, bugnk gibi o sra da St. Petersburg kabinesi ile kardee dayanma iinde olan [sayfa 16] ngiliz hkmetinin diplomasisinin ksmen bir sonucu olan yenilgisinin bulac etkileri, ok gemeden Kanaln teki yakasna da srad. Ktadaki kardelerinin yenilgisi, ngiliz ii snfn idi eder, onlarn kendi davlarna olan inanlarn krarken, toprakbeylerinin ve parabeylerinin de bir miktar sarslm olan gvenlerini geri getirdi. Daha nce vermi olduklar dnleri kstaha geri aldlar. Yeni altn diyarlarnn kefi, ngiliz proletaryasnn saflarnda doldurulmaz boluklar brakan byk bir ge yolat. Bir zamanlar etkin olan teki yeleri ise, daha ok i ve cret biimindeki geici rvete kapldlar ve ksa vadeli hesaplarn iine girdiler. artist hareketi ayakta tutmak ya da yeniden biimlendirmek ynndeki btn abalar belirgin bir biimde baarszla urad; ii snfnn yayn organlar, ynlarn ilgisizlii yznden pepee kapandlar, ve gerekte, ngiliz ii snfnn siyasal bir boluk durumuyla bylesine tam bir uzlama iine girdii hi grlmemiti. ngiliz ii snfyla Ktadaki ii snf arasnda
* imdi artk 100delik sisteme gemi bulunan ngiliz para sisteminde, eskiden, 12 peni 1 ilin, ve 20 ilin de 1 sterlin ediyordu. -.
13
hi bir eylem ortakl yok idiyse de, hi deilse, bir yenilgi ortakl vard. Ama 1848 devrimlerinden bu yana geen dnem, her eye karn, iyi ynlerden yoksun deildi. Biz burada yalnzca iki byk olguya iaret edeceiz. En byk takdire layk bir azimle yrtlen otuz yllk bir mcadeleden sonra, ngiliz ii snf, toprakbeyleri ile parabeyleri arasnda bir blnme yaratarak, On-Saat Tasarsnn5 yasalatrlmasn baard. .abrika iilerinin bylelikle elde ettikleri ve her alt ayda bir fabrika mfettilerinin raporlarna kaydedilen ok byk maddi, manevi ve zihinsel kazanmlar, imdi btn taraflarca tannmaktadr. Kta hkmetlerinin ou, ngiliz .abrika Yasasn azok deiik biimlerde kabul etmek zorunda kaldlar, ve ngiliz parlamentosunun kendisi de etki alann her yl geniletmek zorunda kalyor. Ama bu pratik nemi yannda, iilerin yararna olan bu nlemin olaanst baarsn yceltecek bir baka ey daha vard. Orta snf, Dr. Ure, Profesr Senior ve ayn soydan ve boydan teki bilgeler gibi en nl bilim organlar araclyla, alma saatlerine getirilecek herhangi bir yasal snrlamann, vampir [sayfa 17] gibi kan, hem de ocuk kan emmeden yaayamayan ngiliz sanayiinin lm anlarnn alnmas demek olacan grm ve bunu kendince tantlamt. Eski zamanlarda ocuklarn ldrlmesi Moloch* dinine ait gizemli bir ayindi, ama bu yalnzca baz ok kutsal durumlarda, belki de ylda bir kez yaplr ve bundan sonra da Molochun yoksullarn ocuklarna kar zel bir eilimi olmazd. alma saatlerinin yasal olarak snrlandrlmasna ilikin bu mcadele daha da amanszca iddetlendi, nk agzll rktmesi dnda, bu mcadele, aslnda, orta snfn ekonomi politiini oluturan arz ve talep yasalarnn gz kr egemenlii ile, ii snfnn ekonomi politiini oluturan toplumsal ngrnn denetledii toplumsal retim arasndaki byk ekimeyi etkiliyordu. Bylece, On-Saat Yasas, yalnzca byk bir pratik baar olmakla kalmyordu; bu bir ilkenin zaferiydi; orta snfn ekonomi politii, ii snfnn ekonomi politiine ilk kez bylesine apak yenik dyordu. Ama mlkiyetin** ekonomi politii karsnda, emein ekonomi politiinin daha da byk bir zaferi yedekte bekliyordu. Kooperatif hareketinden, zellikle bir avu yrekli elin yardm grmeksizin yaratt kooperatif fabrikalardan szediyoruz. Bu byk toplumsal deneyimlerin deeri abartlamaz. Bunlar sz yerine fiilen gstermilerdir ki, byk retim, modern bilimin gerekleriyle uyum iersinde, bir kol snfn altran bir efendiler snf olmakszn da yrtlebilir; rn verebilmesi iin, i aralarnn alan insann kendisi zerinde bir egemenlik ve zorbalk
* Eski .enikelilerde ve Kartacallarn dininde gne tanrs, insanlarn kurban edildikleri bir put; daha sonralar bu ad, her eye kadir yrtc gcn bir simgesi haline gelmitir. -Ed. ** Marxn kendisinin yapt Almanca eviride mlkiyetin yerine sermayenin deniyor. -.
14
arac olarak tekelletirilmesi gerekmez; ve kle emei ve serf emei gibi, cretli emek de, iini istekle, zinde bir ruhla ve cokulu bir yrekle yapan birleik emek karsnda yokolmaya mahkum, geici ve ast bir biimdir. Kooperatif sisteminin tohumlar, ngilterede, Robert Owen tarafndan ekilmitir; Ktada uygulanan ii deneyimleri, aslnda, 1848in uydurulmu deil, yksek sesle ilan edilmi teorilerinin pratik sonularyd. [sayfa 18] Ayn zamanda, 1848den 1864e kadar olan dnemin deneyimi her trl kukunun tesinde tantlamtr ki, kooperatif emek, ilke olarak ne denli kusursuz, ve pratikte ise ne denli yararl olursa olsun, tek tek iilerin raslansal abalarnn dar erevesi iinde tutulduunda, tekelin geometrik byme hzn hi bir zaman yakalayamayacak, ynlar kurtaramayacak, hatta onlarn sefaletlerinin ykn hissedilir bir lde hafifletemeyecektir. Aklbanda soylularn, insansever orta snf gevezelerinin, hatta zeki ekonomi politikilerin, d grenlerin topyas diye alaya alarak, ya da sosyalistin kutsal eye kar saygszl diye amur atarak, daha filiz halindeyken bo yere kesip atmaya altklar kooperatif alma sistemine birdenbire tiksindirici bir biimde vgler dzmeye balamalarnn nedeni belki de budur. alan ynlar kurtarmak iin, kooperatif alma ulusal boyutlara ulatrlmal ve, bunun sonucu olarak da, ulusal aralarla gelitirilmelidir. Ama toprakbeyleri ve sermaye beyleri kendi iktisadi tekellerini savunmak ve devamn salamak iin kendi siyasal ayrcalklarn her zaman kullanacaklardr. Emein kurtuluunu tevik etmek bir yana, onun yoluna olas her engeli koymay srdreceklerdir. Lord Palmerstonn geen oturumda, rlandal Kirac iftilerin Haklar Tasarsn savunanlarla nasl alay ettiini anmsaynz: Avam Kamaras toprak sahiplerinin meclisidir! Siyasal iktidarn ele geirilmesi, bu yzden, alan snflarn en byk grevi olmutur. Bunu kavram grnyorlar, nk ngilterede, Almanyada, talyada ve .ransada ezamanl yeni kprdanlar olmutur ve ii partisini siyasal olarak yeniden rgtlemeye ynelik ezamanl abalara giriilmektedir. Bir tek baar esine sahipler: saylan; ama say, ancak gbirlii ile birletiinde ve bilgi ile ynetildiinde terazinin kefesinde bir arlk haline gelir. Gemiin deneyimi, deiik lkelerin iileri arasnda bulunmas gereken ve kurtulu iin verdikleri btn mcadelelerinde onlar sk skya birarada durmaya tevik eden bu kardelik ban grmezden gelmenin, onlarn uyumsuz abalarnn ortak bozgunu ile nasl cezalandrlacan gstermitir. Bu [sayfa 19] dnce, deiik lkelerin iilerini bu Uluslararas Birlii kurmak zere 28 Eyll 1864te St. Martin Halldak ak toplantda biraraya getirmitir. Bu toplanty bir baka inan daha etkilemitir. alan snflarn kurtuluu, bunlarn kardee uyum iinde bulunmalarn gerektiriyorsa, ulusal nyarglar harekete geiren ve halklarn kanlarn ve varlklarn
15
korsanca savalarda arur eden, canice amalar gden bir d politika altnda bu byk grevi nasl yerine getireceklerdir? Bat Avrupay Atlantiin te yakasndaki klelii srdrmek ve yaygnlatrmak zere rezil bir hal seferine paldr-kldr girmekten koruyan egemen snflarn dirayetleri deil, ngilterenin alan snflarnn bu canice lgnla kar yiite direnmeleri olmutur. Avrupann st snflarnn, Kafkaslar daki da kalelerinin Rusyaya yem oluunu, ve yiit Polonyann Rusya tarafndan katlediliini utanmazca onaylaylar, alayc sempatiyle ya da aptalca bir kaytszlkla karlamalar; ba St. Petersburgda olan ve Avrupann her kabinesinde parma olan bu barbar gcn muazzam ve kar konulmayan saldrlar, alan snflara, uluslararas politikann gizlerini belgeleme, kendi hkmetlerinin diplomatik manevralarna gzkulak olma, bunlara gerektiinde btn gleriyle kar koyma, nleyemediklerinde ise ayn anda sulamalara girimekte birleme, ve uluslararas ilikilere egemen olan kurallar kadar, tek tek kiiler arasndaki ilikilere de egemen olmas gereken basit ahlak ve adalet yasalarn savunma grevini retmitir. Bylesi bir d politika iin savamak, alan snflarn kurtuluu iin verilen genel mcadelenin bir parasdr. Btn lkelerin proleterleri, birleiniz! [sayfa 20]
21-27 Ekim 1864 tarihlerinde Marx tarafndan yazlmtr Kasm 1864te Londrada baslan Adress and Provisional Rules of, the Working Mens International Association Estab!ished September 28, 1864 at a Public Meeting Held at St. Martins Hall, Long Acre London adl kitapkta yaymlanmtr
16
KARL MARKS ULUSLARARASI BRL GENEL TZ6
snfnn kurtuluunun ii snfnn kendi eseri olmas gerektiini; ii snfnn kurtulu mcadelesinin snfsal ayrcalklar ve tekeller uruna deil, eit haklar ve grevler ve her trl snf egemenliinin kaldrlmas uruna mcadele demek olduunu; Btn biimler iersindeki kleliin, her trl toplumsal sefaletin, zihinsel kn ve siyasal bamlln temelinde, alanlarn, i aralarn, yani yaam kaynaklarn tekelinde bulunduranlarn iktisadi boyunduruu altna girmelerinin yattn; i snfnn iktisadi kurtuluunun, bu nedenle, her siyasal hareketin, bir ara olarak, tabi olmas gereken ama olduunu; Bu byk amac hedefleyen btn abalarn, her [sayfa 21] lkedeki emein farkl blmleri arasnda dayanmann eksik oluu ve deiik lkelerin ii snflar arasnda kardee bir birlik bann bulunmay
17
yznden, bugne dek baarsz kaldn; Emein kurtuluunun ne yerel ve ne de ulusal bir sorun olmayp, modern toplumu ieren btn lkeleri kucaklayan ve zm en ileri lkelerin pratik ve teorik ibirliine dayanan toplumsal bir sorun olduunu; i snf hareketinin Avrupann en sanayilemi lkelerinde bugnk yeniden canlannn, yeni umutlar dourmakla birlikte, eski hatalara yeniden dlmesine kar ciddi bir uyar olduunu ve birbirlerinden hl kopuk olan hareketlerin derhal birletirilmesini gerektirdiini; Gznnde bulundurarak, bu nedenlerle kurulmu bulunan Uluslararas i Birlii: Btn derneklerin ve bunlara dahil olan bireylerin, renk, inan ya da milliyetlerine bakmakszn, hakikati, adaleti ve ahlak birbirlerine kar davranlarnn temeli olarak kabul edeceklerini; Grevin olmad yerde hakkn, hakkn olmad yerde grevin bulunamayacan kabul ettiini, lan eder. Aadaki tzk, ite bu anlayla hazrlanmtr. 1. Bu Birlik, deiik lkelerde bulunan ve ayn amaca, yani ii snfnn korunmas, ilerlemesi ve tamamyla kurtulmas amacna sahip ii dernekleri arasnda merkezi bir iletiim arac ve ibirlii salamak zere kurulmutur. 2. Dernein ad, Uluslararas i Birliidir. 3. Her yl Birliin ubelerinin delegelerinden oluan bir Genel i Kongresi toplanr. Bu Kongre, ii snfnn ortak zlemlerini dile getirir, Uluslararas Birliin baarl bir biimde almas iin gerekli nlemleri alr, ve Birliin Genel Konseyini atar. 4. Her Kongre, bir sonraki Kongrenin toplanma zamann ve yerini saptar. Delegeler, herhangi zel bir ar olmakszn, belirtilen zamanda ve yerde toplanrlar. Genel Konsey, gerektiinde, toplantnn yerini deitirebilir, ama zamann erteleme yetkisi yoktur. Kongre, her yl, Genel Konseyin bulunaca yeri saptar ve yelerini seer. Bu biimde [sayfa 22] seilen Genel Konsey, ye saysna yeni eklemler yapma yetkisine sahiptir. Genel Kongre, yllk toplantlarnda, Genel Konseyin yllk ilemleri konusunda resmi bir rapor alr. Genel Konsey, ivedi durumlarda, Genel Kongreyi olaan yllk sresinden nce toplantya arabilir. 5. Genel Konsey, deiik lkelerin Uluslararas Birlik iinde temsil olunan iilerinden oluur. Kendi yeleri arasndan bir sayman, bir genel sekreter, her lke iin bir sekreter, vb. gibi, ileri yrtmek zere gerekli grevlileri seer. 6. Bir lkenin iilerinin, kendi snflarnn teki btn lkelerdeki hareketlerinden srekli haberdar edilmeleri; Avrupann deiik lkelerindeki toplumsal durum aratrmalarnn ayn anda ve ortak bir ynetim
18
altnda yaplmas; bir dernekte tartlan ve herkesi ilgilendiren sorunlarn tekiler tarafndan da ele alnmas; ivedi pratik admlarn atlmas gerektiinde rnein uluslararas. anlamazlklar durumunda olduu gibi birleik derneklerin eylemlerinin zamanda ve uyumlu olmas iin, Genel Konsey, Birliin farkl ulusal ve yerel gruplar arasnda bir uluslararas ajans kurar. Uygun grlen her durumda, Genel Konsey, farkl ulusal ve yerel derneklere nerilerde bulunur. Haberlemeyi kolaylatrmak iin, Genel Konsey, dzenli aralklarla raporlar yaynlar. 7. Her lkedeki ii snf hareketinin baars, birlik ve dayanmann gc dnda baka bir eyle salanamayacandan; te yandan ise, Uluslararas Genel Konseyin yararl olmas, byk apta, ister ii derneklerinin birka ulusal merkezindeki koullara, ister ok saydaki kk ve birbirlerinden kopuk yerel derneklerdeki koullara bal bulunmak zorunda olduundan, Uluslararas Birliin yeleri, kendi lkelerindeki birbirlerinden kopuk ii derneklerini merkezi ulusal organlar tarafndan temsil edilen ulusal rgtler halinde birletirmek iin btn glerini kullanrlar. Ama aktr ki, bu kuraln uygulanmas, her lkenin zgl yasalarna baldr, ve Genel Konsey ile dorudan haberleme olana, yasal engeller dnda, hi bir bamsz yerel dernee kapal tutulmaz. * [sayfa 23] 8. Her kesim, Genel Konsey ile haberlemek zere, kendi sekreterini atama hakkna sahiptir. 9. Uluslararas i Birliinin ilkelerini kabul eden ve savunan herkes ye olabilir. Her ube, kabul ettii yelerin salamlndan sorumludur. 10. Uluslararas Birliin her yesi, yerleim yerini bir lkeden tekine tadnda, Uluslararas Birliin kardee desteini grr. 11. Uluslararas Birlie katlan ii dernekleri, birbirlerine ebedi kardee ibirlii balaryla balanm olsalar da, varolan rgtlerini muhafaza ederler. 12. Hazr bulunan delegelerin te-ikisinin deiiklikten yana olmas kouluyla, her Kongre, bu tz deitirebilir. 13. Bu tzkte belirtilmeyen btn noktalar, her Kongrenin gzden geirmesine ak olan zel ynetmeliklerle tamamlanr. [sayfa 24]
256, High Holborn, W. C., Londra, 24 Ekim 1871 Kasm-Ara1k 1871de ngilizce ve .ranszca olarak, ubat 1872de Almanca olarak bror biiminde yaymlanmtr
* 1872 tarihli Lahey Kongresi karar ile, Genel Tze, 7. maddeyi izleyen bir de 7a maddesi eklenmitir. Bkz. bu cildin 347-348. sayfalar. -Ed.
19
KARL MARKS AMERKA BRLEK DEVLETLER BAKANI ABRAHAM LINCOLNA7
Beyefendi, Byk bir ounlukla tekrar seilmeniz dolaysyla Amerikan halkn kutlarz. lk seiliinizin ihtiyatl parolas Kleci iktidara kar direnme idiyse, yeniden seiliinizin muzaffer sava l da Klecilie lmdr. nsanst Amerikan mcadelesinin balamasndan beri, Avrupa ii snf, yldzlarla donanm bayran kendi snflarnn yazgsn tadn igdsel olarak hissetmitir. O korkun destan balatan toprak ekimesi, bu usuz-bucaksz bakir topraklarn, gmenlerin emeine mi adanacan, yoksa klecilerin ayaklar altnda bu topraklarn rzna m geileceini belirlemek iin deil miydi? Daha bundan bir yzyl ncesinde, bir byk [sayfa 25] demokratik
20
cumhuriyet dncesinin ilk kez ortaya kt, ilk nsan Haklar Bildirgesi nin8 yaynland, ve 18. yzyl Avrupa devrimine ilk itinin verildii yerde, 300.0lik bir kle-sahipleri oligarisi, dnya tarihinde ilk kez, Silahl Ayaklanma sanca zerine klecilik diye yazmaya kalknca, bu ayn yerde, kar-devrim, sistematik bir zenle, eski anayasann yapld sra gznne alnan dnceleri yoketmekle vnnce ve kleliin yararl bir kurum, gerekte, sermaye ile emek ilikisi denen byk sorunun tek zm olduunu iddia edince ve, alayc bir biimde, insan zerindeki mlkiyetin yeni yapnn ke ta olduunu ilan edince, ite o zaman, st snflarn Gney Devletleri lehindeki fanatik yanllklarnn getirdii o kasvetli uyardan bile nce, Avrupa ii snf, kle sahiplerinin ayaklanmasnn, mlkiyetin emee kar balataca genel bir hal seferinin tehlike an olduunu, ve alanlar asndan, gelecee ilikin umutlarnn, hatta gemi kazanmlarnn Atlantiin te yakasndaki bu byk atma ierisinde tehlikeye girdiini derhal anlad. Bu yzden, pamuk bunalmnn9 kendisine getirdii glklere sabrla dayand, klecilik yanls mdahaleye kendisinden daha stn olanlarn basklarna cokuyla kar kt, ve, Avrupann ou kesimlerinden, bu gzel dava iin kendi payna den kan aktt. Kuzeyin gerek siyasal gc olan iiler, kleliin kendi cumhuriyetlerini pisletmesine gzyumduklar srece, kendi rzas olmakszn egemen olunan ve satlan zencinin karsnda, kendisini satmasnn ve kendi efendisini semesinin beyaz tenli iinin en yce hakk olmasyla vndkleri srece, gerek emek zgrln salayamyorlar, ya da Avrupal kardelerini kurtulu uruna verdikleri mcadelede destekleyemiyorlard; ama ilerlemenin nnde duran bu engel, i savan kzl deniziyle kaldrlp atlmtr. Amerikan Bamszlk Sava10 orta snf iin nasl bir ykseli a balattysa, Amerikan Anti-Kleci Savann da ayn eyi ii snf iin yapacandan Avrupal iiler emindirler. Onlar, zincire vurulmu bir rk kurtarma ve bir toplumsal dnya ina etme uruna verilen esiz mcadelede lkesine nderlik etmenin, ii snfnn temiz yrekli [sayfa 26] Abraham Lincolna dm olmasn, nmzde duran an bir gvencesi olarak gryorlar. [sayfa 27]
Marx tarafndan 22-29 Kasm 1864te yazlmtr 7 Kasm 1865 tarihli The Bee-Hive Newspaper, n 169da yaymlanmtr
21
KARL MARKS
(J. B. SCHWETZERE MEKTUP)11
PROUDHON ZERNE
Londra, 24 Ocak 1865
Sayn Bay, Benden Proudhon konusunda ayrntl bir deerlendirme talep eden mektubunuzu dn aldm. Zaman yokluu, beni bu arzunuzu yerine getirmekten alkoyuyor. stelik, elimde onun yaptlarndan hi birisi yok. Bununla birlikte, iyi niyetime sizi inandrabilmek iin, alelacele ksa bir taslak iziktiriyorum. Bunu tamamlayabilir, ekler ya da ksaltmalar, ksacas, ne uygun grrseniz onu yapabilirsiniz. * Proudhonun ilk abalarn artk anmsamyorum. Langue Universelle13 konusundaki okul devi niteliindeki yapt, zm iin gerekli en temel bilgilerden yoksun bulunduu sorunlara kendisinin nasl teklifsizce saldrdn gstermektedir. [sayfa 28] lk yapt Quest-ce que la proprit?** kukusuz, yazm olduklarnn en iyisidir. eriinin yeniliinden olmasa bile, hi deilse her eyi sylemekteki yeni ve cretkar tutumuyla. r ac olmutur. Propri* Bu mektubu deitirmeden basmay daha uygun bulduk: [Social-Demokrat[12] gazetesi Yazkurulunun notu.] ** Mlkiyet Nedir? -.
22
t, tank olduu .ransz sosyalistlerinin ve komnistlerinin yaptlarnda, elbette ki, yalnzca eitli ekillerde eletirilmekle kalmam, ayn zamanda topyac bir tarzda hesab grlmtr. Bu kitapta, Proudhonun Saint-Simon ve .ourier ile olan ilikisi, .euerbachn Hegel ile olan ilikisiyle hemen hemen ayndr. Hegel ile kyaslandnda, .euerbach ok zayf kalr. Ama bununla birlikte, Hegelden sonra r ac olmutur, nk hristiyan bilincine ters den ama eletirinin ilerlemesi bakmndan nem tayan ve Hegelin mistik yar-bulanklk iinde brakt belirli noktalara parmak basmtr. Eer bu ifadeyi kullanmama izin verilirse, Proudhonun gl, grbz slubu, bu kitapta da hl egemen. Ve kanmca slubu, bu kitabn balca erdemi. Yalnzca eski eyleri yinelemekle kald yerlerde bile, Proudhonun bamsz keiflerde bulunduu; syledii eyin kendisi iin yeni olduu ve yle saylmas gerektii grlr. Kutsallarn kutsal ekonomik [kavramlara -.] elatan provokatif meydan okuma, sradan burjuva zihniyetini alay konusu yapan parlak paradoks, yokedici eletiri, ac kinaye, ve orada burada ortaya kan ve mevcut dzenin kepazeliklerine kar gsterilen derin ve gerek bir fke, devrimci bir itenlik btn bunlar, ilk ktnda, Quest-ce que la proprit?nin okurlarn heyecanlandrm ve byk bir sansasyon yaratmt. Ekonomi politiin kesin bir bilimsel tarihi iinde, bu kitaptan szetmeye demezdi bile. Ama bu trden sansasyonel yaptlar, romanlar yaznnda olduu kadar, bilim alannda da bir rol oynarlar. rnein Malthusun Population* konusundaki kitabn alnz. lk basldnda bir sansasyonel brorden ve stelik batan sona bakalarnn yaptlarndan yaplm armalardan baka bir ey deildi. Ama gene de insan soyuna yaplan bu iftira ne byk bir drt yaratmt! Eer Proudhonun kitab elimde olsayd, onun eski slubunu gstermek iin kolayca birka rnek verebilirdim. [sayfa 29] En nemli sayd pasajlarda bile Kantn atklar ele al biimini taklit etmekte yaptlarn ancak evirilerden okumu olduu o Kant, o sra Bay Proudhonun tand tek Alman filozoftu ve kii zerinde, Kant gibi kendisinin de, atklarn zmne insan kavraynn tesinde kalan bir ey gzyle bakt, yani bu konuda kendi anlaynn karanlklar iinde bulunduu yolunda gl bir izlenim brakmaktadr. Ama btn o yerlemi inanlar ykma grntsne karn, Bay Proudhonun toplumu bir yandan, .ransz kk kylsnn (sonralar kk-burjuvasnn) asndan ve onun gzleriyle eletirmesindeki ve te yandan da onu sosyalistlerden miras ald lee vurmasndaki elikiyle, kii daha Quest-ce que la Proprit?de kar karya geliyor. Bu kitabn yetersizliini ortaya koyan bizzat kendi addr. Sorun o denli yanl formle edilmitir ki, doru bir biimde yantlanmas zaten
* Nfus. -.
23
mmkn deildi. Antik mlkiyet ilikileri, feodal mlkiyet ilikileri tarafndan, ve bunlar da burjuva mlkiyet ilikileri tarafndan yok edilmilerdir. Demek ki, gemi mlkiyet ilikileri zerindeki eletiriyi bizzat tarihin kendisi yapmtr. Proudhonun ele ald ey, aslnda bugn varolduu biimiyle modern burjuva mlkiyetiydi. Bunun ne olduu sorusu, ancak ekonomi politiin bu mlkiyet ilikilerini iradi ilikiler olarak yasal ifadeleri iinde deil, gerek biimleri iinde, yani retim ilikileri olarak bir btn iinde kucaklayan eletirel bir tahliliyle yantlanabilirdi. Ama bu ekonomik ilikilerin tmn mlkiyetin genel yasal kavramlar iinde karmakark ettiinden, Proudhon, 1789dan nce Brissotun buna benzer bir yaptta14 ayn szcklerle vermi bulunduu yantn tesine geemiyor: Mlkiyet hrszlktr. Bundan kartlabilecek tek sonu, hrszlk konusundaki burjuva yasal kavramlarnn, burjuvann kendi namuslu kazanlarna da ayn biimde uygulanabileceidir. te yandan, hrszlk, mlkiyetin zorla ihll edilmesi olarak mlkiyeti varsaydndan, Proudhon, gerek burjuva mlkiyeti konusundaki kendisi iin bile bulank olan her trden fantaziler iinde karman-orman olmutur. 1844te, Pariste bulunduum sra, Proudhonla kiisel [sayfa 30] iliki kurdum. Buna burada deiniyorum, nk, ngilizlerin ticari mallara hile kartrlmas demeleri gibi, Bay Proudhonun sophisticationundan* bir lye kadar ben de sorumluyum. ou kez btn bir gece sren uzun tartmalar srasnda, kendisine byk zarar veren ve Almanca bilmediinden doru drst inceleyemedii hegelcilii ona aladm. Paristen kartlmamdan sonra benim baladm ii Herr Karl Grn srdrd. stelik, bir Alman felsefesi retmeni olarak benden stn olan yan, bu konudan kendisinin de bir ey anlamamasyd. Bunu, bana ikinci nemli yapt Philosophie de la misre vb. kmadan ksa bir sre nce, ok ayrntl bir mektupta, Proudhonun bizzat kendisi bildirmiti. Bu mektubunda, dier eylerin yansra, yle diyordu: Jattends votre frule critique.** Bu krbac (yazdm Misre de la Philosophie,*** vb., Paris 1847de), dostluumuzu ilelebet sona erdiren bir biimde, ok gemeden yedi. imdiye dek sylemi olduklarmdan da grebileceiniz gibi, Proudhonun Quest-ce que la proprit? sorusunu fiilen ilk kez yantlayan onun Philosophie de la misre ou Systme des contradictions conomiquesi**** oldu. Gerekten de, ekonomik incelemelerine balamas, ancak bu ilk yaptnn yaynlanmasndan sonra olmutur; ortaya att sorunun svp saymakla deil, ama ancak modern ekonomi politiin bir tahliliyle yantlanabileceini kefetmiti. Ayn zamanda, ekonomik
* Bozuk kmasndan. -. ** Eletirici krbacnz bekliyorum. -. *** Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1975. -Ed. **** Sefaletin .elsefesi ya da Ekonomik elikiler Sistemi. -.
24
kategoriler sistemini diyalektik olarak sunmay da denedi. Gelimenin arac olarak, Kantn zlmez atklar yerine, hegelci eliki konulacakt. Kitabnn, ki iki kaln cilttir, bir deerlendirmesi olarak size, buna bir yant olarak yazm bulunduum kendi yaptm gsterebilirim. Orada, dier eyler yannda, kendisinin bilimsel diyalektiin srlar iine ne denli az girmi olduunu; te yandan ekonomik kategorileri ele al biiminde speklatif felsefe kuruntularna nasl kendisinin de katldn; bunlar, maddi retimdeki belirli bir gelime aamasna [sayfa 31] tekabl eden tarihsel retim ilikilerinin teorik ifadeleri olarak aklayaca yerde, bo szleriyle nasl nceden varolan lmsz dnceler haline dntrdn ye, bu dolambal yoldan, nasl bir kez daha burjuva ekonomisinin gr asna vardn da gsterdim.* Bundan baka, eletirmeye kalkt ekonomi politik zerindeki bilgisinin nasl ok yetersiz olduunu ve hatta, zaman zaman, bir okul ocuunun bilgi dzeyinde bulunduunu, ve kendisinin ve topyaclarn kendi bilimlerini, kurtuluun maddi koullarn bizzat reten bir hareketin, tarihsel hareketin, eletirici bilgisinden tretecekleri yerde, toplumsal sorunun zm iin a priori bir forml icat ederek nasl szmona bir bilim peinde koturduklarn da gsterdim. Ama zellikle btn sorunun temeli olan deiim-deeri konusunda Proudhonun ne denli akn, yanl ve yzeysel kaldn ve hatta Ricardonun deer kavramnn topyac yorumunu yeni bir bilimin temeli diye nasl kullanmaya kalktn gsterdim. Proudhonun genel bak as konusunda da u kapsaml yargya vardm: Her ekonomik ilikinin bir iyi ve bir de kt yan vardr; bu, Bay Proudhonun kendi kendisini aldatmad tek noktadr. yi yann iktisatlarca aklandn; kt yann da sosyalistlerce sulandn gryor. ktisatlardan lmsz ilikilerin zorunluluunu; sosyalistlerden de, sefalet iinde sefaletten baka bir ey grmeme kuruntusunu alyor (bunun iindeki eski toplumu ykacak devrimci, ykc yn grecei yerde**). Bilimin otoritesine dayanmay arzulamak konusunda her ikisiyle de anlayor. Onun gznde bilim, kendisini, bir bilimsel formln yetersiz boyutlarna indirger; o, formller aray iinde olan bir kimsedir. Bay Proudhon, hem ekonomi politii ve hem de komnizmi eletirmi [sayfa 32] olmakla ite byle vnyor: oysa durduu yer, her ikisinin de ok aasndadr. ktisatlarn aasndadr, nk elinin altnda sihirli bir
* ktisatlar bugnk ilikilerin -burjuva retim ilikilerinin- doal olduklarn sylerken, zenginlii yaratm olan ve retici doann yasalarna uygun olarak gelitirilmi bulunan ilikilerin bugnk ilikiler olduunu sylemek istiyorlar. Bundan tr bu ilikiler, zamann etkisinden bamsz doal yasalardr. Bunlar; her zaman toplumu ynetmekle ykml lmsz yasalardr. te bundan trdr ki, bir zamanlar varolan tarih, bundan byle yoktur. (Yaptmn 113. sayfas.) [Marxn notu.] [Bkz: Karl Marx, .elsefenin Sefa!eti, Sol Yaynlar, Ankara 1975, s. 127. Ed.] ** Parantez iindeki szleri Marx bu makaleye eklemitir. -Ed.
25
forml bulunan bir filozof olarak, saf ekonomik ayrntlara girmekten saknabileceini sanmtr; sosyalistlerin aasndadr, nk dnce plannda bile olsa, burjuva gr ufkunun tesine geecek ne cesarete, ne de kavraya sahiptir. ... Bilim adam olarak, burjuvalarn ve proleterlerin stnden szlerek umay arzular; oysa, sermaye ile emek, ekonomi politik ile komnizm arasnda ileri geri frlatlp duran kkburjuvadr yalnzca.* Bu yarg kulaa ok sert gelmekle birlikte, bunun her szcnn altna bugn de imzam atarm. Ama ayn zamanda u da hatrda tutulmaldr ki, Proudhonun kitabn sosyalizmin kk-burjuvaca yorumlanmas olarak ilan ettiim ve bunu teorik olarak tantladm sra, o, hem ekonomi politikiler ve hem de sosyalistler tarafndan hl olaanst bir ba devrimci olarak nitelendiriliyordu. Daha sonralar, onun, devrime ihaneti konusunda kopartlan yaygaralara hi bir zaman katlmam olmamn nedeni budur. Daha bandan beri, kendisi tarafndan olduu kadar bakalarnca da yanl anlalm bir kii olarak, haksz umutlar gerekletirmemi olmas, kendi hatas deildir. Quest-ce que la proprit?e kyasla, Bay Proudhonun sunu yntemlerindeki kusurlar Philosophie de la misrede ok daha fazladr. slup, ou kez, .ranszlarn da dedii gibi, ampouledir.** Bay Proudhonun Galli kavray zekas kendisini baarszla uratt her keresinde, szmona Alman felsefesine ait olmas gereken gsterili speklatif dil hemen sahnede boy gsteriveriyor. Hi bir zaman iin yceltici olmayan o kendi kendini reklam edici, kendi kendini yceltici, kasntl ton, ve zellikle bilim konusundaki bo szler ve bunlarn yapmackl tehiri, insann kulan trmalayp duruyor. lk yaptnda parldayan o iten scaklk yerine, burada baz pasajlar gzel szlerle sistematik bir geici scakla brndrlm. Bir de buna, kendi orijinal dncesinden tr duyduu ilkel gururu oktan krlm bulunan, ve imdi bilimin bir parvenu su*** [sayfa 33] olarak kendisini aslnda olmad ve sahip bulunmad eylerle desteklemek gereini duyan, kendi kendisini eitmi kiinin bereketsiz naho bilgiliini ekleyiniz. Sonra, bir de, Dunoyer (bir Hkmet Danman, ki yleydi) gibi bir adama yaltaklanrken, proletaryaya kar taknd gereki tavrndan tr sayg duyulmas gereken Cabet gibi bir adama ne zekice, ne esaslca ve hatta ne de hakl olarak edepsizce ve kaba bir biimde saldran kkburjuva zihniyeti. Bu Dunoyerin btn nemi de, o yazm olduu kaln, dayanlmaz lde skc cilt boyunca15, Helvetius tarafndan On veitt que les malheureux soient parfaits (bahtszlardan kusursuz olmalar beklenir) diye tanmlanan banazl telkin etmekte gstermi olduu gln gayretten gelmektedir.
* l.c., s. 119-120. [Marx'n notu.] [Bkz: .elsefenin Sefaleti, s. 131-132. -Ed.] ** Abartmaldr. -. *** Sonradan grme. -.
26
ubat Devrimini,16 daha birka hafta nce devrimler ann ilelebet sona ermi olduunu tartma. gtrmez bir biimde tantlanm olan Proudhon iin kukusuz ok uygunsuz bir zamanda geldi. Ulusal Mecliste yapt k, varolan koullar anlamakta pek baarl olmamakla birlikte, gene de her trl vgye deerdi.17 Haziran ayaklanmasnn18 ardndan byle bir k yapmak byk cesaret isteyen bir iti. Ayrca bu, Bay Thiersn Proudhonun nerilerine kar kan ve daha sonra zel bir yayn olarak da baslan konumasyla,19 .ransz burjuvazisinin dnsel dayanaklarnn ne denli ocuka bir kafa yaps zerine oturtulmu olduunu btn Avrupaya tantlamas gibi mutlu bir sonu da vermiti. Gerekten de, Proudhon, Bay Thiers ile kyaslandnda, tufan-ncesi dev bir heykel boyutuna ulamt. Proudhonun buluu olan Credit gratuit* ve buna dayandrlm olan halk bankas (banque du peuple), onun son ekonomik icraatlar oldu. Proudhonun dncesinin teorik temellerinin burjuva ekonomi politiin ilk elerinin, yani metalar ile para arasndaki ilikinin yanl anlalmasnda doduunun, oysa gerek styapnn ok daha eski ve ok daha gelitirilmi dncelerin bir kopyasndan ibaret bulunduunun kantn Zur Kritik der Politischen konomie, Heft 1, Berlin 1859 (s. 5964)** adl kitabmda bulmak [sayfa 34] mmkndr. Belirli ekonomik ve politik koullar altnda, kredi sisteminin, 18. yzyln balarnda ve sonra gene 19. yzyln balarnda, ngilterede, bir snfn zenginliinin bir baka snfa aktarlmasna hizmet etmi olmas gibi, ii snfnn kurtuluunun hzlandrlmasna da hizmet edebilecei hi bir kukuya yer brakmayacak kadar aktr. Ama faiz getiren sermayeyi sermayenin temel biimi olarak grmek; kredi sisteminin faizi ortadan kaldrma iddias tayan zel bir biimde kullanlmasn, toplumu deitirmenin temeli yapmay istemek, batan aaya bir kk-burjuva kuruntusudur. Gerekten de, bu kuruntu, biraz daha eklemeler yaplsa, 17. yzyl ngiliz kk-burjuvazisinin ekonomik szcleri arasnda zaten mevcuttu. Proudhonun faiz getiren sermaye konusunda Bastiat (1850) ile giritii polemik,20 Philosophie de la misreden ok daha dk bir dzeydedir. Bastiatya bile yenilmeyi baaran Proudhon, hasm darbelerini canalc yerlere yneltince, gln bir biimde yaygaray basyor. Birka yl nce Proudhon Lausanne hkmetinin tevikiyle sanrm Vergilendirme stne bir dl makalesi yazd. Bu makaleyle son deha parlts da snd gitti, geriye petit-bourgeois tout purdan*** baka bir ey kalmad. Proudhonun politik ve felsefi yazlarna gelince, bunlarn hepsi de ekonomik yazlarnda bulunan ayn eliik ikili nitelii gsteriyorlar. Ayrca bunlarn deeri .ransann dna tamamtr. Bununla birlikte,
* Bedava kredi. -. ** Bkz: Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 90-l15. -Ed. *** Katksz kk-burjuvadan. -.
27
.ransz sosyalistlerinin, 18. yzyl burjuva volterciliinden ve 19. yzyl Alman tanrtanmazclndan ne denli stn olduklarn kendi dincilikleriyle gstermenin arzulanr bir ey olduunu dndkleri bir sra, Proudhonun, dine, kiliseye vb. ynelttii saldrlar, kendi lkesi iin byk deer tar. Byk Peter, Rus barbarln nasl barbarlkla altettiyse, Proudhon da .ransz lafazanln lafla altetmek iin elinden geleni yapt. Louis Bonapartea kur yapt ve gerekte onu .ransz iilere ho gstermeye urat Coup detat* konusundaki yapt, ve arn daha byk bir ne kavumas iin bir kreten siniklii gstererek Polonyaya kar yazd son [sayfa 35] yapt,21 yalnzca kt deil, baya rnler olarak da tanmlanmaldrlar; ama kk-burjuva bak asna tekabl eden bir bayalk. Proudhon sk sk Rousseau ile kyaslanmtr. Bundan daha hatal bir ey olamazd. Proudhon daha ok Nic[olas] Linguetye benzer; sras gelmiken syleyelim, yazm olduu Thoire des loix civiles ok parlak bir kitaptr. Proudhonun diyalektie doal bir eilimi vard. Ama bilimsel diyalektii hi bir zaman gerekten kavrayamad iin, hi bir zaman safsatann tesine geemedi. Aslnda bu, onun kk-burjuva bak asnn kopmaz bir parasdr. Tarihi Raumer gibi, kk-burjuva da, bir yandan ve br yandan meydana gelir. Ekonomik karlar ve bundan tr de politikas, bilim, din ve sanat grleri hep byledir. Ahlak da byledir, her eyi byledir. O, yaayan bir, elikidir. Buna ek olarak, eer bir de Proudhon gibi yetenekli bir kimseyse, ok gemeden kendi elikilerini kullanmay renecek ve iinde bulunulan koullara gre bunlar gze arpc, gsterili, bazan rezilane ve bazan da parlak paradokslar biiminde gelitirecektir. Bilimde arlatanlk ve politikada uzlamaclk byle bir bak asndan ayr dnlemez. Geriye bir tek egemen drt kalyor, iin cakas, ve btn gsterii insanlarda olduu gibi onun iin de nemli olan tek ey, o ann baarsdr, gnlk baardr. rnein bir Rousseauyu, varolan glerle uzlama grnmnden bile her zaman iin ok, uzaklarda tutmu olan en basit ahlak duygusu, ite bylece ister istemez yok olup gider. Gelecek kuaklar, belki de, .ransz geliiminin bu son evresini, Louis Bonaparte bu evrenin Napoleonu ve Proudhon da RousseauVoltaireiydi diyerek zetleyecektir. Ve imdi, lmnden bunca ksa bir zaman sonra, bana bu adamn yargc olma roln yklemi olmann sorumluluunu kendi zerinize almalsnz. Derin sayglarmla. [sayfa 36] KARL MARX
* Hkmet darbesi. -.
28
24 Ocak 1865te yazlmtr 1, 3 ve 5 ubat 1865 tarihli Social-Demokrat, n 16, 17 ve 18de yaymlanmtr
29
KARL MARKS CRET, .YAT VE KR22
[GR]
Yurttalar, Esas konuya girmezden nce, giri niteliinde birka gzlemde bulunmama izin veriniz. u anda, btn Kta zerinde, gerek bir grev salgn hkm sryor ve her yanda, byk haykrlarla, cretlerin artrlmas isteniyor. Bu sorun kongremizde ele alnacaktr.23 Uluslararas Birliin banda olarak sizlerin, bu ok nemli sorun konusunda bir gre sahip olmanz gerekir. Ben kendi hesabma, sabrnz etin bir snavdan geirmek pahasna da olsa, konuyu derinlemesine ilemeyi dev sayyorum. Yurtta Westonla ilgili olarak, giri niteliinde bir baka eye daha deinmeliyim. Kendisi, iiler arasnda hi de tutulmadn bildii, ama onlarn yararna sayd grleri [sayfa 37] yalnzca nermekle
30
kalmad, aka savundu da. Bylesi manevi cesaret rneklerine hepimiz ancak byk bir sayg duymalyz. Konumamn cilasz slubuna karn, sonunda, savnda bana temel fikir gibi grnen noktada, kendisiyle gr birlii iinde olduumu, ama bu fikri, u andaki biimiyle, teorik bakmdan yanl, pratik bakmdan ise tehlikeli bulduumu greceini umarm. Ve imdi konuma geliyorum.
I. [RETM VE CRET]
Yurtta Westonn sav, esas olarak, iki varsayma dayanyor: 1 ulusal retimin miktar deimeyen bir eydir, ya da matematikilerin dedikleri gibi, sabit bir nicelik ya da byklktr; 2 gerek cret miktar, yani satn alabilecei meta miktaryla llen cret, deimeyen bir miktar, sabit bir byklktr. Oysa, birinci iddia aka yanltr. Greceksiniz ki, retimin deeri ve nicelii yldan yla byr, ulusal emein retici gleri oalr, ve bu byyen retimin dolam iin gerekli para tutar da srekli olarak deiir. Yl sonu iin, ve birbirleriyle kyaslanan baka baka yllar iin geerli olan, yln her ortalama gn iin de geerlidir. Ulusal retimin nicelii ya da bykl srekli olarak deiir. Bu, sabit bir byklk deildir, deiken bir byklktr, ve nfustaki deimeler bir yana braklrsa, sermaye birikiminin ve emein retici gcnn durmadan deimesi nedeniyle baka trl de olamaz. uras kesinlikle dorudur ki, eer cretlerin genel orannda ani bir ykselme olsayd, sonraki etkileri ne olursa olsun, bu ykselme, kendiliinden, retimin miktarn hemen deitirmeyecekti. Her eyden nce, mevcut durum ve koullardan yola kacakt. Ama eer ulusal retim, cretler ykselmezden nce sabit olmayp, deiken idiyse, cretlerin ykselmesinden sonra da sabit deil, deiken olmaya devam edecektir. Ama varsayalm ki, ulusal retimin miktar deiken deil, deimez olsun. O zaman bile, dostumuz Westonn, mantki bir tmdengelim olarak bakt ey, dayanksz basit bir iddia olarak kalrd. Elimde belirli bir say, diyelim [sayfa 38] ki 8 says varsa, bu saynn mutlak snrlar, bu sayy oluturan paralarn kendi greli snrlarn deitirmelerine engel deildir. Krlar 6, cretler de 2 ise, cretler 6ya ykselebilir, krlar da 2ye debilir, gene de toplam miktar 8 olarak kalr. Bylece, retim miktarnn sabit olmas, hi bir biimde, cret miktarnn da sabit olduunu tantlamaz. u halde, dostumuz Weston, bu sabitlii nasl tantlyor? Sadece iddia ederek. Ama onun iddiasn doru kabul etseydik bile, bu, ik ayr ynde ileyecekti, oysa Weston onu yalnzca tek bir ynde iletiyor. Eer cret miktar deimeyen bir byklkse, bu byklk ne artrlabilir, ne de azaltlabilir. Bu durumda iilerin geici bir cret art koparmalar
31
aptallksa, bu durumda, kapitalistlerin de geici bir cret dn kabul ettirmeye kalkmalar da daha az aptalca deildir. Weston dostumuz baz durumlarda iilerin cret artlar koparabildiklerini yadsmyor, ama cret miktar doal olarak sabit olduundan, buna bir kar-tepki olacaktr. te yandan, o, kapitalistlerin, cretleri drebildiklerini ve fiilen bu yolda durmadan aba harcadklarn da biliyor. cretlerin deimezlii ilkesi gereince, birinci durumda olduu kadar bu ikinci durumda da, zorunlu olarak; bir kar-tepki olmas gerekirdi. u halde iiler, cretleri drme giriimine ya da bunun uygulamasna kar tepki gstermekte hakl olurlard. u halde, cret artlar elde etmeye alrlarken hakldrlar, nk cretlerin indirilmesine kar her tepki, onlarn artrlmas iin bir etkidir. Bu bakmdan, yurtta Westonn cretlerin deimezlii ilkesine gre de, iiler, baz durumlarda, cretlerin artrlmas iin birlemeli ve mcadele etmelidirler. Eer bu vargy reddederse, bu vargnn dayand varsaymdan da vazgemesi gerekir. O, cretlerin miktar deimez bir byklktr diyeceine, cretler, her ne kadar ykselemezler ve ykselmemeleri gerekirse de, sermaye, cretleri indirmek istedii zaman, debilirler ve dmelidirler, demeliydi. Eer kapitalist, sizden, et yerine patatesle, buday yerine yulaf ile beslenmenizi isterse, sizin onun iradesine bir ekonomi politik yasas gibi katlanmanz ve ona boyunemeniz gerekir. Eer bir lkede, rnein, Birleik [sayfa 39] Devletlerde, cret oranlar ngilterede olduundan daha yksekse, cret oranlarndaki bu farkll, yalnz ekonomik olgularn deil, btn teki olgularn da incelenmesini ok basitletirecek bir yntem ile, Amerikan kapitalistleri ile ngiliz kapitalistlerinin iradeleri arasndaki farkllkla aklamalsnz. Ama o zaman da, Amerikan kapitalistlerinin iradesi, ngiliz kapitalistlerininkinden niin farkldr? diye sorabilirdik. Ve bu soruyu yantlamak iin, irade alannn tesine gitmemiz gerekir. Bir papaz, bana, Tanrnn .ransadaki iradesinin ngilteredekinden farkl olduunu syleyebilir. Eer onu bu irade ikiliini aklamas iin sktracak olursam, belki de, ekinmeden, .ransada baka, ngilterede baka bir iradesi olmasnn Tanrnn kendi iradesi olduu yantn yerecektir. Ama, dostumuz Weston, elbette ki, her trl uslamlamay bylesine tamamyla yadsmay savunacak en son kimsedir. Kapitalistin iradesi, elbette ki, mmkn olann en fazlasn almak yolundadr. Bizim yapacamz ey, onun iradesi zerinde derin incelemeler yapmak deil, onun gcn, bu gcn, snrlarn ve bu snrlarn niteliini incelemektir.
II. [RETM, CRET, KR]
Yurtta Westonn bize verdii konferans bir ceviz kabuuna sdrlabilir.
32
Onun btn uslamlamas u sonuca varyor: Eer ii snf, kapitalist snfn, parasal cret olarak kendisine 4 ilin yerine 5 ilin vermeye zorlayacak olursa, buna karlk kapitalist de onlara meta cinsinden 5 ilinlik deer yerine 4 ilinlik deer verecektir. i snf cret artndan nce 4 ilin ile satn ald eye imdi 5 ilin demek zorunda kalacaktr. Ama bu neden byledir? Neden kapitalist 5 ilin karlnda ancak 4 ilinlik bir deer verir? nk cretlerin miktar sabittir. Ama cret neden 4 ilinli meta olarak belirlenmitir de, 3, ya da 2, ya da herhangi bir baka miktar olarak belirlenmemitir? Eer cret miktarnn snr, kapitalistlerin iradesinden olduu kadar iilerin iradesinden de bamsz bir iktisat yasas ile saptanyorsa, [sayfa 40] yurtta Weston, her eyden nce, bu yasay ortaya koymal ve tantlamalyd. Ayrca, belirli her anda fiilen denen cret miktarnn, daima, gerekli cret miktarna tamtamna tekabl ettiini ve ondan hi bir zaman sapmadn tantlamalyd. te yandan, cret miktarnn veri olan bu snr, sadece kapitalistin iradesine ya da onun agzllnn snrlarna bal ise, bu keyfi bir snrdr. Bu snrda zorunlu olan bir ey yoktur. Bu, kapitalistlerin iradesi ile deitirilebilir ve, dolaysyla, onlarn iradesine kar da deitirilebilir. Yurtta Weston, teorisini rneklendirmek iin unu anlatyor: eer bir orba tasnda belirli sayda kiilerin iecei belirli miktarda orba varsa, kaklarn bymesi orbann miktarnda bir art getirmez. Bu rneini biraz budalaca bulduumu belirtmeme izin versin. Bu, bana, biraz, Menenuis Agrippann bavurduu benzetmeyi anmsatt. Romal plebler, patrisyenlere kar mcadeleye giritiklerinde, patrisyen Agrippa, onlara, siyasal gvdenin plebyen kol ve bacaklarn, patrisyen karnn beslediini anlatt. Ama, Agrippa, bir adamn karnn doldurmakla baka bir adamn organlarnn beslendiini tantlamay hi de baaramad. Yurtta Weston ise, iilerin iinden yedikleri orba tasnn, ulusal emein btn rn ile dolu olduunu, ve onlar bu orbadan daha fazla almaktan alkoyan eyin ne orba tasnn kkl ne de iindeki orbann son derece az oluu olduunu, ama sadece, kendi kaklarnn kkl olduunu unuttu. Kapitalist hangi hile sayesinde 5 ilin karlnda 4 ilinlik deer verebilecek durumdadr? Satt metalarn fiyatnn ykselmesi sayesinde. Peki yleyse, fiyatlarn ykselmesi, ya da daha genel bir ifadeyle, metalarn fiyatlarnn deimesi, metalarn fiyatlar, yalnzca kapitalistlerin iradesine mi baldr? Yoksa, tersine, bu iradenin iin iine karmas iin belirli baz koullar gerekli deil) midir? Yok deilse, o zaman pazar fiyatlarnn ykselmesi ve alalmas, yani boyuna deimesi, zlmez bir bilmece haline gelir. Mademki, ne emein retici glerinde, ne sermayenin ve kullanlan emein niceliinde, ne de rnlerin deerinin ifadesi olan parann deerinde kesin olarak hi bir deime [sayfa 41] meydana gelmediini, yalnzca cret oranlarnda deime olduunu varsayyoruz, yleyse, c-
33
retlerdeki bu ykselme, meta fiyatlarn nasl etkileyebildi? Sadece bu metalara ilikin arz ve talep arasndaki iliki zerinde etki yaparak. i snf, bir btn olarak dnldnde, gelirinin tmn geim aralarna harcar ve harcamak zorundadr. cret oranndaki genel bir ykseli geim aralar talebinde bir artmaya, ve dolaysyla da geim aralarnn pazardaki fiyatlarnda bir ykselmeye yolaar. Bunlar reten kapitalistler, cretlerdeki artn zararn, metalarnn pazar fiyatlarnn artyla kapatacaklardr. Peki ama, geim aralar retmeyen kapitalistlere ne olur? Ve onlarn saylarnn yle pek az olduunu sanmamalsnz. Eer ulusal rnn te-ikisinin nfusun bete-biri tarafndan tketildiini dnrseniz bir Avam Kamaras yesi, bu yaknlarda, bunun nfusun yedide-biri olduunu syledi, ulusal rnn ne kadar byk bir blmnn lks nesneler olarak retilmesi ya da lks nesneler karl deiilmesi gerektiini, ve geim aralarnn ne kadar byk bir miktarnn uaklar, atlar, kediler, vb. iin arur deneyimlerimizden biliyoruz ki, bu arur, geim aralarnn fiyatlarnn artmasyla her zaman epey kslr edilmesi gerektiini anlarsnz. Peki, geim aralar retmeyen kapitalistlerin durumu ne olacak? cretlerdeki genel ykselme sonucu den kr oranlarn, kendi metalarnn fiyatlarnn ykselmesiyle kapatamazlar, nk bu metalara kar talep artmamtr. Gelirleri azalacak ve bu azalm gelirle, fiyatlar artm olan geim aralarnn ayn miktar iin daha fazla para demek zorunda kalacaklardr. Ama i bununla bitmiyor. Kazanlar azald iin lks nesnelere daha az para harcamak zorunda kalacaklar, ve bylelikle, kendi metalarna kar olan talepte de bir azalma olacaktr. Talepteki bu azalma sonucu, kendi metalarnn fiyatlar da decektir. u halde, sanayiin bu dallarnda kr oran decektir, ama yalnzca cret oranndaki genel artn basit orannda deil, cretlerdeki genel artn, geim aralarnn fiyatlarndaki artn ve lks nesnelerin fiyatlarndaki dn bileik orannda. Sanayiin eitli dallarna yatrlm olan sermayelerin kr oranlar arasndaki bu fark nasl bir sonu douracaktr? [sayfa 42] Herhangi bir nedenle, retimin eitli alanlarnda ortalama kr orannda beklenmedik bir ekilde ortaya kveren deiikliklerde her kez ne oluyorsa, gene ayn ey olacaktr. Sermaye ve emek daha az krl dallardan daha ok krl dallara aktarlacak ve bu aktarma sreci, sanayiin her dalnda, arz, artm olan talep orannda artncaya, ve teki sanayi dallarnda, arz, dm olan talep orannda dnceye kadar srecektir. Bu deiiklik bir kez gerekleti mi, genel kr oran, sanayiin eitli dallarnda yeniden eitlenecektir. Balangta, btn bu yer deitirme, yalnzca eitli metalarn arz ve talepleri arasndaki ilikilerdeki bir deiiklikten ileri geldiinden, neden ortadan kalknca sonu da ortadan kalkacak ve fiyatlar eski dzeylerine ve dengelerine dneceklerdir. cretlerin artmas sonucu kr oranndaki d, sanayiin birka dal ile snrl
34
kalaca yerde, genellemitir. Varsaymmza uygun olarak, emein retici glerinde ve retimin toplam miktarnda hi bir deiiklik meydana gelmemi ama retimin bu belli nicelii biim deitirmitir. rnlerin daha byk bir ksm geim aralar biiminde, daha kk bir ksm lks nesneler biiminde varolmu, ya da ayn ey demek olan, daha kk bir ksm yabanc lkelerden gelen lks nesneler karlnda deiilmi ve ilk biimleriyle tketilmi, ya da gene ayn ey demek olan, yerli rnlerin daha byk bir ksm lks nesneler yerine, dardan gelen geim aralar karlnda deiilmitir. Dolaysyla cret oranlarndaki genel ykselme, pazar fiyatlarnda bir anlk geici dzensizlikten sonra, meta fiyatlarnda srekli herhangi bir deiiklik yapmakszn, ancak kr oranlarnda genel bir de yol aacaktr. Bu kantlamada, btn cret artnn geim aralarna harcandn varsaydm eklinde bir itirazda bulunulacak olursa, yurtta Weston n grne en uygun varsaymda bulunduumu syleyeceim. Eer cretlerdeki art daha nce iilerin tketimlerinde yer almayan nesnelere harcansayd, satnalma glerindeki gerek art tantlamak gerekli olmazd. Ama iilerin satnalma glerindeki bu art, yalnzca onlarn cretlerinin ykselmesinin sonucu olduundan, bu artn kapitalistlerin satnalma glerindeki azalmaya tamtamna tekabl etmesi gerekir. Dolaysyla, [sayfa 43] metalara olan toplam talep artmayacak, bu talebi oluturan eler deiecektir. Bir yandaki talep art, te yandaki talep azalyla dengelenecektir. Bylece, toplam talep deimez kaldndan, metalarn pazar fiyatlarnda hi bir deiiklik meydana gelemeyecektir. Buna gre, kendinizi bir ikilemle, kar karya buluyorsunuz: cret art ya btn tketim nesnelerine eit bir biimde harcanacaktr ki, bu durumda, ii snf talebindeki art, kapitalist snfn talebindeki azalmayla dengelenmek zorundadr, ya da cret art, yalnzca pazar fiyatlar geici olarak ykselen birka nesneye harcanacaktr. O zaman kr oranlarnn, bunun sonucu olarak, baz sanayi dallarnda dmesi, tekilerinde ise ykselmesi arz, bir sanayi dalndaki artan talebe, ve teki sanayi dallarnda ise azalan talebe eit hale gelinceye kadar sermaye ve emek dalmnda bir deiiklie neden olacaktr. Varsaymlardan birinde, meta fiyatlarnda deiiklik olmayacaktr. teki varsaymda ise, metalarn deiim-deerleri, pazar fiyatlarndaki birka dalgalanmadan sonra, eski dzeylerine dneceklerdir. Her iki varsaymda da, cret oranndaki genel ykselme, eninde sonunda, kr oranlarnda genel bir dmeden baka bir sonu vermeyecektir. Yurtta Weston, hayal gcnz harekete geirmek zere, sizden, ngiliz tarm iilerinin cretlerinde 9 ilinden 18 iline kan genel bir ykselmenin douraca. glkleri dnmenizi istedi. Geim aralarna olan talepteki muazzam art ve bunun onlarn fiyatnda yarataca korkun ykselmeyi dnn bir! diye haykrd. Oysa hepiniz biliyor-
35
sunuz ki, her ne kadar Birleik Devletlerde tarm rnlerinin fiyatlar Birleik Krallkta olduundan daha dk ise de, her ne kadar Birleik Devletlerde sermaye ile emek arasndaki ilikiler btnyle ngilteredekinin ayn ise de, ve her ne kadar Birleik Devletlerde, yllk retim miktar, ngiltere ninkinden ok aa ise de, Amerikan tarm iilerinin ortalama cretleri, ngiliz tarm iilerininkinin iki katndan daha fazladr. yleyse dostumuz bu tehlike ann neden alyor? Dikkatimizi, nmzde duran gerek sorundan baka taraflara ekmek iin. 9 ilinden 18 iline ani bir cret art, yzde-yzlk ani bir art meydana getirecektir. [sayfa 44] Oysa bizim tarttmz ey, ngilterede genel cret orannn birdenbire yzde-yz orannda ykselebilip ykselemeyecei deildir. Her zel durumda o andaki koullara bal olmak ve uymak zorunda olan bu ykselmenin bykl bizi hi ilgilendirmiyor. Aratrmak zorunda olduumuz tek ey, yzde-bir ile snrl kalsa bile, cret oranndaki genel bir artn etkisinin ne olacadr. Dostumuz Westonn uydurduu yzde-yzlk ykselii bir yana brakp, dikkatinizi, ngilterede 1849dan 1859a kadar yer alan gerek cret artna ekmek istiyorum. 1848de yrrle giren Onsaat, ya da daha dorusu Onbuuksaat Yasasn5 hepiniz bilirsiniz. Bu, tank olduumuz en byk iktisadi deiikliklerden biri olmutur. Bu, birka yerel sanayi dalna deil, ngilterenin dnya pazarlarndaki stnln salayan balca sanayi dallarna kabul ettirilen ani bir cret art olmutur. Bu, zellikle elverisiz koullarda bir cret ykselmesi olmutur. Doktor Ure, Profesr Senior ve burjuvazinin btn teki resmi iktisat szcleri, bunun ngiliz sanayii iin lm an demek olduunu ve sylemek zorundaym ki, dostumuz Westondan ok daha salam bir biimde tantladlar. Basit bir cret artnn deil, ama kullanlan emek miktarnda bir azalmann dourduu ve bu azalmaya dayanan bir cret artnn szkonusu olduunu tantladlar. Kapitalistlerin elinden alnmak istenen onikinci saatin, tam da kapitalistlerin krlarn onunla saladklar saat olduunu iddia ettiler. Sermaye birikiminin azalaca, fiyatlarn artaca, pazarlarn kaybedilecei, retimin decei, ve bunun kanlmaz sonucu olarak, cretlerin azalaca ve sonunda da ykmn gelecei tehdidini savurdular. Aslnda, Robespierrein Azami Yasalarnn24 bunun yannda ocuk oyunca olduunu sylyorlard ve bir bakma haklar da vard. Peki, sonu ne oldu? gnnn azalmasna karn, fabrika iilerinin parasal cretlerinde bir ykselme, fabrikalarda alan iilerin saylarnda nemli bir art, rnlerinin fiyatlarnda kesintisiz bir d, emeklerinin retici gcnde alacak bir gelime, rettikleri metalarn pazarlarnda duyulmadk srekli bir genileme. Manchesterde, 1860 ylnda, Bilimleri lerletme Derneinde, Bay Newmann kendisinin, Doktor Uren, [sayfa 45] Seniorun ve iktisat biliminin btn teki resmi szclerinin yanlm olduklarn ve oysa halkn igdsnn doruluunun aa ktn kabul ettiini bizzat
36
duydum. Bay W. Newmandan25 szediyorum Profesr .rancis Newmandan deil, nk W. Newman, Bay Thomas Tooken History of Prices adl yaptnn, fiyatlarn tarihini 1793ten 1856ya kadar adm adm izleyen bu grkemli yaptn alma orta ve yaymcs olarak ekonomi biliminde byk bir yer tutmaktadr. Dostumuz Westonn sabit cret miktar, sabit retim miktar, emein sabit retici g dzeyi, kapitalistlerin sabit ve kalc iradesi yolundaki sabit fikirleri ve btn teki sabitlikleri ve kesinlikleri doru olsayd, Profesr Seniorun uursuz onsezileri doru kar, ignnde genel bir ksaltmay, ii snfnn kurtuluu yolundaki bu ilk hazrlk admn daha 1815te ilan etmi olan26 ve genel nyarglar karsnda bunu New Lanarktaki dokuma fabrikasnda kendi bana fiilen balatan Robert Owen haksz km olurdu. ngilterede, Onsaat Yasasnn kabul edildii ve bunun sonucu olarak cretlerde bir art meydana geldii dnemde, burada sralanamayacak olan nedenlerden tr, tarm iilerinin cretlerinde genel bir ykselme oldu. Her ne. kadar imdi syleyeceklerim iin ok gerekli deilse de, yanl anlamamanz iin, burada, giri niteliinde birka uyarda bulunmak istiyorum. Haftalk creti 2 ilin olan bir adamn creti 4 iline kartlsayd, cret oran yzde-yz ykselmi olurdu. Haftada 4 ilinlik bu fiili cret miktar hl ok dk, geindirmeyen bir cret olarak kalyor olsa bile, cret oranndaki ykselme olarak ifade edildiinde ok aheser bir ey olarak grnecektir. Demek ki, cret oranndaki etkileyici yzdelere aldanmamalsnz. Her zaman, ilk miktar neydi? diye sormanz gerekir. Ayrca u da aktr ki, eer 10 iinin herbiri haftada 2er ilin, 5 iinin herbiri 5er ilin ve bir baka 5 iinin herbiri de 11er ilin alyorlarsa, bu 20 kiinin hepsi birden haftada 100 ilin ya da 5 sterlin* alacaklardr. Haftalk cretlerin toplam tutar diyelim %20 artsa, 5 sterlin 6 sterline [sayfa 46] kar. Ortalama olarak alndnda, genel cret orannn %20 artt sylenebilir, oysa, aslnda, on kiinin cretleri ayn kalm, be kiininki yalnzca 5 ilinden 6 iline km, teki be kiininki ise 55 ilinden 70 iline kmtr. ilerin yarsnn durumunda hi bir dzelme olmam, drtte-birinin durumlarnda gzle grlmeyecek bir iyileme olmu ve ancak drtte-biri bu arttan gerek bir kazan salamlardr. Bununla birlikte, ortalama olarak hesaplandnda, bu yirmi kiinin cretleri %20 artm olacak, ve onlar altran toplam sermaye ve bunlarn rettikleri metalarn fiyatlar szkonusu olduu kadaryla, durum, bunlarn hepsi bu ortalama cret artndan sanki eit bir pay almlar gibi grnecektir. Tarm iilerinin durumunda ise, ngilterenin ve skoyann eitli kontluklarndaki standart cretler ok deiik
* imdi artk 100delik sisteme gemi olari ngiliz para sisteminde, eskiden 12 peni 1 ilin, ve 20 ilin de 1 sterlin ediyordu. -.
37
olduundan, art bunlar ok eitsiz bir biimde etkilemektedir. Son olarak, cretlerde art olan dnemlerde, Rus Savann27 yol at yeni vergiler gibi, tarm iilerinin konutlarnn nemli bir blmnn yklmas28 vb. gibi, bu art gtrc etkiler de grlebilmitir. Btn bu ihtiyat kaytlarn koyduktan sonra, imdi, 1849dan 1859a kadar, Byk Britanyada, tarm iilerinin ortalama cret oranlarnda yaklak %40lk bir ykselme olduunu sylyorum. Bu iddiama dayanak olarak geni ayrntlar verebilirdim, ama buradaki amacm bakmndan mteveffa Bay John C. Mortonn, 1860 ylnda, The .orces Used in Agriculture konusunda, Londra Sanat Derneine29 sunduu ok zenli eletirel bildiriye bavurmanz salk vermenin yeterli olacan dnyorum. Bay Morton, bu almasnda, oniki sko ve otuzbe ngiliz kontluunda yaayan yz kadar iftiden toplanm faturalardan ve teki belgelerden derledii verileri sunuyor. Dostumuz Westonn grne gre, ve fabrika iilerinin cretlerinde ayn anda meydana gelen art gznnde tutulduunda, 1849 ve 1859 yllar arasnda tarm rnleri fiyatlarnda ok byk bir art olmalyd. Oysa ne oldu? Rus Savana, 1854ten 1856ya kadar birbirini izleyen kt rn yllarna karn, ngilterenin balca tarm rn budayn ortalama fiyat, 1838-1848deki quarter* bana [sayfa 47] yaklak 3 sterlinden, 1849-1859da quarter bana yaklak 2 sterlin 10 iline dt. Bu, tarm iilerinin cretlerindeki ortalama %40lk ykselmeyle ayn anda, buday fiyatnda %16dan fazla bir dme demektir. Ayn dnem iinde, bu dnemin sonunu balangc ile, yani 1859u 1849 ile karlatracak olursak, kaytl yoksullarn says 934.419dan 860.470e dmtr, bu da 73.949 luk bir fark demektir; bunun ok kk ve sonraki yllarda yeniden ortadan kaybolan bir azalma olduunu kabul ederim, ama gene de bir azalmadr. Denilebilir ki, Tahl Yasalarnn30 yrrlkten kaldrlmas sonucu, yabanc tahl ithali, 1838-1848 dnemine oranla, 1849 ve 1859 arasnda iki katna kmtr. Peki ama, bu ne demektir? Yurtta Westonn grne gre, ister iten, ister dtan geliyor olsun, talep artnn sonucu hep ayn olacandan, d pazarlar zerindeki bu ani, byk ve durmadan artan talebin tarmsal rn fiyatlarn orada korkun bir dzeye karmas gerekirdi. Oysa gerekte ne oldu? Birka kt rn yl bir yana, tahl fiyatlarnn ykc bir biimde d, btn bu dnem boyunca, .ransadaki srekli yaknmalara konu oldu. Amerikallar, birok kez, fazla rnlerini yakmak zorunda kaldlar; ve Rusya Bay Urquarta inanmak gerekirse, Birleik Devletlerdeki i sava krklemitir, nk, Rusyann Avrupa pazarlarna tarm rnleri ihracat Amerikan rekabetiyle felce uramtr. Soyut biimine indirgendiinde, yurtta Westonn savlar u sonuca varacaktr. Btn talep artlar, belli bir rettim miktar temeli ze* ngiliz sv ls; 2,90 hektolitreye karlktr. -.
38
rinde yer alr. Bu bakmdan, talep art, hi bir zaman talep edilen mallarn arzn artramaz yalnzca para olarak fiyatlarn ykseltebilir. Oysa en yaln bir gzlem bile gsterir ki, talep art, baz durumlarda, metalarn pazar fiyatlarnda hi bir deiiklik meydana getirmedii gibi, baz baka durumlarda da, pazar fiyatlarnda arzdaki bir art izleyen ve sonra fiyatlarn nceki dzeylerine, pek ok halde de balangtaki dzeylerinin altna dmesine yolaan geici bir fiyat ykselmesine neden olur. Talep art, ister cret ykseliinin, ister bambaka bir nedenin [sayfa 48] ii olsun, bu, sorunun koullarnda hi bir ey deitirmez. Yurtta Westonn bak asna gre, bu genel olguyu aklamak, olaand durumlarda meydana gelen cret art olgusunu aklamak kadar g bir eydi. u halde onun savnn bizim ele aldmz konuyla hi bir balants yoktur. Bu yalnzca, onun, bir talep artnn sonu olarak pazar fiyatlarnda bir art yarataca yerde, arz art yaratmas yasalarn hesaba katmakta iine dt kafa karkln gsteriyor.
III. [CRET VE PARA DOLAIMI]
Tartmalarn ikinci gnnde, dostumuz Weston, eski iddialarn yeni klklara soktu. Dedi ki: Parasal cretlerdeki genel ykseliin sonucu olarak, ayn cretleri demek iin daha fazla para gerekecektir. Dolamdaki para miktar sabit olduundan, bu sabit para miktaryla artm olan parasal cretleri nasl dersiniz? Glk, balangta, iile-rin parasal cretlerinin ykselmi olmasna karn, kendilerine den metalarn niceliinin sabit oluundan ileri geliyordu; imdi ise, metalarn sabit niceliine karn, parasal cretlerin artm olmasndan ileri geliyor. Elbette ki, ilk dogmay kaldrp atarsanz, bunun dourduu glkler de ayn biimde ortadan kalkacaklardr. Bununla birlikte, bu para dolam sorununun, burada ilediimiz konu ile kesin olarak hi bir iliiinin olmadn gstereceim. deme mekanizmas, sizin lkenizde, Avrupann baka herhangi bir lkesinde olduundan ok daha yetkindir. Banka sisteminizin genilii ve younluu sayesinde, ayn deerler toplamnn dolamn salamak iin ve eit ya da daha yksek sayda ilemin yrtlmesi iin ok daha az bir paraya gerek vardr. rnein, cretler szkonusu olduu kadaryla, ngiliz fabrika iisi, cretini, bakkala haftalk olarak der, o da bu paray her hafta bankaya koyar, banka ise, haftadan haftaya bunu fabrikatre geri verir, o da yeniden iilerin cretlerini der ve bu bylece srp gider. Bu yolla, bir iinin yllk creti, diyelim ki 52 sterlin, her hafta ayn emberi dnp dolaan bir tek sovereign* ile [sayfa 49] denebilir. Bu mekanizma ngilterede bile, skoyadaki kadar kusursuz deildir, ve her yerde ayn yetkinlie ulamamtr. Bunun iindir ki,
* ngiliz altn liras. -.
39
rnein, baz tarm blgelerinde, belirgin bir biimde snai zellik gsteren blgelere oranla, ok daha kk bir deerler miktarnn dolamn salamak iin ok daha fazla paraya gerek vardr. Kanaln teki yakasnda ise, parasal cretlerin ngilteredeki cretlerden ok daha dk olduunu, buna karlk, Almanya, talya, svire ve .ransada cretlerin dolamnn ok daha byk para miktarlar araclyla yapldn greceksiniz. Ayn sovereign, bankalarn eline bu kadar abuk gemez ve gene kapitaliste bu kadar abuk geri dnmez. Onun iin, 52 sterlinin yllk dolam iin, 1 sovereign yerine 25 sterlin tutarndaki yllk cretlerin dolamn salamak iin, belki de 3 sovereign gereklidir. Kta lkelerini ngiltere ile karlatracak olursanz, hemen greceksiniz ki, dk parasal cretler, dolamlar iin, bazan, yksek parasal cretlerden ok daha byk miktarda paraya gereksinme gsterirler, ve bu, gerekte, konumuzun tamamen dnda teknik bir sorundur. Bildiim en iyi hesaplara gre, bu lkenin ii snfnn yllk geliri 250 milyon sterlin olarak tahmin edilebilir. Bu muazzam tutar, yaklak 3 milyon sterlin araclyla dolar. cretlerde %50lik bir ykselme olduunu varsayalm. O zaman, dolamdaki 3 milyon yerine 4 milyon gerekli olacaktr. iler gnlk harcamalarnn ok byk bir ksmn gm ve bakr cinsinden, yani altn karsndaki greli deerleri, tahvil edilmez kat para gibi, yasa ile keyfi olarak saptanan sikkeler cinsinden dediklerinden, parasal cretlerdeki %50lik art, en kt durumda bile, diyelim 1 milyon tutarnda ek bir sovereign dolamn gerektirecektir. ngiltere Bankasnn ya da zel bankalarn mahzenlerinde kle ya da madeni para biiminde u anda hareketsiz duran bir milyon daha dolama girecektir. Ama bu milyonun fazladan para olarak baslmasnn ve fazladan ypranmasnn douraca en ufak harcamadan bile kanlabilirdi ve, eer bu ek para gereksinmesinin douraca herhangi bir sknt olsayd, [sayfa 50] gerekten de, kanlrd. Hepiniz biliyorsunuz ki, bu lkede, dolamda olan para iki byk gruba ayrlr. ok eitli banknotlardan oluan bir grup, toptanclar arasndaki ilemlerde ve tketicilerle toptanclar arasndaki byk demelerde kullanlr, oysa teki dolam arac tr, yani madeni para sikkeleri perakende ticarette dolar. Her ne kadar birbirinden bambaka iseler de, bu iki dolam arac tr, birbirlerine karrlar. Bylece, altn sikke, 5 sterlinin altnda kalan btn ksrat iin, byk demelerde bile, byk apta dolama girer. Eer hemen yarn 4 sterlinlik, ya da 2 sterlinlik kat paralar kartlacak olsa, dolamn bu kanallarn doldurmakta olan altn hemen geri ekilir ve parasal cretlerdeki artn dourduu gereksinmenin kendisini hissettirdii kanallara ynelirdi. Bylece, %50lik cret artnn zorunlu kld ek bir milyon, fazladan tek bir sovereign eklenmeksizin elde edilmi olurdu. Olduka uzun bir sre Lancashireda yapld gibi, ayn sonu tek bir banknot ilavesi olmakszn senet dolamnn artrlmasyla
40
da elde edilebilirdi. Yurtta Westonn tarm iilerinin cretleri iin ngrd gibi, cret oranlarnda rnein %1001k bir genel art geim aralarnn fiyatlarnda byk bir ykselmeye neden olsayd ve, kendi grne gre, bu durum karlanamayacak ek bir para gerektirseydi, o zaman, cretlerde genel bir dmenin de, ayn lekte, ama ters ynde, ayn sonucu yaratmas gerekirdi. Oysa hepiniz biliyorsunuz ki, pamuklu sanayii iin en elverili yllar, 1858 ve 1860 yllar olmutur, zelikle 1860 ylnn ticaret tarihinde bir benzeri daha yoktur, ve ayn dnemde teki sanayi dallar da byk bir refaha erimilerdir. Pamuklu dokuma iilerinin ve bu sanayie bal btn teki iilerin cretleri, 1860 ylnda, daha nce grlmedik bir dzeye ykselmitir. Amerikan bunalmnn kagelmesiyle btn bu cretler, birdenbire eski tutarlarnn yaklak drtte-birine indiler. Bu, %300lk bir ykselmenin tersi demektir. cretler, 5ten 20ye ktklarnda %300 ykseldiler diyoruz, 20den 5e dtklerinde ise %75 azaldlar diyoruz; ama bir durumdaki ykselme ile teki durumdaki dmenin tutar ayndr, yani 15 ilindir. Demek ki bu, cret oranlarnda benzeri olmayan ani bir [sayfa 51] deiiklikti ve, ayn zamanda, yalnz pamuklu sanayiinde alan iileri deil, ama bu sanayie dolayl bir biimde baml olan iileri de sayarsak, tarm iilerinin saysnn yarsndan fazla iiyi kapsyordu. Bu durumda budayn fiyat dt m? Hayr, 1858-1860 arasndaki yl boyunca yllk ortalama quarter bana 47 ilin 8 peni olan fiyat, 1861-1863 arasndaki yl iin ylda ortalama quarter bana 55 ilin 10 peni oldu. deme aralarna gelince, 1860taki 3.378.102 sterline karlk 1861de 8.673.232 sterlin vard, yani 1861de 1860takinden 5.295.130 sterlin daha fazla para basld. Banknot dolamnn 1861 ylnda 1860takinden 1.319.000 sterlin daha az olduu dorudur. Bunu karalm. Gene de, 1861 yl iin, elverili bir yl olan 1860a oranla, geriye 3.976.130 sterline varan, yani yuvarlak hesap 4 milyona varan bir deme aralar fazlal kalyor; ama ngiltere Bankasnn altn rezervi, ayn zamanda, ayn oranda olmasa bile, hi deilse hemen hemen eit oranda dmt. 1862 yln 1842 ile karlatrnz. Dolamdaki metalarn deer ve miktarndaki korkun art bir yana braklrsa, 1862de ngiltere ve Gallerdeki demiryollar iin yalnzca olaan hisse senedi, tahvil, vb. ilemlerine denen sermaye tutar 320.000.000 sterlini buluyordu, ki bu tutar, 1842de, masal gibi gelirdi insana. Ama bununla birlikte, dolamdaki deme aralarnn tm toplam, 1862 ile 1842de aa-yukar ayn idi. Yalnz metalarda deil, ama btn para ilemlerindeki muazzam deer artna karlk, deme aralarnn devaml azalmasna doru genel bir eilim bulunduunu greceksiniz. Dostumuz Westonn grne gre, bu, zm olmayan bir bilmecedir. Sorunun biraz daha derinine inseydi, cretler bir yana braklrsa, hatta cretlerin sabit kaldklarn kabul ederek, dolama sokulacak
41
metalarn deer ve miktarnn ve, genel olarak, hesap kapatacak para. ilemleri tutarnn her gn deitiini; dolama srlen kat paralar tutarnn her gn deitiini; herhangi bir para kullanlmakszn, senetler, ekler, ak hesaplar, kliring bankalar araclyla gerekletirilen demeler tutarnn her gn deitiini; madeni paraya gereksinme duyulduu lde, dolamdaki para sikkeleri ile banka mahzenlerindeki sikke ve altn rezervleri arasndaki [sayfa 52] orann her gn deitiini; ulusal dolamda kullanlan para olarak baslmam kle altn tutar ile uluslararas dolam iin dar gnderilen altn tutarnn her gn deitiini grrd. Ve deme aralarnn sabitlii gibi bir dogmann, her gnk olgularla badamayan korkun bir yanlg olduunu grrd. Para dolamna ilikin yasalar konusundaki yanl anlayn cretlerin ykseltilmesine kar bir kant olarak kullanaca yerde, deme aralarnn kendilerini durmadan deien koullara uyarlamalarn salayan yasalar aratrrd.
IV. [ARZ VE TALEP]
Dostumuz Weston, repetito est mater studiorum, yani yineleme incelemenin anasdr biimindeki Latin ataszn kabul ediyor; bunun iindir ki, ilk dogmasn, yani cretlerin ykseltilmesi nedeniyle dolam aralarnn kstlanmasnn sermayede bir azalmaya yolaaca vb. dogmasn yeni bir biim iersinde yineledi. Onun para dolamna olan tutkunluunu daha nce ele alm olduumdan, para dolamndaki hayali olaslklardan ileri geldiini sand hayali sonular zerinde durmay tamamen yersiz buluyorum. Bu bakmdan, o kadar deiik biimler altnda tekrar tekrar ortaya kard, ama gene de hep ayn kalan dogmasn, derhal en yaln teorik biimine indirgeyeceim. Bir tek gzlem, onun ele ald konuyu nasl da eletiri zihniyetinden yoksun olarak ilediini btn aklyla gsterir. O, cretlerin artmasna ya da bundan doan yksek cretlere kar kyor. yleyse ona soruyorum: Yksek cret nedir, dk cret nedir? Neden, rnein haftada 5 ilin dk bir cret, haftada 20 ilin ise yksek bir cret saylr? Eer 5, 20ye kyasla dkse, 20, 200e kyasla daha da dktr. Eer bir kimse termometre zerine bir konferans veriyorsa ve ie dk dereceler ve yksek dereceler zerine nutuk atmakla balyorsa, hi bir ey retmeyecektir. Her eyden nce, bana, suyun donma derecesinin ve kaynama derecesinin nasl belirlendiini aklamas, ve bu standart noktalarn nasl termometre tccarlarnn ya da yapmclarnn kaprisleri ile deil de, doa yasalaryla saptandn [sayfa 53] tantlamas gerekir. Oysa, cretler ve krlara ilikin olarak, yurtta Weston, bu standart noktalar ekonomik yasalardan karmay ihmal etmekle kalmam, bunlar aramak zorunluluunu bile duymamtr. Halk dilindeki dk ve yksek terimlerini, sabit bir anlama sahiplermi gibi benimsemekle yetinmitir, oysa cretlerin ancak onlarn byklklerini lmeye yarayan
42
bir standarda gre yksek ya da dk olduklarnn sylenebilecei aktr. Neden belirli bir nicelikteki emek karlnda belirli bir miktar para dendiini bana syleyemeyecektir. Eer bana, Bu, arz ve talep yasasnca dzenlenmitir diye yant verecek olursa, ona, her eyden nce, bizzat arz ve talebin hangi yasaya gre dzenlendiini sormam gerekir. Ve byle bir karlk, onu hemen tartma d brakrd. Emek arz ile talebi arasndaki ilikiler srekli olarak deiir, ve bu deiikliklerle birlikte emein pazardaki fiyatlar da deiir. Eer talep arz aarsa, cretler ykselir; eer arz talebi aarsa, cretler der; baz durumlarda, arz ve talebin gerek durumunu, rnein grevle ya da baka bir yntemle snamak zorunlu olsa bile, bu byledir. Eer arz ve talebi cretleri ayarlayan bir yasa olarak kabul ederseniz, cretlerin ykselmesine kar atp tutmak ocuka olduu kadar bouna da olurdu, nk, bavurduunuz bu yce yasaya gre, cretlerin dnemsel olarak ykselmesi, dnemsel olarak dmesi kadar zorunlu ve merudur. Ama eer arz ve talebi cretleri dzenleyen bir yasa saymazsanz, o zaman size bir kez daha Neden belirli bir nicelikteki emek karlnda belirli bir miktar para denir? sorusunu sorarm. Ama sorunu daha geni bir bak asndan inceleyelim. Eer emein ya da baka herhangi bir metan deerinin, son tahlilde, arz ve talep tarafndan belirlendiini varsaydnz, tam bir yanlg iinde olurdunuz. Arz ve talep, pazar fiyatlarndaki geici dalgalanmalardan baka bir eyi dzenlemez. Arz ve talep, bir metan pazar fiyatnn neden kendi deerinin stne ktn ya da altna dtn aklar, hi br zaman bu deerin kendisini deil. Varsayalm ki, arz ve talep birbirlerini dengeliyorlar, ya da iktisatlarn dedikleri gibi, deiyorlar. Bu kart gler eitlendikleri anda birbirlerini felce uratrlar ve u ya da bu ynde etkin [sayfa 54] olmaktan karlar. Arz ve talep eitlendii, dolaysyla etkin olmaktan kt anda, bir metan pazar fiyat kendi gerek deeri ile, yani pazar fiyatnn onun etrafnda dalgaland standart fiyat ile akr. Bu deerin mahiyetini aratrrken, arz ve talebin pazar fiyatlar zerindeki geici etkileri ile bir alp veremediimiz olamaz. Bu, cretler iin olduu kadar, teki btn metalarn fiyatlar iin de geerlidir.
V. [CRET VE .YAT]
Dostumuzun btn savlar, teorik olarak, olabildiince yalnlatrldnda, bir tek dogmaya indirgenir: Metalarn fiyatlar, cretlerle belirlenir ya da dzenlenir. Bu eskimi ve rtlm yanlgya kar pratik gzlemin tanklna bavurabilirdim. Emeklerine greli olarak yksek fiyat biilen ngiliz fabrika iilerinin, madencilerin, tersane iilerinin vb., rnlerinin ucuzluu ile btn teki uluslar altettiklerini; oysa rnein greli olarak d-
43
k fiyat biilen ngiliz tarm iisinin rettii rnnn pahall yznden, btn teki uluslarca altedildiini syleyebilirdim. Ayn lkedeki mal eitlerini ve deiik lkelerin metalarn birer birer karlatrarak, gerek olmaktan ok grnteki baz istisnalar bir yana, ortalama olarak, yksek fiyat biilen emein dk fiyatl metalar rettiini, dk fiyat biilen emein ise yksek fiyatl metalar rettiini gsterebilirdim. Elbette ki bu, bir durumda emein yksek fiyatnn, teki durumda emein dk fiyatnn, bu birbirine taban tabana kart sonularn, karlkl nedenleri olduklarn tantlamazd; oysa bu, metalar fiyatlarnn, emein fiyatlar tarafndan belirlenmediini kesenkes tantlar. Ama bu ampirik yntemi kullanmamza hi gerek yok. Yurtta Westonn metalar fiyatlarnn cretler tarafndan belirlendii ya da dzenlendii dogmasn ne srd belki de yadsnabilir. Gerekten de bunu hi bir zaman byle formle etmemitir. Tersine, kr ile rantn metalarn fiyatlarn oluturan eler arasnda bulunduklarn, nk, yalnzca iinin cretinin deil, kapitalistin krnn ve toprak sahibinin rantnn da metalarn fiyatlar ile dendiini sylemitir. Peki ama, onun fikrince, fiyat nasl oluur? nce [sayfa 55] cretler ile. Sonra, fiyata kapitalist hesabna bir yzdelik ve toprak sahibi hesabna da bir baka yzdelik eklenir. Bir metan retiminde kullanlan iilerin cretleri 10 olsun. Eer kr oran %100 ise, kapitalist denmi cretlere 10 eklerdi, eer rant oran da cretlerin %l00 ise, bir 10 daha eklenirdi. O zaman metan toplam fiyat 30 olacaktr. Ama, bu cinsten bir fiyat belirlemesi, fiyatlarn cretlerle, belirlenmesinden baka bir ey olmazd. Yukardaki rnekte, cretler 20ye ykseldiinde, metan fiyat 60a ykselecektir, vb.. cretlerin, fiyatlar dzenledii dogmasn savunan btn modas gemi ekonomi politik yazarlar, kr ve rant, cretlere yaplan basit yzde ilaveleri olarak ele alarak bu dogmay tantlamaya almlardr. Besbelli ki, bunlardan hi biri, bu yzdelerin snrlarn herhangi bir ekonomik yasaya balayamamlardr. Tersine, krn gelenekle, alkanlkla, kapitalistin iradesi ile, ya da gene ayn derecede keyfi ve aklanamaz herhangi baka bir yntemle dzenlendiine inandklar anlalyor. Krlarn kapitalistler arasnda rekabetle belirlendiini iddia etmelerinin hi bir anlam yoktur. Bu rekabet, elbette ki, sanayiin eitli dallarndaki deiik kr oranlarn eitler ya da ortalama bir dzeye indirger, ama bu, hi bir zaman, bu dzeyin kendisini, yani genel kr orann belirleyemez. Metalarn fiyatlarnn cretler tarafndan belirlendiini sylediimizde bundan ne anlyoruz? cret, emein fiyatna verilen bir addan baka bir ey olmadna gre, bu, meta fiyatlarnn emek fiyat ile belirlendii anlamna gelir. .iyat, deiim-deeri olduundan deerden szettiim zaman daima deiim-deerini kastediyorum, yani para olarak ifade edilen deiim-deeri olduundan, bu nerme unu demeye gelir: metalarn deeri, emein deeri ile belirlenir ya da emein
44
deeri, deerlerin genel lsdr. Peki yleyse emein deerinin kendisi nasl belirlenir? te burda bir l noktaya ulayoruz. Elbette ki, mantkl olarak dnmeye alrsak bir l noktaya ulayoruz. Oysa bu dogmann savunucular, mantki kayglarla kendilerini skntya sokmuyorlar. rnein, dostumuz Westona bakn. lknce, bize, cretlerin meta fiyatlarn dzenlediklerini, ve dolaysyla cretler ykseldii zaman fiyatlarn da [sayfa 56] ykselmek zorunda olduklarn syledi. Sonra bir yarm dn yaparak cret artlarnn bir ie yaramayacan, nk meta fiyatlarnn da ykselmi olduklarn ve cretlerin aslnda, karlnda harcandklar metalarn fiyatlar ile lldklerini gstermeye alt. Bylece, ie, emek deerinin metan deerini belirlediini sylemekle balanyor, ve metan deerinin emein deerini belirledii iddia edilerek bitiriliyor. Bylece, ksr bir dng iinde, hi bir sonuca ulaamadan, bir o yana, bir bu yana dnp duruluyor. Ksacas, eer herhangi bir metan, rnein emein, budayn ya da baka bir metan deerini, deerin genel ls ve dzenleyicisi yaparsak, gln yerini deitirmekten baka bir ey yapmadmz aktr, nk, bir deeri baka bir deerle belirlemi oluruz ki, bu son deerin kendisinin de belirlenmesine gerek vardr. En soyut biimiyle ifade edildiinde, cretler metalarn fiyatlarn belirler dogmas una varr: deer deerle belirlenir, ve aslnda bu safsata da, deer hakknda hi bir ey bilmediimiz anlamna gelir. Eer bu ncl kabul edersek, ekonomi politiin btn genel yasalar salt bo laflar halini alr. Onun iin, Ricardonun en byk erdemi, 1817de yaynlanan The Principles of Political Economyde, herkesin kabul ettii ve yinelene yinelene usan veren cretler fiyatlar belirler safsatasn tepeden trnaa ykmak oldu; o safsata ki, Adam Smith ve onun .ransz ncelleri, aratrmalarnn gerekten bilimsel olan blmlerinde onu bolamlar, ama yaptlarnn daha yzeysel ve halka hitabeden blmlerinde yeniden ele almaktan da geri durmamlardr.
VI. [DEER VE EMEK]
Yurttalar, sorunun gerekten gelitirilmesi gereken noktasna varm bulunuyorum. Bunu pek doyurucu bir biimde yapacama sz veremem, nk bunu yapabilmem iin btn ekonomi politik alann batan-baa ele almam gerekir. Ancak, .ranszlarn effleurer la question* dedikleri gibi, yalnzca bellibal noktalarna deinebilirim. [sayfa 57] Kendi kendimize sormak zorunda olduumuz birinci soru udur: Bir metan deeri nedir? Nasl belirlenir? lk bakta insana yle gelebilir ki, bir metan deeri tamamyla
* Soruna yle bir deinmek. -.
45
greli bir eydir ve meta baka metalarla olan ilikileri iinde dnlmedike deeri saptanamaz. Gerekte, bir metan deerinden, deiimdeerinden szettiimizde, kafamzda, bu metan, btn teki metalar karlnda deiildii oransal nicelikler vardr. Ama o zaman yle bir soru kar ortaya: Metalarn birbirleriyle deiildikleri bu oranlar nasl dzenlenir? Deneyimle biliyoruz ki, bu oranlar son derece eitlidir. Bir tek meta, rnein buday ele alalm, bir quarter budayn, hemen hemen snrsz derecede deiik orantlar iinde eitli metalar karlnda deiildiini grrz. Gene de, ister ipek, altn, ya da ister herhangi bir baka meta ile ifade ediliyor olsun, metan bu deeri, her zaman ayn kaldna gre, eitli mallar karlnda deiiliindeki bu farkl oranlardan ayr ve bamsz olmas gerekir. eitli metalar arasndaki bu eitli edeerlikler, bambaka bir biimde ifade edilebilmelidir. Ayrca, bir quarter buday, belli bir orana gre demir ile deiilir, ya da bir quarter budayn deeri demirin belli bir nicelii ile ifade edilir dediim zaman, budayn deeri ve onun demir olarak edeeri herhangi bir nc eye eittirler, bu nc ey, ne budaydr, ne de demirdir, nk bunlar ayn bykl ayr ayr iki biim altnda ifade etmektedirler demi oluyorum. O halde, bunlardan herbiri, buday kadar demir de, birbirlerinden bamsz olarak, onlarn ortak lsn meydana getiren o nc eye indirgenebilmelidir. Bu noktay aydnlatmak iin ok basit bir geometri rneine bavuracam. ok deiik biim ve byklkteki genlerin alanlarn karlatrdmz zaman, ya da genleri drtgenlerle ya da baka doru izgili bir ekil ile karlatrdmz zaman ne yapyoruz? Herhangi bir genin alann, grlebilen biiminin bambaka bir ifadesine eviriyoruz. genlerin alanlarnn, doalar gerei, tabanlar ile yksekliklerinin arpmnn yansna eit olduunu bulduktan sonra, her eit genin ya da doru [sayfa 58] izgili btn ekillerin farkl olan deerlerini birbirleriyle kyaslayabiliriz, nk bunlarn hepsi belli sayda genlere blnebilirler. Metalarn deerleri iin de ayn yola bavurmak gerekir. Bunlarn hepsini, yalnzca o ortak ly hangi oranda ierdiklerine gre birbirlerinden ayrdederek, hepsi iin geerli olan ortak bir ifadeye indirgeyebilmemiz gerekir. Metalarn deiim-deerleri, bu nesnelerin toplumsal ilevlerinden baka bir ey olmadndan ve deiim-deerlerinin metalarn doal nitelikleri ile ortak hi bir yan bulunmadndan, ilkin unu sormalyz: Btn metalarn ortak toplumsal tz nedir? Emektir. Bu meta retmek iin, ona belli bir nicelikte emek uygulamak, ya da katmak gerekir. Ama yalnz emek demiyorum, toplumsal emek diyorum. Kendi kiisel dolaysz kullanm iin, kendisi tketmek zere bir nesne reten bir adam, bir rn yaratr, ama bir meta yaratmaz. Kendi kendine yeten
46
bir retici olarak toplumla ortak hi bir eyi yoktur. Ama bir meta retmek iin, bu adamn yalnz herhangi bir toplumsal gereksinmeyi karlayacak bir ey retmesi deil, kendi emeinin de toplum tarafndan harcanan toplam emein bir esi ya da bir paras olmas gerekir. Emeinin, toplum iindeki iblmne baml olmas gerekir. teki iblmleri olmakszn bu emek hi bir eydir, ve kendisi de teki iblmlerini btnlemek iin gereklidir. Metalar deer olarak ele aldmzda, onlara yalnzca gereklemi, belirlenmi, ya da isterseniz, billurlam toplumsal emek gz ile bakarz. Bu adan metalar, birbirlerinden, ancak, daha ok ya da daha az emek miktarn temsil etmeleri bakmndan ayrdedilirler; rnein, bir ipek mendil iin, bir kiremit iin olduundan daha byk miktarda emek kullanlmtr. Peki ama emein miktar nasl llr? Emein srd zamana gre, emei saatle, gnle vb., lerek. Bu ly kullanmak iin, elbette ki, btn emek cinsleri, birim olarak, ortalama ya da basit emee indirgenir. Demek ki, u sonuca varyoruz: bir metan, toplumsal emein billurlamas olduu iin bir deeri vardr. Onun deerinin, greli deerinin bykl, iinde tad bu [sayfa 59] toplumsal tzn az ya da ok oluuna, yani retimi iin zorunlu olan emein greli miktarna baldr. Metalarn greli deerleri, demek ki, herbirinde kullanlm, gereklemi, belirlenmi emek nicelikleri ya da toplamlar ile belirlenir. Ayn emek zaman iinde retilebilen metalarn karlkl miktarlar eittir. Ya da, bir metan iinde temsil edilen emek miktar, baka bir metan iinde temsil edilen emek miktarna gre neyse, o metan deeri de tekinin deerine gre odur. Ama sanyorum ki, ounuz bana unu soracaksnz: metalarn deerlerinin cretler tarafndan belirlenmesi ile, retimleri iin zorunlu greli emek miktar ile belirlenmesi arasnda gerekten de bu kadar byk bir fark, ya da herhangi bir fark var mdr? Bununla birlikte, bilmeniz gerekir ki, emein dl ile emein miktar birbirinden tamamyla ayr iki eydir. rnein, bir quarter buday ile bir ons altnn iinde eit miktarlarda emek bulunduunu varsayalm. Bu rnei alyorum, nk, deerin gerek niteliine parmak basan ilk kiilerden biri olarak Benjanin .ranklin, 1729da yaynlanan A Modest Inquiry into the Nature and Necessity ot a Paper Curreny adn tayan ilk denemesinde bu rnekten yararlanyor. Evet, demek ki, bir quarter buday ile bir ons altnn eit deerlerde olduklarn, yani edeer olduklarn, nk ortalama emein eit miktarlarnn billurlamas olduklarn ve bu metalarn herbirinin iinde u kadar gnlk ya da u kadar haftalk emek bulunduunu varsayyoruz. Altnn ve tahln greli deerlerini byle belirlerken, her ne biimde olursa olsun, tarm iilerinin ve madencilerin cretleri ile ilgileniyor muyuz? Hi de deil. Onlarn gndelik ya da haftalk emeklerinin deni tarzn ya da hatta cretli emek kullanlp kullanlmad sorusunu tamamen belirsiz brakyoruz. cretli emek kullanlm olsayd
47
bile, cretler birbirlerinden ok farkl olabilirdi. Emei bir quarter budayn iine katlm olan ii bunun iin ancak iki bushel* buday alrken, madende alan ii altn onsunun yarsn alyor olabilir. Ya da cretlerin eit olduunu varsayarsak, bu cretler, onlar [sayfa 60] tarafndan retilen metalarn deerlerinden akla gelebilecek her oranda sapma gsterebilirler. cretler, bir quarter budayn ya da bir ons altnn yars, te-biri, drtte-biri ya da bete-biri tutarnda olabilir. Bu cretler, elbette ki, retilen metalarn deerlerini aamazlar, onlardan daha yksek olamazlar, ama akla gelebilecek her oranda daha az olabilirler. cretler rnlerin deerleri ile snrldr, ama rnlerin deerleri cretlerle snrl deildir. Ve, her eyden nce, deerler, yani rnein altn ve budayn greli deerleri, kullanlan emein deeri, yani cretler, hi hesaba katlmadan saptanmtr. Demek ki, metalarn deerlerinin ierlerinde bulunan emein greli miktarlar ile belirlenmesi, metalarn deerlerinin emein deeri ile, ya da cretlerle belirlenmesi biimindeki totolojik yntemden bambaka bir eydir. Bu nokta, incelememiz boyunca daha da aydnlanacaktr. Bir metan deiim-deerini hesaplarken, en son kullanlan emek miktarna, metan hammaddesi iine daha nce katlm emek miktarn da, onun gibi, bu emee yardmc olan aletlere, avadanlklara, makinelere ve binalara katlm emek miktarn da eklemek gerekir. rnein, belli bir miktardaki pamuk ipliinin deeri, eirme srasnda pamukta billurlam ve ona katlm emek miktar, daha nceden pamuun kendisinde gereklemi olan emek miktar, kullanlan kmre, yaa ve teki yardmc maddelere katlm emek miktar, buharl makinelerde, masuralarda, fabrika binalarnda vb. bulunan emek miktardr. Aletler, makineler, binalar gibi gerek anlamda i aralar denen eyler, yinelenen retim sreci boyunca, uzun ya da ksa bir sre tekrar tekrar kullanlrlar. Eer onlar da hammaddeler gibi bir anda tketilselerdi, tm deerleri, bir anda, retimine yardmc olduklar metaya aktarlm olurdu. Ama, rnein bir masura ancak azar azar yprandndan, ortalama mrne ve belirli bir sredeki, diyelim bir gn iindeki ortalama ypranmasna dayandrlan ortalama bir hesap yaplr; bu yolla, masuradan bir gnde dokunan iplie ne kadar deer getii, ve dolaysyla, rnein, bir kilo iplikte cisimlemi toplam deer miktarnn ne kadar ksmnn masura iinde nceden gerekletirilmi emek [sayfa 61] miktarndan geldii hesaplanr. imdiki konumuz bakmndan bu nokta zerinde daha fazla durmamzn gerei yok. Eer bir metan deeri, o metan retimine verilen emek miktar tarafndan belirleniyorsa, bir ii ne kadar tembel ve beceriksiz olursa, onun yapt metan da o kadar fazla deer tayaca, nk, o metan yapm iin gerekli-emein daha uzun zaman alaca sanlabilir. Ama
* Yaklak 13 litre, yani 1 quartern 1/22si kadar. -.
48
bu talihsiz bir hata olurdu. Anmsayacaksnz, ben, toplumsal emek deyimini kullandm, ve bu toplumsal nitelemesi pek ok eyi ierir. Bir metan deeri, o metan iinde tad cisimlemi ya da billurlam emek miktar tarafndan belirlenir dediimiz zaman, belli toplumsal bir durumda, retimin belirli ortalama toplumsal koullar iinde ve kullanlan emekte ortalama bir yeinlik ve beceri olmak zere, o metan retimi iin gereken emek miktarn anlyoruz. ngilterede, buharla ileyen dokuma tezgah, kolla ileyen dokuma tezgah ile rekabete giritii zaman, belirli bir iplik miktarn bir kar pamukluya ya da beze dndrmek iin eskisinin ancak yans kadar bir emek-zaman gerekli oldu. Zavall el tezgah dokumacs, o zaman, daha nceleri alt 9-10 saat yerine, imdi gnde 17-18 saat alyordu. Ama bu 20 saatlik emein rn, 10 saatlik toplumsal emek-zamanndan fazlasn, yani belirli bir iplik miktarn dokunmu kuma haline dndrmek iin gerekli 10 saatlik toplumsal emekten fazlasn temsil etmiyordu. Demek ki, 20 saatlik rnnn deeri, eskiden 10 saatlik rnnn deerinden hi de daha fazla deildi. u halde, eer bir meta iinde cisimlemi toplumsal olarak gerekli-emek miktar o metan deiim-deerini belirliyorsa, bir metan retimi iin gerekli olan emek miktarndaki her artma, onun deerini artracak, ve her azalma da azaltacaktr. Eer, szn ettiimiz metalarn retimleri iin gerekli-emek miktarlar deimeden kalsayd, onlarn greli deerleri de deimeden kalrd. Ama durum hi de yle deildir. Bir metan retimi iin gerekliemek miktar, kullanlan emein retici gcndeki deiikliklerle birlikte durmadan deiir. Emein retici gc ne kadar byk olursa, belirli bir emek-zaman ierisinde o kadar ok retim [sayfa 62] yaplr; retici gcn bykl ne kadar azsa, ayn zaman iinde o kadar daha az retilir. rnein, nfusun artmas sonucu daha dk verimlilikteki topraklar ilemek zorunda kalnsa, ayn miktarda retim, ancak, daha byk miktarda bir emek kullanm ile elde edilebilirdi ve sonu olarak da tarm rnlerinin deeri ykselirdi. te yandan, eer modern retim aralar ile, bir tek ipliki; bir ign iinde, eskiden ayn zaman iinde krkla yapabildiinden binlerce kez daha fazla pamuu iplik haline getirebiliyorsa, besbelli ki, her bir kilo pamuk eskisinden binlerce kez daha az emek emecektir ve bundan dolay da iplik eirilmesi srasnda her kilo pamua katlan deer eskisinden bin kez az olacaktr. pliin deeri de bir o kadar decektir. eitli halklarda, almada kazanlan ustalk, becerideki ve doal enerjideki ayrlklar bir yana braklacak olursa, emein retici gleri esas olarak unlara bal olacaktr: 1. Topran, madenlerin vb. verimlilii gibi emein doal koullarna; 2. Byk retimden, sermaye younlamasndan ve emein bir-
49
lemesinden, ilerleyen iblmnden, makinelerden, gelimi yntemlerden, kimyasal ve baka doal glerin kullanlmasndan, haberleme ve tama sayesinde zamann ve uzakln ksalmasndan, ve bilimin doal glere egemen olmasndan ve onlar emein hizmetine koymasna yardmc olan ve emein toplumsal ya da kooperatif niteliini gelitiren btn teki icatlardan elde edilen emein toplumsal glerinin durmadan iyilemesine. Emein retici gc ne kadar bykse, belirli bir miktar rn iin kullanlan emek de o kadar azdr; bylece rnn deeri de daha azdr. Emein retici gc ne kadar azsa, ayn miktar rn iin kullanlan emek miktar da o kadar fazladr; bylece deeri de o kadar daha byktr. Bylece, genel bir yasa olarak, unu koyabiliriz: Metalarn deerleri, retimlerinde kullanlan emek-zaman ile doru orantldr ve kullanlan emein retici gc ile ters orantldr. Buraya kadar yalnz deerden szettiimizden, deerin ald zgl bir biim olan fiyat hakknda da birka sz ekleyeceim. [sayfa 63] Kendi bana, fiyat, deerin parasal ifadesinden baka bir ey deildir. rnein, bu lkenin btn metalarnn deerleri altn-fiyat olarak ifade edilirler. Kta zerinde ise, esas olarak, gm-fiyat olarak ifade edilirler. Altnn ya da gmn deeri, btn teki metalarn deerleri gibi, elde edilmeleri iin gerekli emek miktar ile belirlenir. Ulusal retiminizin, iinde ulusal emeinizin belirli bir miktarnn billurlam bulunduu belli bir tutarn, altn ve gm satcs lkelerin iinde kendi emeklerinin belli bir miktarnn billurlam bulunduu retimleri karlnda deiiyorsunuz. te bylece, gerekte bir trampa ile, btn metalarn deerlerini, herbirinin kendi yapmlarnda kullanlm emek nicelikleri demek olan deerlerini altn ve gm olarak ifade etmesini reniyorsunuz. Deerin parasal ifadesine, ya da ayn ey demek olan, deerin fiyata evrilmesine daha yakndan bakldnda, bunun, btn metalarn deerlerine bamsz ve trde bir biim verme ya da bu deerleri eit toplumsal emek miktarlar olarak ifade etme sreci olduunu grrsnz. Deerin parasal bir ifadesinden baka bir ey olmad kadaryla, fiyata, Adam Smith doal fiyat, .ransz fizyokratlar ise prix necessaire* adn verdiler. u halde deer ile pazar fiyat arasndaki, ya da doal fiyat ile pazar fiyat arasndaki iliki nedir? Hepiniz biliyorsunuz ki, tek tek ele alndklarnda reticilerin retim koullar ne kadar ayr olursa olsun, ayn trden btn metalar iin pazar fiyat ayndr. Pazar fiyat, ancak, pazara belirli bir maldan belirli bir miktarda srmek iin ortalama retim koullar altnda ortalama olarak gerekli toplumsal emek miktarn ifade eder. Bu, belirli bir trden bir metan toplam miktar zerinden hesaplanr.
* Gerekli fiyat, zorunlu fiyat. -.
50
Buraya kadar, bir metan pazar fiyat, onun deeri ile akr. te yandan, kimi kez deerin ya da doal fiyatn stne kan, kimi kez de altna den pazar fiyatlarndaki dalgalanmalar, arz ve talebin dalgalanmalarna baldr. Pazar fiyatnn deerden gsterdii sapmalar sreklidir, ama Adam Smithin dedii gibi: [sayfa 64] Doal fiyat, btn metalarn fiyatlarnn durmadan oraya doru ekildikleri merkez fiyattr. eitli durumlar, fiyatlar bazan bu noktann ok yukarsnda tutabilirler, bazan da biraz altna drrler. Ama bu durgunluk ve deimezlik noktasna ulamalarn nleyen engeller ne olursa olsun, durmadan oraya doru ynelirler.31 u anda, bu noktay daha ayrntl olarak ele alamyorum. unu sylemek yeterlidir: eer arz ve talep birbirlerini dengelerlerse, metalarn pazar fiyatlar, onlarn doal fiyatlarna, yani herbirinin kendi retimi iin gerekli olan emek miktarlarnca belirlenen deerlerine tekabl eder. Ama arz ve talep srekli olarak birbirlerini dengeleme eilimi gstermek zorundadrlar, her ne kadar bunu, bir dalgalanmann baka bir dalgalanmayla, bir artmann bir azalmayla ve bir azalmann bir artmayla giderilmesi yoluyla yaparlarsa da. Ama gndelik dalgalanmalar dikkate almak yerine, rnein Tookeun yapt gibi, pazar fiyatlarnn hareketini daha uzun bir dnem iinde tahlil ederseniz, greceksiniz ki, pazar fiyatlarndaki dalgalanmalar, deerden gsterdikleri sapmalar, ini ve klar birbirlerini etkisizletirirler ve dengelerler; yle ki, imdi zerinde, durmadan gemem gereken tekellerin etkisi ve baz teki tadil edici etmenler bir yana braklrsa, her trden metalar, ortalama olarak, kendi deerinden, yani doal fiyatlarndan satlrlar. Pazar fiyatlarndaki dalgalanmalarn birbirlerini ne kadar bir zaman paras iinde dengeledikleri, deiik meta trleri iin baka bakadr, nk arz talebe uyarlamak, bir tr meta iin, tekisi iin olduundan daha kolaydr. Demek ki, genellikle ve daha uzun dnemlerde, her trden metalar kendi deerinden satlyorlarsa, bireysel krlarn deil, eitli sanayilerin sregiden ve olaan krlarnn meta fiyatlarnn ykseltilmesinden ya da metalarn kendi deerlerinden daha yksek bir fiyattan satlmasndan ileri geldiini varsaymak samadr. Bu gr tarznn samal, genelletirildiinde aka ortaya kar. Bu durumda, kiinin satc olarak durmadan kazandn, satn alc olarak durmadan yitirmesi gerekir. Satc olmadan alc olan, ya da retici olmadan tketici olan kiiler de vardr demek, bir eyi halletmez. Bu insanlarn reticiye dediklerini, ilkin [sayfa 65] hi bir karl olmakszn, reticiden alm olmalar gerekir. Eer biri sizden ilkin paranz alsa, ve sonra sizin metalarnz sizden satn alarak paranz size geri verse, metalarnz ok pahal da satsanz, hi bir zaman zenginlemezsiniz. Bu trden bir ilem zarar azaltabilir, ama hi bir zaman kr etmeye yaramaz. Demek ki, krn genel mahiyetini aklamak iin, metalarn, ortalama olarak, gerek deerlerinden satldklar ve krlarn, metalarn
51
deerlerinden, yani onlarda cisimlemi emek miktaryla orantl olarak satlmalar olgusundan kaynakland ilkesinden yola kmak gerekir. Eer kr bu temel zerinde aklayamazsanz, hi bir trl aklayamazsnz. Bu, ters, gnlk gzlemlerinizle elien bir eymi gibi grnr. Yeryznn gnein evresinde dnmesi ve suyun ok yanc iki gazdan olumas da ayn derecede ters bir eydir. eylerin yalnzca aldatc grnmlerini yakalayan gnlk deneyime dayanlarak yarglandnda, bilimsel gerek her zaman terstir.
VII. GC
Bylesine bir rpda yaplabildii kadaryla, deerin, her trden metan deerinin mahiyetini tahlil ettikten sonra, imdi dikkatimizi emein zel deeri zerine evirmemiz gerekiyor. Burada da, grnrdeki bir terslikle sizi tekrar artmak zorunda kalacam. Hepiniz kesin olarak u kandasnzdr ki, her gn sattnz ey emeinizdir, o halde emein de bir fiyat vardr ve, bir metan fiyat onun deerinin parasal ifadesinden baka bir ey olmadna gre, kesin olarak, emek deeri diye bir eyin de olmas gerekir. Ama, szcn bilinegelen olaan anlamnda emek deeri diye bir ey yoktur. Deeri oluturan eyin, bir meta iinde billurlam gerekli-emek miktar olduunu grdk. Bu deer anlayn uyguladmzda, diyelim on saatlik bir ignnn deerini nasl tanmlayabiliriz? Bu ign ierisinde ne kadar emek vardr? On saatlik On saatlik bir ignnn deeri, on saatlik emee, ya da ierdii emek miktarna eittir demek, bir totoloji, stelik bir samalk olurdu. Elbette ki, emek deeri deyiminin gerek, ama gizli [sayfa 66] anlamn bir kez bulunca, deerin bu akla-aykr ve grne gre olanaksz uygulamasn aklayabilecek durumda olacaz, tpk gkcisimlerinin gerek hareketlerinin ne olduundan bir kez emin olduk mu, onlarn grnrdeki ya da salt grngsel hareketlerini aklayabilecek durumda olmamz gibi. inin satt ey, dorudan doruya emei deil, onu kullanma hakkn geici olarak kapitaliste devrettii igcdr. Bu o kadar dorudur ki, ngilterede de yle midir bilmem ama, Ktann baz lkelerindeki yasalara gre, bir kimsenin kendi igcn satabilecei azami sre belirlenmitir. Eer kiinin igcn sonsuz bir sre iin satmasna izin verilseydi, klelik hemen o anda yeniden kurulurdu. Byle bir sat, iinin tm yaam boyunca geerli olmak zere yaplsayd, bu sat iiyi, o anda. patronunun mrboyu klesi haline getirirdi. ngilterenin en eski iktisatlarndan ve en zgn filozoflarndan olan Thomas Hobbes, daha o zaman, Leviathannda, btn ardllarnn gzlerinden kaan bu noktaya igdsel olarak parmak basmt. Bir adamn deeri, btn dier eyler iin olduu gibi, onun fiyatdr: yani, gcnn kullanlmas karlnda kendisine verilen eydir32 demiti. Eer bu temelden yola karsak, btn teki metalarn deeri
52
gibi, emein deerini de belirleyebilecek durumda oluruz. Ama bunu yapmadan nce, pazarda, bir yanda topra, makineleri, hammaddeleri ve geim aralarm, yani ilenmemi ilkel durumdaki toprak dnda hepsi emein rnleri olan her eyi elinde bulunduran bir alclar grubunun bulunmas, te yanda ise kendi iglerinden, kollarndan ve beyinlerinden baka satacak hi bir eyleri olmayan bir alclar grubunun bulunmas durumunu; gruplardan biri yaamn kazanmak iin durmadan satarken, tekinin kr etmek ve zenginlemek iin boyuna satn almas durumunu yaratan bu garip durumun nasl ortaya ktn sorabiliriz. Bu sorunun incelenmesi, bizi, iktisatlarn n ya da ilkel birikim dedikleri, ama ilkel mlkszletirme denilmesi gereken eyin aratrlmasna gtrr. Bu ilkel birikim [sayfa 67] denen eyin,, emeki ile onun i aralar arasnda varolan ilkel birliin dalmas sonucuna gtren bir dizi tarihsel sreten baka bir anlama gelmediini buluruz. Bununla birlikte, byle bir aratrma, burada ele aldm konunun dna kar. Emeki ile onun i aralar arasnda bir kere ayrlma oldu mu, bu durum, retim biiminde yeni ve kkl bir devrim onu altst edinceye ve ilk birlii yeni bir tarihsel biim ierisinde yeniden kuruncaya dek varln srdrecek ve her gn daha ok artarak srp gidecektir. Peki, igcnn deeri nedir? Btn teki metalarda olduu gibi, emein deeri de, onu retmek iin gerekli-emek miktar ile belirlenir. Bir kimsenin igc, ancak onun yaayan kiiliinde varolur. Bu kimsenin kendini yetitirmek ve yaamn srdrmek iin belli miktarda geim aralar tketmesi gerekir. Ama insan da, makine gibi ypranr ve onun yerini bakasnn almas gerekir. Emek pazarnda onun yerini alabilsin ve emekiler soyunu srdrp gitsin diye, kendi z geimi iin muhta olduu, geim aralar kitlesi dnda, ona, belli sayda ocuk yetitirmesi iin de belli miktarda geim aralar gereklidir. Ayrca igcn gelitirmek, belli bir beceri kazanmak iin, bunun dnda kalan miktarda deerler de harcanmaldr. Amacmz bakmndan, eitim ve gelime maliyetleri nemsiz olan ortalama emei dikkate almamz yeterli olacaktr. Ama, gene de, bu frsattan yararlanarak, farkl nitelikteki iglerinin retim mahiyetleri nasl deiiyorsa, farkl sanayi dallarnda kullanlan iglerinin deerlerinin de farkl olmak zorunda olduklarn belirteyim. u halde, cretlerde eitlik istemi, bir yanlgya, hi bir zaman yerine getirilemeyecek aklaaykr bir istee dayanmaktadr. Bu istemin kayna, nclleri kabul edip, varglardan kaan hatal ve yzeysel radikalizmdedir. cret sisteminde, igcnn deeri, btn teki metalarn deerleri gibi belirlenir. Ve deiik trden igleri nasl ki farkl deerlere sahiplerse, ya da retimleri iin farkl emek miktarlar gerektiriyorlarsa, emek pazarnda da farkl fiyatlara sahip olmak zorundadrlar. cret sistemi altnda, eit ya da hatta adil cret isteminde bulunmak, klelik sistemi temeli ze-
53
rinde zgrlk istemekle ayn eydir. Sorun, sizin neyi [sayfa 68] hakl ya da adil bulduunuz deildir. Sorun udur: Belirli bir retim sisteminde, zorunlu ve kanlmaz olan nedir? Bu sylediklerimizden sonra, grlyor ki, igcnn deeri, igcnn retimi, gelitirilmesi, bakm ve srdrlmesi iin gerekli geim aralarnn deeri tarafndan belirlenir.
VIII. ARTI-DEER RETM
Bir iinin yaam iin gnlk olarak gerekli ortalama geim aralar miktarnn retilmesi iin alt saatlik ortalama emek gerektiini varsayalm Ayrca bu alt saatlik ortalama emein, 3 iline eit bir altn miktarn temsil ettiini varsayalm. O zaman bu 3 ilin, bu adamn igcnn gnlk deerinin fiyat ya da parasal ifadesi olur. Bu adam gnde alt saat alacak olsa, her gn kendi gnlk gereksinmelerinin ortalama miktarn satn almasna, yani bir ii olarak varln srdrmesine yetecek kadar bir deer retmi olur. Ama bu adam bir cretli emekidir. Dolaysyla, igcn bir kapitaliste satmas gerekir. gcn gnde 3 iline, ya da haftada 18 iline satyorsa, onu deerine satm olur. Bu adamn bir ipliki olduunu varsayalm. Eer gnde alt saat alrsa, her gn pamua 3 ilinlik bir deer katacaktr. Her gn pamua katt bu deer, cretinin, yani gndelik olarak kendi igc karlnda ald fiyatn tamtamna edeeri olur. Ama bu durumda kapitalistin eline hi bir art-deer, ya da art-rn gemez. te prz bu noktada kyor. inin igcn satn alarak, ve igcnn deerini deyerek, kapitalist, btn teki alclar gibi, satn alm olduu meta tketme ya da ondan yararlanma hakkn elde etmitir. Bir insann igcnn tketilmesi ya da kullanlmas, o insan altrarak olur, tpk bir makinenin de iletilerek tketilmesi ya da kullanlmas gibi. Kapitalist, iinin gnlk ya da haftalk igcnn deerini demekle, demek ki, bu gten yararlanmak, onu btn gn ya da btn hafta boyunca altrmak hakkn elde etmitir. gnnn ya da ihaftasnn, elbette ki, snrlar vardr, ama [sayfa 69] bunu ilerde daha yakndan inceleyeceiz. imdilik dikkatinizi belirleyici bir noktaya ekmek istiyorum. gcnn deeri, bu igcnn devam ettirilmesi ya da yeniden retilmesi iin gerekli-emek miktaryla belirlenir, ama bu igcnn kullanm, yalnzca iinin etkin enerjisi ve fizik kuvvetiyle snrldr. gcnn gndelik ya da haftalk deeri, bu gcn gndelik ya da haftalk olarak ie koulmasndan ok baka bir eydir; tpk, bir atn gereksindii besin ile, o atn binicisini tayabilecei zamann birbirinden tamamyla ayr iki ey olular gibi. inin igcnn deerini snrlandran emek miktar, hi bir ekilde, onun igcnn gerekletirecei emek miktarnn snrn meydana getirmez. Bizim ipliki rneini aln. Grdk ki,
54
iinin, igcn her gn yenilemesi iin, gnde 3 ilinlik bir deer yaratmas gerekmektedir, bu da, onun alt saatlik gnlk alma ile gerekletirdii deerdir. Ama bu, onu, gnde on-oniki saat ya da daha fazla alma yeteneinden yoksun brakmaz. Kapitalist, iplikiye igcnn gndelik ya da haftalk deerini demekle, bu igcn btn bir gn ya da btn bir hafta boyunca kullanma hakkn elde etmiti. u halde onu, diyelim ki, gnde on-iki saat altracaktr. pliki kendisine cretinin, yani kendi igcnn deerinin edeerini retmek iin gerekli olan alt saatin zerinde, art-emek saatleri diye adlandracam bir alt saat daha almak zorunda olacaktr, ki bu art-emek, bir art-deer ve bir art-rn olarak gerekleecektir. Eer iplikimiz rnein alt saatlik gndelik almas ile, pamua, kendi cretinin tam edeerini oluturan 3 ilinlik bir deer katyorsa, oniki saatte pamua 6 ilinlik bir deer katacak ve bu deere orantl bir iplik fazlas retecektir. gcn kapitaliste satm olduundan, yaratt tm deer ya da rn, kapitaliste, belirli bir zaman iin onun igcnn sahibi olan kapitaliste aittir. Demek ki, kapitalist 3 ilin demekle, 6 ilinlik bir deer gerekletirecektir, nk ierisinde alt saatlik emek bulunan bir deer demekle, bunun karlnda ierisinde oniki saatlik emek bulunan bir deer elde edecektir. Bu sreci her gn yineleyerek, kapitalist, her gn cepten 3 ilin karacak [sayfa 70] ve alt ilin de cebe indirecektir, ki bu 6 ilinin yars, yeniden cretleri demek iin kullanlacak, teki yars ise, kapitalistin karlnda hi bir edeer demedii art-deeri oluturacaktr. Ve ite kapitalist retim, yani cret sistemi, sermaye ile emek arasndaki bu tarz bir deiim zerine kuruludur, ve durmadan, iiyi ii olarak, kapitalisti de kapitalist olarak yeniden retmek zorundadr. Art-deer oran, teki btn koullar ayn kalmak kouluyla, ignnn, igcnn deerini yeniden retmek iin gerekli blm ile, kapitalist iin harcanan art-zaman ya da art-emek arasndaki orana bal olacaktr. O halde art-deer oran, ignnn, iinin alarak ancak kendi igcnn deerini yeniden rettii, yani cretinin edeerini salad zamann tesine ne oranda uzadna bal olacaktr.
IX. EMEN DEER
imdi yeniden emein deeri ya da fiyat deyimine dnmemiz gerekiyor. Grdk ki, gerekte, bu deer, igcnn bakm iin gerekli metalarn deeri ile llen igc deerinden baka bir ey deildir. Ama ii, cretini, altktan sonra aldndan ve ayrca, gerekte kapitaliste verdii eyin kendi emei olduunu bildiinden, igcnn deeri ya da fiyat, ona, zorunlu olarak, bizzat emeinin fiyat ya da deeri gibi grnr. Eer igcnn fiyat, iinde alt i saatinin gereklemi olduu
55
3 ilin ise, ve o oniki saat alyorsa, her ne kadar bu oniki saatlik emek 6 ilinlik bir deeri temsil ederse de, ii, zorunlu olarak, bu 3 ilini oniki saatlik emein deeri ya da fiyat olarak kabul eder. Buradan ifte bir sonu kar: Birincisi: her ne kadar kesin olarak konuulduunda, emein deeri ya da fiyat teriminin hi bir anlam olmasa da, igcnn deeri ya da fiyat, sanki emein kendi fiyat ya da deeri imi gibi grnr. kincisi: ner ne kadar iinin gndelik almasnn bir blm denmeyip, yalnzca bir blm deniyorsa da, ve her ne kadar art-deerin ya da krn kaynan meydana [sayfa 71] getiren ey, kesinlikle, bu denmemi blm ya da art-emek olsa da, emein tamam denmi emek gibi grnr. te bu yanl grnmdr ki, cretli emei emein teki tarihsel biimlerinden ayrdeder. cretlilik sistemi temeli zerinde, denmemi emek bile, denmi emek gibi grnr. Klelikte ise durum tam tersinedir: emeinin denmi blm bile denmemi emek gibi grnr. alabilmesi iin klenin elbette ki yaamas ve ignnn bir blmnn kendi varln srdrmesinin deerini karlamaya gitmesi gerekir. Ama, kle ile efendisi arasnda sonuca balanm bir pazarlk olmadndan, her iki yan arasnda al ve sat ilemi bulunmadndan, kle, kendi emeinin tamamn, hi bir karlk almadan veriyormu gibi grnr. te yandan, daha dne kadar Dou Avrupann her yannda bulunduunu syleyebileceimiz kyl serfi ele alalm. Bu kyl, rnein, gn kendi tarlasnda ya da kendisine verilmi tarlada kendi hesabna alr, teki gn ise, senyrnn malikanesinde zorunlu ve bedava i grrd. u halde burada, denmi emekle denmemi emek, zaman bakmndan da, yer bakmndan da gzle grlr biimde birbirinden ayrlm idi. Ve bizim liberaller, bir adam bir hi karlnda altrmak gibi bu aklalmaz anlaya kar byk fkelere kapldlar. Bununla birlikte, aslnda, bir adam ister haftann gn kendi hesabna kendi tarlasnda, gn ise hi bir karlk almadan senyrnn malikanesinde alsn, ya da isterse,, fabrikada ya da atelyede alt saat kendisi iin alt saat de patronu iin alsn, ikisi de ayn kapya kar; her ne kadar, bu son durumda, emein denmemi blmleri ile denmi blmleri birbirinden ayrlmazcasna iie girmise de, ve iin iinde bir szlemenin giriyor olmasyla ve cretin hafta sonunda alnyor olmasyla bu ilemin tm mahiyeti gzlerden gizleniyor olsa da, sonu deimez. Bir durumda, denmemi emek gnl rzas ile, tekinde ise zorla veriliyormu gibi grnr. te btn fark bundan ibarettir. Bundan byle, emein deeri deyimini kullandm zaman, sadece igcnn deeri deyimini halk diliyle ifade etmi olacam.
[sayfa 72]
56
X. KR, BR METAI DEERNDEN SATMAKLA ELDE EDLR
Bir saatlik ortalama emein alt peniye eit ya da oniki saatlik ortalama emein alt iline eit bir deeri temsil ettiini varsayalm. Ayrca, emein deerinin ilin, ya da alt saatlik emek rn olduunu varsayalm. Bu durumda, bir metada kullanlan hammadde, makine vb. yirmi-drt saatlik ortalama emek ieriyorsa, bu metan deeri oniki ilin olacaktr. Dahas, kapitalistin altrd ii bu retim aralarna oniki saatlik emek katyorsa, bu oniki saat, alt ilinlik ek bir deer ierecektir. Bylece, rnn toplam deeri otuzalt saatlik gereklemi emee, yani onsekiz iline eit olacaktr Ama emein deeri, ya da iiye denen cret sadece ilin olduuna gre, kapitalist, ii tarafndan harcanm olan ve metan deeri iinde gereklemi olan alt saatlik art-emek karlnda hi bir edeer dememi olacaktr. Demek ki, kapitalist, bu meta, deeri olan onsekiz iline satmakla, karlnda hi bir edeer dememi bulunduu ilinlik bir deeri gerekletirmi olur. Bu ilin, cebine att art-deeri, yani kr oluturur. Kapitalist, bu durumda, meta, deerinin stnde bir fiyata satarak deil, onu gerek deerine satarak ilinlik bir kr salam olacaktr. Bir metan deerini, ierdii emein toplam miktar belirler. Ama bu emek miktarnn bir blm karlnda cret biiminde bir edeerin dendii bir deer olarak gerekleirken, bir blm de karlnda hi bir edeerin denmedii bir deer olarak gereklemektedir. Metan ierdii emein bir blm denmi emektir, teki blm ise denmemi emektir. Bu bakmdan kapitalist, meta deerine satarken, yani onun retiminde kullanlan toplam emek miktarnn billurlamas olarak deerine satarken, o, bu meta zorunlu olarak bir krla satm olur. Kapitalist yalnzca kendisine, bir edeere malolmu eyi deil, iisi iin bir emee malolmu olsa da kendisi iin hi bir eye malolmam eyi de satar. Metan kapitaliste olan maliyeti ile, gerek maliyeti farkl eylerdir. O halde, normal ve ortalama krlarn, metalar gerek deerlerinin stnde deil, gerek deerlerine [sayfa 73] satldnda salandn bir kez daha belirtiyorum.
XI. ARTI-DEERN AYRITII ETL BLMLER
Art-deere, yani metalarn toplam deerinin iinde art-emein, yani iinin denmemi emeinin cisimlemi bulunduu blmne kr adn veriyorum. Bu krn tamam sanayici kapitalist tarafndan cebe indirilmez. Toprak, ister tarm, binalar ya da demiryollar, ister bambaka bir retim amac iin kullanlm olsun, toprak tekeli, toprak sahibine, art-deerin bir blmne rant ad altnda sahip kabilme olanan
57
verir. te yandan, i aletlerine sahip bulunma olgusu sanayici kapitaliste nasl bir art-deer retmek, ya da ayn anlama gelen denmemi emein bir blmne sahip kmak olanan veriyorsa, bu ayn olgu, i aralarn sanayici kapitaliste btnyle ya da ksmen dn veren i aralar sahibine, yani tek szckle, dn veren kapitaliste de, faiz ad altnda bu art-deerin baka bir blm zerinde hak iddia etme olanan verir, yle ki, sanayici kapitaliste, bu sfatyla, ancak snai ya da ticari kr denen ey kalr. Toplam art-deer miktarnn bu kategoride bireyler arasnda letirilmesinin hangi yasalara bal bulunduu sorunu konumuzun tamamyla dndadr. Bununla birlikte, aklam olduklarmzdan kan sonu udur: Rant, faiz ve snai kr, metan art-deerinin, yani metan ierdii denmemi emein eitli blmlerine verilen farkl adlardan baka bir ey deildir ve bunlarn hepsi de bu kaynaktan, yalnzca bu kaynaktan elde edilirler. Bunlar ne toprak olarak topraktan, ne de sermaye olarak sermayeden gelirler, ama toprak ve sermaye, kendi sahiplerine, sanayici kapitalistin iiden ekip ald art-deerden kendi paylarn almalar olanan salarlar. inin kendisi iin, bu art-deerin, yani denmemi emeinin sonucu olan bu art-deerin tmyle sanayici kapitalist tarafndan cebe indirilmi olmas, ya da bu sanayici kapitalistin art-deerin baz blmlerini rant ve faiz ad altnda baka kiilere brakmak zorunda olmas ikincil bir nem tar. Sanayici kapitalistin yalnzca kendi sermayesini kullandn ve bizzat [sayfa 74] kendisinin toprak sahibi olduunu dnn, bu durumda art-deerin tamam kendi cebine gidecektir: Sonunda kendine saklayabildii pay ne olursa olsun, iiden bu art-deeri dorudan ekip alan sanayici kapitalisttir. Bundan dolay, btn cretlilik sistemi, bugnk btn retim sistemi, sanayici kapitalist ile ii arasndaki bu ilikiye baldr. Demek ki, tartmamza katlm olan kimi yurttalar, belli koullar altnda fiyatlardaki bir ykselmenin sanayici kapitalisti, toprakbeyini ve bor para veren kapitalisti, ve dilerseniz, vergi tahsildarn ok deiik biimlerde etkileyebileceini sylerken hakl olsalar bile, sorunlar rtbas etmeye kalkmakla ve sanayici kapitalist ile ii arasndaki bu temel ilikiyi ikincil bir sorun gibi ele almakla yanlgya dyorlard. Sylenenlerden bir baka sonu daha kyor. Metan deerinin yalnzca hammaddelerin, makinelerin, tek szckle, tketilen retim aralarnn deerini temsil eden blm hi bir gelir meydana getirmeyip, yalnzca sermayeyi yerine kor. Ama bunun dnda, metan deerinin geliri oluturan ya da cret, kr, rant, faiz biiminde harcanabilen teki blmnn, cretlerin deeri, rantn deeri, krn deeri vb. tarafndan meydana getirildii yanltr. lknce cretleri bir yana brakacaz ve yalnzca snai kr, faizi ve rant ele alacaz. Az nce grdk ki, metan ierdii art-deer, yani denmemi emein
58
iinde cisimletii deer blm deiik ad alan eitli elere ayrr. Ama, onun deerinin, bu art-deeri oluturan blmn bamsz deerlerinin toplamndan meydana geldiini ya da olutuunu iddia etmek gerein tam tersidir. Eer bir saatlik emek alt penilik bir deer iinde gerekleiyorsa, eer iinin ign oniki saati kapsyorsa, ve eer bu zamann yars denmemi emekse, bu art-emek, metaya, ilinlik bir art-deer, yani karlnda hi bir edeer denmemi bir deer katacaktr. Bu ilinlik art-deer, sanayici kapitalistin, herhangi bir orana gre, toprak sahibi ve bor para veren ile paylaabilecei fonun tamamdr. Bu ilinin deeri, bunlarn aralarnda paylaacaklar deerin snrn oluturur. Ama, metan deerine kendi kr iin keyfi bir deer ekleyen, bunun zerinde toprakbeyi, [sayfa 75] vb. iin bir deer daha ekleyen, ve bylelikle keyfi olarak saptanm bu deerler toplamnn toplam deeri oluturmasna yolaan sanayici kapitalist deildir. u halde, belli bir deerin blme ayrmas ile, bu deerin birbirinden bamsz deerin toplamndan olumasn birbirine kartran ve toprak rantnn, krn ve faizin kkeni olan toplam deeri bylece keyfi bir byklk haline dntren yaygn grn ne kadar yanl olduunu gryorsunuz. Eer kapitalist tarafndan gerekletirilen toplam kr 100 sterline eitse, bu tutara, mutlak bir byklk olarak, kr miktar deriz. Ama bu 100 sterlinin ortaya konan sermayeye olan orann hesaplayacak olursak, bu greli bykle, kr oran deriz. Aktr ki, bu kr oran iki biimde ifade edilebilir. cret olarak ortaya konan sermaye 100 sterlin olsun. Eer retilmi olan art-deer de 100 sterlin ise ve bu, iinin ignnn yarsnn denmemi emekten meydana geldiini gsterir ve eer bu kr cret olarak ortaya konan sermaye ile lecek olursak, kr orannn %100 olduunu syleriz, nk ortaya konan deer yz, gerekleen deer ise ikiyzdr. te yandan, yalnzca cret olarak ortaya konan sermayeyi deil, ortaya konan toplam sermayeyi, rnein 400 sterlini hammaddelerin, makinelerin vb. deerini temsil eden 500 sterlini dikkate alacak olursak, kr orannn ancak %20 olduunu syleriz, nk 100lk bir kr, ortaya konan toplam sermayenin ancak bete-biridir. Kr orann birinci biimde ifade etmek, denmi emek ile denmemi emek arasndaki gerek oran, emek exploitationunu* (bu .ranszca szc kullanmama izin veriniz) gerek derecesini gstermenin tek biimidir. teki ifade biimi daha ok kullanlr ve, gerekten de, baz amalar iin yararldr. Her halde, kapitalistin iiden karlksz olarak elde ettii emein derecesini gizlemekte pek yararldr. Bundan sonra yapacam aklamalarda, kr szcn art-de* Smrsnn. -.
59
erin eitli gruplar arasnda leilmesini dikkate almakszn, kapitalistin ekip ald art-deerin toplam [sayfa 76] tutarn anlatmak iin kullanacam, ve kr oran szn kullandmda, kr, daima, kapitalistin cret biiminde ortaya koyduu deer ile leceim.
XII. KRLAR, CRETLER VE .YATLAR ARASINDAK GENEL LK
Bir metan deerinden, o meta iin harcanm olan hammaddelerin ve teki retim aralarnn deerini yerine koyan deeri karnz, yani bir metan iindeki gemi emei temsil eden deeri karnz, geri kalan deer, altrlan en son iinin katt emek miktarna indirgenmi olur. Eer bu ii gnde oniki saat alyorsa, ve eer oniki saatlik ortalama emek alt ilinlik bir altn miktarnda cisimleiyorsa, bu alt ilinlik ek deer, iinin emeinin yarataca tek deerdir. inin emekzaman ile belirlenen bu belli deer, iinin ve kapitalistin herbirinin kendi paylarn ya da paylarna deni alacaklar tek fondur, cret kr biiminde bllecek tek deerdir. Bu deerin iki taraf arasnda deiik oranlarda blnmesinin bizzat bu deeri deitirmeyecei aktr. Bir iinin yerine btn alan nfusu, rnein on iki milyon ignn koysak da, bu deerde hi bir deiiklik olmayacaktr. Kapitalist ile, iinin paylaacaklar deer, yalnzca bu snrl deer, yani iinin toplam emei ile llen deer olduundan, bunlardan biri fazla ald zaman teki eksik alacaktr, biri eksik ald zaman da, teki fazla alacaktr. Bir nicelik snrl ise, bunun bir paras, tekinin azalmasna ters orantl olarak artacaktr. Eer cretler deiirse, krlar da ters dorultuda deiecektir. cretler dnce krlar ykselecektir, cretler ykselince de krlar decektir. Daha nce varsaydmz gibi, eer ii ilin, yani yaratt deerin yarsn alyorsa ya da eer onun btn ignnn yars denmi emekten ve yars da denmemi emekten meydana geliyorsa, kr oran %100 olacaktr, nk kapitalist de ii gibi ilin alacaktr. Eer ii ancak iki ilin alyorsa, yani ignnn ancak te-birinde kendisi iin alyorsa, kapitalist drt ilin alacaktr ve kr oran da %200 olacaktr. Eer ii drt ilin alyorsa, kapitalist ancak iki [sayfa 77] ilin alacaktr ve kr oran %50ye decektir. Ama btn bu deiiklikler, metan deerini etkilemeyecektir. cretlerde genel bir ykselme, u halde, genel kr orannda bir dmeye yolaacak ama deerleri etkilemeyecektir. Ama, eninde sonunda metalarn pazar fiyatlarn dzenlemek zorunda olan meta deerleri, her ne kadar bu metalarn iinde sabitlemi olan emek miktarlaryla belirlenip, bu miktarn denmi ve denmemi emek olarak blnmesiyle belirlenmiyorsa da, bundan, hi de, rnein oniki saatte retilmi tek bir metan ya da metalar ynnn deerlerinin deimez kalaca sonucu karlamaz. Belli bir emek-zaman
60
iinde, ya da belli bir emek miktar kullanlarak imal edilen metalarn says ya da kitlesi, bu metalarn retiminde kullanlan emein retici gcne baldr, yoksa emein geniliine ya da sresine deil. rnein, iplik eirme, emein belirli bir retici g derecesinde, oniki saatlik ignnde oniki libre iplik retilirken, emein retici gcnn daha dk bir dzeyinde sadece iki libre retilir. Bu durumda, oniki saatlik ortalama emek alt ilinlik bir deer iinde gerekleiyorsa, bir durumda oniki libre ipliin maliyeti alt ilin olacak, teki durumda ise, iki libre ipliin maliyeti de gene alt ilin olacaktr. O halde, birinci durumda, eirilmi ipliin libresi alt peniye, ikinci durumda ise iline malolacaktr. .iyattaki bu fark, kullanlan emein retici gcndeki farktan ileri gelmektedir. Yksek bir retici g ile bir libre iplikte bir saat emek gerekleecek, te yandan dk bir retici g ile bir libre iplikte alt saat emek gerekleecektir. cretlerin greli olarak daha yksek ve kr orannn greli olarak daha dk olmasna karn, bir durumda bir libre ipliin fiyat ancak alt peni olacaktr. te yandan cretler dk ve kr oran yksek olduu halde, teki durumda fiyat ilin olacaktr. nk ipliin libresinin fiyatn belirleyen, toplam emek miktarnn denmi emek ile denmemi emek arasndaki oransal blnmesi deil, bu bir libre ipliin ierdii toplam emek miktardr. Yksek fiyatl emein ucuz meta retebilecei ve dk fiyatl emein ise pahal meta retebilecei yolundaki yukarda deindiimiz olgu, bylece, paradoksal grnmn yitirmi oluyor. Bu, u genel yasann ifadesinden baka bir ey deildir: bir [sayfa 78] metan deerini, onun iinde cisimlemi olan emek miktar belirler, ve bu emek miktar, tmyle, kullanlan emein retici gcne baldr ve dolaysyla emein retkenliinde meydana gelen her deimede o da deiecektir.
XIII. CRETLER YKSELTMEK YA DA DMELERNE KARI KOYMAK YOLUNDAK BELLBALI GRMLER
imdi de cretleri ykseltmek ya da dmelerine kar koymak yolundaki bellibal giriimleri ciddi bir biimde ele alalm: 1. Grdk ki, igcnn deeri, ya da gnlk konumadaki emein deeri, geim aralarnn deeri ile, yani bunlar retmek iin gerekliemek miktaryla belirlenir. u halde, eer, belirli bir lkede, iinin gnlk ortalama geim aralarnn deeri, ilinle ifade edilen alt saatlik emek ise, ii kendi gnlk geiminin edeerini retmek iin gnde alt saat almak zorundadr. Eer ignnn tamam oniki saat ise, kapitalist, iiye ilin vermekle ona emeinin deerini demi olur. gnnn yars denmemi emek olur ve kr oran da %100dr. Ama imdi varsayalm ki, retkenliin azalmas sonucu, diyelim ayn miktarda tarm rnlerini elde etmek iin daha fazla emek gerekmektedir, yle
61
ki, gnlk ortalama geim aralarnn fiyat ilinden drt iline ksn. Bu durumda, emein deeri te-bir, ya da %331/3 orannda ykselecektir. O zaman, iinin gnlk geimini daha nceki dzeyine uygun bir biimde srdrmenin edeerini retmek iin, ignnn sekiz saati gerekecektir. Bunun sonucu olarak art-emek alt saatten drt saate, kr oran ise %100 den %50ye decektir. Ve nasl ki herhangi baka bir metan satcs, bu metan maliyetleri ykseldiinde bu artan deerin kendisine denmesini salamaya alrsa, tpk onun gibi, ii de, bir cret art isteminde bulunmakla yalnz kendi emeinin artan deerini istemi olur. Eer cretler geim aralarnn artm olan deerini karlamak zere ykselmeseydi ya da yeterince ykselmeseydi, emein fiyat, emein deerinin altna decek ve iinin yaam koullar ktleecekti. Ama kart dorultuda bir deiiklik de meydana [sayfa 79] gelebilir. Emein retkenliinin artmas sayesinde, gnlk ortalama geim aralarnn ayn miktar ilinden iki iline debilir, yani bu gnlk geim aralarnn deerinin edeerini retmek iin ignnn alt saati yerine drt saati gerekli olabilir. i, o zaman, iki ilinle daha nce iline satn alabildii kadar geim aralar alabilecektir. Gerekten de, emein deeri dm olacak, ama bu azalm deer, eskiden olduu gibi ayn miktarda metaya kumanda edecektir. Bu durumda, kr, ilinden drt iline, ve kr oran da %l00den %200e ykselecektir. inin mutlak yaam standard her ne kadar ayn kalm olsa da, greli creti ve bylelikle kapitalistinkine oranla greli toplumsal konumu dm olacaktr. i bu greli cret dne kar koyacak olsa, kendi emeinin artan retkenliinden bir pay elde etmeye ve greli toplumsal konumunu eskisi gibi tutmaya almaktan baka bir ey yapm olmaz. Bylelikle, Tahl Yasalarnn kaldrlmasndan sonra, ngiliz fabrikatrleri bu yasalara kar ajitasyon srasnda verdikleri en ciddi vaatleri aka ineyerek, cretleri genellikle %10 drdler. ilerin direnii balangta bastrld, ama daha sonra, burada zerinde duramayacam durumlar sonucunda, yitirilen bu %10 yeniden kazanld. 2. Geim aralarnn deerleri, ve buna bal olarak da emein deeri ayn kalabilir, ama parann deerinde daha nce meydana gelen bir deiiklik sonucu, bunlarn parasal fiyatlar bir deiiklie urayabilir. Daha verimli madenlerin bulunuu vb. sayesinde, rnein, iki ons altnn retimi, nceleri bir onsun retiminin gerektirdiinden daha fazla emek gerektirmeyebilir. O zaman altnn deeri yaryarya, yani %50 decektir, Bu durumda btn teki metalarn deerleri, eski parasal fiyatlarnn iki katyla ifade edileceinden, emek deeri iin de ayn ey olacaktr. Eskiden alt ilinle ifade edilen oniki saatlik emek, imdi oniki ilinle ifade edilecektir. Eer iinin creti alt iline kacana ilinde kalsayd, emeinin parasal fiyat, emeinin deerinin ancak yarsna eit olur ve yaam standard korkun bir biimde ktleirdi.
62
cretlerin artt, ama bu artn altn deerindeki dmeye orantl olmad durumda da azok ayn ey olacaktr. Byle bir [sayfa 80] durumda, ne emein retici gcnde, ne arz ve talepte, ve ne de deerlerde bir ey deimi olacaktr. Bu deerlerin parasal adlarndan baka hi bir ey deimeyecektir. Byle bir durumda, iinin orantl bir cret art isteminde srar etmemesi gerektiini iddia etmek, ona eyler yerine szlerle yetinmesi gerektiini sylemekle ayn kapya kar. Btn gemi tarih gstermektedir ki, para deerinde ne zaman byle bir dme olsa, kapitalistler hemen iileri aldatmak iin bu frsattan yararlanmaya bakarlar. ok byk bir siyasal iktisatlar okulu, yeni altn yataklarnn bulunuu, gm madenlerinin daha iyi bir biimde iletilmesi ve civann daha ucuz fiyata arz sonucunda deerli madenlerin deerinde yeni bir d olduunu iddia etmektedirler. Bu, Kta zerindeki daha yksek cretler elde etmek uruna giriilen genel ve zamanda mcadeleyi aklayacaktr. 3. Buraya kadar ignnn belirli snrlar olduunu varsaydk. Oysa ignnn, kendi bana, deimez snrlar yoktur. Sermaye, durmadan, bu ignn, olanakl en ar fiziksel snra kadar uzatmaya abalar, nk bu ignn uzatt oranda art-emek, dolaysyla da bundan kan kr artacaktr. Sermaye ignn uzatmay ne lde baarrsa, bakasnn emeine elkoyaca miktar da o lde byk olacaktr; 17. yzylda, hatta 18. yzyln ilk te-birinde, btn ngilterede normal ign on saatti. Gerekte ngiliz aristokrasisinin ngiliz emeki ynlara kar girimi olduu bir sava olan anti-jakoben sava33 srasnda zafer bayramlarn kutlayan sermaye, ignn on saatten oniki, ondrt, onsekiz saate kard. Gz yal duygusallndan kukulanlamayacak olan Malthus, 1815 lerde yaynlanan bir brorde, eer byle giderse, ulusun yaamnn temellerinin tehlikeye gireceini ilan etti.34 Yeni icat olunan makinelerin kullanlmaya balanmasndan birka yl nce, 1765lerde, ngilterede, An Essay on Trade bal altnda bir bror yaynland. i snfnn yeminli dman, bu ad bilinmeyen yazar, brorde, ignnn snrlarn geniletme zorunluluu zerinde direniyor. Bu amala, baka neriler yannda, ievlerinin35 kurulmasn neriyor ve bunlarn dehet evleri olmalar gerektiini sylyor. Peki bu [sayfa 81] dehet evleri iin nerdii ign uzunluu nedir? Oniki saat; kapitalistlerin, iktisatlarn ve bakanlarn, 1832de, oniki yan altnda bir ocuk iin yalnz uygulanan deil, ama ayn zamanda zorunlu olduunu ilan ettikleri srenin ta kendisi.36 Kendi igcn satarak ki ii, bu dzende bunu yapmak zorundadr baz makul snrlar ierisinde, bu igcnn kullanmn kapitaliste brakr. Doal ypranmas bir yana braklrsa, ii, igcn, yoketmek iin deil, srdrmek iin satar. inin, igcn, gndelik ya da haftalk deerine satmas olgusu bile, bu igcnn, bir gnde ya
63
da bir haftada, iki gnlk ya da iki haftalk bir ypranmaya uramayaca anlamna gelir. 1.000 sterlin eden bir makineyi ele alalm. Eer bu makine on ylda ypranp eskiyorsa, retilmelerine yardmc olduu metalarn deerlerine ylda 100 sterlin ekleyecektir. Eer be ylda eskiyorsa, ylda 200 sterlin katacaktr, yani onun yllk ypranmasnn deeri, bu ypranmann sresi ile ters orantldr. Ama iiyi makineden ayran ey udur: makine kullanld oranda ypranmaz; insan ise, tersine, iin salt saysal toplamnn gsterdiinden daha byk bir oranda ypranr. iler, ignn eski makul snrlarna indirmeye altklarnda, ya da normal ignnn yasal olarak saptanmasn salayamadklarnda ise, yalnz szdrlan art-emee gre hesaplanmam, ama daha yksek bir orana kartlm bir cret ykselmesi ile fazla almaya gem vurmaya uratklarnda, kendi kendilerine ve kendi soylarna kar bir devi yerine getirmekten baka bir ey yapm olmazlar. Sermayenin zorbaca gaspna yalnzca snr ekmi olurlar. Zaman, insan geliiminin mekandr. Kullanacak bo zaman olmayan, uyku, yemek vb. gibi salt fiziksel kesintiler dnda tm yaam kapitalist hesabna almaya giden bir adam, bir yk hayvanndan daha beterdir. O, fizik olarak ezilmi, kafaca alklam, bakas iin servet reten basit bir makinedir. Ama bununla birlikte, btn, modern sanayi tarihi gsterir ki, sermaye, eer nne set ekilmezse, btn ii snfn, umursamadan, acmaszca bu en aa dzeye drmek iin alr. gnn uzatmakla, kapitalist daha yksek cret deyebilir [sayfa 82] ve, eer cretlerin artmas, szdrlan daha byk emek miktarna ve bunun sonucu olarak igcnn daha byk hzla yokolmasna tekabl etmiyorsa, emein deerini buna karn drebilir. Bu, baka bir biimde de yaplabilir. rnein, burjuva istatistikiler, size, Lancashire fabrikalarnda alan ii ailelerinin ortalama cretlerinin artm olduklarn syleyeceklerdir. Ama unutuyorlar ki, bir tek erkein yerine, bugn, aile reisi, kars ve belki de -drt ocuu, kendilerini, sermayenin Juggernaut tekerleklerinin37 altna atmaktadr ve toplam cretlerdeki art aileden szdrlan art-emei karlamamaktadr. .abrika yasalarnn kapsamna giren btn sanayi dallarnda imdi olduu gibi, ignnn belirli snrlar iinde bile, emein deerini eski dzeyinde tutmak iin olsa bile, cretlerde bir ykselme zorunlu olabilir. in yeinlii artrldnda, bir adam, eskiden iki saatte harcad gc, imdi bir saatte harcayabilir. te, fabrika yasalarnn kapsamna giren sanayilerde, makinelerin hzlandrlmasyla ve imdi bir tek kiinin gzettii makinelerin saysnn artmasyla bir dereceye kadar meydana gelen budur. Eer iin yeinliinin artrlmas ya da eer bir saatte harcanan emek toplamnn oalmas ignnn azaltlmas ile birlikte giderse, kazanl kacak olan gene ii olacaktr. Eer bu snr alrsa, ii bir yandan kazandn, te yandan yitirir, ve on saatlik emek, nceki oniki saatlik emek kadar ykc olur. i, emein gittike artan yeinliine uy-
64
gun den cret artlar uruna mcadeleyle sermayenin bu eilimine kar koyarken, emein deerinin drlmesine ve soyunun aalanmasna kar kmaktan baka bir ey yapm olmaz. 4. Hepiniz biliyorsunuz ki, imdi burada aklayacak durumda olmadm nedenlerle, kapitalist retim, belirli dnemsel evrimlerden geer. Birbiri ardndan dinginlik, artan canllk, refah, ar-retim, bunalm ve durgunluk durumlarndan geer. Metalarn pazar fiyatlar ve yrrlkteki kr oranlar, bazan kendi ortalamalarnn altna inerek, ve bazan da bu ortalamalar aarak, bu evreleri izler. evrimin tamam ele alndnda, pazar fiyatndaki her sapmann bir baka sapma ile dengelendiini ve evrimin ortalamas alndnda metalarn pazar fiyatlarnn deerleri tarafndan [sayfa 83] dzenlendiini grrsnz. Evet, pazar fiyatlarnn dmesi dneminde, bunalm ve durgunluk dneminde, ii, eer iini tamamen yitirmezse, kesin olarak bir cret dmesi beklemelidir. Aldatlmamak iin, pazar fiyatlarnda byle bir dme halinde bile, cretlerde ne oranda bir dmenin zorunlu hale geldiini kapitalist ile tartmaldr. Eer ar krlarn kazanld bolluk dneminde cretlerin artmas iin mcadele etmiyorsa, bir sanayi evriminin ortalamas alndnda kendi ortalama cretini, yani emeinin deerini bile elde edemeyecektir. cretinin, evrimin ters evrelerinden zorunlu olarak etkilenmesi karsnda, evrimin bolluk evresinde iinin bunu telafi etmekten kanmasn istemek budalaln doruk noktasdr. Btn metalarn deerleri, genellikle, ancak, arz ve talepteki srekli dalgalanmalarn sonucu olarak durmadan deien pazar fiyatlarnn birbirlerini dengelemeleri ile gerekleir. Bugnk sistemin temeli zerinde, emek, btn teki metalar gibi bir metadr ancak. Bundan dolay onun da kendi deerine uygun den bir ortalama fiyata ulamas iin ayn dalgalanmalardan gemesi gerekir. Bir yandan onu bir meta gibi grmek, te yandan da onu metalarn fiyatlarn belirleyen yasalarn dnda tutmay istemek samadr. Kle, kendi geimi iin kesin ve deimez bir miktar alr, ama cretli emeki yle deildir. Salt bir durumda, cretinde meydana gelen dmeyi telafi etmek iin olsa bile, bir baka durumda cretini ykseltmeye almaldr. Eer kapitalistin iradesini, diktasn, deimez bir iktisat yasas olarak kabul etmekle yetinirse, klenin sahip olduu gvencesi olmakszn onun btn sefaletini paylaacaktr. 5. Ele aldm ve her yz durumdan doksandokuzunu oluturan btn durumlarda, grdnz ki, cretlerin artmas uruna yaplan bir mcadele, daha nceki deiiklikleri izlemekten baka bir ey deildir ve retimin niceliinde, emein retici gcnde, emein deerinde, parann deerinde, ekip alnan emein genilii ve yeinliinde daha nce meydana gelmi olan deiikliklerin, arz ve talepteki dalgalanmalara bal olan ve snai evrimin eitli evrelerine uygun olarak meydana gelen pazar fiyatlarndaki dalgalanmalarn, zorunlu sonucudur; ksacas bunlar, sermayenin [sayfa 84] daha nceki etkilerine kar iilerin
65
tepkileridir. Eer, cretlerin artrlmas uruna mcadeleyi btn bu koullardan bamsz olarak ele alp, yalnz cretlerdeki deiirlikleri dikkate alrsanz, ve mcadelenin kaynakland btn teki deiirlikleri hesaba katmazsanz, yanl varglara varmak zere, yanl ncllerden yola kyorsunuz demektir.
XIV. SERMAYE LE EMEK ARASINDAK MCADELE VE BUNUN SONULARI
1. cretlerdeki dmeye kar iilerin gsterdikleri dnemsel direnmenin ve bunlarn cretleri artrma yolundaki dnemsel giriimlerinin cretlilik sistemine ayrlmazcasna bal olduunu ve bu durumu emein metalar tarafndan emilmesi olgusunun dayattn ve bu yzden de bunun, fiyatlarn genel hareketini dzenleyen yasalara baml olduunu gsterdikten; ayrca, cretlerdeki genel bir ykselmenin genel kr orannda bir dme sonucunu vereceini, ama bu ykselmenin metalarn ortalama fiyatlarn ya da deerlerini etkilemeyeceini gsterdikten sonra, artk soru, sermaye ile emek arasndaki bu ard arkas gelmez mcadelede sermayenin ne lde baarl olabileceidir. Bunu bir genellemeyle yantlayacam, ve diyeceim ki, emein pazar fiyat, btn teki metalarn pazar fiyat gibi, uzun vadede kendi deerine uyacaktr; ve bundan dolay, btn ini ve klara karn, ve ii ne yaparsa yapsn, ortalama olarak ancak kendi emeinin deerini alacaktr, ki bu deer, bakm ve yeniden retilmesi iin gerekli olan geim aralarnn ki bu geim aralarnn deerini de, sonuta, retilmeleri iin gerekli olan emek miktar dzenler deeri ile belirlenen kendi igcnn deeridir. Ama baz belirli zellikler vardr ki, igcnn deerini, yani emein deerini btn teki metalarn deerlerinden ayrdederler. gcnn deeri, biri salt fiziksel, tekisi ise tarihsel ya da toplumsal olan iki eden oluur. gc deerinin en u snrn fiziksel e belirler, yani bu demektir ki, ii snfnn, geinmesi, ve yeniden remesi, fiziksel varln srdrmesi iin, yaamak ve oalmak iin vazgeilmez [sayfa 85] olan geim aralarn almas gerekir. Bu vazgeilmez geim aralarnn deeri, buna gre, emek deerinin en u snrn meydana getirir. te yandan, ignnn uzunluu da, ok esnek olsa bile, bir u snra sahiptir. Bu u snrlar belirleyen ey, iinin fiziksel kuvvetidir. inin yaamsal kuvvetinin gnlk harcanmas belli bir ly aarsa, gnbegn yeniden harcanamaz. Bununla birlikte, dediimiz gibi, bu snr ok esnektir. Hzl bir biimde pepee gelen salkl ve ksa mrl nesiller, emek pazarn, bir dizi gl ve uzun mrl nesiller kadar iyi bir biimde besleyebilir. Salt fizyolojik olan bu e yannda, her lkede, emein deeri, geleneksel yaam dzeyi ile de belirlenir. Bu yaam dzeyi, yalnz fiziksel
66
yaamdan ibaret olmayp, insanlarn iinde yaadklar ve iinde yetitirilmi olduklar toplumsal koullardan doan baz gereksinmelerin doyurulmasdr. ngiliz yaam dzeyi, rlandann yaam dzeyine, bir Alman kylsnn yaam dzeyi ise Litvanya kylsnn yaam dzeyine indirgenebilirdi. Tarihsel gelenein ve toplumsal alkanlklarn bu bakmdan oynadklar roln nemini Bay Thorntonun Over-population adl yaptnda grebilirsiniz. Bay Thornton bu yaptnda, ngilterenin eitli tarm blgelerindeki ortalama cretlerin bugn bile bu blgelerin serflikten azok elverili koullarda km olup olmamalarna gre azok deiiklikler gsterdiini ortaya koyuyor. Emein deerine giren bu tarihsel ya da toplumsal e artabilir ya da azalabilir, bsbtn ortadan kalkabilir, yle ki, geriye fiziksel snrdan baka bir ey kalmaz. Devlet hazinesinden otlanan, hazr yiyici gnahkr Georges Roseun dedii gibi, bizim aziz dinimizin avunlarn, bu imansz .ranszlarn aknlarndan korumak iin giriilmi olan antijakoben sava srasnda, nceki blmlerden birinde o kadar sevecenlikle davrandmz namuslu ngiliz iftileri, tarm iilerinin cretlerini, salt fiziksel asgarinin de altna drdler ve soyun fizik varln Yoksullar Yasas38 tarafndan yaplan ilavelerle srdrmesini zorunlu hale getirdiler. Bu, cretli emekiyi bir kleye, ve Shakespearein gururlu, zgr kylsn yardma muhta bir yoksul durumuna getirmenin parlak bir yoluydu. Deiik lkelerdeki standart cretleri ya da emek [sayfa 86] deerlerini, birbirleriyle ve ayn lkenin deiik tarihsel evrelerindekilerle kyasladmzda, teki btn metalarn deerlerinin deimez kaldn varsaydmzda bile, emek deerinin kendisinin sabit olmayp, deiken bir byklk olduunu grrz. Benzer bir kyaslama, krn yalnzca yrrlkteki oranlarnn deil, ortalama oranlarnn da deitiini gsterecektir. Ama krlara gelince, bunlarn asgarisini belirleyecek bir yasa yoktur. Onlarn dlerindeki son snrn ne olduunu syleyemeyiz. Peki bu snr neden saptayamyoruz? nk, cretlerin asgarisini saptayabildiimiz halde, azamisini saptayamyoruz. Yalnz unu syleyebiliriz ki, igcnn snrlar belli olduunda, krlarn azamisi, cretlerin fiziksel asgarisine tekabl eder; ve cretler belli olduunda, krlarn azamisi, ignnn iinin fiziksel gcnn dayanabilecei snra kadar uzatlmasna tekabl eder. Demek ki, krn azamisi, cretin fiziksel asgarisi ve ignnn fiziksel azamisi ile snrldr. Aktr ki; azami kr orannn bu iki snr arasnda, deiebilen snrsz bir skala yer alr. Kr orannn fiili ls, sermaye ile emek arasndaki kesintisiz mcadele tarafndan belirlenir; kapitalist durmadan cretleri fiziksel asgariye drmeye ve ignn fiziksel azamiye karmaya abalar, oysa ii srekli olarak kart ynde bir bask yapar. Bylece sorun, mcadele eden taraflarn karlkl gler dengesine indirgenir.
67
2. gnnn snrlandrlmasna gelince, bu, btn teki lkelerde olduu gibi, ngilterede de hi bir zaman yasal mdahaleden baka bir yolla dzenlenmemitir. ilerin dardan gelen srekli basklar olmasayd, bu mdahale hi bir zaman yaplmazd. Herhalde, sonuca, hi bir zaman, iilerle kapitalistler arasndaki kiisel anlamalarla varlamazd. Bir. qenel siyasal eylemin gerekli oluu, salt ekonomik etkinliinde bile, gl olan yann sermaye olduunu tantlamaya yeterlidir. Emein deerinin snrlarna gelince, bunun belirlenmesi, her zaman arz ve talebe baldr, bununla kapitalistler ynnden gelen emek talebini ve iiler tarafndan yaplan [sayfa 87] emek arzn kastediyorum. Smrge lkelerde, arz ve talep yasas iinin lehine iler. Amerika Birleik Devletlerinde cretlerin greli olarak yksek dzeyde oluu bundandr. Oralarda sermaye istedii kadar abalasn, emek pazarnn, cretli emekilerin srekli olarak kendi kendilerine yeterli bamsz kyller haline gelmesiyle durmadan boalmasn nleyemez. Amerikallarn byk bir blm iin, cretli emeki olma durumu, azok yakn bir sre sonunda ayrlacaklarn bildikleri geici bir durumdan baka bir ey deildir.39 Smrgelerdeki bu duruma are bulmak zere, baba ngiliz hkmeti, bir sre iin, cretli emekilerin arabuk bamsz kyller haline gelmelerini nlemek zere, smrge topraklarnn fiyatn yapay olarak ykseltmeyi ngren modern smrgeletirme teorisini kabul etti. imdi, sermayenin retim srecine tamamyla egemen olduu eski uygar lkelere geelim. rnein ngilterede, 1849-1859 arasnda, tarm iilerinin cretlerindeki ykselmeyi ele alalm. Bunun sonucu ne oldu? iftiler, dostumuz Westonn kendilerine salk verecei gibi, budayn deerini, hatta pazar fiyatn bile ykseltemediler. Tersine, dmesine boyunemek zorunda kaldlar. Ama bu onbir yl boyunca, her eit makineler getirdiler, daha bilimsel yntemler uyguladlar, ekilebilir topraklarn bir blmn otlak haline getirdiler, iftlikleri genilettiler ve bylelikle retim hacmini artrdlar; bu yollarla ve daha bakalar ile, emein retici gcn artrarak emek talebini azalttklarndan, tarmsal nfusta gene greli bir fazlalk yarattlar. Salam temellere dayanan eski lkelerde, sermayenin cret artlarna kar azok hzl bir biimde gsterdii tepkinin genel yntemi budur. Ricardo, ok hakl olarak, makinenin emekle srekli rekabet halinde olduuna, makinenin, ok kez, ancak emein fiyatnn belli bir dzeye ulat zaman retime sokulabildiine;40 ama makine kullanmnn emein retici gcn artrmann saysz yntemlerinden ancak bir tanesi olduuna iaret etmitir. Sradan emekte greli bir bolluk yaratan bu gelimenin kendisi, beri yandan vasfl emei basitletirir ve bylece de onun deerini drr. Ayn yasa, kendisini baka bir biimde de ortaya kor. Emein retici gcnn gelimesi ile, sermaye birikimi, [sayfa 88] hatta greli olarak yksek cret oranna karn, hzlanr. Dolaysyla insan, Adam Smith gibi ki onun zamannda modern sanayi henz emekleme andayd
68
sermayenin hzlanan birikiminin, emee byyen bir talep salayarak, terazinin kefesini ii lehine edirecei sonucunu karabilir. ada yazarlarn pek ou, bu grten hareketle, u son yirmi yl iinde, ngiliz sermayesi ngiliz halkndan ok daha byk bir hzla artt halde, cretlerin neden daha fazla artmam olduuna amlardr. Ama sermaye birikiminin durmadan artmasyla zamanda olarak, sermayenin bileiminde gittike. byyen bir deiiklik meydana gelir. Toplam sermayenin, sabit sermayeden, makinelerden, hammaddelerden, her trden retim aralarndan meydana gelen blm, cretlere, yani emein satn alnmas iin yatrlan blmne oranla ok daha hzl bir biimde byr. Bu yasa, Bay Barton, Ricardo, Sismondi, Profesr Richard Jones, Profesr Ramsay, Cherbuliez ve daha biroklar tarafndan azok doru bir biimde ortaya konulmutur. Eer sermayenin bu iki esi arasndaki oran, balangta birebir idiyse, sanayiin ilerlemesi srasnda bee-bir, vb. haline gelecektir. Eer, toplam 600lk bir sermaye zerinden 300 aletlere, hammaddelere, vb., 300 ise cretlere yatrlmsa, 300 yerine 600lk bir ii talebi yaratmak iin toplam sermayeyi iki katna karmaktan baka bir ey gerekmeyecektir. Ama, eer 600lk bir sermaye zerinden, 500 makine ve malzemeye vb., yalnz 100 cretlere yatrlmsa, bu durumda 300 yerine 600 lk bir ii talebi iin ayn sermayenin 600den 3.600e kmas gerekir. Sanayiin gelimesinde, emek talebi, demek ki, sermaye birikimi ile atba gitmez. Kukusuz emek talebi de byr, ama sermayenin artna gre durmadan azalan bir oran iinde byr. Bu birka deinme, modern sanayiin gelimesinin, dengeyi her gn biraz daha iinin aleyhine, kapitalistin lehine deitirmek zorunda olduunu, ve bundan dolay kapitalist retimin genel eiliminin, cretlerin ortalama dzeyini ykseltmek deil, drmek, ya da emek deerini az ok en alt snrna indirmek olduunu gstermeye yetecektir. Ama, bu dzende eylerin eilimi byledir diye, ii snf, sermayenin gasplarna kar direniten, durumlarn geici olarak [sayfa 89] iyiletirmek iin ortaya kan frsatlar en iyi biimde deerlendirme giriimlerinden vaz m gemelidirler? Eer ii snf byle yapsayd, ezilmi, artk hi bir umudu kalmam, mrboyu alk eken yaratklar ynndan baka bir ey olmamak durumuna derdi. ilerin cret dzeyini korumak iin giritikleri mcadelenin tm cretlilik sistemine ayrlmazcasna bal olduunu, her 100 durumdan 99unda cretleri ykseltme yolundaki abalarnn belirli emek deerini koruma yolundaki abalardan ibaret olduunu, ve kendi fiyatlar konusunda kapitalistle tartmak zorunluluunun kendilerini meta olarak satmak zorunda olularnn doasnda bulunduunu gsterdiimi sanrm. Eer ii snf, sermaye ile olan gnlk atmasnda gerileyecek olsayd, daha byk apta u ya da bu harekete girime olanandan kendi kendini yoksun brakm olurdu elbette.
69
Ayn zamanda ve cretlilik sisteminin getirdii genel klelemenin tamamyla dnda olarak, iiler, bu gndelik mcadelenin kesin sonucunu fazla abartmamaldrlar. Unutmamalar gerekir ki, sonula!a kar mcadele etmektedirler, bu sonularn nedenlerine kar deil; unutmamalar gerekir ki, aa doru inen hareketi yalnzca geciktirmekte, ama ynn deitirmemektedirler; ancak geici areler bulmakta, ama hastal iyi etmemektedirler. Demek ki, iiler, sermayenin ara vermeden srp giden gasplarnn ya da piyasa deiikliklerinin dourduu bu kanlmaz gerilla savalarna kendilerini tamamyla kaptrmamaldrlar. Anlamalar gerekir ki, bellerini bken, btn yoksulluu ile birlikte, mevcut dzen, ayn zamanda, toplumun ekonomik dnm iin gerekli maddi koullar ve toplumsal biimleri de yaratr. Adil bir ign karlnda adil bir cret! biimindeki tutucu slogan yerine, bayraklar zerine u devrimci slogan yazmaldrlar: cretlilik sisteminin kaldrlmas! Bu ok uzun ve, korkarm ki, ok yorucu, ama konumu doyurucu bir biimde ilemek iin yapmam gereken aklamadan sonra, u aadaki kararlar nererek szlerime son vereceim: Birincisi. cret orannda genel bir ykselme, genel kr orannda bir de yolaar, ama geni anlamnda, meta [sayfa 90] fiyatlarn etkilemez. kincisi. Kapitalist retimin genel eilimi, cretlerin ortalama standardn ykseltmek deil, drmek yolundadr. ncs. Sendikalar, sermayenin saldrlarna kar direni merkezleri olarak yararl i grrler. Glerini pek yerinde olmayan bir biimde kullandlar m, ksmen hedeflerini gzden karrlar. Ayn zamanda mevcut dzeni deitirmeye alacaklar ve rgtl glerini, ii snfnn kesin kurtuluu, yani cretlilik sisteminin kesin olarak kaldrlmas iin bir ara olarak kullanmaya alacaklar yerde, dzenin sonularna kar gerilla savalar ile yetindikleri anda da, hedeflerini bsbtn yitirirler. [sayfa 91]
Mays sonu ve 27 Haziran 1865 tarihleri arasnda Marks tarafndan yazlmtr. Ayr bir bror olarak ilk kez 1898de Londrada yaynlanmtr.
70
KARL MARKS GEC GENEL KONSEY DELEGELERNE TALMATLAR. ETL SORUNLAR41
1. ULUSLARARASI BRLN RGTLENMES
Geici Merkez Konseyi, bir btn olarak, Geici Tzkte gsterilen rgtlenme plann salk verir. Bu plann tutarll, ve eylem birlii konusunda nyarglar olmakszn, farkl lkelere uygulanmasndaki kolaylklar, iki yllk deneyim ile tantlanmtr. Ktadaki durum herhangi bir deiiklik iin elverisiz grndnden, Merkez Konseyin gelecek ylki yerleim merkezinin Londra olmasn salk veriyoruz. Merkez Konseyin yeleri, elbette ki, saylarn artrma yetkisine sahip olarak, Kongre tarafndan seilecektir (Geici Tzk, 5). Genel Sekreter, bir yl iin, Kongre tarafndan seilecek ve Birliin tek cretli grevlisi olacaktr. Haftalk cretinin 2 sterlin olmasn neriyoruz. [sayfa 92] Tek tek her Birlik yesinin deyecei dzenli yllk aidat bir-buuk peni (belki bir peni) olacak. yelik kartlarnn masraf ayrca alnacak.
71
Birlik yelerinden yardmlama dernekleri kurmalarn ve bunlar uluslararas bir ba ile birbirlerine balamalarn istiyorsak da, bu sorunu (tablissement des socits de secours mutuels. Appui moral et maeriel accord aux orphelins de lassociation)* ele almay, geen eylldeki konferansta42 bunu ilk nermi olan svirelilere brakyoruz.
2. EMEK LE SERMAYE ARASINDAK MCADELEDE, ABALARIN, BRLK AJANSI TARA.INDAN ULUSLARARASI DZEYDE BRLETRLMES
(a) Genel olarak bakldnda, bu sorun, deiik lkelerdeki ii snflarnn bugne dek kurtulu uruna harcadklar birbirinden kopuk abalar birletirmeyi ve genelletirmeyi amalayan Uluslararas Birliin btn eylemini kucaklamaktadr. (b) Grev ve lokavt durumlarnda, yerli iilere kar bir ara olarak yabanc iileri kullanmaya her zaman hazr olan kapitalistlerin entrikalarn etkisiz brakmak, Birliimizin imdiye dek yerine getirmekte baarl olduu belirli ilevlerden biridir. Deiik lkelerin iilerinin, kurtulu ordusu iinde kendilerini karde ve yolda olarak hissetmekle kalmayp, byle hareket etmelerini de salamak, Birliin bata gelen amalarndan biridir. (c) abalarn uluslararas dzeyde birletirilmesi yolundaki nerimizin balcalarndan biri, ii snflarnn kendileri tarafndan yrtlecek olan btn lkelerin ii snflarnn durumuna ilikin istatistiksel aratrmadr. Baarl olabilmek iin, zerinde allacak malzeme bilinmelidir. Bylesine byk bir ii balatmakla, iiler, kendi yazglarn kendi ellerine alabileceklerini tantlayacaklardr. Dolaysyla unu neriyoruz: Birlik ubelerimizin bulunduu her yrede bu i hemen balatlr ve iliikteki aratrma plannda belirtilmi olan [sayfa 93] eitli noktalara ilikin veriler toplanr. Kongre, Avrupann ve Amerika Birleik Devletlerinin btn iilerini, ii snfna ilikin istatistiklerin toplanmasnda ibirlii yapmaya arr; raporlar ve veriler Merkez Konseye gnderilir. Merkez Konsey bunlar bir genel rapor haline getirir ve verileri de ek olarak ilitirir. Bu rapor, ekiyle birlikte, bir sonraki yllk Kongreye sunulur ve onun onay alndktan sonra, giderleri Birlik tarafndan karlanmak zere baslr.
HER YRENN ZERNDE ELBETTE DEKLK YAPABLECE GENEL ARATIRMA PLANI
1. Ura alan, ad.

* Karlkl yardmlama derneklerinin kurulmas. Birlik yelerinin yetimlerine manevi ve maddi destek. -.
72
2. alann ya ve cinsiyeti, 3. alanlarn says. 4. Maa ve cretler: (a) raklar; (b) gnlk ve para ba cret; aracnn dedii cret. Haftalk, yllk ortalama. 5. (a) .abrikalardaki alma saatleri. (b) Eer i kk iverenlerle ve evde yaplyorsa, buralardaki alma saatleri. (c) Gece ii ve gndz ii. 6. Yemek zamanlar ve muamele. 7. yerinin ve iin tr: ar kalabalk, eksik havalandrma, yetersiz gn , gaz lambas kullanma. Temizlik, vb.. 8. Meslein nitelii. 9. in fiziksel durum zerindeki etkisi. 10. Moral durumu. Eitim. 11. Sanayiin durumu: mevsimlik mi, yoksa yla azok dzenli bir biimde dalm m, byk dalgalanmalar gsteriyor mu, yabanc maruz mu, esas olarak i pazara m, yoksa d rekabete mi ynelik, vb.?
3. GNNN SINIRLANDIRILMASI
gnnn snrlandrlmas, iyiletirme ve kurtulu dorultusundaki btn teki giriimleri kendisi olmakszn yetersiz brakacak bir nkouldur. [sayfa 94] Bu snrlandrma,. ii snfnn, yani her ulusun byk bir kitlesinin saln ve fiziksel enerjisini yenilemek ve ayn zamanda onlara zihinsel gelime, toplumsal iliki, toplumsal ve siyasal eylem olanan salamak iin gereklidir. gnnn yasal snr olarak 8 saatlik alma neriyoruz. Bu snrlandrma genel olarak Amerika Birleik Devletlerinin iileri tarafndan isteniyor,43 Kongrenin oylar, bu istemi, dnyann her yerinde, ii snflarnn ortak platformu dzeyine kartacaktr. .abrika yasasna ilikin deneyimleri nispeten yeni olan Ktadaki yelerimizi bilgilendirmek iin unu da ekleyelim: 8 saatlik alma olarak alnmas gereken gn sresi sabitletirilmeyecek olursa, btn yasal snrlamalar baarsz klacak ve sermaye tarafndan ihll edilecektir. Bu srenin uzunluu, 8 saatlik alma ve bunun dnda kalan yemek aralar ile birlikte belirlenmelidir. rnein, yemek iin verilen eitli aralar bir saati buluyorsa, yasal gn sresi 9 saati kapsamaldr, diyelim sabah 7den akam 4e, ya da sabah 8den akam 5e kadar, vb.. Gece almasna, yasa ile belirlenen sanayilerde ya da sanayi kollarnda istisnai olarak izin verilmelidir. Eilim her trl gece almasna son verme ynnde olmaldr. Bu paragraf, ister erkek ister kadn olsun, yalnzca yetikinlerle ilgilidir, ama kadnlar, ne trden olursa olsun her trl gece almasnn
73
ve bu cinsin kaldramayaca ya da onlarn bedenlerini zehirli ve sala zararl teki etmenlere maruz brakan her trl almann kesinlikle dnda braklmaldrlar. Yetikin kimse dediimizde, 18 yana ulam ya da gemi olanlar kastediyoruz.
4. GENLERN VE OCUKLARIN ALITIRILMASI (KADIN VE ERKEK).
Modern sanayiin her iki cinsiyetten ocuklar ve genleri toplumsal retim denen o byk ie katma yolundaki eilimini, sermayenin egemenlii altnda, bu, tiksindirici bir biimde arptlm olsa da, ilerici, salkl ve meru bir eilim olarak gryoruz. Aklc bir toplum dzeninde, alabilir durumdaki hi bir yetikin nasl ki genel doa yasasnn, [sayfa 95] yani yiyebilmek iin almann, ve yalnzca kafas ile deil, elleriyle de almann dnda tutulmamalysa, her ocuk da, 9 yandan itibaren, ayn ekilde retken bir ii haline gelmelidir. Ne var ki, u anda biz, [alanlara dahil olan] her iki cinsiyetten yalnzca ocuk ve genleri ele almak durumundayz. [Bunlar] farkl bir biimde ele alnmas gereken gruba [blnmelidir];* birinci grup 912 ya, ikincisi, 13-15 ya arasn, ncs de 16 ve 17 yalarn kapsar. Birinci grubun herhangi bir atlyedeki ya da evdeki almasnn yasal olarak iki, ikinci grubunkinin drt, ve nc grubunkinin de alt saatle snrlandrlmasn neriyoruz. nc grup iin, yemek ve dinlenme iin, en az bir saatlik bir ara olmaldr. lkokul eitiminin 9 yandan nce balamas istenilen bir eydir; ama biz burada, yalnzca, toplum dzeninin iiyi sermaye birikiminin salt bir arac durumuna indirgeyen, ve ana-babalar zorunluluk yznden kle-sahipleri, kendi ocuklarnn satclar haline getiren eilimlerine kar en vazgeilmez areleri ele alyoruz. ocuklarn ve genlerin haklar korunmaldr. Bunlar kendi balarnn aresine bakabilecek durumda deillerdir. u halde, onlarla ilgilenmek toplumun grevidir. Orta ve st snflar kendi ocuklarna kar olan grevlerini savsaklyorlarsa, bu onlarn kendi hatasdr. Bu snflarn ayrcalklarn paylaan ocuk, bunlarn nyarglarndan zarar grmeye mahkumdur. i snfna gelince, durum ok farkldr. i, hareketlerinde zgr deildir. ou durumda ocuunun gerek karlarn, ya da insan gelimesinin normal koullarn anlayamayacak kadar bilisizdir. Ama ii snfnn daha aydn olan kesimi, kendi snfnn ve dolaysyla, insanln geleceinin, tmyle yetimekte olan alan kuan biimleniine bal olduunu ok iyi kavryor. ocuk ve gen iilerin, her eyden nce, mevcut sistemin ezici etkilerinden kurtarlmalar gerektiini biliyor. Bu,
* Bu tmcede [ ] ierisine alnm olan szckler, gazetede kan metin de atlanm ve daha sonraki bir baskya gre yerine konmutur. -Ed.
74
ancak, toplumsal saduyuyu toplumsal zor haline dntrmekle gerekletirilebilir, [sayfa 96] ve, veri olan koullar altnda, bunu, devlet gcyle dayatlan genel yasalar ile yapmann dnda baka bir yntem yoktur. Bu tr yasalar koymakla, ii snf, hkmet gcn glendirmi olmaz. Tersine, u anda kendisine kar kullanlan bu gc kendi hizmetkar haline dntrm olur. Birbirinden yaltlm bir sr bireysel aba ile bo yere gerekletirmeye abalayacaklar eyi, bir genel yasa ile salam olurlar. Bu noktadan hareketle, hi bir ana-babann ve iverenin gen emek kullanmasna, eitimle birletirilmi olmas dnda, izin verilmemesi gerektiini sylyoruz. Eitim denince ey anlyoruz. Birincisi: Zihinsel eitim. kincisi: Bedensel eitim, beden eitimi okullarnda ve askeri talimlerle verilenler gibi. ncs: Btn retim srelerinin genel ilkelerini veren ve, ayn anda, ocua ve gence btn alma dallarndaki basit aletleri pratik olarak kullanmay gsteren politeknik renim. Adm adm ilerleyen zihinsel, bedensel ve politeknik renim kurslar, gen iilerin snflandrlmasna tekabl etmelidir. Politeknik okullarn giderlerinin bir ksm, bu okullarn kendi retimlerinin satndan karlanmaldr. cretli retken emein, zihinsel eitimin, bedensel eitimin ve politeknik renimin birletirilmesi, ii snfn st ve orta snflarn dzeyinin ok yukarlarna karacaktr. [9]-17 (dahil) yalar arasndaki herkesin, gece ilerinde ve sala zararl ilerde altrlmalarnn yasa ile kesinlikle yasaklanmas gerektii aktr.
5. KOOPERAT. ALIMA
Uluslararas i Birliinin, ii, ii snflarnn kendiliinden hareketlerini birletirmek ve genelletirmek olup, ne olursa olsun herhangi bir doktriner sistemi dikte etmek ya da dayatmak deildir. Bu yzden, Kongre, zel bir kooperatif sistemi ilan etmeyip, birka genel ilkeyi aklamakla yetinmelidir. (a) Kooperatif hareketini, uzlamaz snf kartlklarna [sayfa 97] dayanan bugnk toplumu deitirici glerden biri olarak kabul, ediyoruz. Bunun en byk meziyeti, emei sermayenin boyunduruu altna sokan, bugnk yoksullatrc ve despotik sistemin yerini, zgr ve eit reticilerin birlii biimindeki cumhuriyeti ve kazan getirici sistemin alabileceini pratik olarak gsteriyor olmasdr. (b) Ama, tek tek cretli klelerin kendi zel abalaryla kurabilecekleri cce biimlerle snrl kaldka, kooperatif sistem, kapitalist toplumu hi bir zaman deitirmeyecektir. Toplumsal retimi, tek bir byk
75
ve uyumlu, zgr ve kooperatif alma sistemine dntrmek iin, genel toplumsal deiiklikler, toplumun genel koullarnda, toplumun rgtl gcnn, yani devlet gcnn kapitalistlerden ve toprakbeylerinden reticilerin kendilerine aktarlmas dnda hi bir zaman gerekleemeyecek olan deiiklikler gereklidir. (c) ilere, kooperatif maazalardan ok, kooperatif retime girimelerini salk veririz. Birincisi mevcut iktisadi sistemin yalnzca yzeyine dokunur, beriki ise temellerine. (d) Btn kooperatif derneklere, ortak gelirlerinin bir ksmn, ilkelerini szle olduu kadar rneklerle de, bir baka deyile, retme ve vaazetme yoluyla olduu kadar, yeni kooperatif fabrikalarn kurulmalarn tevik ederek de yaygnlatrmay amalayan bir fona aktarmalarn salk veririz. (e) Kooperatif derneklerin sradan burjuva ortaklklar (societes par actions) halinde yozlamalarn nlemek zere, btn alan iiler, ister hissedar olsunlar ister olmasnlar, eit pay almaldrlar. Salt geici bir nlem olarak, hissedarlara daha dk bir temett oran tannmasn arzuluyoruz.
6. SENDKALAR. GEMLER, BUGNLER VE GELECEKLER
(a) Gemileri. Sermaye, younlam toplumsal gtr; oysa ii, satmak iin yalnzca kendi igcne sahiptir. Sermaye ile emek arasndaki szleme, bu yzden, hi bir zaman, eit, maddi geim aralarnn sahipliini ve emei bir yana, ve yaamsal [sayfa 98] retici gleri de te yana koyan bir toplum anlamnda bile, eit koullar altnda yaplmaz. ilerin tek toplumsal gc, saylardr. Ama bu saysal g, blnmlkle krlr. ilerin blnml, kendi aralarndaki kanlmaz rekabetten doar ve srer. Sendikalar, balangta, iilerin, kendilerini hi deilse salt kle olma durumunun stne karacak szleme koullar elde etmek zere, bu rekabeti kaldrma, ya da hi deilse denetim altna alma yolundaki kendiliinden giriimlerinden domutur. Sendikalarn ivedi amac, u halde, gnlk gereklerle, sermayenin ard arkas gelmez saldrlarn nleme areleriyle, ksacas, cret ve alma sresine ilikin sorunlarla snrlyd. Sendikalarn bu faaliyeti yalnzca meru deil, zorunludur da. Bugnk retim sistemi varolduka bundan vazgeilemez. Tersine, bu, btn lkelerde sendikalarn kurulmasyla ve bunlarn birletirilmesiyle genelletirilmelidir. te yandan, sendikalar, bilinsiz olarak, ortaa belediyelerinin ve topluluklarnn orta snf iin yapt gibi, ii snfnn rgtlenme merkezlerini oluturuyorlard. Sendikalar sermaye ile emek arasndaki gerilla savalar iin nasl gerekliyseler, cretli emek ve ser-
76
maye egemenlii sisteminin yerini alacak rgtl organlar olarak, bunlarn nemi daha da byktr. (b) Bugnleri. Sermaye ile olan yerel ve gnlk mcadeleye ok fazla eilmi olduklarndan, sendikalar, cretli klelik sisteminin kendisine kar harekete gemekte sahip olduklar gc henz tam olarak kavram deillerdir. Bu yzden, genel toplumsal ve siyasal hareketlerden ok uzak kalmlardr. Ama, son zamanlarda, rnein ngilterede son siyasal hareketlere katlmalarndan,44 Birleik Devletlerde ilevlerine ilikin genilemi grlerinden,45 ve Sheffielddeki son byk sendika delegeleri konferansnda46 alnm olan aadaki karardan da grld gibi, byk tarihsel misyonlarn farkna bir miktar vardklar anlalyor. Bu konferans, Uluslararas Birliin btn lkelerin iilerini tek bir ortak kardelik ba ile birletirme yolundaki abalarna yksek deer bierek, burada temsil olunan eitli derneklere, bunun tm alanlar topluluunun [sayfa 99] ilerlemesi ve baars iin gerekli olduu inancyla, bu rgte katlmalarnn yararlln itenlikle salk verir. (c) Gelecekleri. Balangtaki amalarndan ayr olarak, ii snfnn kesin kurtuluunun geni karlar uyarnca, onun rgtlenme merkezleri olma bilinciyle hareket etmesini artk renmelidirler. Bu dorultudaki her toplumsal ve siyasal harekete yardmc olmaldrlar. Kendilerini tm ii snfnn savunucular ve temsilcileri olarak grdklerinde ve yle davrandklarnda, ye olmayanlar kendi saflarna almamazlk edemezler. zgl koullar yznden gsz durumda olan ve ok dk cret alan uralarn, rnein tarm iilerinin karlarn dikkatle gzetmelidirler. abalarnn, dar ve bencil olmann ok tesinde, mazlum milyonlarn kurtuluunu amaladna dnyay byk apta inandrmaldrlar.
7. DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGLENDRME
(a) Vergilendirme tarznda yaplacak hi bir deiiklik, emek ile sermaye arasndaki ilikilerde herhangi nemli bir deiiklik yaratamaz. (b ) Bununla birlikte, iki vergilendirme sisteminden birini semek gerekirse dolayl vergilerin tmyle kaldrlmasn, ve onun yerine gene1 dolaysz vergilerin konulmasn salk veririz. nk, tccarlar meta fiyatlarna yalnzca dolaysz vergi miktarn deil, yaptklar demelere yatrdklar sermaye zerindeki faiz ve kr da eklediklerinden, dolaysz vergiler metalarn fiyatlarn artrrlar; nk, dolayl vergiler devlete ne dediini kiiden saklar, oysa dolaysz bir vergi ortadadr, karmak deildir, ve en bilisizler tarafndan bile yanl anlalamaz. u halde, dolaysz vergilendirme her bireyi ynetici gleri denetlemeye zendirir, oysa dolayl vergilendirme her trl zynetim eilimini yokeder.
77
8. ULUSLARARASI KRED
nisiyatif .ranszlara braklacak. [sayfa 100]

9. POLONYA SORUNU
(a) Avrupa1 iiler bu sorunla niye ilgileniyorlar? Birincisi, nk orta snf yazarlar ve ajitatrleri, Kta zerindeki her trden milliyetleri, rlanday bile himaye ederlerken, bu sorunu rtbas etmede gizlice ibirlii yapyorlar. Bu suskunluk neden? nk, hem aristokratlar, ve hem de burjuvalar, geri plandaki karanlk Asyatik gce, ii snfnn artan stnl karsnda bavurulacak son kaynak gzyle bakyorlar. Bu g, ancak, Polonyann demokratik bir temel zerinde yeniden kurulmas ile etkin bir biimde altedilebilir. (b) Merkezi Avrupada, ve zellikle Almanyada deimi olan bugnk durumda, demokratik bir Polonya her zamankinden daha gereklidir. Demokratik bir Polonya olmakszn, Almanya, Kutsal ttifakn47 kalesi olacaktr, demokratik bir Polonya ile ise, cumhuriyeti .ransann mttefiki. Bu byk Avrupa sorunu bir zme balanncaya kadar, ii snf hareketi durmadan kesintiye urayacak, duraksayacak ve gerileyecektir. (c) Bu konuda inisiyatifi ele almak zellikle Alman ii snfnn grevidir, nk Almanya, Polonyadan pay alanlardan birisidir.
10. ORDULAR
(a) Byk dzenli ordularn retim zerindeki kt etkisi, her trden orta snf kongrelerinde, bar kongrelerinde, iktisat kongrelerinde, istatistik kongrelerinde, hayrsever kongrelerde, toplumbilim kongrelerinde yeterince ortaya konmutur. Bu yzden, bu nokta zerinde uzun uzadya durmay ok gereksiz buluyoruz. (b) Halkn yaygn bir biimde silahlandrlmasn ve silahlarn nasl kullanlaca konusunda genel bir eitimden geirilmesini neriyoruz. (c) Geici bir zorunluluk olarak, milis subaylar iin bir okul olarak kk dzenli ordular; her erkek yurttan ok ksa bir sre iin bu ordularda hizmet grmesini kabul ediyoruz. [sayfa 101] .ranszlarn inisiyatifine braklacak. [sayfa 102]
Austos 1866 sonunda Marx tarafndan yazlmtr
11. DN SORUNU
78
The International Courrierin 20 ubat tarihli 6-7. saylarnda; 13 Mart 1867 tarihli 8-10. saylarnda; Le Courrier Internationatn 9 ve 16 Mart 1867 tarihli 10. ve l1. saylarnda; ve Der Verbotenin Ekim ve Kasm 1866 tarihli 10. ve l1. saylarnda yaymlanmtr
79
KARL MARKS KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA BRNC BASKIYA NSZ
MD birinci cildini kamuoyuna sunduum yapt, 1859da yaymlanan Ekonomi Politiin Eletirisine Katk adl yaptmn devamn oluturur. Birinci ksm ile onun devam arasndaki uzun aralk, almam tekrar tekrar kesen, uzun yllar sren bir hastalktan trdr. Daha nce yaptn ierii, bu cildin ilk blmnde zetlenmitir. Bu, yalnzca, aradaki iliki ve btnlk ynnden yaplmamtr. Konunun sunuluu da. gelitirilmitir. Daha nceki kitapta yalnzca dokunulup geilen birok nokta, koullarn elverdii lde, burada, daha tam olarak ilenmiken; te yandan, orada ayrntl olarak ele alnan noktalara bu ciltte yalnzca deinilmitir. Nitekim, deer ve para teorileri tarihi zerine olan blmler, tamamen darda braklmtr. Bununla birlikte, daha nceki yaptn [sayfa 103] okuru, birinci blmn
80
dipnotlarnda, bu teorilerin tarihi ile ilgili ek bavurma kaynaklar bulacaktr. Her balangcn gl, btn bilimler iin geerlidir. Bu yzden, birinci blmn, zellikle de metan tahlilini kapsayan kesimin anlalmas, daha zor olacaktr. zellikle deerin z ve deerin byklnn tahlili ile ilgili yerleri, elden geldiince herkesin anlayabilecei gibi yazdm.* Tam gelimi hali para-biimi olan deer-biimi, son derece kolay ve yalndr. Bununla birlikte, insan akl, iki bin yldan fazla zamandan beri bo yere bunun srrn kavramaya alrken, te yandan, ok daha kark ve karmak biimlerin baarl tahliline, hi deilse bir yaklam salanmtr. Niin? nk, organik bir btn olarak bir cisim, bu cismin hcrelerinden daha kolay incelenir de ondan. Ayrca, ekonomi biimlerinin tahlilinde ne mikroskoptan yararlanlabilir, ne de kimyasal ayralardan. Her ikisinin de yerini, soyutlama gc almaldr. Ancak, burjuva toplumda emek rnnn meta-biimi ya da metan deerbiimi ekonomik hcre-biimidir. Bu biimlerin tahlili, s bir gzlemciye, kk ayrntlar gibi gelebilir. Aslnda da, kk ayrntlar zerinde durulmaktadr, ama tpk mikroskobik anatomide yapld gibi. Bu nedenle, deer-biimi zerine olan kesim dnda bu cilt, zor anlalyor diye sulanamaz. Ben, burada, elbette, yeni bir ey renmek isteyen, dolaysyla da kendi bana dnme abasnda olan okuru kastediyorum. .iziki, fiziksel olgular, ya en, tipik biimde olduklar, bozucu etkilerden en uzak bulunduklar yerlerde gzlemler, ya da olanaklysa, olayn en normal biimde gemesini salayacak koullar altnda deneyler yapar. Ben, bu yaptta, kapitalist retim tarzn ve bu tarza tekabl eden [sayfa 104] retim ve deiim koullarn inceleyeceim. Bugne kadar, ngiltere, bunlarn klasik yurdu olmutur. Teorik dncelerimin gelimesi iinde, ngilterenin balca rnek olarak gsterilmesinin nedeni ite budur. Ancak eer Alman okur, ngiliz sanayi ve tarm iilerinin durumuna omuz silker, ya da iyimser bir biimde Almanyada ilerin bu kadar kt olmad dncesiyle kendini avutursa, ona aka unu sylemeliyim: De te fabula narratur!** Aslna baklrsa, konu, kapitalist retimin doal yasalarnn sonucu olan toplumsal uzlamaz kartlklarn u ya da bu derecede gelimi olmalar deildir. Burada szkonusu olan, bu yasalarn kendileridir,
* .erdinand Lassallen Schulze-Delitzshe kar yazd yaptn benim bu konular zerindeki aklamalarmn entelektel zn verdiini iddia ettii ksmnda bile nemli yanllar olduuna baklrsa, bu, daha da gerekli oluyor. .erdinand Lassallen iktisat zerine olan yaptlarndaki btn genel teorik nermelerinde, rnein sermayenin tarihsel karakteri, retim koullar ile retim biimi arasndaki iliki vb. zerine olan nermeleri, benim koyduum terminolojiye varncaya kadar, kaynak belirtmeksizin, hemen hemen szc szcne benim yazlarmdan almas herhalde propaganda amac iin yaplm olabilir. Benimle hi bir ilgisi olmad iin, onun bu nermeleri ayrntlar ile nasl iledii ve uygulad konusunda elbette hi bir ey sylemiyorum. ** Bu ykde senin szn ediliyor. (Horace) -.
81
kanlmaz sonulara doru kat bir zorunlulukla ileyen bu eilimlerdir. Sanayi ynnden daha ok gelimi bir lke, daha az gelimi olan lkeye ancak kendi geleceinin imgesini gsterir. Ama bunu bir yana brakalm. Kapitalist retimin Almanlar arasnda iyice yerletii yerlerde (rnein fabrikalarda) iinde bulunulan koullar, .abrika Yasalarna benzer yasalarn bizde bulunmamalar nedeniyle, ngiltereden daha da ktdr. teki btn alanlarda, biz, Bat Kta Avrupasnn tm geriye kalan yerlerinde olduu gibi, yalnzca kapitalist retimin gelimesinin deil, bu gelimenin tamamlanmam olmasnn da acsn ekiyoruz. Modern ktlklerin yansra, dnn miras olan bir sr ktlklerin; ok eski retim biimlerinin alttan alta hl srp gitmelerinden doan ve bunlarn kanlmaz olarak beraberinde getirdikleri ad toplumsal ve siyasal ilikilerin altnda eziliyoruz. Yalnzca yaayanlardan deil, llerden de ac ekiyoruz. Le mort saisit le vif! * Almanyann ve geriye kalan Bat Kta Avrupasnn toplumsal istatistikleri, ngilteredekilere oranla acnacak durumdadr. Ama gene de, arkasndaki meduza ban yle bir grmemize yetecek kadar perdeyi aralyorlar. Hkmetlerimiz ve parlamentolarmz, ngilteredeki gibi, zaman zaman, ekonomik koullar inceleyecek komisyonlar kursa; [sayfa 105] bu komisyonlara gerei aratrmak iin ayn biimde tam yetkiler verilse; bu grevler iin ngilterenin fabrika denetmenleri, halk sal konusundaki salk raportrleri, kadnlar ile ocuklarn smrlmesi, konut ve beslenme konularn inceleyen komiserler gibi yetenekli, tarafsz ve saygn insanlar bulunabilse; bizdeki durumu grp dehete derdik. Perseus, avlad devler kendisini grmesin diye sihirli bir balk giyerdi. Biz ise, devlerin varln grmemek iin, sihirli bal gzlerimize ve kulaklarmza kadar indiriyoruz. Bu konuda kendimizi aldatmayalm. Amerikan bamszlk sava, 18. yzylda, Avrupa orta snf iin uyar ann nasl aldysa, Amerikan i sava da, 19. yzylda, Avrupa ii snf iin ayn eyi yapt. ngilterede toplumsal kargaann gidii gzle grlr haldedir. Bu durum, belli bir noktaya ulatnda, Kta Avrupasn da ister istemez etkileyecektir. Orada, bu, ii snfnn kendisinin gelime derecesine gre, ya daha yabanl ya da daha insancl bir biim alacaktr. Bunun iin, yksek insancl dncelerden ayr olarak, bugn egemen olan snflarn en nemli karlar, onlara, ii snfnn serbeste gelimesini engelleyen, yasal olarak kaldrlabilir btn engellerin kaldrlmasn buyuruyor. Bu nedenle de, bu ciltte, teki eyler yannda, ngiliz fabrika mevzuatnn tarihine, ayrntlarna ve sonularna geni yer verdim. Bir ulus, teki uluslardan birok eyler renebilir ve renmelidir de. Bir toplum, kendi hareketinin doal yasalarn ortaya karmak iin doru yola girmi olsa bile bu yaptn
* lm, yaayan yakalar. -.
82
son amac da, zaten modern toplumun ekonomik hareket yasasn ortaya karmaktr bu toplum, normal gelimesinin birbirini izleyen aamalarnn ortaya koyduu engelleri, ne gzpek sraylarla temizleyebilir, ne de meru yasalarla ortadan kaldrabilir. Ancak doum sanclarn ksaltabilir ve azaltabilir. Olas bir yanl anlamay nlemek iin bir noktay belirtmek isterim. Kapitalisti ve toprakbeyini, hi bir ekilde pembeye boyamadm. Ama burada kiiler, ekonomik kategorilerin temsilcileri olduklar, belirli snf ilikileri ile snf karlarn kiiliklerinde topladklar lde ele alnp incelenirler. Toplumun, iktisadi biimleniinin evrimini [sayfa 106] doal tarihin bir sreci olarak gren benim grm, bireyi, o kendini znel olarak bu ilikilerin zerine ne denli ok karrsa karsn, toplumsal olarak yarat kald bu ilikilerden, herhangi bir baka grten daha az sorumlu tutar. Ekonomi politik alannda zgr bilimsel aratrma, yalnzca teki btn alanlarda karlalan dmanlarla yzyze gelmekle kalmaz. Ele alnan malzemenin kendine zg nitelii, insan yreinin en azgn, en baya ve en uursuz tutkularn, zel kar lgnlklarn, dman olarak sava alanna aktarr. Resmi ngiliz Kilisesi, 39 kuraln 38ine kar yaplan saldry, gelirinin 1/39una yaplan saldrdan daha kolay balar. Bugn bizzat tanrtanmazlk, mevcut mlkiyet ilikilerinin eletirisi ile karlatrlrsa, culpa levistir.* Bununla birlikte, gene de kabul edilmesi gerekli bir gelime var. rnein son haftalarda yaynlanan Mavi kitab gsterebilirim: Correspondance with Her Majestys Missions Abroad, regarding Industrial Questions and Trades Unions.** ngiliz tahtnn d lkelerdeki temsilcileri, Almanyada, .ransada, ksacas Kta Avrupasnn btn uygar devletlerinde, sermaye ile emek arasndaki mevcut ilikilerde kkl bir deiikliin ngilteredeki kadar apak ve kanlmaz olduunu uzun uzun anlatmaktadrlar. Ayn zamanda, Atlantik Okyanusunun teki kysnda, Amerika Birleik Devletleri Bakan Yardmcs Bay Wade, halk topluluu nnde yapt konumada, kleliin kaldrlmasndan sonra, sermaye ile toprak mlkiyeti ilikilerinde kkl bir deiiklik yaplmasnn gnn balca sorunu olduunu iln etmitir. Bunlar, an, mor allar ya da kara brklerle gizlenemeyecek belirtileridir. Bu szler, yarn bir mucize olaca anlamna gelmez. Bu szler, bizzat egemen snflar iinde, bugnk toplumun kaskat bir kristal olmayp, deiebilen ve srekli olarak deien bir organizma olduu konusunda bir sezginin doduunu gstermektedir. Bu yaptn ikinci cildi sermayenin dolam srecini (II. Kitap), ve sermayenin gelime seyri iinde ald eitli [sayfa 107] biimleri (III. Kitap), nc ve son cilt (IV. Kitap) ise teorinin tarihini ele alacaktr.
* Kk gnah. -. ** Sanay Sorunlar ile Sendikalar Konusunda Majestelerinin D lkelerdeki Temsilcileri ile Yazmalar. -.
83
Bilimsel eletiriye dayanan her gr memnunlukla karlarm. Kamuoyu denilen eyin hi bir zaman dn vermediim nyarglarna gelince, nceden olduu gibi, imdi de byk .loransalnn zdeyiini benimsiyorum: Segui il tuo corso, e lascia dir le genti* [sayfa 108]
Londra, 25 Temmuz 1867 lk kez, K. Marx, Das Kapital, Kritik der Politischen konomie, Erster Band, Hamburg 1867 adl kitapta yaynlanmtr
KARL MARX
* Sen yolunda yr ve brak ne derlerse desinler! Dante, lhi Komedya, Araf, 5. ark. -
84
KARL MARKS KAPTALN BRNC CLDNN ALMANCA KNC BASKISINA SONSZ
SZLERME, birinci basknn okurlarna, ikinci baskda yaplan deiiklikler konusunda bilgi vermekle balamalym. Kitabn dzenlenmesinde daha bir akla varld hemen dikkati ekecektir. Ek notlar, her yerde, ikinci baskya not diye gsterilmitir. Metinle ilgili en nemli noktalar ise unlardr: Birinci Blm Birinci Kesimde her deiim-deerinin ifade edildii eitliklerin tahlilinden elde edilen deer tretimi, daha byk bir bilimsel titizlikle ele alnm ve ilenmitir; ayn biimde, birinci baskda, yle bir deinilen, deerin z ile deer byklnn toplumsal olarak gerekli emek-zamanna gre belirlenii arasndaki bant zerinde [sayfa 109] imdi daha geni lde durulmutur. Birinci Blm nc Kesim (Deerin Biimi), baka bir neden olmasa bile, birinci baskda iki kez
85
yer ald iin, tmyle gzden geirilmitir. Geerken belirteyim ki, bu yinelemeyi Hanoverdeki dostum Dr. L. Kugelmanna borluyum. Hamburgdan ilk provalar geldii srada, 1867 yl ilkyaznda kendisini ziyaret ediyordum. Beni, okurlarn ounun, deer-biimi konusunda tamamlayc, daha retici bir aklamaya gereksinme duyacaklarna ikna etmiti. Birinci Blmn son kesimi, Metalarn .eti Karakteri, vb. geni lde deitirildi. nc Blm Birinci Kesim (Deerin ls) zenle gzden geirildi, nk okura, Zur Kritik der Politischen konomie, Berlin 1859da verilmi bulunan aklamalara bavurmas belirtilerek bu kesim yeteri kadar titizlikle ele alnmamt. Yedinci Blm, zellikle kinci Ksm geni lde yeniden yazld. Metinde yer yer ve ou zaman yalnzca slup ile ilgili btn deiiklikler zerinde durmak iin zaman yitirmenin gerei yoktur. Btn kitap boyunca byle deiiklikler olmutur. Gene de, Pariste kacak .ranszca eviriyi gzden geirdiim u sra, Almanca esas metnin baz yerlerinin slup bakmndan byk lde dzeltilmesine, baz yerlerde ise gzden kam hatalarn ayklanmasna gerek olduunu grdm. Ancak bunun iin zaman yoktu. nk, bana, ancak 1871 gznde ok acil bir alma iinde bulunduum srada, kitabn tkendiini ve ikinci basksna 1872 Ocanda balanacan haber vermilerdi. Alman ii snfnn geni evrelerinde Das Kapitalin bylesine hzla beeni kazanmas, emeklerimin en iyi dl olmutur. Ekonomik konularda burjuva gr asn yanstan Viyanal bir fabrikatr olan Bay Mayer, .ransz-Alman sava srasnda yaynlanan bir brorde, Almanlarn geleneksel bir tutkusu diye kabul edilen gl teorik dnme yeteneklerinin, Almanyada kltrl denilen snflar arasnda tamamyla kaybolduu, oysa tersine ii snf arasnda bu yetenein yeni bir canllk gsterdii dncesini, ok yerinde olarak ortaya koymutu. [sayfa 110] Almanyada, ekonomi politik, u ana kadar, yabanc bir bilim olarak kald. Gustav von Glich, Geschichtliche Darstellung des Handels, der Gewerbe usw* adl yaptnn zellikle 1830da yaynlanan ilk iki cildinde, Almanyada kapitalist retim tarznn gelimesini ve dolaysyla, bu lkede modern burjuva toplumunun olumasn nleyen tarihsel koullar uzun uzun incelemitir. Demek ki, ekonomi politiin yeerecei toprak yoktu. Bu bilim, ngiltere ve .ransadan hazr mal olarak ithal edilmek zorundayd; ve Alman [ekonomi politik -.] profesrleri renci olarak kaldlar Yabanc bir gerein teorik ifadesi, bunlarn elinde, bir dogmalar demeti haline geldi ve evrelerindeki kk ticaret leminin terimleriyle yorumland ve bunun iin de yanl yorumland. Bilimse iktidarszlk duygusunu, tmyle bastramadklar bu duyguyu, gerekten yabancs olduklar bir konuya dokunmu olmann bilinalt rahatszln,
* Geschichtliche Darstellung des Handels, der Gewerbe und des Ackerbaus, etc., von Gustav von Glich. 5 cilt, Jena 1830-45. Geschichtliche Darstellung des Handels, der Gewerbe und des Ackerbaus, etc., von Gustav von Glich. 5 cilt, Jena 1830-45.
86
ya tarih ve yazn alanlarnda allamelik taslayarak, ya da Kameral bilimler denilen ve Alman brokrasisinin araf gemek zorunda olan umutsuz adaylarnn laf kalabalndan alnm yabanc malzeme karm ile beceriksizce rtmeye altlar. Almanyada, 1848den bu yana kapitalist retim, hzla gelimektedir ve bugn speklasyon ve dolandrclk iersinde alp salmtr. Ama ne var ki, profesyonel iktisatlarmza kader gene glmyor. Ekonomi politii drst bir biimde ele alabilecekleri srada, modern ekonomik koullar Almanyada fiilen yoktu. Ve bu koullar ortaya kar kmaz da, onlar yle bir ortam iindeydiler ki, artk burjuva ufkunun snrlar iersinde, bunlar gerekten ve tarafszca incelemek olana yoktu. Ekonomi politik bu snrlar iinde kald srece, yani kapitalist ynetim, evriminin gei halinde tarihsel bir evresi olmas yerine, toplumsal retimin mutlak son biimi olarak grld srece, snf savam su yzne kmad ya da kendisini ancak dank ve tek tek olaylarla ortaya koyduu srece, ekonomi politik, bir bilim olarak kalabilir. ngiltereyi alalm. Orada ekonomi politik, snf [sayfa 111] savamnn henz az gelitii dnemde domutur. Onun son byk temsilcisi Ricardo, sonunda, bilinli olarak, snf karlarnn, cret ve krn, kr ve rantn kartln, bu kartl, safa, doann toplumsal bir yasas kabul ederek, aratrmalarnn hareket noktas yapar. Ancak, buradan hareketle, burjuva ekonomi bilimi, aamayaca snrlara gelip dayanmtr. Bu bilim, Ricardo daha hayattayken ve ona kar olarak Sismondinin kiiliinde eletiri ile kar karya geldi.* Bunu izleyen 1820-1830 dnemi, ngilterede ekonomi politik alannda bilimsel faaliyetlerle dikkati eker. Ricardonun teorisinin vulgarize edildii, ve yayld kadar, bu teorinin eski okula kar savam verdii bir dnemdi. Parlak karlamalar yapld. O sralarda olup bitenleri Avrupa pek az bilir, nk polemiklerin ou, yazlarda, incelemelerde, arasra kan kitap ve brorlerde dank olarak kalmtr. Bu polemiin tarafsz nitelikte oluu her ne kadar Ricardonun teorisi, baz istisnai durumlarda burjuva ekonomisine kar bir saldr silah olarak kullanlm ise de zamann koullaryla aklanabilir. Bu yandan, byk sanayi, 1825 bunalm ile modern yaamnn devresel evrimini ilk kez aarak kendini gsterdii gibi, ocukluk andan kurtulmak zereydi. te yandan, sermaye ile emek arasndaki snf savam, siyasal bakmdan, bir yanda Kutsal ttifak evresinde toplanan hkmetler ve feodal aristokrasi, te yanda burjuvazinin nclk ettii halk kitleleri arasndaki uyumazlk; ekonomik bakmdan, sanayi sermayesi ile aristokrat toprak mlkiyeti arasndaki atma bu atma, .ransada kk ve byk toprak mlkiyeti arasndaki kartln gerisinde sakl kalyor, ngilterede
* Yaptna bkz: Zur Kritik.... s. 39 [Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 85 vd.]
87
Tahl Yasalarndan sonra aa kyordu sonucu arka plana itilmi bulunuyordu. Bu srada, ngilterede, ekonomi politik yazn .ransada, Dr. Quesnaynin lmn izleyen frtnal ileri atl hareketini anmsatr, ama tpk kocakar frtnasnn ilkyaz anmsatmas gibi. Ve 1830 ylyla birlikte tam bir bunalm patlak verdi. .ransa ile ngilterede, burjuvazi, siyasal iktidar ele [sayfa 112] geirmiti. Bundan sonra snf savam, pratik olduu kadar teorik olarak da gitgide daha ak ve tehdit edici biimler ald. Bilimsel burjuva ekonomisinin lm ann alyordu. Artk bundan sonra bu ya da u teoremin doru olup olmamas deil, ama sermayeye yararl m yoksa zararl m, gerekli mi yoksa gereksiz mi, siyasal bakmdan tehlikeli mi tehlikesiz mi olduu szkonusuydu. Tarafsz incelemelerin yerini cretli yarmalar, gerek bilimsel aratrmalarn yerini kara vicdanl ve eytanca mazur gsterme eilimleri almt. Bununla birlikte Cobden ve Bright gibi imaltlarn baektii Tahl Yasalarna Kar Birliin yaynlad dnyay kaplayan yerliyersiz brorlerin, bilimsel olmasa bile, toprak aristokrasisine kar giritikleri polemik ynnden tarihsel bir deeri vard. Ne var ki, ondan sonra, Sir Robert Peelin yrrle koyduu serbest ticaret mevzuat, vlger ekonomiyi bu son dikenden de yoksun brakt. Kta Avrupasndaki 1848-1849 devrimi, ngilterede de etkisini gstermiti. Bilimsel bir deeri olduunu hl ne sren ve egemen snflarn lafebeleri ve dalkavuklar olmaktan tede bir ey olduklarn ne srenler, sermayenin emrindeki ekonomi politik ile, proletaryann artk daha fazla grmemezlikten gelinemeyen istekleri arasnda uyum salama abasna dtler. te bylece, John Stuart Millin en iyi temsilciliini yapt s uzlatrma [dodu -.]. Bu, burjuva ekonomisinin iflasnn ilanyd ve, byk Rus bilgini ve eletiricisi N. ernievskinin Mille Gre Ekonomi Politiin Anaizgileri adl yaptnda ustaca aydnla kartt bir olguydu. Bylece, Almanyada, kapitalist retim tarz, daha nce, .ransada ve ngilterede, iddetli snf atmalar ile uzlamaz niteliini gsterdikten sonra olgunlua ulat. Ve stelik, bu arada, Alman proletaryas, Alman burjuvazisinden ok daha ak bir snf bilincine ulamt. Bylelikle, bir burjuva ekonomi politik bilimin, ensonu Almanyada tam olas grnd anda, gerekte yeniden olanaksz duruma gelmiti. Bu koullar altnda, onun szcleri, iki gruba ayrldlar. Becerikli, ibilir kimselerden oluan bir blm, en yavan ve bunun iin de vlger ekonominin mazur gsterici en [sayfa 113] uygun temsilcisi olan Bastiatnn bayra altna toplandlar; tekiler, bilimlerinin profesrlk yceliinin gururuyla uzlamazlar uzlatrma abasnda olan John Stuart Milli izlediler. Tpk burjuva ekonomisinin klasik dneminde olduu gibi onun k srasnda da Almanlar ancak renci, takliti ve izleyici kaldlar, yabanc byk toptanclarn hizmetinde alan kk perakendeci ve seyyar satc olmaktan kurtulamadlar.
88
Bunun iin, Alman toplumunun kendine zg tarihsel gelimesi, bu lkede, burjuva ekonomisi konusunda her trl zgn yapt nlyor, ama bu ekonominin eletirisine ak bulunuyordu. Byle bir eletiri bir snf adna yaplacaksa, bu, ancak, tarihsel grevi kapitalist retim tarzn ykmak ve btn snflar bsbtn ortadan kaldrmak olan snf, yani proletarya adna yaplabilir Alman burjuvazisinin bilirbilmez szcleri, nce Das Kapitali, daha nceki yazlarma yaptklar gibi, sessizlikle ldrmeyi denediler. Bu taktiin, zamann koullar ile artk uyumadn grr grmez, kitabm eletirme bahanesi altnda, burjuvazinin kafasn huzura kavuturmak iin reeteler yazdlar. Ne var ki, ii basnnda rnein, Joseph Dietzgenin Volksstaattaki makalelerine baknz kendilerinden daha gl hasmlar karlarnda buldular, ki onlara borlu olduklar yant (bugne kadar hl) verememilerdir. * 1872 ilkyaznda Das Kapitalin mkemmel bir Rusa evirisi kt. 3.000 tane baslan kitap nerdeyse tkenmek zere. Daha 1871 ylnda Kiev niversitesinde ekonomi politik profesr N. Ziber, Teoriya tsennosti i kapitala D. Ricardo (D. Ricardonun Deer ve Sermaye [sayfa 114] Teorisi vb.) adl yaptnda, benim, deer, para ve sermaye teorimden, temelleri bakmndan, Smith ve Ricardonun retilerinin zorunlu bir devam olarak szediyordu. Bu mkemmel yapt okurken Bat Avrupaly artan ey, yazarn yaln teorik tutumundaki tutarllk ve salamlktr. Das Kapitalde kullanlan yntem, birbiriyle elien eitli anlaylarn ortaya koyduu gibi pek az anlalmtr. yle ki, Pariste yaynlanan Revue Positiviste, beni, bir yandan, ekonomi politii metafizik adan ele aldm iin, te yandan da dnnz! gelecein a dkkanlar iin (komtu vari?) tarifeler dzecek yerde, salt gncel gereklerin eletirel tahlillerini yaptm iin suluyor. Metafiziklik sulamasna kar Profesr Ziber yle diyor: Gerek teori szkonusu olduu srece, Marxn yntemi, kusur ve erdemleri ortak olan en iyi teorik iktisatlarn bir okulunun, btn ngiliz okulunun tmdengelim yntemidir.** M. Block Les Thoriciens du Socialisme en Allemagne, extrait du Journal des Economistes, Juillet et Aot 1872 yntemimin analitik olduu konusunda bir keifte bulunuyor ve yle diyor: Par cet ouvrage M.
* Alman vlger ekonomisinin zevzek lafazanlar, kitabmn slubunu yermilerdir. Das Kapitaldeki yaznsal kusurlar kimse benden daha fazla hissedemez. Bununla birlikte, bu baylarla okurlarnn yararlanmas ve zevklenmesi iin, biri ngilizce biri Rusa iki yazy kaydedeceim. Grlerime her zaman kar olan Saturday Review, birinci bask ile ilgili yazsnda yle diyordu: Konunun sunulu biimi, en kuru ekonomik sorunlara bile kendine zg bir sevimlilik veriyor. S.-P. Vyedomosti (St. Petersburg Postas) 20 Nisan 1872 tarihli saysnda diyor ki: Konunun sunuluu, bir ya da iki byk zellii olan blm dnda, herkese anlalabilir olmas, akl, ve konunun bilimsel karmaklna karn olaanst canll ile dikkati ekiyor. Bu bakmdan yazar, ... son derece kuru ve karanlk bir dille yazdklar kitaplar, sradan lmllerin kafalarn atlatan ... Alman bilginlerinin ounluuna hi benzemiyor. ** N. Ziber, Teoriya tsennosti i kapitala D. Ricardo v svyazi s poztneyimi dopolneniyami i razyasneniyami, Kiev 1871, s. 170. -Ed.
89
Marx se classe parmit les esprits analytiques les plus minents.* Alman eletiriciler, elbette, hegelci sofistik diye feryat ediyorlar. St. Petersburgda yaynlanan Vyestnik Yevropi (Avrupa Postas) yalnzca Das Kapitalin yntemine ayrd bir makalede (Mays 1872 says, s. 427436) benim aratrma yntemimi kat gereki, ama sunu yntemimi, yazk ki, Almanvari diyalektik buluyor. yle diyor: lk bakta, eer konunun sunuluunun d biimine dayanarak bir yargya varlrsa, Marx, szcn Almanca anlamnda, yani kt anlamnda, ideal filozoflarn en idealidir. Oysa aslnda, ekonomik eletiri konusunda kendisinden nce gelenlerin hepsinden son derece fazla gerekidir. Hi bir bakmdan kendisine idealist denilemez. Ben, yazara, en iyi yant, Rusa zgn metni salayamayacak baz okurlarmn da ilgisini ekebileceini umduum kendi eletirisinden alacam baz pasajlarla verebilirim. Yntemimin materyalist temelini tarttm Ekonomi Politiin Eletirisine Katknn nsznden [sayfa 115] (Berlin 1859, s. IV-VII)** aktarma yaptktan sonra yazar yle devam ediyor: Marx iin nemli olan tek ey, inceledii olgularn yasasn bulmaktr; bu olgular, belli bir tarihsel dnemde belirli bir biim ve karlkl ilikiler iersinde olduklar srece, onun iin nemli olan, yalnzca onlara egemen olan yasa deildir. Onun iin daha da nemli olan, bunlarn deimelerinin ve gelimelerinin, yani bir biimden baka bir biime, bir ilikiler dzeninden, farkl bir ilikiler dzenine geilerinin yasasdr. Bu yasa, bir kez bulunduktan sonra, bunun toplumsal yaamda ortaya kan etkilerini ayrntlaryla inceler. Bunun sonucu olarak, Marx, ancak bir tek eyi dert edinir: Kat bilimsel incelemelerle toplumsal koullarn birbirini izleyen sralarnn zorunluluunu gstermek, ve kendisine temel k noktalar grevini yapacak gerekleri elden geldiince tarafsz saptamak. Bunun iin, ayn zamanda, hem eylerin bugnk dzeninin zorunluluunu ve hem de insanlar inansnlar ya da inanmasnlar, onun bilincinde olsunlar ya da olmasnlar, hepsi ayn eydir, kanlmaz olarak iinden geecei bir baka dzenin zorunluluunu tantlamas yeter. Marx, toplumsal hareketi, yalnzca insan iradesinden, bilincinden ve dncesinden bamsz olmakla kalmayan, tersine, onlarn iradesini, bilincini ve dncesini belirleyen yasalarn ynettii bir doal tarihsel sre olarak ele alr. ... Eer uygarlk tarihinde bilinli e ikincil olabilecek bir rol oynuyorsa, o zaman aktr ki, konusu uygarlk olan eletirel bir inceleme, bilincin herhangi bir biimini ya da sonucunu, herhangi baka bir eyden daha az temel alabilir. Yani fikir deil, ancak tek bana maddi olgu, onun k noktas olabilir. Byle bir inceleme, bir olguyu, fikir ile deil, olguyla, baka bir olguyla kar karya getirerek ve karlatrarak kendisini snrlandrr. Bu incelemede nemli olan, incelenecek her iki olgunun
* Bu yaptla Bay Marx, en nemli analitik dnrler arasna giriyor. -. ** Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 23-28. -Ed.
90
olabildiince kusursuz olmas, ve gerekten herbiri bir tekine gre, bir evrimin farkl anlarn oluturmalardr; ama hepsinden de nemlisi, ardarda dizilerin, sralarn ve byle bir evrimin farkl aamalarnn iersinde kendilerini gsterdikleri sonularn sralanmasnn kesin olarak tahlil edilmesidir. Ama [sayfa 116] denecektir ki, ekonomik yaamn genel yasalar, birdir ve ayndr, ister bugne, ister dne uygulansnlar bir ey deimez. Marx, bunu aka reddeder. Ona gre byle soyut yasalar yoktur. Tersine, onun dncesine gre, her tarihsel dnemin kendi yasalar vardr. ... Toplum belirli bir gelime dnemini tamamlar tamamlamaz, belirli bir aamadan bir tekine geerken, baka yasalarn da etkisi altna girmeye balar. Ksacas ekonomik yaam, karmza, biyolojinin teki kollarndaki evrim tarihine benzer bir olgu sunar. Eski iktisatlar, ekonomi yasalar ile fizik ve kimya yasalar arasnda iliki kurduklar iin, bu yasalarn niteliklerini yanl anlamlardr. Olgularn daha derinlemesine bir tahlili, toplumsal organizmalarn kendi aralarnda, bitkiler ya da hayvanlar kadar, temelden farkl olduunu gsterir. Dahas var, bir tm olarak bu organizmalarn yaplarnn farkl olmas, tek tek organlarnn gsterdii deiiklikler, bu organlarn iinde iledikleri koullarn farkl olmas sonucu, bir ve ayn olgu, tamamyla farkl yasalarn egemenlii altna girer. Marx, rnein, nfus yasasnn, her zaman ve her yerde ayn olmasn reddeder. Tersine, her gelime aamasnn, kendine zg nfus yasas olduunu ne srer. ... retici glerin deiik derecelerde gelimeleri ile, toplumsal koullar ve bunlara yn veren yasalar da deiir. Marx, bu gr asndan, sermayenin arl ile kurulan ekonomik dzeni, aratrma ve aklamay amalarken, o, yalnzca, son derece bilimsel bir biimde ekonomik yaamn iinde her salkl incelemenin amacn formle etmi oluyor. Byle bir incelemenin bilimsel deeri, belirli bir toplumsal organizmann, kkeni, varoluu, gelimesi ve lm ile onun yerini bir baka ve daha yksek bir organizmann aln dzenleyen zel yasalarn aklanmasndadr. te aslnda da, Marxn kitabnn deeri buradan gelir. Yazar, benim yntemim olarak kabul ettii eyi, bu derece arpc ve, benim uygulamam ynnden, cmerte ortaya koyarken, diyalektik yntemden baka neyi anlatm oluyor? Kukusuz, sunu ynteminin, biim ynnden, aratrma ynteminden farkl olmas gerekir. Aratrma yntemi, ilenecek malzemeyi ayrntlaryla ele almal, onun gelimesinin [sayfa 117] farkl biimlerini tahlil etmeli, i bantlarn esasn bulmaldr. Ancak bu yapldktan sonra, gerek hareket yeterince anlatlabilir. Eer bu baaryla yaplrsa, eer ele alnan konunun yaam tpk bir aynada olduu gibi ideal bir biimde yanstlrsa, karmzda salt a priori * bir yap varm gibi gelebilir. Benim diyalektik yntemim, hegelci yntemden yalnzca farkl
* nsel. -.
91
deil, onun tam kartdr da. Hegel iin insan beyninin yaam-sreci, yani dnme sreci Hegel bunu .ikir (Idea) ad altnda bamsz bir zneye dntrr gerek dnyann yaratcs ve mimar olup, gerek dnya, yalnzca .ikirin dsal ve grngsel (Phenomenal) biimidir. Benim iin ise tersine, fikir, maddi dnyann insan aklnda yansmasndan ve dnce biimlerine dnmesinden baka bir ey deildir. Hegel diyalektiinin mistik ynn, otuz yl kadar nce, henz daha moda olduu bir srada eletirmitim. Ama tam da Das Kapitalin birinci cildi zerinde altm srada, kltrl Almanyada gevezelik eden hrn, kstah ve baya Epigouoi,* Lessing zamannda Spinoza ya lm kpek diyen kahraman Moses Mendelssohnun yapt gibi, Hegele saldrmann tadn kartyorlard. Bu yzden ben, aka bu gl dnrn rencisi olduumu itiraf ettim ve hatta, deer teorisi blmnde yer yer ona zg ifade biimlerine de kur yaptm oldu. Hegelin elinde diyalektiin mistisizmle bozulmas, ayrntl ve bilinli bir biimde diyalektiin genel ileyi biimini, ilk kez onun sunmu olduu gereini rtemez. Hegelde diyalektik baaa duruyor. Mistik kabuk iersindeki aklauygun z bulmak istiyorsanz, onun yeniden ayaklar zerine oturtulmas gerekir. Mistikletirilmi biimi ile diyalektik, Almanyada moda olmutu, nk eylerin mevcut durumunu yceltiyor ve ululuyor gibi grnyordu. Oysa aklauygun biimiyle diyalektik, burjuvazi ile onun doktriner szcleri iin bir rezalet ve irenliktir, nk eylerin mevcut bugnk durumunu olumlu yanlaryla kavrar, ayn zamanda da, bu durumun yadsnmasn, onun kanlmaz knn [sayfa 118] anlalmasn ierir; nk diyalektik, tarihsel olarak gelimi olan her toplumsal biimi akan bir hareket iinde grr ve bu yzden, onun geici niteliini, onun anlk varlndan daha az olmamak zere hesaba katar; hi bir eyin zorla kabul ettirilmesine izin vermez, znde eletirici ve devrimcidir. Kapitalist topluma zg elikiler, iinde byk sanayiin yaad ve doruk noktas genel bunalmlar olan dnemsel evrim deiiklikleri iersinde, en arpc biimde, deneyimli burjuvay etkiler. Henz balang aamasnda olsa da, byle bir bunalm bir kez daha yaklayor; alannn evrensellii ve hareketinin younluu, diyalektii, yeni, kutsal Prusya-Alman imparatorluunun bandaki tredi asalaklarnn kafalarna bile sokacaktr. [sayfa 119]
KARL MARX
lk kez, K. Marx, Das Kapital, Kritik der Politischen konomie, Erster Band, Zweite Verbesserte Auflage, Hamburg 1872 adl kitapta yaynlanmtr
** Epigonentum, mukallitler. -.
92
KARL MARKS KAPTAL SEKZNC KISIM LKEL BRKM
LKEL BRKMN SIRRI PARANIN sermayeye nasl dntn, sermaye aracl ile nasl art-deer retildiini, ve art-deerden nasl daha fazla sermaye meydana getirildiini grm bulunuyoruz. Ama, sermaye birikimi, artdeerin varln; art-deer, kapitalist retimi; kapitalist retim ise, meta reticilerinin ellerinde daha nceden olduka byk bir sermaye ve emek-gc kitlesinin bulunmasn ngrr. Buradaki hareketin btn, bu yzden bir ksr dng gibi grnr ve bundan ancak kapitalist birikimden nce, bu retim tarznn sonucu deil, k noktasn oluturan bir ilkel birikimin (Adam Smithin deyimiyle, daha nceki birikimin) bulunduunu kabul etmekle kurtulmak mmkndr. [sayfa 120]
YRMALTINCI BLM
93
Ekonomi politikte, bu ilkel birikim, aa yukar teolojide ilk gnahn oynad rol oynar. Adem baba elmay srmtr ve insanolu gnaha bulanmtr. Gnahn balangc gya bylece, gemie ait bir masal gibi anlatlarak aklanm oluyor. Evvel zaman iinde, iki eit insan vard; birisi alkan, akll ve daha nemlisi tutumlu bir sekinler topluluu; dieri, ellerine geeni ve hatta daha fazlasn harvurup harman savuran tembel serseriler topluluu. Teolojinin ilk gnah efsanesi, bize, kukusuz, insann ekmeini alnnn teriyle yemee nasl mahkm edildiini anlatyor, ama ekonomik ilk gnahn tarihi ise, bize, yeryznde, buna hi de gerek duymayan insanlarn bulunduunu aklyor. Ne zarar var! Bylece ilk tr insanlar servet biriktirmi oldular, ikinci trdekilerin ise, ellerinde kendi postlarndan baka satacak bir eyleri kalmad. Ve ite, btn alp didinmelerine karn, kendilerinden baka satacak hi bir eyleri olmayan biiyk ounluun sefaleti ve uzun sredir almay braktklar halde, kk bir aznln durmadan artan zenginlii, bu, ilk gnahla balar. Bu ocuka yavanlklar, mlkiyetin savunulmasnda, biz her allahn gn yinelenir durur. rnein, M. Thiers, bir devlet adamnn btn ciddiliiyle, bir zamanlar her tr incelie sahip .ransz halkn buna inandrmaya alr. Ama proprite* sorunu ortaya kar kmaz, bir ocuun zihinsel gdasnn, her yaa ve ve gelimenin her aamasna uygun deceini ne srmek, kutsal bir dev halini alr. Oysa tarihte, ele geirmenin, kleletirmenin, soymann, ldrmenin, ksacas zorun byk rol oynadn herkes bilir. Ekonomi politiin efkatli sayfalarnda sevimli bir saflk ok eskiden beri srer gider. Hak ile emek her zaman iin zenginliin, tek arac idiler, ama, iinde bulunulan yl, her nedense hep bu kuraln dnda tutulur. Oysa, aslnda, ilkel birikim yntemleri saf ve sevimli olmaktan ok uzaktr. retim ve geim aralar kendiliklerinden nasl sermaye deilse, para ve metalar da kendiliklerinden sermaye deildir. Bunlarn sermayeye dnmeleri gerekir. Ama bu dnmn kendisi, ancak belli koullar altnda olabilir, yani birbirinden ok farkli trden iki meta sahibinin, yzyze ve temas haline gelmesi gerekir; bir yanda, bakalarna ait emek-gcn satnalarak, ellerindeki deerler [sayfa 121] toplamn artrmak isteinde bulunan, para, retim arac ve geim arac sahipleri: te yanda, kendi emek-glerini ve dolaysyla emeklerini satan zgr emekiler. ki anlamda zgr emekiler: nk bunlar, ne kleler, serfler vb. gibi retim aralarnn ayrlmaz bir parasdrlar, ne de mlk sahibi kyller gibi retim aralarna sahiptirler; demek ki, bunlar, kendi retim aralar bulunmayan, byle bir engel ve ykten kurtulmu kimseler olmaldrlar. Meta pazarndaki bu kutuplama ile kapitalist retimin temel koullar salanm olur. Kapitalist sistem, emekilerin, emeklerini gerekletirebilecekleri aralar zerinde her trl mlkiyet hakkndan tamamen ay* Mlkiyet. -.
94
rlm ve kopmu olmalarn ngrr. Kapitalist retim, ayaklar zerinde dorulur dorulmaz, yalnz bu ayrl srdrmekle kalmaz, bunu gitgide artan boyutta yeniden-retir de. Bu nedenle, kapitalist sistemin yolunu aan sre, emekinin elinden retim aralarnn sahipliini alan sreten bakas olamaz; bu sre, bir yandan toplumsal geim aralarn sermayeye dntrr, te yandan, dorudan reticileri cretli emekilere dntrr. lkel birikim denilen ey, bu nedenle, reticiyi retim aralarndan ayran tarihsel sreten baka bir ey deildir. lkel olarak grnr, nk, sermaye ve buna uygun den retim tarznn tarihncesi aamasn oluturur. Kapitalist toplumun ekonomik yaps, feodal toplumun ekonomik yapsndan doup gelimitir. Bu ikinci toplumun da zlmesiyle birincinin eleri serbest kalmtr. Dorudan retici, emeki, ancak, topraa bal bulunmaktan, bir bakasna kle, serf ya da baml olmaktan ktktan sonra, kendisi zerinde tasarrufta bulunabilir. Metan, satabilecei bir pazarn bulunduu her yere gtrebilen zgr bir emek-gc satcs halini alabilmesi iin, ayrca, lonca dzeninden, bunlarn raklar ve kalfalar iin koyduu kurallardan, alma ynetmeliklerinin kstlamalarndan da kurtulmas gerekiyordu. Demek oluyor ki, reticiyi cretli-ii haline getiren tarihsel hareket, bir yandan bunlarn klelikten ve loncalarn koyduklar balardan kurtulmalar olarak grnyor; ve ite, burjuva tarihilerimiz iin, iin yalnz bu yan szkonusudur. Ama te yandan, [sayfa 122] bu yeni zgrlemi kimseler, sahip olduklar btn retim aralar ile, eski feodal dzenlemelerin salad her trl gvenceler ellerinden alndktan sonra, ancak kendi kendilerinin satcs haline geliyorlar. Ve onlarn mlkszletirilmesini anlatan bu yk, insanlk tarihine, kandan ve ateten harflerle yazlmtr. Sanayi kapitalistleri, bu yeni kudret sahipleri, yalnz elzanaatnn lonca ustalarn deil, servet kaynaklarn ellerinde bulunduran feodal beyleri de yerlerinden etmek zorundaydlar. Bu bakmdan, toplumsal gc ele geirmeleri, hem feodal beylerin egemenliklerine ve isyan ettirici ayrcalklarna ve hem de, retimin serbeste gelimesi ve insann insan tarafndan serbeste smrlmesi konusunda loncalarn getirdii kaytlamalara kar verilmi baarl bir savan meyveleri gibi gzkr. Bununla birlikte, chevaliers dindustrie,* ancak, kendilerinin de hi bir ekilde haberdar olmadklar olaylardan yararlanarak, kl valyelerinin ayaklarn kaydrarak baarya ulaabilmilerdir. Bunlar, bir zamanlar, Romada zgrlne kavuan klelerin, kendi patronuslarnn efendileri olmak iin kullandklar trden aalk yntemleri kullanarak bu yerlere ykseldiler. Hem cretli-emekiyi, hem kapitalisti douran gelimenin k
* Sanayi valyeleri. -.
95
noktas, emekinin klelemesiydi. Bu ilerleme, klelik biiminde bir deimedir, feodal smrnn kapitalist smrye dnmesidir. Bu gidii anlamak iin, ok gerilere dnmemiz gerekmez. Kapitalist retimin ilk balangcna, daha 14. ya da 15. yzylda, dank olarak baz Akdeniz kentlerinde raslamamza karn, kapitalist dnemin balangc, 16. yzyldr. Bu retim tarznn belirdii yerlerde, serflik oktan ortadan kaldrld gibi, ortaan en yksek ilerlemesi olan bamsz kentlerin varl da, oktan yokolma yoluna girmiti. lkel birikimin tarihinde, btn devrimler, kapitalist snfn olumas yolunda kaldra grevi gren a ac devrimlerdir; ama her eyden ok, byk insan ynlarnn birdenbire ve zorla geim aralarndan kopartlarak, zgr ve balantsz proleterler olarak emek pazarna frlatlp [sayfa 123] atld anlar nem tar. Tarmsal reticilerin, kyllerin mlkszletirilmeleri, topraktan ayrlmalar, btn bu srecin temelidir. Bu mlkszletirmenin tarihi, farkl lkelerde, farkl ynler alr ve farkl evrelerini farkl sralar izleyerek farkl dnemlerde tamamlarlar. Yalnz rnek aldmz ngilterede klasik biimde grlr.* TARIMSAL N.USUN TOPRAKSIZLATIRILMASI NGLTEREDE serflik, 14. yzyln sonuna doru hemen tamamen ortadan kalkmt. Nfusun byk bir ounluu** o zaman, ve daha byk lde olmak zere, 15. yzylda, mlkiyet haklar hangi feodal ad altnda gizlenirse gizlensin, kendi topraklarn ileyen zgr kyllerden oluuyordu. Byk malikanelerde, kendisi de serf olan iftlik kahyalarnn yerini, serbest iftiler almt. cretli tarm emekileri ksmen bo zamanlarda byk malikanelerde alan kyllerden, ksmen de meydana gelen nispi ve mutlak olarak az saydaki, zel bamsz cretli-emekiler snfndan oluuyordu. Bu snf, ayn zamanda, cret* Kapitalist retimin en erken gelitii talyada, serfliin ortadan kalk da baka yerlerden daha nce oldu. Bu lkede serfler, toprak zerinde herhangi bir hak elde etmeden nce zgrlklerine kavutular. Kurtuluu, onu bir anda serbest bir proletere dntrd ve stelik, ounlukla Romallar zamanndan miras olarak kalan kentlerde onu bekleyen efendisini hazr buldu. 15. yzyln sonuna doru dnya pazarlarnda meydana gelen devrim, Kuzey talyann ticari stnlne son verdii zaman, ters ynde bir hareket balad. Kentlerdeki emekiler, en masse [kitleler halinde -.] krsal blgelere srldler ve bahecilik eklinde srdrlen petite culture [kk tarma -.] o zamana kadar grlmeyen bir drt kazandrdlar. ** Kendi tarlalarn kendi elleriyle ekip-bien ve geinip giden kk mlk sahipleri ... o zamanlar, imdikine gre ulusun daha nemli bir ksmn oluturuyordu. O an en iyi istatistik yazarlarna gvenmemiz gerekirse, aileleri ile birlikte 160 binden fazla kk mlk sahibi, btn nfusun yedide-birini oluturuyor ve geimlerini kendilerine ait kk serbest topraklardan salyorlard. Bu kk toprak sahiplerinin yllk ortalama geliri, 60 ile 70 sterlin arasnda tahmin ediliyor. Kendi topraklarn srp eken kimselerin saylarnn, bakalarnn topraklar zerinde iftilik yapanlardan daha fazla olduu hesap ediliyor. Macaulay, History of England, 10. ed., 1854, 1. s. 333, 334. 17. yzyln son te-birinde bile, ngiliz halknn 4/5 tarmla urayordu. (l.c., s. 413.) Macaulayden alnt yapmamn nedeni, sistemli bir tarihd tarih tahrifisi olarak, bu tr gerekleri elden geldiince krparak verdii iindir.
YRMYEDNC BLM
96
lerinin yansra, kendilerine, kulbeleri ile birlikte 4 ya da daha fazla acre ekilebilir toprak tahsis edilmi kyl iftilerdi. Bunlar bir de, dier kyller ile [sayfa 124] birlikte, hayvanlarn otlattklar, kereste, odun, turba vb. saladklar ortak topraktan da yararlanrlard.* Btn Avrupa lkelerinde feodal retimin zellii, topran mmkn olduu kadar ok sayda alt-feodaller** arasnda blnmesiydi. .eodal beyin kudreti, dier btn hkmdarlar gibi, mlklerinin okluuna deil, uyruklarnn saysna ve bu da kendi topraklar zerinde alan kyllerin saysna dayanyordu.*** Bu nedenle, ngiltere topraklar, Norman istilsndan sonra, herbiri ou zaman 900 kadar eski Anglo-Sakson beyliini iine alan byk baronluklara blnm olmakla birlikte, lke, kk kyl topraklar ile kapl bulunuyor, byk senyr malikneleri, ancak urada burada dank halde grlyordu. Bu koullar, kentlerdeki 15. yzyla zg gnenIe birlikte, halkn, anslye .ortescuenun Laudes Legum Angli adl yaptnda pek gzel bir ekilde anlatt bir zenginlie ulamasn salamt; ama bu durum, kapitalist nitelikte servet olanan da dtalamt. Kapitalist retim tarznn temelini atan devrimin ilk perdesi, 15. yzyln son otuz yl ile 16. yzyln ilk on ylnda oynand. Senyrlerin, Sir James Steuartn pek gzel syledii gibi, evi ve atoyu bo yere dolduran hizmetliler ile uaklar takmna yol vermesiyle, emek-pazarna serbest bir proletarya yn srlm oldu. Kendisi de burjuva gelimesinin bir rn olan krallk iktidar, mutlak egemenlik peindeki abasyla. bu hizmetliler takmnn dalmasn zorlayarak hzlandrmakla birlikte, bunun tek nedeni de deildi. Kral ve parlamento ile etin bir atmaya giren byk feodal beyler, klleri, tpk kendileri gibi feodal haklara [sayfa 125] sahip bulunduklar topraklardan zorla skp atarak ve ortak topraklara elkoyarak, ok daha fazla proletarya yarattlar. .laman ynl manfakt-rnn hzla gelimesi ve bu yzden ngilterede yn fiyatlarnn ykselmesi, bu akn daha da hzlandrd. Eski soylular, byk feodal savalarda tkenmilerdi. Yenileri, paray her trl iktidarn kayna olarak gren zamane ocuklaryd. Bunun iin, ekilebilir topraklarn koyun
* urasn da unutmamamz gerekir ki, serf bile, hara veren bir mlk sahibi olmakla birlikte, yalnz evine ait bulunan toprak parasnn deil, ortak topraklarn da ortak sahibiydi. le paysan [kyl] (.rederick II zamannda Silezyada) est serf [serftir]. Bununla birlikte, bu serflerd serfler, ortak topraklara sahiptirler. On na pas pu encore engager les Silsiens au partage des communes, tandis que dans la nouvelle Marche, il ny a gure de village ou ce partage ne soit excut avec le plus grand succes. [Ortak topraklar blp paylamak, Silezyallar iin henz mmkn olmad; oysa Nouvelle Marcheda bu paylamann byk baaryla gereklemedii ky kalmam gibidir.] (Mirabeau, De la Monarchie Prussienne, Londres 1788, t. II, s. 125, 126.) ** Almanca metinde: Untersassen, ngilizce metinde sub-feudatories; .ranszca metinde dhommesliges. -. *** Katksz feodal toprak mlkiyeti dzeni ve gelimi petite culture [kk tarm -.] ile Japonyada, bize, Avrupa ortaann, ou burjuva nyarglar ile dolu tm tarih kitaplarmzdan ok daha doru bir grnn verir. Ortaan srtndan liberal olmak ok rahat bir itir.
97
otla haline getirilmesi bunlarn sloganyd. Harrison, Description of England, prefixed to Holinsheds Chronicles adl yaptnda, kk kyllerin topraklarnn ellerinden alnmasnn lkeyi, nasl harabettiini anlatr. Bizim azl mtecavizlerin ne umurunda? Kyllerin evleri ve emekilerin kulbeleri yerlebir edildi ya da yklmaya brakld. Eer diyor Harrison, byk senyr konaklarnn eski kaytlar kartrlrsa... baz blgelerde, onyedi, onsekiz ya da yirmi evin ykld grlr. ... ngilterenin nfus bakmndan hi bir zaman imdiki kadar ksr olmad ortaya kar. ... Bsbtn gp gitmi, ya yars ya da drtte-biri yokolmu kentler ve kasabalar var; ancak urada burada biraz byyen bir kasaba grlebilir; koyun otla olsun diye harap olmu kasabalar ve iinde yalnz atolar kalm yerler zerine ... ok ey sylenebilir. Bu eski anlardaki yaknmalar daima abartlm olabilir, ama retim ilikilerindeki devrimin ada insanlar zerindeki izlenimleri bunlarda sadakatle yanstlmtr. anslye .ortescue ile Thomas Moreun yazlar arasnda yaplacak bir karlatrma, 15. yzyl ile 16. yzyl arasndaki uurumu ortaya koyar. Thorntonun hakl olarak belirttii gibi, ngiliz ii snf, bir gei dnemi olmakszn, altn andan demir ana yuvarland. Bu devrim, yasakoyucuyu akna evirdi. Yasakoyucu, henz ulusal zenginliin (wealth of the nation), (yani sermayenin oluumunun ve halk kitlelerinin alabildiine smrlmesi ve yoksullatrlmalarnn) devlet ynetme sanatnn ultima Thule* sayld bu yce uygarlk dzeyine ulamamt. Bacon, Henry VII tarihinde yle diyor: O sralarda (1489) evresi itli topraklar daha sk grlmeye baland; ancak aileleriyle birlikte zerinde oturan kimselerin ileyebilecei ekilebilir toprak, birka obann kolayca dolaabilecei otlaklar [sayfa 126] haline geldi; kk iftilerin yllardan beri oturduklar iftlik evleri, malikne haline getirildi. Bu yzden, halkta bir knt ve dolaysyla, kasabalarda, aar gelirlerinde ve benzeri eylerde bir gerileme oldu. ... Bu kt duruma are bulmak iin o sralarda kraln ve parlamentonun gsterdii dirayet hayranlk vericiydi ... nfusu seyrekletirilen topraklar ile meralarn yaylmasna kar nlemler alnd. Henry VII Yasas, 1489, blm 19, ile en az 20 acre arazisi olan ky evlerinin yklmas yasakland, bu yasa, 25 Henry VIII yasasyla yenilenmitir. Bu yasada dier eyler yannda, birok iftliklerin ve bata koyun olmak zere byk hayvan srlerinin birka kiinin elinde topland, toprak kiralar ykseldii halde, ilenen topraklarn azald, kiliselerin, evlerin ykld, imdiye kadar kendileriyle ailelerini geindirmek iin kullandklar aralarn bu insanlarn ellerinden alndklar szkonusu edilmektedir. Yasa, bu nedenle, eski iftlik evlerinin onarlmasn ngrmekte ve ekim alanlar ile otlaklar arasnda bir oran saptamaktadr. 1533 tarihli bir yasa, baz kimselerin ellerinde 24.000 koyun bulunduunu ne srerek, bu sayy 2.000 olarak snrlandr* Azami snr. -.
98
maktadr.* Halkn ikayetleri ve Henry VIIIden sonra, 150 yl boyunca, kk iftiler ile kyllerin mlkszIetirilmesine kar kartlan yasalar bir sonu vermedi. Bacon, bunlarn etkisizliinin ve yetersizliinin srrn, bize pek de farknda olmadan aklamaktadr. Kral Henry VIInin kartt yasa, diyor Bacon, Essays, Civil and Moral adl yaptnn 29. denemesinde, iftlikler ile iftlik evlerini belirli bir lde tutmakla, derin ve hayranlk vericidir; bylece, bunlara verilen belirli miktardaki toprak, uak durumunda deil bolluk iinde yaayan bir uyruk yetimesini salayacak ve saban, yanamalar elinde deil de, toprak sahibinin elinde bulunacaktr.** [sayfa 127] Oysa kapitalist sistemin istedii ey, halk kitlesinin, aalanp neredeyse kle durumuna dmesi ve bunlarn cretli iiye, retim aralarnn sermayeye dntrlmesiydi. Bu dnm dneminde, yasakoyucu, tarm cretli emekisinin kulbesinin evresinde 4 acre byklnde bir toprak parasnn bulunmasn ngrm ve kulbesine kirac almasn yasaklamtr. James Iin saltanat srasnda, 1627 tarihinde, .ront Millde, Roger Crocker, .ront Mill malikanesi zerinde 4 acre topra olmayan bir kulbe yapt iin mahkm edilmiti. Charles I zamannda, 1638 tarihine kadar, eski yasalarn ve zellikle 4 acrelik toprak bulunmasna ilikin hkmlerin uygulanmas iin zel bir komisyon kurulmutu. Hatta Cromwell zamannda bile, Londrada 4 mil iersinde 4 acre topra olmayan ev yaplmas yasaklanmt. 18. yzyln ilk yarsna kadar, bir-iki acre topra bulunmayan tarm emekisi kulbesi ile ilgili ikayetler grlmektedir. Bugnlerde ise, ufack bir bahesi bulunsa ya da kulbesinden uzaklarda biraz toprak kiralayabilse, ansl saylr. Toprak sahipleri ile iftiler diyor Dr. Hunter, burada elele alyorlar. Kulbeye eklenecek birka acre, emekiyi, olduka bamsz yapar.***
* Thomas More, Utopia adl yaptnda, Baka yerlerde o kadar tatl, o kadar tok gzl olan bu hayvanlar [koyunlar], sizin memleketinizde [ngilterede] yle agzl, yle doymak bilmez olmular ki, insanlar bile yiyorlar, krlar, kyleri, evleri silip spryorlar. diyor. Utopia, transl. by Robinson, ed. Arber, London 1869, s. 41, [topia, an Yaynlar, stanbul 1964 s. 63] ** Bacon, zgr ve gnen iindeki kyllk ile iyi bir piyade eri arasndaki ilikiyi gsteriyor. Salam bir yoksullua drmemek ve kralln topraklarnn byk bir ksmn bey ile kirac ve kyl arasnda bir yer tutan kk iftilerin ya da ortasnf halkn mlkiyetine ve tasarrufuna vermek iin yeteri kadar byk iftliklere sahip olmak, kraln gc ve gelenekleri ynnden byk nem tar. ... Sava konusunda yarglarna ok gvenilir kimselerin kans odur ki, bir ordunun anagc piyade ya da yaya askerdir. Ve iyi bir piyade gc kurmak iin, uak ya da yoksul durumda deil, zgr ve bolluk iinde yetitirilmi insanlara gerek vardr. Bu nedenle, bir devlette soylular ile beyler ounlukta olup, iftiler ve topra ekip bienler bunlarn uaklar, emekileri ya da kulbe sakinleri (yani evli dilenciler) ise, elinizde iyi svari gc bulunabilir, ama asla salam ve gvenilir piyade kuvvetiniz olamaz. ... Ve bu durum, btn nfusu, ya soylulardan ya da yoksul kyllerden oluan .ransa, talya ve, dier baz lkelerde grlr. ... O kadar ki, bu lkeler, piyade birlikleri iin svireli ve benzeri lkelerden cretli askerler kullanmak zorunda kalrlar; ite bunun iin bu uluslarda nfus kalabalktr, ama askerleri azdr. (The Reign of Henry VII, Verbatim reprint from Kennets England, ed. 1719, Lond. 1870, s. 308.) *** Dr. Hunter, l.c., s. 134. Eski yasalarda tahsis edilen toprak miktar, tarm emekilerini kk iftiler haline getirebilecek miktardan ok daha fazla kabul edilebilir. (George Roberts, The Social History of the People of the Southern Counties of England in Past Centuries, Lond. 1856, s. 184-185.)
99
Halkn zorla mlkszletirilmesi sreci, 16. yzylda, Reformasyon ve kilise mallarnn yamalanmas ile yeni ve korkun bir hz kazand. Katolik kilisesi, Reformasyon hareketi srasnda, ngiliz topraklarnn byk bir ksmnn feodal sahibiydi. Manastrlar ile benzeri kurulularn kapatlmas, buralarda barnanlar, proletarya haline getirdi. Kilise topraklar, byk lde, [sayfa 128] agzl saray gzdelerine baland ya da speklatr iftliklerle yurttalara yok pahasna satld; bunlar da, kuaklar boyu burada oturan kk kiraclar, en masse* srp kartarak, topraklar birletirdiler. Yoksul halkn kilise arnn bir ksm zerinde yasa ile salanm mlkiyet haklarna, sessiz sedasz elkondu.** Kralie Elizabeth lkede yapt bir geziden sonra, pauper ubique jacet*** diye barmt. Saltanatnn 43. ylnda, ulus, yoksul vergisini yrrle koyarak dilencilii resmen kabul etmek zorunda kald. Bu yasay kaleme alanlarn buna bir neden gstermekten utandklar anlalyor; nk (geleneksel uygulamann tersine) herhangi bir gereke gsterilmemi.**** Charles Iin 16. ylnda bu yasann (bl. 4) devaml olduu iln edildi ve 1834 ylnda yasaya yeni ve daha sert bir biim verildi.*****
* Yn halinde. -. ** Yoksullarn ondalklarndan pay alma hakk, eski yasalarn hkmleriyle kurulmutur. (Titckett, l.c., vol. II, a. 804-805.) *** Her yer dilenciyle dolu. -. **** William Cobbett, A History of the Protestant Reformation, 471. ***** Protestanlik ruhu dier eyler yannda u olaylardan da anlalabilir, Gney ngilterede baz byk toprak sahipleri ile hali-vakti yerinde iftiler kafa kafaya verip, Elizabeth zamannda kan yoksullar yasasnn doru yorumu konusunda on tane soru hazrlarlar. Ve hazrladklar bu sorular, grn almak zere zamann nl hukukusu (daha sonra James I devrinde yarglk yapan) Sergeant Sniggeye sunarlar. Soru 9: Blgenin baz zengin iftileri, bu yasann (Elizabethin 43. yasasnn) yrtlmesindeki btn glklerden kanmay salayabilecek akllca bir plan hazrladlar. Bunlarn nerisine gre blgede bir hapisane yaplacak ve civara bir duyuruda bulunarak, bu blgedeki yoksullardan yararlanmak isteyen iftilerin, belli bir gnde kapal zarfla bir teklif vererek, bunlar bizden almak iin en dk fiyat bildirecekler; bu hapisaneye kapatlmak istemeyenlerin yardmdan yararlandrlmamas yetkisi bu kurula ait olacak. Bu plan nerenler, evredeki kontluklarda, almaya niyeti olmayan, bir iftlik ya da gemi almaya maddi olanaklar elvermeyen ve bylece almadan yaamak isteyen kimselerin, blgemize ok avantajl nerilerde bulunacaklar kansndadrlar. Eer yoksullardan herhangi birisi kar tarafn himayesi altnda iken bu dnyadan gerse, gnah-vebali o tarafn boynuna olacaktr. nk, blgemiz, bu yoksullara kar grevini yerine getirmi bulunacaktr. Bununla birlikte, yasann bize bu tr basiretli bir nlem alma yetkisi vermeyecei kaygs iindeyiz, ancak, bu kontluk ile snrdamz B kontluunun freeholders [mlk sahibi -.] kilise yardm kurullarna, yoksullar hapsetmek ve altrmak ve bunu reddeden bir kimseye kilise yardmn kesmek hakkn veren bir yasa nerisinde bulunmalar iin temsilcilerine talimat vermek konusunda bize seve seve katlacaklardr. Bu nlemlerin, sknt iinde bulunan kimseleri yardm istemekten ve kiliseye yk olmaktan kurtaracan umuyoruz. (R. Blakey, The History of Political Literature from the Earliest Times, Lond. 1855, vol. II, s. 84. 85.) skoyada kleliin kaldrlmas, ngiltereden birka yzyl sonra oldu. 1698de Saltoun kontu .leteher, sko parlamentosunda yle baryordu: skoyadaki dilenci saysnn 200.000den az olmad hesaplanyor. lke olarak bir cumhuriyeti olan ben, tek are olarak eski serflik statsnn yeniden getirilmesini, kendi geimlerini salamaktan aciz olan herkesin kle haline sokulmasn neriyorum. Eden, l.c., Book I, ch. I, s. 60-61de diyor ki: Baml kyllerin azalmas, zorunlu olarak, yoksulluun balad a olmutur. Manfaktr ve ticaret, bizim ulusal yoksullarmzn ana ve babalardr. Eden de, ilke olarak cumhuriyeti olan skoyalmz gibi urada yanlyor: serfliin ortadan kaldrlmas deil, tarm emekisinin toprak mlkiyetinin kaldrlmas, onu, proleter ve sonunda
100
Reformasyon hareketinin bu yakn [sayfa 129] sonular, ok uzun sreli olanlar deildi. Kilisenin mlk sahibi oluu, toprak mlkiyetinin geleneksel dzenine bir nevi kutsal dayanak salyordu. Bunun yklmasyla, bu dzenin savunulmas ve ayakta tutulmas da artk olanaksz hale geliyordu.* 17. yzyln son on ylnda bile, kk toprak sahibi bamsz kyller snf, iftiler snfndan daha kalabalkt. Cromwellin kuvvetinin belkemiini bunlar oluturuyordu ve hatta Macaulayn itiraflarna gre, bunlar, sarho tara beyleri ile bunlarn uaklarna ve efendilerinin balarndan savdklar metreslerle evlenmek durumunda olan ky papazlarna oranla, ok daha drst bir tutum iindeydiler. 1750 yllarnda bu kk toprak sahibi kyller, ortadan kalktlar** ve gene 18. yzyln son on ylnda, tarm emekilerinin ortak topraklarla olan ilikileri de sona erdi. Tarmsal devrimin salt ekonomik nedenlerini burada bir yana brakyoruz. Biz, yalnzca kullanlan zor ve iddet yntemlerini ele alyoruz. Stuartlarn restorasyonundan sonra, toprak sahipleri, Kta Avrupasnn her yerinde, herhangi yasal bir formalite olmakszn, bir gasp hareketini kitabna uydurarak gerekletirdiler. .eodal toprak ayrcaln kaldrdlar, yani devlete olan btn ykmllklerinden kurtuldular; devlet [sayfa 130] zararn, kyllerle dier halk kitlelerine yklenen vergilerle telfi ettiler; yalnzca feodal bir hakka sahip bulunduklar mlkler zerinde modern zel mlkiyet haklarn korudular ve ensonu, ngiliz tarm emekileri zerinde tpk Tatar Boris Godunovun fermanlarnn Rus kyls zerinde yapt etkiye e bir etki yaratan u mutatis mutandis*** yerleme yasalarn karttlar. Glorious Revolution (anl devrim), Orange Prensi William ile birlikte, iktidara, art-deere elkoyan toprakbeyleri ile kapitalistleri getirmi oldu.**** Yeni devri, devlet topraklar zerinde imdiye kadar
da dilenci haline getirmitir. Mlkszletirmenin baka ekilde uyguland .ransada, 1566 tarihli Moulins yasas ve 1656 buyruu, ngilteredeki yoksullar yasasna tekabl eder. * Protestan ortodoksluun merkezi olan Oxford niversitesi eski ekonomi politik profesr Rogers bile, History of Agriculture adl yaptnn nsznde, Reformasyonun halk kitlelerinin yoksullamasna yolat olgusu zerinde durur. ** A Letter to Sir T. C. Bunbury, Bart., on the High Price of Provisions, By a Suffolk Gentleman, Ipswich 1795, s. 4. Byk iftlikler sisteminin fanatik savunucusu ve Inquiry into the Connexion between the Present Price of Provisions, London 1773, s. 139, adl yaptn yazar bile yle diyor: En fazla bizim kk toprak sahiplerimizin, bu ulusun bamszln gerekten ayakta tutan bu insanlarn kaybolup gitmelerine acnrm; bunlarn topraklarnn, imdi, kk ifilere kiraya veren tekelci lordlarn ellerinde toplanmasn grmekten znt duyuyorum; bu kk iftiler yle koullar altnda kiraclk ederler ki, yaplan en ufak bir ktln hesabn vermekle ykml emir kullar gibidirler. *** Gerekli deiiklikler yaplm olarak. -. **** Bu burjuva kahramann zel ahlki nitelii konusunda, dier eyler yannda, bir fikir verebilir: rlandada 1691 ylnda Leydi Orkneye yaplan byk toprak balar, kraln sevgisinin ve leydinin etkisinin ak bir belirtisidir. ... Leydi Orkneyin deerli hizmetleri, herhalde, foeda labiorum ministeria [dudaklarn iren hizmeti -.] olmaldr. (British Museumda Sloane Manuscript Collection, n 4224. , Elyazmasnn bal: The character and behaviour of King William, Sunderland, etc., as represented in Original Letters to the Dvke of Shrewsbury from Somers, Halifax, Oxford, Secretary Vernon, etc.. Bu belgeler ilgin eylerle doludur.)
101
daha alakgnll bir ekilde uygulanan hrszl, byk yamalar biimine sokarak, resmen am oldular. Bu mlkler, ona buna datld, gln fiyatlarla satld ya da dpedz gaspedilerek zel mlklere katld.* Btn bunlar en ufak bir yasal formalite gzetilmeksizin yapld. Byle bir hile ile ele geirilen devlet krallk topraklar, kiliseye ait topraklarn yama edilmesiyle birlikte, cumhuriyeti devrim srasnda tekrar kaybedilmedii lde, ngiliz oligarisinin bugnk grkemli maliknelerinin esasn oluturur.** Burjuva kapitalistler, btn bu yaplanlar, serbest ticaretin getirilmesi, modern tarmn, egemenlik alann byk iftlik sistemleri zerinde geniletmesi ve kendilerine daima elaltnda bulunan serbest tarm proletaryas salamas asndan honutlukla seyrediyor ve destekliyorlard. Ayrca bu yeni toprak sahibi aristokrasi, yeni bankocracynin, yumurtadan yeni km haute finance*** evrelerinin [sayfa 131] ve o srada koruyucu gmrklere dayanan byk manfaktr sahiplerinin doal mttefiiydi. ngiliz burjuvazisi, tpk sve burjuvazisinin, bunun tam tersi bir ilemle ekonomik mttefikleri olan kyllerle elele vererek, krallk topraklarnn oligarinin elinden zorla kurtarlmasnda krallara yardmc olmas gibi, kendi karna tam bir aklllkla hareket etmiti. Btn bunlar, 1604ten beri Charles X ve Charles XI zamannda olmutu. Komnal mlkiyet yukarda ele aldmz devlet mlkiyetinden daima farkl olarak feodalizm rts altnda da yaam bulunan eski bir Cermen kuruluu idi. Genellikle ekilebilir topraklarn otlak haline getirilmesiyle birlikte ortaya kan bu komnal mlkiyetin gasp olay, 15. yzyln sonunda balayp 16. yzyla doru uzanmaktadr. Ama o zamanlar, bu sre, yasakoyucunun yzelli yl boyunca umutsuzca savam verdii bireysel iddet hareketleriyle srdrld. 18. yzyln bu konuda getirdii ilerleme urada kendini gsteriyordu ki, imdi, byk iftiler kendilerine zg baz yntemleri kullanmakla birlikte,**** yasann kendisi, halka ait topraklarn yamalanmasnda bir ara halini almt. Yamann, Parlamento aracl ile yaplan ekli, ortak topraklarn evrilmesi konusunda yasalar, bir baka deyile, toprakbeylerinin, halka ait topraklar zel mlkiyetlerine geirmelerini, yani halk mlkszletir* Kraliyet emlaknn, ksmen satla, ksmen hediye olarak, yasaya uymayacak biimde elden karlmas, ngiltere tarihinde rezaletlerle dolu bir sayfa ... ulusa kar ilenmi byk bir sahtekarlktr. (.. W. Newman, Lectures on Political Economy, London 1851, s. 129, 130.) [ngilterenin bugnk byk toprak sahiplerinin buralar nasl ele geirdiklerinin ayrntlar iin baknz: [N. H. Evans,] Our Old Nobility. By Noblesse Oblige, London 1879. - ..E.] ** rnein, son kolu Lord John Russell olan Bedford dkl konusunda E. Burkenin yazd Tomtit of Liberalism [Liberalizmin alkuu -.] balkl talamay okuyunuz. *** Yksek finans. -. **** iftiler, kulbelerde oturanlara, iftlik ya da kmes hayvan beslerlerse, bunlara bakmak iin ambardan yern alarlar bahanesiyle, kendileriyle ocuklar dnda canl hayvan bulundurmaya izin vermezler; bunlar, ayrca, kulbede oturanlar ne kadar yoksul olurlarsa o kadar alkan olur derler, ama bence, asl gerek, iftiilerin kamuya ait topraklar zerinde btn haklar ellerinde bulundurmak istemeleridir. (A Political Inquiry into the Consequence of Enclosing Waste Lands, London 1785, s. 75.)
102
melerini salayan kararnamelerdir. Sir .. M. Eden, bir yandan komnal mlkiyeti, feodal beylerin yerlerine geen byk toprakbeylerinin zel mlkleri olarak gstermeye alrken, te yandan da, bu ortak topraklarn evrilmesi iin Parlamentonun genel bir yasa karmasn (bylece, buralarn zel mlkiyete dntrlmesi iin bir parlamento coup detat sna* gerek grm oluyor) ve ayrca yasakoyucudan mlkszIetirilen yoksullara tazminat verilmesini isteyerek, kendi kurnazca iddiasn rtm oluyordu.** [sayfa 132] Bamsz kk iftilerin yerini, yllk szlemelere dayanan kirac iftilerin, yani toprak sahibinin keyfine bal hizmetkrlar topluluunun almas, devlet emlknn yama edilmesinin yansra, komnal topraklarn sistemli olarak yamalanmas, 18. yzyln sermaye iftlikleri*** ya da tccar iftlikleri**** ad verilen byk iftliklerin artmasna ve krsal nfusun sanayi proletaryas haline gelmek zere serbest kalmasna zellikle yardmc oldu. Ne var ki, 18. yzyl, ulusal zenginlik ile halkn yoksulluu arasndaki zdelii, henz 19. yzylda olduu kadar btnyle kavrayamamt. Bunun iin, o zamann iktisat yaznnda en ateli tartma, ortak topraklarn evrilmesi konusunda yaplyordu. nmde bulunan bir yn malzeme arasndan, o zamann durumunu ok iyi aydnlatacak birka rnek vereceim. rnein, fkeye kaplan birisi yle yazyor: Hertford-shiren baz blgelerinde, ortalama 50-150 acre byklnde 24 iftlik, iftlik iersinde eriyip gitmitir.***** Northamptonshire ve Leicestershire da ortak topraklarn evrilmesi ok geni lde yer alm, bylece ortaya kan, yeni lordluklarn ou, eskiden 1.500 acre srlen topraklarn imdi ancak 50 acre srlebildii iin, otlak halini almtr. Eski evlerle, ahrlar ve tavlalarn ykntlar, buralarda oturanlardan kalan tek izlerdir. Baz ak kylerdeki yzlerce ev ve aile, imdi sekize, ona indi. ... Yalnzca 15-20 yl nce etraf evrilen blgelerde toprak sahipleri, buralar ak tarlalar halindeyken bulunan iftliklere gre pek az kalmtr. Daha nce, 20-30 ifti ile bir o kadar kirac ve mlk sahibinin elinde bulunan, etrafi evrilmi byk bir toprak parasn, 4-5 zengin hayvan yetitiricisinin gasbetmesi olaan eylerdendir. Bylece burada yaayan ailelerin hepsi, gene geimini buralarda salayan pek ok aile, yerlerinden yurtlarndan atlmlardr.****** [sayfa 133]
* Hkmet darbesi. -. ** Eden, l.c., nsz. *** Capital farms. (Two letters on the .lour Trade and the Dearness of Corn. By a person in business, London 1767, s. 19, 20.) **** Merchant-farms. (An Enquiry into the Causes of the Present High Price of Privi-sions, London 1767, s. 111, not.) Adsz yaynlanan bu mkemmel yaptn yazar Rev. Nathaniel .orsterdir. ***** Thomas Wright, A Short Address to the Public on the Monopoly of Large .arms, 1779, s. 2, 3. ****** Rev. Addington, Inquiry into the Reasons for or against Enclosing Open .ields, London 1772, s. 37, 43 passim.
103
evredeki toprakbeyleri tarafndan, evrilme bahanesiyle, topraklarna katlan yalnz ekilmeyen topraklar deildi, ortaklaa ya da topluma belli bir kira denerek ilenen topraklara da. elkonuyordu. Burada szkonusu ettiim, ak tarlalar ile zaten slah edilmi topraklarn evrilmesidir. Bu evirmeleri savunan yazarlar bile, klen bu kylerin, iftliklerin tekelini artrdn, tketim maddelerinin fiyatlarn ykselttiini, nfusun seyreklemesine yolatn ... ve hatta ilenmeyen topraklarn bile (imdi yapld gibi) etraflarnn evrilmesinin yoksullar geim aralarndan yoksun braktn ve yalnzca zaten byk olan iftliklerin genilemesine yaradn kabul etmektedirler.* Dr. Price da yle diyor: Bu topraklarn birka byk ifti eline gemesi sonucu kk iftiler (yazar, daha nce, bunlar, ailelerinin geimini, topraktan elde ettikleri rn, ortaklaa besledikleri koyunlar, tavuk, domuz vb. gibi ev hayvanlar yetitirerek salayan ve bu nedenle, hemen hemen dardan hi bir geim arac satnalmayan, kk mlk sahipleri ve kiracilar olarak tanmlamt) yaamlarn bakalar iin alarak kazanan ve gereksinmeleri olan her eyi ancak pazardan satnalabilecek kimseler haline getirilecektir. ... ok daha fazla zorunluluk olduundan dolay, belki de ok daha fazla allacaktr. ... Kentler ve sanayi, daha fazla insan, i ve barnak aramaya srlecei iin, genileyecektir. ... iftliklerin azmanlamasnn doal sonular bunlardr. Yllardr bu lkede zaten ilerin gidi yn budur.** Dr. Price, bu evirme iinin etkilerini yle zetliyor: Btnyle alndnda, alt tabakalardaki insann durumu, her bakmdan daha kt duruma gelmitir. Kk topraklar zerinde iftilik yaparken, imdi gndeliki ve hizmeti durumuna dmlerdir; ayn zamanda, bu durumda varlklarn srdrmeleri de glemitir.*** Gerekten de, [sayfa 134] ortak topraklarn gasp ve bununla birlikte, tarmsal devrimin tarm emekileri zerindeki etkisi, o kadar iddetli olmutur ki, Edene gre de, 1765-1780 yllar arasnda, bunlarn cretleri asgarinin altna
* Dr. R. Price, l.c., v. II, s. 155. .orster, Addington, Kent, Price ve James Andersonun yaptlar okunmal ve dalkavuk MacCullochun The Literature of Political Economy, London 1845, balkl katoloundaki zavall gevezelikler ile karlatrlmaldr. ** Price, l.c., s. 147. *** Price, l.c., s. 159. Aklmza eski Roma geldi. Zenginler blnmemi topraklarn byk bir ksmn ele geirdiler. Bu topraklarn tekrar ellerinden alnmayaca konusunda zamann koullarna gvenerek, kendi topraklarna yakn yoksullara ait topraklarn bazlarn sahiplerinin rzasyla satnaldlar, bazlarn da zorla ele geirdiier ve bylece imdi birbirinden ayr topraklar yerine geni malikneler zerinde iftilik yapyorlar. Sonra, tarm ve hayvanclk ilerinde kleleri altryorlard, nk, zgr iiler askerlik yapmak zere her an iten alnabilirdi. Klelere sahip olmak kendilerine byk kazan salad; bunlar askerlikten muaf tutulduklar iin rahata oalabiliyor ve pek ok ocuk sahibi oluyorlard. Bylece, gl kiiler, btn serveti ele geirdiler ve topraklar zerinde kleler, karnca gibi kaynatlar. Buna karlk, talyanlar, yoksulluk, vergiler ve askerlik yk altnda ezildikleri iin srekli azalyorlard. Hatta bar geldii zaman bile bunlar isizlie mahkum oldular, nk, topraklar zenginler ele geirmilerdi ve topra srp ekmek iin zgr insan yerine kle kullanyorlard. (Appian, Civil Wars, I, 7.) Bu pasajda, Licinian yasalarndan nceki zamana deiniliyor. Romal pleblerin mahvn byk lde hzlandran askerlik hizmeti, arlmann, zgr Alman kyllerini serf ve kle haline getirmede yararland bellibal bir ara olmutur.
104
dm ve kendilerine yoksulluk yasasndan resmen yardm yaplmas durumu ortaya kmtr. Eden, bu konuda yle diyor: Aldklar cret, yaamn mutlak gereklerini karlamaya bile yetmiyordu. imdi de, bu toprak evirmelerinin savunucusu ve Dr. Pricein karsnda bulunanlardan birisine kulak verelim: Eer insanlar ak tarlalarda emeklerini boubouna harcarken grlmyorsa, bundan, nfusun azald sonucu kartlmamaldr. ... Eer, kk iftilerin, bakalar iin alr hale dnmesiyle daha fazla i yaplyorsa, bu, ulusun (bu ulusa, doal olarak dnenler dahil deildir) yararna bir ey olmaldr. ... Bunlarn ortak emekleri tek bir iftlik zerinde birletirildii zaman retim artacak, manfaktr iin daha fazla rn bulunacak ve ulusun gelir kaynaklarndan birisi olan bu ikollarnda, retilen hububat miktaryla orantl bir art grlecektir.* Kapitalist retim tarznn temellerinin atlmas yolunda bir zorunluluk doar domaz, ekonomi politikilerin, kutsal mlkiyet hakknn en utanmaz bir ekilde inenmesini ve insanlara kar giriilen en byk iddet hareketlerini, nasl stoik bir gnl ferahl ile karladklarn, hem insansever ve hem de tori olan Sir .. M. Eden gstermitir. 15. yzyln son te-birinden balayp, 18. yzyln sonuna kadar [sayfa 135] srp giden ve halkn zorla mlkszletirilmesi olgusuyla ortaya kan bir dizi yama, gasp ve sefalet, onu, yalnzca u rahatlk verici sonuca ulatrmtr: Ekilebilir topraklar ile otlaklar arasndaki orann saptanmas gerekliydi. Btn 14. yzyl boyunca ve 15. yzyln byk bir ksmnda, 2, 3 ve hatta 4 acre ekilebilir topraa kar 1 acre otlak vard. 16. yzyln ortalarnda bu oran 2ye kar 2 ve sonralar, 2 acre otlaa 1 acre ekilebilir toprak olarak deiti ve ensonu, 3 acre otlak 1 acre ekilebilir toprak olmak zere tam orant kurulmu oldu. 19. yzylda, tarm emekisi ve komnal mlkiyet** arasndaki ilikinin ans bile yokolup gitti. Daha yakn zamanlar iin bir ey demeyelim, ama 1801 ile 1831 yllar arasnda kendilerinden alnan ve Parlamento aracl ile toprakbeylerinin toprakbeylerine baladklar 3.511. 770 acrelk ortak toprak iin krsal nfusa acaba bir kuru denmi midir? Tarmsal nfusu topraktan tmyle yoksun brakan en son sre, clearing of estates (mlklerin temizlenmesi), yani zerlerindeki insanlarn silinip sprlmesi hareketi olmutur. ngilizlerin uygulad ve buraya kadar incelenen btn yntemler, ensonu, bu temizlikte doruuna ulamtr. Daha nceki blmde anlatlan modern koullarn yaratt tabloda da grld gibi, ortada kendisinden kurtulunulacak bamsz kyl kalmaynca, kulbelerin temizlenmesi balyordu; bylece tarm
* [J. Arbuthnot,] An Inquiry into the Cannexion between the Present Price of Provisions etc., s. 124, 129. Ayn konuda ama kart eilimde bir ifade: iler kulbelerinden atlyor ve i aramak iin kentlere gitmeye zorlanyorlar: ama o zaman daha byk bir rn elde ediliyor ve bylece sermaye artm oluyor. ([R. B. Seeley,] The Perils of the Nation, 2. ed.. London 1843, s. xiv.) ** .ranszca metinde: sol cammunal (komnal toprak). -.
105
emekileri, elleriyle ekip bitikleri topraklar zerinde balarn sokacak bir yer bulamaz hale geliyorlard. Ama biz, clearing of estates szlerinin gerek ve tam anlamn, ancak modern romanclarn vaadedilmi lkesi sko yaylalarnda renebiliriz. Orada, bu olay, sistematik bir zellik tamakta, ok geni boyutlarda ve tek bir darbeyle yrtlmekte (rlandal beyler, bir defada birka ky sprecek kadar ileri gitmiler; skoyada, Alman prenslikleri byklnde blgeler uygulama konusu olmutur) ve ensonu gaspedilen topraklarn mlkiyet ekli ayr bir zellik tamaktadr. sko yaylalarnda oturan Keltler, herbiri yerletikleri topran sahibi olan klanlar halinde rgtlenmilerdi. Klann temsilcisi, efi ya, da byk adam tpk ngiliz kraliesinin, [sayfa 136] btn ulusal topraklarn yalnzca unvanndan gelen sahibi olmas gibi, bu mlkiyetin szde sahibiydi. ngiliz hkmeti, bu byk adamlarn lkardklar i savalar bastrp, ovalara yaptklar devaml saldrlar nleyince, bu klan efleri, babadan kalma ekiyalk mesleklerini gene de elden brakmadlar, yalnzca eklini deitirdiler. Kendi yetkelerine dayanarak bu itibari haklarn, zel mlkiyet haklarna dntrdler ve bu durum, klan halk ile aralarnda bir atmaya yolanca, kaba kuvvet kullanarak bunlar yerlerinden atmaya kalktlar. Profesr Newman, bu konuda, Byle olunca, ngiltere kral da pekl uyruklarn denize dkmeye kalkabilirdi,* diyor. Pretnderin adamlarnn son ayaklanmasndan sonra, skoyada balayan bu hareketin ilk evreleri, Sir James Steuart** ile James Andersonun*** yazlarndan izlenebilir. 18. yzylda peleri braklmayan Keltlerin lkeden g etmeleri yasaklanmt; ama, bunlarn zorla Glasgowa ya da dier manfaktr kentlerine itilmesiydi.**** Sutherland desinin 19. yzylda temizlik yapmak iin uygulad bir yntemi***** rnek
* A king of England might as well claim to drive his subjects into the sea (.. W. Newman, l.c., s. 132.) ** Steuart diyor ki: Eer bu topraklarn rantn (bu ekonomik kategoriye, kabile reisine verilen harac dahil ederek hataya dyor), byklkleri ile kyaslarsanz, ok kk olduu grlr. Yok eer, buralar, besledii insan ynnden ele alrsanz, yaylalardaki bir maliknenin, ayn deerde iyi ve verimli baka bir yere gre belki on kat insan beslediini grrsnz. (l.c., v. I, ch. XVI, s. 104.) *** James Anderson, Observations on the Means pf Exciting a Spirit of National Industry etc., Edinburgh 1777. **** 1860ta mlkzletirilen insanlar, yalan yanl bahanelerle zorla Kanadaya .gnderildiler. Bazlar dalara ve evre adalara katIar. Pelerine polis takld, bunlarla attlar ve katlar. * Adam Smithin yorumcularndan Buchanan, sko yaylalarnda, diyor, eski toprak mlkiyeti dzeni her gn zorla deitiriliyor. ... Toprakbeyi, miras yoluyla topra ileyen kiraclara (bu kategori burada yanl kullanlyor) aldrmakszn topran en yksek kiray verene kiralyor ve o da eer islahat bir kimse ise derhal yeni bir tarm sistemini benimsiyor. Eskiden kk kiraclar ya da tarm emekileri ile kapl bulunan topran zerinde imdi verdii rnle orantl sayda insan yayor, ama yeni ve gelitirilmi tarm sistemi ve artm bulunan rant nedeniyle, en az giderle en fazla rn kaldrlyor: ve bu anlay iersinde, ie yaramayan iilere yol verildii iin nfus, topran besleyecei deil altrlabilecei miktara indirgenmi oluyor. ... Mal ve mlkten yoksun hale gelen iftiler, geimlerini evre kentlerde ararlar vb.. (David Buchanan, Observations on etc., A. Smiths Wealth of Nations, Edinburgh 1814. vol. IV. s. 144.) sko soylular, ailelerin ellerinden mallarn ve mlklerini, yabanl otlarn kkn kazrm gibi
106
olarak vermek yetecektir. Ekonomi [sayfa 137] konusunda epeyce bir eyler bilen bu des, ynetimin bana geer gemez, kkl bir areye bavurmaya ve daha nceki benzer srelerle nfusu zaten 15.000e inen bu lkeyi btnyle bir koyun otla haline getirmeye karar verdi. 1814ten 1820 ylna kadar bu 15.000 kii, aa yukar 3.000 aile, sistemli olarak izlendi ve yerlerinden atld. Btn kyleri ykld, yakld, tarlalar otlaa evrildi. ngiliz askerleri, bu srgn hareketini desteklediler ve bunlarla atmaya giritiler. Kulbesinden kmak istemeyen bir ihtiyar kadn, klbenin alevleri arasnda yanarak ld. Bylece bu gzel hanfendi, ta eski zamanlardan beri klana ait bulunan 794.000 acre topraa elkoymu oldu. Aile bana 2 acre olmak zere deniz kysnda 6.000 acre kadar topra, srgn ettii bu kimselere tahsis etti. imdiye kadar bu 6.000 acre toprak bombo duruyor ve sahiplerine hi bir gelir getirmiyordu. Asl kalpli des, aslnda bu topraklar acre bana ortalama 2,5 iline, yzyllardr kendi ailesi iin kanlarn dken klan halkna kiralayacak kadar ileri gitmiti. alnan klan topraklarnn tm, 29 byk koyun iftliine blnd ve ou ngiltereden getirilmi iftlik uaklar olan birer ailenin ynetimine verildi. 1835 ylnda, 15.000 skoyal Keltin yerini 131.000 koyun almt. Yerlilerin artklar kyya srldler ve balk avlayarak yaamaya altlar. Ve bir ngiliz yazarnn dedii gibi, yar-karada yar-suda yaayan, ama bununla birlikte, ancak yaryarya yaayan amfibiler olup ktlar.* Ama kahraman Keltler, klann byk adamlar iin, ok sevdikleri romantik ve dalk lkelerinin kefaretini daha da ac bir ekilde demek zorunda kaldlar. Kzarttklar [sayfa 138] balklarn kokusu byk adamlarn burunlarna kadar geldi. Ve bunlar bir kr kokusunu da birlikte alm olacaklar ki, deniz kysn Londrann byk balk tccarlarna kiraladlar. Keltler ikinci kez yerlerinden srlp atldlar.** Ama ensonu, koyun otlaklarnn bir ksm geyik parklar haline getirildi. ngilterede gerek anlamyla orman bulunmadn herkes bilir.
aldlar, kylere ve kyllere, vahi hayvanlarn sktrd Kzlderililerin, intikam almak iin kaplanlarla dolu ormanlara satdrmas gibi saldrdlar. nsan, bir koyun postu ya da etiyle trampa edildi ve bazan daha da ucuza gitti. ... inin kuzey eyaletlerine saldran Moollarn, buradaki yerli halk yoketmek ve topra otlak haline getirmek iin danma kurulu toplamalar, bundan daha m ktyd? Bu tasary birok skoyal yce toprak sahibi kendi lkelerinde kendi yurttalarna kar uygulamtr. (George Ensor, An Inquiry Concerning the Population of Nations, Lond. 1818, s. 215, 216.) * imdiki Sutherland Desi, Tom Amcann Kulbesi yazar Mrs. Beecher Stoneu, Amerika Cumhuriyetindeki zenci klelere kar sevgisini gstermek iin her soylu ngiliz kalbinin kle sahipleri iin arpt i sava srasnda, kendisi gibi btn aristokratlar ile birlikte bu sevgiyi byk bir titizlikle unutmutu Londrada byk bir debdebe ile arlarken, ben, New York Tribunede Sutherlandl kleler zerine baz gerekleri dile getirmitim. (Carey, The Slav Trade, Philadelphia 1853, s. 203, adl yaptnda bu yazdan paralar almtr.) Yazm bir sko gazetesi de yaynlad ve gazete ile Sutherlandl dalkavuklar arasnda ho bir polemie yolat. ** Bu balk ticaretinin ilgin ayrntlar Mr. David Urquhartn Portfolio, New Series adl yazsnda bulunabilir. Nassau W. Seniorn lmnden sonra yaynlanan ve yukarda alntlar yaptmz yaptnda, Sutherlandshireda olup bitenlerin, insanlarn tank olduklar en yararl temizlik olduunu sylyor. (l.c., [s. 282].)
107
Byklerin parklarndaki geyikler, Londra belediye meclisi yesi gibi iko, arbal, evcil hayvanlardr. skoya, bunun iin, bu soylu tutkunun son snadr. 1848 ylnda Somers, skoya yaylalarnda diyordu, yeni ormanlar, mantar gibi kyor. Burada, Gaickin bu yannda ite yeni Glanfeshire orman ve orada, te yannda yeni Ardverikie orman. Ayn izgi zerinde Black Mountu grrsnz, yeni yaratlan usuz bucaksz bir kr. Doudan batya, Aberdeen yrelerinden Oban kayalklarna kadar yanyana dizilmi bir ormanlar dizisi; yaylalarn br tarafnda ise, yeni, Loch Arcahaig, Glengarry, Glenmoriston vb. ormanlar. Kk ifti topluluklarnn oturduklar vadilerde koyun yetitirilmeye baland ve bunlar da, daha talk ve verimsiz topraklarda geimlerini salamak zere bu vadilerden srldler. imdi koyunlarn yerini geyikler almakta ve kk kiraclar ellerindeki bir avu varlklarn da yitirerek, daha da verimsiz topraklara srlmekte ve kapkara bir sefalete dmektedirler. Geyik ormanlar* ile insanlar yanyana yaayamazlar. kisinden birisinin ekip gitmesi gerekir. Geen, yirmibe ylda olduu gibi, nmzdeki yirmibe ylda da ormanlarn says ve genilii artarsa, Keltler, doduklar topraklar zerinde yokolup gideceklerdir. ... Buradaki mlk sahiplerinin bazlar iin bu hareket bir tutku ve spor sevgisi sonucu iken, ... daha pratik grl dierleri iin bu geyik yetitirme ii yalnzca kr amacyla yaplmakta. uras bir gerektir ki, ormanlarla kapl bir sradalar dizisi, [sayfa 139] sahibi iin, otlaktan ok daha krldr. ... Geyik orman arayan bir avc, bu iin o denli heveslisidir ki, kesesini boaltmaya daima hazrdr. ... Bu yksek yaylalar halknn ektii strap, Norman krallarnn izledii politikann verdii acdan daha az acl deildir. Geyik srleri gitgide daha byk blgelere yaylrken, insanlar gnden gne daha daralan bir ember iersine sktrldlar. ... Halkn zgrl birer birer yokedildi, bask her gn biraz daha artt. ... Byk mlk sahiplerinin kesin bir ilke ve tarmsal bir zorunluluk olarak izledikleri, halkn temizlenmesi ve datlmas hareketi, tpk Amerikan ya da Avustralya bozkrlarnda aa ve allarn temizlenmesine benzer; ve bu ilem sessiz sedasz ve tam bir gerek i uygulamas gibi srp gitmekte...** [sayfa 140]
* skoyadaki deer foreststa (geyik ormanlar) tek bir aa yoktur. plak yamalardan nce koyunlar srlp kartlm sonra yerlerine geyikler getirilmi ve buralara deer forest denilmitir. Buralarda, ne aalandrma, ne de gerek orman yetitirilmesi diye bir ey vardr. ** Robert Somers, Letters from the Highlands: or the .amine of 1847, London 1848, s. 12-28 passim, Bu mektuplar ilk kez The Timesta yaynland, ngiliz iktisatlar, Keltler arasnda 1847 ylndaki al, doal olarak, bunlarn ar nfusa sahip olmalar ile akladlar. Bunlar, daima, yiyecek stoklar zerinde bir bask yaratyorlard Maliknelerin temizlenmesi ya da, Almanca adyla Bauernlegen denilen i, zellikle Otuz Yl Savandan sonra Almanyada grld ve daha 1790 ylnda Kursachsende kyl ayaklanmalarna yolat. zellikle Almanyann dousunda yaygnd. Prusya eyaletlerinin ounda .rederick II, ilk kez kyllere mlkiyet hakk salad. Silezyann ele geirilmesinden sonra, byk toprakbeylerine kulbeleri, samanlklar vb. yeniden yapma, kyllere hayvan ve ara salama ykmlln ykledi. Ordusu iin askere, hazinesi iin vergi ykmlsne gereksinmesi vard. Kald ki, .rederickin maliye sistemi ve despotluk, brokrasi ve feodalizm karmas ynetiminde kyllerin srdrdkleri tatl yaam, .rederickin kaynaklarndan Mirabeaudan alnan u satrlardan anlalabilir: Le lin fait done une des grandes
108
Kilise mallarnn yamalanmas, devlet mlknn hileli yollardan ele geirilmesi, ortak topraklarn alnmas, feodal ve klan emlknn gaspedilerek, babo bir terr havas iinde modern zel mlkiyet haline getirilmesi, ilkel birikimin birok sevimli yntemlerinden bazlaryd. Kapitalist tarm iin gerekli alan ele geirilmi; toprak, sermayenin bir
richesses du cultivateur dans le Nord de LAllemagne. Malheureusement pour lespce humaine, ce nest quune ressource contre la misre, et non un moyen de bine-tre. Les impts directs, les corves, les servittides de tout genre, crasent le cultivateur allemand, qui paie encore des impts indirects dans tout ce quil achte ... et pour comble de ruine, il nose pas vendre ses productions o et comme il le veut; il nose pas acheter ce dont il a besoin aux marchands qui pourraient le lui livrer au meilleur prix. Toutes ces causes le ruinent insensiblement, et il se trouverait hors dtat de payer les impts directs lchance sans la filerie; elle lui offre une ressource, en occupant utilement sa femme, ses enfants, ses servants, ses valets, et lui-mme; mais quelle pnible vie, mme aide de ce secours! En t, il travaille comme un forat au labourage et la rcolte; il couche 9 heures et se lve deux, pour suffire aux travaux; en hiver il devrait rparer ses forces par un plus grand repos; mais il manquera de grains pour le pain et les semailles, sil se defait des denres quil faudrait vendre pour payer les impts. Il faut donc filer pour suppler ce vide ... il faut y apporter la plus grande assiduit. Aussi le paysan se couche-t-il en hiver rninuit, une heure et se lve cinq ou six; ou bien il se couche neuf, et se lve deux, et cela tous les jours de sa vie, si ce nest le dimanche. Ces excs de veille et de travail usent la nature humaine, et de l vien quhom-mes et femmes vieillissent beaucoup plutt dans les campagnes que dans les villes. (Keten, yleyse Almanyann kuzeyindeki ekicinin byk zenginliklerinden birini oluturur. nsan dini iin, ne yazk ki, bu bir gnen arac deil, yalnzca sefalete kar bir dayanaktr. Dolaysz vergiler, angaryalar, her trl bamllklar, satnald her ey iin bir de dolayl vergi deyen Alman ekicisinin ezip suyunu karr ... ve, ykm tamamlamak iin, rnlerini istedii yerde ve istedii gibi satmaya cesaret edemez; gereksinme duyduu eyi, kendisine en iyi fiyatla verebilecek satclardan almaya cesaret edemez. Btn bu nedenler, onu, yava yava kemirir, ve urganclk olmasayd, demesi gerektiinde, dolaysz vergileri bile deyemezdi; bu i, karsn, ocuklarn, hizmetilerini, uaklarn ve kendini yararl bir biimde kullanarak, ona bir dayanak salar: ama, bu dayanaklarla desteklense de ne g bir yaam! Yazn, iftlik ve hasatta, bir krek mahkmu gibi alr; ilerle baedebilmek iin, dokuzda yatar, ikide kalkar: kn, daha byk bir dinlenme ile glerini toplayacaktr; ama eer vergileri demek iin satmas gerekecek zahireyi elden karrsa, ekmek ve ekim iin buday sknts ekecektir. yleyse bu boluu doldurmak iin urgan rmek gerek; ve eyann doas, bu ii kazansz kldndan, ie hi ara vermeden devam etmek gerek. Bundan tr kyl, kn gece yars, saat birde yatar, ve bete ya da altda kalkar; ya da dokuzda yatp ikide kalkar, ve eer pazarlar saylmazsa, bu, mr boyu byle gider. Bu aruykusuzluk ve ar-alma, insan doasn ypratr, ve bunun sonucu erkekler ve kadnlar, krlarda, kentlerde olduundan ok daha abuk yalanrlar. (Mirabeau, l.c., t. III, s. 212, sqq.) kinci baskya not. Robert Somersin yukarya bir pasajo aktarlan yaptnn yaynlanmasndan 18 yl sonra, 18 Nisan 1866 ylnda, Profesr Leone Levi, koyun otlaklarnn geyik ormanlarna evrilmesi konusunda Society of Artsta bir konuma yapt ve sko yaylalarndaki llemeyi anlatt. Dier eyler yannda yle diyordu: Nfusun boaltlmas ve lkenin otlak haline getirilmesi, harcama yapmadan gelir elde etmenin en uygun yoluydu. ... Bir otlak yerine bir geyik orman, yaylalarda grlen en yaygn deiiklikti. Toprak sahipleri, bir zamanlar maliknelerinden insanlar srp kardklar gibi, imdi de koyunlar atyorlar ve yeni kiraclarna kucak ayorlard: vahi hayvanlar ile tyl kulara. ... nsan, Dalhousie kontunun maliknesinden kp, .orfarshireda John oGreatsun maliknelerine kadar devaml ormanlk araziden geip gidebilir. ... Bu korulutlarn ounda, tilki, vahi kedi, zerdeva, kokarca, sansar, gelincik ve Alp tavan ok grlr; buna karlk, tavan, sincap ve tarla faresi son zamanlarda krlara gmlerdir. skoya istatistiklerinde stn nitelikte ve ok geni mera olarak kaytl bulunan muazzam arazilerden ou imdi her trl ekim ve islaha kapatlm ve yln ok ksa bir sresinde birka kiinin spor zevkine tahsis edilmitir. London Economist, 2 Haziran 1866 tarihli saysnda yle diyor: Geen hafta kan bir sko dergisinin haberleri arasnda unu okuyoruz: Bu ylki kira szlemesinin bitmesi zerine, geenlerde, 1.200 sterlin yllk kira teklif edilen, Sutherlandshiredaki en gzel koyun iftliklerinden birisi deer forest haline getirilecek.
109
paras haline getirilmi ve kent sanayileri iin gerekli, zgr ve yasad* proletarya salanmt. [sayfa 141] 15. YZYILIN SONUNDAN BALAYARAK MLKSZLETRLENLERE KARI KANLI YASALAR. CRETLERN, PARLAMENTO YASALARIYLA DRLMEYE ZORLANMASI .EODAL bamllarn balarnn zlmesiyle ve halkn topraktan zorla uzaklatrlmasyla yaratlm olan proletarya, bu zgr proletarya, domakta olan manfaktrler tarafndan ayn hzla emilemiyordu. te yandan, alageldikleri yaam tarzndan birdenbire kopartlan bu insanlar, yeni durumlarnn gerektirdii disipline ayn hzla kendilerini uyduramazlard. Bunlar, bazan eilimlerine uyarak, ama ou zaman da koullarn basksyla, en masse,** dilenci, hrsz, serseri haline geldiler. Bylece, 15. yzyln sonuyla 16. yzyl boyunca btn Bat Avrupada serserilie kar kanl yasalar kartld. Bunk ii snfnn atalar, zorla serseri ve dilenci haline dntrldklerinden tr, cezalandrlm oluyorlard. Yasakoyucu, bunlar, gnll sulular olarak ele alm ve artk mevcut olmayan eski koullar altndaki gibi almaya devam etmelerini, bunlarn iyi niyetlerine bal bir eymi gibi grmt. ngilterede bu yasa, Henry VII zamannda balad. Henry VIII, 1530. Yal ve alamayacak durumdaki dilencilere birer dilencilik belgesi verilir. Buna karlk, sapasalam serserilere dayak ve hapis cezas. Bir arabann arkasna balanp, bedenlerinden kan akana kadar kamlanyorlar ve sonra, doduklar yere ya da son yldr durduklar yere dnmeye ve almaya balamaya yemin ettiriliyorlar. Ne ac bir alay! 27 Henry VIIIde eski yasa uygulanmakla birlikte yeni maddelerle pekitirildi. Serserilik [sayfa 142] nedeniyle ikinci kez tutuklamada kamlanma yineleniyor ve bir kulan yars kesiliyordu; nc tutuklamada ise, azl bir cani ve kamu dman olarak idam edilecekti. Edward Vl. 1547de, hkmdarlnn ilk ylnda kartlan bir yasaya gre, almak istemeyen herhangi bir kimse, kendisini tembel
Burada, modern feodalizm igdlerinin ... tpk Norman fatihlerinin ... Yeni Orman yaratmak iin 36 ky yerlebir etmeleri kadar iyi ilediini gryoruz. ... Tam iki milyon acre arazi. ... skoyann en verimli topraklarndan bazlar da iersine alarak ... bombo yatyor. Glen Tiltin doal ayrlar, Perth lkesinin en besleyici otlaklar arasndayd. Ben Aulder geyik ormanlar, usuz bucaksz Badenach blgesinin en gzel otlayd; Karada ormannn bir kesimi sko karakoyunu iin en mkemmel merayd. skocyada yalnz spor amac iin bo braklan topraklar konusunda bir fikir vermek iin, burann, tm Perth kontluundan daha geni bir alan kapsadn sylemek yeterlidir. Ben Aulder ormannn kaynaklar, bu zoraki ykmla uranlan kayplar konusunda bir fikir verebilir. skoyann eski orman blgesinin onte-birinden fazla olmad halde, bu arazi 15.000den fazla koyunu besleyebilir ... ve gene vb. ... Btn bu ormanlk arazi imdi bombo yatyor. ... Alman Okyanusunun sular altnda kalsayd bundan beter olmazd. ... Bu insan eliyle yaratlan llere, yasakoyucunun kesin mdahalesi ile bir son verilmelidir. * .ranszca metinde: sans feu ni lien - yersiz yurtsuz. -. ** Yn halinde. -.
YRMSEKZNC BLM
110
ve aylak bir kimse olarak ihbar edene klelik etmeye mahkm edilecekti. Efendisi, bu kleyi, ekmek, su, bulama ve uygun grecei et artklar ile besleyecekti. ne kadar pis ve iren olursa olsun, kam ve zincir zoruyla onu altrmak hakkna sahipti. Eer kle 15 gn sreyle ortalktan kaybolursa, yaam boyu klelie mahkm edilecek ve alnna ya da srtna S* damgas vurulacakt; kez kaarsa bu sutan idam edilecekti. Efendi onu herhangi bir kiisel mal ya da hayvan gibi satabilir, balayabilir ya da kiralayabilirdi. Eer kle, efendisine kar bir harekete kalkrsa, gene idam edilirdi. Sulh yarglar ihbar zerine bu haydutlar izletmek ve yakalatmak zorundayd. Eer bir serseri gn sreyle aylaklk edecek olursa doum yerine gtrlr, gsne kzgn demirle V** harfi damgalanr, zincire vurularak sokaklarda ya da baka ilerde altrlrd. Eer bu serseri, doum yerini yanl verirse, yaam boyunca, o yerin, orada oturanlarn ya da oradaki kurumlarn klesi haline getirilir ve S harfi ile damgalanrd. Herkes, serserilerin ocuklarn rak olarak kullanma hakkna sahipti; bu, erkek ocuklar iin 24, kz ocuklar iin 20 yana kadar devam ederdi. Bunlar eer kaacak olurlarsa, bu yalar doldurana kadar efendilerinin kleleri haline getirilirler ve efendileri bunlar diledikleri gibi zincire vurabilirler, kamlarlar vb.. Efendiler, klelerini kolayca tanyabilmek ve iyice seip emin olabilmek iin, bunlarn boyunlarna, kollarna ya da bacaklarna demir bir bilezik takabilirler.*** Bu yasann son ksm, baz yoksul kimselerin, bunlara yiyecek-iecek ve i salayabilecek bir kurum ya da kimse tarafndan altrlabileceini ngrmektedir. Bu trden [sayfa 143] kilise kleleri, ngilterede, 19. yzyln ortalarna kadar, devriye ad altnda devam etmi gitmitir. Elizabeth, 1572. 14 yandan byk belgesiz dilencileri, herhangi bir kimse iki yl sreyle hizmetlerine almad takdirde, bunlar adamakll dvlr ve sol kulaklar damgalanr; suun yinelenmesi halinde eer 18 yandan bykseler ve herhangi bir kimse bunlar en az iki yl hizmetlerine almazsa, idam edilirler; ama nc kez su ilenmesi halinde bunlar, acmaszca idam edilirler. Buna benzer yasalar: 18 Elizabeth, bl. 13 ve bir dieri 1597. ****
* Slave (kle) szcnn ilk harfi. -. ** Vagabond (serseri) szcnn ilk harfi. -. *** Essay on Trade etc., 1770, yazar yle diyor, Edward VInin hkmdarl srasnda ngilizlerin byk bir ciddiyetle, manfaktrlerin kurulmasn ve yoksullarn altrlmalarn isteklendirdikleri grlyor. Bunu, u dikkat ekici yasadan da anlyoruz: Btn serseriler damgalanacaktr. vb.. l. c., s. 5. **** Thomas More, Utopiasnda [topia, stanbul 1964, s. 64] yle diyor: Byle doymak bilmez cimrinin biri, binlerce dnmlk yeri kuatveriyor. indeki namuslu iftileri evlerinden karyor: Kimini yalan-dolanla, kimini zorla, kimini de trl yollardan tedirgin edip yerlerini satmak zorunda brakarak. Doyuracak karnlar paralarndan ok fazla olan bu kyller (tarm, fazla kol ii isteyen bir itir nk) oluk-ocuklar, dullar, yetimleri, ana-babalar ve torunlaryla yollara derler. Doduklar evden, karnlarn doyuran topraktan alayarak uzaklar zavalllar ve barnacak yer bulamazlar. O zaman kapkacaklarn, pllarn-prtlarn yok pahasna satarlar. Onlar da bitince ne kalr yaplacak: almak ve Tanr buyruuyla aslmak. Yoksulluklarn dilen-
111
James I. Ortalkta babo dolaan ve dilenen herkes, hrsz ve serseri ilan edilir. Sulh yarglar, bunlar, ilk sularnda meydanda krbalatmaya ve 6 aya, ikincisinde 2 yla kadar hapsetmeye yetkilidir. Hapisteyken de yargcn uygun grecei srede ve sayda krbalanacaklardr. ... Islah olmayan ve tehlikeli hrszlarn sol omuzlar zerine R* harfi damgalanacak ve ar alma cezas ile cezalandrlacaklardr; tekrar dilenirken yakalananlar derhal idam edileceklerdir. Bu hkmler, 18. yzyl bana kadar yrrlkte kalm ve ancak 12 Anne, bl. 23le yrrlkten kaldrlmlardr. [sayfa 144] 17. yzyln ortasnda Pariste bir serseriler krallnn kurulduu .ransada da, benzer yasalara raslanr. Louis XVInn krallnn balangcnda bile (13 Temmuz 1777 tarihli buyrukla), 16-60 ya arasnda sal yerinde olup da geimini salayamayan ve bir i tutmayan kimseler, krek cezasna mahkm edilirdi. Charles Vin Hollanda iin buyruu (Ekim 1537), Hollanda eyalet ve kentlerinin ilk yasas (10 Mart 1614) ve Birleik Eyaletler Plakaat (26 Haziran 1649) hep ayn nitelikte yasalard. nce zorla topraklar ellerinden alnan, evlerinden atlan ve isizgsz serseriler haline getirilen tarmsal nfus, ite byle krbalanarak, damgalanarak, mthi yasalar yoluyla ikence edilerek, cret sisteminin gerektirdii disipline sokuluyordu. Toplumun bir kutbunda emek koullarnn sermaye eklinde ktleleip yokunlamas, teki kutbunda ise emek-glerinden baka satacak eyleri olmayan insanlarn toplanm olmas yetmiyordu. Hatta bunlarn emek-glerini isteyerek satma durumunda braklmalar da yetmiyordu. Kapitalist retimin ilerlemesi, eitim, gelenek ve edinilen alkanlklarla, bu retim tarznn koullarn doa yasalar gibi apak grmeye yatkn bir ii snfn da oluturuyordu. Kapitalist retim sreci, bir kez rgtlenmesini tamamlad m, btn direnmeleri krar. Devamli bir nispi art-nfus yaratlmas, emek-gcne olan arz ve talebi ve dolaysyla cretleri daima sermayenin gereksinmelerine uygun bir dzeyde tutar. Ekonomik ilikilerin sessiz basks, emekinin, kapitalistin boyunduruu altna girmesini tamamlar. Ekonomik koularn dnda dorudan
cilikle srdrmek isteyenler de kabilir: Onlar da serseri diye yakalayp zindana atverirler. Oysa nedir sular bu insanlarn? almaya canattklar halde kendilerine i verecek kimseyi bulamamak. Thomas Moreun, hrszlk yapmak zorunda brakldn syledii bu zavall kaaklardan, Henry VIII saltanat srasnda, 72.000 byk ve kk hrsz idam edilmiti. (Holinshed, Description of England, vol. I, s. 186.) Elizabeth zamannda, serseriler, sralar halinde balanrd ve yl gemezdi ki bunlardan -drtyz daraacnda can vermesin. (Strypes Annals of the Reformation and Establishment of Religion, and other Various Occurrences in the Church of England during Queen Elizabeths Happy Reign, 2. ed., 1725, vol. 2.) Gene bu ayn Strypee gre Somersetshireda tek bir ylda, 40 kii idam edilmi, 35 hrszn eli dalanm, 37 kii krbalanm ve 183 kii slah olmaz serseri diye kent dna srlmtr. Bununla birlikte, o, yarglarn ihmali ve halkn budalaca merhameti yznden bu byk mahkm saysnn, gerek sulu ve cani saysnn bete-birini bile bulmadn, ngilterenin dier kontluklarnn bu ynden Somersetshiredan daha iyi olmad gibi bazlarnn daha da beter durumda olduklar kansndadr. * Rouge (hrsz) szcnn ilk harfi. -.
112
doruya kuvvet, kukusuz hl kullanlr, ama ancak ayrksn durumlarda. lerin olaan gittii sralarda, emeki, retimin doal yasalarna terkedilebilir; yani retimin kendi koullarnn yaratt, gvence altna ald ve srdrd bir bamlla, sermayeye olan bamllna brakabilir. Oysa kapitalist retimin tarihsel oluumu srasnda, durum, baka trldr. Ykseli halindeki burjuvazi, cretleri dzenlemek, yani bunu art-deer yapmna uygun snrlar iinde tutmak, ignn uzatmak ve emekinin kendisini normal bir bamllk durumuna sokmak iin, devletin gcn daima kullanr. Bu, ilkel birikim denilen eyin [sayfa 145] esas elerinden biridir. 14. yzyln son yarsnda ortaya kan cretli emekiler snf, o srada ve onu izleyen yzylda, nfusun ancak ok kk bir ksmn oluturuyordu ve tarada bamsz kk kyl mlk sahipleri, kentlerde lonca dzeni ile gl bir ekilde korunuyordu. Krda da kentte de, patron (usta, Meister) ile ii, toplumsal bakmdan yanyana idi. Emein sermayeye bamll yalnz ekil ynndendi yani retim tarz henz zgl kapitalist niteliini kazanmamt. Deien sermaye, deimeyen sermayeye geni lde egemendi. Bu nedenle, cretli-emee duyulan gereksinme, her sermaye birikimi ile hzla ilerliyor, oysa cretli-emek arz daha ar gidiyordu. Sonradan, kapitalist birikim fonuna dnen ulusal rnn byk bir ksm, o srada hl emekinin tketim fonuna giriyordu. cretli-emek ile ilgili yasal kurallar (daha batan beri emekinin smrlmesini amalam ve gelitike de hep ona kar dmanca bir tutum iinde olmutu),* ngilterede 1349 ylnda Edward III zamannda Statute of Labourers** ile balamtr. .ransada 1350 tarihinde Kral John adna yaymlanan buyruk da bunun benzeridir. ngiliz ve .ransz ynetmelikleri parallel giderler ve amalar da zdetir. Emeki yasalarnn, ignnn zorunlu olarak uzatlmasn amalayan ynleri zerinde, bu konu daha nce ele alnd iin (Onuncu Blm, Beinci Kesim) durmayacam. Statute of Labourers, Avam Kamarasnn srarl istekleri zerine karlmtr. Bir tori, saflkla yle diyor: Eskiden yoksullar, sanayi ile serveti tehdit edecek derecede yksek cretler istiyorlard. imdi ise, cretleri, sanayi ile serveti ayn derecede ve belki de bir baka biimde daha fazla tehdit edecek derecede dk.*** Bir yasayla, kentler ile krsal blgeler iin, paraba ve gnlk cretlerin tarifesi saptand. Tarm emekileri, yllna kiralanacak, kentlerdekiler ise serbest piyasa
* Yasakoyucu ne zaman patronlar ile iileri arasndaki anlamazlklar zmlemeye alsa, danmanlar daima patronlar oluyor. diyor A. Smith, Lesprit des lois, cest la proprit. [Yasalarn ruhu, mlkiyettir. -.] diyor Linguet. ** Emekiler Yasas. -. *** Sophisms of .ree Trade. By a Barrister, Lond. 1850, s. 206. Sonra alayc bir ekilde ekliyor: verenler hesabna mdahale etmeye daima hazrdk, imdi alanlar iin de bir eyler yapamaz myz?
113
koullarna gre altrlacakt. Yasada belirlenenin zerinde cret denmesi hapis cezasyla yasaklanmt, ama, yksek cret alanlar, deyenlerden daha iddetli ekilde cezalandrlyordu. rnein, Elizabethin raklarla ilgili yasasnn 18. ve 19. blmlerinde, yksek cret deyenlere on gnlk hapis cezas ngrld halde bu creti alan, yirmibir gn hapis cezasna arptrlyordu. 1360 tarihli bir yasa, cezalar daha da artrm ve patronlara yasal cretler zerinden dayak yoluyla zorla ii altrmak yetkisini vermiti. Duvarc ustasyla dlgerleri karlkl olarak balayan her trl birlemeler, szlemeler ve yeminler, geersiz ilan edilmiti. Emekiler arasndaki birlemeler, 14. yzyldan balayarak, sendikalara kar kartlm bulunan yasalarn yrrlkten kaldrld 1825 ylna kadar ar bir su saylmtr. 1349 tarihli emekiler stats ile bunu izleyen yasalarn asl niteliini ortaya koyan gerek, btn bunlarda, devlet tarafndan cretler iin bir st snr izildii halde, bir alt snr konulmam olmasdr. 16. yzylda emekilerin durumu, bildiimiz gibi ok daha beter olmutu. cretler para olarak ykselmiti, ama bu ykseli parann deerinin dmesi ve meta fiyatlarndaki art orannda olmamt. cretler bu nedenle aslnda dmt. Byle olduu halde, cretlerin dk tutulmas konusundaki yasalarla yrrlkte kald gibi kimsenin hizmete almak istemedii, insanlarn kulaklarnn kesilmesine ve damgalanmasna devam edilmiti. 5 Elizabeth, bl. 3, raklk Yasas ile, sulh yarglarna baz cretleri saptamak ve bunlar mevsimlere ve meta fiyatlarna gre ayarlamak yetkisi verilmiti. James I, bu alma ynetmeliklerini, dokumaclar, iplik eiricilerini ve her trl iileri kapsayacak ekilde geniletti.* George II ise, emekilerin [sayfa 147] manfaktrlere kar birlemelerini engelleyen yasalar geniletti. Manfaktr dneminde, par excellence,** kapitalist retim tarz, cretlerle ilgili ynetmelii hem ilemez ve hem de gereksiz hale getirecek derecede kuvvetlenmiti: ama egemen snflar, ne olur ne olmaz dncesiyle bu eski silahlar bir yana brakmak istemiyordu. 8 George II bile, Londra ve yresindeki terzi kalfalarnn, genel yas zamanlar dnda 2 ilin 7,5 peniden fazla gndelik
* James Iin, bl. 6, 2 numaral yasasnn bir maddesinden, baz kuma yapmclarnn, sulh yargc sfatyla, kendi iyerlerindeki resmi cret tarifelerini, gene kendileri saptamak yetkisine sahip bulunuyorlard, Almanyada, zellikle Otuz Yl Savandan sonra, cretleri dk tutmay amalayan yasalar yaygnd. Hizmeti ve emeki ktl, nfusu seyrek blgelerde mlk sahipleri iin ok sknt vericiydi. Btn kyllere, bekar erkek ve kadnlara oda kiralamalar yasaklanmt; bekar olan ve hizmetkarlk yapmak istemeyen herkes, gnlk cretle kyller iin tohum ekmek ya da hububat alm ve satm gibi ilerle urasalar bile, yetkili makamlara ihbar edilecek ve hapse atlacaktr. (Imperial privileges and sanctions for Sitesia, I, 25.) Btn bir yzyl boyunca kk Alman prenslerinin buyruklar, kendi ar yazglarna raz olmayan ve yasal cretler ile yetinmeyen ahlaksz ve kstah ayaktakmndan yaplan ac ikayetlerle doludur; bireysel toprak sahiplerinin, devletin saptad cretten fazlasn vermeleri yasaklanmt. Gene de hizmet koullar, o srada, yzyl sonrasna gre daha iyiydi; Silezyada iftlik hizmetkarlar 1652 ylnda haftada iki kez et yiyorlard, oysa yzylmzda bile, hizmetkarlarn ylda ancak kez et yedikleri blgeler vardr. Ayrca, sava sonras cretler, bunu izleyen yzyldan daha yksekti. (G. .reytag.) ** stn derecede. -.
114
almalarn yasaklam, 13 George III, bl. 68, sulh yarglarna, ipek dokumaclarnn cretlerini saptama yetkisi vermiti; gene 1796 ylnda, sulh yargnn cretler konusundaki kararlarnn tarm-d emekiler iin de geerli olup olmadnn belirlenmesi iin daha yksek derecedeki iki yargcn kararlar gerekli grlmt; gene 1799 ylnda, Parlamentodan kan bir yasa ile, skoyal madencilerin cretlerinin, Elizabeth zamannda kan yasa ve 1661 ve 1671 tarihli iki sko yasas ile dzenlenmeye devam edilmesi emredilmiti. Bu geen zaman iinde koullarn ne denli deitiini, ngiliz Avam Kamarasnda daha nce raslanamayan bir olay ortaya koymaktadr. 400 yl aan bir sre, cretlerin kesinlikle aamayacaklar bir st snrla ilgili yasalarn karld bu yerde, 1796 ylnda, Whitbread, tarm emekileri iin yasal en dk bir cret nerisinde bulundu. Pitt buna kar kmakla birlikte, yoksullarn durumunun feci olduunu itiraf ediyordu. Ensonu 1813 ylnda, cretlerin dzenlenmesi ile ilgili yasalar yrrlkten kaldrld. Kapitalistin, fabrikasn, kendi zel yasalar ile ynetmesi ve tarm emekilerinin cretlerinin, yoksulluk vergisi ile karlanabilir en alt dzeyde tutulmas karsnda zaten bunlar sama ve gereksiz duruma gelmilerdi. Patron ile ii arasndaki szlemeler, bu szlemelerin feshi gibi konularda, i yasalarnda bulunan hkmler, szlemeyi bazan patrona kar yalnzca hukuk davas almasn, oysa ayn durumdaki iilerin ceza kovuturmas yaplmasn [sayfa 148] ngrmekte ve bu hkmler bugn (1873) bile yrrlkte bulunmaktadr. i Sendikalarna (Trade-Unions) kar barbarca yasalar, proletaryann tehdit edici tutumu karsnda 1825te kaldrld. Bunlar, gene de btnyle temizlenemedi. Eski yasann baz gzel paralar 1859a kadar srd. En sonun da, 29 Haziran 1871 tarihli bir yasa ile, ii sendikalarnn resmen tannmas yoluyla, bu tr ynetmeliin son izlerinin de silindii eklinde bir adm atld. Ama, ayn tarihte gene parlamentonun kartt bir yasa ile (An act to amend the criminal law relating to violence, threats and molestation *) eski durum, yeni bir biim iersinde, tekrar kurulmu oldu. Bu parlamento elabuklu-u ile, emekilerin grev ya da lokavt srasnda yararlanabilecekleri hkmler, genel hukuk alanndan kartlarak, yorumlanmalar, sulh yarglar olmalar sfatyla bizzat fabrikatrlere braklan zel ceza ynetmelii iine sokuldu. Oysa daha iki yl nce, ayn Avam Kamaras ve ayn Mr. Gladstone, herkese bilinen drst bir tutumla, ii snfna kar btn zel ceza ynetmeliinin kaldrlmas iin bir tasar getirmilerdi. Ama bu tasar, ikinci mzakere aamasndan teye gidemedi ve ensonu toriler ile ittifak kuran byk liberal partinin, kendisini iktidara getiren proletaryaya kar kma cesaretini bulmas zerine, bu konu da, rafa kaldrlm oldu. Bu ihanet ile de yetinmeyen byk liberal parti, egemen snflarn hizmetkrlna daima hazr ngiliz yarglarna devletin gvenliine kar giriilecek
* iddet, tehdit ve tecavz ile ilgili ceza yasasn deitiren yasa. -.
115
hareketler iin daha nce karlm yasalar bulup kartma ve bunlar, emekilerin kuracaklar birliklere uygulama yolunu at. Grld gibi, ngiliz Parlamentosu, emekilere kar, kapitalistlerin srekli bir sendikas davrann utanmazca bir bencillik iersinde tam 500 yl srdrdkten sonra, kitlelerin basks altnda ve istemedii halde, grevlere ve sendikalara kar olan yasalar yrrlkten kaldrmtr. Devrimin ilk frtnal dneminde .ransz burjuvazisi, iilerin elinden daha yeni kavutuklar dernek kurma hakkn geri alma cesaretini bulmutur. 14 Haziran 1791 tarihli bir kararname ile, iiler arasnda kurulabilecek her trl dernein, zgrle ve insan haklar bildirisine kar giriilmi bir fiil olduu, 500 livre para cezas ve bir yl sreyle [sayfa 149] yurttalk haklanndan yoksun brakma ile cezalandrlaca ilan edilmitir.* Sermaye ile emek arasndaki savam, devlet zoruyla, sermayeyi rahatsz etmeyecek snrlar iinde tutmay ama edinen bu yasa, pek ok devrim ve hanedan deiikliinden daha mrl olmutur. Terr dnemi bile buna el srmedi. Daha yaknlarda ceza yasasndan kartld. Bu burjuva coup dtats iin gsterilen bahaneden daha karakteristii dorusu bulunamaz. Bu yasayla ilgili komisyonun raportr Chapelier yle diyor: cretlerin imdikinden biraz daha yksek olmas ... iilerin gerekli yaam maddelerini salayamamaktan ileri gelen ve neredeyse klelii andran mutlak bamllk durumuna dmelerini nleyecek bir dzeyde bulunmas, her ne kadar kabul edilebilir ise de, iilere, kendi karlar konusunda bir anlaya ulama ve neredeyse klelii andran mutlak bamll hafifletebilecek ortak hareket etme olana verilmemelidir; nk buna gzyumulursa cidevant maitresinin** ve imdiki giriimcilerinin zgrlklerini ihll ederler ve eski lonca ustalarnn despotluuna kar bir birlik kurulmas arkasndan ne gelecek dersiniz! .ransz anayasasnn kaldrd loncalarn yeniden kurulmas demek olur.*** [sayfa 150]
* Bu yasann I. Maddesi yle diyor: Lanantissemet de toutes espces de corporations du mme tat et profession tant lune des bases fondamentales de la constitution franaise, il est dfendu de les rtablir de fait sous quelque prtexte et sous quelque forme que ce soit. [Ayn i ve meslekten yurttalarn .ransz Anayasasnn ana temellerinden biri olduundan, hangi biim ve hangi bahane altnda olursa olsun, bunlar gerekte yeniden kurmak yasaktr.] IV. Maddede yle der: si ... des citoyens attachs aux mmes professions, arts et mtiers prenaient des dlibrations, faisaient entre eux des conventions tendantes refuser de concert ou naccorder qu un prix dtermin le secours de leur industrie ou de leurs travaux, les dites dlibrations et conventions ... seront dclardes inconstitutionnelles, attentatoires la libert la dclaration des droits de lhomme, etc.; [Eer ... ayn meslek, sanat ve ilere bal yurttalar, karar alr, aralarnda beceri ya da almalarnn yardmna belirli bir fiyat verilmesini birlikte reddetmeye ya da yalnzca byle bir fiyat verilmesine ynelen szlemeler yaparlarsa, sz geen karar ve szlemeler ... anayasaya kar, zgrlk ve insan haklar szlemesine aykr. vb.) olarak, yani eski tzklerdeki gibi, hainlik olarak ilan edilir (Revolutions de Paris, 1791, t. III, s. 523.) ** Eski ustalar. -. *** Buchez et Roux, Histoire Parlementaire, t. X, s. 195, passim.
116
KAPTALST .TNN DOUU BURAYA kadar, yasad bir proletarya snfnn zorla yaratlmasn, onlar cretli-emekilere dntren kanl disiplini; emein smrlme derecesini artrmak suretiyle sermaye birikimini hzlandrmak iin polisi harekete geiren devletin utan verici eylemini grdk, geriye u soru kalyor: peki kapitalistler nerden kaynaklandlar? nk, tarmsal nfusun mlkszletirilmesi, dorudan doruya yalnz byk toprak sahiplerini yaratmaktadr. Bununla birlikte, iftilerin meydana gelii szkonusu olduunda, yzyllarca sren bu yava oluumu, biz, ancak, deyim yerindeyse, el yordamyla izleyebiliriz. Serflerin yansra serbest kk toprak sahipleri, ok farkl koullar altnda topraa sahip bulunuyorlard ve bu nedenle, bunlarn kurtulular, ok farkl ekonomik koullar altnda olmutu. ngilterede ilk ifti rnei, kendisi de serf olan iftlik kahyasyd. Durumu, eski Roma villicusuna benziyordu, ama hareket alan daha dard. 14. yzyln ikinci yarsnda, bunun yerini, tohumu, hayvanlar ve tarm aralarn toprakbeyinin salad bir ifti ald. Bunun durumu kyllerden pek farkl deildi. Yalnz daha fazla cretli-emek smryordu. ok gemeden bir mtayer, bir yarc ifti halini ald. Tarm iin gerekli olan yatrmn yarsn o, teki yarsn toprakbeyi salyordu. Elde edilen rn szleme gereince paylayorlard. Bu ekil ngilterede hzla ortadan kalkm ve yerini, sermayeyi kendisi yatran ve bunu cretli-emeki altrarak oaltan, art-rnn bir ksmn para ya da ayn olarak toprakbeyine kira olarak deyen gerek ifti almtr. 15. yzyl boyunca, bamsz kyl ile iftlik emekisi, hem kendisi iin ve hem de cret karl alarak kendi emekleriyle zenginletikleri srece, iftinin durumu da, retim alan da, ayn derecede orta halli idi. 15. yzyln son otuz ylnda balayp neredeyse (son on yl dnda) btn 16. yzyl boyunca devam eden tarmsal devrim, krsal nfusun yoksullamas lsnde onu da zenginletirdi. * [sayfa 151] Ortak topraklarn gasp, elindeki hayvan srlerini byk lde oaltmasn salad gibi, topran ilenmesi iin neredeyse hi masraf etmeksizin gbre elde etmesini de kolaylatrd. Buna, 16. yzylda ok nemli bir e daha eklendi. O srada iftlikler iin kira szlemeleri ok uzun sreli, ou 99 yllk oluyordu. Deerli madenlerin, dolaysyla parann deerinde gitgide artan llerde d, iftilere altn meyveler salyordu. Yukarda tartlan teki durumlar dnda, bu, cretlerin dmesi sonucunu veriyordu. Bu cretlerin bir ksm, imdi iftliin krlarna ekleniyordu. Hububat, yn, et, ksacas tarmsal rn fiyatlarndaki srekli art, fazladan hi bir aba harcamakszn iftinin para-sermaye* Harrison, Description of England adl yaptnda yle diyor: Belki de drt sterlinlik eski kira, szlemenin sonuna doru krk sterline ykseldii halde, eer alt-yedi yllk kira alaca, elli ya da yz sterlin olmazsa, ifti kazancnn ok az olduunu dnrd.
YRMDOKUZUNCU BLM
117
sini oaltyor, oysa dedii kira (parann eski deeri zerinden hesapland iin) aslnda klm bulunuyordu.* Bylece bu iftiler, hem emekilerin ve hem de toprakbeylerinin srtndan zenginletiler. te bu yzden, ngilterede, 16. Yzyln sonunda, gnn koullarna gre zengin bir kapitalist iftiler snfnn bulunmasna amamak gerekir.** [sayfa 152] TARIMSAL DEVRMN SANAY ZERNDEK TEPKS. SANAY SERMAYES N PAZARIN YARATILMASI TARIMSAL nfusun srekli ve ardarda gelen mlkszletirilmeleri
* 16. yzylda parann deerinden kaybetmesinin, toplumun farkl snflar zerindeki etkisi konusunda bkz: A Compendious or Briefe Examination of Certayne Ordinary Complaints of Divers of our Countrymen in these our Days, By W. S., Gentleman, (London 1581). Bu yaptn diyolog biiminde oluu, uzun sre, onun, Shakespearee ait olduu kansn yaratt ve hatta 1751 ylnda onun adyla yaynland. Bu yaptn yazar William Stafforddur. Bir yerinde valye yle hkm yrtr: gece yars, saat birde yatar, ve bete ya da altda kalkar; ya da dokuzda yatp ikide kalkar, ve eer pazarlar saylmazsa, bu, mr boyu byle gider. Bu ar-uykusuzluk ve ar-alma, insan doasn ypratr, ve bunun sonucu erkekler ve kadnlar, krlarda, kentlerde olduundan ok daha abuk yalanrlar. (Mirabeau, l.c., t. III, s. 212, sqq.) vaIye: Siz benim komularm, ifti, siz Bay Tuhafiyeci, siz iyi kalpli .c, dier zanaatlarla birlikte kendinizi ok iyi geindirebilirsiniz. nk her beyin fiyat eskisine gre ne kadar pahalanmsa, siz de sattnz mallarn ve iinizin fiyatn o kadar ykseltiyorsunuz. Ama bizim satacak bir eyimiz yok ki fiyatn ykseltelim ve satnalacamz eylerin fiyatlarn bylece karlayabilelim. Bir baka yerde valye, doktora sorar: Rica ederim, siz kimleri kastettiniz; ve zellikle bundan kayb olmayacak kimlerdir sizce? Doktor: Benim kastettiklerim alm-satmla geimini salayanlar, nk onlar pahal aldklarn zaten gene pahal satarlar. valye: Size gre bundan sonra kazanl kacaklar kimlerdir? Doktor: Eski fiyatla iftlik tutan herkes, nk bunlar kiraya gre para derler, yeni fiyat zerinden satarlar; yani ektikleri topraa az para dedikleri halde, yetitirdikleri her eyi pahal satarlar. valye: Peki yleyse, bu adamlarn kazanlarndan daha fazla kayba urayanlar kimlerdir?. Doktor: Btn soylular, beyzadeler, az bir kirayla ya da yardmla geinenler, iftilik yapmayanlar, alm-satmla uramayan herkes. ** .ransada, ortaa balarnda feodal bey yerine vergi ve kira toplayan kahyalar ve bu ii yneten rgisseurler ok gemeden bask, hile ve aldatmacayla, homme daffaires [iadamlar -.] oldular ve kendilerini kapitalist diye satmaya baladlar. Bu yneticiler (rgisseurs) bazan kendileri de soylulardand. rnein: Cest li compte que messire Jacques de Thoraisse, chevalier chastelain sor Besanon rent s-seigneur tenant les comptes Dijon pour monseigneur le duc et comte de Bourgoigne, des rentes appartenant la dite chastellenie, depuis le XXVeme jour de dcembre MCCCLIX jusquau XXVIIIeme jour de dcembre MCCCLX. (Alexis Monteil, Trait de Matdriaux Manuscrits etc., s. 234, 245.) Burada da grld gibi, top-lumsal yaamn btn alanlarnda aslan pay daima aracya dmektedir. Ekonomik alanda, rnein, bankerler, borsa speklatrleri, tccarlar, satclar iin kayman alrlar; hukuk alannda avukat, mterileri yolar; politikada temsilci, oy verenden daha nemli, bakan da hkmdardan, dinde ise Tanry, Resul geri plana ittii gibi, onu da, iyi bir oban ile koyunlar arasnda araclk etmesi kanlmaz olan rahipler bir keye atmlardr. ngilterede olduu gibi, .ransada da, byk feodal malikneler, saysz kk iletmelere blnm ve bu i, halkn ok daha zararna olarak gerekletirilmitir. 14. yzyl boyunca iflikler ya da terriersler ortaya kmtr. Bunlarn says srekli artmtr. 100.000i ok amtr. Bunlar, rnn 1/12si ile 1/5i arasnda deien miktarn nakdi ya da ayn rant olarak dyorlard. Bu iftlikler, maliknenin deerine ve byklne gre fief, sub-fief, [=zeamet, tmar -.] idiler ve ou ancak birka acrelk topra kapsyordu. Ama bu iftilerin, toprak zerinde oturan kimseler zerinde bir dereceye kadar yarg hakk vard; bu da drt dereceliydi. Tarm kesimindeki nfusun btn bu kk despotlar altnda nasl ezildii anlalabilir. Monteil, bir zamanlar, .ransada 160.000 yarg bulunduunu sylyor, oysa bugn, sulh mahkemeleri dahil 4.000 mahkeme yetmektedir.
OTUZUNCU BLM
118
ve bulunduklar yerlerden srlmeleri olay, grdmz gibi, kentlerdeki sanayie, lonca kurulularndan tamamen bamsz ve loncalarn koyduu engellerin bulunmad bir proletarya kitlesi salamt; ve bu mutlu durum, ihtiyar A. Andersonu (James Anderson ile kartrlmasn), History of Commerce adl yaptnda ortaya koyduu zere, Tanrnn bu ite dorudan eli bulunduuna inandrmt. lkel birikimin bu esi zerinde bir an iin tekrar durmamz gerekiyor. Bamsz ve kendine yeterli kyllerin seyreklemesi, Geoffroy Saint Hilairein, gksel maddelerin bir yerde younlamasn bir baka yerdeki seyrekleme ile aklamas gibi, yalnz sanayi proletaryasnn bir yerde toplanmas sonucunu dourmakla kalmamt.* zerinde alanlarn saysnda bir azalma olduu halde, toprak, eskisi kadar ve hatta daha fazla rn veriyordu; nk toprak mlkiyeti koullarndaki devrimle birlikte, ileme yntemleri [sayfa 153] gelimi, elbirlii ve retim aralarnn younlama derecesi artm, tarm cretli emekileri daha sk** bir biimde altrld gibi, kendileri iin iledikleri tarlalarn alan gitgide daralmt. Bu nedenle, tarmsal nfusun bir ksmnn serbest hale getirilmesiyle bunlarn daha nceki beslenme aralar da serbest ha-le gelmiti. imdi bunlar, deien sermayenin maddi elerine dntrlmt. Mlkszletirilen ve yerlerinden atlan kyl, deeri, yeni efendisinden, sanayi kapitalistinden, cret biiminde satnalmak zorundayd. Geim aralar iin sylenenler, yerli tarma dayal sanayi hammaddeleri iin de geerlidir. Bunlar, deien sermayenin bir esine dntrldler. rnein, diyelim .rederick II zamannda hepsi de keten eiren Westphalial kyllerden bir ksm zorla mlkszletirildi ve topraklarndan atld, kalan teki ksm byk iftliklerde gndeliki haline geldi. Ayn zamanda da bu serbest braklan insanlarn imdi almakta olduklar byk keten iplii eirme ve dokuma yerleri ykseliyordu. Ketenin grn tpk eskisi gibidir. Tek bir dokusu bile deimemitir, ama iine imdi yeni bir toplumsal ruh szmtr. Artk o, manfaktr sahibine ait deimeyen sermayenin bir ksmdr. Eskiden onu eliyle yetitiren ve ailesi iersinde eiren ok sayda kk retici arasnda blnm bulunan keten, imdi, kendi hesabna onu bakalarna eirten ve dokutan tek bir kapitalistin elinde toplanmtr. Eskiden keten iplii eirmede harcanan fazladan emek, bir yn kyl ailesinin fazladan geliri halinde gerekleir, ya da, diyelim .rederick II zamannda, pour le roi de Prusse*** vergi halini alrd. imdi ise bu emek, birka kapitalistin, kr olur. Eskiden btn lke yzeyine dalm bulunan iler ile krklar, imdi, emekiler ve hammadde ile birlikte, bir ka byk i barakasnda toplanmtr. Ve iler, krklar, hammadde, imdi, iplikiler ile dokumaclar iin bamsz birer varlk olan aralar olmaktan kp, bunlar zerinde egemenlik
* Nations de Philosophie Naturelle, Paris 1838, adl yaptnda. ** Sir James Steuartn zerinde nemle durduu bir nokta. *** Prusya kral iin. -.
119
kurmaya ve onlardan karl denmemi emei emmeye yarayan aralar halini alrlar.* [sayfa 154] Byk manfaktrler ve byk iftliklere bir gzatan insan, bunlarn, birok kk retim merkezlerinin biraraya getirilmesiyle oluturulduunu ve saysz kk bamsz reticilerin mlkszletirilmesi ile vcuda getirildiini farkedemez. Gene de halkn sezgisi yanlmamt. Devrimin aslan Mirabeau zamannda, byk manfaktrlere, hl, tpk bizim tek bir tarla haline getilimi birok tarla iin dediimiz gibi, biraraya getirilmi ilikler, birleik manfaktrler, manufactures ru-nies deniyordu. Mirabeau yle diyor: Biz yalnzca, iinde yzlerce insann bir mdrn emrinde alt ve genellikle manufactures runies denilen byk manfaktrlere nem veriyoruz. ok sayda iinin ayr ayr ve kendi hesabna altklar yerler neredeyse hi dikkate alnmyor ve dierlerinden ok ayr tutuluyor. Bu, byk bir hatadr, nk yalnz bu ikinci tr yerler ulusal gnencin gerekten nemli kaynaklardr. ... Geni ilikler (manufactures runie) bir-iki giriimciyi byk zenginlie kavuturacak, ama iiler kendilerine az ya da ok cret denen gndelikiler olarak kalacaklar ve giriimin baarsndan herhangi bir pay alamayacaklardr. Buna karlk, ayrlm iliklerde (manufacture spare) kimse zengin olmayacak, ama pek ok ii rahatlkla geinecektir; tutumlular ile alkanlar kk bir sermaye biriktirebilecekler, doum, hastalk, kendileri ya da yaknlar iin kk bir miktar ayrabileceklerdir. Tutumlu ve alkan iilerin saylar artacaktr, nk bunlar, iyi hareket etmeyi ve almay, gelecek iin herhangi bir nem tamayan ve yalnz insan gnden gne biraz daha iyi yaayabilecek hale getiren kk cret artlarn deil, durumlarn esasl bir ekilde dzeltecek bir yol olarak greceklerdir. ... Geni ilikleri, iilere kendi kazanlar iin gn gnne cret deyen birka kiinin giriimleri, bu zel kiilere gnen salayabilir, ama bunlar, hi bir zaman hkmetlerin dikkatine layk birer hedef olmayacaklardr. ou kez kk tarm faaliyetlerini de birlikte yrten ayrlm ilikler, tek [sayfa 155] serbest alma yerleridir.** Tarmsal nfusun bir ksmnn mlkszletirilmesi ve yerlerinden atlmalar, sanayi sermayesi iin, yalnz, emekilerle, bunlarn geim aralarn ve emek maddesini serbest hale getirmekle kalmaz, bir i pazar da yaratm olur. Gerekten de, kk kylleri cretli emekiye, bunlarn geim ve emek aralarn, sermayenin maddi elerine dntren olaylar,
* Kapitalist diyor ki: Je permettrai, que vous ayez lhonneur de me servir, condition que vous me dennez le peu qui vous reste pour la peine que je prends de vous commander. [Sizce emretmek iin ektiim zahmete karlk, elinizde kalan az eyi de vermeniz kouluyla, bana hizmet etmek erefine ulamaya izin veririm.] (J. J. Rousseau, Discour sur LEconomie Politique, [Genve 1756, s. 70].) ** Mirabeau, l.c., t. III, s. 20-109 passim. Mirabeaunun, ayr iyerlerini, birleik olanlara gre daha ekonomik ve verimli saymasnn ve bu ikincileri, hkmetin zeni ile yetitirilen yapay yabanc bitkilere benzetmesinin nedeni, o srada Kta manfaktrnn byk ksmnn durumlar ile aklanabilir.
120
ayn zamanda, bu sermaye iin bir i pazar da yaratr. Eskiden kyl ailesi, geim aralarn ve hammaddeleri kendisi retir ve bunlarn ounu gene kendisi tketirdi. Oysa imdi bu hammaddeler ve geim aralar, meta halini almtr; byk ifti bunlar satar, pazarn manfaktrlerde bulur. plik, keten bezi, kaba ynl eyalar her kyl ailesinin, hammaddesini kolayca bulabilecei ve kendi kullanm iin eirip dokuyabilecei bu gibi eyler imdi artk manfaktr malna dnm ve krsal blgeler de, srm pazarlar olmutur. Dank zanaatlarn imdiye kadar kendi hesabna alan kk reticiler iersinde bulduklar ok dank mteriler, imdi, sanayi sermayesinin salad tek bir byk pazar iersinde younlamtr.* Bylece, kendi kendilerine yeterli kyllerin mlkszletirilmesi ve retim aralarndan ayrlmas ile, krsal ev sanayilerinin yok edilmesi, manfaktrle tarmn birbirinden ayrlmas sreci elele gitmi oluyor. Ve ancak, krsal ev sanayilerinin yokedilmesi, bir lkenin i pazarna kapitalist retim tarznn gerektirdii genilii ve sreklilii kazandrabilirdi. Gene de gerek manfaktr dnemi, bu dnm, kkten ve b-tnyle gerekletirmeyi baaramamtr. Gerek anlamda, manfakt-rn, ulusal retim alannn ancak bir ksmn ele geirebildii ve sonal temel olarak, daima, kentlerdeki elzanaat [sayfa 156] ile krsal blgelerdeki ev sanayiine dayand anmsanacaktr. Eer manfaktr, bunlar, bir biimde, belli bir kolda ve noktada yoketmise, hammaddenin belli bir yere kadar ilenmesine olan gereksinmesi nedeniyle, bunlar bir baka yerde ortaya kartmtr. Bu nedenle manfaktr, yardmc bir alma olarak topran ilemekle birlikte, snai faaliyeti asl i edinen ve bu rettii eyleri ya dorudan ya da tccarlar aracl ile manfaktrlere satan yeni bir kk kyller snf oluturmutur. te bu, ngiliz tarihini inceleyenleri balangta artan bir olgunun, balca olmamakla birlikte, nedenlerinden bir tanesidir. 15. yzyln son te-birinden sonra krsal blgelerde kapitalist iftliin yaygn hale gelmesi ve kyllerin gitgide yokolmalar konusunda, belirli aralklarla devaml ikayetler grlr. te yandan, saylar azalm ve daima daha kt durumda olmakla birlikte, bu kyl tarmna yeniden raslanr.** Bunun balca nedeni udur: ngiltere birbirini izleyen dnemlerde bir zaman balca tahl reticisi, bir baka zaman hayvan yetitiricisi durumundadr ve buna bal olarak kyl tarm iletmelerinin geniliinde dalgalanmalar olmutur. Ancak byk sanayi, ve sonunda, makine ile, kapitalist tarmn srekli temelini atar, tarmsal nfusun pek byk o* Yirmi libre ynn, dier iler arasnda, kendi el emekleriyle, bir emeki ailesinin yllk giyecek eyas haline getirildiini dnelim, bu, hi bir sorun yaratmaz; ama bunu pazara getirin, fabrikaya gnderin, oradan aracya ve satcya aktarn, nnze da gibi ticari ilemler ve maln deerinin yirmi katna ulaan nominal bir sermaye kar. ... Bylece, ii snf, sefil bir fabrika ahalisini, asalak bir esnaf takmn ve hayali bir ticaret, para ve maliye sistemini yaatmak zorundadr. (David Urquhart, l.c., s. 120.) ** Cromwellin zaman bir istisnadr. Cumhuriyetin devamnca, her snftan ngiliz halk kitleleri, Tudorlarn zamannda dm olduklar perian durumdan kurtulmulardr.
121
unluunu kkl bir ekilde mlkszletirir ve krsal ev sanayiinin kklerini iplikilik ve dokumaclk kazr, tarm ile krsal ev sanayiinin ayrlmasn tamamlar.* [sayfa 157] Bylece de, ilkin, sanayi sermayesi iin, btn i pazar ele geirir.** SANAYC KAPTALSTN DOUU SANAYC*** kapitalistin douu, iftinin douu gibi yava yava yryen bir sreIe olmamtr. Kukusuz, pek ok kk lonca ustas, daha da fazla bamsz kk zanaat ve hatta cretli-emeki, kk kapitalist haline gelmi ve (cretli-emei, gitgide artan lde smrerek ve dolaysyla birikim salayarak) tam kapitalist olup kmlardr. Kapitalist retimin ocukluk dneminde, iler, ou kez ortaa kentlerinin ocukluk dnemindekileri andrr, ki buralarda, kaan serflerden hangisinin usta, hangisinin uak olaca sorunu ou zaman ka tarihlerine gre zmlenirdi. Ne var ki, bu yntemin kaplumbaa admlar, 15. yzyln sonundaki byk keiflerin yaratt yeni dnya pazarlarnn gereklerine hi de uygun dmyordu. Ama ortaalardan ok farkl ekonomik, toplumsal biimlerde olgunlaan ve kapitalist retim tarz dneminden nce quand mme**** sermaye saylan birbirinden tamamen farkl iki sermaye ekli devralnm tefeci sermaye ve tccar sermayesi. Bugn, toplumun tm serveti nce kapitalistin eline geer ... toprak sahibine rant der, emekilere cretlerini, vergisini ve ondaln verir ve yllk emek rnnn byk, aslnda en byk ve durmadan
* Tuckett, modern ynl dokuma sanayiinin, makinenin kullanlmaya balamas zerine, asl manfaktrden ve krsal yerlerde yrtlen ev sanayilerinden doup gelitiini biliyor. (Tuckett, l.c., v. I, s. 139-144.) Saban, boyunduruk, tanrlarn icad ve kahramanlarn meslekleriydi: dokuma tezgah, i, krk, daha az soylu ana-babadan m gelir? kr sabandan, ii boyunduruktan ayryorsunuz ve fabrikalar, yoksul yurtlarn, kredileri, bunalmlar yaratyor, iki dman ulus elde ediyorsunuz: biri ifti, dieri tccar. (David Urquhart, l.c., s. 122.) Ama imdi de bir Carey kyor ve ngiltereyi, dier btn lkeleri yalnz birer tarm ulusu ve kendisini de onlarn fabrikatr haline getirmek istedii iin hakl olarak suluyor. Trkiyenin bu ekilde mahvedildiini ne sryor, nk bu lkede, topran sahibi ve onu ileyerilere, ngiltere, saban ile dokuma tezghnn, eki ile sngnn doal ittifakn kurarak kendilerini glendirmeye izin vermemitir. (The Slave Trade, s. 125.) Ona gre, ngiliz karlarnn serbest ticaret propagandasn bu lkede yapmakla, Trkiyenin iflasnda barol oynayanlardan birisi de Urquhartn ta kendisidir. in en ho yan da, byk bir Rus hayran olan Careyin, bu ayrlma srecine engel olmak iin bu ayrlmay hzlandran himaye sistemini savunmasdr. ** Mill, Rogers, Geldwin Smith, .awcett, vb. gibi insansever ngiliz iktisatlar, John Birght ve Ortaklar gibi liberal fabrikatrler, Tanrnn, Habili ne yaptn Kabile sormas gibi, ngiliz toprak aristokrasisine soruyorlar: Bizim binlerce freeholderlerimiz [mlk sahipleri -.] nereye gitti? yleyse siz kendiniz nereden kp geldiniz? Bu freeholderlerin yokolup gitmesinden. Sorularnza niin yle devam etmiyorsunuz: Bamsz dokumaclar, iplikiler, zanaatlar nereye gittiler? *** Burada, sanayici, tarmcya kart olarak kullanlmtr. Kategorik anlamda ifti, bir fabrikatr kadar sanayici kapitalisttir. **** Gene de. -.
OTUZBRNC BLM
122
oalan ksmn kendisine alkoyar. Kapitalistin, bugn, ona bu mlkiyet zerinde hak tanyan herhangi bir yasa olmad halde, toplumun btn servetinin ilk elden sahibi olduu sylenebilir ... bu deimeye, sermaye zerinden faiz alnmas neden olmutur ... ve btn Avrupadaki yasakoyucularn, bunu, rnein tefecilie [sayfa 158] kar kartlan yasalar gibi yasalarla nlemeye almalar epeyce merak edilmeye deer bir eydir. ... Kapitalistin btn lkenin serveti zerindeki kudreti, mlkiyet hakknda tam bir deiikliktir ve bu hangi yasayla ya da yasalar dizisi ile salanmtr?* Yazarmzn, devrimlerin yasalarla yaplmadn anmsamas gerekirdi. Tefecilik ve ticaret yoluyla meydana gelen para-sermayenin, sanayi sermayesine dnmesi, krsal yerlerde feodal hukuk dzeni, kentlerde lonca rgtleri ile nlenmiti. ** Bu engeller, feodal toplumun zlmesi, krsal nfusun mlkszIetirilmesi ve ksmen topraklarndan atlmas ile ortadan kalkmtr. Yeni manfaktrler, ky limanlarnda ya da ierlerde eski belediyeler ile bunlarn lonca dzeninin denetiminden uzak yerlerde kurulmutu. Bu nedenle, ngilterede eski ayrcalkl kentler (corporate towns), bu yeni sanayi fidanlklarna kar iddetli bir savama girimilerdir. Amerikada altn ve gmn bulunmas, yerli halkn kknn kaznmas, kleletirilmesi ve madenlere gmlmesi, Dou Hint Adalarnn ele geirilmeye ve yamalanmaya balanmas, Afrikann, karaderi ticaretinin av alan haline getirilmesi, kapitalist retim ann pembe renkli afak iaretleriydi. Bu pastoral gelimeler, ilkel birikimin bellibal admlaryd. Bunu, sava alan btn yeryuvarla olan, Avrupal uluslarn ticaret sava izler. Bu sava, Hollandann spanyaya kar bakaldrmasyla balar, ngilterede jakobenlere kar savata dev boyutlara ular ve ine kar afyon sava ile hl srer gider. lkel birikimin farkl nemli anlar, imdi, azok bir tarih srasyla, zellikle, spanya, Portekiz, Hollanda, .ransa ve ngiltere zerinde dalm bulunuyor. Bunlar 17. yzyln sonunda, ngilterede, smrgelerin, kamu borlarn, modern vergi ve himaye sistemlerini kapsayan sistematik bir btn meydana getirirler. Bu yntemler, bazan, rnein [sayfa 159] smrge sisteminde olduu gibi kaba kuvvete dayanrlar. Ama hepsi de, feodal retim tarznn, kapitalist tarza dnm srecini yapay bir biimde hzlandrmak ve bu geii ksaltmak iin, devlet gcn, toplumun bu rgtlenmi kuvvetini kullanrlar. Zor, yeni bir topluma gebe her eski toplumun ebesidir. Zor, kendisi, bir ekonomik gtr. Hristiyanlk konusunda uzman W. Howitt, hristiyan smrgecilik
* The Natural and Artificial Rights of Property Contrasted, Lond. 1832, s. 98-99. Bu yazar belirtilmeyen yaptn sahibi: Th. Hodgskin. ** Daha 1794 ylnda, Leedsin kk kuma yapmclar, her tccarn bir fabrikatr olmasn yasaklayan bir yasa kartlmas iin bir dileke vermek zere Parlamentoya bir heyet gndermilerdi. (Dr. Aikin, l.c..)
123
sistemi hakknda yle diyor: Hristiyan denilen bu soyun, dnyann drtbir yannda boyunduruklar altna alabildikleri halklara kar gsterdikleri vahet ve zulmn bir benzerine, hi bir ada, ne kadar yabanl, ne kadar kaba ve ne kadar merhametsiz ve utanmaz olursa olsun, baka hi bir soyda raslanamaz.* Hollanda smrge ynetiminin tarihi Hollanda 17. yzyln bata gelen kapitalist ulusuydu en grlmemi trden ihanetlerin, rvetlerin, krmlarn ve bayalklarn tarihidir.** Bunlarn, Cavada kle olarak kullanmak zere giritikleri insan hrszlndan daha karakteristik bir ey olamaz. Bu amala insan hrszlar yetitiriliyordu. Hrsz, tercman ve satc, bu ticaretin balca ajanlar, yerli prensler de, balca satclaryd. Karlan gen insanlar, kle vapurlarna gnderilecek duruma gelinceye kadar, Celebesdeki gizli zindanlara atlyordu. Resmi bir raporda unlar yazl: rnein Macassarn bu kenti, gz doymaz bir hrsn ve zalimliin kurban olan ve ailelerinden zorla koparlan, zincire vurulmu talihsiz insanlarn doldurduu birbirinden korkun, gizli zindanlarla doludur. Malakay ele geirmek iin Hollandallar Portekizli valiyi satnalmlard. Vali, bunlar, 1641 ylnda kente soktu. hanetinin fiyat olan 21.875 sterlini demekten kurtulmak iin Hollandallar hemen vali konana gidip adam ldrdler. Admlarn attklar bu yeri kurutup, [sayfa 160] insandan yoksun hale getirdiler. Cavann bir eyaleti Bancuvangide 1750 ylnda nfus 80.000in zerinde iken, 1811de 8.000e indi. Tatl ticaret! ngiliz Dou Hindistan irketi, herkesin bildii gibi, Hindistann politik ynetiminin yansra, ay ticaretinin btn tekelini, genellikle inle olan ticareti ve Avrupa ile yaplan mal tama tekelini de ele geirmiti. Ama, Hindistan ile adalar arasndaki ky ticareti ve Hindistann i ticareti, irketin yksek memurlarnn tekelinde idi. Tuz, afyon, hint biberi ve dier ticaret mallarnn tekeli, bitmez tkenmez servet kaynayd. .iyatlar bu memurlarn kendileri saptyor ve zavall Hintlileri diledikleri gibi soyuyorlard. Genel vali bile bu zel ticarete katlyordu. Koruduu kimseler, yle koullarla szlemeler yapyorlard ki, simyacdan daha kurnazcasna hi yoktan altn elde ediyorlard. Byk servetler bir gn iinde mantar gibi yerden bitiyor, ilkel birikim tek kuru yatrmakszn srp gidiyordu. Warren Hastingsin yarglanmas byle rneklerle doludur. te bir tanesi. Hindistann afyon blgelerinden ok uzak bir yere resmi bir grevle gitmek zere olan Sullivan adinda birisine afyon zerine bir szleme salanmt. Sullivan, szlemesini, Binn
* William Howitt, Colonization and Christianity: A Popular History of the Treatment of the Natives by the Europeans in all their Colonies, London 1838, s. 9. Klelere kar davran konusunda iyi bir deneme olan u yapt vardr: Charles Comte, Trait de la Lgislation, 3. d., Bruxelles 1837. Burjuvazinin kendi tasavvuruna gre dnyaya diledii gibi ekil verebildii yerlerde, kendisini ve emekiyi ne duruma soktuunu grmek iin bu konunun ayrntlar ile incelenmesi gerekir. ** Bu adamn mteveffa vali yardmcs Thomes Stamford Raffles, The History of Jawa, Lond. 1817. [v. II, s. cxc, cxci].
124
adnda birisine 40.000 sterline satt; Binn de ayn gn 60.000e satt ve szlemeyi yerine getiren en son alc, btn bunlardan sonra byk bir kazan saladn syledi. Parlamentoya sunulan listelerden birisine gre, 17571766 yllar arasnda irket ve memurlar, Hintlilerden hediye olarak 6.000.000 sterlin almlardr. 1769-1770 arasnda ngilizler btn pirinleri satnaldlar ve ok yksek fiyatlarn altnda satmaya yanamayarak yapay bir ktlk yaratmay baardlar.* Yerlilere kar en korkun davranlan yerler, doal olarak, Bat Hint Adalar gibi yalnz ihracata ynelmi plantasyon smrgeleri ile, Meksika ve Hindistan gibi yama alan haline getirilen zengin ve nfusu kalabalk lkelerdi. Ama gerek anlamyla smrge olan lkelerde bile, ilkel [sayfa 161] birikimin hristiyanca nitelii kendini ortaya koymaktan geri kalmyordu. Protestanln o ask yzl virtozlar, New Englandl Puritenler, 1703 ylnda meclislerinin bir karar ile, her kzlderili ba ve tutsak edilen her kzlderili iin 40 sterlin dl koydu: 1720de kelle bana dl 100 sterline ykseldi; 1744te Massachusetts-Bay, belli bir kabileyi isyanc iln edince, u fiyatlar uyguland: 12 ya ve daha yukars erkek kafas iin 100 sterlin (yeni para), erkek tutsak 105 sterlin, kadn ve ocuk tutsak 50 sterlin, kadn ve ocuk kafas 50 sterlin. Birka on yl sonra smrge sistemi, bu geen srede isyankrca alkanlklar edinmi dindar hacbabalarn oullarndan cn ald. ngiliz kkrtmas ve parasyla, bunlar, kzlderili baltalar altnda can verdiler. Britanya Parlamentosu, vahi av tazlarn ve kelle kesilmesini Tanr ile doann kendilerine ihsan ettii kolaylklar olarak iln etti. Smrge sistemi, ticaret ile deniz ulamn bir limonluk gibi besleyip olgunlatrd. Lutherin tekelci irketleri, sermaye birikimi iin gl aralard. Smrgeler, tomurcuklanan manfaktrler iin pazar zerindeki tekel aracl ile artan bir birikim salad. Avrupa dnda dpedz talan, kleletirme ve katillik yoluyla ele geirilen servet, anayurda tanarak sermayeye evrildi. Smrge sistemini ilk kez tam olarak gelitiren Hollanda, daha 1648 ylnda ticari kudretinin tepe noktasnda bulunuyordu. Gney-dou ve kuzey-bat Avrupa arasndaki ticaret ile Dou Hindistan ticaretinin hemen tamamn elinde bulunduruyordu. Balkl, deniz ticaret filosu, manfaktrleri, dier lkelerden ok daha ilerdeydi. Cumhuriyetin toplam sermayesi belki de geriye kalan Avrupa lkelerinin toplamndan daha nemliydi. Gliche yalnz unu eklemeyi unutuyor: 1648 ylnda Hollanda halk, geriye kalan Avrupa lkelerinin hepsinden daha yoksul, daha ar-alma iinde ve daha zalim bir bask altndayd. Bugn sanayi stnl ticari stnlk anlamn tayor. Oysa gerek manfaktr dneminde, sanayi stnl salayan, ticari stn* 1866 ylnda yalnz Orissa eyaletinde bir milyondan fazla Hintli alktan ld. Buna karn, gerekli yaam maddelerini, Hint hazinelerini zenginletirecek fiyatlarla alktan kvranan halka satmak iin giriimlerde bulunulmutu.
125
lktr. Smrge sisteminin o srada oynad stn roln nedeni ite budur. Avrupann ihtiyar tanrlar ile dirsek dirsee krsde vazederken, bir sabah aniden [sayfa 162] sille-tokat onlar aa yuvarlayan acayip tanr, ite bu sistemdi. Art-deer yapmn insanln tek ve biricik amac iln etmiti. Kklerini daha ortaalarda Cenova ve Venedikte bulduumuz kamu kredisi, yani devlet borlar sistemi, manfaktr dnemi srasnda, genellikle btn Avrupay sard. Deniz ticareti ve ticaret savalar ile birlikte smrge sistemi, bunun iin itici bir g hizmetini grd. Bylece de ilk kez Hollandada kk sald. Kamu borlar, yani devletin yabanclamas bu devlet ister mutlakiyet, ister merutiyet ya da cumhuriyet olsun kapitalist aa damgasn vurdu. Ulusal zenginlik denilen eyden, modern halklarn ortak mlkiyetine gerekten giren ksm, bunlarn devlet borlaryd. * Bunun zorunlu sonucu olarak, bir ulus ne kadar borlu olursa o kadar zengin olur eklindeki modern reti ortaya kt. Kamu kredisi, sermayenin credos** halini ald. Ve devlet borlanmasnn douu ile birlikte, devlet borlarna olan inanszlk, kutsal ruha kar ilenmi, balanmayan gnahn yerini alr. Kamusal borlanma, ilkel birikimin en gl kaldralarndan birisi halini alr. Bir byc deneinin dokunmas gibi, ksr paraya reme gcn kazandrr ve onu sermayeye evirir; ve bunu, sanayide ve hatta tefecilikte kullanldnda bile kanlmaz olan zahmet ve tehlikelerle kar karya brakmakszn yapar. Devlet alacakllar, aslnda hi bir ey vermemilerdir, nk bor verilen mebla, ellerinde tpk nakit para gibi i grmeye devam eder, kolayca devredilebilir devlet tahvillerine evrilmitir. Bylece yaratlan ve yllk geliriyle geinen bir aylaklar snf ile, hkmet ve halk arasnda araclk eden bankerlerin aniden biriken servetlerini ve gene, her devlet istikraznn byk bir parasnn kendilerine gkyznden inen bir sermaye hizmeti salayan, vergi mltezimlerinin, tacirlerin ve zel manfaktrclerin zenginliklerini bir yana brakalm, devlet borlanmas, bir de, anonim irketlerin, her trl menkul hizmetler zerinde yaplan ilemlerin, borsa oyunlarnn, ksacas borsa kumar [sayfa 163] ile bankokrasinin domasna yolamtr. Ulusal adlarla ssl byk bankalar, balangta, hkmetler yannda yeralan ve elde ettikleri ayrcalklar sayesinde, devlete bor verecek duruma gelen zel speklatrlerin kurduklar irketlerdi. Bu nedenle, devlet borlarndaki birikmeyi lmenin en amaz yolu, gelimeleri, tam anlamyla, 1694 ylnda ngiltere Bankasnn kurulmasndan sonra olan bankalarn hisse senetlerindeki birbirini izleyen artlardr. ngiltere
* William Cobbett, ngilterede btn kamu kurulularnn adlarnn bana royal (krallk) sfatnn konulduuna iaret ediyor; buna karlk olmak zere, bir de national (ulusal) terimi vardr. ** Ament. -.
126
Bankas, hkmete, parasn %8den ikraz etmekle balad; ayn zamanda, Parlamento, kendisine, banknot eklinde halka tekrar ikrazda bulunmak suretiyle ayn sermayeden para basma yetkisini verdi. Bu banknotlar, ticari senetleri iskonto etmekte, mal zerinden avans vermekte, deerli maden satnalmakta kullanabiliyordu. ok gemeden bankann kendi bast bu kredi-para, ngiltere Bankasnn devlete yapt istikrazn ve devlet adna kamu borlarnn faizlerinin dendii para haline geldi. Bankann bir eliyle verdiini teki eliyle fazlasyla almas da yetmiyordu; geriye alrken bile, yatrlan son iline kadar gene ulusun ebedi alacakls olarak kalyordu. Yava yava, lkenin btn biriktirilmi madeni servetlerini kanlmaz olarak kendisine eken bir yer ve btn ticari kredinin ekim merkezi halini ald. Bu bankokratlar, bankerler, rantiyeler, borsa simsarlar, borsa kurtlar vb. srsnn byle birdenbire ortaya knn, adalar uzerinde ne gibi bir etki yaratt, o zamann yazlarnda, rnein Bolingbrokun yazlarnda grlebilir.* Devlet borlar ile birlikte, ou kez, u ya da bu halktaki ilkel birikim kaynaklarndan birini gizliyen uluslararas bir kredi sistemi dodu. Bylece, Venedik soygun sisteminin ktlkleri, Venedikin k srasnda byk paralar ihra ettii Hollandann sermaye servetinin gizli temellerinden birini oluturmutur. Hollanda ile ngiltere arasnda byle olmutur. 18. yzyln banda Hollanda manfaktrleri ok geride braklmt. Hollanda, ticarette ve sanayide arl olan bir lke olmaktan kmt. Bu nedenle, 1701-1776 yllar arasnda, zellikle [sayfa 164] byk rakibi ngiltere bata olmak zere darya byk miktarlarda sermaye ikraz etmek, yapt balca ilerden biri olmutu. Bugn de, ngiltere ile Amerika arasnda ayn ey olmaktadr. Bugn, Birleik Devletlerde doum belgesi olmakszn ortaya kan sermayenin ou, daha dn ngilterede sermayeletirilmi ocuk kan idi. Devlet borlarnn, desteini, yllk faiz vb. demelerini karlamak zorunda olan kamu gelirlerinde bulmas gibi, modern vergilendirme sistemi de, ulusal istikraz sisteminin zorunlu tamamlaycs idi. Bu istikrazlar, devlete, vergi ykmlleri, hemen hissetmeksizin olaanst harcamalar karlamak olanan salamakla birlikte, eninde sonunda vergilerin ykselmesini zorunlu klar. te yandan, birbiri ardna yaplan istikrazlarn birikmesi sonucu vergilerde meydana gelen ykselme, hkmeti, daima, yeni olaanst harcamalar iin yeni istikrazlara zorlar. En gerekli geim aralarn vergilendirme (yani bylece fiyatlarn ykseltme) ekseni evresinde dnen modern maliyecilik, bylece, otomatik cret artlarnn tohumunu kendi iersinde tar. Ar vergilendime, bir raslant olmaktan ok, bir ilkedir. te bunun iin, Hollandada bu sistem ilk kez uygulanmaya baland zaman, byk yurtsever De Witt, z* Tatarlar eer Avrupay bugn istil etselerdi, onlara bizdeki bankerlerin ne olduunu anlatmak epey g bir ey olurdu. Montesquieu, Esprit des lois. t. IV, s. 33, d. Londres 1769.
127
deyilerinde, bunu, cretli-emekiyi, uysal, tutumlu, alkan ve ar ile ykl hale getirmenin en iyi yolu diye gklere karmt. Bunun, cretli-emekinin koullar zerinde yapt ykc etkiler, burada, bizi, bunun sonucu olarak, kyllerin, zanaatlarn ve tek szckle btn alt orta-snf unsurlarn zorla mlkszletirilmelerinden daha az ilgilendirmektedir. Bu konuda burjuva iktisatlar arasnda bile gr ayrl yoktur. Sistemin mlkszletirme ynndeki. etkinlii, onun ayrlmaz paralarndan birisi olan himaye sistemi ile daha da artrlmtr. Kamusal borlar ile buna uygun den mali sistemin, servetin sermayelemesi ve halk kitlelerinin mlkszletirilmesinde oynad byk rol, Cobbett, Doubleday ve bakalar gibi ou yazarlar, modern halklarn sefaletinin temel nedenlerini yanl olarak burada aramaya yneltti. Himaye sistemi, fabrikatr imal etmeye, bamsz emekileri mlkszletirmeye, ulusal retim ve geim aralarn [sayfa 165] sermayeletirmeye, ortaaa zg retim tarzndan modern retim tarzna gei dnemini zorla ksaltmaya yarayan yapay bir arat. Avrupa devletleri, bu buluun patenti iin birbirlerine girdiler ve bir kez art-deer avclarnn hizmetine girince, dolayl yoldan koruyucu gmrkler, dolaysz yoldan ihra primleri ile yalnz kendi halklarn bu amaca kurban etmekle kalmadlar. Ayn zamanda, kendilerine baml lkelerde de, btn sanayiin zorla kkn kazdlar; rnein, ngilizlerin, rlanda ynl manfaktrne yapt buydu. Kta Avrupasnda Colbert rneinden sonra bu sre ok daha basitletirildi. Burada ilkel sanayi sermayesi, ksmen dorudan devlet hazinesinden geliyordu. Niin diye baryordu Mirabeau, Saksonyann savatan nceki sanayi zaferinin nedeni uzaklarda aranyor? 180 milyonluk devlet borcu var!* Smrge sistemi, kamu borlar, ar vergiler, himaye, ticari savalar vb., gerek manfaktr dneminin bu ocuklar, byk sanayiin ocukluk a boyunca dev gibi bydler. Masum insanlann uradklar byk katliam, bu sanayiin douunun habercisiydi. Krallk donanmas gibi, fabrikalar da, gerekli insanlar, zor ve bask yoluyla salyordu. 15. yzyln son te-birinden kendi zamanna kadar, tarmsal nfusun topraklarndan yoksun braklmasnn deheti karsnda blas** olan; bu sreci, kapitalist tarmn yerlemesi ve ekilebilir topraklar ile otlaklar arasndaki gerekli orann kurulmas iin zorunlu grdnden, sevinle karlayan Sir .. M. Eden, manfaktr tipi smrnn fabrika smrsne dnmesi, sermaye ile emek-gc arasnda gerek ilikinin kurulmas iin, ocuk hrszl ve ocuk kleliinin zorunluluu konusunda ayn ekonomik gr keskinliini gsteremiyor. yle diyor: Herhangi bir manfaktrn baaryla yrtlebilmesi iin yoksul ocuklara
* Mirabeau, l.c., t. VI, s. 101. ** Umursamaz, bkkn -.
128
elkoymak zere kulbeler ile ievlerinin yamalanmasnn; gecenin byk bir ksmnda srayla altrlarak herkes iin gerekli, ama gen insanlar iin daha da gerekli dinlenmeden yoksun braklmalarnn; her iki cinsiyetten farkl yata ve durumda bir yn insann birbirlerini batan karmaya ve [sayfa 166] hayaszlama rnei olacak ekilde ayn yerde toplanmalarna zorunluluk bulunup bulunmadnn; ve byle bir manfaktrn, ulusun ve bireylerin mutluluuna katks olup olmayacann incelenmesi herhalde kamunun dikkatine deer bir konudur.* Derbyshire, Nottinghamshire ve zellikle Lancashire kontluklarnda diyor .ielden, su arklarn evirebilecek akarsularn kylarnda yaplan byk fabrikalarda yeni icadedilen makineler kullanlyor. Kentlerden uzak bu yerlerde aniden binlerce iiye gerek duyulmutur; o zamana kadar nispeten seyrek nfuslu ve kra toprakl Lancashireda, zellikle imdi, byle bir nfusa gereksinme var. En ok istenen de kk ocuklarn ufak ve ince parmaklar olduu iin, birdenbire ortaya, Londra, Birmingham, ve baka yerlerdeki eitli kilise ievlerinden rak salanmas deti kt. 7 ile 13-14 yalar arasnda onbinlerce kk ve aresiz yaratk kuzeye gnderildi. dete gre ran giydirmek, beslemek ve bir rak yurdunda barndrmak ustaya dyordu, almalar izlemek iin bir gzc konuyordu: ocuklar elden geldiince ok altrmak bunun karnayd, nk alaca para, bunlardan salanan ile orantlyd. Bunun sonucu, kukusuz, zulm ve iddetti. ... Manfaktr blgelerinin ounda ve, zellikle korkarm benim memleketim olan yerde [Lancashire] fabrika patronlarna terkedilmi bu masum ve kimsesiz yaratklara yrek paralayc zulmler yaplyordu; ar altrma yznden lecek hale geliyorlar ... dayak yiyorlar, zincire vuruluyorlar ve son derece gelitirilmi en dehet veriei yntemlerle ikenceye tbi oluyorlard; ... ou zaman dayak sresince bir deri bir kemik a braklyorlar ... hatta bazan ... intihara bile srkleniyorlard. ... Derbyshiren, Nottingnamshiren ve Lancashiren herkesin gznden uzak, gzel ve romantik vadileri, korkun ikence ve ou zaman cinayet yuvalar haline gelmiti. .abrikatrlerin krlar pek bykt, ama bu, yalnzca, onlarn doymak bilmez itahlarn kamlamaktan baka bir eye yaramyordu; ve bu yzden fabrikatrlerin hi bir snr tanmayan krlarn gvenceye almak iin tutmak zorunda olduklar en uygun bir yoldu; [sayfa 167] gece almas denilen bir yntem uygulanmaya balanmt; btn gn alan bir grup iinin yerine gene btn gece alacak baka bir grup hazr tutuluyor; gececilerin daha yeni kalktklar yataklara gndzcler giriyor, gndzclerin kalktklar yataklara ise gececiler. Lancashirede yataklar hi soutmamak geleneksel bir uygulama oluyordu.**
* Eden, l.c., vol. I, book II, ch. I, s. 421. ** John .ielden, l.c , s. 5, 6. .abrika sisteminin daha nceki rezaletleri konusunda bkz: Dr.
129
Kapitalist retimin manfaktr dnemi boyunca gelimesiyle birlikte, Avrupa kamuoyu, utan ve vicdan denen eyin son kalntlarn da yitirmiti. Uluslar, kapitalist birikim arac olarak kendilerine hizmet eden her trl utanc, sinsi bir tebessmle vyorlard. rnein, saygdeer A. Andersonun, u bnce Annals of Commercen okuyunuz. Burada, Utrecht barnda ngilizlerin spanyollardan, Asiento szlemesi ile, o zamana kadar yalnzca Afrika ile ngiliz Bat Hint adalar arasnda yaplan zenci ticaretinin bundan byle Afrika ile spanyol Amerikas arasnda yaplmas ayrcalnn koparlmas, ngiliz devlet ynetiminin bir zaferi olarak iln ediliyordu. Bylece, ngiltere, 1743 ylna kadar spanyol Amerikasna, ylda 4.800 zenci gnderme hakkn elde etmi oluyordu. Bu, ayn zaman da, ngiliz kaakl iin bir rt de oluyordu. Liverpool, kle ticareti ile gbek balamt. Bu, onun, ilkel birikim yntemiydi. Ve hatta bugne kadar Liverpool, kle ticaretinin cenneti olarak saygnln devam ettirmitir ve Aikinin (1795) sz edilen yaptna gre bu durum, Liverpool ticaretinin zellii olan ve onu bugnk [sayfa 168] gnence hzla kavuturan,cesur serven ruhu ile ayn zamana raslam; deniz ticaret gemileri ile denizcilere byk i alanlar salam, lkenin snai rnlerine olan talep geni lde artmtr (s. 339). Liverpool kle ticaretinde, 1730 ylnda 15 gemi, 1751de 53 gemi, 1760ta 74 gemi, 1770te 96 gemi ve 1792de 132 gemi altrmtr. Pamuklu sanayii ngiltereye ocuk kleliini getirdii gibi, Birleik Devletler iin de, daha nce azok ataerkil bir nitelik tayan klelik dzenini, ticari bir smr sistemi haline getirmesi iin bir drt olmutur. Gerekten de, Avrupada cretli iilerin rtl klelii, yeni dnyada kendisine taban olarak, katksz ve dpedz bir klelik dzeninin bulunmasn gerektiriyordu.*** Kapitalist retim tarznin ebedi doal yasalarnn yerlemesi,
Aikin (1795), l.c., s. 219 ve Gisborne, Enquary into the Daties of Men, 1795, v. II. Buharl makineler, fabrikalar, krlardaki alayanlardan alp kentlerin ortasna yerletirince, perhizkr art-deer yapmclar, ievlerinden kleler aramak zorunluluundan kurtularak, ellerinin altnda hazr bir malzemeyi, ocuu buldular. 181 ylnda, Sir R. Peel (olaslk bakannn babas), ocuklarn korunmas iin hazrlad tasary parlamentoya sunduu zaman, Bullion Committesi-nin Lmeni* ve Ricardonun yakn dostu .rancis Horner, Avam Kamarasnda yle diyordu: Bir ifls olaynda bu ocuklardan eer bu deyimi kullanmaya hakkmz varsa bir srs sata kartlm ve sanki malm gibi bu i iin gazetelere iln vermiti. ki yl nce, Kings Berich** Mahkemesine ok iren bir dava getirildi; blge yardm kurulu, bir grup ocuu, Londrada bir fabrikatrn yanna rak olarak vermiti; fabrikatr, bu ocuklar bir bakasna devretmiti ve ensonu baz hayrsever kimseler bunlar alktan perian bir durumda bulmulardr. [Parlamento] Soruturma Komitesinde daha mthi bir olay renmi bulunuyorum ... daha birka yl nce Londrada bir yardm kurulu ile Lancashiredaki bir fabrikatr arasnda bir anlama yaplmt; buna gre, 20 tane salam ocukla birlikte bir tane de geri zekl ocuun kabul edilmesi hkme balanm bulunuyordu. * Lmen, k l birimi. -. ** ngilterede, eskiden kraln bakanlk ettii yksek mahkeme heyeti. -. *** 1790 ylnda, ngiliz Antillerinde, bir zgr insana kar on kle, .ransz Antillerinde bire kar ondrt, Hollanda Antillerinde bire kar yirmi kle vard. (Henry Brougham, An Inquiry into the Colonial Policy of the European Powers, Edin. 1803, II, s. 74.)
130
emekiler ile emek koullar arasndaki ayrlma srecinin tamamlanmas, bir kutupta, toplumsal retim ve geim aralarnn sermayeye, kart kutupta, halk kitlelerinin cretli-emekiler, zgr emeki yoksullar* modern toplumun yapay rnleri haline dntrlmesi tant molis erat.** Eer para, Augierin*** dedii gibi, dnyaya, bir yananda [sayfa 169] doutan kan lekesiyle geliyorsa, sermaye tepeden trnaa her gzeneinden kan ve pislik damlayarak geliyor.**** KAPTALST BRKM TARHSEL ELM SERMAYENN ilkel birikimi, yani tarihsel douu nasl olmutur? lkel birikim, kleler ile serflerin dorudan cretli-emekiye dnmeleri ve bylece dpedz bir biim deiikliine uramalar ile olmadka, ancak, dorudan reticilerin mlkszletirilmeleri, yani sahibinin emeine dayanan zel mlkiyetin zlp yokolmas anlamna gelir. zel mlkiyet, ancak, toplumsal, kolektif mlkiyetin antitezi olarak, emek aralar ile emein d koullarnn zel kiilere ait olduu yerlerde varolur: Ama bu zel kiilerin emeki olup olmamalarna gre, zel mlkiyetin nitelii farkl olur. Bunun ilk bakta kendilerini gsteren saysz eitleri, bu iki u arasnda yer alan ara aamalara tekabl eder. Emek* Labouring poor [yoksul emeki -.] deyimi, cretli emekiler snf farkedilecek hale geldii andan itibaren ngiliz ynetmeliinde grlmektedir. Bu deyim, bir yandan idle poora [aylak yoksul -.] dilencilere vb. kart anlamda, te yandan henz ty yolunmu tavua evrilmemi ve hl elinde kendi emek arac bulunan emekiler iin kullanlmaktadr. Deyim, yasalardan, ekonomi politie gemi ve Culpeper, J. Child vb. tarafndan Adam Smithe ve Edene devredilmitir. Btn bunlardan sonra, insan, execrable political cantmonger [iren politik esnaf -.] Edmund Burke labouring poor deyimine execrable political cant [iren politik ikiyzllk -.] dedii zaman onun bonne foisi [iyi niyeti -.] konusunda bir fikir edinebilir. Tpk, Amerikada karklklar balad zaman, Kuzey Amerika smrgelerinin hizmetinde, ngiliz oligarisine kar liberal roln oynad gibi, ngiliz oligarisinin hizmetinde de bu dalkavuk, .ransz devrimine kar romantik vgler dzm tam bir vlger burjuva idi. Ticaretin yasalar, doann yasalardr ve bu nedenle, Tanrnn yasalardr. (E. Burke, l.c., s. 31, 32.) Bu adamn, Tanr ile doann yasalarna sadk kalarak kendisini daima en iyi pazarda satmasna hi amamak gerekir. Bu Edmund Burkenin liberal olduu zamanlardaki gzel bir portresi Rev. Mr. Tuckerin yazlarnda bulunabilir. Tucker, bir papaz ve tori idi, ama gene de onurlu bir kii ve uzman bir iktisatyd. Bugn egemen olan ve ticaretin yasalarna byk bir sadakatle bal bulunan rezilce karakter yoksunluu karsnda, kendisinden sonra gelenlerden tek bir eyde, yeteneklilikte farkl bulunan bu Burkeleri tekrar tekrar tehir etmek bizim bata gelen grevimizdir. ** O kadar gt. -. *** Marie Augier, Du Crdit Public, Paris 1842, s. 265. **** Quarterly Reviewer, sermayenin, kargaalktan, kavgadan katn ve rkek olduunu sylyor ki, bu, ok dorudur, ama sorunu pek eksik olarak ortaya koymaktadr. Sermaye, kr olmad zaman ya da az kr edildii zaman hi honut olmaz, tpk eskiden doann boluktan holanmadnn sylenmesi gibi. Yeterli kr olunca sermayeye bir cesaret gelir. Gvenli bir yzde 10 kr ile her yerde almaya razdr; kesin yzde 20, itahn kabartr: yzde 50, kstahlatrr; yzde 100, btn insanal yasalar ayaklar altna aldrr; yzde 300 kr ile, sahibini astrma olasl bile olsa, ilemeyecei cinayet, atlmayaca tehlike yoktur. Eer kargaalk ile kavga kr getirecek olsa, bunlar rahata drtkler. Kaaklk ile kle ticareti btn burada sylenenleri dorular. (T. J. Dunning, l.c., s. 35, 36.)
OTUZKNC BLM
131
inin retim aralar zerindeki zel mlkiyeti, ister tarmsal, ister manfaktrel, ister her ikisi olsun, kk iletmenin temelidir; kk iletme, gene, toplumsal retim ile emekinin kendisinin zgr kiiliinin gelimesinin temel kouludur. Kukusuz bu kk retim tarz, klelik, serflik ve dier bamllk ilikileri altnda da vardr. Ama bunun geliip serpilmesi, tm canllna kavumas, uygun klasik eklini almas, ancak emekinin kendi kulland retim araIarnn zel mlkiyeti ile olur: yani iledii topran kyls, ve bir hner sahibi olarak kulland aletlerin zanaas olmas gerekir. Bu retim tarz, topran paralara blnmesini, dier retim aralarnn dalm olmasn ngrr. Bu retim aralarnn toplanmasn [sayfa 170] dtalad gibi, her ayr retim sreci iindeki elbirliini, iblmn, toplum tarafndan doa kuvvetlerinin denetimi altna alnmasn ve retken biimde kullanlmasn ve toplumsal retken glerin serbeste gelimesini dtalar. Bu retim tarz, ancak, dar ve azok ilkel snrlar iersinde hareket eden bir retim sistemi ve toplum ile badaabilir. Bunu srgit hale getirmek, Pecqueurn hakl olarak dedii gibi, aleldeliin evrenselliini iln etmek olur. Zaten gelimesinin belli bir aamasnda, zlp dalmasna yolaacak maddi eleri de yaratm olur. O andan balayarak, toplumun gsnden yepyeni gler ve tutkular filiz verir, ama eski toplum dzeni bunlar engeller ve bask altna alr. Bu dzenin yokedilmesi gerekir ve yokedilir. Bunun yokedilmesi, yani bireylerin mal olan dank retim aralarnn toplumsal ve younlam birimler haline, pek ok insanin cce mlkiyetinin birka kiinin dev mlkiyeti haline dntrlmesi, byk halk ynlarnn, topraktan, geim aralarndan ve emek aralarndan yoksun hale getirilmesi; halk ynlarnn bu korkun ve strapl mlkszIetirilmesi ilemi, sermayenin tarihinin balangcn oluturur. Bu, bir dizi, zor yntemlerini ierir ve biz, bunlardan, yalnzca, ilkel sermaye birikimi yntemi olarak a ac olan bazlarn gzden geirmi bulunuyoruz. Dorudan reticilerin mlkszletirilmeleri, acmasz bir vahetle ve en baya, en rezil, en kltc, en irkin tutkularn drts altnda gerekletirilmitir. Tecrit edilmi, bamsz emeki bireyin, deyim yerindeyse, kendi emek koullaryla kaynamasnn sonucu olan zel mlkiyetin yerini, brlerinin itibari olarak zgr emeinin, yani cretli-emein smrlmesine dayanan.kapitalist zel mlkiyet alr.* Bu dnm sureci, eski toplumu, tepeden trnaa yeter derecede zp ayrr ayrmaz, emekiler proletaryaya ve onlara ait emek aralar sermayeye evrilir evrilmez, kapitalist retim tarz, kendi ayaklar zerinde duracak hale gelir gelmez, emein daha geni lde toplumsallamas, toprak [sayfa 171] ile dier retim aralarnn toplumsal ola* Nous sommes dans une condition tout--fait nouvelle de la socit... nous tendens sparer toute espce de proprit davec toute espce de travail. [Toplum iin tamamyla yeni bir durumda bulunuyoruz... her trl mlkiyeti, her trl emekten ayrmaya alyoruz.] (Sismondi, Nouveaux Principes dEcon. Polit., t. II, s. 434.)
132
rak daha fazla smrlen ve dolaysyla ortak retim aralar olarak geni lde kullanlan retim aralar haline dntrlmesi ve zel mlk sahiplerinin daha fazla mlkszletirilmeleri yeni bir biim alr. imdi mlkszletirilecek olan kimse, artk, kendi hesabna alan emeki deil, birok emekiyi smren kapitalisttir. Bu mlkszIetirme, kapitalist retimin kendi iinde tad yasalarn ilemesiyle, sermayenin merkezilemesi ile gerekleir. Bir kapitalist, daima biroklarnn ban yer. Emek-srecinin, gitgide boyutlar byyen kooperatif ekli, bilimin bilinIi teknik uygulamas, topran yntemli bir biimde ilenmesi, emek aralarnn ancak ortaklaa kullanlabilir emek aralarna dntrlmesi, btn emek aralarnn bileik toplumsal emein retim aralar olarak kullanlmasyla salanan tasarruf, btn insanlarn dnya pazarlar ana sokulmas ve bylece kapitalist rejimin uluslararas bir nitelik kazanmas, bu merkezileme ya da birok kapitalistin birka kapitalist tarafndan mlkszletirilmesi ile elele gider. Bu dnm srecinin btn avantajlarn smren ve tekellerine alan byk sermaye sahiplerinin saylarndaki srekli azalmayla birlikte, sefalet, bask, klelik, soysuzlama, smr de alabildiine artar; ama gene bununla birlikte, saylar srekli artan, kapitalist retim srecinin kendi mekanizmas ile eitilen, birletirilen ve rgtlenen ii snfnn bakaldrmalar da geniler, yaygnlar. Sermaye tekeli, kendisiyle birlikte ve kendi egemenlii altnda fkrp boy atan retim tarznn ayakba olur. retim aralarnn merkezilemesi ve emein toplumsallamas, en sonunda, bunlarn kapitalist kabuklaryla badaamadklar bir noktaya ular. Bylece kabuk paralanr. Kapitalist zel mlkiyetin an almtr. Mlkszletirenler mlkszletirilirler. Kapitalist retim tarznn rn olan kapitalist mlk edinme tarz, kapitalist zel mlkiyeti yaratr. Bu, mlk sahibinin emeine dayanan kiisel zel mlkiyetin ilk yadsmasdr. Ama kapitalist retim bir doa yasasnn kanlmaz zorunluluu ile kendi yadsnmasn dourur. Bu, yadsmann yadsnmasdr. Bu, retici iin zel mlkiyetin yeniden kurulmas deildir, ama ona, kapitalist dnemde [sayfa 172] edinilen elbirlii ve toprak ile retim aralarnn ortak sahiplii temeline dayanan bireysel mlkiyeti salar. Kiisel emekten doan dank zel mlkiyetin kapitalist zel mlkiyete dnmesi, halen toplumsallam retime fiilen dayanan kapitalist zel mlkiyetin toplumsal mlkiyete dnmesinden kukusuz kyaslanamayacak kadar daha uzun sreli, daha iddetli ve etin bir sretir. Birinci durumda, halk ynlarnn birka gaspedici tarafndan mlkszletirilmesi szkonusuydu; ikincisinde ise, birka gaspedicinin, halk ynlar tarafndan mlkszletirilmeleri szkonusudur. * [sayfa 173]
* Sanayiin, burjuvazinin elde olmayarak tevik ettii ilerleyii, emekilerin rekabetten ileri gelen yaltlmlklarnn yerine, birlikteliklerinden ileri gelen devrimci dayanmalarn kor. Demek
133
ki, byk sanayiin gelimesi, burjuvazinin ayaklarnn altndan bizzat rnleri ona dayanarak rettii ve mlk edindii temeli eker alr. u halde, burjuvazinin rettii, her eyden nce, kendi mezar kazclardr. Kendisinin devrilmesi ve proletaryann zaferi, ayn lde kanlmazdr. Bugn burjuvazi ile kar karya gelen btn snflar iersinde yalnzca proletarya, gerekten devrimci bir snftr. teki snflar byk sanayi karsnda erirler ve ensonu yokolurlar; proletarya ise onun zel ve temel rndr. Alt orta-snf, kk imalt, dkknc, zanaat, kyl, btn bunlar, orta-snfn paralar olarak varlklarn yokolmaktan kurtarmak iin, burjuvaziye kar savarlar. Bunlar, u halde, devrimci deil, tutucudurlar. Hatta gericidirler, nk tarihin tekerleini gerisin geriye dndrmeye alrlar. (Karl Marx und .riedrich Engels, Manifest der Kommunistischen Partei, London 1848, s. 11, 9.
134
.REDRCH ENGELS MARKSIN KAPTAL88
I Yeryznde kapitalistler ve iiler bulunduundan beri, iiler iin bu kitap kadar nemli bir kitap kmad. Bugnk btn toplumsal sistemimizin zerinde dnd eksen olan sermaye ve emek arasndaki iliki, ancak bir Almann yapabilecei bir kavray ve kesinlikle, ilk kez bu kitapta bilimsel olarak gelitirilmitir. Bir Owenn, bir Saint-Simonun ya da bir .ouriernin yazlarnn deeri ne olursa ve ne olmakta devam ederse etsin, dorukta duran bir gzlemcinin daha aada kalan dalk manzaray grmesi gibi, tm modern toplumsal ilikiler alannn akseik ve btnyle grlebilecei bir ykseklie trmanmak ilk kez bir Almana nasip olmutur. [sayfa 174]
135
Bugne dek, ekonomi politik, bize, emein btn zenginliklerin kayna ve btn deerlerin ls olduunu, yle ki, retilmeleri ayn emek-zamanna malolan iki nesnenin ayn deere sahip bulunduunu, ve ortalama olarak sadece eit deerler birbirleriyle deiebilir olduklarna gre, bunlarn da birbirleriyle deiilmeleri gerektiini retmitir. Ama ayn zamanda, sermaye adn verdii biriktirilmi bir emek trnn varolduunu, bu sermayenin, ierdii yardmc kaynaklar sayesinde, canl emek retkenliini yz kat, bin kat artrdn, ve bunun iin de kr ya da kazan denilen belirli bir karlk talep ettiini de retir. Hepimizin bildii gibi, iler gerekte yle geliir: biriktirilmi l emein krlar durmadan irileir, kapitalistlerin sermayeleri durmadan byrken, canl emein creti durmadan azalr ve yalnzca cretle yaayan iiler yn durmadan kalabalklar ve yoksullar. Bu elikiyi nasl zmeli? Eer ii, rnne katt emein tam deerini alyorsa, geriye kapitalist iin kr nasl kalabilir? Ama yalnzca eit deerler deiildiklerine gre, durum budur. te yandan, birok iktisatnn kabul ettii gibi, eer bu rn ii ile kapitalist arasnda paylalyorsa, nasl olur da eit deerler deiilebilir, nasl olur da ii rnnn tam deerini alabilir? ktisat, bugne kadar, bu eliki karsnda aresiz kalm ve bu konuda hi bir ey sylemeyen utanga szler yazm ya da gevelemitir. Bundan nceki sosyalist iktisat eletirmenleri bile, bu elikiyi vurgulamaktan baka bir ey yapamamlardr; sonunda Marx, bu krn asl kaynanda ortaya k srecini belirleyip, ve bylece her eyi akla kavuturana dek kimse bu elikiyi zemedi. Marx, sermayenin gelimesini incelerken, kapitalistlerin, sermayelerinin deerini deiim yolu ile artrdklar yolundaki basit ve herkese bilinen bir olgudan hareket eder: kapitalistler paralar ile meta satn alrlar, ve sonra, bu meta, kendilerine mal olduundan daha fazla para karlnda satarlar. rnein, bir kapitalist 1.000 talere ald pamuu 1.100- talere satar, bylece 100 taler kazanm olur. lk sermaye zerinde bu yz talerlik fazlalk, Marx tarafndan, art-deer olarak adlandrlr. Bu art-deer nereden gelir? ktisatlarn varsaymlarna gre, sadece eit [sayfa 175] deerler birbirleriyle deiilirler, ve bu, soyut teori alannda, kukusuz dorudur. yz gm groene kar bir gm taler verilmesi ve bu bozukluklarn tekrar bir gm taler ile deitirilmesi nasl kimseyi ne daha zengin, ne de daha yoksul yaparsa, pamuun satnalnmas ve tekrar satlmas da hi bir art-deer getirmez. Ayrca art-deer, satclarn metalarn, deerlerinin stnde satmalar, ya da alclarn bu metalar deerlerinin altnda satn almalarndan da domaz, nk herkes srasyla bazan alc, bazan satcdr, ve bylece, satc olarak kazandn alc olarak kaybeder. Ayn biimde, art-deer, alclarn ve satclarn birbirlerini aldatmalarndan da gelemez, nk bu yeni bir deer, ya da art-deer deil, yalnzca mevcut sermayenin kapitalistler arasnda farkl bir blmn meydana getirir. Gene de, kapitalist, metalar de-
136
erine alp deerine satt halde, bu iten verdiinden daha fazla deer elde eder. Bu nasl olur? Kapitalist, mevcut toplumsal koullar altnda, meta piyasasnda, tketimi yeni bir deerin kayna olan, yeni bir deerin yaratlmas olan zel nitelikte bir meta bulur, ve bu meta igcdr. Nedir igcnn deeri? Her metan deeri, retimi iin gerekliemek ile llr. gc, kendisinin olduu kadar, lmnden sonra da igcnn sreklilii salayan ailesinin varln srdrmesi iin, belirli miktarda geim aralarna gereksinme duyan canl ii biiminde bulunur. Bu geim aralarn retmek iin gerekli-emek zaman, u halde, igcnn deerini temsil eder. Kapitalist, bu deeri haftalk olarak der ve bunun karlnda iinin bir haftalk emeinin kullanmn satn alr. Buraya kadar, iktisat baylar, igcnn deeri konusunda, bizimle aa-yukar ayn dncede olacaklardr. imdi, kapitalist iisini ie koar. Belirli bir zaman iinde, ii, haftalk cretinin temsil ettii kadar emek harcayacaktr. Kabul edelim ki, bir iinin haftalk creti, ignn temsil etsin. Buna gre, ie pazartesi gn balayan ii, aramba akam, denen cretin tam deerini kapitaliste geri vermi olacaktr. Ama o zaman almay durduracak m? Hi de deil. Kapitalist onun haftalk emeini satn [sayfa 176] almtr ve ii, haftann son gnnde de, almasn srdrmek zorundadr. cretinin karln geri vermek iin gerekli olan sreyi aan zaman boyunca ii tarafndan salanan bu art-emek, krn, durmadan byyen sermaye artnn, art-deerin kaynadr. inin, gn sonunda ald creti dediini, ve br gn kapitalist iin altn ileri srmenin keyfi bir varsaym olduu sylenmesin. Burada, iinin, cretinin karlnda geri vermek iin tastamam ka gne, gne mi, yoksa drt gne mi gereksinmesi olduunu bilmenin hi bir nemi yoktur, zaten bu, koullara gre deiir; ama asl nemli olan udur ki, kapitalist, karln dedii emein yansra, karln demedii bir emek de elde eder, ve bu hi de keyfi bir varsaym deildir, nk kapitalist, uzun vadede, iinin srtndan yalnzca ona dedii cret kadar emek elde ettii gn atlyesini kapayacaktr, nk o zaman kr gerekten de bir hi olacaktr. Ve ite tm elikilerin zm. Art-deerin (ki kapitalistin kr bunun nemli bir ksmn oluturur) kayna imdi iyiden iyiye ak ve doal bir durum alm bulunuyor. gcnn deeri denir, ama bu deer, kapitalistin igcnden szdrmak istedii deerden ok dktr, ve aradaki fark, denmemi emek, kapitalistin ya da, daha doru sylemek gerekirse, kapitalist snfn payn oluturur. Hatta yukarda verilmi bulunan rnekte, pamuk satcsnn pamuundan elde ettii krn bile, eer pamuk fiyatlar ykselmemise, denmemi emee dayanmas gerekir. Tccar, pamuu, rnnden o yz taler dnda kendisi iin bir kr szdrabilen, ve bunun sonucu, cebine indirdii denmemi emei
137
onunla paylaan bir pamuklu imalatsna satm olmaldr. Zaten toplumun btn almayan yelerini ite bu denmemi emek besler. Kapitalist snfa den devlet ve belediye vergileri, toprak sahiplerinin toprak rant, vb., ite buradan denir. Mevcut toplumsal dzenin tm bunun zerine dayanr. te yandan, denmemi emein, yalnzca bir yandan kapitalistlerin, te yandan cretli iilerin yrttkleri retimin bugnk koullarnda ortaya ktn varsaymak da sama olur. Tersine. Ezilen snflar her zaman denmemi [sayfa 177] emek salama durumunda kalmlardr. Emein egemen rgtlenme biiminin klelik olduu uzun dnemin tamam boyunca, kleler, kendilerine geim aralar biiminde verilenden ok daha fazla emek harcamak zorunda kalmlardr. Serflik rejiminde ve kyl angaryasnn ortadan kaldrlmasna kadar da, durum ayn olmutur; hatta burada, kylnn geimini salamak iin harcad zaman ile, senyr iin harcad art-emek arasndaki fark gzle grlecek kadar aktr, nk, gerekte, ikincisi, birincisinin tamamen dnda yaplr. Biim imdi deimitir, ama z ayndr, nk, toplumun bir kesimi retim aralar zerinde tekele sahip olduu srece, ii, zgr olsun olmasn; kendi varln srdrmek iin gerekli izamanna, retim aralarna sahip olanlarn yaamalar iin gerekli tketim maddelerini retmek iin de fazladan bir izaman eklemek zorundadr (Marx, s. 202). * II Bir nceki makalede, bir kapitalist tarafndan altrlan her iinin iki eit emek harcadn grdk: alma zamannn bir ksmnda, kapitalistin kendisine dedii cretin karln verir, ve Marx, emein ite bu ksmna gerekli-emek der. Ama bunun ardndan almasn srdrmek zorundadr, ve bu zaman ierisinde, kapitalist iin art- deer retir, ki bunun nemli bir ksm kr oluturur. Emein bu ksmna da artemek ad verilir. inin, cretini karlamak iin gn, ve kapitalist iin art-deer retmek iin de gn altn varsayalm. Bir baka deyile, bu, ign oniki saat olduunda, iinin, her gn, creti iin alt, ve art-deer retmek iin de gene alt saat almas demektir. Bir kimsenin haftada ancak alt gn, ya da eer pazar da katlrsa, yedi gn vardr. Ama bir kimse, tek tek her gnden, alt, sekiz, on, oniki, onbe, hatta daha fazla alma saati kartabilir. i bir gnlk creti iin, kapitaliste, bir ignn satmtr. [sayfa 178] Ama bir ign nedir? Sekiz saat mi, yoksa onsekiz saat mi? gnnn elden geldiince uzun olmasnda kapitalistin kar
* Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 258-259. -Ed.
138
vardr. gn ne kadar uzun olursa, o kadar ok art-deer retir. i, cretinin karlanmasndan fazla harcad her i saatinin kendisinden haksz olarak alnd yolunda hakl bir duygu besler; ar uzun saatler almann ne demek olduunu kendi ac deneyiminden renir. Kapitalist, kr iin savar; ii ise, sal iin, yalnzca almak, uyumak ye yemek emek iin deil, ama teki insani faaliyetlerde bulunabilmek iin de, gnde birka saatlik dinlenme iin de savar. Geerken belirtilebilir ki, bu mcadeleye girmeyi isteyip istememeleri, hi de kapitalistlerin iyi niyetine bal deildir, nk rekabet, bunlar arasndaki en insanseverleri bile arkadalarna katlmaya ve izamann onlarnki kadar uzatmay bir kural haline getirmeye zorlar. gnnn saptanmas iin mcadele, zgr iilerin tarih sahnesine ilk giriiyle birlikte balam ve gnmze dek sregelmitir. .arkl ilerde farkl geleneksel ignleri hkm srer; ama gerekte, bunlara pek uyulmaz. Bir kimsenin gerekten normal bir ignnn varlndan szedebilmesi, ancak ignnn yasayla saptanmas ve bunun ileyip ilemediinin denetlenmesiyle mmkndr. Ve bu da imdiye kadar sadece ngilterenin snai blgelerinde mmkn olmutur. Bu lkede, btn kadnlar ve on yandan onsekiz yana kadar olan erkek ocuklar iin on saatlik ign (be gn boyunca onbuuk ve cumartesi yedibuuk saat) saptanmtr, ve erkekler de, onlar olmakszn alamayacaklarndan, on saatlik ignnden yararlanrlar. Bu yasay, ngiliz fabrika iileri, egemen snf iindeki blnmelerden ustaca yararlanma yoluyla olduu kadar, uzun yllar direnerek, fabrika sahiplerine kar inat, usanmaz bir mcadele yrterek, basn zgrl, rgtlenme ve toplanma hakk yoluyla elde etmilerdir. Bu yasa, ngiliz iilerinin gvencesi durumuna gelmi ve yava yava sanayiin btn nemli kollarn, ve geen yl, hemen hemen btn iletmeleri, hi deilse kadn ve ocuk altran btn iletmeleri kapsamna almtr. Bu yapt, ngilterede ignnn [sayfa 179] bu yasal dzenlenmesinin tarihi konusunda en ayrntl malzemeyi iermektedir. Gelecek Kuzey Almanya Reichtag da, bir sanayi yasasn, dolaysyla, fabrika almasn dzenleme konusunu tartma greviyle karlaacaktr. Alman iileri tarafndan seilen hi bir temsilcinin, Marxn kitabyla adamakll ilidl olmadka, bu tasarnn tartmasna girmeyeceini umarz. Bu konuda yaplacak ok ey var. Egemen snflar iindeki blnmeler, iiler iin, ngilterede olduundan ok daha elverilidir, nk genel oy hakk, egemen snflar, iilerin gzne girmeye zorlamaktadr. Bu koullar iinde, eer durumlarndan yararlanmasn, ve her eyden nce de, tartlan konunun ne olduunu bilirlerse, proletaryann drt-be temsilcisi bir gtr; oysa burjuvalarn durumu byle deil. Ve bu amala, Marxn kitab, onlara, btn malzemeyi hazr bir biimde vermektedir. Daha teorik nitelikte bir dizi ok gzel baka incelemeleri bir yana brakacaz, ve sadece sermaye birikimini ele alan son ksm zerinde
139
duracaz. Burada, ilkin, kapitalist retim biiminin, yani bir yandan kapitalistler, te yandan cretli iiler tarafndan yrtlen retim biiminin, sadece kapitalist iin durmadan onun sermayesini deil, onunla birlikte durmadan iilerin yoksulluunu da yeni batan rettii gsterilmektedir; bylelikle, bir yanda btn geim aralarnn, btn hammaddelerin ve btn i aletlerinin sahibi kapitalistlerin, te yanda ise, kendilerini altrabilecek durumda tutmalarna ve alabilecek durumda yeni bir proleterler kua yetitirmelerine ancak yeterli miktarda geim aralar karlnda iglerini bu kapitalistlere satmak zorunda kalan byk ii ynlarnn her zaman varolmalar salanm olur. Ama sermaye, sadece kendini yeniden retmekle kalmaz: durmadan artar ve oalr, ve bylece mlksz iiler snf zerindeki gcn de artrr. Ve tpk sermayenin kendini durmadan daha byk bir lekte yeniden retmesi gibi, modern kapitalist retim biimi de, durmadan daha byk bir lekte ve durmadan artan saylarla, mlksz iiler snfn yeniden retir. Sermaye birikimi, bir kutupta daha ok kapitalist ya da daha byk kapitalistler, tekinde daha ok cretli iiler [sayfa 180] olmak zere sermaye ilikisini durmadan yeniden retir Bu yzden sermaye birikimi, proletaryann oalmas demektir. (s. 600.)* Ama makinelerdeki ilerlemeler ve tarmn yetkinlemesi vb. sayesinde, ayn miktar rn elde etmek iin durmadan daha az iiye gereksinme olduuna gre, bu yetkinleme, yani bir ii fazlal meydana getirme olgusu, hzla artan sermayeden bile daha hzl gelitiine gre, bu says durmadan artan iiler ne olur? Bu iiler, ilerin kt gittii ya da yle-byle olduu zamanlarda, ya emek deerlerinin altnda cret alrlar ve dzensiz bir biimde altrlrlar, ya da geimleri kamu yardmyla salanr, ama ilerin zellikle canl olduu zamanlarda, ngilterede aka grld gibi, kapitalistler snf iin gerekli olan, ne var ki, koullar ne olursa olsun, dzenli olarak altrlan iilerin direnme gcn krmaya ve cretlerini dk tutmaya yarayan yedek bir sanayi ordusu olutururlar. Toplumsal servet ... ne kadar byk olursa, nispi art-nfus, ya da yedek sanayi ordusu da o kadar byk olur. Ama, bu yedek ordunun faal orduya (dzenli olarak altrlanlara) gre oran ne kadar bykse, sefaleti alma srasnda katland strapla ters orantl olan toplam (srekli) artnfusun, ya da iiler kesiminin kitlesi de o kadar byk olur. Nihayet, ii snfnn dknler tabakas ile yedek sanayi ordusu ne kadar youn olursa, resmi yoksulluk da o kadar yaygn olur. Bu, kapitalist birikimin mutlak genel yasasdr. (s. 631.)** te bunlar, modern, kapitalist, toplumsal sistemin kesinlikle bilimsel bir biimde tantlanm ve resmi iktisatlarn bir rtme giriiminde bile bulunmaktan zenle kandklar balca yasalarndan birkadr.
* Ayn yapt, s. 652. -Ed. ** Ayn yapt, s. 681. -Ed.
140
Ama bununla her ey sylenmi oluyor mu? Hi bir zaman. Marx, kapitalist retimin kt yanlarn nasl gzler nne seriyorsa, ayn lde, toplumun retici glerinin toplumun tm yeleri iin insanolunun hakk olan eit gelimeyi mmkn klacak dzeyde gelimesi iin, bu toplumsal biimin zorunlu olduunu da aka tantlyor. Daha nceki btn toplumsal biimler bunun iin ok yetersizdiler. [sayfa 181] Kapitalist retim, ilk kez, bunun iin gerekli olan zenginlii ve retici gleri yaratyor; ama ayn zamanda, kalabalk ve ezilen iilerle, bu zenginliin ve retici glerin bugn olduu gibi tekelletirici bir snf yararna deil, tm toplum yararna kullanlmasn gittike daha ok istemek zorunda kalan toplumsal snf da yaratyor. [sayfa 182]
2 ve 13 Mart 1868 arasnda Engels tarafndan yazlmtr 21 ve 28 Mart 1868 tarihli Demokratisches Wochenblatt, n 12 ve 13te yaymlanmtr
141
.REDRCH ENGELS KAPTALN KNC CLDNE NSZDEN
yi ama, Marxn, art-deer zerine sylediklerinde yeni olan nedir? Rodbertus da dahil kendinden nce gelen btn sosyalist iktisatlarn teorileri herhangi bir etki yaratmakszn yokolup gittii halde, nasl oluyor da, Marxn art-deer teorisi, btn uygar lkelerde gkten den bir yldrm gibi bir etki yaratyordu? Kimya tarihi bunu aklayan bir rnek veriyor: Geen yzyln sonuna kadar phlogistic* teorinin hl egemen olduunu biliyoruz. Bu teoriye gre, yanmann aslnda undan ibaret olduu varsaylyordu: varolduu kabul edilen bir tz, phlogiston adnda mutlak yanc bir madde, yanan cisimden ayrlyordu. Baz olaylarda epeyce zorlanmas [sayfa 183] gerekmekle birlikte bu teori, kimyasal olaylarn ounu aklamaya yetiyordu. Ne var ki, 1774te Priestleyin elde ettii bir tr hava ylesine saf ya da phlogistondan arnmt ki, normal hava buna kyasla ok kark grnyordu. O, buna, phlogistic ol* Simyaclarn yanma olaynn esas kabul ettikleri uucu madde inan -.
142
maktan karlm hava adn verdi. Ondan ksa bir sre sonra Scheele, svete ayn trden bir hava elde etti ve bunun atmosferde varln gsterdi. Ayrca o, bu tr havann, kendi iersinde ya da normal hava iersinde bir cisim yand zaman yokolduunu grd ve bu yzden ona, ate-hava adn verdi. Bu olgulardan u sonuca ulat ki, phlogiston ile atmosferin elerinden birisinin birlemesinden (yani, yanmadan) doan bileim, tpten kaan ate ya da scaklktan baka bir ey deildi. * Priestley ile Scheele, ellerinin altndaki eyin ne olduunu bilmeksizin oksijen retmi oluyorlard. Bunlar, kendilerine ulat biimiyle phlogistic kategorilerin tutsa olarak kalyorlard. Btn phlogistic grleri altst edecek ve kimyada devrim yaratacak bir e, onlarn elinde ksr ve meyvesiz kalyordu. Ama Priestley hemen bu buluunu Paristeki Lavoisierye bildirdi ve o da bu bulu aracl ile btn phlogistic kimyay tahlil ederek, bu yeni tr havann yeni bir kimyasal e olduu ve yanmann, phlogistonun yanmakta olan cisimden ayrlmasndan deil, bu yeni enin o cisimle bilemesinden ileri geldii sonucuna ulat. Bylece, phlogistic biim iersinde baaa duran btn kimyay ilk kez ayaklar zerine yerletiren o oldu. Ve o, daha sonra iddia ettii gibi, oksijeni, dier ikisi ile ayn zamanda ve onlardan bamsz olarak retmi olmamakla birlikte, onu yalnzca ne rettiklerini bilmeksizin retmi bulunan tekiler karsnda oksijenin gerek bulucusudur. Marxn art-deer teorisi konusunda kendisinden ncekiler karsndaki durumu, Lavoisiernin, Priestley ve Scheele karsndaki durumu ile ayndr. rnlerin deerinin imdi bizim art-deer diye adlandrdmz ksmnn varl, Marxtan ok nce saptanmt. Ayrca, azok bir kesinlikle bunun neden ibaret bulunduu, yani bu art-deere elkoyan tarafndan karlnda hi bir edeer denmeyen emein [sayfa 184] rnnden ibaret olduu da ortaya konmutu. Ama, kimse daha tesine gitmemiti. Bazlar klasik burjuva iktisatlar olsa olsa, emek, rnnn ii ile retim aralarnn sahibi arasnda neye gre blndn aratrmlard. tekiler sosyalistler ise, bu blmeyi adaletsiz bulmular ve bu adaletsizlii ortadan kaldrmann topik yollarn aratrmlard. Bunlarn hepsi de, kendilerine devredildii biimiyle iktisadi kategorilerin tutsa olarak kalmlard. Marx, burada sahnede grnyor. Ve btn kendisinden nce gelenlere tamamen kart bir gr benimsedi. Onlarn zm diye baktklar eye, o, sadece bir sorun diye bakt. O, ele almak zorunda olduu eyin, ne phlogistic olmaktan karlm hava, ne de ate-hava olmadn, yalnzca oksijen olduunu grmt yani sorun, yalnzca bir ekonomik olguyu ortaya koymak ya da bu olgu ile sonsuz adalet ve gerek ahlak arasndaki atmaya iaret etmek deil, btn iktisad
18. * Roscre-Schorlemmer, Ausfhriches Lehrbuch der Chemie, Braunschweig l874, I, s. 13 ve
143
kknden deitirecek olan ve kullanmasn bilen iin btn kapitalist retimi anlamada bir anahtar salayan bir olguyu aklamakt. k noktas olarak bu olgu ile, tpk Lavoisiernin oksijenden balayarak, hazr bulduu phlogistic kimyann kategorilerini incelemesi gibi, o da hazr bulduu btn iktisat kategorilerini inceledi. Art-deerin ne olduunu anlamak iin, Marxn, deerin ne olduunu ortaya karmas gerekiyordu. Her eyden nce rikardocu deer teorisini eletirmesi gerekiyordu. Bylece, emein deer reten zelliini tahlil etti ve deeri reten emein ne olduunu, ve bunu niin ve nasl yaptn ilk o saptad. Deerin, bu tr donmu emekten baka bir ey olmadn buldu ve bu, Rodbertusun son nefesini verene kadar hi kavramad bir noktayd. Ardndan Marx, metalarn para ile bantsn inceledi ve metalarn znde bulunan deer sayesinde, metalarn ve meta-deiiminin nasl ve niin meta ve para kartln yaratmak zorunda bulunduunu sergiledi. Onun bu temele dayanan para teorisi ilk tam kapsaml teoridir ve her yerde, zmnen kabul edilmitir. Parann sermayeye dnmesini tahlil etti ve bu dnmenin, igcnn almna ve satmna dayandn gsterdi. gcn, deer-retme zelliini emein yerine koymak suretiyle, rikardocu okulun yklmasna yolaan glklerden birisini, yani sermaye ile [sayfa 185] emein karlkl deiimini deerin emek tarafndan belirlendii yolundaki rikardocu yasa ile uyumlu hale getirilmesi olanakszln bir darbeyle zmlemi oldu. Deimeyen ve deien sermaye arasndaki ayrm ortaya koyarak, art-deerin oluum srecinde izledii gerek yolu en ufak ayrntlarna kadar izleyebildi ve bylece onu aklayabildi ve kendisinden nceki iktisatlarn hi birisinin ulaamad bir eyi baarm oldu. Bunlarn sonucu, sermayenin kendi iersinde, ne Rodbertusun ve ne de burjuva iktisatlarnn ne ie yarayaca konusunda en ufak bir fikre sahip bulunmadklar, ama ikinci ciltte arpc biimde yeniden tantland, nc ciltte daha da tantlanaca gibi en karmak iktisadi sorunlarn zmne anahtar salayan bir ayrm koydu. Art-deer tahlilini daha da teye gtrd ve onun iki biimini, mutlak ve nispi art-deeri buldu. Ve bunlarn kapitalist retimin tarihsel gelimesinde, farkl, ve her seferinde belirleyici bir rol oynadklarn gsterdi. Bu art-deer temeli zerinde elimizdeki ilk rasyonel cret teorisini gelitirdi ve ilk kez, kapitalist birikimin tarihinin anahatlarn ve tarihsel eiliminin bir serimini dzenledi. [sayfa 186]
5 Mays 1885te Engels tarafndan yazlmtr lk kez, K. Marx, Das Kapital, Kritik der politischen konomie, Zweiter Band, Herausgegeben von .riedrich Engels, Hamburg 1885te yaymlanmtr
144
KARL MARKS BRLEK DEVLETLER ULUSAL BRLNE ARI89
i kardeler, Birliimizin kurulu programnda yle diyorduk: Bat Avrupay, Atlantiin te yakasndaki klelii srdrmek ve yaygnlatrmak zere rezil bir hal seferine paldr-kldr girmekten koruyan egemen snflarn dirayetleri deil, ngilterenin alan snflarnn bu canice lgnla kar yiite direnmeleri olmutur. Atlantiin her iki yakasnda ykselen ii snf hareketini belirsiz bir sre iin geri pskrtmek sonucunu verecek bir sava durdurmak sras imdi size gelmitir. Birleik Devletleri apar-topar ngiltere ile bir savaa sokmak tela iinde olan Avrupal glerin varolduklarn [sayfa 187] sylememize gerek yok. Ticaret istatistiklerine yle bir gzatmak bile, i savan terazinin kefesini aniden te yana emesiyle, Rusyann hammadde ihracatnn ve Rusyann bundan baka ihra edecek bir eyi yoktur Amerikan rekabeti karsnda geri ekilmekte olduunu grmek iin yeterlidir. Amerikal yarclar birer kl haline getirmek, cumhuriyeti devlet adamlarnzn, bilgelikleriyle, zel danman olarak setikleri bu despotik
145
gc, yaklamakta olan iflastan tam da zamannda kurtarmak olurdu. Ama, u ya da bu hkmetin belirli karlar bir yana, hzla byyen uluslararas ibirliimizi bir yoketme savana dntrmek, bizi ezenlerin genel karlar gerei deil midir? Yeniden bakanla seilii dolaysyla Bay Lincolna yaptmz bir kutlama arsnda, Amerikan bamszlk sava orta snfn ilerlemesi iin nasl nemli olduysa, Amerikan i savann da ii snfnn ilerlemesi iin o kadar nemli olacana inandmz ifade ettik. Ve, gerekten de, anti-kleci savan zaferle sonulanmas ii snfnn tarihinde yeni bir r amtr. Bizzat Birleik Devletlerde, eski partilerinizin ve bunlarn profesyonel siyasetilerinin kt gzle baktklar bamsz bir ii snf hareketi, gzlerini yaama o tarihten itibaren amtr. rn verebilmesi iin yllarca sren bir bar gereklidir. Ezilmesi iin ise, Birleik Devletler ile ngiltere arasnda bir sava gerekir. savan bunun ardndan gelen elle dokunulur sonucu, elbet, Amerikan iisinin durumunun ktlemesi oldu. Birleik Devletlerde, Avrupada olduu gibi, korkun bir ulusal bor kabusu ii snfnn omuzlarna binmek zere elden ele dolat. Devlet adamlarnzdan birisi, zorunlu geim aralarnn fiyatlarnn 1860tan bu yana %78 arttn, oysa hnersiz ii cretinin yalnzca %50, hnerli ii cretinin de %60 arttn sylyor. Dilencilik, Amerikada, artk, nfustan daha hzl byyor diye yaknyor. Dahas, alan snflarn sefaleti ile, finans aristokratlarnn, Shoddy-aristokratlarnn90 ve savan dourduu benzer mikroplarn yenimoda lks birbirlerine hi yakmyorlard. Ama btn bunlara karn, i sava, kleleri serbest [sayfa 188] brakmasyla ve bunun sonucu sizin kendi snf hareketinize verdii manevi hzla bunu telafi etti. Yce bir amala kutsanmam byk bir toplumsal zorunluluk olmayan Eski Dnya trnden bir ikinci sava, klenin zincirlerini paralayaca yerde, zgr emekiyi zincire vuracaktr. Ardnda brakt birikmi sefalet, kapitalistlerinize, ii snfnn yrekli ve hakl zlemlerini dzenli bir ordunun ruhsuz klcyla derhal kesip atma gdsn ve aralarn salayacaktr. u halde, ii snfnn nihayet tarih sahnesine artk baml hizmetkarlar olarak deil de, kendi sorumluluunun bilincinde ve szdeefendileri sava diye barrken, bar diye dayatabilen bamsz bir g olarak ktn btn dnyaya tantlamak, bu anl grev, size dyor.
[sayfa 189]
Londra, 12 Mays 1869 Address to the National Labour Union of the United States bal ile bildiri olarak 1869da Londrada yaymlanmtr
146
.REDRCH ENGELS ALMANYADA KYL SAVAINA NSZ91
1870 TARHL KNC BASKIYA NSZ
BU YAPIT, daha yeni tamamlanm bulunan kar-devrimin dolaysz etkisi altnda, 1850 yaznda Londrada yazlmt; 1850de, Hamburgda, Karl Marks tarafndan ynetilen iktisadi ve siyasal bir dergi olan Neue Rheinische Zeitungun92 [Yeni Ren Gazetesi] 5. ve 6. saylarnda yaymland. Almanyadaki siyasal dostlarm bu yaptn yeniden baslmasn istiyorlar ve ben de onlarn bu isteine uyuyorum, nk bu yapt, ne yazk ki, hl gncel bir deer tayor. Bu alma, yeni bir kiisel belge verme iddiasnda deil; tersine, kyl ayaklanmalar ve Thomas Mnzer ile ilgili tm gereler, Zimmermanndan93 alnmtr. Zimmermannn kitab, urada burada baz eksiklikler olsa da, hl olgularn en iyi derlemesi olarak kalr. Zaten Zimmermann da, konusunu ok sever. Kitabn her yannda ezilen snf yararna [sayfa 190] kendini gsteren o devrimci igd, onu ar-solun .rankfurttaki en iyi temsilcilerinden biri durumuna getirmiti. O gnden beri, kukusuz biraz yalanm olmal. Buna karlk, Zimmermannn kitabnda i balantnn bulunmad, onun, zamannda tartlan dinsel ve siyasal sorunlar, ada snf savamlarnn yanss olarak sunma baarsn gsteremedii, bu sava-
147
mlarda, ezenler ve ezilenlerden, ktler ve iyilerden, ve en sonunda da ktlerin zaferinden baka bir ey grmedii, savamn patlak vermesini olduu gibi sonucunu da belirleyen toplumsal ilikileri kavraynn son derece eksik olduu her ne kadar doruysa da, bunun kusuru, bu kitabn yaymland dnemdedir. Hatta bu kitabn, zaman iin, henz ok gereki olduu, ve idealist Alman tarihilerinin yaptlar arasnda, vlmeye deer bir istisna oluturduu bile sylenebilir. Benim aklamam, savamn tarihsel akn ancak kaln izgileri iinde yle bir izerek, Kyller Savann kkenini, bu savaa katlan eitli partiler tarafndan alnan konumlar, bu partilerin davranlarn aklamak iin bavurduklar siyasal ve dinsel teorileri, ve son olarak savamn sonucunu, snflarn toplumsal yaamnn tarihsel koullarnn zorunlu sonular olarak gstermeye alr. Baka bir deyile, ben, Almanyann siyasal dzeninin, bu dzene kar ayaklanmalarn, an siyasal ve dinsel teorilerinin, tarm, sanayi, ulatrma yollar, emtia ve para ticaretinin bu lkede erimi bulunduklar gelime derecesinin nedenleri deil, ama sonular olduklarn gstermeye altm. Tarihin tek materyalist gr olan bu gr, benden deil, Markstan gelir; bu gr, onun 1848-49 .ransz devrimi zerine, yukarda ad geen dergide yaymlanan almalarnda, ve Louis Bonaparten 18 Brumairei adl yaptnda bulunur. 1525 Alman devrimi ile 1848-49 Alman devrimi arasndaki benzerlik, benim bu yapt yazdm sralarda, gzden kamayacak kadar akt. Bununla birlikte, olaylarn genel aknn, orada [1525te, -.] olduu gibi burada da [1848-49da da, -.], [sayfa 191] eitli yerel ayaklanmalarn, birbiri ardna, bir tek ve ayn prensler ordusu tarafndan ezilmesi sonucunu veren benzemesi yannda, her iki durumda da, kent burjuvazisinin davranndaki, bazan glnle kadar varan benzeyi yannda, son derece ak ve seik farkllklar da var: 1525 devriminden kim yararland? Prensler. 1848 devriminden kim yararland? Byk Hkmdarlar, Avusturya ve Prusya. 1525in kk prenslerinin arkasnda, onlara vergi demekle baml kk-burjuvalar vard; 1850nin byk prenslerinin ardnda, Avusturya ve Prusyann ardnda ise, devlet borcu aracyla bunlar arabuk kendilerine baml klan modern byk burjuvalar var. Ve byk burjuvalarn arkasnda da, proleterler. Bu tmcede, Alman byk burjuvazisinin gereinden ok vldn sylemek zorunda kalmaktan zgnm. Alman byk burjuvazisi, Prusyada olduu gibi, Avusturyada da, devlet borcu aracyla krall arabuk kendine baml klma frsatn buldu; ama bu frsattan hibir zaman, hibir yerde yararlanamad. 1866 savandan sonra, Avusturya, gksel bir ba gibi, burjuvazinin eline dmtr; ama bu burjuvazi egemen olmasn bilmez, hangi konuda olursa olsun gsz ve yeteneksizdir. O sadece bir ey bilir.
148
Emekilere kar, bunlar kmldar kmldamaz, sert davranmak. Sadece Macarlarn buna gereksinmeleri olduu iindir ki, dmeni elinde tutar. Ya Prusyada? Geri devlet borcu lsz bir biimde artmtr, bte srekli olarak ak verir, kamu harcamalar her yl byr, burjuvalar Mecliste ounlua sahiptir, onlar olmadan ne vergiler artrlabilir, ne de yeni borlanmalara gidilebilir ama nerde burjuvalarn devlet zerindeki iktidarlar? Daha birka ay nce, bte yeniden ak verdii zaman, son derece uygun bir konumlar vard. Sadece azck bir direngenlikle, birok dn kopartabilirlerdi. Ama ne yapyorlar? Hkmetin, ayaklarnn dibine, ve sadece bu yl deil, ama gelecekteki her yl iin de, 9 milyon koymalarna izin verme tenezzlnde bulunmasn, yeterli bir dn sayyorlar. [sayfa 192] Meclisin bu zavall ulusal-liberallerini, hak ettiklerinden ok knamak istemem. Bunlarn, arkalarnda bulunan kimseler tarafndan, burjuvazi yn tarafndan yzst brakldklarn biliyorum; burjuvazi yn egemen olmak istemiyor: 1848in ans henz onda ok canl. Alman burjuvazisinin neden bu kadar byk bir korkaklk gsterdiini daha ilerde gstereceiz. Kald ki, yukarda aktarlan tmce, dipten dorua dorulanm bulunuyor. 1850den bu yana, artk Prusya ya da Avusturyann evirdii dolaplara alet olmaktan baka bir ie yaramayan kk devletlerin, gitgide daha belirgin bir biimde arka plana getiklerini; Avusturya ile Prusya arasnda, sonunda, Avusturyann kendi eyaletlerini elde tuttuu, Prusyann, dolaysz ya da dolayl olarak, tm kuzeyi kendine baml kld, oysa Gney-Dou devletinin imdilik ortadan kalkm bulunduu 1866 metazori zmne balanan, durmadan daha anl savamlarn birbirlerini izlediklerini gryoruz. Btn bu byk devlet olaylarnn, Alman ii snf bakmndan sadece u nemi var. Birinci olarak, genel oy hakk sayesinde, iiler, yasama Meclisinde, kendilerini dorudan doruya temsil ettirme olanan elde etmilerdir. kinci olarak, Prusya, tanrsal hukukun br tacn elabukluu ile yokederek ilk iyi rnei vermitir. Artk ulusal-liberaller bile, bu iten sonra, lkelerinin, bir zamanlar inandklar gibi, tanrsal hukukun ayn lekesiz tacna hl sahip bulunduuna inanmyorlar. nc olarak, artk Almanyada, devrimin ancak bir tek ciddi dman var: Prusya hkmeti. Ve drdnc olarak da, Avusturyal-Almanlar, son bir kez olarak, kendilerine, ne olmak istediklerini: Alman m, Avusturyal m olmak istediklerini; daha ok neye balandklarn: Almanyaya m, yoksa Leithatesi eklentilerine mi balandklarn sormaldrlar. Bir seim yapmaya karar verme zorunda olduklar uzun sreden beri akt, ama kkburjuva demokrasisi bunu hep gizledi. [sayfa 193]
149
1866 ylnn, o zamandan beri bir yandan ulusal-liberaller ile te yandan halklar arasnda bkknlk getirinceye kadar tartlan br nemli anlamazlklarna gelince, daha sonraki yllarn tarihi, bu iki grn, aslnda ayn snrl anlayn kart kutuplar olduklar iin, birbirleri ile o kadar zorlu bir biimde savatklarn tantlayacaktr. 1866 yl, Almanyadaki toplumsal ilikilerde hemen hibir deiiklik yapmad. Hepsi de brokratik snrlara uyarlanm, arlk ve uzunluk llerinin tekletirilmesi, gidip-gelme zgrl, meslek zgrl vb. gibi birka burjuva reformu, br bat Avrupa lkeleri burjuvalar tarafndan, uzun zamandan beri elde edilen eylerin dzeyine bile erimez, ve balca afeti, yani brokratik yetkiler sistemini olduu gibi brakr. Kald ki, proletarya iin, gidip-gelme zgrl zerindeki, yurttalk haklar zerindeki, pasaportlarn kaldrlmas vb. zerindeki btn bu yasalar, gnlk polis uygulamalar yznden tamamen dsel bir duruma getirilmilerdir. 1866 devlet olaylarndan ok daha nemli olan ey, Almanyada, sanayi ve ticaretin, denizyollar, telgraf ve buharl transatlantik denizciliinin, 1848den sonraki gelimesidir. Bu ilerlemeler, ayn zaman paras iinde ngilterede ve hatta .ransada gerekletirilen ilerlemeler yannda ne kadar kk kalrlarsa kalsnlar, gene de Almanya iin grlmemi ilerlemelerdir, ve ona, bu yirmi yl boyunca, baka bir dnemdeki yzyln verdiinden ok daha fazlasn vermilerdir. Almanya, dnya ticareti iine, gerekten ve geri dnlmez bir biimde, ancak imdi srklenmi bulunuyor. Sanayicilerin sermayeleri hzla birikmi, ve bunun sonucu, burju-vazinin toplumsal nemi artmtr. Snai gnencin (refahn) en salam belirtisi, speklasyon, bol bol iek amakta, ve kontlar ve dkler, onun zafer arabasna zincirlenmi bulunmaktadrlar. Alman sermayesi yolu ak olsun! imdi Rus ve Rumen demiryollarn yapyor, oysa daha bundan ancak 15 yl nce, Alman demiryollar, ngiliz giriimcilerinin desteini dileniyordu. Peki ama burjuvazi nasl oldu da siyasal egemenlii de eline geirmedi, nasl oldu da hkmet karsnda bu kadar korkaka davrand? Alman burjuvazisinin, gzde Cermen davran iinde [sayfa 194] bulunan, ok ge kalmak gibi bir bahtszl var. Gnenci, brBat Avrupa lkeleri burjuvazisinin siyasal bakmdan kmee yz tuttuu bir dnem ile dmde. ngilterede, burjuvazi, kendi z temsilcisi olan Bright, sonular bakmndan tm burjuva egemenliine zorunlu olarak son verecek bir olay pahasna, seim hakknda bir genileme pahasna, hkmete sokabildi. Snf olarak, cumhuriyet dneminde, 1849 ve 1850 de, sadece iki yl egemen olabildii .ransada, burjuvazi, toplumsal varln, ancak siyasal egemenliini Louis Bonaparte ile ordunun ellerine vererek uzatabildi. Ve, Avrupann en ileri lkesi arasndaki karlkl etki son derece artm bulunduu iin, bugn, burjuvazinin, siyasal iktidarn, bu iktidar ngiltere ve .ransada daha imdiden yitirilmi bir
150
duruma gelmiken, Almanyada rahat rahat kurabilmesi, artk olanakl deildir. Burjuvaziyi, daha nce egemen olmu tm snflardan ayrdeden zellik udur ki, bu snfn gelimesinde, tm, egemenlik aralarnn, yleyse, en bata, sermayelerinin tm artnn, onu siyasal egemenlie gitgide daha elverisiz bir duruma getirmekten baka bir sonu vermeyen bir dnm noktas vardr. Byk burjuvalarn arkasnda da, proleterler var. Burjuvazi, sanayiini, ticaretini, ve ulatrma aralarn gelitirdii lde, proletaryay dourur. Ve, her yerde mutlaka ayn olamayan ve mutlaka ayn gelime derecesine erimesi gerekmeyen belli bir anda, astarnn, proletaryann, kendisini hzla atn farketmeye balar. Bu andan itibaren, siyasal egemenliini tek bana srdrme gcn yitirir; koullara gre, iktidarn paylat ya da tamamen kendilerine brakt balaklar arar. Almanyada, bu dnm noktasna, burjuvazi tarafndan, daha 1848de eriilmiti. Ve ite o anda, Alman burjuvazisi, Alman proletaryasndan ok, .ransz proletaryasndan korkuya kapld. Paristeki 1848 Haziran arpmalar, kendisini neyin beklediini ona gsterdiler. Alman proletaryas, ayn rn iin tohumun Almanyada da ekildiini, ona tantlayacak bir kaynama iindeydi; ve o gnden sonra da, burjuvazinin siyasal eylemindeki sivrilik kreldi. Balaklar arad, kendini onlara yok pahasna satt ve, bugn, tek adm ilerlemi deil. [sayfa 195] Bu balaklarn hepsi de gerici niteliktedir: ordusu ve brokrasisi ile birlikte krallk, byk feodal soyluluk, nemsiz kk toprak aalar, ve hatta papaz srs. Burjuvazi, salt o deerli postunu kurtarmak iin, artk kendine madrabazlk edecek hi bir ey kalmayana dek, btn bu kalabalk ile uyutu ve birleti. Ve proletarya ne kadar geliiyor, ne kadar kendi snf niteliini sezmeye, kendi snf bilinci ile davranmaya balyorsa, burjuvazi de o kadar korkak bir duruma geliyordu. Prusyallarn son derece kt stratejisi, Sadovada, Avusturyallarn daha da kt stratejisini yendii zaman, aslnda Sadovada kendisi de yenilmi bulunan Prusya burjuvasnn m, yoksa Avusturya burjuvasnn m daha rahat ve daha sevinli bir soluk aldn sylemek, ok gt. Bizim byk burjuvalarmz, 1870te, tastamam orta burjuvalarn 1525te davrandklar gibi davranyorlar. Kk-burjuvalara, zanaatlara ve dkkanclara gelince, onlar da hep ayn kalacaklardr. Onlar byk bur-juvazi katna ykselmeyi umar, proletarya iine dmekten korkarlar. Korku ile umut arasnda, savam srasnda postlarn kurtaracak, ve sonra da kazananla birleeceklerdir; onlarn zellii budur. Proletaryann siyasal ve toplumsal eylemi, 1848den bu yana, sanayideki gelime dzeyini izlemitir. Alman iilerinin, bugn, sendikalar, kooperatifleri, siyasal rgt ve birlikleri iinde, seimlerde ve szmona Reichstagda oynadklar rol, Almanyann, u son yirmi ylda, farkna varmadan, nasl bir dnme uradn gsterir. Henz ne
151
.ranszlar, ne de ngilizler bu ii baaramamken, Parlamentoya iileri ve ii temsilcilerini gndermeyi baarmak, Alman iilerinin, sadece onlarn, en byk vncesidir. Ama, 1525 yl ile olan benzerlikten, henz proletarya da kurtulmaz. Sadece ve tm yaam boyunca crete indirgenmi snf, henz Alman halknn ounluunu oluturmaktan ok uzaktr. yleyse o da balaklar arama zorundadr. Ve bu balaklar da, ancak kk-burjuvalar, kentler lumpen-proletaryas, kk kyller ve tarm gndelikileri arasnda bulunabilirler. Kk-burjuvalardan daha nce szettik. Onlara ancak [sayfa 196] zaferden sonra gvenilebilir, ve o zaman da, meyhanede, kulaklar patlatan zafer lklar atarlar. Gene de, onlar arasnda, iilere kendiliklerinden katlan ok iyi eler vardr. Lumpen-proletarya, bu karargahn byk kentlerde kurmu, btn snflardan gelen en bozulmu bireyler tortusu, olanakl tm balaklar iinde, en kt olandr. Bu ayaktakm, tamamen satlk ve kstahtr. .ransz iileri, devrimler srasnda, evlerin duvarna: Hrszlara lm! yaftasn yaptrdklar, ve hatta bunlardan birounu kuruna dizdikleri zaman, bu ii, kuskusuz, mlkiyet aklarndan tr deil, ama her eyden nce, bu gruhtan kurtulmann gerektii bilinci ile yaptlar. Bu serserileri savunucu olarak kullanan, ya da bunlara dayanan her ii nderi, sadece harekete ihanet ettiini kantlar. Kk kyller nk bykleri burjuvaziye katlr eitli trlere ayrlrlar. Bunlar ya soylu efendileri iin hl angarya iler gren feodal kyllerdir. Burjuvazi bu insanlar serflikten kurtarma grevini yerine getire-medikten sonra, bunlar, kurtulularn artk sadece ii snfndan bekleyebileceklerine inandrmak g olmayacaktr. Ya da ortak-kiraclar (mtayers). Bu durumda, genel olarak rlandadaki ilikilerin tpks yrrlktedir. Toprak kiras o kadar yksektir ki, rn yle byle olduu zaman, kyl ve ailesi ancak geinebilirler, ve kt olduu zaman, alktan lecek hale gelirler, kirac kiray deyebilecek bir durumda deildir ve tamamen toprak sahibinin bamll altna der ve onun insafna kalr. Bu trl insanlar iin, burjuvazi ancak buna zorunlu kald zaman bir ey yapar. yleyse bunlar kurtulularn iilerden baka kimden bekleyebilirler? Geriye, kendi toprak paralarn ileyen kyller kalr. Bunlar, ou kez, ipoteklerden ylesine bunalmlardr ki, ortak-kirac, toprak sahibine ne lde baml ise, bunlar da tefeciye o lde bamldrlar. Bunlara da o sefil, ve iyi ya da kt hasada bal olduu iin, kararsz cretlerinden baka bir ey kalmaz. Bunlar, burjuvaziden, her ne olursa olsun, btn br kategorilerden daha da az bir ey [sayfa 197] bekleyebilirler, nk burjuvann, tefeci kapitalistin en ok ezdii bunlarn ta kendisidir. Bununla birlikte, topraklar aslnda kendilerine deil, ama tefeciye
152
ait olsa da, bunlar, ou kez topraklarna ok baldr. Gene de bunlar, ancak halka bal bir hkmet, tm ipotek borlarn bir tek devlet borcuna dntrecei, ve bylece faiz orann drecei zaman, tefeciden kurtarlabileceklerine inandrlabilirler. Ve bu ii de, sadece ii snf gerekletirebilir. Byk ve orta toprak mlkiyetinin egemen olduu her yerde, cretli tarm iileri, krlardaki en kalabalk snf olutururlar. Tm Kuzey ve Dou Almanyada bu byledir, ve kent sanayi iileri, en kalabalk doal balaklarn, ite bu snfta bulurlar. Byk toprak sahibi ya da byk iftlik kiracs ile tarm iisi arasndaki ilikiler, kapitalist ile sanayi iisi arasndaki ilikilerin tpksdr. Birine yardmc olan nlemler, brne de yardmc olacaktr. Sanayi iileri, ancak ve ancak, burjuvalarn sermayesini, yani retim iin zorunlu hammaddeleri, makine ve aletleri, yiyecekleri, toplumun mlk, yani kendileri tarafndan ortaklaa kullanlan kendi mlkleri durumuna dntrerek, kurtulabilirler. Bunun gibi, tarm iileri de, korkun sefaletlerinden, ancak ve ancak, her eyden nce, eer balca alma nesneleri olan toprak, byk kyller ile daha da byk feodal beylerin zel mlkiyetinden alnp, toplumsal mlk durumuna dntrlr ve tarm iileri kooperatifleri tarafndan kendi ortak hesaplarna ilenirse, kurtulabileceklerdir. Ve burada, uluslararas Ble ii kongresinin,100 toprak mlkiyetini kolektif, ulusal mlkiyet durumuna dntrmekte toplumun kar olduunu iln eden nl karar ile karlayoruz. Bu karar, zellikle, byk toprak mlkiyetinin, ve geni alanlarn bir tek efendi ve birok cretli ile iletilmesinin varolduu lkeleri gzetiyordu. Oysa, bu durum, genel olarak, her zaman Almanyada egemendir, ve bu nedenle, szkonusu karar, ngiltereden sonra zellikle bu lke iin uygun idi. Kr proletaryas, tarmsal cretliler, hkmdarlar ordularnn, byk blmleri bakmndan, kendisinden kurulduklar snf olutururlar. Bu snf, genel oy hakk gereince, imdi parlamentoya, o feodaller ve toprak aalar srsn yollayan snftr; ama ayn zamanda, kent sanayi iilerine en yakn [sayfa 198] olan, onlarla ayn yaam koullarn paylaan, onlarnkinden bile derin bir sefalet iinde bulunan snftr da. Ufalanm ve dank olduu iin, bu snf gszdr; ama hkmet ve aristokrasi onun gizli gcn o kadar iyi bilirler ki, bu snfn bilgisiz kalmas iin, okullar kasten durgunluk iinde brakrlar. Alman ii hareketinin en ivedi grevi, bu snf canlandrmak, ve onu kendi izinde srklemektir. Tarm iileri ynnn kendi z karlarn kavrayaca gn, Almanyada gerici, feodal, brokratik ya da burjuva bir hkmet olanaksz olacaktr.
11 ubat 1870 dolaylarnda Engels tarafndan yazlmtr Almanyada Kyl Savann ikinci basksnda (Leibzig, Ekim 1870) yaymlanmtr
153
1875 TARHL NC BASKI N 1870 TARHL NSZE EK
Yukardaki satrlar, bundan drt yldan ok bir zaman nce yazld; ama bugn de tm deerlerini koruyorlar. Sadova ve Almanyann bllmesinden sonra doru olan ey, Sedan ve Kutsal Alman Prusya imparatorluunun102 kurulmasndan sonra da dorulanm bulunuyor. Szmona byk siyasetin dnyay sarsan olaylarnn, tarihsel hareketin yn zerinde yapabildikleri deiiklikler o kadar kk ki! Buna karlk, bu dramatik olaylarn yapabildikleri ey, bu hareketin hzn artrmak olmutur. Ve, bu bakmdan, yukardaki dnyay sarsan olaylarn yaratclar, istemeyerek, herhalde hi de dilemedikleri, ama, ister istemez katlanmak zorunda kaldklar baarlar kazanmlardr. 1866 sava, eski Prusyay, daha o zamandan, en derin temellerine kadar sarsmt. 1848den sonra, bat eyaletlerinin bakaldrm burjuva olduu kadar proleter sanayi elerini eski disiplin altna almak iin ok glk ekildi; ama baarld, ve, dou eyaletleri toprak aalarnn karlar ile ordunun karlar, devlet iinde, yeni batan egemen oldu. [sayfa 199] 1866da, hemen tm Kuzey-Bat Almanya, Prusyal oldu. Tanrsal hukuka dayanan Prusya tacnn, gene tanrsal hukuka dayanan br tac oburca yutarak kendi kendine verdii onarlmaz tinsel zarar bir yana braklrsa, kralln arlk merkezi o zaman nemli lde Batya kayd. Be milyon Renanyal ve Vestefalyal, Kuzey Almanya Konfederasyonunun ilhak ettii Almanlarn nce drt milyonu tarafndan dorudan doruya, sonra da alt milyonu tarafndan dolayl bir biimde, glendirildi. Ve, 1870te, bunlara sekiz milyon Gney-Batl Alman daha eklendi, yle ki, bundan byle, yeni imparatorluk iinde, (aralarnda, ayrca, 2 milyon da Polonyal bulunan Elbenin dousundaki alt eyaletin) 14,5 milyon eski Prusyals ile, toprak aalarnn Prusya tr katlam feodalizminden uzun zamandan beri kurtulmu 25 milyon, kar karya gelmi bulunuyorlard. Bylece, Prusya devlet yapsnn tm temellerini sarsan ey, Prusya ordusunun zaferlerinin ta kendisidir; toprak aalarnn egemenlii, hkmet iin bile gitgide ekilmez bir duruma geldi. Ama, ayn zamanda, son derece hzl snai gelime, toprak aalar ile burjuvalar arasndaki savamn yerine, burjuvalar ile iiler arasndaki savam geirmiti, yle ki, eski devletin toplumsal temelleri ierde de tam bir altst olua urad. 1840tan sonra yava yava dalan kralln temel varlk koulu, soyluluk ile burjuvazi arasndaki savamd, krallk bu savam iinde dengeyi salyordu; artk soyluluu burjuvazinin basksna deil, ama tm varlkl snflar ii snfnn basksna kar korumann nem kazand andan itibaren, eski salt krallk, zel olarak bu erekle hazrlanm devlet biimi olan bonapart kralla dnme zorunda kald. Prusyann bu bonapartla geiini bir baka yerde (Konut Soru-
154
nu, 2. fasikl, s. 26 vd.) zmledim. Orada belirtmediim, ama burada son derece nemli olan ey udur ki, bu gei, Prusyann, 1848den sonra ileriye doru att en byk adm olmutur Prusya, modern gelimenin bu derecede gerisinde kalmt. Prusya henz yar-feodal bir devletti; oysa bonapartlk, ne olursa olsun, feodalizmin ortadan kaldrlmasna dayanan modern bir devlet [sayfa 200] biimidir. yleyse, Prusya, bir ok feodalite kalntsnn iini bitirmeye, toprak aalarn, toprak aalar olarak gzden karmaya karar vermelidir. Elbette, bu i, en hafifletilmi biimler altnda, ve: Immer langsam voran* ataszne gre olur. rnein, o nl blgeler rgtlenmesinde byle oldu. Toprak aasnn, kendi topra zerindeki feodal ayrcalklar kaldrlr, ama bu i, bu ayrcalklar, byk toprak sahiplerinin tmnn, tm blge zerindeki ayrcalklar olarak yeniden yrrle koymak iin yaplr. Ayrcalk, ayrcalk olarak kalr, sadece feodal leheden burjuva azna geirilir. Katlam Prusyal tipi toprak aas, zorla, ngiliz Squirena benzer bir ey durumuna dntrlr: ve yle kar gelmeye de pek bir gereksinme duyulmad, nk biri ne kadar budala ise, br de o kadar budaladr. Demek ki, Prusyann tuhaf yazgs, onun 1808-1813te balam, ve 1848de de az biraz srdrm bulunduu burjuva devrimini, bu yzyln sonuna doru, gnl ac bonapartlk biimi altnda tamamlamasn istedi. Ve her ey iyi gider, eer dnya uslu uslu olduu yerde kalr, ve eer hepimiz uzun yllar yaarsak, belki de, 1900de, Prusya hkmetinin tm feodal kurumlar gerekten kaldrdn, ve en sonunda. Prusyann, .ransann, 1792de bulunduu noktaya vardn grebiliriz. .eodalizmin kaldrl, eer dncemizi olumlu bir biimde sylemek istersek, burjuva dzeninin kuruluu anlamna gelir. Aristokratik ayrcalklar yrrlkten kalktka, mevzuat burjuva bir nitelik kazanr. Ve burada, Alman burjuvazisi ile hkmet arasndaki ilikilerin tam da stne basyoruz. Hkmetin bu araksak ve ufak tefek reformlar yapma zorunda kaldn grdk. Ama o, burjuvaziye, bu kk dnlerden herbirini, burjuvalara yaplm bir zveri olarak, tatan byk glklerle kopartlm, buna kar burjuvalarn da hkmete bir ey vermesi gereken bir dn olarak gsterdi. Ve burjuvalar da, bu iin iyzn ok iyi bildikleri halde, yutturmacay kabul ettiler. Berlinde, Reichstag ve meclisteki tm tartmalarn temelinde yatan o sessiz uzlamann nedeni budur: Bir yandan, hkmet, [sayfa 201] salyangoz gidii ile, yasalar burjuvazinin karlar ynnde deitirir; sanayiin gelimesi karsna, feodalite ve kk devletlerin partiklarizmi tarafndan karlan engelleri yok eder; para, arlk ve uzunluk llerinin birliini salar; meslek ve dolam zgrln gerekletirerek, Almanyann igcn, tam ve snrsz bir biimde sermayenin emrine verir; ticaret ve speklasyonu
* Eriir menzili maksuduna aheste giden. -.
155
kayrr, te yandan, burjuvazi tm gerek siyasal iktidar hkmete brakr; vergileri ve devlet borlarn onaylar; ona asker verir, ve yeni reformlara yasal bir biim vermek iin ona yardm eder, yle ki, eski polis iktidar, gvenilmez kimselere kar tm gcn korur. Burjuvazi, kerteli toplumsal kurtuluunu, kendi z siyasi iktidarndan hemen vazgeme pahasna satn alr. Elbette, bylesine bir uzlamay burjuvazi iin kabul edilebilir bir duruma getiren ba neden, hkmet korkusu deil, proletarya korkusudur. Bizim burjuvazinin siyasal alandaki grnleri ne kadar iler acs olursa olsun, snai ve tecimsel bakmdan, devini yerine getirdii yadsnamaz. Sanayi ve ticaretin, bu yaptn ikinci basksnn giriinde belirtmi bulunduumuz ykselii, o zamandan beri, daha da byk bir gle geliti. Bu bakmdan, 1869dan bu yana, Ren-Vestefalya sanayi blgesinde olup bitenler, Almanya iin gerekten grlmemi eylerdir, ve bu yzyln banda ngiltere fabrika blgelerinde grlen hzl gelimeyi anmsatr. Ve Saksonya ve Yukar-Silezyada, Berlinde, Hanover ve liman kentlerinde de ayn ey olacaktr. En sonunda bir dnya ticaretimiz, gerekten byk bir sanayiimiz, gerekten modern bir burjuvazimiz var; buna karlk gerek bir batkya (krach) uradk,105 ve gerek, gl bir proletaryaya da sahip bulunuyoruz. Gelecein tarihisi iin, Spickeren, Mars-la-Tour ve Sedan toplarnn grlemesi ve bunlarn tm sonucu, 1869-1874 Almanyasnn tarihinde, Alman proletaryasnn iddiasz, dingin, ama kesintisiz gelimesinden ok daha az nem tayacaktr. Daha 1870te, Alman iileri etin bir snamadan getiler: bonapart sava kkrtcl ve bunun doal sonucu: Almanyadaki genel ulusal coku. Sosyalist Alman [sayfa 202] iileri bir an bile aknla kaplmadlar. En kk bir ulusal ovenlik gstermediler. En lgn zafer sarholuklar ortasnda, ll kaldlar, .ransz Cumhuriyeti ile denksever ve ilhaksz bir bar istediler; ve skynetim bile onlar susturamad. Ne savalarn vncnden, ne de Alman imparatorluunun gzkamatrcl zerindeki gevezeliklerden etkilendiler; tek erekleri, tm Avrupa proletaryasnn kurtuluu olarak kald. Baka hi bir lke iilerinin, imdiye kadar, bu kadar ar, bu kadar parlak bir snamadan gememi olduklar sylenebilir. Sava zamannn skynetimini, bar zamannn yurt ihaneti, grevlilere kar ar su ve saldr davalar, sonra da durmadan artan polis skclklar izledi. Volksstaatn54 drt yazar, genel kural olarak, ayn zamanda hapiste bulunuyordu, br gazetelerde de, orantl olarak, durum bunun tpksyd. Partinin biraz tannm her szeni (hatip), ylda en az bir kez, hemen her zaman sululuk karar ald mahkemeler karsna kyordu. Srgnler, zoralmlar, toplantlarn datlmas, dolu gibi yayordu; ama hepsi bouna. Tutuklanan ya da srlen her militann yeri, bir bakas tarafndan dolduruluyordu; bozulan her toplant yerine, iki baka toplant isteniyordu; polisin keyfe bal ynetimi, dayan-
156
ma ve yasalara sk skya uyma aracyla hafifletilerek, altedildi. Tm kyclklar, gzetilen eree kart bir sonu verdiler; ii partisini ykmak ya da sadece boyun edirmek yle dursun, bu kyclklar, tersine, ona durmadan yeni yeler kazandrp parti rgtn glendirdiler. Bireysel olarak burjuvalara kar olduu gibi, yetkelere (otoritelere) kar savamlarnda da, iiler, her yerde, kafaca ve ahlka onlardan stn grndler ve, zellikle iverenleri ile olan atmalarnda, imdi onlarn, yani iilerin kltrl insanlar, oysa kapitalistlerin ise kabasaba kimseler olduklarn tantladlar. Ve, bununla birlikte, savamlarn, davalarndan ne kadar emin ve stnlklerinin ne kadar bilincinde olduklarn gsteren bir mizah duygusu ile yrtyorlard. Tarihsel olarak hazrlanm bir alan zerinde, bylesine yrtlen bir savam, byk sonular vermeli. Ocak seimlerinde107 salanan baarlar, modern ii hareketi tarihinde, bugne kadar eine raslanmayan baarlardr ve tm Avrupada uyandrdklar [sayfa 203] aknlk tamamen yerinde idi. Alman iilerinin, br Avrupa iilerine gre, balca iki stnl var. Birincisi, Alman iileri, Avrupann en teorisyen halkna mensupturlar; stelik, szmona kltrl Almanyada iyiden iyiye yitip gitmi olan teorik anlay korumulardr. Eer daha nce Alman felsefesi, hele Hegel felsefesi olmasayd, Alman bilimsel sosyalizmi olmu olacak tek bilimsel sosyalizm hi bir zaman kurulamazd. ilerin teorik anlay olmasayd, onlar bu bilimsel sosyalizmi hi bir zaman zmlemi olduklar derecede zmleyemezlerdi. Ve bu stnln ne kadar byk bir stnlk olduunu, bir yandan, her trl teoriye kar, eitli sendikalarn kusursuz rgtleniine karn, ngiliz ii hareketinin pek bir ilerleme gstermemesinin balca nedenlerinden biri olan kaytszlk, ve, te yandan da, prudonculuk tarafndan, ilk biimi iinde .ranszlar ve Belikallarda, sonradan, Bakunin eliyle karikatrletirilmi biimi iinde, spanyol ve talyanlarda yaratlan anlamazlk ve karklk tantlar. kinci stnlk, Almanlarn, ii hareketine, zaman bakmndan aa yukar en son gelmi olmalardr. Tpk teorik Alman sosyalizminin, doktrinlerinin tm fantezi ve topyalarna karn, btn zamanlarn en byk kafalar arasnda saylan ve bugn doruluklarn bilimsel olarak tantladmz birok dnleri ncelemi bulunan adamn, Saint-Simon, .ourier ve Owenn omuzlar zerinde ykseldiini hi bir zaman unutmayacai gibi, pratik Alman ii hareketi de, ngiliz ve .ransz [ii -.] hareketinin omuzlar zerinde gelitiini, onlarn pahalya edinilmi deneylerinden sadece yararlanp, imdi o zaman ou kanlmaz olan yanlglarndan kanlabildiini hi bir zaman unutmamaldr. ngiliz trade-unionlar ile .ransz siyasal ii savamlarnn gemii olmasayd, hele Paris Komn tarafndan verilen devsel atlm olmasayd, bugn hareketin neresinde olurduk? Alman iilerinin, durumlarnn stnlklerinden, az grlr bir zeyreklikle yararlanmasn bildiklerini kabul etmek gerek. Bir ii hareketi
157
varolal beri, savam, ilk kez olarak, teorik, siyasal ve pratik iktisadi (kapitalistlere kar diren) [sayfa 204] yn iinde, uyum, balant, ve yntem ile yrtlmtr. Alman [ii -.] hareketinin yenilmez gc, ite, deyim yerindeyse, bu tekmerkezli (concentrique) saldrdadr. Bir yandan, elverili konumlar nedeniyle, te yandan ngiliz [ii -.] hareketinin adasal zellikleri ve .ransz [ii -.] hareketinin zorla bastrlmas sonucu, Alman iileri, imdilik proleter savamn n safnda yer alm bulunuyorlar. Olaylarn, bu eref yerini ne kadar zaman onlara brakaca nceden sylenemez. Ama, bu yeri tuttuklar srece, grevlerini, gerektii gibi yerine getireceklerdir, bunu ummak gerek... Bunun iin, tm savam ve ajitasyon alanlarndaki abalarn bir kat daha artrmaldrlar. nderlerin devi, zellikle, btn teorik sorunlar zerinde gitgide daha ok bilgi edinmek, gn gemi dnya grlerinin geleneksel lakrdlarnn etkisinden kendilerini gitgide daha ok kurtarmak, ve sosyalizmin bir bilim durumuna geldiinden bu yana, bir bilim olarak yrtlmek, yani irdelenmek istediini hi mi hi unutmamak olacaktr. Buna gre, bylece kazanlan gitgide daha ak grleri, ii ynlar arasnda, artan bir abayla yaymak, ve parti ve sendikalar rgtn gitgide daha gl bir biimde salamlatrmak nem kazanacaktr. Ocak aynda verilen sosyalist oylar, her ne kadar daha imdiden olduka gzel bir orduyu temsil ediyorlarsa da, henz Alman ii snfnn ounluunu oluturmaktan ok uzaktrlar; ve, kr nfusu arasndaki propagandann baarlar ne kadar yreklendirici olursa olsun, zellikle bu alanda yaplacak daha ok ey kalyor. Yani savamay gevetmek szkonusu deil; tersine, bir kent arkasndan bir baka kenti, bir seim evresi arkasndan bir baka seim evresini dmann elinden skp almak gerek; ama, her eyden nce, hi bir yurtsever ovenlik kabul etmeyen, ve hangi ulustan gelirse gelsin, proleter hareketin her yeni ilerleyiini sevinle selamlayan gerek enternasyonal anlay korumak szkonusu. Eer Alman iileri byle davranmakta devam ederlerse, hareketin banda yryeceklerdir demiyorum, sadece herhangi bir ulus iilerinin hareketin banda yrmeleri, hareketin yararna deildir ama sava izgisi zerinde erefli bir yer tutacaklar ve, hesapta olmayan ar snavlar ya da byk olaylar, onlardan daha [sayfa 205] ok cesaret, daha ok karar ve daha ok erke istedii zaman, pusatlanm ve hazr olacaklardr.
[sayfa 206]
Londra. 1 Temmuz 1874 .riedrich Engels, Der Deutsche Bauernkrieg, Leipzig 1875de yaymlanmtr
.REDRCH ENGELS
158
KARL MARKS ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNDEN CENEVREDEK RUS KESMNN KOMTE YELERNE108
Yurttalar, Genel Konsey, 22 Mart tarihli toplantsnda programnzn ve tznzn Uluslararas i Birliinin genel tzne uygun olduunu oybirlii ile ilan etti. Sizin kesimin Enternasyonale katlmasn derhal kabul etti. Genel Konseyde sizin temsilciniz olma erefli grevini almam yolundaki nerinizi sevinle kabul ediyorum. Programnzda yle diyorsunuz: Polonyay ezen imparatorluk boyunduruunun, her iki ulusun da Polonyann olduu kadar Rusyann da siyasal ve toplumsal kurtuluunu eit bir biimde kstekleyen bir engel olduu... Rusyann Polonyay gaspetmesinin, Almanyada ve, dolaysyla, tm Ktada askeri bir rejimin varolmasna tehlikeli bir destek ve gerek bir neden saladn da ekleyebilirdiniz. [sayfa 207] Demek ki, Polonyann
159
zincirlerini paralamaya almakla, Rus sosyalistleri, askeri rejimi yoketme gibi ar bir grevi stlenmektedirler; Avrupa proletaryasnn btnyle kurtuluunun bir nkoulu olarak bu gereklidir. Birka ay nce St. Petersburgdan gnderilen .lerovskinin Rusyada i Snfnn Durumu adl yaptn aldm. Bu, Avrupa iin gerekten aydnlatc. Szde-devrimciler tarafndan bile Ktaya yaylan Rus iyimserlii, bu yaptta acmaszca tehir edilmi. Bir-iki yerinde, salt teorik adan yaplacak eletirileri tamamyla karlamadn sylesem bile bu ona deerinden bir ey yitirtmez. Bu, ciddi bir gzlemcinin, yorulmak bilmez bir kiinin, nyargsz bir eletirmenin, byk bir artistin ve, her eyden nce, basknn btn biimleri ve btn ulusal ilahileri karsnda hogrsz ve retici snflarn btn ilelerini ve btn zlemlerini hararetle paylaan bir kimsenin kitab. .lerovski ve retmeniniz ernievski gibilerinin bu yaptlar Rusyaya gerekten saygnlk kazandrmakta ve sizin lkenizin de amzn hareketine katlmaya baladn tantlamaktadr. [sayfa 208] Kardee selamlar KARL MARX
Narodnoye Dyeto, n 1, Cenevre, 15 Nisan 1870te yaymlanmtr Londra, 24 Mart 1870
160
KARL MARKS GZL YAZIMA109

(PARA)
4) Genel Konseyi ngiltere .ederal Konseyinden ayrma sorunu. Bu neri, LEgalite110 kurulmazdan ok nce, Genel Konseyde bir ya da iki ngiliz ye tarafndan zaman zaman yapla gelmitir. Hemen her zaman oybirlii ile reddedilmitir. Devrimci inisiyatif herhalde, .ransadan gelecekse de, ngiltere tek bana ciddi bir iktisadi devrimin manivelas olabilir. Artk kyllerin bulunmad ve toprak mlkiyetinin birka elde toplanm olduu tek lke budur. Kapitalist biimin, yani byk lekli birleik emein kapitalist efendilerin ellerinde bulunmas durumunun, retimin fiilen tmn kucaklad tek lke budur. Nfusun byk bir ounluunun cretli emekilerden olutuu tek lke budur. [sayfa 209] Snf mcadelesinin ve
161
ii snfnn Trade-Unions tarafndan rgtlenmesinin belirli bir olgunluk ve evrensellik kazanm olduu tek lke budur. Dnya pazar zerindeki egemenlii yznden, iktisadi konulardaki her devrimin derhal tm dnyay etkilemek zorunda olduu tek lke budur. Toprakbeylii ve kapitalizm nasl ngilteredeki klasik rneklerse, te yandan bunlarn yklmalarnn maddi koullar da en ok burada olgunlamtr. imdi artk proleter devriminin bu byk manivelasn dorudan elinde bulundurma gibi sevindirici bir durumda bulunan Genel Konseyin bu manivelay yalnzca ngilizlerin ellerine brakmas ne byk budalalk, hatta diyebiliriz ki, ne byk su! ngilizler, toplumsal devrim iin gerekli her trl malzemeye sahipler. Sahip olmadklar ey, genelletirme anlay ve devrimci cokudur. Bunu onlara yalnzca Genel Konsey salayabilir, ve bylelikle buradaki ve, dolaysyla, her yerdeki gerek devrimci hareketi hzlandrabilir. Zaten sahip bulunduumuz etki, bundan ksa bir sre ncesine kadar ngiliz iileri zerinde hl byk bir etkiye sahip bulunan Avamdaki [Avam Kamaras. -.] ve Lordlardaki [Lordlar Kamaras. -.] radikal diye adlandrlanlar dnda, Pall Mall Gazette, Saturday Review, Spectator ve .ortnightly Review111 gibi egemen snflarn en akll ve etkili gazeteleri tarafndan da dorulanmtr. Bunlar bizi aka ii snfn zehirlemekle ve ondaki ngiliz ruhunu hemen hemen yoketmekle ve devrimci sosyalizme itmi olmakla suluyorlar. Bu deiiklii gerekletirmenin tek yolu, Uluslararas Birliin Genel Konseyi gibi ajitasyonda bulunmaktadr. Genel Konsey olarak, uygulanmalar sonucunda sonradan kamuoyuna ngiliz ii snfnn kendiliinden hareketleriymi gibi gzkecek nlemler alabiliriz (rnein Toprak ve Emek Birliini112 kurmak). Genel Konsey dnda bir Blgesel Konsey kurulursa bunun ilk sonulan ne olur? Genel Konsey ile Sendikalar Genel Konseyi arasnda kalan Blgesel Konseyin hi bir otoritesi olmaz. te yandan, [sayfa 210] Enternasyonalin Genel Konseyi bu byk manivelay yitirir. Perde arkasndan ciddi eylem yerine gsterii gevezelii yeleseydik, LEgalitenin, Genel Konsey bylesi klfetli bir ilev bileimine neden izin veriyor, yolundaki sorusunu aka yantlamak hatasn belki de ilerdik. ngiltere, tekilerle birlikte sradan bir lke olarak ele alnamaz. Sermayenin metropol olarak ele alnmas gerekir. 5) Genel Konseyin rlanda Affna likin Karar Sorunu. ngiltere, toprakbeyliinin ve Avrupa kapitalizminin kalesiyse, resmi ngiltereye gerekten ar bir darbe indirilecek tek nokta rlandadr. Birincisi, rlanda ngiliz toprakbeyliinin kalesidir. Eer rlandada yenilgiye urayacak olursa, ngilterede de yenilir. Bu, rlandada yz kez daha kolaydr, nk oradaki iktisadi mcadele tamamyla toprak mlkiyeti zerinde younlamtr, nk bu mcadele ayn zamanda
162
ulusaldr, ve nk oradaki halk ngilterede olduundan daha devrimci ve fkelidir. rlandadaki toprakbeylii salt ngiliz ordusuyla srdrlmektedir. ki lke arasndaki zoraki birlik113 sona erdii anda, rlandada, derhal, modas gemi biimler iersinde olsa bile, bir toplumsal devrim patlak verecektir. ngiliz toprakbeylii yalnzca byk bir servet kaynan yitirmekle kalmayacak, en byk manevi gcn, yani ngilterenin rlanda zerindeki egemenliini temsil etmeyi de yitirecektir. te yandan, ngiliz proletaryasnn kendi toprakbeylerinin rlandadaki gcne dokunmamas, bu toprakbeylerini ngilterede de yenilmez yapmaktadr. kincisi, ngiliz burjuvazisi yoksul rlandallar ge zorlayarak ngilteredeki ii snfn bask altnda tutmak zere rlandann yoksulluunu smrmekle kalmam, proletaryay iki dman kampa da blmtr. Keltli iinin devrimci atei ile, salam ama yava olan Anglo-Sakson iinin karakteri birbirini tutmaz. Tersine, ngilteredeki btn byk sanayi merkezlerinde rlanda proletaryas ile ngiliz proletaryas arasnda derin kartlklar vardr. Ortalama bir ngiliz iisi, cretleri ve yaam dzeyini dren rlandal iiden, rakip olarak, nefret eder. Ona kar ulusal ve dinsel [sayfa 211] antipati besler. Ona, Kuzey Amerikann Gney devletlerindeki yoksul beyazlarn zenci klelerine baktklarna benzer bir gzle bakar. ngilterenin proleterleri arasndaki bu kartlk, burjuvazi tarafndan yapay olarak beslenmekte ve desteklenmektedir. Burjuvazi, kendi iktidarn srdrmesinin gerek srrnn bu blnme olduunu biliyor. Bu kartlk Atlantiin te yakasnda da yineleniyor. Kendi topraklarndan kzler ve koyunlar tarafndan srlp kartlan rlandallar, nfusun ok byk, durmadan byyen bir kesimini oluturduklar Kuzey Amerikaya toplayorlar. Tek dnceleri, tek tutkular, ngiltereye besledikleri kindir. ngiliz ve Amerikan hkmetleri (ya da bunlarn temsil ettikleri snflar), Birleik Devletler ile ngiltere arasndaki st rtl mcadeleyi srdrmek iin bu duygular istismar ediyorlar. Bylelikle, Atlantiin her iki yakasndaki iiler arasnda iten ve kalc bir ittifak, ve dolaysyla onlarn kurtulularn engelliyorlar. Dahas, rlanda, ngiliz hkmetinin byk bir dzenli ordu beslemesi iin tek bahanedir; ki bu ordu, gerektiinde, daha nce de olduu gibi, askeri eitimini rlandada tamamladktan sonra ngiliz iilere kar kullanlabilir. Son olarak, ngiltere, bugn, eski Romada devasa boyutlarda olmu olan eyin bir yinelenmesini gryor. Bir baka ulusu ezen her ulus, kendisini zincire vurur. Demek ki, Uluslararas Birliin rlanda sorunu karsndaki tavr ok aktr. Gereksindii ilk ey, ngilteredeki toplumsal devrimi tevik etmektir. Bunun iin de, rlandada ar bir darbe indirmek gerekir. Genel Konseyin rlanda affna ilikin kararlar, mevcut zoraki birlii (yani rlandann kleletirilmesini), olana varsa, eit ve zgr kon-
163
federasyona, gerekiyorsa, kesin ayrlmaya dntrmenin, uluslararas adaletten tamamen ayr olarak, ngiliz ii snfnn kurtuluu iin bir nkoul olduunu pekitirecek olan teki kararlara bir giritir ancak.
[sayfa 212]
28 Mart 1870 dolaylarnda Marx tarafndan yazlmtr lk kez Die Neue Zeit, Bd. 2, n 15, 1902de yaymlanmtr
164
KARL MARKS .RANSADA SAVA114
.REDRCH ENGELSN GR115
Enternasyonal Genel Konseyinin .ransada Sava zerindeki arsnn yeni bir basksn hazrlamaya ve buna bir giri eklemeye anszn arldm. Bundan tr, burada, en zsel noktalara deinmekten baka bir ey yapamam. Daha byk olan bu almadan nce, Genel Konseyin .ranszAlman sava zerindeki daha ksa olan iki arsn veriyorum. lkin, Savata, birincisi olmakszn kendi bana iyice anlalabilir olmayan ikinci arya iletmede bulunulduu iin. Sonra, gene Marks tarafndan yazlm bulunan bu iki arda, tpk Sava derecesinde, yazarn kantn ilk kez olarak Louis Bonaparten 18 Brumaireinde [sayfa 213] ver-
165
dii, ve byk tarihsel olaylarn nitelik, anlam ve zorunlu sonularn, daha bu olaylar gzmzn nnde olup bittii ya da daha yeni tamamland anda aka kavranmasn salayan alas yetenein stn rnekleri olduklar iin. Ve son olarak da, Almanyada bugn bile, bu olaylarn, Marks tarafndan nceden bildirilmi bulunan sonularna katlanma zorunda olduumuz iin. Birinci arnn nceden haber verdii eyin, yani eer Almanya nn Louis Bonapartea kar savunma sava, .ransz halkna kar bir fetih sava biiminde yozlarsa, bamszlk sava116 denilen savalardan sonra Almanya zerine km bulunan tm aclarn yeni bir younlukla yeniden canlanacaklar kehanetinin gerekletii grlmedi mi? Demagoglara117 kar kovuturmalarn yerini almak zere, ayn keyfe bal polis ynetimi ile, yasann tpatp ayn korkun yorumlama biimi ile, olaanst yasa118 ve sosyalist avnn getii Bismarck egemenlii altnda bir baka yirmi yl daha yaamadk m? Alsas-Lorenin ilhaknn .ransay Rusyann kollarna ataca, ve bu ilhaktan sonra, Almanyann, ya Rusyann haraca balanm ua durumuna gelecei, ya da ksa bir soluk alma zamanndan sonra, yeni bir savaa, ve dorusunu sylemek gerekirse, bu rklar savana, birlemi Latin ve Slav rklarna kar bir savaa hazrlanma zorunda kalaca yolundaki kehanet harfi harfine gereklemedi mi? .ransz illerinin ilhak, .ransay Rusyann kollarna itmedi mi? Kk Prusyann, Avrupann birinci gc olmadan nce, Kutsal-Rusyann ayaklarna serme alkanlnda bulunduu hizmetlerden daha da aalk hizmetler sunacak kadar alalan Bismarck, tam yirmi yl boyunca, arn gzne girmek iin bouna abalamad m? Ve daha birinci gn, prenslerin btn ittifak antlamalarnn toz olup gidecekleri bir sava tehdidinin, Demoklesin klc gibi, her gn kafamzn zerinde sallanp durduu grlmyor mu? Sonucunun mutlak belirsizliinden baka hi bir eyi kesin olmayan bir sava, tm Avrupay onbe-yirmi milyon silahl adamn krp geirmesine teslim edecek [sayfa 214] bir rklar sava; ve eer bu sava henz patlak vermiyorsa, bunun tek nedeni byk askeri devletlerden en glsnn onun sonal sonucunu nceden grme mutlak olanakszl karsnda korkuya kaplm bulunmasdr. 1870 uluslararas ii siyasetinin bu parlak ve yar unutulmu ngr kantlarn yeniden Alman iilerinin gz nne sermek, imdi her zamandan daha zorunludur. Bu iki ar iin doru olan ey, .ransada Sava zerindeki ar iin de dorudur. 28 Mays gn, Komnn son savalar, Belleville119 yamalar zerinde, stn dman glerine yenik dyor, ve iki gn sonra, 30 Mays gn, Marks, Genel Konsey nnde, Paris Komnnn tarihsel anlamnn birka keskin, ama ylesine kavrayl, ve zellikle bu konuda yazlm son derece zengin yaznn tmnde ei bouna aranacak derecede doru izgi iinde belirlenmi bulunduu
166
bu almay okuyordu. .ransann 1789dan sonraki iktisadi ve siyasal gelimesi sonucu, elli yldan bu yana, Pariste hi bir devrim proleter bir nitelie brnmeksizin patlak verememitir; yle ki, zaferden sonra, onu kan pahasna satnalm bulunan proletarya, kendi z istemleri ile sahneye giriyordu. Bu istemler, Paris iileri tarafndan eriilmi bulunan olgunluk derecesine gre, azok bulank, hatta kark idiler; ama, ksacas, hepsi de kapitalistler ile iiler arasndaki kartln ortadan kaldrlmasn gzetiyorlard. Bu iin nasl yaplaca ise, dorusunu sylemek gerekirse, bilinmiyordu. Ama, henz biimi iinde ne kadar belirsiz olursa olsun, istein kendisi, tek bana, kurulu toplumsal dzen iin bir tehlike ieriyordu; bu istemi ileri sren iiler henz silahl idiler; yleyse iktidarda bulunan burjuvalar iin, iilerin silahszlandrlmas birinci grevdi. Bundan tr, iilerin kan pahasna kazanlm her devrimden sonra, iilerin yenilgisi ile sonulanan yeni bir mcadele patlak verir. Bu, ilk kez olarak 1848de byle oldu. Parlamenter muhalefetin liberal burjuvalar, kendi partilerinin egemenliini salama balayacak seim reformunun gereklemesini istedikleri lenler dzenlediler. Hkmete kar mcadelelerinde, gitgide halka daha ok bavurma zorunda [sayfa 215] kaldklarndan, giderek burjuvazinin radikal ve cumhuriyeti katmanlarna stnlk tanmalar gerekiyordu, Ama, onlarn arkasnda da devrimci iiler duruyordu, ve bu iiler, 1830dan120 bu yana, burjuvalarn ve hatta cumhuriyetilerin dndklerinden ok daha byk bir siyasal bamszlk kazanm bulunuyorlard. Hkmet ile muhalefet arasndaki bunalm patlak verince, iiler sokak savalarna giritiler. Louis-Philippe toz oldu, ve onunla birlikte seim reformu da; onun yerine, zafer kazanm iilerin kendilerinin niteledikleri gibi, toplumsal cumhuriyet kuruldu. Toplumsal cumhuriyetten ne anlalmas gerektiini ise, kimse, hatta iiler bile pek bilmiyordu. Ama imdi iilerin silahlar vard ve devlet iinde bir g idiler. Bundan tr, iktidarda bulunan cumhuriyeti burjuvalar ayaklar altndaki topran daha salam bir duruma geldiini sezer sezmez, ilk amalar iileri silahszlandrmak oldu. Bu i yle yapld: verilen sz, bile bile inenerek, proleterler aka horgrlerek, isizleri uzak bir ile srmeye girierek, iiler 1848 Haziran ayaklanmasna gtrldler. Hkmet sayca stn gler toplamaya dikkat etmiti. Be gnlk kahramanca bir mcadeleden sonra, iiler ezildiler. O zaman savunmasz tutsaklar arasnda, Roma Cumhuriyetinin yklmasn hazrlayan i savalar gnlerinden bu yana bir benzeri grlmemi bulunan bir insan krmna giriildi. Proletarya kendi z karlar ve kendi z istemleri ile ayr bir snf olarak onun karsna kma cretinde bulunur bulunmaz, burjuvazi calmada hangi lgnca yrtcla kadar ykselebileceini ilk kez gsteriyordu. Ve gene de 1848, 1871 burjuvazisinin kudurganl karsnda henz bir ocuk oyunundan baka bir ey olmad.
167
Ceza, kendini bekletmedi. Eer proletarya henz .ransay ynetemiyor idiyse, burjuvazi de artk ynetemiyordu. Hi deilse burjuvazinin henz ounlukla kralc eilimde olduu, ve hanedanc parti121 ile bir drdnc cumhuriyeti parti biiminde blnd bu dnemde demek istiyorum. Servenci Louis Bonaparten, btn kilit noktalarn ordu, polis, ynetim mekanizmas elegeirmesini ve 2 Aralk 1851 gn122 burjuvazinin son kalesi olan Ulusal Meclisi havaya uurmasn salayan eyler de, burjuvazinin bu [sayfa 216] i ekimeleridir. kinci mparatorluk, ve onunla birlikte de .ransann bir siyaset ve maliye servencileri etesi tarafndan smrlmesi balad; ama ayn zamanda, sanayi de, Louis-Philippein, byk burjuvazinin sadece kk bir blmnn bakalarn dtalayc egemenlii ile birlikte soysuz ve psrk sisteminin ona hi bir zaman veremeyecei bir atlm kazand. Louis Bonaparte, burjuvalar iilere kar, ve sras gelince iileri de burjuvalara kar koruma bahanesi ile, kapitalistlerin elinden siyasal iktidarlarn ald; ama, buna karlk, egemenlii, speklasyon ve snai etkinlii, uzun szn ksas, tm burjuvazinin ykselme ve zenginlemesini, grlmemi derecede kolaylatrd. Bununla birlikte, imparator saray evresinde toplanan byk apl rvet ve soygun da ok daha yksek bir derecede geliip, bu zenginleme zerinden byk yzdeler vurdular. Ama kinci mparatorluk demek, .ransz ovenizmine bir ar, Birinci mparatorluun 1814te yitirilen snrlarnn, ya da en azndan Birinci Cumhuriyet 123 snrlarnn yeniden kurulmasnn istenmesi demekti. Eski krallk snrlar iinde, ve aslnda, 1815in daha da budanm snrlar iinde bir .ransz mparatorluu bu durum uzun zaman sremezdi. Devirli savalar ve toprak geniletmeleri zorunluluu, ite buradan geliyordu. Ama .ransz ovenlerinin imgeleme gcn, Renin sol Alman kysnn fethi kadar byleyen bir baka fetih yoktu. Ren zerinde bir fersah karelik yer, Alplerde ya da baka herhangi bir yerdeki on fersah karelik bir yerden ok daha ekici geliyordu onlara. kinci mparatorluk varln srdrdke, Renin sol kysna bir kerede ya da para para yeniden dn istemi, bir zaman sorunundan baka bir ey deildi. 1866 Avusturya-Prusya sava124 ile bunun zaman geldi; Bismarcktan ve kendi arkurnaz kararszlk siyasetinden umduu toprak dnmelerinden d krklna uradktan sonra, Bonapartea artk 1870te patlak veren ve onu Sedanda ve dolaysyla Wilhelmshoehede apa oturtan savatan101 baka bir yol kalmyordu. Bunun zorunlu sonucu 4 Eyll 1870 Paris devrimi oldu. mparatorluk iskambilden bir ato gibi ykld, cumhuriyet yeniden iln edildi. Ama dman kapdayd: [sayfa 217] mparatorluk ordular, ya Metzde iyice kuatlm, ya da Almanyada tutsak idiler. Bu umutsuz durum iinde, halk, eski yasama meclisinin Paris milletvekillerine, ulusal savunma hkmeti olarak, rgtlenme yetkisini verdi. Savunmay salamak iin eli silah tutan btn Parisliler o srada Ulusal Muhafza girmi ve iiler
168
imdi byk ounluu oluturacak biimde silahlanm olduklar iin, halk bu yetkiyi seve seve vermiti. Ama hemen salt burjuvadan bileen hkmet ile silahl proletarya arasndaki kartlk, patlak vermekte gecikmedi, 31 Ekim gn, ii taburlar Belediye Dalresine (Hotel de ville) saldrdlar ve hkmet yelerinin bir blmn tutsak ettiler; ihanet, hkmet tarafndan gerek bir andn bozma, ve baz kk-burjuva taburlarn ie karmas, onlara zgrlklerini kazandrd ve, yabanc bir ordu tarafndan kuatlm bir kent iinde i savaa yolamamak iin, ayn hkmet i banda brakld. Ensonu, 28 Ocak 1871 gn, a kalm Paris boyuneiyordu. Ama sava tarihinde o gne dein grlmemi bir onurla. Tabyalar brakld, tahkimatlar silahszlandrld. Sava tutsaklar saylan cephe ve gezici muhafz birliklerinin silahlar teslim edildi. Ama Ulusal Muhafz, silahlarn ve toplarn korudu ve yenenler ile sadece bir brakma durumuna geti. Ve yenenlerin kendileri de Parise bir zafer girii yapmay gze alamadlar. Ancak Parisin kk bir kesini, onu da sadece birka gnlne igali gze alabildiler! Ve bu zaman boyunca, Parisi 131 gndr kuatm bulunan onlar, hi bir Prusyalnn yabanc saldrgana braklm kenin dar snrlarn amamasn dikkatle gzeten silahl Paris iileri tarafndan kuatldlar. Parisli iilerin, btn imparatorluk birliklerinin silahlarn kendisine teslim ettikleri ordu zerinde uyandrd sayg ylesine bykt; ve devrim ocandan calmak iin gelmi bulunan Prusyal junkerler (toprak aalar), bu ayn silahl devrim karsnda sayg ile durmak ve onu selamlamak zorunda kaldlar! Sava srasnda, Parisli iiler, savan gzpeklikle srdrlmesini istemekle yetinmilerdi. Ama Parisin tesliminden sonra barn125 yaplaca u srada, yeni hkmet bakan Thiers unu anlamak zorundayd: Parisli iiler silahl kalacaklar srece, varlkl snflarn byk toprak sahipleri [sayfa 218] ve kapitalistlerin egemenlii srekli olarak tehlike karsnda bulunacakt. lk ii onlar silahszlandrmaya girimek oldu. 18 Mart gn, Paris kuatmas srasnda halktan toplanan paralarla yaplm bulunan Ulusal Muhafza ait toplara elkoyma buyruu ile, cephe birliklerini gnderdi. Giriim baarszla urad. Paris kendini savunmak iin tek bir adam gibi ayakland, ve Paris ile Versaillesda bulunan .ransz hkmeti arasnda sava iln edildi; 26 Mart gn, Komn seilmiti; 28 Mart gn iln edildi; o gne kadar iktidar kullanan Ulusal Muhafz Merkez Komitesi, utan verici Paris ahlk polisini bir buyrultu (kararname) ile kaldrdktan sonra, Komn yararna iktidar brakt. 30 Mart gn, Komn, askerlik yoklamasn ve dzenli orduyu kaldrd, ve tm salam yurttalarn katlacaklar Ulusal Muhafz tek silahl g olarak iln etti; Ekim 1870ten Nisana kadar olan konut kiralarna ilikin demeleri iptal etti, halen denmi bulunan miktarlar da gelecek kira demelerine sayd, ve belediye emniyet sandnda hacizli her trl eyann satn durdurdu. Ayn gn, Komne seilmi bulunan yabanclarn
169
grevleri de onayland, nk Komn bayra dnya cumhuriyetinin bayradr. 1 Nisan gn, bir Komn grevlisinin, yleyse Komn yelerinin de, en yksek maann, [ylda -.] 6.000 frang (4.800 mark) geemeyecei kararlatrld. Ertesi gn, kilise ile devletin ayrlmas ve din ileri btesinin kaldrlmas, btn kilise mallarnn ulusal mlkiyete dntrlmesi kararlatrld; sonu olarak, btn dinsel simge, dua ve dogmalarn, ksacas herkesin bireysel vicdan ile ilgili her eyin okullardan uzaklatrlmas buyruldu ve bu buyruk yava yava gerekletirildi. 5 Nisan gn, Versailles birliklerinin tutsak Komn savalarn her gn idam etmesi karsnda, rehinelerin tutuklanmasn ngren bir buyrultu yaymland, ama bu buyrultu hi bir zaman uygulanmad. 6 Nisan gn, Ulusal Muhafzn 137. taburu gidip giyotini ald ve halkn sevin gsterileri iinde herkesin nnde yakt. 12 Nisan gn, Komn, Napolon tarafndan, 1809 savandan sonra dmandan alnm toplar ile dktrlm bulunan Vendme stununu, ovenizm ve halklar anlamazla kkrtma simgesi olduu gerekesiyle, ykmay [sayfa 219] kararlatrd. Karar 16 Maysta yerine getirildi. 16 Nisan gn, Komn, sahipleri tarafndan iletilmesi durdurulmu fabrikalarn bir saymnn yaplmasn ve bu iletmelerin ynetimini o gne dein bu iletmelerde alan ve kooperatif birlikler iinde biraraya gelecek olan iilere vermek ve bu kooperatif birlikleri de bir tek byk federasyon biiminde rgtlemek iin planlar hazrlanmasn buyurdu. 20 Nisan gn, frnclarn gece iini ve kinci mparatorluktan bu yana polis tarafndan seilen ve birinci snf ii smrcs olan bireyler elinde tekelletirilmi bulunan ibulma brolarn kaldrd; bu brolar yirmi Paris ilesi (arrondissement) belediyelerine balandlar. 30 Nisan gn, Komn, iilerin zel bir smrsn oluturan ve onlarn alma aletleri ve kredi hakk ile eliki durumunda bulunan emniyet sandklarnn ortadan kaldrlmasn buyurdu. 5 Mays gn, Louis XVInin idamnn telfisi iin yaplm bulunan kefaret kilisesinin yktrlmasn kararlatrd. Bylece, 18 Marttan sonra, Paris hareketinin, o gne dein yabanc istilya kar mcadelenin geri-planna itilmi bulunan snf nitelii, keskin ve ar bir biimde ortaya kt. Komnde hemen hemen iilerden ve iilerin nl temsilcilerinden baka kimse bulunmuyordu; bundan tr Komn kararlar aka proleter bir nitelik tayorlard. Komn, ya dinin devlet karsnda zel bir sorundan baka bir ey olmad yolundaki ilkenin gerekletirilmesi gibi, cumhuriyeti burjuvazinin salt korkaklktan savsaklad, ama ii snfnn zgr eylemi iin zorunlu bir temel oluturan reformlar buyuruyor; ya da dorudan doruya ii snf yararna alnm, ve bir lde eski toplumsal dzende de derin atlaklar aan kararlar iln ediyordu. Ama tm bunlar, kuatlm bir kentte, en ok bir gerekletirme balangcndan baka bir ey olamazd. Ve, daha maysn ilk gnlerinden balamak zere, Versailles hkmetinin durmadan daha kalabalk birliklerine kar mcadele, tm gleri kendisi
170
ile uratrd. 7 Nisan gn, Versayllar, Neuillyde, Parisin bat cephesi zerinde, Seine geidini ele geirmilerdi; buna karlk, 11 Nisan gn, gney cephesinde, general Eudesin bir saldrs zerine, kanl yitiklerle pskrtldler. Paris, hem [sayfa 220] de bu kentin Prusyallar tarafndan bombalanmasn kutsal eylere kar saygszlk olarak damgalayan ayn kiiler tarafndan, durup dinlenmeksizin bombalanmt. Bu ayn kiiler, Sedan ve Metz126 tutsa .ransz askerlerinin, onlara Parisi yeniden fethettirmek iin, bir an nce yurda gnderilmelerini, Prusya hkmetinden dilenircesine istiyorlard. Bu birliklerin kerteli gelii, mays balarndan sonra, Versayllara kesin bir stnlk kazandrd. Bu durum, daha 23 Nisanda, Thiers, Komnn nerisi zerine balayan ve tutsak olarak alkonan Paris bapiskoposu * ve baka bir sr papazn, Komne iki kez seilen, ama Clairvauxda tutsak bulunan bir tek Blanqui ile deitirilmesini gzeten grmeleri kestii zaman ortaya kt. Ve Thiersnin dilindeki ton deiikliinde kendini daha da ok duyurdu; o gne kadar savsaklayc ve ikircil olan Thiers, birdenbire saygsz, tehdit edici, kaba kesildi. Gney cephesinde Versayllar, 3 Mays gn, Moulin-Saquet tabyasn, 9 Mays gn top ateiyle batanbaa yklm lssy kalesini, 14 Maysta da Vanves kalesini aldlar. Bat cephesinde, birok ky ve istihkmlara bitiik yaplar ele geirerek, yava yava surun kendisine doru ilerlediler. Ayn 12sinde, ihanet ve Ulusal Muhafz gzc postasnn savsaklamas sonucu kente girmeyi baardlar. Kuzey ve doudaki kaleleri igal eden Prusyallar, Versayllarn, brakma ile kendilerine yasaklanm bulunan kentin kuzeyindeki topraklardan ilerlemelerine gzyumdular, ve bylece, Parislilerin szleme araclyla korunduklarn sandklar ve bu yzden pek asker bulundurmadklar geni bir cephe zerinden saldrmalarn saladlar. Bundan tr, Parisin bat yarsnda, asl lks kentinde ancak az bir direni oldu. stil birlikleri dou yarya, asl ii mahallelerine yaklatklar lde, diren daha zorlu ve direngen oldu. Komnn son savunucular ancak sekiz gnlk bir savatan sonradr ki Belleville ve Mnilmontant tepeleri zerinde yenik dtler, ve savunmasz erkek, kadn ve ocuklarn, btn hafta sren ve durmadan artan ynsal toplu krmlar, ite o zaman doruuna vard. Tfek artk yeterince abuk ldrmyordu, yeniklerin yzlercesi [sayfa 221] birarada makineli tfekle ldrldler. Son ynsal insan krmnn yapld Pre-Lachaise mezarlndaki .edereler Duvar, proletarya kendi hakk iin ayaklanmaya cret eder etmez ynetici snfn yetenekli olduu takn fkenin ayn zamanda hem dilsiz hem de uzdilli tan olarak, bugn hl ayaktadr. Sonra, btn komnclerin ldrlmesinin olanakszl grlnce, sra, ynsal tutuklamalara, tutsaklar sralarndan geliigzel seilmi kurbanlarn ldrlmesine, tekilerin de sava divanlarnn nne karlmay bekle* Georges Darboy. -Ed.
171
mek zere, byk kamplara srgn cezasna geldi. Parisin kuzey yars evresinde ordugh kurmu bulunan Prusya birliklerine, hi bir kaa geirmeme buyruu verilmiti; ama erler kendilerine verilen buyruktan ok insanln sesini dinledikleri zaman, subaylar ou kez gzlerini yumdular; ve ok insanca davranan ve Komn savas olduklar besbelli birok insann gemesine gzyuman Saksonya kolordusunu zellikle vmek gerekir. * Eer, bugn, yirmi yl sonra, geriye doru, 1871 Paris Komnnn etkinlik ve tarihsel anlam zerine bir gzatarsak, .ransada Savan bu konuda vermi bulunduu betimlemeye yaplacak baz katmalar olduu ortaya kar. Komn yeleri, Ulusal Muhafz Merkez Komitesinde egemenlik kurmu bulunan bir blankiciler ounluu ile, ou prudoncu sosyalistlerden bileen Uluslararas i Birlii yelerinin oluturduu bir aznlk biiminde blnyorlard. Genel olarak, blankiciler o sralarda sadece devrimci igd ile, proleter igd ile sosyalist idiler; aralarndan sadece kk bir blm, Alman bilimsel sosyalizmini bilen Vaillant sayesinde daha byk bir ilke aklna erimi bulunuyordu. ktisadi dzeyde, bugnk anlaymza gre Komnn yapm olmas gereken birok eyin savsaklanm bulunmas da, byle aklanr. Kavranmas en g olan ey, kukusuz .ransz Bankasnn kaplar nnde durduran o kutsal saygdr. Bu, ayrca ar bir siyasal yanllk da oldu. Komnn elindeki banka, onbin rehineden daha deerliydi. Bu, Komn ile bar yapmas iin, Versailles hkmeti [sayfa 222] zerinde bask yapan tm .ransz burjuvazisi demekti. Ama asl alacak ey, blankici ve prudonculardan bilemi Komn tarafndan gene de yaplm bulunan birok doru eydir. Komnn iktisadi buyrultularnn sorumluluunun, anl ve daha az anl ynleri ile, en bata prudonculara dt kendiliinden anlalr tpk siyasal eylem ve eksikliklerin sorumluluunun blakicilere dmesi gibi. Ve her iki durumda da, tarihin ironisi doktrinerlerin iktidara getikleri her zaman olduu gibi, her iki akm yandalarnn, kendi okul retilerinin onlara buyurduu eyin tam tersini yapmalarn istedi. Kk kyllk ve zanaatnn sosyalisti olan Proudhon, ortaklktan (association) kesin olarak holanmyordu. Ortaklk konusunda, onun yarardan ok saknca ierdiini, doas gerei ksr, hatta iinin zgrln engelleyebildii iin zararl olduunu; verimsiz ve engelleyici, basz koulsuz bir dogma olarak, iinin zgrl ile olduu kadar, emek tasarrufu ile de elitiinden, zararlarnn yararlarndan daha hzl arttn; onun karsnda, rekabet, iblm ve zel mlkiyetin, iktisadi gler olarak kalacaklarn sylyordu. ilerin ortakl, rnein demiryollar gibi, ancak byk sanayi ve byk iletmelerin oluturduu
172
istisnai durumlar Proudhon bunlar byle adlandrr iin yersiz olmayacaktr (bkz: Ide gnrale de la rvolution, 3. tude). 1871 ylnda, hatta zanaatln merkezi olan Pariste bile, byk sanayi bir istisna olmaktan ylesine kmt ki, Komnn en nemli buyrultusu, sadece, iilerin ortaklna dayanmakla kalmayacak, ama btn bu ortaklklar byk bir federasyon iinde toplayacak bir byk sanayi ve hatta manfaktr rgt kuruyordu; uzun szn ksas, Marks n Savata ok hakl olarak syledii gibi, sonunda komnizme, yani Proudhon retisinin tam tersine varacak olan bir rgt. Ve Komnn prudoncu sosyalizm okulunun mezar olmasnn nedeni de budur. Bu okul, bugn, .ransz ii evrelerinde yokoldu; imdi bu evrelerde, marksistler arasnda olduundan daha az olmamak zere, olanaklar127 arasnda da, Marksn teorisi szgtrmez bir biimde egemendir. Prudoncular, hl ancak radikal burjuvazi iinde [sayfa 223] bulunurlar. ler blankiciler iin de daha iyi gitmedi. Komploculuk okulunda yetimi, kendine zg sk bir disiplin ile birbirlerine balanm bulunan blankiciler, grece kk bir saydaki kararl ve iyi rgtlenmi adamn, zaman geldiinde, sadece iktidar elegeirmeye deil, ama byk bir ylmazlk ve gzpeklik gstererek, halk ynn devrim iine ekmeyi ve onu kk ynetici birlik yresinde toplamay baarmak iin yeterince uzun bir zaman iktidarda kalmaya da yetenekli olduu fikrinden yola kyorlard. Bunun iin, her eyden nce, tm iktidarn yeni devrimci hkmetin elleri arasnda en sk diktatrce merkezlemesi gerekiyordu. Ve, ounlukla bu blankicilerden bileen Komn ne yapt? Taradaki .ranszlar iin yaynlad btn bildirgelerinde, Komn, onlar, tm .ransz komnlerinin Paris ile zgr bir federasyonuna, ilk kez olarak gerekten ulusun kendisi tarafndan kurulacak ulusal bir rgtlenmeye aryordu. nceki merkezi hkmetin bastrc gcne, Napolon tarafndan 1798 de kurulmu, ondan sonra da, gnl borcu ile, her yeni hkmet tarafndan yeniden ele alnp kartlarna kar kullanlm bulunan ordu, siyasal polis ve brokrasiye gelince, Pariste alaa edilmi bulunduu gibi, her yerde alaa edilmesi gereken ey, ite bu gcn ta kendisi idi. Komn, ii snfnn, bir kez iktidara getikten sonra, eski devlet makinesi ile ynetmeye devam edemeyeceini hemen kabul etme zorunda kald; daha yeni elde etmi bulunduu kendi z egemenliini yeniden yitirmemek iin, bu ii snf, bir yandan o zamana dein kendisine kar kullanlm bulunan eski bask makinesini ortadan kaldrmal, ama, te yandan, kendi z vekil ve. memurlarn her zaman ve istisnasz grevden alnabilir iln ederek, onlara kar da gvenlik nlemleri almalyd. O gne dein, devletin ayrc zellii neye dayanyordu? Toplum, balangta basit iblm aracyla, kendi ortak karlarn gzetmek iin kendi z rgenliklerini kurmutu. Ama, zamanla, doruunu devlet iktidarnn oluturduu bu rgenlikler, kendi z zel karlarna hizmet
173
ederek, toplumun hizmetkrlar olmaktan kp onun efendileri durumuna dnmlerdi. Bu, rnein, sadece soydan geme krallkta deil, ama demokratik [sayfa 224] cumhuriyette de grlebilir. Politikaclar hi bir yerde Kuzey Amerikada olduklarndan daha yaltk ve daha gl bir klan oluturmazlar. Orada, iktidarda nbet deitiren iki byk partiden herbiri, siyaseti kendine i edinen, eyaletlerin yasama meclislerinde olduu gibi Birlik yasama meclislerindeki koltuklar zerinde de speklasyon yapan, ya da partileri yararna ajitasyon aracyla geinen ve partisinin zaferi zerine eitli grevlerle dllendirilen kiiler tarafndan ynetilir. Amerikallarn otuz yldan beri tanmaz duruma gelmi bulunan bu boyunduruktan kurtulmak iin ne kadar aba gsterdikleri, ve her eye karn, bu rme bataklna durmadan daha derin bir biimde nasl battklar yeterince bilinir. Devlet gcnn, balangta basit bir aletinden baka bir ey olmayaca toplum karsnda nasl bamszlatn en iyi Amerikada grebiliriz. Bu lkede ne hanedan vardr, ne soyluluk, (Kzlderililerin gzetimine atanm bir avu asker bir yana braklrsa) ne srekli ordu, ne de deimez grevler ve emeklilik hakk ile birlikte brokrasi. Ve gene de, orada, devlet iktidarn ele geirmek ve onu hem de en utanmaz erekler iin en bozulmu aralarla smrmek zere nbetleen iki byk speklatr politikaclar etesi vardr; ve ulus, szmona onun hizmetinde olduklarn syleyen, ama gereklikte ona egemen olup onu soyan bu iki byk politikaclar karteli karsnda, gszdr. Balangta toplumun hizmetkrlar olan devlet ve devlet organlarnn, toplumun efendileri durumuna, nceki tm rejimlerde kanlmaz olan bu dnmn nlemek iin, Komn, iki amaz ara kulland. lkin, ynetim, adalet ve retim ilerindeki btn grevlileri, ilgililerin genel oya dayanan seim aracyla istediini semesi, ve elbette, bu ayn ilgililer tarafndan her an grevden alnabilmesi ilkesine balad. Ve, ikinci olarak, en aasndan en ykseine, btn hizmetlere, br iilerin aldklar cretten baka bir karlk demedi. Genel olarak dedii en yksek grevli maa 6.000 frank idi. Bylece, temsil organlarna gnderilen delegelerin snrl yetkileri dnda, mevki ve ikbal avclna kar etkin bir engel konmu oluyordu. imdiye deinki biimi ile devlet gcnn bu paralanmas ve gerekten demokratik yeni bir iktidar ile deitirilmesi, [sayfa 225] Savan nc blmnde ayrntl bir biimde betimlenmitir. Ama, bu konunun baz ynleri zerinde burada ksaca durmak zorunlu idi, nk, zellikle Almanyada, devlet boinan, felsefeden, burjuvazinin ve hatta birok iinin ortak bilincine gemi bulunuyor. .ilozoflarn kafasnda devlet, .ikirin gereklemesi ya da Tanrnn dnya zerindeki felsefi dile evrilmi saltanat, sonsuz doruluk ve adaletin gerekletii ya da gerekleecei alandr. Devlete ve devlete ilikin her eye kar duyulan, ve beikten beri, tm toplumun btn ileri ve btn ortak karlarnn,
174
imdiye dein olduundan, yani devlet ve onun gereince yerlemi otoriteleri tarafndan ekilip evrildiklerinden baka trl ekilip evrilemeyeceklerini dnmeye alld lde kolay yerleen o boinana dayal sayg da ite buradan gelir. Ve soydan geme kralla kar duyulan gvenden kurtulup da, demokratik cumhuriyet iin gven beslemeye baland zaman, son derece gzpek bir adm atlm olduu sanlr. Ama, gereklikte, devlet bir snfn bir bakas tarafndan ezilmesi iin bir makineden baka bir ey deildir, ve bu, krallkta ne kadar byle ise, demokratik cumhuriyette de o kadar byledir; bu konuda sylenebilecek en hafif ey, devletin, muzaffer proletaryann snf egemenlii iin mcadelede kalt olarak ald, ve tpk Komn gibi, en zararl ynlerini hemen budamaktan kendini alamayaca bir ktlk olduudur; yeni ve zgr toplumsal koullar iinde yetimi bir kuak, btn bu devlet hurdasn bandan savacak bir duruma gelinceye dein. Sosyal-demokrat hamkafa (philistin),128 son zamanlarda proletarya diktatrl sznn sylendiini duymakla yararl bir terre kaplmtr. Eh peki, baylar, bu diktatrln neye benzediini bilmek ister misiniz? Paris Komnne baknz, Paris Komn, proletarya diktatrl idi.
[sayfa 226]
Londra, Paris Komnnn 20. yldnm iin, 18 Mart 1891.
.. ENGELS
Neue Zeit, Bd. 2, n 28, 1890-1891 iinde, ve Marksn Der Brgerkrieg in .rankreich, Berlin 1891, yapt iinde yaymlanmtr
175
ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNN .RANSIZ-ALMAN SAVAI ZERNE BRNC ARISI129
AVRUPA VE BRLEK DEVLETLERDEK ULUSLARARASI BRL YELERNE
Uluslararas i Birliinin kurulu arsnda, Kasm 1864te, yle diyorduk: alan snflarn kurtuluu, bunlarn kardee uyum iinde bulunmalarn gerektiriyorsa, ulusal nyarglar harekete geiren ve halklarn kanlarn ve varlklarn korsanca savalarda arur eden, canice amalar gden bir d politika altnda bu byk grevi nasl yerine getireceklerdir? Enternasyonalin benimsedii d siyaseti de u terimlerle tanmlyorduk: Uluslararas ilikilere egemen olan kurallar kadar, tek tek kiiler arasndaki ilikilere de egemen olmas gereken basit ahlk ve adalet yasalarn savunma. ktidarn .ransadaki snflar mcadelesini smrerek kapm ve onu dardaki sreli savalar aracyla srdrm bulunan Louis Bonaparten, daha batan beri Enternasyonale tehlikeli bir dman olarak davranmasnda alacak hi bir ey yok. Plebisitin130 ngnnde, Enternasyonalin kendisine kar bir ldrme komplosuna karan gizli bir demek olduu yolundaki, drtba bayndr samal ksa zamanda kendi z yarglar tarafndan ortaya karlm bulunan bahane ile, Uluslararas i Birlii ynetim komitelerinin Paris, Lyon, Rouen, Marsilya, Brest, vb., tm .ransadaki yelerine kar bir baskn dzenledi. Enternasyonalin .ransz kesimlerinin gerek suu ne idi? Onlar plebisiti oylamann, ite despotizm ve dta da sava iin oy verme demek olduunu sylemilerdi. Eer .ransann btn byk kentlerinde, btn sanayi merkezlerinde, ii snf, plebisiti yoksamak iin tek bir adam gibi ayaa kalkmsa, bu gerekten onlarn baars olmutur. Ne yazk ki, krsal blgelerin hantal bilisizlii dengede ar bast. Borsalar, hkmetler, egemen snflar ve Avrupa basn, plebisiti .ransz imparatorunun [sayfa 227] .ransz ii snf zerindeki byk bir zaferi olarak kutladlar; gereklikte bu bir bireyin deil, ama koca uluslarn ldrlme iareti oldu. 1870 Temmuz sava komplosu,131 1851 Aralk hkmet darbesi-
176
nin122 dzeltilmi bir basksndan baka bir ey deildir. lk bakta, i ylesine sama grnd ki, .ransa onu gerekten ciddiye almak istemiyordu. O daha ok, bakanlarn sava zerindeki szlerini basit bir borsa speklasyonu manevras olarak eletiren milletvekiline* inanyordu. Sava, 15 Temmuzda, yasama topluluuna ensonu resmen buyurulduu zaman, tm muhalefet geici sava deneklerine kar oy verdi; hatta Thiers bile sava iren olarak knad; Parisin tm bamsz gazeteleri savaa kar ktlar, ve, alacak ey, tara basn hemen hemen oybirlii ile onlara katld. Bununla birlikte, Enternasyonalin Parisli yeleri yeniden ie koyulmulard. 12 Temmuz gnl Rveilde132, aadaki paralan aldmz Btn Uluslarn ilerine balkl bildirgelerini yaymladlar: Bir kez daha diyorlard, Avrupa dengesi ve ulusal onur bahanesi ile, siyasal niyetler dnya barn tehdit ediyor. .ransz, Alman, spanyol iileri, seslerimiz savaa kar bir knama l iinde birlesin! ... Bir stnlk ya da hanedan sorunu iin sava, iilerin gznde, canice bir samalktan baka bir ey olamaz. Kendilerini kan vergisinden bak tutan ya da halklarn bana gelen felaketlerde yeni bir speklasyon kayna bulan kimselerin sava lklarn, bar, i ve zgrlk isteyen bizler protesto ederiz! ... Almanyadaki kardeler! Blnmemiz, Renin her iki kysnda da, despotizmin drtba bayndr bir zaferinden baka bir ey getirmez. Btn lkelerin iileri! Ortak abalarmzn sonucu ne olursa olsun, biz, Uluslararas i Birliinin lke snrlar tanmaz yeleri, biz size, bozulmaz bir dayanma gvencesi olarak, .ransa iilerinin iyi dilek ve selamlarn gnderiyoruz! Paris kesiminizin bu bildirgesi, birok benzer .ransz arlar ile izlendi. Biz burada bu arlardan sadece 22 Temmuz [sayfa 228] gnk Marseillaisede133 yaymlanm bulunan Neuillysur-Seine bildirisinden bir para alabiliyoruz: Sava dil midir? Sava ulusal mdr? Hayr! Sava, bir hanedan savadr. nsanlk, demokrasi ve .ransann gerek karlar adna, Enternasyonalin savaa kar protestosuna tamamen ve var gcmzle katlyoruz! Bu protestolar, ok gemeden belirtici (karakteristik) bir olayn da gsterdii gibi, .ransa iilerinin gerek duygularn dile getiriyorlard. lkin Louis Bonaparten bakanl altnda rgtlenmi bulunan On Aralk etesi,134 sava atei rpnmalarn gstermek zere, i gmlekleri giydirilerek Paris sokaklarna salverildii zaman, d mahallelerin gerek iileri bartan yana ylesine ezici gsterilerle yant verdiler ki, polis mdr Pitri, sadk Paris halknn uzun zaman bastrlm yurtseverlii ile sava iin takn cokusunu yeterince gsterdiini ne srerek, btn bu sokak siyasetine hemen son vermenin iyi olacan dnd.
* Jules .avre. -Ed.
177
Louis Bonaparten Prusyaya kar savann gidii ne olursa olsun, kinci mparatorluun lm an, Pariste daha imdiden alm bulunuyor. mparatorluk, balam olduu gibi, bir parodi ile bitecektir. Ama Louis Bonapartea onsekiz yl boyunca kandkc onarlm imparatorluk kaba-gldrsn oynama iznini verenlerin Avrupa hkmetleri ile egemen snflar olduunu da unutmayalm. Alman yanndan sava, bir savunma savadr. Ama Almanyay kendini savunma zorunluluu iine kim koydu? Louis Bonaparten onunla savamasn kim salad? Prusya! Bu ayn Louis Bonaparte ile, ierde halk muhalefetini ezmek ve Almanyay Hohenzollern hanedanna balamak iin gizlice elbirlii eden, Bismarcktr. Eer Sadowa sava99 kazanlacak yerde yitirilmi olayd, .ransz taburlar Prusyann mttefikleri olarak Almanyay doldururlard. Zaferinden sonra, Prusya, bir an iin bile olsa, kleletirilmi bir .ransa karsna zgr bir Almanya karmay dnd m? Tam tersine. Bir yandan kendi z sisteminin tm doutan gzelliklerini zenle korurken, onlara bir de kinci mparatorluun tm pf noktalarn, gerek despotizmi ile dzmece demokratizmini, siyasal aldatmacalar ile mali dalaverelerini, tumturakl lafazanl ile aalk [sayfa 229] hokkabazlklarn ekledi. O zamana dein Renin sadece bir kysnda iek aan bonapartclk, imdi br kysnda da benzerini buluyordu. Bylesine bir durumdan, savatan baka ne kabilirdi? Eer Alman ii snf bugnk savan sk skya savunucu niteliini yitirip, .ransz halkna kar bir sava biiminde yozlamasna izin verirse, ister yengi ister yenilgi, her ikisi de bir ykm olacaktr. Bamszlk sava denilen savalardan sonra Almanya zerine km bulunan tm aclar, yeni bir younlukla yeniden canlanacaklardr. Bununla birlikte, Enternasyonal ilkeleri, Alman ii snf iinde bylesine yrek karartc bir sonutan korkmamz gerektirmeyecek kadar yaylm ve kklemitir. .ransz isilerin sesleri Almanyada bir yank bulmutur. Brunswickte, 16 Temmuzda yaplm bir ii yn mitingi, Paris bildirgesi ile tam bir birlik iinde bulunduunu aklam, .ransaya kar her trl ulusal uyumazlk fikrini yadsm, ve u szcklerle biten kararlar oylamtr: Biz btn savalarn, ama her eyin stnde hanedan savalarnn dmanyz. ... Derin bir sknt ve derin bir ac ile, bir savunma savana kanlmaz bir ktlk olarak katlanma zorunda kaldk; ama biz ayn zamanda, tm Alman ii snfn, sava ya da bara karar verme yetkisini halklarn kendileri iin isteyerek, ve bylece onlar kendi z yazglarnn efendileri durumuna getirerek, bu engin toplumsal mutsuzluun geri dnmesini olanaksz klmak, iin almaya aryoruz. Chemnitzde, 50.000 Saksonya iisini temsil eden bir delegeler mitingi, u karar oybirlii ile kabul etti: Alman demokrasisi, ve zellikle sosyal-demokrat parti iileri
178
adna, bu savan salt hanedan sava olduunu iln ederiz... .ransa iilerinin bize uzattklar kardee eli skmakla mutluyuz. Uluslararas i Birliinin Btn lkelerin proleterleri, birleiniz! sloganna saygl, btn lkelerin iilerinin dostlarmz ve btn lkelerin despotlarnn da dmanlarmz olduklarn hi bir zaman unutmayacaz! Enternasyonalin Berlin kesimi de Paris bildirgesini yantlamtr:
[sayfa 230]
Protestonuza byk bir ciddilikle katlyoruz... Ne borazan sesinin, ne top grlemesinin, ne yengi ne de yenilginin, bizi btn lkeler iilerinin birlii iin ortak almadan dndremeyeceklerine, byk bir ciddilikle sz veriyoruz. Dileriz ki yle olsun! Bu intihar savann arka plannda, Rusyann korkun yz frsat kollamaktadr. Gncel sava iaretinin, tam da Rus hkmetinin kendi stratejik demiryollarn bitirip, birliklerini Prut ynnde toplam bulunduu bir anda verilmesi, kt bir iarettir. Almanlarn bonapart saldrya kar bir savunma savanda hakl olarak kazandklar sevgi ne kadar byk olursa olsun, eer Alman hkmetinin Kazaa bavurmasna ya da Kazak yardm kabul etmesine izin verirlerse, bu sevgiyi hemen yitireceklerdir. Almanyann, Napolon Ie kar verdii savunma savandan sonra, onlarca yl boyunca arn ayaklarna kapanp kaldn unutmasnlar. ngiliz ii snf, .ransa ve Almanya emekilerine kardee bir el uzatyor. ngiliz ii snf, kendini duyuran korkun sava nasl bir gidi alrsa alsn, btn lkeler iilerinin mttefikliine, sonunda sava yokedeceine derinden derine inanyor. Resmi .ransa ile resmi Almanya kendilerini bir karde ldrme savann iine atarlarken, .ransa ve Almanya iileri birbirlerine bar ve dostluk mesajlar gnderiyorlar. Gemi tarihte ei grlmeyen bu benzersiz olgu, yolu, daha aydnlk bir gelecee ayor. Bu olgu, iktisadi sefaleti ve siyasal taknl ile birlikte eski topluma kart olarak, her ulus iinde ayn ilke: Emek ilkesi egemen olaca iin, uluslararas kuralnn Bar olaca yeni bir toplumun domakta olduunu da tantlyor! Bu yeni toplumun ncs ise, Uluslararas iler Birliidir. [sayfa 231]
256, High Holborn, Londra, Western Central, 23 Temmuz 1870 Marks tarafndan 19-23 Temmuz 1870te yazlmtr Temmuz 1870te bror biiminde ngilizce olarak, ve Austos- Eyll 1870te de Almanca, .ranszca ve Rusa dillerinde bildiriler halinde ve ayrca basnda yaymlanmtr
179
ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNN .RANSIZ-ALMAN SAVAI ZERNE KNC ARISI 129
AVRUPA VE BRLEK DEVLETLERDEK ULUSLARARASI BRL YELERNE
23 Temmuz gnl birinci armzda yle diyorduk: kinci mparatorluun lm an, Pariste daha imdiden alm bulunuyor. mparatorluk, balam olduu gibi, bir parodi ile bitecektir. Ama Louis Bonapartea onsekiz yl boyunca kandkc onarlm imparatorluk kaba-gldrsn oynama iznini verenlerin Avrupa hkmetleri ile egemen snflar olduunu da unutmayalm. Bylece, hatta sava harekt gerekten balamadan nce bile, biz bonapart kuruntuyu gemie karm bir ey olarak ele alyorduk. kinci mparatorluun yaayabilirlii zerinde yanlmadmz gibi, Alman savann sk skya savunucu niteliini yitirip, .ransz halkna kar bir sava biiminde yozlamasndan korkmakta da haksz deildik. Savunma sava, gerekte, Louis Bonaparten teslim olmas, Sedan teslim artlamas101 ve Pariste cumhuriyet iln ile tamamlanmtr. Ama bu oylardan ok nce, daha imparatorluk ordularnn derin kokumuluu ortaya kt srada, Prusya askeri kamarillas fetih yolunu semi bulunuyordu. Geri yolu zerinde kt bir engel vard: Kral Wilheimin savan bandaki bildirgeleri. Kuzey Almanya Diyetindeki hkmdarlk sylevinde, kral, .ransz halk ile deil, .ranszlarn imparatoru ile savaacan byk bir ciddilik iinde aklamt. 11 Austos gn .ransz halk iin yaynlad bir bildirgede yle diyordu: mparator Napolon, .ransz halk ile bar iinde yaamak isteyen ve her zaman istemekte olan Alman ulusuna kar, karadan ve denizden saldrya geti: bu saldry pskrtmek iin Alman ordularnn komutasn elime alm, ve askeri zorunluluklardan tr .ransa snrlarn ama [sayfa 232] zorunda kalm bulunuyorum. Alman ordularnn komutasn ancak saldry pskrtmek iin eline aldn aklayarak, savan salt savunucu niteliini olumlamakla yetinmiyor, sadece askeri zorunluluklardan tr .ransa snrlarn ama zorunda kalm bulunduunu da ekliyordu kral. Savunucu bir sava, askeri zorunluluklar tarafndan gerektirilen saldrc harekt, elbet-
180
te dtalayamaz. Bylece, bu ok dindar kral, .ransa ve dnya nnde sk skya savunucu bir sava yapacana sz vermi bulunuyordu. Onu bu cafcafl szden nasl kurtarmalyd? Sahneye koyucular, onu Alman ulusunun kesin buyruuna istemeye istemeye boyuneen bir kral olarak gstermeliydiler. Profesrleri, kapitalistleri, belediye meclisi yeleri, ve yazarizerleri ile birlikte, Almanya liberal burjuvazisine hemen ynergeyi verdiler. Siyasal zgrlk iin mcadelelerinde, 1846dan 1870e dein, grlmemi bir kararszlk, yeteneksizlik ve dleklik rnei gstermi bulunan bu burjuvazi, Avrupa sahnesinde Alman yurtseverliinin, kkreyen aslan grn altnda kmaktan elbette byk bir sevin duydu. Kendine siyasal bamszlk grn verdi ve Prusya hkmetine... bilin bakalm neyi zorla kabul ettirmeye alt? Gene bu hkmetin gizli planlarn! Bara ara .ransz Cumhuriyetinin paralanmasn isteyerek, Louis Bonaparten yanlmazlna olan direngen ve yar-dindar inancndan tr hakszln kabul etti. Biraz bu gzpek yurtseverlerin ileri srdklerini dinleyelim! Alsas-Loren halknn, kendini Almanyann kollarna atmak iin yanp tututuunu ileri srme cretinde bulunmazlar; tam tersine, .ransz yurtseverliinden tr cezalandrlmak iin, kentten bamsz bir kale tarafndan korunan Strasbourg, kenti yakp ykan ve savunmasz kent halknn byk bir blmn ldren patlayc Alman obsleri ile, alt gn boyunca kesin olarak nedensiz ve barbarca bir biimde bombaland! Gene de bu iller toprann eski Alman mparatorluunun bir parasn oluturduu bir zaman olmutu.135 Bu nedenle, grne gre, toprak ve bu toprakta yetimi bulunan insanal varlklarn, zamanamna bal olmayan Alman milliyeti olarak zoralmna [sayfa 233] arptrlmalar gerekiyor. Eer Avrupa haritas bu antikac kafasna gre yeniden izilecekse, Brandebourg Seici prensinin, Prusyadaki yurtluklar dolaysyla, Polonya Cumhuriyetinin bamls (Vassal) olduunu aman unutmayalm.136 Bununla birlikte, en kt niyetli yurtseverler, .ransz saldrsna kar maddi bir gvence olarak Almanca konuan Alsas ve Loreni isterler. Bu aalk kant birok kendi halinde kiiyi arttndan, zerinde daha uzunca durma zorundayz. Kuku yok ki, Renin br kysnn d grnne oranla, Alsasn genel d grn ve Ble ile Germersheim arasnda hemen hemen yar yolda Strasbourg gibi byk bir mstahkem mevkiin varl, Gney Almanyaya kar bir .ransz saldrsn ok kolaylatrr, oysa .ransaya Gney Almanyadan gelen bir saldr karsna zel glkler kartrlar. stelik, Almanca konuan Alsas ve Lorenin ilhaknn, btn uzants boyunca Vosges dalar doruunun ve onun kuzey geitlerini koruyan kalelerin egemeni olaca iin, Gney Almanyaya ok daha gl bir snr vereceinden de hi bir kuku yok. Eer Metz de ilhak edilseydi, .ransa bir anda Almanyaya kar bellibal iki harekt ssnden yoksun
181
kalrd; ama bu, onu Nancy ya da Verdunde yeni sler kurmaktan alkoyamazd. Almanya, Coblence, Mayence, Germersheim, Rastadt ve Ulm gibi, .ransaya kar her trl, ve bu savata adamakll kullanlm bulunan harekt ssne sahip olduu srece, Strasbourg ile Metzi, o kyda bulunan azbuuk nemli topu topu bu iki kaleyi .ransaya hangi yzle ok grebilir? stelik, Strasbourg, Gney Almanyay, ancak o Kuzey Almanya dan ayr bir g olduu srece tehdit eder. Gney Almanya, 1792den 1795e dein, bu ynden hi bir zaman saldrya uramad, nk .ransz Devrimine kar Prusya onun orta idi; ama Prusya 1795te ayr bir bar yapar,137 ve Gneyi kendi bana brakr brakmaz, Strasbourgun s olarak kullanlmas ile, Gney Almanyaya kar saldrlar balad ve 1809a dein srd. Gerekte, birlemi Almanya, bugnk savata olduu gibi, btn askerlerini Sarrelouis ve Landau arasnda toplayarak, ve Mayence-Metz hatt zerinde ilerleyerek ya da savamay kabul ederek, Strasbourgu [sayfa 234] ve Alsastaki herhangi bir .ransz ordusunu her zaman zararsz bir duruma getirebilir. Alman birliklerinin byk bir blm orada bekledii srece, Strasbourgdan Almanyaya doru ilerleyen her .ransz ordusu geriden evrilecek ve balantlarnn tehlikeye girdiini grecektir. Eer bugnk kampanyann tantlad bir ey varsa, o da Almanyadan .ransaya saldrmann ne kadar kolay olduudur. Ama, iyi niyetle sylemek gerekirse, askeri dnceleri, uluslarn snrlarnn kendisine gre saptanmalar gereken ilke durumuna getirmek bir samalk ve bir adlk deil midir? Eer bu kurala uymak gerekseydi, Avusturya, Venedik ve Mincio hatt zerinde, ve .ransa da, kuzeydoudan gelecek bir saldrya, Berlinin gney-batdan gelecek bir saldrya olduundan kesenkes daha ak bulunan Parisi korumak iin, Ren hatt zerinde hl hak sahibi olurdu. Eer snrlarn askeri karlara gre saptanmalar gerekseydi, toprak isteklerinin sonu gelmezdi, nk her askeri hat zorunlu olarak kusurludur, ve biraz daha toprak ilhak edilerek dzeltilebilir; ve stelik, bu hat hi bir zaman kesin ve denksever bir biimde saptanamaz, nk her zaman yenilene, yenen tarafndan zorla kabul ettirilmitir, ve bunun sonucu daha o zamandan yeni savalarn tohumunu kendinde tar. Tm tarihin verdii ders budur. Bu ders bireyler iin olduu gibi, uluslar iin de geerlidir. Saldr olanaklarn ellerinden almak iin, onlar tm savunma aralarndan yoksun brakmak gerekir. Onlarn sadece boazna sarlmakla kalmamak, ama ldrmek gerekir. Eer dnyada bir yenen, bir ulusun glerini krmak iin maddi gvenceler aldysa, bu, Tilsit Antlamas,138 ve bu antlamay Prusyaya ve Almanyann geri kalan blmne uygulama biimi ile, Napolon I olmutur. Gene de, birka yl sonra, devsel gc, Alman halk karsnda rk bir kam gibi krld. Napolon Iin kendisinden koparm bulunduu maddi gvenceler karsnda, Prusyann, en lgnca dlerinde .ransaya dayata-
182
bilecei ya da dayatma cretinde bulunaca maddi gvenceler nedir ki? Ama sonu bu kez gene de daha az ykc olmayacaktr. Tarih, verecei cezalar, .ransadan koparlm bulunan kilometre karelerin says ile deil, ama fetih siyasetinin, 19. yzyln ikinci yarsnda, hortlatmaya cesaret [sayfa 235] ettii suun bykl ile lecektir. Ama, diyorlar tton yurtseverlii szcleri,139 Almanlar ile .ranszlar kartrmamak gerekir. Bizim istediimiz ey, an eref deil, ama gvenliktir. Almanlar zsel olarak barl bir halktr. Onlarn bilgece koruyuculuu altnda, fetih bile gelecek bir sava nedeni olmaktan karak, bir sonsuz bar gvencesi durumuna dnr. Kukusuz, 18. yzyl devrimini sng ile ykma yce amacyla 1792 ylnda .ransaya saldranlar Almanlar deildir. talyay boyunduruk altnda tutarak, Macaristan ezerek, Polonyay paralayarak ellerini lekelemi olan Almanya mdr? Btn salam erkek nfusu, her ikisi de tanrsal yetkilere sahip eflere edilgin bir ballk iinde tutulan biri i banda bir srekli ordu, ve br de izinde bir srekli ordu oluturan iki paraya blen Almanyann gncel askeri sistemi, bylesine bir askeri sistem, bar srdrmek iin maddi bir gvence ve stne stlk uygarln son ereidir kukusuz! Baka her yerde olduu gibi Almanyada da, gnn gllerinin yaclar, yalanc vgler ttss ile halkn kafasn zehirlemektedirler. Metz ve Strasbourgdaki .ransz kalelerini grnce fkelenmi olduklarn ileri sren bu Alman yurtseverleri, Varova, Modlin ve vangorod daki geni Moskof tahkimat sisteminde hi bir ktlk grmyorlar. mparatorluk saldrsnn korkunluu karsnda fkeden tir tir titrerken, arlk vesayetinin alakl karsnda gzlerini yumuyorlar. Tpk 1865te Louis Bonaparte ile Bismarck arasnda szler alnp szler verildii gibi, 1870te de Gorakov ile Bismarck arasnda szler alnp szler verildi.140 Tpk Louis Bonaparten, Avusturya ile Prusyann karlkl ypranmalar sonucu, 1866 savann kendisini Almanyann tek buyurucusu durumuna getireceini syleyerek bbrlendii gibi, Aleksandr da, Almanya ile .ransann karlkl ypranmas sonucu, 1870 savann kendisini Bat Avrupann tek buyurucusu durumuna getireceini syleyerek bbrleniyordu. Tpk kinci mparatorluun Kuzey Alman Konfederasyonunu103 kendi varl ile badamaz sayd gibi, otokratik Rusya da, Prusya ynetimi altndaki bir Alman mparatorluu yznden kendini tehlikede grse gerekir. Eski siyasal [sayfa 236] sistemin yasas budur. Bu sistemin alan iinde, birinin kazanc, brnn yitiidir. arn Avrupa zerindeki ar basan etkisi, kkn Almanya zerindeki geleneksel otoritesinden alr. Rusyann iinde volkanik toplumsal glerin, otokrasinin en derin temellerini gten drmekle tehdit ettikleri bir srada, ar, Rusyann dnda byle bir saygnlk yitimine katlanabilir mi? Daha imdiden Moskova gazeteleri, bonapart gazetelerin 1866 savandan sonraki dilini kullanyorlar. Tton yurtseverleri, .ransay Rusyann kollarna atarak, Almanyada bar ve zgrln* gvence altna
183
alnacana gerekten inanyorlar m? Eer silah stnl, baar byklenmesi ve hanedan entrikalar, Almanyay .ransz topraklarnn bir soygununa gtrrlerse, o zaman onun iin alnabilecek iki karar kalacaktr. Ya, btn tehlikeyi gze alarak, Rus yaylmasnn dolaysz aleti olacak,** ya da, ksa bir soluklanmadan sonra, kendini yeniden bir baka savunucu savaa, o yeni icat yerelletirilmi savalardan birine deil, ama bir rklar savana, birlemi Latin ve Slav rklarna kar bir savaa hazrlama zorunda kalacaktr.*** Alman ii snf, engelleyemeyecei sava, Alman bamszl ve Almanya ile Avrupann, kinci mparatorluun ezici karabasanndan kurtuluu iin bir sava olarak, candan gnlden destekledi. Alktan yar-lm ailelerini arkalarnda brakarak, kahraman ordularn balca gcn salam olanlar, krsal emekilerle birlemi Alman iileridir. Darda savalarla krlan bu iiler, lkelerinde sefalet yznden bir kez daha krlacaklardr.**** Sralar gelince, imdi ileri atlyor ve gvenceler istiyorlar: engin zverilerinin bo yere yaplmadklar gvencesi, zgrl elde [sayfa 237] ettiklerinin gvencesi, bonapart ordular zerinde kazanlan zaferin, 1815te olduu gibi, Alman halknn yenilgisi durumuna dnmeyeceinin141 gvencesi; ve bu gvencelerin ilki olarak da, .ransa iin onurlu bir bar, ve .ransz Cumhuriyetinin tannmasn istiyorlar. Alman Sosyal-Demokrat i Partisi Merkez Komitesi, 5 Eyll gn, bu gvenceler zerinde direngenlikle duran bir bildirge yaynlad: Biz, diyor bildirge, Alsas ve Lorenin ilhakn protesto ediyoruz. Ve biz Alman ii snf adna konumann bilincine sahibiz. .ransa ve Almanyann ortak yararna, bar ve zgrlk yararna, Dou barbarlna kar Bat uygarl adna, Alman iileri Alsas ve Lorenin ilhakn ses karmadan hogrmeyeceklerdir... Biz, proletaryann uluslararas ortak davas iin, btn lkelerdeki ii arkadalarmza bal kalacaz! Ne yazk ki, hemen bir baar kazanmalarna bel balayamayz. .ransz iileri bar iinde saldrgan durduramamlarken, Alman iileri silah krts ortasnda yeneni durdurabilirler mi? Alman iilerinin bildirgesi, Louis Bonapartein kamu hukuku sulusu olarak .ransz Cumhuriyetine teslim edilmesini istiyor. Yneticileri ise, tersine, .ransay ykmaya en uygun adam olarak onu Tuileries sarayna yeniden oturtmak iin daha imdiden ellerinden geleni yapyorlar. Ne olursa olsun, tarih,
* 1870 Almanca baskda, bar ve zgrlk szcklerinden nce, bamszlk szc de vard. -Ed. ** 1870 Almanca baskda u ekleme var: ki bu da zaten Hohenzollernlerin gelenei iindedir. -Ed. *** 1870 Almanca baskda u ek tmce de var: Saduyularn yitirmi bulunan burjuva yurtseverlerin, Almanyaya garanti ettikleri bar perspektifi ite budur. -Ed. **** 1870 Almanca baskda bu tmceyi u tmceler izler: Bununla birlikte bizim yurtsever yaygaraclarmz onlara teselli makamnda sermayenin yurdu olmadn ve creti de uluslararas yurtsevmez arz ve talep yasasnn belirlediini syleyeceklerdir. Bu koullarda, ii snfnn kendi szn syleme ve burjuva baylar kendi adna konuturmama zaman gelmemi midir? Ed.
184
Alman ii snfnn, Alman burjuvazisi kadar uysal bir maddeden yaplmadn gsterecektir. Alman ii snf, grevini yerine getirecektir. Onlar gibi, .ransada cumhuriyetin kurulmasn biz de selamlyoruz; ama, temelsiz kmalarn dilediimiz kayglar da duymuyor deiliz. Bu cumhuriyet, taht devirmemi, ama sadece onun bo braklan yerini almtr.* Bir toplumsal fetih olarak deil, ama bir ulusal savunma nlemi olarak iln edilmitir. Ksmen nl orleanclar,131 ksmen de, 1848 Haziran ayaklanmasnn bazlar zerinde silinmez bir yzkaras brakt burjuva cumhuriyetilerden bileik bir geici hkmetin ellerindedir. Bu hkmet yeleri arasndaki iblm hi de iyiye yorumlanacak gibi deil. Orleanclar ordu [sayfa 238] ve polisin gl konumlarn ele geirmiler, oysa cumhuriyeti bilinenlere gevezelikten baka bir ey yaplmayan bakanlklar dmtr. lk davranlarndan bazlar, onlara imparatorluktan kalt olarak sadece ykntlarn deil, ama ii snf korkusunun da kaldn yeterince ak bir biimde gsteriyor. Eer cumhuriyet adna imdi ar szlerle olanaksz eyler vaadediliyorsa, bu, sakn sonunda olanakl bir hkmet istemek iin olmasn? Hkmette grev alan baz burjuvalar gznde, cumhuriyet sakn orleanc bir onarma gei hizmeti grecek bir ey olmasn? yleyse .ransz ii snf, son derece g koullar iine konmu bulunuyor. Yeni hkmeti her ykma giriimi, dman hemen hemen Paris kaplarna dayand bir srada, umutsuz bir lgnlk olacaktr. .ransz iileri yurttalk grevlerini yerine getirmelidirler;** ama ayn zamanda da, .ransz kyllerinin kendilerini Birinci mparatorluun ulusal anlar ile aldattklar gibi, 1792nin ulusal anlar tarafndan srklenmemelidirler. Onlarn grevi gemii yeniden balatmak deil, ama gelecei kurmaktr. Kendi z snf rgtlerini kurmaya yntemli bir biimde girimek iin, cumhuriyeti zgrlkten serinkanllkla ve korkusuzca yararlanmaldrlar. .ransann canlanmas ve ortaklaa grevimiz olan emein kurtuluu iin, bu onlar yeni bir g ile, byk bir g ile donatacaktr. Cumhuriyetin gelecei onlarn ylmazlk ve bilgeliine baldr. ngiliz iileri, kendi hkmetlerinin .ransz Cumhuriyetini tanmakta gsterdii isteksizlii yenmek iin gerekli nlemleri, dtan gelen kurtarc bir bask aracyla, daha imdiden alm bulunuyorlar.142 Britanya hkmetinin gncel savsaklamasnn erei, byk bir olaslkla, Jakobenlere kar 1792 savann, ve hkmet darbesini onaylamakta vaktiyle gsterdii uygunsuz ivediliin gnahlarn balatmaktr.143 ngiliz iileri, kendi hkmetlerinden, ngiliz basnnn bir blmnn lk la isteme kstahln gsterdii .ransann paralanmasna btn gc
* 1870 Almanca baskda, bu tmcenin sonu: ama sadece onun Alman sngleri sayesinde bo braklan yerini almtr biimindedir. -Ed. ** 1870 Almanca baskda, yurttalk grevlerini szckleri, yapmaktan geri kalmayacaklar yurttalk grevlerini biimindedir. -Ed.
185
ile kar kmasn da istiyorlar.* Yirmi yl boyunca Louis Bonaparte [sayfa 239] Avrupann koruyucusu olarak gklere karm, ve Amerikal kle sahiplerinin ayaklanmasn lgnca yreklendirmi olan da ite bu basndr.144 O zaman olduu gibi imdi de, bu basn kle sahipleri iin alyor. Uluslararas i Birliinin btn lkelerdeki kesimleri, ii snfn eyleme arsn... Eer iiler grevlerini unutur, eer hareketsiz kalrlarsa, bugnk korkun sava daha da korkun uluslararas atmalarn hazrlaycsndan baka bir ey olmayacak ve her ulusta kl, toprak ve sermaye beylerinin iiler zerindeki yenilenmi bir zaferine yolaacaktr.
[sayfa 240]
Vive la Rpublique!10* **
256, High Holborn, Londra, Western Central, 9 Eyll 1870 Marks tarafndan 6-9 Eyll 1870te yazlmtr 11, 12, 13 Eyll 1870te ngiliz dilinde bror biiminde, ve Eyll-Aralk 1870te Almanca bror biiminde ve devirli basnda Almanca ve .ranszca olarak yaymlanmtr.
* 1870 Almanca baskda, tmcenin ngiliz basn ile ilgili paras yle: ... ngiliz basnnn bir blmnn o Alman yurtseverlerinden daha az grlt ile istemedii... -Ed. ** Yaasn Cumhuriyet! -Ed.
186
KARL MARKS
ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNN ARISI114
.RANSADA SAVA
AVRUPA VE BRLEK DEVLETLERDEK TM BRLK YELERNE I
4 Eyll 1870 gn, Paris iileri, hemen hemen bir anda .ransann bir ucundan br ucuna, bir tek uyumsuz ses kmakszn alklanan cumhuriyeti iln ettikleri zaman, devlet adam olarak Thiers ve general olarak Trochu ile birlikte, mevki peinde koan bir entrikac avukatlar topluluu, Belediye Dairesini (Hotel de ville) ellerine geirdi. Bu adamlar, o srada btn tarihsel bunalm dnemlerinde .ransay temsil bakmndan Parise den greve ylesine banaz bir inanla dolu idiler ki, .ransa hkmetinden dzenle kaptklar grev sanlarn hakl gstermek iin, gn gemi Paris temsilcisi vekletlerinin kopyasn karmay yeterli grdler. Son sava zerindeki ikinci armzda, bu adamlarn baa geilerinden be gn sonra, onlarn kim olduklarn size sylyorduk. Bununla birlikte, ii snfnn gerek [sayfa 241] temsilcileri henz bo-
187
napart zindanlarda olduklar ve Prusyallar da kent zerine yrmekte bulunduklar iin, hazrlksz yakalanan Paris, salt ulusal savunma erekleri bakmndan kullanlmas kesin kouluna bal olarak, bu iktidar alnna gzyumdu. Oysa, Paris ii snfn, silahlandrmadan, onu gerek bir g olarak rgtleyip saflarn savan ta kendisi ile yetitirmeden, Paris nasl savunulabilirdi? Ama silahlandrlm Paris demek, silahl devrim demekti. Parisin Prusyal saldrgan zerindeki bir zaferi, .ransz iisinin .ransz kapitalisti ve onun devlet asalaklar zerindeki bir zaferi olurdu. Ulusal grev ile snf kar arasndaki bu atmada, ulusal savunma hkmeti bir an bile duraksamad: bir ulusal ihanet hkmeti durumuna dnt. Ald ilk nlem, cumhuriyetin bir kral ile trampa edilmesi karlnda, araclk dilemek zere, Thiersyi tm Avrupa saraylarn dolamaya gndermek oldu. Kuatmann balamasndan drt ay sonra, teslim szcn ilk kez olarak sylemek iin uygun zamann geldiine inandklarnda, Trochu, Jules .avre ve meslektalarndan birkann da huzurunda, toplanm bulunan Paris belediye bakanlarna yle bir sylev ekti: Daha 4 Eyll akam meslektalarmn bana ynelttikleri ilk soru u oldu: Paris, herhangi bir baar ans ile, bir kuatmaya dayanabilir ve Prusya ordusuna direnebilir mi? Olumsuz yantlamada duraksamadm. Beni dinleyen meslektalarmdan bazlar, doru sylediime ve kanm deitirmediime tanklk edebilirler. Onlara, bu ayn terimlerle, ilerin gncel durumunda, Prusya ordusuna kar bir kuatmaya dayanmaya kalkmann bir lgnlk olacan syledim. Kukusuz, diye ekledim, bu kahramanca bir lgnlk olurdu, ama ite hepsi o kadar... Olaylar (onun kendisinin ynettii olaylar) ngrlerimi yalanlamad. Trochunn bu gnl alc kk sylevi, sonradan orada bulunan belediye bakanlarndan biri olan Bay Corbon tarafndan yaymland. Bylece, daha cumhuriyetin iln edildii akam Trochunn plan, meslektalarnn bildii gibi, Parisin teslimi idi. Eer ulusal savunma, Thiers, .avre ve hempalarnn kiisel hkmetleri iin bir bahaneden daha ok bir ey olmu [sayfa 242] olayd, 4 Eyll tredileri, 5 Eyllde hkmetten eleker, Paris halkn Trochu planndan haberdar ederlerdi; onu ya hemen teslim olmas, ya da kendi yazgsn kendi eline almas iin zorlarlard. Ama bunun yerine, alak sahtekrlar Parislilerin kahramanca lgnln iyiletirmeyi kararlatrdlar: bir alk rejiminden geirilecek, kafalar iirilecek ve bu arada grltl gsterilerle aldatlacaklard: Trochu, Paris valisi, hi bir zaman teslim olmayacak; Jules .avre, dileri bakan, topraklarmzdan bir santim, kalelerimizden tek ta vermeyecek! Gambettaya yazd bir mektupta, bu ayn Jules .avre, kendilerini kendisine kar savunduklar eyin Prusya askerleri deil, ama Paris iileri olduunu itiraf eder. Tm kuatma sresince, Trochunn Paris ordusunun komutasn bilgece kendilerine verdii bonapart haydutlar, kendi aralarndaki yazmalarnda, bu savunma gldrs
188
zerine karlkl grgr getiler. (rnein, Paris Savunma Ordusu topu bakomutan ve Lgion dhonneur byk-ha nianna sahip Alphonse Simon Guiodnun, topu tmgenerali Suzane ile, Komn Journal Officiell145 tarafndan yaymlanm bulunan yazmasna baknz.) Sahtekrlk maskesi ensonu 28 Ocak 1871 gn drld.146 Sonuna kadar alalmakta gerek bir kahramanlk gsteren ulusal savunma hkmeti, Parisin tesliminde, Louis Bonaparten bile Sedanda101 tiksinti iinde kabule yanamad kadar aalk bir rolde, Bismarckn ruhsat ile .ransa hkmeti olarak grnd. 18 Mart olaylarndan sonra, Versaillesa lgn kalarnda, capitulards147 ihanetlerinin yazl kantlarn Parisin ellerinde braktlar, ve, bu kantlar yoketmek iin, Komnn illere arsnda dedii gibi, bu adamlar Parisi bir kan denizi iinde bir ykntlar yn durumuna getirmekte duraksamazlard. Ama bu eree erime bakmndan bylesine bir istekle saldrmak iin, savunma hkmeti ynetici yelerinden bazlarnn ayrca kendilerine zg nedenleri de vard. Brakmann imzalanmasndan az sonra, imdi Jules .avren verdii kesin buyruk zerine kuruna dizilmi bulunan, Ulusal Meclisteki Paris temsilcilerinden biri olan Bay Millire, Cezayirde oturan bir ayyan kars ile nikhsz yaayan Jules .avren, birok yllar kapsayan en gzpek [sayfa 243] sahte belgelerin hazrlanmas sayesinde, nikhsz karsndan olan ocuklar adna, onu zengin bir adam durumuna getiren nemli bir miras elde etmeyi baardn ve, yasal miraslar tarafndan alan bir davada, ancak bonapart yarg kurullarnn su ortakl sayesinde bir skandaldan kurtulabildiini tantlayan bir gerek hukuksal belgeler dizisi yaymlyordu. Bu kuruluk dolu hukuksal belgelerden, byk bir sz sanat yardm ile de kurtulamayacandan, o zaman Paris halkn, aileye, dine, dzen ve mlkiyete kar bakaldrma iinde bulunan bir krek kaknlar etesi olarak fkeli bir biimde sulamak iin i savan patlamasn sessiz sedasz bekleyen Jules .avre, yaamnda ilk kez olarak, dilini tuttu. Bu ayn dzmeci, 4 Eyllden sonra, iktidara daha yeni gemiti ki, Etendard148 kepazelii iinde imparatorluk dneminde bile dzmecilikten ieri atlm bulunan Pic ve Tailleferi, duygudalk sonucu zgr brakyordu. Bu adamlardan biri, Taillefer, Komn dneminde Parise dnmeye cret ettiinden, hemen ieri atld; ve bunun zerine, Jules .avre, Ulusal Meclis krssnden, Parisin tm kendi ipten kazktan kurtulmularn zgrle kavuturduunu haykrmaya koyuldu. mparatorluk iileri bakan olmak iin bo yere alp abaladktan sonra, kendi kendini cumhuriyetin iileri bakan atayan Ernest Picard, ulusal savunma hkmetinin bu .alstaff, * Paris borsasndan dolandrc olarak kovulmu (13 Temmuz 1867 tarihli polis mdrl raporuna baknz), ve 5, rue Palestro adresindeki Socit gnrale149 u* Almanca baskda: Karl Vogt, ngilizce baskda: Joe Miller. -Ed.
189
belerinden birinin mdr olduu srada, 300.000 franklk bir hrszlk yapt, kendi itiraf zerine ortaya km bulunan (11 Aralk 1868 tarihli polis mdrl raporuna baknz) Arthur Picard adl birinin kardeidir. Bu Arthur Picard, Ernest Picard tarafndan, kendi Electeur librel150 gazetesinin mdr yapld. Borsa simsarlarnn ou, bakann gazetesinin resmi yalanlar ile artlrken, Arthur, .ransz ordularnn ykmndan kar salamak zere iileri ile borsa arasnda mekik dokuyordu. Bu iki saygdeer kardein tm mali yazmalar Komnn eline geti. [sayfa
244]
4 Eyllden nce meteliksiz bir avukat olan Jules .erry, kuatma srasnda Paris belediye bakan olarak dolandrclk yolu ile ktlktan bir servet karmay baard. Kt ynetiminin hesabn verecei gn, ayn zamanda mahkm edildii gn de olacaktr. yleyse bu adamlar, tickets-of-leavelerini* ancak Parisin ykntlar iinde bulabilirlerdi, Bismarcka gerekli olan adamlarn ta kendileri idiler. Birka dzenbazlk, ve o gne dein hkmetin gizli danman olan Thiers, bakan olarak kendi tickets-of-leave menleri ile birlikte, hop hkmetin banda grnd. Thiers, bu biimsiz bcr, yarm yzyla yakn bir sreden beri .ransz burjuvazisini byledi, nk .ransz burjuvazisinin kendi z snf bozulmuluunun en gelimi entelektel davurumudur o. Devlet adam olmadan nce, tarihi olarak, yalandaki ustalnn kantn vermi bulunuyordu. Onun devlet yaamnn gnlk olgular defteri, .ransann mutsuzluklarnn tarihidir. 1830dan nce cumhuriyetilerin mttefii olmasna karn, koruyucusu Laffittee ihanet ederek, Louis-Philippe dneminde ustaca hkmete sokulur. Din adamlarna kar, Saint-Germain-lAuxerrois kilisesi ile bapiskoposluun yama edildikleri karklklar kkrtarak, ve des de Berrynin, nce espiyon-bakan, sonra da ebe-gardiyan olarak, kraln gzne girer.151 Cumhuriyetilerin Transnonain sokandaki ldrlmeleri ve ondan sonra da basn ve dernek kurma hakkna kar iren eyll yasalar, onun yapt oldu.152 Mart 1840ta hkmet bakan olarak suyun stne yeniden kt zaman, Paris istihkmlar plan ile .ransay artt.153 Bu plan, Parisin zgrlne kar kallee bir plan olarak eletiren cumhuriyetileri, Milletvekilleri Meclisi krssnde yle yantlad: Ne! stihkmlarn, zgrl tehlikeye drebileceini dnmek, ha! Ve ilkin, hangisi olursa olsun, hkmetin bir gn bakenti bombalayarak kendini ayakta tutmaya [sayfa 245] giriebilecei varsayld zaman, bir hkmete karaalnm olunur. ... Ama byle bir hkmet,
* Cezalarnn byk bir blmn ekmi olduklarndan, mahkmlara ngilterede bazan verilen ve onlara zgr olarak, ama polis gzetimi altnda yaama hakki kazandran oturma iznini belirleyen deyim. Bu oturma izinleri tickets-of-leave (koullu sallverilme belgeleri) adn tar; ve bunlardan yararlananlara da tickets-of-leave men (ierden salverilmiler) denir. [1871 Almanca baskya Engelsin notu.]
190
zaferinden sonra yz kez daha gsz olacaktr. Kukusuz, bu kaleleri nceden Prusyallara teslim etmi bulunan bu hkmetten baka hi bir hkmet, kendi kalelerinin ateini Parise kar evirmeyi hi bir zaman gze alamazd. Kral Bomba* 1848 Ocanda Palermoyu bombalad zaman,154 o srada uzun sredir hkmet d bulunan Thiers, Milletvekilleri Meclisinde yeniden ortaya karak yle demiti: Baylar, Palermoda olup bitenleri biliyorsunuz; krksekiz saat boyunca byk bir kentin bombalandn renince hepiniz (parlamenter olarak konumak gerekirse) dehetten titrediniz. Kim tarafndan? Sava haklarn kullanan yabanc bir dman tarafndan mi? Hayr baylar, kendi z hkmetiniz tarafndan. Peki neden? nk bu bahtsz kent kendi haklarn istiyordu. Evet, kendi haklarn istemi olduu iin, Palermo krksekiz saat bombaland! Bundan tr Avrupa kamuoyuna bavurmama izin verin. Avrupann belki de en byk krssnden, bu trl davranlara kar tiksinti szleri (gerekten sadece szler) yanklatmak, insanla bir hizmette bulunmaktr. ... lkesine hizmetlerde bulunmu olan (Bay Thiersnin hi yapmad ey) naip Espartero, Barselonay, ayaklanmay bastrmak iin bombaladn ileri srd zaman dnyann her yanndan bir fke l ykselmiti. Onsekiz ay sonra, Bay Thiers, Romann bir .ransz ordusu tarafndan bombalanmasnn en yaman savunucular arasnda idi.155 Gerekte, kral Bombann, bombalamasn krksekiz saatle snrlamaktan baka bir suu olmasa gerek. ubat devriminden birka gn nce, Guizotnun onu mahkm etmi bulunduu iktidardan ve onun nimetlerinden uzaktaki uzun srgnden tr fkelenmi bulunan ve havada yakn bir halk ayaklanmasnn kokusunu alan Thiers, ona Mirabeau-mouche** takma adn kazandran o szde kahramanca slup ile, Milletvekilleri Meclisinde yle dedi: [sayfa 246] Ben sadece .ransada deil, ama Avrupada da devrim partisindenim. Dilerim ki devrim hkmeti lmllarn ellerinde kalsn; ama eer hkmet ateli kimselerin, hatta radikallerin bile eline gese, ben gene de davam brakmayacam. Her zaman devrim partisinden olacam. ubat devrimi geldi att. Devrim, kk adamn dledii gibi, Guizot kabinesini bir Thiers kabinesi ile deitirecek yerde, Louis-Philippei cumhuriyet ile deitirdi. Halk zaferinin birinci gn, emekilerin nemsememesinin kendisini onlarn nefretinden koruduunu unutan Thiers, zene bezene sakland. Gene de, dillere destan cesareti ile, haziran insan krmlar kamu alann onun etkinlik tr iin temizleyinceye
* .erdinand Il. -Ed. ** Sinek-Mirabeau. -Ed.
191
dein, bu alandan kamakta devam etti. O zaman, dzen partisinin156 ve ynetici snfn tm dman fesat komitelerinin, halk ezmek iin birlikte, ve krall herbiri kendi gnlne gre yeniden kurmak iin de birbirlerine kar komplolar dzenledikleri o anonim saltanat faslas olan parlamenter cumhuriyetin ynetici beyni durumuna geldi. Bugn olduu gibi o zaman da, Thiers, cumhuriyetileri, cumhuriyetin glenmesine kar tek engel olarak eletiriyordu; bugn olduu gibi o zaman da, cumhuriyet ile, celldn Don Carlos ile konutuu gibi konuuyordu: Seni ldreceim, ama senin kendi iyiliin iin. O zaman olduu gibi bugn de, zaferinin ertesi gn yle haykrabilecektir: LEmpire est fait!* Zorunlu zgrlkler zerindeki ikiyzl tlerine ve onu aldatm ve parlamentarizm dna frlatp atm bulunan Louis Bonapartea kar kiisel hncna karn ve parlamentarizmin yapay havas dnda, kk adam, onun ok iyi bildii gibi, prsr ve hilie dner, Romann .ransz birliklerince igalinden, Alman birliine kar, bu birlik Prusya despotizmine aldatc bir grn hizmeti grecei iin deil, ama Almanyann blnml zerindeki .ransann geleneksel hakkna bir saldr olaca iin sert svp-saymalar ile kkrtt Prusya savana dein, kinci mparatorluun btn alaklklarna batmt. Cce kollar ile, tarihsel izme boyacs olduu Napolon Iin klcn Avrupann karsnda sallamasn sevdiinden, d [sayfa 247] siyaseti, 1840taki Londra Antlamasndan157 1871deki Parisin teslimine ve Parise kar, Bismarckn yksek izni ile Sedan ve Metz158 tutsaklarn ileri srd bugnk i savaa dein, her zaman .ransann btnsel alalmas ile taland. Yeteneinin bklgenliine ve izledii ereklerin deikenliine karn, bu adam tm yaam boyunca en geri kafal grenee bal kalmt. Modern toplumdaki derin akmlarn ona her zaman sal kalacaklar aktr; ama hatta onun yzeyindeki en gzle grlr deiiklikler bile, tm dirilii dile snm bulunan bir kafay tiksindiriyorlard. Bundan tr, gn gemi .ransz koruyuculuk sisteminden her sapmay bir saygszlk olarak gstermekten hi yorulmad. Louis-Philippein bakan iken, demiryollarn lgnca bir kuruntu olarak yerdi; ve, daha sonra, Louis Bonaparte dneminde muhalefette iken, rm .ransz ordu sistemini her dzeltme giriimini, kutsal eylere kar bir saygszlk olarak knad. Uzun siyasal yaamnda, ne kadar nemsiz olursa olsun, kendini herhangi bir pratik yarar tayan bir tek nlemden bile sulu klmamtr. Thiers sadece zenginlik doymazlnda ve zenginlik reten insanlara kar besledii dmanlkta tutarl olmutur. Louis-Philippe dnemindeki ilk bakanlna Eyp peygamber kadar yoksul girmi, oradan milyoner olarak kmtr. Ayn kral dnemindeki son bakanl (1 Mart 1840 gnl olan), onu Milletvekilleri Meclisinde zimmetine para geirme sulamalar ile kar karya brakt ve o, bu sulamalara, Jules
* mparatorluk kurulmutur! -.
192
.avre ya da herhangi bir baka timsah kadar byk bir kolaylkla sap savurduu bir ey olan gzyalar ile yant vermekle yetindi. Bordeaux da,* .ransay yakn bir mali ykmdan kurtarmak iin ald ilk nlem, 1869 ylnda Paristeki semenleri kendine ekmek iin szn etmi bulunduu tutumlu cumhuriyetin ilk ve son sz olarak, kendi kendine ylda milyon gelir salamak oldu. 1830 Milletvekilleri Meclisindeki eski meslektalarndan biri, kapitalist olmasna karn gene de Komnn canla bala bal bir yesi olan Bay Beslay, son gnlerde Thiersye bir afite yle kyordu: Emein sermayeye kle edilmesi, her zaman siyasetinizin [sayfa 248] temeli olmutur, ve emek cumhuriyetinin Belediye Dairesine yerletiini grdnz gnden bu yana, .ransaya: Bunlar kyaclardr! diye haykrmaktan hi bir zaman geri kalmadnz. Kk siyasal itliklerde usta, yalan yere yemin ve ihanette virtz, her trl baya kurnazlklara, sinsi yollara ve partilerin parlamentodaki aalk savam kalleliklerine eli yatkn, bir kez bakanlktan kovulduktan sonra, dnce yerine snf nyarglar, gzpeklik yerine kendini gsterme merak ile, yeniden bakan olunca onu kan iinde bomak zere, bir devrim atelemeye her zaman hazr, kamusal yaamnn irenlii lsnde, aalk bir zel yaam sren bu adam, bir .ransz Sullas roln oynad u anda bile, davranlarnn tiksinliini, farfaralklarnn glnl ile daha da belirginletirmekten kendini alamyor. Parisin teslim artlamas, Prusyaya yalnz Parisi deil, ama tm .ransay teslim ederek, 4 Eyll kapkalarnn, Trochunn sylemi bulunduu gibi, daha o akam balattklar, dman ile uzun bir entrikalar ve ihanetler dizisini bir sonuca balad. te yandan, bu artlama, onlarn imdi Prusyann yardm ile cumhuriyete ve Parise kar giriecekleri i sava da balatyordu. Tuzak, teslim koullarnn ta iinde kurulmu bulunuyordu. O srada, topraklarn te-birinden ou dmann elindeydi, bakentin iller ile balants kesilmi, btn ilikiler koparlmt. Bu koullar iinde .ransann gerek bir temsilini (reprsentation) semek, hazrlklar iin gerekli zaman verilmedike, olanaksz idi. Teslim artlamasnda ulusal bir meclisin sekiz gn iinde seilmesi ite bu nedenle yer ald; yle ki, .ransann birok blgelerinde, yaplacak seimlerin haberi ancak oylamann ngn geldi. Ayrca bu meclis, teslim artlamasnn ak bir maddesine gre, ancak sava ya da bar kararlatrmak, ve gerektiinde bir bar antlamas imzalamak erei ile seilecekti. Halk, brakma koullarnn savan devamn olanaksz kldn, ve Bismarck tarafndan dayatlan bar onaylamak iin, .ransann en kt insanlarnn en iyi insanlar olduklarn sezmemezlik edemezdi. Ama btn bu nlemlerle yetinmeyen Thiers, hatta brakmann gizemi Pariste aa vurulmadan nce, bundan byle [sayfa 249] orlean* 1891 Almanca bask, tarihi de ekler: 1871de. -Ed.
193
clarn yannda, artk hogr ile karlanmayacak bonapartlarn yerini alacak olan lejitimist partiyi glendirip canlandrmak iin illerde bir seim turuna km bulunuyordu. Thiers onlardan korkmuyordu. Gericilik aleti olarak, modern .ransay ynetmeleri olanaksz, ve dolaysyla kmsenecek rakipler olan, Thiersnin kendi szlerine gre (Milletvekilleri Meclisi, 5 Ocak 1833), eylemi her zaman yabanc istils, i sava ve anari ile snrl kalm bulunan bir partiden daha iyisi olabilir miydi? Bu lejitimistler, onca zamandr bekledikleri o gemie ynelik bin yln geldiine gerekten inanyorlard. Yabanc istils izmeleri altnda bir .ransa vard; bir imparatorluun ykl ve bir Bonaparten tutsakl vard; ensonu, kendileri vard. Tarihin tekerlei, 1816nn Chambre introuvableda159 durmak zere, gzle grlrcesine tersine dnmt. Cumhuriyet meclislerinde, 1848den 1851e dein, bu lejitimistler kendi bilgili ve yetimi parlamenter szcleri tarafndan temsil edilmilerdi; imdi partinin basit askerleri: .ransann btn Pourceaugnaclar* meclise yorlard. Bu Tarmclar Meclisi160 Bordeauxda toplanr toplanmaz, Thiers ona bar hazrlklarnn, bir parlamenter tartmadan bile geirilmeksizin, hemen kabul edilmesi gerektiini aka bildirdi; Prusya onlarn cumhuriyete ve onun kalesi olan Parise kar sava amalarna ancak bu koulla izin veriyordu. Kar-devrimin, gerekte, yitirilecek zaman yoktu. kinci mparatorluk, ulusal borcu iki katndan ouna karm ve btn byk kentleri ar bir biimde borlandrmt. Sava, vergileri korkun bir biimde iirmi ve ulusal kaynaklar acmakszn krp geirmiti. Ykm tamamlamak zere, .ransz topra zerindeki askerlerinden bir yarm milyonun bakmn, be milyarlk dencesini125 ve geciken taksitlerin %5 faizini isteyen Prusyal Shylock da orada idi. Hesap pusulasn kim deyecekti? Zenginlii kendilerine maledenler, kendi balattklar bir savan giderlerini bu zenginlik reticilerinin srtna yklemeyi, ancak cumhuriyeti zorla devirerek umut edebilirlerdi. te toprak [sayfa 250] mlkiyeti ve sermayenin bu yurtsever temsilcilerini, saldrgann gzleri ve yksek koruyuculuu altnda, d savaa bir i sava, bir kle sahipleri ayaklanmas eklemeye gtren ey, bylece .ransann engin ykmnn ta kendisi idi. Komplonun yolunu kapamak zere, byk bir engel vard: Paris. Parisi silahszlandrmak, baarnn ilk koulu idi. Bunun sonucu Paris, Thiers tarafndan, silahlarn teslim etmesi iin uyarld. Sonra Paris, Tarmclar Meclisinin lgnca kar-cumhuriyeti gsterileri ve Thiersnin cumhuriyetin yasal stats zerindeki ikircil aklamalar; Parisin ban kesme ve bakentsizletirme (dcapiter et de dcapitaliser) tehdidi; orleanc elilerin atanmas; Paris sanayi ve ticaretini ykmla
* Pourceaugnac. - Molirein komedilerinden birinde, ahmak, darkafal kk toprak soylusunu temsil eden bir karakter. -Ed.
194
tehdit eden, vadesi gemi ticari senetler ve kiralar zerindeki Dufaure yasalar,161 Pouyer-Quertier vergisi, ne olursa olsun her trl yaynn her nshas zerinden alnan iki santim; Blanqui ve .lourensa kar lm kararlar; cumhuriyeti gazetelerin kapatlmas; Ulusal Meclisin Versaillesa tanmas; Palikao tarafndan iln edilmi ve 4 Eyll gn kaldrlm bulunan skynetimin yenilenmesi; Decembriseur162 Vinoynn Paris valisi, imparatorluk jandarmas Valentinin polis mdr, ensonu cizvit general dAurelle de Paladinesin Ulusal Muhafz bakomutan olarak atanmas gibi olaylarla usandrld. Ve imdi, Bay Thiersye ve onun buyruu altnda alan ulusal savunma grevlilerine sorulacak bir sorumuz var. Bilindii gibi, kendi maliye bakan Bay Pouyer-Quertier aracl ile, Thiers, hemen denmesi gereken iki milyarlk bir borlanma imzalamt. Peki, l Bu iin Thiers, Jules .avre, Ernest Picard, Pouyer-Quertier ve Jules Simonun ceplerine yzlerce milyonluk bir rvet girecek biimde dzenlendii ve, 2 Parisin yattrlmasna dein hi bir demenin yaplmayaca,163 doru mudur, deil midir? Her durumda, iin ok ivedi olmas gerekir, nk Thiers ile Jules .avre, Bordeaux Meclisi ounluu adna, utanmadan Parisin Prusya birlikleri tarafndan igal edilmesini istediler. Ama, Almanyaya dnnde kendisine hayran hayran bakan .rankfurt hamkafalarna aka bir byk altndan glerek syledii gibi, Bismarckn oyununa bu girmiyordu. [sayfa 251]
II
Kar-devrimci komplonun yolu zerindeki tek ciddi engel, silahlanm Paris idi. yleyse Parisi silahszlandrmak gerekiyordu! Bu nokta zerinde, Bordeaux Meclisi itenliin ta kendisi idi. Eer bu meclis kyllerinin barp armalar bunu anlatmak iin yeterli olmasayd, Parisin Thiers tarafndan triumvirann aralk Vinoy, bonapart jandarma Valentin, ve cizvit general dAurelle de Paladines sevecen zeniine braklmas bir kuku glgesi bile brakmazd. Parisin silahszlandrlmasnn gerek ereini saygszca iln etmelerine karn, komplocular yalanlarn en apa, en yzsz olan bir bahane ile ondan silahlarn teslim etmesini istediler. Ulusal Muhafzn toplar, diyordu Thiers, devlete aittir ve devlete geri verilmelidir. Gerek ise, u; daha Bismarckn tutsaklarnn ona .ransay teslim ettikleri, ama bakente boyunedirme kesin niyeti ile kendilerine kalabalk bir muhafz birlii ayrdklar teslim artlamas gn, Paris tetikte idi. Ulusal Muhafz yeniden rgtlendi ve bakomutanl, eski bonapart kuruluun baz dkntleri dnda, birliin tm tarafndan seilmi bir Merkez Komiteye verdi. Prusyallarn Parise girilerinin ngn, Merkez Komite, korkaklar tarafndan Prusyallarn igal
195
edecekleri mahalleler ve dolaylarnda kahpece yzst braklm bulunan top ve makineli tfeklerin Montmartre, Belleville ve La Villettee tanmasn salad. Bu toplar, Ulusal Muhafzn toplad paralar ile alnmt. 28 Ocak teslim szlemesinde resmen Ulusal Muhafzn zel mlkiyeti olarak tannm, ve bu nitelikle, hkmete ait silahlarn yenenin ellerine genel tesliminden ayrk tutulmutu. Ve Thiers, Parise kar sava amak iin, ne denli hafif olursa olsun, her trl bahaneden ylesine yoksun bulunuyordu ki apak bir yalana bavurma zorunda kald: Ulusal Muhafzn toplar devletin mal imi. Toplarn alnmas elbette Parisin ve dolaysyla 4 Eyll devriminin genel silahszlandrlmasna bir balangtan baka bir ey olmayacakt. Ama bu devrim .ransann yasal rejimi durumuna gelmiti. Bu devrimin yapt olan cumhuriyet, yenenler tarafndan teslim artlamasnda bile [sayfa 252] tannmt. Teslim artlamasndan sonra, cumhuriyet btn yabanc devletler tarafndan tannm ve Ulusal Meclis onun adna toplantya arlmt. Bordeauxda toplanan Ulusal Meclisin, ve onun yrtme gcnn tek yasal grev san, Paris emekilerinin 4 Eyll devrimi idi. 4 Eyll olmasayd, Ulusal Meclis yerini hemen, 1869da bir Prusya rejimi altnda deil, bir .ransz rejimi altnda genel oy aracyla seilmi, ve devrim tarafndan zorla datlm bulunan yasama meclisine brakma zorunda kalrd. Thiers ve salverilmi adamlar, Louis Bonapartetan onlar bir Cayenne164 yolculuundan kurtaran izin belgeleri koparmak iin, onun karsnda boyuneme zorunda kalrlard. Ulusal Meclisin yetkileri, Prusya ile bar koullarn kararlatrmakla ykml bir noterin yetkilerinden baka bir ey deildi. O, gerek brnm her zaman silahlanm Paris, bu devrimi yapm bulunan Paris, onun iin dayanlmaz alk aclar ile be aylk bir kuatmaya katlanm, ve Trochu planna karn, direnmesini uzatarak, bu direnmeyi tarada zorlu bir savunma savann temeli durumuna getirmi bulunan Paris olan bu devrimde, bir ara-olaydan baka bir ey deildi. Ve imdi Paris ya Bordeauxnun bakaldrm kle sahiplerinin onur krc kesin buyruu zerine silahlarn teslim edecek ve kendi 4 Eyll Devriminin, Louis Bonaparten iktidarnn onun kralc rakiplerine basit bir aktarlmasndan baka hi bir anlama gelmediini kabul edecek; ya da kendini, kinci mparatorluu dourmu, ve onun koruyucu vesayeti altnda tam bir rmeye dein olgunlam bulunan siyasal ve toplumsal koullar devrimci bir biimde altst edilmeksizin, kurtarmak ve canlandrmak olana bulunmayan .ransann, ona canla bala bal savunucusu olarak gsterecekti. Be aylk bir alk sonucu daha da gszlenmi bulunan Paris, bir an bile duraksamad. Kendi kalelerinde, kendi zerine evrilmi Prusya toplarnn tehdidine dein her eye meydan okuyan Paris, kahramanca, .ransz komplocularna kar bir direncin tm tehlikelerini gze alma kararna vard. Gene de, Parisin srklenecei bir i sava korkusu iinde, Merkez Komite, meclisin kkrtmalarna, yrtme
196
gcnn zorbalklarna ve birliklerin Paris ile dolaylarnda tehdit edici bir toplanmasna karn, [sayfa 253] ayn salt savunucu tutumunu korudu. Demek ki, Vinoyyi bir polis memurlar srs ve birka ordu alaynn banda, Ulusal Muhafzn toplarn basknla ele geirmek zere, Montmartrea kar bir gece seferine gndererek, i sava Thiers balatt. Ulusal Muhafzn direnmesi ve ordunun halk ile kardelemesi karsnda bu giriimin nasl baarszla urad bilinir. DAurelle de Paladines, kendi zafer bltenini nceden bastrm ve Thiers kendi hkmet darbesinin nlemlerini aklayan afileri hazrlam bulunuyorlard. Btn bunlarn yerini, Thiersnin Ulusal Muhafz silahlarnn sahibi olarak brakma yolundaki soylu kararn aklayan arlarnn almas gerekti; Thiers, Ulusal Muhafzn bu silahlar, bakaldrclara kar hkmet ile birlemek iin kullanacana kesin gzyle baktn sylyordu. Kendilerine kar kk Thiers evresinde bu birleme arsna, 300.000 Ulusal Muhafzndan, sadece 300 yant verdi. anl 18 Mart ii devrimi, Paris zerindeki sz-gtrmez egemenliini kurdu. Merkez Komite, onun geici hkmeti oldu. Avrupa bir an iin, siyaset ve savataki yeni ve heyecan uyandrc baarlarnn bir gereklik glgesine sahip bir ey mi, yoksa hanidir geip gitmi bir gemiin dleri mi olduklarn kendi kendine sorar gibi grnd. 18 Marttan, Versailles birliklerinin Parise giriine dein, proleter devrim, devrimlerde ve hele yksek snflarn kar-devrimlerinde bol bol grlen zor eylemlerinden ylesine bak kald ki, dmanlar fkelerini kusmak iin, general Lecomte ve general Clment Thomasnn ldrlmeleri ile Vendme alan olayndan baka bir konu bulamadlar. Montmartrea kar gece saldrsna katlan bonapart subaylardan biri olan general Lecomte, Pigalle alannda, 81. ordu alayna silahsz siviller zerine drt kez ate etmesi buyruunu vermi, ve erlerinin buyruklara uymamas zerine, onlara svp-saymt. Kadnlar ve ocuklar kurunlayacak yerde, kendi erleri onu kurunladlar. Erler tarafndan ii snf dmanlarnn okulunda kazanlm bulunulan kklemi alkanlklar, bu erler ii snfndan yana geer gemez elbette deimeyeceklerdir. Ayn erler Clment [sayfa 254] Thomasy da ldrdler. Eski bir krgn assubay olan general C1ment Thomas, LouisPhilippe dneminin son zamanlarnda, bakalarnn suunu zerine alan kimse (grant responsable)* ve bu ok kavgac gazetenin grevli dellocusu ikili nitelii ile almak zere, cumhuriyeti le National165 gazetesi yazkuruluna girmiti. ubat devriminden166 sonra, iktidara geen Nationalciler bu eski astsubay generale dntrdler. Bu i, onun da Jules .avre gibi korkun kkrtclarndan ve en alak cellatlarndan biri olduu haziran kymnn ngnnde oldu. Sonra, general san da, ken* Sorumlu ynetici. Bu para, 1871 ve 1891 Almanca basklarnda, u aklama ile izlenir: Bakas yerine hapis cezalarn ekmek iin tutulmu adam. -Ed.
197
disi de, 1 Kasm 1870 gn yeniden su yzne kmak zere, uzun bir sre boyunca ortadan yokoldular. Bir gn nce, Belediye Dairesinde tutsak edilen savunma hkmeti, Blanqui, .lourens ve ii snfnn br temsilcilerine, zorla ele geirmi bulunduu iktidar Pariste zgrce seilecek bir Komnn elinde brakacana trenle sz vermiti.167 Sznde duracak yerde, bu hkmet Paris zerine Trochunn, imdi Bonaparten Korsikallarnn yerini tutan Bretonlarn salverdi.168 Sadece, bylesine bir andn bozma ile adn kirletmek istemeyen general Tamisier, Ulusal Muhafz bakomutanlndan istifa etti ve, onun yerine, Clment Thomas yeniden general oldu. Btn komutanl boyunca Prusyallar ile deil, ama Paris Ulusal Muhafz ile savat. Parisin genel silahlanmasn engelledi, burjuva taburlarn ii taburlarna kar kkrtt, Trochu planna kart subaylar uzaklatrd ve, lekeleyici korkaklk sulamas altnda, kahramanl imdi en amansz dmanlarnn bile hayranln eken proleter taburlar terhis etti. Clment Thomas, 1848 Hazirannda Paris ii snfnn kiisel dman olarak kazand rtbe eritlerini yeniden kazanm bulunmaktan byk bir vn duyuyordu. 18 Marttan birka gn nce, Paris ayaktakm sekin tabakasnn iini bitirmek iin, sava bakan Le .lya kendi kafasndan bir plan sunuyordu. Vinoynn bozguna uramasndan sonra, mcadeleye espiyon nitelii ile girimekten kendini alamad. Galles [sayfa 255] prensesi, Londraya girdii gn kalabalkta ezilen insanlarn yazgsndan ne kadar sorumlu ise, Merkez Komite ve Paris emekileri de Clment Thomas ile Lecomteun ldrlmesinden tastamam o kadar sorumlu oldular. Silahsz yurttalarn Vendme alanndaki szde ldrlmeleri, bu yalan yaymak iin salt Avrupa gazetecilii uak takmna gvenerek, Bay Thiers ile kyllerin mecliste hi szn etmedikleri bir mittir. Dzenciler, Paris gericileri, 18 Mart zaferinden tir tir titrediler. Bu onlar iin en sonu gelen halk cezasnn iareti idi. 1848 Haziran gnlerinden 22 Ocak 1871169 gnne dein, buyruklar zerine ldrlm bulunan kurbanlarn hayaletleri, karlarnda dikiliyorlard. Terrleri, tek cezalar oldu. Hatta polisler bile (sergents de ville), yaplmas gerektii gibi silahszlandrlacak ve kilit altna konacaklar yerde, Versaillesda gvenlie kavumak zere Paris kaplarn ardna kadar ak buldular. Dzenciler sadece itilip kaklmamakla kalmadlar, ama biraraya gelme ve Parisin gbeinde bile birok gl konum igal etme yetkisine de sahip oldular. Merkez Komitenin bu hogrrl, silahl iilerin dzen partisinin alkanlklar ile ylesine badamaz bir durumda bulunan bu yce gnlll, dzen partisi tarafndan haksz yere bir gszlk duyusunun belirtisi olarak yorumland. Vinoynn toplar ve mitrailleuses* ile baaramad eyi, onun silahsz bir gsteri rts altnda yapmaya girime yolundaki budalaca plannn nedeni budur. 22 Mart gn, saf* Makineli tfekleri. -.
198
larnda btn petit crevs* ve banda da imparatorluun allm nlleri, Haeckerenler Coetlogonlar, Henry de Pneler vb. bulunan kkrtc bir kibar tabaka baylar alay, kibar mahallelerden yola kt. Barl bir gsteri dlek bahanesi altnda, ama gizlice ldrc silahlar tayan bir ete, yry kolu biiminde dzenlendi, yolu zerinde raslad Ulusal Muhafz nbeti ve devriyelerini hrpalayp silahszlandrd, ve: Kahrolsun Merkez Komite! Kahrolsun katiller! Yaasn Ulusal Meclis! lklar ile rue de la Paixden (Bar soka) place Vendmea (Vendme alan) kan ete, nbet bekleyen muhafz kollarn [sayfa 256] zorlamaya ve onlarn koruduklar Ulusal Muhafz kararghn basknla almaya kalkt. Tabanca atlarna karlk olarak, gerekli uyarmalarda bulunuldu,170 ve bu uyarmalarn etkisiz kalmas zerine Ulusal Muhafz generali** ate komutu verdi. Bir tek salvo, saygdeer topluluklarnn yle bir gsteriliinin, Paris devrimi zerinde, Yeu nun borularnn Eriha kenti surlar zerinde gsterdikleri etkinin tpksn gstereceini uman alk delikanllar, lgnca bir ka iinde darma duman etti. Kaaklar arkalarnda iki l, dokuz ar yaral (aralarnda bir de Merkez Komite yesi***) Ulusal Muhafz ile, silahsz gsterilerinin barl niteliini iyice tantlayan, marifetlerinin saa sola salm tabancalar, baklar ve kll bastonlarla dolu tm sahnesini brakyorlard. Paris Ulusal Muhafz, 13 Haziran 1849 gn, .ransz birlikleri tarafndan Romaya yaplan saldrnn hainliine kar protestoda bulunmak iin gerekten barl bir gsteri dzenledii zaman, o srada dzen partisi generali olan Changarnier, birliklerini her yandan, onlar vurmak ve kltan geirmek, ve atlarnn ayaklar altnda inemek buyruu ile, bu silahsz insanlar zerine srd iin, Ulusal Meclis ve zellikle Bay Thiers tarafndan, toplumun kurtarcs olarak alklanmt. O zaman Paris skynetim altna alnm, Dufaure yeni bask yasalarn ivedilikle meclisten geirmiti. Yeni tutuklamalar olmu, yeni yasaklamalar konmu, yeni bir terr uygulanmt. Ama aa snflar bu ilerde baka trl davranrlar. 1871 Merkez Komitesi, barl gsteri kahramanlarn dpedz bilmezlikten geldi, yle ki, sadece iki gn sonra, bunlar Versaillesa doru nl kaan kaanann talandrd o silahz gsteri iin, amiral Saissetin buyruu altnda toplanacak duruma geldiler. Thiers tarafndan Montmartrea gece hrszl giriimi ile balatlm bulunan i sava kabul etmekte gsterdii tiksinti yznden, Merkez Komite bu kez, o sralarda adamakll savunmasz bir durumda bulunan Versailles zerine hemen yrmemek, ve bylece Thiers ile kyllerinin komplolarna bir son vermemekle kesin bir yanllk yapt. Bunun zerine, Komnn [sayfa 257] seim gn olan 26 Martta, dzen partisinin gcn
* Kibarla zenen isiz-gsz delikanllar. -. ** Bergeret. -Ed. *** Maljournal. -Ed.
199
bir de seim sandklarnda denemesine izin verildi. O gn, Paris mairielerinde* dzen partisi yeleri, ilerinden onlar uygun bir zaman ve uygun bir yerde temizleme andn homurdanarak, ok yce gnll yenginleri ile tatl barma szleri teati ettiler. imdi madalyann br yzne bakin. Thiers nisan balarnda Parise kar ikinci kampanyasn at. Versaillesa getirilen ilk Parisli tutsaklar kafilesi, Ernest Picard, elleri ceplerinde, alay ederek onlarn evresinde aylak aylak dolar, ve Bayan Thiers ile Bayan .avre, nedimelerinin ortasnda, balkonlarndan Versayl gruhun alaklklarn alklarlarken, insan ileden karc canavarlklarn konusu oldu. Ele geirilmi bulunan savalar umursamazlkla ldrldler; yiit dostumuz, demir dkm iisi general Duval, sorgusuz sualsiz kuruna dizildi, kinci mparatorluun iki lemlerindeki utanmazca davranlar ile ylesine nl karsnn pezevengi Galliffet, bir bildirgede, kendi avclar tarafndan bastrlp silahszlandrlan kk bir Ulusal Muhafz birliinin, yzba ve temenleri ile birlikte ldrlmesini buyurmu olduu iin bbrlendi. Kaak Vinoy, federeler saflarnda yakalanan her erin ldrlmesini buyuran gnlk buyruu iin, Thiers tarafndan Lgion dhonneurn byk-ha nian ile dllendirildi. Jandarma Desmarets, 31 Ekim 1870 gn savunma hkmetinin balarn kurtarm bulunan valye ruhlu ve yce gnll .lourensi, bir kasap gibi, haince paralam olduu iin madalya ald.171 Bu cinayetin glendirici ayrntlar, Thiers tarafndan Ulusal Mecliste honutlukla andrld. Bir Timurlenk rol oynamas kabul edilmi parlamenter bir Tom Pouce un** kendini beenmi bbrlenmesi ile, kklne kar ayaklananlara, ve hasta arabalar iin yanszlk hakkna dein, uygarlar aras hi bir sava gvencesi tanmay kabul etmedi. Voltaire tarafndan daha nce sezilmi bulunan,*** o kaplanca igdlerini babo brakmasna bir an iin izin verilmi maymundan daha korkun bir ey yoktur. (Bkz: Notlar, s. 35.****) [sayfa 258] Komnn, misillemeyi buyuran ve grevinin Parisi Versailles haydutlarnn yamyamca davranlarna kar korumak ve gze gz, die di istemek olduunu aklayan 7 Nisan gnl buyrultusundan sonra,172 Thiers tutsaklara barbarca davranlmasn gene de durdurmad. stelik, onlara bltenlerinde svd de: Hi bir zaman, namuslu insanlarn baklarn alalm bir demokrasinin bundan daha bozulmu ehreleri aclara salmamtr Thiersnin kendisi ve salverilmi bakanlar gibi namuslu. Gene de, bir zaman sresince, tutsaklarn ldrlmesi ertelendi. Ama Thiers ve aralk generalleri, Pariste Ulusal Muhafz klnda yakalanan kendi jandarma espiyonlarnn bile, zerlerinde yangn
* Belediye bakanlklar. -. ** Parmak Tom, Parmak ocuk -. *** Voltaire, Candide, blm 22. -Ed. **** Bkz: bu cildin 290. sayfas. -Ed.
200
bombalan ile yakalanan Sergents de villelerin* bile balandklarn renir renmez, Komnn misilleme zerindeki buyrultusunun bo bir tehdit olduunu anlar anlamaz, tutsaklarn ynsal ldrlmeleri yeniden balad ve sonuna dein ard aras kesilmeden srdrld. Ulusal muhafzlarn sndklar evler jandarmalarca evrildi, zerlerine (ilk kez olarak burada grnen) petrol dkld ve yakld; yar-kmrlemi cesetler, daha sonra Ternesde kurulmu bulunan gezgin Basn hastanesi tarafndan kaldrldlar. 25 Nisan gn Belle-Epinede atl bir avclar birliine teslim olan drt Ulusal Muhafz, daha sonra Galliffetnin yarar dengi bir yzba tarafndan birbiri ardna vuruldu. Yzbann drt kurbanndan, l diye braklm bulunan biri, Scheffer, yerde srne srne Paris ileri karakollarna dnd ve bu olay zerine bir Komn komisyonu karsnda tanklk etti. Tolain bu komisyonun raporu zerine sava bakanndan aklama istedii zaman, kyller onun sesini lklar ile bastrdlar ve Le .lnun yant vermesini engellediler. Kahramanlklarndan szetmek, anl ordularnn onuruna bir saldr olurdu. Thiersnin bltenlerinin, Moulin-Saquetde uyurken baslan federelerin snglendiklerini, ve Clamarttaki ynsal ldrlmeleri haber verirken kulland saygsz ton, Londradaki gerekten ar-duyarl olmayan Timesin173 bile sinirlerine dokundu. Ama bugn Parisi bombalam ve yabanc [sayfa 259] fatihin korumas altnda bir zenci kle satclar ayaklanmas kkrtm bulunan kimseler tarafndan ilenen salt balang niteliindeki canavarlklar saymaya girimek gln olur. Btn bu tyler rpertici eyler ortasnda, cce omuzlar zerine ken korkun sorumluluk zerine bitmez tkenmez parlamenter yaknmalarn unutan Thiers, meclisin rahata altn syleyerek bbrleniyor, ve bazan aralk generaller, bazan da Alman prensleri ile yapt aralksz iki lemleri aracyla, sindiriminin, hatta Lecomte ve Clment Thomasnn hayaletleri ile bile, en kk bir bozuklua uramadn tantlyor.
III
18 Mart sabah, Paris u gkgrlts ile uyand: Vive la Comune!** Peki ama Komn, burjuva saduyusunu bylesine tedirgin eden bu sfenks nedir? Bakent proleterleri, diyordu 18 Mart gnl bildirgesinde Merkez Komitesi, ynetici snflarn gszlk ve dneklikleri ortasnda, onlar iin kamu ilerinin ynetimini ele alarak durumu kurtarma zamannn gelmi bulunduunu anlamlardr. Ama ii snf mevcut devlet makinesini olduu gibi almak ve onu kendi amalar iin kullanmakla yetinemez.
* Polislerin. -. ** Yaasn Komn! -.
201
Srekli ordu, polis, brokrasi, din adamlar ve yarglar gibi, sistemli ve aamal bir iblm planna gre biimlendirilmi, her yerde varolan organlar ile merkezilemi devlet iktidar, domakta olan burjuva topluma, feodalizme kar mcadelelerinde gl bir silah hizmeti grd mutlak krallk ana dein kar. Bununla birlikte, her trl ortaasal molozlar, senyrlerin ve soylularn stnlk haklar, yerel ayrcalklar, belediyesel ve loncasal tekeller, tarasal anayasalar yznden, gelimesi engellenmi bulunuyordu. 18. yzyl .ransz Devriminin dev sprgesi btn bu gemi zaman kalntlarn silip sprd ve bylece toplumsal dayana (substrat), modern devlet kuruluu styaps karsna kan son engellerden de kurtarm [sayfa 260] oldu. Modern devlet, kendisi de yar-feodal bir nitelik tayan eski Avrupann modern .ransaya kar birleme savalarnn rn olan Birinci mparatorluk dneminde kuruldu. Daha sonraki rejimler srasnda parlamenter denetim altna, yani varlkl snflarn dorudan denetimi altna konmu bulunan hkmet, sadece engin ulusal borlarn ve ezici vergilerin fidelii olmakla kalmad; otorite, kar, mevki gibi dayanlmaz ekicilikleri ile, bir yandan ynetici snflarn rahip fesat komiteleri ve servencileri arasnda uyumazlk nedeni oldu, ve te yandan toplumun iktisadi deiiklikleri ile birlikte siyasal nitelii de deiti. Modern sanayiin ilerlemesi gelitike, sermaye ile emek arasndaki snf kartl da geniliyor, younlayor, devlet iktidar gitgide sermayenin emek zerindeki ulusal bir iktidar, toplumsal klelik ereklerine gre rgtlenmi toplumsal bir g, bir snf egemenlii aygt niteliini kazanyordu.* Snflar mcadelesinde bir ilerleme gsteren her devrimden sonra, devlet iktidarnn salt bastrc nitelii gitgide daha ak bir biimde ortaya kyordu. 1830 Devrimi, hkmeti toprak sahiplerinden kapitalistlere, iilerin en uzak dmanlarndan en dolaysz dmanlarna geirdi. Devlet iktidarn, ubat Devrimi adna ele geiren cumhuriyeti burjuvalar, ii snfn toplumsal cumhuriyetin, onlarn toplumsal bamszln gvence altna alan cumhuriyetten baka bir ey olmadna inandrmak, ve burjuvalar ile toprak sahiplerinin kralc ynna da, hkmetin mali kayg ve stnlklerini tam bir gvenlik iinde cumhuriyeti burjuvalara brakabileceklerini tantlamak ereiyle, bu iktidar haziran kymlarn kkrtmak iin kullandlar. Bununla birlikte, biricik kahramanca haziran baarlarndan sonra, artk cumhuriyeti burjuvalara, kapkalar snfnn btn rakip fraction et factionlar** tarafndan, retici snflar ile imdi aka ortaya km bulunan kartlklar iinde kurulmu bir koalisyon olan dzen partisinin ilk saflarndan art birliine gemekten baka bir [sayfa 261] ey kalmyordu. Hisse senetli [anonim -.] irket biimindeki hkmetle* 1871 Almanca bask, bu tmcenin sonunu, braz farkl bir yazl iinde verir: Devlet iktidar gitgide emei ezmeye ynelik bir kamu iktidar, bir snf egemenlii aygt nitelii kazanyordu. -Ed. ** Blnt ve fesat komiteleri. -.
202
rinin upuygun biimi, bakan olarak Louis Bonaparte ile birlikte, vile multitudee* kabul edilmi snf terrizmi ve zgr hakszlk rejimi olan Rpublique parlementaire** oldu. Her ne kadar parlamenter cumhuriyet, Bay Thiersnin dedii gibi, onlar (ynetici snfn eitli blntlerini) en az blen cumhuriyet idiyse de, buna karlk bu snf ile onun seyrek saflar dnda yaayan tm toplum arasnda bir uurum yaratyordu. Birlikleri, daha nceki hkmetler dneminde, kendi z uyumazlklarnn devlet iktidar iin henz koymu bulunduklar engelleri ortadan kaldryordu. Proletaryann ayaklanma tehlikesi karsnda, birleik varlkl snf, o zaman devlet iktidarn, kimsenin gznn yana bakmakszn ve almla, sermayenin emee kar ulusal sava silah olarak kulland. reticiler ynna kar srekli savanda, varlkl snf, sadece yrtme gcn durmadan artan bask gleri ile donatma zorunda deil, ama kendi z parlamenter kalesini, Ulusal Meclisi, yrtme gcne kar tm savunma aralarndan yava yava yoksun brakma zorunda da kald. Yrtme gc, Louis Bonaparten kiiliinde, varlkl snfn temsilcilerini kovdu. Dzen partisi cumhuriyetinin doal rn, kinci mparatorluk oldu. mparatorluk, doum belgesi yerine hkmet darbesi, vize yerine genel oy hakk krallk sas yerine de kl ile, kylle, sermaye ve emek savamna dorudan doruya katlmam bulunan o geni reticiler ynna dayandn ileri sryordu. Parlamentarizme, ve bylece hkmetin varlkl snflara peelenmemi bamszlna da son vererek, ii snfn kurtaracan ileri sryordu. i snf zerindeki iktisadi stnlklerini koruyarak, varlkl snflar kurtaracan ileri sryordu; ve son olarak, ulusal byklk yalanc dn herkes iin yeniden canlandrarak, btn snflarn birliini kurmu olmakla bbrleniyordu. Gereklikte, burjuvazinin ulusu ynetme yeteneini oktan yitirmi ve ii snfnn henz elde etmemi bulunduu bir dnemde, tek olanakl hkmet biimi de buydu. Bu [sayfa 262] hkmet, btn dnyada, toplumun kurtarcs olarak alkland. Onun egemenlii altnda, tm siyasal kayglardan kurtulmu bulunan burjuva toplum kendisinin hi bir zaman dnmedii bir gelimeye eriti. Sanayi ve ticareti, devsel oranlara eritiler, mali dolandrclk, kozmopolit iki lemlerini gklere kard, ynlarn sefaleti tantanal, yapmack, rezilce bir lksn utanmaz sergilenmesi ile ak bir kartlk oluturuyordu. Toplumun ok stnde durur gibi grnen devlet iktidar, gene de bu toplumun en byk rezaleti ve ayn zamanda onun tm bozulmuluklarnn yuvas idi. Devletin kendisinin ve kurtarm bulunduu toplumun rml, bu rejimin arlk merkezini Paristen Berline tamaya susam bulunan Prusyann sngleri tarafndan aa karld. Emperyalizm, domakta olan burjuva
* Aalk yn. -. ** Parlamenter cumhurlyet. .
203
toplumun, feodalizmden kendi z kurtulu aleti olarak dnyaya getirdii, ve iyiden iyiye gelimi burjuva toplumun, sonunda emei, sermayeye bir kleletirme arac durumuna dntrm bulunduu bu devlet iktidarnn, ayn zamanda hem en deerden dm, hem de en son biimidir. mparatorluun dorudan antitezi, Komn oldu. ubat Devriminin, Paris proletaryas tarafndan kendisi ile iln edilmi bulunduu toplumsal cumhuriyet l, sadece snf egemenliinin kralc biimini deil, ama snf egemenliinin kendisini kaldracak bir cumhuriyet iin duyulan belirsiz bir zlemden baka bir eyi dile getirmiyordu. Komn, bu cumhuriyetin olumlu biimi oldu. Eski hkmet iktidarnn merkezi, ve ayn zamanda .ransz ii snfnn da toplumsal kalesi olan Paris, Thiers ve kylleri tarafndan, imparatorluun onlara brakt o eski hkmet iktidarn onarmak ve srdrmek iin kalktklar giriime kar silaha sarlmt. Paris, sadece, kuatma sonucu ordudan kurtulmu, ve onun yerine ounluu iiler tarafndan oluturulan bir Ulusal Muhafz geirmi bulunduu iin direnebiliyordu. imdi srekli bir kurum durumuna dntrlmesi szkonusu olan ey, ite bu durumdu. Bu yzden, Komnn ilk buyrultusu (kararnamesi) srekli ordunun kaldrlmas, ve silahlanm halk ile deitirilmesi oldu. Komn, kentin eitli ilelerinden genel oy hakk ile [sayfa 263] seilmi belediye meclisi yelerinden kurulmutu. Bu yeler sorumlu ve her an grevden geri alnabilir idiler. Komn yelerinin ou doal olarak iilerden ya da ii snfnn nl temsilcilerinden oluuyordu. Komn parlamenter bir rgenlik deil, ama ayn zamanda hem yrtmeci hem de yasamac, hareketli bir gvde olacakt. Merkezi hkmetin aleti olmaya devam edecek yerde, polis siyasal zniteliklerinden hemen yoksunlatrld ve Komnn sorumlu ve her an grevden geri alnabilir bir aleti durumuna dntrld. Ynetimin tm br dallarndaki grevliler (memurlar) iin de ayn ey oldu. Komn yelerinden aama srasnn en altdzeyine dein, kamu grevi ii cretleri karl grlecekti. Yksek devlet grevlilerinin kullanma haklar ve temsil denekleri, bu yksek grevlilerin kendileri ile birlikte ortadan kalktlar. Kamu hizmetlileri, merkezi hkmet tarafndan korunan kimselerin zel mlkiyeti olmaktan kt. Sadece belediye ynetimi deil, ama o gne dein devlet tarafndan yrtlm bulunan tm girikenlik, Komnn ellerine verildi. Eski hkmetin maddi iktidar aletleri olan srekli ordu ile polis bir kez kaldrldktan sonra, Komn manevi bask aletini, rahiplerin iktidarn krma iine giriti; varlkl kurumlar olduklar lde, tm kiliselerin datlmas ve kamulatrlmas buyrultusunu kard. Rahipler, ncelleri olan havariler gibi, mminlerin sadakalar ile yaamak zere, zel yaamn dnya ilerinden dingin elekmiliine gnderildiler. -
204
retim kurumlarnn tm parasz olarak halka ald, ve ayn zamanda kilise ile devletin her trl karmasndan da kurtarld. Bylece, sadece retimin herkes iin eriilebilir klnmas ile kalnmam, ama bilimin kendisi de, snf nyarglar ve hkmet iktidarnn onu vurmu bulunduklar zincirlerden kurtarlmt. Adalet grevlileri, daha sonra bozmak zere, srayla ballk yemini etmi bulunduklar ardarda gelen btn hkmetlere aalk bamllklarn gizlemekten baka bir ie yaramayan o yapmack bamszlktan yoksunlatrldlar. br kamu grevlileri gibi, yksek adalet grevlileri ve yarglar da seilir, sorumlu ve geri alnabilir olacaklard. Paris Komn, elbette, .ransann btn byk sanayi [sayfa 264] merkezlerine rnek hizmeti grecekti. Komn rejimi, Paris ve ikincil merkezlerde bir kez kurulduktan sonra, eski merkezi hkmet, tara illerinde de, yerini reticilerin kendi kendileri tarafndan hkmetine brakma zorunda kalacakt. Komnn gelitirme zaman bulamad ksa bir ulusal rgtlenme taslanda, Komnn en kk krsal yerleme merkezlerinin bile siyasal biimi olaca ve krsal blgelerde, srekli ordunun, hizmet zaman son derece ksa bir halk milisi ile deitirilecei, aka sylenmitir. Her ilin krsal komnleri, ortak ilerini ilin ynetim merkezindeki bir delegeler meclisi aracyla ynetecek, ve bu il meclisleri de Paristeki ulusal yetkililer kuruluna milletvekilleri gndereceklerdi; delegeler her an grevden geri alnabilir ve semenlerinin buyurucu yetki belgesi ile bal olacaklard. Bir merkezi hkmete gene de kalan, az sayda ama nemli grevler, geree aykrl biline biline sylendii gibi kaldrlmayacak, ama komnsel, baka bir deyile sk skya sorumlu grevliler tarafndan yrtleceklerdi. Ulusun birlii bozulmayacak, ama tersine, komnsel kurulu tarafndan rgtlenecekti; bu birlik, onun cisimlemesi olduunu ileri sren, ama, ulusun asalak bir uru olduu halde, ulusun kendisinden bamsz ve onun zerinde olmak isteyen devlet iktidarnn yklmas ile bir gereklik durumuna gelecekti. Eski hkmet iktidarnn salt bastrc organlarnn kesilip atlmas nemli olduu halde, bunlarn hakl grevleri, toplumun zerinde bir stnlk savnda bulunan bir otoriteden ekilip alnacak, ve toplumun sorumlu hizmetkrlarna verileceklerdi. Genel oy hakk, her ya da alt ylda bir halk parlamentoda ynetici snfn hangi yesinin temsil edecei ve ayaklar altna alacan kararlatracak yerde, tpk kendi ii iin ii ve ynetim personeli arayan herhangi bir iverene hizmet eden bireysel seim hakk gibi, komnler biiminde rgtlenmi halka hizmet edecekti. Ve bireyler gibi, topluluklarn da, gerek iler konusunda, genel olarak herkesi kendi yerine koymasn, ve eer bir kez bir yanllk yaparlarsa, onu da hemen dzeltmesini bildikleri, iyi bilinen bir olgudur. te yandan, Komn anlayna hi bir ey, genel oy hakk yerine hiyerarik bir grevlendirme geirmekten daha yabanc olamaz. Haksz yere, toplumsal yaamn, kendileri ile belirli bir [sayfa 265]
205
benzerlik gsterdikleri daha eski, ve hatta snm biimlerinin yinelenmesi olarak grlmek, genel olarak, yepyeni tarihsel biimlerin yazgsdr. Bylece, modern devlet iktidarn ykan bu yeni Komnde, nce bu devlet iktidarna ngelen, sonra da onun temeli olan ortaa komnlerinin yaama bir arlmas grlmek istendi. Komnsel kurulu, haksz yere, balangta zor aracyla kurulmu bulunmasna karn, imdi gl bir toplumsal retim etkeni durumuna gelmi olan o byk uluslar birliini, Montesquieu ve Jirondenlerin174 dne uygun olarak, bir kk devletler federasyonu biiminde bir bozma giriimi olarak grld. Komn ve devlet iktidar kartl, haksz yere, ar merkezilemeye kar eski mcadelenin ar bir biimi olarak grld. zel tarihsel koullar, br lkelerde, burjuva hkmet biiminin, .ransada olduu biimdeki klasik gelimesini engelleyebilir, ve ngilterede olduu gibi, byk merkezi devlet rgenliklerinin, bozulmu kilise ynetim kurullar (vestries), karc belediye meclis yeleri ve kentlerde ve kylerde yrtc yardm brosu yneticileri ile, gerekten soydan geme sulh yarglar ile tamamlanmasna izin verebilirler. Komnsel kurtulu, o gne dein toplumun srtndan geinen ve onun zgr hareketini ktrmletiren asalak devlet tarafndan emilmi bulunan tm gleri topluma geri verecektir. Sadece bununla bile, .ransann canlanmasnn k noktas olacaktr. .ransz tara kentleri burjuvazisi, Komnde, bu snfn LouisPhilippe dneminde kr zerinde uygulam bulunduu, ve Louis Napolon dneminde de yerini krn kentler zerindeki szde egemenliine brakan egemenliin bir onarlma giriimini grd. Gereklikte, komnsel kurulu, krsal reticileri il ynetim merkezlerinin entelektel ynetimi altna koyacak ve onlara, kent iilerinin kiiliinde, karlarnn doal mutemetlerini salayacaktr. Komnn sadece varl bile, apak bir ey olarak, belediyesel zgrl ieriyordu; ama bu zgrlk bundan byle, artk kaldrlm bulunan devlet iktidar iin bir engel deildi. Paris Komnne, kentlerin ynetimini Prusya devleti polis makinesindeki basit ikincil arklardan baka bir ey olmama derecesine dren, o 1791 eski .ransz belediye rgtnn karikatr Prusya belediye rejimi zlemleri ykleme [sayfa 266] dncesi, ancak ve ancak, eer kendi kan ve demir entrikalarna gmlm bulunmasayd, kafasal apna ylesine uyarl olan eski Kladderadatsch175 (Berlin Punchu176) yazarl mesleine seve seve dnecek olan bir Bismarckn usuna, ancak ve ancak bylesine bir kafaya gelebilirdi. Komn, u iki byk gider kaynan: srekli ordu* ile devlet memurculuunu kaldrarak, tm burjuva devrimlerin o ucuz hkmet slogann gerekletirdi. Komnn varl bile, snf egemenliinin, hi deilse Avrupada, olaan yk ve vazgeilmez maskesi olan kralln yokluunu ngerektiriyordu. O, cumhuriyete gerekten demokratik ku* Bu srekli ordu szc, 1871 ve 1891 Almanca basklarda yoktur. -Ed.
206
rumlar temelini salyordu. Ama ne ucuz hkmet, ne de gerek cumhuriyet onun son erei idiler; bunlar onun gerekli sonularndan baka bir ey deildiler. Komnn konusu olduu yorumlarn, ve ona dayanan karlarn eitlilii, daha nceki btn hkmet biimlerinin zsel olarak bastrc bir nitelik tamalarna karn, onun gelimeye son derece yetenekli bir siyasal biim olduunu gsterir. Komnn gerek gizemi udur: o zsel olarak bir ii snf hkmeti,* reticiler snfnn temellkler snfna kar mcadelesinin rn, emein iktisadi kurtuluunun gereklemesini salayan ensonu bulunmu siyasal biim idi. Bu son koul olmasayd, komnsel kurulu bir olanakszlk ve bir aldatmaca olurdu. reticinin siyasal egemenlii, onun toplumsal kleliinin sonsuzlatrlmas ile birlikte varolamaz. Demek ki, Komn, snflarn varoluunun, yleyse snf egemenliinin stne dayand iktisadi temellerin kkn kazmak iin bir kaldra hizmeti grmeliydi. Emek bir kez kurtulduktan sonra, her insan bir emeki durumuna gelir ve retken alma bir snfn znitelii olmaktan kar. Tuhaf eydir. Emekilerin kurtuluu zerindeki son altm yln btn cafcafl sylevlerine ve tm engin yaznna karn, iiler, nerede olursa olsun, kendi z davalarn ele almaya grsnler; sanki kapitalist toplum, daha tm elikileri [sayfa 267] gelimemi, daha btn yalanlar ortaya kmam, daha pis gereklii gzler nne serilmemi de, henz bakir susuzluunun en ar durumu iinde bulunuyormu gibi, sermaye ve cretli klelik gibi iki kutbu (toprak sahibi artk kapitalistin komandit ortandan baka bir ey deildir) ile birlikteki gncel toplum szclerinin tm savunumlu lafazanlklarnn grledii hemen duyulur. Komn, diye haykrrlar, tm uygarln temeli olan mlkiyeti kaldrmak istiyor. Evet baylar, Komn, byk bir ynn emeini birka kiinin zenginlii durumuna getiren bu snf mlkiyetini kaldrmak istiyordu. Mlkszletiricilerin mlkszletirilmesini amalyordu. retim aralarn, bugn zsel olarak emein kleletirme ve smr aralar olan topra ve sermayeyi, zgr ve ortaklaa bir almann aletleri durumuna dntrerek, bireysel mlkiyeti bir gereklik yapmak istiyordu. Ama komnizmdir bu, o olanaksz komnizm! Ne yani, egemen snflarn gncel sistemi sonsuza dein srdrmenin olanakszln anlayacak kadar kavrayl olan yeleri ve bunlarn says kabarktr, kooperatif retimin usandrc ve grltc havarileri oldular. Ama eer kooperatif retim bir aldatmaca ve bir tuzak olarak kalmayacaksa; eer o kapitalist sistemin yerini alacaksa; eer kooperatif topluluklarn tm, ulusal retimi, onu kendi zdenetimleri altna alan, ve kapitalist retimin kanlmaz yazgs olan srekli anari ve devirli sarsntlara son veren ortaklaa bir plana gre dzenleyecekse, baylar, eer bu komnizm deilse, o ok olanakl
* 1871 ve 1891 Almanca basklarda ii snf hkmeti szckleri italik dizilmitir. -Ed.
207
komnizm deilse, nedir peki? i snf Komnden mucizeler beklemiyordu. Onun par dcret du peuple* uygulanacak hazrlop topyalar yoktur. Kendi z kurtuluunu ve bu kurtulula birlikte, gncel toplumun kendi z iktisadi gelimesi ile kar konmaz bir biimde yneldii yaamn o daha yksek biimini gerekletirmek iin, uzun mcadelelerden, koullar ve insanlar batan baa dntrecek tm bir tarihsel sreler dizisinden geme zorunda olduunu bilir o. O, bir lky gerekletirme zorunda deil, ama sadece yklmakta olan eski burjuva toplumun barnda tad yeni toplumun eleri [sayfa 268] nndeki engelleri kaldrma zorundadr. Tarihsel grevinin tam bilinci iinde ve davrannda ona yarar olma kahramanca karar iinde, ii snf basn uaklarnn kaba svgleri ile, bilisiz yavanlklar ve sekterce fikirlerini bilimsel yanlmazln kesinlii zerinden dktren kurulu dzen tutkunu burjuva doktrinerlerin kasntl kayrmas karsnda glmsemekle yetinebilir. Paris Komn devrimin ynetimini kendi ellerine ald zaman; basit iiler olarak, doal stlerinin** hkmet ayrcalklarna dokunma cretini gsterip, ei grlmemi bir glk koullar iinde, yapacaklarn gsterisizce, bilinlice ve etkilice yaptklar zaman (ve bunu, en yksei, byk bir bilimsel otoriteye*** inanmak gerekirse, Londrann herhangi bir okul sekreteri iin gereken en dk cretin ancak betebirine erien cretler karl yaplan), eski dnya, Belediye Dairesi zerinde dalgalanan, emek cumhuriyetinin simgesi kzl bayrak karsnda fke sarsntlar iinde iki bklm oldu. Ve, bununla birlikte, bu devrim, ii snfnn, sadece zengin kapitalistler ayrk olmak zere, hatta Paris orta snfnn byk blm dkknclar, satclar, tccarlar tarafndan bile, toplumsal girikenlie hl yetenekli tek snf olarak aka tannm bulunduu ilk devrim idi. Komn, orta snfn kendi iinde srekli anlamazlklar nedeni olan bor ve alacak sorununu bilgece zerek, onu kurtarmt.177 Orta snfn bu ayn blm, 1848 Haziranndaki ii ayaklanmasnn ezilmesine katlm, ve Kurucu Meclis tarafndan alacakllarna hemen saygszca kurban edilmiti.178 Ama onun bugn ii snf yannda yer almak iin tek nedeni bu deildi. Artk Komn, ya da, yeniden hangi ad altnda belirirse belirsin, imparatorluk dnda bir seenek olmadn seziyordu. mparatorluk, kamu zenginliini sap savurmas ile, zendirmi bulunduu byk mali dolandrclk ile, sermayenin yapay olarak hzlandrlm merkezilemesine, ve bu snfn byk bir blmnn balak mlkszletirilmesine [sayfa 269] salam olduu destek ile onu [orta snf -.] iktisadi bakmdan ykmt. mparatorluk, bu snf, siyasal bakmdan
* Halk buyrultusu ile. -. ** 1871 ve 1891 Almanca basklarda, burada, varlkl snflar biiminde bir ekleme var.Ed. *** Almanca basklar bu byk bilimsel otoritenin kim olduunu yle belirtir: (Profesr Huxley). -Ed.
208
incitmi, ocuklarnn eitimini frres ignorantinlere179 vererek volterciliine meydan okumu, neden olduu ykmlara karlk imparatorluun yokolmasndan baka bir dnleme brakmayan bir savaa ba eik sokarak, onun .ransz ulusal duygusunu ayaklandrmt. Gerekte, tm bonapart ve kapitalist yksek bohmein Paris dna gnden sonra, orta snfn gerek dzen partisi, kendini Komn bayra altna giren ve Thiersnin eceden tasarlanm deitirmelerine kar onu savunan Cumhuriyeti Birlik180 biimi altnda gsterdi. Bu byk orta snf ynnn iyilik bilmesi, bugnk sert snanmaya dayanacak m? Bunu ancak zaman gsterecek. Komn, kyllere: Bizim zaferimiz sizin tek umarnzdr derken, yerden ge kadar hakl idi. Versaillesda yumurtlanp metelik etmez vngen Avrupa gazetecileri tarafndan yinelenen tm yalanlarn en alacaklarndan biri, Ulusal Meclis kyllerinin .ransz kylln temsil ettikleri yalan oldu. .ransz kylsnn, 1815ten sonra, bir milyon zarar dentisi deme zorunda kald adamlara kar duyduu sevgi biraz dnlsn.181 Onun gznde, byk bir toprak sahibinin varl bile, daha kendiliinden onun 1789 kazanmlar zerine bir el uzatmadr. Burjuvazi, 1848de, frank bana 45 santimlik ek vergi ile onun toprak parasn ar ykmler altna sokmutu; ama o bunu devrim adna yapmt; oysa ki imdi, Prusyallara denecek be milyarlk zarar dentisini kylnn omuzlarna yklemek iin, devrime kar bir i sava kkrtyordu. Komn, buna karlk, ilk bildirgelerinden birinde, savan gerek yaratclarnn onun giderlerini de deme zorunda olduklarn bildiriyordu. Komn, kyly kan vergisinden kurtaracak, ona ucuz bir hkmet verecek, bugnk slklerini, noteri, avukat, mbairi, ve br adli vampirleri, onun tarafndan seilmi ve ona kar sorumlu, cretli Komn grevlileri durumuna dntrecekti. Onu garde-champpetrein*, jandarma ve valinin zorbalndan kurtaracak, rahip tarafndan alklatrlmann [sayfa 270] yerine, retmen tarafndan retimi geirecekti. Ve .ransz kyls, her eyin stnde, hesap adamdr. Rahip aylnn, tahsildar tarafndan zorla alnmas yerine, kiliseye bal olanlarn dinsel igdlerinin kendiliinden ortaya kmasna bal olmasn son derece usa yatkn bulacakt. Komn hkmetinin ve sadece onun .ransz kylsne umudunu getirdii byk dolaysz iyilikler ite bunlard. yleyse burada, kylnn toprak paras zerine bir karabasan gibi ken ipotekli bor, her gn byyen proltariat foncier**, ve onun bu toprak parasndan, modern tarmn gelimesi ve kapitalist ileme biiminin rekabeti sonucu gitgide daha hzl bir gidile gerekleen mlkszletirilmesi gibi, sadece Komnn kyl yararna zmeye yetenekli ve ayn zamanda da zorunlu olduu daha karmak, ama dirimsel somut
* Kr bekisi. -. ** Krsal proletarya. -.
209
sorunlar zerinde uzun uzadya durmak bsbtn gereksizdir. .ransz kyls, Louis Bonaparte cumhurbakan seti, ama dzen partisi kinci mparatorluu kurdu. Gereklikte .ransz kyls neye gereksinme duyduunu, kendi maireini* hkmetin valisine, kendi retmenini hkmetin rahibine, ve kendi z kiiliini de hkmetin jandarmasna kart kararak, 1849 ve 1850de gstermeye balad. Dzen partisi tarafndan Ocak ve ubat 1850de yaplm bulunan tm yasalar, kyllere kar ak bask nlemleri oldular. Kyl bonapart idi; nk byk Devrim, ondan salam bulunduu btn karlar ile birlikte, onun gzlerinde Napolonda kiileiyordu. kinci mparatorluk dneminde hzla dalan bu yanlsama (ve bu yanlsama doas gerei kyllere dmand), gemiin bu nyargs, Komnn kylln canl karlarna ve ivedi gereksinmelerine ynelttii arya nasl direnebilirdi? Kyller, Komn Parisi ile tara illeri arasndaki aylk zgr bir balant sresinin, kyllerin genel bir ayaklanmasna yolaacan biliyorlard (onlarn balca kayglar, gerekte buydu); Paris evresinde, sanki sr vebasnn yaylmasn nlemek iinmi gibi, bir polis ablukas kurmakta gsterdikleri kaygl abukluun nedeni de budur. [sayfa 271] yleyse Komn, .ransz toplumunun tm salkl elerinin gerek temsilcisi, ve dolaysyla gerek ulusal hkmet olduu kadar, ayn zamanda bir ii hkmeti, ve bylece, kurtuluunun gzpek bir savunucusu nitelii ile, szcn gerek anlamnda uluslararas bir hkmet idi de. ki .ransz eyaletini Almanyaya ilhak eden Prusya ordusunun gzleri nnde, Komn, tm dnya emekilerini .ransaya ilhak ediyordu. kinci mparatorluk, kozmopolit dolandrcln byk panayr olmutu; tm lkelerin dolandrclar, iki lemlerine ve .ransz halkn soyup soana evirmesine katlmak iin, onun arsna kouup gelmilerdi. Tam da o anda, Thiersnin sa kolu Romanyal rezilce elence dkn Ganesco, sol kolu da Rus at Markovskidir. Komn tm yabanclara lmsz bir dava iin lme onurunu verdi. Dneklii yznden yitirilen d sava ve yabanc saldrganla komplosu aracyla kkrtlan i sava arasnda, burjuvazi, .ransada oturan Almanlara kar polis avlar dzenleyerek, yurtseverliini gsterme zaman bulmutu. Komn bir Alman iisini** kendi alma bakan yapt. Thiers, burjuvazi, kinci mparatorluk, grltl yaknlk gsterileri ile Polonyay durmadan aldatmlard; oysa gereklikte, onu edepsizce hizmet ettikleri Rusyaya teslim ediyorlard. Komn Polonyann kahraman oullarna,*** onlar Paris savunucularnn bana geirme onurunu verdi. Ve atnn bilincinde olduu yeni tarih an aka belirlemek iin, bir yandan yenen
* Belediye bakan. -. ** Lo .rankel. -Ed. *** J. Dombrowski ve W. Wroblewski. -Ed.
210
Prusyallarn, te yandan da bonapart generaller tarafndan ynetilen Bonaparte ordusunun gzleri nnde, sava vncesinin o devsel simgesini, Vendme stununu ykt.182 Komnn byk toplumsal nlemi, onun z varoluu ve eylemi oldu. zel nlemleri, halk tarafndan bir halk hkmeti eiliminden baka bir ey gsteremezlerdi. rnein, frn iileri iin gece almasnn kaldrlmas gibi; iverenler arasnda yrrlkte olan, eitli bahanelerle iilerinden cezalar keserek, cretleri drmeye dayanan, ve bylece iverenin yasamac, yarg ve yrtme gc rollerini kendine [sayfa 272] toplad, stelik paray da cebine indirdii uygulamann, ceza tehdidi altnda yasaklanmas gibi. Bu nitelikte bir baka nlem de, kapitalistleri ister svp gitmi, ister ii durdurmay yelemi olsunlar, kapatlm bulunan btn atlye ve fabrikalarn, karl denmesi koulu ile, ii birliklerine verilmesi oldu. Komnn, ngr ve lmllklar ile dikkati eken mali nlemleri, kuatlm bir kentin durumu ile badar nlemlerden bakas olamazlard. Haussmann* rejimi altnda, byk mali ortaklklar ve bayndrlk ileri giriimcileri tarafndan, Paris kenti zararna yaplan olaanst hrszlklar bakmndan, Komn onlarn mallarn zoralmna uratmakta, Orlans hanedannn mallarn zoralmna uratan Louis Napolondan ok daha hakl olurdu. Her ikisi de mallarnn byk bir blmn kilisenin yamalanmasndan salam bulunan Hohenzollernler ile ngiliz oligarklar, kilisenin laikletirilmesinden sadece 8.000 frank salayan Komn tarafndan elbette ok alndlar. Versailles hkmeti, biraz cesaret ve g toplar toplamaz, Komne kar en zorlu aralar kullanrken; tm .ransa iin, byk kentler delegelerinin toplantlarnn yasaklanmasna dein giden, dncenin zgrce sylenmesini yokederken; Versailles ve .ransann geri kalan blmn, kinci mparatorluunkini ok geen bir atlk a altna sokarken; Pariste baslm tm gazeteleri engizisyoncuya dntrlm jandarmalar tarafndan yaktrr ve Paristen gelen ve Parise giden btn mektuplar atrrken; Ulusal Mecliste Paristen yana bir sz etme yolunda en ekingen denemeler, hatta 1816 Chambre introuvableda bile grlmemi bir biimde, lklar altnda boulurken; Versayllar tarafndan Paris dnda yrtlen kanl sava, ve Paris iinde de satnalma ve komplo giriimleri srdrlrken, Komn, sanki bar iindeymi gibi, liberalizmin btn gerek ve grlerine uymaya almakla, grevine utanlacak bir biimde ihanet etmi olmaz myd? Komn hkmeti Bay Thiers [sayfa 273] hkmeti ile ayn nitelikte olmu olsayd, Pariste dzen partisi gazetelerini yasaklamak iin, Versaillesda Komn gazetelerini yasaklamaktan daha ok frsat bulamazd.
* Baron Haussmann, kinci mparatorluk dneminde Seine ilinin, yani Paris kentinin valisi. i ayaklanmalarna kar mcadeleyi kolaylatrmak iin, bir dizi kentilik almas yaptrd. [Lenin tarafndan hazrlanan 1905 Rusa bask iin not.] -Ed.
211
Tam da .ransay kurtarmann tek yolu olarak kiliseye dnmeyi ileri srdkleri srada, dinsiz imansz Komnn Picpus manastr ile Saint-Laurent kilisesinin olduka zgl gizemlerini ortaya karmas, kyller iin kukusuz fkelendirici bir eydi.183 Ve Bay Thiersye kar ne yergi: O, savalar yitirme, teslim artlamalar imzalama ve Wilhelmshoehede sigara sarmadaki184 becerikliliklerine tanklk olarak, bonapart generaller zerine byk-halar yadrrken, Komn, grevlerini savsadklar kukusunu dourduklar anda, generallerini grevden alyor ve tutukluyordu. Komne takma bir ad altnda girmi ve Lyonda yaln [yani hileli olmayan -.] iflstan alt gnlk bir hapis cezasna arptrlm bulunan bir yesinin,* Komnn buyruu zerine Komnden kartlp tutuklanmas, hl .ransa dileri bakan olan, hl .ransay Bismarcka satmakta bulunan ve hl o hkmet rnei Belikaya buyruklarn dayatan kalpazan Jules .avren yzne kar, bile isteye savrulmu bir svg deil miydi? Ama kukusuz, Komn, eski tipte btn hkmetlerin ayrklamasz yaptklar gibi, yanlmazlk savnda bulunmuyordu. Tm davran ve szlerini yaymlyor, halk btn eksikliklerinden bilgili klyordu. Her devrimde, onun geek temsilcilerinin yanna, bambaka bir nitelikte adamlar da karr; bunlardan bazlar, byk bir sayg ile bal bulunduklar gemi devrimlerin kalntsdrlar; gncel hareketi anlamayan bu adamlar, bilinen drstlk ve cesaretleri, ya da salt gelenek gc ile, halk zerinde hl byk bir etkiye sahiptirler; bazlar da, gnn hkmetine kar yllardan beri ayn basmakalp tumturakl tespih dualarn yineleye yineleye, kendilerini ei bulunmaz devrimciler olarak gstermi bulunan basit yaygaraclardr. Hatta 18 Marttan sonra bile, bu trl baz adamlarn ortaya kt grld ve, baz durumlarda, bunlar birinci planda roller oynamasn da baardlar. Gleri lsnde, bu adamlar ii snfnn gerek eylemini engellediler; tpk [sayfa 274] nceki her devrimin tam gelimesini engellemi bulunduklar gibi. Bunlar kanlmaz bir ktlktrler; zamanla bunlardan kurtulunur; ama ite Komne bunun iin zaman braklmad. Pariste Komn tarafndan yaplm bulunan deiiklik, gerekte ne olaanst bir deiiklik idi! kinci mparatorluun bozulmu Parisinin en kk izi bile kalmamt. Paris artk Britanyal byk toprak sahiplerinin, rlandal absenteesin185 Amerikal eski kle sahipleri ve harvurup harman savuranlarn, eski Rus toprak klesi sahipleri ve Romanya boyarlarnn buluma yeri deildi. Artk cesetler morga tanmyor, gece saldrlar, hrszlklar olmuyordu; gerekte, 1848 ubat gnlerinden bu yana ilk kez olarak, Paris sokaklar, hem de hi bir tr polis olmakszn, gvenli idiler. Artk adam ldrme, hrszlk, saldr gibi eylerden szedildiini
* Blanchet. -Ed.
212
duymuyoruz diyordu bir Komn yesi, sanki polis tm tutucu mterilerinin topunu, kendisi ile birlikte Versaillesa srklemi! Aifteler, koruyucularnn ailenin, dinin, ve her eyin stnde de mlkiyetin koruyucular olan kirikranlarn (francs-fileurs) ardndan gitmilerdi. Onlarn yerine, ortaya, ilka kadnlar gibi, kahraman soylu ve zverili gerek Paris kadnlar kt. alan, dnen, savaan, kanayan, yeni bir toplum yaratmakla megul, kaplarna dayanm yamyamlar neredeyse unutan, tarihsel girikenliinin cokusu iinde ldayan bir Paris! Paristeki bu yeni dnyann karsnda, bir de Versaillesdaki eski dnyaya, meclisteki varlklar ile kle sahiplerinin ayaklanmasn onaylayan, parlamenter cumhuriyeti ayakta tutmak iin hkmet bana yerlemi bulunan yal arlatann kendini beenmiliine gvenen, ve gemiin hayaletleri gibi, Jeu de Paumeda* toplanarak, 1789u karikatrletiren bir tufan-ncesi cumhuriyetileri kuyruu ile, ulusun kanna susam, lejitimist ve orleanc, tm lm rejimlerin u vampirler meclisine bakn. Demek ki, .ransada lm olan her eyin temsilcisi, sadece Louis Bonaparte generallerinin kllarnn desteinin bir yaam grnne [sayfa 275] ynelttii bu meclis idi! Paris, tm gerek, Versailles, tm yalan; ve Thiersnin azndan yaylm bulunan yalan! Thiers, bir Seine-et-Oise belectiyeleri temsilciler kuruluna yle diyor: Szme gvenebilirsiniz, onu hi bir zaman tutmazlk etmedim. Meclisin kendisine, .ransann o gne dein grd en zgrce seilmi ve en liberal meclis olduunu sylyor; onun babozuk asker takmna dnyann hayran olduu ve .ransann o gne dein grd en gzel ordu olduunu sylyor; tara illerine, Parisi bombalamadn, bunun bir masal olduunu sylyor. Eer birka top atldysa, bu Versailles ordusu tarafndan deil, ama kendilerini gstermeye bile cesaret edemedikleri zaman, dvtklerine inandrmak iin, baz bakaldrclar tarafndan atlmtr. Tara illerine, Versailles topusu Parisi bombalamyor, yalnzca topa tutuyor da diyor. Paris bapiskoposuna, Versailles birliklerine maledilen szmona idamlar ve misillemelerin (!) sama szlerden baka bir ey olmadklarn sylyor. Parise, sadece onu ezen iren zorbalardan kurtulmak istediini, gerekte Paris Komnnn bir avu ip kaknndan baka bir ey olmadn sylyor. Bay Thiersnin Parisi, aalk ynn gerek Parisi deil, ama dsel bir Paris, francs-fileurs187 Parisi, bulvarlarda gezmeyi seven erkek ve kadnlarn Parisi, uaklar, dolandrclar, yaznsal bohemi ve aifteleri
* Jeu de Paume: 1789 Ulusal Meclisinin nl kararlar ald salon.[186] [1871 Almanca baskya Engelsin notu.]
213
ile imdi Versailles, Saint-Denis, Rueil ve Saint-Germaini dolduran, i sava ho bir perde aras oyunundan baka bir ey olarak grmeyen, yaplmakta olan savaa cep drbn ile bakan, top seslerini sayan, ve gsterinin Porte-Saint-Martin tiyatrosunda hi grmedii kadar iyi sahnelendiine kendi z onuru ve fahielerinin onuru zerine yemin eden, zengin, kapitalist, yaldzl, aylak Paris idi. Den adamlar gerekten l idiler; yarallarn lklar gerek lklar idi; ve, gryor musunuz, btn bunlar ne kadar da youn bir tarihsel nitelik tayordu! Bay Thiersnin Parisi, ite bu; tpk Coblenz gmenlerinin, Bay de Calonneun .ransas olmas gibi.188 [sayfa 276]
IV
Zenci kle satclarnn Parisi ykmak iin ilk komplo giriimleri, onu Prusyallara igal ettirme giriimleri oldu; ama Bismarckn kabul etmemesi zerine bu giriim baarszla urad. kincisi, 18 Marttaki komplo giriimi, ordunun bozguna uramasna ve tm ynetimi kendisini izlemeye zorlayan hkmetin Versaillesa kamasna yolamt. Paris ile grmeler yapyormu gibi grnerek, Thiers, o zaman, Parise kar savaa hazrlanmak iin zaman kazand. Ama bir orduyu nerde bulmalyd? Ordu alaylarnn kalntlar sayca gsz ve pek de gvenilir gibi deildiler. Thiersnin tara illerine yapt, ve onlar ulusal muhafzlar ve gnllleri ile Versaillesn yardmna komaya aran ivedi arlar, dpedz bir iteleme ile karland. Sadece Bretagne, ak bir bayrak altnda savaan, herbiri gsnde ak kumatan bir sa yrei tayan, ve sava lklar da Vive le roi!* olan bir avu chouan189 gnderdi. Bunun zerine Thiers arabuk, gemicilerden, smrge piyadelerinden, papaza bal zuhaflardan, Pitrinin sergents de ville ve mouchardlarndan** bileik, alaca bulaca bir ete toplama zorunda kald. Gene de, Bismarck n tastamam i savan srdrlmesi ve Versailles hkmetinin Prusyaya klece bal tutulmas iin ktktna yetecek sayda salverdii imparatorluk sava tutsaklarnn yurtlarna geri gnderilmesi olmasayd, bu ordu gln bir biimde yetersiz kalrd. Sava srasnda, jandarmalarn btn en tehlikeli grevlere kendileri atlarak bu orduyu srklemeye almalar gerekirken bile, Versailles polisi Versailles ordusunu gzetme zorunda kald. Den kaleler zaptedilmediler, ama satn alndlar. .ederelerin yiitlii, Parisin direniinin kendi z stratejik dehas ve buyruu altnda bulunan sngler ile krlamayacana Thiersyi inandrd. Bu arada, tara illeri ile ilikileri gitgide gleiyordu. Thiers ve kyllerinin tasasn datacak bir tek onama bildirisi bile gelmiyordu. Tam tersine... Her yandan, hi de saygl olmayan bir ton zerinden,
* Yaasn kral! -. ** Polis ve hafyelerinden. -.
214
cumhuriyetin aka [sayfa 277] tannmas, komnsel zgrlklerin dorulanmas ve grev sresi bitmi bulunan Ulusal Meclisin datlmas temeli zerinde, Paris ile barma isteyen elilik kurullar ve arlar yamur gibi yayordu. Bunlar o kadar byk bir sayda geliyorlard ki, Thiersnin adalet bakan Dufaure, savclara yaynlad 23 Nisan gnl genelgesinde, barma slogann bir su olarak izlemelerini buyuruyordu! Bununla birlikte, kampanyasnn baarsndan umutsuzlua dmeye balayan Thiers, taktik deitirmeye karar verdi; btn lkede, Ulusal Meclise kendi kabul ettirdii yeni belediye yasas temeli zerinde, 30 Nisan gn belediye seimlerinin yaplmas buyruunu verdi. Valilerinin entrikalarna olduu kadar polis basksna da gvenen Thiers, tara illerinin yargsnn Ulusal Meclise o gne dein hi bir zaman sahip olmad o tinsel gc vermesini, ve bu illerin de, Parisin fethi iin gereksinme duyduu maddi gc ensonu kendisine gndermelerini bekliyordu. Parise kar, kendi z bltenlerinde gklere kard kendi ekyalk savan, ve bakanlarnn tm .ransada bir terr egemenlii kurma giriimlerini, Thiers, daha bandan beri, birden ok amaca hizmet edecek kk bir barma komedisinin eliinde yrtmeye alyordu. Bu komedi tara illerini aldatacak, Parisin burjuva elerini kendine ekecek ve, her eyin stnde, Ulusal Meclisin dzmece cumhuriyetilerine, Paris karsndaki ihanetlerini, Thiersye olan inanlar arkasnda gizleme frsatn verecekti. 21 Mart gn, daha hi bir ordusu yokken, Thiers Ulusal Meclise yle demiti: Ne olursa olsun, Parise kar ordu gndermeyeceim. 27 Mart gn gene krsye kyordu: Ben cumhuriyeti bir oldu-bitti olarak buldum, ve onu koruyup srdrmekte adamakll kararlym. Gereklikte, kyllerinin brmeleri Versaillesda cumhuriyet adnn bile anlmasn bastrrken, o, Lyon ve Marsilyadaki devrimi,190 cumhuriyet adna bastryordu. Bu baardan sonra, artk varsayl bir olgudan baka bir ey olmayan oldu-bittinin gcn krd. Saknrlk gerei Bordeauxdan kirii krdrtm bulunduu Orlans prensleri, imdi, yasann aka inenmesi ile, Dreuxde her trl entrika [sayfa 278] evirme iznine sahip bulunuyorlard. Paris ve tara illeri delegeleri ile bitmez tkenmez grmelerinde Thiers tarafndan verilen dnler, durmadan ton ve renk deitirmelerine karn, eninde sonunda her zaman una varyordu: c, byk bir olaslkla, Lecomte ve Clment Thomasnn ldrlmesine karm bulunan bir avu cani ile snrlanacakt elbette Paris ve .ransann, Bay Thiersnin kiiliini, hi bir saknt ileri srmeksizin, cumhuriyetlerin en iyisi olarak tanmalar kouluyla; tpk onun 1830da Louis-Philippe iin yapm bulunduu gibi. Bu dnlere gelince, mecliste bakanlar tarafndan bu dnler konusunda yaplan resmi yorumlar aracyla onlar yadstma zahmetine katlanmakla yetinmiyordu. Onun i grmek iin kendi Dufaureu vard. Dufaure, bu yal orleanc
215
avukat, imdi 1871de, Thiers dneminde olduu gibi, 1830da LouisPhilippe dneminde, ve 1848de Louis Bonaparten bakanl dneminde de, her zaman skynetim adalet bakan olmutu. Bakan olmad sralarda, Paris kapitalistlerini savunarak bir servet yapm, kendi yapt yasalara kar dava aarak siyasal bir sermaye durumuna gelmiti. imdi, Parisin dnden sonra cumhuriyeti zgrln son kalntlarnn da kkn kazyacak temsil edici bir yasalar dizisini Ulusal Meclisten abucak kartmakla yetinmeyip, skynetim mahkemelerinin kendi gnlnce ok yava olan yarglama yntemini ksaltarak191 ve ok sert yeni bir srgn yasas nererek, Parisin yazgsn nceden sezdiriyordu. Siyasal alanda lm cezasn kaldran 1848 Devrimi, onun yerine srgn cezasn geirmiti. Louis Bonaparte, hi deilse teoride, giyotin rejimini yeniden kurmaya cret edememiti. Henz Parislilerin bakaldrclar deil, ama katiller olduklarn yava yava alama cesaretine sahip olmayan kyller Meclisi, Parise kar ncelenmi cn Dufaureun srgn yasas ile snrlandrma zorunda kald. Eer bu komedi, Thiersnin de yolamasn istedii gibi, gevi getiren hayvan beyinleri ile, ne onun oyununu, ne de ikiyzllk, kararszlk ve oyalama zorunluluunu anlayan kyllerin fke lklarna yolamasayd, btn bu koullar karsnda, Thiers bile kendi barma komedisini srdremezdi. Yaknda yaplacak olan 30 Nisan belediye seimleri [sayfa 279] ereiyle, Thiers, 27 Nisan gn, byk barma sahnelerinden birini oynad. Duygusal bir sz sanat tufan ortasnda, meclis krssnden yle haykrd: Parisin, bizi .ransz kan dkmeye zorlayan komplosundan baka, cumhuriyete kar hi bir komplo yoktur. Syledim ve gene sylyorum ki, bu dinsiz silahlar onlar tutan ellerden der dmez, ceza, sadece kk bir saydaki kamu hukuku sulusunun dtalanaca bir balama karar ile, hemen durdurulacaktr. Ve kyllerin zorla szn kesmesi zerine yle dedi: Baylar, syleyin bana, yalvarrm size, haksz mym? Sulularn ancak bir avu olduklar gereini sylememden, gerekten pimanlk m duyuyorsunuz? Mutsuzluklarmz ortasnda, Clment Thomas ve general Lecomteun kann dkmeye yetenekli kiilerin ender ayrklamalardan baka bir ey olmamalar, mutlu bir ey deil mi? Gene de .ransa, Thiersnin parlamenter bir siren arks olmas ile sevine sevine vnd bu konumay duymamazlktan geldi. Hl .ransaya kalan, 35.000 Komn tarafndan seilmi bulunan, 700.000 belediye meclisi yesi iinde, lejitimistler, orleanclar ve bonapartlar birarada 8.000i bile bulmuyorlard. Bunu izleyen ek seimler daha da dmanca sonular verdi. Bylece, tara illerinden ylesine gereksinme duyduu maddi gc salayacak yerde, Ulusal Meclis, son tinsel g iddiasn, lke genel oyunun davurumu olma iddiasn da yitirdi.
216
Bozgunu tamamlamak zere, .ransann tm kentlerinde yeni seilmi bulunan belediye meclisleri de, bir Bordeaux kar-meclisi ile, kapka Versailles Meclisine aka gzda verdiler. Bismarck tarafndan uzun zamandr beklenmi bulunan kesin eylem sras, ensonu gelmiti. Thiersyi, barn kesinlikle dzenlenmesi bakmndan, .rankfurta tam yetkili temsilciler gndermesi iin uyard. Efendisinin ars karsnda alakgnll bir sayg ile, Thiers, PouyerQuertier ile desteklenmi bulunan kendine bal Jules .avren gndermekte ivecenlik etti. Rouenli nl iplik fabrikatr, kinci mparatorluun ateli ve hatta klece bal yanda olan Pouyer-Quertier, kinci mparatorlukta, ngiltere ile, kendi [sayfa 280] z dkkn karlar bakmndan zararl ticaret antlamasndan192 baka hi bir kusur grmyordu. Thiers nin maliye bakan olarak Bordeauxya yerleir yerlemez, bu dinsiz antlamay knyor, yaknda kaldrlacan sezdiriyor, ve hatta, daha nceki hi bir uluslararas antlamann bu ie kar kmadn syledii Alsasa kar, eski koruyucu gmrk tarifelerini hemen yrrle sokmaya kalkma saygszln bile, ama bo yere (Bismarck hesaba katmakszn), gsteriyordu. Kar-devrimi Rouende cretleri drme arac, ve .ransz tara illerinin braklmasn da .ransada kendi mallarnn fiyatn ykseltme arac olarak gren bu adam, Jules .avre iin, tm mesleinin doruu olan son ihanetinde, yarar dalavere arkada olarak tam da biilmi kaftan deil miydi? Bu yetkin tam yetkili temsilciler ifti .rankfurta varr varmaz, kaba Bismarck onlar hemen u buyurucu seenek ile karlad: Ya imparatorluun yeniden kurulmas, ya da benim bar koullarmn koulsuz kabul! Bu koullar, sava zarar dentilerinin denmesi vadelerinin bir ksaltlmasn, ve Bismarck kendini .ransada ilerin gidiinden honut sayncaya dein, Paris istihkmlarnn Prusya birlikleri tarafndan srekli igalini ieriyorlard; bylece Prusya, .ransann i ilerinde yce hakem olarak tannm bulunuyordu! Buna karlk, Parisin yokedilmesi iin, tutsak bonapart orduyu zgr brakmay ve imparator Wilhelmin ordularnn dorudan yardmn neriyordu. Zarar dentisinin ilk taksidinin denmesini Parisin yattrlmasna balayarak, iyi niyetinin gvencesini de veriyordu. Thiers ve tam yetkili temsilcileri, byle bir yemi elbette agzllk ile yuttular. Bar antlamasn 10 Mays gn imzaladlar, ve 18 Mays gn antlamay Versailles Meclisine onaylattlar. Barn imzalanmas ile bonapart tutsaklarn gelmesi arasndaki srede, cumhuriyeti yardaklar Parisin kannn dklmesi hazrlklarna gzlerini yummak iin bir bahane bulma ackl gereksinmesini duyduklarndan, Thiers kendini, kendi barma komedisine yeniden balama zorunda grd. Daha 8 Mays gn bile, bir orta snf uzlatrclar kurulunu yle yantlyordu: [sayfa 281] Bakaldrclar boyunemeye karar verdikleri zaman, Paris kaplar, general Clment Thomas ile general Lecomteun katilleri dnda
217
herkese, bir hafta boyunca ak kalacaktr. Birka gn sonra, kyller tarafndan bu szler konusunda sert bir biimde sorguya ekilince, aklamalarda bulunmay kabul etmedi, ama onlara u anlatml bilgiyi vermekten de geri kalmad: Aramzda sabrszlar, ok ivecen adamlar var diyorum. Sekiz gn daha beklemeleri gerek; bu sekiz gn sonunda artk tehlike kalmayacak ve o zaman grev onlarn cesaret ve yetenekleri dzeyinde olacaktr. Mac-Mahon ona az zaman sonra Parise girebileceini syleyecek duruma gelir gelmez, Thiers meclise Parise elde yasa gireceini ve askerlerimizin canna kyan ve kamusal antlarmz ykan ip kaknlarndan tam bir kefaret isteyeceini aklad. Karar zaman yaklanca, meclise: Acmasz olacam dedi, Parise, yarglanm olduunu, ve kendi bonapart haydutlarna da, Paristen istedikleri kadar calmak iin ak karta sahip bulunduklarn syledi. Ensonu, ihanet 21 Mays gn general Douayye Paris kaplarn anca, Thiers, 22 Mays gn, kyllere, kendi barma komedisinin, anlamamakta ylesine ayak diredikleri erekini aklad. Birka gn nce, size ereimize yaklatmz sylemitim, bugn size unu sylemeye geldim: Eree eritik. Dzen, adalet, uygarlk, en sonunda zaferi kazandlar! Gerekten yleydi. Burjuva dzeninin uygarlk ve adaleti, bu dzenin kleleri ne zaman efendilerine kar bakaldrsalar, kendilerini kendi korkun klar altnda gsterirler. O zaman, bu uygarlk ve bu adalet, maskesiz yabanllk ve yasasz calma olarak ereklerini aa vururlar. Temellk ve retici arasndaki snf mcadelesindeki her yeni bunalm, bu gerei daha ak bir biimde ortaya karr. 1871in szle anlatlmaz alakl karsnda, burjuvalarn 1848 Haziran canavarlklar bile hi kalr. Asker bozuntularnn iblise sava baarlar, paral askerleri ve savunucular olduklar bu uygarln doutan ruhunu ne kadar yanstrlarsa, Paris halknn erkek, kadn ve ocuk Versayllarn [sayfa 282] giriinden sonra sekiz gn boyunca dvrken gsterdii kahramanca esirgemezlik ruhu da, onun davasnn bykln o kadar yanstr. En byk sorunu, sava bir kez bittikten sonra, kendi dourduu ceset ynlarndan nasl kurtulacan bilmek olan, gerekten vnl uygarlk! Thiers ile kpeklerinin davrannn bir benzerini bulmak iin, Sylla ile iki Roma triumvirasnn zamanlarna kmamz gerekir.193 Soukkanllkla uygulanm ayn ynsal insan krm; toplu ldrmede ayn ya ve cinsiyet kaygszl; tutsaklara ayn ikence sistemi; ayn sert davranlar, ama bu kez btn bir snfa kar; bir tekinin kaabilecei korkusuyla, saklanan nderlerin ayn yabanl av, siyasal ve zel dmanlarn ayn ihbar; mcadeleye adamakll yabanc kiilerin ldrlmesi karsnda ayn kaytszlk. Sadece u fark var: Romallarn srgnleri
218
toptan halletmek iin henz makineli tfekleri yoktu, ve onlarn ne elde yasalar, ne de azlarnda uygarlk slogan vard. Ve, bu korkun eylerden sonra, kendi z basn tarafndan betimlemi bulunduu biimiyle, bu burjuva uygarln daha da iren olan teki yzne bakn! Dank ate sesleri, diye yazyor bir Londra tory gazetesinin Paris muhabiri, uzakta hl yank uyandrr, yzst braklm zavall yarallar Pre-Lachaisein mezar talar arasnda lr, panie kaplm 6.000 bakaldrc umutsuzluk canekimesi iinde yeralt mezarl labirentlerinde dolar, makineli tfekle yirmier yirmier ldrlmek zere zavalllar sokaklardan itile kakla geirilirken, caflerin absent, bilardo ve domino tutkunlar ile dolup tatn grmek, yitik kzlarn bulvarlarda gezindiklerini grmek ve sefihlerin gzde lokantalarn cabinet particulierlerinden* gelen grltlerinin, gecenin sessizliini bozduunu iitmek, isyan ettirici bir ey. Bay Edouard Herv, Komn tarafndan yasaklanm Versayc bir gazete olan Journal de Parisde 194 yle yazyor: Paris halknn (!) honutluunu dnk gsterme biimi, hafifmerep olmaktan da te bir eydi, ve bunun zamanla daha da ktleeceinden korkarz. imdi Pariste [sayfa 283] iyiden iyiye yersiz bir bayram havas var, ve bize Parisiens de la dcandence** denmesini istemiyorsak, bu duruma bir son vermek gerekir. Sonra Tacitein u parasn aktaryor: Bununla birlikte, bu korkun mcadelenin ertesi gn, hatta mcadele bsbtn bitmeden nce, alalm ve bozulmu Roma, vcudunu tketmi ve ruhunu kirletmi bulunduu ehvet bataklnda yeniden yzmeye balad: alibi proelia et vulnera, alibi balnea popinoeque (burada savalar ve yaralar, orada hamamlar ve meyhaneler). Yalnz Bay Herv, szn ettii Paris halknn Bay Thiersnin Paris halkndan, Versailles, Sanit-Denis, Rueil ve Saint-Germainden yn yn geri dnen francs-fileursdan, k Parisinden baka bir ey olmadn sylemeyi unutuyor. Yeni ve daha iyi bir toplumun esirgemezlik dolu savunucular zerindeki btn kanl zaferlerinde, emein kleletirilmesi zerine kurulu bu kyc toplum, kurbanlarnn iniltilerini, yanks btn dnyada yansyan bir karaalma yuhalamas altnda boar. Komnn dingin ii Parisi dzen kpekleri tarafndan hemen bir rezalethane durumuna dntrld. Ve bu korkun dnm btn lkeler burjuva anlayna neyi tantlar? Elbette, Komnn, uygarla kar komplo kurduunu! Paris halk, Komn uruna kendini coku iinde ldrtyor. llerinin says, tarihte bilinen btn br savalardaki llerin saysn geiyor.
* zel odalarndan. -. ** k dnemi Parislileri. -.
219
Bu neyi tantlar? Elbette, Komnn, halkn hkmeti deil, ama bir avu caninin zorbalkla ele geirdikleri bir ey olduunu! Paris kadnlar barikatlar zerinde ve idam mangalar karsnda canlarn seve seve veriyorlar. Bu neyi tantlar? Elbette, Komn iblisinin onlar Meyaeralar ve Hecatelar* durumuna dntrdn! Komnn iki aylk szgtrmez bir egemenlik boyunca gsterdii llln ei, ancak savunmasnn kahramanlnda grlebilir. Bu neyi tantlar? Elbette, Komnn, ancak canekime srasnda koyverecei eytanca igdlerinin kana susamln, bir lllk ve insanlk maskesi altnda, aylar boyunca zenle [sayfa 284] sakladn! i Paris, kendi kendini kahramanca yakarken, yaplar ve antlar atelerle sarmalad. Proletaryann canl gvdesini parampara ederken, efendileri artk konutlarnn eldememi mimarlna tantanayla geri dneceklerini dnmemeliydiler. Versailles hkmeti: Kundaklar! diye haykryor ve en uzak kylere dein tm ajanlarna, profesyonel kundak olma kukusu altnda, dmanlarn her yerde kovalama ynergesini veriyor. Savatan sonraki ynsal insan krmna gnl holuu ile bakan tm dnya burjuvazisi, tula ve harcn deerinin bilinmemesi karsnda tiksinti ile irkilmi bulunuyor! Hkmetler donanmalarna ldrme, yakma ve ykma yetkisini verdikleri zaman, bu bir kundaklk yetkisi midir? Britanya birlikleri Washingtondaki Capitole ve in mparatorluunun yazlk sarayn bile bile atee verdikleri zaman,195 bu bir kundaklk eylemi mi idi? Prusyallar, askeri nedenlerden tr deil, ama salt calma hrs ile, Chteaudun gibi kentleri ve saysz kyleri petrol dkerek yaktklar zaman, bu bir kundaklk davran m idi? Thiers, alt hafta boyunca, sadece iinde insan bulunan evleri atee verme bahanesi ile Parisi bombalad zaman, bu bir kundak ii miydi? Savata, ate, herhangi bir baka silah kadar trel bir silahtr. Dman tarafndan tutulmu bulunan yaplar, atee verilmek iin bombalanrlar. Eer bu yaplarn savunucular geri ekilme zorunda kalrlarsa, saldrganlarn kullanmasn engellemek iin bu yaplar kendileri atee verirler. Yaklmak, dnyann btn dzenli ordularnn sava cephesi zerinde bulunan btn yaplarn her zaman kanlmaz yazgs olmutur. Ama tarihteki tek hakl sava olan, klelerin baskclarna kar mcadelesinde, bu hi de byle deildir! Komn, atei sadece bir savunma arac olarak kulland. O, onu, Haussmannn kesin olarak topu atei iin am bulunduu dosdoru uzun caddeleri, Versailles birliklerine kapatmak iin kulland; o, onu, tam da Versayllarn, ilerlemelerinde, en az Komn atei kadar yap ykan br toplarn kullandklar biimde, geri ekilmesini rtmek iin kulland. Hangi yaplarn savunma ve hangi yaplarn saldr nedeni ile ykld, bugn bile tartlyor. [sayfa 285] Ve savunma, Versayl birlikler
* Meyaem ve Hecate. Yunan mitologyasnda iki ktlk tanras. -Ed.
220
tutsaklarn ynsal ldrsne balamadan nce atee bavurmad. te yandan Komn, eer umarsz bir duruma derse, kendi kendini Parisin ykntlar altna gmeceini ve Parisi, ulusal savunma hkmetinin, ama sadece ihanetini gizlemek iin sz vermi olduu gibi, ikinci bir Moskova196 durumuna getireceini ok zaman nce aka bildirmi bulunuyordu. Trochu, gerekli petrol ite bu amala getirtmiti. Komn, dmanlarnn Paris halknn yaam iin hi bir kayg duymadklarn, ama kendi yaplar iin ok byk bir kayg duyduklarn biliyordu. Ve Thiers, kendi payna cnde yatmaz olacan onlara bildirmiti. Bir yanda kendi hazrlanm ordusu, ve te yanda da k yollarn kapatan Prusyallar elinin altnda olur olmaz, u aklamay yapt: Acmasz olacam! Kefaret tam, ve adalet ta yrekli olacak. Eer Paris iilerinin yaptklar vandalizm idiyse, bu, hristiyanlarn hristiyan olmayan ilkan gerekten paha biilmez bayaptlar zerinde yaptklar gibi zafer vandalizmi deil, umutsuz savunma vandalizmi idi; ve hatta bu vandalizm, ykselen bir yeni toplum ile yklan bir eskisi arasndaki devsel savan kanlmaz ve grece nemsiz sonucu olarak da, tarih tarafndan dorulanm bulunmaktadr. Ayrca bu vandalizm, turist Parisine yer amak iin tarihsel Parisi yerlebir eden Haussmann vandalizminden ok daha az bir vandalizm idi. Ama, bata Paris bapiskoposu, altmdrt rehinenin Paris Komn tarafndan ldrlmesi! Burjuvazi ve ordusu, 1848 Hazirannda, sava uygulamasnda uzun sreden bu yana ortadan kalkm bulunan bir alk, silahsz sava tutsaklarnn ldrlmesi alksn kurmulard. Bu kaba alk, o gnden bu yana, Avrupa ve Hindistandaki btn halk ayaklanmalarnn bastrlmas srasnda izlenmiti; bu da onun gerek bir uygarlk ilerlemesi oluturduunu tantlar! te yandan, Prusyallar, .ransada, bakalarnn davranlarnn hesabn yaamlar pahasna verecek susuz insanlar olan rehine alma alksn yeniden canlandrmlard. Thiers, grm bulunduumuz gibi, daha atmann balarnda, tutsak komncleri ldrme insanal uygulamasn yeniden canlandrd zaman, Komn de, onlarn yaamn [sayfa 286] korumak iin, Prusyallarn rehine alma uygulamasna bavurma zorunluluu iinde kalmt. Rehineler, Versailles tarafndan uygulanan tutsaklarn srekli ldrlmesi yznden, lm bin kez hak etmi bulunuyorlard. Mac-Mahon pretorienlerinin197 Parise girilerini kutlamak iin yaptklar insan krmndan sonra, bunlarn yaamlar daha uzun sre nasl esirgenebilirdi? Burjuva hkmetlerin amansz kandkclne kar son gvence de rehine alnmas bo bir akaya m evrilmeliydi? Bapiskopos Darboynin gerek ldrcs, Thiersnin ta kendisidir. Komn, bapiskopos ile stelik bir sr papaz, o sralarda Thiersnin elinde bulunan bir tek Blanquiye kar, birok kez deitirme nerisinde bulunmutu. Thiers bu nerileri dikkafallkla geri evirdi. O, Blanqui ile, Komne bir ba vereceini, oysa bapiskoposun, ceset biimi altnda, amalarna ok
221
daha iyi yarayacan biliyordu. Thiers, Cavaignac rneini izliyordu. Cavaignac ile onun dzen adamlar, bakaldranlar bapiskopos Affren ldrcleri olarak lekelemek iin, 1848 Hazirannda az dehet lklar atmamlard! Ve gene de, bapiskoposun dzen156 askerleri tarafndan ldrldn ok iyi biliyorlard. Olay yerinde bulunan bapiskopos naibi Jacquemet, onlara olup biteni hemen anlatmt. Dzen partisinin, kendi kan lemlerinde, kurbanlarna almaktan hi bir zaman geri kalmad btn bu karaalma konseri, sadece gnmz burjuvasnn, kendini, plebe kar kendi elindeki her trl silah hakl gren, oysa plebin elindeki en kk silahn bile, kendiliinden bir su oluturduunu dnen eski zamanlar baronunun trel kalts olarak grdn tantlar. Egemen snfn, devrimci, yabanc saldrgann korumas altnda yrtlen bir i sava aracyla ykmak iin dzenledii, ve bizim ta 4 Eyllden Mac-Mahon pretorienlerinin Saint-Claud kapsndan giriine dein izlemi bulunduumuz komplo, doruk noktasna Paris insan krm ile eriti. Bismarck, henz 1849 Prusya Chambre introuvableinda198 basit bir kyl iken diledii o byk kentlerin genel yklnn belki de ilk taksidini grd Paris ykntlarn honutluk iinde seyrediyor. Paris proletaryasnn cesetlerini [sayfa 287] honutluk iinde seyrediyor. Onun iin bu, sadece devrimin kknn kaznmas deil, ama imdi kafas, hem de .ransz hkmetinin ta kendisi tarafndan kesilmi bulunan .ransann, yava yava snmesidir de. Tm mutlu devlet adamlarna zg o kavray ktl ile, Bismarck, bu olaanst tarihsel olayn yzeyinden bakasn grmyor. Zaferini, kendini sadece yenilen hkmetin jandarmas deil, ama aylkl haydudu durumuna da getirerek talandran bir yeniciyi, tarih bundan nce ne zaman gstermitir? Prusya ile Paris Komn arasnda bir sava yoktu. Tersine, Komn bar hazrlklarn kabul etmi, ve Prusya da yanszln aklamt. Demek ki, Prusya savaan bir yan deildi. O bir haydut gibi davrand; kendi stne hi bir risk almad iin, korkak bir haydut gibi; kan bedelinin, kendi 500 milyonunun denmesini, nceden Parisin dne balam bulunduu iin, aylkl bir haydut gibi. Ve bylece, tanrtanmaz ve sefih .ransa nn, dindar ve ahlkl Almanyann eli ile cezalandrlmas olarak Tanr tarafndan buyrulmu bulunan bu savan gerek nitelii de ortaya kyordu! Hatta ilka hukukularnn anladklar anlamda bile, uluslararas hukukun bu ei grlmemi inenii, uygar Avrupa hkmetlerini, Saint-Petersburg hkmetinin basit bir aleti olan hain Prusya hkmetini uluslarn gznden drmeye yneltecek yerde, sadece Paris evresinde kurulmu ifte kordondan kaan baz kurbanlarn da Versailles celltlarna teslim edilip edilmemesi gerektiini dnmeye gtryor! Modern zamanlarn en korkun savandan sonra, yenilen ve yenenin proletaryay ortaklaa ldrmeleri iin kardelemeleri, bu grlmemi olay, Bismarckn dnd gibi, ykselen bir yeni toplumun
222
kesin ezilmesini deil, ama eski burjuva toplumunun tam bir daln tantlar. Eski toplumun hl yetenekli olduu en yksek kahramanlk abas, ulusal bir savatr; ve imdi ulusal savan, hkmetlerin, snf mcadelesini geciktirmeye ynelik, ve bu snf mcadelesi i sava biiminde patlak verir vermez bir yana atlan, katksz bir aldatmaca olduu da tantlanmtr. Snf egemenlii, kendini artk ulusal bir niforma altnda gizleyemez; ulusal hkmetler, proletaryaya kar ancak bir btn [sayfa 288] olutururlar! 1871 Yortusundan sonra, artk .ransz iileri ile onlarn emek rnlerini temellk eden kimseler arasnda ne bar, ne de kabul edilebilir bir brakma olabilir. Paral bir asker bozuntusunun demir eli, her iki snf da bir zaman ortak bir bask altnda tutabilir. Ama savam, durmadan byyen bir genilik ile, hep yeniden balayacaktr; ve sonal yeniciye gelince, bu konuda hi bir kuku yoktur: ya kapkalar aznl, ya da byk emeki ounluk. Ve .ransz ii snf, modern proletaryann ncsnden baka bir ey deildir. Avrupa hkmetleri, bylece Paris karsnda snf egemenliinin uluslararas niteliine tanklk ederlerken, onlara gre btn bu mutsuzluklarn kayna olan, emein, sermayenin kozmopolit komplosuna kart uluslararas kar-rgt, Uluslararas i Birliini yuhalyorlar. Thiers bu birlii, Emein, kendini onun kurtarcs gibi gsteren zorbas olarak ktlyordu. Picard, .ransz enternasyonalcileri ile yabanc lkelerdeki enternasyonalciler arasndaki balantlarn kesilmesi buyruunu veriyordu; kont Jaubert, Thiersnin daha 1835te su orta olan o yal mumya, tm uygar hkmetler iin en byk sorunun Enternasyonalin kkn kazmak olduunu iln ediyor. Ulusal Meclisin kylleri, Enternasyonale kar bryorlar ve tm, Avrupa basn da koroya katlyor. Birliimize adamakll yabanc, saygdeer bir .ransz yazar,* dncesini u szlerle dile getiriyor: Komn yelerinin ok byk bir blmnn olduu kadar, Ulusal Muhafz Merkez Komitesi yeleri de, Uluslararas i Birliinin en etkin, en akll ve en gzpek kiileri ... ar derecede drst, iten, akll, canla bala bal, temiz ve szcn iyi anlamnda banaz insanlardr. Polis kafas iliklerine ilemi burjuva anlay, Uluslararas i Birliini doal olarak, merkez otoritesinin zaman zaman eitli lkelerde patlamalar buyurduu bir tr gizli fesat komitesi olarak tasarlyor. Gerekte bizim Birliimiz, uygar dnyann eitli lkelerinin en ileri iilerini birletiren [sayfa 289] uluslararas badan baka bir ey deildir. Nerede olursa olsun, snf mcadelesi hangi biim altnda ve hangi koullar iinde gereklik kazanrsa kazansn, Birliimiz yelerinin ilk safta bulunmalar ok doaldr. Onun zerinde bittii toprak, modern toplumun ta
* Byk bir olaslkla Robinet. -Ed.
223
kendisidir. Byk kanlar dklmesi pahasna da olsa, o oradan sklp atlamaz. Onu oradan skp atmak iin, hkmetlerin, kendi z asalak varolularnn balca koulu olan, Sermayenin Emek zerindeki despotluunun kkn kazmalar gerekir. i Paris, Komn ile birlikte, yeni bir toplumun anl ncs olarak her zaman yceltilecektir. ehitlerinin ans, ii snfnn byk yreinde sevgi ve sayg ile korunmutur. Kyclarna gelince, tarih onlar daha imdiden sonsuz bir tehir direine ivilemitir, ve rahiplerinin tm dualar onlarn gnahlarn balatamayacaktr.
256, High Holborn, Londra, Western Central, 30 Mays 1871
NOTLAR I
Tutsaklar kafilesi Ulrich caddesinde durdu ve kaldrm zerinde, yola kar, drt-be sra biiminde dizildi. General Marki de Galliffet ve kurmay atlarndan indiler ve srann solundan bir yoklamaya baladlar. Sralarn nnden yava yava yryen ve gzucuyla bakan general, urada burada duruyor, bir adamn omuzuna vuruyor ve onu sradan karttryordu. ou durumda, daha geni bir konuma olmakszn, bu biimde seilen kii, bylece az zamanda kk bir ek kafilenin olumu bulunduu yolun ortasna itiliyordu. ... Yanllk iin bolca yer vard. Atl bir subay, general Galliffetye, zel bir saldr nedeniyle bir erkek ile bir kadn gsterdi. Sralardan frlayan kadn, diz kt, ve kollarn aarak, ateli szlerle susuz olduunu syledi. Ve o zaman, acya aldrmaz bir ehre ve heyecansz bir durula, general ona yle dedi: Bayan, ben Parisin btn tiyatrolarnda bulundum, oyununuzun benim zerimde hi bir etkisi olmayacak. Komedi oynama zahmetine demez ... O gn, [sayfa 290] yannda bulunanlardan gze grnecek derecede daha uzun boylu, daha pis, daha irkin olmak, iyi bir durum deildi. zellikle bir kii dikkatimi ekti, nk o bu dnyann aclarndan tez kurtuluunu krk burnuna borluydu... Bylece yz kadar kiinin seilmesinden sonra, bir idam mangas onlar teslim ald ve lm mahkumlarn arkada brakan kafile, yryne yeniden balad. Birka dakika sonra, ardmzda bir yaylm ate balad ve bir eyrek saatten ok srd. Bu, bylesine hzl bir biimde lme yarglanan bu mutsuzlarn idam idi. (Daily Newsun199 Paris muhabiri, 8 Haziran.) kinci mparatorluun iki lemlerindeki utanmazca davranlar ile ylesine nl karsnn pezevengi olan bu Galliffet, bir .ransz Temen Pitov [Enseigne Pistolet] hretine hak kazand.
224
htiyatl bir gazete olan ve heyecan uyandrma dkn olmayan Le Temps,200 iyice ldrlmemi ve adamakll lmeden nce gmlm bulunan insanlarn tyler rpertici yksn anlatyor. ldrlen insanlardan ou, aralarndan bazlar yarm yamalak olmak zere, SaintJacquesla-Boucherie arkasndaki alana gmld. Gndz, ilek sokaklarn grlts herhangi bir eyin farkedilmesini engelliyordu, ama gecenin sessizlii iinde, evredeki evlerde oturanlar, uzaktan gelen iniltiler tarafndan uyandrldlar, ve sabah bzlm bir elin topraktan kt grld. Sonu olarak, cesetlerin karlmasna girime buyruu verildi... Birok yaralnn canl canl gmldnden en kk bir kuku yok. Brunel, geen 24 Mays gn, metresi ile birlikte, Vendme alanndaki bir evin avlusunda ldrld zaman, cesetler 27 Mays leden sonraya dein orada kald. Mezarclar cesetleri almaya geldikleri zaman, kadn henz yaar buldular ve onu ambulansa tadlar; drt kurun yemi olmasna karn, kadn imdi tehlike dndadr. (Evening Standardn201 Paris muhabiri, 8 Haziran.)
II
Aadaki mektup, Londrada kan Times gazetesinin 13 Haziran gnl saysnda yaynlanmt;202 [sayfa 291] Times Yaymclarna: Baym, 6 Haziran 1871 gn, Bay Jules .avre, btn Avrupa devletlerine bir bildirge gndererek, Uluslararas i Birliine kar bir lm av amak iin onlara bavurdu. Birka gzlem bu belgeyi karakterize etmeye yetecek. Tzmzn giriinde, Enternasyonalin 28 Eyll 1864 gn, Londra, Longrace, St. Martins Hallde dzenlenen ak bir toplantda kurulmu bulunduu aklanmtr. Kiisel nedenlerinden tr, Jules .avre kurulu tarihini 1862den nceye atyor. lkelerimizi aklama ereiyle, Enternasyonalin 25 Mart 1869 gnl gazetesini aktardn bildiriyor. Ve neyi aktaryor? Enternasyonal olmayan bir dernein gazetesini. O bu trl bir manevraya, henz grece gen bir avukat iken, Cabet tarafndan alaltc yaz yaynlama nedeni ile dava edilen le National gazetesini savunma zorunda kald zaman da bavurmutu. O zaman da, kendi kafasndan kattklarn okuyarak, Cabetnin yergi yazlarndan paralar okuduunu ileri srm, mahkemenin ayn oturumunda meydana kan ve, Cabetnin hogrs olmasayd, Jules .avren Paris barosundan atlmasna yolaacak olan bu manevray evirmiti. Onun tarafndan Enternasyonal belgeleri olarak aktarlan belgelerden hi biri Enternasyonale ilikin deildir. rnein, yle diyor: ttifak tanrtanmaz olduunu iln eder, der 1869 Temmuzunda
225
Londrada kurulmu bulunan Genel Konsey. Genel Konsey hi bir zaman byle bir belge yaymlamamtr. Tersine, o, ittifakn, Jules .avre tarafndan anlan Cenevre Sosyalist Demokrasi ttifaknn (Alliance de la dmocratie socialiste) kurulu tzn aalayan bir belge yaymlamtr. Jules .avre, ksmen imparatorlua kar yneltilmi olduunu da ileri srd, genelgesinin bir ucundan brne, imparatorluk savclarnn Enternasyonal zerine uydurduklar, ve hatta bu imparatorluk mahkemeleri karsnda bile sefilce yklm bulunan polis uydurmalarn yinelemekten baka bir ey yapmyor. Son sava zerindeki (geen temmuz ve eylldeki) her [sayfa 292] iki arsnda da, Enternasyonal Genel Konseyinin .ransaya kar Prusya fetih plann knam olduu bilinir. Sava baladktan az sonra, Jules .avren zel sekreteri olan Bay Reitlingen, Konsey aracl ile, ulusal savunma hkmeti yararna, Bismarcka kar bir gsteri dzenlenmesi iin baz Genel Konsey yelerine, elbette bo yere, bavurmutur; bu yelerden cumhuriyet adnn anlmamas zellikle istenmiti. Genel Konseyin, 9 Eyll gnl arsnda, Paris iileri Jules .avre ve meslektalarna kar kesin olarak uyarlm bulunmalarna karn, Jules .avren Londraya beklenen gelii onuruna, kukusuz en iyi niyetlerle, gsteri hazrlklar yaplmt. Eer Enternasyonal de, Jules .avre konusunda, btn Avrupa hkmetlerine, onlarn mteveffa Bay Millibre tarafndan Pariste yaynlanm bulunan belgeler zerine zel dikkatini eken bir genelge gnderseydi, Jules .avre ne derdi? Saygl hizmetkrnzm, baym. 256, High Holborn, Londra, Western Central, 12 Haziran JOHN HALES Uluslararas i Birlii Genel Konsey sekreteri Uluslararas Dernek ve erekleri zerindeki bir makalede, Londrada yaymlanan (24 Haziran gnl) Spectator,111 sofu haberci olarak, benzer baka marifetler arasnda, ve Jules .avren yapm bulunduundan daha da eksiksiz bir biimde, ittifakn yukarda sz geen belgesini, Enternasyonalin yapt olarak aktaryor, ve bu i yukardaki yantn Timesda yaymlanmasndan onbir gn sonra yaplm bulunuyor. Bu bizi artmad. ok zaman nce, Byk .rdric, tm cizvitler iinde, protestan cizvitlerin en ktleri olduklarn sylemekten holanyordu.
[sayfa 293]
Marks tarafndan Nisan-Mays
226
1871de yazlmtr 1871 Haziran ortasnda, Londrada ve, 1871-1872 yllar iinde de, eitli Avrupa lkeleri ve Birleik Devletlerde ayr bir bror biiminde yaymlanmtr.
227
.REDRCH ENGELS SINI.ININ SYASAL EYLEM ZERNE203

ULUSLARARASI BRLNN LONDRA KON.ERANSINDA YAPILAN KONUMANIN TUTANAI 21 EYLL 1871
SYASAL sorunlar karsnda mutlak bir tarafszlk iinde bulunmak olanaksz; tarafsz basn da her gn siyaset yapyor. Buradaki sorun, bunun nasl yapld ve bunun ne trden bir siyaset olduudur. Bunun dnda, tarafszlk bize gre olanakszdr. i snf partisi, siyasal bir parti olarak, u anda lkelerin ounda faaliyet gstermektedir, ve biz tarafszlk vaazederek onu mahvedecek kiiler deiliz. Pratik yaamn deneyimi, mevcut hkmetlerin siyasal basklar, sevsinler sevmesinler, ve bu ister siyasal ister toplumsal amalarla olsun, iileri siyasetle uramaya zorlamaktadr. Onlara tarafszlk vaazetmek, onlan burjuva siyasetinin kucana atmak demektir. Proleter siyasal eylemi gndeme getirmi olan Paris Komnnn hemen ardndan, tarafszlk diye bir ey hele hi szkonusu deildir. [sayfa 294]
228
Biz, snflarn ortadan kaldrlmasn istiyoruz. Bunu gerekletirmenin yolu nedir? Proletaryann siyasal egemenliidir. Bunun herkese teslim ediliyor olmasna karn, gene de, siyasete karmamamz syleniyor! Tarafszlklar, kendilerinin devrimci olduklarn sylyorlar, hem de devrimci par excellence. Ama devrim en yce siyasal eylemdir, ve devrim isteyen kii onu gerekletirme aracn da, yani devrimi hazrlayan ve iilerin devrimci bir eitimden gemelerini salayan ki bu olmakszn, iilerin, savan hemen ertesi gn .avrelarn ve Pyatlarn ana decekleri kesindir siyasal eylemi de istemek zorundadr. Ama bizim siyasetimiz ii snf siyaseti olmaldr. i partisi hi bir zaman herhangi bir burjuva partisinin kuyruu olmamal; kendi hedefine, kendi siyasetine sahip bamsz bir parti oluturmaldr. Siyasal zgrlkler, toplanma ve rgtlenme hakk, basn zgrl bizim silahlarmz ite bunlardr. Bunlar bizim elimizden alnmaya kalklrken kollarmz kavuturup tarafsz rn kalacaz? Siyasete karmann mevcut durumu kabullenmek anlamna geldii syleniyor. Tersine, mevcut durum bize ona kar kma olana verdii srece, bu olana kullanmamz hi de mevcut durumu kabuIlenmek demek deildir. [sayfa 295]
Tam metin olarak ilk kez 1934te lnternationale Communiste, n 29da yaymlanmtr
229
KARL MARKS VE .REDRCH ENGELS

ULUSLARARASI BRL GENEL KONSEYNN ZEL TAMM204
ENTERNASYONAL NDEK SAHTE BLNMELER
MDYE dek, Genel Konsey, Enternasyonalin i ekimelerine herhangi bir biimde mdahale etmekten tamamyla kanm ve Birliin baz yeleri tarafndan iki yldan fazla bir zamandr kendisine kar giriilen ak saldrlara hi bir zaman aka yant vermemitir. Ama, Enternasyonal ile, kurulduundan beri ona kar dmanlk etmi bir dernek * arasndaki kafa karkln baz dzenbazlarn kastl olarak srdrmek yolundaki inat abalar karsnda, Genel Konsey, bu suskunluunu srdrebildiyse bile, kurulduundan bu yana Enternasyonalin en ciddi snavn verdii bir sra, bu dernein yaratt skandallar sayesinde Avrupa gericiliinin salad destek, Genel [sayfa
* Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak. -Ed.
230
296]
Konseyi, btn bu entrikalara ilikin tarihsel gerekleri ortaya koymakla ykml klmaktadr.
I
Genel Konseyin Paris Komnnn dmesinden sonraki ilk eylemi, .ransada Sava konusundaki arsn yaynlamak oldu ve, burada, Komnn o anda burjuvazinin, basnn ve Avrupa hkmetlerinin, yenik dm Parislilere en aalk iftiralar yadrmalarna bahane yaratan btn eylemlerine arka kt. Bizzat ii snfndan olan bazlar bile davalarnn yitirilmi olduunu hl anlamyorlard. Konsey, bu gerei, teki eyler yannda, iki yesinin, arda yeralan arka kmann tmn reddeden Yurtta Odger ve Lucraftn, istifalaryla anlad. Paris olaylarna ilikin olarak ii snf saflarndaki gr birliinin, bu arnn btn uygar lkelerde yaynlanmasyla saland sylenebilir. te yandan, Enternasyonal, burjuva basnnda ve zellikle nde gelen ngiliz gazetelerinde ok gl bir propaganda olana bulmutur; ar, bunlar, Genel Konseyin yantlaryla srdrlen polemie katlmaya zorlamtr. ok sayda Komn mltecisinin Londraya gelmesi, Genel Konseyin bir Yardm Komitesi halini almasn ve sekiz ay akn bir sre, olaan grevlerini yrtmenin yansra, bu ilevi de yerine getirmesini gerektirdi. Sylemeye gerek yok ki, Komnn yenik dm ve srlm kiilerinin burjuvaziden bekledikleri hi bir ey yoktu. i snfna gelince, yardm arlar zor bir ana rastlad. svire ve Belika, desteklemek ya da Londraya gndermek durumunda kaldklar mltecilerden kendilerine den pay zaten alm bulunuyorlard. Almanyada, Avusturyada ve spanyada toplanan fonlar, svireye gnderilmiti. Sonuncu hesaplamas Newcastleda yer alm olan ngilteredeki dokuz saatlik ign iin verilen byk sava,205 hem iilerin bireysel katklarn ve hem de, aslnda, tzk gereince, ancak i uyumazlklar iin kullanlabilecek olan Trade-Unionlarn kurduklar fonlar tketmiti. Bu arada Konsey, her hafta datt [sayfa 297] paray, titiz bir almayla ve yazmayla kdm kdm bir araya getirebildi. Amerikal iiler bu arya istenilenden daha cmerte karlk verdiler. Konsey, dehete kaplm burjuvazinin Enternasyonalin kasalarnda istiflenmi olduuna inand milyonlar ne yazk ki kullanamamtr! Mays 1871den sonra, Komn mltecilerinin bazlarndan, sava yznden iersinde .ransz tarafnn artk temsil edilmedii Konseye katlmalar istendi. Yeni yeler arasnda, baz eski enternasyonalciler ve devrimci enerjileriyle tannan ve seilmeleri Paris Komnne ballk belirtisi olan kimselerden oluan kk bir aznlk vard. Btn bu skntlar arasnda Konsey, bir de, o sra toplantya arm olduu Delegeler Konferans iin hazrlanmak zorundayd.206
231
Bonapart hkmet tarafndan Enternasyonale kar alnm olan sert nlemler, Basle Kongresinin bir karar uyarnca Pariste toplanmas gereken Kongrenin yaplmasn engellemiti. Genel Konsey, Tzn 4. maddesinin kendisine verdii yetkiyi kullanarak, 12 Temmuz 1870 tarihli tamimi ile Kongreyi Mainzde toplad. Ayn srada, eitli federasyonlara gnderdii mektuplarda, Genel Konseyin yerinin ngiltereden bir baka lkeye aktarlmasn nerdi ve delegelere bu konuda kesin yetki verilmesini istedi. .ederasyonlar, oybirlii ile, Genel Konseyin Londrada kalmasnda srar ettiler. Bundan birka gn sonra balayan .ransaPrusya sava, Kongreyi toplama konusundaki her trl plann bir yana braklmasn gerektirdi. Dantmz federasyonlarn, bize, gelecek Kongrenin tarihini siyasal duruma gre saptama yetkisini vermeleri bundan sonradr. Siyasal durum izin verir vermez, Genel Konsey, 1865 Konferansn ve her Kongrenin kapal ynetsel oturumlarn rnek alan kapal bir konferans toplad. Jules .avren btn hkmetlerden, ngilizlerden bile, mltecilerin adi sulular olarak iadelerini istedii; Dufaureun Tarm Meclisine Enternasyonali yasaklayan bir yasa ki sonradan bunun iki yzl bir kopyasn Malon Belikallara sunmutur nerdii;207 svirede, bir Komn mltecisinin, federal hkmetin kendisi hakknda geri iade edilme karar almasn beklerken gzaltna alnd; Enternasyonal yelerinin [sayfa 298] avlanmasnn Beust ile Bismarck arasndaki ittifakn ak temeli olduu ve Victor-Emmanuelin bu ittifakn anti-Enternasyonal hkmn derhal benimsedii; kendisini tamamyla Versailles kasaplarnn emrine veren spanyol hkmetinin Madrid .ederal Konseyini Portekize iltica etmeye zorlad;208 son olarak, Enternasyonalin ilk grevinin kendi rgtn glendirmek ve hkmetlerin yapt dello arsn kabul etmek olduu bir srada, ak bir Kongre yapmak olanakszd ve bu olsa olsa kta delegelerinin ihbar edilmeleri sonucunu verirdi. Genel Konsey ile dzenli iliki iersinde olan btn kesimlerin, ak bir toplant olmasa bile, ciddi glklerle kar karya olan bir Konferansa arlmalar uygun bir zamanda oldu. .ransa, iinde bulunduu durum yznden, elbette, delegelerini seemedi. talyada o sra rgtl tek kesim Napoli kesimiydi; ama tam bir delege nerecei srada ordu tarafndan datld. Avusturya ve Macaristanda en faal yeler hapse atlmlard. Almanyada en ok tannan yelerden bazlar vatana ihanet suundan mahkum olmular, tekiler ise ieri atlmlar ve partinin fonlar bunlarn ailelerine yardm iin harcanmt. Amerikallar, Konferansa Enternasyonalin oradaki durumuna ilikin ayrntl bir muhtra gnderdiyseler de, delegasyona ait paray mlteciler iin kullanmlard. Btn federasyonlar, aslnda, ak bir kongrenin yerine kapal bir konferansn yaplmas gerekliliini kabul etmilerdi. 17-23 Eyll 1871 tarihleri arasnda Londrada yaplan toplantdan sonra, Konferans, Genel Konseye, ald kararlar yaynlama, ynet-
232
melikleri birletirme ve bunlar gzden geirilmi ve dzeltilmi Genel Tzk ile birlikte dilden yaynlama, yelik kartlarnn yerini mhrl belgelerin almas yolundaki karar uygulama, ngilteredeki Enternasyonali yeniden rgtleme,209 ve, son olarak, bu eitli iler iin gerekli paray salama yetkisini verdi. Konferans belgelerinin yaynlanmasnn ardndan gerici basn, Paristen Moskovaya, Londradan New-Yorka kadar, ii snf politikas konusundaki kararn Enternasyonalin [sayfa 299] derhal yasad braklmasn gerektirecek kadar tehlikeli tertipler ierdiini Times bu karar soukkanllkla hesaplanm bir kstahlk diye sulad ilan etti. te yandan, sahtekar sekter kesimlere ar bir darbe indiren karar,210 uluslararas polise Genel Konseyin ve Konferansn alaka despotluuna kar szmona koruduu iilerin snrsz zgrlkleri konusunda grltl bir kampanya balatmak zere uzun zamandr bekledii frsat verdi. i snf kendisini o denli ar bir bask altnda hissetti ki, Genel Konseye, Avrupadan, Amerikadan, Avustralyadan hatta Hindistan ve GneyDou Asyadan yeni yelerin alnmas ve yeni kesimlerin kurulmas yolunda raporlar geldi.
II
Uluslararas polisin yaknmalarna benzer ihbarlarn burjuva basnnda yeralmas bizim Birliin iinde bile yanklar uyandrd. Grnte Genel Konseye, ama aslnda Birlie yneltilmi baz entrikalara giriildi. Bu entrikalarn ardnda Rus Mihayl Bakuninin babalk ettii kanlmas olanaksz Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak vard. Bakunin, Sibiryadan dnnde, Herzenin Kolokolunda211 yazmaya ve uzun deneyimlerinin sonucu olan Pan-slavizm ve rk sava dncelerini yaymaya balad.212 Daha sonra, svirede bulunduu sra, kendisine Enternasyonale kar kurulmu olan Bar ve zgrlk Ligasnn213 yrtme Komitesinde grev verildi. Bu burjuva dernein ileri gittike kt gitmeye balaynca, bakan Bay G. Vogt, Bakuninin tavsiyesine uyarak, Enternasyonalin Eyll 1868de Brkselde toplanan Kongresine214 Liga ile ittifak kurmasn nerdi. Kongre, oybirlii ile, iki seenek nerdi: Liga ya Enternasyonal ile ayn amac tayordur, ki bu durumda varolmas iin bir neden yoktur; ya da amac farkldr, ki bu durumda bir ittifak olanakszdr. Bakunin, birka gn sonra, Ligann Bernde toplanan Kongresinde, tersyz etti. Derme-atma bir program nerdi, bu programn bilimsel deeri u tek tmcecikten anlalabilir: snflarn iktisad ve toplumsal eitlii.215 nemsiz bir [sayfa 300] aznlk tarafndan desteklenince, Enternasyonalin Genel Tznn yerine Ligann reddetmi olduu bu derme-atma program geirmeyi ve Genel Konseyin yerine kendi kiisel diktatrln geirmeyi kafasna koyup, Enternasyonale katlmak zere, Birlikten ayrld. Ve bu amala Enternasyonal iinde
233
Enternasyonal olmay amalayan zel bir ara yaratt Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak. Bakunin bu dernein kurulmas iin gerekli unsurlar, talyada bulunduu sra kurmu olduu ilikilerde ve kendisine zel grevliler olarak ve svirede, .ransada ve spanyada Enternasyonalin yeleri arasndan adam bulmada hizmet eden kk bir Rus mlteci grubunda buldu. Ama ancak Belika ve Paris .ederal Konseylerinin ttifak tanmay pepee reddetmelerinden sonradr ki, yanl anlalm Bern programnn sadk bir kopyasndan baka bir ey olmayan yeni dernein tzn Genel Konseyin onayna sunmaya karar verdi. Konsey buna 22 Aralk 1868 tarihli u tamimle karlk verdi:
GENEL KONSEYDEN ULUSLARARASI SOSYALST DEMOKRAS TT.AKINA
Bir ay kadar nce, baz yurttalar , siyasal ve felsefi sorunlar yce eitlik, vb. ilkesi temeli zerinde incelemenin kendi zel grevleri olduunu belirterek, Cenevrede, Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak adn tayan yeni bir uluslararas dernein Giriimci Merkez Komitesini kurdular. Bu Giriimci Komite tarafndan yaynlanan program ve tzk, Uluslararas i Birliinin Genel Konseyine ancak 15 Aralk 1868de iletilmitir. Bu belgelere gre, ad geen ttifak, Enternasyonalin iinde tamamen erimitir ve ayn zamanda da, Birliin tamamen dnda kurulmutur. Srasyla Cenevre,216 Lozan217 ve Brksel kongrelerinde seilmi olan Genel Konseyin yansra, Giriimci Komitenin hazrlad tzk gereince, Cenevrede kendi kendini atayan bir baka Genel Konsey olacaktr. Enternasyonalin yerel gruplarnn yansra, ttifakn, Enternasyonalin ulusal brolarndan bamsz alan kendi ulusal brolar aracl ile ttifakn [sayfa 301] Merkez Brosundan Enternasyonale kabul edilmelerini isteyecek yerel gruplar olacaktr; ttifak merkez komitesi, Enternasyonale bylece katlma hakkn kendinde grmektedir. Son olarak, Uluslararas i Birlii Genel Kongresinin tayda, ttifakn Genel Kongresinde de yer alacaktr, nk, Giriimci Komitenin tznde belirtildii gibi, Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak delegasyonu, yllk ii kongresinde Uluslararas i Birliinin bir ubesi olarak, kendi toplantsn ayr bir binada yapacaktr. Uluslararas i Birliinin hem iinde ve hem de dnda faaliyet gsteren ikinci bir uluslararas organn varlnn bu Birlii datmann en emin yolu olacan; birka kiinin oluturduu her grubun, herhangi bir yerde, Cenevre giriimci grubunu taklit etme ve, azok hakl gerekelerle, Uluslararas i Birliinin iersinde baka zel grevlere sahip baka uluslararas birlikleri sokma hakkna sahip olacan; Uluslararas i Birliinin, bylelikle, ok gemeden, her mil-
234
liyetten ve partiden entrikaclarn oyunca haline geleceini; dahas, Uluslararas i Birlii Tznn, yelie, ancak yerel ve ulusal ubeleri kabul ettiini (bkz: Tzn 1. ve VI. maddeleri); Uluslararas i Birlii kesimlerinin Uluslararas Birliin Tzne ve ynetmeliklerine ters den tzk ve ynetmelikler kabul edemeyeceklerini (bkz: ynetmeliklerin XII. maddesi); Uluslararas i Birliinin Tznn ve Ynetmeliklerinin ancak Genel Kongre tarafndan deitirilebileceini, bunun iin de, hazr bulunan delegelerin te-ikisinin byle bir deiiklik lehinde oy kullanmalar gerektiini (bkz: ynetmeliklerin XIII. maddesi); Brkseldeki Genel Kongrenin Bar Ligasna kar oybirlii ile ald kararlarnda bu sorunun zaten karara balanm bulunduunu; bu kararlarda, Kongrenin, Bar Ligasnn var olmas iin hi bir gerekenin bulunmadn, nk, son aklamalarna gre, amacnn ve ilkelerinin Uluslararas i Birliininkilerle ayn olduunu ilan ettiini;
[sayfa 302]
ttifakn Cenevre giriimci grubunun baz yelerinin, Brksel Kongresi delegeleri olarak, bu kararlar lehinde oy kullanm olduklarn gznne alan Uluslararas i Birlii Genel Konseyi, 22 Aralk 1868 tarihli toplantsnda, oybirlii ile u karara vard: 1) Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifaknn tznn, Uluslararas i Birlii ile olan ilikileri belirleyen btn maddelerinin geersiz ve anlamsz olduklarn ilan eder. 2) Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifak, Uluslararas i Birliinin ubeliine kabul edilemez.
Londra, 22 Aralk 1868
G. Odger Toplant bakan R. Shaw Genel Sekreter
Bundan birka ay sonra, ttifak, Genel Konseye tekrar bavurarak, ilkelerinin kabul edilip edilmediini sordu; evet mi, hayr m? Eer evet ise, ttifak kendisini Enternasyonalin kesimleri iersinde eritmeye hazrd. Buna yant olarak 9 Mart 1869 tarihli u tamimi ald:
GENEL KONSEYDEN ULUSLARARASI SOSYALST DEMOKRAS TT.AKI MERKEZ KOMTESNE
Tzmzn 1. maddesine gre, Birlik, ayn amaca, yani ii snfnn karlkl dayanmasna, ilerlemesine ve kesin kurtuluuna ynelik btn ii derneklerini kabul eder. i snfnn eitli lkelerdeki kesimleri kendilerini, farkl gelime koullar iersinde bulduklarndan, bunlarn gerek hareketi yanstan teorik grleri de, bunun zorunlu sonucu olarak farkl olmaktadr. Ama Uluslararas i Birlii tarafndan kurulan eylem birlii, de-
235
iik ulusal kesimlerin yayn organlarnn kolaylatrd dnce alverii ve, son olarak, Genel Kongrelerdeki dolaysz tartmalar, kukusuz, yava yava ortak bir teorik program yaratacaktr. Bundan dolay, ttifakn programn eletirel bir incelemeden geirmek Genel Konseyin ii deildir. Bunun proleter hareketin yeterli bir ifadesi olup olmadn aratrmak zorunda deiliz. Saptamak zorunda olduumuz tek ey, bunun Birliimizin genel eilimine, yani ii snfnn kesin kurtuluuna ters den bir ey ierip iermediidir. Programnzda [sayfa 303] bu koulu yerine getirmeyen bir tmce vardr. 2 maddede yle deniyor: (ttifak) her eyden nce snflarn siyasal, iktisadi ve toplumsal eitliini amalar. Snflarn eitlii, szlk karl olarak, burjuva sosyalistlerinin inanla vaazettikleri sermaye ve emek arasnda uyum demektir. Uluslararas i Birliinin yce amacn oluturan ey, mantken olanaksz olan snflarn eitlii deil, tersine, snflarn ortadan kaldrlmasdr, proleter hareketin bu gerek gizemidir. Ama, snflarn eitlii tmceciinin iinde yer ald metin, bir btn olarak ele alndnda, bu, salt bir kalem srmesi gibi grnmektedir. Genel Konseyin, bylesi tehlikeli yanl anlamalara yolaabilecek bu tmcecii programnzdan karacanzdan kukusu yoktur. Birliimizin ilkesi, Birliimizin genel politikasna ters dmedike, her kesimin kendi teorik programn zgrce oluturmasna olanak tanmaktadr. Dolaysyla ttifak kesimlerinin Uluslararas i Birliinin kesimleri haline gelmelerini engelleyen hi bir ey yoktur. ttifakn datlmas ve kesimlerinin Enternasyonale katlmas bir kez saland m, ynetmeliklerimiz uyarnca btn yeni kesimlerin bulunduklar yer ve saysal gleri konusunda Konseyi bilgilendirmek gerekecektir. 9 Mart 1869 tarihli Genel Konsey Toplants Bakuninin programnn altnda yer alan baz imzalar yznden ve ttifakn Cenevredeki Latin .ederal Komite tarafndan tanndn sanmakla ki, tersine, onunla herhangi bir ilikiye girmeyi hep reddetmiti aldanan Genel Konsey, bu koullar kabul eden ttifak Enternasyonale kabul etti, Bylece ttifak, ilk hedefine varm oldu. Basle Kongresinde temsil edilmek, Yandalarnn bu Uluslararas Kongrede bavurduklar namussuzca yollara, yalnzca ve yalnzca bu vesileyle bavurulan bu yollara karn, Bakunin, Kongrenin Genel Konseyi Cenevreye aktaracan ve eski Saint-Simon zrvalarn, yani kendisinin sosyalizm iin pratik [sayfa 304] hareket noktas yapm olduu miras haklarnn derhal kaldrlmas istemini resmen onaylayacan ummakla aldanmt. Bu, ttifakn yalnzca Genel Konseye kar deil, bu sekter kliin programn
236
ve zellikle mutlak siyasal tarafszlk doktrinini benimsemeyi reddeden Enternasyonalin btn kesimlerine kar da giritii ak ve kesintisiz savan iaretiydi. Basle Kongresinden bile nce, Neayev Cenevreye geldiinde, Bakunin, onunla biraraya gelip Rusyada renciler arasnda gizli bir dernek kurdu. Gerek kimliini hep eitli devrimci komite adlar ardnda gizleyerek, Cagliostro zamanndan kalma hilelere ve aldatmacalara dayanan otokratik bir g elde etmeye alt. Bu dernein bavurduu balca propaganda yolu, masum insanlara, Cenevreden, stnde Rusa olarak gizli devrimci komite yazl sar zarflar iersinde mektuplar gndererek onlar Rus polisinin karsnda zor durumda brakmaktan ibaretti. Neayev durumasnn218 yaynlanm tutanaklar, Enternasyonalin adnn rezilce istismar edilmi olduunun kantdr. * Bu srada ttifak, ilkin Loclede kan Progrste219 ardndan ttifak yelerinden bazlarnn Bakuninin peine taklm olduklar Latin .ederasyonunun Cenevrede kan resmi gazetesi Egalitde Genel Konseye kar yneltilmi ak bir polemik balatt. Bakuninin kiisel organ Progrste yaynlanan saldrlara kulak asmam olan Genel Konsey, Latin .ederal Komitesince onaylandna inanmak zorunda olduu Egalitden gelenleri grmezlikten gelemezdi. Bylece 1 Ocak 1870 tarihli tamimi** yaynlad; burada yle deniliyordu: 11 Aralk 1869 tarihli Egalitde unlar okuyoruz: Genel Konseyin ok nemli sorunlar ihmal ettii kesindir. Kendisine ynetmeliklerin 1. maddesindeki ykmllklerini anmsatyoruz: Genel Konsey, Kongre kararlarn uygulamakla ykmldr, vb.. Genel Konseye yantlanmas ok uzun bir raporu gerektirecek kadar ok soru [sayfa 305] yneltebilirdik. Bunlar daha sonra sorulacaktr. ... Bu arada, vb... . Genel Konsey , ne Tzkte, ne de ynetmeliklerde, kendisini Egalit ile yazma ya da polemie girme, ya da gazetelerden gelen sorulara yant verme ykmll altna sokan herhangi bir maddenin varlndan habersizdir. .ransz sviresinn ubelerini Genel Konsey karsnda temsil eden yalnzca Cenevredeki .ederal Komitedir. .ederal Komite bizden yasal olan tek yolla, yani sekreteri araclyla isteklerde bulunur ya da bizi knarsa, Genel Konsey bunu yantlamaya her zaman hazrdr. Ama .ederal Komitenin ne kendi ilevlerini Egalitye ve Progrse brakmaya, ne de bu gazetelerin kendisine ait olan ilevlere elkoymalarna izin vermeye hakk vardr. Genel olarak sylemek gerekirse, Genel Konseyin ulusal ve yerel komitelerle olan ynetsel yazmalarn,
* Neayev durumasnn bir zeti ksa bir sre sonra yaynlanacaktr. Okur orada, Bakuninin dostlarnn Enternasyonale atfettikleri aptalca ve rezilce ve, vecizelerden rnekler bulacaktr. [Yazarlarn notu.] ** Karl Marx tarafndan kaleme alnm olan. Genel Konseyden Latin sviresi .ederal Konseyine balkl tamim. -Ed.
237
Birliin genel karlarn byk apta zedelemeksizin yaynlamak olanakszdr. Dolaysyla, Enternasyonalin teki organlar da Progrsi ve Egalityi taklit edecek olsalar, Genel Konsey, ya sessiz kalarak kendisini kamuoyu nnde kk drmek, ya da bunlara aka yant vererek ykmllklerini inemek seenekleriyle kar karya kalrd. Travaili220 Genel Konseyi knamaya armada, Egalit de Progrse katlmtr. Bu onu Kamu Gnenci Birliinin221 bir benzeri yapmaktadr. Latin .ederal Komitesi, bu arada, bu tamimi okumazdan nce, ttifak yandalarn Egalitnin yazkurulundan zaten atm bulunuyordu. 1 Ocak 1870 tamimi, 22 Aralk 1868 ve 9 Mart 1869 tamimleri gibi, Enternasyonalin btn kesimleri tarafndan onayland. Belirtmeye gerek yok ki, ttifakn kabullenmi olduu koullardan hi birisi, hi bir zaman, yerine getirilmedi. Uydurma kesimleri, Genel Konsey iin bir sr olarak kald. Bakunin, Enternasyonalden koparm olduu ve spanyann, talyann ve Napolinin urasna burasna dalm birka grubu kendi kiisel ynetimi altnda tutmaya alt. talyann teki kentlerinde, iilerden deil, avukatlardan, gazetecilerden ve teki burjuva doktrinerlerden oluan kk kliklerle yazt. Barselonada, dostlarndan bazlar onun etkisini srdrdler. .ransann gneyindeki baz kentlerde, [sayfa 306] ttifak, ilerde tekrar deineceimiz Lyondaki Albert Richard ve Gaspard Blancn ynetimi altnda, ayrlk kesimler kurma yolunda bir giriimde bulundu. Ksacas, Enternasyonal iindeki enternasyonal, dernek faaliyetlerini srdrd. Byk darbe .ransz sviresinin nderliini ele geirme giriimi, ttifak tarafndan 4 Nisan 1870te alan Chaux -de-.onds Kongresinde indirilecekti. Sava, Cenevre .ederasyonu ve Chaux-de-.onds kesimleri delegelerinin kar ktklar ttifak delegelerinin Kongreye katlma hakk konusunda patlak verdi. ttifak yandalarnn, kendi hesaplarna gre, .ederasyon yelerinin bete-birinden fazlasn temsil etmiyor olularna karn, Basle manevralarnn yinelenmesi sayesinde, bunlar, bir ya da iki oyluk sahte bir ounluk elde etmeyi baardlar; yle bir ounluk ki, kendi organlarnn azyla (bkz: 7 Mays 1870 tarihli Solidarit222) onbe kesimden daha fazlasn temsil etmiyordu, oysa yalnz Cenevrede otuz kesim vard! Bu oylama zerine, .ransz-svire Kongresi, toplantlarn bamsz olarak srdren iki gruba blnd. ttifak yandalar, kendilerini tm .ederasyonun yasal temsilcileri kabul ederek, .ederal Komitenin yerini Chauxde-.ondsa tadlar ve Neuchatelde Yurtta Guillaumeun ynetiminde kendi resmi organlar Solidarityi kurdular. Bu gen yazarn zel grevi, Cenevre fabrika iilerini,223 bu iren burjuvalar, .ederasyonun gazetesi Egalit ye kar sava amakla sulamak ve mutlak siyasal tarafszlk vaaz etmekti. Bu temay ileyen en nemli makalelerin yazarlar, Marsilyadan Bastelica ve ttifakn iki byk temel direi olan Lyons
238
dan Albert Richard ve Gaspard Blanct. Cenevre delegeleri, dnlerinde, kendi kesimleri ile genel bir toplant yaptlar ve bu toplant, Bakuninin ve dostlarnn muhalefetine karn, delegelerin Chaux-de-.onds Kongresindeki davranlarn onaylad. Bundan ksa bir sre sonra, Bakunin ve onun etkin olan su ortaklar, eski Latin .ederasyonundan atldlar. Kongre neredeyse bitmek zereyken, yeni Chaux-de-.onds Komitesi, iki ay sonra Komitenin organ Solidaritnin 9 Temmuz tarihli saysnda hrsz olmakla sulanan sekreter .. Robertin ve bakan Henri Chavalleyin imzalarn tayan [sayfa 307] bir mektuba Genel Konseyin mdahale etmesini istedi. Genel Konsey her iki tarafn da savlarn inceledikten sonra, 28 Temmuz 1870te, Cenevre .ederal Komitesinin olduu gibi kalmasna ve yeni Chaux-de-.onds .ederal Komitesinin de yerel bir ad almaya arlmasna karar verdi. Chaux-de-.onds Komitesi, foyasn meydana karan bu karar karsnda, Genel Konseyin mdahale etmesini ilk isteyenin kendisi olduunu unutarak, onu otoritercilik ile sulad. Chaux- de-.onds Komitesinin Latin .ederal Komitesi adn ele geirmek iin giritii inat giriimlerin svire .ederasyonunda yaratt kargaalk, Genel Konseyi bu Komite ile olan btn resmi ilikilerini askya almak zorunda brakt. Louis Bonaparten ordusu Sedanda daha henz teslim olmutu. Savan srdrlmesine kar her tarafta Enternasyonal yelerinden protestolar ykseliyordu. Genel Konsey, 9 Eyll tarihli arsnda Prusyann istila planlarn aa kartarak, zafere ulamasnn proletaryann davas iin yaratt tehlikeye iaret etti ve Alman iilerini ilk kurbann kendileri olacaklar konusunda uyard. Genel Konsey , ngilterede, sarayn Prusya yanls eilimlerini sulayan toplantlar rgtledi. Almanyada, Enternasyonale bal iiler, cumhuriyetin tannmas ve .ransa iin onurlu bir bar... istemiyle gsteriler rgtlediler. Bu arada, ateli Guillaumeun (Neuchatelli) kavgac tabiat, kendisine, resmi Solidarit gazetesinin bir eki olarak ve bu gazetenin kisvesi altnda, Prusyallara kar savamak zere bir svireli gnll birlii kurma arsnda bulunan besbelli ki sahip olduu tarafszlk inancnn kendisini bunu yapmaktan hep alkoymu olduu bir ey imzasz bir manifesto224 yaynlamak gibi parlak bir fikir verdi. Derken Lyons ayaklanmas patlak verdi.225 Bakunin derhal oraya kotu ve Albert Richardn, Gaspard Blancn ve Baste1icann destei ile 28 Eyllde Belediye Sarayna yerleti, ama siyasal bir hareket olarak yorumlanr diye kapsna muhafz dikmekten kand. Devletin kaldrlmasna ilikin kararname, zor bir doumdan sonra tam gn yz grecei bir srada, Bakunin, ulusal muhafzlarn birka tarafndan [sayfa 308] ok ackl bir biimde kolundan tutulup atld. Ekim 1870te, Genel Konsey, .ransz yelerinin yokluunda, Brestli bir mlteci olan Yurtta Paul Robini Genel Konsey yeliine ald. Robin,
239
ttifakn en ok ad duyulmu yandalarndan biri ve, dahas, iersinde o andan itibaren srekli olarak Chaux-de-.onds Komitesinin resmi muhabiri olarak davrand Genel Konseye kar Egalitde yer alm olan eitli saldrlarn kkrtcsyd. 14 Mart 1871de, svire sorununu zmlemek zere Enternasyonalin kapal bir Konferans toplamasn nerdi. Konsey, Parisin nemli olaylara gebe olduunu grerek bunu derhal reddetti. Robin eitli vesilelerle bu sorunu tekrar ele ald ve Konseyin anlamazlk konusunda kesin bir karar almasn bile nerdi. 25 Temmuzda, Genel Konsey, bunun Eyll 1871de203 toplanacak olan Konferansn ele alaca sorunlardan biri olmasna karar verdi. Kendi iilerinin bir Konferans tarafndan ele alnmasn hi de arzulamayan ttifak, 10 Austos tarihinde, kendisinin 6 Austostan balamak zere dalm olduunu ilan etti. Ama 15 Eyllde tekrar ortaya kt ve Tanrtanmaz Sosyalist Kesim ad altnda Konseye kabul edilmesini istedi. Basle Kongrenin V sayl ynetsel kararna gre, Konsey, sekter kesimlere kar iki yllk mcadeleden sonra tkenmi olan Cenevre .ederal Komitesinin grn almadan bu kesimi kabul edemezdi. Dahas, Konsey, Young Mens Christian Associationa, Enternasyonalin dinsel nitelikte kesimleri tanmadn zaten bildirmi bulunuyordu. ttifakn dalma tarihi olan 6 Austosta, Chaux-de-.onds .ederal Komitesi Konsey ile resmi iliki iine girme isteini yeniledi ve 28 Haziran tarihli karar tanmamaya ve Cenevreye ilikin olarak kendisini Latin .ederal Komitesi olarak grmeye devam edeceini, ve bunun Genel Kongrenin karara balayaca bir i olduunu syledi. 4 Eyllde, ayn Komite, toplanmasn ilk isteyen kendisi olduu halde, Konferansn geerliliine kar kt. Konferans buna, svire anlamazl konusunun zerinde durulmas iin Chaux-de-.onds Komitesinin Paris kuatmas ncesinde istemi [sayfa 309] olduu gibi, Paris .ederal Komitesinin yetkili olup olmadn sorarak karlk verebilirdi.226 Ama 28 Haziran 1870 tarihli Genel Konsey karar ile yetindi (bkz: Cenevrede kan Egalitnin 21 Ekim 1871 tarihli saysnda aklanan nedenler).
III
svireye snan baz .ransz srgnlerinin orada bulunmalar, ttifaka bir miktar taze kan kazandrd. Enternasyonalin Cenevre yeleri, mlteciler iin ellerinden geleni yaptlar. Ta batan itibaren onlarn yardmna kotular, geni bir kampanya balatarak svire yetkililerinin, Versailles hkmetinin isteine uyarak, mlteciler konusunda geri iade edilme karar almalarn engellediler. Bazlar, mltecilerin snra ulamalarna yardmc olmak zere, .ransaya giderek kendilerini byk bir tehlikeye attlar. B. Malon* gibi
* Son aydan beri, B. Malonun Enternasyonalin kurucusu diye ok klielemi bir biimde
240
elebalarndan birkann ttifakn adamlaryla derhal bir anlamaya varp ttifakn eski sekreteri N. Jukovskinin yardmyla, Cenevrede, Latin .ederasyonun dnda yeni Sosyalist Devrimci Propaganda ve Eylem Kesimini228 kurmaya kalktklarn grdklerinde Cenevre iilerinin uradklar aknl dnn bir. Bu kesim, tznn birinci maddesinde, Uluslararas i Birliinin Genel Tzne bal kalmakla birlikte, Tzn ve Birlik kongrelerinin tand zerklik ve federasyon ilkesinin mantki bir sonucu olarak, hakk olan eksiksiz eylem ve giriim zgrln sakl tuttuunu aklyordu. Bir baka deyile, ttifak iin almay srdrme zgrln sakl tutuyor. [sayfa 310] Malondan gelen 20 Ekim 1871 tarihli bir mektupta, bu yeni kesim, Genel Konseyden Enternasyonale alnmasn nc kez istedi. Konsey, Basle Kongresinin V numaral kararna uyarak, Konseyin bu yeni entrika ve ihtilaf yuvasn tanmasna iddetle kar kan Cenevre .ederal Komitesine dant. Konsey, koskoca .ederasyonu, Bay Malonun ve ttifakn eski sekreteri N. Jukovskinin iradesine balamamakla, aslnda, olduka otoriter bir davran gsterdi. Solidaritnin kapanmasndan sonra ttifakn yeni yandalar, daha Lozan Bar Kongresinde Raoul Rigault ve .errein, o ana kadar (tutsaklarn idam edilmelerine kadar) Komnn kanl nlemler almasn, bo yere de olsa istemeyi elden brakmam olan iki musibet kiileri olduklarn sylemi olan Madam Andre Leonun yksek ynetimi altnda Revolution Socialei229 kurdular. Bu gazete, daha ilk saysndan itibaren kendisini, alelacele, Genel Konseye amur atp duran .igaro, Gaulois, Paris-Journal230 ve teki rezil gazetelerle ayn dzeye koydu. Enternasyonalin iinde bile ulusal nefret alevlerini krklemenin tam zaman olduunu dnd. Genel Konseyi, bismark bir beynin ynetimindeki bir Alman Komitesi olarak adlandrd.* Baz Genel Konsey yelerinin herkesten daha fazla Galli olmakla vnemeyeceklerini kesenkes ortaya koyduktan sonra, Revolution Sociale, Avrupa polisi tarafndan piyasaya srlm ikinci slogan ele alp Konseyi otoritercilikle sulamaktan baka yapacak daha iyi bir
reklamn yapm ve yazd kitab[227] Komn konusundaki tek bamsz yapt diye adlandrm olan dostlar, bu Batignolles Belediye Bakan yardmcsnn ubat seimleri arifesinde taknm olduu tavr biliyorlar m? Komnn gelmekte olduunu henz grmemi olan ve meclise seilmeyi baarmaktan baka gz hi bir ey grmeyen B. Malon, o sra, drt komitenin listesinde Enternasyonal yesi olarak yeralmak iin tertiplere girimitir. Bu amaca ulamak iin Paris .ederal Konseyinin varln kstaha yadsm ve kendisinin Batignolleste kurmu olduu bir kesimin listesini tm Birliin listesiymi gibi komitelere sunmutur. -Daha sonra, 19 Martta, ak bir belgede, arife gn baarlan byk Devrimin nderlerine hakaret etti. Bu tepeden trnaa anarist kii, bugn, bir yl nce drt komiteye syledii eyi yaynlyor ya da yaynlamtr: Enternasyonal benim! B. Malon, hem Louis XIV ve hem de ikolata imalts Perronu ayn anda gln bir biimde taklit etmenin yolunu bulmutur. Perron kendi ikolatasnn yenebilecek tek ikolata olduunu ilan etmiti! [Yazarlarn notu.] * Konseyin ulusal bileimi yleydi: 20 ngiliz, 15 .ransz, 7 Alman (ki bunlardan bei Enternasyonalin kurucu yeleridir), 2 svireli, 2 Macar, 1 Polonyal. 1 Belikal, 1 rlandal, 1 Danimarkal ve 1 talyan. [Yazarlarn notu.]
241
ey bulamazd. O halde, bu ocuka samalklara temel olan olgular nelerdi? Genel Konsey, ttifak doal lmne terketmi ve, Cenevre .ederal Komitesi ile anlama iersinde, yeniden dirilmesini engellemiti. Ayrca, Chaux-de-.onds Komitesine, .ransz sviresindeki Enternasyonal yelerinin ounluu ile bar iersinde yaamasn salayacak bir ad almasn nermiti. Bu otoriter davranlarn dnda, Genel Konsey, Basle Kongresinin kendisine vermi olduu geni yetkileri Ekim 1869dan Ekim 1871e kadar nasl kullanmtr? [sayfa 311] 1) 8 ubat 1870te, Paristeki Pozitivist Proleterler Dernei, kabul edilmeleri iin Genel Konseye bavurdu. Konsey buna, pozitivistlerin ilkelerinin, zel tzklerinin sermayeye ilikin blmnn Genel Tzn giriiyle aka elitiini; dolaysyla kendi teorik grlerini Birliin genel ilkeleriyle uyumlu hale getirmekte zgr kalmakla birlikte, dernein bu ilkeleri brakp Enternasyonale pozitivistler olarak deil, proleterler olarak girmesini bildirerek karlk verdi. Bu kesim, bu kararn haklln kabul ederek Enternasyonale katld. 2) Lyonsda, 1865 kesimi ile, drst iiler yannda iersinde ttifakn da Albert Richard ve Gaspard Blanc tarafndan temsil olunduu yeni kurulmu bir kesim arasnda bir blnme oldu. Daha nce buna benzer durumlarda olduu gibi, svirede kurulan hakem mahkemesinin karar kabul edilmedi. 15 ubat 1870te yeni kurulmu bulunan kesim, Genel Konseyden anlamazl Basle Kongresinin VII sayl kararna uygun olarak gidermesini istemenin yansra, 1865 kesiminin yelerini dtalayan ve sulayan ve imzalanp iadeli postayla geri gnderilecek hazr bir karar gnderdi. Konsey, bu grlmemi yntemi mahkum etti ve gerekli belgelerin hazrlanmasn istedi. Bu istee verdii yantta, 1865 kesimi, hakem mahkemesine sunulmu olan Albert Richard aleyhindeki belgelerin Bakuninin elinde olduunu ve kendisinin bunlar vermeyi reddettiini, dolaysyla Genel Konseyin isteini tam olarak yerine getiremeyeceini belirtti. Konseyin bu konuya ilikin 8 Mart tarihli karar hi bir tarafn itirazyla karlamad. 3) Birok pheli kimseyi kabul etmi olan Londradaki .ransz kesimi, yava yava fiilen Bay .elix Pyatn denetledii bir irket haline gelmiti. Pyat, bu kesimi, Louis Bonaparten katledilmesini vb. isteyen zararl gsteriler rgtlemek ve Enternasyonal kisvesi altnda kendi sama manifestolarn .ransada yaymak iin kullanyordu. Genel Konsey, Bay Pyat n Enternasyonal yesi olmadn ve onun hareketlerinden kendisinin sorumlu tutulamayacan Birlik organlarnda aklamakla yetindi. Bunun zerine, .ransz kesimi, [sayfa 312] artk ne Genel Konseyi ve ne de Kongreyi tandn ilan etti; Londra duvarlarna kendisi dnda Enternasyonalin anti-devrimci bir dernek olduunu ilan eden duyurular yaptrd. Enternasyonalin .ransz yelerinin, aslnda bir polis tertibi olan ve Pyatn manifestolarnn da byle bir ey varm izlenimini
242
yaratt bir komplo gerekesiyle plebisit arifesinde tutuklanmalar, Genel Konseyi, .ransz kesiminin iki yl akn bir sredir artk Enternasyonale dahil bulunmadn ve bu kesimin ajitasyonunun polis ajanlarnn ii olduunu ilan eden 10 Mays 1870 tarihli kararn Marseillaisede ve Reveilde yaynlamak zorunda brakt. Bu kn gereklilii, ayn gazetelerde yaynlanan Paris .ederal Komitesinin ve yarglanmalar srasnda Enternasyonalin Paris yelerinin yaptklar aklamalarla tantland; her iki aklamada da Konsey kararna atfta bulunuluyordu. .ransz kesimi, sviredeki ttifak gibi, yeni balantlar iinde ve deiik adlar altnda Londrada tekrar ortaya kmak zere, savan patlak vermesiyle yokoldu. Konferansn son gnlerinde, Londrada, komn mltecileri arasnda, 35 yeli bir Section .ranaise de 1871 kuruldu. Genel Konseyin ilk otoriter davran, bu kesimin sekreteri Gustave Durandn .ransz polis casusu olduunu aklayarak maskesini indirmek oldu. Elimizdeki belgeler, polisin, Duranda ilkin Konferansa katlma, ardndan Genel Konseyde bir yelik elde etme konusunda yardmc olma niyetinde olduunu tantlamaktadr. Yeni kesimin tz, yelerine kendi kesimleri dnda Genel Konseye hi bir delege alnmamas talimat verdiinden, yurtta Theisz ve Bastelica Konseyden ekildiler. Bu kesim, 17 Ekimde, kesin yetki belgelerine sahip iki yesini Konseye delege gsterdi; bunlardan biri topu komitesi eski yesi Bay Chautarddan bakas deildi. Konsey, 1871 kesiminin tzn incelemeden bunlar kabul etmeyi reddetti.* Burada, bu tzn yolam olduu tartmalarn bellibal noktalarn anmsamak yeterlidir. [sayfa 313] 2. maddede yle deniliyor: Kesime ye olabilmesi iin, kiinin, geim olanaklar konusunda bilgi vermesi, ahlakllk gvenceleri gstermesi vb. gerekir. 17 Ekim 1871 tarihli kararnda, Konsey, geim olanaklar konusunda bilgi vermesi szlerinin kartlmasn nerdi. pheli durumlarda diyordu Konsey, bir kesim, geim olanaklar konusundaki bilgiyi ahlakllk gvencesi olarak alabilir, ama mlteciler, grevdeki iiler, vb. gibi teki durumlarda geim olanaklarnn bulunmay pekala bir ahlakllk gvencesi olabilir. Adaylarn geim olanaklar konusunda bilgi vermelerini Enternasyonale kabul edilmenin genel bir koulu yapmak, Genel Tzn zne ve szne ters den bir burjuva icad olur. Kesim bunu yle yantlad: Genel Tzk, kesimleri, yelerinin ahlakllndan sorumlu tutmakta, ve dolaysyla, onlara gerekli grecekleri bu gibi gvenceler isteme hakkn tanmaktadr. Genel Konsey buna 7 Ekim tarihli u karl verdi: Bu adan
* Bundan ksa bir sre sonra, Genel Konseye sokmay istedikleri bu Chautard, Thiersnin polisi olduu gerekesiyle kesimden atld. Onu sulayanlar ile, kendilerini Genel Konseyde temsil etmekte onu herkesten daha deerli bulmu olanlar ayn kimselerdi. [Yazarlarn notu.]
243
bakldnda, teetotallers* tarafndan kurulan bir Enternasyonal kesimi, kendi tzne u trden bir madde koyabilir: Kesime ye olabilmek iin, kiinin her trl alkoll ikilerden uzak duracana yemin etmesi gerekir. Bir baka deyile, kesimler, hep, bylelikle, yelerinin ahlakllndan emin olma bahanesi ile, Enternasyonale kabul edilmek iin, en sama ve yersiz koullan tzklerine koyabilirler. Grevcilerin geim olanaklar diye ekliyor Section .ranaise de 1871, grev fonlarndan oluur. Birincisi, buna, bu fonun ou kez szde kald biiminde yant verilebilir. ... Dahas, resmi ngiliz soruturmalar, ngiliz iilerinin ounluunun grevler ya da isizlik, yetersiz cret ya da deme koullar ve daha birok nedenlerle durmadan tefecilere bavurmaya ya da bor para bulmaya zorlandklarn tantlamtr. Bunlar, kiinin zel yaamna uygunsuz bir biimde girmeksizin bilgi istenemeyecek geim olanaklardr. u halde iki seenek var: kesim, ahlakllk gvencelerini yalnzca geim olanaklarnda arayacaktr, ki bu durumda Genel Konseyin nerisi bu amaca hizmet etmektedir. ... Ya da [sayfa 314] kesim, tznn 2. maddesinde, yelie kabul edilme koulu olarak yelerinin geim olanaklar konusunda, bile bile, ahlakllk gvencelerinin tesinde bilgi vermeleri gerektiini syler ki, bu durumda da Konsey, bunu, bunun Genel Tzn zne ve szne ters den bir burjuva icad olduunun dorulanmas olarak kabul eder. Tzklerinin 11. maddesinde yle deniliyor: Genel Konseye bir ya da daha ok delege gnderilir. Konsey bu maddenin kartlmasn istedi, nk Enternasyonal Genel Tz, kesimlere, Genel Konseye delege gnderme hakk tanmamaktadr. Genel Tzk diye ekliyordu Konsey, Genel Konsey yeleri iin yalnzca iki seilme yolu tanyor: ya Kongre tarafndan seilmek, ya da Genel Konsey kararyla alnmak. ... Londrada bulunan deiik kesimlerden, Genel Konseye delege gnderilmesinin istendii dorudur, ama Genel Konsey, Genel Tz inememek iin, hep u biimde hareket etmitir: kendilerine verilecek ilevi yerine getirmeye uygun olup olmadklarna gre kabul ya da reddetme hakkn sakl tutarak, ilkin her kesimin gnderecei delege saysn belirlemitir. Bu delegeler kendi kesimleri tarafndan aday gsterildikleri iin deil, Tzk Genel Konseye yeni yeler alma hakkn verdii iin Genel Konsey yesi olmulardr. Londra Konseyi, hem Uluslararas Birliin Genel Konseyi olarak ve hem de ngiltere Merkez Konseyi olarak, son Konferansn alm olduu karara gre hareket ederek, dolaysz olarak ald yelerin yansra, kendi kesimleri tarafndan ta batan aday gsterilmi olanlar da kabul etmeyi uygun bulmutur. Genel Konseyin seim yntemi ile, rnein Brksel ya da Madrit .ederal Konseyleri gibi bir ulusal Kongre tarafndan grevlendirilmi bir ulusal konsey bile olmayan Paris .ederal
* ki imemeye yeminli kimseler. -.
244
Konseyinin seim yntemini bir tutmak byk bir yanlg olur. Paris .ederal Konseyi yalnzca Paris kesimlerinin bir delegasyonu idi. ... Genel Konseyin seim yntemi Genel Tzkte belirlenmitir ... ve yeleri de Tzn ve Genel Ynetmeliklerin dnda herhangi bir baka kesin yetki kabul edemezlerdi. ... Bundan nce gelen maddeyi gznnde bulundurursak, [sayfa 315] 11. madde, Genel Konseyin yapsn tamamyla deitirmekten, Genel Tzn 3. maddesine aykr olarak, Konseyi, koskoca Uluslararas i Birliinin etkisinin yerini yerel gruplarn etkisinin alaca Londra kesimlerinin bir delegasyonu haline getirmekten baka bir anlam tamamaktadr. Son olarak, ilk grevi Kongre kararlarn uygulamak olan (bkz: Cenevre Kongresi Ynetmeliklerinin 1. maddesi) Genel Konsey, Section .ranaise de 1871in, Genel Tzn Genel Konseyin oluumuna ilikin maddelerinde kkl bir deiiklik yaplmas yolundaki dncesinin bu sorunla bir ilikisinin bulunmad grnde olduunu sylemitir. Ayrca, Konsey, teki Londra kesimleri iin yapt gibi, ayn koullara sahip kesimden iki delege alacan aklad. Bu yant yeterli bulmayan 1871 kesimi 14 Aralkta ksa bir sre sonra hain diye mlteci topluluundan atlan yeni sekreter de dahil, btn yelerinin imzasn tayan bir duyuru yaynlad. Bu duyuruya gre, Genel Konsey, yasama ilevlerine elkoymay reddettii iin, toplumsal dnceyi kabaca tahrif etmek ile sulanyordu. te, bu belgenin hazrlanmasnda gsterilen iyi niyetten baz rnekler. Londra Konferans, Alman iilerinin sava srasndaki davranlarn onaylamt.231 svireli bir delege tarafndan nerilen, Belikal bir delege tarafndan da desteklenen ve oybirlii ile alnan bu karar, yalnzca, sava srasndaki anti-oven tutumlarnn bedelini esaretle demi ve hl da demekte olan Enternasyonalin Alman yelerine deiniyordu. Ayrca, herhangi bir yanl anlamaya yolamamak iin, .ransa Genel Konsey Sekreteri, Qui Vive!, Constitution, Radical, Emancipation, Europe, vb. gazetelerinde yaynlanan bir mektubunda, bu kararn gerek anlamn daha yeni aklam bulunuyordu. Bununla birlikte, sekiz gn sonra, 20 Kasm 1871de, Section .ranaise de 1871in onbe yesi, Qui Vive!de, Alman iilere hakaret dolu ve Konferans kararn Genel Konseyin pan-cermen zihniyetinin su gtrmez kant olarak sulayan bir protesto yaynladlar. te yandan Almanyann tm feodal, liberal ve polis basn, uluslararas [sayfa 316] dlerinin nasl bo ktn Alman iilere gstermek iin, hrsla bu olaya sarld. Btn bunlarn ardndan, 20 Kasm protestosu, 14 Aralk duyurusuyla 1871 kesiminin tm tarafndan onayland. Genel Konseyin, zerinde kaymakta olduu tehlikeli otoritercilik eik dzlemini gstermek zere, bu duyuru, Genel Tzn kendisi tarafndan gzden geirilmi bir resmi basmnn bu ayn Genel Konsey
245
tarafndan yaynlanna iaret ediyordu. Her yeni madde konusunda, ekler blmnde, ilk metne ball tantlayan zgn kaynaklara atfta bulunulduunu grmek iin, Tzn yeni basmna yle bir gzatmak yeterlidir! Resmi basm szcklerine gelince, Enternasyonalin birinci Kongresi, Tzn ve ynetmeliklerin resmi ve balayc metninin Genel Konsey tarafndan yaynlanmasna karar vermiti (bkz: Congrs ouvrier de lAssociation Internationale des Travailleurs, tenu Genve du 3 au 8 septembre 1866, s. 27, not). Aktr ki, 1871 kesimi, Cenevre ve Neuchatel muhalifleri ile srekli iliki ierisindeydi. Genel Konseye saldrmakta Komn savunmakta harcadndan daha byk bir enerji harcam olan yelerinden biri, Chalain, daha nce bir Konsey yesine yazd mektupta ona kar ok ar sulamalar yneltilmi olan B. Malon tarafndan, beklenmedik bir biimde, tekrar onurlandrld. Ama Section .ranaise de 1871 duyurusunu daha henz tezgahlamt ki, kendi saflarnda bir i sava patlak verdi. lkin Theisz, Avrial ve Camelient ayrld. Ardndan kesim birka kk gruba blnd; bunlardan birinin banda Varlin ve tekilere kar iftiralarndan tr Genel Konseyden kartlm ve sonra da 1866 Brksel Kongresinin atad Belika Komisyonu tarafndan Enternasyonalden atlm olan Bay Pierre Vesinier bulunuyordu. Bu gruplardan bir bakas, polis efi Pietrinin 4 Eyllde birdenbire yok olmas sayesinde titizlikle yerine getirdii siyasetle ve .ransadaki Enternasyonalle bir daha uramama ykmllnden (bkz: Troisime procs de lAssociation Internationale des Travailleurs Paris, 1870, s. 4) kurtulmu olan B. Landeck tarafndan kurulmutu. [sayfa 317] te yandan, Londradaki .ransz mlteci yn, Genel Konsey ile tam uyum iinde olan bir kesim kurmulard.
IV
Neuchatel .ederal Komitesinin arkasna gizlenmi olan ve Enternasyonali datmak zere daha geni apta bir giriimde daha bulunmaya kararl ttifaklar, 12 Kasm 1871de, Sonvillierde kendi kesimlerinin bir kongresini topladlar. Daha temmuzda, Guillaume usta, dostu Robine yazd iki mektupta, Genel Konseyi, Cenevreli haydutlar karsnda kendi haklarn tanmaya yanamayacak olursa, buna benzer bir kampanya ile tehdit etmiti. Sonvillier Kongresi, Cenevredeki yeni Sosyal-Devrimci Propaganda ve Eylem Kesimi de dahil, dokuz kesimi temsil etme iddiasnda olan onalt delegeden oluuyordu. Onaltlar ilk klarn Latin .ederasyonu datldn aklayan anarist kararnameyi yaynlayarak yaptlar ve Latin .ederasyonu da, ttifak yelerini btn kesimlerden atp onlara zerkliklerini geri vererek misillemede bulundu. Ama Konsey, bunlarn, bir anlk bir saduyu gs-
246
tererek, Londra Konferansnn kendilerine vermi olduu Jura .ederasyonu adn heba ettiklerini teslim etmelidir. Bunun ardndan, Onaltlar Kongresi, kard Uluslararas i Birliinin Btn .ederasyonlarna Tamim ile, Konferansa ve Genel Konseye saldrarak Enternasyonali yeniden rgtleme yolunu tuttu. Bu tamimi karanlar, Genel Konseyi, esas olarak, 1871de bir Kongre yerine bir Konferans toplam olmakla suluyorlard. Buraya kadarki aklamalar, bu saldrlarn, ttifakn da yurtta Robin ve Bastelica tarafndan usulnce temsil olunduu bir Konferans toplamay oybirlii ile kararlatrm olan Enternasyonalin tamamna yneltilmi olduunu gstermektedir. Genel Konsey her Kongrede delege bulundurmutur; rnein Basle Kongresinde alt delegesi vard. Onaltlar ise, oy hakkna sahip alt Genel Konsey yesinin katlaca yolunda Konferans ounluuna nceden sahtekarca teminat verildiini iddia ediyorlar. [sayfa 318] Konferanstaki Genel Konsey delegeleri arasnda bulunan .ransz mlteciler, aslnda, Paris Komn temsilcilerinden bakas deillerdi; ve bir sonraki Kongreye sunulacak olan tutanaklarn tantlad gibi, ngiliz ve svireli yeleri de oturumlara ancak ender durumlarda katlabilirlerdi. Konsey yelerinden biri, yetkisini, ulusal bir federasyondan almt. Konferansa gnderilen bir mektuba gre, bir bakasnn yetkisi de, gazetelerde ld yolunda bir haber kt iin geri alnmt. Geriye bir delege kalyor. Bylece tek bana Belikallar bile, Konsey karsnda 6ya 1 gibi bir ounlua sahiptiler. Gustave Durandn kiiliinde safd braklan uluslararas polis, gizli bir konferansn toplanmasyla Genel Tzn inenmi olduundan ac ac yaknyordu. Bunlar genel ynetmeliklerimizden, Kongrenin ynetsel oturumlarnn kapal olmas gerektiini bilecek kadar haberdar deillerdi. Bununla birlikte, bunlarn yaknmalar, Sonvillierli Onaltlar arasnda yank buldu; Onaltlar yle haykryorlard: stne stlk, bu Konferansn bir kararnda, gelecek Kongrenin ya da onun yerini tutacak Konferansn zamann ve yerini bizzat Genel Konseyin saptayaca ilan olunuyor; bylece Genel Kongrelerin, Enternasyonalin bu byk ak toplantlarnn, yaplmamasyla tehdit ediliyoruz. Onaltlar, bu kararn, salt, eitli hkmetler karsnda, btn bask nlemlerine karn, Enternasyonalin genel toplantlarn u ya da bu biimde yapmaya kesinlikle kararl olduunu gstermek iin alnm olduunu grmeye yanamadlar. 2 Aralk 1871de toplanan ve yurtta Malon ile Lefranaisyi kt bir biimde karlayan Cenevre kesimlerinin genel toplantsnda, Lefranais, Sonvillierli Onaltlarn karttklar kararnameleri onaylayan, Genel Konseyi sansr eden ve Konferans da tanmayan bir nerge verdi.
247
Konferans, yaynlanmayacak olan Konferans kararlarnn, eitli lkelerin .ederal Konseylerine bunlarn Genel Konseydeki sekreterleri tarafndan iletilmesini kararlatrmt. [sayfa 319] Genel Tzk ve ynetmeliklerle tam bir uyum iinde olan bu karar, B. Malon ve dostlar tarafndan u biimde arptlmt: Baz Konferans kararlar, yalnzca, .ederal Konseylere ve bunlarn sekreterlerine iletilecektir. Ayrca bunlar, tek hedefi Enternasyonalin yasaklanm olduu lkelerde onu yeniden rgtlemek olan kararlar aklk yoluyla polise vermeyi reddettii iin Genel Konseyi itenlik ilkesini inemek ile suluyorlard. Yurtta Malon ve Lefranais, ayrca undan yaknyorlard: Konferans, ... Genel Konseye, Birliin zerine dayand ilkeleri, ya da kesimlerin ve federasyonlarn sahip olduklar karlar, ya da, son olarak, bir btn olarak Birliin genel karlarn tartma konusu yapan kesimlere ve federasyonlara ait her trl yayn organlar hakknda soruturma ama ve bunlar tanmama hakkn vermekle ... dnce ve ifade zgrlne bir darbe vurmay amalamtr (bkz: 21 Ekim tarihli Egalit). Peki, 21 Ekim tarihli Egalitde olan neydi? Genel Konseyin, bundan byle, kendilerini Enternasyonalin organlar olarak adlandrp da, Progrs ve Solidarit rneklerini izleyerek, stunlarnda, tamamyla yerel ya da .ederal Komiteleri ve Genel Konseyi, ya da .ederal veya Genel Kongrelerin kapal ve ynetsel oturumlarn ilgilendiren sorunlar burjuva kamuoyu nnde tartan btn gazeteler hakknda aka soruturma amak ve bunlar tanmamak zorunda olaca yolunda uyarda bulunan Konferans karar. B. Malonun kt niyetli yaknmalarn doru bir biimde deerlendirmek iin, bu kararn, Enternasyonalin sorumlu komitelerinin yerini almay ve orada Bohem gazetecilerin burjuva dnyasnda oynadklar rol oynamay arzulayan kimi gazetecilerin giriimlerine kesinlikle son verdii aklda tutulmaldr. Byle bir giriimin sonucu olarak, Cenevre .ederal Komitesi, ttifak yelerinden bazlarnn Latin .ederasyonunun resmi organ Egalityi bu .ederasyona tamamyla dmanca bir biimde karttklarn gzlemlemitir. Kald ki, basnn ktye kullanlmas karsnda aka soruturma amak ve bunlar tanmamak iin Genel Konseyin [sayfa 320] Londra konferansna gereksinmesi yoktu, nk Basle Kongresi, Birlie saldrda bulunan btn gazetelerin kesimler tarafndan derhal Genel Konseye gnderilmesi gerektiini kararlatrmt (Karar II). Latin .ederal Komitesi 20 Aralk 1871 tarihli aklamasnda yle diyor (Egalit, 24 Aralk): Bu maddenin, Genel Konsey, Birlie saldran gazeteleri dosyalarnda tutabilsin diye deil, bunlar yantlayabilsin ve gerektiinde iftira ve art niyetli haince amur atmalarn ykc etkisini boa karabilsin diye kabul edildii aktr. Bu maddenin genel olarak
248
btn gazetelere atfta bulunduu ve, eer burjuva gazetelerinin saldrlarn misillemesiz brakmay istemiyorsak, bize kar saldrlarn Birliimizin adnn ardna gizlenerek yapan gazeteleri ana temsili organmz Genel Konsey araclyla tanmamann daha da zorunlu olduu aktr. Bu arada unu da belirtelim ki, kapitalist basnn Leviathan Times, liberal burjuvazinin gazetesi Progrs (Lyons), ar gerici bir gazete olan Journal de Genve232, Konferansa kar ayn sulamalarda bulunmular ve yurtta Malon ve Lefranais ile fiilen ayn ifadeleri kullanmlardr. Onaltlarn tamimi, Konferansn toplanmasn, ardndan bileimini ve szmona gizli niteliini suladktan sonra, Konferans kararlarn suluyordu. lkin, Basle Kongresinin Enternasyonalin kesimlerini kabul etme ya da reddetme, ya da askya alma yetkisini Genel Konseye vermekle kendi haklarn Konseye devrettiini belirttikten sonra, daha ileride, Konferans u gnah ilemekle sulamaktadr: Bu Konferans, ... zerk kesimlerin zgr bir federasyonu olan Enternasyonali, kesimleri gnlnn istedii gibi kabul edebilen ya da faaliyetlerini askya alabilen bir Genel Konseyin denetimi altnda disipline sokulmu kesimlerden oluan hiyerarik ve otoriter bir rgt haline dntrme eilimi gsteren ... kararlar almtr!! Tamim, daha ileride, Genel Konseyin ilevlerinin niteliini szmona arptm olan Basle Kongresi sorununu bir kez daha ele almaktadr. [sayfa 321] Onaltlarn tamiminde yeralan elikiler ylece zetlenebilir: 1869 Basle Kongresi kararlarndan 1871 Konferans sorumludur; ve Genel Konsey de, kendisini Kongre kararlarn uygulamakla ykml klan Tze uymaktan suludur. Ama aslnda Konferansa kar yneltilen btn bu saldrlarn gerek nedeni daha derinlerdedir. Birincisi, Konferans, ald kararlarla, sviredeki ttifaklarn entrikalarna engel olmutur. kincisi, ttifakn balar, talyada, spanyada ve svire ile Belikann bir ksmnda Uluslararas i Birliinin program ile Bakuninin derme atma program arasnda artc bir inatla nceden hesaplanm bir kafa karkl yaratmlar ve srdrmlerdir. Konferans, proleter politikaya ve sekter kesimlere ilikin ald iki kararnda, dikkatleri bu kastl yanl anlamaya ekmitir. Bakuninin siyasal tarafszlk vaazeden programnn hesabn grveren birinci kararn hakll, Genel Tze, Lozan Kongresi kararna ve teki rneklere dayandrlm olan savlarnda eksiksiz bir biimde ortaya konmaktadr. *
* Konferansn i Snfnn Siyasal Eylemi zerine karar yledir: Tzn nszndeki u pasaj: ii snfnn iktisadi kurtuluunun her siyasal hareketin, bir ara olarak, tabi olmas gereken byk ama olduu; Uluslararas i Birliinin Kurulu arsnn (1864) u szlerini: Toprakbeyleri ve sermye
249
imdi de sekter kesimlere geiyoruz: Proletaryann burjuvaziye kar mcadelesinin ilk [sayfa 322] evresi sekter bir hareket olarak belirir. Proletaryann henz bir snf olarak davranacak kadar gelimedii bir srada, bu, akla-uygundur. Baz dnrler toplumsal kartlklar eletiriyorlar ve ii ynlarna, kabul etmekten, yaymaktan ve uygulamaya koymaktan baka bir ey brakmayan hayali zmler neriyorlar. Bu giriimcilerin kurduklar tekkeler, doalar gerei, tarafszlkdrlar, yani her trl gerek harekete, siyasete, grevlere, birlemelere, ya da tek szckle, her trl birleik eyleme yabancdrlar. Proletarya ynlar bunlarn propagandalar karsnda her zaman kaytsz, hatta dmanca bir tutum taknr. artistler233 ve ngiliz tradeunioncular ovencileri ne kadar istemedilerse, Paris ve Lyons iileri de sen-simoncular o kadar istememilerdir. Bu tekkeler balangta, hareket iin bir manivela grevi grrler, ama hareket bunlar aar amaz da bir engel haline gelirler, ki bundan sonra da gerici olurlar. Proletaryann rgtlenmesini birka yl engelledikten sonra, sonuta basit birer polis aleti haline gelen .ransadaki ve ngilteredeki tekkelere, ve son zamanlarda da Almanyadaki lasalclara bakn. zetlersek, astroloji ve simya nasl bilimin bebeklii iseler, bunlar da proleter hareketin bebekliidirler. Enternasyonalin kurulabilmesi iin proletaryann bu evreden gemesi zorunluydu. Sapk ve birbirlerine kart sekter rgtlerin tersine, Enternasyonal, btn lkelerdeki proleter snfn, kapitalistlere ve
beyleri kendi iktisadi tekellerini savunmak ve devamn salamak iin kendi siyasal ayrcalklarn her zaman kullanacaklardr. Emein kurtuluunu tevik etmek bir yana, onun yoluna olas her engeli koymay srdreceklerdir. ... Siyasal iktidarn ele geirilmesi, bu yzden, alan snflarn en byk grevi olmutur; Lozan Kongresinin (1867) ald u karar: ilerin toplumsal kurtuluu onlarn siyasal kurtuluundan ayrlamaz; .ransz Enternasyonallerinin plebisit arifesindeki (1870) szde komplosuna ilikin Genel Konsey aklamasndaki u szleri: Elbette ki, Tzmzn metni uyarnca, ngilteredeki, Kta zerindeki ve Amerikadaki btn ubelerimiz, yalnzca ii snfnn militan rgtlenme merkezleri olma deil, ayrca kendi lkelerinde nihai amacmzn -ii snfnn iktisadi kurtuluunun gereklemesine ynelik her siyasal hareketi de destekleme zel grevine sahiptirler; lk Tzn hatal evirilerinin Uluslararas i Birliinin gelimesine ve eylemine zarar veren eitli yorumlara yolam olduunu; Enternasyonalin, iilerin kurtulua ynelik her abasn amanszca ezen ve snf ayrmn ve mlk sahibi snflarn buradan kaynaklanan siyasal egemenliini kaba kuvvet yoluyla srdrmeye alan azgn bir gericilik karsnda bulunduunu; Mlk sahibi snflarn bu kolektif gc karsnda, ii snfnn, mlk sahibi snflarca kurulmu btn eski partilerden ayr ve onlara kar bir siyasal parti haline gelmedike bir snf olarak davranamayacan; i snfnn byle bir parti haline geliinin Toplumsal Devrimin ve onun nihai amacnn snflarn kaldrlmasnn zaferinin gvence altna alnmas bakmndan vazgeilmez olduunu; i snfnn imdiye kadarki iktisadi mcadeleleriyle yaratm bulunduu birleik gcn, ayn zamanda, toprak beylerinin ve kapitalistlerin siyasal gcne kar mcadeleler iin de bir ara olarak kullanlmas gerektiini; Gznnde bulunduran Konferans, btn Enternasyonal yelerine unu anmsatr: i snfnn savakan konumunda, onun iktisadi hareketi ile siyasal eylemi birbirlerine ayrlmazcasna baldr. [Yazarlarn notu.]
250
toprakbeylerine kar, bunlarn devlet iinde rgtlenmi snf iktidarna kar artk mcadelede biraraya gelmi gerek ve militan rgtdr. Bu nedenle Enternasyonalin Tz, yalnzca hepsi de ayn amac gden ve proleter hareketin genel hatlarn ortaya koyup [sayfa 323] bunun teorik olarak gelitirilmesini pratik mcadelenin gereklerine ve sosyalist inancn btn tonlarn organlarna ve Kongrelerine hi bir kstlama olmakszn kabul eden kimseler ierisindeki gr alveriiyle ynlendirilmesine terkeden tek bir program kabul eden basit ii derneklerinden szetmektedir. Her yeni tarihsel evrede, eski hatalar, derhal yokolmak zere nasl geici olarak tekrar ortaya karlarsa, Enternasyonal iersinde de sekter kesimlerin, daha az belirgin bir biimde de olsa, tekrar boy gsterdikleri grld. Bu tekkelerin zamannn artk gemi olduunun kesin kant, tekkelerin tekrar boy gstermelerini ileriye doru atlm byk bir adm olarak gren ttifakn bizzat kendisidir; nk balangta, bunlar, ilerinde ilerleme eleri tam olsalar bile, Kuran olmayan bir Muhammedin* peinden tp tp giden ttifakn program, tantanal szler ardna gizlenmi ve ancak budala burjuvalar korkutabilen ya da bonapartlar ya da teki savclarn elinde Enternasyonal yelerine kar delil olmaya yarayan** oktan lm dnceler tortusundan baka bir ey deildir. Sosyalizmin btn tonlarnn temsil edildii Konferans, bunun Enternasyonalin gerek niteliini bir kez daha vurgulayarak onun gelimesinde yeni bir aama olaca kesin inancyla, sekter kesimlere kar kararn oybirlii ile ilan etti. Bu kararn ldrc bir darbe indirmi olduu ttifak yandalar, bunu, salt Genel Konseyin Enternasyonal zerindeki zaferi, tamimlerinde de iaret ettikleri gibi, Genel Konseyin baz yelerinin zel programlarnn, kendi kiisel doktrinlerinin, ortodoks doktrininin, Birlik iersinde izin verilen tek resmi teorinin egemenliini salayan bir zaferi olarak yorumladlar. Kald ki, bu, birka yenin suu deil, bunlarn Genel Konseyin bir paras olularnn zorunlu sonucu, yozlatrc etkisi idi, nk [sayfa 324] eitleri zerinde iktidar sahibi olan (!) bir kimsenin, ahlakl bir kimse olarak kalmas kesinlikle olanakszdr. Genel Konsey bir entrika yuvas halini almaktadr. Onaltlarn grne gre, Enternasyonalin Genel Tz, Genel Konseye yeni yeler kabul etme yetkisini verme gibi ar bir hatadan tr eletirilmelidir. Bunlarn iddiasna gre, byle bir yetkiye sahip
* Sz edilen kii Bakunindir. -Ed. ** Jules .avrenin yabanc glere gndermi olduu genelge ve Tarm Meclisi yesi Sacasenin Dufaure projesi konusundaki raporu da dahil, son zamanlardaki polis yaynlar, ttifakn tantanal manifestolarndan yaplm alntlarla doludur.[234] Radikallikleri tmyle szde kalan bu sekterlerin lafazanlklar, gericilerin emellerine ok iyi hizmet etmektedir. [Yazarlarn notu.]
251
olan Genel Konsey, uygun grd anda, ounluunun ve eiliminin niteliini tamamyla deitirmeye yeterli sayda bir grubu ye kabul edebilirdi. Bunlarn, Genel Konseyde bulunmann, bir kiinin yalnzca ahlakn deil, saduyusunu da yoketmeye yeterli olduunu dndkleri grlmektedir. Baka nasl olur da, bir ounluun, kendi istei ile yapt ye almalarla, kendisini bir aznlk haline getirdii dnlebilir? Bununla birlikte, Onaltlarn kendileri de bundan pek emin grnmyorlar, nk daha ilerde, Genel Konseyin be yl boyunca srekli olarak yeniden seilen ayn kiilerden olumu bulunmasndan yaknyorlar; ve bunun hemen ardndan da unu yineliyorlar: bunlarn ou, bir Kongre tarafndan seilmemi olduklarndan, kurallara uygun yetkililer deillerdir. Gerek udur ki, Belikadaki, .ransz sviresindeki, vb. .ederal Konseylerde olduu gibi, kurucu yelerden bazlar kalmakla birlikte, Genel Konseyin bileimi durmadan deimektedir. Genel Konsey , eer kendisine verilen grevin gereini yapacaksa, zorunlu koulu yerine getirmelidir. Birincisi, ok eitli ilevlerini yrtmek iin sayca yeterli yeye sahip bulunmaldr; ikincisi, deiik uluslara mensup iiler Uluslararas Birlik iinde temsil ediliyor olmaldr; ve sonuncusu, proleter e ar basmaldr. Genel Konseyin yelii, iilerin sahip olduklar mesleklerin zorunlu sonucu olarak, durmadan deiiklie uradna gre, Genel Konsey , ye alma hakk olmakszn, btn bu vazgeilmez koullar nasl yerine getirebilir? Bununla birlikte Konsey, son Konferansta da ortaya koyduu gibi, bu hakkn daha kesin bir tanmn zorunlu grmektedir. ngilterenin kesinlikle eksik temsil olunduu birbirini [sayfa 325] izleyen Kongrelerde Genel Konseyin ilk yelerinin tekrar seilmeleri, Genel Konseyin, elinde bulunan olanaklar evresinde, zerine den grevi yapm olduunun kant saylmaldr. Ama Onaltlar, tersine, bunu, olsa olsa, Basleda Genel Konsey lehine bir tr gnll feragat noktasna kadar varan Kongrenin gz kapal gveni olarak grmektedirler. Bunlarn grne gre, Konseyin normal rol, basit bir haberleme ve istatistik brosunun rol olmaldr. Bu tanm, tzn yanl bir evirisinden kardklar baz maddeleri delil gstererek hakl karyorlar. Btn burjuva derneklerin tzklerinin tersine, Enternasyonalin Genel Tz, onun ynetsel rgtlenmesine pek az deinmektedir. Tzk, bunun gelitirilmesini uygulamaya, ve kurallatrlmasn gelecekteki Kongrelere brakmaktadr. Bununla birlikte, Tzk, Konsey zerinde, rgtn teki organlar zerinde olduundan daha fazla durmaktadr, nk ancak eitli lkelerdeki kesimlerin birliinin ve ortak eyleminin tze gerek bir uluslararas nitelik kazandrabilecei gznnde bulundurulmutur.
252
lk Tzn 5. maddesi,235 Genel Konsey, ... farkl ulusal ve yerel gruplar arasnda bir uluslararas ajans kurar diyor, ve ardndan bunun ileyi biimine ilikin baz rnekler veriyor. Bu rnekler arasnda Konseyden, ivedi pratik admlarn atlmas gerektiinde rnein uluslararas anlamazlklar durumunda olduu gibi birleik derneklerin eylemlerinin zamanda ve uyumlu olmas isteniyor. Madde yle devam ediyor: Uygun grlen her durumda, Genel Konsey, farkl ulusal ve yerel derneklere nerilerde bulunur. Buna ek olarak Tzk, Konseyin roln, Kongreleri toplamak ve dzenlemek olarak tanmlyor ve oraya sunulacak belirli raporlar hazrlama grevini veriyor. lk Tzkte, eitli gruplarn bamsz eylemi ile, Birliin bir btn olarak eylem birlii arasnda o denli az ayrm yaplmaktadr ki, 6. maddede yle deniyor: Her lkedeki ii snf hareketinin baars, birlik ve dayanmann gc dnda baka bir eyle salanamayacandan; te yandan ise, Genel Konseyin faaliyeti daha [sayfa 326] etkin olacandan ... Uluslararas Birliin yeleri, kendi lkelerindeki birbirlerinden kopuk ii derneklerini merkezi ulusal organlar tarafndan temsil edilen ulusal rgtler halinde birletirmek iin btn glerini kullanrlar. Cenevre Kongresinin ilk ynetsel kararnda (Madde l) yle deniliyor: Genel Konsey, Kongre kararlarn uygulamakla grevlidir. Bu karar Genel Konseyin ta batan beri tutageldii konumu, Birliin yrtme organ olma konumunu yasallatrd. Herhangi bir baka zgrce tannm yetkinin yokluunda, manevi yetkiye sahip olmakszn verilen grevleri yerine getirmek g olurdu. Cenevre Kongresi, ayn zamanda, Genel Konseyi, Tzn resmi ve balayc metnini yaynlamakla ykmlendirdi. Ayn Kongre unu kararlatrd (Cenevre Ynetsel Karar, Madde 14): Her kesim, yerel koullara ve kendi lkesinin yasalarna uyarlanm kendi tzn ve ynetmeliklerini hazrlama hakkna sahiptir, ama bunlar Genel Tze ve ynetmeliklere ters den hi bir ey iermemelidir. lkin unu belirtelim ki, u ya da bu kesimin kendisini Enternasyonalin btn gruplar tarafndan gdlen ortak amacn dnda tutaca herhangi bir zel ilkeler deklerasyonuna ya da herhangi zel grevlere en ufak bir atf yoktur. Sorun, kesimlerin Genel Tz ve ynetmelikleri yerel koullara ve kendi lkelerinin yasalarna uyarlamalarndan ibarettir. kincisi, belirli bir tzn Genel Tze uygun olup olmadn kim saptayacaktr? Aktr ki, bu ilevle grevlendirilmi hi bir otorite yoksa, bu karar geersiz olacaktr. Bu durumda, yalnzca polis ya da
253
dman kesimleri kurulabilmekle kalmayacak, snf-d (declasse) sekterlerin ve burjuva iyilikseverlerin Birliin iine szmalar da onun niteliini arptabilecek ve bunlarn Kongrelerdeki say gc iileri ezebilecektir. Ulusal ve yerel federasyonlar, kurulduklarndan beri, kendi lkelerinde, bunlarn tzklerinin Genel Tze uygun olup olmadna bakarak, yeni kesimleri kabul ya da [sayfa 327] reddetme hakkn kullanmlardr. Ayn iin Genel Konsey tarafndan yaplmas, Genel Tzn yerel bamsz derneklere, yani sz edilen lkedeki federal bnyenin dnda kurulmu olan derneklere, Genel Konseyle dorudan balant kurma hakk veren 6. maddesinde yer almaktadr. ttifak, delegelerin Basle Kongresine kabul iin konulmu olan koullar yerine getirmek zere, bu hakk kullanmakta duraksama gstermemitir. Tzn 6. maddesi, ayrca, Genel Konseyin bir .ederal Konsey ilevi grmesi istenilmi olan belirli lkelerde, buna gre, ulusal federasyonlarn kurulmalarna getirilen yasal engelleri ele almaktadr (bkz: Procesverbaux du Congres, etc., de Lausanne, 1867 , s. 13).236 Bu yasal engeller, Komnn dnden beri, eitli lkelerde oalagelmi ve Genel Konseyin oralarda kukulu eleri Birliin dnda tutmaya ynelik eylemlerini her zamankinden daha da zorunlu hale getirmitir. .ransz komitelerinin, son zamanlarda, jurnalclardan kurtulmak iin Genel Konseyin mdahalesini istemi olmalarnn ve bir baka byk lkede Enternasyonal yelerinin Enternasyonalden kendi verdii dorudan yetki ile, ya da kendileri tarafndan kurulmam hi bir kesimi tanmamasn istemelerinin nedeni budur. Bu isteklerini, ateli cokunluklarn alelacele ei grlmemi radikallikte kesimler kurmakla ortaya koyan ajan provokatrlerden kendilerini kurtarma zorunluluuna dayandryorlard. te yandan, anti-otoriterci denilen kesimler, kendi ilerinde bir anlamazlk kar kmaz Konseye bavurmakta, hatta Lyons anlamazlnda olduu gibi, hasmlarna kar amanszca davranlmasn istemekte duraksama gstermiyorlar. Daha yakn bir gemite, Konferansn ardndan, Turin i .ederasyonu, kendisini, Enternasyonalin bir kesimi ilan etmeye karar verdi. Bunu izleyen blnmenin sonucunda, aznlk, Proletaryann Kurtuluu Derneini237 kurdu. Enternasyonale katld ve ie Juraclar lehine bir karar almakla balad. Gazetesi Il Proletario238 her trl otoritercilie kar ate pskren szlerle doludur. Dernein dentilerini gnderirken, sekreter, eski federasyonun da [sayfa 328] kendi dentilerini gnderebilecei konusunda Genel Konseyi uyaryordu. Ardndan, Proletarioda okumu olacanz gibi, Proletaryann Kurtuluu Dernei, ii kisvesi altnda i .ederasyonunu rgtleyen burjuvazi ile her trl dayanmay reddettiini ilan etmitir diyor ve Konseyden bu karar btn kesimlere iletmesini ve gnderilmesi halinde 10 santimlik dentiyi geri evirmesini rica ediyordu.*
* Bakuninin bir dostu olan sekreterleri tarafndan temsil olunan Proletaryann Kurtuluu
254
Genel Konsey, Enternasyonalin btn gruplar gibi, propaganda yapmakla ykmldr. Genel Konsey bunu manifestolar ve Enternasyonalin Kuzey Amerikadaki, Almanyadaki ve birok .ransz kentindeki ilk rgtlerinin temellerini atm olan grevlileri araclyla gerekletirmitir. Genel Konseyin bir baka ilevi, grevlere yardm etmek ve bunlarn tm Enternasyonal tarafndan desteklenmelerini salamaktr (bkz: Genel Konseyin eitli Kongre raporlar). teki eyler arasnda u olgu da, Genel Konseyin grev hareketine mdahalesinin nemini gsterir. ngiliz Dkmcleri Direnme Dernei, teki lkelerdeki, zellikle Birleik Devletler deki ubeleriyle, kendi bana uluslararas bir Trade-Uniondur. Bununla birlikte, Amerikal dkmclerin bir grevi srasnda, bunlar, ngiliz dkmclerin Amerikaya getirilmelerini nlemek iin Genel Konseyin aracln istemeyi gerekli bulmutur. Enternasyonalin bymesi, Genel Konseyi ve btn .ederal Konseyleri hakem rol oynamak zorunda brakmtr. Brksel Kongresi u karar almtr: .ederal Konseyler her ayda bir kendi idari ve mali durumlar konusunda Genel Konseye rapor gndermekle ykmldrler (Ynetsel Karar, N 3) Son olarak, Onaltlar kederli bir fkeyle boan Basle Kongresi, yalnzca, Birliin srekli gelimesinin ortaya kard ynetsel ilikileri dzenlemekle uramtr. Eer Genel Konseyin yetkilerini ar lde genilettiyse, bu, bunu gerekletirmeye o denli hevesli Bakuninin, Schwitzgubelin, [sayfa 329] .. Robertin, Guillaumen ve ttifakn teki delegelerinin suu deil de kimin suudur. Yoksa bunlar da kendi kendilerini, Londra Genel Konseyine gz kapal gvenmekle mi sulayacaklardr? te Basle Kongresinin iki karar: N IV. Kurulan ve Enternasyonalin bir paras olmay arzulayan her yeni kesim ya da dernek, Genel Konseye balln derhal ilan etmelidir, ve N V. Bir sonraki Kongreye bavurma hakk sakl kalmak zere, Genel Konsey, her yeni dernei ya da grubu kabul etme ya da reddetme hakkna sahiptir. .ederal bnyenin dnda kurulan yerel bamsz derneklere gelince, bu maddeler, Enternasyonalin kurulduundan beri bal kald ve korunmas Birlik iin bir lm-kalm sorunu olan uygulamay salama balamaktadr. Ama bu uygulamay geniletmek ve bunu ayrm gzetmeksizin kurulu halinde olan her kesime ya da dernee uygulamak ok ileri gitmek olur. Bu maddelerin, Genel Konseye, federasyonlarn iilerine mdahale etme yetkisi verdii dorudur; ama bunlar Genel
Derneinin grnrdeki dnceleri o sra bunlard. Ama bu kesimin eilimleri aslnda ok farklyd. Dernek, ikili oynayan bu haini zimmetine para geirmekten ve Turin polis efiyle dostluk ilikisi kurmaktan tr ihra ettikten sonra, kendisiyle Genel Konsey arasndaki btn yanl anlamalar ortadan kaldran aklamalarda bulundu. [Yazarlarnn notu.]
255
Konsey tarafndan hi bir zaman bu anlamda uygulanmamlardr. Genel Konsey, On-altlar, mevcut gruplara ya da federasyonlara balanmay arzulayan yeni kesimlerin ilerine mdahale ettii tek bir olay gstermeye aryor. Yukarda verilen kararlar kurulu halindeki kesimlere ilikindir, oysa aada verilen zaten tannm olan kesimlere deinmektedir: VI. Genel Konsey, ayn ekilde, Enternasyonalin herhangi bir kesimini bir sonraki Kongreye kadar askya alma hakkna sahiptir. VII. Ulusal bir grubun dernekleri ya da ubeleri arasnda, ya da farkl milliyetlerden gruplar arasnda anlamazlklar ktnda, kesin karar verecek olan bir sonraki Kongreye bavurma hakk sakl kalmak zere, Genel Konsey, anlamazlk konusunda karar verme hakkna sahip olacaktr. Bugne kadar Genel Konsey bunlara hi bavurmam olmakla birlikte, bu iki madde olaanst durumlar iin zorunludur. Yukarda verilmi olan zet, Konseyin hi bir [sayfa 330] zaman hi bir kesimi askya almadn, ve anlamazlk durumunda, iki tarafn istei zerine, yalnzca hakem olarak davrandn gstermektedir. Nihayet, mcadelenin gerekleri tarafndan Genel Konseye yklenmi bir ileve geliyoruz. ttifak yandalar iin ne denli ac olursa olsun, Genel Konseyi Uluslararas i Birliini savunanlarn ncs yapan, proleter hareketin btn dmanlar tarafndan kendisine yneltilen saldrlarn srp gitmesi olmutur.
V
Onaltlar, Enternasyonalin fiili durumunu ele aldktan sonra, nasl olmas gerektiini de sylyorlar. Birincisi, Genel Konsey szde kalan basit bir haberleme ve istatistik brosu olmaldr. Ynetsel ilevlerinden bir kez arndrld m, haberlemesi, Birliin gazetelerinde daha nce yaynlanm bilgileri yinelemekten ibaret olacaktr. Haberleme brosu bylece gereksiz olacaktr. statistie gelince, bu ilev ancak eer gl bir rgt, ve zellikle, ilk Tzn aka belirttii gibi, ortak bir ynlendirme varsa olanakldr. Ama btn bunlar ok fazla otoritercilik tad verdiinden, belki bir bro olabilir, ama istatistik asla. Tek szckle, Genel Konsey yok olacaktr. .ederal Konseyler, yerel komiteler ve teki otoriter merkezler iin de ayn ey geerlidir. Yalnzca zerk kesimler kalacaktr. zgrce federe olmu ve her trl st organlardan, iilerin setikleri ve oluturduklar st organlardan bile, kurtulma mutluluuna ermi bu zerk kesimlerin amalarnn ne olaca sorulabilir. Burada, tamimi, Jura .ederal Komitesinin Onaltlarn Kongresine sunduu raporla tamamlamak gerekiyor. i snfn insanln yeni karlarnn gerek temsilcisi yapmak
256
iin bunlarn rgtleri, muzaffer olacak dnce tarafndan ynlendirilmelidir. Bu dnceyi, toplumsal yaam olgusunun srekli incelenmesiyle amzn gereklerinden, insanln dirimsel zlemlerinden karsamak, sonra da bu dnceyi ii rgtlerimize tamak amacmz bu olmaldr vb.. Son olarak, alan halkmzn iinde [sayfa 331] gerek bir devrimci sosyalist okul kurulmaldr. Bylece, zerk ii kesimleri, bir rpda, ttifakn sayn baylarnn retmenlik edecekleri okullara dntrlmektedir. Bunlar, dnceyi, ardnda hi bir iz brakmayan srekli incelemelerle karsyorlar. Sonra da bu dnceyi ii rgtlerimize tayorlar. Bunlara gre ii snf ylesine bir hammadde, bir kemeketir ki, bir biime kavumas iin bunlarn kendi Kutsal Ruhlarn ona aktarmalar gerekir. Btn bunlar u aadaki szlerle balayan eski ttifak programnn bir kopyasndan baka bir ey deildir: Bar ve zgrlk Ligasnn sosyalist aznl, Birlikten ayrlarak, siyasal ve felsefi sorunlar inceleme zel grevine sahip ... yeni bir Sosyalist Demokrasi ttifaknn kurulmasn nerdi. Oradan karsanan dnce budur ite; Byle bir giriim ... Avrupann ve Amerikann drst sosyalist demokratlarna anlalmalarn ve dncelerini kantlandrmalarn salayacak arac kazandracaktr. * Bir burjuva dernei iindeki aznln, kendilerinin de kabul ettii gibi, ii ynlarnn karsna drt szckle aklanabilen ve doruk noktas snflarn iktisadi ve toplumsal eitlii olan bir gizli bilimin ba papazlar olarak kmak iin Enternasyonali bir ara olarak kullanma amacyla, Basle Kongresinden ksa bir sre nce, Enternasyonalin iine szmalar ite byle olmutur. Enternasyonal iin nerilen yeni rgtn, bu teorik grevi dnda, pratik yn de vard. Bu mstakbel dernek diyordu Onaltlarn tamimi, Enternasyonalin kendisi iin kuraca rgtn genelletirilmesinden baka bir ey olmamaldr. Dolaysyla, bu rgt kendi lkmze olabildiince yaknlatrmaya zen gstermeliyiz. [sayfa 332] Eitliki ve zgr bir dernein, otoriter bir rgtn iinden domas nasl beklenebilir? Bu olanakszdr. Gelecein insan toplumunun tohumu olan Enternasyonal, u andan itibaren, bizim zgrlk ve federasyon ilkelerimizin sadk bir yanss olmaldr. Bir baka deyile, ortaa manastrlar nasl cennet yaamnn
* Bir Kongre toplamann ihanetin ya da aptalln doruu olaca bir sra Genel Konseyi kapal bir konferans toplam olmakla sulamay srdren ittifakn sayn balar, kaytsz artsz amatadan ve aklktan yana olan bu kimseler, Enternasyonal ierisinde, Tzmz ineyerek, Enternasyonalin kesimlerini, onlardan habersizce, Bakuninin tekkesine sokma amacyla bizzat Enternasyonale kar ynelmi gerek bir gizli dernek rgtlediler. Genel Konsey, nmzdeki Kongrede, bu gizli rgt ve onun baz lkelerdeki, rnein spanyadaki elebalar hakknda bir soruturma almasn isteme niyetindedir. [Yazarlarn notu.]
257
bir yanss idiyse, Enternasyonal de, ttifakn tohumunu kendi rahminde tayan Yeni Kudsn bir yanss olmaldr. Paris komncleri, Komnn, gelecein insan toplumunun tohumu olduunu anlam olsalar ve her trl disiplini ve silahlar, yani artk sava diye bir ey kalmaynca yokolmas gereken eyleri, bir yana frlatp atm olsalard yenik dmezlerdi. Ama Bakunin, Enternasyonalin varolmak iin savat bir sra onu datma ve silahszlandrma yolundaki bu gzel projeyi, Onaltlarn bir anda ortaya karmadklarn iyice ortaya koymak iin, bu projenin zgn metnini, tam da o srada, Enternasyonalin rgtlenmesi konulu raporunda yaynlamt (bkz Almanach du Peuple pour 1872, Genve) .
VI
imdi de Onaltlar Kongresine Jura Komitesi tarafndan sunulan raporu okuyunuz. Bu rapor dikkatle okunduunda diyor bunlarn resmi organ Revolution Sociale (16 Kasm), Jura .ederasyonu yelerinden bekleyebileceimiz balln ve pratik zekann kesin lsn verecektir. Rapor, bu dehet verici olaylara .ransz-Prusya savana ve .ransadaki Savaa Enternasyonalin kesimleri iindeki durum zerinde ... moral bozucu bir etki olarak deiniyor. .ransz-Prusya sava, aslnda, ok sayda iileri iki ordu iinde toplayarak, kesimlerin dalmalar sonucundan baka bir ey veremeyecek idiyse de, imparatorluun dmesinin ve Bismarckn ak ak bir istila sava ilan etmesinin, Almanya ve ngilterede, Prusyallardan yana saf tutan burjuvazi ile, enternasyonal duygularn imdiye kadar olduundan ok daha fazla gstermi olan proletarya [sayfa 333] arasnda amansz bir mcadeleye yolat da bir o kadar dorudur. Tek bana bu bile, Enternasyonalin her iki lkede de bir zemin bulmas iin yeterliydi. Amerikada, bu ayn olgu, geni Alman proleter gmen grubunda bir blnme yaratt; enternasyonalist taraf kendisini ovenist taraftan kesenkes ayrd. te yandan, Paris Komnnn kurulmas Enternasyonalin genilemesine grlmemi bir dayanak ve, Jura kesimleri dnda, btn kesimlerin onun ilkelerine gl bir biimde destek olmalarn salamtr; Jura kesimlerinin raporu ise yle devam ediyordu: Bu devasa savan balamas ... bazlarna kap giderek zayflklarn gizlemeyi dndrd. ... Biroklar iin (kendi saflar iindeki) bu durum, bir tkenmilik belirtisidir, ama tersine ... bu, Enternasyonali kendi tarzlarna uygun olarak, batanbaa deitirebilecek bir durumdur. Bylesine elverili bir durumun daha derin bir biimde incelenmesi ile, bu alakgnll arzunun ne olduu anlalacaktr. Dalm ve o zamandan beri yerini Malon kesimine brakm
258
olan ttifak bir yana brakacak olursak, Komitenin, yirmi kesimin durumu konusunda rapor vermesi gerekiyordu. Bunlardan yedisi ttifaka aka srt evirmilerdi; bu konuda raporda yle deniliyor: Bienneli kutucularn ve oymac ve modelcilerin kesimleri, onlara gnderdiimiz yazmalar hi bir zaman yantlamadlar. Neuchtel zanaatlarnn, yani marangozlarn, kutucularn, oymac ve modelcilerin kesimleri, .ederal Komiteden gelen mektuplara hi bir yant vermediler. Val-de-Ruz kesimi konusunda hi bir haber alamadk. Locleli oymaclar ve modelcilerin kesimleri, .ederal Komiteden gelen mektuplara hi bir yant vermediler. zerk kesimlerle onlarn .ederal Komitesi arasndaki zgr iliki diye adlandrdklar ey ite budur. Bir baka kesim, Courtelary blgesi oymaclar ve modelcilerinin kesimi, yllk inat bir direnmeden sonra ... u anda, bunlarn Onaltlar Kongresine iki delege gndermelerine hi bir biimde engel olmayan Enternasyonalden bamsz olarak, ... bir direnme demei kurmaktadrlar. [sayfa 334] Bunun ardndan tamamyla l drt kesim geliyor Biennenin merkez kesimi u anda dalmtr; ama kendisini bu kesime adam yelerden biri, ksa bir sure nce, bize, Enternasyonalin Biennede tekrar doduunu grme umudunun btn btn yokolmadn yazd. Saint-Blaise kesimi dalmtr. Catbat kesimi, parlak bir yaamdan sonra, bu yiit (!) kesimi datmak zere o blgenin efendileri (!) tarafndan evrilen dolaplara boyun emek zorunda kald. Son olarak, Corgmont kesimi de iverenlerin evirdikleri dolaplarn kurban olmutur. Bunun ardndan, faaliyetlerini askya alma gibi akll bir nlem alm olan ama Onaltlar Kongresine iki delege gndermekten de geri durmayan Courtelary blgesinin merkez kesimi gelmektedir. imdi de varlklar byk bir sorun olan drt kesime geliyoruz Grange kesimi, kk bir sosyalist iiler nvesi durumuna indirgenmitir. Bunlarn yerel faaliyetleri, yelerinin sayca ok az olular yznden felce uramaktadr. Neuchtel merkez kesimi, olaylardan olduka zarar grmtr, ve eer baz yelerinin ballklar ve eylemleri olmasayd dalmas kanlmaz olurdu. Locle merkez kesimi, birka ay lmle kalm arasnda gidip geldikten sonra, sonunda dald. Ama ok ksa bir sre nce tekrar kuruldu, besbelli ki srf Onaltlar Kongresine iki delege gnderebilmek iin. Chaux-de-.onds Sosyalist propaganda kesimi, kritik bir durumda
259
bulunuyor. ... Durumu, iyilemek bir yana, daha da ktye gidiyor. Bunun ardndan, ancak yle bir deinilen ve durumlarn konusunda tek sz sylenmeyen iki kesim, Saint-mer ve Sonviller inceleme evreleri geliyor. Geriye, Merkez kesim adn tadna baklrsa teki l kesimlerin kalntsndan baka bir ey olmayan rnek kesim kalyor. Moutrer merkez kesimi, kesinlikle, en az zarar gren olmutur. ... Komitesi, .ederal Komiteyle srekli balant [sayfa 335] halinde olmutur ... henz hi bir kesim kurulmamtr... Bu da kolayca aklanyor: Moutier kesiminin faaliyetleri, ulusal geleneklerine bal ... bir emeki halkn mkemmel tutumundan zel bir destek grmtr; bu blgenin ii snfnn, siyasal unsurlardan daha da uzak durduunu grmeyi ok isterdik. Gerekten de, bu raporun Jura .ederasyonu yelerinden bekleyebileceimiz balln ve pratik zekann kesin lsn verdii grlyor. Bunu, komitelerin ilk yerleim yeri olan Chaux-de-.onds iilerinin kendileriyle iliki kurmay hep reddetmi olduklarn ekleyerek tamamlayabilirlerdi. Bunlar, Onaltlarn tamimini, daha 18 Ocak 1872 Genel toplantsnda, Londra Konferans kararlarn ve ayrca Mays 1871 tarihli .ransz sviresi Kongre kararn oybirlii ile destekleyerek yantlamlardr: Bakunini, Guillaume ve bunlarn yandalarn ilelebet Enternasyonalin dnda brakmak. Kendi ifadesiyle Enternasyonal ierisinde sava, ak sava balatm olan bu szde Sonvillier Kongresinin yreklilii konusunda daha fazla ey sylemeye gerek var m? Olduklarndan ok daha fazla ses kartan bu adamlar, elbette ki, altedilmez bir baar kazanmlard. Liberal ve polis basnnn tamam aka bunlardan yana oldu; Genel Konseye kar giritikleri kiisel iftiralarda ve Enternasyonali hedefleyen gsz saldrlarnda, birok lkedeki szde reformcular tarafndan desteklendiler: ngilterede, evirdikleri entrikalar Genel Konsey tarafndan aa kartlan burjuva cumhuriyetiler tarafndan; talyada, Stefanoninin sanca altnda, Genel Usular Derneini, genel karargah Romada bulunan ve tz onbin frank bata bulunan her burjuvann Kongre binasnda mermer bir bstnn dikilmesine olanak tanyan tanrtanmaz rahiplerin ve rahibelerin manastr olan Genel Usular Derneini, bu otoriter ve hiyerarik rgt239 henz kurmu bulunan dogmatik zgr-dnceciler tarafndan; ve son olarak da, Almanyada, polis gazetesi Neuer Social-Demokrattan240 ayr olarak, Prusya-Alman mparatorluu iin beyaz gmlekliler241 roln oynayan Bismarck sosyalistleri tarafndan. Sonvillier kardinaller meclisi, yapt ackl bir aryla [sayfa 336] Enternasyonalin btn kesimlerinden, yurtta Malon ve Lefranaisye
260
gre Londra Konseyinin ard arkas gelmez yetki tecavzlerine bir son vermek iin, ama aslnda Enternasyonalin yerine ttifak geirmek iin derhal toplanacak bir kongrenin ivedilii konusunda diretmelerini istiyor. Bu ar ylesine yreklendirici bir tepki grd ki, bunlar, derhal, son Belika Kongresinde onaylanan bir karar tahrif etme iine giritiler. Resmi organlarnda (Revolution Sociale, 4 Ocak 1872) yle deniliyor: Son olarak, daha da nemlisi, Belika kesimleri, 24 ve 25 Aralkta Brksel Kongresinde biraraya geldiler ve bir Genel Kongrenin toplanmasnn ivedilii konusunda Sonvillier Kongresinde alnm olanla zde bir karar oybirlii ile kabul ettiler. Belika Kongresinin bunun tam tersini kabul ettiini belirtmek nemlidir. Bu karar, gelecek hazirana kadar toplanmayacak olan Belika Kongresine, Enternasyonalin bir sonraki Kongresine sunulmak zere yeni bir Genel Tzk hazrlama grevini veriyordu. Enternasyonal yelerinin byk bir ounluunun arzusu uyarnca, Genel Konsey, yllk Kongreyi ancak Eyll 1872de toplayacaktr.
VII
Konferanstan birka hafta sonra, ttifakn en etkin ve en ateli yeleri Albert Richard ve Gaspard Blanc Londraya geldiler. Amalar .ransz mlteciler arasndan, kendilerince Thiersten kurtulmann ve ortaklkta kalmamann tek yolu olan imparatorluun yeniden kurulmas iin almaya gnll yandalar bulmakt. Genel Konsey, Brksel .ederal Konseyi de dahil, btn ilgilileri bunlarn bonapart tertipleri konusunda uyard. Bunlar, Ocak 1872de, Albert Richard ve Gaspard Blanc imzasyla, LEmpire et la .rance nouvelle, Appel du peuple et de la jeunesse la conscience .ranaise, Brksel 1872 balkl bir kitapk yaynlayarak maskelerini kartp attlar. ttifak arlatanlarna zg bir alakgnlllkle u [sayfa 337] martavallar atyorlard: .ransz proletaryasnn o byk ordusunu kurmu olan bizler, ... Enternasyonalin .ransadaki en etkin nderleri olan bizler,*... ne mutlu
* Tehir Kazna! bal altnda, 15 ubat 1872 tarihli LEgalitde (Cenevre) yle deniyordu: Komn hareketinin Gney .ransadaki yanlgsnn yksn anlatmann gn daha gelmedi; ama bizim, ou 30 Nisan Lyons ayaklanmasnn ackl yenilgisine tank olan bizlerin, bugn iin aklayabileceimiz ey, ayaklanmann baarszla uramasnn nedenlerinden birinin, her yere girip kan ve perde arkasnda duran A. Richardn emirlerini yerine getiren G. Blancn korkakl, ihaneti ve hrszl olduudur. Dikkatle hazrlanm manevralaryla bu sefiller, ayaklanma Komitelerinin hazrlk almalarna katlm olanlarn birounu bile bile tehlikeye attlar. Dahas, bu hainler, Enternasyonali Lyonsda gzden drmeyi o denli baarmlard ki, Paris Devrimi olduunda, Lyons iilerinin Enternasyonale hi bir gvenleri kalmamt. Hi bir rgtlenmenin olmaynn nedeni budur, ayaklanmann baarszlnn nedeni budur, yle bir
261
ki, vurulmadk ve altnda savamakta olduumuz sanca onlarn (yani: muhteris parlamenterlerin, kendini beenmi cumhuriyetilerin, her trden szde-demokratlarn) suratlarna arpmak ve bizi bekleyen iftiralara, tehditlere ve her trden saldrlara karn, vicdanmzn ta derinliklerinden gelen ve ok gemeden btn .ranszlarn yreklerinde yanksn bulacak olan haykr akn Avrupann suratna haykrmak iin buradayz: Yaasn mparator! Gzden drlm ve aalanm olan Napoleon IIIn itibar, parlak bir biimde iade edilmelidir; ve Invasion IIIn gizli fonlarndan para alan Albert Richard ve Gaspard Blanc, zellikle bu itibar iadesiyle grevlendirilmilerdir. Kald ki, unu da itiraf ediyorlar: Bizleri imparator yanls yapan, dncelerimizin geirdii olaan evrimdir. te ttifak dindalarn sevindirmesi gereken bir itiraf. Solidarit nin gzel gnlerinde olduu gibi, A. Richard ve G. Blanc, gene, kendi olaan evrim ilkelerine gre, tpk mahkumun gne altnda yrmekten uzak durmas gibi, olsa olsa iilerin her trl siyasete karmaktan uzak durduklar en mutlak despotizm altnda gerekleebilecek olan siyasetten uzak durmaya ilikin eski klieleri geveliyorlar. [sayfa 338] Devrimcilerin zaman gemitir diyorlar. ... komnizm Almanyaya ve ngiltereye, zellikle Almanyaya hapsolunmutur. Dahas, sonradan batanbaa tm Enternasyonale yaylmak zere, uzun bir sre ciddi olarak gelitirildii yer de burasdr, ve Alman etkisinin Birlik iersindeki bu kayg verici yaylnn, Birliin gelimesini duraksatmaya, ya da daha dorusu, hi bir Almandan bir kez olsun bir slogan edinmemi olan merkezci ve gney .ransa kesimlerinde ona yeni bir yn vermeye olan katks hi de az olmamtr. Bu, ttifakn kuruluundan beri, bir Rus olarak, Latin rklarn temsil etme zel grevini stlenmi olan byk kahinin sesi olmasn sakn? Yoksa bunlar Alman ya da bismark zihniyeti Enternasyonale yutturmaya alan geriye gidii sulayan Revolution Socialein (2 Kasm 1871) hakiki misyonerleri midirler? Ama ok kr ki, gerek gelenek kaybolmam ve Albert Richard ve Gaspard Blanc baylar vurulmamlardr! Bylece, bunlarn kendi katklar, esas olarak zerk bonapart kesimler kurmaya alarak, Enternasyonal iin merkezi ve Gney .ransadaki kesimlerde izlenecek yeni bir yn saptamaktan ibarettir. Londra Konferansnca tavsiye edildii gibi, proletaryann siyasal bir parti oluturmasna gelince, bizler Richard ve Blanc-: mparatorluun tekrar kurulmasndan sonra, derhal, yalnzca
baarszlk ki, kendi yaltlm glerine dayanmak zorunda braklm olan Komnn dmesi sonucunu vermeye mahkumdu! Ancak bu kanl dersten sonradr ki, bizim programmz Lyonslu iileri Enternasyonalin bayra etrafnda toplayabilmitir. Albert Richard, Peygamber Bakuninin ve avanesinin gzdesiydi.
262
sosyalist teorileri ele almakla kalmayacak, bunlan ynlarn devrimci rgtlenmesi yoluyla uygulamaya koyma yolundaki her trl abaya da girieceiz. Ksacas, bu baylar Enternasyonalin ... zellikle Latin lkelerdeki gerek gcn oluturan o byk kesimlerin zerklii ilkesinden yararlanarak, btn umutlarn Enternasyonal iersindeki anariye balyorlar. Anari: sosyalist sistemlerden bir dizi slogan dnda hi bir ey almam olan ustalar Bakuninin byk sava at ite budur. Btn sosyalistler, anariden unu anlarlar: Proleter hareketin hedefi, yani snflarn kaldrlmas, bir [sayfa 339] kez gerekleti mi, reticilerin byk bir ounluunu ok kk bir smrc aznln boyunduruu altnda tutmaya yarayan devlet gc yokolur, ve hkmetin ilevi basit ynetsel ilevlerden ibaret hale gelir. ttifak ise tamamen farkl bir tablo iziyor. Proleter saflar iersindeki anarinin, smrclerin ellerindeki byk toplumsal ve siyasal g younlamasn krmann en amaz arac olduunu ilan ediyor. Bu bahaneyle, eski dnyann Enternasyonali ezmenin bir yolunu bulmaya alt bir srada, Enternasyonalden, rgtnn yerine anariyi geirmesini istiyor. Uluslararas polis de, Thiers cumhuriyetini kraliyet pelerinine sararak srdrmek iin bundan baka bir ey istemiyor.*
[sayfa 340]
Londra, 5 Mart 1871 33, Rathbone place, W.

Ocak ortas-5 Mart 1872 arasnda Marx ve Engels tarafndan yazlmtr. 1872de, Cenevrede, bror olarak yaymlanmtr: Les Preten du esscissions dans lInternationale, Genevre 1872
* Tarmclar Meclisi yesi Sacase, Dufaure yasas zerine raporda, her eyden ok Enternasyonalin rgtne saldryor. Bu rgtten kesinlikle nefret ediyor. Bu korkun Birliin ykselen hareketini ortaya koyduktan sonra, yle devam ediyor: Bu Birlik ... kendisinden nceki tekkelerin karanlk uygulamalarn ... reddediyor. rgt ok ak bir biimde kurulmu ve deitirilmitir. Bu rgn gc sayesinde ... eylem ve etki alann durmadan geniletmitir. Dnyann her yerinde genilemektedir. Bunun ardndan rg tn ksa bir betimlemesini veriyor ve yle bitiriyor: Ustalkl birlii ile ... bu snrsz rgtn plan ite budur. Gc, bu anlayndan gelmektedir. Ayrca ortak eylemleriyle birbirlerine bal olan saysz yandalarna ve, son olarak da, onlar harekete geiren altedilmez drtye dayanmaktadr. [Yazarlarn notu.]
263
KARL MARKS 18 MART 1871 KOMNNN YILDNMN KUTLAMAK N YAPILAN MTNGDE ALINAN KARARLAR242
18 Mart 1871in yldnmn kutlamak iin yaplan miting, aadaki kararlar almtr:
[I]
Miting, 18 Mart gn balayan anl hareketi, insanl snflar rejiminden her zaman iin kurtaracak olan byk toplumsal devrimin afa olarak grr.
[II]
Miting, tm Avrupada, emekilere kar duyduklar nefret iinde birlemi bulunan burjuva snflarn ahmaklk [sayfa 341] ve cinayetlerinin,
264
kralc ya da cumhuriyeti, hkmet biimleri ne olursa olsun, eski toplumu lme mahkum ettiklerini ilan eder.
[III]
Miting, btn hkmetlerin Enternasyonale kar atklar hallar seferi ve Versailles katillerinin yldrlarnn, Prusyal yenicilerinin yldrlar gibi, baarlarnn boluuna tanklk ettiklerini ve Thiers ile Guillaumeun birlemi gleri tarafndan ezilmi kahraman ncsnn arkasnda evrensel proletaryann tehdit edici ordusunun varln olumladklarn bildirir. [sayfa 342]
13-18 Mart 1872 gnlerinde Marks tarafndan yazlmtr 24 Mart 1972 gn La Libert, n 12, ve 20 Mart 1872 gnl The nternational Herold, n 3, gazetelerinde yaynlanmtr
265
KARL MARKS TOPRAIN ULUSALLATIRILMASI243
TOPRAK mlkiyeti, her trl servetin ilk kayna ve ii snfnn geleceinin onun zmne bal olduu byk sorundur. Burada, toprak zerinde zel mlkiyeti savunanlarn, hukukularn, filozoflarn ve ekonomi politikilerin ortaya attklar btn savlar ele almak niyetinde olmayp, ilkin, bunlarn istila olgusunu, bu ilk olguyu, Doal Hak kisvesi altnda gizlemek iin ok abaladklarn belirtmekle yetineceim. stila, aznln doal bir hakk idiyse, ounluun da kendisinden alnm olan eyi tekrar istila etme doal hakkn elde etmesi iin gerekli gc toplamas yeterli olacaktr. Tarihin ak iersinde, istilaclar, kaba kuvvetten kaynaklanan ilk tasarruf haklarna, kendileri tarafndan konan [sayfa 343] yasalar araclyla, bir tr toplumsal paye vermeyi elverili bulmulardr. En sonunda filozof gelir ve bu yasalarn insanln genel rzasn ifade ettiini aklar. Toprak zerindeki zel mlkiyet gerekten byle bir genel rzaya dayandrlmsa, bir toplumun ounluu bu rzay gstermeyi kabul etmedii anda, bunun hkmsz kalaca aktr. Ama, mlkiyet hakk denen eyi bir kenara brakyorum ve
266
toplumun iktisadi gelimesinin, nfus artnn ve younlamasnn, kapitalist iftiyi tarmda kolektif ve rgtl emek kullanmak zorunda brakan koullarn, ve makine ve benzeri bululardan yararlanlmasnn, mlkiyet hakkna ilikin ne kadar sz sylenirse sylensin, topran ulusallatrlmasn, hi bir aresi olmayan ve gittike artan bir Toplumsal Zorunluluk haline getireceini iddia ediyorum. Toplumun zorunlu gereksinmeleri karlanacaktr ve karlanmaldr, toplumsal zorunluluun dayatt deiiklikler yollarn kendileri bulacaklar ve er ya da ge hukuk yasalarn kendilerine uyduracaklardr. Bizim gereksindiimiz ey, her gn artan bir retimdir ve bunun gerekleri, birka kiinin bunu kendi kaprislerine ve kiisel karlarna gre dzenlemelerine, ya da topran gcn bilisizce tketmelerine izin verilerek karlanamaz. Sulama, drenaj, buharl pulluk, kimyasal ilemler, vb. gibi tm modern yntemler byk apta tarma girmelidir. Ama sahip olduumuz bilimsel bilgiler ve makine, vb. gibi elimizin altndaki teknik tarm aralar, topra byk leklerle ilemedike, baarl bir biimde uygulamaya konulamazlar. Byk leklerle ileme (bizzat reticiyi salt bir yk hayvanna indirgeyen mevcut kapitalist biim altnda bile) iktisadi adan kk ve parablk tarm karsnda madem bu kadar stndr, ulusal boyutlarda uygulanacak olsa, retime daha da byk bir drt kazandrmaz m? Bir yanda halkn durmadan byyen gereksinmeleri, te yanda ise durmadan artan tarmsal rn fiyatlar, topran ulusallatrlmasnn bir toplumsal zorunluluk haline geldiinin su gtrmez bir kantdr. Tarmsal retimde bireysel kt kullanmdan ileri gelen [sayfa 344] azalma, tarmsal faaliyet, ulusal denetim altnda ve ulus yararna yrtldnde, elbette olanakszlaacaktr. Bugn burada, tartma boyunca dinlediim btn yurttalar, bu konuda topran ulusallatrlmasn savundular, ama ok farkl grler ortaya koydular. Sk sk .ransaya atfta bulunuldu, ama .ransa, kyl mlkiyeti ilikileri ile, topran ulusallatrlmas bakmndan, toprakbeyliinin egemen olduu ngiltereden ok daha uzaklardadr. .ransada topran onu satn alabilecek olan herkes iin edinilebilir olduu dorudur, ama ite bu olanaktr ki, topran, onu yetersiz aralarla ve kendisinin ve ailesinin abalaryla esas olarak topraa dayanan insanlarca ilenen kk paralara blnmesine yolamtr. Toprak mlkiyetinin bu biimi ve bunun zorunlu kld paral iletme, yalnzca her trl modern tarmsal iyiletirmelerin uygulanmalarn dtalamakla kalmaz, ekicinin kendisini de toplumsal ilerlemenin ve, her eyden ok da, topran ulusallatrlmasnn en amansz dman haline getirir. Greli olarak kk bir gelir elde etmek iin btn dirimsel enerjisini ona harcamak zorunda olduu topran esiridir, rnn byk bir ksmn vergi biiminde dev-
267
lete, adli giderler olarak hukukular takmna, ve faiz olarak da tefeciye vermek zorundadr, kendi kk ura alan dndaki toplumsal hareketlerden tamamyla habersizdir; ama gene de o kck toprana ve yalnzca szde kalan mlkiyet hakkna akl almaz bir tutkuyla sarlr. .ransz kyls, bylelikle, snai ii snfyla en amansz bir kartlk iersine itilmitir. Kyl mlkiyeti, u halde, topran ulusallatrlmas iin en byk engel olduundan, bugnk durumuyla .ransa, elbette ki, bu byk sorunun zmn arayacamz yer deildir. Topran ulusallatrlmas ve kk paralar halinde bireylere ya da ii topluluklarna kiralanmas, bir burjuva hkmetinin ynetimi altnda, olsa olsa, bunlar arasnda bir rekabet, amansz bir rekabet yaratr ve, bylelikle de, Kiralarda gittike byyen bir artmaya yolaar, ki bu da reticilerin srtndan geinmede mlk sahiplerine yeni olanaklar salar. 1868deki Uluslararas Brksel Kongresinde [sayfa 345] dostlarmzdan biri * yle diyordu: Toprakta kk zel mlkiyet bilim tarafndan mahkum edilmitir, byk toprak mlkiyeti de adalet tarafndan. Geriye bir tek seenek kalyor. Toprak, krsal topluluklarn mlk ya da tm ulusun mlk haline gelmelidir. Bu sorunu karara balayacak olan gelecektir. Ben ise tersini sylyorum; toplumsal hareketin verecei karar, toprak ancak ulusun kendisinin mlk edinebilecei, olacaktr. Topra krsal emeki topluluklarnn ellerine brakmak, toplumu, tekileri tamamyla dtalayan tek bir reticiler snfna teslim etmek olur. Topran ulusallatrlmas, emek ile sermaye arasndaki ilikileri tamamyla deitirecek ve sonuta, isten snai olsun ister krsal, retimin kapitalist biimine son verecektir. Bunun ardndan snfsal ayrmlar ve ayrcalklar, bunlarn zerine dayandklar iktisadi temelle birlikte yok olacaklardr. Bakalarnn srtndan geinmek tarihe karacaktr. Artk toplumun kendisinden ayr herhangi bir hkmet ya da devlet gc olmayacaktr! Tarm, madencilik, imalat, ksacas retimin btn dallar, yava yava en elverili biimde rgtlenecektir. retim aralarnn ulusal merkeziletirilmesi, zgr ve eit retici topluluklarndan oluan ve toplumsal ii ortak ve rasyonel bir plan uyarnca yrten toplumun ulusal temeli olacaktr. 19. yzyln byk iktisadi hareketinin yneldii insancl hedef ite budur. [sayfa 346]
Mart-Nisan 1872de Marx tarafndan yazlmtr The International Heraldn 15Haziran 1872 tarihli 11. saysnda yaymlanmtr
* Csar de Daepe. -Ed.
268
KARL MARKS VE .REDRCH ENGELS LAHEYDE YAPILAN GENEL KONGRE KARARLARINDAN 2-7 EYLL 1872244
I TZK KONUSUNDA KARAR
Londra Konferansnn (Eyll 1871)203 IX. Kararnn ieriini zetleyen aadaki madde, 7 . Maddeden sonra gelmek zere, Tze dahil edilecektir. Madde 7 a. Proletarya, mlk sahibi snflarn kolektif gcne kar mcadelesinde, ancak mlk sahibi snflar tarafndan kurulmu eski partiler karsnda ayr bir siyasal parti haline gelirse, bir snf olarak davranabilir. Proletaryann siyasal bir parti haline gelmesi, toplumsal devrimin ve onun nihai hedefinin, snflarn kaldrlmasnn, zaferinin gvence altna alnmas iin vazgeilmezdir. i snfnn, iktisadi mcadele ile zaten salanm olan gbirlii, bu snfn elinde, kendisini smrenlerin siyasal [sayfa 347] iktidarna kar
269
mcadelesinde de bir manivela olmaldr. Toprak ve sermaye beyleri, iktisadi tekellerini savunmak ve srdrmek ve emei kleletirmek iin, hep siyasal ayrcalklarndan yararlandklarna gre, proletaryann byk grevi siyasal iktidar ele geirmek olmaktadr. 5 Aleyhte, 8 ekimsere kar 29 oyla kabul edilmitir... [sayfa 348]
Marx ve Engels tarafndan hazrlanmtr Bir bror olarak Resolutions du congrs gnral tenu la Haye du 2 au 7 semptembre 1872, Londres 1872de, ve Le Emancipationun 2 Kasm 1872 tarihli 72. saysnda ve The International Heraldn 14 Aralk 1872 tarihli 37. saysnda yaynlanmtr
270
KARL MARKS
8 EYLL 1872 GN AMSTERDAMDA YAPILAN TOPLANTIDAK KONUMANIN TUTANAI245
LAHEY KONGRES
18. YZYILDA krallar ve hkmdarlar hanedanlklarnn karlarn grmek zere Laheyde biraraya gelirlerdi. Kimilerinin iimize salmaya alt korkulara karn, ii toplantlar ite burada yapmak istedik. Byk Birliimizin varln, yayln ve gelecee dnk umutlarn en gerici insanlarn ortasnda ortaya koymak istedik. Kararmzn duyulmas zerine, ortam hazrlamak zere grevliler gnderdiimiz sylendi. Her yerde grevlilerimiz olduunu yadsmyoruz; ama biz bunlarn ounu tanmayz. Laheydeki grevlilerimiz, ileri Amsterdamdakiler kadar ar olan, gnde onalt saat alan iilerdir. Grevlilerimiz ite bunlardr, baka grevlilerimiz de yoktur. Ve boy gsterdiimiz btn lkelerde bunlarn bize itenlikle kucak atn gryoruz, nk bizim istediimiz eyin onlarn yazglarn iyiletirmek olduunu ok gemeden anlyorlar. [sayfa 349]
271
Lahey Kongresi bellibal ey yapmtr: i snfnn, toplumsal alanda olduu kadar siyasal alanda da, eski topluma, kmekte olan bir topluma kar savamasnn zorunluluunu ilan etmitir; ve Londra Konferans203 kararnn u andan itibaren Tzmze alnm olduunu grmekten mutluyuz. imizde iilerin siyasetten uzak durmasn savunan bir grup olumutu. Bu ilkeleri davamz iin ne kadar tehlikeli ve zararl bulduumuzu belirtmenin grevimiz olduunu dndk. i, emei yeni bir biimde rgtlemek iin gnn birinde siyasal iktidar elegeirmek zorunda kalacaktr; eer, onu ihmal eder ve alaya alan eski hristiyanlarn durumunda olduu gibi, yeryz cennetinin yok olup gittiini grmek istemiyorsa, eski kurumlar destekleyen eski politikay altetmek zorunda kalacaktr. Ama bu hedefe varma yollarnn her yerde ayn olduunu hi bir zaman iddia etmedik. eitli lkelerin kurumlarnn, alkanlklarnn ve geleneklerinin dikkate alnmas gerektiini biliyoruz; ve ii snfnn hedefine barl yollarla varabilecei Amerika, ngiltere ve eer kurumlarnz daha iyi bilseydim Hollanday da bunlara eklerdim gibi lkeler olduunu yadsmyoruz. Eer bu doruysa, Kta lkelerinin ounda devrimlerimizin manivelasnn zor olmas gerektiini de kabul etmeliyiz; emein egemenliini kurmak iin gnn birinde bavurmak zorunda kalacamz ey, zordur. Lahey Kongresi, Genel Konseye, yeni ve daha geni yetkiler vermitir. Gerekten de, krallarn Berlinde biraraya geldikleri,246 feodal sistemin ve gemi zamanlarn gl temsilcilerinin bu toplantsnn sonucu olarak bize kar yeni ve daha sert bask nlemlerinin alnaca, ve kovuturmalarn hazrland bir sra, Lahey Kongresi, Genel Konseyinin yetkilerini artrmay ve balamak zere olan ve mcadeleye ynelik ve yaltlmann gsz brakaca btn eylemleri merkeziletirmeyi uygun ve zorunlu bulmutur. Ayrca, Genel Konseyin yetkisi, dmanlarmzdan baka kimi kukulandrabilir ki? Kendi iradesini dayatmak iin bir [sayfa 350] brokrasiye ve silahl polis gcne sahip midir ki? Yetkisi tamamyla manevi deil midir, ve btn kararlarn bunlar uygulamakla yetkili federasyonlara sunmuyor mu? Bu koullar altnda, ordusu, polisi ve adliyesi olmayan krallar, iktidarlarn manevi etki ve yetkiyle srdrmek durumunda braklsaydlar, devrimin ilerlemesinin karsnda ok dayanksz engeller olurlard. Son olarak, Lahey Kongresi, Genel Konseyin yerini New Yorka aktarmtr. Dostlarmz dahil biroklar, bu karar karsnda arm grnyorlar. Bunlar Amerikann mkemmel bir ii diyar haline gelmekte olduunu, her yl yarm milyon insann alan insann bu ktaya gmekte olduunu ve Enternasyonalin iilerin egemen olduklar
272
topraklarda gl bir biimde kk salmak zorunda olduunu unutuyorlar m? Kongre karar, bunun yannda, Genel Konseye, ortak davann karlar asndan yararl ve zorunlu grd kimseleri ye alma yetkisini veriyor. Grevlerine uyan ve Birliimizin bayran Avrupada gl bir biimde dalgalandracak kimseleri seecek kadar ustalkl olacan umalm. Yurttalar, Enternasyonalin temel ilkesini dnelim: dayanma! Yaam dolu bu ilkeyi btn lkelerin tm iileri arasnda salam bir temel zerine oturtmakladr ki, amaladmz byk hedefe ulamay baaracaz. Devrim dayanma gerektirir; Paris proletaryasnn yce ayaklanmasna tekabl eden byk devrimci hareket, btn merkezlerde, Berlinde, Madridde ve teki yerlerde de grlmedii iin den Paris Komn, bunu bize reten byk bir rnektir. Bana gelince, abalarm srdreceim; ve gelecekte bunca verimli olan bu dayanmay btn iiler arasnda yerletirmek iin durmadan alacam. Hayr, Enternasyonalden ekilmiyorum, ve yaammn geri kalan blm, gemi abalarm gibi, bir gn bundan emin olabilirsiniz proletaryay dnya apnda muzaffer klacak toplumsal dncelerin zaferine adanacaktr. [sayfa 351]
15 Eyll 1872 tarihli La Liberte n 37de ve 2 Ekim 1872 tarihli Volksstaat n 19da yaymlanmtr
273
.REDRCH ENGELS KONUT SORUNU247
KNC BASKIYA NSZ
AAIDAK alma, 1872de Leipzig Volksstaat54 iin yazm olduum makalenin yeni bir basksdr. Tam o dnemde .ransz milyarlar Almanyaya akyordu:125 kamu borlar deniyor, kaleler ve klalar ina ediliyor, silah ve sava malzemesi stoklar yenileniyordu: tedavldeki para miktarndan daha az olmayan mevcut sermaye birdenbire muazzam lde artrlmt, ve btn bunlar, Almanyann dnya arenasna yalnzca bir birleik imparatorluk olarak deil, ama ayrca byk bir snai lke olarak katld zaman oluyordu. Bu milyarlar, onun gen byk sanayiine gl bir drt kazandrmtr, ve her eyden nce bu milyarlardr ki, Almanyann dnya pazarnda kendi yerini koruyabilecek bir sanayi lkesi olduunu tantlad, sava izleyen aldatc grnyle ok zengin ksa bir gnen [sayfa 352] dnemi ve hemen bunun ardndan,
274
1873-74te byk kntnn kayna olmutur. Eski kltre sahip bir lkenin manfaktr ve kk retimden byk sanayie, stelik elverili koullarla abuklatrlm bylesine hzla getii bir dnem, ayn zamanda ileri dzeyde bir konut darl dnemidir. Bir yandan, krsal ii ynlarn, birdenbire, snai merkezlere dnen byk kentler kendine ekmekte; te yandan da, bu eski kentlerin yap dzenlemeleri yeni byk sanayi koullarna ve buna tekabl eden trafie uymamakta; sokaklar geniletilmekte, yenileri almakta, ve kentlerin ortasndan demiryollar geirilmektedir. Tam iilerin ynlar halinde kentlere akt srada, ii meskenleri byk lde yktrlmaktadr. iler ve kk tccarlar ve mterileri iiden oluan zanaatlar iin aniden ortaya kan konut darl burdan gelmitir. En bandan beri sanayi merkezleri olarak gelien kentlerde bu konut darl yok gibidir; rnein, Manchester, Leeds, Bradford, Barmen-Elberfeld. te yandan, darlk, o sralarda, Londra, Paris, Berlin, Viyanada had safhaya varm, ve ounlukla sregen bir biimde varln srdrmtr. Dolaysyla, o gnn basnn konut sorunu zerine brorlerle dolduran ve her trden toplumsal arlatanla yolaan ite bu konut darl, Almanyada ortaya kan sanayi devriminin bu belirtisidir. Bu tr bir dizi makale, Volksstaata da szmay baarmtr. Daha sonra kendisini Wrttembergden tp doktoru A. Mlberger olarak tantan imzasz yazar, Alman iilerini, bu sorun aracl ile, Proudhonun toplumsal her derde deva ilacnn mucizevi etkileri konusunda aydnlatmak iin bunu elverili bir frsat saymtr.248 Yazkuruluna, bu makalelerin kabul edilmesi konusundaki aknlm belirttiim zaman, bunlar yantlamaya davet edildim ve bunu da yaptm. (Bkz: Birinci Ksm: Proudhon Konut Sorununu Nasl zyor) Bu makale dizisini, ksa bir sre sonra, Dr. Emil Saxn almalarna dayanarak,249 sorun zerine yardmsever burjuva grn incelediim bir ikinci dizi izledi. (Bkz: kinci Ksm: Burjuvazi Konut Sorununu Nasl zyor) Olduka uzun bir bekleyiten sonra, Dr. Mlberger, bana, makalelerimi yantlama [sayfa 353] onurunu verdi,250 ve bu, beni, bir yant vermeye zorlad (Bkz: nc Ksm: Proudhon ve Konut Sorunu zerine Ek); bylelikle, hem bu polemik, hem de benim bu sorun ile zel ilgim son buldu. Bror biiminde bir ayr basm olarak da km olan bu dizi makalenin kaynann tarihi byledir. imdi yeni bir basknn gerekli oluunu kukusuz ki yapt yasaklayarak, satn, her zamanki gibi olaanst artran Alman hkmetinin himmetine borluyum, ve burada bu olanaktan yararlanarak ona saygyla teekkrlerimi bildiririm. Bu yeni bask iin metni gzden geirdim, birka ek ve not ekledim, ve birinci ksmda, hasmm Dr. Mlbergerin ne yazk ki kefedemedii kk bir ekonomik hatay dzelttim. Bu gzden geirme srasnda uluslararas ii snf hareketinin son ondrt yl iinde nasl dev bir ilerleme kaydettiini farkettim. O sralarda, hl yirmi yldr Latin dilleri
275
konuan iilerin, Proudhonun yaptlarndan ve icabnda, Proudhonu hepimizin hocas, notre matre nous tous, olarak gren, anarizmin babas Bakunin tarafndan sunulan prudonculuun daha da tekyanl bir basksndan baka zihinsel gdalarnn olmay bir gerekti. Her ne kadar .ransada prudoncular iiler arasnda kk bir mezhep topluluu idilerse de, kesinlikle formle edilmi bir program olan ve Komnde ekonomik alanda liderlii ele geirmeyi baaranlar da onlard. Belikada prudonculuk Walloon iileri arasnda rakipsiz saltanat sryordu, ve spanya ve talyada, birka tecrit edilmi istisna dnda, ii snf hareketi iinde anarist olmayan her ey prudoncu idi. Ve bugn? .ransada Proudhon, iiler arasndan tamamyla atlmtr ve prudoncular olarak kendilerini sosyalistler diye de adlandran, ama sosyalist iilerin, kendilerine kar en iddetli sava verdii bu kimseler, yalnzca radikal burjuvazi ve kk-burjuvazi arasnda taraftar bulmaktadrlar. Belikada .lemenkler, Walloonlar hareketin liderliinden atm, prudonculuu devirmi ve hareketin dzeyini byk lde ykseltmilerdir. spanyada, talyada olduu gibi, yetmilerin byk anarist dalgas geri ekilmi, ve kendisiyle birlikte prudonculuun kalntlarn da sprp atmtr. talyada yeni parti hl durulama ve oluma sreci iindeyken, [sayfa 354] spanyada Nueva .ederacin Madrilena251 gibi Enternasyonalin Genel Konseyine sadk kalan kk bir ekirdek, burjuva cumhuriyetilerin iiler zerindeki nfuzunu grltc anarist haleflerinin yapabildiinden bizzat cumhuriyeti basndan grlebilecei gibi ok daha etkin biimde yokeden gl bir parti durumuna gelmitir. Latin iiler arasnda Proudhonun unutulan yaptlarnn yerini Kapital, Komnist Manifesto, ve marksist okulun dier baz yaptlar alm, ve Marxn esas istemi btn retim aralarna toplum adna tek siyasal g haline gelen proletarya tarafndan elkonmas imdi Latin lkelerindeki tm devrimci alan snfn da istemi [haline gelmitir. -.] Dolaysyla, eer prudonculuk en sonunda Latin lkelerin iileri arasndan da sklp atlmsa, gerek hedefine uygun olarak yalnzca .ransz, spanyol, talyan ve Belikal burjuva radikallerine burjuva ve kk-burjuva emellerinin bir ifadesi olarak hizmet ediyorsa, bugn ona neden geri dnelim? Bu makaleleri yeniden basarak l bir hasmla neden yeniden mcadele edelim? lk olarak, bu makaleler, Proudhona ve onun Alman temsilcisine kar yalnzca bir polemikle kstl olmad iin. Marx ve benim aramdaki iblmnn bir sonucu olarak, sreli basnda, ve dolaysyla zellikle kart grlere kar mcadelede grlerimizi aklamak, Marxn byk temel yaptn hazrlayabilecek zaman bulabilmesi iin, bana dmt. Bu, grlerimizi, dier grlere kar ounlukla bir polemik biiminde sunmam gerektirdi. Burada da ayns. Birinci ve nc Ksm, yalnzca soruna prudoncu yaklamn bir eletirisini deil, ama ayrca bizim kendi yaklammzn bir sunuunu da iermektedir.
276
kinci olarak, Proudhon, Avrupa ii snf hareketinin tarihinde, sessiz sedasz unutulamayacak kadar nemli bir rol oynamtr. Teorik olarak rtlm, uygulamada bir kenara itilmi olmasna karn, hl tarihsel nemini korumaktadr. Modern sosyalizmle herhangi bir ayrntda ilgilenen herkesin, hareketin defteri drlm gr alarn da renmesi gerekir. Marxn .elsefenin Sefaleti, Proudhon toplumsal reform iin pratik nerilerini ortaya atmadan birka yl nce yaynland. Marx, burada, Proudhonun [sayfa 355] deiim bankasn ancak ekirdek halinde kefedip eletirebiliyordu. Dolaysyla, bu adan, benim bu almam Marxn almasn, ne yazk ki eksik olarak tamamlamaktadr. Marx btn bunlar ok daha iyi ve daha inandrc bir biimde baarabilirdi. Ve son olarak, burjuva ve kk-burjuva sosyalizmi u ana kadar Almanyada gl bir biimde temsil edilmektedir. Bir yandan iileri kendi meskenlerinin sahipleri haline dntrme isteinin onlar iin byk rol oynad ve bu nedenle de benim almam onlara kar hl geerliliini koruduu Katheder-Sosyalistler252 ve her trden yardmseverler tarafndan. te yandan, belli bir kk-burjuva sosyalizmi, bizzat Sosyal-Demokrat Parti, ve hatta Reichstag grubu saflarnda bile temsil edilmektedir. Bu yle yaplmaktadr: modern sosyalizmin temel grleri ve btn retim aralarnn toplumsal mlk haline dntrlmesi istemi hakl olarak kabul edilirken, bunun gereklemesinin ancak uzak gelecekte, btn pratik amalar iin grnmeyecek kadar uzak bir gelecekte mmkn olduu ileri srlmektedir. Dolaysyla, gnmz iin, ancak toplumsal yamamaya bavurulabilir, ve koullar uyarnca, szde emeki snflarn kalkndrlmasi gibi en gerici abalara dahi sempati gsterilebilir. Bylesine bir eilimin varl, zellikle sanayi devriminin iddetle ve geni apta bu eski ve kkl banazl skp att bir srada, banazln par excellence* aamasna ulat bir lkede, Almanyada, olduka kanlmazd. Bu eilim, Sosyalistlere-Kar Yasaya118, polise ve mahkemelere kar, tam da son sekiz yl iersinde verilen mcadelede bylesine hayranlk verici biimde sergilenmi olan iilerimizin, o muhteem saduyusu karsnda harekete pek zararl olmamaktadr. Ancak, byle bir eilimin varlnn ak-seik kavranlmas gerekir. Ve, daha ilerde bu eilim gerektii ve hatta istenildii gibi, daha kesin ve daha aka tanmlanm bir biim alrsa, programnn formlasyonu iin ardllarna geri dnmek zorunda kalacaktr, ve bunu yaparken de Proudhondan pek kanamayacaktr. Konut sorununun hem byk burjuva, hem de [sayfa 356] kkburjuva zmlerinin esas, iinin kendi meskenine sahip olmasdr. Ancak bu, Almanyann son yirmi yldaki sanayi gelimesiyle olduka kendine zg bir grnm altnda, ortaya konmu bir noktadr. Baka
* En yksek. -.
277
hi bir lkede yalnzca kendi meskenine deil, ayn zamanda bir bahe ya da tarlaya sahip olan bylesine ok cretli ii yoktur. Bu iilerin yansra, gerekte olduka gvenli zilyetlik hakk ile ev ve bahe ya da tarlay kirac olarak elinde tutan daha pek oklar vardr. Ev gereksinmeleri iin bahecilik ya da kk tarmn yansra yrtlen krsal ev sanayii, Almanyann yeni byk sanayiinin geni tabann oluturmaktadr. Batda iiler ounlukla meskenlerinin sahibi, Douda ise esas olarak kiracdrlar. Ev sanayiinin ev gereksinmeleri iin bahecilik ve tarmla, ve dolaysyla gvenli bir meskenle bu bileimini, yalnzca hl el dokumaclnn mekanik tezgaha kar mcadele ettii yerlerde yani Aa Rhinelandda ve Vestefalyada Saxon Erzgebirgede ve Silezyada deil, ama ayrca, rnein Thringen Orman ve Rhn blgesi gibi, herhangi bir trden ev sanayiinin krsal bir ura haline geldii her yerde bulabiliriz. Ttn tekelinin tartld srada, puro yapmnn ne kadar yaygn biimde zaten bir krsal ev sanayii halinde yrtlmekte olduu ortaya kmt. Kk iftiler arasnda, rnein birka yl nce Eifel blgesinde253 olduu gibi, skntlarn yaygnlat her yerde, burjuva basn hemen tek are olarak uygun bir ev sanayiinin balatlmas iin yaygara koparmaktadr. Ve gerekten de hem kk toprak sahibi Alman kyllerinin, giderek artan gereksinmeleri, hem de Alman sanayiinin genel durumu, krsal ev sanayiini srekli olarak genilemeye zorlamaktadr. Bu, Almanyaya zg bir durumdur. Buna benzer herhangi bir eyi .ransada ok ender buluyoruz; rnein ipek bcekilii blgelerinde. Kk iftilerin bulunmad ngilterede krsal ev sanayii gnlk tarm iilerinin karlarnn ve ocuklarnn almalarna dayanmaktadr. Ancak rlandada, krsal giyim eyas yapm ev sanayiinin, Almanyadaki gibi gerek kyl aileleri tarafndan yrtldn grebiliriz. Doal olarak, burada, dnya sanayi piyasasnda temsil edilmeyen Rusya ve dier lkelerden szetmiyoruz. [sayfa 357] Dolaysyla, sanayi asndan, Almanyann geni bir ksmnda, ilk bakta genellikle makinenin girmesinden nce varolan andran bir durum vardr. Ancak bu, yalnzca ilk bakta byledir. lk zamanlarn krsal ev sanayii, ev gereksinmeleri iin bahecilik ve tarmla birlikte, en azndan sanayinin gelimekte olduu lkelerde, ii snf iin tahamml edilebilir, ve hatta yer yer, rahat bir maddi ortamn temeli oldu, ama ayn zamanda da onun entelektel ve siyasal kreltilmesine de temel oldu. Elle yaplan rn ve onun maliyeti, piyasa fiyatn belirliyordu, ve gnmze gre ok dk olan emek verimi nedeniyle pazar, kural olarak arzdan daha hzl geniliyordu. Bu, geen yzyln ortalarnda ngiltere ve ksmen .ransa iin zellikle dokuma sanayiinde geerliydi. Oysa o sralarda Otuz Yl Savann70 ykmndan ancak kurtulmakta olan ve en elverisiz koullar altnda ykselmeye alan Almanyada durum hi kukusuz olduka farklyd. Almanyada, dnya pazar iin retim yapan tek ev sanayii, keten dokumacl, vergiler ve feodal
278
haralarla ylesine yklyd ki bu sanayi, kyl dokumaclar, geri kalan kyllerin ok dk dzeyinin zerine karamyordu. Gene de o sralarda krsal sanayi iisi, belli bir yaama gvencesinden yararlanmaktayd. Makinenin geliiyle btn bunlar deiti. .iyatlar imdi makine yaps rn tarafndan belirleniyordu, ve ev sanayi iisinin creti, bu fiyatla birlikte dyordu. Oysa, ii ya bunu kabul etmek, ya da baka i aramak zorundayd, ve bir proleter haline gelmeden, yani, kendi mal ya da kiralam olduu kk evi, bahesi ve tarlasndan vazgemeden bunu yapamazd. Ancak en ender durumlarda bunu yapmaya hazrd. Ve bylece eski krsal el dokumacsnn ev gereksinmeleri iin bahecilii ve tarm, el tezgahnn makine tezgahna kar mcadelesinin her yerde bylesine uzun srmesine ve Almanyada henz bir sonuca varmam olmasna yolaan bir neden haline gelmitir. Bu mcadelede, ilk kez olarak, zellikle ngilterede, nceleri iiler iin greli bir gnen temeli olan ayn koulun kendi retim ararlarna sahip olmas olgusu imdi onun iin bir engel ve bir ansszlk haline geldii ortaya kmtr. Sanayide mekanik tezgah, el tezgahn yenmi, ve tarmda byk iletmecilik [sayfa 358] kk iletmecilii mcadele alanndan srp atmtr. Ancak, her iki retim alannda da pek ounun birleik emei ve makine ve bilim uygulamas toplumsal kural haline gelmiken, ii, kk evi, bahesi, tarlas ve el tezgahyla eskimi bireysel retim yntemine ve el emeine zincirlenmiti. imdi ev ve bahe sahibi olmak mutlak hareket zgrlne (vogelfreie Beweglichkeit) sahip olmaktan ok daha az avantajlyd. Hi bir fabrika iisi yava, ama emin bir ekilde alktan len krsal el dokumacsyla yer deitirmezdi. Almanya, dnya pazarnda ge grnd. Byk sanayimiz krklarda balam; ilk hzn 1848 Devriminden alm, ve ancak 1866 ve 1870 devrimleri, en azndan, yolundaki en kt siyasal engelleri temizledikten sonra tam olarak geliebilmitir. Ancak dnya pazarn geni lde daha nceden igal edilmi olarak bulmutur. Kitle tketim mallar ngiltere, zarif lks eya ise .ransa tarafndan salanmaktayd. Almanya ilkini fiyat, ikincisini de kalite bakmndan altedemezdi. O an iin, dolaysyla, Alman retiminin o zamana kadar izledii yenik dm yolunu izleyerek, ngilizler iin ok kk, .ranszlar iinse ok adi olan mallarla dnya pazarna szmaktan baka are yoktu. Kukusuz, nce iyi rnekler, ardndan dk kaliteli mal yollama eklindeki Almanlarn nl aldatma gelenei ksa sre sonra dnya pazarnda yeterince ciddi ekilde cezalandrlm, ve ounlukla terkedilmitir. te yandan, fazlaretimin rekabeti giderek saygdeer ngilizleri dahi kalite bozulmas yoluna itmi, ve bylece, bu alanda yenilmez olan Almanlara bir stnlk salamtr. Ve bylece sonunda byk bir sanayie sahip olduk ve dnya pazarnda bir rol oynar hale geldik. Ama byk sanayimiz (yurt-ii talep snrlarnn ok tesinde retim yapan demir sanayii dnda) hemen
279
tamamyla yurt-ii pazar iin almakta, ve kitle halindeki ihracatmz, byk sanayiin, olsa olsa, gerekli yar-mamul rnleri salad, bizzat kk mallarn ise esas itibariyle krsal ev sanayii tarafndan arzedildii, ok byk sayda kk mallardan olumaktadr. Ve burada, modern ii iin ev ve toprak mlkiyetinin nimetleri, btn ihtiamyla grnmektedir. Hi bir yerde, rlandann ev sanayilerinde dahi Alman ev sanayilerinde [sayfa 359] olduu kadar rezilane dk cret denmemektedir. Rekabet sayesinde kapitalist igc fiyatndan ailenin kendi kk bahesi ya da tarlasndan kazand kadarn indirebilmektedir. iler kendilerine teklif edilen herhangi bir para-creti kabul etmek zorundadrlar, nk aksi takdirde hi bir ey alamazlar ve yalnzca kendi tarm rnleriyle de geinemezler, ve te yandan da, zaten onlar olduklar yere zincirleyen bu tarm ve toprak mlkiyeti baka yerde i aramalarn engellemektedir. Almanyann dnya pazarnda btn bir seri kk malda rekabet gcn koruyan temel budur. Btn kr normal cretlerden yaplan bir indirimden salanmakta ve btn art-deer alcya sunulabilmektedir. Alman ihra mallarnn ounun olaanst ucuzluunun srr budur. teki sanayi kollarnda da Alman iilerinin cretlerini ve yaam koullarn Bat Avrupa lkelerinin altnda tutan, her eyden ok bu durumdur. Geleneksel olarak igc deerinin ok altnda tutulan bu emek fiyatlarnn l arl, kent iilerinin, ve hatta byk kentlerdeki iilerin cretlerini igc deerinin altna indirmektedir; dk cret denen ev sanayii kentlerde de eski el sanatlarnn yerini ald, ve burada da genel cret dzeyini drd iin, bu daha da belirgindir. Burada aka gryoruz ki, daha nceki bir tarihsel aamada, iilerin greli gnencinin temeli olan ey, yani tarm ve sanayi bileimi, ev, bahe ve tarla, ve mesken mlkiyeti gvencesi, gnmzde, byk sanayi egemenliinde, yalnzca iiler iin en kt engel deil, ama btn ii snf iin en byk ansszlk, yalnzca ayr blgelerde ve i kollarnda deil, ama btn lkede cretlerin, rnei grlmemi dklnn temeli haline gelmektedir. cretlerden yaplan bu anormal indirimle geinen ve zenginleen byk burjuvazinin ve kk-burjuvazinin, krsal sanayii ve iilerin kendi evlerinin sahibi olmalarn heyecanla savunmalarna, ve krsal skntlara tek are olarak yeni ev sanayilerinin balatlmasn grmelerine amamak gerekir! Bu sorunun bir yzdr, ama bunun bir de teki yz vardr. Ev sanayii, Alman ihracat ticaretinin ve dolaysyla [sayfa 360] btn byk sanayiin geni taban haline gelmitir. Bu nedenle Almanyann geni blgelerine yaylmtr ve her gn daha da yaylmaktadr. Kk kylnn, kendi kullanm iin ev sanayi retiminin, ucuz konfeksiyon ve makine rnleri tarafndan yklmasyla, hayvanclnn ve dolaysyla gbre retiminin, mark sisteminin dalmas, ortak markn ve zorunlu nbetlee ekimin ortadan kaldrlmas sonucu yokedilmesinden beri
280
kanlmaz olan k bu k, tefeciye kurban den kk kyly zorla modern ev sanayiinin kollarna srklemektedir. rlandada toprak sahibinin toprak kiras gibi, Almanyada ipotek tefecisinin faizi topran rnnden deil, ancak snai kylnn cretinden denebilir. Ancak, ev sanayiinin gelimesiyle birbiri ardndan kylk blgeler gnmz sanayi hareketinin iine srklenmektedir. Almanyada sanayi devrimini ngiltere ve .ransadakinden ok daha geni blgelere yayan, krsal blgelerin ev sanayii tarafndan bu ekilde kkl bir biimde deiiklie uratlmasdr. Sanayimizin greli olarak bu dk dzeyidir ki, onun alan olarak yaylmasn daha da zorunlu klmaktadr. Bu, ngiltere ve .ransann tersine, Almanyada devrimci ii snf hareketinin yalnzca kentsel merkezlerde kstlanacak yerde, lkenin byk bir ksmnda neden byle ok byk lde yayldn aklamaktadr. Ve gene bu, hareketin sessiz, emin ve kar konmaz ilerlemesini de aklamaktadr. Besbelli ki, Almanyada, bakentte ve teki byk kentlerde baarl bir ayaklanmann, ancak daha kk kentlerin ounluu ve krsal blgelerin byk bir blm devrimci deiiklik iin olgun hale geldii zaman mmkn olabilecektir. Normale benzer herhangi bir gelimeyle hi bir zaman Parislilerin 1848 ve 1871dekilerine benzer ii snf zaferleri kazanacak durumda olmayacaz, ama ayn nedenle de Parisin her iki durumda da bana geldii gibi devrimci bakentin gerici eyaletler tarafndan uratld yenilgiye de dmeyeceiz. .ransada hareket her zaman bakentte balamtr; Almanyada byk sanayi, imalat ve ev sanayi blgelerinden balamtr; bakent ancak daha sonra ele geirilmitir. Dolaysyla, muhtemelen gelecekte de, inisiyatif .ransann elinde olacak, ancak sonu Almanyada kazanlacaktr. [sayfa 361] imdi gelimesi nedeniyle Alman retiminin belirleyici dal haline gelen ve Alman kyllerini giderek daha fazla kkl deiikliklere uratan bu krsal ev sanayii ve imalatnn kendisi de daha ileri bir devrimci deiikliin ancak hazrlk aamasdr. Marxn da tantlam olduu gibi (Kapital, Birinci Cilt, 3. bask, s. 484-95) belirli bir evrim aamasnda makine ve fabrika retimi nedeniyle onun da ykl saati gelecektir. Ve bu saat de yakn gibi grnmektedir. Ama Almanyada krsal ev sanayiinin ve imalatnn, makine ve fabrika retimiyle yokedilmesi, milyonlarca krsal reticinin, geim aracnn yokedilmesi, kk Alman kyllerinin hemen hemen yarsnn mlkszletirilmesi demektir; yalnzca ev sanayiinin, fabrika retimine deil, kyl iftiliinin de byk kapitalist tarma, ve kk toprak mlkiyetinin byk toprak mlkiyetine dnmesi kyller aleyhine, sermaye ve byk toprak mlkiyeti lehine bir sanayi ve tarm devrimidir. Bu dnm de hl eski toplumsal koullar altnda iken geirmek Almanyann yazgsnda varsa, bu, kukusuz dnm noktas olacaktr. O zamana kadar inisiyatifi baka hi bir lkenin ii snf almamsa, Almanya, kesinlikle ilk vuruu yapacak, ve anl ordunun kyl evlatlar da kahramanca yardm edecektir.
281
Ve bununla, her iiye kendi kk evinin mlkiyetini verecek ve bylece onu, zel kapitalistine yar-feodal biimde zincirleyecek olan burjuva ve kk-burjuva topyas ok deiik bir grnm almaktadr. Onun gereklemesi yerine btn kk krsal ev sahiplerinin ev sanayii iileri haline dnmesi; toplumsal girdaba srklenen kk kylnn eski tecridinin yokedilmesi ve onunla birlikte siyasal hiliinin yokedilmesi; sanayi devriminin krsal blgelere yaylmas ve bylece nfusun en kararl ve tutucu snfnn bir devrim yuvas haline dntrlmesi; ve btn bunlarn sonucu olarak ev sanayii ile uraan iilerin, onlar zorla ayaklanmaya iten makine tarafndan mlkszletirilmesi olacaktr. Burjuva-sosyalist hayrseverlerin, kapitalistler olarak kamu grevlerini, bu arptlm biimde, toplumsal devrimin [sayfa 362] yararna ve ilerletilmesi uruna srdrdkleri srece, ideallerinin zel zevkine varmalarna seve seve izin verebiliriz. [sayfa 363]
.REDRCH ENGELS
15 ve 22 Ocak 1887 tarihli Der Sozialdemokrat, n 3 ve 4te, ve .. Engels, Zur Wohnungs fragen, Hotingen-Zrich, 1887de yaymlanmtr.
282
KONUT SORUNU
PROUDHON KONUT SORUNUNU NASIL ZYOR? VOLKSSTAATIN54 n 10 ve daha sonraki saylarnda konut sorunu zerine alt makalelik bir dizi yeralmaktadr.248 Bu makaleler krklarn baz oktan unutulmu szmona yaznsal yazlar dnda, yalnzca prudoncu okulu Almanyaya yerletirme ynndeki ilk aba olduu iin dikkate deerdir. Tam bu prudoncu dncelere daha yirmibe yl nce kararl bir darbe indirmi olan * Alman sosyalizminin tm evrim srecine kyasla, bu, ylesine byk bir geriye dn temsil etmektedir ki, bu abay hemen yantlamak yerinde olacaktr. Bugnlerde basnda ylesine byk bir rol oynayan szde konut darl, ii snfnn genellikle kt, ar kalabalk [sayfa 364] ve sala ay* Marxn Misre le la philosophiesi, Bruxelles et Paris 1847. [Engelsin notu.] [Bkz: Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1975. -Ed.]
BRNC KISIM
283
kr konutlarda yaamalarn iermemektedir. Bu darlk gnmze zg bir ey deildir; hatta, bu, daha nceki btn ezilen snflar karsnda farkl bir yere sahip olan modern proletaryaya zg bir sknt da deildir. Tam tersine, btn ezilen snflar btn dnemlerde olduka ayn biimde bu sknty ekmilerdir. Bu konut darlna son vermek iin bir tek ara vardr: ii snfnn egemen snflarca smrsne ve ezilmesine tmyle son vermek. Bu gn konut darl ile kastedilen, nfusun ani bir ekilde kentin kendine zg bir ekilde younlamasdr; kiralardaki ok byk art, tek evlerdeki daha da byk younlama, ve hatta bazlar iin, yaamak iin bir yer bulma olanakszldr. Ve bu konut darlndan bu kadar ok szedilmesi, yalnzca ii snfyla snrl kalmayp ayn zamanda kk-burjuvaziyi de etkiledii iindir. Byk modern kentlerimizde iilerin ve kk-burjuvazinin bir ksmnn skntsn ektii konut darl, gnmzdeki kapitalist retim biimi sonucu ortaya kan saysz daha kk, ikincil ktlklerden biridir. Bu, kesinlikle, iinin ii olarak kapitalist tarafndan smrlmesinin dorudan bir sonucu deildir. Bu smr, toplumsal devrimin, kapitalist retim biimini ortadan kaldrarak yoketmek istedii temel ktlktr. Ancak kapitalist retim biiminin temel direi, iinde bulunduumuz toplumsal dzenin, kapitalistin iinin igcn, deeri karl satn alp, iiyi igc iin denen fiyat yeniden yaratmas iin gerekli olandan daha uzun altrarak, ondan deerinden ok fazlasn almasn mmkn klmas olgusudur. Bylece retilen art-deer, btn kapitalistler ve toprak sahipleri snf ile birlikte onlarn paral hizmetkrlar olan Papa ve Kaiserden gece bekileri ve daha alttakiler arasnda paylalmaktadr. Burada bu dalmn nasl olduu ile ilgilenmiyoruz, ama u kadar kesindir: btn o almayanlar, bu art-deerden bir ya da dier ekilde kendilerine ulaan artklarla geinmektedirler. (Bunun ilk kez ortaya konduu Marxn Kapitali ile kyaslayn.) i snf tarafndan retilen ve ondan karlksz alnan bu artdeerin, almayan snflar arasnda dalm, son derece iddetli ibret verici kavgalar ve karlkl dalavereler [sayfa 365] arasnda yrtlmektedir. Bu dalm, alm ve satm yoluyla yapld srece, balca yntemlerinden biri, alcnn satc tarafndan aldatlmasdr; ve perakende ticarette, zellikle byk kentlerde, bu satc iin bir mutlak varolu koulu haline gelmitir. Ancak, ii, bakkal ya da frncs tarafndan maln fiyat ya da kalitesi ynnden aldatld zaman, bu, ona, ii olma zellii nedeniyle yaplmamaktadr. Tam tersine, herhangi bir yerde belirli bir ortalama aldatma ls, toplumsal kural haline gelir gelmez, bunun uzun dnemde cretlerde buna uygun decek bir artla ayarlanmas gerekir. Aslnda ii, dkkan sahibinin nne hi bir ekilde bir ii, yani bir igc satcs olarak deil, bir alc, yani para ve kredi sahibi olarak kmaktadr. Bu aldatma, onu, ve btn olarak daha yoksul snf, daha zengin toplumsal snflardan daha fazla etkilemektedir, ancak, bu, yal-
284
nzca onu etkileyen, snfna zg bir ktlk deildir. Konut darl iin de durum ayndr. Byk modern kentlerin genilemesi, bu kentlerin belirli kesimlerine, zellikle merkezi konumlu blgelere yapay ve ou kez ok byk lde artan bir deer vermitir; bu blgelerde ykselen binalar, bu deeri artracak yerde drmektedirler, nk artk deien koullar karlayamamaktadrlar. Bunlar yklmakta ve yerlerini bakalar almaktadr. Bu, hepsinden ok, en byk skklk ile dahi, kiralarn hi bir zaman, ya da ancak ok yava, belli bir azaminin stne ykselebilen merkezi konumlu ii evleri iin geerlidir. Bunlar yklmakta, ve yerlerine dkkanlar, depolar ve resmi binalar dikilmektedir. Bonapartlk, bu eilimi, Haussmann kanalyla, Pariste, dalavere ve bireysel zenginleme uruna byk lde smrmtr. Ancak, Haussmann ruhu yurtdna tam, Londra, Manchester ve Liverpoolda da bulunmutur ve kendisini Berlin ve Viyanada da evinde hissetmi gibidir. Sonu olarak, iiler, kentlerin merkezinden d mahallelere srlmekte; ii meskenleri ve genel olarak kk meskenler nadir, pahal ve ou kez btnyle elde edilemez bir hale gelmekte, nk bu koullar altnda daha pahal konutlar ile ok daha iyi bir speklasyon alanna kavuan yap sanayii, ancak istisnai olarak ii konutu yapmaktadr. Dolaysyla, bu konut darl pek doaldr ki iiyi, daha [sayfa 366] bayndr herhangi bir snf etkilediinden, daha fazla etkilemektedir; ancak bu, dkkan sahibinin aldatmas kadar sadece ii snfnn srtna binen kk bir ktlktr ve ii snf asndan bu ktlk belli bir dzeye ve belli bir sreklilie eritii zaman ayn ekilde belli bir ekonomik ayarlama bulmak zorundadr. te Proudhonun dahil olduu kk-burjuva sosyalizmi, ounlukla, ii snfnn teki snflarla ve zellikle kk-burjuvazi ile ortaklaa katlanmak zorunda kald bu gibi zorluklarla uramay yelemektedir. Ve dolaysyla, bizim Alman prudoncularmzn* esas olarak, grdmz gibi, hi bir ekilde yalnzca bir ii snf sorunu olmayan konut sorununa eilmesi; ve tam tersine, onun gerek ve yalnzca ii snfna zg bir sorun olduunu ileri srmesi, hi de raslant deildir. Kiracnn ev sahibine gre durumu, cretli iinin kapitaliste gre durumununun ayndr. Bu, btnyle yanltr. Konut sorununda kar karya olan iki yan vardr: Kirac ve mal sahibi, ya da ev sahibi. lki ikincisinden bir meskenin geici kullanmn satnalmak istemektedir; para ya da bu krediyi bizzat ev sahibinden ok yksek bir bedelle kiraya bir ek eklinde satnalmak zorunda kalsa dahi para ya da kredi sahibidir. Bu, basit bir meta satdr; proleter ile burjuva, ii ile kapitalist arasndaki bir alveri deildir. Kirac bir ii
* A. Mlberger. -Ed.
285
dahi olsa para sahibi bir insan olarak grnmektedir; bir meskenin, kullanmn alcs olarak kazanc ile ortaya kabilmek iin, kendi maln, yalnzca kendine zg bir mal, kendi igcn daha nceden satm olmal, ya da igcnn ilerdeki satna dair bir gvence verebilecek durumda olmaldr. gcnn kapitaliste satnn kendine zg sonular burada hi bir ekilde yoktur. Kapitalist satnalnm igcnn ilk olarak kendi deerini, ancak ikinci olarak da, kapitalist snf iinde datlmak zere imdilik kendi elinde kalan bir art-deeri yaratmasna neden olmaktadr. Dolaysyla bu durumda bir fazla deer yaratlmakta, mevcut deerin toplam artrlmaktadr. [sayfa 367] Bir kiralama ileminde durum olduka farkldr. Ev sahibi kiracy ne kadar dolandrrsa dolandrsn, bu zaten varolan, nceden retilmi bir deerin aktarlmasdr, ve ev sahibi ile kiracnn birlikte sahip olduklar deerlerin toplam, nceki gibi ayn kalmaktadr. i emeinin rnnn bir ksmnda, bu emein karl kapitalist tarafndan deerinin altnda, stnde ya da tam karlnda denmi olsun, bir miktar aldatlmaktadr; kirac ise, ancak, konuta deerinden fazla vermek zorunda brakld zaman aldatlr. Dolaysyla, ev sahibi ile kirac arasndaki ilikinin ii ile kapitalist arasndaki ilikiye e tutulmas, bunun tamamyla yanl konulmasdr. Tam tersine, burada iki yurtta arasnda oluka sradan bir meta alveriiyle ilgiliyiz ve bu alveri genel olarak metalarn satn ve zel olarak tanmaz metan satn yneten ekonomi yasalar uyarnca yrtlmektedir. lk olarak evin ya da szkonusu evin bir blmnn yapm ve bakm masraflar hesaplanmakta; evin konumunun elverililik lsnn belirledii arsa deeri bunu izlemekte; sonucu ise o anki arz ve talep durumu belirlemektedir. Bu basit ekonomik iliki prudoncumuzun kafasnda yle ifade edilmektedir: Bir kez yapldktan sonra ev, gerek deeri sahibine ok nceden kira biiminde fazlasyla denmi olmasna karn, toplumsal emein belirli bir blm iin kalc bir yasal tasarruf hakk hizmeti grr. Dolaysyla, rnein elli yl nce yaplm olan bir ev, bu dnem iersinde kira kazancyla ilk maliyet fiyatnn iki, , be, on ve daha ok kat fazlasn karlad anlalmaktadr. te gerek Proudhon btnyle karmzda. lk olarak, kirann yalnzca bina maliyetleri zerindeki faizi demeyecei, ayn zamanda, onarmlar ile pheli alacaklar ve denmemi kiralar yansra evin bo kald zamanlarnda ortalama miktarn ve son olarak da yokolacak olan ve zamanla iinde oturulamaz ve deersiz hale gelen bir eve yatrlan yapm sermayesini yllk taksitler halinde karlamak zorunda olduu unutulmaktadr. kinci olarak, kirann binann zerinde yapld arsann artan deerinin faizini de demek zorunda olduu ve dolaysyla bir ksmnn arsa kirasndan oluturduu unutulmaktadr. Prudoncumuz, hemen bu farkn [sayfa 368] toprak sahibinin herhangi bir katks olmakszn yaratld iin adil olarak ona deil, btnyle topluma ait olduunu
286
ileri srmektedir. Ancak bylelikle gerekte toprak mlkiyetinin kaldrlmasn talep ettiini grmezlikten gelmektedir ki, bu konu, burada girmeye kalktmz takdirde bizi ok uzaklara gtrecektir. Ve son olarak btn alveriin hi bir ekilde evin sahibinden satnalnmas deil, yalnzca belirli bir zaman iin kullanmnn satnalnmasndan ibaret olduu olgusunu unutmaktadr. Herhangi bir ekonomik olayn iinde cereyan ettii gerek, fiili koullarla hi bir zaman ilgilenmek zahmetine katlanamam olan Proudhon, doal olarak belirli koullar altnda, bir evin ilk maliyet fiyatnn elli yl boyunca kira eklinde nasl elli katndan fazla dendiini de aklayamamaktadr. Bu hi de g olmayan sorunu ekonomik adan inceleyip gerekten ekonomi yasalaryla eliip elimediini, eliiyorsa nasl elitiini saptamak yerine, Proudhon, ekonomiden hukuk bilimine cretli bir atlamaya bavurmaktadr: Bir kez yapldktan sonra ev belli bir yllk demeye kalc bir yasal tasarruf hakk hizmeti grmektedir. Bunun nasl olduu, evin nasl bir yasal tasarruf hakk haline geldii konusunda Proudhon susmaktadr. Ve oysa bu onun tam aklamas gereken eydir. Bu sorunu, incelemi olsayd, ne kadar kalc olursa olsun, dnyadaki tm yasal haklarn bile bir eve 50 yl iinde maliyet bedelinin on katn kira eklinde geri almasn salayacak gc veremeyeceini, oysa ancak (yasal hak olarak toplumsal olarak kabul edilmi olan) ekonomik koullarn bunu gerekletirebileceini bulacakt. Ve bununla yeniden balang noktasna dnm olacakt. Tm prudoncu reti ekonomik gereklikten, hukuksal lafazanla, bu kurtarc atlaya dayanmaktadr. Proudhonumuz, ekonomik balantlarn yitirdii her zaman ve bu her ciddi sorunda onun bana gelmektedir yasalar alanna snmakta ve ebedi adalete bavurmaktadr. Proudhon, kafasndaki adalet idealini, Justice ternelle [ebedi adaleti] meta retimine uygun den hukuk ilikilerinden kartmakla ie balar: bylece de, hemen belirtelim, meta retimi biiminin adalet kadar ebedi olduunu btn iyi vatandalara huzur verecek ekilde tantlam olur. [sayfa 369] Ardndan, geriye dner ve yrrlkteki meta retim biimini ve buna tekabl eden hukuk sistemini bu ideale uygun olarak yeniden dzenlemenin yollarn aratrr. Maddenin bileimindeki ve ayrmndaki molekl deimelerinin yrrlkteki yasalarn inceleyerek bu temel zerinde belirli sorunlar zecei yerde, bir kimyac tutarak, maddenin bileimi ve ayrmn, ebedi ideler, tbi hal, ve yaknlk aracl ile dzenlemek iddiasnda bulunsa bu adam hakknda ne dnrdk? Tefecilik, Justice ternelle [ebedi, adalete] quite ternelle [ebedi hakkaniyete], mutualit ternelle [ebedi dayanmaya] ve teki vrits ternells [ebedi gereklere] aykrdr dediimiz zaman, kilise bababalarnn, tefeciliin, grce ternelle [ebedi inayetle], foi ternelle [ebedi inanla] ve la volont ternelle de Dieu [Tanrnn sonsuz iradesiyle] badaamayacan sylemelerinden aslnda fazla
287
bir ey bilmi olur muyuz? (Marx, Capital, Vol. I, s. 45.) Bizim prudoncumuz* efendisi ve ustasndan daha iyi deildir: Kira anlamas, modern toplum yaantsnda, hayvan vcutlarnda kandolam kadar gerekli olan binlerce deiimden biridir. Doal olarak bu deiimlerin hak kavramnn etkisinde olmas, bir baka deyile, her yerde kesin adalet gerekleri uyarnca yaplmas bu toplumun karna olacaktr. Bir baka deyile, toplumun ekonomik yaantsnn, Proudhonun deyiiyle kendisini ekonomik hak dzeyine ykseltmesi gereklidir. Gerekte, bildiimiz gibi bunun tam tersi olmaktadr. Marxn prudonculuu tam bu adan bylesine ksa ve inandrc bir ekilde tanmlamasndan be yl sonra, birisinin Alman dilinde bylesine bo laf ynn hl yaynlyor olmas inanlr gibi mi? Bu samalar ne anlama geliyor? Yalnzca gnmz toplumunu yneten ekonomik yasalarn uygulama sonularnn yazarn adalet duygusuna ters dt, ve sorunun, bu durumu dzeltecek ekilde dzenlenmesi gibi bir dinsel istei savunduu anlamna geliyor. Evet kurbaalarn kuyruu olsayd artk kurbaa olmazlard. Ve, [sayfa 370] kapitalist retim biimi de bir hak kavramna, yani iileri smrme hakkna sahip deil midir? Ve yazar bunun kendi hak kavram olmadn sylerse, bir adl ilerlemi olur muyuz? Ama konut sorununa geri dneli. Prudoncumuz imdi hak kavramn babo brakmakta ve bize aadaki dokunakl hitab sunmaktadr: O pek yceltilen yzylmzn btn kltr iinde, byk kentlerde nfusun %90ndan fazlas benim diyebilecei bir yere sahip olmay gereinden daha korkun bir samalk olamadn ileri srebiliriz. Manevi ve ailevi varln gerek dm noktas, aile oca ve yuva, toplumsal girdapla silinip sprlmektedir. ... Bu adan, vahilerden ok gerideyiz. Maara adamnn maaras, Avustralyalnn kilden kulbesi, Hintlinin kendi oca varken, modern proletarya pratikte havada asl durmaktadr. vb.. Bu ac yaknmada prudonculuu tm gerici biimiyle buluyoruz. Modern devrimci proleter snfn yaratlmas iin, gemiin iisini topraa balayan ban kesilmesi kesinlikle zorunluydu. Dokuma tezgahnn yansra kk evi, bahesi ve tarlasna sahip olan el dokumacs, btn aclara ve siyasal basklara karn, sessiz, halinden memnun dindar ve onurlu bir insand; zenginlere, rahiplere ve devlet yetkililerine apkasn karrd ve aslnda tam bir kleydi. nceleri topraa zincirlenmi olan iiyi tmyle mlksz bir proleter, btn geleneksel ayakbalarndan kurtarlm, bir ku kadar zgr hale dntren tam da bu modern byk sanayidir; ii snf smrsnn sonal biimi iinde, kapitalist retim iinde alaa edebilecek biricik koullar yaratan ite tam da bu
* A. Mlberger. -Ed.
288
ekonomik devrimdir. Ve bu gzyal prudoncu, gelerek, iilerin aile oca ve yuvalarndan uzaklatrl iin, bu sanki onlarn entelektel kurtuluunun en birinci koulu deil de byk bir gerilemeymi gibi yaknmaktadr. 27 yl nce, ngilterede i Snfnn Durumunda, 18. yzylda ngilterede gerekletii ekliyle, iilerin tam bu aile oca ve yuvalarndan uzaklatrl srecini ana izgileriyle aklamtm. Byle yapmakla toprak ve fabrika [sayfa 371] sahiplerinin sorumlu olduklar ktlkler ve bu kovulmann ilk olarak, ilgili iiler zerindeki kanlmaz, maddi ve manevi, ykc etkileri de orada gerektii gibi aklanmtr. Ancak, o koullarda kesin olarak zorunlu bir tarihsel evrim sreci olan bunu vahilerin de altnda bir gerileme olarak dnmek aklma gelir miydi? Olanaksz. 1872nin ngiliz proleteri 1772nin aile oca ve yuvasyla krsal dokumacsndan llmeyecek kadar yksek bir dzeydedir. Ve maarasyla maara adam, kilden kulbesiyle Avustralyal, ya da kendi ocayla Hintli, hi bir ekilde bir Haziran Ayaklanmasn ya da bir Paris Komnn gerekletirebilir miydi? ilerin durumunun kapitalist retimin geni apta uygulanmasndan beri btnyle maddi olarak ktletiini yalnzca burjuvazi kukuyla karlamaktadr. Yalnzca bu nedenle geriye dnerek (ayn ekilde ok yetersiz olan) Msrn zenginliklerine,254 yalnzca kle ruhlar yaratm olan krsal kk sanayie, ya da vahilere zlemle bakmamz gerekli mi? Tam tersine yalnzca modern byk sanayi tarafndan yaratlan, onu topraa zincirleyenler de dahil olmak zere miras kalan tm kstlamalardan kurtarlm ve byk kentlerde kmelenmi olan proletarya, btn snf smrsne ve snf egemenliine son verecek olan byk toplumsal dnm gerekletirebilir. Eski krsal el dokumaclar, aile ocaklar ve yuvalaryla bunu hi bir ekilde yapamaz; onu yapma isteklerinden szetmek yle dursun, byle bir fikri hi bir ekilde kavrayamazlard bile. te yandan, Proudhon iin, son yzyln tm sanayi devrimini, el emei yerile makineyi koyan ve emein retkenliini bin kat artran buhar gcnn ve byk-lekli fabrika retiminin sokulmas, gerekte hi bir zaman olmamas gereken ok knanacak bir olaydr. Kkburjuva Proudhon, herkesin annda tketilebilen ve pazarda deiilebilen ayr ve bamsz bir rn rettii bir dnya zlemektedir. Bylece, herkes emeinin tam karln, bir baka rn cinsinden ald iin ebedi adalet yerine gelmekte, ve olabilecek en iyi dnya yaratlmaktadr. Ama, Proudhonun olabilecek bu en iyi dnyas, ok nceden, btn byk sanayi dallarnda bireysel emei yoketmi olan, daha kk ve hatta [sayfa 372] en kk dallarn her gn giderek daha ok ortadan kaldran, bunun yerine makineyle desteklenen toplumsal emei ve ilenmeye hazr doa glerini koyan, ve annda deiilebilen ya da tketilebilen sonal rn ellerinden gemek zorunda olduu pek ok bireyin
289
ortak almas olan, snai gelimenin ilerlemesiyle daha tomurcuk iken koparlm ve ayaklar altnda ezilmitir. Ve ite tam da bu sanayi devrimi sayesinde insan emeinin retici gc insanlk tarihinde ilk kez olarak ylesine yksek bir dzeye ykselmitir ki, tm iinde rasyonel bir iblm varsaymyla, yalnzca toplumun her yesi iin bol tketim ve byk yedek fonu iin deil, ayrca her bireye yeterli bo zaman brakarak, tarihsel olarak miras kalan kltrn bilim, sanat, iliki biimleri gerekten korunmaya deer [elerinin] yalnzca korunmas deil, egemen snflarn tekeli olmaktan karlp btn toplumun ortak mal haline dntrlmesi ve daha da gelitirilmesi iin yeterli retim yaplmas olana vardr. Ve belirleyici nokta buradadr: insan emeinin retici gc bu dzeye ykseldikten sonra, bir egemen snfn varl iin tm mazeretler ortadan kalkmaktadr. Ensonu, snf farklarnn savunulmasnda sonal dayanak her zaman iin [u olmutur]: toplumun entelektel almalar ile ilgilenecek zamana sahip olmas iin gnlk gereksinmenin retimi ile kendini yormayacak bir snf gereklidir. imdiye kadar byk tarihsel gerekeye sahip olan bu iddia, son yzyln sanayi devrimi ile bir darbede ve tmyle kknden kesilip atlmtr. Bir egemen snfn varl, her gn snai retim glerinin, ve ayn ekilde, bilim, sanat ve zellikle kltrel iliki biimlerinin gelimesine daha byk engel tekil etmektedir. Bizim modern burjuvamzdan daha kabasna raslanmamtr. Btn bunlar dostumuz Proudhon iin hi bir ey ifade etmiyor. O ebedi adaletten baka bir ey istemiyor. Herkes kendi rn karlnda emeinin tam karln, emeinin tam deerini alacaktr. Ancak bunu bir modern sanayi rnnde hesaplamak karmak bir itir. nk modern sanayi, eski bireysel el zanaatlarnda sonal rnde aka grnen bireyin toplam rn iindeki zel payn gizlemektedir. Ayrca modern sanayi, Proudhonun btn sisteminin [sayfa 373] zerine kurulu olduu bireysel deiimi, yani bir tekinden rnn tketmek amacyla alan iki retici arasndaki dolaysz deiimi giderek ortadan kaldrmaktadr. Dolaysyla, prudonculuun tmnde gerici bir izgi izlenmektedir; sanayi devrimine kar bir nefret ve basan ak, bazan kapal bir ekilde dile getirilen, btn modern sanayii bunlar makineleri, mekanik tezgahlar ve dier ileri aforoz ederek eski, saygdeer el emeine geri dnlmesi istei. Bu durumda, retici gcmzn binde 999unu kaybedecekmiiz, btn insanlk mmkn olan en kt emek esaretine mahkum olacakm, alk genel bir kural haline gelecekmi deiimi, herkesin emeinin tam karln alacak ekilde dzenledikten ve ebedi adalet gerekletikten sonra btn bunlarn ne nemi var? .iat Justitia, pereat mundus! Btn dnya yokolsa da adalet yerine gelsin! Ve, uygulanmas herhangi bir ekilde mmkn olsayd, bu prudoncu kar-devrimde dnya yokolacakt.
290
Ancak, besbelli ki modern byk sanayi ile belirlenen toplumsal retimle bile, bu deyimin herhangi bir anlam varsa, herkese emeinin tam karlnn garantilenmesi mmkndr. Her ayr iinin kendi emeinin tam karlnn sahibi olmas deil de tmyle iilerden oluan toplumun btnnn, yeleri arasnda ksmen tketim iin datt, ksmen retim aralarn yenileme ve oaltmak iin kulland, ve ksmen retim ve tketim iin bir yedek fon olarak biriktirdii emeklerinin toplam rnne sahip olmas eklinde geniletilmesi halinde ancak bu deyimin bir anlam olacaktr. * Yukarda sylenenlerden sonra, prudoncumuzun byk konut sorununu nasl zeceini zaten nceden biliyoruz. Bir yandan, karmzda artk vahilerden de geri olmamamz iin her iinin kendi mal olan bir eve sahip olmas istemi var. te yandan gerekte olduu gibi, bir evin ilk maliyet bedelinin kira eklinde iki, , be ya da on kat geri denmesinin bir yasal hakka dayand ve yasal tasarruf hakknn [sayfa 374] ebedi adaletle elitii gvencesine sahibiz. zm basit: yasal tasarruf hakkn ortadan kaldrr, ve ebedi adalet sayesinde denen kirann meskenin kendi maliyeti hesabna dayanan bir demenin yaplmasn iln ederiz. Eer kii ncllerini, sonucu nceden ierecek ekilde dzenlemise o zaman hi kukusuz nceden hazrlanm sonucu, kndan karp, bbrlenerek bunun sonucu olduu sarslmaz manta iaret etmek, herhangi bir arlatann sahip olduundan fazla bir beceri gerektirmez. Ve burada da yle olmaktadr. Kiralanm meskenlerin ortadan kaldrlmas bir zorunluluk olarak ileri srlmekte ve her kiracnn kendi meskeninin sahibi haline dntrlmesi bir istem eklinde ifade edilmektedir. Bunu nasl yapacaz? ok basit: Kiralanm meskenler geri satnalnacaktr. ... nceki ev sahibine evinin deeri son kuruuna kadar denecektir. Kira, nceden olduu gibi, kiracnn kalc sermaye hakk iin (dedii) harac temsil ederken, kiralanm meskenin geri satnalnaca akland gnden itibaren kirac tarafndan denen ayn sabit miktar kendi mlkiyetine gemi olan mesken iin denen yllk taksit olacaktr. ... Toplum ... bu yolla kendini zgr ve bamsz mesken sahipleri topluluuna dntrmektedir. Prudoncu, ev sahibinin almadan toprak kiras ve eve yatrd sermayeden faiz almasn ebedi adalete kar ilenmi bir su saymaktadr. Bunun sona ermesi gerektiini, artk eve yatrlan sermayenin faiz, satnalnm tanmaz mal mlkiyetini temsil ettii iin de toprak rant getirmemesi gerektiini ne srmektedir. imdi gnmz toplumunun temeli, kapitalist retim biiminin, bundan hi bir ekilde etkilenmediini gryoruz. i smrsnn dnd eksen igcnn kapitaliste
291
satlmas ve kapitalistin bu alverii kullan, yani iiyi denmi igcnn karl olandan ok fazla retmeye zorlamas gereidir. Daha sonra toprak kiras, ticari kr, sermaye faizi, vergi, vb., biimlerinde kapitalist ve hizmetkrlarnn eitli trleri arasnda bltrlen art-deeri yaratan ite kapitalist ve ii arasndaki bu alveritir. Ve imdi prudoncumuz gelerek, bir tek tr kapitalistin, o da, dolaysz olarak igc satnalmayan ve [sayfa 375] dolaysyla art-deer yaratlmasna da neden olmayan bir kapitalist (trnn) kr yapmasn ya da faiz almasn engelleyebilirsek, bunun bir adm ilerleme olacana inanmaktadr. Ev sahipleri, toprak kiras ve faiz alma olaslklarndan, yarn yoksun braklsalar dahi, ii snfndan alnan denmemi emek miktar kesinlikle ayn kalacaktr. Ancak, bu prudoncumuzun unu ileri srmesini engellememektedir: Dolaysyla kiralanm meskenlerin ortadan kaldrlmas devrimci fikrin dourduu en verimli ve grkemli amalardan biridir ve sosyaldemokrasinin birincil istemlerinden biri haline gelmelidir. Bu, tmyle, gdaklamalar her zaman yumurtlad yumurtalarn byklyle ters orantda olan Proudhon ustann pazar yeri rtkanlnn tpatp ayndr. Ve imdi her ii, kk-burjuva ve burjuva, yllk taksitler deyerek, meskenin nce ksmen, sonra tamamen sahibi olmaya zorlansayd, iler ne kadar gzel olurdu, dnn bir! Byk sanayi, ama kk ii evlerinin bulunduu ve her evli iinin kendisine ait kk bir evi igal ettii ngilterenin sanayi blgelerinde bunun belki de bir anlam olabilirdi. Ancak Paris ve Ktadaki byk kentlerin oundaki kk sanayi, herbirinde on, yirmi ya da otuz ailenin birarada yaad byk evlerle tamamlanmaktadr. Kiralanm meskenlerin satnalnacann akland dnyay zgrletiren karar gnnde Peterin Berlinde bir mhendislik iinde altn varsayalm. Bir yl sonra, isterseniz Hamburger Tor dolaynda bir yerde bir evin beinci katnda kk bir odadan oluan dairesinin onbete-birine sahip olsun. Ardndan iini kaybeder, ve ksa bir sre sonra kendini Hannoverde Pothofta avluya bakan nefis manzarasyla bir evin nc katnda benzer bir dairede bulur. Orada be ay kaldktan sonra bu maln ancak 1/36sn ele geirmitir ki, bir grev onu Mnihe yollayarak 11 aylk bir ikmet [sonunda] OberAngergasse arkasnda sokak seviyesinde olduka skc bir meskenin mlkiyetinin tam olarak 11/180ine sahip olmaya zorlar. imdi iiler arasnda ok sk grnen trden daha sonraki i deitirmeler onu St. Gallende daha az cazip olmayan bir evin 7/360, Leedsdeki bir dierinin 23 /180i, ve Seraingde bir nc dairenin, ebedi adaletin yaknacak 347 [sayfa 376] hi bir eyi olmamas iin tam olarak hesaplanm olan, / ile donatmtr. Ve imdi, bu dairelerdeki hisselerin bizim Petere 56.223 ne yarar var? Ona bu hisselerin gerek deerini kim verecek? Bir zamanlar onun olan eitli dairelerdeki dier hisselerin sahip ya da sahiplerini nerede bulacak? Ve, katlarnda diyelim ki, yirmi daire bulunan, ve
292
satnalma dnemi sona erip kiralanm daireler ortadan kaldrldktan sonra btn dnyaya dalm olan belki de yz ksmi sahibe ait olan herhangi bir byk eve ilikin mlkiyet ilikileri tam olarak nedir? Prudoncumuz, o zaman geldiinde, herhangi birine, herhangi bir zaman, herhangi bir emek rnnn tam emek karln verecek olan prudoncu deiim bankasnn varolacan, ve dolaysyla, bir dairedeki bir hissenin de tam deerini deyeceini syleyecektir. Ancak, ilk olarak, konut sorunu zerindeki makalelerde hi deinilmedii iin burada prudoncu deiim bankasyla hi bir ekilde ilgili deiliz, ve ikinci olarak, bu, birisi bir meta satmak istediinde her zaman zorunlu olarak tam deeri karlnda bir alc bulaca gibi garip bir yanla dayanmaktadr, ve nc olarak, Proudhon onu icat etmeden nce ngilterede Labour Exchange Bazaar255 ad altnda bir kezden fazla iflas etmitir inin konutunu satnalmas gerektii kavramnn tm, bir kez daha prudonculuun zaten belirtilmi olan temel gerici grne dayanmaktadr ki, buna gre modern byk sanayi tarafndan yaratlan koullar salksz bir bymedir, ve toplumun zorla yani, yzyldan beri izlemekte olduu eilimin tersine, eski kararl bireysel el zanaatlarnn genel kural olduu ve genel olarak yokolan ve genel olarak sylemek gerekirse halen yokolmaya devam eden kk sanayiin idealletirilmi bir restorasyonundan baka bir ey olmayan bir duruma getirilmesi gerekir. Bir kez iiler bu istikrarl koullar iine itildikten ve toplumsal girdap mutlu bir ekilde ortadan kaldrldktan sonra, ii, yeniden doal olarak aile oca ve yuva mlkiyetinden yararlanabilir, ve yukardaki satnalma teorisi daha az sama grnr. Ancak Proudhon, btn bunlar gerekletirmek iin ilk olarak dnya tarihinin saatini yzyl geri almas gerektiini, ve bunu yapt takdirde gnmz iisini bykbyk-byk-babalarnn [sayfa 377] olduu gibi ylesine dargrl, srnen, gizlenen kle ruhlar haline dntreceini unutmaktadr. Ancak, konut sorununun bu prudoncu zm herhangi bir aklc ve pratikte uygulanabilir kapsam ierdii kadaryla, bugn zaten uygulanmaktadr, ama bu gerekleme devrimci fikrin rahminden deil, byk burjuvalarn kendilerinden kmaktadr. Yetkin bir spanyol gazetesini, Madridde kan 16 Mart 1872 tarihli La Emmancipacinu256 dinleyelim: Konut sorununu zmede, Proudhon tarafndan nerildii ekliyle ilk bakta gzkamatran, ancak daha yakndan incelendiinde son derece yetersizlii ortaya kan, bir dier yol daha vardr. Proudhon, kiraclarn taksit planyla alclara dntrlmesini, ylda denen kirann belirli bir meskenin satn-alma demesinin bir taksidi olarak kaydedilmesini, ve bylelikle belirli bir zaman sonra kiracnn ev sahibi haline gelmesini nermektedir. Proudhonun ok devrimci olarak kabul ettii bu yntem, btn lkelerde, kiray artrarak evlerin deerinin iki ve katn salayan speklatrlerin irketlerince uygulanmaktadr. Kuzey-
293
Dou .ransada M. Dollfus ve dier byk imalatlar bu sistemi yalnzca para kazanmak iin deil, ayrca kafalarnn gerisindeki bir siyasal nedenle uygulamlardr. Egemen snfn en akll liderleri, kendileri iin proletaryaya kar bir ordu kurmak amacyla, her zaman iin abalarn kk mlk sahiplerinin saysn artrmaya yneltmilerdir. Son asrn burjuva devrimleri, asiller ile kilisenin byk topraklarn, spanyol cumhuriyetilerinin hl varolan byk topraklara yapmay nerdikleri gibi kk paralara blm, ve bylece o gnden beri toplumdaki en gerici unsur ve kentsel proletaryann devrimci hareketine kalc bir engel olan bir kk toprak sahipleri snf yaratmtr. Napolon III mstakil kamu bor tahvillerinin birim deerini azaltarak kentlerde benzer bir snf yaratmay amalam ve M. Dollfus ve meslektalar da, iilerine yllk taksitlerle denecek kk meskenler satarak onlardaki btn devrimci ruhu bomaya, ve ayn zamanda bu mlk sayesinde onlar iinde bir kez altklar fabrikaya balamaya almlardr. Dolaysyla, Proudhon plan ii snfna herhangi bir refah [sayfa 378] getirmekten uzak olduu gibi, hatta dorudan doruya onun aleyhine dnmtr.* O halde konut sorunu nasl zmlenecek? Gnmz toplumunda her hangi bir dier toplumsal sorunun zld gibi: arz ve talebin tedrici ekonomik ayarlanmas ile, sorunu her zaman yeniden yaratan ve dolaysyla zm olmayan bir zm ile. Bir toplumsal devrimin, bu sorunu nasl zecei, yalnzca her durumdaki zel koullara dayanmamaktadr, ama ayn zamanda, en nemlilerinden biri, kent ve kr arasndaki elikinin ortadan kaldrlmas olan, ok daha geni kapsaml sorunlarla da ilgilidir. Gelecekteki toplumun dzenlenmesi iin topik sistemler yaratlmas bizim grevimiz deildir, sorunu burada ele almak son derece bo olacaktr. Ancak bir ey kesindir; rasyonel kullanm varsaymyla, byk kentlerde, herhangi bir gerek konut darln annda giderecek mesken iin yeterli bina zaten vardr. Bu doal olarak, ancak, mevcut sahiplerin mlkszletirilmesiyle, yani onlarn evlerine evsiz iileri ya da bugnk evlerinde ar derecede kalabalk olan iileri yerletirerek olabilir. Proletarya, siyasal g kazanr kazanmaz kamu karlar uruna alnacak byle bir nlemin uygulanmas, mevcut devlete yaplan dier kamulatrmalar ve yerletirmeler kadar kolay olacaktr.
* Konut sorununun iiyi kendi evine balayarak zme yolunun nasl kendiliinden byk ya da hzla byyen Amerikan kentlerinin yaknlarnda doduu Eleanor Marx-Avalingin Indianapolisten, 28 Kasm 1886 tarihli bir mektubundaki aadaki pasajlarda grlmektedir: Kansas Cityde, ya da yaknnda, herbiri yaklak olarak oda ieren, hl lde bulunan baz sefil, kk tahta kulbeler grdk; arsa bedeli 600 dolard ve ancak o kk evin byklndeydi; kulbenin bedeli de bir ikinci 600 dolard, yani birlikte, kentten bir saat uzaklkta, amurlu bir l iindeki o kk sefil ey iin 4.800 mark. Bu yolla iilerin bu meskenleri almak iin dahi ar ipotek borlar altna girmeleri gerekmekte ve bylece iverenlerin aka klesi haline gelmektedirler. Evlerine baldrlar, uzaklaamazlar, ve kendilerine sunulan alma koullar ne olursa olsun tahamml etmek zorundadrlar. [1887 basksna Engelsin notu.]
294
* Ancak, prudoncumuz konut sorunundaki nceki baarlar ile tatmin olmamtr. Sorunu yer dzeyinden, daha yksek sosyalizm alanna ykseltip, bunun, orada da [sayfa 379] toplumsal sorunun yaamsal bir kk paras olduunu tantlamak zorundadr: imdi sermaye veriminin, rnein btn sermayeler zerindeki faizi yzde-bir ile sabitletiren, ancak dikkatinizi ekerim, bu faiz haddini giderek sfr noktasna yaklatrma eilimi olan bir geici yasa ile erge olaca gibi boynuzlarndan yakalandn varsayalm, yle ki, sonu olarak sermayenin devri iin gerekli olan emekten fazla hi bir ey denmeyecektir. Btn teki rnler gibi, ev ve konutlar da doal olarak bu yasann uygulama alanna dahil edilmitir. ... Bizzat evin sahibi bir sat kabul edecek ilk kii olacaktr, nk aksi takdirde, evi kullanlmayacak ve ona yatrlan sermaye tamamyla yararsz olacaktr. Bu pasaj, prudoncu elkitabnn temel maddelerinden birini iermekte ve onun iin de etkin olan karkln arpc bir rneini sunmaktadr. Sermayenin retkenlii, Proudhonun eletirmeksizin burjuva iktisatlarndan ald bir samalktr. Gerekten, burjuva iktisatlar da, emein btn zenginliin kayna ve btn metalarn deer ls olduu nerisi ile balamaktadrlar; ama ayn ekilde, bir snai ya da el zanaatlar iine sermaye yatran kapitalistin nasl olup da bunun sonunda yalnzca yatrd sermayeyi deil, ama ayrca onun stnde bir kr geri aldn aklamak zorundadrlar. Sonu olarak, her tr elikiye bulamak ve sermayeye de belli bir retkenlik atfetmek zorunda kalrlar. Proudhonun burjuva ideolojisi ile nasl tmyle sarma dola olduunu, sermayenin retkenliine ilikin bu szleri devralmas gereinden daha aka hi bir ey tantlayamaz. Szde sermayenin retkenlii (gnmz toplumsal ilikileri altnda, onlarsz sermaye dahi olmayaca), cretli iinin denmemi emeini alabilmesi iin ona atfedilen nitelikten baka bir ey olmadn daha en banda grmtk. Ancak, Proudhonun burjuva iktisatlarndan ayrld nokta, sermayenin retkenliini onaylamamas, ama tam tersine, onda ebedi adaletin bir ihlalini grmesidir. inin emeinin tam karln almasn engelleyen ite bu retkenliktir. Dolaysyla ortadan kaldrlmas gerekir. Ama nasl? [sayfa 380] Zorunlu bir ynetmelik ile faiz orann drerek ve sonunda sfra indirerek. Ardndan, prudoncumuza gre sermaye artk retken olmayacaktr. Bor verilmi para-sermayenin faizi, krn ancak bir ksmdr; ticari ya da snai sermayenin krn, kapitalist snf tarafndan ii snfndan denmemi emek eklinde alnan art-deerin ancak bir ksmdr. .aiz orann yneten ekonomik yasalar, art-deer orann yneten yasalardan, ayn tr bir toplumun yasalarnda olabilecei kadar bamszdr. Ancak
295
bu art-deerin tek tek kapitalistler arasndaki dalmna gelince, ilerinde dier kapitalistler tarafndan verilmi byk miktarda sermaye bulunan sanayiciler ve tccarlar iin dier btn eyler ayn kalmak kouluyla krn, faiz orannn dt lde ykselmesi gerekir. Dolaysyla faizin azaltlmas ve sonunda ortadan kaldrlmas, gerekte hi bir ekilde, szde sermaye retkenliini boynuzlarndan yakalayamayacaktr. i snfndan alnan denmemi art-deerin tek tek kapitalistler arasndaki dalmn yeniden dzenlemekten baka bir ey yapmayacaktr. Snai kapitaliste kar iiye deil, rantiyeye kar snai kapitaliste bir stnlk verecektir. Yasal hareket noktasndan, Proudhon, btn ekonomik gerekleri olduu gibi, faiz orann toplumsal retim koullar ile deil, bu koullarn genel ifadesini bulduu devlet yasalar ile aklamaktadr. Devlet yasalar ile toplumdaki retim koullar arasndaki ilikiye dair herhangi bir seziten yoksun olan bu gr asndan, bu devlet yasalar, zorunlu olarak, herhangi bir anda tam kartlar ile ayn ekilde ikame edilebilecek tamamyla keyfi emirler olarak grlmektedir. Dolaysyla, Proudhon iin bunu yapacak gce sahip olur olmaz faiz orann yzde-bire indirecek bir kararname karmaktan kolay bir ey yoktur. Ve dier tm toplumsal koullar ayn kald takdirde, bu prudoncu kararname sadece kt zerinde var olacaktr. .aiz oran, btn kararnamelere karn, bugn bal olduu ekonomi yasalar ile ynetilmeye devam edecektir. Kredi itibar olan kiiler, eskiden olduu gibi, koullar uyarnca yzde-iki, , drt ve daha ykseine kredi almaya devam edecek ve tek fark, rantiyelerin, yalnzca davac [sayfa 381] olmas beklenmeyen kiilere para verme konusunda ok dikkatli davranmalar olacaktr. Ayrca bu byk sermayeyi retkenliinden yoksun klma plan dalar kadar eskidir; faiz orann snrlamaktan baka bir amac olmayan, ve o zamandan buyana, uygulamada srekli olarak ihlal edildii ya da boluklarndan yararlanld iin her yerde yrrlkten kaldrlan tefecilik yasalar kadar eskidir, ve devlet toplumsal retim yasalar karsnda aresizliini itiraf etmek zorunda kalmtr. Ve bu ortaaa ait ve ilemeyen yasalarn yeniden uygulanmas sermaye retkenliini boynuzlarndan yakalamaktr? Ne kadar yakndan incelenirse prudonculuun o kadar gerici olduu grlmektedir. Ve bu yolla faiz oran bylelikle sfra indirilince, ve dolaysyla sermaye faizi ortadan kaldrlnca, sermayenin devri iin gereken emekten fazla hi bir ey denmeyecektir. Bu, szde, faizin ortadan kaldrlmasnn krn ve hatta art-deerin ortadan kaldrlmasna eit olduu anlamna gelmektedir. Ancak, faizin kararname ile ortadan kaldrlmas gerekten mmkn olsayd, sonu ne olurdu? Rantiye snfnn sermayelerini, avans olarak bor vermeleri iin artk hi bir neden kalmaz, ama bunu kendi hesaplarna kendi snai iletmelerine ya da anonim irketlere yatrrlard. i snfndan kapitalist snf tarafndan szdrlan art-deer
296
miktar ayn kalr; yalnzca dalm, o da ok deil, deiirdi. Gerekte prudoncumuz daha imdiden, burjuva toplumunda mal almnda, ortalama olarak sermaye devri iin gerekli-emekten (szkonusu maln retimi iin gerekli olan, eklinde okunmaldr) fazla hi bir eyin denmediini grememektedir. Emek btn metalarn deer lsdr, ve gnmz toplumunda piyasa dalgalanmalar dnda toplam olarak metalar iin onlarn retiminde gerekli-emekten fazla ortalama bir deme yaplmas kesinlikle olanakszdr. Hayr, hayr, sevgili prudoncum, glk baka yerde yatyor. Bu, (sizin karmak terminolojinizi kullanarak) sermayenin devri iin gerekli emekin tmyle denmemi olmas gereinde yatyor! Bunun nasl olduu (konusunda) Marxa bakabilirsiniz. (Capital, Vol. I, s. 128-60). Ancak bu yeterli deil. Sermaye faizi [Kapitalzins] [sayfa 382] ortadan kaldrlrsa, ev kiras [Mietzins]* onunla birlikte ortadan kalkar; nk btn rnler gibi, ev ve konutlar da doal olarak bu yasann uygulama alan iindedir. Bu, tam, bir yllk gnll askerini aran yal binbann u szlerini andrmaktadr: Doktor olduunuzu duydum; evime zaman zaman gelebilirsiniz; insann bir kars, yedi ocuu olursa, her zaman onaracak bir ey bulunur. Asker: zr dilerim, binba, ama ben bir felsefe doktoruyum. Binba: Benim iin farketmez; doktor doktordur. Prudoncumuz ayn ekilde davranmaktadr; ev kiralar [Mietzins] ya da sermaye faizi [Kapitalzins], onun iin hepsi ayn. .aiz faizdir; doktor doktordur. Yukarda grdk ki, genellikle ev kiras [Mietzins] denilen, kira fiyat [Mietpreis] aadakilerden olumaktadr: 1 toprak kiras olan bir ksm, 2 yap yapann kr da dahil, yap sermayesinin faizi olan bir ksm, 3 onarm ve sigortaya giden bir ksm, 4 kr ieren yap sermayesinin, evin giderek yprand orana gre yllk taksitler halinde amorti edecek bir ksm. Ve imdi bizzat evin sahibinin bir sat kabul edecek ilk kii olacan, nk aksi takdirde evin kullanlmayaca ve ona yatrlan sermayenin tamamyla yararsz olacan en kr olan bile aka grecektir. Hi kuku yok. Bor verilmi sermaye zerindeki faiz kaldrlrsa, ev kirasndan [Miete] kira faizi [Mietzins] olarak szedilebilecei ve bu tr kira faizinin gerekte sermaye faizi olan bir ksm ierdii iin, bundan byle hi bir ev sahibi evi iin bir kuruluk kira alamayacaktr. Doktor doktordur. Alelade sermaye faizine ilikin tefecilik yasalar ancak boluklarndan yararlanlarak etkisiz hale getirilebilirken, uzaktan dahi olsa ev kiras oranna deinmemilerdir. i uzatmadan yeni tefecilik yasasnn, yalnzca basit sermaye faizini deil ayn zamanda meskenlerin karmak ev kirasn [Mietzins] da dzenleyecei ve giderek ortadan
* Mietzins: (szck anlam) kira faizi. -.
297
kaldracan hayal etmek ise Proudhona zgdr. O halde neden bu tamamyla yararsz ev iyi bir para karlnda ev sahibinden [sayfa 383] satnalnyor ve nasl oluyor da byle koullarda ev sahibi, onarm masraflarndan kurtulmak amacyla bu tamamyla yararsz evi bandan atmak iin kendisi para vermiyor bu konuda karanlkta braklyoruz. Yksek sosyalizm (Proudhon usta buna suprasosyalizm demitir) alanndaki bu byk baardan sonra prudoncumuz daha da ykseklerde umakta, kendini hakl grmektedir: imdi artk yaplmas gereken, bylesine nemli konumuza her cepheden k tutmak iin baz sonular karlmasdr. Peki bu sonular nedir? .aizin kaldrlmasyla konut evlerin yararszl kadar nceden sylenenlerle ilgisi olmayan eyler. Yazarmzn grkemli ve ciddi slubundan arndrlnca, bunlarn, yalnzca kiralanm konutlarn satnalnmas ileminin kolaylatrlmas iin aadakilerin arzuland anlamna gelmektedir: 1 konu zerinde doru istatistikler; 2 iyi bir evre sal denetleme gc; ve 3 yeni evlerin yapmn yklenecek yap iileri kooperatifleri. Btn bunlar pek doaldr ki ok iyi ve hotur, ancak bunlar, iine gizlendii gzkamatrc terimlere karn, hi bir ekilde prudoncu kafa karklnn mulaklna tmyle k saamamaktadr. Bylesine byk iler baaran kii, Alman iilerine ciddi bir tte bulunma hakkna sahiptir: Bize yle geliyor ki, bu ve benzer sorunlar, sosyal-demokrasinin ilgisine fazlasyla layktr. ... Burada konut sorununda olduu gibi, kredi, devlet borlar, zel borlar, vergiler gibi dier ve eit nemde konularda da grlerine aklk getirmeye alsn, vb.. Dolaysyla, prudoncumuz burada bizi benzer sorunlar zerine tam bir dizi makale bekleyii ile kar karya brakmaktadr, ve eer bunlarn hepsini mevcut ok nemli sorun kadar derinlemesine incelerse, Volksstaat bir yl iin yeterli sayya sahip olacaktr, ancak biz bekleme durumundayz hepsi imdiye kadar sylenenlerle ayn kapya kmaktadr: sermaye faizi kaldrlacak ve onunla kamu ve zel borlar zerindeki faiz yokolacak, kredi bedelsiz olacak vb.. Ayn sihirli forml btn konulara uygulanmakta ve her zel [sayfa 384] durumda, deimez mantkla, sermaye faizi kaldrld zaman dn paraya artk faiz denmeyecei gibi ayn artc sonuca ulalmaktadr. Bu arada, prudoncumuzun bizi tehdit ettii sorunlar iyi sorunlardr: Kredi! inin, haftadan haftaya olandan, ya da rehinciden ald krediden baka ne kredisine gereksinmesi olabilir? Bu krediyi bedelsiz ya da faizli, hatta rehincinin tahsil ettii fahi bir faizle alm olsun, bu onun iin ne kadar fark eder? Ve, genel olarak, ondan bir yarar salanmsa, yani igcnn retim maliyeti azalmsa, igcnn fiyat dmeye mahkum olmayacak m? Ancak burjuva ve zellikle kk-burjuva iin kredi, nemli bir konudur, ve kredi herhangi bir zaman ve ayrca faiz
298
demeksizin alnabilse, bu zellikle kk-burjuva iin ok ho bir ey olurdu. Devlet borlar! i snf onlar kendisinin yapmadn, ve iktidara geldii zaman onlarn denmesini onlar aktedenlere brakacan bilmektedir. zel borlar! krediye bak. Vergiler! burjuvaziyi ok fazla, ama iiyi ancak ok az ilgilendiren bir konu. inin vergi olarak dedii, uzun dnemde igcnn retim maliyetine girmekte ve dolaysyla kapitalist tarafndan telafi edilmesi gerekmektedir. Bize, burada, ii snf iin ok nemli sorunlar olarak gsterilen btn bunlar gerekte yalnzca, burjuva, ve daha da fazla kk-burjuva iin hayati nemdedir; ve Proudhona karn, bir ii snfnn, bu snflarn karlarn korumaya arlmadn savunuyoruz. Prudoncumuzun, iileri gerekten ilgilendiren byk sorun, kapitalist ve cretli ii arasndaki iliki, kapitalistin nasl olup da iilerinin emei ile kendisini zenginletirebildii sorunu zerine syleyecek tek bir sz yoktur. Efendisi ve ustasnn bu konuyla ilgilendii dorudur, ancak konuya kesinlikle hi bir aklk getirmemitir. En son yazlarnda dahi, Marxn 1847de ylesine arpc bir biimde hilie indirgedii Sefaletin .elsefesine gre, esas olarak, hi bir ilerleme kaydetmemitir. 25 yl boyunca Latin lkeleri iilerinin bu kinci mparatorluk Sosyalistinin yazlarndan baka hemen hemen, hi bir sosyalist zihni gdaya sahip olmaylar yeterince ktdr, ve prudoncu teorinin imdi Almanyay da istila [sayfa 385] etmesi iki kat bir ansszlk olacaktr. Ancak bundan korkmaya gerek yok. Alman iilerinin teorik gr noktas prudoncumuzunkinden 50 yl ileridir, ve bu tek sorunu, konut sorununu, bu konuda baka dertlerden kurtulmak iin rnek olarak almak yeterli olacaktr.
KNC KISIM I
BURJUVAZ KONUT SORUNUNU NASIL ZYOR?
Konut sorununun prudoncu zmyle ilgili kesimde, kkburjuvazinin bu sorunla nasl dolaysz bir biimde ok ilgili olduu gsterilmiti. Ancak, byk burjuvazi de, onunla, dolayl olsa dahi, ok ilgilidir. Modern doa bilimi, iilerin skk bir ekilde yaad szde yoksul semtlerin, zaman zaman kentlerimizi etkileyen btn salgnlarn reme yeri olduunu tantlamtr. Kolera, tifs, tifo, iek ve dier harap eden hastalklar, bu ii snf evrelerindeki pis havaya ve zehirli sulara mikroplarn samaktadrlar. Burada mikroplar hi bir zaman tam olarak lmemekte, ve koullar izin verir vermez salgnlar haline dnmekte ve ardndan reme yerlerinin tesine, kentin, kapitalistlerin yaad daha havadar ve salkl ksmlarna yaylmaktadr. Kapitalist ynetim,
299
cezasn ekmeyecei, ii snf arasnda salgn hastalk yaratma zevkini tadamaz; sonular onu da etkilemekte, ve lm melei onun saflarnda da ii snf saflarnda olduu kadar acmasz hkmn srdrmektedir. Bu gerek, bilimsel olarak saptanr saptanmaz, yardmsever burjuva, ii sal iin kayglarnda soylu bir rekabet ruhuyla yanp tutumaya balamtr. Srekli yinelenen salgnlarn kaynaklarn kurutmak iin dernekler kurulmu, kitaplar yazlm, neriler hazrlanm, yasalar tartlm ve kabul edilmitir. ilerin konut koullar incelenmi ve en arpc ktlklerin iyiletirilmesi iin giriimlerde bulunulmutur. zellikle, en ok sayda byk kentin var olduu ve dolaysyla burjuvazinin en byk risk altnda bulunduu [sayfa 386] ngilterede youn almalar balamtr. i snfnn salk koullarn aratrmak zere hkmet komisyonlar kurulmutur. Kta kaynaklarndan, doruluu, btnl ve tarafszlklar ile onurlu bir ekilde ayrlan bu raporlar yeni ve azok tm kapsaml yasalara temel tekil etmitir. Mkemmel olmamakla birlikte, bu yasalar, gene de gnmze kadar Ktada bu ynde yaplan her eyden sonsuz derecede stndr. Gene de, kapitalist toplum dzeni dzeltilecek ktlkleri yeniden ve yeniden yaratmaktadr, ve bunu da ylesine kanlmaz bir zorunlulukla yapmaktadr ki, ngilterede dahi onlarn dzeltilmesinde bir adm dahi ilerlenmemitir. Her zamanki gibi Almanyada zaten varolan kronik enfeksiyon kaynaklarnn, uyuuk byk burjuvaziyi uyaracak had safhaya varabilmesi iin ok daha uzun bir zamana gereksinme vard. Ancak yava giden emin gider, ve bylece bizim aramzda da nihayet halk sal ve konut sorunu zerine, yabanc ve zellikle ngiliz ardllarnn ho sesli ve yumuak terimleri araclyla yapay olarak yksek bir kavramn grnts verilmeye allan sulandrlm alntlara dayanan bir burjuva yazn dodu. Dr. Emile Saxn i Snflarnn Konut Koullar ve Reformu, Vienna 1869249 bu yazna dahildir. Konut sorununa burjuva yaklamnn tantlmasnda, bu kitab, yalnzca konu zerindeki burjuva yaznn elden geldiince zetleme abasnda bulunduu iin setim. Ve yazarmza kaynak olarak hizmet eden ne ho bir yazn! Esas gerek kaynaklar olan ngiliz parlamento raporlarndan yalnzca , en eskileri, ad olarak anlyor; btn kitap, yazarnn onlarn bir tekine dahi hi bir zaman gzatmadn tantlamaktadr. te yandan, btn bir dizi yavan burjuvaca, iyi niyetli darkafal ve sahte insan sevgisiyle dolu yazlar yaynlanmtr: Dueptiaux Roberts, Hole, Huber, ngiliz kongrelerinin toplumsal bilimlerle (daha dorusu toplumsal samalklarla) ilgili kararlar, Prusya alan Snflarn Refah Derneinin dergisi, Paristeki Dnya Sergisiyle ilgili resmi Avusturya raporu, ayn konu zerindeki resmi bonapar raporlar, Illustrated London News,257 ber Land und Meer258 ve son olarak kabul edilmi bir [sayfa 387] otorite, kesin pratik anlay, ikna edici ve etkileyici konuma adam Julius .aucher! Bu kaynaklar listesine girmeyen sadece
300
Gartenlaube,259 Kladderadatsch175 ve .usilier Kutschke260 olmutur. Herr Sax, gr as konusunda hi bir yanl anlam domamas iin, 22. sayfada unlar beyan etmektedir: Toplumsal ekonomi ile biz, toplumsal sorunlara uygulamasnda ulusal ekonomi retisini; ya da daha ak bir deyile, bu bilimin, halen geerli olan toplum dzeni erevesi iinde tun yasalar uyarnca szde mlksz snf mlk sahibi snf dzeyine ykseltmek iin bize sunduu yol ve aralarn toplamn kastediyoruz. Genel olarak ulusal ekonomi retisi ya da ekonomi politiin toplumsal sorunlaryla bakalarnn urat yolundaki anlalmaz fikrin tartmasna girmeyeceiz. Hemen iin zne gireceiz. Dr. Sax, burjuva ekonomisinin tun yasalarnn, halen geerli toplum dzeni erevesinin, bir baka deyile, kapitalist retim biiminin deimeden varolmaya devam etmesini, ancak gene de szde mlksz snfn mlk sahibi dzeyine ykseltilmesini talep etmektedir. imdi, igcnden baka satacak hi bir eyi olmayan, ve dolaysyla igcn snai kapitaliste satmak zorunda olan szde deil gerek bir mlksz snfn varolmas, kapitalist retim biiminin kanlmaz bir nkouludur. Herr Sax tarafndan icat edilen yeni toplumsal ekonomi biliminin grevi, dolaysyla bir yanda btn hammaddelerin, retim aralarnn ve geim aralarnn sahibi kapitalistler ile, te yanda, kendi iglerinden baka hi bir eye benim diyemeyen mlksz cretli iiler arasndaki uzlamaz kartlk zerine kurulu bir toplum durumunda bu toplumsal dzen iinde, btn cretli iilerin, cretli ii olmaktan kmadan, kapitalistlere dnebilecei yol ve aralar bulmaktr. Herr Sax, bu sorunu zdn sanmaktadr. Belki, bize, herbiri eski Napolon gnlerinden beri srt antasnda bir mareal asas tayan btn .ransz ordusu askerlerinin, ayn zamanda er olmaya devam ederek nasl marealler haline dntrlebileceini gstermek ltfunda bulunur. Ya da, Alman mparatorluunun krk milyon tebasnn hepsinin nasl Alman kayzerleri [sayfa 388] yaplabileceini gsterir. Gnmzn toplumundaki btn ktlklerin temelini koruyup, ayn zamanda, bizzat ktlkleri yoketmeyi istemek, burjuva sosyalizminin esasdr. Komnist Manifestoda zaten belirtildii gibi, burjuva sosyalistleri burjuva toplumunun srekli varln salamak iin toplumsal dmanlklarn klk deitirmesini arzulamaktadrlar; proletaryasz bir burjuvazi istemektedirler. Herr Saxn da, sorunu, tamamyla ayn ekilde formle ettiini grdk. O, bunun zmn, konut sorununun zmnde bulmaktadr. Emeki snflarn konutlarn dzelterek, tanmlanm olan maddi ve manevi aclarn baaryla giderilmesinin, ve bylelikle yalnzca konut koullarnn kkl bir biimde dzeltilmesiyle bu snflarn byk ksmnn ounlukla hi de insanca olmayan varlk koullar bataklndan, soyut maddi ve manevi refah dzeyine ykseltilmesinin mmkn ola-
301
ca kansndadr. (s. 14.) Bu arada, burjuva retim ilikilerince yaratlm olan ve bu ilikilerin srekli varln belirleyen bir proletaryann varl olgusunu geitirmek burjuvazinin karnadr. Dolaysyla Herr Sax (s. 21) de, bize, emeki snflar deyiminin, gerek iilerin yansra, btn yoksul toplumsal snflar, ve genel olarak zanaatlar, dullar, emekliler (!), alt derecedeki memurlar gibi dargelirlileri kapsayacak ekilde anlalmas gerektiini sylemektedir. Burjuva sosyalizmi, elini, kk-burjuva trlerine uzatmaktadr. O halde konut darl nereden geliyor? Nasl dodu? yi bir burjuva olarak Herr Saxn, bunun burjuva toplumsal dzeninin zorunlu bir rn olduunu, byk emeki kitlelerin yalnzca crete, yani varlklar iin ve kendi trlerinin korunmas iin gerekli geim aralarnn miktarna baml olduklar; makinelerin iyiletirilmesinin vb. srekli olarak ii kitlelerini iten att; iddetli ve dzenli olarak yinelenen snai dalgalanmalarn bir yandan, byk bir isiz iiler yedek ordusunun varln belirledii ve te yandan da zaman zaman ii kitlelerini isiz olarak sokaklara srd; iilerin kitleler halinde byk kentlerde, mevcut koullarda onlar iin doan meskenlerden daha hzl bir oranda yldklar; dolaysyla her zaman iin, en kt [sayfa 389] domuz ahrlar iin bile kiraclarn mutlaka bulunaca; ve ensonu, ev sahibinin malndan ev kiras eklinde salayabileceinin en fazlasn salamasnn, yalnzca hakk deil kapitalist olarak rekabet nedeniyle bir dereceye kadar da grevi olduu bir toplumda zorunlu olarak varolacan bilmesi dnlemez. Byle bir toplumda konut darl bir raslant deildir; gerekli bir kurumdur, ve ancak onun kaynakland btn toplumsal dzen temelden yeniden ekillendirildii zaman salk vb. zerindeki btn etkileriyle birlikte ortadan kaldrlabilir. Ancak, burjuva sosyalizmi, bunu bilmek cesaretini gsteremez. Konut darlnn mevcut koullardan doduunu aklamaya cesaret edemez. Ve dolaysyla, konut darln, insanolunun ktlnn, deyim yerindeyse ilk gnahn bir sonucu olarak ahlkiletirmekten baka aklama yolu yoktur. Ve burada, suun ... ksmen bizzat mesken isteyen iilerde, ve ksmen, daha byk ksm, gerekten de gereksinmeyi karlamay yklenenlerde ya da emirlerinde yeterli ara olduu halde gereksinmeyi karlamak iin hi bir aba gstermeyenlerde, yani varlkl daha yksek toplumsal snflarda olduunu tanmazlktan gelemez ve sonu olarak yadsyamayz. (Cretli bir sonu!). Bu sonuncusu suludur ... nk yeterli bir iyi mesken arz salamay i edinmemilerdir. Nasl Proudhon bizi ekonomi alanndan yasal terimler alanna gtryorsa, ayn ekilde burjuva sosyalistimiz de bizi burada ekonomi alanndan ahlk alanna gtrmektedir. Ve hi bir ey bundan daha doal olamaz. Her kim kapitalist retim biiminin gnmz burjuva toplumunun tun yasalarnn bozulamaz olduunu ne srer, ve buna
302
karlk ayn zamanda onlarn ho olmayan ama zorunlu sonularn ortadan kaldrmay isterse, kapitalistlere ahlki vaazlar, duygusal etkileri, zel karlarn ve gerekirse rekabetin etkisi altnda, annda buharlaan ahlki vaazlar vermekten baka aresi yoktur. Bu ahlki vaazlar, aslnda, havuz kylarnda kendi yumurtalarndan kan, rdek yavrularnn neeyle yzdklerini gren tavuunkilerin aynsdr. rdek yavrular, herhangi bir ekicilii olmad halde suya gitmekte, ve kapitalistler, vicdansz olmasna karn [sayfa 390] kra saldrmaktadrlar. Bu konuda Herr Sax tan daha fazla ey bilen yal Hansemann daha nce para konularnda duygusalla yer yoktur demiti. yi meskenler ylesine pahaldr ki iilerin byk ounluu iin bunlardan yararlanmak tamamen olanakszdr. Byk sermaye ... ii snflarnn evleri iin yatrm yapmaktan dolay utan duymaktadr ... ve sonu olarak bu snflar ve onlarn konut gereksinmeleri ou kez speklatrler iin bir av olmaktadr. ren speklasyon doal olarak byk sermaye hi bir zaman speklasyona girimez! Ama, byk sermayenin, ii evleri [konusunda] speklasyona girimesini engelleyen ey, kt niyet deil yalnzca bilisizliktir: Ev sahipleri konut gereksinmelerinin normal bir ekilde karlanmasnn ... ne kadar byk ve nemli bir rol oynadn hi bilmiyorlar; genel kural olarak, bylesine sorumsuzca kt ve zararl meskenler sunmakla, insanlara neler yaptklarn bilmiyorlar, ve son olarak, bylelikle kendi kendilerine nasl zarar verdiklerini bilmiyorlar. (s. 27.) Ancak, bir konut darl yaratlmas iin kapitalistlerin bilisizliinin iilerin bilisizliiyle tamamlanmas gerekir. Herr Sax, iilerin en dk kesimlerinin tamamen barnaksz kalmamak iin nerede ve nasl olursa olsun bir gecelik yatacak yer bulmaya mecbur olmakta (!) ve bu arada tamamen savunmasz ve aresiz kalmaktadr diye itiraf etmekte ve yle demektedir: nk iyi bilinen bir gerektir ki, onlarn (iilerin) arasnda pekou dikkatsizlikten, ama esas olarak bilisizlikten tr, bedenlerini, ve hatta denebilir ki ustalkla, doal gelime ve salkl yaama koullarndan yoksun brakmaktadrlar, yle ki, rasyonel salk koullar ve; zellikle, bu salk koullar iinde meskenin tad byk nem konusunda hi bir fikirleri yoktur. (s. 27.) Ancak burada burjuvann eek kulaklar ortaya kmaktadr. Kapitalistler szkonusu olunca, sulama bilisizlike dnmekte, ama iiler szkonusu olduunda bilisizlik suun nedeni yaplmaktadr. Dinleyin: Dolaysyla, (esas olarak bilisizlik nedeniyle) kiradan bir miktar tasarruf edebilecekleri durumda, ksaca btn [sayfa 391] salk gerekleriyle alay eder biimde, karanlk, nemli ve yetersiz konutlara tanacak ... sk sk birka aile birarada tek bir konut, ve hatta tek bir oda kiralaya-
303
caktr btn bunlar kira iin mmkn olan en az harcamay yapmak uruna, oysa te yardan gelirlerini gerekten gnahkr biimde iki ve her eit bo zevklere samaktadrlar. ilerin alkol ve ttn iin israf ettii (s. 28) para iileri l bir arlk gibi tekrar ve tekrar batakla srkleyen btn piman olunacak sonular ile meyhanelerdeki yaant gerekten de Herr Saxn midesinde l bir arlk gibi yatmaktadr. Mevcut koullar altnda iiler arasnda sarholuun, yaam koullarnn, tifo, su, haarat, icra memuru ve dier toplumsal ktlkler kadar zorunlu bir rn olduu gerekten ylesine zorunlu ki sarholua boyun eeceklerin ortalama saysnn nceden hesaplanabilecei gerei gene Herr Saxn bilmezlikten gelemeyecei bir eydir. Ayrca, benim eski ilkokul retmenim, alelade insanlar meyhaneye ve kaliteli insanlar kulplere giderler derdi. Ve her ikisinde de bulunduum iin bunu dorulayacak durumdaym. Her iki tarafn da bilisizlii zerindeki btn szler, emek ve sermaye karlarnn uyumu konusundaki eski szlerden baka bir ey deildir. Eer kapitalistler gerek karlarn bilmi olsalard, iilere iyi evler verir ve durumlarn genel, olarak dzeltirlerdi; ve. eer iiler gerek karlarn anlasalard, grev yapmaz, sosyal-demokrasiyi desteklemez, politika ile ilgilenmez, ama iyi insan olur ve kendilerinden stnleri, kapitalistleri izlerlerdi. Ne yazk ki, her iki taraf da karlarn Herr Sax ve saysz ardlnn vaazlarndan tamamyla baka yerlerde bulmaktadr. Sermaye ve emek arasndaki uyumla ilgili kutsal szler hemen hemen 50 yldan beri telkin edilmektedir, ve burjuva yardmseverlii bu uyumu tantlamak iin rnek kurumlar kurarak byk miktarlarda para harcamlardr; ne var ki, ilerde greceimiz gibi, bugn biz, tam elli yl nce olduumuz yerdeyiz. Yazarmz imdi sorunun pratik zmne gemektedir. Proudhonun, iileri meskenlerinin sahipleri yapma nerisinin ne kadar az devrimci olduu, burjuva sosyalizminin [sayfa 392] ondan nce dahi bunu uygulamada yrtmeye alt ve hl bunu yapmaya abalad gereinden anlalabilir. Herr Sax ayrca, konut sorununun, tmyle ancak mesken mlkiyetinin iilere devriyle zlebileceini ileri srmektedir. (s. 58 ve 59) Bunun da tesinde, bu kavram, iirsel bir vecd iinde ele almakta, duygularn aadaki gibi heyecan patlamalar ile dile getirmektedir: nsanlarn iindeki toprak sahibi olmak zleminde garip bir ey var; bu, gnmzde lgnca arpan i hayatnn bile azaltamad bir drtdr. Bu toprak mlkiyeti ile temsil edilen ekonomik baarnn neminin bilinsizce takdir edilmesidir. Bununla birey salam bir dayanak salamaktadr; sanki topraa skca kk salmtr ve her i1etmenin (!) en kalc temeli onun iindedir. Ancak toprak mlkiyetinin nimetleri bu maddi avantajlarn ok tesine uzanmaktadr. Bir toprak parasna, benim diyecek kadar ansl olan her kimse o ekonomik bamszln
304
kavranabilecek en yksek aamasna ulamtr; zerinde egemenlik gcn kullanabilecei bir topraa sahiptir; kendi kendinin efendisidir; gereksinme duyulduu zaman belli bir gce ve gvenilir bir destee sahiptir; kendine gveni gelimekte, ve bununla morali glenmektedir. Bylece, nmzdeki sorunda mlkiyetin byk nemi vardr. ... Gnmzde ekonomik yaantnn tm deimelerine aresiz bir ekilde ak olan ve srekli olarak iverenine baml bulunan ii, bylelikle bu belirsiz durumdan belli bir lde kurtulacaktr; bir kapitalist haline gelecek ve emlaknn kendisine salayaca kredi ile isizlik ya da alamama tehlikelerine kar korunacaktr. O, bylece, mlkszler saflarndan, mlk sahibi snf saflarna ykseltilecektir. (s. 63.) Herr Sax, insann esasen kyl olduunu varsayar grnmektedir, aksi takdirde, byk kentlerimizin iilerine toprak sahibi olma zlemini, onlarda hi kimsenin kefedemedii bir zlemi, hatal olarak atfetmezdi. Byk kentlerdeki iilerimiz iin hareket zgrl birincil varlk kouludur, ve toprak mlkiyeti onlar iin ancak bir ayakba olabilir. Onlara kendi evlerini verin, bir kez daha topraa zincirleyin ve fabrika sahiplerinin cret azaltmalarna [sayfa 393] direnme glerini krn. Tek tek ii kendi evini gerekirse satabilir. Ancak byk bir grev ya da genel bir snai bunalm srasnda bundan etkilenen btn iilere ait evler sata karlmak zorunda kalnacak ve dolaysyla hi alc bulamayacak ya da maliyet bedellerinin ok altnda satlacaktr. Ve hepsi alc bulsa dahi Herr Saxn muazzam konut reformu tmyle sfra inecek ve yeniden batan balamak zorunda kalacaktr. Ancak, ozanlar bir hayal dnyasnda yaarlar, ve bir toprak sahibinin ekonomik bamszln en yksek aamasna ulatn, emin bir destei olduunu, bir kapitalist haline geleceini ve emlakn kendisine salayaca kredi ile isizlik ya da alamama tehlikelerine kar korunacan, vb. hayal eden Herr Sax da orada yaamaktadr. Herr Saxn .ransz ve bizim Renli kk kyllerimize bir gzatmas gerekir. Evleri ve tarlalar btn ile ipotek altndadr. Hasatlar toplanmadan alacakllarna aittir, ve arazileri zerinde egemenlik gcyle hkm sren kendileri deil, tefeci, avukat ve icra memurudur. Bu, gerekten de ekonomik bamszln kavranabilir en yksek aamasn temsil etmektedir tefeci iin! Ve iilerin de kk evlerini tefecinin ayn egemenlii altna mmkn olan en hzl ekilde sokmalar iin iyi niyetli Herr Saxmz, emlaklarnn fukara vergisi zerinde bir yk haline gelmesi yerine, isizlik ya da alamama durumlarnda salayaca krediye dikkatle iaret etmektedir. Her durum ve koulda, Herr Sax, bata ortaya atlan sorunu zmtr: ii, kendi kk evini satnalarak kapitalist olmaktadr. Sermaye, bakalarnn denmemi emekleri zerindeki egemenliktir. Dolaysyla iinin kk evi ancak onu nc bir ahsa kiralad ve bu nc ahsn emek rnnn bir ksmn kira biiminde kendine malettii takdirde sermaye olabilecektir. Nasl ki palto terziden alp giy-
305
diin anda sermaye olmaktan karsa, iinin kendi evinde yaamas ile o evin sermaye olmas kesinlikle nlenmi olur. Bin taler deerinde kk bir ev sahibi olan ii, gerekten de artk bir proleter deildir, ancak bu Herr Saxn ona kapitalist demesine neden olmaktadr. Ancak, iilerimizdeki bu kapitalist izginin bir dier [sayfa 394] yn vardr. Belli bir snai blgede her iinin kendi kk evine sahip olmasnn genel kural olduunu varsayalm. Bu durumda, o blgenin ii snf kirasz yaamaktadr; konut harcamalar, artk onun igc deerine girmemektedir. gcnn retim maliyetindeki her azalma, yani iinin geim aralarndaki her kalc fiyat d, ulusal ekonomi retisinin tun yasalar uyarnca igcnn deerinde bir gerilemeye edeerdir ve dolaysyla sonunda cretlerde bunu karlayan bir dme ile sonulanacaktr. Bylece cretler ortalama olarak kiradan tasarruf edilen ortalama miktar kadar decek, yani iiler kendi evlerine eskiden olduu gibi ev sahibine para ile deil, ama kendisi iin alt fabrika sahibine denmemi emekle kira deyeceklerdir. Bu yolla iinin kk evine yatrlm olan tasarruflar bir anlamda sermaye olacak, ancak kendisi iin deil, kendisini istihdam eden kapitalist iin sermaye haline gelecektir. Dolaysyla Herr Sax iisini kt zerinde dahi kapitaliste dntrme yeteneinden yoksundur. Bu arada, yukarda sylenen her ey, tasarruf planlarna ya da iinin geim aralarn ucuzlatmaya indirgenebilecek btn szde toplumsal reformlar iin geerlidir. Bunlar, ya genellemekte ve o zaman cretlerde bunu karlayan bir gerileme ile izlenmekte ya da olduka tecrit edilmi deneyimler olarak kalmakta ve o zaman tecrit edilmi istisnalar olarak varolmalar dahi byk boyutlarda gereklemelerinin mevcut kapitalist retim biimiyle badamadn tantlamaktadr. Belli bir blgede genel bir tketici kooperatifleri uygulamasnn iiler iin geim aralar maliyetini %20 drmeyi baardn varsayalm. Dolaysyla, uzun vadede cretler bu blgede yaklak olarak %20, yani szkonusu geim aralarnn aynen iilerin btesine girdii oranda decektir. rnein, eer ii haftalk cretinin eyreini bu geim aralarna harcarsa, cretler sonunda 3/4 x 20 = %15 orannda decektir. Ksacas, byle bir tasarruf reformu genel hale gelir gelmez, ii cretleri, tasarruflarnn onun daha ucuz yaamasna elverdii lde azalr. Her iiye 52 talerlik tasarrufla salanm bir bamsz gelir verin ve haftalk cret! zorunlu olarak 1 taler decektir. Bylelikle, daha ok tasarruf ettike, cret olarak daha az alacaktr. [sayfa 395] Dolaysyla, kendi karna deil kapitalistin karna tasarruf etmektedir. Onda ... birincil ekonomik erdemi, tasarrufu ... en gl biimde, ... zendirmek iin (s. 64) baka ne gerekebilir? Ayrca, Herr Sax, hemen ardndan, iilerin kendi karlarndan ok, kapitalistlerin kar uruna ev sahipleri olmalar gerektiini syle-
306
mektedir: Ancak, yalnzca ii snfnn deil, tm olarak toplumun, mmkn olan en fazla sayda yesini topraa balanm (!) olarak grmede en byk kar vardr (bizzat Herr Sax bir kez dahi olsa bu durumda grmek isterdim) ... ayaklarmzn altnda yanan toplumsal sorun adl bu volkan, proletaryann krgnln, nefretini ... fikirlerdeki tehlikeli karmakl ateleyen btn gizli glerin ... iiler bizzat bu ekilde mlk sahibi snf saflarna katld ... zaman sabah gnei nndeki sis gibi tmyle yokolmas gerekir. (s. 65.) Bir baka deyile, Herr Sax, bir ev edinmekle, proleter durumunda meydana gelebilecek trden bir deiiklikle, iilerin proleter niteliklerini kaybedeceini ve bir kez daha, onlarn da ev sahibi olan bykbabalar gibi itaatkr dalkavuklar haline geleceklerini ummaktadr. Prudoncular bunu hi unutmamaldrlar. Herr, Sax, bylelikle toplumsal sorunu zdne inanmaktadr: Mallarn daha adil bir dalm, pekounun bo yere zmeye abalad sfenksin bulmacas, imdi nmzde somut bir gerek olarak yatmyor mu, bylelikle hayal aleminden alnp gerekler alemine getirilmemi midir? Ve uyguland takdirde, en ar eilimlerdeki sosyalistlerin teorilerinin zirve noktas olarak sunduklar en yksek amalardan birinin baarya ulamas anlamna gelmeyecek mi? (s. 66.) Buraya dek gelebildiimiz iin anslyz. nk bu zafer l Saxn kitabnn zirvesidir. Bundan sonra hayaller aleminden yaln gereklere bir kez daha yavaa inecek ve aa geldiimizde, yokluumuzda hi bir eyin, ama hi bir eyin deimediini greceiz. Klavuzumuz isi meskenlerinde iki sistem bulunduunu [sayfa 396] bildirerek bizi ilk basamaktan aa indirmektedir: Her ii snf ailesinin, ngilterede olduu gibi, kendi kk evine mmknse ayn zamanda kk bir baheye sahip olduu kulbe sistemi; ve Pariste, Viyanada, vb. olduu gibi, pek ok ii meskeni ieren byk kiralk konutlardan oluan baraka sistemi. Kuzey Almanyadaki sistem bu ikisi arasnda bulunmaktadr. Aslnda bize kulbe sisteminin tek doru sistem olduunu, ve iinin kendi evinin mlkiyetine sahip olabilecei tek sistem olduunu sylemektedir; ayrca, baraka sisteminin salk, ahlk ve i bar asndan ok byk dezavantajlar olduunu savunmaktadr. Ancak, ah ne yazk!, kulbe sisteminin konut darl merkezlerinde, byk kentlerde yksek arsa maliyeti nedeniyle gereklemesi mmkn deildir. Ve dolaysyla byk barakalar yerine drt ile alt daire ieren evler yaplr ya da baraka sisteminin balca dezavantajlar eitli dahice yapm hileleriyle hafifletilirse, kiinin memnun olmas gerekir demektedir. (s. 71-92.) Daha imdiden olduka aalara indik deil mi? ilerin kapitalistlere dntrlmesi, toplumsal sorunun zm, her iiye sahip olaca bir ev btn bunlar geride, ok ykseklerdeki hayaller dnya-
307
snda kald. Bizim yapacamz tek ey ise krlarda kulbe sistemini balatmak ve kentlerdeki ii barakalarn mmkn olan lde dayanlr hale getirmektir. Dolaysyla kendi itirafyla, konut sorununun burjuva zm iflas etmektedir kr ve kent arasndaki kartlk nedeniyle iflas etmektedir. Ve bununla sorunun zne inmi bulunuyoruz. Konut sorunu, ancak, toplum, en ar noktasna gnmz kapitalist toplumu tarafndan getirilmi olan kent ve kr arasndaki kartln ortadan kaldrlmasna doru bir balang iin yeterince deitirilebildii zaman zmlenebilir. Bu anti-tezi ortadan kaldrmak bir yana, kapitalist toplum tam tersine, onu gnbegn younlatrmak zorundadr. te yandan, ilk modern topik sosyalistler, Owen ve .ourier, daha nceden bunu doru olarak tehis etmilerdir. Onlarn rnek yaplarnda kent ve kr arasndaki kartlk artk mevcut deildir. Bunun sonucu olarak, orada Herr Saxn iddia ettiklerinin tam tersi olmaktadr: Konut sorununun zm ile ayn zamanda [sayfa 397] toplumsal sorunun zm deil, ama toplumsal sorunun zm ile, yani kapitalist retim biiminin ortadan kaldrlmas ile ancak konut sorununun zm mmkn olmaktadr. Konut sorununu zmlemeyi isterken, ayn zamanda, modern byk kentleri korumay arzulamak bir samalktr. Oysa modern byk kentler kapitalist retim biiminin ortadan kaldrlmas ile ancak ortadan kaldrlabilir. Ve bir kez bu balatldktan sonra her iiye kendi kk evini salamaktan olduka baka dier konular olacaktr. Ancak balangta her toplumsal devrim her eyi olduu gibi almak ve emrindeki aralarla en belirgin ktlklerden kurtulmak iin elinden geleni yapmak zorunda kalacaktr. Ve zaten konut darln varlkl snflara ait lks meskenlerin bir ksmn istimlk ederek geri kalan ksmna zorunlu yerletirme yaparak annda dzeltilebileceini grmtk. Eer imdi Herr Sax, devamla, bir kez daha byk kentleri brakr ve kasabalarn yaknlarnda kurulacak ii snf kolonileri zerine bo szlerle dolu bir nutuk verir, bu kolonilerin ortak su, gaz, klandrma, hava ya da scak su, amarhane, kurutma odalar, banyolar vb. ile herbirinin btn saygnl ile yuvas, okulu, ibadethanesi (!), okuma odas, ktphanesi ... arap ve bira salonu, dans ve konser salonu olan retimin bir dereceye kadar fabrikadan evdeki atlyelere kadar geri devredilebilmesi her eve balanan buhar gcyle btn gzelliklerini tanmlarsa bu, durumu hi bir zaman deitirmez. Tanmlad koloni Mr. Huber tarafndan dolaysz olarak sosyalistler Owen ve .ourierden dn alnm ve sadece sosyalist olan her ey atlarak tamamyla burjuvalatrlmtr. Ancak bylelikle gerekten topik hale gelmitir. Hi bir kapitalistin byle koloniler kurmakta kar yoktur. Ve gerekten de .ransada Guisedekinin dnda dnyann hi bir yerinde byle bir ey yoktur ve o da .ouriernin bir izleyicisi tarafndan, krl speklasyon
308
olarak deil, ama sosyalist bir deneyim olarak kurulmutu.* Herr Sax pekl dolambal burjuva projelerini desteklemek zere, Owen tarafndan Hampshireda [sayfa 398] krklarn banda kurulan ve oktan feshedilmi Harmony Hall262 adl komnist kolonisi rneini aktarabilirdi. Her durum ve koulda, koloniler kurulmas konusundaki btn bu konumalar, yeniden hayaller dnyasna ykselmek iin yetersiz bir abadan baka bir ey deildir. Ve hemen ardndan yeniden terkedilmektedir. Yeniden hzla iniyoruz. imdi en basit zm iverenlerin, fabrika sahiplerinin, iilere, uygun meskenler edinmeleri iin ya bunlar kendileri yapacak ya da iilerin kendi yaplarn kendilerinin yapmalarn, arsa salayarak yapm sermayesi dn vererek vb. yollarla zendirerek ve destekleyerek yardm etmeleridir. (s. 106) Bylece bir kez daha buna benzer hi bir eyin szkonusu olmayaca byk kentlerin dnda ve krdayz. Herr Sax, imdi, iilerine tahamml edilebilir konutlar edinmelerine yardmn, bir yandan iyi bir yatrm olduu, te yandan da sonu olarak iilerde manevi bir ykselme ... onlarn zihinsel ve fiziksel alma kapasitelerinde bir art gerektirecei, ki bu doal olarak iveren iin ... hi de azmsanacak bir avantaj olmad iin fabrika sahiplerinin kendi karna olduunu sylemektedir. Ancak bununla iverenin konut sorununun zmne katlmasn gerektirecek doru gr as verilmektedir. Bu bir gizli birliin sonucu, iverenlerin, iilerinin fiziksel ve ekonomik, zihinsel ve manevi iyilikleri iin gsterdii zenin bir sonucu gibi grnmektedir, ki bu ounlukla insancl abalar maskesi altnda gizlenmekte ve baarl sonular alkan, becerikli, istekli, durumundan memnun ve bal bir ii snfnn yaratlmas ve kurulmas yznden kendisinin parasal dl olmaktadr. (s. 108.) Gizli Birlik263 terimini kullanarak Huberin bu burjuva hayrsever samalna ok yksek bir nem atfetme abalar, durumu hi bir ekilde deitirmemektedir. Bu terim olmadan dahi byk krsal fabrika sahipleri, zellikle ngilterede, ii konutlar yapmann yalnzca bir zorunluluk, bizzat fabrika gerelerinin bir blm olmadn, ama ayn zamanda ok krl olduunu da ok nceden farketmilerdir. ngilterede bu yolla tm olarak kyler gelimi ve bazlar sonradan kasabalar haline gelmitir. Ancak iiler [sayfa 399] hayrsever kapitalistlere teekkr edecek yerde, bu kulbe sistemine her zaman nemli itirazlar ileri srmlerdir. .abrika sahibinin rakibi olmadndan, bu evlere, yalnzca tekelci fiyatlar demek zorunda braklmyorlar, ayn zamanda bir grev balar balamaz evsiz kalyorlar, nk fabrika sahibi onlar hemen evlerinden atmakta ve dolaysyla herhangi bir direnii ok gletirmektedir. Ayrntlar benim Conditions of the Working Class in Englandn 224 ve
* Ve bu bile, sonunda sadece bir ii snf smr mahalli olmutur. (Bkz: Socialiste, Paris 1886.[261]) [1887 basksna Engelsin notu.]
309
228. sayfalarnda incelenebilir. Ancak, Herr Sax, bu itirazlarn yalanlanmasna pek gerek olmadn (s. 111) dnmektedir. Ama o iiyi kendi kk evinin sahibi yapmak istemiyor mu? Kukusuz, ama iverenin bir iiyi iten att zaman onun yerini alan ii iin yer sahibi olabilmesi amac ile her zaman meskeni elden karabilecek durumda olmas gereklidir. O halde mlkiyetin geri alnabilmesini art koarak byle durumlar iin tedbirli olmaktan (s. 113) baka yapacak bir ey yoktur.* Bu kez beklenmeyen bir hzla d gsterdik. lk bata iinin kendi kk evine sahip olmas gerektii sylenmiti. Daha sonra bunun kasabalarda olanaksz olduunu, ancak krlarda geerli olabileceini endik. imdi ise krlardaki mlkiyetin bile anlamayla geri alnabilir olduu syleniyor! Herr Saxn iiler iin kefettii bu yeni mlkiyet tryle, iilerin anlamayla geri alnabilir kapitalistler ekline dnmeleriyle, ayaklarmz tekrar emin bir ekilde yere basm olduk ve bu arada kapitalistler ile dier yardmseverlerin konut sorununu zmek iin gerekte ne yaptklarn inceleyeceiz. [sayfa 400]
II
Dr. Saxmza inanacak olursak, bu beyler, yani kapitalistler tarafndan konut darln dzeltmek iin pek ok ey daha imdiden yaplm ve konut sorununun kapitalist retim biimi temelinde zlebileceine kant salanmtr. lk olarak, Herr Sax, bize, bonapart .ransa rneini gstermektedir. Bilindii gibi Louis Bonaparte, Paris Dnya Sergisi srasnda, gya .ransada ii snfnn durumunu bildirmek, ama gerekte imparatorluun byk baarsna uygun olarak durumlarn olabilecei kadar canl gstermek zere bir komisyon atamt. Herr Saxn zellikle almasnn sonular yetkili komitenin kendi beyanna gre, .ransa iin olduka tamam olmas nedeniyle atf yapt, ite bonaparln en yozlam yelerinden oluan bu komisyonun raporudur. Ve bu sonular nedir? Bilgi veren 89 byk sanayici ya da anonim irketin 31i hi ii konutu yapmamtr. Saxn kendi tahminlerine gre yaplm olan meskenler en fazla 50.000 ila 60.000 kiiyi barndrmakta ve hemen tamamyla her
* Bu bakmdan da ngiliz kapitalistleri ok nceden Herr Saxn en stn amalarnn tmn yalnzca gerekletirmemi, ama ok amlardr da. 14 Ekim 1872 Pazartesi gn Morpeth de parlamenter semen listelerini saptayacak mahkeme, adlarn parlamenter semenler listesine kaydettirmek iin 2.000 madenci adna verilen bir dilekeyi hkme balamak zorunda kalmt. Bu maden iilerinin byk ounluu, altklar madende yrrlkte olan kurallara gre, yaadklar konutlarn geici sahipleri deil, bu konutlarda izinli olarak oturan kiiler olduklar ve uyarda bulunmakszn her an evlerinden atlabilecekleri aklanmtr. (Maden sahibi ve ev sahibi, doal olarak, tek ve ayn kiiydi.) Yarg bu insanlarn geici sahip deil, uak olduklarna, ve bylece semen ktne kaydedilemeyeceklerine karar verdi. (Daily News,[199] 15 Ekim 1872.) [Engelsin notu.]
310
aile iin 2 odadan fazlasn kapsamamaktadr. Aktr ki, kendi sanayiinin koullar su gc, kmr madenleri, demir cevheri stoklar ve teki madenleri yerlerini vb. ile belirli bir krsal yreye balanan her kapitalist, iileri iin, ayet yoksa, konutlar yapmak zorundadr. Bunda bir gizli birliin bir tantn, sorunun ve byk neminin giderek daha fazla anlalmasnn gl bir tann ok mit verici bir balang (s. 115) grmek, ok gelimi bir kendini aldatma alkanl gerektirmektedir. Geri kalan iin eitli lkelerin sanayicileri bu adan da ulusal niteliklerine gre birbirlerinden ayrlmaktadrlar. rnein, Herr Sax, bize unlar bildirmektedir (s. 117): ngilterede iverenler asndan, bu ynde artan faaliyet ancak olduka yaknlarda gzlenir duruma gelmitir. Bu, zel olarak krsal blgelerdeki kk cra kyler iin dorudur. ... Aksi takdirde, iilerin ounlukla en yakn kyden fabrikaya uzun bir yol yrmek zorunda kalmalar ve oraya yeterince i karamayacak kadar bitkin varmalar durumu iverenlerin iileri iin ev yapmalarnn [sayfa 401] balca nedenidir. Ancak, koullar daha derinliine anlayanlarn ve konut reformu davas ile gizli birliin en ok tm dier elerini birletirenlerin says da artmaktadr, ve gelien bu kolonilerin kurulmasn salayanlarda ite bu kiilerdir. ... Hydede Ashton, Turtonda Ashworth, Buryde Grant, Bolingtonda Greg, Leedde Marshall, Belperde Strutt, Caltairede Salt, Copleyde Ackroyd ve dier adlar bu konuda btn Birleik Krallkta tannmaktadr. Kutsanm basitlik ve daha da kutsanm bilisizlik! ngiliz krsal fabrika sahipleri ancak son zamanlarda ii konutlar yapmaya balamlardr! Hayr, hayr, azizim Herr Sax, ngiliz kapitalistleri gerekten sadece keseleri bakmndan deil, ayn zamanda beyinleri bakmndan da byk sanayicilerdir. Almanya gerekten byk sanayie sahip olmadan ok nce, onlar krsal blgelerdeki fabrika retimi iin, ii konutlarna yaplan harcamalar, sermayenin toplam yatrmnn gerekli bir blm, ve dolayl ve dolaysz, ok krl bir blm olduunu kavram bulunuyorlard. Bismarck ile Alman burjuvazisi arasndaki mcadelenin Alman iilerine rgtsel zgrlk salamasndan ok nce, ngiliz fabrika, maden ve dkmhane sahipleri ayn zamanda iilerin ev sahipleri olduklar takdirde, grevci iiler zerinde kurabilecekleri bask konusunda pratik deneyim sahibi olmulard. Bir Gregin, bir Ashtonun ve bir Ashworthun gelien kolonileri ylesine yenidir ki, 28 yl nce benim yazdm zere (ngilterede i Snfnn Durumu, s. 228-30daki not), daha krk yl nce burjuvazi tarafndan model olarak karlanyordu. Marshall ve Akroydun (adam adn byle yazmaktadr) kolonileri de o kadar eskidir, hatta balangc geen yzyla kadar uzanan Struttun kolonisi daha da eskidir. ngilterede bir ii konutunun ortalama dayanma sresi krk yl olarak hesaplandna gre, Herr Sax, bu gelien kolonilerin, bugnk harap durumlarn parmaklar ile bile sayarak anlayabilir.
311
Ayrca bu kolonilerin byk ounluu artk krsal blgelerde deildir. Sanayiin dev gelimesi ile bu koloniler, fabrika ve evlerle ylesine sarlmtr ki, bugn artk 20.000-30.000 [sayfa 402] ya da daha fazla nfuslu pis, dumanl kasabalarn ortasnda bulunmaktadr. Ama btn bunlar Herr Sax tarafndan temsil edilen Alman burjuva bilimini artk uygulama olana olmayan 1840taki eski ngiliz kran ilahilerini bugn sadakatle yinelemekten alkoymuyor. Ve bize yal Akroydu rnek gstermek! Bu deerli kii, gerekten en lsndan bir hayrseverdi. ilerini ve zellikle kadn iilerini severdi. ylesine severdi ki, Yorkshiredaki daha az hayrsever rakipleri onun hakknda fabrikalarn sadece kendi ocuklaryla altrdn sylyorlard. Doru, Herr Sax bu gelien kolonilerde gayrmeru ocuklarn gittike daha azaldn (s. 118) iddia etmektedir. Evet, evlilikten doan gayr-meru ocuklar, nk ngiliz sanayi blgesinde gzel kzlar ok gen evlenirler. ngilterede her byk krsal fabrikann yaknna ve fabrika ile ayn zamanda ii meskenlerinin kurulmas 60 yl akn bir sreden beri gelenek olmutur. Daha nce de deinildii gibi, bu fabrika kylerinin pek ou daha sonralar evresinde, beraberinde getirdii btn ktlklerle birlikte btn bir fabrika kasabasnn gelitii bir ekirdek haline gelmitir. Dolaysyla, bu koloniler konut sorununu zmlememi, tam tersine kendi yrelerinde ilk kez gerekten yaratmlardr. te yandan, byk sanayi alannda ngilterenin ardndan ancak aksayarak gelen ve byk sanayiin ne olduunu ancak 1848den sonra gerekten renen lkelerde, .ransada ve zellikle Almanyada durum olduka farkldr. Burada ancak dev dkmhane ve fabrikalar pek ok duraksamalardan sonra belirli bir sayda ii meskeni kurmaya karar vermilerdir rnein, Creusotdaki Schneider tesisleri, Essendeki Krupp tesisleri. Krsal sanayicilerin byk ounluu iilerinin her sabah scak, kar ve yamurdan millerce mesafeleri yorgun-argn yrmelerine ve her akam da evlerine yeniden geri dnmelerine izin veriyorlard. Bu, zellikle dalk blgeler, .ransz ve Alsas Vosges blgelerinde, Wupper, Sieg, Agger, Lenne, ve dier Rhineland-Westphalian nehirlerinin vadileri iin dorudur. Erzgebirgede durum belki de daha iyi deildir. Ayn kk cimrilik .ransz ve Almanlarda da ortaya kmaktadr. [sayfa 403] Herr Sax, ok umut verici balangcn yansra, hzla gelien kolonilerin hi bir ey ifade etmediini ok iyi bilir. Dolaysyla imdi kapitalistlere ii konutlar yaparak pek byk kiralar alabileceklerini tantlamaya almaktadr. Bir baka deyile, onlara iileri aldatabilecekleri yeni bir yol gstermeye almaktadr. lk olarak onlara yzde-drt ve alt arasnda ve daha fazla net kr salanm olan ksmen hayrsever ve ksmen speklatif Londra yapm irketleri rneini gstermektedir. Herr Saxn bize ii konutlarna yatrlan sermayenin iyi bir kr saladn tantlamasna hi bir ekilde gerek
312
yoktur. Kapitalistlerin ii konutlarna yaptklarndan daha da fazla yatrm yapmamalarnn nedeni, daha pahal konutlarn sahiplerine ok daha fazla kr getirmesidir. Dolaysyla, Herr Saxn kapitalistlere tleri, bir kez daha ahlki bir vaazdan ileri gidememektedir. imdi Herr Saxn parlak baarlarn ylesine grlt ile iln ettii bu Londra yap irketine gelince, kendi rakamlarna gre ve bunlara her trl bina speklasyonu dahildir 2.132 aileye ve 706 bekra, yani 15.000 kiiden azna. konut salamlardr! Ve yalnzca Londrann dou yakasnda bir milyon ii en sefil konut koullar altnda yaarken, Almanyada bu tr ocukluun byk bir baar olarak sunulmas ciddi olarak dnlmekte midir? Bu hayrsever abalarn tm ylesine acnacak derecede botur ki, ngiliz parlamentosunun iilerin koullar ile ilgili raporlar bunlara hi deinmemektedir bile. Burada Londrann btn bu blm boyunca tehir edilen gln bilisizliinden szetmeyeceiz. Ancak, yalnzca bir noktaya deinelim. Herr Sax, Sohodaki Bekr Erkekler Pansiyonunun, bu evrede, geni bir mteri salama umudu olmad iin ie son verdii kansndadr. Herr Sax, Londrann btn bat yakasnn byk bir lks kent olduunu hayal etmekte, ve en kibar sokaklarn hemen gerisinde en pis ii mahallelerinin, rnein Sohonun bulunduunu bilmemektedir. Onun deindii, ve benim daha yirmi yl nce bildiim, Sohodaki model pansiyon, balangta ok ziyaret edilmekteydi, ancak en iyilerinden biri olmasna karn, hi kimse dayanamad iin kapatld. [sayfa 404] Ama Alsastaki ii kasabas Mlhausen o kesinlikle bir baardr, deil mi? Nasl ki, bir zamanlarn gelien kolonileri Ashton, Ashworth, Greg ve Ortaklar, ngiliz burjuvasnn gstermelii ise, Mlhausendeki i Kenti de Kta burjuvasnn byk gstermeliidir. Ne yazk ki, Mlhausen rnei gizli birliin rn deil, kinci .ransz mparatorluu ve Alsas kapitalistleri arasndaki ak birliin rndr. Bu, Louis Bonaparten, te-bir sermayesini devletin verdii, sosyalist deneyimlerden biridir. On-drt yl iinde, 1867ye kadar bu ilerin daha iyi anlald ngilterede olanaksz olan yanl bir sistem uyarnca, 800 kk ev yapld, ve on ile onbe yl artan bir aylk kira demesi ardndan kendi mlkleri olmak zere iilere devredildi. Alsas bonapalarnn bu mlk edinme yolunu icat etmeleri gerekli deildi; greceimiz zere, ok nceden ngiliz yapm irketleri bunu ortaya atmlard. ngilteredekilerle karlatrldnda, bu evlerin satnalnmas iin denen fazla kira olduka yksektir. rnein onbe yl boyunca taksitler eklinde 4.500 frank dedikten sonra, ii onbe yl nce 3.300 frank deerindeki bir eve sahip olmaktadr. Eer ii kp gitmek isterse ya da sadece bir tek aylk taksit borcu kalmsa (ki bu durumda evinden kartlabilir) evin ilk deerinin %6,67si yllk kira olarak dlr (rnein, 3.000 frank deerindeki bir ev iin ayda 17 frank) ve arta kalan ona, bir kuruluk faiz vermeksizin
313
geri denir. Bylesine koullar altnda, irketlerin devlet yardm olmakszn da semirebilecei aktr. Bu koullar altnda salanan evlerin, yalnzca kent dnda yar-krsal bir evrede yaplm olmalar nedeniyle dahi, kentin iindeki kiralk apartmanlardan daha iyi olduu da ayn ekilde aktr. Almanyada yaplan birka acnacak deneyimden szetmemize gerek yok; Herr Sax bile, 157. sayfada, bunlarn sefaletini itiraf etmektedir. O halde btn bu rnekler neyi tantlyor? Btn salk kurallar ayaklar altnda inenmedii zaman dahi, ii konutlar yapmnn kapitalistler asndan krl olduunu. Ama bu, hi bir zaman yadsnlmamtr; bunu ok nceden hepimiz biliyorduk. Rasyonel ynetilirse, mevcut bir [sayfa 405] gereksinmeyi karlayan her sermaye yatrm krldr. Ancak sorun, tam olarak konut darlnn neden ayn ekilde devam ettii, kapitalistlerin ayn ekilde neden iilere yeterince salkl konutlar salamadklardr. Ve burada Herr Saxn yeniden sermayeye verecek tten baka bir eyi yoktur, ve bize bir yant getirememektedir. Bu soruya gerek yant biz yukarda vermitik. Sermaye, elinden gelse bile, konut darln ortadan kaldrmak istemez; bu artk kesin olarak belirlenmitir. Dolaysyla, geriye, yalnzca iki yol kalyor: iiler asndan kendine yardm, ve devlet yardm. Kendine yardmn heyecanl bir savunucusu olan Herr Sax, bu konuda, konut sorununa ilikin olarak da mucizevi eyler syleyebilmektedir. Ne yazk ki, daha en banda, kendine yardmn, ancak kulbe sisteminin ya zaten varolduu, ya da mmkn olduu, yani bir kez daha yalnzca krsal blgelerde herhangi bir ekilde etkin olabileceini itiraf etmek zorunda kalmaktadr. Byk kentlerde, ngilterede bile, ancak ok kstl bir lde etkin olabilir. Herr Sax, ardndan i geiriyor: Bu yolla (kendine yardm ile) reform ancak dolambal bir yoldan ve dolaysyla ancak her zaman kusurlu olarak, yani ancak zel mlkiyet ilkesi, meskenin kalitesine tepki gsterecek kadar glendii lde gerekletirilebilir. Bu da kukuludur; her halkarda, zel mlkiyet ilkesi yazarn slubunun nitelii zerinde hi bir reformcu etki yapamamtr. Btn bunlara karn, kendine yardm ngilterede ylesine harikalar yaratmtr ki, bylece konut sorununun zmlenmesi iin dier yollardan yaplan her ey ok almtr. Herr Sax, ngiliz yapm irketlerine atf yapmakta ve onlarla zel olarak uzun uzadya uramaktadr, nk, genel olarak onlarn nitelii ve faaliyetleri konusunda ok yetersiz ya da hatal grler geerlidir. ngiliz yapm irketleri hi bir ekilde ... ev yapm iin birlikler ya da yapm kooperatifleri deildir; Almancada daha ok Hauserwerbvereine [konut edinme kurumlar] ... olarak tanmlanabilir. Amac, yelerinin devirli katklarndan fon biriktirerek, bu fonlardan ve byklklerine gre yelerine ev satnalmalar iin kredi vermek olan kurumlardr. ... Dolaysyla yapm irketi yelerinin bir ksm iin bir tasarruf bankas, dier ksm [sayfa 406] iinse bir kredi
314
bankasdr. Dolaysyla, yapm irketleri, esas olarak ... yatrman (mudi) ile ayn toplumsal statdeki insanlara bir e satnalmalar ya da yapmalarna yardm etmek iin ... iilerin tasarruflarn kullanan, iilerin gereksinmelerini karlamak zere hazrlanm ipotek karl kredi kurumlardr. Tahmin edilecei gibi, byle krediler, szkonusu tanmaz mal ipotek edilerek, ve faiz ve amortisman da kapsayan ksa sreli taksitlerle geri denmesi kaydyla verilmektedir. ... .aiz, yatrmanlara denmemekte, ama her zaman onlara alacak kaydedilmekte ve birletirilmektedir. ... yeler, dedikleri miktar, art faizin geri denmesini ... bir aylk bir ihbarla her zaman ... talep edebilirler. (s. 170-172.) ngilterede byle 2.000i akn irket var;... biriktirdikleri toplam sermaye tutar 15.000.000 dolaylarndadr. Bu yolla yaklak olarak ii snfndan 100.000 aile imdiden kendi aile oca ve yuvalarnn zilyetliine sahip oldular kesinlikle kyaslanmas g bir toplumsal baar. (s. 174.) Ne yazk ki, burada da, hemen ardndan aksayarak ama gelmektedir: Ama sorun iin en mkemmel zme bu yolla hi bir ekilde ulalamaz, nk, dier nedenler yansra, bir eve sahip olmak daha iyi durumdaki iilerin ... karlayabilecekleri bir eydir. ... zellikle, salk koullar ounlukla yeterince ele alnmamtr. (s. 176.) Ktada byle irketler ... gelime iin ok dar bir alan bulmaktadrlar. Burada yalnzca krlarda bulunan kulbe sisteminin varln ngrmektedirler; ve krlarda iiler, kendine-yardm iin henz yeterince gelimemilerdir. te yandan, gerek yap kooperatiflerinin kurulabilecei kasabalarda her trden ok nemli ve ciddi zorluklarla (s. 179) kar karyadrlar. Yalnzca kulbeler yapabilirler ve oysa bu, byk kentlerde geerli deildir. Ksaca, Bu trden kendine-yardm kooperatifinin, mevcut koullar iinde ve yakn gelecekte bile nmzdeki sorunun zmnde balca rol oynamas mmkn deildir. Bu yapm irketleri grdnz gibi, hl balangtaki, gelimemi durumlarnda bulunmaktadrlar. Bu ngiltere iin bile dorudur. (s. 181.) [sayfa 407] Dolaysyla, kapitalistler yapmayacaklar, iiler ise yapamayacaklardr. Ve eer Shulze-Delitzsch tr burjuvazinin daima iilerimize rnek olarak verdikleri ngiliz yapm irketleri hakknda kk bir bilgi vermek mutlak gerekli olmasa idi, bu blm burada bitirebilirdik. Bu yap irketleri ii irketleri olmad gibi, esas amalar da iilere kendi evlerini salamak da deildir. Tam tersine, bunun sadece ok istisnai durumlarda byle olduunu greceiz. Yapm irketleri, esas olarak, speklatif bir nitelik tarlar, ilk kurulan irketler olan kkleri de byk taklitilerinden fazla farkl deildir. Daha sonraki haftalk toplantlarn yer alaca bir meyhanede ou zaman mal sahibinin nayak olmasyla birka devaml mteri ve onlarn arkadalar, dkknclar, memurlar, gezgin tccarlar, zanaat erbab ve dier kk-burjuvalar belki bazan, snfnn aristokrasisine mensup bir makine ustas ya da
315
baka bir ii biraraya gelir ve bir yapm irketi kurarlar. Genellikle hemen ardndan mal sahibi o mahallede ya da baka bir yerde olduka ucuz bir arsa kefeder. yelerin birou meslekleri dolaysyla belirli bir yere bal deillerdir. Dkknclarn ve zanaatlarn bile ounun evleri deil, iyerleri kasabada bulunmaktadr. Yapabilecek durumda olan herkes dumanl bir kasabann ortasnda yaamaktansa, varolarda yaamay yeler. Arsa satnalnr ve zerine mmkn olduu kadar ok kulbe yaplr. Daha zengin yelerin kredileri satnalmay mmkn klar ve haftalk aidatlarla birlikte birka ufak bor, inaatn haftalk masraflarn karlar. Kendi mstakil evlerine sahip olmay amalayan yeler, yapm bittike kura ekerek kulbelerini alrlar, ve alm masraflarnn amortisman uygun bir fazla kira ile karlanr. Kulbelerin geri kalan ksm da daha sonra, ya kiraya verilir ya da satlr. Oysa eer iyi i yapmsa yapm irketi olduka ykl bir mebla toplar. yeler aidatlarn dzenli olarak demilerse bu mebla onlarn olur ve zaman zaman, ya da irket dald zaman aralarnda paylatrlr. ngiliz yapm irketlerinin onda-dokuzunun yaam yks byledir. Dierleri bazan siyasal ya da hayrseverce bahanelerle kurulan byk irketlerdir. Ama sonunda bunlarn esas amac, her zaman kk-burjuvazinin tasarruflarna, iyi bir [sayfa 408] faiz haddi ve tanmaz mallardaki speklasyondan pay bekleyileriyle daha krl bir ipotek yatrm salamaktr. Bu irketlerin hangi tr mteriler zerine speklasyon yapt en by deilse bile, en byklerinden birinin brornden anlalabilir. Kuruluundan bu yana toplam gayri-safi hasla 10.500.000 (70.000.000 taler) zerinde olan bankada ya da devlet tahvillerindeki yatrm 416.000 i am bulunan ve u anda 21.441 yesi ve yatrman olan 29 ve 30 Southampton Buildings, Chancery Lane, Londra adresindeki Birkbeck Yapm irketi kendisini halka u ekilde tantmaktadr: yl boyunca bir piyano kiralayan bir kiinin bu sresinin bitiminde piyanonun sahibi olmasn ngren ve piyano imalatlarnn -yl denilen sistemini pek ok kii bilir. Bu sistemin kndan nce, dargelirlilerin bir piyano edinmesi en az kendi evine sahip olmas kadar gt. Bu kiiler yllar yl piyanonun kirasn dediler ve piyanonun deerinin iki kat ya da kat para harcadlar. Bir piyano iin geerli olan, bir ev iin de geerlidir. ... Oysa, bir ev bir piyanodan daha pahal olduu iin, ... sat deerini kira olarak demek daha uzun zaman alr. Sonu olarak, yneticiler, Londrann ve varolarnn eitli yerlerindeki ev sahipleriyle bir anlamaya girdiler ve bylece Birbeck Yapm irketi yeleri ve dier kiiler iin kentin ok eitli semtlerinde geni ev seenekleri sunma olanan elde ettiler. Ynetim Kurulunun yrrle koymay dnd sistem u ekildedir: irket bu evleri oniki-buuk yl sreyle kiraya verecek ve bu srenin sonunda, kira dzenli olarak dendii takdirde, kirac, hi bir ekilde daha fazla bir deme yapmakszn, evin mutlak sahibi olacaktr. ... Kirac ayrca daha ksa bir sre
316
iin daha yksek bir kira denmesini ya da daha uzun bir sre iin daha dk bir kira denmesini ngren bir mukavele yaplabilir. ... Dargelirliler, ktipler, tezgahtarlar ve dier kiiler derhal Birbeck Yapm irketine ye olarak, kendilerini, mlk sahiplerinden bamsz hale getirebilirler. Bu, yeterince aktr. ilere hi deinilmezken dargelirlilerden, ktiplerden tezgahtarlardan vb. szedilmektedir ve ayrca bir kural olarak adaylarn nceden bir piyanoya [sayfa 409] sahip olduklar varsaylmaktadr. Aslnda burada iilerle deil, kk-burjuvayla, ve onlar gibi olmak isteyen ve olabilecek kiilerle ilgiliyiz; ktipler, vb. ilerde alanlar gibi belirli snrlar iinde kalsa bile, kural olarak gelirleri zamanla artan kiiler. Buna karlk, iinin geliri ise, en iyi durumda ayn miktarda kalr, gerekte ailesinin genilemesi ve artan gereksinmeleriyle orantl olarak azalr. Aslnda, sadece birka ii, o da istisna olarak, bu irketlere katlabilir. Bir yandan gelirleri ok dktr, te yandan da, oniki-buuk yl nceden sorumluluk altna girebilmeleri iin bu ok belirsiz bir niteliktir. Bunun geerli olmad birka istisna ise, ya yksek cretli iiler ya da ustabalardr.* Geri kalanna gelince, Mlhausen ii kenti, bonapartlarn bu kk-burjuva ngiliz Yapm irketlerinin sefil kopyalarndan baka bir ey olmadklar herkese anlalmtr. Aralarndaki tek fark, salanan devlet yardmlarna karn, birincilerin mterilerini yapm irketlerinden ok daha fazla dolandrmalardr. Btn olarak, bonapatlarn koullar, ngilteredeki mevcut ortalama koullardan daha az liberaldir, ve ngilterede faiz ve birleik faiz her mevduat iin hesaplanp ve bir aylk ihbarla ekilebilirken, Mlhausenin fabrika sahipleri, faiz ve birleik faizi kendi ceplerine atmlar ve iilerin nakit olarak beer franklk paralar halinde dedikleri miktardan bir kuru fazlasn geri dememilerdir. Ve [sayfa 410] bu farka herkesten ok aran da, btn bunlar bilmeden kitabna alan Herr Sax olacaktr.
* Bu yapm irketleri ve zellikle Londra Yapm irketlerinin nasl ynetildii konusunda burada kk bir katkda bulunalm. Bilindii zere Londrann zerinde kurulduu arazinin hemen hemen tm, en nde gelenleri Westminster Dk, Bedford Dk, Portland Dk vb. gibi, bir dzine aristokrata aittir. Bunlar ilk bata ayr ayr yapm alanlarn doksandokuz yl sre ile kiraladlar ve bu srenin sonunda da, zerlerindeki her ey ile birlikte bu arazilerin zilyetliini ele geirdiler. Daha sonra evleri, daha ksa srelerle, rnein otuzdokuz yl gibi kiracy evi iyi bir ekilde onarmak ve bu ekliyle korumak zorunda brakan szde onarm szlemeleriyle kiraya verildiler. Szleme bu ekliyle ilemeye balar balamaz da, ev sahibi evi incelemek ve gerekli onarmlar saptamak zere mimarn ve blge kadastro memurunu gndermektedir. ou zaman bu onarmlar ok byk-lekli olabilir ve btn n cephenin ve atnn vb. yenilenmesini kapsayabilir. Bu durumda kirac szlemesini pey akesi olarak bir yapm irketine yatrr ve bu irketten masraf kendisine ait onarmlar iin gerekli paray 130-150 sterlin aras yllk kiralar iin 1.000 sterlin ya da daha fazlasna kadar yiikselebilir bor alrlar. Bu yapm irketleri bylece, toprak sahibi aristokratlara ait olan Londra evlerinin devaml yenilenmesini ve iinde yaanr durumda korunmasn, aristokratlara hi sknt vermeden ve halkn srtndan gvence altna almay amalayan bu sistem iinde nemli bir ara halka clmulardr. Ve bu da gya konut sorununun iiler iin zmlenmesidir. [1877 basksna Engelsin notu.]
317
Bylece, iilerin kendilerine yardmnn da yarar yoktur. Geriye devlet yardm kalmaktadr. Bu konuda Herr Sax bize ne sunabilir? ey: lk olarak, devlet yasal ve ynetsel olarak herhangi bir ekilde alan snflar arasndaki konut darln vurgulamaya yolaacak btn her eyi ortadan kaldrmaya ya da uygun areler bulmaya dikkat etmelidir. (s. 187.) Sonu olarak yapm yasalarnn gzden geirilmesi ve yaplarn ucuzlamas iin yapm ticaretine zgrlk. Ama ngilterede yapm yasalar asgariye indirilmitir, yap ticareti havada uan kular kadar zgrdr, buna karn konut darl vardr. Ayrca ngilterede yapm, imdi ylesine ucuza kmaktadr ki, bir araba getii zaman evler sallanr ve her gn bir ksm ker. Daha dn (25 Ekim 1872) Manchesterde alts birarada ykld ve alt ii ar yaraland. Dolaysyla, bu da bir are deildir. kinci olarak devlet gc bireylerin dar grl bireycilikleri ile ktl yaymalarn ya da yeniden balatmalarn nlemelidir. Sonu olarak, ii konutlarnn salk ve yapm-zabtas denetimi; ngilterede 1857den beri olduu gibi yetkililere harap ve sala aykr evlerin iskannn yasaklanmas iin otorite devri. Ama, bu orada nasl gerekleti? 1855teki ilk yasa, (huzur bozucular uzaklatrma yasas) Herr Saxn da itiraf ettii zere ikinci yasa 1858 yasas (yerel idareleryasas) gibi hkmsz bir yasayd. (s. 197.) te yandan, Herr Sax, 10.000in zerinde nfuslu kasabalarda geerli olan nc yasann esnaf meskenleri yasasnn pek doaldr ki ngiliz Parlamentosunun toplumsal konulardaki byk anlaynn olumlu kantn sunmakta (s. 199) olduuna inanmaktadr. Ancak, gerekte bu iddia Herr Saxn ngilizlerin sorunlarna olan had safhadaki bilisizliinin olumlu kantn sunmaktan baka bir ey deildir. ngilterenin genel olarak ktadan Toplumsal Konularda ok ileri olmas doaldr. ngiltere modern byk sanayinin ana vatandr; kapitalist retim biimi en zgr ve yaygn biimde orada gelimi, sonular en belirgin olarak orada kendini gstermi [sayfa 411] ve dolaysyla yasal alanda ilk tepkiyi de orada yaratmtr, bunun en iyi kant fabrika yasasdr. Ancak, eer Herr Sax, bir parlamento kararnn hemen yrrle konmas iin yalnzca yasal geerlilie gereksinmesi olduunu dnyorsa, feci ekilde yanlyor. Ve bu, her karardan ok (pek doaldr ki atlyeler yasas hari) Local Gouvemment Act iin dorudur. Bu yasann ynetimi ngilterede hemen her yerde her tr yozlamann, akraba kayrmann ve dalavereciliin bilinen merkezleri olan yerel idarelere verilmiti.* Bu yerel idarelerin mevkilerini
* Dalaverecilik, kamu yetkilerinin, yetkilinin kiisel ya da kendi ailesinin karna kullanmasdr. Eer, rnein, bir lkenin devlet-telgraf idaresinin mdr bir kt fabrikasnn sessiz bir orta olursa, kendi ormanlarndan bu fabrikaya kereste salar, ve ardndan bu fabrikaya telgraf idaresine kt ikmal siparii verirse dalaverecilik ilkesinin tam bir anlayn gsterdii kadar ile, bu gerekten kk, ama olduka sevimli bir itir nasl olsa bunlar Bismarck gnlerinde olaand ve beklenirdi. [Engelsin notu.]
318
her eit ailevi hesaplara borlu olan temsilcileri byle toplumsal reformlar gerekletirmekten ya aciz ya da bunu yapmaya isteksizdirler. te yandan, zellikle de ngilterede, toplumsal yasalarn hazrlanmas ve yrtlmesiyle grevli kamu yetkilileri genellikle her ne kadar yirmi ya da otuz yl ncesine gre bu gn daha az derecede olsa da kesin bir grev anlayyla ayrdedilirler. Belediye meclislerinde rk ve harap mesken sahipleri, ya dolaysz, ya da dolayl olarak hemen her yerde gl bir ekilde temsil edilmektedir. Bu belediye meclislerini kk semtlere gre seme sistemi, seilen yeleri en kk yerel kar ve etkilere baml klmaktadr; yeniden seilmek isteyen hi bir belediye meclisi yesi, kendi seim blgesinde bu yasann uygulanmas iin oy kullanmaya cesaret edemez. Dolaysyla, bu yasann hemen her yerde yerel idarelerce nasl bir nefretle karlandn ve gnmze kadar ancak en rezilane durumlarda bu durumda dahi, genel bir kural olarak, ancak geen yl Manchester ve Salfordtaki iek salgn durumlarnda olduu gibi ancak bar salgn hastalk kt zaman uygulandn anlamak mmkndr. ileri Bakanlna gnmze kadar yaplan bavurular ancak byle durumlarda etkili olmutur, nk ancak zorunlu olduu zaman toplumsal reform yasalar nermek eer mmknse, zaten varolanlar yrrle koymaktan kanmak [sayfa 412] ngilterede her liberal hkmetin ilkesidir. Szkonusu yasa, ngilteredeki pekou gibi yalnzca iilerin egemenlii ya da basks altndaki bir hkmetin sonunda, onu gerekten uygulayacak bir hkmetin elinde mevcut toplumsal durumda bir deiiklik yapma yolunda gl bir silah olaca iin nemlidir. nc olarak devlet gc, Herr Saxa gre mevcut konut darln gidermek iin emrindeki btn olumlu aralar mmkn olan en yaygn biimde kullanmaldr. Yani, emrindeki memur ve hizmetkrlar iin (ancak bu durumda bunlar ii deildir!) barakalar, gerekten rnek yaplar yapmal ngilterede kamu ileri kredi yasas uyarnca, ve Louis Bonaparten Paris ve Mlhausende yapt gibi. i snfnn konut koullarn dzeltmek amacyla belediyelere, derneklere, ve ayrca zel kiilere ... kredi vermelidir. (s. 203.) Ancak kamu ileri kredi yasas da, yalnzca kt zerinde bulunmaktadr. Hkmet, komisyon yelerinin emrine azami 50.000 , yani en fazla 400 kulbe, ya da krk ylda toplam olarak en fazla seksenbin kiiye onaltbin kulbe ya da konut yapabilecek bir miktar vermektedir kovada bir damla! Yirmi yl sonunda komisyonun emrindeki fonlarn geri demeler nedeniyle iki katna ktn, dolaysyla, son yirmi yl iinde ek krkbin kiiye daha konut yapldn varsaysak bile, bu, yine kovada bir damladr. Ve kulbeler ortalama olarak krk yl dayandna gre, krk yl sonra en harap durumdakilerinin, en eski kulbelerin yenilenmesi iin her yl 50.000 ya da 100.000 likit aktifin kullanlmas gerekir. Bu Herr Sax, 203. sayfada iddia etmektedir
319
ki, ilkeyi doru olarak ve snrsz bir boyutta uygulamaya koymaktadr! Ve Herr Sax, ngilterede bile, devletin snrsz bir boyutta hi bir ey gerekletiremedii itirafyla kitabn bitirmekte ancak ilknce tm ilgililere bir vaaz vermekten kendini alamamaktadr.* [sayfa 413] Bugn varolan ekliyle devletin, konut felaketini dzeltmek iin bir ey yapmaya ne muktedir ne de istekli olduu kesinlikle aktr. Devlet, mlk sahibi snflarn, yani toprak sahipleri ve kapitalistlerin, smrlen snflara, yani kyllere ve iilere kar rgtl birleik gcnden baka bir ey deildir. Tek tek kapitalistlerin (ve burada sorun yalnzca onlar ilgilendirmektedir, nk bu konuda, ilgili olan toprak sahibi esas olarak bir kapitalist olarak davranmaktadr) istemediini, onlarn devleti de istemez. Dolaysyla eer bireysel kapitalistler konut darlna zlyor, ancak onun en feci sonularn yzeysel olarak dahi hafifletmek iin kprdatlamyorlarsa, birleik kapitalist, yani devlet, bundan pek fazlasn yapmayacaktr. En fazla yapaca geleneksel hale gelmi olan yzeysel hafifletme lsnn her yerde ayn ekilde uygulanmasn salamaktr. Ve durumun byle olduunu da grdk. Ancak, denebilir ki, Almanyada henz burjuvazi egemen deildir; Almanyada devlet bir dereceye kadar hl toplumun zerinde bamszca dolanan bir gtr ki, tam bu nedenle toplumun birleik karn temsil etmektedir. Ve tek bir snfnkini deil. Bylesine bir devlet kukusuz, bir burjuva devletinin yapamayaca pek ok eyi yapabilir, toplumsal alanda da ondan olduka farkl eyler beklenmesi gerekir. Bu gericilerin dilidir. Gerekte ise Almanyada varolduu ekliyle devlet ayn ekilde iinden gelitii toplumsal tabann zorunlu bir rndr. Prusyada ve Prusya imdi belirleyicidir hl gl bir toprak sahibi aristokrasisi ile, bugne kadar ne .ransadaki gibi dolaysz siyasal egemenlik kazanm, ne de ngilteredeki gibi azok dolayl bir egemenlik kazanm olan olduka gen ve son derece korkak bir burjuvazi birarada bulunmaktadr. Ancak entelektel ynden ok gelimi, ve gnbegn giderek daha fazla rgtl hale gelen, hzla oalan bir proletarya bu iki snfla birarada bulunmaktadr. Biz, dolaysyla, burada, eski mutlakyeti temel koulunun yansra toprak sahibi [sayfa 414] aristokrasi ve burjuvazi arasnda bir denge yansra modern bonapartln temel koulunu da burjuvazi ve proletarya arasnda bir denge buluyoruz. Ama gerek eski mutlakyeti, gerek modern bonapart monaride ger* Londra yapm yetkililerine, yeni sokak yapm amac ile istimlak hakk veren son ngiliz parlamentosu kararnda bylece evlerinden karlan iiler bir lde dikkate alnmaktadr. Yaplacak yeni binalarn nfusun nceden orada yaayan snflarn barndrmaya elverili olmas hkm getirilmitir. Dolaysyla en az deerli yerlerde iiler iin 5 ya da 6 katl kiralk apartmanlar dikilmi ve bu yolla yasalara uyum salanmtr. Bu dzenlemenin nasl ileyeceini bekleyip grmek gerekir. nk iiler buna olduka yabancdrlar. Ve Londrada eski koullarn ortasnda bu binalar, tamamyla yabanc bir gelimeyi temsil etmektedir. Oysa, en iyi olaslkla yapm faaliyetleri ile gerekte evlerinden karlan icilerin ancak bir eyreine yeni konut salayacaklardr. [1887 basksna Engelsin notu.]
320
ek hkmet yetkisi, zel bir ordu subaylar ve devlet memurlar kastnn elindedir. Prusyada bu kast ksmen kendi saflarndan ksmen daha az kkenli aristokrasiden daha ender olarak yksek aristokrasiden ve en az da burjuvaziden beslenmektedir. Toplumun dnda, ve szde stnde bir konum igal eder grnen bu kastn bamszl, devlete, toplumun karsnda bir bamszlk grnm vermektedir. Bu eliik toplumsal koullardan zorunlu bir tutarllkla Prusyada (ve Prusya rneini izleyerek Almanyann yeni Reich anayasasnda) gelien devlet biimi, ayn zamanda, hem eski mutlakyetiliin gnmzdeki yok olma biimi ve hem de bunapart monarinin varolma biimi olan sahte-anayasaclktr. Prusyada sahte-anayasaclk 1848den 1866ya kadar mutlakyeti monarinin ar ar yryn yalnzca gizlemi ve kolaylatrmtr. Ancak, 1866dan, ve daha da belirgin olarak 1870den beri toplumsal koullardaki karklk, ve bununla eski devletin zl herkesin gz nnde ve muazzam bir ekilde genileyen bir boyutta ilerlemitir. Hzl snai gelimesi ve zellikle borsa dolandrcl, btn egemen snflar speklasyon girdabna srklemitir. 1870 ylnda .ransadan ithal edilen topyekn yozlama grlmemi bir hzla gelimektedir. Strousberg ve Pereire birbirlerine apkalarn kartmaktadrlar. Bakanlar, generaller, prensler ve kontlar, en kurnaz borsa kurtlaryla rekabet halinde tahvillerle kumar oynamakta, ve devlet bu borsa kurtlarna topyekn baronluk payesi bahederek eitliklerini tanmaktadr. ekerpancar reticisi ve konyak imalats olarak uzun sreden beri sanayici olan krsal soylular ok nceden eski onurlu gnleri geride brakmlardr ve imdi adlar her eit gvenilir olan ya da olmayan anonim irketin ynetici listelerini iirmektedir. Brokrasi tek gelirini artrma yolu olarak zimmete geirmeyi gittike daha fazla hakir grmeye balamtr; devlete srtn dnmekte ve snai irketlerin idaresindeki ok daha krl mevkiler peinde komaya balamaktadr. Grevde [sayfa 415] kalanlar ise stlerinin rneini izlemekte ve tahvil speklasyonu yapmakta, ya da demiryollar ve benzerinde hisse satnalmaktadr. Temenlerin de baz speklasyonlara el attn varsaymak bile hakl grlebilir. Ksacas eski devletin tm unsurlarnn zlmesi ve mutlakyeti monariden bonapart monariye gei en canl dnemindedir. Bir sonraki byk ticari ve snai bunalmla yalnzca mevcut karklk deil, ama eski Prusya devleti de kecektir.* Ve burjuva olmayan unsurlarn her geen gn daha burjuva hale geldii bu devlet, toplumsal sorunu ya da en azndan konut sorununu zebilecek mi? Tam tersine. Tm ekonomik sorunlarda Prusya devleti giderek daha fazla burjuvazinin eline gemektedir. Ve eer 1866dan
* Gnmzde bile, 1866da eski Prusya devletini ve onun temelini, yani koruyucu gmrk vergileriyle mhrlenen byk toprak mlkiyeti ve snai sermaye ittifakn, birarada tutan, 1872den bu yana sayca ve snf bilinci asndan muazzam bir gelime gsteren, proletarya korkusudur. [1887 basksna Engelsin notu.]
321
beri ekonomik alandaki yasalar gerek durumda olduundan daha da fazla burjuvazinin karna uydurulmadysa bu kimin hatasdr? Esas olarak bizzat burjuvazi sorumludur, nk, ilk olarak kendi istemlerini enerjik olarak bastrmak iin ok korkaktr, ve ikinci olarak ayn zamanda tehditkr proletaryaya yeni silahlar salayan her dne kar kmaktadr. Ve eer siyasal g, yani Bismarck, burjuvazinin siyasal faaliyetlerini denetim altnda tutmak amac ile kendi koruyucusu proletaryay rgtlemeye abalyorsa, bu, iiler asndan, devleti, birka yardmsever terime, ve en ok la Louis Bonaparte yapm irketlerine en asgari dzeyde bir devlet yardmna indirgeyen zorunlu ve olduka tandk bir bonapart reeteden baka nedir? ilerin Prusya devletinden ne beklemesi gerektiinin en iyi kant, Prusya devleti mekanizmasnn topluma gre .ransz milyarlarnn kullanmnda yatmaktadr. Bu milyarlarn tek bir taleri dahi sokaa atlm o Berlin ii snf ailelerine barnak salamak iin kullanlm mdr? Tam tersine gz yaklatka devlet, yaz boyunca balar zerinde geici bir tavan salayan o sefil kulbeciklerin bile yklmasna neden oldu. Be milyar, yeterince hzl bir ekilde, insanlk uruna harcanmaktadr: kaleler, toplar ve askerler iin, [sayfa 416] ve Wagnerin eekliklerine264 ve Stieberin Avusturya ile grmelerine265 karn, bu milyarlardan, Louis Bonaparten .ransadan ald milyonlardan .ransz iilerine ayrlandan daha az, Alman iisine ayrlacaktr.
III
Gerekte, burjuvazinin, konut sorununu kendi modeliyle zmek yani sorunu srekli olarak yeniden ortaya karacak bir ekilde zmek iin yalnzca bir yntemi vardr. Bu ynteme Haussmann denmektedir. Haussmann deyimiyle yalnzca Parisli Haussmannn zellikle bonapart slubunu kastetmiyorum stste ina edilmi ii mahallelerinin tam ortasnda, uzun, dz ve geni yollar amaktaki ve onlarn her iki yanna byk lks binalar sralamaktaki ama, barikat savan stratejik olarak gletirme amacnn yansra hkmete baml, zellikle bonapart bir inaat kesimi proletaryas yaratmak ve kenti tam anlam ile bir lks kenti haline dntrmektir. Haussmann derken ben, byk kentlerimizden, ve zellikle merkezi konumlu olanlarda, bu uygulama, ister kamu sal ve gzelletirme kayglar, ister byk merkezi konumlu i yeri istemi, ya da ister demiryollar, sokaklar vb. yapm gibi trafik gereksinmeleri nedeniyle ortaya km olmasndan bamsz olarak, imdi genellemi olan ii snf mahallelerinde gedikler almas uygulanmasn kastediyorum. Nedenler ne kadar farkl olursa olsun, sonu her yerde ayndr: Bu pek byk baarsndan dolay burjuvazinin her frsatta kendini yceltmesine refakat eder biimde en rezilane ara sokaklar ve dar yollar ortadan kalkar, ama hemen baka bir yerde, ve
322
ounlukla en yakn mahallede tekrar ortaya karlar. ngilterede i Snfnn Durumunda Manchesterin 1843 ve 1844 teki durumuyla bir grnmn vermitim. O zamandan bu yana kentin merkezinden geen demiryolunun yapm, yeni yollar yapm ve byk kamu ve zel binalarn dikilmesi orada tanmlanm olan en kt mahallelerden bazlarn ortasndan blm, ortaya karm, ve dzeltmi, ve dierlerini tmyle ortadan kaldrmtr; her ne kadar [sayfa 417] dar salkinzibat denetimi o zamandan bu yana daha sertlemise de, onlarn pek ou hl ayn durumda, ya da o srada olduklarndan daha da beter harap olmu bir durumdadr. te yandan, nfusunda o zamandan bu yana yardan fazla bir art grlen kentin muazzam gelimesi sayesinde, o zamanlar hl havadar ve temiz olan mahalleler, imdi, kentin en kt tannan mahallelerinin eski durumlar kadar skk, kirli ve imi bir durumdadr. te size yalnzca bir rnek: kitabmn 80. sayfas ve devamnda, * yllardr Kk rlanda ad altnda Manchesterin yzkaras olan Medlick Nehri vadisinin dibinde yerlemi bir grup evi anlatmtm. Kk rlanda oktan yokolmu ve imdi yerinde yksek bir temel zerine kurulu bir tren istasyonu bulunmaktadr. Burjuvazi, Kk rlanda nn mutlu ve sonal bir ekilde ortadan kalkn byk bir zafermicesine bbrlenerek gstermektedir. Byk kentlerimizde setler iine alnan byk nehirlerin, genellikle her geen yl kolayca aklanabilecek nedenlerle daha yaygn sellere yolatklar gibi, geen yaz da byk bir sel baskn oldu. Ve o zaman, Kk rlandann hi bir ekilde ortadan kalkmad, ama yalnzca Oxford Caddesinin Gney yakasndan Kuzey yakasna kayd ve gelimeye devam ettii ortaya kmt. Manchesterdeki radikal burjuvazinin organ olan Manchester Weekly Timesn 20 Temmuz 1872 saysnda neler yazdn grelim: Medlockun aa vadisi sakinlerinin geen cumartesi bana gelen felaketin, iyi bir sonucu olaca, yani halkn dikkatinin belediye yetkililerimizin ve belediye salk komitemizin burnunun dibinde oktan beri msamaha edilen tm salk yasalarnn bu aka inenmesine ynelecei umulmaktadr. Dn sabah baskmzda kan iddetli bir makale, selin eritii Charles Street ve Brook Street yaknlarndaki baz bodrum konutlarnn rezilane durumlarn, yeterince gl olmamakla birlikte aa karmtr. Bu makalede deinilen bir avlunun ayrntl incelemesi onlar hakknda yaplan btn beyanlar dorulamamz, ve bu avludaki bodrum kat konutlarnn ok nceden kapatlm olmas ya [sayfa 418] da insan barna olarak hi bir zaman msamaha edilmemi olmas gerektiini ileri srmemizi mmkn klmtr. Squires Court, Charles Street ve Brook Streetin kesinde yedi ya da sekiz evden olumaktadr. Bir yaya Brook Streetin en aa ksmndan demiryolu geitinin altndan her gn dahi geebilir ve hi bir zaman ok aalarda,
* Bkz: K. Marx and .. Engels, On Britain, s. 94. -Ed.
323
ayaklarnn altnda, maaralarda insanolunun yaadn hayal edemez. Avlunun kendisi halkn gznden saklanmtr ve ancak yoksulluklar nedeniyle bu mezar sszlnda barnak aramak zorunda olanlar iin eriilebilir niteliktedir. Medlockun havuzlar arasna kapatlm olan genellikle durgun sular normal dzeyini amasa bile bu konutlarn zeminleri nehir yzeyinin ancak birka santim zerindedir. Byk bir sanak ya, pis, iren sular drenajlardan yukar karp, odalar, her selin gerisinde armaan olarak brakt ekilde ldrc gazlarla doldurabilir. ... Squires Court, Brook Streetteki evlerin oturulmayan bodrumlarndan da daha dk bir dzeydedir ... ve sokak dzeyinin 20 fit altndadr, ve cumartesi gn drenajlardan ykselen zararl sular atlara erimitir. Bunu biliyorduk ve dolaysyla oray ya bo ya da yalnzca pis duvarlar ykayan ve evi dezenfekte eden salk yetkililerinin igalinde bulacamz umuyorduk. Bunun tersine, bir berberin bodrum evinde ... bir kede yatan bir yn ryen pislii bir tekerlekli elarabasna kreklemeye uraan bir adam grdk. Bodrumu azok temizlenmi olan berber bizi daha da aada elinden gelse basna haber vereceini, ve kapatlmalarn talep edeceini ileri srd baz meskenlere gnderdi. Ve bylece sonunda amar teknesinde uraan gl ve salkl grnl bir rlandal kadn bulduumuz Squires Courta geldik. O ve bir gece bekisi olan kocas, bu avluda alt yl yaamlard ve kalabalk bir aileleri vard. ... Yeni terkettikleri evde su hemen hemen tavana kadar ykselmiti. Pencereler krlm ve mobilyalar tamamyla harap olmutu. Adam, evde yaayann, her iki ayda bir kire badana yaparak, kokunun dayanlmaz hale gelmesini nlediini syledi. ... Daha sonra gittii i avluda, muhabirimiz, arka duvarlar, imdi tanmlanan evlerin arka duvarlarna bitiik ev buldu. Bu evden ikisinde oturuluyordu. Oradaki pis koku ylesine korkutucuydu [sayfa 419] ki, en salkl insan bile ok ksa bir zamanda midesinden rahatszlanabilirdi. ... Bu iren delikte, perembe gecesi (suyun ykseldii ilk gn) burada uyumu olan yedi kiilik bir aile yayordu. Ya da, kadnn hemen dzelttii gibi, uyumamlard, nk o ve kocas berbat koku nedeniyle gecenin byk ksmnda srekli olarak kusmulard. Cumartesi gn ocuklarn dar tamak iin gs hizasndaki su iinde yrmek zorunda kalmlard. Ayrca kadn, orann, domuzlarn yaamasna dahi elverili olmad kansndadr, ancak dk kira nedeniyle haftada bir sterlin alt peni ve kocas son zamanlarda hastalk yznden ok isiz kald iin onu tutmutur. Bu avlunun ve vakitsiz bir mezardaymcasna iine dolumu olan sakinlerinin gzlemci zerindeki grnm mutlak bir aresizlikti. Bu arada, belirtmek zorundayz ki, gzlemlerimize gre, Squires Court muhtemelen ar bir rnek olmakla birlikte o mahalde, sregelen varlklarn salk komitemizin izin vermekte kendini hakl gsteremeyecei dier pek ok yerin tipik rneinden baka bir ey deildir. Bu yerler ileride kiralanrsa, komite bir sorumluluk yklenmekte ve btn
324
evre, ciddiyetini artk tartmayacamz bir salgn hastalk tehlikesine maruz braklacaktr. Bu, burjuvazinin konut sorununu uygulamada nasl zmlediinin arpc bir rneidir. Kapitalist retim biiminin iilerimizi her gece iine kapatt hastalklarn reme yeri, rezilane delik ve bodrumlar ortadan kaldrlmamtr; yalnzca baka yere kaydrlmtr! Onlar ilk yerinde yaratm olan ayn ekonomik zorunluluk daha sonraki yerinde de yaratmaktadr. Kapitalist retim biimi varolmaya devam ettii srece, konut sorununun, ya da iilerin yazgsn etkileyen herhangi bir baka toplumsal sorunun tek bana zmleneceini ummak budalalktr. zm, kapitalist retim biiminin ortadan kaldrlmasnda ve btn geim aralarna ve i aralarna bizzat ii snfnn elkoymasnda yatmaktadr. [sayfa 420]
NC KISIM
PROUDHON VE KONUT SORUNU ZERNE EK

I
Volkstaatin 86. saysnda A. Mlberger, benim tarafmdan gazetenin 51. saysnda ve daha sonraki saylarnda eletirilen makalelerin yazar olduunu aklamaktadr.* Yantnda250 beni ylesine bir seri sulamaya bomakta ve ayn zamanda btn sorunlar ylesine birbirine kartrmaktadr ki, isteristemez onu yantlamak zorunda kalyorum. Ne yazk ki, byk lde bizzat Mlbergerin beni zorla soktuu kiisel polemik alannda verilecek olan yantma genel bir ilgi salamak zere, Mlbergerin bir kez daha btn bunlarn ne kendisi, ne de Volkstaatn teki okurlar iin esas olarak yeni bir ey iermediini sylemesi tehlikesini de gze alarak, esas noktalar bir kez daha ve mmknse ncekinden daha ak bir ekilde sunacam. Mlberger eletirimin biim ve kapsamndan yaknmaktadr. Biim asndan o srada szkonusu makaleyi kimin yazdn dahi bilmediimi syleyerek yantlamak yeterlidir. Dolaysyla, yazarlarna kar herhangi bir kiisel nyarg szkonusu olamaz; makalelerde ortaya konan konut sorunu zmne kar ise, uzun sre nce onu Proudhondan tandm, ve o konudaki kanm kesinlikle belirlenmi olduu iin kukusuz nyarglydm. Dostum Mlberger ile eletirimin tonu zerine tartacak deilim. Benim kadar uzun sre hareket iinde olunca, saldrlara kar olduka kaln bir deri gelitirilir, ve dolaysyla kolaylkla dierlerinde de
* Bkz: Bu cildin 364-386. sayfalar. -Ed.
325
aynsnn varolduu varsaylr. Mlbergerin zararn telafi edebilmek iin bu kez tonumu derisinin duyarlna uygun biimde ayarlamaya alacam. Mlberger, onun bir prudoncu olduunu sylediim iin zel bir aclkta yaknmakta ve prudoncu olmadn ileri srmektedir. Doal olarak ona inanmam gerekir, ama szkonusu makalelerin yalnzca onlarla yetinmek zorundaydm [sayfa 421] katksz prudonculuktan baka bir ey iermediini tantlayacam. Ama Mlbergere gre, Proudhonu da hafiflikle eletirmi ve ona ciddi bir hakszlk yapmm. Kk-burjuva Proudhonun retisi, Almanyada, ondan bir satr dahi okumam, pek oklar tarafndan dahi benimsenen, genel kabul grm bir dogma haline gelmitir. Yirmi yldan beri Latince kkenli dilleri konuan iilerin Proudhonun eserlerinden baka zihinsel gdalar olmamasndan zntlerimi dile getirdiim zaman, Mlberger, bunu, Latin iileri asndan, Proudhon tarafndan formle edilen ilkeler hemen her yerde hareketin itici ruhudur, diye yantlamaktadr. Bunu reddetmek zorundaym. lk olarak, ii snf hareketinin itici ruhu hi bir yerde ilkelerde deil, her yerde byk sanayiin gelimesinde, ve onun etkilerinde, yani bir yandan sermaye, te yandan da proletarya birikimi ve younlamasnda yatmaktadr. kinci olarak, Latin lkelerinde Proudhonun szde ilkelerinin Mlbergerin onlara atfettii belirleyici rol oynadn; anarizm, forces conomiques * rgtlenmesi, liquidation sociale ** vb. lkelerinin orada ... devrimci hareketin gerek tayclar haline geldiini sylemek doru olmaz. Her derde deva prudoncu ilacn, Bakunin tarafndan sunulan daha acemice bir biiminde ancak bir miktar etkinlik kazand spanya ve talya hari, uluslararas ii snf hareketini bilen, herhangi bir kimsenin .ransada prudoncular sayca olduka nemsiz bir mezhep olutururken ii snfnn ounluu Proudhon tarafndan Liquidation sociale ve Organisation des forces conomiques*** balklar altnda hazrlanan toplumsal reform plan ile herhangi bir ilikiyi reddettikleri pek nl bir olgudur. Bu, teki eyler yansra, Komnde gsterilmitir. Her ne kadar prudoncular Komnde gl bir ekilde temsil edilmilerse de, eski toplumun tasfiye edilmesi ya da ekonomik glerin Proudhonun nerileri uyarnca rgtlenmesi yolunda en ufak bir aba gsterilmemitir. Tam tersine, btn ekonomik nlemlerinde itice [sayfa 422] ruhun herhangi bir ilkeler grubu deil, ama basit, pratik gereksinmeler olmas Komne byk onur verir. Ve dolaysyla bu nlemler frnlarda gece almasnn kaldrlmas, fabrikalarda para cezalarnn yasaklanmas,
* Ekonomik gler. -. ** Toplumsal tasfiye. -. *** Ekonomik glerin rgtlenmesi. -.
326
kapatlm fabrikalar ve atlyelere elkonmas ve ii birliklerine devredilmesi hi bir ekilde prudonculuk ruhuna deil, ama kesinlikle Alman Bilimsel Sosyalizminin ruhuna uygundur. Prudoncularn uygulayabildii tek toplumsal nlem, .ransz Bankasna elkonmamas kararyd, ve bu da Komnn ykl nedenlerinden biridir. Ayn ekilde blankici olarak adlandrlanlar da yalnzca siyasal devrimciler olmaktan kp blankici gmenlerin Londrada bildirileri* Internationale et Rvolutionda yaptklar gibi belirli bir programla sosyalist ii gurubu haline dnmek iin bir abada bulunduklar zaman toplumun kurtuluu iin prudoncu plann ilkelerini ileri srmemiler, ama, Alman bilimsel sosyalizminin proletaryann siyasal eyleminin ve snflarn ve onlarla birlikte devletin ortadan kaldrlmasna gei olarak [proletarya] diktatrlnn gereklilii zerine gr1erini Komnist Manifestoda** ve o zamandan bu yana saysz vesileyle zaten dile getirilmi olanlar gibi grleri hemen hemen aynen benimsemilerdir. Ve eer Mlberger Almanlarn Proudhonu kmsemelerinden hareketin Latin lkelerinde Paris Komnne kadar bir kavray eksiklii iinde olduu sonucunu karrsa, bu eksikliin kant olarak bize Latin tarafndan hangi yaptn, Komn, Alman Marx tarafndan yazlm olan Address of the General Council of the International on the Civil War in .rance *** kadar yaklak olarak dahi olsun doru anlayp tanmlandn sylesin. i snf hareketinin dolaysz olarak prudoncu ilkelerin etkisi altnda olduu tek lke Belikadr ve tam bunun sonucu olarak Belika hareketi, Hegelin diyecei gibi, hi bir eyden, hi bir ey yoluyla hi bir eye266 varmaktadr. [sayfa 423] Yirmi yl boyunca Latin lkeleri iilerinin dolayl ya da dolaysz olarak kafaca, yalnzca Proudhon ile beslenmelerini bir ansszlk saydm zaman, Proudhonun Mlbergerin ilkeler olarak adlandrd reform reetesinin tmyle mitsel egemenliini deil, ama onlarn mevcut topluma ynelik ekonomik eletirilerinin tmyle yanl prudoncu deyimler ile bozulduunu ve siyasal eylemlerinin prudoncu etkilerle acemiletirildiini kastetmitim. Bylece prudonlatrlm Latin lkeleri iilerinin, her durum ve koulda, Alman bilimsel sosyalizminin kesinlikle Latinlerin Proudhonu anladndan daha iyi anlayan Alman iilerinden daha fazla devrim yolunda olup olmadklarn ancak devrim yolunda olmann gerekte ne anlama geldiini rendikten sonra yantlayabileceiz. Hristiyanlk, gerek inan, Tanrnn merhameti yolunda olan kiilerden szedildiini duyduk. Ama btn hareketlerin en iddetlisi olan devrimin
* Engels, bu bildiriyi Programm der blanquistischen Komunne .lchtlinse (Blankici Komn Gmenleri Program), Internationels aus dem, Volksstaat, s. 40-46, Berlin 1894 adl makalesinde incelemitir. -Ed. ** Bkz: Seme Yaptlar, 1, s. 142-145, 153-155. -Ed. *** Bkz: Bu cildin 260-276. sayfalar. -Ed.
327
yolunda olmak? O halde, devrim bir dogmatik din midir ki, kii ona inansn? Ardndan, Mlberger, beni, makalesinin ak ifadesine karn, konut sorununun yalnzca ii snfna zg bir sorun olduunu iddia etmekle suluyor. Bu kez Mlberger gerekten hakl. Szkonusu pasaj gzden kardm. Onu gzden karmak benim sorumsuzluumdu, nk bu, tezimin esas eiliminin en belirgin bir zellii idi. Mlberger ak szcklerle gerekte unu yazmaktadr: ok sk ve yaygn bir biimde snf politikas izlemek, snf egemenlii iin aba gstermek ve benzeri gibi gln samalamalarla kar karya kaldmz iin, ilk olarak ve aka konut sorununun hi bir ekilde yalnz proletaryay etkileyen bir sorun olmadn, ama, tam tersine, olduka nemli lde asl orta snflar, kk tccar, kkburjuvaziyi, tm brokrasiyi ilgilendirdiini nemle belirtmek isteriz. ... Konut sorunu toplumsal reformun, bir yandan proletaryann karlar, te yandan da toplumun asl orta snflarnn karlarnn mutlak i zdeliini aa karan bir husustur, orta snflar da kiralanm meskenin ezici balar altnda en az proletarya kadar, ve muhtemelen daha fazla sknt ekmektedirler. ... Bugn toplumun asl [sayfa 424] orta snflar, gen, canl ve enerjik ii partisi ile ittifak halinde, toplumun deitirilmesi srecine, nimetlerinden en bata onlarn yararlanaca bir deiime, katlmak iin ... yeterli g toplayabilme sorunu ile kar karyadrlar. Dolaysyla dostumuz Mlberger burada aadaki hususlar belirtmektedir: 1. Biz herhangi bir snf politikas izlemiyoruz ve snf egemenlii iin abalamyoruz. Ama Alman Sosyal-Demokrat i Partisi, yalnzca bir ii partisi olduu iin, zorunlu olarak. bir snf politikas, ii snfnn politikasn, izlemektedir. Herbir siyasal parti de, devlette kendi ynetimini kurmaya yneldii iin, ayn nedenle Alman Sosyal-Demokrat i Partisi de zorunlu olarak kendi ynetimini, ii snfnn ynetimini, dolaysyla snf egemenliini, kurmaya abalamaktadr. Ayrca, ngiliz artistlerden bu yana, her gerek proletarya partisi, bir snf politikasn, proletaryann bamsz bir siyasal parti olarak rgtlenmesini mcadelesinin birincil koulu, ve proletarya diktatrln, mcadelenin en yakn amac olarak ne srmtr. Bunu sama olarak niteleyerek Mlberger, kendisini, proletarya hareketinin dna ve kk-burjuva sosyalizmi kamp iine sokmaktadr. 2. Konut sorunu, yalnzca bir ii snf sorunu deil, ama asl orta snflar, ondan en az proletarya kadar ve muhtemelen daha fazla sknt ektii iin kk-burjuvaziyi de olduka nemli lde ilgilendirmektedir. Herhangi bir kimse, eer kk-burjuvazinin bir adan dahi olsa, proletaryadan belki de daha fazla sknt ektiini iddia ederse, kk-burjuva sosyalistleri arasnda sayldndan tr yakn-
328
maya hakk yoktur. Dolaysyla, unlar dediim zaman Mlbergerin yaknmaya hakk var m: Proudhonun da dahil olduu kk-burjuva sosyalizmi, ite ounlukla, ii snfnn teki snflarla ve zellikle kk-burjuvazi ile birlikle katlanmak zorunda kald bu gibi zorluklarla uramay yelemektedir. Ve dolaysyla, Alman, prudoncularmzn esas olarak grdmz gibi hi bir ekilde yalnzca bir ii snf sorunu olmayan konut sorununa eilmesi hi de raslant deildir. * 3. Toplumun asl orta snflarnn karlar ile [sayfa 425] proletaryann karlar arasnda bir mutlak i zdelik vardr, ve toplumun gelecekteki deitirilmesi srecinin nimetlerinden her eyden nce yararlanacak olan proletarya deil, asl bu orta snflardr. Dolaysyla iiler gelecekteki toplumsal devrimi her eyden nce kk-burjuvazinin karlar iin yapacaklardr, ve, ayrca, kkburjuvazinin karlar ile proletaryannkiler arasnda mutlak bir i zdelik vardr. Eer kk-burjuvazinin karlar iilerinkiyle bir i zdelie sahipse, o halde iilerinki de kk-burjuvazininkilerle bir i zdelie sahiptir. Kk-burjuva gr as dolaysyla, hareket iinde, proletarya, gr as kadar varolma hakkna sahiptir ve ite kk-burjuva sosyalizmi olarak adlandrlan da bu hak eitlii iddiasdr. Dolaysyla, ayr basmn 25. Sayfasnda248 Mlbergerin bizzat kendi nitelii uyarnca bnyesinde etmeni: emek-edinme-mlk [etmenini] biletirdii iin, ve bu etmenin bileiminde, bireyin gelime kapasitesine hi bir engel koymad iin kk sanayii toplumun gerek dayana olarak vmesi; ve modern sanayii, zellikle normal insanolunun yetitirildii bu bakm yurdunu ykmak ve srekli olarak kendini yenileyen mert bir snftan, kaygl baklarn nereye evireceini bilemeyen bilinsiz bir insan srs yaratmakla sulamas pekl tutarldr. Kk-burjuvazi, dolaysyla Mlberger iin rnek insanolu, ve kk sanayi, Mlbergerin rnek retim biimidir. O halde onu kk-burjuva sosyalistleri arasna soktuum zaman ona iftira m etmi oldum? Mlberger, Proudhon iin tm sorumluluu reddettiinden, burada Proudhonun reform plannn nasl toplumun btn yelerini kkburjuva ve kk kyllere dntrmeyi amaladn daha fazla tartma anlamsz olacaktr. Kk-burjuvazi ve iilerin karlar arasndaki iddia edilen zdelikle uramak da ayn ekilde gereksiz olacaktr. Gerekli olan ise zaten Komnist Manifestoda bulunabilir. (Leipzig basks, 1872, s. 12 ve 21.) ncelememizin sonucu, dolaysyla, kk-burjuva [sayfa 426] Proudhon miti ile kk-burjuva Mlberger gereinin yanyana grnmesidir.
* Bkz: Bu cildin 366-367. sayfalan. -Ed.
329
II
imdi esas noktalardan birine geliyoruz. Mlbergerin makalelerini ekonomik ilikileri Proudhon tarznda yasal terminolojiye evirerek tahrif etmekle sulamtm. Bunun bir rnei olarak, Mlbergerin aadaki szlerini almtm: Bir kez yapldktan sonra, ev, gerek deeri, sahibine, ok nceden kira biiminde fazlasyla denmi olmasna karn, toplumsal emein belirli bir blm iin bir kalc yasal tasarruf hakk hizmeti grr. Dolaysyla, rnein elli yl nce yaplm olan bir ev, bu dnem iersinde, kira kazancyla, ilk maliyet fiyatnn iki, , be, on ve daha ok kat fazlasn karlad anlalmaktadr. Mlberger imdi yle yaknyor: Bu basit, ciddi olgunun dile getirilii, Engelsin beni evin nasl yasal tasarruf hakk haline geldiini anlatmam gerektii ki bu benim grev kapsammn olduka dnda kalyordu konusunda uyarmasna neden oluyor. ... Tanmlama bir eydir, aklama baka bir ey. Proudhon ile birlikte toplumun ekono-mik yaamndan bir adalet kavramnn etkisi altnda olmas gerektiini sylediim zaman, gnmz toplumunu, btn adalet kavramlarnn deil, ama devrimin adalet kavramnn eksik olduu bir toplum olarak tanmlyorum ki, bu olguyu, Engelsin kendisi de itiraf edecektir. imdilik yaplm olan evden ayrlmayalm. Ev, bir kez kiraya verildikten sonra onun zerinden yaplan kr da dahil olmak zere, arsa kiras, onarm masraflar, ve yatrlan yapm sermayesinin faizini, kira eklinde karlamaktadr; ve koullara bal olarak tedricen denen kira ilk maliyet bedelinin iki, , be kat ya da on katna varmaktadr. Bu, dostum Ml-berger, basit, ciddi olgunun, bir ekonomik olgunun dile getirilmesidir; ve eer biz, onun nasl olup da varolduunu renmek istersek, aratrmamz ekonomik alanda yapmalyz. Dolaysyla, bu olguya biraz daha yakndan bakalm ki, artk bir ocuk dahi onu yanl [sayfa 427] anlamasn. Bilindii gibi, meta sat, sahibinin kullanmdeerinden vazgemesi ve deiim-deerini cebine atmas gereinden olumaktadr. Metalarn kullanm-deeri, dier eyler yansra, tketimleri iin gerekli deiik dnemler bakmndan da birbirinden farkl olmaktadr. Bir somun ekmek bir gnde tketilmekte, bir pantolon bir ylda, ve bir ev yz ylda eskimektedir. Bu nedenle, dayankl metalar asndan, bunlarn kullanm-deerini para para ve her seferinde belirli bir dnem iin satma, yani kiralama olana dourmaktadr. Dolaysyla para para sat, deiim-deerini ancak tedricen gerekletirmektedir. Yatrlan sermayenin geri denmesi ve ona tahakkuk etmi faizden vazgemenin bir tazminat olarak satc, hi bir ekilde keyfi biimde deil, ekonomi politik yasalar uyarnca belirlenen, daha yksek bir fiyat, faiz almaktadr. Yz yln sonunda ev tkenmi, eskimi, ve artk oturulamaz haldedir.
330
imdi, ev iin denen toplam kiradan aadakileri karalm: 1) szkonusu dnemde kaydetmi olabilecei herhangi bir artla birlikte arsa kiras, ve 2) cari onarmlar iin harcanan miktar karrsak, bakiyenin ortalama olarak aadakilerden olutuunu grrz: 1 ilk olarak eve yatrlm olan yapm sermayesi, 2 bunun kr, ve 3 tedricen vadesi gelen sermaye ve kr faizi. imdi, bu dnemin sonunda kiracnn evi olmad dorudur, ama ev sahibinin de yoktur. Ev sahibi yalnzca (ona ait olmas kouluyla) arsaya ve onun zerindeki, artk bir ev olmayan yapm malzemesine sahiptir. Ve her ne kadar bu arada ev ilk maliyetini be ya da on kat karlayan bir miktar yaratmsa da, bunun yalnzca arsa kirasndaki arttan ileri geldiini greceiz. Bu, Londra gibi ev sahibi ile arsa sahibinin ounlukla ayr kiiler olduu byk kentler iin dorudur. Bylesine muazzam kira artlar, yapm mahallerindeki arsa kiralarnn hemen hemen ayn kald iftilikle uraan bir kyde deil, hzla byyen kentlerde ortaya kmaktadr. Gerekten de ok bilinen bir olgudur ki, arsa kirasndaki artlar dnda, ev kiralar ortalama olarak ev sahibine ylda yatrlm sermayenin (kr dahil) yzde-yedisinden fazlasn salamamaktadr, ve bu miktardan onarm giderlerinin, vb. denmesi gerekir. Ksaca, uygulamada iiler kira anlamas ile, ayr basmn 4. sayfasnda ele aldn, [sayfa 428] burjuva aldatmacasnn bin-lerce biiminden biri olarak yzyze gelirken, bir kira anlamas, teorik olarak ii asndan emek-gcnn alm ve satmn ilgilendirenler istisna edilirse herhangi bir dier meta alveriinden daha az ya da fazla nemli olmayan alelade bir meta alveriidir. Ama orada tantlad gibi bu biimde ekonomik dzenlemeye tbidir. te yandan Mlberger kira anlamasn (ayr basmn 19. sayfasnda) yaln keyfilikten baka bir ey deilmi gibi dnmekte, ve ona tersini tantladm zaman ne yazk ki yalnzca zaten bildii eyleri sylediimden yaknmaktadr. Ancak ev kiras zerine yaplan btn ekonomik aratrmalar kiralanm meskenlerin ortadan kaldrlmasn devrimci dncenin dourduu en verimli ve grkemli amalardan biri haline dntrmemizi mmkn klmaz. Bunu gerekletirmek iin ciddi ekonominin bu basit olgusunu gerekten ok daha ideolojik olan hukuk bilimi alanna aktarmalyz. Ev, ev kirasna kalc bir yasal tasarruf hakk hizmeti grmekte, ve dolaysyla bunun sonucu olarak bir evin deeri kira ile iki, , be ya da on misli geri denebilmektedir. Yasal tasarruf hakk bunun gerekten nasl olduunu kefetmemize zerre kadar yardmc olmamaktadr, ve dolaysyla ben de demitim ki, Mlberger, bunun gerekten nasl olduunu ancak evin nasl bir yasal tasarruf hakk haline geldiini aratrarak bulabilir. Bunu, ancak, egemen snfn onu onaylad yasal ifade erevesinde tartacak yerde, benim yaptm gibi, ev kirasnn ekonomik niteliini inceledikten sonra ancak kefediyor. Kirann kaldrlmas iin ekonomik nlemlerin alnmasn neren
331
herkesin ilknce ev kiras hakknda, onun, kiracnn sermayesi kalc tasarruf hakk iin dedii harac temsil ettiinden biraz daha fazla bir eyler bilmesi gerekir. Bunu Mlberger Tanmlama bir eydir, aklama baka bir eydir diye yantlamaktadr. Bylece evi, hi bir ekilde sonsuz olmamakla birlikte, ev kirasna, kalc ve yasal tasarruf hakk ekline dntrdk. [sayfa 429] Nasl oluursa olusun, bu yasal tasarruf hakk sayesinde evin ilk deerinin birka katn kira biiminde saladn grdk. Yasal terminolojiye gei sayesinde ekonomiden mutlu bir ekilde ylesine uzaklatk ki, bir evin gayrisafi kira ile deerinin tedricen birka katnn denmesi olgusundan baka bir ey gremiyoruz. Yasal terimler iinde dnp konutuumuzda, bu olguya, hak, adalet l birimi uyguluyor ve onun haksz olduunu, o her ne ise devrimin hak kavram ile badamadn ve dolaysyla yasal tasarruf hakknn bir ie yaramadn kefediyoruz. Ayrca ayn eyin faiz getiren sermaye ve kiralanm tarmsal toprak iin de geerli olduunu kefediyoruz, ve artk bu mlk sahibi snflar, tekilerden ayrmak ve ayrcalkl muameleye tbi tutmak iin mazerete sahibiz. Bu, u istemleri iermektedir: 1 sahibinin vazgeme ihbar verme hakkndan, malnn geri verilmesini isteme hakkndan yoksun braklmas; 2 kiralayana, yani borlu ya da kiracya, kendisine ait olmayan, ancak ona devredilen nesnenin bedelsiz kullanmnn verilmesi, 3 sahibine uygun bir dnem iinde faizsiz deme yaplmas. Ve bununla prudoncu ilkeleri bu adan tamamlam oluyoruz. Bu Proudhonun toplumsal tasfiyesidir. Bu arada, btn bu reform plannn, onlarn kk-burjuva ve kk kyl durumlarn pekitirdii iin, hemen hemen yalnzca kkburjuva ve kk kyllere yarayaca aktr. Dolaysyla, Mlbergere gre efsanevi bir kiilik olan kk-burjuva Proudhon, burada birdenbire ok somut bir tarihsel varlk haline gelmektedir. Mlberger devam ediyor: Proudhon ile birlikte toplumun ekonomik yaamnn bir adalet kavramnn etkisi altnda olmas gerektiini sylediim zaman, gnmz toplumunu, btn adalet kavramlarnn deil, ama devrimin adalet kavramnn eksik olduu bir toplum olarak tanmlyorum ki, bu olguyu, Engelsin kendisi de itiraf edecektir. Ne yazk ki Mlbergere bu iyilii yapacak durumda deilim. Mlberger toplumun bir adalet kavramnn etkisi altna girmesi gerektiini talep etmekte ve buna tanmlama demektedir. Bir mahkeme bana bir borcun denmesini talep eden bir ihbarname ile bir icra memuru yollarsa, Mlbergere [sayfa 430] gre, beni borcunu demeyen bir adam olarak tanmlamaktan baka bir ey yapm olmuyor! Tanmlama bir eydir, kstaha bir istem baka bir ey. Ve bilimsel sosyalizmi ile Proudhon arasndaki temel fark, ite tam da burada yatmaktadr. Biz ekonomik ilikileri olduklar gibi ve gelitikleri gibi tanmlyoruz ve Mlbergerin
332
tersine, bir eyin her gerek tanm, ayn zamanda onun bir aklamasdr, ve kesinlikle ekonomik olarak, onlarn gelimelerinin ayn zamanda bir toplumsal devrimin unsurlarnn gelimesi olduunu tantladk: bir yandan yaam koullarn zorunlu olarak toplumsal devrime ynelten bir snfn, proletaryann ve te yandan da kapitalist toplum erevesi tesinde bym olduu iin bu ereveyi zorunlu olarak atlatacak olan, ve ayn zamanda bizzat toplumsal ilerlemenin kar uyarnca snf farklarn ilk ve son kez ortadan kaldracak aralar sunan retim glerinin gelimesi. Proudhon, tam tersine, gnmz toplumundan kendi ekonomik gelime yasalar uyarnca deil, ama adalet hkmleri uyarnca kendini deitirmesini istemektedir (hak kavram ona deil Mlbergere aittir). Proudhon ve onunla birlikte Mlbergerin vaaz verdiini ve yas tuttuunu bylece tantlyoruz. Devrimin adalet kavramnn nasl bir ey olduunu kesinlikle tahmin edecek durumda deilim. Dorudur, Proudhon, kendi adaletinin taycs ve uygulaycs olan devrimden bir eit tanra yapyor, ve bylelikle de 1789-94 burjuva devrimi ile gelecekteki proletarya devrimini birbirine kartrmak gibi garip bir yanla dyor. zellikle 1848 den beri bunu hemen her almasnda yapyor; yalnzca birini, yani Devrimin Genel .ikrini 1868 basksnn 39 ve 40. sayfalarn aktaracam.* Ancak Mlberger, Proudhon iin tm sorumluluu reddettii iin, devrimin hak kavramn Proudhondan aklamama izin verilmiyor, ve dolaysyla Msr karanlnda kalyoruz. Mlberger devamla yle diyor: Ama ne Proudhon, ne de ben, mevcut haksz koullar bylelikle aklamak iin sonsuz adalete bavurmuyor ve hatta, Engelsin bana atfettii gibi bu koullarn bu adalete [sayfa 431] bavurularak dzeltilmesini dahi beklemiyoruz. Mulberger, Proucthonun Almanyada genellikle pek iyi bilinmedii fikrine gvenmi olmal. Btn almalarnda, Proudhon, tm toplumsal, yasal, siyasal ve dinsel nermeleri, adalet lsyle lmekte ve adalet adn verdii eye uyup uymamasna bakarak reddetmekte ya da kabul etmektedir. Ekonomik elikilerinde** bu adalet hl sonsuz adalet, justice ternele olarak adlandrlmaktadr. Daha sonra, sonsuzluk hakknda hi bir ey sylememekte, ama bu anlam, sorunun zn oluturmaktadr. rnein, Devrimde ve Kilisede Adalet*** 1858 basksndaki aadaki pasaj btn ciltlik vaazn metnidir. (c. I, s. 42): Esas ilke, toplumlarn organik, dzenleyen, egemen ilkesi, btn dierlerini kendine tbi klan, koruyan, zapteden, cezalandran, ve hatta
* P. J. Proudhon, Ide gnrale de la rvolution du XIX sicle, Paris 1868. -Ed. ** Proudhonun Systme des contradictions conomiques ou philosophie de misreine atf yaplmaktadr. -Ed. *** P. J. Proudhon, De Ja Justice dans la rvolution et dans lglise, t. 1-3, Paris 1858, -Ed.
333
gereksinme annda btn isyankr unsurlar bastran ilke nedir? Bu, din mi, ideal mi, yoksa kar m? ... Benim fikrime gre bu ilke adalettir. Adalet nedir? nsanln esas zdr. Dnyann balangcndan beri ne olmutur? Hi bir ey. Ne olmaldr? Her ey. nsanln z olan, adalet, sonsuz adalet deilse nedir? imdiye kadar gene de bir ey olmayan, ama her ey olmas gereken, toplumlarn organik, dzenleyici, egemen temel ilkesi, bu btn insanlk ilerinin llecei l birimi, btn anlamazlklarda bavurulacak hakem deilse nedir? Ve ben, Proudhonun ekonomik bilisizlii ve aresizliini, btn ekonomik ilikileri, ekonomik yasalar uyarnca deil, ama bu sonsuz adalet kavramna uyup uymamasyla deerlendirerek gizlediinden baka bir ey ileri srdm m? Ve eer Mlberger modern toplumun yaantsndaki btn bu deiikliin bir hak kavramnn etkisi altnda olmasn, yani her yerde kesin adalet gerekleri uyarnca yrtlmesini talep ederse, Mlberger ile Proudhon arasndaki fark nedir? Ben mi okuyamyorum, Mlberger mi yazamyor? Mlberger yle devam ediyor: Proudhon, insan toplumundaki itici esas ruhun, yasal [sayfa 432] deil, ekonomik ilikiler olduunu Marx ve Engels kadar bilmektedir; ayrca, bir halk arasndaki belirli hak kavramlarnn ekonomik ilikilerin ve zellikle retim ilikilerinin ancak ifadesi, grnts ve rn olduunu da bilmektedir. ... Bir deyile, Proudhon iin hak, tarihsel olarak gelien bir ekonomik rndr. Proudhon btn bunlar biliyorsa (Mlberger tarafndan kullanlan ak olmayan ifadeleri grmezden gelmeye ve iyi niyetini kabul etmeye hazrm), Proudhon hepsini Marx ve Engels kadar biliyorsa zerinde tartacak ne kalr? Sorun odur ki, Proudhonun bilgisine ilikin durum biraz deiik. Belli bir toplumun ekonomik ilikileri ilk olarak kendilerini karlar olarak gstermektedir. imdi, yaptnda biraz nce aktarlm olan blmde Proudhon o kadar szck ile toplumlarn dzenleyici, organik, egemen temel ilkesinin, dier hepsini kendine baml klan ilkenin kar deil, adalet olduunu sylyor. Ve ayn eyi btn almalarnn btn nemli blmlerinde yineliyorsa da bu Mlbergerin yle devam etmesini engellemiyor: ... Proudhon tarafndan ok derinlemesine Sava ve Barta* gelitirilmi olan ekonomik hak kavram, Lassallen Kazanlm Haklar Sisteminin nsznde ylesine yetkin bir biimde dile getirilmi olan o temel fikriyle tamamyla akmaktadr. Sava ve Bar, Proudhonun pek ok ocuka yaptnn hepsinin belki de en ocukasdr, ama bunun, Proudhonun, tm tarihsel olay ve fikirleri, tm politikay, felsefe ve dini, szkonusu tarihsel dnemin maddi, ekonomik yaam koullaryla aklayan Alman materyalist tarih kavramn szde anlaynn bir kant olarak ileri srlmesini beklemez* P. J. Proudhon, La guerre et la paix, t. 1-2, Paris 1869. -Ed.
334
dim. Kitap ylesine az materyalisttir ki, sava kavramn bile, yaratcnn yardmna bavurmadan kuramyor: Ancak, bizim iin bu yaam biimini seen yaratcnn, kendi amalar vard. (c. II, s. 100, 1869 basks.) Kitabn hangi tarihsel bilgi zerine dayand, Altn an tarihsel olarak varolduuna inanmas gereinden anlalmaktadr: [sayfa 433] nsan soyunun dnya yzeyine seyrek dald ilk balarda, doa onun gereksinmelerini glk ekmeden karlyordu. O Altn ayd, bar ve bolluk a. (Ibid., s. 102.) Ekonomik gr as en koyu bir maltusuluktur: retim iki misline kt zaman nfus da ksa zamanda iki misline kacaktr. (s. 105.) O halde bu kitabn materyalizmi nerede? Sava nedeninin imdiye kadar ve bundan byle de yoksulluk olduunu ileri srmesindedir. (rnein, s. 143). Brsig Amca,* 1848 konumasnda, skunetle u pek byk szleri syledii zaman en az onun kadar yetkin bir materyalistti: byk yoksulluun nedeni byk pauvretdir.** Lassallen Kazanlm Haklar Sistemi, yalnzca hukuk bilimcisinin deil, ayn zamanda eski-hegelcilerin hayallerinin damgasn tamaktadr. Sayfa VIIde, Lassalle, aka ekonomide kazanlm hak kavramnn btn gelimenin itici gc olduunu ileri srmekte, ve hakkn kendi iinden [ve, dolaysyla, ekonomik nkoullardan deil] gelien bir rasyonel organizma olduunu tantlamaya almaktadr. (s. IX.) Lassalle iin bu, hakk, ekonomik ilikilerden deil, hukuk felsefesinin yalnzca gelimesi ve ifadesi olduu, irade kavramnn kendisinden karma sorunudur. (s. X.) O halde, bu kitabn yeri neresidir? Proudhon ile Lassalle arasndaki tek fark, Lassallen gerek bir hukuku ve hegelci iken, Proudhonun btn teki konularda olduu gibi hukuk ve felsefede de, yalnzca bir amatr olmasndadr. Srekli olarak kendisiyle elime iersine dmekle n yapan bu adamn, Proudhonun, arada bir fikirleri gereklere dayanarak aklad grnm veren beyanlarda bulunduunu ok iyi biliyorum. Ancak, bu tr beyanlar, dncesinin temel eilimi ile karlatrld zaman nemli olmaktan uzaktr ve, ayrca gerekletikleri zaman had safhada kark ve doutan tutarszdrlar. Toplumun gelimesinin ok ilkel, belirli bir aamasnda herkesin ortak retim ve deiim koullarna bal klnmasn salamak ve rnlerin, her gn yinelenen retim, [sayfa 434] datm ve deiim ilemlerini ortak bir kural altnda toplamak gerei duyulmutur Balangta det olan bu kural ksa zamanda yasa haline gelmektedir. Yasa ile birlikte, onun korunmasyla ykml organlar kamu yetkesi, devlet zorunlu
* Brsig Amca, Alman burjuva mizahcs ve romancs .ritz Reuterin yaptlarnda yer alan bir komik karakter. -Ed. ** Yoksulluk. -.
335
olarak doar. Daha ileri toplumsal gelime ile, bu yasalar olduka geni kapsaml bir yasal sistem haline dnmektedir. Bu yasal sistem daha kark hale geldike ifade biimi toplumun olaan ekonomik yaam koullarnn dile getirildii ifade biiminden uzaklamaktadr. O, varlk nedenini ve daha ileri evriminin gereklemesini ekonomik ilikilerden deil, ama kendi i dayanaklarndan, ya da isterseniz irade kavramndan alan bamsz bir unsur gibi grnmektedir. nsanlar kendilerinin hayvanlar dnyasndan geldiklerini unuttuklar gibi, haklarnn kendi ekonomik yaam koullarndan geldiini de unutmaktadrlar. Yasal sistemin kark, geni kapsaml bir btn haline gelimesiyle, yeni bir toplumsal iblm zorunlu hale gelir; bir profesyonel hukukular rgt gelimekte ve bunlarla hukuk bilimi domaktadr. Daha ileri gelimesinde bu bilim eitli halklarn ve eitli zamanlarn yasal sistemlerini belli ekonomik ilikilerin bir yansmas olarak deil, ama kendi gereklemelerini, kendi ilerinde bulan sistemler olarak kyaslamaktadr. Kyaslama, ortak noktalar varsaymakta, ve bunlar btn bu yasal sistemlerde aayukar ortak olan eyleri toplayan ve bunu doal hak olarak adlandran hukukular tarafndan bulunmaktadr. Ve neyin doal hak olup, neyin olmadn lmek iin kullanlan birim, bizzat hakkn en soyut ifadesi olan, adalettir. Dolaysyla, bundan byle, hakkn gelimesi, hukukular iin ve her konuda onlarn szne gvenenler iin insan koullarn yasal terimlerle ifade edildii srece, adalet, sonsuz adalet idealine daha da yaklatrma abasndan baka bir ey deildir. Ve her zaman iin bu adalet, bazan tutucu, bazan devrimci adan, mevcut ekonomik ilikilerin ideolojiletirilmi, yceltilmi ifadesinden baka bir ey olmamtr. Yunan ve Romallarn adaleti, klelii hakl sayyordu; 1789 burjuvasnn adaleti feodalizmin haksz olduu gerekesiyle ortadan kaldrlmasn talep ediyordu. Prusyal yunker iin acnacak blgelerin rgtlenmesi bile (District Ordinance) sonsuz adaletin bir inenmesidir.267 Dolaysyla, [sayfa 435] sonsuz adalet kavram, yalnzca zaman ve yere gre deil, ilgili kiiye gre de deimekte, ve Mlbergerin doru olarak herkes farkl bir ey anlyor dedii eyler arasna girmektedir. Gnlk yaantda tartlan ilikilerin basitlii gznne alndnda, doru, yanl, adalet ve hak duygusu gibi kavramlar toplumsal konulara ilikin olarak bile yanl anlama olmakszn kabul edilirken, grdmz gibi, ekonomik ilikilerin herhangi bir bilimsel incelemesinde rnein modern kimyada filojiston teorisinin terminolojisi korunmu olsayd doacak olan aresiz karkln aynsn yaratmaktadrlar. Proudhon gibi biri, bu toplumsal filojistona, adalete, inand ya da Mlberger gibi biri, filojiston teorisinin oksijen teorisi* kadar doru olduunu iddia ettii zaman, bu karklk daha da kt bir hale gelmektedir.
* Oksijen kefedilmeden nce kimyaclar maddenin hava iinde yanmasn, yanma srasnda uan bir zel yanc maddenin, filojistonun, varln varsayarak aklyorlard. Yanc basit maddelerin yandktan sonra ncekine kyasla daha arlatn kefettikleri iin, filojistonun
336
III
Mlberger, ayrca, onun u nemli szlerini, alklanan yzylmzn tm kltr iin byk kentlerde yaayan nfusun %90 ya da fazlasnn benim diyebilecekleri bir yere sahip olmamalarndan daha korkun bir olay olamaz. szlerini, gerici bir feryat olarak nitelememden dolay yaknyor. Gerekten de. Eer Mlberger, iddia ettii zere, zamanmzn korkularn tanmlamakla yetinseydi, o ve onun mtevaz szleri hakknda kukusuz bir tek kt sz sylemezdim. Oysa, aslnda, olduka farkl bir ey yapmtr. Bu korkular, iilerin benim diyebilecekleri bir yere sahip olmamalar gereinin bir sonucu olarak tanmlamaktadr. Bir insan, ister iiler evlerinin mlkiyetini kaybettikleri iin zamanmzn korkular diye kederlensin, ya da ister, [sayfa 436] yunkerlerin yapt gibi feodalizm ve loncalar ortadan kalktklar iin kederlensin, her iki durumda da, bundan, gerici bir feryattan baka bir ey, tarihsel gerekliliin kanlmaz geliine yaplan bir attan baka bir ey kmaz. Bu feryadn gerici nitelii tamamen Mlbergerin iilerin mstakil ev mlkiyetini yeniden tesis etme arzusuna tarih bu konuda ok nceden son szn sylemitir; iilerin kurtuluu iin herkesi tekrar kendi evinin sahibi yapmaktan baka yol olmadna inanabilmesine dayanmaktadr. En ok zerinde durarak aklyorum ki, gerek mcadele kapitalist retim tarzna kar verilmelidir, ancak onun deitirilmesiyle konut koullarnda bir dzelme umulabilir. Engels, btn bunlar grmemektedir. ... Kiralanm konutun ortadan kaldrlmas aamasna varabilmek iin toplumsal sorunun tmyle zmn ngrmekteyim. Ne yazk ki, imdi bile btn bunlar gremiyorum. Adn hi duymadm birisinin beyninin gizli girintilerinde neleri ngrdn bilmeme kukusuz olanak yoktur. Yapabileceim tek ey, Mlbergerin yaynlanm makalelerine bal kalmakt. Ve bunlardan bugn bile (yeni basmn 15. ve 16. Sayfalar248) Mlbergerin kiralanm konutun ortadan kalkmas aamasna varabilmek iin ngrd tek eyin kiralanm konut olduunu anlamaktaym. Sadece 17. sayfada sermayenin retkenliini boynuzlarndan yakalyor ki, bu konuya daha sonra deineceiz. Verdii yantta bile yle diyerek bunu dorulamaktadr: Bu daha ok, mevcut koullardan, konut sorununda tam bir dnmn nasl salanabileceini gstermek sorunudur. Mevcut koullardan ya da kapitalist retim tarznn deitirilmenegatif bir arl olduunu, yle ki, filojiston olmayan bir maddenin, olan bir maddeden daha ar olduunu akladlar. Bu yolla oksijenin btn ana zellikleri giderek filojistona, ama btnyle tersyz edilmi bir biimde, atfedilmektedir. Bu varsaym, yanmay, yanc bir maddeyle baka bir maddenin, oksijenin, birleiminin oluturduunun kefedilmesi ve oksijenin kefedilmesi ile, ama ancak yal kimyaclarn uzun direnilerinden sonra, ortadan kaldrlmtr. [Engelsin notu.]
337
sinden (siz, bunu, ortadan kaldrma diye okuyunuz) birbirlerinden 180 derece farkl eylerdir. Herr Dollfus ve dier imalatlarn, iilerin kendi evlerine sahip olmalarna yardm etmek iin gsterdikleri hayrsever abalar, onun prudoncu tasarlarnn mmkn olan tek pratik uygulamas olarak grmemden dolay Mlbergerin yaknmasna amamak gerek. Proudhonun toplumun kurtuluu plannn, tmyle burjuva toplumunu temel alan bir fantazi olduunun farkna varsayd, doal olarak, buna [sayfa 437] inanmazd. Hi bir zaman onun iyi niyetini kukuyla karlamadm. Ama yleyse neden Viyana Belediye Meclisine Dollfusun tasarlarn yknmeyi neren Dr. Reschaueri vmektedir? Mlberger ardndan unlar ileri srmektedir: zellikle kent ile kr arasndaki kartlk szkonusu olduunda, onu ortadan kaldrmak topiktir. Bu kartlk doaldr ya da daha dorusu, tarihsel olarak ortaya kmtr. ... Sorun bu kartl ortadan kaldrmak deil, onun zararsz hatta gerekten verimli hale gelebilecei politik ve toplumsal ekilleri bulmaktr. Bu yolla ayarlamay, karlarn kerteli bir dengelenmesini ummak mmkn olacaktr. Bu yzden, kent ile kr arasndaki kartln ortadan kaldrlmas topiktir, nk bu doal bir kartlktr, ya da daha dorusu, tarihsel olarak ortaya kan bir kartlktr. Ayn mant modern toplumun dier kartlklarna uygulayalm ve nereye vardmz grelim. rnein: zellikle kapitalistler ile cretli iiler arasndaki kartlk szkonusu olduunda onu ortadan kaldrmak istemek topiktir. Bu kartlk, doaldr, ya da daha dorusu, tarihsel olarak ortaya kmtr. Sorun, bu kartl ortadan kaldrmak deil, onun zararsz, hatta gerekten verimli hale gelebilecei siyasal ve toplumsal ekilleri bulmaktr. Bu yolla bar bir ayarlamay, karlarn kerteli bir dengelenmesini ummak mmkn olacaktr. Ve bununla bir kez daha Schulze-Delitzsche ulam olduk. Kent ile kr arasnda kartln ortadan kaldrlmas, kapitalistler ile cretli iiler arasndaki kartln ortadan kaldrlmasndan ne daha fazla, ne de daha az topiktir. Bu, gnden gne, hem snai hem de tarmsal retimin gittike artan bir pratik istemi haline gelmektedir. Hi kimse, bunu, insann topraktan aldn geri vereceini her zaman ilk talep olarak ne srd, ve sadece kentlerin ve zellikle byk kentlerin varlnn bunun nleyeceini tantlad tarm kimyas konusundaki yazlarnda, Liebig kadar evkle talep etmemitir. nsan sadece Londrada btn Saksonya kralnn rettii gbre miktarndan daha fazlasnn her gn ne byk harcamalarla denize dkldn ve bu gbrenin tm Londray zehirlemesini nlemek iin ne muazzam yaplarn [sayfa 438] gerekli olduunu gzlediinde, kent ile kr arasndaki ayrmn ortadan kaldrlmas yolundaki topik neri nemli bir pratik gereke kazanm olur. Ve Londraya oranla daha az nemli olan Berlin bile, en az 30
338
yldr kendi pisliinin kt kokular iinde boulmaktadr. te yandan Proudhon gibi, gnmzdeki burjuva toplumu yceltirken kylleri bulunduu durumda tutmak istemek tamamen topiktir. Ancak btn lkedeki nfusun mmkn olduu kadar eit dalm, ancak snai ve tarmsal retim arasndaki yakn bir bant ile birlikte, bylelikle gerekli hale gelmi, iletiim aralarnn genilemesi kapitalist retim tarznn ortadan kaldrlmas kaydyla krsal nfusu, binlerce yldr hemen hemen deimeden, iinde bir bitki gibi yaad yalnzlk ve uyuukluktan kurtarabilecektir. topik olmak, insanln tarihsel gemiinin ekillendirdii zincirlerden kurtuluunun ancak kent ve kr arasndaki kartlk ortadan kaldrldktan sonra tamamlanacan savunmak deildir; topya, ancak, kii, mevcut koullardan, gnmz toplumunun bu ya da herhangi bir dier kartlnn zmleni biimini belirlemeye cret ettii zaman balar. Ve, konut sorununun zm iin prudoncu forml benimseyerek Mlbergerin yapt da budur. Mlberger, ardndan onu Proudhonun sermaye ve faiz ile ilgili korkun fikirlerinden bir dereceye kadar ortak sorumlusu addettiimden dolay yaknmakta ve unu ileri srmektedir: retim ilikilerinin deimesini gereklemi bir olgu olarak varsayyorum ve faiz haddini dzenleyen gei yasas, retim ilikileri ile deil, toplumsal devredilile dolam ilikileri ile uramaktadr. ... retim ilikilerinin deitirilmesi, ya da Alman ekolnn daha aka syledii gibi, kapitalist retim tarznn ortadan kaldrlmas kukusuz Engelsin bana syletmeye alt gibi, faizi ortadan kaldran bir gei yasasnn deil, btn i aralarna gerekten elkonmas, sanayie btn olarak ii snf tarafndan elkonmasnn sonucudur. O durumda ii snfnn annda kamulatrmadan daha nce geri satnalmaya hrmet edip etmemesi (!) Engelsin ya da benim kararma kalm bir ey deildir. [sayfa
439]
aknlkla gzlerimi outuruyorum. Kiralanm konutlarn satnalnmasnn btn i aralarna gerekten elkonmas, sanayie btn olarak emeki halk tarafndan elkonmasn gerekletirilmi bir olgu olarak varsaydn syledii pasaj bulmak iin Mlbergerin yazsn batan sona bir kez daha okuyorum, ama byle bir pasaj bulamyorum. Byle bir yer yok. Hi bir yerde gerekten elkonmasndan vb. bahis yok, ama sayfa 17de u szler yer alyor: imdi sermayenin retkenliinin, rnein btn sermayeler zerindeki faizi yzde-bir ile sabitletiren, ancak dikkatinizi ekerim, bu faiz haddini giderek sfr noktasna yaklatrma eilimi olan bir geici yasa ile erge olaca gibi boynuzlarndan yakalandn varsayalm, yle ki, sonu olarak sermayenin devri iin gerekli olan emekten fazla hi bir ey denmeyecektir. Dolaysyla burada, ak szcklerle, Mlbergerin en son fikir deiikliine olduka kart bir ekilde sermayenin retkenliinin, ki bu
339
karmak deyimle kapitalist retim tarzn kastettiini itiraf etmektedir, faizi ortadan kaldran bir yasa ile gerekten boynuzlarndan yakaland, ve tam olarak byle bir yasa sonucu kiralanm konutlarn geri satnalnmasnn genel olarak sermayenin retkenliinin ortadan kaldrlmasnn zorunlu bir sonucu olduu sylenmektedir. imdi Mlberger, hi de deil demektedir. O gei yasas retim ilikileri ile deil, dolam ilikileri ile ilgilidir. Gthenin diyecei gibi aptallar kadar aklllar iin de ayn lde esrarengiz* olan bu kaba eliki karsnda, benim yapabileceim tek ey, birinin baslmasna neden olduu eyi dierinin hakl olarak ona syletmi olmamdan yaknd birbirinden farkl ve birbirinden ayr iki Mlberger ile uratm varsaymaktr. Gerek elkoyma durumunda alan insanlarn annda kamulatrmadan nce geri satnalmaya hrmet edip etmeyeceklerini ne bana, ne de Mlbergere sormayacaklar kesinlikle dorudur. En byk olaslkla hrmet etmemeyi yeleyeceklerdir. Ancak sorun emeki halk tarafndan btn i aralarna gerekten elkonmasnda deil, yalnzca [sayfa 440] Mlbergerin (s. 17deki) konut sorununun zmnn tm kapsam geri satnalma szcnde zetlenmitir yolundaki iddiasndadr. Eer imdi bu geri satnalmann son derece kukulu olduunu ileri sryorsa, hem ikimize, hem de okurlarmza btn bu gereksiz zahmeti vermenin ne gerei vard? Ayrca, btn i aralarna gerekten elkonmas, sanayie btn olarak emeki halk tarafndan elkonmasnn prudoncu geri satnalmann tam kart olduunu da belirtmek gerekir. kincisine gre, her ii, konutun, iftliin, i aralarnn sahibi olur; birincisine gre, emeki halk evlerin, fabrikalarn ve i aralarnn ortaklaa sahipleri olarak kalrlar, ve onlarn maliyeti tazmin edilmeksizin en azndan gei dneminde bireyler ya da birlikler tarafndan kullanlmalarna pek izin vermezler. Tpk, toprak mlkiyetinin ortadan kaldrlmas toprak rantnn ortadan kaldrlmas deil, ama daha deiik bir biimde olmakla birlikte, topluma devredilmesi gibi. Btn i aralarna emeki halk tarafndan elkonmas, dolaysyla, hi bir ekilde kira ilikisinin alkonmasn dtalamaz. Genel olarak sorun, iktidara geldii zaman proletaryann i aralarna, hammaddelere ve geim aralarna zor kullanarak elkoyup koymamas, ya da tazminat deyip dememesi, ya da szkonusu mlk kk taksit demeleriyle geri satnalp almamas sorunu deildir. Bylesine bir sorunu nceden ve btn durumlar iin yantlamaya abalamak topyaclk olacaktr; ve ben bunu bakalarna brakyorum.
IV
Mlbergerin eitli dolamba ve dnemelerinden geip, soru* Goethe, .aust, Ksm I,. sahne 6 (Hexenkche) (ksaltlm). -Ed.
340
nun, Mlbergerin yantnda dikkatle deinmekten kand esasna varacak bir yol aabilmek iin pek ok mrekkep ve kt tketmek zorunda kald. Bu makalede Mlbergerin olumlu nerileri nelerdi? Birincisi: Evin yapm alannn ve benzerinin ilk maliyet bedeliyle mevcut deeri arasndaki farkn hak olarak topluma ait olduudur. Ekonomi terimleri iinde, bu fark, toprak rant olarak adlandrlmaktadr. Proudhon da, [sayfa 441] Devrimin Genel .ikri adl yaptnn 1868 basksnn 219. sayfasnda grlecei gibi bunu topluma maletmeyi istemektedir. kincisi: Konut sorununun zm, herkesin kendi konutunun kiracs deil, sahibi olmasndan ibarettir. ncs: Bu zmn, kira demelerini, konutun alm fiyat zerinden taksit demelerine dntren bir yasann kabulyle uygulamaya konmasdr. 203. sayfasnda szkonusu yasaya ait bir tasarnn zaten hazrlanm olduu, Devrimin Genel .ikri adl yaptn sayfa 199 ve devamnda herkesin grebilecei gibi, iki ve nc maddeler Proudhondan alnmtr. Drdncs: Sermayenin retkenliinin, faiz orann, ileride yeni indirimlere tbi olmak kaydyla, geici olarak yzde-bire indiren bir gei yasas ile boynuzlarndan yakalanmasdr. Bu madde de, ayrntl biimde Genel .ikirin 182. ve 186. sayfalarnda okunabilecei gibi, Proudhondan alnmtr. Her madde iin Proudhonda Mlberger kopyasnn aslnn bulunabilecei bir pasaj gsterdim, ve imdi btnyle prudoncu grleri, sadece prudoncu grleri ieren bir makalenin yazarn prudoncu olarak nitelemekte hakl olup olmadm soruyorum. Buna karn, Mlberger, en ok Proudhona zg birka deyime rasladm iin, onu prudoncu olarak nitelememden yaknmaktadr. Tam tersine. Deyimler tmyle Mlbergere, ierii ise Proudhona aittir. Ve ardndan, ben, bu prudoncu yazy Proudhon ile tamamladm zaman, Mlberger, kendisine Proudhonun korkun grlerini yaktrmamdan yaknmaktadr! Bu prudoncu plan ben nasl yantladm? Birincisi: Toprak rantnn devlete devredilmesi, zel toprak mlkiyetinin ortadan kaldrlmasyla eanlaml olduudur. kincisi: Kiralanm konutlarn geri satnalnmasnn ve o konutlardaki mlkiyet hakknn o zamana kadar kirac olan tarafa devredilmesinin kapitalist retim tarzn hi bir ekilde etkileyemeyeceidir. ncs: Byk sanayi ve kentlerin gnmzdeki gelimesi karsnda bu nerinin gerici olduu kadar sama da olduu, ve her birey tarafndan konutu zerinde bireysel [sayfa 442] mlkiyetin yeniden getirilmesinin, geriye doru bir adm olacadr. Drdncs: Sermaye zerindeki faiz orannn zorunlu olarak indirilmesinin hi bir ekilde kapitalist retim biimine bir saldr olmaya-
341
ca; ve tam tersine, tefecilik yasalarnn tantlad gibi olanaksz olduu kadar eski de olduudur. Beincisi: Sermaye faizinin ortadan kaldrlmasnn hi bir ekilde evler iin kira denmesini ortadan kaldrmayacadr. Mlberger, imdi, 2. ve 4. maddeleri kabul etmitir. teki maddelere ise herhangi bir yant vermemektedir. Oysa bunlar tm tartmann evresinde olutuu maddelerdir. Ancak Mlbergerin yantlar bir tekzip deildir: Belirleyici nitelikte olan tm ekonomik konularla uramaktan titizlikle kanmaktadr. Bu yalnzca bir kiisel yaknmadr. Baka bir ey deildir. rnein, devlet borlar, zel borlar ve kredi gibi aklanm zm yollarn tahmin ettiim ve zmnn konut sorununda olduu gibi faizin ortadan kaldrlmas, faiz demelerinin, sermaye toplamnn zerinden yaplan taksit demeleri haline dnmesi, ve bedelsiz kredide olduu gibi her yerde ayn olduunu sylediim zaman yaknmaktadr. Gene de, Mlbergerin bu makalelerinin gn na karld zaman, esas ieriinin Proudhonun Genel .ikri ile akacana bahse girmeye hl hazrm; konut sorunu zerine olan makaleleri ayn kitaptan aldm pasajlarla nasl akyorsa, kredi de sayfa 182, devlet borlar da sayfa 186, zel borlar da 196 ile yle akmaktadr. Mlberger, bu frsattan yararlanarak, imdi aralarna bir de idari zerklik sorununun katld vergilendirme, devlet borlar, zel borlar ve kredi gibi sorunlarn kyl iin ve krsal blgede propaganda asndan ok byk nem tad konusunda beni aydnlatmaktadr. Buna byk lde katlyorum, ancak 1) imdiye kadar kylye ait hi bar tartma olmad, ve 2) btn bu sorunlarn prudoncu zmleri, konut sorununa getirdii zmde olduu gibi, ekonomik adan sama olduu kadar esas olarak da burjuva niteliktedir. Mlbergerin kylleri harekete ekmek gereini deerlendiremediim ynndeki imasna kar [sayfa 443] kendimi savunma gereini duymuyorum. Ancak, onlara bu amala prudoncu arlatanlklar tlemeyi de aptallk sayarm. Almanyada hl ok byk toprak mlkiyeti vardr. Proudhonun teorisi uyarnca, btn bunlarn, mevcut tarmsal teknoloji ile ve .ransa ve Bat Almanyann kk toprak mlkiyeti ile olan deneyleri karsnda, kesinlikle gerici olacak olan kk kyl iftliklerine blnmesi gerekir. Mevcut olan byk iftlikler, daha ok bize, btn modern kolaylklardan, makineden vb. yararlanabilen tek tarm sistemi olan tarmn birlemi iiler tarafndan byk lekte uygulanmas, ve bylece kk kylye birleme yolu ile byk lekli faaliyette bulunmann yararlarnn gsterilmesi iin elverili bir temel oluturacaktr. Bu adan btn tekilerden ilerde olan Danimarkal sosyalistler, bunu ok uzun zaman nce grmlerdi. ilerin mevcut rezilce konut koullarn nemsiz bir ayrnt saydm eklindeki imay da yantlamay ayn lde gereksiz gryorum. Bildiim kadaryla, Almanyada ilk kez bu koullar ngilterede
342
varolan klasik biimiyle tanmlayan bendim; ve bunu Mlbergerin sand gibi adalet duygularm zedeledii iin adalet duygusunu zedeleyen her olgu zerine kitap yazmakta srar edenlerin yapacak pek ok ii olur deil, ama kitabmn* nsznde de okunabilecei gibi, modern byk sanayi tarafndan yaratlan toplumsal koullar tanmlayarak, o sralarda bo terimlerle gelimekte ve yaylmakta olan Alman sosyalizmi iin gereki bir temel salamak zere yapmtm. Ancak, hi bir zaman ok daha nemli gda sorununun ayrntlar ile megul olmadm gibi, szde konut sorununu da zmlemeye almak aklma gelmemiti. Modern toplumumuz retiminin btn yelerine yetecek yiyecek salamaya yeterli olduunu, ve alan kitlelere, imdilik geni ve havadar yaama yeri salamaya yetecek ev bulunduunu tantlayabilirsem bu bana yeter. Gelecekteki bir toplumun gda ve mesken datmn nasl rgtleyebilecei zerine speklasyonda bulunmak dorudan doruya topyaya gtrr. En ok, imdiye kadarki btn retim biimlerinin temel koullarna ilikin [sayfa 444] kavraymzdan kapitalist retim biiminn yklmasyla imdiye kadar toplumda varolmu olan belirli maledinme biimlerinin olanaksz hale geleceini syleyebiliriz. Gei nlemleri bile, her yerde o an varolan ilikilerle uyum halinde olmak zorundadr. Kk toprak mlkiyeti olan lkelerde, bunlar, byk toprak mlkiyetinin yrrlkte olduu lkelerden ok farkl olacaktr, vb.. Konut sorunu gibi szde pratik sorunlara ayr zmler bulmaya abalad takdirde kiinin nereye varacan, bizzat Mlberger herkesten iyi gstermektedir. lknce 28. sayfada konut sorununa zmn tm kapsamnn geri satnalma szcnde zetlendiini aklamakta, ve ardndan, bask altnda kalnca, utan iinde kekeleyerek evlerin gerekten zilyetliini ele geirdikleri zaman alan insanlarn geri satnalmay dier herhangi bir mlkszletirme biimine yeleyip yelemeyeceklerinin kukulu olduunu sylemektedir. Mlberger pratik olmamz, gerek pratik ilikilerle karlanca yalnzca l ve soyut formllerle ortaya kmamamz, soyut sosyalizmin tesine geerek toplumun belirli somut ilikilerine yaklamamz talep etmektedir. Eer Mlberger bunu yapm olsayd, belki de harekete byk bir hizmette bulunmu olacakt. Toplumun belirli somut ilikilerine yaklamada ilk adm kesinlikle onlarn ne olduunun renilmesi, onlarn mevcut karlkl balantlar uyarnca incelenmesidir. Oysa Mlbergerin makalelerinde ne buluyoruz? Btn iki tmce, yani: 1. Kiracnn ev sahibine gre durumu, cretli iinin kapitaliste gre durumunun ayndr. Yeni basknn 6. Sayfasnda* bunun tamamyla yanl olduunu tantladm, ve Mlberger yant olarak tek szck bile syleyemedi.
* .riedrich Engels, The Condition of the Working Class in England. -Ed. * Bkz: Bu cildin 366-367. sayfalar. -Ed.
343
2. Ancak (toplumsal reformda) boynuzlarndan yakalanmas gereken boa, gerekte varolmayan, ancak grnteki varlyla gnmz toplumuna yk olan tm eitsizlikler iin bir rt grevi gren, liberal ekonomi politik okulunun deyiiyle, sermayenin retkenliidir. Bylece, boynuzlarndan yakalanmas gereken boa [sayfa 445] gerekte mevcut deildir ve bu yzden de boynuzlar yoktur. Kt olan, boann kendisi deil, ama uyduruk varldr. Buna karn, varl grnten baka bir ey olmayan szde (sermayenin) retkenlii, byyle evler ve kasabalar meydana getirmeye muktedirdir (s. 12). Ve, sermaye ile emek ilikisi konusunda bu mitsizce kark tarzn iinde samalayan bir adam, Marxn Kapitali onun iin yabanc deil ise de, Alman iilerine yeni ve daha iyi bir yol gstermeye giriir, ve kendisini gelecekteki toplumun mimari yaps konusunda en azndan genel izgileriyle ak bir gre sahip olan usta yapc olarak sunar! Toplumun belirli ve somut ilikilerine hi kimse Marxn Kapital de yaklat kadar yaklaamamtr. Bunlar her adan incelemek iin yirmibe yl harcam, ve eletirilerinin sonular, bugn iin mmkn olduu kadaryla, zmler denen tohumlar iermitir. Ama bu, dostum Mlberger iin yeterli deildir. Btn hepsi, soyut sosyalizm, l ve soyut formllerdir. Toplumun belirli somut ilikilerini inceleyecek yerde, dostum Mlberger, kendisine toplumun belirli somut ilikileri konusunda hemen hi bir ey sunmayan, tam tersine, btn toplumsal ktlkler iin somut mucizevi areler sunan, Proudhonun birka cildini okumakla yetinmitir. Daha sonra, sistemlere elveda demek istediini syleyerek, bu prudoncu sistemi, toplumsal kurtulu iin bu hazr plan, Alman iilerine takdim etmektedir! Ben ise aksi yolu seiyorum. Bunu anlamak iin benim kr, Mlbergerin de sar olduunu varsaymam gerekir, yle ki, ikimiz arasnda bir anlama kesinlikle olanakszdr. Ama yeter. Bu polemik baka hi bir ie yaramasa bile, her ne olursa olsun, kendilerine zg pratik sosyalistlerin uygulamalarnn ne olduunu tantlad iin deer tar. Btn toplumsal ktlklerin ortadan kaldrlmas iin bu pratik neriler, bu evrensel toplumsal her derde deva ilalar, her zaman ve her yerde proletarya hareketinin hl ocukluk dneminde olduu bir zamanda ortaya kan mezheplerin kurucularnn uralar olmutur. Proudhon da bunlarn arasna girmektedir. Proletaryann gelimesi ksa bir sre sonra bu kundak bezlerini bir yana atar ve, nceden icat edilmi ve her yere uygulanabilir bu pratik zmlerden [sayfa 446] daha az pratik hi bir eyin olmayacan ve pratik sosyalizmin kapitalist retim biimini eitli ynlerden olduka doru bir ekilde bilmeyi ierdiini bizzat ii snf iinde anlalr duruma getirir. Bu konuda neyin ne olduunu bilen bir ii snf, her durumda, esas saldrlarn yneltecei toplumsal kurumlarn neler olduu ve bu saldrlarn hangi yolla yaplaca konusunda hi bir zaman kuku iinde olmayacaktr. [sayfa 447]
344
.. Engels tarafndan Haziran 1872-ubat 1873 arasnda yazlmtr Der Volksstaatn 26 Haziran, 3 Temmuz, 25 ve 28 Aralk 1872 tarihli 51., 52., 53., 103., ve 104. saylarnda; 4 ve 8 Ocak, 8, 12, 19 ve 22 ubat 1873 tarihli 2., 3., 12., 13., 15. ve 16. saylarnda; ve 1872/1873te de Leipzigde ayr blm halinde yaynlanmtr. mza: .riedrich Engels
345
.REDRCH ENGELS OTORTE ZERNE 268
BAZI sosyalistler, son zamanlarda, otorite ilkesi diye adlandrdklar eye kar dzenli bir hal seferine girimilerdir. u ya da bu eylemin otoriter olduunu sylemek onu mahkum etmeye yetmektedir. Bu zet davran biimi o denli ktye kullanlmtr ki, soruna biraz daha yakndan bakmak bir zorunluluk olmutur. Szcn burada kullanld anlamda otorite, u demektir: bir bakasnn iradesinin bizimkine dayatlmas; te yandan otorite, boyunemeyi ngrr. Bu iki szck kulaa ho gelmediinden ve bunlarn temsil ettikleri iliki boyunedirilen taraf iin kabul edilebilir olmadndan, sorun, bundan kurtulmann bir yolu olup olmad, mevcut toplam koullar veri olarak alndnda bu otoritenin artk bir anlam tamayaca ve bunun sonucu olarak da, yok olmak zorunda kalaca bir baka [sayfa 448] toplumsal sistemin yaratp yaratamayacamzdr. Bugnk burjuva toplumun temellerini oluturan
346
iktisadi snai ve tarmsal koullar incelediimizde, bunlarn, yaltlm eylemlerin yerine, gittike bireylerin birleik eylemlerini koyma eilimi tadklarn grrz. Yzlerce iinin buharla ileyen karmak makinelerin banda durduklar byk fabrikalar ve atelyeleriyle birlikte modern sanayi, ayr ayr reticilerin kk atelyelerinin yerini almtr; kk kayklarn ve yelkenlerin yerini nasl buharl gemiler almsa, karayollarndaki binek ve yk arabalarnn yerini de, demiryolu vagonlar almtr. Tarm bile, gittike, kk mlk sahibinin yerine yava yava, ama acmaszca, cretli emekilerin yardmyla geni toprak paralarn ileyen byk kapitalisti geiren makinenin ve buharn egemenlii altna girmektedir. Birleik eylem, birbirine bal olan srelerin karmaklamas, her yerde, bireylerin bamsz eylemlerinin yerini almaktadr. Ama birleik eylemden szeden, rgtlenmeden szetmektedir; otoritesiz rgtlenme diye bir ey olabilir mi? Bir toplumsal devrimin, servet retimi ve dolam zerinde u anda otoriie sahibi olan kapitalistleri devirdiini dnelim. Anti-otoritercilerin bak asn tamamyla benimseyerek, topran ve i aletlerinin, bunlar kullanan iilerin kolektif mlkiyetine getiini dnelim. Bu durumda otorite kalkm m, yoksa yalnzca biim mi deitirmi olacaktr? Grelim bakalm. rnek olarak bir pamuklu iplik atelyesini alalm. Pamuk, iplik haline gelmezden nce, birbirini izleyen en az alt ilemden gemek zorundadr, ve bu ilemlerin byk bir ksm ayr ayr odalarda yaplr. Dahas, makineleri iler durumda tutmak iin, buhar makinesinin banda duran bir makiniste, gnlk onarmlar yapacak bir teknisyene ve btn ileri rnleri bir odadan tekine aktarmak olan daha birok iiye vb. gerek vardr. Btn bu iiler, erkekler, kadnlar ve ocuklar, ilerini bireysel zerklie hi aldrmayan buharn otoritesi tarafndan saptanan zamanlarda balatmak ve bitirmek zorundadrlar. u halde, iiler, ilkin bu i saatlerini kabul etmelidirler; bu saatlere, bir kez saptandktan sonra, ayrcalksz herkes uymaldr. Bunun ardndan, [sayfa 449] datmna vb. ilikin belirli sorunlar ortaya kar ki, eer tm retimin bir anda durmas isteinilmiyorsa, bu sorunlarn annda zlmeleri gerekir; bunlar ister her i dalnn bana yerletirilmi olan bir delegenin kararyla zmlensin, ya da ister, eer olana varsa, ounluk oyuyla zmlensin, tek bireyin iradesi buna her zaman boyunemek durumunda olacaktr, ki bu da sorunlarn otoriter bir biimde zlmesi demektir. Bir byk fabrikanin otomatik mekanizmas, ii altran kk kapitalistinkinden ok daha despotiktir. nsan, i saatleri konusunda bu fabrikalarnn zerine hi deilse unlar yazabilir: Lasciate ogni autonomia, voi che entrate!* nsan, bilgisinin ve yaratc dehasnn yardmyla
* Ey buradan ieri giren, her trl zerklii ardnda brak! (Dante, lahi Komedi, Cehennem, III. ark, 3. msra -ksaltlm.)
347
doa glerine nasl boyunedirdiyse, beriki de insan, kendisini kullanmas lsnde, her trl toplumsal rgtlenmeden bamsz gerek bir despotizm altna sokarak ondan intikam almaktadr. Byk sanayideki otoriteyi ortadan kaldrmay istemek, sanayiin kendisini ortadan kaldrmay, gerisin geriye kra dnmek zere buharl kr yoketmeyi istemekle ayn eydir. Bir baka rnek olarak demiryolunu alalm. Burada da saysz bireylerin ibirlii yapmalar mutlaka zorunludur, ve bu ibirlii kesenkes saptanm olan saatler iinde yaplmaldr ki hi bir kaza olmasn. Burada da, iin ilk koulu, btn ikincil sorunlar zmleyen bir egemen iradenin bu irade ister tek bir delege tarafndan, ya da ister ilgili kimselerin ounluunun kararlarn uygulamakla ykml bir komite tarafndan temsil ediliyor olsun bulunmasdr. Her iki durumda da, ok belirgin bir otorite vardr. Dahas, demiryolu sorumlularnn sayn yolcular zerindeki otoritesi kaldrlacak olsa, harekat ettirilen ilk trenin bana neler gelmez ki? Ama, otorite, hem de mstebit bir otorite zorunluluu, ak denizdeki bir gemideki kadar baka hi bir yerde bu denli ak deildir. Burada, bir tehlike annda, herkesin yaam, herkesin tek bir kiinin iradesine annda ve kaytsz artsz uymalarna baldr. [sayfa 450] Bu gibi savlar anti-otoritercilerin en azgnlarnn karlarna koyduumda, verebildikleri tek yant u oldu: Evet, bu doru, ama bu durumda bizim delegelerimize verdiimiz ey otorite deil, yetki devridir! Bu baylar eylerin adlarn deitirdiklerinde eylerin kendilerini deitirdiklerini sanyorlar. Bu derin dnrler tm dnyay ite byle alaya alyorlar. Bylelikle grdk ki, bir yanda, nasl devredilmi olursa olsun, belirli bir otorite, ve te yanda da, belirli bir boyuneme bunlar her trl toplumsal rgtlenmeden bamsz olarak, iinde retim yaptmz ve rnleri dolama soktuumuz maddi koullarla birlikte bize dayatlan eylerdir. te yandan grdk ki, retimin ve dolamn maddi koullar, byk sanayi ve byk tarm ile kaznlmaz olarak gelimektedir ve bunlar bu otoritenin alann gittike geniletme eilimindedirler. Demek ki, otorite ilkesinden mutlak olarak kt, ve zerklik ilkesinden de mutlak olarak iyi bir ey diye szetmek samadr. Otorite ve zerklik, kapsamlar toplum gelimesinin eitli evreleriyle birlikte deien greli eylerdir. Eger zerklikiler, gelecekteki toplumsal rgtlenmenin, otoriteyi, olsa olsa retim koullarnn onu kanlmaz klaca snrlar iersine hapsedeceini sylemekle yetinselerdi, birbirimizi anlayabilirdik; ama onlar otoriteyi zorunlu klan btn olgulara gzlerini kapamlar, hrsla szcn kendisine saldryorlar. Anti-otoriterciler niin siyasal otoriteye, devlete kar kmakla yetinmiyorlar? Siyasal devletin, ve onunla birlikte siyasal otoritenin de
348
nmzdeki toplumsal devrimin sonucu olarak yokolaca, yani kamu ilevlerinin siyasal riiteliklerini yitirecekleri ve toplumun gerek karlarn gzetmek olan basit ynetsel ilevler haline gelecekleri dncesini btn sosyalistler paylamaktadrlar. Ama anti-otoriterciler, otoriter siyasal devletin, bir rpda, hatta onu yaratm bulunan toplumsal koullar yok olmazdan nce, ortadan kaldrlmasn istiyorlar. Bunlar, toplumsal devrimin ilk iinin otoritenin ortadan kaldrlmas olmasn istiyorlar. Bu baylar hi bir devrim grmler midir? Devrim, elbette ki, en otoriter olan eydir; bu, nfusun bir blmnn kendi iradesini, nfusun teki blmne tfeklerle, snglerle [sayfa 451] ve toplarla akla gelebilecek btn otoriter aralarla dayatt bir eylemdir; ve eer muzaffer olan taraf yok yere yenik dmek istemiyorsa, bu egemenliini, silahlarnn gericiler zerinde yaratt terr ile srdrmelidir. Paris Komn, silahl halkn otoritesini burjuvaziye kar kullanmam olsayd, bir gn olsun dayanabilir miydi? Tersine, Paris Komnn bundan yeterince serbest bir biimde yararlanmam olmakla sulamamz gerekmiyor mu? O halde, u iki eyden birisi: anti-otoriterciler ya neden sz ettiklerini bilmiyorlar, ki bu durumda kafa karklndan baka bir ey yaratm olmuyorlar; ya da bunu biliyorlar, ki bu durumda da proletaryann hareketine ihanet ediyorlar. Her iki durumda da gericilie hizmet etmi oluyorlar.[sayfa 452]
Ekim 1872-Mart 1873te Engels tarafndan yazlmtr Aralk 1873te, 1874 yl iin hazrlanan Almanca Repubblicano derlemesinde yaymlanmtr mza: .ederico Engels
349
.REDRCH ENGELS BLANKC KOMN MLTECLERNN PROGRAMI

(.LCHTLNGSLTERATURUN II. MAKALES)269
HER baarsz devrimden ya da kar-devrimden sonra, yurtdna kaan mlteciler arasnda ateli bir faaliyettir geliir. Birbirlerini arabay amura saplam olmakla, ihanetle ve teki lmcl gnahlarla sulayan eitli tonlarda parti gruplar kurarlar. Bunlar anavatanla etkin ilikileri srdrrler, rgtlenirler, tertiplere giriirler, bildirirler ve gazeteler basarlar, yirmidrt saat ierisinde her eyin yeniden balayacana, zaferin kesin olduuna yemin ederler, ve bu umutlara kaplarak hkmet koltuklarn paylarlar. Anlamak istemedikleri kanlmaz tarihsel koullara deil de, bireylerin raslansal hatalarna baladklar hayal krklklar doal olarak birbirini izler, karlkl yaknmalar stste ylr ve genel ekimelere yolaar. 1712nin kralc mltecilerinden bugnklere kadar btn mlteci [sayfa 453] derneklerinin tarihi budur; ve mlteciler arasnda sadu-
350
yu sahibi ve, aklbanda olanlar, frsat bulur bulmaz, bu verimsiz hrgr brakrlar ve daha yararl eylere ynelirler. Komn izleyen .ransz mltecileri de bu kanlmaz yazgdan kanamamlardr. Herkese eit bir biimde saldran Avrupadaki iftira kampanyas yznden ve zellikle .ransz mltecilerinin ortak merkezinin Entemasyonalin Genel Konseyinin iinde olduu Londrada, kendi i ekimelerini, hi deilse d dnyadan, bir sre iin saklamak zorunda kaldlar. Ama son iki yldr, saflarnda hzla gelimekte olan dalma srecini daha fazla saklayamamlar ve her yerde ak bir sava patlak vermitir. svirede, mltecilerin bir ksm, zellikle gizli ittifakn kurucularndan Malonun etkisi altnda, bakunincilere katldlar. Derken Londra da blankici denilenler Enternasyonalden ayrldlar ve kendisine Devrimci Komn adn veren bir grup kurdular. Daha sonra, durmadan birleen ve yeniden rgtlenen ve yaynladiklar manifestolar bakmndan bile die dokunur bir ey retmeyen birka grubun daha ortaya kt srada, blankiciler de, dnyann gzlerini kendi programlarna evirmesini isteyen ve Cominuneuxa* seslenen duyurularn yaynladlar. Bunlara, Blanqui tarafndan kurulmu bir grup olduklarndan deil program imzalam olan otuz kiiden olsa olsa yalnzca birka Blanqui ile bizzat konumutur, onun anlay dorultusunda ve kurduu gelenee uygun olarak hareket etmek istediklerinden tr blankiciler denmitir. Blanqui, znde bir siyasal devrimcidir, yalnzca duygularndan tr, halkn ektii ilelere kar sempati duyduundan tr sosyalisttir, ama ne sosyalist teoriye, ne de toplumsal reformlar iin kesin pratik nerilere sahiptir. Siyasal eylemlerinde, Blanqui, znde, iyi rgtlenmi bir kk aznln doru bir anda bir devrimci ayaklanmay balatma giriiminde bulunmas halinde, bunun balangta birka baar elde etmesiyle, halk ynlarn peinden srkleyeceine ve bylece muzaffer bir devrimi baarabileceine [sayfa 454] inanan bir eylem adam idi. Louis-Philippe ynetimi altnda, bu ekirdei, doal olarak, ancak gizli bir dernek biiminde rgtleyebildi ve genellikle komplocularn bana gelen ey bunun da bana geldi: ok yaknda balayaca yolundaki ardarkas gelmez bo vaatlerden bkan insanlarn sabrlar sonunda tat ve isyankr oldular, ve geriye yalnzca komplodan vazgeme ya da hi bir dsal neden olmakszn vurmak seenei kald. Vurdular (12 Mays 1839), ama ayaklanma derhal bastrld. Kald ki, Blanqui komplosu polisin ierisine hi bir zaman girmeyi baaramad tek komploydu; dolaysyla, polis iin ayaklanma, bulutsuz havada den yldrm oldu. Blanqui, her devrimi, kk bir devrimci aznln ani bir darbesi olarak grdnden, bundan kan doal sonu, byle bir eyin baarsnn kanlmaz sonucunun bir diktatrln kurulmas olduudur: urasi iyice anlalmal ki, tm devrimci snfn, proletaryann
* Komnclere. -.
351
deil, ayaklanmay gerekletiren ve ilkin bizzat kendileri bir-iki kiinin diktatrl altnda rgtlenmi az sayda kiinin diktatrl. Blanquinin bir eski kuak devrimcisi olduu grlyor. Bu gler devrimci olaylarn ak ierisinde, hi deilse Alman ii partisi bakmndan, oktan eskimilerdir ve .ransada da, ancak daha az olgunlam ya da daha sabrsz iiler arasnda yank uyandrabilir. Szkonusu programda bu grlere belirli snrlamalar getirilmi olduunu da greceiz. Ne var ki, devrimlerin kendiliinden ortaya kmayp, yapldklar; devrimlerin grece kk bir aznlk tarafndan ve nceden hazrlanm bir plan uyarnca yapldklar; ve, son olarak, her an hemen imdi balayabilecei ilkesi, bizim Londra blankicileri iin de geerlidir. Bu gibi ilkelerle insanlar doal olarak mltecilerin kendi kendilerini aldatmalarnn telfi edilmez kurbanlar oluyorlar ve bir delilikten tekine saplanmak zorunda kalyorlar. Her eyden ok da, Blanqui roln eylem adam roln oynamak istiyorlar. Ama, burada, salt iyi niyet pek az ey halleder; ama ne yazk ki, Blanquinin devrimci igds, acele kararlar alma yetenei, herkese nasip olmuyor, ve Hamlet eylemden ne kadar szederse etsin, gene de bir Hamlet olarak kalyor. Dahas, bizim otuz eylem [sayfa 455] adam kendilerinin eylem alan diye adlandrdklar alanda yapacak hi bir ey olmadn grnce, bizim otuz Brts, kendi kendileriyle, trajedi olmaktan ok komedi olan bir elikiye dyorlar, sanki katksz zuladaki haner Mrosmularcasna* takndklar ask suratllklarnn bu trajediyi artrmad bir eliki, ve, yeri gelmiken syleyelim, bunu da bir trl anlamazlar. Ne yapabilirler? Komne katlanlarn saflarn artmak (pur) iin gelecee dnk reeteler izitirerek bir sonraki patlama iin hazrlanyorlar; teki mltecilerin onlar katkszlar (les purs) diye adlandrmalar bundandr. Bu ad benimseyip benimsemediklerini bilmiyorum, ama bu ad aralarndan bazlarna uymuyor. Toplantlar kapaldr, aldklar kararlar gizli tutulur, ama bu, bu kararlarn ertesi sabah btn .ransz mahallesinde yanklanmasna engel deildir. Yapacak bir eyleri olmayan bu gibi ciddi eylem adamlarnn hep balarna geldii gibi, bunlar, Komn srasnda Hbertin 1793te kard gazetenin zavall bir karikatr olan Pre Duchnei270 yaynlayan ve kk Paris basnnn en nl mensuplarndan olan Vermersch adnda saygdeer bir hasmla ilkin kiisel, ardndan yaznsal bir ekimeye girdiler. Bu sayn bay, bunlarn ahlki fkelerine yant olarak, onlar dolandrclar ya da dolandrclarn su ortaklar diye adlandrd ve ar kfrlerle dolu olan bir brcr yaynlad: Her szck bir oturak stelik bo da deil.271 Ve bizim otuz Brts, ite byle bir hasmla ak kavgaya girmeyi zahmete deer buluyorlar!
* Mros Schillerin bir iirinde ad geen bir kii. -Ed.
352
Eer bir ey kesinse, o da, derman brakmayan savatan sonra, Paristeki alktan ve zellikle 1871deki o feci kandkc mays gnlerinden sonra, Paris proletaryasnn toparlanmak iin uzun bir dinlenmeye gerek duyduu ve zamansz her ayaklanma giriiminin ancak yeni ve belki de daha korkun bir yenilgiyle sonulanabileceidir. Bizim blankiciler ise farkl grteler. Versaillesdaki monarist ounluun dalmas, bunlarn grne gre, Versaillesn dmesine, Komnn intikamnn alnmasna [sayfa 456] yolamaktadr. Bunun nedeni, byk bir tarihsel ana, sefalet iinde srrndkleri ve lme mahkum olduklar apaik ortada olan halkn yenilenmi bir gle devrimci atlmn tekrar balataca byk bunalmlardan birine yaklayor olmamzdr. Bir baka deyile, tekrar balyor, hem de derhal. Komnn intikamnn derhal alnmas umudu salt bir mlteci kuruntusu deildir, bu, onlarn anladklar anlamda, yani alelacele bir devrim yapmak anlamnda yapacak hi bir eyin bulunmad bir sra, kafalarna eylem adamlar olmay koymu olanlar iin zorunlu bir dogmadr. Ama hepsi ayn kapya kar. Nasl olsa balayacana gre, yaam belirtilerine hl sahip btn mltecilerin durumlarn akla kavuturmalarnn zamannn geldiini dnyorlar. Ve bylece, otuzler, kendilerinin 1) tanrtanmaz, 2) komnist, 3) devrimci olduklarn sylyorlar. Bizim blankiciler bakunincilerle ortak bir temel zellie sahipler, o da, en u, en ar eilimi temsil etmeyi istemeleridir. Yeri gelmiken, ite bu nedenledir ki, blankiciler, amalar bakmndan bakunincilere kar karken, aralar bakmndan ou kez onlarla birliktirler. Dolaysyla sorun, tanrtanmazclkta btn tekilerden daha radikal olmaktr. kr ki, bugnlerde tanrtanmaz olmak ok kolay. Avrupadaki ii partilerinde tanrtanmazclk azok kendiliinden anlalmaktadr; baz Avrupa lkelerinde tanrtanmazlk, Tanrya inanmak her trl sosyalizme kardr, ama Meryem Anaya inanmak ok bakadr ve her doru-drst sosyalist doal olarak ona inanmaldr, diyen spanyol bakunincilerinkine benzese de, bu byledir. Alman sosyal-demokrat iilere gelince, tanrtanmazln bunlar iin artk yararl olmaktan kt sylenebilir; bu katksz yadsnma onlar iin geerli deildir, nk bunlar Tanrya olan her trl inanca artk teorik olarak deil, pratik olarak kar duruyorlar: Tanryla olan ilerini tamamyla bitirmilerdir, gerek dnyada yayorlar ve dnyorlar ve, dolaysyla, materyalisttirler. Ayn ey herhalde .ransa iin de geerlidir. Eer deilse, geen yzyln enfes .ransz materyalist yaznnn, .ransz anlaynn hem biim ve hem de ierik olarak en heybetli ifadesini bulduu, ve bilimin o [sayfa 457] sradaki dzeyi gznne alndnda, ierik olarak bugn bile ei bulunmaz olan, ve biim olarak da hl alamam olan yaznn iiler arasnda geni bir biimde datlmasn rgtlemekten daha basit bir ey olamaz. Ama bu bizim blankicilere uymaz. Herkesten daha radikal olduklarn gstermek iin, Tanrnn, 1793teki gibi, varolmad buyuruldu:
353
Komn, insanl, gemi sefaletin bu hayaletinden (Tanrdan), bu davadan (varolmayan Tanr dava oluyor!) mevcut sefaletlerinden ilelebet kurtaracaktr. Komnde papazlara yer yoktur; her trl dinsel gsteri, her trl dinsel rgtlenme yasaklanmaldr. nsanlar par ordre du mufti * tanrtanmazlar haline getirmek yolundaki bu istem, Komnn iki yesi tarafndan imzalanmtr; bunlarn iki eyi kefetmek iin yeterli olanaa kesinlikle sahip bulunmalar gerekirdi: birincisi, kt zerinde her ey buyurulabilir, ama bu onun uygulanaca anlamna gelmez; ikincisi, arzulanmayan inanlar glendirmenin en emin yolu baskdr; u kadar kesin: Tanrya bugn hl yapilabilecek en byk hizmet, tanrtanmazl zorunlu bir dogma yapmak ve dini genel olarak yasaklayarak Bismarckn anti-klerikal Kulturkampfini,272 da gemektir. Programn ikinci maddesi komnizmdir. Burada kendimizi, ierisinde yolculuk yaptmz gemi iin, ubat 1848de yaynlanan Komnist Parti Manifestosu iin, daha tandk bir zemin zerinde buluyoruz. Enternasyonalden ayrlm olan be blankici, daha 1872 sonbaharnda, belli bal btn noktalaryla bugnk Alman komnizminin program olan bir sosyalist program kabul ettiler ve bu ayrllarn, devrim oyununa Enternasyonalin bu be kii tarznda katlmay reddetmi olmasna dayandrdlar. Blankici .ranszcaya yaplan evirisi, rnein aadaki tmcede olduu gibi, Manifestonun slubuna szc szcne bal kalnmayan yerlerde keke yle olsayd dedirtebilecek ok ey ieriyor olsa bile, bu otuzler konseyi, imdi, bu program, tarih konusundaki btn materyalist grleriyle [sayfa 458] birlikte, kabul etmilerdir. Burjuvazi, kleliin btn biimlerinin en son ifadesi olan emek smrsn gizlemekte olan mistik peeyi kaldrmtr: hkmetlerin, dinlerin, ailenin, yasalarn, gemiin ve bugnn kurumlarnn, burjuvazinin egemenliini onlarn yardmyla srdrd ve proletaryay ezdii bask aralar olduklan, kapitalistler ile cretli emekilerin yaln kartl temeline dayanan bu toplumda nihayet aa kmtr. Bunu Komnist Manifesto, Birinci Kesim ile kyaslayalm: Tek szckle, dinsel ve siyasal yanlsamalarla perdelenmi smrnn yerine, ak, utanmaz, dolaysz, kaba smry koydu. Burjuvazi, imdiye dek sayg duyulan ve saygl bir korkuyla baklan btn mesleklerin halelerini skp att. Doktoru, avukat, rahibi, airi, bilim adamn kendi cretli emekisi durumuna getirdi. Burjuvazi, aile ilikisindeki duygusal peeyi yrtp att ve bunu salt bir para ilikisine indirgedi, vb.. Ama teoriyi bir yana brakp da pratie indik mi, otuzlerin zgl konumlar ortaya kyor: Biz komnistiz, nk hedefimize, olsa olsa zaferi erteleyen ve klelii uzatan ara istasyonlarda aktarmalar yapmakszn, uzlamalara
* Mft buyruu ile. -.
354
girmeksizin ulamak istiyoruz. Alman komnistleri komnisttirler, nk kendilerinin deil, tarihsel elikinin yaratt btn ara istasyonlarn ve uzlamalarn arasndan nihai hedefi aka semektedirler: snflarn kaldrlmas, toprak ve retim aralar zerinde zel mlkiyetin bulunmayaca bir toplumun kurulmas. Otuzler komnisttirler, nk bunlar kendilerinin ara istasyonlar ve uzlamalar atlama konusunda bir kez iyiniyete sahip olur olmaz her eyin hallolacan, ve, iyice inandklar gibi, bir-iki gn iinde balayacak olursa ve kendileri de baa geecek olurlarsa, komnizmin ertesi gn getirileceini sanyorlar. Ve eer bu derhal yaplamazsa, kendileri de komnist deildir. Sabrszl inandrc teorik bir sav olarak ortaya srmek ne kadar da ocuka bir saflk! [sayfa 459] Son olarak, bizim otuzler devrimcidirler. Bu adan, bakuninciler, byk szler savurmak bakmndan, bir insann yapabilecei her eyi yapmlardr; ama bizim blankiciler onlar gemek zorunluluunu duyuyorlar. Ama nasl? Lizbondan ve New Yorktan Budapeteye ve Belgrada kadar tm sosyalist proletaryann, Paris Komnnn eylemlerinin en bloc* sorumluluunu derhal stlendii anmsanacaktr. Ama bizim blankiciler iin bu yeterli deildir: Bize gelincel, (Komn srasnda) halk dmanlarnn idam edilmelerinin sorumluluundan zerimize deni stleniyoruz (idam edilenlerin bir listesi veriliyor), monarik ya da burjuva bask aralarn yokeden ya da savaanlar koruyan kundaklklarn sorumluluundan zerimize deni stleniyoruz. Baka zamanlarda olduu gibi, her devrimde de kanlmaz olarak birok hata yaplr, ve nihayet, insanlar olaylar eletirel bir biimde yeniden gzden geirebilecek kadar yatnca, kanlmaz olarak u sonuca varrlar: yaplmadan kalmas ok daha iyi olacak birok ey yaptk, ve yaplsa ok daha iyi olacak birok eyi yapamadk, ve ite ilerin sarpa sarmas bundandr. Ama Komn kusursuz ve yanlmaz ilan etmek ve her ev yakldnda ya da bir tutsak kuruna dizildiinde bunun, hakedilen bir ceza, tam da yerinde bir i olduunu iddia etmek ne byk bir eletirel tutum yoksunluudur. Bu, mays ayndaki hafta boyunca kuruna dizilen insanlarn, ne eksik ne fazla, kesenkes kuruna dizilmesi gereken kimseler olduunu, atee verilen evlerin, ne eksik ne fazla, kesenkes atee verilmesi gereken evler olduunu iddia etmekle ayn ey deil midir? Bu, birinci .ransz Devrimi konusunda unu sylemekle ayn ey deil midir: her boynu vurulan hakettiini buldu, ilkin Robespierrein boyunlarn vurdurduklar, ardndan da Robespierrein kendisi? znde ok iyi huylu kimselerin acmaszca gaddar grnme hevesine kaplmalar ite byle ocukluklara neden olur. Yeter. Mltecilerin giritikleri btn aptalca eylemlere ve ocuk
* Bir btn olarak, toptan. -.
355
Karl (ya da Eduard?)* dehet verici gsterme [sayfa 460] yolundaki maskaralklara karn, bu programda belirli bir ilerleme de grlmektedir. Bu, .ransz iilerinin bugnk Alman komnizminin davasn kabullendikleri ilk manifestodur. stelik bu iiler, .ranszlar, devrinin sekin kimseleri ve Parisi de devrimci Kuds olarak gren bir akmdan gelmektedirler. Onlarn bu noktaya ulamalar, kukusuz, imza sahiplerinden biri olan ve, bilindii gibi, Almancay ve Alman sosyalist yaznn ok iyi bilen Vaillantn eseridir. Her trl ulusal ovenizmin kendilerine yabanc olduunu 1870te tantlam olan Alman sosyalist iiler, .ransz iilerin, bunlar Almanyadan geliyor olsa bile, doru teorik ilkeleri benimsiyor olularn iyi bir belirti olarak grebilirler. [sayfa 461]
Haziran 1874te Engels tarafndan yazlmtr 26 Haziran 1874 tarihli Der Volksstaat, n 73te ve .. Engels, Internationales aus dem Volksstaat (1871-1875), Berlin, 1894te yaynlanmtr mza: .. Engels
* Edouard Vaillant. -Ed.
356
.REDRCH ENGELS RUSYADAK TOPLUMSAL LKLER ZERNE 273

(.LCHTLNGSLTERATURUN V. MAKALES)
BU konuda bay Tkaov, Alman iilere, benim Rusyaya ilikin olarak en ufak bir bilgiye bile sahip olmadm, bilisizlikten baka bir eye sahip olmadm sylyor; bu yzden de kendisini, iin gerek ynn, ve zellikle de, Rusyada u anda bir toplumsal devrimin niin ok kolaylkla, Bat Avrupada olduundan ok daha, kolaylkla, yaplabileceini onlara aklamak zorunda hissediyor. Kentsel proletaryaya sahip deiliz, bu kukusuz doru; ama burjuvaziye de sahip deiliz; ... iilerimiz yalnzca siyasal iktidara kar savamak zorunda olacaklar sermayenin gc, bizde, hl yalnzca reym halindedir. Ve siz baym, pekala farkndasnz ki, birincisine kar savamak ikincisine kar savamaktan ok daha kolaydr.274 Modern sosyalizmin baarmaya urat devrim, ksaca, [sayfa 462]
357
proletaryann burjuvazi zerindeki zaferi ve her trl snf ayrmlarnn yokedilmesiyle yeni bir toplum rgtlenmesinin kurulmasdr. Bu, yalnzca bu devrimi yapacak bir proletaryay deil, toplumun retici glerini kendi ellerinde snf ayrmlarnn kesin olarak yokedilmelerine olanak verecek kadar gelitirmi olan bir burjuvaziyi de gerektirir. Vahiler ve yar-vahiler arasnda da ou kez snf ayrmlar bulunmaz, ve her halk byle bir durumdan gemitir. Bu durumu geri getirmek aklmzdan geemez, nk toplumun retici gleri gelitike, snf ayrmlar zorunlu olarak bu durumun barndan ortaya karlar. Ancak toplumun retici glerinin belirli bir gelikinlik dzeyinde, bizim modern koullarmz iin bile ok yksek olan bir dzeyindedir ki, retimi, snf ayrmlarnn kaldrlmasnn gerek bir ilerleme olaca, toplumsal retim tarznda duraanlk, hatta dme yaratmakszn kalc olaca bir dzeye karmak olanakl hale gelir. Ama retici gler bu gelikinlik dzeyine ancak burjuvazinin ellerinde ulamtr. Dolaysyla burjuvazi, bu bakmdan da, sosyalist devrimin proletaryann kendisi kadar zorunlu bir nkouludur. u halde, proletaryas olmasa bile, burjuvazi de olmad iin, byle bir lkede bu devrimin daha kolay yaplabileceini syleyen kimse, olsa olsa, sosyalizmin alfabesini hl renmesi gerektiini tantlar. Rus iilerinin ve bu iiler, bay Tkaovun kendisinin de syledii gibi, toprak emekileridirler ve bu durumlaryla proleter deil, mlk sahibidirler bu yzden ileri daha kolaydr, nk bunlar sermayenin gcne kar deil, yalnzca siyasal iktidara kar, Rus devletine kar savamak zorundadrlar, ve bu devlet, ancak uzaktan baknca bir g olarak grnr; ... halkn iktisadi yaamnda hi bir kke sahip deildir; herhangi bir zmrenin karlarn temsil etmez. ... Sizin lkenizde devlet hayali bir g deildir. Her iki aya ile de sermayeye dayanr; belirli iktisadi karlar kendi iinde (!!) temsil eder. ... Bizim lkemizde ise, durum bunun tam tersidir bizim toplum biimimiz, varln, devlete, deyim yerindeyse, havada asl duran bir devlete, mevcut toplum dzeniyle ortak hi bir eyi bulunmayan ve kkleri bugnde deil, gemite olan bir [sayfa 463] devlete borludur. ktisadi karlarn, bir organ edinmek iin, kendi yarattklar devleti gereksindikleri yolundaki kafa kartran kavramlar zerinde, ya da Rus toplum biiminin (ki, elbette, kyllerin ortak mlkiyetini de iermek zorundadr) varln devlete borlu olduu yolundaki cretkar iddia zerinde, ya da bu ayn devletin, bizzat kendi yaratm olmas gereken mevcut toplum dzeniyle ortak hi bir eyi olmad biimindeki eliki zerinde zaman yitirmeyelim. Daha ok, tek bir zmrenin bile karlarn temsil etmeyen bu havada asl duran devleti incelemeye geelim hemen. Avrupa Rusyasnda kyller 105 milyon desiyatin, soyluluk ise (burada byk toprak sahiplerini ksaca byle adlandracam) 100 milyon desiyatin topraa sahiptir, ki bunun da yaklak yars, herbiri
358
ortalama 3.300 desiyatine sahip 15.000 soyluya aittir. Dolaysyla, kyllerin topraklar, soylularnkinden pek az bir farkla daha byktr. Gryorsunuz ya, lkenin yarsna sahip olmalarn salayan devletin varolmasnda soylularn en ufak bir kar yoktur! Devam edelim. Kyller, kendi sahip olduklar yardan, ylda 195 milyon ruble toprak vergisi dyorlar, soylular ise 13 milyon! Soylularn topraklar kyllerinkinden ortalama iki kat daha verimlidir, nk angarya ykmllklerinin taksitlere balanarak tasfiyesi srasnda, devlet, kyllerden topraklarn yalnzca ounu deil, en iyi ksmn da alp soylulara verdi, ve kyller bu en kt topraklar iin soylulara en iyi topran fiyatn demek zorunda kaldlar.* Ve Rus soyluluunun, Rus devletinin varolmasnda hi bir kar yoktur! Kyller ynlar halinde taksitlerle ok perian ve tmyle dayanlmaz bir duruma drlmlerdi. Yalnzca topraklarnn en byk ve en iyi ksmlar ellerinden alnmakla kalnmamtr; yle ki lkenin btn verimli kesimlerinde kyl topra Rusyadaki tarmsal koullar altnda, ondan bir geim salayabileceklerinden ok daha [sayfa 464] kktr. Bu toprak iin kendilerinden, devlet tarafndan dn verilen ve imdi devlete bunun faizlerini ve taksitlerini demek zorunda olduklar ok yksek bir fiyat alnmakla kalnmamtr. Toprak vergisinin hemen tm yk, soylular bundan neredeyse tamamen kanrlarken, onlarn srtna yklenmekle kalnmamtr yle ki, toprak vergisi, tek bana, kyl topraklarnn toprak rant deerinin tamamn ve daha fazlasn kapsamaktadr ve kylnn yapmak zorunda olduu ve imdi szn edeceimiz btn teki demeler, gelirinin creti temsil eden blmnden yaplan dolaysz kesintiler olmaktadr. Hayr, toprak vergisinin, devlet tarafndan dn verilmi olan parann faiz ve taksit demelerinin zerine, son zamanlarda yerel ynetimler kurulduundan beri, bir de eyalet ve ile vergileri binmektedir. Bu reformun en bellibal sonucu, kyl iin getirilen yeni vergi ykleri olmutur. Devlet, gelirlerinin tmn alkoymu, ama harcamalarnn byk bir ksmn eyaletlere ve ilelere aktarm, ve bunun karlanmas iin yeni vergiler getirilmitir; ve Rusyada st zmreler hemen tmyle vergi d tutulurken, kylnn neredeyse her eyi demesi kuraldr. Bu durum tefeci iin sanki zellikle yaratlmtr, ve Ruslarn dk dzeyde ticaret yapmakta neredeyse ei bulunmaz yetenekleriyle birlikte, i yapmak iin elverili koullardan ve bundan ayrlmayan vurgunculuktan eksiksiz yararlanmak iin Peter I bundan ok nceleri, bir Rusun Yahudiye bedel olduunu sylemitir tefeci her yerde boy gstermektedir. Vergilerin vadesi yaklanca, tefeci, kulak ou kez ayn ky topluluunun zengin kyls ortaya kar ve nakit para teklif
* Hkmetin kendisine dman olan soyluluu yoketmek ve kylleri kendi yanna ekmek istedii Polonya bu bakmdan bir istisnadr. [Der Volksstaatta yayn!anan metne konan not; 1815 ve 1894 bask!arnda yer almamtr.]
359
eder. Kyl bu paraya ne pahasna olursa olsun sahip olmak zorundadr ve tefecinin koullarn itirazsz kabul etmek zorundadr. Ama bu onu olsa olsa daha da g bir durumda braktndan, gittike daha ok nakit para gerekir. Hasat zaman tahl tccar gelir; para gereksinmesi, kyly, kendisinin ve ailesinin geimi iin gerekli olan tahln bir ksmn satmak zorunda brakr. Tahl tccar, fiyatlar dren aslsz sylentiler yayar, dk bir fiyat der ve bu demenin bir ksmn da ou kez her trden pahal mallarla yapar; nk Rusyada ayni deme [sayfa 465] sistemi de olduka gelikindir. Rusyann byk tahl ihracatnn dorudan doruya kyl nfusun alna dayand ok aktr. Kyly smrmenin bir baka yntemi de udur: bir speklatr hkmetten uzun bir sre iin devlet arazisi kiralar ve gbre gerektirmeden iyi rn verdii srece onu kendisi iler; sonra kk paralara bler ve bu yorgun topra, kendi topraklarndan elde ettikleri gelirle geinemeyen civar kyllere yksek kiralarla kiralar. Tpk yukardaki ngiliz ayni deme sistemi gibi, burada da, tp tpna rlandal aracy gryoruz. Ksacas, burjuva toplumunun bozulmam vahiliine karn, kapitalist asalakln bu kadar gelitii, alarn Rusyadaki kadar tm lkenin, tm halkn zerine gerdii ve rd bir lke yoktur. Ve btn bu kyl kan emicilerinin, yasalar ve mahkemeleri bunlarn temiz ve krl ilerini koruyan Rus devletinin varoluunda hi bir karlar olmuyor! Son on ylda esas olarak demiryollar sayesinde duyulmam bir abuklukla gelimi olan ve son badndrc yllarda tekilerle birlikte gle oynaya gmbrdeyen Petersburgun, Moskovann, Odessann byk burjuvazisi, yaptklar iin tamam kyllerin sefaleti zerine kurulmu olan tahl, kenevir, keten ve donya ihracatlar, salt devletin kendilerine salad koruyucu gmrk vergileri sayesinde varolabilen tm Rus byk sanayii nfusun nemli ve hzla byyen btn bu unsurlarnn Rus devletinin varoluunda hi bir karlar yok mu? Hadi, Rusyay kasp kavuran ve yamalayan ve burada gerek bir toplumsal zmre oluturan saysz memur ordusunu saymayalm. Ama bay Tkaov Rus devletinin halkn iktisadi yaamnda hi bir kke sahip olmad, herhangi bir zmrenin karlarn temsil etmedii, havada asl durduu yolunda bize gvence verirken, sanrm havada asl duran Rus devleti deil, daha ok Bay Tkaovun kendisidir. Rus kyllerinin iinde bulunduklar durumun serflikten kurtulduklarndan beri dayanlmaz bir hal ald ve bunun daha uzun bir sre devam ettirilemeyecei, ve eer bir baka nedenle deilse bile, salt bu nedenle, Rusyada bir devrimin yakn olduu aktr. Sorun yalnzca udur: bu devrimin sonucu ne olabilir, ne olacaktr? Bay Tkaov bunun bir toplumsal devrim olacan sylyor. Bu katksz bir [sayfa 466] totolojidir. ktidara yeni bir snf getirmesiyle ve ona toplumu kendisine gre yeniden biimlendirme olana vermesiyle, her gerek devrim toplumsaldr. Ama o, bunun, sosyalist bir devrim olacan, bunun Bat Avrupa
360
sosyalizminin hedefledii toplum biimini Rusyaya getireceini sylyor, hem de Batda bunu bizler yapmazdan nce o da, hem proletaryann ve hem de burjuvazinin ancak urada burada grld ve aa bir gelikinlik aamasnda bulunan bir toplum koullarnda. Ve bu olanaklym, nk Ruslar, deyim yerindeyse, sosyalizm iin yaratlmlardr ve artellere ve toprak zerinde ortak mlkiyete sahiptirler. Bay Tkaovun yle bir deindii, ama Herzenin zamanndan beri birok Rus iin gizemli bir rol oynam olduundan tr buraya aldmz artel, Rusyada, avc kabilelerde avlanma annda grdmz yaygn bir ortaklk biimi, zgr ibirliinin en basit biimidir. Bu szck ve ierii, Slav deil, Tatar kkenlidir. Her ikisine de, bir yanda Krgzlar, Yakutlar vb. arasnda, te yanda da Lapplar, Samoyedler ve teki .in halklar arasnda raslanr;* Artelin Gney-Batda deil de, .inlilerle ve Tatarlarla temas sonucu ilkin Kuzey ve Douda gelimesinin nedeni budur. Sert iklim, eitli trden snai faaliyeti zorunlu klmakta ve bylece kentsel gelimenin ve sermayenin yokluunun yerini, elden geldiince, ibirliinin bu biimi almaktadr. Artelin en tipik zelliklerinden biri olan nc kiilere kar yelerin kolektif sorumluluu, balangta, eski Cermenlerdeki zilyetlik [Gewere] gibi, kan balarna, kan davasna, vb. dayanyordu. Ayrca Rusyada, artel szc, yalnzca her trden kolektif faaliyet iin deil, kolektif kurum iin de kullanlr. Borsa da bir arteldir. Emeki artellerinde, her zaman, saymanlk, defter tutma vb. ve gerektii kadaryla iletmecilik ilevlerini yerine getiren bir amir (Starosta, kdemli) seilir ve zel bir cret alr. Bu gibi arteller unlar iin kurulur: 1. i bittikten sonra datlan geici giriimler iin; 2. tek ve ayn ii yapan yeler iin, rnein hamallar, vb.; [sayfa 467] 3. szcn tam anlamyla snai olan srekli giriimler iin. Bunlar btn yeler tarafndan imzalanan bir szlemeyle kurulur. Bu yeler, rnein peynircilikte ve balklkta (alar, kayklar vb. iin) sk sk olduu gibi, gerekli sermayeyi biraraya getiremeyecek olurlarsa, artel, eksik olan miktar yksek faizle dn veren ve sonra da bu iten gelen krn byk bir ksmn cebe atan tefeciye yem olur. Ama kendilerini cretli emekiler olarak toptan bir iverene kiralayan arteller daha da utanmazca smrlrler. Kendi snai uralarn kendileri ynetirler ve bylelikle kapitalisti nezaret etme masraflarndan kurtarrlar. veren, yelere, iinde oturacaklar kulbeleri kiralar ve dn olarak geim aralar verir, bu da en rezil ayni deme sistemine yolaar. Arangel guberniyasndaki ormanclarn ve katranclarn ve Sibiryadaki birok uralarn vb. durumu budur (bkz: .lerovski, Polozenie robocago klassa v Rossiji [Rusyada i Snfnn Durumu], St. Petersburg 1869). Dolaysyla artel, burada, cretli emekinin kapitalist tarafndan smrlmesini
* Artel konusunda, teki eyler yannda, bkz: Sbornik materialav ob Arteljach v Rossiji [Rusyadaki Arteller zerine Materyal Derlemesi], St. Petersburg 1873, Ksm 1. [Engelsin notu.]
361
olduka kolaylatrmaya yaramaktadr. te yandan, bizzat kendileri ortakla ye olmayan cretli emekiler altran arteller de vardr. Artelin, kendiliinden ortaya km ve, bu yzden de, hl ok azgelimi, ve bu haliyle de, ne yalnzca Rusyaya, hatta ne de yalnzca Slavlara zg bir kooperatif dernek olduu grlyor. Bu gibi dernekler, onlara gerek duyulan her yerde kurulurlar. rnein daha da eitli biimler aldklar svirede stler arasnda, ngilterede balklar arasnda. Krklarda onca Alman demiryollarn demi olan Silezyal demiryolu iileri, eksiksiz arteller iinde rgtlenmilerdir. Bu biimin Rusyada egemen oluunun, Rus halk arasnda gl bir birliktelik gdsnn varln tantlad dorudur, ama bu, onlarn, bu gdnn yardmyla, artelden dorudan doruya sosyalist toplum dzenine atlayabileceklerini tantlamaktan ok uzaktr. Bunun iin, her eyden nce, artelin kendisinin geliebilecek durumda olmas, grdmz gibi iiden ok sermayeye hizmet eden ilkel biiminden syrlmas, ve hi deilse Bat Avrupann kooperatif derneklerinin dzeyine ulamas gerekir. Ama [sayfa 468] Bay Tkaova bir kez olsun inanacak olursak (ki btn bu yukardakilerden sonra bu, elbette tehlikeli olmaktan da te bir eydir) durum hi de byle deildir. Tersine, kendi bak asn iyice ortaya koyan bir bbrlenmeyle yle gvence veriyor: Son zamanlarda Rusyaya yapay bir biimde aktarlm olan Alman (!) modeline dayanan kooperatif ve kredi derneklerine gelince, bunlar iilerimizin ounluu tarafndan tam bir kaytszlkla karlanm ve hemen her yerde baarszlkla sonulanmlardr. Modern kooperatif dernek, hi deilse, byk sanayii kendi hesabna krl bir biimde iletebileceini tantlamtr (Lancashiredaki iplikilik ve dokumaclk). Artel ise, imdiye dek yalnzca bunu yapamamakla kalmam, eer daha fazla gelimeyecek olursa, byk sanayi tarafndan da zorunlu olarak yok edilecektir. Rus kyllerinin ortak mlkiyeti, Prusya hkmeti danman Haxthausen tarafndan 1845te kefedildi ve sanki olaanst bir eymi gibi btn dnyaya duyuruldu, oysa Haxthausen kendi memleketi Westphaliada bugn bile bunun kalntlarn yeterince bulabilirdi ve, hatta bir hkmet grevlisi olarak, bunlar yeterince bilmek onun grevinin bir parasyd.275 Kendisi de bir Rus toprak sahibi olan Herzen de, kendi kyllerinin topraa ortaklaa sahip olduklarn ilk kez Haxthausenden rendi, ve bu olguyu Rus kyllerini, sosyalizmin gerek tayclar diye, sosyalizmi ilkin yapay olarak edinme cenderesinden gemek zorunda olan yalanm, rm Bat Avrupa iilerinin tersine, doutan komnistler diye tanmlamak iin kulland. Bu bilgi Herzenden Bakunine ulat, ve Bakuninden de Bay Tkaova. Bu sonuncusuna kulak verelim: Bizim halkmz ... byk bir ounlukla ... ortak mlkiyet ilkeleriyle doludur; deyim yerindeyse, igdsel olarak, geleneksel olarak,
362
komnisttir. Kolektif mlkiyet dncesi, bugn, Rus halknn tm dnya gr ile (Rus kylsnn dnyasnn nereye kadar uzandn imdi greceiz) ylesine iie gemitir ki, hkmet, bu dncenin iyi dzenlenmi bir toplum ilkeleriyle badamaz olduunu anlamaya balar ve, bu ilkeler adna, bireysel mlkiyet [sayfa 469] dncesini halkn bilincine ve yaamna zorla sokmak isterse, bunu ancak sng ve krbala baarabilir. Buradan da aka grlyor ki, bilisizliine karn, halkmz, sosyalizme, daha eitilmi olduklar halde Bat Avrupa halklarndan ok daha yakndr. Aslnda ortak toprak mlkiyeti, Hindistandan rlandaya kadar dk bir gelikinlik dzeyindeki btn ndo-Cermen halklarda, hatta Hint etkisi altnda gelimekte olan rnein Javadaki Malayallarda raslanan bir kurumdur. Daha 1608de, henz istila edilmi olan Kuzey rlandada, yasal olarak yerlemi bulunan ortak toprak mlkiyeti, ngilizlere topra sahipsiz ilan etmeleri ve dolaysyla Saray tarafndan zoralm iin bahane yaratmtr. Hindistanda gnmze kadar uzanan ok eitli ortak mlkiyet biimleri varolagelmitir. Almanyada bu geneldi; orada burada ortak toprak kalntlarna hl raslanmaktadr; ve bunun uzak gemiteki izlerine, ortak topraklarn geici olarak blnmelerine, vb. de hl raslanmaktadr, zellikle dalk yrelerde. Eski Alman ortak mlkiyetine ilikin olarak daha kesin ve ayrntl kaynaklar iin, bu sorun konusunda birer klasik olan Maurerin yazlarna bavurabilir. Polonya ve Kk Rusya da dahil, Bat Avrupada, toplumsal gelimenin belli bir aamasnda, bu ortak mlkiyet tarmsal retim iin bir ayakba, bir engel haline geldi ve gittike daha ok tasfiye edildi. Byk Rusyada (yani asl Rusyada) ise, bugne kadar yaamtr, ve bu da, her eyden nce, tarmsal retimin ve krsal blgelerde buna tekabl eden toplumsal koullarn burada hl ok az gelimi olduunu tantlar, ki durum gerekten de budur. Rus kyls yalnzca kendi ky topluluunda yaar ve varl oradadr; bunun dnda kalan dnya, kendisi iin, ancak onun bu kendi ky topluluuna mdahalesi orannda vardr. Durum ylesine byledir ki, Rusyadaki mir szc bir yandan dnya, te yandan da kyl topluluu anlamna gelir. Ves mir, btn dnya, kyl iin, topluluk yelerinin toplants anlamna gelir. u halde, Bay Tkaov, Rus kylsnn dnya grnden szederken, besbelli ki, Rusa mir szcn yanl evirmektedir. Tek tek topluluklarn btn lkede benzer, ama ortak olmann tamamen tersi karlar yaratarak bylesine tamamen [sayfa 470] yaltlm olular, Dou despotizminin doal temelidir, ve Hindistandan Rusyaya kadar, bu toplum biimi, egemen olduu her yerde, her zaman bunu yaratm ve kendisini hep onunla tamamlamtr. Yalnzca genel olarak Rus devleti deil, onun zgl biimi olan arlk despotizmi bile, havada asl duraca yerde, Bay Tkaova gre onunla ortak hi bir eyi olmayan Rus toplumsal koullarnn zorunlu ve mantksal rndr! Rusyann burjuva dorultuda daha da
363
gelimesi, burada da, Rus hkmetinin snglerle ve krbala mdahalesini gerektirmeksizin, ortak mlkiyeti azar azar yokedecektir. Ve bu, burada, daha da geerlidir, nk ortak mlkiyette bulunan toprak, Rusyada, rnn bllmesine olanak tanyan ve, Hindistann baz yrelerinde hl olduu gibi, kyller tarafndan ortaklaa ekilmemektedir; tersine, toprak, zaman zaman, eitli aile balar arasnda paylalmakta ve bunlardan herbiri kendisine den topra kendi bana ekmektedir. Bunun sonucu olarak, topluluk yeleri arasnda, gnen dzeyi bakmndan, byk farkllklarn belirmesi olanakldr, ve bu durum fiilen vardr. Bunlar arasnda, hemen her yerde, tefecilik yapan ve kyl ynlarnn kann emen birka zengin kyl urada burada milyonerler vardr. Bunu kimse Bay Tkaovdan daha iyi bilmez. Alman iilerini, kolektif mlkiyet dncesinin Rus kyllerinden, bu igdsel, geleneksel komnistlerden, ancak sng ve krbala sklp atlabileceine inandrmay isterken, Rusa brornn 15. sayfasnda ise yle yazyor: Kyller arasnda, bir tefeciler (kulakov) snf, kyllerin ve soylularn topraklarn satnalanlar ve kiralayanlar snf boy gsteriyor bir kyl aristokrasisi. Bunlar, yukarda daha ayrntl bir biimde anlattklarmzla ayn trden kan emicilerdir. Ortak mlkiyete en ar darbeyi indiren, gene feodal ykmllklerin tasfiyesi olmutur. Topran en byk ve en iyi ksm soylulua verilmi, kylye ise geimine zarzor yeten, ou kez yetmeyen, bir miktar kalmtr. Buna ek olarak, ormanlar da soylulara verilmitir; kyl, yakt, aletler ve inaat iin eskiden hi bir ey demeksizin edinebildii odunu, imdi, satnalmak zorundadr. Bylece kylnn, kendi evinden, ve onu ileyecek aralara ve ortalama [sayfa 471] olarak bir hasattan teki hasata kadar kendisini ve ailesini geindirebilecei yeterli miktarna sahip olmad kupkuru toprandan baka bir eyi yoktur. Bu koullar altnda ve vergilerin ve tefecilerin basks altnda, toprak zerindeki ortak mlkiyet artk bir nimet deil, bir ayakba olur. Kyller, geimlerini gezgin emekiler olarak kazanmak zere, aileleriyle birlikte ya da onlar olmakszn, topraklarn geride brakarak ondan kamaktadrlar.* Grlyor ki, ortak mlkiyet, Rusyada, serpilme dnemini oktan gemitir ve her bakmdan dalmaya doru gitmektedir. Bununla birlikte, eer bunun iin koullar olgunlancaya kadar yaayacak olursa, ve eer kyllerin topra artk tek tek deil, kolektif olarak ileyebilecekleri bir biimde geliebilme yeteneinde olduunu gsterecek olursa**,
* Kyllerin durumu konusunda, tekiler arasnda, tarmsal retim konusundaki hkmet komisyonunun resmi raporuna (1873), ve ayrca, Skaldin, W. zachusti i w Stolice [Issz Tarada ve Bakentte], St. Petersburg 1870e baknz; ikincisi liberal bir tutucu tarafndan yazlmtr. [Engelsin notu.] ** 1863 ayaklanmasyla soyluluun byk lde ykma urad Polonyada, zellikle Grodno guberniyasnda, kyller, imdi, sk sk soylularn malikanelerini satnalmakta ya da
364
bu toplum biimini daha st bir biime ulatrma, Rus kylsnn burjuva kk mlkiyeti ara aamasndan gemesine gerek kalmakszn onu bu daha st biime ulatrma olasl kukusuz vardr. Ama bu, ancak, ortak mlkiyet tamamyla paralanmazdan nce, Bat Avrupada, Rus kylsne byle bir gei iin gerekli nkoullar, zellikle tm tarmsal sistemine zorunlu olarak bal bulunan devrimi yapmas iin gerekli olan maddi koullar yaratacak bir proleter devrimi baaryla yaplrsa olanakldr. Dolaysyla Bay Tkaovun Rus kylsnn, mlk sahibi olsa bile, sosyalizme Bat Avrupann mlksz iilerinden daha yakn olduunu sylemesi, koskoca bir palavradr. Tam tersine, Rus ortak mlkiyetini hl kurtarabilecek ve ona yeni, gerekten geerli bir biim alma olanan tanyacak bir ey varsa, o da Bat Avrupadaki bir proleter devrimidir. Bay Tkaov, siyasal devrimi, iktisadi devrimi ald kadar hafife alyor. Rus halk, diyor, klelie kar imdi [sayfa 472] dinsel tekkeler ... vergi demeyi reddetme ... haydut eteleri (Alman iileri, buna gre, Schinderhannesin* Alman sosyal-demokrasisinin babas olduunu renmekten memnun olacaklardr) ... kundaklk ... isyanlar biiminde durmakszn protestoda bulunuyor ... ve dolaysyla Rus halkna igdsel devrimci denebilir. Ve bylece, Bay Tkaov, gerekli olan tek eyin, halkmzn barnda kaynap duran btn birikmi aclar ve honutsuzluu birka yerde ayn anda harekete geirmek olduundan emindir. O zaman devrimci glerin birlii kendiliinden salanacak, ve sava ... halkn davasnn lehine sonulanmak zorunda kalacaktr. Pratik zorunluluk, nefsini koruma gds o zaman, tamamyla kendiliinden, protestoda bulunan ky topluluklar arasnda salam ve zlmez bir ittifak salayacaktr. Bir devrimi bundan daha kolay ve daha ho bir biimde kavramak olanaksz. kp ya da drt yerde ayn anda ate etmeye balyorsun ve igdsel devrimci, pratik zorunluluk ve nefsini koruma gds, iin gerisini, kendiliklerinden getiriyorlar. Madem bu kadar kolayd da, niin devrim ok nceleri yaplmad, halk kurtarlmad ve Rusya rnek sosyalist lke haline dntrlmedi, akl alr ey deil. Aslnda sorun bambaka. Rus halk, bu igdsel devrimci, soylulua kar ve tek tek hkmet grevlilerine kar gerekten de birbirinden kopuk saysz kyl ayaklanmalarna girimitir, ama sahte bir arn baa gemesi ve taht zerinde hak iddia etmesi dnda, ara kar asla. Katerina II zamanndaki son byk kyl ayaklanmas, ancak Yemelyan Pugaovun, aslnda kars tarafndan ldrlmeyip tahtndan indirilerek zindana atlan ve oradan kam bulunan Peter IIIn yerine
kiralamakta ve bunlar paralamakszn kendi ortak hesaplarna ilemektedirler. Ve bu kyller yzyllardr ortak mlkiyete sahip olmamlardr ve Byk Ruslardan olmayp, Polonyal, Letonyal ve Beyaz Rusturlar. [Engelsin notu.] * nl bir Alman haydudu olan Jhann Bcklerin takma ad. -Ed.
365
onun kocas olduunu iddia etmesi zerine mmkn olmutur. Tersine ar, Rus kylsnn yeryzndeki tanrsdr: Bog vysok, Car daljok Tanr yksekte, ar da uzaktadr dara dtnde syledii budur. Kyl halk ynlarnn, zellikle feodal ykmllklerin tasfiyesinden beri, onlar hkmete ve ara kar da savamaya gittike daha ok zorlayan bir duruma drldkleri [sayfa 473] dorudur; ama Bay Tkaov igdsel devrimci masaln gidip baka yerde okutsun. Ve Rus kyl ynlar bu kadar igdsel devrimci olsalar bile, devrimlerin tpk iekli bir basma ya da bir aydanlk smarlar gibi smarlanabileceini dnsek bile o zaman bile, sorarm, oniki yan akn bir kimse, devrimin buradaki kadar ocuka bir yol izleyeceini dnebilir mi? Ve ayrca anmsaynz ki, bu, Bakuninin modeline dayanlarak yaplan ilk devrimin 1870 spanyol devriminin onca parlak bir biimde baarszla uramasndan sonra yazlmtr. Orada da, birka yerde ayn zamanda balattlar. Orada da, pratik zorunluluun ve nefsini koruma gdsnn protestoda bulunan topluluklar arasnda kendiliinden salam ve zlmez bir ittifak salayaca hesaplanmt. Ama ne oldu? Her ky topluluu, her kent, yalnzca kendisini savundu; karlkl yardmlama diye bir ey yoktu, ve Pavia, topu topu bin insanla, onbe gn iinde, kentleri pepee altetti ve bu anarist gsterinin tmne son verdi. (Bkz: bunun ayrntlaryla anlatld Bakuninciler Banda adl yazm.) Rusya, kukusuz ki, bir devrimin arifesindedir. Mali durumu ar bir karklk iindedir. Vergiler daha fazla artrlamyor, eski devlet borlarnn faizleri yeni borlarla deniyor, ve her yeni bor daha byk glklerle karlayor; para artk ancak demiryollar yapma bahanesiyle bulunabiliyor! Yllarn yntemi tepeden trnaa yozlam, memurlar maalarndan ok hrszlkla, rvetle ve zorbalkla geiniyorlar. Tm tarmsal retim Rusya iin en gerekli olan ey 1861 tarihli tasfiye ile tamamyla kargaalk iine sokulmu; byk toprak sahipleri yeterli igcne sahip deiller, vergilerin altnda ezilen ve tefeciler tarafndan iliklerine kadar smrlen kyllerin topra yok, tarmsal retim yldan yla dyor. Bu, tamamen, keyfiliini biz Batllarn aklmza dahi getiremeyeceimiz bir Dou despotizmi tarafndan byk glkle ve ancak grnte birarada tutuluyor; aydnlanm snflarn ve zellikle hzla gelien bakent burjuvazisinin dnceleriyle her gn biraz daha gzle grlr bir elikiye dmekle kalmayan, bir gn liberalizme dn veren, ve ertesi gn, korkarak, bunlar tekrar geri alan [sayfa 474] ve bylece kendisini gittike daha ok iflasa srkleyen bugnk taycsnn ahsnda yolunu arm bir despotizm. Btn bunlarla birlikte, bakentte younlam olan ulusun aydnlanm tabakalar arasnda, bu durumun srdrlemeyeceinin ve bir devrimin yaklamakta olduunun gittike farkedilmesi ve bu devrimin engebesiz anayasal bir kanala aktarlabilecei yanlgs. Burada bir devrimin btn koullar biraraya gelmitir;
366
bakentin st snflar tarafndan, hatta belki de hkmetin kendisi tarafndan balatlan, kyller tarafndan derhal daha ileriye, ilk anayasal evrenin tesine gtrlmesi gereken bir devrim; tm Avrupa gericiliinin en son ve bugne dek salam kalm son snan bir darbede ykacandan tm Avrupa iin ok byk nem tayan bir devrim. Bu devrim kesinlikle yaklamaktadr. Ancak iki olay onu geciktirebilir: Trkiyeye ya da Avusturyaya kar, para ve salam ittifaklar gerektiren baarl bir sava, ya da mlk sahibi snflar gerisin geriye hkmetin kollarna atacak zamansz bir ayaklanma giriimi.
Nisan 1875te Engels tarafndan yazlmtr 16, 18, ve 21 Nisan 1875 tarihli Der Volksstaat, n 43, 44 ve 45te, ve ayr bir bror olarak da, .. Engels, Soziales aus Russland, Leipzig 1875te; ve ayrca .. Engels, Internationaes aus dem Volksstaat. (1871-1875), Berlin 1894 balkl kitapta yaymlanmtr mza: .. Engels
RUSYADAK TOPLUMSAL LKLERE SONSZ273
Sze, Bay Pyotr Tkaovun, szcn tam anlamyla bir bakuninci, yani bir anarist olmayp, bir blankici olma iddias tadn belirten bir dzeltme ile balamalym. Bu hata ok doald, nk ad geen bay, zamann Rus mlteci adetleri uyarnca, Bat Avrupaya, Rus mltecilerinin tmyle dayanma iinde olduunu duyurmu ve kendisine ait bir brorde,274 benim eletirime kar, Bakunin ve ortaklarn sanki bu eletiri kii olarak kendisine yneltilmiesine savunmutu. [sayfa 475] Benimle giritii polemikte savunduu Rus komnist ky topluluuna ilikin grler, aslnda Herzenin grleriydi. Bir devrimci olarak abartlan pan-slavist bir yazar olan Herzen, Haxthausenin Rusya ncelemelerinden, kendi malikanesindeki serflerin zel mlkiyete sahip olmayp ekili topraklan ve meralar zaman zaman aralarnda tekrar paylatrdklarn renmiti. Kurgu yazar olarak, ok gemeden herkesin rendii eyi, toprak zerindeki ortak mlkiyetin ilkel zamanlarda Cermenler, Keltler ve Hintliler, ksacas btn Indo-Avrupal halklar arasnda egemen olan, Hindistanda hl varolan, rlanda ve skoyada daha yakn gemite zorla yokedilmi olan ve Almanyada bugn bile urada burada hl grlen ve aslnda gelimenin belli bir aamasnda, btn halklar iin ortak bir olgu olan ve lmekte olan bir tasarruf biimi
367
olduunu renmesine gerek yoktu. Ama olsa olsa szde-sosyalist bir pan-slavist olarak, ky topluluunu, tamamyla yozlam ve eskimi Baty gerektiinde silah zoruyla genletirmekle ve yeniden hayata getirmekle grevli kendi kutsal Rusyasn ve onun bu grevini, rm Batya daha da parlak bir biimde gstermenin bir bahanesi olarak grd. Bir ie yaramaz hale gelmi .ranszlarn ve ngilizlerin btn abalamalarna karn yapamadklar ey, Ruslarn kendi lkesinde hazr duruyordu. Ky topluluunu muhafaza etmek ve kiiye zgrlk vermek, ulusal birlii koruyarak kyn zynetimini kentlere ve tm devlete kadar geniletmek Rusyann geleceini ilgilendiren sorun, yani zm Batllarn zihinlerini megul eden ve kurcalayan toplumsal atk sorunu ite budur. (Herzen, Lintona Mektuplar.)276 Dolaysyla, Rusya hl siyasal bir sorunla kar karya olabilir, ama toplumsal sorun zlmtr. Herzenin kr krne yanda olan Tkaov, ayn basit gr benimsedi. 1875te Rusyadaki toplumsal sorunun zlm bulunduunu artk iddia edememekle birlikte, hepsi de doutan komnist olan Rus kyllerinin sosyalizme ok yakn olduklarn, ve stelik, Bat Avrupann zavall, tanrnn terkettii proleterlerinden ok daha iyi bir yaama sahip olduklarn sylyordu. Yzyllk devrimci eyleme [sayfa 476] sahip .ransz cumhuriyetileri, kendi halkn siyasal anlamda sekin insanlar olarak grrken, zamann birok Rus sosyalisti de, Rusyann toplumsal anlamda sekin halk olduunu ilan ediyordu; eski iktisat dnyasnn yenilenmesi, Bat Avrupa proletaryasnn mcadelesinden deil, Rus kylsnn barndan doacakt. Benim eletirim bu ocuka gre kar yneltilmiti. Ama Rus ky topluluu, Herzenlerden ve Tkaovlardan kat kat stn kimselerin de dikkatini ekmi ve takdirini kazanmt. Rusyann kendisine ok ey borlu olduu ve Sibiryada Yakutlar arasndaki uzun srgn yllar ile yava yava ldrl Kurtarc Aleksandr IInin ans zerinde kara bir leke olarak kalacak olan byk dnr Nikolay ernievski de bunlar arasndayd. Rusyay Bat Avrupadan ayran entelektel snr yznden, ernievski, Marxn yaptlarndan hi birisini okumamt ve Kapital ktnda da oktan Siedne-Vilyuiskte, Yakutlar arasnda bulunuyordu. Zihinsel gelimesi tamamyla bu entelektel snrn yaratt koullar iinde kalmak zorundayd. arlk sansrnn gemesine izin vermedii ey, Rusya iin ksmen ya da tmyle mevcut deildi, yle ki, yazlarnn urasnda burasnda zayf bir noktaya, ya da gr darlna raslandnda, artc olan ey, bunun neden bu kadarla kalddr. ernievski de, Rus ky topluluunu, mevcut toplumsal biimden, bir yandan Rus ky topluluundan daha yksek ve te yandan da snf kartlklarna sahip Bat Avrupann kapitalist toplumundan daha yksek
368
yeni bir gelime aamasna geiin arac olarak grmtr. ernievskiye gre, Rusyann stnl, Bat byle bir eye sahip deilken, Rusyann byle bir araca sahip oluundan gelmekteydi. Daha iyi bir toplum dzeninin getirilmesi, Bat Avrupada kii haklarnn snrszca geni olmas yznden byk lde engellenmektedir ... kiinin yararlanageldii eyin ufack bir parasn dahi terketmesi kolay deildir, ve Batda kii, snrsz kiisel haklara almtr. Karlkl dn vermenin yararlar ve zorunluluu ancak ac deneyimlerle ve bu konuda uzun sre kafa yormakla renilebilir. Batda daha iyi bir iktisadi ilikiler sistemi zverilere baldr, ve [sayfa 477] bunu kurmann gl de buradan gelmektedir. Bu, ngiliz ve .ransz kyllerinin alkanlklarna ters dmektedir. Ama bir lkede bir topya olarak grlen ey, bir bakasnda fiilen vardr. ... ngilizlerin ve .ranszlarn ulusal yaamlarna sokmay bunca g bulduklar alkanlklar, Ruslarn ulusal yaamnda fiilen mevcuttur. ... Batnn o kadar g ve uzun yoldan ulamaya abalad dzen, bizde ky yaammzn gl ulusal adetlerinde mevcuttur. ... Batda ortak toprak mlkiyetinin yitirilmesinin nasl acnacak sonular verdiini ve yitirdikleri eyi Batl halklara geri vermenin ne kadar g olduunu gryoruz. Bat rnei bizim iin boa gitmemelidir. (ernievski, Yaptlar, Cenevre basks, c. 5, s. 16-19; aktaran Plehanov, Nai raznoglasia,277 Cenevre 1885.) Topra hl ortaklaa ileyen ve bunun sonucu rn tek tek aileler arasnda pay eden Ural Kazaklarna ilikin olarak unlar sylyor: Ural halk, makinenin tahl yetitiriciliine sokulduu gne kadar bugnk sistemleri iinde kalacak olurlarsa, yzlerce desiyatinlik byk iftlikleri gerektiren makinelerin kullanlmasna olanak veren bir sistemi muhafaza etmi olmaktan ok memnun kalacaklardr. (Ibidem, s. 131. 278 ) Bununla birlikte, unutulmamaldr ki, bu Ural Kazaklar, askeri dncelerle muhafaza edilen (kla komnizmi bizde de vardr) topra ortaklaa iliyor olularyla, neredeyse tpk bizim zaman zaman yeniden blm yapan Mosel zerindeki aile topluluklar [Gehferschaften] gibi, Rusyadan ok kopukturlar. Ve eer mevcut dzen makinenin girmesine kadar bozulmadan kalacak olursa, bunun meyvelerini toplayacak olanlar kendileri deil, hizmetkarlk ettikleri Rus askeri hazinesi olacaktr. Her ne hal ise, gerek udur: Bat Avrupann kapitalist toplumu dalrken ve kendi gelimesinin kanlmaz elikileri tarafndan yok edilmek tehdidi altnda bulunurken, Rusyada ekili topran neredeyse yars ortak mlk olarak ky topluluklarnn ellerinde bulunmaktadr. Eer Batda, kartlklarn toplumun yeniden rgtlenmesiyle zlmesi, zorunlu bir koul olarak, btn retim aralarnn, ve dolaysyla topran da, bir btn olarak toplum [sayfa 478] mlkiyetine dntrlmesini gerektirecek olursa, Batda hl kurulacak olan bu ortak mlkiyet ile, Rusyada
369
zaten, ya da daha ok hl varolan ortak mlkiyet arasndaki iliki ne olur. Bu, koskoca kapitalist dnemi atlayarak Rus kyl komnizmini, bir anda, kapitalist an btn teknik baarlaryla zenginletirerek, btn retim aralar zerinde modern sosyalist ortak mlkiyet haline dntrecek bir halk hareketinin balang noktas olabilir mi? Yoksa, Marxn aaya aktarlan mektubunda ernievskinin dncelerinden birini formle ederken dedii gibi: Rusya kapitalist sisteme gemek iin, liberal iktisatlarnn arzuladklar gibi, ie ky topluluklarn ykmakla m balamaldr, yoksa kendi tarihsel yeteneklerini gelitirirken, bu sistemin skntlarna katlanmakszn, onun btn meyvelerini elde edebilir mi? Sorunun bu biimde konuluu, yantn nerede olduunu gsteriyor. Rus topluluu kendisini daha st bir ortak mlkiyet biimine geirmek iin bir kez olsun kendi iinden bir drt yaratmakszn, yzyllardr varolagelmitir, tpk ilkel komnist dzenlere sahip Cermen mark, Kelt klan ve Hint topluluklar ve tekiler gibi. Zaman ierisinde, ve, onlar kuatan ve ilerinde gelien ve yava yava nfuz eden meta retiminin ve aileler ve bireyler arasndaki deiimin etkisi altnda, komnist niteliklerini gittike daha ok yitirmiler, birbirlerinden bamsz toprak sahipleri topluluklarna blnmlerdir. Bunun sonucu olarak, Rus topluluunu farkl ya da daha iyi bir gelecein bekleyip beklemedii sorulabiliyorsa, bunun suu onda deil, Bat Avrupada yalnzca genel olarak meta retiminin deil, onun en st ve nihai biiminin kapitalist retimin bile kendi yaratm olduu retici glerle elikiye dt, bu gleri idare etme yeteneinden yoksun olduunu gsterdii, ve bu i elikiler ve buna tekabl eden snf atmalar tarafndan yokedilmekte olduu ana kadar, Avrupa lkelerinden birinde, greli canlln korumu olmasndadr. Tek bana bu bile, Rus topluluunun eninde sonunda geirecei byle bir dnm iin, giriimin, hi bir zaman kendisinden deil, ancak Batnn [sayfa 479] sanayi proletaryasndan gelebileceini gstermektedir. Bat Avrupa proletaryasnn burjuvazi karsndaki zaferi ve bunun sonucu olarak kapitalist retimin yerine toplumsal olarak ynetilen bir ekonominin konmas Rus topluluunun ayn gelikinlik aamasna ykselmesinin zorunlu nkoulu ite budur. Tarmsal komnizm aslnda, hi bir yerde, kendi ykl dnda hi bir zaman hi bir ey getirmemi olan kabile topluluundan gelmemitir. 1861e gelindiinde, Rus ky topluluunun kendisi, bu trden komnizmin grece zayflam bir biimiydi; Hindistann baz kesimlerinde ve Gney Slav aile topluluunda (zadruga) hl uygulanan ve muhtemelen Rus topluluunun atas olan topran ortaklaa ilenmesi, yerini bireysel aile iletmelerine brakmak zorunda kalmt; ortak mlkiyetin varl ancak eitli yerlerde ve eitli zaman aralklaryla yinelenen topran yeniden paylalmasnda grlyordu. Bu yeniden paylamalar kendiliklerinden ya da bir kararla ortadan kalkt m, kk
370
toprakl kyllerden oluan ky kar ortaya. Ama, Bat Avrupadaki kapitalist retimin, Rus ky topluluu ile yan yana yaad halde, yokolma noktasna yaklayor oluu ve toplumsal mlkiyet halinde bulunan retim aralarnn bir plana gre ynetildii yeni bir retim biimini gerektiriyor oluu Rus topluluuna, bu yeni toplum biimini kendi bana gelitirmesi iin gerekli gc, tek bana bu olgu, salayamaz. Kapitalist toplumun kendisi bu devrimi yapmadka, kapitalist toplumun geni retici glerini ortak mlkiyet ve toplumsal ara olarak nasl devralabilir? Rus topluluu, kendi topran bile ortaklaa ilenmesini unutmuken, byk sanayiin toplumsal olarak ynetileceini dnyaya nasl gsterebilir? Rusyada, btn uzlamaz elikileri ve atmalaryla birlikte Batnn kapitalist toplumunu gayet iyi bilen ve bu grnrdeki kmazdan nasl klaca konusunda ak-seik dncelere sahip birok insann bulunduu dorudur. Ama, birincisi, bunu anlayan birka bin kii ky topluluklarnda yaamyorlar, oysa Byk Rusyada hl ortak toprak mlkiyeti altnda yaayan yaklak 50 milyon insan bu konuda en ufak bir fikre sahip deiller. 1800-1840n ngiliz [sayfa 480] proleterleri Robert Owenn kendi selametleri iin yapt planlar ne kadar yabanc ve anlalmaz buldularsa, bunlar da bu birka bin kiinin grlerini yle buluyorlar. Owenn New Lanarcktaki fabrikasnda altrd iilerin ounluu, skoyadaki Kelt klanlarnda dalmakta olan komnist kabile topluluklarnn dzeni altnda ve alkanlklar iinde yetimi insanlard, ama Owen, bunlardan byk bir anlay grdnden szetmiyor. kincisi, iktisadi gelimenin dk bir aamasnda bulunan bir toplumun, ancak ok daha yksek bir gelime aamasnda bulunan bir toplumda ortaya kan ve kabilecek olan sorunlar ve atmalar zmesi, tarihsel olarak olanakszdr. Meta retiminden ve zel deiimden nce ortaya kan btn kabile topluluklarnn aldklar biimlerle, gelecein sosyalist toplumu arasnda ortak olan tek ey vardr, o da belirli eylerin, retim aralarnn, ortak mlk olular ve belirli gruplar tarafndan ortaklaa kullanlmalardr. Ama tek bana bu ortak zellik, alt dzeydeki biimin, kapitalist toplumun bizzat kendi yaratt en son rn olan gelecein sosyalist toplumu haline gelmesine henz yetmez. Her belirli iktisadi biimleni, kendi barndan doan kendi sorunlarn halletmelidir; tamamyla yabanc bir baka biimleniin karsnda duran sorunlar halletmeye almak sama olur. Bu, Gney Slav zadrugas, Hint kabile topluluu ya da retim aralarnn ortak mlkiyette bulunuu ile belirlenen yabanllk ya da barbarlk dneminin herhangi bir baka toplumsal biimi iin geerli olduu kadar, Rus topluluu iin de geerlidir. Ama proletarya bir kez zafere ulat m, ve Bat Avrupa uluslarnda retim aralar ortak mlkiyete geti mi, kapitalist retime gemeyi henz baarm olan ve kabile kurumlarnn ya da bunlarn kalntlarnn
371
hl kendilerini koruduklar lkelerin, bu ortak mlkiyet kalntlarn ve buna tekabl eden halk alkanlklarn, sosyalist topluma ilerleyii olduka ksaltmann gl aralar olarak kullanabilmeleri ve bizim Bat Avrupada iinden gemek zorunda olduumuz ilelerden ve mcadelelerden kendilerini byk apta kurtarmalar yalnzca olanakl deil, kanlmazdr da. Ama bugnk kapitalist Bat rnei ve onun etkin destei, [sayfa 481] bunun kanlmaz kouludur. Ancak kapitalizmin kendi yurdunda ve egemen olduu lkelerde altedilmesiyle, ancak geri kalm lkelerin onlarn deneyiminden bunun nasl yapldn, modern sanayiin retici glerinin btn toplum yararna toplumsal mlk olarak nasl iletildiini grmeleriyledir ki ancak o zamandr ki, geri kalm lkeler bu ksaltlm gelime srecine girebileceklerdir. Ama o zaman da baarmalar kesinleecektir. Ve bu yalnzca Rusya iin deil, kapitalizm-ncesi gelime aamasnda olan btn lkeler iin de geerlidir. Ne var ki, yerli halkn, devrim dneminde toplumsal dnmlerin Bat ile hemen hemen ayn anda yaplabilmesini salayacak olan kapitalist gelimenin entelektel rnlerini benimsemi bulunduu Rusyada bu, grece daha kolay olacaktr. Marx ve ben, bunu, Komnist Parti Manifestosunun Plehanovun evirdii Rusa basksnn nsznde, 21 Ocak 1882de, sylemi bulunuyorduk. yle yazmtk: Ama Rusyada, hzla gelien kapitalist vurguna ve henz gelimekte olan burjuva toprak mlkiyetine karlk, topran yarsndan fazlasna kyllerin ortaklaa sahip olduklarn gryoruz. imdi sorun udur: Byk apta zayflam olsa bile, gene de, ilkel bir ortak toprak sahiplii biimi olan Rus obinas, dorudan doruya komnist ortak mlkiyetin st biimine geebilir mi? Ya da, tersine, ilknce, Batnn tarihsel evrimini oluturan ayn zlme srecinden mi gemelidir? Buna bugn verilebilecek tek yant udur: Eer Rus Devrimi, Batdaki bir proleter devriminin habercisi olur, ve bunlar, bylelikle, birbirlerini tamamlarlarsa, Rusyadaki mevcut ortak toprak sahiplii, komnist bir gelimenin balang noktas olabilir. Ama unutulmamal ki, Rus ortak mlkiyetinin sz edilen gl zl, o zamandan beri olduka ilerlemitir. Krm Savandaki yenilgiler Rusyann hzl gelimeye olan gereksinmesini aka gstermitir. Temel gereksinme demiryollarnayd, ve bunlar byk bir yerli sanayi olmakszn byk lekte edinilemezdi. Byk sanayi iin ilk [sayfa 482] nkoul, kyllerin kurtuluu denen eydi; bu Rusyay kapitalist aa, ve dolaysyla ortak toprak mlkiyetinin hzla erimesi ana soktu. Taksit demelerinin ve ykseltilmi vergilerin yk altnda, ama daha kt ve daha kk toprak paralaryla, kyller, kanlmaz olarak, kendilerini, ou ky topluluunun zenginlemi yeleri olan tefecilerin avular iinde buldular. Demiryollar, bir zamanlarn birok uzak kelerinin tahllar iin pazarlar at, ama ayn demiryollar byk sanayiin ucuz
372
rnlerini de getirdi ve bunlar, kyllerin o zamana kadar ksmen tketim iin ve ksmen de pazar iin benzer nesneler reten ev sanayilerinin yerini aldlar. Eski iktisadi ilikiler bozuldular, doal ekonomiden para ekonomisine geie her zaman elik eden dzensizlik balad, topluluk yeleri arasnda byk mlkiyet farkllklar dodu yoksullar zenginlerin bor kleleri haline geldiler. Ksacas, para ekonomisinin yerlemesiyle Solon zamanndan ksa bir sre nce Atinada genslerin dalmasna yolaan ayn sre,* Rus topluluunu da kaplamaya balad. Solon, henz gelimemi olan zel mlkiyet hakkna devrimci bir mdahaleyle, borlarn iptal edivererek, bor klelerini kurtarmay baarmt. Ama eski Atina gensini diriltememiti, ve zl belirli bir doruk noktasna vard m, Rus topluluunu da tekrar kurabilecek hi bir g yeryznde yoktur. Ayrca Rus hkmeti, kylnn topra tekrar blme alkanln krmak ve kendisini kendi paynn zel sahibi olarak hissetmesini salamak iin, topran topluluk yeleri arasnda yeniden paylatrlmasnn 12 ylda bir kezden daha sk yaplmasn yasaklamtr. Marx, daha 1877 ylnda Rusyaya gnderdii bir mektupta, ayn anlama gelen eyler sylemitir.** imdi Devlet Bankas Haznedar olarak Rus banknotlarnn zerine imzasn koyan Bay Jukovski adnda biri, Avrupa Kuryesinde (Vestnik Yevropi) Marx hakknda bir ey yaynlam ve bir baka yazar da*** buna Anayurt Notlarnda (Oteestvenniye Zapiski) karlk vermiti.279 Bu sonuncusuna bir dzeltme [sayfa 483] olarak, Marx, Anayurt Notlar editrne, zgn .ranszcas elyazmas kopyalar halinde Rusyada uzun sre elden ele dolatktan sonra 1886da Cenevrede, Halk radesinin Kuryesinde (Vestnik Norodnog Voli), ardndan da Rusyada yaynlanan280 bir mektup yazd. Marxn yazm olduu btn teki eyler gibi, bu mektup da, Rus evrelerinde byk ilgi grd ve ok eitli biimlerde yorumland, burada bunun ieriinin zn veriimin nedeni budur. Marx Anayurt Notlar tarafndan kendisine atfedilen ve Rus liberalleri gibi, kendisinin de, Rusyann en ivedi grevinin kyllerin ortak mlkiyetini datmak ve kapitalizme atlmak olduuna inandn iddia eden gr reddetmekle balyor. Kapitalin birinci basksndaki ksa bir notta Herzene deiniyor oluu, hi bir ey tantlamazd. Syledii uydu: nsan rkn kemiren ... kapitalist retimin etkisi, imdiye kadar olduu gibi, ulusal asker gruhunun, ulusal borlarn, vergilerin, sava sanatndaki inceliklerin, vb. bykl ile rekabet ede ede Avrupa ktas zerinde gelimeye devam edecek olursa, yar-Rus ama safkan Moskoval Herzenin byk bir cokuyla kehanette bulunduu gibi (yeri gelmi* Bkz: .. Engels, Der Ursprung der .amilie etc., 5. Aufl., Stuttgart 1892, s. l09-l13. [Bkz: .riedrich Engels, Ailenin, ze! M!kiyetin ve Dev!etin Kkeni, Sol Yaynlar, Ankara 1977, s. 156163. -Ed.] ** Bkz: Karl Marx, Oteestvenniye Zapiski Yazkuruluna Mektup. -Ed. *** N. K. Mihaylovski. -Ed.
373
ken belirtelim ki, bu romanc Rus komnizmi konusundaki keiflerini Rusyada deil, Prusya hkmet danman Haxthausenin yaptlarna dayanarak yapmtr), Avrupann krbala ve zorunlu Kalmuk kan asyla genletirilmesi, sonuta kanlmaz hale gelebilir. (Kapital, I. erste Ausgabe, s. 763.)281 Marx yle devam ediyor: bu pasaj, Rus halknn, kendi lkeleri iin, Bat Avrupann izlemekte olduundan farkl bir gelime yolu bulmak (buraya kadarki alnt, zgn metinde Rusadr) yolundaki abalarna ilikin grlerimin hi bir biimde anahtar olarak kabul edilemez, vb. Kapitalin kinci Almanca Basksnn Sonsznde, byk Rus bilgini ve eletiricisinden (ernievski) hakettii byk saygyla sz ettim. Dikkate deer makalelerinde, bu bilgin, u soruyu ele almtr: Rusya kapitalist sisteme gemek iin, liberal iktisatlarn arzuladklar gibi, ie ky topluluklarn ykmakla m balamaldr, yoksa kendi tarihsel yeteneklerini gelitirirken, bu [sayfa 484] sistemin skntlarna katlanmakszn, onun btn meyvelerini elde edebilir mi? Kendisi bu ikincisinden yana olduunu sylemektedir. Ksacas, hi bir eyi tahmine brakmak istemediimden sz dolandrmayacam. Rusyann iktisadi gelimesi konusunda bilgilere dayanan yarglarda bulunabilmek iin, Rusa rendim ve yllarca konuya ilikin resmi ve teki yaynlar inceledim. Vardm sonu u oldu: Rusya 1861den beri izlemekte olduu yolda ilerlemeyi srdrecek olursa, tarihin bir halka sunduu en byk ans karacak ve kapitalist sistemin btn kt sonularn tatmak zorunda kalacaktr. Bunun ardndan, Marx, eletirmenin birka hatasn daha akla kavuturuyor; ele almakta olduumuz konuya ilikin olan tek pasaj yle: Eletirmenim bu tarihsel tasla Rusyaya nasl uygulayabilir? (Kapitaldeki ilkel birikimi kastediyor.) Ancak yle: Eer Rusya, Bat Avrupa uluslar gibi, kapitalist bir ulus haline gelmeye alacak olursa ve son birka ylda bu dorultuda byk glklere katlanmtr daha nceden kyllerin byk bir ksmn proleterler haline getirmedike, bunu baaramayacaktr; bunu bir kez yapp kendisini kapitalist sistemin barnda buldu mu, btn teki dinsiz halklar gibi, onun amansz yasalarna maruz kalacaktr. Hepsi bu. Marxn 1877de yazdklar buydu. O sra Rusyada iki hkmet vard: ar hkmeti ve terrist komplocularn gizli yrtme komitesinin (ispolnitelnyj komitet)282 hkmeti. Bu gizli ikinci hkmetin gc gnden gne artyordu. arln yklmas ok yakn grnyordu; Rusyadaki bir devrim, tm Avrupa gericiliini en salam desteinden, en byk yedek ordusundan yoksun brakacak ve, bylelikle, Batdaki siyasal hareket iin ok daha elverili mcadele koullar yaratrken, ona bir baka gl iti daha kazandracakt. Dolaysyla Marxn, mektubunda, Ruslara, kapitalizme atlamakta ok acele etmemelerini salk vermesinde aacak bir ey yoktur. [sayfa 485]
374
Rusyada devrim olmamtr. arlk, btn dzen a mlk sahibi snflar geici olarak arln kucana atan terrizme kar zafer kazanmtr. Marxn bu mektubunu yazmasndan bu yana geen 17 yl ierisinde, Rusyada kapitalizmin gelimesi ve ky topluluunun dalmas, ileriye doru byk admlar atmtr. yleyse bugnk, 1894teki, durum nedir? Krm Savandaki yenilgilerden ve imparator Nikola Iin intihar etmesinden sonra eski arlk despotizminin deimeden kalmas gznnde bulundurulduunda, bir tek k yolu vard: kapitalist sanayie olabildiince abuk gemek. Ordu, imparatorluun ald muazzam boyutlar ve sava alanlarna varmak iin yaplan uzun yryler yznden perian olmutu; bu uzaklklar bir stratejik demiryolu a ile birbirlerine balanmalydlar. Ama demiryollar demek, kapitalist bir sanayi ve ilkel tarmn devrimciletirilmesi demekti. Bir yandan, lkenin en uzak yerlerinden gelen tarmsal rnler bile dnya pazaryla dorudan temas haline geliyor, te yandan da ray, lokomotif, vagon vb. salayan bir yerli sanayi olmakszn geni bir demiryolu a kurulamyor ve iletilemiyordu. Ama, ayn zamanda btn sistemi de getirmeksizin byk sanayiin yalnzca bir daln kurmak olanakszdr; Moskova ve Vladimir guberniyalarnda ve Baltk blgesinde eskiden beri kk salm olan grece modern tekstil sanayiine yeni bir iti kazandrld. Demiryollarnn ve fabrikalarn kurulmasn, mevcut bankalarn geniletilmesi ve yenilerinin kurulmas izledi; kyllerin serflikten kurtulmalar seyahat zgrl yaratt, ve bunun, doal olarak, bu kyllerin nemli bir ksmnn toprak sahipliinden de kurtulmalar sonucunu vermesinden baka bir ey beklenemezdi. Bylelikle, kapitalist retim tarznn btn temelleri Rusyada ksa bir zamanda atld. Ama bu durumda balta, Rus ky topluluunun kklerine de indirilmi oluyordu. imdi bundan yaknmann bir yarar yok. arlk despotizminin yerine dorudan parlamenter ynetim, Krm Savann ardndan soyluluk ve brokrasi tarafndan getirilmi olsayd, bu sre bir miktar yavalayabilirdi, ama eer iktidara u vermekte olan burjuvazi gelseydi, mutlaka hzlanrd. O koullar altnda bir baka seenek yoktu. .ransada [sayfa 486] kinci mparatorluk varken ve ngilterede kapitalist sanayi serpilmekteyken, Rusyann, sahip olduu ky topluluu temeli zerinde, paldrkldr devlet-sosyalizmi deneylerine girmesi pek beklenemezdi. Bir ey olmalyd. Meta reten lkelerde her zaman ve her yerde olduu gibi, insanlarn ounlukla ancak yar-bilinli ya da tamamyla mekanik olarak davrandklar, ne yaptklarn bilmedikleri o koullar altnda olanakl olan ne idiyse o oldu. Ama derken Almanyann balatt yukardan devrimler dnemi geldi, ve onunla birlikte de, btn Avrupa lkelerindeki hzl sosyalist byme dnemi. Rusya bu genel harekete katld. Beklendii gibi, onun bu hareketi, arlk despotizmine kar saldr ve ulus iin entelektel ve
375
siyasal gelime zgrl kazanma biimini ald. Toplumsal yeniden douu barndan kartabilecek olan ve kartmas gereken ky topluluunun sihirli gcne olan inan grdmz gibi ernievskinin de kendisini tmyle kurtaramad bir inan, n safta arpan yiit Ruslara coku ve gayret vermekle zerine deni yapt. Birka yz kiiden fazla olmayan, cesaretleri ve adanmlklar, arlk mutlakyetini, teslim olma olasln ve koullarn dnme noktasna getirmi olan bu kimselerle, Rus halknn toplumsal devrim iin seilmi insanlar olduklarna inanyorlar diye, kavga edecek deiliz. Ama elbette onlarn bu yanlglarn paylamak zorunda da deiliz. Sekin insanlarn zaman kesinlikle gerilerde kalmtr. Bu mcadele srerken, Rusyada kapitalizm hzla ilerliyor ve terristlerin ulamay baaramadklar hedefe doru gittike daha ak yaklayordu: arl teslim olma zorunda brakmak. arlk para gereksinmesi iindeydi. Yalnzca sarayn lks, brokrasisi, ve her eyden ok da ordusu ve rvete dayanan d politikas iin deil, zellikle perian mali sistemi ve buna tekabl eden sama demiryolu politikas iin de. D kaynaklar, arln aklarn artk kapamay ya istemiyorlar ya da kapayamyorlard; yardm ieriden gelmeliydi. Demiryolu hisselerinin ve istikrazlarn da bir ksm lkeye getirilmeliydi. Rus burjuvazisinin ilk zaferi demiryolu imtiyazlar oldu; buna gre, doacak btn krlar hisse sahiplerine, [sayfa 487] zararlar da devlete ait olacakt. Ardndan, snai giriimlerin kurulmas iin tevikler ve vergi iadeleri, yerli sanayi iin de, birok eyann ithalini hemen hemen olanaksz klan koruyucu gmrkler geldi. Byk bir bor altnda olduundan ve yurtdnda da kredisi hemen hi kalmadndan, Rus devletinin, yerli sanayiin korunarak gelitirilmesinde dorudan mali kar vard. D borlarnn faizlerini demek iin durmadan altn gereksinmesi iindedir. Ama Rusyada altn yoktur, yalnzca kat para dolam vardr. Altnn bir ksm, gmrklerin altnla denmesi talimat verilerek salanmaktadr; ki, bu arada belirtelim, bu, gmrk tarifelerinin %50 ykselmesine neden olmaktadr. Ama altnn byk ksm, Rusyann hammadde ihracatnn yabanc snai rn ithalatn amasyla elde edilmek zorundadr; Rus hkmeti, altn, aradaki bu fark tutarnda kartlan yabanc polieleri kat para karl satnalarak elde etmektedir. Dolaysyla hkmet, d borlarnn faizini karlamak iin yeni d borlanmalara girmek istemiyorsa, Rus sanayiinin btn i talebi karlayabilecek kadar hzla glenerek bymesini salamak zorundadr. Rusyann yabanc kaynaklardan bamsz, kendi kendine yeterli bir sanayi lkesi haline gelmesi istemi, buradan ileri gelmektedir; hkmetin, Rusyann kapitalist pekimesini birka yl iinde doruk noktasna vardrmak yolundaki lgnca abalar buradan ileri gelmektedir. Bu olmazsa, geriye, Devlet Bankasnda ve Devlet Hazinesinde birikmi olan metal sava fonuna elatmaktan, ya da devletin iflas etmesinden baka bir ey kalmyor. Her
376
iki durumda da, bu, Rus d politikasnn sonu demektir. Bir ey aktr: bu koullar altnda, gen Rus burjuvazisi, devlet zerinde salam bir yere sahiptir. Btn nemli iktisadi sorunlarda devlet onun arzusunu yerine getirmek zorundadr. arn ve onun memurlarnn despotik otokrasisine hl katlanyor olabilir, ama bunun nedeni, salt, brokrasinin yozlamasyla yumuam olmas dnda, otokrasinin, burjuva liberal anlamda da olsa, Rusyann bugnk durumunda sonularn kimsenin nceden gremeyecei deiikliklerden daha byk gvenceler salyor oluudur. Bylece Rusyann bir snai kapitalist devlet haline gelii, kylsnn byk bir ksmnn proleterlemesi ve eski komnist [sayfa 488] topluluun yokoluu, artan bir hzla srp gitmektedir. Bu topluluun, frsat doduunda ve, Marxn ve benim 1882de hl umduumuz gibi, Bat Avrupadaki bir devrimle uyum iersinde, komnist gelimenin balang noktas olup olmayaca konusunda bir ey diyemeyeceim. Ama u kadar kesindir: bu topluluktan geriye bir ey kalmas isteniyorsa, bunun ilk koulu, arlk despotizminin yklmasdr, Rusyada bir devrimdir. Rus Devrimi, yalnzca, ulusun byk blmn, kylleri, mirlerini, dnyalarn oluturan kydeki yaltlmlklarndan kurtarmakla kalmayacak; kylleri d dnyay ve onunla birlikte kendilerini, kendi durumlarn grecekleri ve mevcut sefaletlerinden kurtuluun yollarn renecekleri geni alana karmakla kalmayacaktr Rus devrimi, ayn zamanda, Batdaki ii hareketine de taze bir iti kazandracak ve mcadele iin yeni ve daha iyi koullar yaratacak ve bylelikle modern sanayi proletaryasnn zaferini abuklatracaktr; o zafer ki, bugnk Rusya, ister toplulua, ister kapitalizme dayanarak olsun, o olmakszn sosyalist bir dnm salayamaz. [sayfa 489]
1894n ilk yarsnda yazlmtr .. Engels, Internationalesaus dem Volksstaat (1871-1875), Berlin 1894te yaymlanmtr
377
KARL MARKS BAKUNNN DEVLET VE ANAR KTABI ZERNE DNCELERDEN 283
RNEN, herkesin bildii gibi, marksistlerin iten davran[madklar] ve en dk kltr dzeyinde bulunduklar iin, muhtemelen kent ve fabrika proletaryas tarafndan ynetilecek olan kristiyanskaya ern apulcu kyller, kyl takm. Bu demektir ki, kylnn toplu olarak bulunduu her yerde, Bat Avrupa ktasnn btn lkelerinde olduu gibi azok bir ounluk oluturduu yerlerde bile, ngilteredeki gibi yok olmad ve yerini tarm gndelikilerine brakmad yerlerde, unlar olabilir: ya bugne kadar .ransada olduu gibi her ii devrimini engeller ve ykar, ya da ynetimi elinde tutan proletarya (nk kyl mlk sahibi proletaryaya dahil deildir, ve konumunun onu proletaryaya dahil ettii yerde bile, o dahil olmadn sanr), onun durumunu [sayfa 490] dorudan iyiletirecek ve, bunup sonucunda, onu devrim saflarna kazanacak nlemler almaldr. Bu nlemler, zel toprak sahipliinden kolektif toprak sahipliine geii
378
daha batan kolaylatrmaldr, yle ki iktisadi aralarla kylnn kendisi ona yaklasn; ama rnein miras hakknn ya da mlkiyetinin kaldrlacan ilan ederek onu rktmemeye zen gsterilmelidir. Bu, ancak, kylnn yerini kapitalist kiracnn ald ve topra fiilen ileyenin, krsal ii kadar bir proleter, bir cretli emeki olduu ve, dolaysyla, onunla dolayl deil, dorudan zde karlara sahip bulunduu yerlerde yaplabilir; Bakuninin devrimci programnda olduu gibi, byk mlkleri basite kyllere aktararak parsellerin bytlmesiyle toprak sahipliini glendirme yoluna ok az gidilmelidir. Ya da, sorunu ulusal bir bak asndan ele alacak olursak, o zaman, Alman proletaryasn kendi burjuvazisine klece bir bamllk iine sokan ayn nedenlerle, Slavlarn da, Almanlar bakmndan, Alman proletaryasna klece bir bamllk iinde olacan dnebiliriz. (s. 278.) Okul ocuklarna yarar bir samalk! Kkl bir toplumsal devrim, iktisadi gelimenin belirli tarihsel koullarna baldr; bu koullar onun ngerekleridir. Dolaysyla bu, ancak, kapitalist retimle birlikte sanayi proletaryasnn halkn hi deilse nemli bir blmn oluturduu yerlerde olanakldr. Herhangi bir baar ansna sahip olmas iin, sanayi proletaryasnn, kyller iin, mutatis mutandis*, en azndan .ransz burjuvazisinin kendi devrimi srasnda o gnk .ransz kylleri iin yaptklarn yapabilmelidir. i ynetiminin tarm emekilerinin bask altna alnmasn gerektirmesi, gzel bir dnce! Ama Bay Bakuninin ta derinlerde yatan dncesi de burada aa kyor. Toplumsal devrim konusunda hi bir fikre sahip deil, yalnzca bu devrimin siyasal szcklerini biliyor; bu devrimin iktisadi koullarnn onun iin hi bir anlam yok. Bundan nceki btn iktisadi biimler, ister gelimi olsunlar ister olmasnlar, emekinin (bu ister cretli emeki, ister kyl vb. olsun) kleletirilmesini getirdiinden, bir kkl devrimin, btn bu biimler [sayfa 491] altnda ayn derecede olanakl olduuna inanyor. Hatta daha da ileri gidiyor. ktisadi temeli kapitalist retim olan Avrupadaki toplumsal devrimin tarm ve hayvanclk yapan Rus ya da Slav halklarn sahip olduklar dzeyin zerine temellendirilmesini ve bu dzeyi amamasn istiyor; denizciliin kardeler arasnda farkllklar yarattn anlad halde bunu istiyor, ama yalnzca denizciliin, nk bu btn politikaclarn bildikleri bir farkllktr! Bakuninin toplumsal devriminin temeli, iktisadi koullar deil, iradedir. [sayfa 492]
1874te ve 1875 balarnda Marx tarafndan yazlmtr lk kez Letopisi Marksizma, n 11, 1926da yaymlanmtr
* Gerekli deiiklikleri yaparak -.
379
KARL MARKS VE .REDRCH ENGELS MEKTUPLAR
MARXTAN HANOVERDEK L. KUGELMANNA [Londra], 23 ubat 1865
Sevgili dost, Bana ok ilgin gelen mektubunu dn aldm ve ortaya attn ayr ayr noktalar imdi yantlayacam. lkin Lassallea kar olan tavrm ksaca anlataym. Ajitasyonda bulunduu sralar: 1) zerine bir de benim yazlarmdan ve bakalarnnkinden yapt en utanmazca alntlar ekledii kendi kendini ven palavracl yznden; 2) siyasal taktiklerini mahkum ettiim iin; 3) kendisine, ajitasyonuna balamazdan nce bile, burada, Londrada, bir Prusya devletinin yapaca dorudan sosyalist mdahalenin sama olduunu aka aklam ve tantlam olmam yznden, aramzdaki ilikiler kesildi. Yzyze geldiimizde olduu kadar, bana yazm olduu mektuplarda da (1848den 1863e kadar), hep, kendisinin benim temsil ettiim partinin [sayfa 493] bir yanda olduunu aklamtr. Lond-
380
rada (1862nin sonunda) beni kandramayacandan emin olur olmaz, benim ve eski partinin karsna ii diktatr olarak kmaya karar verdi. Btn bunlara karn, ksa sren kariyerinin sonlarna doru, yapt ajitasyon bana gittike daha ok belirsiz bir nitelik alyor gibi geldiyse de, bir ajitatr olarak yapt hizmeti teslim etmiimdir. Ani lm, eski dostluumuz, Kontes Hatzfeldtin ackl mektuplar, burjuva basnnn sal srasnda o denli korktuklar bu kii karsndaki alaka kstahlna duyulan fke btn bunlar beni, sefil kre kar ksa, ama Lassallen yapt eylerin zne dokunmayan bir aklama yaynlamaya itti* (Hatzfeldt bu aklamay Nordsterne284 gnderdi.) Ayn nedenlerle ve bana tehlikeli grnen unsurlar temizleyebilmek umuduyla, Engels ve ben, Soc[ial]-Demok[rat]a12 yaz yazmaya sz verdik (bu gazete arnn evirisini yaynlad, ve gazeteden gelen istek zerine, Proudhonun lm dolaysyla kendisi hakknda bir makale yazdm) ve Schweitzerin bize kendi yazkurulunun tatminkar bir programn gndermesinden sonra, adlarmzn yazarlar arasnda gsterilmesine izin verdik. Yazkurulunun resmi olmayan bir yesi bulunan W. Liebknechtin varl bizim iin bir baka gvenceydi. Ne var ki, Lassallen aslnda partiye ihanet ettii ok gemeden aa kt bunun kantlar elimize geti. Bismarck ile dzenli bir iliki kurmutu (elbette ki elinde hi bir gvence olmakszn). 1864 Eyllnn sonunda Hamburga giderek ve orada (deli Schramm ve Prusya polis ajan Marr ile birlikte) Bismarck Schleswig-Holsteini ilhak etmeye, yani burann iiler adna ilhak olunduunu ilan etmeye, vb. zorlayacakt, bunun karlnda da Bismarck genel oy hakk ve birka sosyalist arlatanlk iin sz vermiti. Yazk ki, Lassalle bu komediyi sonuna kadar oynayamad! Bu onu ok komik ve aptalca bir duruma sokacakt! Ve btn bu trden giriimlere kesin bir son verecekti! Lassalle, ite byle yoldan kt, nk kendisi Herr Miquel tipi, ama ondan daha bol biilmi ve daha byk amalara [sayfa 494] sahip bir Realpolitikerdi. (By the by,** Miqueli bir zamanlar ylesine her ynyle tandm ki, ortalkta boy gstermesi olgusunu, Ulusal Birliin285 Hanoverli kk bir avukat iin sesini kendi drt duvarnn tesinde, Almanyada duyurabilmesi iin, ve bylelikle Prusyann himayesi altnda Hanoverli Mirabeau roln oynayarak kendi iirilmi gerekliini memleketi Hanoverde, gemii de kapsar bir biimde geerli klmak iin mkemmel bir ara salyor oluuyla aklayabilirim.) Miquel ve onun bugnk dostlar Prusya Prensi Regentin Ulusal Birlii birletirmek ve Prusyann tepesine perinlenmek zere balatt yeni aa286 nasl sarldlarsa, kendi burjuva onurlarn genel olarak nasl Prusyann himayesi altnda gelitirdilerse, Lassalle da, Uckermarkl Philip II ile birlikte proletaryann Marquis Posas287 roln oynamak
* Karl Marx, Stuttgarttaki Beobachter Gazetesi Editrne Mektup. -Ed. ** Kald ki. -.
381
istedi; Bismarck da onunla Prusya Krall arasnda araclk yapacakt. Lassalle yalnzca Ulusal Birlikteki baylar taklit etti. Ama bunlarn, orta snflarn karlar gerei; Prusya gericiliine bavurmalarna karlk, Lassalle, proletaryann karlar gerei, Bismarckla el skyordu. Burjuvazinin ancak burnunun dibindeki karlar gerek diye kabul etmeye alm olmas ve aslnda bu snfn her yerde, feodalizmle bile, bir uzlamaya varm olmas bakmndan, bu baylar, Lassalledan daha salam dayanaklara sahiptiler, oysa eyann doas gerei, ii snf, itenlikle devrimci olmak zorundadr. Lassalle gibi sahnedeymiesine gsterii (ama makam, belediye bakanl vb. gibi be para etmez deersiz eylerle satnalnamayan) bir tip iin, bu ok ekici bir dnceydi: .erdinand Lassallen dorudan doruya proletarya adna giriecei bir eylem! Lassalle, aslnda, byle bir eylemin kendi kendisini eletirici olmas iin gerekli gerek iktisadi koullar konusunda ok bilisizdi. te yandan, Alman iiler, 1849-59 gericiliine gz yummasna ve halkn uyuturulmasna seyirci kalmasna yolam bulunan alaka pratik siyasetten, kendilerini, bir srayta, vaadedilmi lkeye gtrmekten szeden byle arlatan bir kurtarcy, Alman burjuvazisini, selamlamayacak kadar perian durumdaydlar. [sayfa 495] Yukarda ucunu kardmz ipi gene tutalm. Hatzfeldtin Lassallen vasiyetini nihayet yerine getirmeyi arzulad aa ktnda, Social-Demokrat henz kurulmutu. Kendisi Bismarckla, (Kreuz-Zeitung an288) Wagner araclyla iliki kuruyordu. i Derneini (Genel Alman i Dernei289), Social-Demokrat, vb. ele geirdi. Schleswig-Holsteinn ilhak Social-Demokratta ilan edilecekti, Bismarckn genel planda hami olduu kabul edilecekti, vb.. Bu gzel plann tamam bozuldu, nk Berlinde ve Soc[ial]-Demok[rat]n yazkurulunda Liebknecht vard. Lassallen putu karsnda yaltaklanmas, zaman zaman Bismarckla flrt etmesi, vb. yznden, Engels ve ben gazetenin yazkurulundan honut deildiysek de, Hatzfeldtin evirdii entrikalar bozmak ve ii partisinin btn btn bir uzlama iine girmesine engel olmak iin, kamuoyu nnde bu gazeteden yana tavr alnmas elbette daha nemliydi, Bylece, kii olarak, Social- Demokrata, lericilere290 olduu kadar Bismarcka kar da kmas gerektiini durmadan yazyor olmamza karn, bonne mine a mauvais jeu yaptk.* Lassallen vasiyeti ile kendisine miras kalan nemli kii olmay ok ciddiye alan o yapmackl zppe Bernhard Beckerin nternational Workingmens Associationa kar evirdii entrikalara bile katlandk. Bu arada Herr Schweitzerin Soc[iol]-Demok[rot]taki makaleleri gittike bismarklamaya balad. lericilerin dayanma sorununda291 sindirilebileceklerini, ama Dayanma Yasalarnn btn btn kaldrl* Kt eyleri grmezlikten geldik. -.
382
masna Prusya hkmetinin hi bir zaman, hi bir koul altnda, rza gstermeyeceini, nk bunun brokraside bir gedik almas anlamna geleceini, iileri yasal olarak reit klacan, hizmetiler nizamnamesini292 parampara edeceini, soylularn krsal blgelerde uyguladklar dayak cezalarn kaldracan, vb, vb. ve buna da Bismarckn hi bir zaman izin veremeyeceini, bunun brokratik Prusya devletine tmyle ters deceini kendisine daha nce yazmtm. Meclisin Dayanma Yasalarn reddetmesi halinde, hkmetin bu yasalar muhafaza etmek iin safsataya (rnein toplumsal [sayfa 496] sorunun daha kkl nlemler gerektirdii, vb. yollu safsatalara) bavuracan da ekledim. Btn bunlar doru kt. Ama Herr von Schweitzer ne yapt? Gidip Bismarck iin bir makale yazd ve btn kahramanln Schulze, .aucer, vb. gibi son derece kk insanlara saklad. Schweitzerin ve tekilerin iyi niyet sahibi olduklarna inanyorum, ama bunlar pratik politikaclardr. Bunlar mevcut koullar gznne almay istiyorlar ve pratik politikann bu ayrcaln yalnzca Miquel et Comp. baylar terketmeye yanamyorlar. (Bunlardan ikincisi, Prusya Hkmetiyle intermixture* hakkn kendileri iin sakl tutmak ister grnyor.) Bunlar, Prusyadaki (ve dolaysyla Almanyann geri kalan yerlerindeki) ii basnnn ve ii hareketinin salt par la grace de la police** varolduunu biliyorlar. Bundan tr de, tpk bir Hohenzollern kayzeri de beraberlerinde gtrmek isteyen bizim cumhuriyeti pratik politikaclarmz gibi her eyi olduu gibi kabullenmeyi ve hkmeti kkrtmamay vb. istiyorlar. Ama ben pratik politikac olmadmdan, Engels ile birlikte, (herhalde u yaknlarda gazetelerden birinde grecein) ak bir duyuruyla, Social-Demokrata, ayrlmak niyetinde olduumuzu bildirmeyi gerekli buldum. Ayn zamanda, benim u anda Prusyada neden hi bir ey yapamayacam da anlamsndr. Oradaki hkmet beni tekrar yurttala kabul etmeyi apak reddetti.293 Orada ancak Herr V. Bismarckn kabul edebilecei bir biimde ajitasyon yapmama izin verilir. Burada nternational Association yoluyla yaptm ajitasyonu yz kat yelerim. Bunun ngiliz proletaryas zerindeki etkisi dorudan oluyor ve nemi de pek byk. Burada general suffrage question*** konusunda harekete getik,44 ki bunun buradaki anlam, elbette, Prusyadakinden bambaka. Bir btn olarak bu Birliin burada, Pariste, Belikada, svirede ve talyada gsterdii ilerleme, beklenenin ok stnde. Lassallen izleyicileri, buna doal olarak [sayfa 497] yalnzca Almanyada kar duruyorlar, bunlar: 1) sahip olduklar nemi yitirmekten delicesine korkuyorlar; 2) Almanlarn pratik politika dedikleri eye benim kesinlikle
* Birleme. -. ** Polisin izniyle. -. *** Genel oy hakk sorunu. -.
383
kar olduumun farkndalar. (Almanyay btn uygar lkelerin gerisinde braktran ey ite bu pratikliktir.) yelik kart iin bir ilin deyen herkes member of the Association olabildiinden; yasa onlarn bir dernek olarak bize balanmalarn nledii iin .ranszlarn bu individual membership * yolunu setiklerinden (ditto Belikallar);** durum Almanya iin de buna benzer olduundan buradaki ve Almanyadaki dostlarmdan kk Societes*** kurmalarn kurulduklar yerlerdeki ye saylar nemli deil ve her yenin an English card of membership**** almasn istemeye karar ver-dim. ngilteredeki dernek ak olduundan, byle bir yntemin .ransada bile izlenmesine engel olacak hi bir ey yoktur. Sen ve sana yakn olanlar, Londra ile bu ekilde balant kurarsanz sevinirim...
lk kez 1918de, Sozialistische Auslandpolitik, n 18de yaymlanmtr
MARXTAN HANOVERDEK L. KUGELMANNA Londra, 9 Ekim 1866
... Cenevredeki ilk Kongre216 konusunda ciddi endielerim vard. Ama, bir btn olarak, beklediimden daha iyi sonuland. .ransa, ngiltere ve Amerikadaki etkisi beklenmedik oldu. Oraya gidemezdim ve gitmek de istemedim, ama Londra delegeleri iin o program yazdm. Bu program, kastl olarak, iilerin ivedi bir anlamaya varmalarna ve eylem birlii yapmalarna olanak veren ve snf mcadelesinin ve iilerin bir snf olarak rgtlenmelerinin gereklerini dorudan besleyen ve iti veren noktalarla snrl tuttum. Parisli baylar kafalarn en bo prudoncu safsatalarla [sayfa 498] doldurmulard. Bilim konusunda gevezelik ediyorlar ama bir ey bildikleri yok. Her trl devrimci eylemi, yani bizzat snf mcadelesinden kan eylemleri, her trl youn, toplumsal hareketleri, ve dolaysyla siyasal aralarla (rnein ignnn yasal olarak ksaltlmas) gerekletirilebilecek olanlar da hor gryorlar. zgrlk ve anti-hkmetilik ya da anti-otoriter bireycilik bahanesi altnda en sefil despotizme onalt yl boyunca bu denli sessizce katlanm ve hl da katlanmakta olan! bu baylar, fiilen, salt Proudhonvari bir biimde idealletirilmi sradan burjuva iktisad vaazediyorlar! Proudhonun verdii zarar ok byk olmutur. topyaclara ynelttii sahte eletiri ve sahte
* Tek tek ye olma. -. ** Ayn ey Belikallar iin de geerli. -. *** Dernekler. -. **** Bir ngiliz yelik kart. -.
384
muhalefet (bizzat kendisi bir kk-burjuva topyacsndan baka bir ey deildir, oysa bir .ouriernin, bir Owenin, vb. topyalarnda yeni bir dnyann sezgisi ve yaratc ifadesi vardr), ilkin jeunesse brilliante,* rencileri, ardndan iileri, zellikle lks nesneler retiminde alan iiler olarak eski dkntlere bilmeden pek bal olan Paris iilerini kendine ekti ve yozlatrd. Bilisiz, bo yere, haddini bilmezlikle, gevezelikle, yaygarac bir kendini beenmilikle her eyi berbat etme noktasna vardlar, nk kendi ye saylaryla hi bir ilikisi olmayan saylarla Kongreye koutular. Raporda, yeri geldiinde, bunlar bir gzel benzeteceim. Ayn srada yaplan Baltimoredaki. Amerikan ileri Kongresi43 beni ok sevindirdi. Oradaki slogan, sermayeye kar mcadele iin rgtlenmekti, ve benim Cenevre iin ortaya koymu olduum istemlerin ounun, iilerin yerinde igdleriyle, orada da ortaya atlm olmalar kayda deerdir. Bizim Merkez Konseyin ortaya koyduu (quorum magna pars fui **) buradaki reform hareketi, artk muazzam boyutlara erimi ve kar konulmaz olmutur.44 Kendim hep sahne gerisinde durdum ve bu ile daha fazla uramyorum, nk artk yryor... [sayfa 499]
lk kez Die Neue Zeit, Bd. 2,n 2, 1901-02de yaymlanmtr
MARXTAN HANOVERDEK L. KUGELMANNA Londra, 11 Temmuz 1868
... Centralblatta294 gelince, adam, eer deer denilince bununla bir ey kastedecekse benim varglarmn kabullenilmesi gerektiini teslim etmekle, verebilecei en byk dn veriyor. Bu talihsiz kii, gerek ilikiler konusunda yaptm tahlilin, kitabmda sermaye konulu blm olmasayd bile, gerek deer ilikisinin kantn ve tantn gene de ierdiini grmyor. Deer kavramnn tantlanmas gerektii yolundaki btn gevezelikler, hem ele alnan konunun ve hem de bilimsel yntemin hi bilinmemesinden ileri geliyor. Deil bir yl, birka hafta iin bile olsa almay brakmas halinde, bir ulusun yokolacan her ocuk bilir. .arkl gereksinmelere tekabl eden rn miktarlarnn farkl ve nicelik olarak belirli toplam toplumsal emek miktarlar gerektirdiini de gene
* Parlak genlik. -. ** Benim byk paym olan, (Virgil, Aencid, Kitap II). -Ed.
385
her ocuk bilir. Toplumsal emein belirli oranlarda dalmas yolundaki bu zorunluluun toplumsal retimin belirli bir biimiyle yokedilemeyecei, olsa olsa bunun grn biimini deitirebilecei selt-evidenttir.[Ortadadr. -.] Hi bir doa yasas yokedilemez. .arkl tarihsel durumlar iinde deiebilen ey, yalnzca, bu yasalarn kendilerini onun iinde ortaya koyduklar biimdir. Ve toplumsal emein i bantsnn bireysel emek rnlerinin zel deiimi ierisinde ortaya kt toplum dzeninde, emein bu oransal dalmnn kendisini ortaya koyduu biim, bu rnlerin deiim-deeridir. Bilim, deer yasasnn kendisini nasl ortaya koyduunu gstermekten ibarettir. yle ki, bu yasayla grnrde elien btn olgular daha batan aklanmak istendiinde, bilim bilimden nce sunulmak zorundadr. Ricardonun hatas, deer konusundaki birinci blmnde btn olanakl ve daha gelitirilmesi gereken kategorileri, bunlarn deer yasasyla uyum iinde olduklarn tantlamak zere, veri olarak almasdr. Oysa, senin de doru olarak varsaydn gibi, teorinin tarihi, deer ilikisi kavramnn, azok ak, azok kuruntularla kuatlm ya da bilimsel olarak azok belirli bir [sayfa 500] biimde, her zaman ayn kalm olduunu gsterir. Dnce srecinin kendisi koullardan doduundan, bizzat kendisi bir doal sre olduundan, gerekten kavrayc olan dnme hep ayn olmak zorundadr ve, dnmeyi gerekletiren organn gelimesi de dahil, gelimenin olgunlamasna bal olarak, ancak yava yava deiebilir. Bunun dnda kalan her ey samalamak demektir. Vlger iktisatlar, gnlk fiili deiim ilikilerinin deerin bykl ile dorudan doruya zde olamayaca konusunda en ufak bir dnceye sahip deillerdir. Burjuva toplumunun z, retimin a priori bilinli bir toplumsal dzenleniinin bulunmayndadr. Ussal ve doal olarak zorunlu olan, kendisini, ancak gzleri grmeden ileyen bir ortalama olarak ortaya koyar. Bylece de, vlger iktisat, i bantnn ortaya koyduunun tersine, grnm olarak eylerin farkl olduklarm vnerek ilan ettiinde byk bir keifte bulunduunu sanr. Aslnda, grnme sk skya sarlmakla ve bunu nihai kabul etmekle vnmektedir. yleyse bilim diye bir eye ne gerek var? Ama sorunun bir baka perde gerisi daha var. bant bir kez kavrand m, mevcut koullarn kalc zorunluluuna olan teorik inan, bunlarn pratikte yklmalarndan nce yklr. u halde, burada, bu sama kafa karklm srdrmek tamamyla egemen snflarn karnadr. Ekonomi politik bir yana, oynayacak baka hi bir bilimsel kozu olmayan dalkavuk gevezelere baka ne diye para densin ki? Ama satis superque.* Bu, her halde, bu burjuva papazlarn nerelere kadar dtklerini gsteriyor, iiler, hatta fabrikatrler ve tccarlar
* Bu kadar yeter de artar bile. -.
386
bile benim kitabm anlar ve stesinden gelirlerken, bu ok bilmi kalem efendileri (!) onlarn kavraylarn ok fazla zorlamamdan yaknyorlar. ... [sayfa 501]
lk kez, ksaltlm olarak Die Neue Zeit, Bd. 2, n 7, 1901-02de; ve tam metin ve Rusa olarak 1928de, Marxn Kugelmanna Mektuplar adl kitapta yaymlanmtr
MARXTAN HANOVERDEK L. KUGELMANNA Londra, 12 Nisan 1871
... Dn Lafarguen (Laurann deil) u anda Pariste olduu yolundaki hi de yattrc olmayan haberi aldk. 18 Brumaireimin son blmnde, eer yeniden okursan grecein gibi, .ransadaki gelecek devrim giriiminin, imdiye dein olduu gibi, artk brokratik ve askeri makineyi baka ellere geirtmeye deil, ama onu ykmaya dayanacan belirtiyorum. Kta zerindeki gerekten halk her devrimin ilk kouludur bu. Kahraman Parisli arkadalarmzn girimi bulunduklar ey de, ite budur. Ne esneklik, ne tarihsel girikenlik, ne zveri yetenei ile bezenik u Parisliler! Dmandan daha ok i ihanet tarafndan alt ay boyunca a kalp ykma uradktan sonra, sanki .ransa ile Almanya arasnda hi sava olmam, sanki yabanc hep Paris kaplarnda deilmi gibi, Prusya sngleri altnda bakaldryorlar! Tarih daha bylesine byk bir rnek grmedi! Eer yenilirlerse, bunun nedeni yalnzca ruh iyilikleri olacak. lkin Vinoy, ve sonra da Ulusal Muhafzn gerici eleri alan bo braktktan sonra, hemen Versailles zerine yrmek gerekirdi. Vicdan titizlii yznden uygun zaman karld. Sanki u kt Thiers ucubesi, Parisi silahszlandrmaya kalkarak, daha nce balatmam gibi, i sava balatmak istemedi. kinci yanl: Merkez Komite, yerini Komne brakmak zere, grevlerini ok abuk brakt. Gene ok byk bir onur titizlii yznden! Ne olursa olsun, Paris ayaklanmas, hatta eski toplumun kurtlar, domuzlar ve kpekleri tarafndan boyunedirilecek olsa bile, partimizin Paris haziran ayaklanmasndan sonraki en anl sava baarsdr. Cennetin fethine kan Paris titanlar karsnda, lm enlikleri ve kla ve kilise, feodalite ve hele hamkafallar, kokular ile, Prusya-Almanya Kutsal Roma mparatorluu kleleri nedir ki. Bu arada, L. Bonaparten hazinesinden dorudan para yardm grenlerin listesini ieren resmi yaynda, Vogtun [sayfa 502] Austos 1859da 40.000 frank aldna ilikin bir not var! Bu olguyu daha ilerde kullanlmak
387
zere Liebknechte ilettim. Son zamanlarda yalnzca Almanyadan deil, Petersburgdan bile eitli kitapklar vb. zedelenmeden elime getiine gre, bana Haxthauseni295 gnderebilirsin. Bana gndermi olduun eitli gazeteler iin teekkrler. (Ltfen daha gnder, nk Almanya, Reichstag, vb. konusunda bir eyler yazmak istiyorum.)
lk kez ksaltlm olarak, Die Neue Zeit, Bd. 1, n 23, Stuttgart 1901-02de, ve tam metin olarak da 1928de, Marxn Kugelmanna Mektuplar adl kitapta yaymlanmtr
MARXTAN HANOVERDEK L. KUGELMANNA [Londra], 17 Nisan 1871
Mektubun tam zamannda geldi. u anda elimde ok i var. Onun iin yalnzca birka sz. 13 Haziran 1849296 vb. kk-burjuva gsterilerini Paristeki gncel mcadeleyle karlatrman hi anlayamyorum. Eer mcadeleye ancak son derece elverili anslarla girilmesi gerekseydi, tarihi yapmak elbette ok kolay olurdu. te yandan, eer raslantlar tarihte hi bir rol oynamasalard, tarih ok gizemsel bir nitelik tard. Bu beklenmedik olaylar, evrimin genel gidii iine elbette girer ve, baka beklenmedik olaylar tarafndan denkletirilmi bulunurlar. Ama hareketin hzlanma ya da yavalamas, aralarnda hareketi ynetmeye ilk arlan nderlerin niteliinin de bulunduu bu trl raslantlara ok baldr. Bu kez iin, mutsuz ve kararlatrc raslanty .ransz toplumunun genel koullarnda deil, ama Prusyallarn .ransadaki varlklar ve Parisin burnu dibindeki konumlarnda aramak gerekir. Parisliler bunu ok iyi biliyorlard. Versailles burjuva itleri de bunu iyi biliyorlard. te tastamam bu nedenle Parislileri ya vurumay kabul etme, ya. da savamadan yenik dme seenei karsnda braktlar. Son [sayfa 503] durumda, ii snfnn moral bozukluu, belli bir saydaki nderlerin yitiminden ok daha byk bir mutsuzluk olurdu. Paris tarafndan verilen kavga sayesinde, ii snfnn kapitalist snf ve kapitalist devlete kar mcadelesi yeni bir evreye girmitir. Bu kavgann sonucu ne olursa olsun, evrensel bir tarihsel nem tayan yeni bir k noktas elde etmi bulunuyoruz.
388
lk kez ksaltlm olarak, Die Neue Zeit, Bd. 2, n 23, Stuttgart 1901-02de, ve tam metin olarak da 1928de Marxn Kugelmanna Mektup!ar adl kitapta yaymlanmtr
MARXTAN NEW YORKTAK .. BOLTEA [Londra], 23 Kasm 1871
... Enternasyonal, sosyalist ya da yar-sosyalist tekkelerin yerini ii snfnn gerek bir mcadele rgt alsn diye kurulmutu. lk Tzk ve Kurulu ars bunu daha ilk bakta ortaya koymaktadr. te yandan, eer tarihin ak sekterlii ykmam olsayd Enternasyonal varln koruyamazd. Sosyalist sekterliin gelimesi ile gerek ii snf hareketinin gelimesi her zaman birbirlerine ters orantldrlar. Tekkeler (tarihsel olarak) ancak ii snf bamsz bir tarihsel hareket iin henz olgun deilse hakl grlebilirler. Bu olgunlua eriir erimez, btn tekkeler znde gericidirler. Bununla birlikte, tarihin her yerde ortaya koyduu ey Enternasyonalin tarihinde de yinelendi. Eskiyen ey, yeni edindii biim ierisinde, kendisini onarmaya ve varln srdrmeye alr. Ve Enternasyonalin tarihi, Genel Konseyin, ii snfnn gerek hareketine kar Enternasyonal ierisinde tutunmaya alan tekkelere ve amatrce deneylere kar srekli mcadelesiydi. Bu mcadele kongrelerde, ama bundan da ok Genel Konsey ile tek tek kesimler arasndaki zel [sayfa 504] grmelerde yrtlmtr. Pariste, prudoncular (karlklar297) Birliin kurucular arasnda bulunduklarndan, orada dizginleri ilk birka yl doal olarak ellerinde tuttular. Daha sonralar ise, bunlara kar, doal olarak, kolektivist, pozitivist vb. gruplar kuruldu. Almanyada Lassalle klii. nl Schweitzer ile birka yl bizzat kendim yaztm ve ona Lassallen rgtnn salt sekter bir rgt olduunu ve bu haliyle Enternasyonalin urunda didindii gerek ii hareketinin rgtne dman olduunu tartma gtrmez bir biimde tantladm. Bunu anlamamakta kendine gre gerekeleri vard. 1868in sonunda, Rus Bakunin, Enternasyonalin iinde Alliance de la Democratie Socialiste298 ad altnda ve kendi nderliinde bir ikinci Enternasyonal oluturmak amacyla Enternasyonale katld. Kendisi her trl teorik bilgiden yoksun olan bu adam bu ayr organ ierisinde Enternasyonalin bilimsel propagandasn temsil etme havalarna girdi, ve bu propaganday, Enternasyonal iindeki bu ikinci Enternasyonalin zel ilevi haline getirmek istedi. Kendi program Sadan ve Soldan stnkr derlenmi bir
389
bulamat snflarn eitlii (!), toplumsal hareketin balang noktas olarak miras hakknn kaldrlmas (sensimoncu samalk), yelere bir dogma olarak dayatlan tanrtanmazlk vb., ve bir dogma olarak da siyasal hareket karsnda prudoncu tarafszlk. Bu ocuk masal, ii snf hareketinin gerek koullarnn henz pek az gelimi bulunduu talya ve spanyada ve Latin sviresinde ve Belikadaki birka kendini beenmi, muhteris ve bo doktriner arasnda rabet grd (ve hl da belli bir oranda tutuluyor). Bay Bakunine gre, reti (Proudhondan, St. Simondan ve tekilerden blk-prk dilenerek derledii samalk), ikincil bir sorun kiisel olarak kendini gerekli klmann salt bir arac idi ve yledir. Teorisyen olarak bir hi ise de, entrikaclkta zerine yoktur. Genel Konsey yllarca onun (belli bir lde zellikle Gney .ransadaki .ransz prudoncular tarafndan desteklenen) komplolarna kar savamak zorunda kalmtr. [sayfa 505] Genel Konsey, en sonunda, 1., 2. ve 3., IX., XVI., XVII. Konferans kararlaryla uzun zamandan beri hazrlanan darbesini indirdi.299 Sylemeye gerek yok ki, Genel Konsey, Avrupada savamakta olduu eyi Amerikada desteklemez. 1., 2., 3. ve IX. Kararlar, imdi, New York Komitesine her trl sekterlie ve amatr gruplara bir son vermenin ve gerekirse bunlar ihra etmenin yasal silahlarn salamaktadr. ... i snfnn political movementnn* nihai amac, elbette ki, bu snfn political power** ele geirmesidir, ve bu da, doal olarak, Working classn*** belirli bir noktaya kadar gelitirilmi ve onun iktisadi mcadelesinden doan bir previous organisationn**** gerektirir. Ama, te yandan, ierisinde ii snfnn egemen snflara kar bir snf olarak ortaya kt ve onlara pressure from without***** ile boyunedirmeye alt her hareket, bir siyasal harekettir. rnein belli bir fabrikada, hatta belli bir ikolunda grevler, vb. yoluyla tek tek kapitalistleri daha ksa bir ignne zorlama giriimi, salt bir iktisadi harekettir. te yandan bir sekiz saat, vb. yasasn zorlama hareketi bir siyasal harekettir. Ve bu ekilde, iilerin tek tek iktisadi hareketlerinden her yerde bir siyasal hareket, yani kendi karlarn genel bir biim ierisinde, genel, toplumsal olarak zorlayc kuvvete sahip bir biim ierisinde dayatmay amalayan bir snf hareketi doar. Bu hareketler belli lde bir previous****** rgtlenmeyi ngrrlerse de, bunlar, bir yandan da, ayn lde, bu rgtlenmeyi gelitirmenin bir aracdrlar.
* Hareketinin. -. ** Siyasal iktidar -. *** i snfnn. -. **** n rgtlenmesini. -. ***** Dardan bask. -. ****** n. -.
390
i snf rgtlenme bakmndan henz kolektif iktidara, yani egemen snflarn siyasal iktidarna kar nihai bir sefere kalkacak kadar ilerlemise, gene de, egemen snflarn politikasna kar srekli ajitasyonla (ve dmanca bir tutumla) bunun iin eitilmelidir. Yoksa, .ransadaki Eyll devriminin300 gsterdii gibi ve belli bir lde Bay Gladstone [sayfa 506] ve ortaklarnn ngilterede gnmze dek baaryla srdrdkleri oyunun da tantlad gibi onlarn elinde oyuncak olur.
lk kez ksaltlm olarak, Briefe und Auszge aus Briefen von Joh. Phil. Becker, Jos. Dietzgen, .riedrich Engels, Kar Marx U. A. an .. A. Sorge und Andere, Stuttgart 1906, adl kitapta; ve Rusa tam metin olarak da 1935te K. Marx ve .. Engels, Yaptlar, birinci bask, c. XXVlda yaymlanmtr
ENGELSTEN MLANODAK T. CUNOYA Londra, 24 Ocak 1872
... 1868e kadar Enternasyonale kar entrikalar evirmi olan Bakunin, Bern Bar Kongresinde byk bir yenilgiye uradktan sonra Enternasyonale katld ve onun iinde derhal Genel Konseye kar tertiplere giriti. Bakuninin prudonculukla komnizm karm, kendine zg bir teorisi vardr. Birincisine ilikin bellibal nokta, kaldrlmas gereken ana ktlk olarak sermayeyi, yani toplumsal gelimeden domu olan kapitalistlerle cretli emekiler arasndaki snf kartln deil, devleti grmesidir. Sosyal-demokrat iilerin byk ounluu, devlet gcnn egemen snflarn toprak sahiplerinin ve kapitalistlerin kendi toplumsal ayrcalklarn korumak iin kendilerine saladklar rgtten baka bir ey olmad konusunda bizimle gr birlii iinde olduklar halde, Bakunin, sermayeyi yaratann devlet olduunu, kapitalistin kendi sermayesine ancak devletin bir ltfu olarak sahip olduunu iddia ediyor. Dolaysyla ba ktlk devlettir, ortadan kaldrlmas gereken ey, her eyden ok devlettir ve o zaman kapitalizm kendiliinden cehennem olup gidecektir. Biz ise, tersine, unu diyoruz: sermayeye, her trl retim aralarnn birka elde toplanmasna son verin, o zaman devlet kendiliinden yokolacaktr. Aradaki fark zdedir: nce bir toplumsal devrim olmadan devletin kaldrlmas [sayfa 507] samadr; sermayenin kaldrlmas ite bu toplumsal devrimdir ve tm retim tarznda bir deiiklii gerektirir. Mademki Bakunin iin ana ktlk devlettir, o
391
zaman devleti bu devlet ister bir cumhuriyet, ister bir monari ya da herhangi bir baka ey olsun canl tutacak hi bir ey yaplmamaldr. Dolaysyla her trl politikadan tamamen uzak durulmaldr. Siyasal bir eylemde bulunmak, zellikle seimlere katlmak, bu ilkenin inenmesi olur. Yaplacak ey propaganda yapmak, devlete hakaretler yadrmak, rgtlenmek, ve btn iiler, dolaysyla ounluk kazanlnca da, btn otoriteleri defetmek, devleti kaldrmak ve onun yerine Enternasyonalin rgtn koymaktr. Kyametten nceki bin yllk dnemi balatacak olan bu byk eylemin ad da toplumsal tasfiyedir. Btn bunlar kulaa son derece radikal geliyor ve o kadar basit ki, be dakikada ezberlenebilir; Bakuninin teorisinin talya ve spanyada da gen avukatlar, doktorlar ve teki doktrinerler arasnda bu kadar abuk yanda bulmasnn nedeni budur. Ama ii ynlar kendi lkelerinde halk ilgilendiren eylerin kendilerini de ilgilendirmediine hi bir zaman inandrlamayacaklardr; onlar doal olarak siyasidirler ve her kim ki onlar siyaseti bir yana brakmalar gerektiine inandrmaya alr, sonunda kendisi bir yana atlr. ilere her trl koul altnda siyasetten uzak durmalar gerektiini vaazetmek, onlar papazlarn ya da burjuva cumhuriyetilerin kucana atmak demektir. Bakunine gre, Enternasyonal, siyasal mcadele iin deil de, toplumsal tasfiye gerekleir gereklemez eski devlet rgtnn yerini almak iin kurulduundan, bundan kan sonu, Enternasyonalin bakuninci mstakbel toplum idealine olabildiince yaklamas gerekmektedir. Bu toplumda, her eyden nce, hi bir otorite olmayacaktr, nk otorite devlet mutlak ktlktr. (Bu insanlar, son kertede karar veren bir irade olmakszn, en ufak bir ynetim olmakszn, bir fabrikann, bir demiryolunun nasl iletilecei, bir geminin nasl yzdrlecei konusunda ne dnyorlar, bunu elbet sylemiyorlar.) ounluun aznlk zerindeki otoritesi de kalkmaktadr. Her birey ve her topluluk zerk olmaktadr; herkes kendi zerkliinden bir [sayfa 508] miktar zveride bulunmadka, yalnzca iki kiiden oluan bir toplum bile nasl olanakl olacaktr, Bakunin bu konuda da susuyor. Ve dolaysyla Enternasyonal de bu biimde dzenlenmelidir. Her kesim, ve her kesimdeki her birey zerk olacaktr. Genel Konseye tehlikeli ve kendisi iin bile yldrc bir otorite veren Basle kararlarnn301 cehenneme kadar yolu var! Bu otorite zgr iradeyle verilmi olsa bile, mademki otoritedir, yleyse kalkmaldr! Bu dolandrcln ksaca bellibal noktalar bunlardr ite. Peki ama Basle kararlarnn yaratclar kimlerdir? Bay Bakuninin kendisi ve ortaklar! Bu baylar Basle Kongresinde Genel Konseyi Cenevreye tama, yani kendi ellerine geirme planlarn uygulayamayacaklarn anlaynca, deiik bir yol izlediler. Bakuninci talyan basnnda, rnein bugn de Proletarioda237 ve Gazzettino Rosada302 bulacanz bir bahaneyle,
392
byk Enternasyonalin iinde bir enternasyonal dernek olan Alliance de la Democratieyi kurdular: scakkanl Latin rklarna souk, ar hareket eden Kuzeyliler iin olandan daha ateli bir programn gerekli olduu iddia ediliyordu. Bu tasar, Enternasyonal iinde ayr bir uluslararas rgte elbette gzyumacak durumda olmayan Genel Konseyin direnmesi yznden boa kt. Bu tasar, o gnden beri, Bakuninin ve avanesinin Enternasyonalin programnn yerine elaltndan Bakuninin programn geirme abalaryla balantl olarak, eitli biimler altnda tekrar tekrar ortaya kmtr. te yandan, Jules .avre ve Bismarcktan Mazziniye kadar btn gericiler, Enternasyonale saldrmak szkonusu olunca, hep bakunincilerin sama-sapan palavralarna sarlmlardr. Mazzini ve Bakunine kar yaptm ve Gazzettino Rosada da yaynlanan 5 Aralk tarihli aklamam zorunlu klan da budur. Bakunin gruhunun ekirdei, Jura iinde pelerinden srkledikleri ii says ancak 200 bulan birka dzine insandan olumaktadr. ncleri, talyan iilerinin szcleri pozlarnda u anda her yerde dolaan talyadaki gen avukatlardan, doktorlardan ve gazetecilerden meydana gelmektedir; bunlarn soyundan birka kii de Barselona ve [sayfa 509] Madridde var, ve Lyons ya da Brkselde de zaman zaman hi bir zaman ii olmayan bir-ikisi grlyor; burada* bunlardan yalnzca bir tane var, Robin. Olanaksz hale gelen kongrenin yerine, koullarn zorlamasyla toplanan konferans,** bunlar iin bir bahane yaratt; ve sviredeki .ransz mltecilerin ou, (prudoncular olarak) orada yakn akrabalar bulduklar iin ve kiisel nedenlerle onlarn safna getiklerinden, kampanyalarna hz verdiler. Honutsuz aznlklar ve farkedilmemi dehalar, doal olarak, Enternasyonal iinde her yerde bulunabilirler, ve onlar da bunlara gveniyorlard ve haksz da deillerdi. u anda bunlarn sava gc yledir: 1) Bakuninin kendisi bu kampanyann Napoleonu. 2) 200 jurac ve .ransz kesiminin 40-50 yesi (Cenevredeki mlteciler). 3) Brkselde Libertenin303 editr ama aka onlardan yana kmayan Hins. 4) Hi bir zaman tanmadmz ve zaten birbirine dman paraya blnm olan Section .ranaise de 1871in304 kalntlar. Sonra, (kitle halinde Enternasyonalden ekilme nerileri yznden) hepsi de Alman kesiminden atlm olan ve ar merkeziyetilik ve kat rgtlk savunucular olarak anaristler ve zerkiler Birliine pek gzel yaraan 20 kadar Herr von Schweitzer tr lasalc var. 5) spanyada, Bakuninin, iileri zellikle Barselonada, hi de* Londrada. -Ed. ** Engels, Enternasyonalin 187ide Londrada yaplan Konferansna deiniyor. -Ed.
393
ilse teorik olarak, gl bir biimde etkilemi olan birka kiisel dostu ve yanda. Ama spanyollar rgtlenme konusunda ok titizdirler ve bunun bakalarnda eksik oluunu derhal farkederler. Bakuninin buradaki baar ansnn ne olduu nisan ayndaki spanyol Kongresine kadar anlalamaz, ve orada da iiler arlkta olacaklarndan endielenmem iin bir neden yok. 6) Son olarak, talyada, Jurin, Bologna ve Girgenti kesimleri, bildiim kadaryla, kongrenin zamanndan nce toplanmasndan yana olduklarn aklamlardr. Bakuninci [sayfa 510] basn buna 20 talyan kesiminin katldn iddia ediyor; bunlar tanmyorum. Her ne hal ise, hemen her yerde nderlik Bakuninin dostlarnn ve yandalarnn ellerindedir ve bunlar korkun bir patrt kopartyorlar. Ama daha yakndan yaplacak bir inceleme, byk bir olaslkla, bunlarn peinden gidenlerin kalabalk olmadn aa kartacaktr, nk uzun vadede talyan iilerinin ounluu hl mazzinicidirler ve Enternasyonal orada siyasetten uzak durmakla zde tutulduu srece de yle kalacaklardr. Her ne ise, u an iin talyada Enternasyonal iinde sz sahibi olanlar bakuninci gruhtur. Genel Konseyin bundan yaknmaya niyeti yoktur; talyanlarn istedikleri her trl samal yapma haklar vardr, ve Genel Konsey onlar salt barl tartmalarla etkisiz brakacaktr. Daha henz katlm olan ve hi bir ey bilebilecek durumda olmayan kesimlerin, zellikle anlamazlk konusunda, her iki taraf da dinlemezden nce, byle bir konuda derhal yan tutmalar her ne kadar son derece garipse de, bunlar jurac anlamda bir kongreden yana olduklarn aklama hakkna da sahiptirler! Turinlilere bu konudaki plak gerei syledim ve buna benzer aklamalarda bulunmu olan teki kesimler iin de ayn eyi yapacam. nk bu gibi her ballk aklamas, Tamimde305 Genel Konseye kar yaplm olan aslsz sulamalar ve yalanlar dolayl olarak onaylamak demektir. Kald ki, ksa bir sre ierisinde bu konuya ilikin olarak Genel Konsey de kendi tamimini yaynlayacaktr. Bu tamim kana kadar Milanllarn buna benzer bir aklama yapmalarn nleyebilirsen, istediimiz her eyi yapm olursun. En komii de, juraclardan yana olduklarn ilan eden ve dolaysyla burada bizi otoritercilikle sulayan bu ayn Turinlilerin, imdi birdenbire Genel Konseyin Turindeki rakip .ederazione Operaiaya kar imdiye dek almad kadar otoriter nlemler almasn, Enternasyonalin yesi bile olmayan .iccanasodan306 Beghelliyi aforoz etmesini, vb. istemeleridir. Ve hem de .ederazione Operaiann bu konuda ne dediini dinlemeden. [sayfa 511] Geen pazartesi sana Jura tamimi ile birlikte Revolution Socialeyi, Cenevrede kan Egalitenin110 bir saysn (juraclarn temsil ettikleri ii saysnn yirmi katn temsil eden Cenevre Comite .ederalin yantn307 ieren saydan ne yazk ki elimde kalmad) ve bu konuya ilikin olarak Almanyadakilerin ne dndklerini gsterecek olan bir
394
Volksstaat gnderdim. Sakson Blgesel Toplants 20 yreden 120 delege oybirlii ile Genel Konseyden yana olduklarn akladlar.308 Belika Kongresi (25-26 Aralk) Tzk deiiklii istiyor, ama olaan kongrede (Eyllde).309 .ransadan her gn bu konuda onay ifade eden aklamalar alyoruz. Burada, ngilterede, bu entrikalardan hi biri elbette hi bir destek bulmuyor. Ve Genel Konsey bir-iki kendini beenmi entrikacy honut etmek iin elbette olaanst bir kongre toplamayacaktr. Bu baylar yasal snrlar ierisinde kaldklar srece, Genel Konsey onlar seve seve kendi hallerine brakacaktr. ok farkl unsurlardan oluan bu koalisyon ok gemeden dalacaktr; ama bunlar tze ya da kongre kararlarna kar herhangi bir ey balatacak olurlarsa, Genel Konsey de zerine deni yapar. Bu kimselerin tertiplerine, tam da Enternasyonale kar genel bir kyametin koparld sra girimi olduklarn hesaba katacak olursan, uluslararas polis kpeklerinin bu oyunda parmaklar bulunduunu dnmemezlik edemezsin. Ve yledir de. Cenevreli bakuninciler Bezeierste merkez polis grevlisini kendi muhabirleri olarak setiler! nde gelen iki bakuninci, Lyonsdan Albert Richard ve Leblanc, buradaydlar ve bunlar, gene Lyonsdan olan ve ilemeye baladklar Scholl adndaki bir iiye Thiersyi devirmenin tek yolunun Bonaparte tahta geirmek olduunu sylemiler; ve bunlar mlteciler arasnda Bonaparten tekrar tahta gemesi iin propaganda yapmak zere Bonaparten parasyla dolayorlard! Bu baylarn siyasetten uzak durmak dedikleri ey budur ite! Berlinde, Bismarckn paraca destekledii Neuer Social-Demokrat da ayn havadan alyor. Btn bunlarn iine Rus polisi nereye [sayfa 512] kadar karmtr, u anda buru su gtrr bir soru olarak brakacam, ama Bakunin, Neayev sorununa boazna kadar bulamtr (bunu elbette yadsyor, ama elimizde zgn Rusa raporlar var ve Marx ve ben Rusay anladmzdan, bize kl yutturamaz). Neayev ya bir Rus ajan-provokatrdr ya da yleymiesine davranmtr. Dahas, Bakuninin Rus dostlar arasnda her trden pheli kimseler vardr. Yerini yitirmi olmana ok zldm. Senin Milanda bulunmann Enternasyonal iin kamuoyuna yaplan aklamalarn yarataca kk etkilerden ok daha nemli olduunu ve gizliden gizliye pek ok eyin de baarlabileceini belirterek, buna yolaabilecek bir ey yapmana engel olmak iin sana zellikle yazmtm. Sana eviriler bularak vb. yardmc olabilirsem, bunu seve seve yaparm. Sadece bana hangi dillerden hangi dillere eviri yapabileceini ve senin iin nasl yararl olabileceimi bildir, yeter. Demek o polis domuzlar benim fotorafma da elkoydular. Senin iin bir tane daha gnderiyorum ve senin de iki fotorafn gndermeni istiyorum, bunlardan biri Miss Marx babasnn bir fotorafn sana gndermeye raz etmeye yarayacak (birka iyi fotorafa hl sahip olan tek kii o).
395
Bakuninle balants olan btn insanlar konusunda olduka tedbirli olman da isteyeceim. Birbirine destek olup entrika evirmek btn tekkelerde vardr. Onlara verecein her bilginin o anda Bakunine iletileceinden emin olabilirsin. Szn tutmann ve benzeri eylerin burjuva nyarglardan ibaret olmas onun temel ilkelerinden birisidir, oysa gerek bir devrimci, davaya hizmet edecek diye byle bir eye tenezzl etmez. Bunu Rusyada aka sylyor, Bat Avrupada ise bu gizli bir bilim. Bana gerekten hemen yaz. Milan kesiminin teki talyan kesimleri arasnda yer almasn engellemeyi baarrsak ok iyi olur. ... [sayfa 513]
lk kez ksaltlm olarak .. Engels, Politisches Vermlichtnis. Aus uncerffentlichten Briefen, Berlin 1920de, ve tam metin olarak da 1925 ylnda Berlinde Die Geselschaft, n 11de yaymlanmtr
ENGELSTEN HUBERTUSBURGDAK A. BEBELE Londra, 20 Haziran 1873
lkin senin mektubunu yantlyorum, nk Liebknechtinki hl Marxta ve o da mektubu u anda bulamyor. Bizim burada, senin cezaevinde bulunmann, ne yazk ki, tamamyla lasalc olan parti yetkilileri tarafndan Volksstaat iten bir Neuer Social-Demakrat haline getirmek iin kullanlacandan korkmamza yolaan Hepnerin mektubu deil, komitenin imzasn tayan Yorkun mektubu oldu. York, byle bir niyetin bulunduunu aka itiraf ediyordu ve Komite de yazkurulunu atama ya da grevden alma hakkna sahip olduunu iddia ettiinden, tehlike gerekten bykt. Hepnerin beklenen snrd edilmesi bu tasarlar daha da glendiriyordu. Bu koullar altnda durumun ne olduunu renmemiz kesinlikle gerekliydi; bu mektubun nedeni de bu. Partinin lasalclk karsndaki tavrna ilikin olarak, hangi taktiklerin uygulanmas gerektiini sen elbette bizden daha iyi takdir edersin, zellikle zel durumlarda. Ama dikkate alnmas gereken bir de u var. Senin durumunda olduu gibi insan Alman ileri Genel Birliinin sahibi durumunda oldu mu, hasmn ok fazla gzetmeye balamas kolaylar ve onu her eyden nce dnme alkanl edinir. Ama Alman ileri Genel Birlii ile Sosyal-Demokrat i Partisi, ikisi birlikte, Alman ii snfnn hl ok kk bir aznln oluturuyorlar. Uzun deneyimlerle dorulandn grdmz bizim dncemize gre,
396
propaganda srasndaki doru taktik, kiinin urada burada hasmndan birka adam ve ye koparmas deil, henz harekete katlmam olan geni yn zerinde almasdr. Kiinin hamlktan ekip kard tek bir bireyin ham gc, partinin iine o hatal eilimlerinin mikrobunu hep kendileriyle birlikte getiren on lasalc dnekten daha deerlidir. Ve eer ynlar ancak yerel nderleri olmakszn kazanlabiliyorsa, o da olur. Ama kii, her zaman, daha nceki grleriyle olmasa bile, daha nceki aklamalar ile kendilerini balam olan bu nderlerin tmn birden pazarla ekmeli ve [sayfa 514] her eyden nce de bunlarn ilkelerini bir yana brakmadklarn, tersine Sosyal-Demokrat i Partisinin gerek lasalclk vaazettiini gstermelidir. Eisenachta310 olan ve o sra belki de kanlmaz olan talihsizlik de buydu, ama bu unsurlarn partiye zarar verdiklerinden hi kuku yoktur ve ben o katlma olmasayd partinin bugn en azndan gene o kadar gl olmayacandan emin deilim. Her ne ise, eer bu unsurlar takviye alsaydlar, bunu bir talihsizlik olarak grrdm. Birlik lklar insan yanltmamal. Bu szc dillerinden drmeyenler, tpk bugn svirede btn blnmeleri yaratm olan Jura bakunincilerin birlik iin olduu kadar baka hi bir ey iin bu kadar grlt koparmamalar gibi, ou kez ayrlk tohumlarn en ok ekenlerdir. Bu birlik fanatikleri, ya her eyi belirsiz bir bulama haline getirmeye alan kaz kafallardr ki bunun gereklemesine bir kez izin verildi mi, ayrlklar ok daha kat ztlklar halinde tekrar ortaya atarlar, nk o zaman hepsi ayn kefeye gireceklerdir (Almanyada iilerle kk-burjuvazinin uzlamasn vaazedenler bunun gzel bir rneidirler) ya da bunlar bilmeden (rnein Mlberger gibi) ya da bilerek hareketi arptmak isteyenlerdir. te bundan tr en byk sekterler ve en byk kavgaclar ve sahtekarlar, belirli anlarda, birlik iin en fazla barp aranlardr. Yaammz boyunca kimse bize birlik rtkanlar kadar yk olmam ve oyun oynamamtr. Her parti nderlii doal olarak baarl olmak ister, ve bu ok iyi bir eydir. Ama yle durumlar vardr ki, kii o anlk baary daha nemli eyler iin feda edebilme yrekliliine sahip olmaldr. zellikle nihai baars kadar kesin olan ve bizim yaammz srasnda ve gzlerimizin nnde bunca byk bir gelime gstermi olan bizimki gibi bir parti iin, anlk baar hi de her zaman ve mutlaka gerekli deildir. rnein Enternasyonali al. Komnden sonra muazzam bir baar elde etti. Hep bir azdan kyameti koparan burjuvazi ona mutlak kudret atfetti. yelerin byk bir yn, durumun sonsuza dek byle gideceini sand. Biz bu balonun patlamak zorunda olduunu biliyorduk. Her trden ayaktakm ona elatt. indeki sekterler kstahlatlar ve en [sayfa 515] aalk ve en aptalca eyleri yapmalarna izin verilecei umuduyla Enternasyonali istismar ettiler. Buna izin vermedik. Balonun bir gn patlayacan bildiimizden, bizim iin sorun, ykm geciktirmek deil, Enternasyo-
397
nalin bundan bozulmadan ve arptlmadan kmasn salamakt. Balon Laheyde patlad ve Kongre yelerinin ounluunun lkelerine hayal krkl ile dndklerini biliyorsun. Bununla birlikte, evrensel kardelik ve uzlama idealini Enternasyonal iinde bulacaklarn sanm olan btn bu hayal krkl iindeki insanlar, kendi lkelerinde Laheyde km olanlardan ok daha sert kavgalara girdiler. Sekter kavgaclar imdi uzlama vaazediyorlar ve bizi geimsiz ve diktatr olmakla suluyorlar. Ama eer Laheyde uzlamac bir tavr taknm olsaydk, blnmenin ortaya kmasn engellemi olsaydk bu nasl bir sonu verirdi? Sekterler, zellikle bakuninciler, Enternasyonal adna daha da byk aptallklar ve rezillikler yapmak iin bir yl daha elde etmi olacaklar; en gelikin lkelerin iileri tiksinti iinde yzevirecekler; balon patlamayacak ama ufak ine delikleri yznden yava yava snecek ve bunalm nasl olsa ortaya karacak olan bir sonraki Kongre, ilkeler Laheyde zaten feda edilmi olduklarndan, en bayasndan kiisel elimelere indirgenecekti. O zaman gerekten parampara olacakt birlik yznden parampara olacakt! Bunun yerine artk rm unsurlardan kurtulmu olma onurunu tayoruz. Son ve belirleyici oturumda hazr bulunan Komn yeleri, hi bir Komn toplantsnn, kendileri zerinde Avrupa proletaryasna ihanet edenleri yarglayan bu mahkeme oturumu kadar korkun bir etki brakmadn sylyorlar. On ay boyunca btn enerjilerini yalan, iftira ve entrikaya harcamalarna izin verdik ve imdi neredeler? Bunlar, szmona Enternasyonalin byk ounluunun temsilcileri, gelecek Kongreye gelemeyeceklerini kendileri aklyorlar. (Ayrntlar bu mektupla birlikte Volksstaata gnderilen makalede.)* Ve eer bunu tekrar yapmak zorunda kalsaydk, bir btn olarak alndnda, bundan farkl davranmazdk taktik hatalar elbet her zaman yaplr. [sayfa 516] Her ne ise, lasalclar arasndaki etkin unsurlarn zaman iersinde kendiliklerinden size geleceklerini sanrm ve bu yzden, birlik gruhunun yapmak istedii gibi, meyveyi olgunlamadan koparmak akllca olmayacaktr. Dahas, Hegel, bundan ok nceleri yle demiti: Bir parti blnmekle ve bu blnmeyi gsleyebilmekle muzaffer olduunu tantlar.311 Proletaryann hareketi zorunlu olarak deiik gelime aamalarndan geer; her aamada baz insanlar tkenirler ve daha sonraki ilerlemede yer almazlar; tek bana bu bile, Roma mparatorluundaki hristiyan tarikatlarnn en kt basklar altnda yaptklar gibi, birbirleriyle lmkalm kavgalar srdren eitli parti gruplarnda, proleter dayanma nn her yerde niin fiilen gerekletirildiini aklar. unu da unutmamalsn ki, eer rnein Neuer Social-Demokratn aboneleri Volksstaatnkinden daha oksa, bu her tekkenin zorunlu
* .. Engels, Aus der Internationalen (bkz: Karl Marx/.riedrich Engels, Werke, Bd. 18, s. 472-75, Dietz Verlag, Berlin, 1962). -Ed.
398
olarak fanatik olmasndan ve bu fanatiklik sayesinde, zellikle yeni olduu yrelerde (rnein Schleswig-Hoisteindaki Alman ileri Genel Birlii gibi), hi bir sekter sapklk olmakszn gerek hareketi temsil eden partiden ok daha byk, anlk baarlar elde edebilmesindendir. Bu yzden de bu fanatiklik fazla srmez. Posta kapanacandan, ben de mektubuma son vermeliyim. Yalnz hemen unu ekleyeyim: .ranszca. eviri tamamlanana kadar (yaklak temmuz sonu) ki kendisini ok yorduundan bundan sonra kesinlikle dinlenmesi gerekir Marx, Lassallela uraamaz. ...312 [sayfa 517]
lk kez ksaltlm olarak .. Engels, Politisches Vermchtnis. Aus unverffentlichten Briefen, Berlin 1920de, ve Rusa tam metin olarak da Bolevik, n 10, 1932de yaymlanmtr
ENGELSTEN HOBOKENDEK .. A. SORGEYE Londra, 12-[17] Eyll 1874
Senin gidiin ile313 eski Enternasyonal varolmaktan bsbtn kt. Ve bu da iyi bir ey. O, tm Avrupada egemen olan basknn, daha yeni yeni uyanan ii hareketine birlik ve her trl i polemikten ekinme buyurduu kinci mparatorluk dnemine ilikindi. Proletaryann ortak kozmopolit karlarnn birinci plana gelebildikleri zamand bu; Almanya, spanya, talya, Danimarka, harekete ya daha yeni girmi, ya da o srada girmekte bulunuyorlard. 1864te, hareketin teorik nitelii, gereklikte tm Avrupada, yani ynlar iinde demek istiyorum, henz ok belirsiz idi. Alman komnizmi henz ii partisi biimi altnda yoktu, prudonculuk kendi zel saplantlarna gsteri yaptrabilmek iin ok gszd. Bakuninin yeni arl henz kendi kafasnda var olmamt; hatta ngiliz trade-unionlar bakanlar bile, harekete tzk gerekelerinde formle edilmi bulunan program temeli zerinde girebileceklerini sanyorlard. lk byk baar, tm blntlerin bu doal birliini bozacakt. Baar, her ne kadar Enternasyonal onu oluturmak iin parman bile kmldatmadysa da, sz gtrmez bir biimde onun ocuu olan, ve Enternasyonalin de, bu lde itiraza yer kalmayacak bir biimde, ondan sorumlu tutulduu, Komn oldu. Enternasyonal, Komnden tr, Avrupada manevi bir g durumuna gelince, uyumazlk hemen balad. Her eilim, baary kendi karna smrmek istiyordu. Sonunda, kanlmaz olan dalma, geldi att. Yalnzca eski kapsaml program do-
399
rultusunda almay srdrmeye gerekten hazr olanlarn Alman komnistlerinin artan glerine kar duyulan kskanlk, Belikal prudoncular servenci bakunincilerin kucana att. Lahey Kongresi her iki taraf iin de fiilen bir son oldu. Enternasyonal adna hl bir eylerin yaplabilecei tek lke Amerika idi, ve mutlu bir igd ile yrtme oraya aktarlmt. Ama saygnl imdi orada da tkenmitir ve onu tekrar hayata getirmek iin giriilecek her aba delilik ve enerji kayb olacaktr. Enternasyonal, on yl boyunca [sayfa 518] Avrupa tarihinin bir ynne eilmitir gelecei temsil eden yn zerinde ve bu almasndan dolay gurur duyabilir. Ama bu, eski biimiyle yararlln tketmitir. Eskisine benzer bir yeni Enternasyonal yaratlmas iin, btn lkelerin proleterlerinin ittifak, 1849-64 arasnda olduu gibi ii hareketi zerinde genel bir bask gerekecektir. Proleter dnyas byle bir ey iin artk ok byk, ok genitir. Bundan sonraki Enternasyonalin Marxn yazlarnn etkilerini birka yl gstermelerinden sonra dorudan doruya komnist olacana ve bizim ilkelerimizi ilan edeceine inanyorum. [sayfa 519]
lk kez ksaltlm olarak Briefe und Auszge aus Briefen von Joh. Phil. Becker, Jos. Pietzgen, .riedricl Engels, Karl Marx u. A. an .. A. Sorge und Andere, Stuttgart 1906da. ve Rusa tam metin olarak da K. Marx ve .. Engels, Yaptlar, birinci bask. c. XXVI, 1935te yaymlanmtr
400
AIKLAYICI NOTLAR
1 28 Eyll 1864de Londrada, St. Martins Hallda byk bir uluslararas ii toplants yapld. Bu toplant, (sonradan Birinci Enternasyonal olarak bilinen) Uluslararas i Birliini kurdu ve bu birliin Geici Komitesini seti. Karl Marks bu komitenin yeleri arasnda yer ald ve bu komitenin 5 Ekimdeki toplantda Birliin program belgelerini hazrlamak zere atad komisyona ye seildi. Bu komisyon, 29 Ekimde Marksn hastal srasnda hazrlanan bir belgeyi, gzden geirmek zere, kendisine verdi. Mazzininin ve Owenin grleri dorultusunda yazlm olan bu gelgeye Marks kar kt ve onun yerine iki yeni belge yazd: Uluslararas i Birliinin Kurulu ars ve Birliin Geici Tz, 27 Ekim tarihli toplantsnda onayland. 1 Kasm 1864te bu ar ve Tzk, kendisini Uluslararas Birliin ynetici organ haline getiren Geici Komite tarafndan oybirlii ile kabul edildi. Geici Komiteye, 1866nn sonunda Enternasyonal Genel Konseyi adn alana dek, genel olarak, Merkez Konsey deniliyordu. Marks bu organn fiili rgtleyicisi ve nderiydi. Bu organn saysz arlarn, bildirilerini, kararlarn ve teki belgelerini kaleme almtr. lk program belgesi olan Kurulu arsnda Marks, ii snf ynlarnn siyasal iktidar ele geirmeleri, bamsz bir poreleter partisi kurmalar ve teki lkelerin iileriyle kardee bir ittifak oluturmalar dncesini vermeye almaktadr. Bu ar, ilk kez 1864de yaynland ve varl 1876da son bulan Birinci Enternasyonal dnemi boyunca birka kez yeniden basks yapld. -11. 2 Garrot Panii. 1860larda kurbanlarn boarak ldrenlere garrot deniliyordu. O tarihlerde ngilterede ve zellikle Londrada, bu tr cinayetler bir panik yaratm ve parlamentoda zerinde uzun sre tartlan bir konu olmutur. -12. 3 Report of the Commissioners Appointed to Inquire into the Operation of The Acts Relating to Transportation and Penal Servitude, vol. I, London 1863. -12. 4 Amerikan Sava (1861-1865), Kuzeyin sanayilemi devletleri ile Gneyin
401
asi kleci devletleri arasnda patlak vermiti. ngilterenin ii snf, klecileri destekleyen kendi burjuvazisinin politikasna kar km ve ngilterenin i savaa mdahale etmesini nlemitir. -12. 5 Mcadelesi birka yl sren On-Saat Tasars, 1864 ylnda Tahl Yasalarnn kaldrlmas srasnda toprak aristokrasisi ile sanayi burjuvazisi arasnda yaratlm olan gergin bir ortam iersinde, 1847 ylnda yasalat. Tahl Yasalarnn kaldrlmasnn cn almak iin Torylerden bazlar On-Saat Tasarsn desteklemilerdi. -17. 6 Genel Tzk, Uluslararas i Birliinin Eyll 1871deki Londra Konferansnda kabul edildi. Tzk, Birinci Enternasyonal kurulduunda, Marksn 1864te hazrlad Geici Tzke dayandrlmt. Eyll 1872de, Lahey Kongresi, ii snfnn siyasal eylemi konusunda Londra Konferansnn IX numaral kararn zetleyen ve tze 7. maddeyi izleyen 7a maddesinin eklenmesi konusunda Marks ve Engels tarafndan kaleme alnan karar kabul etti. Tze 7a maddesinin eklenmesi yolundaki Lahey Kongerisi iin Bkz. bu cildin 347-348. sayfalar. -21. 7 Bakan olarak seilmesi dolaysyla Amerika Birleik Devletleri Bakan Abraham Lincolna Uluslararas i Birliinin gnderdii bu yaz, Genel Konsey karar ile, Marks tarafndan yazlmtr. -25. 8 Burada sz edilen bildirge, Kuzey Amerikadaki on ngiliz smrgesinden gelen delegelerin 4 Temmuz 1776 tarihinde Philadelphiada yaptklar kongre tarafndan kabul edilen Bamszlk Bildirgesidir. Bildirge, bu smrgelerin Byk Britanyadan ayrldklarn ve Amerika Birleik Devletleri adyla bamsz bir cumhuriyet kurduklarn ilan ediyordu. Bildirge, ayrca, kiisel zgrl, yasa karsnda yurttalarn eitliini ve teki burjuva-demokratik ilkeleri benimsiyordu. Ama Amerikan burjuvazisi ve byk toprak sahipleri, Bildirgede ilan olunan demokratik haklar daha batan inediler ve cumhuriyetin nfusunun olduka byk bir ksmn oluturan zencileri temel insan haklarndan yoksun brakarak klecilii srdrdler.26. 9 Pamuk binalm, Sava srasnda Kzeyli donanmalarn Gneyli kleci devletleri abluka altna almalar yznden Amerikadan salanan pamuk ikmalnn kesintiye uramas yznden ortaya kmt. Avrupann pamuklu fabrikalarnn ou bylece felce uram ve bu da iilerin durumunu byk apta sarsmt. Ama bunun getirdii btn glklere karn, Avrupal iiler kuzeyli devletleri etkin bir biimde desteklediler. -26. 10 Amerikan Bamszlk Sava (1775-1783). Domakta olan Amerikan burjuva ulusunun bamszlk elde etmek ve kapitalist gelimenin nnde duran engelleri kaldrmak istemesi zerine, Kuzey Amerika smrgeleri ile ngiliz ynetimi arasnda kan sava. Kuzey Amerika smrgelerinin zafere ulamas ile bamsz bir burjuva devleti kurulmutur - Amerika Birleik Devletleri. -26. 11 Proudhon zerine adl makale, Proudhonun lmne ilikin olarak Social-Demokrat gazetesi editr Schweitzerin istei zerine Marks tarafndan yazlmtr. .elsefenin Sefaletinde ortaya koyduu Proudhonun felsefi, ekonomik ve siyasal grlerinin eletirisini zetleyerek, Marks, prudonculuun temelsizliini sergilemektedir. -28. 12 Social-Demokrat. Lasalc Alman ileri Genel Derneginin 15 Aralk 1864den 1871e kadar Berlinde yaynlanan organ; 1864-67 tarihlerinde Schweitzer tarafndan ynetilmitir. -28, 494. 13 Burada Proudhonun Bergier, Les elements primitifs des langues, Besanon 1837de yaynlanan Essai de grammaire gnrale adl yaptna deiniliyor. -28. 14 Jean-Pierre Brissot de Warville, Recherches philosophiques Sur le droit de proprit et sur le vol, considrs dans la nature et dahs la socit. -30. 15 Ch. Dunoyer, De la libert du travail, ou Simple expos des conditions dans lesquelles les forces humaines sexercehts avec le plus de puissanc, t. I-III, Paris 1845. -34.
402
.ransada ubat 1848 Devrimi kastediliyor. -34. Burada Proudhonun .ransz Ulusal Meclisinin 31 Temmuz 1848deki oturumunda yapt konumaya deiniliyor. Bu konumasnda Proudhon kk-burjuva topyac retiler dorultusunda baz neriler getirmi (faizin kaldrlmas vb.) ve 2326 Haziran 1848de Paris proleter ayaklanmasna katlanlara kar alnan sert nlemleri vahet ve zorbalk belirtileri olarak nitelemitir. -34. 18 Haziran ayaklanmas. Paris iilerinin 23-26 Haziran 1848de giritikleri ve .ransz burjuvazisi tarafndan acmaszca bastrlan yiit ayaklanmas. Bu, proletarya ile burjuvazi arasndaki tarihteki ilk byk i savat. -34, 216, 238, 247. 19 Thiersnin Proudhonun .ransz ULusal Meclisi mali komisyonuna sunduu nerilere kar yapt 26 Temmuz 1848 tarihli konumas. -34. 20 Gratuit du credit. Discussion entre M. .r. Bastiat et M. Proudhon, Paris 1850. -35. 21 P. J. Proudhon, Si les traits de 1815 ont cess dexister? Actes du futur congrs, Paris 1863. Bu yaptnda yazar Viyana Kongresinin (1815) Polonya konusundaki kararlarnn deitirilmesine ve Avrupa demokrasisinin Polonya ulusal kurtulu hareketine destek olmasna kar km ve bylelikle Rus arlnn bask politikasn onaylamtr. -36. 22 Bu yapt, Marxn Birinci Enternasyonalin Haziran 1865 tarihindeki Genel Konsey toplantsna sunduu rapordur. Marx, bu rapor ile, kendi art-deer teorisinin temellerini ilk kez kamuoyuna aklam oluyordu. Bu rapor, cret ykselmelerinin iilerin durumunu iyiletiremeyeceini ve sendikal eylemlerin ii karlarna taban tabana kart olduunu iddia eden Enternasyonal yesi John Westonun bu hatal grlerine kar yneltilmise de, iilerin ekonomik mcadelesine ve sendikalara kar olumsuz bir tavr alan prudonculara ve lasalclara da ar bir darbe indiriyordu. Proleterlerin kapitalist smrcler karsnda pasif teslimiyeti olmalar gerektii grne kesinlikle kar kmaktadr; bu yaptlaryla iilerin ekonomik mcadelesinin oynad rol ve bunun nemi konusunda teorik dayanaklar salam ve bu mcadelenin proletaryann nihai hedefine, cretli klelie son verilmesi hedefine baml klnmas gerektiini vurgulamtr. Bu raporun elyazmas metni muhafaza edilmitir. Rapor ilk kez 1898de, Londrada, Marxn kz Eleanor tarafndan, Deer, .iyat ve Kr bal altnda yaynlanm ve ei Eduard Aveling de bu yayna bir nsz yazmtr. Aveling, bu nsz iin, ve bal bulunmayan ilk alt blm iin balklar koymutur. Bu baskda, ana balk dnda, btn bu balklar alkonmutur. -37. 23 Geici Tzn 1865te Brkselde yaplmasn ngrd kongre yerine Londrada bir n kongre toplanmt. -37. 24 .ransz burjuva devrimi srasnda, 1793 ve 1794te, Jakoben kongre, baz metalarn azami fiyatlarn ve azami cretleri sabitletirmiti. -45. 25 ngiliz Bilimleri lerletme Dernei 1831de kurulmutur. Marx, burada, bu dernein iktisat ubesinin Eyll 1861de yaplan bir toplantsnda W. Newmarchn (Marx, bu kiinin adn yanl yazmtr) yapt konumaya deiniyor. -46. 26 Bkz: Robert Owen, Observations on The Effect of The Manufacturing System, London 1817 , s. 76. -46. 27 Burada 1853-56 Krm Savana deiniliyor .-47 28 19. yzyln ortalarnda, krsal blgelerdeki konutlarn geni apta yktrlmas, bir lde, toprak sahiplerinin yoksullar yararna dedikleri vergi miktarnn kendi topraklar zerinde oturan yoksullarn saysna bal oluuyla aklanabilir. Toprak sahipleri, kendileri iin hi bir yarar olmayan ama, tarmsal fazla nfus iin gene de bir barnak olabilecek bu konutlar kastl olarak yktrmlardr. -47. 29 The Roya Society of Arts. 1754te Londrada kurulmu olan bir burjuva eitim ve hayr dernei. Ad geen bildiri, John Mortonun olu John Chalmers Morton tarafndan okunmutur. -47. 30 Tahl Yasalar. Dardan yaplan tahl ithalatn kstlamay ya da yasakla16 17
403
may amalayan Tahl Yasalar, byk toprakbeylerinin karlarn korumak zere konulmutu. 1838de Manchesterli fabrikatrler Cobden ve Bright, Tahl Yasalarna Kar Birlik adl bir rgt kurdular. Bu Birlik, snrsz serbest ticaret istemini ne srerek, ii cretlerini drmek ve toprak aristokrasisinin ekonomik ve siyasal gcn zayflatmak amacyla Tahl Yasalarnn kaldrlmas iin savat. Bu mcadele sonucunda Tahl Yasalar 1846da kaldrld. -48. 31 Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Vol. I, Edinburg 1814, s. 93. -65. 32 Thomas Hobbes, Leviathan: or the Matter, .orm, and Pover of a Common wealth, Ecclesiastical and Civil, The English Works, London 1839, c. III, s. 76. -67. 33 Burada ngilterenin, 18. yzyl sonundaki .ransz burjuva devrimi srasnda .ransaya kar balatt savalara deiniliyor. O sralar ngilterede hkmet tarafndan, halk sindirmek iin balatlm bir terr hkm sryordu. rnein, baz ayaklanmalar bastrlm ve iilerin rgtlenmelerini yasaklayan yasalar kartlmt. -81. 34 Marx burada Malthusun yazd bir brore deiniyor: An Inquiry into the Nature and Progress of Rent, and the Principles by Which It is Regulated, London1815. -81. 35 evleri, ngilterede, 17. yzylda kurulmutu. 1834te Yoksullar Yasasnn kartlmasndan sonra, ievleri yoksullara yaplan tek yardm oldu; bunlar hapisane disiplinini anmsatan kat disiplinleriyle n salmlard ve halk tarafndan yoksul bastilleri diye anlyorlard. -81. 36 Burada, 1831 ylnda kabul edilmi bulunan On-Saat Yasas zerine ngiliz parlamentosunda ocuklarn ve genlerin altrlmalar konusunda ubat ve Mart 1832de km bulunan tartmalara deiniliyor .-82. 37 Juggernaut (Jagannath). Hindu tanrs Krina ya da Vinunun adlarndan biri. Juggernaut Tapna rahipleri ynsal haclardan byk krlar elde ediyorlar ve bayaderelerin, tapnakta yaayan kadnlarn fuhunu tevik ediyorlard. Juggernauta tapnma, inanmlarn kendi nefslerine eziyet etmelerinde kendilerini ldrmelerinde ifadesini bulan tantanal dinsel ayinlerle ve ar fanatisizmle belirginlemekteydi. Juggernautun ansna yaplan yllk byk festivalde haclardan bazlar, kendilerini, putu tayan byk arabann tekerlekleri altma atyorlard. -83. 38 16. yzyldan beri ngilterede yrrlkte olan Yoksullar Yasasna gre, her cemaat, yoksullar iin zel bir vergi demek zorundayd. Kendilerine bakamayacak durumda olan cemaat yeleri, yoksullara yardm dernekleri aracl ile karlksz yardm gryorlard. -86. 39 Bkz: Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1975, s. 806, dipnot 70: Biz burada, gerek smrgeleri, serbest gmenlerin yerletikleri bakir topraklar ele alyoruz. Birleik Devletler, ekonomik anlamda, bugn bile ancak Avrupann bir smrgesidir. Ayrca, bu kategoriye, kleliin kaldrlmas ile daha nceki koullarn tamamyla deimi olduu eski plantasyonlar da girer. Smrge lkelerde toprak, her yerde, zorla zel mlkiyet haline getirildiinden, cretli iiler bamsz reticiler haline gelme olanaklarndan yoksun kalmlard. -88. 40 David Ricardo, On the Principles of Political Economy, and Taxation, London 1821, s. 476. -88. 41 Bu talimatlar, Geici Merkez Konsey (sonradan Genel Konsey adn almtr) delegeleri iin Marx tarafndan hazrlanm ve Uluslararas i Birliinin 3-8 Eyll 1866da Cenevrede toplanan Birinci Kongresine gnderilmitir. Talimatlar Kongrede tartlacak sorunlara yantlar getiriyordu. Bu talimatlarda, ii snf ynlarn birletirmeye, onlarn bilinlerini ykseltmeye ve ii snf tarafndan yrtlen genel mcadelenin iine ekmeye ynelik baz nerilerde bulunuluyordu. Marxn formle ettii dokuz noktadan alts kongre karar olarak kabul edildi: uluslararas eylem
404
birlii, ignnn ksaltlmas, genlerin ve ocuklarn altrlmas (kadn ve erkek), kooperatif alma, sendikalar ve srekli ordular. -92, 298. 42 Szkonusu edilen konferans, 25-29 Eyll 1865te toplanan ve Genel Konsey yelerinin ve Enternasyonalin ayr ayr kesimlerinin nderlerinin katld Londra Konferansdr. Bu konferansta Genel Konseyin raporu dinlenmi, sunulan mali rapor onaylanm ve bir sonraki kongrenin gndemi saptanmtr. Enternasyonalin kuruluu ve rgtlenii srasnda nemli bir rol oynam bulunan Londra Konferansnn hazrlklarn ve almalarn Marx ynetmitir. -93. 43 Sekiz saatlik ignnn yasa ile salanmas sorunu 20-25 Austos 1866da Baltimoreda toplanan Amerikan emek kongresinde ele alnmt. Bunun yannda, Baltimore Kongresi, u sorunlar da grmt: iilerin siyasal eylemi, kooperatif dernekler, btn iilerin sendikalar iinde rgtlendirilmesi, grevler, vb.. -95, 499. 44 Burada ngiliz sendikalarnn 1865-67deki genel demokratik reform hareketine geni bir biimde katlmalarna deiniliyor. Enternasyonalin Genel Konseyinin giriimi ve etkin katlmyla, 23 ubat 1865 gn yaplan seim reformlar toplants, bir Reform Birlii kurulmasn kararlatrd. Bu Reform Birlii, ngiliz iilerinin ynsal reform hareketinin ynetilecei siyasal merkez olacakt. Marxn srar zerine, Reform Birlii, btn lke apnda genel oy hakk istemini ne srd. Ama, nderleri arasnda bulunan burjuva radikallerinin yn hareketinden korkarak yalpalamalar ve oportnist sendika yneticilerinin izledikleri uzlac politika yznden, Birlik, Genel Konseyin ortaya koyduu dorultuyu izleyemedi. ngiliz burjuvazisi hareketi blmeyi baard ve 1867de, eskiden olduu gibi nfusun byk bir ounluunu oy hakkndan yoksun brakan ve yalnzca kkburjuvaziye ve ii snfnn st kesimlerine oy hakk tanyan snrl bir reform yapld. -99, 497, 499. 45 Amerikan Sava srasnda, Amerikan sendikalar kle sahiplerine kar giriilen mcadelede kuzeyli devletleri etkin bir biimde desteklemilerdi. -99. 46 Sheffield Konferans, 17-21 Temmuz 1866da toplanm ve lokavtlara kar nasl mcadele edileceini tartmt. -99. 47 Kutsal ttifak. Ayr ayr lkelerdeki devrimci hareketleri bastrmak ve oralardaki feodal monarileri korumak amacyla 1815te arlk Rusyasnn, Avusturyann ve Prusyann kurmu olduklar gerici bir Avrupal Monarklar birlii. 101. 54 Der Volksstaat. Alman Sosyal-Demokrat i Partisinin (ayzenahlar) merkez organ; 2 Ekim 1869dan 27 Eyll 1876ya kadar Leipzigde yaynlanmtr. Wilhelm Liebknecht gazeteye genel dorultusunu veriyor, August Bebel de, gazeteyi ynetiyordu. Marx ve Engels bu gazeteye yaz yazmlar ve kartlmasna yardmc olmulardr. 1869a kadar bu gazete Demokratisches Wochenblatt ad altnda kmtr. 70 Otuz Yl Savalar. Protestanlar ile katolikler arasndaki mcadelenin yolat genel bir Avrupa sava. Sava esas olarak Almanya topraklar zerinde yeralm ve savaa katlm olan lkelerin askeri yamalarnn ve genileme isteklerinin hedefi olmutur. -358. 88 Bu makale Engelsin Demokratisches Wochenblatt iin Kapitalin birinci cildindeki temel ilkeleri herkesin anlayabilecei bir biimde ortaya koyma amacyla yazd ve ii ve demokrat basnn stunlarnda yaynlanan tantma yazlarndan biridir. Engels, burada, ii snf hareketinin tarihsel roln gstermekte ve Leninin Marksn iktisat teorisinin ke ta diye adlandrd art-deer retisini ortaya koymaktadr. iler iin yazlm olanlar dnda, Engels, resmi iktisatlarn ve burjuva basnn Marksn bu yapt konusunda iine gmldkleri suskunluk kumkumasn krmak iin burjuva basnna da birka imzasz tantmayazs yazmtr. Engels bu makalelerinde, kitab burjuva bak asndan ele almakta ve bu silah, Marksn dedii gibi, burjuva iktisatlarn bu yapt ele almalarn salamak iin kullanmaktadr. Demokratisches Wochenblatt. Wilhelm Liebknechtin ynetimi altnda, Ocak
405
1868den Eyll 1869a kadar Leipzigde yaynlanm olan bir Alman ii gazetesi. Bu gazetenin Alman Sosyal-Demokrat i Partisinin kurulmasna katks byk olmutur. 1869daki Eisench Kongresinde, bu gazetenin, Sosyal-Demokrat i Partisinin Merkez Organ olmas kararlatrlm ve Volksstaat adn almtr. Marks ve Engels bu gazeteye yaz yazmlardr. -174. 89 Bu ar, Marks tarafndan kaleme alnm ve Genel Konseyin 11 Mays tarihli toplantsnda, ngiltere ile ABD arasnda 1869 ilkyaznda kma olasl bulunan savaa ilikin olarak, gene kendisi tarafndan okunmutur. Marks, ABD Cumhuriyeti Partisinin nderleri tarafndan ngiltereye kar balatlan sava hazrlklarn aklamakta ve iileri bar korumak iin mcadeleye armaktadr. i snfnn ulusal ve uluslararas planda bamsz bir siyasal g olarak hareket etmesini istemektedir. Genel Konseyde oybirlii ile kabul edilen ar, bildiri biiminde ve birka gazete ve dergide yaynlanmtr. Ulusal i Birlii, Austos 1866da, Baltimoreda yaplan kongrede, Amerikan ii hareketinin nde gelen kiilerinden William Sylvisin etkin yardmlaryla kuruldu. Kurulduu ilk gnden itibaren Uluslararas i Brliini destekledi ve 1870te de ona katlma karar ald. Ama bu karar yaama geirilemedi. Ulusal i Birliinin nderleri, ok gemeden, banka sistemini kaldrmay ve devletin ucuz kredi salamasn amalayan topik para reformu projelerine kapldlar. 1870-71de, ii sendikalar i Birliinden ayrldlar ve 1872de de Birliin varl fiilen son buldu. Eksikliklerine karn, bu Birlik, ii rgtlerininbamsz bir politika gtmeleri konusunda, zenci iilerle beyaz iiler arasnda dayanmann salanmas konusunda ve sekiz saatlik ign ve alan kadnlarn haklar konusunda nemli bir rol oynamtr. -187. 90 Shoddy-aristokratlar. sava sayesinde ksa zamanda zenginleen kimseler iin kullanlan bir Amerikan deyimi. -188. 91 Engels, Almanyada Kyl Savann ikinci basksna ubat 1870de yazd nszde, 1848den beri lkenin iktisadi ve siyasal yaamnda meydana gelmi olan deiiklikleri ve Almanya tarihinin bu dnemi ierisinde farkl snflarn ve partilerin oynadklar rol tahlil etmektedir. Kendisinin ve Marksn 1848-49 Devrimlerinin deneyimlerine dayanarak baz yaptlarnda frmle etmi olduklar poreletarya ile kyllk arasndaki ittifaklarn zorunluluu konusuna ilikin nemli teorik ve siyasal sonulara ulamaktadr. Engels kyll bir btn olarak ele almamak gerektiini ortaya koymakta ve kylln hangi kesimlerinin ve hangi nedenlerden tr devrimci mcadelede proletaryann mttefiki durumuna gelebileceini tahlil ediyor. Almanyada Kyl Savann 1874teki nc basksn hazrlarken, En-gels, 1870 basksnn nszne sosyalist ve ii snf hareketinde teorinin nemine ilikin nemli notlar eklemitir. Lenin bu notlar konusunda hem pratik ynden hem de siyasal ynden gl hale gelmi bulunan Alman ii snf hareketine tler diye szetmektedir. (V. . Lenin, Ne Yapmal?, Sol Yaynlar, Ankara 1977, s.35.) Bu ek notlarda, Engels, proleter partinin tarihsel grevini ancak kendisini devrimci bir teori ile donatma halinde yerine getirebilecei dncesini ortaya koymaktadr. Teoriyi durmadan incelemeyi parti nderlerinin grevi olarak gryor. Ayrca, ynlara proleter enternasyonalizm ruhunun alanmas gereini vurguluyor. nsze yaplan ek, ii snfnn ve partisinin mcadelesinin nitelii, grevleri ve biimleri konusunda belli bal teorik talimatlar ieriyor. Engels bu mcadelenin verilmesi gereken birbirleriyle ilikili cephe belirliyor: teorik, siyasal ve pratik iktisadi alanlar. Marks ve Engels, alan ynlarn kendilerinden yana kazanlmasn Alman i Partisinin balca grevi saymlardr. -190, 199. 92 Neue Rheinische Zeitung, Politisch-konomische Revue Marks ve Engels tarafndan Aralk 1849da kurulmu ve yaynna Kasm 1850ye kadar devam etmi olan bir dergi. Komnist Birliin teorik ve siyasal organyd, Hamburgda baslyordu. Alt say kmtr. Yaynna polis basks ve mali sknt yznden son verilmitir. -190. 93 W. Zimmermann, Allgemeine Geschichte des grossen Bauern-krieges,
406
Stuttgart (1841-1843). 99 Sadova arpmas (Kniggrtz arpmas olarak da bilinir), 3 Temmuz 1866da olmutur. 1866 Avusturya-Prusya savanda bir dnm noktas olmu ve sava sona erdirmitir. - 229. 101 Sedan arpmasnda, Napolon III ynetimindeki .ransz ordusu, Prusya birlikleri karsnda yenik dm ve 2 Eyll 1870de teslim olmutu. mparator ve komutanlar 5 Eyll 1870ten 19 Mart 1871e kadar Cassel yaknlarndaki Wilhelmskhede esir olarak alkonulmutur. Sedan yenilgisi kinci Cumhuriyetin kn hzlandrm ve 4 Eyll 1870te .ransada cumhuriyetin iln edilmesine yolamtr. Ulusal savunma hkmeti diye anlan yeni bir hkmet kurulmutur. -199, 217, 232, 243. 103 Prusyann ban ektii Kuzey Alman Birlii ya da Konfederasyonu, 19 devletten ve Kuzey ve Merkezi Almanyann kentinden oluuyordu; Bismarckn tavsiyesi zerine 1867de kurulmutur. Bu Konfederasyonun kuruluu Almanyann, Prusyann egemenlii altnda birletirilmesinde en belirleyici adm olmutur. Alman mparatorluunun kurulmas sonucu, bu Konfederasyonun varl 1871de son buldu. -200, 236. 105 1873-74 iktisadi bunalm. -202. 108 Birinci Enternasyonalin Rus Kesimi, bir grup Rus mltecisi tarafndan byk devrimci demokratlardan ernievski ve Dobrolyubovun dnceleriyle gelimi gen demokratlar, niversite rencileri tarafndan- 1870 ilkyaznda svirede kuruldu. Enternasyonalin yesi olan A. A. Serno-Solovyovi bu kesimin rgtlenmesinde nemli bir rol oynamtr. 12 Mart 1870te, Rus Kesiminin Komitesi, programn ve tzn Genel Konseye gnderdi ve Marxa da bir mektup yazarak kendisinden Uluslararas i Birliinin Genel Konseyinde onlar temsil etmesini istedi. Rus Kesimi, programnda grevlerini yle saptyordu: 1 Rusyada, btn aklc yollarla ... Uluslararas Birliin dncelerini ve ilkelerini yaymak. 2 Rus ii snf ynlar arasnda uluslararas kesimlerin olumasn tevik etmek. 3 Rusyann alan snflaryla Bat Avrupannkiler arasnda salam dayanma balarnn kurulmasna yardmc olmak ve karlkl yardmlamayla, ortak kurtulu hedeflerine daha baarl bir biimde ulalmasn kolaylatrmak. (Narodnoye Dyelo, n 1, 15 Nisan 1870.) 22 Mart 1870te yaplan Genel Konsey toplantsnda, Rus kesimi Enternasyonale kabul edildi ve Marx bu kesimin Genel Konseydeki temsilcisi olmay kabul etti. Rus kesiminin yeleri N. Utin, A. Trusov, Y. Barteneva, G. Bartenev, Y. Dmitri-yeva, A. Korvin-Krukovskaya, svire ve uluslararas ii snf hareketine etkin bir biimde katldlar. Rus kesimi Rusyadaki devrimci hareketle balar kurmaya alt. 1872de varl son buldu. -207. 109 Gizli Yazma, bakunincilerin Enternasyonal ierisinde Genel Konseye, Marxa ve yandalarna kar mcadelelerini younlatrdklar sralarda, 28 Mart 1870 dolaylarnda, Marx tarafndan yazlmtr. Daha 1 Ocak 1870te, Genel Konsey, olaanst toplantsnda, bu konuya ilikin olarak bakunincilerin ok etkin olduklar svirenin .ranszca konuan kesiminin .ederal Konseyine hitaben (gene Marx tarafndan kaleme alnm) zel bir tamim yaynlamt. Bu tamimin metni Belikaya ve .ransaya da iletilmiti. Bunun tam metni, Marxn, Almanya sekreteri olarak, Alman Sosyal-Demokrat Partisi Komitesine gnderdii Gizli Yazmann ierisinde yeralyordu. Bu ciltte Gizli Yazmann 4. ve 5. maddeleri yeralyor. Bu maddeler, Genel Konseyin, ngiliz ii snfna ve rlanda ulusal kurtulu hareketine kar tavrn gstermektedir. Bakunincilerin zellikle saldrdklar maddeler bunlard. ngiliz ii snf hareketinin uluslararas proletaryann genel mcadelesinde o sra oynad rol, ve Genel Konseyin ngiliz ii snf hareketine nderlik etme gereini gznnde bulunduran Marx, 4. maddede, teki lkelerde olduu gibi ngilterede de, Enternasyonalin bir .ederal Konseyini kurmann neden uygun olma-
407
dn aklamaktadr. 5. maddede, rlanda ve ngiltere rneklerini kullanarak, kle halklarn kurtulu mcadelesiyle proleter devrimi arasndaki ba, ezilen uluslarn proletaryann doal mttefikleri olarak oynadklar rol gstermektedir. -209. 110 LEgalite. Enternasyonalin Latin .ederasyonunun svirede kan haftalk organ; Aralk 1868den Aralk 1872ye kadar .ranszca olarak Cenevrede yaynlanmtr. Bir sre Bakuninin etkisi altnda kald. Ocak 1870te, Latin .ederal Konseyi, bakunincileri yazkurulundan uzaklatrmay baard ve, bundan sonra da, gazete, Enternasyonalin Genel Konseyinin izledii politikay desteklemeye balad. 209, 305, 512. 111 The Pall Mall Gazette. 1865ten 1920ye kadar kan gnlk bir Londra gazetesi; 1860larda ve 1870lerde eilimi tutucuydu; Marx ve Engels Temmuz 1870ten Haziran 1871e kadar bu gazeteye yazlar yazmlardr. The Saturday Review of Politics, Literature, Science, and Art. 1855ten 1938e kadar Londrada yaynlanm olan tutucu bir haftalk ngiliz gazetesi. The Spectator. Liberal eilimli bir haftalk ngiliz gazetesi, 1821den itibaren Londrada kmaya balamtr. The .ortnightly Review. Tarih, felsefe ve yazn konularnda yayn yapan bir burjuva-liberal ngiliz dergisi; 1865ten 1934e kadar bu ad altnda yaynlanmtr. 210, 293. 112 Toprak ve Emek Birlii. Genel Konseyin de katlmasyla Ekim 1869da Londrada kuruldu. Programnda u istemler yer alyordu: topran ulusallatrlmas, ignnn ksaltlmas, genel oy hakk ve tarm kolonilerinin kurulmas. Ama 1870 gznde, burjuva unsurlar Birlik iinde egemen duruma geldiler ve 1872de Birliin Enternasyonal ile olan btn balar koptu. -210. 113 Burada 1 Ocak 1870te yrrle girmi olan Britanya-rlanda Birliine deiniliyor. Bu Birlik, rlandann egemenliinin son krntlarn da yoketmi, rlanda parlamentosunu datm ve rlandann Britanya tarafndan kesinlikle kleletirilmesine yolamtr. -211. 114 .ransada Sava. Bilimsel komnizmin en nemli yaptlarndan biridir. Bu yaptta marksist retinin snf mcadelesi, devlet, devrim ve proletarya diktatrlne ilikin savlar, Paris Komn deneyimi temel alnarak daha da gelitirilmitir. Btn lkelerin iilerini komnclerin yiit mcadelelerinin nitelii ve dnya apndaki nemi konusunda aydnlatmak ve komnclerin bu tarihsel deneyimlerinin tm proletaryaya yaylmas amacyla Enternasyonalin Genel Konseyi tarafndan Birliin Avrupadaki ve Birleik Devletlerdeki tm yelerine bir ar olarak kaleme alnmt. Marx, bu yaptnda, Louis Bonaparten 18 Brumaireinde ortaya koymu olduu proletaryann burjuva devlet makinesini, mekanizmasn paralamas gerektii yolundaki dncesi (bkz: Marx, Engels, Seme Yaptlar, 1, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 472-588) daha da gelitirmitir. Marx u sonuca varmaktadr: i snf mevcut devlet makinesini olduu gibi almak ve onu kendi amalar iin kullanmakla yetinemez (bkz: bu cildin 260. sayfas). Proletarya, onu paralamak ve onun yerine Paris Komn trnde bir devlet koymak zorundadr. Marxn proletarya diktatrlnn devlet biimi olarak Paris Komn trnden bir devlet gr, kendisinin devrimci teoriye yapt yeni katknn zn oluturur. Marxn .ransada Sava ok byk saylarda baslm ve okunmutur. 1871de ve 1872de birka dile evrilmi ve eitli Avrupa lkelerinde ve ABDnde yaynlanmtr. - 213, 241. 115 Bu giri, Marxn yaptnn, 1891de, Almanya Sosyal-Demokrat Partisi tarafndan, Paris Komnnn 20. yldnm nedeniyle yaymlanm bulunan Almanca nc basks iin Engels tarafndan yazlmtr. Engels, Paris Komn deneyi ile onun .ransada Savata Marx tarafndan yazlan teorik genelletirilmesinin
408
tarihsel anlam ve nemini belirttikten sonra, zellikle Komn yesi blankiciler ve prudoncularn etkinlii zerinde durarak, Paris Komn tarihi ile ilgili baz eklemelerde bulunmaktadr. Engels bu baskya Marxn yazd Uluslararas i Birlii Genel Konseyinin .ransz-Prusya Savana ilikin birinci ve ikinci arlar da dahil etmitir. Bu iki ar deiik dillerde yaplan daha sonraki basmlarda da yer almlardr. - 213. 116 Szkonusu olan, Alman halknn, Napolon egemenliine kar ulusal kurtulu savadr (1813-1814). - 214. 117 Alman gerici evreleri, napolyoncu .ransaya kar savalar izleyen dnemde, Alman devletlerindeki gerici rejime kar kan ve Almanyann birletirilmesini isteyerek siyasal gsteriler dzenleyen muhalefet hareketi yelerine demagog adn veriyorlard. Bu hareket esas olarak aydnlardan ve rencilerden oluuyordu ve bunlar devlet yetkilileri tarafndan amanszca cezalara arptrlyorlard. - 214, 356. 118 Sosyalistlere kar olaanst yasa, Almanyada 21 Ekim 1878de kabul edildi. Tm sosyal-demokrat rgtler, ii yn rgtleri, ii basn yasakland, sosyalist yaynlara elkondu, sosyal-demokratlar bask altna alnd. i hareketinin basks altnda, 1 Ekim 1890 gn bu yasa kaldrld. - 214. 119 Belleville. Ayn ad tayan bir tepe zerinde kurulmu bulunan ve Komnn son savunma yeri olan Paris ii mahallesi. - 215. 120 Szkonusu edilen .ransadaki Temmuz 1830 burjuva devrimidir. - 216. 121 Szkonusu edilenler lejitimistler (meruiyetiler), orleanclar ve bonapartlardr. Lejitimistler, 1792de devrilen Bourbonlarn yandalar, byk toprak soyluluu ile yksek din adamlar katmannn karlarn temsil ediyorlard; parti, 1830da, bu hanedann ikinci diriliinden sonra olutu. kinci mparatorluk boyunca (18521870), halk desteinden yararlanmayan lejitimistler, siyasal yergiler yaymlamakla yetindiler; yeniden etkinlie 1871de, kar-devrimci glerin Paris Komnne kar genel seferberlii srasnda getiler. Orleanclar, Temmuz 1830 devriminden sonra iktidara gelen ve 1848de devrilen, Bourbonlar hanedannn kk kolu olan Orlans ailesi yandalar; bunlar mali aristokrasi ile byk burjuvazinin karlarn temsil ediyorlard. Bonapartlar, Birinci (1804-1814) ve kinci mparatorluun yklmasndan sonra, .ransada Bonapartelar hanedannn yeniden kurulmas yandalar. - 216, 238. 122 Burada szkonusu olan, bonapart kinci mparatorluun balangcn belirleyen ve Louis Bonaparten gerekletirdii 2 Aralk 1851 hkmet darbesidir. 216. 123 Birinci Cumhuriyet, Byk .ransz Burjuva Devrimi srasnda, 1792de iln edilmi, ve sonradan bunun yerini Napolon Bonaparten Birinci mparatorluu (180414) almtr. - 217. 124 1866 Avusturya-Prusya Sava, Prusyann zaferi ile, bu iki lke arasndaki uzun bir yarmaya son verdi ve Prusyann destei altnda Almanyann birlemesini nceden belirledi. Prusya, talya ile ittifak kurduundan, birok Alman devleti Avusturyann yanndayd. Prag Bar Antlamas uyarnca, Avusturya SchleswigHolstein dkal zerindeki haklarn Prusyaya devrediyor, ona nemsiz bir denti dyor ve Venediki de talyaya brakyordu. Viyana kongresi tarafndan 1815te kurulan ve otuzdan ok Alman devletini biraraya getiren Cermen Konfederasyonu dalyor, ve onun yerine, Avusturya olmakszn, ve Prusyann destei altnda, KuzeyAlmanya Konfederasyonu kurulmu bulunuyordu. Prusya, Hanover kralln, HessenKassel seici prensliini, Nassau Byk-Dkaln ve .rankfurt-an-Main zgr kentini kendine katyordu. - 217. 125 Burada szkonusu olan ey, Versaillesda 26 ubat 1871 gn bir yanda Thiers ve Jules .avre, ve te yanda da Bismarck olmak zere imzalanm bulunan
409
.ransa ve Almanya arasndaki barn hazrlklardr. .ransa, Almanyaya Alsas ile Lorenin dousunu brakyordu ve 5 milyar franklk bir sava dentisi deyecekti; para denene dein, lkenin bir blm Alman igali altnda kalacakt. Kesin bar antlamas 10 Mays 1871 gn .rankfurt-an-Mainde imzaland. - 218, 250, 352. 126 Mareal Bazaine birlikleri, Ekim 1870te, kenti kuatan Alman birlikleri karsnda, Metzde teslim oldular. Daha sonra, Metzde (ve Sedanda) tutsak olan .ransz askerleri, Paris Komnnn kanlar iinde bastrlmas iin kullanldlar. - 221. 127 Olanaklar. .ransz sosyalist hareketi iinde, 1882de .ransa Sosyalist Partisinin blnmesine yolaan Brousse ve Malon tarafndan ynetilen oportnist akm. Bu akmn liderleri, sadece elde edilmesi olanakl olan eyi elde etme yolundaki reformist ilkeyi benimsemilerdi; takma adlar da burdan gelir. - 223. 128 Engelsin Giriinin, Alman sosyal-demokrasisinin teorik dergisi olan Neue Zeitdaki ilk yaymlan srasnda, yazkurulu, metinde bir deiiklik yapmakta saknca grmedi: elyazmasnn son paragrafnda kullanlan sosyal-demokrat hamkafa deyimi yerine Alman hamkafa deyimi kondu. Engels bu keyfi deiiklii onaylamadn bildirdi, ama byk bir olaslkla bu yaptn ayni zamandaki yaymlarnda ayrlk grmek istemediinden, ayr basmda deitirilen szcklere dokunmad. Bu baskda asl metne uyulmutur. - 226. 129 .ransz-Alman savann patlak vermesinden hemen sonra Genel Konseyin talimat zerine Marx tarafndan yazlan ve Enternasyonalin bu sava karsndaki tavrn ortaya koyan Birinci ar ve gene Marxn Eyll 1870te kaleme ald kinci ar, ii snfnn militarizm karsndaki tavrn ve Marx ve Engelsin haksz savalara kar ve proleter enternasyonalizmi ilkelerinin uygulanmas iin yrttkleri mcadeleyi yanstr. Marx, bu arlarda, egemen snflarn kendi karlar iin giritikleri istil savalarnn toplumsal nedenlerine ilikin kendi retisinin en nemli nermelerine inandrc kantlar getirmi ve bu savalarn ayn zamanda devrimci ii snf hareketini de bastrmay amaladna iaret etmitir. zellikle Alman ve .ransz iilerinin karlarnn birliini vurgulam ve onlar her iki lkenin egemen snflarnn saldrgan politikasna kar birlemeye armtr. Birinci arda Marx, ii egemenliinin kurulmasnn btn savalara son vereceine ve uluslar arasnda barn salanmasnn, gelecein komnist toplumunun byk enternasyonalist ilkesi olacana iaret etmitir. - 227, 232. 130 Plebisit, ynlarn imparatorluk karsndaki tutumlarn szmona belirlemek amacyla, Mays 1870te Napolon III tarafndan yaptrld. Sorular yle dzenlenmiti ki, kiinin btn demokratik reformlara kar kmakszn kinci mparatorluun politikasna kar olduunu ifade etmesi olanakszd. Enternasyonalin .ransadaki kesimleri bu demagojik manevray tehir ettiler ve yelerine oylamaya katlmama talimat verdiler. Plebisitin arifesinde, Paris .ederasyonunun yeleri Napolon IIIe kar komplo hazrladklar gerekesiyle tutuklandlar. Bu gereke, hkmet tarafndan .ransann eitli kentlerindeki Enternasyonal yeleri hakknda soruturmalar amak ve onlar tedirgin etmek iin kullanld. Paris .ederasyonu yelerinin 22 Haziran 1870ten 1 Temmuza kadar sren yarglanmalar srasnda, komplo hazrlama iddiasnn temelsizlii btnyle aa kt; buna karn, Enternasyonal yelerinden bazlar salt Uluslararas i Birliinin yeleri olduklar iin hapis cezalarna arptrldlar. .ransa ii snf, verilen bu cezalar ynsal bir biimde protesto etti. - 227. 131 .ransz-Alman sava 19 Temmuz 1870te balad. - 228. 132 Le Rveil. Sol cumhuriyetilerin organ (ilkin haftalk, sonra 1869 Maysndan balayarak gnlk). Pariste 1868 Temmuzundan 1870 Ocana kadar yaymland. Ekim 1870te, ulusal savunma hkmetine kar konum ald. - 228. 133 Le Marseillaise. Sol cumhuriyetilerin organ; Ekim 1869dan Eyll 1870e dein Pariste gnlk olarak kt. Enternasyonalin almalar ve ii hareketi zerine bilgiler yaymlad. - 229.
410
134 On Aralk Dernei (koruyucusu Louis Bonaparten, 10 Aralk 1848 gn cumhurbakanlna seilmesini anmsatmak iin byle adlandrlmtr), 1849 ylnda kurulan ve her eyden nce toplumdaki yerini yitirmi siyasal servenci militarist evrelerin temsilcileri, vb. gibi elerden bileik gizli bonapart dernek szkonusu ediliyor. Kasm 1850de biimsel olarak datldktan sonra da, dernek, etkinliini srdrd: yelerinden bazlar bonapart bir propaganda yrtt ve 2 Aralk 1851 hkmet darbesine katld. Marx, Louis Bonaparten 18 Brumairei adl yaptnda On Aralk Dernei zerine ayrntl bir betimleme yapar. Louis Napolon Bonaparten servenci planlarn desteklemek zere, polisin elbirlii ile, 15 Temmuz 1870 gn ovence bir gsteri dzenlemiti. - 229. 135 Almanya, 1806 Austosuna dein, 10. yzylda kurulmu ve imparatorun yce iktidarn tanyan feodal prenslikler ile zgr kentlerden oluan Kutsal RomaCermen mparatorluunun bir paras idi. - 233. 136 Brandebourg Seici Prenslii, 1618 ylnda, 16. yzylda ttonik ve Polonya krallna baml topraklar ile kurulmu bulunan Prusya dkal (Dou Prusya) ile birleti. Prusya dkas olan Brandebourg Seici Prensi, 1657ye dein Polonya bamls kald; o tarihte, Prusya yurtluklar zerindeki egemenlik haklarnn tannmasn salamak iin, Polonyann svee kar savataki glklerinden yararland. - 234. 137 Burada, Avrupa devletlerinin .ransaya kar kurduklar ilk koalisyonun bir yesi olan Prusyann 5 Nisan 1795 gn .ransz Cumhuriyeti ile ayr olarak imzalad Basle Antlamasna deiniliyor. - 234. 138 Tilsit Antlamas, napolyoncu .ransa ile, sava yitiren .ransz dman drdnc koalisyon yeleri olan Rusya ve Prusya arasnda, 7-9 Temmuz 1807de imzaland. Bar koullar, topraklarnn byk bir blmnn budandn gren Prusya iin son derece ard. Rusya hi bir toprak yitimine uramyor, ama .ransann Avrupadaki konumlarnn glenmesini kabul etme ve ngilterenin kta ablukasna katlma zorunda kalyordu. Napolon I tarafndan dayatlan yama bar Alman halk arasnda byk bir honutsuzlua yolat ve napolyoncu egemenlie kar 1813te balayan kurtulu hareketi iin ortam hazrlad. - 235. 139 Ttonlar, cermanik kkenli eski halklar; adlar bazan genel olarak Almanlar adlandrmak iin kullanlr. Marx burada bu szcn Alman milliyetileri tarafndan kullanlmasna alayl bir antrmada bulunuyor. - 236. 140 Ekim 1865te, Biarritzdeki bir grme srasnda, Bismarck, Napolon IIIten, Prusya ile talya arasnda bir ittifak ve Prusya ile Avusturya arasnda da bir sava iin .ransann onayn salad. Napolon III, Prusyann bir bozguna uramas durumunda, atmaya kendi yararna katlabilmeyi hesaplyordu. .ransa ile Prusya arasndaki 1870-1871 savann banda, Rusya Dileri Bakan Gorakov, Berlinde Bismarck ile kendisi arasnda yaplan grmeler srasnda, lkesinin, sava durumunda, Prusya karsnda iyi dilekli bir yanszlk izleyeceini, ve Avusturya zerinde diplomatik bir bask uygulayacan aklad; Prusya hkmeti de, kendi payna, Rusyann Dou siyasetini engellemeyeceine sz verdi. - 236. 141 Marx, Napolon egemenliinin yklmasndan sonra, Almanyada gericiliin kazand zafere antrmada bulunuyor. Napolon Ie kar, birok Avrupa lkesi halklar ile birlikte Alman halknn geni katmanlarnn katldklar kurtulu sava sonularndan yararlananlar, Avrupann, gerici soyluluka desteklenen mutlaki-yeti devlet bakanlar oldular. Avrupa lkelerinin yazglar, banda Avusturya, Prusya ve Rusya bulunan Kutsal-ttifak yesi hkmdarlarn ellerine verildi. Almanyada feodal paralanma varln srdrd, feodal mutlakiyeti rejim g kazand, soyluluun tm ayrcalklar korundu, kyllerin smr ve bamll daha da pekiti. - 238. 142 Marx, ngiliz iilerinin, .ransz Cumhuriyetinin tannmas iin 4 Eyll 1870te iln edilen hareketini gznnde tutuyor. 5 Eyllden balayarak, Londra, Birmingham, Newcastle ve baka baz kentlerde, katlanlarn .ransz halkna kar sempatilerini
411
davurduklar, nergeler ve dilekeler aracyla ngiliz hkmetinin .ransz Cumhuriyetini hemen tanmasn istedikleri miting ve gsteriler dzenlendi. Enternasyonal Genel Konseyi, .ransada cumhuriyetin tannmas hareketinin rgtlenmesine dorudan doruya katld. - 239. 143 Marx, burada, devrimci .ransaya kar 1792de sava am olan feodal monariler koalisyonunun kurulmasnda ngilterenin oynad etkin role ve Louis Bonaparten 2 Aralk hkmet darbesi ile kurulmu olan .ransadaki bonapart rejimi ilk tanyann ngiliz oligarisi olmas durumuna deiniyor. - 239. 144 Sanayici Kuzey ile kleci Gney arasndaki Amerikan Sava srasnda (1861-65) ngiliz burjuva basn Gneyden yana olmu, yani kle sahiplii sistemini savunmutur. - 240. 145 Journal Officiel de la Republique .ranaise. Paris Komnnn 20 Mart21 Mays 1871 tarihleri arasnda kan resmi organ; bu gazete .ransz Cumhuriyetinin Pariste 5 Eyll 1870ten itibaren yaynlanmaya balayan resmi organnn adn deitirmemitir (Paris Komn srasnda Versaillesdaki Thiers hkmeti de ayn balk altnda bir gazete karmtr). 30 Mart tarihli says Journal Officiel de la Commune de Paris ad ile kmtr. Simon Guiodun mektubu gazetenin 25 Nisan 1871 tarihli saysnda yaynlanmtr. - 243. 146 28 Ocak 1871de, .avre, ulusal savunma hkmeti adna, Parisin atekesmesi ve teslimi konusunda Bismarckla bir antlama imzalad. Bu, .ransann ulusal karlarna ihanet demekti. Bu antlamayla .avre, Prusyallarn dayattklar aalayc koullar kabul ediyordu: 200 milyon franklk sava tazminatnn iki hafta iinde denmesi, Paris istihkmlarnn byk bir ksmnn teslimi ve Paris ordusunun sahra toplarnn ve cephanesinin Prusyallara braklmas. - 243. 147 Capitulards. 1870-71 kuatmas srasnda Parisin teslim edilmesinden yana olanlara verilen horgrc bir takma ad. Sonralar teslimiyetilii savunan herkese bu ad verilmitir. - 243. 148 LEtentard. Bonapart eilimli gazete; 1866-1868 arasnda Pariste yaymland. Gazetenin finansmanna kaynak hizmeti gren hileli ilemlerin aa kmas zerine, kapand. - 244. 149 .ransada 1852 ylnda anonim irket olarak kurulmu bulunan byk banka, Socit gnrale du Crdit Mobilier. Bu bankann gelirlerinin balca kaynan senetler zerine speklasyon oluturuyordu. Crdit Mobilier, kinci mparatorluk ynetici evreleri ile sk bir ballk iinde idi. irket, 1867de ifls etti ve 1871de kesin olarak tasfiye edildi. Marx New York Daily Tribune gazetesinde yaymlanan birok makalede Crdit Mobiliernin iyzn ortaya koydu. - 244. 150 LElecteur Libre. Pariste 1868-1871 arasnda yaymlanan sa cumhuriyetilerin organ haftalk (sonra, .ransz-Alman savann balamas zerine gnlk) gazete; 1870-1871de, ulusal savunma hkmeti maliye bakanlna baland. - 244. 151 14 ve 15 ubat 1831 gnleri, Pariste, dk de Berrynin ansna yaplan dinsel bir trenin yolat lejitimist gsteriye kar protesto olarak, kalabalk bir yn Saint-Germain-lAuxerrois kilisesi ile bapiskopos , Monsenyr Qulenin sarayn yama etti. Kilise ve Bapiskoposluun yama edilmesinde hazr bulunan Thiers, Ulusal Muhafzn yna engel olmamasn tledi. 1832de, o zaman iileri bakan olan Thiersnin buyruu zerine, .ransa tahtnda hak ileri sren lejitimist dk de Chambordun annesi des de Berry tutukland ve gizli evliliini kulaktan kulaa yaymak ve siyasal bakmdan onu bylece lekelemek erei ile, alaltc bir tbbi muayeneden geirildi. - 245. 152 Marx, (o zaman iileri bakan olan) Thiersnin, Paris halknn, 13-14 Nisan 1834 gnleri, Temmuz monarisine kar, (gizli insan Haklar Dernei tarafndan ynetilen) ayaklanmasnn bastrlmasndaki aalk rolne antrmada bulunuyor. Bu bastrmaya, Transnonain sokandaki bir evde oturanlar ldren ordu tarafndan gsterilen kandkclk de elik etti.
412
Eyll yasalar. .ransz hkmeti tarafndan Eyll 1835te yaymlanan gerici yasalar. Bu yasalar sendika ve baka topluluklarn kurulma haklarn kstlyor ve basna kar sert nlemler getiriyorlard. Bu arada basn iin mali teminat akalarnn artrlmasn, ve zel mlkiyet ile yrrlkteki rejime kar her trl kark iin de hapis ve ar para cezalarn ngryorlard. - 245. 153 1841 Ocanda, Thiers, milletvekilleri meclisine, Paris yresinde bir pekitirme kuann kurulmas yolunda bir tasar sundu. Devrimci demokratik evreler, bu tasary halk hareketlerini ezmeye ynelik bir hazrlk nlemi olarak grdler. Thiers tasarsnn, ii mahalleleri yaknnda son derece gl istihkmlar kurulmasn ngrd belirtiliyordu. - 245. 154 1848 Ocanda, Napoli kral .erdinand IInin (sonradan ayn yln gznde Messinann bombalanmas nedeniyle kral Bomba ad taklan .erdinand IInin) birlikleri, talyan devletlerinde 1848-1849 burjuva devriminin balama iareti hizmetini grecek olan halk ayaklanmasn bastrmak iin Palermoya kar topu atei amlard. - 246. 155 Nisan 1849da, Avusturya ve Napolinin mttefii olan .ransa, Roma Cumhuriyetini ezmek ve orada papann cismani iktidarn yeniden kurmak iin, Roma Cumhuriyetine kar bir mdahale rgtledi. Roma kuatld ve .ransz topusunun zorlu bir bombalanmasna urad; kahramanca bir dirence karn, Roma Cumhuriyeti ykld ve lmsz kent .ransz birlikleri tarafndan igal edildi. - 246. 156 Dzen Partisi. Tutucu byk burjuvazinin 1818de kurulmu bir partisi. Bu parti .ransz monaristlerinin iki hizbinin koalisyonu halindeydi meruiyetilerin ve orleanclarn; 1849dan 2 Aralk 1851 hkmet darbesine kadar, bu parti, kinci Cumhuriyetin yasama meclisinde nde gelen bir konuma sahip olmutur. - 247, 287. 157 15 Temmuz 1840 gn, ngiltere, Rusya, Prusya, Avusturya ve Osmanl imparatorluu, Londrada, .ransann katlmas olmakszn, .ransa tarafndan desteklenen Msr hidivi Mehmet Aliye kar Osmanl sultanna yardm yaplmas konusunda bir anlama imzaladlar. .ransa ile Avrupa devletleri arasnda nerede ise bir sava patlayacakt, ama kral Louis-Philippe bir atmaya girmemeyi ye tuttu ve Mehmet Aliyi desteklemekten vazgeti. - 248. 158 Thiers, Paris Komnn ezmek iin, Bismarcka bavurarak, Sedan ve Metzde teslim olan .ransz sava tutsaklarnn, Versailles ordularn glendirmek iin kullanlmasna izin vermesini istedi. - 248. 159 La Chambre introuvable 1815-1816da, .ransann, ar-gericilerden bilemi milletvekilleri meclisi. - 250. 160 Tarmclar Meclisi. Krsal seim blgelerinden seilmi taral toprak sahipleri, memurlar, rantiye ve tccarlar gibi, ounlukla gerici kralclardan olumu 1871 Ulusal Meclisine verilen aalayc takma ad. - 250, 298. 161 10 Mart 1871 gn, Ulusal Meclis, 13 Austos ile 12 Kasm 1870 arasnda imzalanm alacaklarn denmesinin ertelenmesi zerine bir yasa kabul etti (yedi aylk bir sre), 12 Kasmdan sonra imzalanan alacaklar iin erteleme yoktu. Buna gre yasa, iileri ve nfusun varlkl olmayan katmanlarn sert bir biimde cezalandryordu ve byk bir saydaki kk sanayici ve tccarn ifls etmesine de yolat. 251. 162 Dcembriseurs. 2 Aralk 1851 hkmet darbesi ile bu darbe ynnde giden eylemlerin yandalar. Vinoy, hkmet darbesine dorudan doruya katld ve illerden birinden cumhuriyeti ayaklanma giriimlerini bastrmak iin asker gnderdi. - 251. 163 Gazetelere gre, Thiers ve br bakanlar, karmaya karar verdikleri i borlanma (istikraz) zerinden komisyon olarak 300 milyon franktan ok para alacaklard. Thiers sonradan kendileri ile grmelere giriilen mali evrelerin Paristeki devrimin hzla bastrlmasn istediklerini kabul edecektir. Borlanma yasas, 20 Haziran 1871 gn, Paris Komnnn yklmasndan sonra kabul edildi. -
413
251.
Cayenne. Siyasal ve kamu hukuku srgnlerinin gnderildikleri .ransz Guyanasnda (Gney Amerika) bir kent. - 253. 165 Le National. Pariste 1830-1851 arasnda yaymlanan, lml burjuva cumhuriyetilerinin organ gnlk gazete. - 255. 166 Pariste Louis-Philippei deviren ve kinci Cumhuriyeti balatan 22-24 ubat 1848 gnlerindeki ayaklanma. - 255. 167 31 Ekim 1870 gn, Metz teslim artlamas, Bourges bozgunu ve Prusyallar ile Thiers tarafndan giriilmi bulunan grmeler haber alnnca, ulusal savunma hkmetinin istei zerine, Paris iileri ile Ulusal Muhafzn devrimci eleri ayaklandlar, Belediye Dairesini ele geirdiler ve Blanqui tarafndan ynetilen devrimci bir iktidar organ Halk Kurtulu Komitesi kurdular. ilerin basks altnda, ulusal savunma hkmeti ibandan ekilme ve Komn seimlerini 1 Kasmda yapma yolunda sz verme zorunda kald. Bununla birlikte, Paris glerinin rgtlenme eksikliinden ve ayaklanmay yneten blankiciler ve kk-burjuva jakoben demokratlar arasndaki ayrlklardan yararlanan hkmet, Ulusal Muhafzn kendisine bal kalm taburlarn eyleme soktu, Belediye Dairesini ele geirdi ve iktidarn yeniden kurdu. - 255. 168 Bretonlar. Bretagnedan toplanan ve Trochunn Paristeki devrimci hareketi bastrmak iin jandarma gc olarak kulland gezici muhafz. Korsikallar. kinci mparatorluk dneminde, jandarmalarn ou Korsikadan toplanmt. - 255. 169 22 Ocak 1871 gn, Blanquinin giriimi zerine, Paris proletaryas ile Ulusal Muhafzn, ulusal savunma hkmetinin ekilmesini ve Komnn kurulmasn isteyen devrimci bir gsterisi oldu; bu gsteri, Belediye Dairesi nnde nbet tutan Bretonlarn atei altnda datld. Hkmet, birok gstericiyi tutuklatt, Paristeki tm kulplerin kapatlmasn buyurdu, halk topluluklarn yasaklad ve birok gazetenin yaynlanmasn durdurdu. Devrimci hareketi terr aracyla bastran hkmet, Parisin teslimi hazrlklarna giriti. - 256. 170 .ransadaki 1831 tarihli gsteri ve toplanma yasas, gstericilerin dalmalarn salamak zere kez uyarda bulunulmasn, bunun bir sonu vermemesi halinde yetkililerin zor kullanmalarn ngryordu. - 257. 171 31 Ekim olaylar (not 159a baknz) srasnda ulusal savunma hkmeti yeleri, Belediye Dairesinde tutuklu kaldlar. .lourens, onlarn, ayaklananlardan birinin nermi bulunduu gibi, kuruna dizilmelerini engelledi. - 258. 172 Rehineler zerine buyrultu, Komn tarafndan 5 Nisan 1871 gn kabul edildi. (Marx, buyrultu tarihi olarak, buyrultunun ngiliz basnnda yaymland gn veriyor.) Bu buyrultu uyarnca, Versailles ile gizli anlama durumunda olmakla sulanan herkes, sular tantland takdirde, rehine saylacakt. Bu nlem aracyla, Komn, Komnclerin Versayllar tarafndan idam edilmesini nlemek istiyordu. 259. 173 The Times. Londrada 1785ten beri yaymlanan tutucu gnlk gazete. 259. 174 Jirondenler. 1789 Devrimi srasnda oluan byk sanayi, ticaret ve toprak burjuvazisinin partisi; adn, bu partinin birok yneticisinin Yasama Meclisi ve Konvansiyonda temsil ettikleri Gironde ilinden almtr, Jirondenler, illerin zerklik ve federasyon haklarnn savunulmas rts altnda, jakobenlere ve onlar destekleyen devrimci ynlara kar kyorlard. - 266. 175 Kladderadatsch. Berlinde 1848den sonra yaymlanan, haftalk resimli gldr dergisi. - 267. 176 Punch. 1841den sonra Londrada yaymlanan liberal burjuva eilimli ngiliz haftalk gldr dergisi. - 267. 177 Burda, Paris Komnnn, btn alacaklarn denmesinin yl ertelen164
414
mesi ve bu alacaklardan doan faizlerin kaldrlmas konusundaki 16 Nisan 1871 gnl buyrultusu szkonusu ediliyor. - 269. 178 Marx, devrim yznden ilerdeki durgunluk sonucu ifls etmi bulunduunu tantlayan borlular iin demelerin ertelenmesini ngren dosta konkordatolar zerindeki bir yasa tasarsnn 22 Austos 1848 gn, Kurucu Meclis tarafndan geri evrilmesini antryor. - 269. 179 .rres ignorantins. Kendini yoksullarn eitimine adamak zere 1680de Reimsde kurulmu bulunan dinsel bir tarikatn keileri tarafndan alnan ad. Tarikat okullarnda renciler her eyden nce dinsel bir eitim ve ok belirsiz genel bilgiler alyorlard. Marx burda burjuva .ransada saklanan ilkretimin dk dzeyi ve papazca niteliine antrmada bulunuyor. - 270. 180 Union rpublicaine des dpartements. .ransann eitli blgelerinden kan, ama Pariste oturan kk-burjuva katmanlar temsilcilerinden bileik siyasal rgt; bu rgt Komne yandat, Versailles hkmetine ve kralc ulusal meclise kar mcadeleye, Paris Komnn btn illerde desteklemeye aryordu. - 270. 181 Marx, Charles X hkmeti tarafndan topraklar devrim srasnda zoralmna uram bulunan eski gmenlerin zararlarnn denmesi zerine, 27 Nisan 1825 gn kabul edilmi olan gerici bir yasay antryor. - 270. 182 Napolon Iin zaferlerini anmak iin Paristeki Vendme alan zerine 1806-1810 yllar arasnda dikilen stun. 16 Mays 1871 gn, Vendme stunu, Paris Komnnn buyrultusu zerine yerlebir edildi. - 272. 183 Picpus manastrnda yaplan aramalar sonucu, uzun yllar boyunca hcrelerinde hapsedilmi kadnlar bulundu. Ayn zamanda ikence aletleri de bulundu. Saint-Laurent kilisesi yannda bulunan gizli bir mezarlk, cinayetler ilendiinin kant oldu. Bu olgular, 5 Mays 1871 gnl Mot dordre gazetesinde ve Dinsel Topluluklarn Cinayetleri brornde aklandlar. - 274. 184 Wilhelmshhedeki sava tutsaklarnn balca uralar, imek zere sigara yapmakt. - 274. 185 Absentees. Toprak kahyalarnn ynetimine braklm, ya da, ezici koullarla kk iftlik kiraclarna para para yeniden kiralayan speklatr araclara kiralanm bulunan topraklarndan uzakta yaama alkanln edinmi byk toprak sahipleri. - 275. 186 20 Haziran 1789 gn, Louis XVI hkmetinin, kendini Ulusal Meclis iln etmi bulunan Etats gnrauxyu datma yolundaki bir giriimine yant olarak, Versaillesdaki Jeu de Paume salonunda toplanm olan Tiers tat (burjuvazi) milletvekilleri, .ransaya bir anayasa vermeden dalmama andn itiler. Jeu de Paume salonu and, 1789 devrimine balang hizmeti gren olaylardan biri oldu. - 275. 187 .rancs-fileurs. Kuatma srasinda kentten kam bulunan Paris burjuvalarna taklan alayl ad. .rancs-tireurs (babozuk sava) ile szck oyunu. - 276. 188 Coblenz. 1789 devrimi srasnda, kralc soyluluun bir g merkezi olan, ve devrimci .ransaya kar mdahalenin hazrland Almanya kenti; kent, feodal mutlakiyeti devletler tarafndan desteklenen ve banda Louis XVInn eski bakan, ar gerici dk de Calonneun bulunduu bir gmenler hkmetinin merkezi oldu. - 276. 189 Chouan. Komncler tarafndan, Versailles ordusuna Bretagnedan katlan bir birlie, 1789 devrimi srasnda bu blgenin bakaldran kar-devrimcileri ile andrma yolu ile verilmi bulunan takma ad. - 277. 190 Pariste, Paris Komnnn kurulmasna yolaan 18 Mart proleter devriminin etkisi altnda, Lyon, Marsilya ve .ransann baz baka kentlerinde, devrimci eylemler oldu. 22 Mart gn Lyon ulusal muhafzlar ve emekileri, Belediye Dairesini ele geirdiler. 26 Mart gn, Paristen bir delegasyonun gelmesinden sonra, Lyonda Komn iln edildi ve Komn seimlerini hazrlamak iin geici bir komisyon kuruldu; elinde halk ynlarndan ve Ulusal Muhafzdan kopmu, kk askeri glerden
415
baka bir ey bulunmayan Komn, yetkilerinden vazgeti. Lyonda 30 Nisan gn emekiler tarafndan giriilen yeni bir eylem, askerler ve polis tarafndan bastrld. Marsilyada, ayaklanan halk Belediye Sarayn ele geirdi ve valiyi tutuklad. Bir il komisyonu kuruldu ve 5 Nisan gn, Komn seimlerinin yaplmas kararlatrld, ama 4 Nisan gn kenti bombalayan hkmet birlikleri tarafndan ayaklanma bastrld. - 278. 191 Dufaure tarafndan Ulusal Meclise sunulan bir yasa, askeri mahkemelerin yarglama yntemini, 1867 askeri yasaya gre daha da ksaltyordu. Yasa, ordu komutanl ve sava bakannn, daha nce soruturma yaplmakszn, zorunlu grdkleri alma hakkn doruluyordu; duruma (yargtay yarglamas dahil) kapal olacak, karar krksekiz saat iinde verilip uygulanacakt. - 279. 192 ngiltere ile .ransa arasnda 23 Ocak 1860 gn imzalanm bulunan ticaret antlamas. .ransa gmrk alannda koruyuculuktan vazgeiyor ve gmrk vergileri yerine emtia fiyatlarnn %30unu gemeyecek olan vergiler koyuyordu. Bu antlama, ngiliz mallarnn mesi sonucu, i pazar zerindeki rekabeti younlatrd, ve bu da .ransz sanayicilerinin houna gitmedi. - 281. 193 Eski Romann, M 1. yzylda Roma Cumhuriyeti bunalmnn eitli aamalarnda yaad kanl terr ve basklar szkonusu ediliyor. Sylla diktatrl (M 82-79). Sras ile Pompe, Sezar ve Crassus, sonra da Octave, Antoine ve Lpide tarafndan kurulmu bulunan birinci ve ikinci Triumviralar (M 60-53 ve 43-36). 283. 194 Journal de Paris. 1867den sonra yaymlanan, orleanc eilimde haftalk bir gazete. - 283. 195 1814 Austosunda, ngiltere ile Birleik Devletler arasndaki sava, srasnda, ngiliz birlikleri, Washingtonu igal ettikten sonra, Capitol (Kongre), Beyaz Saray ve bakentin teki kamu yaplarn atee verdiler. 1860 Ekiminde, ngiltere ile .ransann ine kar smrgeci fetih sava srasnda, ngiliz-.ransz birlikleri, in sanatnn ok zengin bayapt koleksiyonu olan Pekin yaknlarndaki Yazlk Saray atee verdiler. - 285. 196 1812 gznde, Moskova halk, dman askerlerinin rahat klk mahalleleri almasn ve yiyecek stoklarna el koymasn engellemek iin, Napolon ordusu tarafndan igal edilmi bulunan kentin byk bir blmn yakmt. - 286. 197 Romada pretorienler (ya da muhafz erleri), bir ordu bakomutan ya da imparatorun kiiliini korumakla grevli kimseler idiler; Roma imparatorluunda pretorienler yasa-d hkmet deiikliklerine srekli olarak katlm ve ou kez kendi adamlarn tahta karmlardr. Bundan tr, pretorien szc, paral asker anlayn, askercil kliklerin zulm ve kural-d ynetimini anlatmak iin kullanlr. 287. 198 Marx, Prusya Meclisine, .ransz Meclisi ile benzeterek, Chambre introuvable (bkz: not 159) adn veriyor. Ocak-ubat 1849da seilmi bulunan meclis, soylu, ayrcalkl bir senyrler meclisi ile, sadece bamsz Prusyallar tarafndan seilen ikinci bir meclisten bileiyor, bu da ona bir sa ounluk salyordu. kinci meclise seilmi bulunan Bismarck oradaki ar-sa topluluk liderlerinden biri idi. 287. 199 The Daily News. 1846-1930 arasnda Londrada yaymlanan sanayici burjuvazinin organ, ngiliz liberal gazetesi. - 291. 200 Le temps. 1861-1943 arasnda Pariste yaymlanan byk burjuvazinin organ, tutucu gnlk gazete. - 291. 201 The Evening Standard, Standard gazetesinin akam basks; 1857-1905 arasnda Londrada yaymland. - 291. 202 Enternasyonal Genel Konseyinin Jules .avrein 6 Haziran 1871 gnl genelgesi konusunda Marx ve Engels tarafndan hazrlanan bildirgesi, .ransada
416
Savan ikinci ve nc basklar ile 1871, 1876 ve 1891 Almanca basklarda yer ald. Bildirge baz gazetelerde ayrca yaymland. - 291. 203 Birinci Enternasyonalin Londra Konferans 17-23 Eyll 1871 tarihleri arasnda topland. Konferans, Paris Komnnn yenilgiye uramasndan sonra, Enternasyonal yeleri zerinde amansz bir bask olduu srada yapld iin, ye says epey azd: konferansa 22 delege katlmt, bunlardan 10unun oy ve sz hakk, 10unun da yalnzca sz hakk vard. Delege gnderememi olan lkeler, bu lkelerin Genel Konseydeki sekreterleri tarafndan temsil olunuyordu. Marks Almanyay, Engels de talyay temsil ediyorlard. Londra Konferans, Marks ve Engelsin bir proleter partinin kurulmas yolunda girimi olduklar mcadelede nemli bir aama olmutur. Konferans i Snfnn Siyasal Eylemine ilikin bir karar kabul etti. Bu kararn temel blm, Enternasyonalin Lahey Kongresinin karar uyarnca, Uluslararas i Birliinin Genel Tzne alnd. Konferans kararlarnda proleter partinin birok nemli taktik ve rgtsel ilkeleri formle edilmekteydi. Bu ilkeler, sekterlie ve reformizme ar darbeler indirmitir. Londra Konferans, anarizm ve oportnizm karsnda proleter partizanln ilkelerinin yceltilmesinde ok nemli bir rol oynamtr. -294, 309, 347, 350. 204 Enternasyonal indeki Sahte B!nme!er. Uluslararas i Birlii Genel Konseyinin zel tamimi. Buradaki bellibal nermeleri Marx 5 Mart 1872 tarihli Konsey toplantsnda ortaya koymutu. Bu belgede Marx ve Engels bakunincilii, ii snfnn ynsal hareketine dman ve teorik gerilik, ynsal devrimci hareketten yaltlmlk, dogmaclk ve devrimci maceraclk zelliklerini tayan sekterliin bir gstergesi olarak tehir etmektedirler. Marx ve Engels, sekterliin toplumsal kklerinin kkhurjuva zihniyetinin ici snf zerindeki etkisinde yattn ortaya koymular ve ii snfnn tekkeleri altetmek iin kendi ynsal devrimci rgtne sahip olmas gerektiini vurgulamlardr. Bu rgt, btn lkelerin proleterlerinin gerek ve militan birlii olan Enternasyonaldi. Bakununcilerin Genel Konseyin ilevini salt bir haberleme ve istatistik brosunun ilevlerine indirgemek yolundaki istemlerinin kabul edilmesi, proletaryann disiplinli ve ideolojik btnle sahip kendi rgtn kurmasnn reddi demek olurdu. Marksn ve Engelsin Genel Konseyin ilevlerine ilikin olarak yuruttkleri mcadele, znde, proleter partinin rgtsel ilkeleri uruna verilen bir mcadeleydi. Bu tamim, Konseyin oybirlii ile ald kararla Mays 1872 sonunda .ranszca olarak yaynland. -296. 205 1850lerin sonundan itibaren ngiliz iilerinin temel istemlerinden biri de dokuz saatlik ign olmutur. Mays 187lde, Newcastleda, inaat iilerinin ve makinistlerin byk bir grevi balad. Bu grevin ban, sendikalara ye olmayan iileri ilk kez olarak mcadeleye sokmu olan Dokuz-Saat Birlii ekiyordu. Bu birliin bakan Barnett, Enternasyonalin Genel Konseyine bavurarak, grev krclarnn ngiltereye getirilmelerinin nlenmesini istedi. Genel Konseyin etkin destei sayesinde bu saland. Ekim 1871de, iilerin 54 saatlik i haftas elde etmeleriyle, grev baarya ulat. -297. 206 Genel Konsey, 25 Temmuz 1871de, Engelsin Eyll 1871de Londrada Enternasyonalin kapal bir konferansnn toplanmas yolundaki nerisini kabul etti. O tarihten sonra, Marx ve Engels, konferans iin youn bir rgtsel ve teorik hazrlk iine girdiler; Genel Konsey toplantlarnda tartlan ve sonra da Londra Konferansna sunulan gndemi ve karar taslaklarn hazrladlar. -298. 207 Jules .avren 26 Mays 1871 tarihli mektubu, .ransann yurtdndaki diplomatik temsilcilerine Avrupa hkmetlerinin, Komn mltecilerinin adi sulular olarak tutuklanmalar ve geri iade edilmeleri yolunda ikna edilmelerini neriyordu. Dufaure, .ransz Ulusal Meclisinin zel bir komisyonu tarafndan hazrlanm ve 14 Mart 1872 tarihinde yasalaan bir yasa tasars sunmutu. Bu yasaya gre, Enternasyonal yelii hapis cezasyla cezalandrlabiliyordu. -298. 208 1871 yaznda Bismarck ve Avusturya-Macaristan ansolyesi Beust, ii
417
snf hareketine kar ortak bir mcadele balattlar. 17 Haziran 1871de Bismarck, Beusta Enternasyonalin faaliyetlerine kar Almanyada ve .ransada alnan nlemlere ilikin bir muhtra gnderdi. Alman ve Avusturya imparatorlar, Enternasyonale kar alnacak nlemleri grmek zere Austos 1871de Gasteinde ve Eyllde de Salzburgda zel toplantlar yaptlar. Enternasyonale kar balatlm olan genel kampanyaya talyan hkmeti de katld. Austos 1871de Napoli kesimini kapatt ye bata Th. Cuno olmak zere Enternasyonalin yelerini cezalandrmaya balad. 1871in ilkyaznda ve yaznda, spanyol hkmeti de, ii rgtlerine ve Enternasyonalin kesimlerine kar bask nlemlerine bavurdu; bu durum, spanyol .ederal Konseyi yeleri Moray, Morogoyu ve Lorenzoyu Lizbona gitmek zorunda brakt. -299. 209 Londra Konferans, Marxn nerisi zerine, Genel Konseye, ngiltere iin bir .ederal Konsey kurma talimat verdi, nk 1871 gzne kadar bu ilevi yerine getiren Genel Konseyin kendisiydi. Enternasyonalin ngiliz kesiminin temsilcilerinden oluan ngiliz .ederal Konseyi, Ekim 1871de kuruldu. Ama daha batan, Halesin ban ektii bir grup reformcu, Konseyin nderleri arasna szmann yolunu buldu ve Genel Konseye ve onun rlanda sorunu konusundaki proleter enternasyonalizmi politikasna kar bir kampanya balatt. Hales ve teki reformcular, bu mcadelelerinde, svireli anaristlerle, Birleik Devletlerin burjuva reformcularyla, vb. ibirlii yaptlar. Lahey Kongresinin ardndan, ngiliz .ederal Konseyinin reformcu kanad, Kongre kararlarn tanmay reddetti ve bakunincilerle birlikte, Genel Konseye ve Marxa kar iftirac bir kampanyaya giriti. Reformcular, Marx ve Engelsi etkin bir biimde destekleyen teki .ederal Konsey yelerinin muhalefetiyle karlatlar. Aralk 1872nin balarnda, .ederal Konseyde bir blnme oldu; Lahey Kongresi kararlarna bal kalan baz Konsey yeleri kendilerinden oluan bir ngiliz .ederal Konseyi oluturdular ve New Yorka tanm bulunan Genel Konseyle dorudan iliki kurdular. Reformcularn ngiliz .ederasyonunun ynetimini ele geirme girimnleri bylece sonusuz kald. ngiliz .ederal Konseyi, Enternasyonalin faaliyetlerinin bir btn olarak sona erdii ve oportnizmin ngiliz ii snf hareketi ierisindeki geici bir zafer kazand 1874 ylna kadar fiilen varoldu. -299. 210 Burada, 1871 Londra Konferansnn eitli sekter gruplarn Enternasyonale girmelerini engelleyen II nolu Kararna deiniliyor: Ulusal Konseylerin Seilmeleri, vb.. -300. 211 Kolokol. Aleksandr Herzen ve Nikolay Ogaryosun 1857-67de Rusa olarak, ve 1868-69da da Rusa ekleriyle birlikte .ranszca olarak kardklar devrimci-demokrat bir Rus gazetesi; 1865e kadar Londrada, sonra da Cenevrede baslmtr. -300. 212 Burada Bakuninin 15 ubat 1862 tarihli Kolokolun 122-23. saylarnn eki olarak yaynlanan Manifestosuna deiniliyor: Rus, Polonyal ve Tm Slav Dostlara. 300. 213 Bar ve zgrlk Ligas. eitli kk-burjuva ve burjuva cumhuriyetileri ve liberalleri tarafndan 1867de svirede kurulan burjuva-pasifist bir rgt. -300. 214 Enternasyonalin Brksel Kongresi, 6-13 Eyll 1868 tarihlerinde yapld. Marx, bu Kongrenin hazrlklarna etkin bir biimde katld ama toplantlarnda bulunmad. Kongrede ngiltere, .ransa, Almanya, Belika, svire, talya ve spanya iilerini temsil eden yaklak 100 delege vard. Kongre, demiryollarnn, yeralt kaynaklarnn, madenlerin, ormanlarn ve ekilebilir topraklarn kamu mlkiyetine aktarlmasnn zorunluluu konusunda nemli bir karar kabul etti. Bu karar, .ransz ve Belikal prudoncularn ounluunun kolektivist bak asn benimsemi olduklarn ve Enternasyonal ierisinde proleter sosyalizmin kk-burjuva reformcu-
418
luu zerinde zafer kazanm olduunu gsteriyordu. Kongre, ayrca, Marxn sekiz saatlik ign, makinelerin kullanm, Bar ve zgrlk Ligasnn Bern Kongresine (1868) kar taknlacak tavr konularnda nerdii kararlar ve, bir de, Alman delegasyonu adna Lessnerin nerdii ve btn lkelerin iilerine Marxn Kapitalini incelemelerini ve bu yaptn Almancadan teki dillere evrilmesini salk veren bir kararn kabul etti -300, 345. 215 Burada, Bar ve zgrlk Ligasnn Eyll 1868de Bernde toplanan Kongresinde, Bakuninin kendi hazrlad karmakark sosyalist program (snflarn toplumsal ve iktisadi eitlii, devletin ve miras hakknn kaldrlmas, vb.) kabul ettirme abasna deiniliyor. Bu projesi oyokluu ile reddedilince, Bakunin, bu Ligadan ayrlm ve Uluslararas Sosyalist Demokrasi ttifakn kurmutur. -300, 507. 216 Enternasyonalin Cenevre Kongresi 3-8 Eyll 1868 tarihlerinde topland ve Genel Konsey kesimlerinden ve ngilteredeki, .ransadaki, Almanyadaki ve sviredeki ii derneklerinden altm delege katld. Marx, Genel Konseyin resmi rapor olarak, Geici Genel Konsey Delegelerine Talimatlar. eitli Sorunlar okudu. Bu talimatlarda yer alan maddelerin ounluu Kongreye katlm olan prudonculara karn, Kongre kararlar olarak onayland. Cenevre Kongresi, ayn ekilde, Uluslararas i Birliinin Tzn ve Ynetmeliklerini de onaylad. -301, 4980. 217 Enternasyonalin 2-8 Eyll 1867de toplanan Lozan Kongresi, Genel Konseyin ve Enternasyonalin rgtlerinin eitli lkelerde glenmekte olduunu gsteren yerel raporlar dinledi. Genel Konseye karn, prudoncular, kendi gndemlerini kabul ettirdiler; Kongre, kooperatif alma, kadn emei, eitim gibi, Kongrenin dikkatini Genel Konseyin nerdii nemli sorunlar zerinde younlatrmaktan alkoyan nemsiz sorunlar bir kez daha tartmak zorunda kald. Her ne kadar prudoncular kendi kararlarndan bazlarnn kabul edilmesini saladlarsa da, Enternasyonalin ynetimini ele geiremediler o Kongre, Genel Konseyi eski bileimiyle tekrar seti ve Londrada kalmasn kararlatrd. -301. 218 Gizli devrimci eylemlerde bulunmakla sulanan renciler aleyhine alm olan Neayev durumasna, Temmuz-Austos 1871 tarihlerinde St. Peters-burgda bakld. Neayev, Bakuninle daha 1869da iliki kurmu ve baz Rus kentlerinde Narodnaya Rasprava adl bir gizli dernek kurma yolunda eyleme gemiti. Bu dernek mutlak ykm biimindeki anarist dnceleri yayyordu. Devrimci dnceye sahip renciler ve orta snf aydnlar, arlk rejimini kyasya eletirdii ve ona kar kesin bir mcadeleye giriilmesini savunduu iin onlara ekici gelen Neayevin bu rgtne katldlar. Neayev, Bakuninden Avrupa Devrimci Birlii diye bir rgte ait bir temsilcilik belgesi alm ve kendisini Enternasyonalin temsilcisi olarak yutturmak iin bundan yararlanm ve bylelikle kendi rgtnn yelerini kandrmtr. 1871de Neayev rgt paralanm ve bu rgtn kulland macerac yntemler, yelerinin yarglanmalar srasnda aka ortaya kmtr. Londra Konferans, Utine, bu yarglama konusunda ksa bir rapor hazrlama grevini vermiti. Utin, byle bir rapor yerine, Enternasyonalin Lahey Kongresi iin, Austos 1872nin sonlarnda, Bakuninin ve Neayevin Enternasyonale kar yrttkleri faaliyetlere ilikin Marxa zel mektup biiminde bir rapor gndermitir. -305. 219 Le Progr. Aralk 1868den Nisan 1870e kadar, Loclede, Guillaumeun ynetimi altnda .ranszca olarak yaynlanm bakuninci bir gazete. -305. 220 Le Travail. Enternasyonalin Paris kesiminin haftalk organ; 3 Ekim-12 Aralk 1869 tarihleri arasnda Pariste yaynlanmtr. -306. 221 .eodal soylulua ait olan bu rgt 1464n sonlarnda .ransada kurulmu ve Louis XIin .ransay tek bir merkezi devlet altnda birletirme politikasna kar kmtr. Bu Birliin yeleri .ransann ortak karlar iin alyorlard. -306. 222 La Solidarit. Nisan-Eyll 1870te. Neuchtelde, ve Mart- Mays 1871de Cenevrede .ranszca olarak kan bakuninci bir haftalk gazete. -307. 223 Burada, Cenevrede ve civarnda bykl-kkl atelyelerde saat ve
419
mcevherat retiminde alan iilere, ve ayrca bu maddelerin retimini ev sanayii biiminde yrten reticilere deiniliyor. -307. 224 Burada, James Guillaume ve Gaspard Blancn Enternasyonalin kesimlerine hitaben yazdklar ve Solidarit gazetesinin eki olarak Neuchtelde yaynlanan 5 Eyll 1870 tarihli manifestoya deiniliyor. -308. 225 Lyons ayaklanmas, Sedan yenilgisinin haber alnmasyla 4 Eyll 1870te balad. Bakunin, 15 Eyllde Lyonsa gelerek hareketin nderliini ele geirmeye ve kendi anarist programn uygulamaya kalkt. 28 Eyll gn yandalar bir hkmet darbesi giriiminde bulundular, ama iiler desteklemediinden ve belirli bir eylem planna sahip olmadklarndan bu giriimleri baarszlkla sonuland. -308. 226 Bakuninin yandalarndan biri olan Paul Robin, Nisan 1870te, Paris .ederal Konseyine, Latin .ederal Komitesi olarak La Chaux-de-.ondsda yaplan bir kongrede anaristler tarafndan kurulmu olan .ederal Komiteyi tanmasn nermiti. Genel Konseyin, Paris .ederal Konseyi yelerine, sviredeki blnmenin ne anlama geldiini aklamasndan sonra, Paris .ederal Konseyi, bu konu Genel Konseyin yetki alanna girdii iin, mdahale etme hakkna sahip olmadna karar verdi. -310. 227 B Malon, La troisieme drfaite du proletasiat .ranais, Neuhtel 1871. 310. 228 Bu kesim 6 Eyll 1871de, ayn yln austos aynda datlm olan ve Sosyalist Demokrasi ttifak adn tayan Cenevre kesiminin yerine kurulmutu. Bu kesimin eski yeleri Jukovski, Perron ve tekilerin yansra, aralarnda Jules Guesde ve Benoit Malonun da bulunduklar baz .ransz mlteciler de bu yeni Sosyalist Devrimci Propaganda ve Eylem Kesiminin rgtlendirilmesi iine katldlar -310. 229 La Revoution Sociale. Ekim 1871den Ocak 1872ye kadar Cenevrede yaynlanan haftalk bir .ransz gazetesi, Kasm 1871den itibaren anarist Jura .ederasyonunun resmi organ. -311, 512. 230 Le .igaro 1854ten itibaren Pariste yaynlanmaya balayan kinci mparatorluk hkmetine bal gerici bir .ransz gazetesi. Le Gaulois Tutucu-monarist bir gnlk gazete, byk burjuvazinin ve aristokrasinin organ; 1867den 1929a kadar Pariste yaynlanmtr. Paris-Journal Polisle balantlar olan gnlk gerici bir gazete; 1868den 1871e kadar Pariste Henri de Pne tarafndan kartlmtr. Enternasyonale ve Paris Komnne iftiralarda bulunmutur. 311 231 Burada Konferansn zel Kararlar balkl XIII. Kesimin 2 nolu kararna deiniliyor. Bu karar, .ransz-Alman Sava srasnda Alman iilerinin grevlerini yaptklarn ilan ediyordu. 316. 232 Journal de Gneve national, politique et littraire, 1826dan beri kmakta olan tutucu bir gazete. -321. 233 artizm. ngiliz iilerinin 1830lar ve 1840larda giritikleri devrimci bir yn hareketi. 1838de artist1er, parlamentoya sunulmak zere, 21 yan zerindeki erkeklere oy hakk, gizli oy, parlamento adaylarnda aranlan belli bir mlke sahip olma koulunun kaldrlmas, vb. istemlerinde bulunan bir dileke (Peoples Charter) hazrladlar. Hareket byk toplantlar ve gsterilerle balad; slogan, Peoples Chartern uygulamas iin mcadeleydi. 2 Mays 1842de artistler, parlamentoya, bu kez bir takm toplumsal istemler ieren (daha ksa ign, daha yksek cretler, vb.) ikinci bir dileke gnderdiler. Bu dileke parlamento tarafndan reddedildi. Buna karlk olarak artistler, bir genel grev rgtlediler. 1848de, bir nc dilekeyle birlikte parlamentoya ynsal bir yry planladlar. Ama hkmet, askeri birlikler getirerek bunu nledi. Bundan aylarca sonra, parlamento dilekeyi inceledi ve reddetti. 1848den sonra artist hareket gcn yitirmeye balad. artist hareketin baarszla uramasnn temel nedeni, ak bir programdan ve taktiklerden ve tutarl bir devrimci proleter nderlikten yoksun oluuydu. Ama artistler, gene de, ngilterenin siyasal tarihini ve uluslararas ii snf hareketini
420
byk lde etkilemilerdi. 323 234 Burada, dileri bakannn .ransann diplomatik temsilcilerine gnderdii ve Enternasyonale kar mcadelede btn hkmetleri glerini birletirmeye ard 6 Haziran 1871 tarihli tamime, ve Dufaure yasasn incelemekle grevli komisyon adna Sacasen sunduu 5 ubat 1872 tarihli rapora deiniliyor. .avren tamimine ilikin Genel Konsey bildirisini Marx ve Engels kaleme almt. -324. 235 Burada ve daha aada Marxn Enternasyonalin Tznden yapt alntlar, Cenevre Kongresinin onaylad ve bror olarak Rules of the International Working Mens Association, London 1867 bal altnda yaynlanan metindendir. 326. 236 Burada bir yanllk var: Genel Tzn 6. maddesi Enternasyonalin 1866daki Cenevre Kongresinde onaylanmt. Bkz: Congres Ouvrier de lAssociation Internationale des Travailleurs, teni Genve du 3 au 8 septembre 1866, Genve 1866, s. 13-14. -328. 237 i .ederasyonu, 1871 gznde Turinde kurulmutu ve mazzinicilerden etkilenmiti. Ocak 1870te proleter eler bu .ederasyondan ayrldlar ve sonradan Enternasyonale bir kesim olarak kabul edilen LEmancipazione del Proletario adn tayan bir dernek kurdular. Bu dernei ubat 1877ye kadar gizli bir polis ajan olan Carlo Terzaghi ynetmitir. -328, 509. 238 l Proletario. 1872den 1874e kadar Turinde yaynlanm olan bir talyan gazetasi; bakunincileri desteklemi ve Genel Konseye ve Londra Konferans kararlarna kar gelmitir. -328. 239 Bir burjuva demokrat olan Stefanoni, Kasm 1871de, burjuva demokrat grlerle kk-burjuva topik sosyalizminin karm bir programa sahip (toplumsal sorunu zmek zere tarm kolonilerinin kurulmas, vb.) Genel Usular Derneini kurdu. Dernein amac, iilerin dikkatlerini Enternasyonalden kaydrma ve onun talyadaki e.tkisini krmakt. Ayn zamanda, Stefanoni, Sosyalist Demokrasi ttifak ile dayanma iinde olduunu ilan etti. Marx ve Engelsin Stefanoninin gerek amalarn ve anaristlerin burjuva demokratlarla olan dolaysz. balarn ortaya koyan aklamalar, ve gene Stefanoninin planlarnn talyan ii snf hareketinin kimi nderleri tarafndan aa vurulmas, Stefanoninn talyan ii snf hareketini burjuva etkisne sokma planlarn boa kard. -336. 240 Neuer Social-Demokrat. 1871den 1876ya kadar Berlinde kan bir Alman gazetesi, lasalci Genel Alman ileri Birliinin organ; bakuninci ve teki anti-proleter eilimleri destekleyerek, Enternasyonalin marksist nderlerine ve Alman SosyalDemokrat i Partisine kar bir kampanyaya giriti. -336, 512, 514. 241 Beyaz Gmlekliler. kinci mparatorluun polisi tarafndan rgtlendirilmi eteler. i olduklarn iddia eden snf-d elerin oluturduklar bu eteler, yetkililerin gerek ii rgtlerini ezmelerine bahaneler salamak amacyla provokatif gsteriler rgtlemiler, huzursuzluk yaratmlardr. -336. 242 20 ubat 1872 gn, Enternasyonal Genel Konseyi, Paris Komnnn birinci yldnmn Londrada byk bir miting ile kutlamay kararlatrd. Bir komisyon kuruldu ve Karl Marks balca konumaclardan biri olarak seildi. Kararlatrlan salon sahibi salonunu kiralamay kabul etmediinden, ak miting olmad. Gene de, 18 Mart gn, Enternasyonal yeleri eski komncler, trensel bir toplantda, ilk proleter devrimin yldnmn kutladlar. Komn yeleri Theisz ve Camelinat ile Genel Konsey yesi Milnerin nerileri zerine, bu toplantda karar kabul edildi; bu kararlar basnda yaynlanm, ve bize dei gelen elyazmas metni, Marksn kz Jenny tarafndan kopya edilmi ve yazar tarafndan da grlmtr. 341. 243 Topran Ulusallatrlmas balkl bu elyazmas, tarm sorununa ilikini bellibal marksist belgelerden birisidir. Enternasyonalin Manchester kesiminde, topran ulusallatrlmas konusundaki bir tartmaya ilikin olarak yazlmtr. Dupont,
421
Engelse yazd 3 Mart tarihli mektubunda kesim yelerinin tarm sorunu konusundaki kafa karklklarn anlatyor ve Marks ve Engelsi hazrlamakta olduu raporundaki be konuya ilikin noktalarda grlerini bildirmeye davet ediyordu, ki bylelikle kesim toplantsndan nce bunlar da gznnde bulunduracakt. Marks, topran ulusallatrlmas konusundaki grlerini ayrntl olarak bildirdi. Marks, topran ulusallatrlmas, bu byk sorun, proleter devriminin grevlerine ve bir btn olarak toplumun sosyalist dnmne sk skya baldr, diyordu. -343. 244 Uluslararas i Birliinin Lahey Kongresi 2-7 Eyll 1872 tarihleri arasna yapld. Aralarnda kongrenin btn almalarn ynlendiren Marks ve Engelsin de bulunduu 15 ulusal rgtten 65 delege katld. Kongre, Marksn, Engelsin ve yandalarnn ii snf hareketi iersindeki her trden kk-burjuva sekterliine kar yllardr yrttkleri mcadelenin doruuna ulamasna tank oldu. Anaristlerin sekter eylemleri suland ve nderleri Enternasyonalden atldlar. Lahey Kongresinin kararlar eitli lkelerde ii snfnn bamsz siyasal partilerinin kurulmasna giden yolu am oldu. -347, 516, 518. 245 Lahey Kongresinden sonra Marks ve teki delegeler Enternasyonalin yerel kesimini ziyaret etmek zere Amsterdama gittiler. 8 Eyll gn Marks, toplantda Lahey Kongresinin sonular konusunda bir konuma yapt. Marks, proleter devrimini ve proletarya diktatrln ylmadan savunarak, bu konumasnda, kapitalizmden sosyalizme gei biimlerinin deiik lkelerde somut tarihsel koullara, snflararas gler dengesine ve ilikilere bal olacan gstererek bu soruna yaratc bir yaklamda bulundu. Bir ok lkede zorun, proletarya diktatrlnn kurulmas ve korunmas iin kanlmaz olmas yannda, baz lkelerde de (ngiltere, ABD ve belki Hollanda), mevcut tarihsel koullar yznden (iyi rgtlenmi brokratik ve militarist bir aygtn bulunmay) proletaryann siyasal egemenlii devrimci zora bavurmadan da elde edebilecei tezini ortaya atmtr. -349. 246 Szkonusu olan toplant, imparatorun -Wilhelm I, .ranz-Josef ve Aleksandr IInin- Eyll 1972de Berlinde yaptklar toplantdr. -350. 247 Engelsin Konut Sorunu adl yapt, burjuva toplumun ktlklerini gizlemeye alan kk-burjuva ve burjuva toplumsal-reformculara kar yneltilmitir. Engels, konut sorununu zme iddiasnda olan prodoncu planlar eletirmekte ve bu sorunun kapitalizm altnda zlemeyeceini tantlamaktadr. Engels, muzaffer proletaryann, sosyalizmin kurulmasna ilikin dirimsel sorunlar zmekle konut sorununu da zecek tek g olduunu sylemektedir. Bu yaptta Engelsin zellikle nemli olan dnceleri, krn sosyalist dnmne ve kent ile kr kartlnn kaldrlmasna ilikin dnceleridir. -352. 248 Mlbergerin Die Wohnungsfrage baln tayan alt makalesi, 3, 7, 10, 14 ve 21 ubat ve 6 Mart 1872 tarihli Der Volksstaatta imzasz olarak yaymlanmtr. Daha sonra bu makaleler Die Wohnungfrage. Eine socrale Skizze, Separot-Abdruck aus dem Volksstaat, Leipzig 1872, bal ile ayr bir bror olarak yaymlanmtr. 353. 249 E. Sax, Die Wohnungszustnde der arbeitenden Classen und ihre Reform, Wien 1869. -353. 250 Mlbergerin Engelsin makalelerine verdii yant, Zur Wohnung .rage (Antwort an .riedrich Engels Von A. Mlberger) bal altnda 26 Ekim 1872 tarihli Der Volksstaatta yaymland. -354. 251 Yeni Madrid .ederasyonu, Enternasyonal yeleri ve Sosyalist Demokrasi ttifaknn spanyadaki gizli faaliyetlerini aa vurmak gerekesiyle anarist bir ounluk tarafndan Madrid .ederasyonundan atlm olan La Emancipacion gazetesinin editrleri tarafndan Temmuz 1872de kuruldu. Yeni Madrid .ederasyonu, spanyadaki anarist etkilere kar gl bir kampanyaya girimi, bilimsel sosyalizmin dncelerini yaym ve spanyada bamsz bir ii partisinin kurulmas iin mcadele etmitir. Engels, bu .ederasyonun yayn organ La Emancipaciona yazlar
422
yazmtr. Yeni Madrid .ederasyonu yelerinden bazlarnn 1879da spanya Sosyalist i Partisinin kurulmasnda byk emekleri vardr. -355. 252 Katheder-Sosyalizm (Krs Sosyalizmi). 1870lerde ve 1890larda burjuva ideolojisinde bir akm. Esas temsilcileri Alman niversitesindeki profesrlerdi ve bunlar niversite krslerinden, sosyalizm klf altnda, burjuva reformizmi vaazediyorlard. Bunlar (A. Wagner, G. Schomeller, L. Brentano, W. Sombart ve tekiler), devletin dman snflar uzlatrabilecek ve kapitalistlerin karlarna dokunmadan yava yava sosyalizmi getirebilecek snflar-st bir kurum olduunu iddia ediyorlard. Bunlarn amac, hastala ve kazalara kar sigortalar kurarak ve fabrika yasalar kartarak iilerin koullarn iyiletirmekti. Bunlar iyi rgtlenmi sendikalarn siyasal mcadeleyi ve ii snf partisini gereksiz klacan savunuyorlard. Bu akm, revizyonizmin ideolojik ncllerinden biriydi. -356. 253 Burada, Eifel (Prusyann Ren Eyaleti) kyllerine ar darbe indiren 1882 alna deiniliyor. -357. 254 Engels alayl bir biimde ncildeki bir efsaneye dayanan Msrn zenginliklerini zlemek deyimine atfta bulunuyor; bu efsaneye gre, srailoullarnn Msrdan getmeleri srasnda, dayanlmaz olanlar bu yolculuun zorluklar ve alk yznden hi deilse karnlarnn doyduu eski tutsaklk gnlerini zlemeye balamlard. -372. 255 Engels burada ovenci kooperatif ii derneklerinin ngilterenin eitli kentlerinde kurduklar pazarlara deiniyor. Buralarda rnler, deer birimi bir saatlik emek olan emek bonolar araclyla alnp satlyordu. Ama bu kurulular ok gemeden iflas ettiler. -377. 256 La Emancipacion. 1871den 1873e kadar Madridde, haftalk olarak yaynlanan spanyolca ii gazetesi, spanyol .ederal Konseyinin organ; spanyadaki anarist etkilere kar bir kampanya amtr. 1872de ve 1873de Marks ve Engelsin yaptlarn basmtr. -378. 257 Illustrated London News 1842den beri kmakta olan bir ngilizce haftalk gazete. -387. 258 Ueber Land und Meer. 1858den 1923e kadar Stuttgartda yaynlanan resimli bir haftalk Almanca gazete. -387. 259 Gartenlaube Yaznla ilgilenen haftalk Almanca kk-burjuva bir dergi; 1853ten 1903e kadar Leipzigde ve 1903-04te de Berlinde yaynlanmtr. -388. 260 .usilier August Kutschke 1870-71 .ransz-Prusya Sava dneminin milliyeti asker marlarnn gftecisi Alman ozan Gotthelf Hoffmannn takma ad. 388. 261 Le Socialiste .ranszca haftalk gazete, i Partisi organ (1885-1902); .ransa Sosyalist Parti organ (1902-1905); 1905ten sonra .ransz Sosyalist Parti organ. Engels bu gazeteye yazlar yazmtr. -398. 262 Harmony Hall 1839un sonlarnda Robert Owenn ban ektii ngiliz topyac sosyalistlerin kurduklar komnist koloni; 1845e kadar yaamtr. -399. 263 Bkz. V. A. Huber, Sociale .ragen. IV. Die Latente Association, Nordhausen 1866. -399. 264 Engels, Wagnerin baz kitaplarndaki ve konumalarnda syledii eylere deiniyor. Wagner, Almanyada .ransz-Prusya sava srasndaki konjonktrn getirdii canlln ve zellikle 5.000 milyonluk sava tazminatnn ii snfnn koullarn olduka iyiletireceini sylyordu. -417. 265 Burada Alman ve Avusturya imparatorlarnn ve anslyelerinin Austos 1871de Gasteinde ve ayn yln Eyll aynda da Salzburgda yaptklar grmelere deiniliyor. Engels bu konferanslara, Prusya polis rgtnn ba Stieberin adna izafeten Stieberci konferanslar adn vermekte ve bylelikle bunlarn gerici polis niteliini vurgulamaktadr. -417. 266 Bkz. Hegel, Wissenschaft der Logik, Ksm I, Kesim 2. -423.
423
267 Burada, 1872de Prusyada yaplan ve krsal kesimlerde toprak sahiplerinin babadan oula geen glerini kaldran ve seimle gelen topluluk nderleri, Landtaglardaki blge konseyleri vb. gibi yerel zynetim unsurlar getiren idari reforma deiniliyor. -435. 268 Otorite zerine adl makalesinde, Engels, her trl otoriteyi reddeden bakunincilerin grlerini eletirmekte ve proleter devrimin devlet karsndaki tutumu sorununa ilikin marksist grlere bir temel getirmektedir. Engels, devleti yaratm olan toplumsal ilikileri kaldrmadan devleti kaldrmaktan szeden anarist dncenin bilim-d ve kar-devrimci zn aa vurmaktadr. Ayrca anarist dogmacl ve sekterlii de acmaszca eletirmektedir. - 448. 269 Bu, Engelsin yazd .lchtlingsliteratr adn tayan ve Haziran 1874ten Nisan 1875e kadar Der Volksstaatta yaynlanm olan dizinin II. makalesidir. Engels, .ransz sosyalist hareketindeki yeni gelimeleri anlatarak, blankici Komn mltecilerinin kendi yaynladklar Aux commeneux adl brore yansyan bellibal eksikliklerini ortaya koymaktadr. Londradaki blankici mltecilerin grlerindeki nemli deiikliklere (bunlarn tekrar bilimsel komnizme yneliyor olmalarna) iaret ederken, ayn zamanda bunlarn komplocu taktiklerini, ivediciliklerini, proleter devrimci mcadele iersinde her trl uzlamay kesenkes reddedilerini de sert bir biimde eletirmektedir. -453. 270 Le Pre Duchesne 1790-94 arasnda Jacques Hbertsin Pariste yaynlad .ransz gazetesi; kentli yar-proleter ynlarn grlerini yanstmaktayd. Le Pre Duchne 6 Mart-21 Mays 1871 tarihleri arasnda Eugen Vermerschin Pariste yaynlad gnlk gazete; blankici basnn tutumuna benzer bir tutum taknmtr. -456. 271 Heinrich Heine, Romanzero, Drittes Buch, Hebische Melodien. Disputation, Msra 86. 456 272 Kulturkampf. 1870te Bismarck hkmetinin layk kltr kampanyas ad altnda uygulad nlemler sistemine burjuva liberallerinin verdikleri ad. Bu nlemler, byk toprak sahiplerinin, burjuvazinin ve Prusyann ve Gney-Bat Alman devletlerinin katoluk blgelerindeki kylln baz kesimlerinin ayrlk ve antiPrusya eilimlerini destekleyen katolik kilisesini ve Merkez Partisini hedefliyordu. Bismarck hkmeti, anti-katolik mcadele bahanesi ile, Prusyann egemenlii altna girmi olan Polonya topraklarndaki ulusal basky da iddetlendirdi. Bu politika da, ayn ekilde, dinsel arzular krkleyerek, iileri snf mcadelesinden uzak tutmay amalyordu. Bismarck, gelimekte olan ii snf hareketini gznne alarak, 1880lerin balarnda, gerici gleri pekitirmek iin, bu nlemlerin byk bir ksmn yrrlkten kaldrd. -458. 273 Rusyadaki Toplumsal likiler adl bu makalesinde Engels, Rusyada gittike iddetlenmekte olan devrimci durumun belirleyici etmenlerine iaret ediyor. Bu etmenler, Rus ii snfnn siyaset sahnesinde yeralmas ve serfliin kaldrlmasndan sonra kyllerin soyulmasnn sonucu olarak ortaya kan ynsal kyl hareketlerinin kanlmaz olarak bymesidir. Bu makalede ve bu makaleye 1844te yazlan sonszde, yazar, Pyotr Lavrov ve Pyotr Tkaovun temsil ettikleri 1870lerin balarndaki Rus narodizminin ana eilimlerini ve zellikle 1880lerin ve 1890larn liberal narodizmini eletirmektedir. Engels, narodniklerin tarih konusundaki grlerinin idealist iradeci niteliklerini, toplumsal gelimenin maddi temelini kavramadaki baarszlklarn ortaya koymaktadr. Rusyada 1861den sonraki toplumsal ilikilerin genel bir tahlili, Engelsi, kapitalizmin Rusyada gittike gelimekte olduu ve bu yzden de krsal blgelerdeki komnal mlkiyetin dalmakta olduu sonucuna gtrd. Narodniklerin kyl topluluunu idealletirmelerini sert bir biimde eletirmi ve Rusyann hzla sanayici kapitalist bir lke haline geliine, kyllerin proleterlemelerine ve eski komnist topluluun yokolmasna iaret etmitir. Rus devrimci hareketi ierisinde narodnik grlerden vazgemi ve bilimsel komnizm
424
teorisini zmsemi kimselerin ortaya klarndan duyduu sevinci belirtmitir. 462, 475. 274 Burada ve daha ileride Engels, Tkaovun Offener Brief an Herin .riedrich Engels adl 1874te Zrihte baslm olan brornden alnt yapmaktadr. -462, 475. 275 Engels Haxthausenin 1847-52de ksm halinde Hanover ve Berlinde yaynlanm olan kitabna deiniyor: Stadien ber die innern Zstande das Volksleben und insbesondere die lndlichen Einrichtungen Russlands. -465. 276 Bkz: G. Plehanov, Selected Philosophical Works, Vol. l, Moscow, s. 147. 476. 277 Ibid., s. 153. -478. 278 Ibid., s. 152. -478. 279 Julis Jukovski, Karl Marx i yego kniga o kapitale (Karl Marx ve Sermaye Konusundaki Kitab), Vestnik Yevropi (bkz: 59. not), Kitap 9, 1877; ve buna Nikolay Mihaylovskinin Oteestvenniye Zapiskide verdii yant: Karl Marx pered sudam J. G. Jukovskkogo (J. G. Jukovskinin Bak Asndan Karl Marx). Oteestvenniye Zapiski. 1820de St. Petersburgda kmaya balayan yaznsal ve siyasal bir dergi; 1839da zamann en iyi ilerici dergilerinden biri oldu. Dergi sansrn ard arkas gelmez basklar altndayd ve Nisan 1884te de ar hkmeti tarafndan kapatld. -483. 280 Vestnik Narodnoi Voli. Narodnaya Volya rgtnn Rusyadan kam olan Yrtme Komitesi yelerinin 1883-1886da Cenevrede yaynladklar dergi. Be says kmtr. Marxn mektubu legal Rus basnnda Ekim 1888de yaynlanmtr. 284. 281 Marx, bu pasaj, Kapitalin kinci Almanca basksndan ve daha sonraki basklarndan kartmtr. -484. 282 Burada Narodnik rgtn ynetici organlarna deinildii anlalyor. -485. 283 Bakuninin 1873te yaynlanan Devlet ve Anari (Staatlischkeit und Anarchie) kitab zerine bu dnceler, anarist retilerin ve gelimelerin, bilimsel komnizmin devlet, proletarya diktatrlnn tarihsel zorunluluu, sosyalist devrimin baarsnn vazgeilmez koulu olan ii snf ile kylln ittifak gibi bellibal nermeleri temeline dayanarak eletiren bir polemik yaptdr. -490. 284 Nordstern, 1860-66da Hamburgda yaynlanan haftalk bir Alman gazetesi; 1863te lasalc bir izgi izlemitir. - 494. 285 Ulusal Birlik, 15-16 Eyll 1859da, Alman devletlerinin burjuva liberallerinin .rankfurt-on-Mainde topladklar bir kongrede kurulmutur. Bu birliin kurucular, Avusturya dnda kalan btn A1manyay Prusyann egemenlii altnda birletirmeyi amalyorlard. 11 Kasm 1867de, Kuzey-Alman Konfederasyonunun kurulmasndan sonra Birlik kendisini dattn ilan etti. -495. 286 1858de Prusya Prensi Regent, Manteuffe1 hkmetini datt ve lml liberalleri iktidara getirdi. Burjuva basnda buna yeni a diye gsterili bir ad takld; ama aslnda Wilhelmin politikas tamamyla Prusya monarisinin ve Junkerlerinin durumunu glendirmeye ynelikti. Yeni a, gerekte, 1862de iktidara gelen Bismarckn diktatrlne giden yolu amtr. -495. 287 Marquis Posa ve Philip II, Schillerin Don Karlos adl piyesinde yeralan karakterlerdir. Uckermarkl Philip II ile Wilhelm I kastediliyor. -495. 288 Kreuz-Zeitung. Gnlk bir Alman gazetesi olan Neue Preu Bische Zeitunga balnda yeralan ve Landwehrin sembol olan ha iareti yznden verilen ad. Bu gazete kar-devrimci saray kliinin ve Prusya Junkerlerinin organ olarak, Haziran 1848de, Berlinde kmaya balamtr. -496. 289 Genel Alman i Dernei. Lassallen etkin bir biimde katlmasyla 1863te kurulan Alman iilerinin siyasal rgt. Bu dernek, lasalclarn ve ayzenahlarn (Liebknecht ile Bebelin banda bulunduklar partilerin) 1875te Almanya Sosyalist i Partisi olarak birlemelerine kadar varolmutur. -496, 514.
425
290 lericiler. Haziran 1861de kurulmu olan Prusya burjuva partisinin yelerine verilen ad. Bunlar Almanyann Prusya egemenlii altnda birletirilmesini, tm-Alman Parlamentosunun toplanmasn ve Millet Meclisine kar sonunda liberal bir hkmetin kurulmasn istiyorlard. -496. 291 Bu sorun, retici yasalarnn rgtlenmeyi ve grev yapmay yasaklayan maddelerinin kaldrlmasn isteyen ii gsterilerinin ardndan, Ocak 1865te, Prusya Landtagnda ele alnmt. lericiler, fabrika sahiplerinin iileri dize getirmek amacyla retimi durdurmalarn yasaklayan 181. maddenin kaldrlmasn istiyorlard. Ayn zamanda, kamuoyunun desteini salamak iin, iilerin grev kkrtcl yapmalarn yasaklayan 182. maddenin de kaldrlmasn istiyorlard. 14 ubat 1865te Landtag, iilerin istemlerini dikkate almayarak yalnzca 181. ve 182. maddeleri kaldrmakla yetindi. -496. 292 Bu, Marxn o sra yrrlkte olan retici yasalarna takt alayc addr. Hizmetiler iin geerli olan bu yasalar, 18. yzylda Prusya eyaletlerinde yrrlkte olan ve serf kyller zerinde Junkerlere kesin egemenlik tanyan feodal yasalard. 496. 293 1861 ilkyaznda, Marx, tekrar Prusya yurttalna kabul edilmesi iin bir giriimde bulunmu, ama Prusya yetkilileri kendisinin kendi rzasyla Prusya yurttalndan ayrlm olduu gerekesiyle bunu reddetmilerdi. -497. 294 Literarisches Centralblatt fr Deutschland. 1850-1944 yllarnda Leipzigde yaynlanan haftalk bir Alman dergisi. -503. 295 Haxthausen, ber den Ursprung und die Grundlagen der Verfassung in den ehmals slavischen Landern Deutschlands imallgemeinen und des Herzogthums Pomern im hesondern, Berlin 1842. -503. 296 13 Haziran 1849da bir kk-burjuva partisi olan Montagne, talyadaki devrimin bastrlmas iin .ransz birliklerinin oraya gnderilmesini protesto amacyla barl bir gsteri dzenledi. Bu gsteri askeri birlikler tarafndan datld, Montagne nderlerinden birou srgne gnderildi ya da .ransay terketmek zorunda brakld. -503. 297 Karlklar. 1860larda prudoncular kendilerine bu ad veriyorlard, nk alan halk, karlkl yardm kooperatifleri, dernekleri vb. kurarak kurtarmay ngren reformist kk-burjuva planlar yapyorlard. -505. 298 Alliance de la Democratie Socialiste. Mihail Bakuninin Ekim 1868de Cenevrede kurduu uluslararas bir rgt. rgtn geici komitesinde Bakuninden baka Brasset, Duval, Guetat, Perron, Sagorski ve Johann Philipp Becker de yer alyorlard. -505. 299 Burada 1871deki Londra Konferansnn u kararlarna atf yaplyor: Ulusal Konseylerin Kurulmas, vb. (Karar II, madde 1, 2, 3), i Snfnn Siyasal Eylemi (Karar IX), Sosyal-Demokrasinin ttifak (Karar XVI), ve svirenin .ranszca Konuan Kesimindeki Blnme (Karar XVII). -506. 300 300 4 Eyll 1870te, .ransz ordusunun Sedanda yenildii haberi duyulunca, Paris halk kinci mparatorluun dmesine ve cumhuriyetin ilanna yolaan devrimci gsterilere girimiti. Ama yeni kurulan Geici Hkmette lml cumhuriyetilerle birlikte monaristler de yer alyordu. Paris askeri valisi Trochunun ve onun asl yaratcs Thiersnin banda bulunduklar bu hkmet, ulusa ihanet etmi ve d dmanla uzlam, ve bylelikle de .ransz burjuvazisinin ve toprakbeylerinin teslimiyetiliini ve ynlar karsndaki korkaklklarn ortaya koymutur. -506. 301 Basel Kongresinin (bkz: 100. not) Genel Konseyin yetkilerini genileten rgtsel sorunlara ilikin kararlarndan szediliyor. - 509. 302 Gazzettino Rosa. Gnlk talyanca gazete. Sol-kanat mazzinicilerin organ; 1867-1873 arasnda Milanoda kmtr; 1871de Paris Komnn desteklemi ve Enternasyonalin belgelerini yaynlamtr; 1870ten itibaren bakunincilerin etkisinde kalmtr. -509.
426
303 La Liberte. 1865ten 1873e kadar Brkselde yaynlanan demokrat bir Belika gazetesi; 1867den itibaren Enternasyonalin Belikadaki yayn organlarndan biri. -510. 304 Section .ranaise de 1871. .ransz mlteciler tarafndan Eyll 1871de Londrada kuruldu. nderleri sviredeki bakunincilerle yakn ilikiler kurmular ve Enternasyonalin rgtsel ilkelerine saldrmakta onlarla gbirlii yapmlardr. Tzndeki baz maddeler Enternasyonalin genel tzne uymad iin bu kesim Enternasyonale kabul edilmemitir. Bunun sonucu olarak da birka gruba blnmtr. -510. 305 Bakuninci Jura .ederasyorunun 12 Kasm 1871de Sonvillierde toplanan kongresinde kabul edilen Uluslararas i Birliinin Tm .ederasyonlarna Tamim. Bu tamim Londra Konferansnn kararlarn ve Genel Konseyi tanmyor ve Enternasyonalin Genel Tzn deitirmek ve Genel Konseyi sulamak zere btn federasyonlarn derhal bir kongrenin toplanmasn1 istemelerini neriyordu. -511. 306 .iccanaso. Gnlk bir talyan hiciv gazetesi, 1868den 1872ye kadar Turinde yaynlanmtr, sol-kanat mazzinicilerin organ. - 511. 307 Sonvillier Kongresine Katlan Onaltlarn Tamimine Latin .ederasyonunun Yant. -512. 308 Sosyal-Demokratlarn Sakson Kongresi. -6-7 Ocak 1872de Chemnitzde topland. Kongre, teki eyler yannda (genel oy hakk, sendikalarn kurulmas), Sonvillier Tamimini (bkz: 305 not) ve Enternasyonal iindeki anti-anarist mcadeleyi de grt. Kongre oybirlii ile Genel Konseyi destekledi ve Londra Konferans karar1arn onaylad. -512. 309 Enternasyonalin Belika .ederasyonunun 24-25 Aralk 1871de Brkselde toplanan Kongresi, Sonvillier Tamimini tartrken, svire anaristlerinin derhal bir genel kongrenin toplanmas yolundaki istemlerini desteklemeyip Belika .ederal Konseyine Lahey Kongresinde grlmek zere Enternasyonalin yeni Tzk taslan hazrlama talimatn verdi. -512. 310 7-9 Austos 1869da Eisenachta yaplan Alman, Avusturya ve svire sosyaldemokratlarnn tm-Alman Kongresinde, program genel anlamnda Enternasyonalin ortaya koyduu istemler dorultusunda olan Alman Sosyal-Demokrat ii Partisi kurulmutu. -515. 311 G. W. .. Hegel, Phnomenologie des Geistes, Die Wahrheit der Aufhlarung. -517. 312 1872-73te Liebknecht ve Hepner, Marxtan Der Volksstaatta yaymlanmak zere Lassallen grlerini eletiren bir bror ya da makale yazmasn srarla istemilerdir. -517. 313 Austos 1874te, La Haye Kongresinin bir karar zerine, Sorge, 1872de New Yorka tanm bulunan Enternasyonal Genel Konseyinden ayrld. stifas, Eyll 1874te resmen akland. -518.
427

Marx Engels - Seçme Yapıtlar 2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Marx Engels - Seçme Yapıtlar 2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KARL MARKS-.

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

KARL MARKS VE .REDRCH ENGELS

93 93 96 110 117 118 122 131 135 138

SINI.ININ SYASAL EYLEM ZERNE, .riedrich Engels

231 233 240 246 256 258 261

ENTERNASYONAL NDEK SAHTE BLNMELER, Karl Marks ve .riedrich Engels

264 264 265

18 MART 1871 KOMNNN YILDNMN KUTLAMAK N YAPILAN MTNGDE ALINAN KARARLAR

[I] [II] [III]

nc Ksm Proudhon ve Konut Sorunu zerine Ek

380 384 385

387 388 389 391 396 399 401

KARL MARKS ULUSLARARASI BRLNN KURULU ARISI

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

KARL MARKS ULUSLARARASI BRL GENEL TZ6

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

KARL MARKS AMERKA BRLEK DEVLETLER BAKANI ABRAHAM LINCOLNA7

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Londra, 24 Ocak 1865

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

KARL MARKS CRET, .YAT VE KR22

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Yurtta Westonn bize verdii konferans bir ceviz kabuuna sdrlabilir.

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II

Karl Marks-.riedrich Engels Seme Yaptlar II