Kari Marx Yahudi Sorunu

Sol Yaynlar Ankara 1997

KarlMant Yahudi Sorunu Sol Yaynlan, Ankara 1997 Kari Marx Zur Judenfrage (1843 sonu - Ocak 1844'te yazld, Hkkezl844'te Deutsch-Franzsische Jahrbucher'dz Kari Marx imzasyla yaynland) Trke eviri Sol Yaynlar Yayn Kurulunca Hazrland Sorumlu Ynetmen: Muzaffer tlhan Erdost Almanca karlatrma. Zur Judanfrage K. Marx - F. Engels, Werke, Dietz Verlag, Berlin 1976, band 1, s. 347-377 ingilizce karlatrma: On theJewish Question K. Mam - F. Engels, Collected Works, translated by Clemens Dutt, Progress Publishers, Moscow 1975, volume 3, pp. 146-174 Franszca karlatrma: La questionjuive Kari Marx, CEuvres philosophiques, traduitparJ.Molitor, Alfred Cstes Editeur, Pans 1952, tomel.pp. 163-214 Trkede Yahudi Meselesi Sol Yaynlan, Ankara 1968 Niyazi Berkes evirisi

Sol Yaynlan .. * , _ Bayndr Sokak 23/6 Yeniehir Ankara Bask*. ahin Matbaas Ekim 1997 ISBN 975-7399-65-5

Kari Marx Yahudi Sorunu

Sol Yaynlar Ankara 1997

KARL MARX Bilimsel sosyalizmin kurucusu Kari Marx. 5 Mays 1818'de Alman ya'nn Rhine Eyaletinin Trier kasabasnda dodu. Ortarenimini Trier'de; hukuk, felsefe ve tarih zerine yksekrenimini Bonn ve Berlin niversitelerinde tamamlad. "Demokritos ve Epikuros'un Doa Felse feleri Arasndaki Fark" konulu teziyle, 1841'de Jena niversitesinden felsefe doktoru san ald. Yazarlm yapt Rheinische Zeitung gaze tesi 1843'te kapatldktan sonra Paris'e yerleti. 1845'te Vonvrts gaze tesi yazkunlu yeleriyle birlikte Fransa'dan srlnce, Brksel'e yer leti. 1847de Komnist Birlik'in kurulu hazrlklarna katld ve 1848 devrimci hareketleri srasnda Belika'dan srldkten sonra Paris'e geti ve burada bu birliin merkez komitesi bakanlna seildi. 1849'da, mrnn sonuna kadar kalaca Londra'ya yerleti, 18511861 yllarnda New York Daily Tribne gazetesinin Avrupa muhabirli ini yapt. 1864'te Uluslararas Emekiler Derneinin (Enternasyonal) kuruluunda nc rol oynad. 14 Mart 1883'te Londra'da ld. Yazl srasyla balca yaptlar unlardr: 1844 Elyavnalan Eko nomi Politik ve Felsefe, 1844 [1932]; Kutsal Aile -Engels ile-, 1845; Alman ideolojisi -Engels ile-, 1845-1846 [1932]; Felsefenin Sefaleti, 1847; Komnist Parti Manifestosu -Engels ile-, 1848; cretli Emek ve Sermaye, 1849; Fransa'da Snf Savamlar, 1850: Louis Bonaparte'm J8 Brumaire'i, 1852; Grundrisse, 1857-1858 [1939-1941]; Eko nomi Politiin Eletirisine Katk, 1859; cret Fiyat ve Kr, 1865 [1898]; Kapital, I. cilt. 1867 [2. cilt, 1885; 3. cilt, 1894]; Fransa'da Sava, 1871; Gotha Programnn Eletirisi, 1875 [1891]; Art-Deer Teorileri - 3 cilt-[ 1905-1910]. YAHUDt SORUNU Bruno Bauertn Die Judenfrage'slne ve "Die Fhigkeit der heutigen Juden und Christen, frei zu werden"ine kar bir polemik yazs olan Ya hudi Sorunu, Mam'n, Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk Giri gibi 1843'te yazlp I844'te Dettscl-Franzsische Jahrbcher'te yaynlanan, genlik dnemi rnlerindendir. Dinden zgrle menin, yalnzca yahudilerin deil tm insanln, yalnzca dinden de il tm ekonomik, politik ve dinsel balardan zgrlemesi genel er evesi iine oturtulduu bu yazsnda Marx, zel yahudi sorununu bir yandan sivil (burjuva) toplum iinde brnd maddi koullanma ilikisi iinde ele alrken, te yandan genel yabanclama sorunu iine yayarak genel olarak kurtuluun, insani zgrlemenin, yetkin bir zmlemesini sunuyor. "Gerek, bireysel insan, ne zaman soyut yurtta kendinde yenidensourup. bireysel insan olarak, gnlk yaamnda, zel iinde ve zel durumunda cinsil varlk olursa, ne zaman insan kendi glerini top lumsal gler olarak tanr ve rgtler ve bylece toplumsal gc ken disinden politik g biiminde ayrmazsa, ite ancak zaman insani zgrleme tamamlanm demektir."

Yahudi Sorunu

i
Bruno Bauer: Die Judenfrage, Braunschvveig 1843'"

Alman yahudileri, zgrleme** istiyorlar. Ne tr bir zgrleme? Yurttasal***, politik zgr leme. Bruno Bauer onlar yantlyor: Almanya'da kim se politik bakmdan zgrlemi**** deil. Biz kendimiz zgr deiliz. Sizi nasl zgrletirebiliriz? Yahudiler olarak kendiniz iin zel bir zgr leme peindeyseniz, siz yahudiler egoistsiniz de mektir. Almanlar olarak, Almanya'nn politik z grlemesi iin; insanlar olarak, insanln zgr* Bruno Bauer, Yahudi Sorunu, Braunschvveig 1843 - ** Almancada: Enuumpation; nglizcede Emancipation. -. *** Almancada: staatsbrgerlich; nglizcede: civic; Franszcada: civiue - **** Almancada: emanzipierr, nglizcede: emancipated ~. 5

lemesi iin. uramanz gerekir, ve zel bir tr basklanma ve aalanma altnda oluunuzu, ku raln bir istisnas olarak deil, tersine, kuraln pe kitirilmesi olarak almak zorundasnz. Yoksa, yahudiler Hristiyan uyruklarla, eit tutul mak m istiyorlar? Bu durumda, hristiyan devletin haklln kabul ediyorlar ve genel bask rejimini de tanyorlar. Genel boyunduruu onaylyorlarsa zel boyunduruu niye onaylamasnlar? Yahudi, Almann zgr-oluu* ile ilgilenmiyorsa, Alman, yahudinin zgr-oluu ile niye ilgilensin? Hristiyan devlet yalnzca ayrcalklar tanr. Bu devlette yahudi, yahudi olma ayrcalna sahiptir. Yahudi olarak, hristiyanlarn sahip olmad hak lara sahiptir. O zaman niye, kendisinin sahip olma d, ama hristiyanlarn yararland haklan isti yor? Yahudi, hristiyan devletten zgrlemek iste mekle, hristiyan devletin kendi dinsel nyargsn bir yana brakmasn istiyor. Peki, yahudi, kendi dinsel nyargsndan vazgeiyor mu? O zaman bir bakasnn kendi dininden vazgemesini istemeye hakk var mdr? Hristiyan devlet, z gerei, yahudileri zgrletiremez. Ama, diye ekliyor Bauer, yahudi z gerei zgrleemez. Devlet hristiyan, yahudi de yahudi olarak kaldka birinin zgrlemeyi bah etmeye g yetiremezlii gibi, dieri de elde et meye g yetiremezdir. Hristiyan devlet yahudye yalnzca hristiyan
* Almancada: Befreiung; tngilizcede: liberation..-.

devlet tutumuyla davranabilir, yani ayrcalklar bahederek, yahudinin teki uyruklardan ayrl na izin vererek, ama ona toplumun tm teki ayrk kesimlerinin basksn hissettirerek, ve bunu yahu di, egemen dinle dinsel kartlk iinde olduu l de ok hissettirerek. Buna karlk yahudi de, devlete kar ancak yahudi tutumuyla, yani onu kendisine yabanc bir eymi gibi grerek davra nabilir; imgesel milliyetini gerek milliyetin kar sna koyarak, yanlsamal hukukunu gerek huku kun karsna koyarak, kendisini insanlktan ayr makta hakllanm sayarak, ilkesel olarak tarihsel harekette yeralmayarak, genel olarak insanln ge leceiyle hibir ortakl olmayan bir gelecek uma rak, kendini yahudi halknn bir yesi, halkn da seilmi halk sayarak. u halde, siz yahudiler, neye dayanarak zgrlk istiyorsunuz? Dininize dayanarak m? Ama o, dev let dininin can dman. Yurtta olarak m? Al manya'da yurtta yok. nsan olarak m? Ama siz, bavurduklarnzdan daha ok insan deilsiniz ki. Bauer, yahudi zgrl sorununun nceki formlasyonlannn ve zmlerinin eletirel bir ana lizini verdikten sonra, sorunu yeni bir biimde ko yuyor. zgrlemesi gereken yahudinin ve zgr letirmesi gereken hristiyan devletin doas ne dir? diye soruyor. Bunu yahudi dininin bir eletirisiyle yantlyor, yahudilik ile hristiyanlk arasndaki dinsel kartlklar zmlyor, hristi yan devletin zn aklyor tm bunlar cret li, keskin, zeki ve derinlikli bir biimde, zenli ol duu kadar da gl ve enerjik bir yazm tarzyla yapyor.

Peki, nasl zyor yahudi sorununu Bauer? Vard sonu nedir? Bir sorunun formlasyonu, onun zmdr. Yahudi sorununun eletirisi, ya hudi sorununa yanttr. yleyse zet yledir: Bakalann zgrletirebilmek iin, nce kendi mizi zgrletirmeliyiz. Yahudi ile hristiyan arasndaki kartln en sert biimi dinsel kartlktr. Bir kartlk nasl zlr? Onu olanakszlatrarak. Dinsel kartlk nasl olanakszlatrlr? Dini kaldrarak. Yahudi ve hristiyan, birbirlerinin dinlerini, insan tininin geliiminin farkl aamalar, tarih tarafndan ka rlp atlan farkl ylan derileri, insanlar da bunla r deitiren ylanlar olarak grr grmez, artk dinsel deil, tersine eletirel, bilimsel ve insani ilikiler iine girerler. Bilim o zaman onlarn birli ini kurar. Bilimsel kartlklar da zaten, bilimin kendisi tarafndan zlrler. Alman yahudisi, zellikle, genelde politik zgr leme yokluu ve devletin aka telaffuz edilen hristiyanch ile kar karyadr. Ama Bauer'in kavramasnda, yahudi sorununun, Almanya'ya zg ilikilerden bamsz genel bir nemi var. Sorun, dinin devletle ilikisi, dinsel ba ve politik zgrleme arasndaki eliki sorunudur. Politik zgrleme isteyen yahdiler iin olduu kadar, zgrletirmesi ve kendi de zgrlemesi gereken devlet iin de, dinden zgrleme koul olarak ko yuluyor. "Pekala," deniyor ve bunu yahudinin kendisi di yor, "yahudi d e yahudi olarak, yahudi olduu iin ve byle kusursuz, evrensel olarak insani bir ahlak

ilkesine sahip olduu iin zgrletirilmek duru munda deildir; tersine, yahudi yahudi olmasna ve yahudi olarak kalmak durumunda olmasna karn, yurttan arkasna geecek ve yurtta olacaktr. Yani, yurtta olmasna ve evrensel olarak insani ilikiler iinde yaamasna karn, yahudi yahudidir ve yle kalr. Onun yahudi ve snrlanm do as, sonunda, insani ve politik ykmllkleri karsnda hep zafere ular. nyarg, genel ilke lerin kendisine stn gelmesine karn, srer. Ama srerse, o zaman, bu kez o, dier her eye stn gelir." "Yahudi, devlet yaam iinde ancak yanlt maca* olarak, ancak grnte yahudi kalabilirdi. yleyse, yahudi olarak kalmak isteseydi, plak grnm, zsel olan haline gelecekti ve zafer elde edecekti; bu demektir ki, yahudinin devlet iindeki yaam yalnzca bir grnm ya da yalnzca zsel olann ve kuraln karsnda geici bir istisna ola cakt." ("Die Fhigkeit der heutigen Juden und Christen, frei zu werden", Einundzyvanzig Bogen s. 57.**) te yandan, Bauerin devletin grevini nasl sun duunu grelim. "Fransa," diyor, "bugnlerde" (26 Aralk 1840'taki meclis oturumlar) "yahudi sorunu bak mndan dier btn politik sorunlarda da hep yapt gibi zgr, ancak zgrln yasayla kaybetmi* bylece bunun bir grn olduu ak edilmi ve te yandan zgr yasalar eylemiyle e* Almancada: sophistisch; tngilizcede: sophistkally, Franszcada: dans un sens sophistique. -. ** Bruno Bauer, "Gnmz Yahudi ve Hristiyanlarnn Kurtul ma Yetisi". Einundzuvanzig Bogen aus der Schweiz, yaynlayan Georg Herwegh, Zrih ve Winterthur, 1843. -Ed.

lisen bir yaamn manzarasn sundu bize." (Die Judenfrage, s. 64*). "Evrensel zgrlk Fransa'da henz yasa deil dir, yahudi sorunu da zlmeden duruyor, nk, yasal zgrlk t m yurttalarn eitlii dinsel ayrcalklarn hl egemen olduu ve paralara ayrd yaamda snrlanmtr ve yaamdaki bu zgrlkszlk dnp yasay etkilemekte ve ken diliinden zgr olan yurttalarn, basklayan ve basklanan halinde blnmesinin onaylanmasn dayatmaktadr." (s. 65) Yahudi sorunu Fransa iin ne zaman zlm olur yleyse? "Yahudi, rnein, devlete ve yurttalarna kar grevlerini yerine getirmek bakmndan kendi ya sasyla engellenmeye izin vermediinde, yani, r nein sebt gn** meclise gidip resm oturumlara katldnda, yahudi olmaya son vermi olurdu. Her tr dinsel ayrcalk, ve dolaysyla ayrcalkl bir kilisenin tekeli de, tmden kaldrlmak gerekir; birka ya da birok kii, ya da hatta byk oun luk hl dinsel ykmllklerini yerine getirmeleri gerektiini dnyorsa, bu yerine getirme salt zel bir i olarak kendilerine braklmaldr." (s. 65.) "Ortada artk ayrcalkl bir din olmadnda, din de artk yok demektir. Dinden onun kendine zg gcn aldnz m, o artk varolmayacaktr." (s. 66.) "O zaman, nasl bay Martin du Nord, yasa da pazar gnnden szedilmemesi nerisinde, hristiyanlm varlnn son bulduunun kabulne
* Bruno Bauer, Yahudi Sorunu, Braunshweig 1843. -Ed. ** Yahudilerin dinlenme ve dua gn, cumartesi, -.

ilikin bir gd gryorsa, bu ayn hakla (ki bu hak gayet yerindedir) sebt gn yasasnn yahudiler bakmndan artk hibir balaycl olmad ifadesi, yahudiliin kaldrlnn ilan olur." (s. 71.) Bauer, bylece, bir yandan, yahudinin yahudilii, ve genel olarak da insann dini, yurttasal z grleme iin brakmasn istemektedir. te yan dan o, tutarl biimde, dinin politik kaldrln, dinin tmden kaldrl saymaktadr. Dini ngerektiren devlet, henz gerek, doru devlet deil dir. "Kukusuz dinsel nosyon devlete gvenceler salyor. Ama hangi devlete? Devletin hangi trneV (s. 97.) Bu noktada yahudi sorununun tekyanl ortaya konuu aa kyor. Sorunu, kimin zgrletirecei ve kimin zgrleecei eklinde koymak, inceleme iin kesinlikle yeterli deildi. Eletiri iin sorunun nc bir ko nulusu gerekliydi. Eletiri, szkonusu olan ne tr bir zgrlemedir! diye sormalyd. stenen zgr lemenin znde hangi koullar gizlidir? Yalnzca politik zgrleme eletirisinin kendisi, yahudi so rununun kesinlikli eletirisiydi ve onun, "dnemin genel sorunu" iinde gerek zlyd. Bauer, sorunu bu dzeye karamad iin e likilere dyor. Politik zgrlemenin zne da yanmayan koullar ileri sryor. Probleminin ier medii sorular ortaya atyor, sorusunu yantsz b rakan problemler zyor. Bauer yahudi zgrle mesi kartlarndan, "Onlarn hatas yalnzca

hristiyan devleti tek doru devlet olarak almalar ve ona, yahudilie ynelttikleri eletirinin aynsn yneltmemeleridir" (s. 3) diye szettiinde, kendisi bir hata yapyor; onun hatas, "devlet olarak devlet"e deil, yalnzca "hristiyan devlet"e eletiri yneltmesinde, politik zgrleme ile insani zgr leme ilikisini aratrmayp sonra da, politik z grln genel ve insani olanla eletirmesiz bir kartrlmasyla aklanabilecek koullar ne sr mesinde grlyor. Bauer, yahudilere, kendi a nzdan politik zgrleme istemeye hakknz var m, diye sorarsa, biz de tersinden unu sorarz: Po litik zgrleme kendi asndan, yahudiden yahudiliin, ve insandan dinin kaldrlmasn isteme hakkna sahip mi? Yahudi sorunu, yahudilerin yaad her devlete bal olarak farkl bir biim alr. Politik devletin, devlet olarak devletin varolmad Almanya'da ya hudi sorunu, tamamen teolojik bir sorundur. Yahu di, hristiyanl kendi temeli sayan bir devletle, dinsel bir kartlk iinde bulunuyor. Bu devlet, resmen, ex professo* teologdur. Eletiri burada te oloji eletirisidir, hristiyan ve yahudi teolojisinin eletirisi olarak iki tarafl bir eletiridir, yleyse bu durumda, ne kadar eletirel olursak olalm, hl teoloji zemininde kalyoruzdur. Anayasal bir devlet olan Fransa'da ise, yahudi sorunu anayasaclk sorunudur, politik zgrleme nin tamamlanmaml sorunudur. Anlamsz ve kendisiyle eliik bir biimde olsa da, burada da bir devlet dini grnm, ounluun dini biimin d e korunduundan, yahudinin devlete kar duru* Mesleki olarak, aka -.

mu, dinsel, teolojik bir kartlk grnmn koru yor. Yahudi sorunu ilk kez Kuzey Amerika'nn zgr devletlerinde en azndan bunlarn bir ksmn da teolojik nemini yitirdi ve gerekten dnyasal bir soruna dnt. Politik devlet nerede eksiksiz gelimi biimiyle varsa, yalnz orada, yahudinin, genel olarak dinsel insann, politik devletle, ve do laysyla, dinin devletle olan ilikisi, kendine z gl ve safl iinde ortaya kabilir. Bu iliki nin eletirisi, devlet dine teolojik tarzda davranma ya son verdii, devlet olarak, yani politik davrand zaman, teolojik eletiri olmaktan kar. Eletiri bylece politik devletin eletirisi haline gelir. Soru nun teolojik olarak son bulduu bu noktada, Bauer'in eletirisi eletirel olmaktan kyor. "// riexiste aux Etats-Unis ni religion de l'Etat, ni religion declaree celle de la majorite ni prieminence dun culte sur un autre. L'Etat est etranger to us les les cultes"* (Marie, ou l'esclavage aux EtatsUnis [Marie ya da Birleik Devletlerde Klelik], G. de Beaumont, [kitap II,] Paris 1835, s. 214.) Gerekten, birka Kuzey Amerika devlerinde "la constitution n'impose pas les croyances religieuses et la pratiaue d'un culte comme condition des privileges politiques"'.** (agy, s. 225.) Gene de "on ne croit pas aux Etats-Unis qu'un homme sans religion puisse etre un honnete homme"*** (agy, s. 224).
* "Birleik Devletier'de ne devlet dini ne de ounluun dini olarak ilan edilmi bir din, ya da bir kltn dierleri zerinde s tnl vardr. Devlet, tm kltlere yabancdr." -. ** "Anayasa herhangi bir dinsel inan ya da belli bir kltn uy gulanmasn politik ayrcalklar iin koul koymaz", -f. *** "Birleik Devletier'de dinsiz bir insanin drst bir insan ola bileceine inanlmaz" -.

Buna karn, Beaumont, Tocqueville ve ingiliz Hamilton'n bir azdan kesinledii gibi Kuzey Amerika her eyden nce dindarlk lkesidir. Ku zey Amerika devletleri bizim iin yalnzca rnek olmalar bakmndan nemli. Sorun u: Tamam lanm bir politik zgrlemenin dinle ilikisi ne dir? Tamamlanm bir politik zgrlemenin oldu u lkede dinin yalnzca varln deil, ayn za manda onun yaam dolu, canl varln buluruz, ki bu, dinin varlnn devletin tamamlanmasyla elimediinin kantdr. Ama bu durumda dinin varl bir eksikliin varl olduundan, bu eksik liin kayna yalnzca bizzat devletin znde ara nabilir. Din artk bizim iin neden deil, tersine yalnzca dnyasal snrlln fenomeni olarak szkonusudur. Bu yzden biz, zgr yurttalarn din sel skntlarn onlann dnyasal skntlaryla aklyoruz. Dnyasal kstlamalardan kurtulabil meleri iin, dinsel snrllklarnn stesinden gel mek zorunda olduklarn ne srmyoruz. Syledi imiz, onlann dnyasal kstlamalarndan kurtul duka, dinsel snrllklarnn stesinden gelecek leridir. Biz dnyasal sorunlar, teolojik sorunlara dntrmyoruz, teolojik sorunlar dnyasal so runlara dntryoruz. Tarih yeterince uzun za mandr boinan iinde ztrld, imdi biz boinan tarih iinde ztreceiz. Politik zgr lemenin dinle ilikisi sorunu bizim iin politik z grlemenin insani zgrlemeyle ilikisi sorunu durumuna gelir. Biz, politik devletin dinsel zayfl n, politik devleti dinsel zayflklarndan ayr olarak dnyasal yaps iinde eletirerek, eletiri yoruz. Devletin belirli bir dinle, rnein yahudilik-

le elikisine biz, onu, devletin belirli dnyasal elerle elikisi yaparak; devletin bir btn ola rak dinle elikisini, devletin genel olarak kendi nvarsaymlaryla elikisine dntrerek, insani bir biim veriyoruz. Yahudinin, hristiyann ve genel olarak dinsel in sann politik zgrlemesi, devletin yahudilikten, hristiyanlktan ve genel olarak dinden zgrlemesidir. Devlet, dinden, devlet olarak kendi bii minde, kendi zne uygun tarzda, devlet dininden zgrleerek zgrleebilir. Bu, devletin devlet olarak hibir dini tanmamas ama her eyden nce kendini devlet olarak tanmas demektir. Dinden politik zgrleme sonlandrlm, elikisiz bir dinsel zgrleme deildir, nk, politik zgr leme insani zgrlemenin sonlandrlm, eli kisiz bir biimi deildir. Politik zgrlemenin snr, insan bir kstlama dan gerekten kurtulmamken, devletin o kstla madan kurtulabilmesi, insan zgr bir insan ola mamken devletin zgr devlet olabilmesi nokta snda beliriyor. Bauer'in kendisi de, politik zgr lemeye ilikin aadaki koullamay yaparak bunu rtk olarak onaylyor. "Her tr dinsel ayrcalk, ve dolaysyla ayrca lkl bir kilisenin tekeli de, tmden kaldrlmak ge rekir; birka ya da birok kii. ya da hatta byk ounluk hl dinsel ykmllklerini yerine getir meleri gerektiini dnyorsa, bu yerine getirme salt zel bir i olarak kendilerine braklmaldr." [s. 65.] yleyse, ezici ounluk hl dinsel olsa da, dev-

let kendini dinden zgrletirebilir. Ve ezici o unluk, dinsellikleri zel diye dinsel olmaktan k maz. Ama devletin, zellikle de zgr devletin, dine kar tutumu, devleti oluturan insanlarn dine kar tutumundan baka bir ey deildir. Bundan, insann, bir kstlamadan soyut, snrl ve ksmi bi imde kurtulurken, kendisiyle elikiye derek, bu kstlamadan devletin araclyla, politik ola rak, kurtulmas sonucu kar. Bir baka sonu da, insann kendisini politik olarak kurtararak, dolayl yoldan, zorunlu da olsa bir arac sayesinde kurtar ddr. Buradan kan son sonu da, insan, kendi ni devlet araclyla tanrtanmaz ilan etse bile, yani devleti tanrtanmaz ilan etse bile, kendini do layl yoldan, bir arac yoluyla tanmlad iin, onun yine hl dinsel saplanmlk iinde kalaca dr. Tam da burada din, insann kendisini dolayl yoldan, bir arac yoluyla tanmlaydr. Devlet, insan ile insann zgrl arasnda aracdr. Nasl sa insann kendisine olanca > tanrsalln, dinsel saplanmlnn tmn ykledii ,bir. aracysa, devlet de insann kendi tannsallk-dlnn t mn, tm insani saplanmamln aktard bir aracdr. nsann dini politik as, genel politik asn tm eksiklik ve stnlklerinden payna deni alr. Devlet devlet olarak, rnein zel, mlkiyeti hkmsz klar, insan pek ok Kuzey Amerika devletindeki gibi .seme ve seilme iin mlkiyet kaydn kaldrr kaldrmaz, politik tarzda zel ml kiyeti kaldrlm sayar. Hamilton bu olguyu poli tik bakmdan tmyle doru olarak yle yorumlu

yor: "Byk kitleler mlk sahipleri ve para-servete kar zafer kazanmlardr" Mlk sahibi olma yanlar, mlk sahiplerinin yasakoyucusu haline gel mise, zel mlkiyet teorik olarak kaldrlm ol maz m? Mlkiyet kayd, zel mlkiyetin onaylan nn son politik biimidir
2

Buna karn zel mlkiyetin politik olarak h kmsz klm, zel mlkiyeti yalnzca kaldrma makla kalmaz, ayn zamanda onu nvarsayar. Dev let, soyu, zmreyi, eitimi, meslei, politikolmayan farkllklar sayyor, halkn her bileenini bu farkllklar ile ilgili herhangi bir ayrm gzet meksizin halk egemenliinin egl pay sahipleri olarak ilan ediyorsa, gerek halk yaamnn tm elerine devletin bak asndan davranyorsa, soy, zmre, eitim ve meslek farkllklarn kendi tarzyla kaldrr. Gelgeldim devlet, zel mlkiyet, eitim ve meslee kendi tarzlarnda, yani zel ml kiyet, eitim ve meslek olarak davranma izni verir ve zel doalaryla geerli klar. Bu fiil farkllkla rn kaldrlmasnn ok uzak oluu bir yana, devlet tersine yalnzca onlarn koullamalan altnda var dr, kendini politik devlet gibi grr ve genelliini yalnzca onlarn bu ynleriyle kartlk temelinde geerli klar. HegeVin politik devletin dine kar tu tumunu belirlerken syledikleri, bu yzden son de rece dorudur: "... Devletin, tinin kendini bilen ahlaksal gerek lii olarak varoluu [Dasein] onun otorite ve inan cn biiminden farkllamasn gerekli klar; ama bu farkllama yalnzca, ruhani ynn kendi iinde ayrma uramasyla ortaya kar; ancak bylelikle devlet, ayr ayr kiliseler karsnda dncenin

evrenselliini, kendi biiminin ilkesini kazanr ve onlar varolua gtrr." (Hegel'in Rechtsphilosophie [Hukuk Felsefesi], 1. bask, s. 346.)* Kukusuz! Devlet evrensellik olarak yalnzca byle, ayr elerin zerinde, kendini oluturabi lir. Tam bir politik devlet, z gerei, insann maddi yaamna kart olarak insann cinsil-yaamdr.** Bu egoist yaamn tm nkoullar, devlet alannn dnda sivil toplum*** iinde varln srdrr, ama sivil toplumun zellikleri olarak. Po litik devletin asl oluumuna eritii yerde, insan yalnzca dncede, bilinte deil, gereklikte de, yaamda, da gksel ve yersel olan ikili bir ya am srer: iinde kendini komnal varlk olarak hissettii politik topluluktaki yaam ve iinde zel insan olarak davrand sivil toplumdaki yaam, dier insanlar, bir ara olarak grd, kendisini bir ara durumuna drd, ve yabanc glerin oyunca olduu yaam. Politik devlet sivil toplum karsnda, gn yer karsnda olduu kadar tin seldir. Onunla ayn kartlk iindedir, ve tpk di nin din-d dnyann darlna stn gelii gibi o da sivil topluma ayn biimde stn gelir: onu ye niden tanr, yeniden kurar, ve kendisine onun tara fndan egemen olunmasna izin verir. nsan en dolaymsz gerekliinde, sivil toplumda, dnyasal bir varlktr. Kendini gerek bir birey sayd ve
* Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts. Bu alntda Manc'n vurgulad szckler bold italik, hem Hegel'in hem Mare'n vurgulad szckler italik dizildi. -Ed. ** Almanca'da: Gatungsleben; ngilizcede: Species-life; Franszcada: vie ginerique. -. .*** Almancada: brgerlichen Gesellschaft; ingilizcede: Civil Society.-.

bakalarnca da yle sayld burada o, dzmece bir fenomendir. Buna karlk insann cinsilvarlk* sayld devlette o, yanlsamal bir h kmdarln hayal bir yesidir, kendi gerek bi reysel yaamndan yoksun braklm ve gereksiz bir genellikle yklenmitir. zel bir dine bal insann kendi yurttalyla ve topluluun yeleri olarak teki insanlarla at ks, politik devlet ile sivil toplum arasndaki dn yasal atlaa indirgenir. Burjuva** olarak insan iin "devlet iindeki yaam", "grntden ya da ze ve kurala ilikin anlk bir istisnadan baka bir ey deil"dir. Kukusuz, burjuva, yahudi gibi, po litik yaam alannda, yalnzca yanltmacah olarak kalr, tpk citoyen'in,*** yalnzca yanltmacah olarak bir yahudi ya da bir burjuva kalmas gibi. Ancak bu yanltmaca kiisel deildir. Bu, politik devletin kendi yanltmacasdr. Dinsel insan ile yurtta arasndaki fark, tccar ile yurtta, gnde liki ile yurtta, toprak sahibi ile yurtta, yaayan birey ile yurtta arasndaki farktr. Dinsel insan ile politik insan arasndaki [dinsel insann iinde bu lunduu] eliki, burjuva ile yurtta arasndaki [burjuvann iinde bulunduu] ayn eliki, ve si vil toplum yesi ile onun politik aslan postu arasn daki ayn elikidir. Yahudi sorununun sonunda kendini indirgedii bu dnyasal atk, politik devlet ile onun nko ullar arasndaki iliki, bunlarn zel mlkiyet vb. gibi maddi eler mi yoksa kltr ve din gibi
* Almancada: Gattungsvvesen; tngilizcede: Species-being; Franszcada: itre generique. -. ** Burada burjuva (sivil) toplum yesi anlamnda. -Ed. *** Yurtta (Franszca), -.

tinsel eler mi olduklar, genel kar ile zel kar arasndaki atk, politik devlet ile sivil toplum arasndaki atlak Bauer, bunlarn dinsel davu rumuna kar polemik yaparken, bu dnyasal a tklarn srp gitmesine izin veriyor. "Sivil toplumun varln gvence altna alan ve gerekliliini garanti eden onun tam da bu dayana ve gereksinimidir ki, varln srekli tehlikeye so kuyor, iinde belirsiz bir e besliyor ve yoksul lukla zenginliin, sefaletle refahn o aralksz dei en karmn, genel olarak da deiimi yarat yor." (s. 8.) Hegel'in hukuk felsefesinin temel ilkelerine gre dzenlenmi "Sivil Toplum" (s. 8-9) blmnn tmn karlatrn. Politik devlet gerekli olarak alndndan, politik devletle kartl iinde sivil toplum da gerekli olarak almyor. Politik zgrleme bal bana byk bir iler lemedir, genel olarak insani zgrlemenin son b n imi olmasa da, bugne kadarki dnya dzeni iin de insani zgrlemenin son biimidir. Anlala ca gibi biz burada gerek, pratik zgrlemeden szediyoruz. nsan dinden politik olarak, dini, kamu hukukun dan zel hukuka srerek zgrleir. Artk din, her ne kadar snrlar izilmi tarzda, zel bir bi im ve zel bir alanda olsa da insann, iinde cinsil-varlk olarak davrand devletin tini deil dir, baka insanlarla ortaklyla o, sivil toplumun tini, egoizm alannn, bellum omnium contra omnejin* tini haline gelmitir. O artk ortakln deil
* Herkesin herkesle savann, - .

farklln zdr. Balangta olduu gibi, insa nn topluluundan, kendisinden ve dier insanlar dan kopmasnn ifadesidir. O artk yalnzca, garip bir tersliin, zel-tuhafln, keyfiliin soyut olumlanmasdr. rnein Kuzey Amerika'da dinin say sz paraya bln, dinin, salt bireysel bir biim olduunu aka gsteriyor. O, zel karlarn ok luunun arasna sokuturulmu ye topluluk olarak topluluktan kovulmutur. Ancak politik zgrle menin snn konusunda yanlsamaya kaplmamak gerek. nsann kamusal ve zel insan olarak bl n, dinin devletten sivil topluma kay, insann gerek dinselliini kaldrmad gibi, kaldrma gi riiminde de bulunmayan politik zgrlemenin, bir aamas deil, tamamlanmasdr. nsann, yahudi ve yurtta, protestan ve yurtta, dinsel insan ve yurtta biiminde ayrmas, yurt talk kart bir yalan, politik zgrlemenin i nenmesi deil, politik zgrlemenin kendisidir, dinden zgrlemenin politik tarzdr. Kukusuz, politik devletin politik devlet olarak sivil toplumun karnndan zorla karld, insani kurtuluun, po litik kurtulu biiminde gereklemeye alt dnemlerde, devlet, dinin kaldrlmasna, dinin yok edilmesine dek ilerleyebilir ve ilerlemelidir. Ancak bu yalnzca, zel mlkiyetin kaldrlmas iin, maksimuma, zoralma, artanoranl vergiye, yaamn ortadan kaldrlmas iin giyotine ilerle mesi gibi olur. Kendi zel z-gven zamanlarnda, politik yaam, kendi ngereklerini, sivil toplumu ve onun elerini, basklamaya ve kendini insann gerek, elikisiz cinsil-yaam olarak oluturma ya giriir. u da var ki, o bunu, yalnzca, kendi

zel yaam koullaryla kartlk iinde zora da yal eliki yoluyla devrimin kesintisizliini kabul lenmek kouluyla baarabilir, ve sonra, tpk sava n barla sonlan gibi, politik dram da, zorunlu olarak, dinin, zel mlkiyetin, sivil toplumun tm elerinin restorasyonuyla sona erer. Gerekte, kusursuz hristiyan devlet, hristiyanl dayana ve devlet dini olarak kabul eden ve bu yzden dier dinlere kar dlayc bir tavr alan hristiyan denen devlet deildir, tersine daha ok tanrtanmaz devlettir, demokratik devlettir, dini sivil toplumun geri kalan eleri arasna sren dev lettir. Hl teolog olan, hristiyanln ikran y nnde hl resm yoldan iman tazeleyen, hl ken dini devlet olarak ilan etmekten kanan devlet, dnyasal ve insani biimde, kendi devlet olarak gerekliinde, akn davurumu hristiyanlk olan insani temeli ortaya koymay henz baarmamtr. Hristiyan diye bilinen devlet olsa olsa basite devlet-olmayandr, nk din, olarak hristiyanlk deil, ama yalnzca, kendi ifadesini edimsel insani yaratmlarda bulabilen, hristiyan dininin insani arka plandr. ' Hristiyan denen devlet, devletin hristiyanca yadsnmasdr, ama kesinlikle hristiyanln poli tik gerekletirilmesi deildir. Hristiyanl hl din biiminde kabul eden devlet, onu henz devlete uygun biimde kabul etmiyordur, nk dine kar hl dinsel bir tavr almaktadr. Bu, onun, hl bu insani ekirdein gereksiz, imgesel biimine da yanmas nedeniylem dinin insani temelinin hakiki gerekletirilmesi olmad anlamna gelir. Hristi yan diye bilinen devlet tam-olmayan devlettir, ve
r

hristiyan dini kendi tam-olmaynn tamamlan ve kutlulatmh olarak grlr! Hristiyan devlet iin, bu nedenle, din zorunlu olarak bir ara haline gelir, yleyse, o ikiyzl bir devlettir. Tam devletin, devletin evrensel znde bulunan eksik likten dolay dini kendi nvarsaymlar arasnda grmesi ile; kendi zel varoluundaki. eksiklikten dolay, eksik devlet olarak dini kendi dayana saymas arasndaki farkllk olduka, byktr, ikinci durumda din tam-olmayan bir politika olur. lk durumda tam politikann bile tam-olmay kendini dinde, gsterir. Hristiyan denen devlet, kendini devlet olarak tamamlayabilmek iin hristi yan dinine gereksinim duyar. Demokratik devlet, gerek devlet, kendi politik tamamlan iin dine gereksinim duymaz. Tersine, bu devlet dinden so yutlanabilir, nk, onda, dinin insani dayana dnyasal bir tarzda gerekletirilir. te yandan, h ristiyan denen devlet, dine kar politik, politikaya kar dinsel bir tutum alr. Devlet biimlerini, gr ne indirgeyerek, dini de o kadar grne indir gemi olur. Bu kartl anlalr klmak ih, Bauer'in, hristiyan-Alman devlet gzleminden hareketle orta ya koyduu hristiyan devlet kurgusuna bir gz atalm. "imdilerde" diyor Bauer, "hristiyan bir devle tin olanakszln ya. da vorolu-dlm kant lamak iin, devletin [devlet olarak] tmyle zl meye niyeti olmad srece, [bugnk] devlete uy mad gibi, bir kez bile uymasnn olanakl olma d biimindeki, Incildeki JgiJi szlere dikkat ekiliyor". "Ancak sorun yle kolayca halledile-

mez. ncildeki o szler ne istiyor? Doast kendinden-vazgemeyi, vahiy otoritesinin boyunduru unu salamay, devletten vazgemeyi, dnyasal koullarn kaldrlmasn. Evet, tm bunlar hristi yan devletin istedii ve gerekletirdii eyler. Devlet incilin ruhunu zmsemitir, ve o, eer, bu ruhu, ncille ayn szlerle yeniden-retmiyorsa, bu yalnzca, devletin bu ruhu politik biimlerde ifade etmi olmasndan, yani bu dnyadaki politik sis temden alnma biimlerde, ama szkonusu biim lerin uramak zorunda olduu dinsel yenidendoula grnme indirgenerek uyarlanm biim lerde ifade etmi olmasndan ileri gelmektedir. Bu, politik biimleri devletin gerekletirimi iin kul lanrken devletten uzaklalmasdr." (s. 55.) Bauer devamla, hristiyan devletin halknn nasl artk bir halk-olmayan olduunu, kendine zg hibir istenci olmadn; gerek varoluunun, tabi olduu, bununla beraber ona, kkenine ve doas na yabanc biimde yani tanr tarafndan bahedi len ve bana hibir zel abas olmakszn pey dahlanm liderlerde sakl olduunu; bu halkn ya salarnn kendi yaratmlar deil, ama geerli va hiyler olduunu; onun stn efinin halkn kendisi ve kitlelerle ilikisinde ayrcalkl araclara gerek sinimi olduunu; ve kitlelerin kendilerinin, raslantyla biimlenen ve belirlenen, karlaryla, zel tutkulanyla ve nyarglaryla farkllaan, ve bir ayrcalk olarak kendilerini, birini tekinden, yalt ma izni elde eden vb. zel gruplar okluuna b lndn aklyor, (s. 56.) Ama Bauer'in kendisi yle sylyor:

"Nasl tencerelerin temizlenmesi bir dinsel edim sayldnda evii olarak grlemezse, politika da, dinden baka bir ey olmadnda, politika olma maldr." (s. 108.) Ancak, hristiyan-Alman devletinde, "ekonomi nin konusu"nun dine ait olmas gibi, din de "eko nominin konusu"dur. Hristiyan-Alman devletinde dinin egemenlii, egemenliin dinidir. "incilin ruhu"nun "incilin lafz"ndan ayrl dinsel-olmayan bir edimdir, incili kutsal ruhun laf zndan farkl olarak politikann lafzyla konutu ran devlet, insani gzlerin nnde olmasa da onun kendi dinsel gzleri nnde kutsalla kar sayg szlk etmi olur. Hristiyanl en yce lt, n cili de temel kural olarak tanyan devlete kutsal kitabn szleriyle kar kmak gerekir, nk ki tabn her sz kutsaldr. zerine dayand insan pl gibi, bu devlet de, incilin, "eer devlet olarak tmyle zlmek istemiyorsa, yalnzca uy mamakla kalmayp uymasnn olanakl da olmad " szlerine bavurdurulduunda, dinsel bilin asndan zmsz olan ackl bir elikiye yaka lanr. Ve neden tmyle zlmeyi istemez? Dev letin kendisi ne kendine ne de bakalarna bir yant verebilir. Kendi bilinci karsnda, resm hristiyan devlet, gerekletirimi olanaksz bir ykmllk tr, varoluunun gerekliini yalnzca kendine ya lan syleyerek saptayabilir, ve dolaysyla kendi gznde her zaman bir kuku nesnesi, gvenilmez, sorunlu bir ey olarak kalr, yleyse eletiri, ncile dayanan devleti zihin karklna zorlamakta, bunun yanlsama m yoksa gereklik mi olduunu artk bilmedii, ve dinin, nnde bir sis perdesi

gibi durduu dnyasal hedeflerinin alaklnn, iinde dinin dnyann hedefi olarak grnd dinsel bilincinin namusluluuyla zmsz bir a tkya dt bir zihin karklna zorlamak ta, tmyle hakllanm olur. Bu devlet kendisini i skntsndan, ancak katolik kilisenin mbair yardmcs olursa kurtarr. Devlet de, dinsel tinin egemenlii olma iddiasndaki dnyasal erk de, dnyasal erkin kendi hizmetinde olduunu ilan eden bu kilise karsnda gszdrler. Hristiyan denen devlette nemli olan insan de il yabanclamadr. Hesaba katlan tek insan olan kral, dier insanlardan zgl olarak farkl, stelik gkle ve tanryla dorudan balantl dinsel bir varlktr. Burada sregiden ilikiler, hl inan zerine kurulu ilikilerdir. Dinsel tin demek ki he nz gerekten dnyasallamamtr. Dinsel tin gerekten dnyasallatrlamaz ama, zaten onun kendisi, insan zihninin gelime aama snn dnyasal-olmayan bir biimi deil de nedir? Dinsel tin yalnzca, ifadesi olduu insan zihninin gelime aamasnn dnyasal biimiyle ortaya kt ve olutuu noktada dnyasallatrlabilir. Bu da demokratik devlette olur. Hristiyanlk deil, hristiyanln insani temeli bu devletin temelidir. Din, insani gelime aamasnn, bu devlette ula lm ideal biimi olduu iin, yelerinin, dnya sal-olmayan ideal bilinci olarak kalmay srdrr. Politik devlet yeleri, bireysel yaam ile cinsilyaam, sivil toplum yaam ile politik yaam ara sndaki ikicilik yoluyla dinsel olurlar; insann ger ek bireyselliinin tesindeki devlet yaamn, asl

yaamym gibi grmesiyle dinsel olurlar; dinin burada, sivil toplumun tini ve insann insandan ko puunun ve uzaklamasnn ifadesi olduu nokta da dinseldirler. Politik demokrasinin hristiyanca oluu, iinde insann, yalnzca bir insann deil her insann egemen ve en yce varlk saylmasndandr, ama bu insan, uygar olmayan, toplumsal ol mayan grnmnde, raslansal bir varolu duru mundaki insandr, toplumumuzun rgtllnn tm yznden rm, kendini kaybetmi, ya banclam, insanlk-d iliki ve elerin ege menliine braklm insandr, tek kelimeyle hl gerek bir cinsil-varlk olamam insandr. Dlem-yarats, d, hristiyanlk postulat, insa nn, ama yabanc ve gerek insandan farkl bir var lk olarak insann egemenlii, demokraside, doku nulur gereklik, mevcut varolu ve dnyasal ilke durumuna gelir. Dinsel ve teolojik bilincin kendisi, tam bir de mokraside, politik anlamdan ve dnyasal hedefler den yoksun, dnyadan kama ii, kavray ktl nn ifadesi, dlem ve keyfilik rn olarak grn d ve gerekten teki dnyann yaam olduu iin daha dinsel ve daha teolojiktir. Hristiyanlk bu durumda, deiik dnya grlerinin hristi yanlk biimi altnda biraraya geliiyle ve daha ok da, dierlerine bir kez olsun hristiyanln de il, ama yalnzca genel olarak dinin, herhangi bir dinin, davetini ynelttii iin evrensel-dinsel anla mnn pratik ifadesine ular (Beumont'un yukar da alntlanan yazsyla karlatrnz). Dinsel bi lin, dinsel elikinin ve dinsel eitliliin zengin lii iinde sefa srer.

O halde unu gstermi olduk: Dinden politik zgrleme, herhangi ayrcalkl bir dinin deilse bile, dinin olumasn salar. Belli bir dinin mri dinin yurttalk nitelii karsnda kendini iinde bulduu eliki, politik devlet ile sivil toplum ara sndaki evrensel dnyasal elikinin yalnzca bir ksmm oluturur. Tamamlanm hristiyan devlet, kendini devlet olarak tanyan ve yelerinin dinini gzard eden devlet demekti De* /letin dinden z grlemesi, gerek insann dinden zgrlemesi deildir. Demek ki, bTz yahudilere Bauer gibi yle ses lenmiyoruz: yahudilikten radikal olarak zgrlemedike, politik bakmdan zgrleemezsiniz. Biz onlara asl unu sylyoruz: yahudilikten tam ve elikisizce vazgemeden de politik bakmdan zgrleebileceiniz iindir ki politik zgrlemenin kendisi insani zgrleme deildir. Siz yahudiler, kendinizi insani olarak zgrletirmeden, politik zgrleme istiyorsanz, bu durumda eksiklik ve eliki yalnzca sizde deil, ayn zamanda politik zgrlemenin znde ve kategorisindedk. Bu ka tegoriyle balanmsanz eer, genel bir balanml da paylam olursunuz. Devletin, devlet olduu halde, yahudiye hristiyanca davrandnda ncili dayatmas [evangelisiert] gibi, yahudi de ya hudi olduu halde yurtta haklarn istediinde po litik olarak davranr. Ama, insan, yahudi olduu halde, politik olarak zgrletii ve yurttasal haklar aldnda, insan haklan denen haklar talep edebilir ve alabilir mi? Bauer buna olumsuz yant veriyor.

"Sorun, yahudi olarak yahudinin, yani asl z dolaysyla tekilerden srekli bir ayrlk iinde yaamaya zorlanm yahudinin, evrensel insan haklarn elde etme ve dierlerine bahetme gc olup olmaddr." "insan haklar fikrini hristiyan dnya, ilkin ge en yzylda ortaya karmtr. Bu fikre insan do utan deil, tersine, bugne kadar iinde yetitii tarihsel geleneklere kar verilen savamlarla ulamtr. O halde insan haklar doann bir hedi yesi, imdiye kadarki tarihin bir drahomas* deil, tarihin bugne dek nesilden nesile aktard raslansal nesep ve ayrcalklara kar verilmi sava mn bir dldr. Bu haklar kltrn sonulan olup, onlan, yalnzca kendisi kazanm ve haketmi olanlar koruyabilir." "imdi yahudi bunlar gerekten elde edebilir mi? Yahudi olarak kaldka, onu yahudiletiren s nrlanm znn, onu insan olarak insana bala yabilecek insani zne kar stn gelmesi ve onu yahudi olmayanlardan uzaklatrmas kanlmaz dr. O, bu ayrl yoluyla, onu yahudi yapan zel zn, karsnda insan znn silinmek zorunda kald hakiki ve en yksek z olduunu akla m olur." "Hristiyan da hristiyan olarak, ayn biimde, insan haklan bahsedemez." (s. 19,20.) Bauer'e gre insan, evrensel insan haklarna sa hip olabilmek iin, "inan ayrcal"m feda etme lidir. Biz de bir an iin, u insan haklanna asl bi* Drahoma: (Hristiyanlkta ve yahudlikte) gelinin gveye ver dii para veya mal. -.

iminde, bulucular olan Kuzey Amerikallar ve Franszlardaki biiminde, gzatalm. Bu insan hak lar ksmen politik, bakalaryla ortaklk durumun da kullanlan, haklardr. erikleri, toplulua kat l, zellikle de politik toplulua, devlet yaamna katltr. Bunlar politik zgrlk kategorisine, daha nce grdmz gibi, dinin ve bu arada yahudiliin de tartmasz ve pozitif kaldrln ke sinlikle nvarsaymayan yurtta haklar kategorisi ne girerler. Geriye insan haklarnn dier ksmna, droits du citoyenden* farkl olduu kadaryla droits de Fhomme'a** gzatmak kalyor. Bunlar arasnda vicdan zgrl, insann seti i herhangi bir dinin gereklerini yerine getirme bu lunuyor. nan ayrcal, ya bir insan hakk ola rak, ya da bir insan hakknn, yani zgrln, so nucu olarak aka tannyor. Beclaration des droits de l'homme et du citoyen, 1791, article 10: "Nul ne doit etre inquiit purses opinions meme religieuses" 1791 Konstitution titre fde insan hakk olarak, "La liberte tout homme d'exercer le culte religieux auquel il est atiache." gvence altna alnyor.*** Declaration des droits de t homme, ete. 1793, madde 7'de insan haklarn sayarken, "Le libre exercice des cultes"**** belirtiyor. Dnce ve
* Yurtta haklan, -. ** nsan haklan, -. *** insan ve Yurtta Haklan Bildirgesi. 1791. madde 10: "Hi kimse, dinsel inanlar da dahil, inanlarndan dolay rahatsz edi lemez." 1791 anayasas blm l'de insan hakk olarak, "herkes iin bal bulunduu dinin gereklerini yerine getirme zgrl" gvence altna alnyor, -. : ****1793 tarihli nsan Haklar Bildirgesi, madde 7'de ihsan haklann sayarken, "dinselibadet zgrln belirtiyor, -.

grlerini yayma, toplanma, dinini uygulama hakkyla ilintili olarak yle deniyor: "La nicesine dnoncer ces droits suppose ou la presence ou le souvenir recent du despotisme."* 1795 anayasas, Blm XIV, madde 354 ile karlatrnz.
3

Costitution de Pensylvanie, article 9 3- "Tous les hommes ont reu de lanature le droit imprescriptible dadorer le Tout-Puissant selon les inspirations de leur conscience, et nul ne peut legalement etre contraint de suivre, institer ou soutenir contre son gre aucun culte ou ministere religieux. Nulle autorite humaine ne peut, dans aucun cas, intervenir dans les questions de conscience et contrler les pouvoirs de Pme."** Constitution de New-Hampshire, article 5 et 6: "Au nombre des droits naturels, quelques-uns sont inalienables de leur nature, para que rien n'en peut etre tequivalent. De ce nombre sont les droits de conscience"*** (Beaumont, agy, [kitap II], s. 213,214.) Din ile insan haklar arasndaki uyumazlk in san haklan kavramndan o kadar uzaktr ki, bir in sann setii herhangi bir biimde dinsel olma hak k, kendi zel dininin gereklerini yerine getirme
* "Bu haklar ilan gereklilii, despotizmin varln ya da bel leklerde hfil yaamakta olduunu nvarsayar." - ** PensilvanyaAnayasa.il. madde 9. 3: "nsanlarn tm doal biimde, vicdanlarnn telkinleri gerei kadir-i mutlaka ibadet etme kaldrlamaz hakkna sahiptirler, ve yasalardan hareketle hi kimse, kendi istei kart herhangi bir dini ya da tanr hizmetini tanmaya, uygulamaya, ya da korumaya zorlanamaz Herhangi bir insanal otorite hibir durumda vicdan sorunlarna karma ve ru hun glerini kontrol hakkna sahip deildir.".-\ New Hampshire Anayasas, madde 5 ve 6: "Doal haklarn iinde kimileri doalar gerei vazgeilmez ve devredilmezdir, nk bu haklarn yerini alacak hibir e-deer ey yoktur. Vic dan haklan byledir." -.

hakk, aka insan haklar arasna sokulmutur. nan ayrcal evrensel bir insan hakkdr. Droits de fhomme, insan haklar, droits de ci toyenden, yurtta haklarndan, ite byle ayrr. Kimdir citoyenden ayran bu homme? Sivil top lum yesinden baka kimse deil. Niye sivil top lum yesine insan, ksaca insan, ve haklarna da in san haklar denir? Bu olgu nasl aklanmal? Poli tik devletin sivil toplumla olan ilikisiyle, politik zgrlemenin zyle. Biz her eyden nce, insan haklar denen hakla r, droits de Phomme'n, droits de citoyenden farkl olarak, sivil toplum yesinin, yani egoist insann, teki insanlardan ve topluluktan koparlm insa nn haklarndan baka birey olmayan haklar ola rak kaydediyoruz. En radikal anayasa, 1793 anaya sas yle syleyebiliyor: Declaration des droits de l'homme et du citoyen. Article 2. "Ces droits ete. (les droits naturels et impreseriptibles) sont: /'6galit6, la libert6, la sure te; la propriete." Liberteyi oluturan nedir? Article 6. "La liberte est le pouvour qui appartient Ihomme de faire tout ce qui ne nuit pas aux droits dautrui", ya da 1791 nsan Haklar Bildirge sine gre: "La liberte consiste a pouvoir faire tout ce qui ne nuit pas autrui."*
* nsan ve Yurtta Haklan Bildirgesi Madde 2: "Bu haklar vb. (doal ve kaldrlamaz haklar) unlardr: Eitlik, zgrlk, gven lik, mlkiyet." zgrl oluturan nedir? Madde 6: "zgrlk, insann, bir dierinin haklarna zarar ver meden her eyi yapabilme hakkdr" ya da 1791 nsan Haklar

O halde zgrlk, herhangi birine zarar verme yen her eyi yapma ve uygulama hakkdr. Her bir kimsenin dierine zarar vermeksizin hareket etme siyle oluan snr, iki tarla arasndaki snrn bir it yardmyla belirlenii gibi yasayla belirlidir. Szkonusu olan dnyadan elini eteini ekmi yaltk monad olarak insan zgrldr. Yahudi, insan haklarn elde etme konusunda, Bauer'e gre, niye yetisizdir? "O, yahudi olarak kaldka, onu yahudi yapan s nrlanm zn, onu insan olarak teki insanlara balayabilecek insani zne stn gelmesi ve onu yahudi olmayanlardan ayrmas kanlmazdr." Ancak, insan hakk olarak zgrlk, insann in sana ballna deil, tersine insann insandan ay rlna dayanr. Bu, bu ayrln hakkdr, kendi iinde snrlanm bireyin hakkdr. nsann zgrlk hakknn pratik uygulanm, in sann zel mlkiyet hakkdr. nsann zel mlkiyet hakkn oluturan nedir? Article 16. (Constitution de 1793): "Le droit de propri6t6 est celui qui appartient a tout citoyen de jouir et de disposer son gre" de ses biens, de ses revenus, du fruit de son travail et de son industrie."* nsann zel mlkiyet hakk, demek ki, dier in sanlarla ilintisiz, toplumdan bamsz biimde, diBildirgesine gre: "zgrlk bakasna zarar vermeden her eyi yapabilmekten oluur." -. * Madde 16 (1793 Anayasas): "Mlkiyet hakk, her yurttan, menkulleri, gelirleri, almasnn rnleri ve abasndan diledii gibi yararlanma ve onlar tasarruf hakkdr." -.

ledii gibi (a son gre) servetinden yararlanma ve onu tasarruf hakkdr, zel kar hakkdr. Bu bi reysel zgrlk ve onun uygulanm sivil toplumun temelini oluturur. Bu, her insann teki insanlar da, zgrlnn gerekletirimini deil, snrn bulmasna yolaar Bildirge, her eyden nce, in san hakkn, "de jouir et de disposer son gr de ses biens, de ses revenus, du fruit de son travail et de son industrie"* olarak ilan eder. Geriye insan haklarndan egalite** ve surete*** kalyor. Buradaki politik-olmayan anlamyla egalite, yukarda tanmlanan libertenin eitliin den baka bir ey deildir, yani, her insan eit de recede kendine yeterli monad olarak grlr 1795 anayasas bu eitlik kavramn, anlamyla uyumlu olarak yle belirliyor: Article 3. (Constitution de 1795): "L egalite consiste en ce que la loi est la meme pour tous, soit qu'elle protege, soit qu elle punisse."****
, 4

Peki, ya surete? Article 8 (Constitution de 1793)- "La surete consiste dans la protection accordee par la societe chacun de ses membres pour la conservation de sa personne, de ses droits et de ses proprie-

* "Menkulleri, gelirleri, almasnn rnleri ve abasndan diledii gibi yararlanma ve onlar tasarruf - ** Eitlik - *** Gvenlik - **** Madde 3 (1795 Anayasas). "Eitlik, yasann, korunsun ya da cezal olsun herkes iin ayn olmasndan oluur" ~ ***** Madde 8 (1793 Anayasas) "Gvenlik, toplumun, kendi Uyelennin her birine kiiliklerini, haklarn, ve mlkiyetlerini ko rumalar iin salad korumadan oluur" -

Gvenlik sivil toplumun en yce toplumsal kav ramdr, toplumun tmnn yalnzca, yelerinin her birinin kiilii, haklan ve mlkiyetinin korun masn garanti altna alma durumunda oluuna ilikin polis kavramdr. Hegel sivil toplumu bu anlamda, gereksinimin ve usun devleti diye adlan drr. Gvenlik kavram, sivil toplumun kendi egoiz mini amasn getirmez. Gvenlik tersine, egoiz min sigortasdr. nsan haklan denen haklarn hibiri, yleyse, egoist insann, sivil toplumun yesi olarak insann; yani kendi iine kapanm, kiisel karlarnn ve zel kaprislerinin snrlarna ekilmi, ve topluluk tan aynlm bir bireyin tesine gitmez nsan hak larnda insan bir cinsil-varlk olarak grlmez, ter sine, cinsil-yaamn kendisi, toplum, bireylere d sal bir ereve olarak, asl bamszlklarnn bir snrlanmas olarak grnr Onlar birarada tutan tek balant, doal gereklilik, gereksinim ve zel kar, mlkiyetlerinin ve egoist kiiliklerinin ko runmasdr. Kendini kurtarmaya henz balam bir halkn, eitli halk katmanlar arasndaki tm setleri yk maya ve politik bir topluluk kurmaya henz bala m bir halkn, byle bir halkn, benzerlerinden ve topluluktan uzaklam egoist insann haklarn ciddiyetle ilan etmesi (Declaration de 1791), ve bu ilan, en kahraman bir hasrediin ulusu kurtarabile cei ve bu yzden kanlmaz biimde istendii bir anda, sivil toplumun tm karlarnn feda edilii nin gndeme sokulduu bir anda, ve egoizmin bir

su olarak cezalandrlmasnn gerektii bir anda, yinelemesi (Declaration des droits de l'homme ete. de 1793*) akl almaz bir eydir. Yurttaln, poli tik topluluun, politik zgrletiricilerce insan haklan denen haklarn elde edilmesine dnk basit bir ara durumuna sokulduunu, demek ki citoyenin egoist homme'un hizmetisi ilan edildiini, in sann iinde komnal varlk olarak davrand ala nn, ksmi varlk olarak davrand alandan daha aa bir noktaya alaltldn, ve ensonu gerek ve hakiki insan olarak alnan insann citoyen olarak insan deil, bourgeois olarak insan olduunu gr dmzde bu olgu daha da anlalmaz bir duru ma geliyor. "Le but de toute association po!itique est la conservation des droits naturels et impreseriptibles de t homme." (Declaration des droits ete. de 1791 article 2.) "Le gouvernement est institue pour garantir Hhomme la jouissance de ses droits natu rels et impreseriptibles." (Declaration ete. de 1793 article 7.)**
5

yleyse, kendi taptaze ve koullarn basncyla doruuna varm cokunluu srasnda bile politik yaam, amac sivil toplum yaam olan basit bir aratan baka bir ey olmadn ilan ediyor. Dev rimci pratiinin teorisiyle ak bir elikiye dt dorudur. rnein gvenlik bir insan hakk ola rak tannrken haberleme gizliliinin ihlali gnde* 1793 insan Haklan vb. Bildirgesi, -. ** "Tm politik balamalarn amac, doal ve kaldrlmaz in san haklarnn korunmasdu. (1791 Haklar vb. Bildirgesi, madde 2) "Hkmet, insann kendi doal ve kaldrlmaz haklarndan ya rarlanmasn garanti altna almak iin kuruludur." (1793 Bildirge si vb., madde \.)-.

me girmitir. "Liberte ind6finie de la presse" (Constitution de 1793 article 722)* insann birey sel zgrlk hakknn bir sonucu olarak garantilenirken, basn zgrl tmyle yok ediliyor, n k "la liberte de la presse ne doit pas tre permise lorsqu'elle compromet la liberte publiaue" (Robespierre jeune, Histoire parlementaire de la revolution franaise par Buchez et Roux, kitap 28, s. 159).** Bu u demektir: insann zgrlk hakk politik yaamla ki'teoride politik yaam, insan haklarnn, bireysel insann haklarnn garantisin den baka bir ey deildir elikiye der d mez bir hak olmaktan kar, ve yleyse, amacyla, bu insan haklaryla, elikiye der dmez, terk edilmelidir. Ancak pratik yalnzca istisnadr, teoriyse kural. Ve devrimci pratik, ilikinin doru su nuluu olarak grlmek istendiinde bile, bu du rumda politik zgrletiricilerin bilincinde bu ili kinin neden baaa durduu ve neden amacn ara, aracn da ama gibi grnd sorusu, zm bekleyen bir bilmece olarak kalyor. Bilinlerindeki bu gz yanlsamas hl bir bilmece olarak kalr, u farkla ki, imdi psikolojik ve teorik bir bilme cedir. Ama, bilmeceyi zmek kolaydr. Politik zgrleme, ayn zamanda, halka yaban clam devletin, hkmdar erkinin dayand eski toplumun zlmesidir. Politik devrim sivil toplumun devrimidir. Eski toplumun nitelii ney di? Tek kelimeyle nitelenebilir feodalite Eski
* Snrsz basn zgrl (1793 Anayasas, madde: 122). - ** "Basn zgrlne, eer kamu zgrlne zarar veriyorsa izin verilmemelidir." (Gen Robespierre,Fransz Devriminde Parlamento Tarihi, Buchez ve Rox, kitap 28, s. 159). -.

sivil toplum dorudan politik bir karakter tayor du, yani, rnein mlkiyet ya da aile ya da alma tarz gibi sivil toplum eleri, senyrlk, katman, korporasyon biiminde, politik yaamn eleri dzeyine ykselirler. Bu biim altnda, bireyin, bir btn olarak devletle ilikisini, yani politik iliki sini, yani toplumun teki bileenlerinden ayrlma ve dlanma ilikisini belirliyorlard. nk hal kn yaamnn bu rgtlenii mlkiyeti ya da eme i toplumsal eler dzeyine karmad, tersine onlarn bir btn olarak devletten ayrln ta mamlad ve onlar toplum iinde ayr ayr toplum lar olarak kurdu. Bylelikle sivil toplumun yaam sal ilev ve koullar, gene de, feodal anlamda po litik kald, yani, onlar bireyi bir btn olarak dev letten ayrdlar, tpk onun zel sivil etkinliini ve durumunu, onun, genel etkinliine ve durumuna evirdikleri gibi, onun korporasyonu ile bir btn olarak devlet arasndaki zel ilikiyi de, onun top lum yaam ile olan genel ilikisine evirdiler. Bu rgtleniin sonucu olarak, devlet birlii, ve ayn zamanda bu birliin bilinci, istenci ve etkinlii, ge nel devlet erki, halktan yaltk bir egemenin ve onun hizmetkarlarnn zel ii gibi grnr. Bu egemen erki devirerek devlet sorunlarn hal kn sorunlar dzeyine karan, politik devleti bir genel konu yani gerek devlet olarak kuran politik devrim, zorunlu olarak, halkn topluluktan ayrl m olduunun belirtisi olan tm katmanlar, korporasyonlan, loncalar ve ayrcalklar datr. Po litik devrim bylece, sivil toplumun politik nitelii ni ortadan kaldrr. O, sivil toplumu, bir taraftan bireyler, dier taraftan bu bireylerin toplumsal du-

rumunu ve yaam ieriini oluturan maddi ve tin sel eler biiminde basit bileenlerine paralar. Bu srada da, feodal toplumun eitli kmazlarn da kaybolmu, paralanm, dalm, politik tini zincirlerinden kurtarr; onu bu dalmadan kurtarp biraraya getirir, burjuva yaama karp gitmesi nin nne geer ve onu topluluun alan, sivil ya amn tek tek her esinden ideal biimde bam sz halkn genel sorununun alan olarak kurar. Ki inin yaamdaki belirlenmi etkinlii ve belirlen mi durumu, artk yalnzca bireysel bir nem tar. Onlar artk, bireyin bir btn olarak devlet ile genel ilikisini oluturmaz. Byle bir kamu ii her bireyin genel ii ve politik ilev de her bireyin genel ilevi durumuna geldi. Ama devletin idealizminin tamamlanmas ayn zamanda, sivil toplumun materyalizminin tamamlanmasyd. Politik boyunduruun sklp atlma s, ayn zamanda, sivil toplumun egoist tinini en gelleyen balarn sklp atlmasyd. Politik z grleme ayn zamanda, sivil toplumun politika dan, evrensel ieriin grnmnden bile zgrlemesiydi. Feodal toplum, temel esine insanaz t, ama onun temelini gerekten oluturan insana egoist insana. Sivil toplum yesi olan bu insan bylece politik devletin dayana, nkouludur. Devlet onu bu ni teliiyle insan haklarnn iinde tanmtr. Ancak egoist insann zgrl ve bu zgrl n tann, daha ok, onun yaam ieriini olu turan tinsel ve maddi elerin dizginsiz devinimi-

nin tanndr. nsan bu yzden dinden kurtulmu olmaz, dinsel zgrlk kazanr. Mlkiyetten kurtulmu olmaz, mlk sahibi olma zgrl kazanr. Zanaatn* egoizminden kurtulmu olmaz, zanaat zgrl kazanr. Politik devletin kuruluu ve sivil toplumun birbirleriyle ilikileri, tpk korporasyon ve lonca insanlarnn ilikilerinin ayrcala dayanmas gibi, hukuka dayanan bamsz bireylere zl , bir ve ayn edimle gerekleir. Sivil toplum yesi olarak insan, politik-olmayan insan, kanl maz olarak doal insan olarak grnr. Droits de l'homme** da droits naturels*** olarak grnr, nk bilinli etkinlik politik edimde younlar. Egoist insan, zlm toplumun pasif, basite ve rili bir sonucudur, dolaysz bir kesinliin nesnesi, yleyse doal bir nesnedir. Politik devrim sivil top lumu bileenlerine ayrarak, bu bileenlerin kendi lerini devrimciletirmeksizm ve eletiriye tabi tutmakszn zer. O, sivil toplumu, gereksinimlerin, almann, zel karlarn, zel hukukun dnyas n, varoluunun temeli olarak temellendirilmesi ge rekmeyen bir nvarsaym olarak, ve bu yzden de doal taban olarak grr. Ensonu sivil toplum yesi olarak insan, asl anlamnda insan, citoyenden farkl olarak homme saylr, nk, politik in san yalnzca soyut, yapma bir insan, alegorik, tzel kii olarak insanken, o, duyumsal, bireysel, dolayimsiz varoluu iinde insandr. Gerek insan, yal* Almancada: Gewerbes; ingilizcede: business, Franszcada. l'industrie.-. ** nsan haklar. ~. *** Doal haklar, -.

nzca egoist birey biiminde, ve hakiki insan yal nzca soyut citoyen biiminde tannr. Politik insann bu soyutlanmas Rousseau tara fndan doru olarak yle dile getirilmektedir: Celui qui se entreprendre dinstituer un peuple doit se sentir en etat de changer pour ainsi dire la nature humaine, de transformer chaque individu, qui par lui-meme est un tout parfait et solitaire, en partie dun plus grand tout dont cet individu reoive en quelque sorte sa vie et son etre, de substituer une existence partielle et morale l'existence physique et independante. II faut qu'il te l'homme ses forces propres pour lui en donner qui lui soient etrangeres et dont il ne pisse faire usage sans le secours dautrui." ("Contrat Socidl", livre II, Londres 1782, p. 67.)* Tm zgrleme, insani dnyann, ilikilerin, insann kendisine indirgeniidir. Politik zgrleme, insann bir taraftan sivil top lum yeliine, egoist, bamsz bireye, dier taraf tan da, yurttaa, tzel kiiye indirgenmesidir. Gerek, bireysel insan, ne zaman soyut yurtta kendinde yeniden-sourup, bireysel insan olarak, gnlk yaamnda, zel iinde ve zel durumunda cinsil-varlk olursa, ne zaman insan "forces pro* "Halka bir hukuk dzeni salama cesaretine sahip kimse, in sani doay deitirme, kendi iinde ve kendisi iin tam bir btn olan her bireyi, bireyin kendisinden emin biimde yaamn ve varln alaca daha byk bir btnn/wj/-pw/na dntrme, fiziksel ve bamsz bir varolu yerine, ksmiye manevi bir varo lu geirme ykmlln iyice duyumsamak zorundadr. Byle bir kimse, insan kendi glerinden, ona yalnzca dierlerinin yar dmyla kullanabilecei yabanc gler salamak iin, yoksun b rakmaldr." (Toplum Szlemesi, kitap 2, Londra 1782. s. 67.) - f
n

pres"unu* toplumsal gler olarak tanr ve rgtler ve bylece toplumsal gc kendisinden politik g biiminde ayrmazsa, ite ancak o zaman insani zgrleme tamamlanm demektir.

II "Die Fhigkeit d e r h e u t i g e n J u d e n u n d Christen, frei z u vverden". Von Bruno Bauer (Einndztuanzig Bogen, s. 56-71)**

Bauer, yahudi ve hristiyan dinlerinin ilikileri ni, ve ayn zamanda onlarn eletiriyle ilikilerini bu balk altnda inceliyor. Bu dinlerin eletiriyle olan ilikileri, onlarn "zgr olma yetisi"yle olan ilikileridir. Ortaya u sonu kyor: "Hristiyann nnde dinden tmyle vazgeme si iin", ve dolaysyla zgr olmas iin, "yalnzca tek bir aama var: dinini amas. Buna karn ya hudinin yalnzca kendi yahudi zn deil, dininin tamamlannn kendine yabanc kalm geli imini paralamak gibi bir ykmll de var." (s. 71.) Bylece Bauer burada, yahudi zgrlemesi so rununu, salt dinsel bir soruna eviriyor. Sonsuz mutlulua ulamaya, yahudinin mi yoksa hristiya nn m daha ok ans olduu biimindeki teolojik kuruntu, burada daha modern bir biimde yineleni* "Kendi glerini". -** Bruno Bauer, "Gnmz Yahudi ve Hristiyanlarnn Kurtul ma Yetisi", Einundzyvanzig Bogen aus der Schyveiz. yaynlayan Georg Hervvegh, ZUrih ve Winterthur, 1843, s. 56-71. -.

yor: ilerinden hangisi zgrlemeye daha yetilidir? Yahudilik ya da hristiyanlk zgr klyor mu? diye sorulmazken tersine, "hangisinin, yahudiliin yadsnmas m yoksa hristiyanln yadsn mas m daha zgr klcdr?" diye soruluyor. "Eer yahudiler zgr olmak istiyorlarsa, hristiyanla deil zlm hristiyanla, genel olarak zlm dine, yani aydnlanmaya, eletiriye ve bunun sonucuna, zgr insanla balanmaldr lar." (s. 70.) Yahudi iin, sorun hl bir balan sorunudur, artk hristiyanla balan deil de, zlm hristiyanla balan. Bauer, yahudiye, kendisinin de dedii gibi, yahu di zn geliiminden domayan, bir hristiyan di nin znden kopuma davetinde bulunuyor. Bauer'in yahudi sorununun sonunda, yahudilii hristiyanln yalnzca kaba ve dinsel bir eletirisi zerinden kavramas, yani ondan yalnzca dinsel bir anlam karmasndan sonra, yahudinin zgr lemesini de felsef-teolojik bir edime evirebile cei, tahmini zor olmayan bir ey olsa gerek. Bauer yahudinin ideal, soyut z olan dinini, onun tm z olarak anlyor. Bu yzden de hakl olarak, yahudi tm yahudiliini bir yana brakrsa, "dar hukukunu ineyip geerse, insanla hibir ey vermez" diye ekliyor, (s. 65.) yleyse yahudi ile hristiyan arasndaki iliki yle oluyor: Hristiyann, yahudinin zgrleme sinden tek kar, genel, insani, teorik bir kardr. Yahudilik, hristiyann dinsel gzne batan bir ol-

gudur. Hristiyann gz dinsel olmaktan kar kmaz, bu olgu da gze batar olmaktan kacaktr. Yahudinin zgrlemesi, kendinde hristiyann iine gelen bir grev deildir. Buna karn yahudi, kendisini zgrletirmek iin, kendi abas dnda, hristiyann abasna, Kritik der Synoptiker'e ve Das Leben Jesu'ya kat lanmak zorundadr.
6

"Kendi balarnn aresine bakabilirler, yazgla rn kendileri belirleyecekler, ama tarih kendisiyle alay ettirmez." (s. 71.) Biz, sorun hakkndaki teolojik kavray krma ya alyoruz. Yahudinin zgrleme yetisi soru nunu, yahudilii kaldrmak iin hangi zel toplum sal enin altedilmesi gerektii sorunu haline geti riyoruz. nk, gnmz yahudisinin zgrleme yetisi, yahudilik ile gnmz dnyasnn zgrle mesi arasndaki ilikidir. Bu iliki zorunlu olarak, yahudiliin gnmzn kleletirilmi dnyasn daki zel konumundan kaynaklanr. Biz edimsel, dnyadaki yahudiye bakalm, Bauer gibi Sebt yahudisine* deil, gndelik yaam iindeki yahudiye bakalm. Yahudinin gizini onun dininde deil, dininin gi zini gerek yahudide arayalm. Nedir yahudiliin dnyasal temeli? Pratik gereksinim, zel kar. Nedir yahudinin bu-dnyalk dini? Bu-dnyalk tanrs? Para. Bezirganlk.

Pekala! Bezirganlktan ve paradan, bunun sonu* Yahudi dininde kutsal gn olan yedinci gnn, yani cumarte si gnnn kutsall inancna bal yahudi. -.

cu olarak pratik, gerek yahudilikten zgrleme, zamanmzn z-zgrlemesi olabilirdi. Bezirganln nkoullarn, ve yleyse bezir ganlk olanan ortadan kaldran bir toplum rgt lenmesi, yahudiyi olanakszlatrm demektir. Yahudinin dinsel bilinci, ince bir sis gibi, toplumun gerek yaamsal atmosferinde dalp zlp gi debilecektir. Dier taraftan, yahudi bu pratik zn bo grr ve ortadan kaldrl iin alrsa, kendini imdiye kadarki geliiminden kurtarm, genel olarak insani zgrleme iin alm, ve fkesini insani z-yabanclamann en yksek pra tik ifadesine yneltmi olur. Biz demek ki yahudilikte, imdiki zamann ge nel anti-toplumsal bir esini gryoruz, ki bu e, zmek zorunda kald, imdiki yksek dze yine, yahudilerin byle berbat bir balantyla ka tldklar tarihsel gelime yoluyla ulatrlm tr. Yahudinin zgrlemesi, son tahlilde insanln yahudilikten* zgrlemesidir. Yahudi kendini za ten zgrletirmiti, ama yahudi tarznda. "rnein Viyana'da ho grlen yahudi, parasal gcyle kralln tmnn kaderini belirliyor. En kk bir Alman ehrinde bile haklarndan yoksun braklabilecek yahudi, Avrupa'nn geleceine hk mediyor. Korporasyonlarn ve loncalarn yahudiye kapal olduu ya da henz onun yannda yeralmadklar bir srada, ortaa kurumlarnn dikkafall* Burada ve baka yerlerde, besbelli ki. Marx. Jude (yahudi) ve Judentum (yahudilik) szcklerini, tefecilie, bezirganla, ti carete vb. gndermede bulunmak iin figratif anlamlarnda da kullanmaktadr. -Ed.

 sanayideki ataklk karsnda maskara durumu na dyor." (B. Bauer, Die Judenfrage, s. 114.) Bu yaltk bir olgu deildir. Yahudi kendini ya hudi tarznda zgrletirmitir, yalnzca parasal g elde ettii iin deil, ama onunla ve ondan ayr olarak da, para dnya gc haline geldii ve pratik yahudi tini, hristiyan halklarn pratik tini haline geldii iin. Yahudiler, hristiyanlar yahudilere d nt lde kendilerini zgrletirmi oldular. "New England'n dindar ve politik bakmdan z gr sakini" diye bildiriyor rnein albay Hamilton, "kendisini sktran ylanlardan kurtulmak iin en ufak bir aba da harcamayan bir tr Laokon'duv*. Mammon** onun putudur, ona yalnzca dudakla ryla deil, bedeninin ve ruhunun tm gcyle ta pnr. Dnya gznde bir borsadan baka bir ey deildir, ve bu dnyada, komusuna gre daha zengin olmaktan baka bir yazgs olmadna inanmtr. Bezirganlk tm dncelerini zaptetmi, bir tek nesnelerin mbadelesi alyor yorgun luunu. Mallarn ve tezgahlarn, denebilirse sr tnda tayp, faiz ve kazantan baka bir eyden szetmiyor. ini bir an gzden mi kard, bilin ki bu rakiplerininkine burnunu sokmak iindir." Evet, yahudiliin hristiyan dnya zerindeki pratik hakimiyeti, Kuzey Amerika'da, ncilin bildi riminin kendisinin, hristiyan retinin bir ticaret malna dndnn ikirciksiz, normal ifadesine varmtr. ncildeki mflis tccar da, ilerinde
* Eski Grek mitolojisine gre Truval rahip Laokon, tahta ata kar Truvallan uyard iin Atena'nn gnderdii U deniz yla n tarafndan boulmutur, -. ** ncil'de kazan hrs ve altn babal sembol. ~

zengin olmu incilci gibi yapar. "Tel que vous le voyez a la t6te d'une congrgation respectable a commenc6 par 6tre marchand; son commerce 6tant tomb6, il s'est fait ministre; cet autre a ddbute* par le sacerdoce, mais des qu'il a eu quelque somme d'argent la disposition, l a laiss6 la chaire pour le negoce. Aux yeux d'un grand nombre, le ministere religieux est une v6ritable carriere industrielle." (Beaumont, agy, s. 185,186.)* Bauer'e gre, "Yahudinin, pratikte mthi bir gce sahip oldu u, ve politik nfuzunun, ayrntda snrlansa da, aayukar btnyle iledii bir durumda, teori de politik haklardan yoksun braklmasnn asl as tan olamaz." (Die Judenfrage, s. 114.) Yahudinin pratik politik gc ile, politik haklan arasndaki eliki, genel olarak politika ile parasal g arasndaki elikidir. Teorik olarak politika parasal gten stnken, gerekte onun klesine dnmtr. Yahudilik hristiyanln yannda tutunabilmitir, ama yalnzca hristiyanln dinsel eletirisi ve hristiyanln dinsel treyiine ilikin kukunun cisimlemesi olarak deil, daha ok pratik-yahudi tin, yahudilik, hristiyan toplumda tutunduu ve bylelikle en yksek geliimine kavutuu iin. Sivil toplumun zel bir yesi durumundaki yahudi,
* "Saygdeer bir ruhaniler meclisinin tepesinde grdnz kii, ise tccar olarak balam. inde tutunamaynca da papaz oluvermitir; bir bakas, rahiplikle balamtr, ama belli bir miktar paray tasarruf etme olanana kavuur kavumaz, kilise krssn bezirgan olmak iin terk etmitir. ok byk bir oun luk, ruhani hizmete, mesleki bir kariyer gzyle bakar.'' (Beau mont, agy, s. 185-186). -.

yahudiliin sivil toplumdaki zel bir belirimidir yalnzca. Yahudilik tarihe karn deil, tarih yardmyla tutunmutur. Sivil toplum, yahudiyi, srekli kendi barndan kararak retmitir. Yahudi dininin dayana, esas olarak nedir? Pra tik gereksinim, egoizm. Bu yzden yahudinin tektanncl, gerekte pek ok gereksinimin oktanncldr, kenefi bile tan rsal yasann konusu yapan bir oktannclktr. Pratik gereksinim, egoizm, sivil toplumun ilkesidir, ve sivil toplum politik devleti tamamen dourur dourmaz, bu saf biiminde grnr. Pratik gerek sinimin ve zel karlarn tanrs paradr. Para, israil'in kskan tanrsdr, nnde baka hibir tanr varln srdremez. Para insann tm tanrlarn aalar ve onlar metalara evirir. Para her eyin evrensel, kendinde olumu deeridir. Bu yzden de tm dnyay, hem insan dnyasn hem doay. zgl deerinden yoksunlatrr. Para, insann iinin ve insann varoluunun yaban clam zdr, ve bu yabanc z insana hkme der ve, insan da ona tapnr. Yahudilerin tanrs dnyasallam, dnya tan rs haline gelmitir. Deiim yahudinin gerek tanrsdr. Onun tanrs yalnzca yanlsamal dei imdir. zel mlkiyet ve parann egemenlii altnda ula lan doa anlay, ki bu yahudi dininde vardr ama yalnzca imgelemde vardr, doann .gerek

bir horgrl ve pratik aalandr. Bu anlamndadr ki, Thomas Mnzer bunu hogrlmez buluyor: "Tm yaratklar mlkiyete dntrlm, su daki balklar, havadaki kular, yerdeki bitkiler... yaratklar da zgrlemek zorunda."
7

Yahudi dininde soyut biimde ierilen, teorinin, sanatn, tarihin^ z-ama olarak insann horgriis gerek bilinli gr noktasdr, para^ insann* erdemidir. Tr-ilikinin** kendisi, kadnerkek ilikisi vb. bir ticaret nesnesine dnyor! Kadn alinp-satlyor. Yahudinin sannsal*** milliyeti, tccarn, genel olarak da para-insann milliyetidir. Yahudinin temelsiz ve nedensiz**** hukuku; te melsiz ve nedensiz ahlaksallk ile genel olarak hu kukun, zel karlar dnyasn kucaklayan salt bi imsel ayinlerin, ancak dinsel bir karikatrdr. Burada da, insann en nde gelen ilikisi, hukuk' sal iliki, yasalarla ilikisi oluyor, bu yasalarn onun iin geerli olmasnn nedeni bunlarn onun kendi isten ve znn yasalar olmas deil, bu yasalarn hkm duruyor olmas, ve kar kn cezalandrlacak olmasdr. Yahudi cizvtlii, Bauer'in Talmud'da kefettii
* Almancas: Geldmenscheni ngilizcesi: manofmoney; Frans\zc&s:'l'hmmed'argent,-. > Almancas: Gattungsverhlinis: ngilizcesi: speces retation. -f Almancada* chmrisch, ngilizcede. chimehcc'. Franszcada: chimeriaue. / da: chimtriauf -. (Almancada: grutrf: j Frariszcada: sansfc [fondenu

ayn pratik cizvitlik, zel karlar dnyasnn yasa larla bu dnyann balca sanat, dnyay yne ten bu yasalar kurnazca inemektir ilikisidir. Gerekte, bu dnyann kendi yasalar ereve sinde devinimi, hukukun srekli inenmesine ba ldr. Yahudilik, din olarak, teorik bakmdan bir geli im srdremedi, nk pratik gereksinimlerin dnya gr, doas gerei snrlanmtr ve bi tirmek iin birka vuru yeter. Pratik gereksinimin dini, tamamlann, doas gerei, teoride deil, ancak pratikte salayabildi, nk onun hakikati pratiktir. Yahudilik yeni bir dnya yaratamad, ancak dn yann yeni yaratm ve yeni koullarn eylem ala nna ekebildi, nk nedeni zel karlar olan pra tik gereksinim pasif kalr ve kendi, gnllce b yyecei yerde, ancak toplumsal koullarn srekli gelimesinin bir sonucu olarak kendini bym bulur. Yahudilik zirvesine sivil toplumun tamamlanyla ular, ama sivil toplum tamamlanna an cak hristiyan dnyada ular. Sivil toplum kendi sini, devlet yaamndan, yalnzca, tm ulusal, do al, moral, teorik ilikileri insana dsal klan hristiyanln egemenliinde tmyle ayrr, insann tm tr-balarn* koparr, bu tr-balarn yerine egoizmi, bencil gereksinimi koyar ve insan dnya sn atomize olmu, biri dierine dman bireyle rin dnyasna ztrr.
* Almancada: Gattungsband; ngilizcede: speces-tes. Franszcada: liens ginirigues. -.

Hristiyanlk yahudilikten kmadr ve yeniden onda zmtr. Hristiyan batan beri teorize eden yahudiydi, yahudi bu yzden pratik hristiyandr ve pratik h ristiyan da yeniden yahudi olmutur. Hristiyanlk gerek yahudilie yalnzca gr nte stn gelmitir. Pratik gereksinimin kabal n, onu mavi gklere karmann dnda berta raf edemeyecek kadar asildi, tinseldi Hristiyanlk yahudiliin yce fikri, yahudilik hristiyanlm kaba pratik uygulandr. Ama bu uy gulan, ancak hristiyanln tam bir din olarak, in sann kendisinden ve doadan z-yabanclamasn teorik bakmdan tamamlamasndan sonra genel bir uygulan haline gelebildi. Yahudilik ancak o zaman evrensel egemenlie ulaabilmi, ve yabanclam insan ve doay elden karlr klp satlklatrmak iin, egoist gereksinimin ve ticaretin kleliine tabi nesnelere evirmitir. Elden karlma, yabanclamann pratiidir. Dinsel kuatlml sren insann, zn ancak yabanc ve dlemsel bir z klarak somutlayabilmesi gibi, egoist gereksinimin egemenliinde de o, yalnzca pratik olarak ortaya kabilir, yalnzca et kinlii gibi rnlerini de yabanc bir varln ege menliine brakp, onlara, yabanc bir varln parann- anlamn bahederek, pratikte nesneler retebilir. Eksiksiz pratikte, hristiyann gksel saadet ego izmi, zorunlu olarak, yahudinin maddi egoizmine.

gksel gereksinim yersel gereksinime, znelcilik de zel karlara dnr Yahudinin direngenlii ni, diniyle deil, ama, tersine, dininin insani teme liyle pratik gereksinimle, egoizmle aklyo ruz. Sivil toplumda yahudinin gerek znn genel olarak gereklemi ve dnyasallam olmasn dan dolay, sivil toplum, yahudiyi, artk pratik ge reksinimin yalnzca ideal grn olan dinsel znn gerekliksizliine inandramaz. O halde g nmz yahudisinin zn yalnzca Pentateuch'ta* ya da Talmud'da deil, bugnk toplumda da bulu yoruz, stelik soyut deil, en st dzeyde ampirik bir z olarak, yalnzca yahudi snrlanml ola rak deil, toplumun yahudice snrlanml ola rak. Toplum yahudinin ampirik zn,bezirganl ve bunun nkoullarn ortadan kaldrmay ba arr baarmaz, yahudi olahak-d hale gelir, n k bilincinin artk nesnesi yoktur, nk yahudili in znel temeli, pratik gereksinim, insaniletirilmitir, ve nk bireysel-duyumsal varolu ile in sann cinsil-varoluu arasndaki eliki ortadan kalkmtr. Yahudinin toplumsal zgrlemesi, yahudilikten zgrlemesidir.
Austos-Aralk 1843'te yazld Deutsche-FranzsischeJahrbcher't (Paris, 1844)yaynland.

toplumun

Tevrat'ta ~.

AIKLAYICI NOTLAR

< Bu makale, bu konudaki .almalarnda, yahudilerin z grlemesi sorununu, yahudicilikten zgrlemelerine indir geyen, gen hegelci Bruno Bauer'e yant olarak yazld. Bir idealist olarak, Bauer, ulusal elikileri kaldrmann belirleyi ci arac olarak dinsel nyarglarn stesinden gelinmesini g ryordu. Onunla bu konudaki polemikler, Manc'a, yalnzca ya hudilerin deil tm insanln ekonomik, politik ve dinsel ba lardan zgrlemesi sorununu, materyalist adan ele alma olanam salad. - 5 Manc'n szn ettii, T. Hamilton'un Die Menschen und die Sitten in den Vereinigfen Staaten voi Nordamerica [Kuzey Amerika Birleik Devletlerinin insanlar ve Adetleri} adl kitabdr (cilt 1, Mannheim 1834, s. 146,354). - 17. 1791 Fransz anayasasn Marx, W. Wachsmuth, eschichtt Frankreichs im Revolutionszeitalter'den (cilt 1, Ham burg 1840) alntlyor (kitapta dokmanlar Franszca veril mi). 1793 anayassndan alntlar, P . J . B . Buchez ve P. C.
3 2

Roux, Hstoire parlementaire de la Revolution franaia'dendir (cilt 31, Paris 1837) Aada, Fransz Devrimi d nemine ilikin anayasal dokmanlar alntlarken de, Marx, ayn kaynaklan, zellikle Buchez ve Roux'nunkini kullanmak tadr.-31 1795 anayasasndan alnt, P J B Buchez ve P. C. Rotu. Hstoire parlementaire de la Revolution franaise'm 36. akimdendir -34. lk alnt W. Wachsmuth, Ceschichte Frankreichs un Revolutionszeitalter'dea, ikinci alnt P J. B Buchez ve P. C. Roux. Hstoire parlementaie de la Revolution franaise'm 31 cldndendr.-36. * Marx burada, B. Bauer'in Kritik der evangelischen Ceschichte der Synoptiker kitabyla (cilt 1-2. Leipzig 1841, cilt 3, Braunschweig 1842). David Fnednch Strauss'un Das beben Jcsu kitabn (alt 1-2. Tbingen. 1835-1836) imliyor. Bu kitaplar din konusunda gen-hegelcilenn eletirisini ienyorlard - 4 4 . 1 Alnt, Thomas Mnzer'in Luther'e kar yazlm yer gisinden. 1524te Mnzer tarafndan yaynlanmtr. "Hoch verursachte Schutzrede undAntwort wider das geistlose. sanftlebende Fleisch zu Wittenberg, welches mit verkehrter Weise durch den Debstahl der heiligen Schrift die erbrmlicle Chnstenheit also ganzjamnerlich besudelt hat" Manc'n yararlan d kaynak: Leopold Ranke. Deutsche Geschichte im ZeitallerderReformation, Berlin 1839. - 49.
5 4

LSOLJ
YAYINLARI

SOL YAYNLAR Sorumlu Ynetmen M uy affer ilhan Edost Bayndr Sokak 23/6 Yeniehir Ankara Tel 433 14 22 Faks 432 56 86