eskikitaplarim.

com
Hocanin Ruhuna Bir fatiha Hediye Etmeyi Unutmayiniz

X V ve X V I nc asrlarda

OSMANLI MPARATORLUUNDA TOPRAK LNN ORGANZASYONU EKLLER.

Kulluklar ve Ortak Kullar

O smanlI im paratorluunda, bilhassa m em lekete byk m iktar lard a esir ithal edilmi olduu tahm in edilc istil devirlerinde, ureti um um iyede m em leketin sosyal v e askeri h ayatnda v e hususile ekonom ik faaliyetin m uhtelif ubelerinde kle nin igal ettii m evkiin ehem m iyeti ne olm utur ? tiraf etm ek lzm gelir ki, henz lyikile tetkik edilm em i olan bu m him m eseleler h ak k n d a ok bir ey bilm em ekteyiz ve bu tetkikim izle biz, b u m evzuu byle um um b ir ekilde vazetm ek ten ziyade ancak pek husus b ir cepheden yni esir emeinin to p rak iiliindeki hissesini tayin b akm ndan aydnlatm aa alaca z. E sasen; bu m esele d e bizi d o ru d an d o ru y a v e esirlerin to p rak ilerinde altrlm as ekillerine, kullar vastasile iletilen zi ra teebbslerin ekonom isine ait teferruat ihtiva etm ekten ziyade dolayisiyle; yani O sm anl im paratorluunda gerek ifti snflarn hukuk sitatsn tayine ve gerekse um um iyetle toprak iiliinin organizasyonu ekillerini ay dnlatm aa yarayan v e b u suretle T r kiye ktisad ve tim a tarihinin ana m eselelerinden b ir kan kurcalyan n a d ir ve tip ik b ir hdise olm ak itibarike a l k a d a r ed ecek tir. F ilhakika; ileiride grlecei zere, b u m akalenin m evzuunu tekil eden ortak kullar ile b u ortak kullarn yerletirilm i ok-

duu kyler - ki biz o ralara k u l l u k diyoruz imdiye k a d ar m evcudiyetleri bile m alm olm yan mesele ler olduklar halde, ktisad ve tim a tarih tetkikleri b akm ndan byk bir alka arzetm ektedirler. O k a d a r ki; O sm anl im paratorluunda hr kyl (re ay a) snflarndan bsbtn ayr b ir hukuk sitatye sahip bulu nan ortak kullar in m evcudiyetleri ile hakk m iktarlar hakkn d a b u ra d a verdiim iz m alm at, T rkiyede m uhtelif tima snflar arasnda to p rak iiliinin dourduu m nasebetler meselesinin tari hini yazabilm ek iin nazar itbara alnmas zarur olan m alzem e meyan n d a m him bir m evki igal etm ektedir, Ehem m iyeti bu k ad ar byk olduu halde, henz kimse tara fndan tem as edilm em i b ir vaziyette bulunan bu m eseleyi biz, bu m akalem izde aadaki pln dahilinde ilemek niyetindeyiz: M akalem izin birinci ksm nda ; yeni b ir lm m evzuu vazet m ek, ilem ek ve tenvir edebilm ek iin giritiimiz m etodlu aratr m alarn m uhtelif yollarn, kullanlan m alzem enin m ahiyetini ve el d e edilen neticeleri ksaca gzden geireceiz. Bu suretle T rkiye ik tisat tarihinin olduk a kark ve o nisbette ehem m iyetli b ir m evzu unu nasl bulup vazetm i olduum uzu izah ile onun zerinde ori jinal bir iilik num unesi gsterm ee alacaz. M akalenin ikinci ksm nda ise ; bu suretle tam am en kendi im kn ve vastalarm zla inceliyerek vaz, teferratn tesbit ve am e leliini d e kendim iz yaptm z b ir m evzuu, gerek Trkiye iktisat ta rihinin ve gerekse sureti um um iyede ekonom ik ve sosyal tarihin ana m eseleleri ile olan alkalarn tayin etm ek suretiyle, m nalandrm ayr ve tefsir etm eyi tecrbe edeceiz.

BRNC KISIM

Meselenin vaz , tetkik edilen membalarn tavsif ve tahlili.

O sm anl im paratorluunda top rak iiliinin ortaklk. nm altn d a tanlan organizasyonu ekillerile, hukuken Kr olan kyl ( r e aya) snflarndan bsbtn ayr bir hukuk sitatye sahip bulu nan ortak kullar m m evcudiyetleri ve hakik m iktarlar hakkn d a m alm at veren m em balar, phe yok; m uhtelif devirlerde y ap t rlm olan byk arazi ve nfus tahrirlerinin neticelerini tesbit ed en hak an a m ahsus d efterlerd ir [ ] . Y alnz; elim izde bulunan d e f terlerin ekseriyeti, ortak kullarn artk o rtad an kaybolm aa ba lam bulunduklar X V I mc asrn balarnda yazlm olduklarn dan b u gibi tekiltn hakik m ahiyeti ile vaktil? igal etmi oldu u m evkun tayini iin dier baz m em b alan n yardm na rrfracaat etm ek lzm gelm ektedir. Filhakika; m evzuubahs defterlerd e ve m u ah h ar kanun ve tah riratta tetkik ettiimiz bu k u l iftiler m u h tasar b ir ekilde ve sa dece o r t a k veya o r t a k k u l olarak kaydedilm i bulunm aktadrlar. Bu suretle, yalnz b u m em b alard an kendilerinin o ralara ne zam an ve nasl yerletirilm i olduklarn tahkik etm ek ve tbi tutulduklar m uam elenin hususiyetlerine ait m alm at edinm ek m m kn olm am aktadr. te; bu husustaki vuzuhsuzluun ortadan kalkm as iin, bir nevi nfus v e vergi istatistikleri m ahiyetinde olan bu defterlerle uzun b ir zam an nsiyet etm ek lzm gelmi ve dikkatsiz bir gz iin ok b ir ey ifade etm iyen kul kaytlarnn m etodik b ir ekilde derlenip toplanm as ile eski tarihli n d ir b ir ka khne defterde tesadf edilen tafsiltn altnda tetkikleri meseleyi bir hayli tavzih etm itir.
[1] Bu defterlerin mahiyet ve ehemmiyeti ile, yazl usullerine ait etrafl neredilecek olan Osmanl imparatorluunda, byk nfus

malmat yaknda de mevcuttur.

ve arazi tahrirleri ve Hakana mahsus istatistik defterleri ismindeki tetkikimiz

Bu suretle biz; im paratorluun her kesini ayr ayr tetkik et tikten sonra, ortak kullarn yerletirilm i olduu kyler (kulluk lar) n> X V I mc asrn balarna doru, bilhassa u m ntakalarda toplanm olduunu tesbit etm ee m uvaffak olduk: A ) stanbul civarndaki H aslar kazasnda, 110 ka d a r koy iinde dier reaya ile kark bir halde ve m nha sran iftilikle megul bulunan ortak kullar.. B) Bursa ve Biga civarnda olduka kesif kyler ha linde iftilikten baka ayrca padiaha m ahsus inek ve koyunlarm obanl ve baclk gibi ilerle de megul edilett kullar. C) G arb A nadolu ile Rumelinin baz vzera vakf larndaki ortak kullar. D ) E d irn e ve K onya civarnda kul olduklarn tah kik etm ek bizim iin m m kn olm yan ve sadece o r tak nam altnda anlan kyller.

stanbul H a s la r k a z a sn d a k i ortak kullar

K u l l u k l a r iinde X V inci asrn son nsfndaki vaziyetinin en iyi teabit etm ee m uvaffak olduum uz m erkezlerden birisi; p h e yok, b ir m d d et sonra m him b ir ksm sultan ikinci Beyazt c a mii evkafna ilhak edilecek olan stanbul H aslar kazasdr. Bu se beple, bu kaza dahikinde m evcut ortak kullarn vaziyetini tetkik ve tesbit edeoek olursak, sureti um um iyede kulluklar h akknda b ir fi kir edinm ek bizim iin kolay olacaktr. Filhakika; bu kaza iinde m evcut 163 kyden J 1 0 k adarnda ziraatle m egul halkn m him bir ksm, to p ra a yerletirilm i esir ler, yni padiahn kullar ve cariyeleri ile, onlarn neslinden olup ta hukuken kul o lm ak ta devam eden kim selerdi. Bununla b erab er; b u kullan veya kuloullarn byk iftliklerde rgat gibi altracak y e rd e ; dier hr kyller gibi ve onlarn arasnda, kk ifti i etm eleri zerinde k en d i hesaplarna alr bir hale sokabilm ek iin; 'im gelen toprak, tohum , hayvan vesaire gibi iletm e serm ayeleri ---- W<k_ m stakil b ir ifti gibi, to p ra a yerletiril U m" '

meleri m nasip grlm tr. Bu suretle; m evzuubahs to p ra k kle lerini hukuk cihetten olduu k a d a r ktisad bakm dan d a sahipleri n e tbi bulunduran balar, onlar im paratorluun y aratm a a al t tim a m nasebetler nizam iinde hakik klelikle h r kyl l k arasn d a tipik b ir m erhale tekil eden ayr b ir tim a kategori vaziyetine sokm u bulunm aktadr. Filhakika; O sm anl im paratorluu nizam nda hukukan h r addedilen re ay ad an tam am en farkl olarak b u ortak kullar sahiple rinin m aldrlar v e resm en azd edilm eyince b u klelik vaziyetinin neticesi olan hukuk m dniyetlere m ahkm durlar. Bu itib arla k en dilerine slm hukukun n k k y et esaslar tatbik edilm ektedir. Mi raslarnn hr insanlardan farkl b ir ekilde intikale tbi tutuluu, hariten evlenm ek ve istedikleri y erd e istedikleri gibi alm ak hu susunda serbestden m ahrum iyet, angarya mesaiye m ecburiyet, ce zalanacaklar zam an ancak sahiplerinin m dahalesiyle k ad huzu runa celbedilebilm eleri gibi hususiyetler, onlarn hukuk sitatleri,nin bu m dniyet ve iktidarszlk vasflarn izah etm ektedir. Di er taraftan ayan dik k attir ki; T rkiyede, tetkik ettiimiz devir lerde, yalnz esir soyundan kyllere kar tatbik edilen b u nizam la r , hr olan kyl (re aya) lara tatb ik edilenlerden tam am en ay rd r ve an cak o rta zam a n d a b ir ksm G arb A vrupa m em leketle rin d e m evcut bulunan ve s e r f tbir edilen to p ra k klelerine tatbik edilen team llere ok benzem ektedirler. X V I inci asrn b alarna doru T rkiyede ancak m ah d u t mntak alard a baz n d ir nm unelerine tesadf edilebilen ve ad e d i git tike azalarak dier re aya arasn d a kaybolduu grlen b u ortak kullarn hukuk sitatlerinin G arp o rta zam annn serf tb ir edilen toprak klelerinin hukuk sitatlerine tam am en benzedii halde, bizdeki im paratorluk nizam nn um um kyl tipini tekil eden reayannkinden sarih b ir ekilde v e itin a ile ayrlm olm as ise, zerinde srarla durulm as lzm gelen m him b ir m esele tekil etm ek ted ir . Filhakika; O sm anl kanunnam elerinde o rtak kullar iin hu sus baz hkm lere ancak b ir iki y erd e tesadf etm ek m m kn olduu gibi; do ru d an d oruya ortak kullara ait b u lunan n d ir baz kanunlar da tipik O sm anl k anunlarndan tam am en ayr hkmlerden vcude getirilm i bu lu n m ak tad r [2 ]. B undan b ak a; n [2] Trkiyat Enstits taralndan bastrlmakta olan ve XV ve XVI nc -asrlarda, Trkiyede zira ekonominin hukuk ve mal esaslar mr *

fu s v e a ra z d e fte r le r in d e re a y a y k a y t iin k ab u l e d ilm i o la n u su ller h a ricin d e o rta k kullar k a y t iin h u su s tbirler v e ia r etler m e v c u t tur. o k d e fa ; her trl iltib a sa m e y d a n v e r m e m e k iin ayrca sa rih iz a h a t ta v e r ilm e k te o ld u u gib i; h ristiyan v e y a m sl m a n reay a n n y a ln z v e r g i m k e lle fi a n d a k i yetik in erk ek leri k a y d e d il d i i h a ld e , o rta k k u llar e llerin d ek i tohu m v e ift m iktar, k arlar v e o cu k la r ile b era b er v e h erh an gi b ir iftli in d em irb a d e fte r in d e o ld u u gib i, ta fsil t v e y a sla r iy le k a y d e d ilm i b u lu n m a k ta dr [ 3 ] .

eserimizin metin ksmnda, bu Osmanl kanunnm elerinden

(50) kadar ay

nen, izahl ve mukayeseli bir ekilde bastrlm bulunmaktadr. mparatorlu un hemen her kesinde mer olan zira rf ve detleri ayr ayr tesbit etmek suretiyle memleketin tam bir tablosunu vcude getiren ve o r t a k v& kul olmyan iftilerle bu ort ak k u l l a r n vaziyetini mukaye seye medar olabilecek olan bu kanunnmeler iinde, ortak kullara ait bulu nan stanbul Haslar kanunu ile bu kanunu tamamlayc mahiyette grlen baz kaytlar, kitabm 86 - 109uncu sahifeleri arasnda bulunmaktadr. i'[3] Filhakika; stanbul Haslar kazasna ait olup aada tahlil edilen 904tarihli defterin ve bu defterden karlm baz fotoraflarn tetkikinden anla laca vehile; K u l l u k l a r da bulunan iftiler biribirinden itina ile ayrlmas lzm gelen muhtelif zmreler halinde bir arada bulunduklar zaman deftere u ekilde ayr ayr yazlmaktadrlar: 1) Ortaklar nam altnda ortak kullarla ocuklar ve karlar, henz ken dilerine ift ve tarla verilemedii iin ortakhk bedeli vtkataaya balanm olan kullar ve onlarn aileleri efrad, ortak kul olmad halde hassa cariyelerden biriyle evlendii iin, bakasna ait bir mlk vaziyetinde olan bir cariyeyi kullanmak dolaysile, kendisinden hizm eti cariye bedeli bir para alman ve o cuklar da analarnn hukuk sitatsn takiben kul olacak olan kimseler. Bu suretle; bedeli hizmeti cariye vermekle mkellef hr kimseler, ortak kul lar arasnda kaydedilmi olduklar gibi, ancak karlar. ldkten sonra, avrat fevt olduu sebepten bedeli hizmeti refolump harala spen vazedildi. gibi kaytlarla dier hr kyllere benzetilmektedirler. Bu gibi ahslarn kayd ze rinde bazan avrati zimmiye imi yahut azadedir. eklinde tashihler grl mektedir. 2) Gerek ortak kullardan ve gerek reayadan ayr bir zmre tekil eden ve oluk ve ocuklariyle ayr ayr tesbit edilmi bulunan srgnler.. 3) Hariten gelp kulluklarda, yerleen ve yahut kulluk halindeki ky-

1. |9C4 tarihli Haslar Defteri

B undan b a k a ; o rtak k u llarn h u k u k sita t le rin d e m evcut

o lu p o n la r hr k y l ( r e 1a y a ) sn fla rn d a n a y a n h rriyetsizlik h a lin i teb a r z ettirm ek iin e lim iz d e ay rca sarih tarifler v e iza h a t ta m eV cuttur.

Filhakika; asl stanbul ehir ve inklp vesikalar m ze ve k t phanesinde M , C ev d et yazm alar arasnda (o rta boy, N. 77) bulunan 904 (1 4 9 8 ) tarihli stanbul H aslar kazas defteri* nin ban d a uzun bir Haslfcr kanunu d a m evcuttur ki; bu kanun, dier O sf m anii kanunnam elerinde tesadf edilm iyen bir hususu, yani ortak kullarn hukuk sitatsn byk b ir sarahatle uzun uzadya izah et ~ inektedir. Y ukarda ismi geen eserim izde 86 -1 0 4 nc sahifeler a ra snda aynen , tabedilm i bulunan ve b u ra d a ancak baz ksm lar zik redilecek olan bu kanunun m ahiyet ve kym etini anlatabilm ek iin, b u kanunun bulunduu (9 0 4 ) tarihli H aslar kazas defteri h a k ' k n d a b ir ka sz sylem ek lzm gelm ektedir. Filhakika; yukarda sylediimiz gibi, bu d efter hicretin (9 0 4 ) nc ylnda t a h r i r e m i n i O sm an elebi ve ktip M ehm et bin H zr m arifetile b u m m tak ad a yaplan bir tahrir ve teftiin neti celerini tesbit etm ektedir. M aam afih; defterin iinde bulunan baz kaytlara gre; (9 0 4 ) tarihnde yazlan bu d efterin esas ve mehaz nn d a Fatih devrinde 884 de eyhlislm tarafndan yazlan d a h a

lerde sadece ziraatla megul olan reaya ile yenieri, sipahi gibi zmreler.. Bu gibiler, ancak devlete herhangi bir ekilde vergi vermek itibariyle ve yal nz vergi m kellefi olarak kaydedilmi bulunmaktadrlar. zad edilmi kim seler (mutaklar) da, ellerinde itaknm elen bulunduu veya bu hususu res men isbat edebildikleri iin, reaya arasnda kaytldrlar. (Bilhassa J. - V nu maral fotoraflara baknz). .[*] Tetkiklerimizi bidayette bu defterin, stanbulda, Baveklet Arivinde (533) numarada kaytl buulnan, 1122 tarihli bir musaddak. sureti zerinde yap m bulunuyorduk. Bilhara, ismi geen ktphaneye vakf edilen M. Cevdet yazmalar arasnda, asln bulunca kaytlar ve yaprak numaralarn bu nsha ya gre tashih ettik. Bu makalenin sonuna konmu olan fotoraflar da bu ori jinal nshaya ait bulunmaktadr.

eski tarihli dier bir defter olm as lzm gelm ektedir [4 ]. Bu iti b arla; bu m n takada kullarn yerletirilm esi tarihini, buralarn T rkler tarafndan igalini takip eden senelere k a d a r karm ak m m kn olur. Filvaki; tarih kaynaklar d a stanbul Fatihi Sultan Mehm edin fethettii m em leketler halkndan bir ksmn srp stanbul krlarna yerletirm i olduunu tesbit etm ektedirler. B undan baka; Biga civarnda ve dier baz byk vakflarn arazisi zerinde or tak kul olarak, yerletirilm i bulunan kyllerin srlp getirilmi k u llar olduklarna dair elimizde kaytlar m evcut bulunduu iin, h u esir srp kylere yeretirm e usulnn T rk lerd e eski b ir anane tekil etm i bulunduunu syliyebiliriz. Bununla b era b e r; Osm anl im paratorluunda iskn ve kolonizasyon m etodlar ismini tayan ve henz neredilm em i dier b ir tetkikimizin srgnler b ah sinde etrafie tebarz ettirdiim iz vehile, fethedilen m em leket lere an a v atan d a n sistemli b ir ekilde m uhacir srp yerletirm ek

[4] Filhakika; elimizde bulunan (904) tarihli Haslar defterinin muhtelif yerlerinde, daha eski defterlerden bahis mevcuttur: Azade, bermucebi defteri atik (yp. 55). Mehult mezkure eski defterde mukayyet anma kyl tahkik edemediler. (yp. 15). Khne defter (yp. 70). Ayni ekilde; (138) inci yap rakta eyhlislm defteri inden 139 uncu yaprakta da Mevlna Ltfullahn kaydettii mufassal defter den bahsedilmektedir. 18 inci yapraktaki t anlalmaktadr. Ayni ekilde; defterin kabnn altndaki renkli kat zerinde derkenar ek linde mevcut kaytlardan anlalan, mna da udur: Haslar kazas, Osman elebi tahririnden be sene sonra Semne mderrisi Mevlna eydi tarafndan tefti edilmitir. Bu husus iin; mezkr mfetti Mevlna Seydiye, Ahmet avu eliyle, bir hkm ve iki adet Haslar defteri, ve danimendlerinden Mevlna Kasm vastasiyle de biri nisanl dieri niansuz iki kanunnme ve Hac Hzr olu yazup arz ett kazy defterlerinden drt cz, ki yetmi varaktr gnderilmitir. te; teftie esas olmak zere gnderilen bu iki defterden birinin elimizdeki (904) tarihli Haslar defteri ol duu halde; diermin Fatih Sultan Mehmet zamannda yazlm eski bir def ter olduu aadaki u kayttan anlalmaktadr : Gnderilen iki mcellet defterin birisi merhum, m afur-m-leh Sultan Mehmet tbe-serah zamannda yazlan defter olup birisi dahi padiah-l-islm vel-mslim m padiahmz izze nasrhu hazretleri zemanmda yazlan defterdir. Mcezz olan defter dahi kezlik. Tahriren f 26 aban sene 909. kayttan ise; Hassn khne ktibi Ali nin baz ortak yerinden kendisi iin ayr yap

usulile, dr-l-harb d en ana vatana esir srp yerletirm ek arasnda esasl bir fark m evcuttur. V e iki trl srgn birbirinden itina ile ayrm ak lzm gelir. Birinci nevi m uhacir srgnler d ah a ziyade im tiyazl b ir zm re tekil ettii h alde; ikinci zmreye dahil olan jsir srgnler, k u l olm akta devam etm ektedirler. Kul, srgn ve re aya arasndaki farklar : Filhakika; tetkik ettiimiz (9 0 4 ) tarihli H aslar defterinde srgnlerin ortka k ullardan ayr o larak yazlm, h att re ayaya bile katlm am olmas, bu hususta dikkate sayandr*. Dier taraftan ; reayay karye- m ezkre M oradan srgnler imi, (A ran v u t k e m eri karyesi; y.p. 74) ; reayay karye-i m ezkre an srgnn Davutpaa. ( erefaa ky, y. p. 19); Reayay kariyei m ezkre an srgnn M ora (yp, 15; A v az), eklindeki k aytlarda d a reayann s r g n olduklarnn tasrih edilmi olmas, srgnlerin ortak kullara deil, daha ziyade re ayaya benzetildiklerini gsterm ektedir. G eri; srgnler ekseriya re a y a d a n ayr bir zm re halinde ve tpk ortak k u llar gibi kadnlar v e ocuklar ile birlikte yazlm ak tadr*. F a k a t; bu h u su s ted b ir onlarn d ah a ziyade kap eski vatanalrna dnm elerine m ni olm ak iin alnm olsa gerektir. Y oksa srgn ile ortak kul arasndaki farklar, srgn ile reaya arasnda olan farklardan d ah a byktr. V e bu sebepledir ki; ekseri ortak kullar, kul olm ann kendilerine tahm il ettii m kellefiyetlerden kur tulabilm ek iin, kendilerinin kul deil srgn olduklarn iddia etm ekte v e ancak b u hususu isbat edem edikleri tak d ird e yine kul olarak kalm aktadrlar. A adaki ekillerde tesadf ettiimiz kayt la r bu hususu teyit etm ektedir : Mezkr, khne (d efte r) de k u l l a r arasnda m ukayyet, D avutpaa srgn yin dedi, isbat etm em ekle bedeli ift vazolundu. M ezkr D avutpaa srgn yin dedi, isbat edem edi. FChne d e f terde o r t a k kul yazlp sonra iftten arlk ile km bulundu. Ol ecilden m u k ataa vazolundu. Azdeyi, dedi. s b a t edem edii sebepten m u k ataa vazolundu. M ezkre iin eri skender paa srgnlerinden dedi, isbat edem edi. An srgnn Nasuh bey. M ezkrn hrriyeti sabit oldu. An srgnn Pritine. An srgnn M entee. R eayay kaiyeyi m ezkre phel ol

[*]

IV ve VI numaral fotoraflara baknz.

duu sebepten s r g n ihtim ailn verip ihtiyaten oul ve kz ile sebt olundu. (F oto . VI ya baknz.)

2. stanbul civarnn iskn meselesi ve kulluklarn tesisi

G rlyor ki; stanbul civarn iskn iin Fatih Sultan Mehmedin srp getirdii kyller arasnda, h arp esirleri k ad ar hr insan lar da m evcuttur ve iki trl srgn birbirine kartrm am ak l zmdr. Bununla b e ra b e r; kuvvetle id d ia edilebilir ki; stanbul civaT indaki k u l l u k l a r d aha ziyade harple fethedilen kalelerde tu tulduu iin esir m uam elesine tbi bulunan hristiyanlarla tekil edilmitir. Filhakika; stanbul v e civann iskn meselesi mhim bir devlet ii tekil ettii sralarda; bu gibi harp esirlerinin v e b u n larn iinden bilhassa padiahn hissesine denlerinin stanbul civa rnda to p ra a yerletirilm i kke halinde, tohum ve levazm Beylik ten verilerek, y a r c l k l a altrlm as mnasip grld m uhakkak gibidir. F atihin stanbul ve civarna yapt srgnler arasnda, bu su retle hristiyan k u l srm ek eklinde tezahr eden b u nevi sr gn iinin m ahiyeti h akknda b ir fikir verebilm ek iin b u ileri ya k ndan grm olan tarihilerin yazdklarn gzden geirelim : B unlardan, Istanbulun fethini m teakip yaptrlan bita tahriri ilerini idare etm i bulunan T ursun Bey tarihinde yle dem ekte d ir: F atih, klla fethettii m em lild k ffard an sebayy sr getirip e traf stanbula k o ndurup kyler v e mezri* vazetti. yle ki, hl y e r kalm ayp tem am m am u r eyledi. H e r vdi- gayr z-zer' hadyk zti b eh cet eklin gs terdi. (T arih i E blfeth, M ehm et A rif Bey ta b ; stanbul 1330. sf. 6 7 ). A yni ekilde Fatihin muasr olan Rum tarihisi Kaitovulos d a tiirkeye (T arihi Sultan M ehm ed H am Sn) nam ile tercm e edilm olan tarihinde 3 t a n b u l civarnn iskn ilerinden u ekilde bahsetm ektedir. Padiah hazretleri Srpt M acar ve Bulgar httalarm d an b ir ok ahaliyi stanbul civarna naklettirerek b u rala rn d a im ar ve isknna sarf him m et eyliyordu. Bu b aptak i m akasd seniye, evvel stanbul civan m nbit v e m ahsul d a r tarlalar havi olduundan, buralarnn celbolunan n' - j ~ ~ t,A k. r^tle ihtivac m em leketin tehvi;

ni, saniyen m evakii m ezkre l halinde, gayr m eskn ol duu c ih e te seyr seyahat edenlere bisi em niyet olam a dndan rskn hali suretile tem didini ve sayisin tem ini idi. (Sf. 113). Sultan M ehm et H azretleri lstanbulun um uru idaresi ve sairesi ile itigale balayp b uraya naklettirdii Morar tlardan sahibi fen ve m alm at olanlar ehir dahilinde tavtn ve dierlerini d e m em leketin civarndaki hal arazide iskn ettirerek b u ralard a para p ar a kyler tekil ettirdi. V e ziraatle itigal etm eleri iin cm lesine h u bubat v e ift hayvan [t eyledi.. (K arolidi tercm esi; stanbul, 1328. Sf. 1 2 8 ). R um tarihinin b u ibarelerinde stanbul civarna iskn edilen M orallarm , Srp, M acar ve Bulgarlarn h arp esirleri arasndan se ildii ve b u ralara ortak kul olarak yerletirildikleri tasrih edilm i y o rsa d a ; dier tarih m em balarda, Srbistan ve M oraya ait olm ak zere, b u hususu tekit eden kaytlar m evcut bulun m ak tad r: A ndan sonra Sultan M ehm et Laz eline vard. Sivri ce H isar ve Um ul Hisarm fethedip vilyetin yam a eyledi. A n d an sonra kan esirleri hesabn Alah bilir, stanbul dairesinde o lan kfirlerin ekseri a n d a n kanlardr. H icre tin 8 5 8 ylnda fetholundu. (T ev arih -i l-i O sm an. Breslave, G lese basm, 1 9 2 2 ; Sf. 1 1 1 ). ... Niyeti gaza diyip M ora vilyetine yryp doru Yeni ehre varp ... an d a n gp Bakre-o H isarna varp an d ah i fethedip k fim i Islm bul krlarna srdler.. (N eri tarih i; V eUyyddin efcn^ii ktphanesindeki nsha, yp . 2 2 2 ). A yni ekilde Midilli hisarnn ve Kefe, M enkb, A kkerm ann fethine ait tarih kaynaklarn verdii m alm ata gre d e; bu sralar d a fethedilen m em leketler halknn kalelerin igalini m teakip, b tn m evcutlariyle v e em lkiyle defter edilerek padiaha arzedildii, padiahn da b u n lar arashdan, gen olan ve kzlar esir olarak m aiyetindeki zevata datt; geriye kalanlardan bir ksmnn Istanbula srlmesini em rettii, dier b ir ksmn da cizyeye bal y a ra k yerinde brakt anlalm aktadr [5 ] . G em iler dolt&u Istan-

[5]

Bu hususlar iin Neri, Tursun Bey, Kritovulos ve Hammer tarih

ilerine baklabilir.

b ula sevkedilm i olduu anlalan bu ksm halkn tulduu m uam ele ayrca tahkika m uhta olm akla civarna iskn edilenlerden b ir ksmnn bizim bu ettiim iz o r t a k k u l l a r tekil ettii

ehirde tbi tu b erab er stanbul! m akalede tetkik m uhakkaktr.

Bu ekilde yaplan esir srgnlerinin yalnz stanbulun iine ve civarndaki kylere deil, m uhtelif m ntakalarn im ar veya siya s m lhazalarla (yeni fethedilen m em leket halknn dier ta ra fla ra datlarak yerlerine m slm an yerletirilm esi m aksadiyle) bazan A nadoluya da y aplm ak ta olduu anlalm aktadr. Bu hususta Neri tarihinin A kkerm ann fethi m nasebetiyle naklettii hdise aa daki ekilde cereyan etm itir : K firler ciz olup kal ay teslim ettiler. Sancak slm dahi dikilp nevbeti sultan uruldu. A n d an padiah bu yurdu : em inler ehre girip H isardan kacak esirleri kar dlar. P adiah bunlarn nicelerin illere balayp ve ni elerin dah i slm bula srdler. V e bazn d a h i A nadouda eski B igaya gnderdi, m am ur etm ek iin.. (Y p, 259) Biga civarnda ileride tetkik edeceim iz k u l l u k l a r n da b u suretle tekil edilmi olmas m uhtem eldir. Filhakika; Biga civa rndaki kulluklardan birinin zerinde u ekilde bir kayt m evcut tu r: Zikrolan pare kariyelerin keferesi dr-l-harbdan em ir ile srlp getirilmi ortaklardr.. A yni ekilde; Bursa civarnda Rum eliden srlm Bulgar kyllerinin [6] ve Biga civarndaki or taklarnn, Istanbuldaki ortak kullar gibi, ayn artlara tbi olarak ziraatle megul o lm akta veya padiahn inek, koyun v e kara s rlarna b ak m ak ta olduklarn grm ekteyiz. B undan b aka; Bursa civarnda padiaha veya eski byk vezirlere ait v akflarda kesif b ir ekilde ortak kullarn m evcut bulunuu d a bize stanbul sr gnlerinden d ah a nce veya d ah a sonra m uhtelfi tarihlerde olm ak zere, b ir ok srgnlerin yaplm bulunduunu; baz byk ve eski vzera vakflarnda tesadf edilen ortak kullarn d a bu v e zirlerin ftuhat esnasnda hisselerine isabet eden harp esirleri olduk larn tahm in ettirm ektedir. F atih devrinde byk bir vsat kesbetm i olan ve gzleri n n d e cereyan etm i bulunan srgn hareketlerini k ay d ed sn yuka[6] Aada, Bursa civarndaki kulluklar mevzuubahs olduu zaman bu;

Jkayt aynen zikredilecektir.

rda ismi geen tarihilerin bu daha evvelki srgnleri kaydetm ei ihm al etm i olm alar m m kndr. Bu m akule top rak klelerinin az zam an iinde dier re aya arasna karp kaybolduklar dnlr se; bu ortak kullarn ve dolayisiyle esir srgnlerinin vaktiyle b i zim bildiim izden ok daha byk m ikyaslarda m evcut olmu b u lunduu m eydana kar. Bu vaziyette; Fatihin tatbik ettii srgn usullerinin, esasen tedenberi m evcut olan dar tedbirlerin, bu d ev re has byk ftuh at neticesinde, byk bir nisbet alm ekilleri ol mas lzmgelir. Elim izde eski srgnlere ait hususlar da lam am ile tenvir edecek m em balarm ve bilhassa ariv malzem esinin bulunm a y, kulluklarn T rkiyede vaktiyle nasl tekil edilm ekte olduk lar ve igal ettikleri m evki h akknda bizi esasl m alm at edinm ek im knlarndan m aalesef m ahrum brakm aktadr.

3. Hukukan hr oian ve olmayan kyller

D em ek oluyor ki; ortak kullarn bilhassa harp esirleri ara sndan ayrlm olduklar ve bu itibarla resm en azad edilm edik leri m ddete sahiplerinin kleleri k alm akta devam ettikleri m uhak kaktr. Bu hususta en byk delil, m evzuubahs ettiimiz stanbul H aslar defterinde kaytl bulunan ortak kullardan ounun ze rinde bu hali tasrih eden kaytlarn m sv cu t bulunm asdr [7 ]. Bu suretle; hukuk sitatleri ayr, m uhtelif ifti zmrelerini ih tiva eden kylerde, bu vaziyet her ahsn ismi zerinde ayr ayr kayt ve iaret edilm ekte olduu gbi; ekseriya zam anla birbirine karm ak tehlikesini gsteren b u taksim atn dourduu hukuk m eseleleri tavzih iin ekseriya tahkik ve tefti lzum unun hissedil mi olduu da anlalm aktadr. Bir m isal verm i olm ak iin, stanbul H aslar defterinden A som ato kyne ait olup bu neviden b ir tefti
[7] Filhakika; bu neyanda tesadf edilen kaytlardan bazlar unlardr:

Ehli zimmetten olduu sabit oldu.; Hrriyeti sabit oldu.; Defteri atikte cariye kaydedilmi amma azade, elinde atiknm esi var.; Azdeyim dedi, isbat edemedii sebepten muhata*a vazolundu.; Bedeli hizm eti cariye almmya, avratnn hrriyeti sabitoldu. Mezkr hrriyetini isbat ett ecilden avreti iin bedeli hizm et vazolundu.-; Cariye olu olduu sebepten bedeli enbz.; Cariye olmak ihtimali var.; Bedeli hizmeti cariye alnmya, avretinin hrriyeti sabit oldu.; an cevri-i Mahmutpaa.; Abdi Has; teftie muhta, cariyelii zahir oldu. (Bilhassa III, VI v eV lI numaral fotoraf larda isimlerin zerindeki kaytlara baknz).

ve tahkik m evzuu tekil etm i bulunan b ir ihtilf kaydn n akledebi liriz. Bu k ayda gre, m evzuubahs ihtilf undan ibarettir: Bu ky halk kendilerinin o r t a k ve k u l olm ayp sadece e h l i z i m m e t ve hr r e a y a olduklarn ve khne d efterd e o r t a k kaydedilm i olm alarnn hakikate uygun olm adn id dia etm ektedirler. Padiah, b u m eselenin ihtim am la tefti edilerek eran hrriyetleri sabit olanlarn vaziyetinin tashih ed;.mes.ni em ret mitir. Bunun zerine, hrriyet talep edenlere isbat teklif edilmi ve isbat edenlerin hrriyetine iaret olunup ortaklktan ihra edilmi tir. Beikta ve A yokrka kylleri de ayni ekilde b ir ihtilfa mevzu tekil etm ilerdir. M ezkr kaydn sureti udur: (6 4 ) numaral ky : K arye-i A som ato (nm dier A knt B urnu). M ez kr karyenin ortaklar ehli zim m etz ( K hne d efter) de ortak kaydolmak hilf vakidir dey taleb itdkleri deri devlete arz olub em r olundu ki ihtimamla tefti olu nub eran hrriyetleri sabit olan ol muceboe kay d olunub sabit olm ayan d e fte r m ucebile am el edile dey Ol eclden mezkruna v e syir hrriyet taleb itenlere isbat teklif olu nub sbt idenlerin hrriyetine iret olunub cizye ve ispenc vaz* olundu. Isbt itm-eyenlern (khne defter) d e ze rine ift kayd olunann ki bilfii ift hidm etinde m ukarrer dir. A l-m -kn ibka idb iftden kanlara ve sonra irian ebn-i baliine ve anlardan olub h e n z ifi: veril meyenlere ortak kanunu mucebince mukata'a v az olun du, (F oto. V I). D ier bir ky halknn kendi hrriyetlerini isbat iin ortaya sr dkleri deliller ve haklarn d a yaplan m uam ele de daha az ayan d ikkt deildir. Filhakika; A n ad o lu d a Y alova (Y alakova) d a p a diahn srlarna bak arlark en srlp stanbul civarna getirilen bu ky halk kendilerinin kul deil, sadece zimmi olduklarn id d ia etsm ektedirler. Bu hususta kendi lehlerine kullanabilecekleri delille rin unalr olduu anlalm aktadr: K hne d efterd e kullar slbunca kaydedilm i olm alarna ram en, kyn altnda reiyet diye iaret m evcut buulnm as ve bazlarnn zerinde bedeli hizm eti ca riye, yni cariye ile evlenm ek suretiyle bakasna ait b ir m lk v a ziyetinde olan bir kadn kullanan b ir hr ad am d a n alm an tazm inat kayd m ev cu t buulnm as. B ununla b erab er; k u 1 olduklarm isbat eden karineler de gayri m evcut deildir: Y alovadayken ve d ah a sonra padiahn ineklerini besledikleri m ddete src kullar

k anunu m ucibince st bahs verm i olduklarn, srlar kalm a ynca d a tpk kullar gibi m u k ataa (kesim ) verdiklerini kendileri de m uteriftirler. Bu sebeple; bu hususlar h akknda tahkikat y ap m aa lzum hsl olm utur: ( 5 0 ) n u m aral ky : K arye-i Prolice. M ezkr karyenin ehli A nadokuda Y a la k o v ad a n hassa srclar h idm etinde idiik bizi srgn itd iler zim m lerz dey talep itdiler. V e (k h n e d efter) de dahi eerce ki kullar uslbunca k ayd olunm u iken karyesi rad d esin d e (ra iyet) dey iaret var. A m m a evvel ki yerlerin d e src kullar kanununca buza basm a yetm i er ake (r b a h ) vVdiklerme v e b u n d an gr d a v ar hidm etine ko n u b sonra dilerinden d a v ar gidicek ku llar gibi lerler e yzer ake m u k ataa v az olunduuna m ezk run itirf idb ve b a z 'avretlerinin zerlerine (b ed eli hidmeti criye) v az olm u bulunm ak kulluklarnn tekaz itdi ecilden itibh v k i' olub m -v a k a deri d evlete arz olundu. M uhakkak kul olan kul slbm ca kayd olub bhe olan raiyetlik zere k ay d okunmak em r olunup b e r m ucebi em ri l zahir olunduu zere k a y d olundu. A yni ekilde, aadaki kayttan anlalaca zere; bu gibi kul lu k lar iinde b ulun an kul ve cariyeler evktkar, tohum , ift v e eyalariyle birlikte vakf ve tem lik edilm ektedirler. A yasaa ky ne ait olan k ay tta b u hususlar tasrih edilmi bulun m ak tad r: ( 1 1 7 ) num aral ky. K arye-i A yas a a : Padiahm z hullidet hilfethu... tifet-i husrevniden m ezkr kyi h u d u d v e snuru ile v s iinde m tem ekkin o aln kullar v e cevrsi v.'. evld ve ebniyesi v e iftleri ve tohum lar ve esb b lar v e bestni v e kum v e kthsne tm ek iiin b in olunan ebniye ile v e nnde olan ayr dan on dnm ayr ile ve m ezkr kyn yava kakunu ve beyt lm l ve m li gaib ve m li m efkudu v e crm ve cinayeti ve syir m tevecciht ile bervechi serbest m er hum enderci zd e d efterd ar M ehm ed elebiye temkk idb en v vch- m lkiyet zere m lk mahz ve hakk srf olsun dey C em aziyel-evvel sene erb a tis'n ve sem ne m ie ile m verrah m lknm e verm i grld.

4. O rtak kullara ait kanunname

E sasen; m evzuubahs (9 0 4 ) tarihli stanbul H aslar defterinin bana konm u olan m ufassal kanunnm e de. ksm azam iHkarivle

m nhasran ortak kullara mahsus olan husus hkm leri ihtiva etm ekte ve bilhassa m iraslarn taksimi, hariten evlenm e ve angar ya mesaiye m ecburiyet hususlarnda ortak kullarn dier reay ad an ne k ad ar farkl bir m uam eleye tbi tutulduklarn tebarz ettirm ek tedir. Bu b akm dan baz mhim ksmalrn tetkik etm ek niyetinde olduum uz bu kanunnm enin m ukaddem esi; stanbul H aslarnda ilerin tedenberi yolunda gitmedii ve halka m uhtelif suretlerde zulm ve hakszlk edildii padiahn kulana gidince, vaziyeti tef ti ve tetkik ile, her trl yolsuzluklarn nne geecek b ir k anu nun tanzim edilerek yazlacak defterin bana konulm asn em ret tii kaydedilm ektedir. Bu suretle, bu kanun, kendisinden d ah a eski bir kanunun iyi taraflarn bir araya getirm ek sureliyle ve m uhte lif um uru cem etm ek zere kalem e alnarak p ad iah a arz ve kabul edilen ekilde tesbit edilm itir [j8]. K anunnm enin m ukaddem esinde olduu gibi iinde de, eski k an u n d an bahsedildiine gre, stanbul H aslarnda bulunan ortak kullara ait daha eski b ir kanunun m evcut olmas lzm gelm ektedir. ( Foto. V1 e baknz. ) O rtaklk m nasebetlerini tanzim eden m ad d eler:

K anunnm enin bizim tabettirdiim iz ekilde num aralanan m a d delerinin byk b ir ksm, stanbul H aslarnda yayan kullarn B e y l i k tohum ve ift hayvanlariyle ortak batenelsri zerinde alm alarndan tevellt eden ortaklk m nasebetlerini tanzim e ait b u lu nm aktadr (1 19 uncu m ad d eler). Filhakika; b u m addelerin tetkikinden anladm za gre; ge rek H aslard a iskn edilmi olan k u l o r t a k l a r ve gerekse hariten gelip bu k u l l u k l a r d a k i cariyelerJe evlenm ek su retiyle ortakl kabul etm i olanlar, her sene birer nut (m ud)* b udayla yarm ar m u t arpa v e yulaf ekip bim ekle m kelleftirler. Bu suretle elde edilen m ahsulden tohum karldktan sonra ge riye kalan ksm H a s ile o r t a k arasnda taksim edil m ektedir. O rtaknn eline geen nsf hisseden ayrca bir de krkta [8] S'' -43 ^
cjj

/ti
cs j r ,

*l-4

[*]

Bir m u t yirmi kile olarak hesab edilmitir.Her kile drt iniklik ve

her inik7.5 kiloluk bir hububat lsdr. Bununla beraber, her yeria kile sinin birbirine uymad da unutulmamaldr.

b ir Slrlk alnmas lzm gelm ektedir. ( . 3.) Buna m ukabil, or tak olanlar yukarda ismi geen h u b u b at cinsinden gayri ne yetiti rebilirlerse bu nevi m ahsuln ancak rn H a s s a verm ekle m kelleftirler. O rtaklar, hakik b ir zrleri olm akszn, ekegeldikleri tohum larndan eksik ekem edikleri gibi, onlarn baka ilerle m egul olarak o rtak hizm etini ihm al etm eleri de m enedilm itir. T a r lalarn b uday ekilecei zam an lenm i nadas il s iyice hazrlanm olm as ve anzlarna o rtak tohum larndan yulaf ve arp a ekilmesi m ec bur tutulm utur. (. 7.), O rtaklarn kendi ilerini ihm al edecek ekilde kiraclk gibi ilerle megul olmas, B e y l i k kzlerle baka iler yapm as ve hayvanlara iyi bakm am as yasak edilm itir ( 9. 10.). Esasen Beylikten verilen ift, kz, tohum vesaire alt ve eya ziyaa uratlacak olursa, tazm in icap etm ektedir. Tazm in edem iyecek vaziyette olanlara b u gibi eya, bedeli b ilhre ayrca alnm ak zere, ikraz yolile verilir ( 1 1.). Salam b ir zr olm akIszm ortak yerini terketm ek m em nudur. ( 1 3 .). Y alnz; ziraate kudreti olm yanlar veya kfi derecede ortak yeri bulunup kendi lerine verilem iyenler, kazanlarna ve iktidarlarna gre, ortaklk b e d eli bir m u k ataaya balanp yerleri ellerinden alnm aktadr. ( 14, 15. ) . Bu hususlarn vakit v e zam annda teftii ile, beylik hayvan, tohum ve eya gibi ortaklk serm ayesinin ziyam a m ey dan. verdirm em ek v e icabnda zam an gem eden tazm in ettirm ek ve m uhallefatn teftii gibi vazifeler, m ezkr H aslara e m i n ve mil olanlara ykletilm i bulunm aktadr. Aksi tak d ird e kendileri tazm inle m kellef tutulacaklardr. ( 17.) K anunnm enin b u hu suslara m teallik o lan baz m him m ad d eleri aynen aaya ka rlm tr : 1. M ezkr h aslard a olan ortak kullarn ve hariten gelip hassa criye akmak ile o rta k hizm etine dh i d e l e rim k ad m d en to h u m lan b ire r m d b udayla buuar miid arpa buuar m d alef imi ki ziraat idilb hslndan tohm u m ezkr ihra olund u k tan sonra m a'd sn n nsf has iiin zabtolunub aharn o rtak m utasarrf imi A m m a son ra b a'z m evzide arpa olm am agla arp a tohum u alef* m beddel olub birer m d alef ekilr olm ala b u d e t ar p a hasl olur m ev d d a d ahi sirayet id b a rp a eiklmez ol m u im di em r olundu ki a rp a hasl olur k u rad a ber. k a rar evvel tohum un buuk m d d arp a ola. 2. V e o rtak ekilen to h u m ki m ukarrer b ir m d bu dayla b ir m d alef veya buuk m d arp a buuk m d elefdir. B unlardan srayn o r t a k t klie. - 1

mu mezkr hububtdan her ne ziraat iderlerse kendlerin olub Has in hemen rleri alna kanuna m uhalif slrlkiar bile ahnurm u min b a d alnm aya. 3. A m m a ortakya m teveccih olan nsf hissenin krk kilede bir kile srlrl alnmak h a s k a n u n u nd a mkayyedken imdiye dein m a m l del imi. K a nunu m ezbur m u k arrer buyuruldu min b a d mucebi m ez k r zere am el idile. 5. Ortak tohumu emsinin baz ortak adna ekilb ba'z rne ekilmeye Amma o rtak hizm etin tekm il itdkden sonra gayr cinsden her ne dilerse rne ekb kim esne mni* olm aya M eer ki gayr cins tohum u ekm ekde ifrat idb anunla m ezri ini cridb o rta a ekilecek tohum ekilm ee kabiliyeti kalm aya O vakit m en oluna ki yerinin selhiyetini gayr tohum ekm ekle fesada virmeye. 6. V e b a z o r t a k iki ift idm b bir iftim or~ tak d ir birinin haslndan r virrn dey ortaa ekilen tohum cinsin h arm annda iki blk gslerb ol sebeple or tak hasl bel* olurmu. Bunun gibi amel dahi hilaf kanun dur. Ber mucibi tafsili sabk ortak tohumu cinsinden ne mkdar ziyde tohum ekm ee iktidar olur ortak olursa tohumun beylikten alub hasln beylie lemek mukarrer kanundur. Min b a d m ucebi m ezkr zere amel oluna. 7 V e o r t a k l a r ekegeldikleri tohumlarndan 'zr kavisiz eksik ekseler veya gayr am ele mbaeret it m ekle ziraatden feragat itseler veya yerlerinin yararna rn verilr tohum ekb yaram azna o rtak tohum un ek m ekle hasla zarar itseler k anunnm ede kayd olduu mucebce hizm etde m ukassr olm ayan ortak hasl m iktar hasl oluna. V e gerei gibi yasak ve tahdid oluna ki nadas v aktin d e ve biin v aktinde gayr amele m baeret itm eyb ekal her ortakya birer mdlk lenmi nadas itdirilb buday ekidkten sonra anzna ortak arpasile 'alef ekile gayri cins ekilmeye. M eer ki arpa in m sta kil nadas ideler ki alefden ziyade kalan yerine her ne di lerse eke. 9. Ve o r t a k olanlar ki bargircilik idb fun dacla veya gayr kisbe m baeret itm ekle hizmetinde msahele itd in bargiri elinden alm ub beyik itm ek eerce ki kanundur. M m ba'd onun gibilere yasak idb yk bargiri aldurulm aya Alursa dahi satdrub behas ile o r tak hizm etine m te a!lik esbabnn kusuru tekm il itdrle Am m a kem yenbegi hizmetinin uhdesinden gelen ortake kiibi aharden dahi m en olunm aya Behemehal ziraat hiz m etine mahsuslardr ol hizmeti tekmil ilmeyince ga tts em re mbaeret itdrilmeye.

10. V e ortaklar beylik iftle k ir a c l iderlerm i ve o rtaa ekilecek y arar yerleri ekm eyb kendler iin hasl ekb beylik iftle ehre tayub satm ak adetin itmiler. Ol sebeble iftler helak olub y a rar ekin yerlerin tazy id erler mi. Bu hususda min b a d kanuna m uhalif 'am el itdrtm eyb ekine y arar yerler ekin iin hfzolunub hasl yerlerin fazlasna ekb beylik ifti kendlerin m lbiiddinden yere kullanm ayb her zam anda o rtak hizm etine m te'allik um u ra kullanalar. Hilaf kanun beylik iftlerin kullanub v e sa manlarn yenlerin hacetce komayup satub trmar itmekde taksir idenlern em inleri gerei gibi haklarnd an gele. 11. V e ortakya ortak hizmeti teklif o lundukda ifti ve tokumu sair lt hars beylikden virilb sonra eger k z eer gayr esbab zyi olsa kendye aldurub beylikden nesne vsriim em ek kanunm u. Min b a d dahi kanunu m ez kr m ukarrerdir. Am m a baczs mflis olub kzden v e to humdan zyi olan almaa iktidar olmamakla hizmetin tatil idb hem kendye hem beylie zarar olurmu. H ntt ol zaruretd en b a z m ev d d a iki ortak b ir iftle ziraat idb tohum larnn b a z ekilmez imi Min b a d anun gibi iktidar olm ayanlara esbabn tekmil iin beylikden karz tartkile *avin idb am elinde ihtim am teklif oluna ki hasl karub hissesinden gir deyni ed olunub beylik hasla zarar olm a ya am m a iktidar olanlara kanun mucibince tehir itm eyb. kendlere m teveccih olan hisseden lt hrsetleri tekmil itdrile. 25. V e kullarn bali olm u oullarna iptid-i bul da syir ortak kullar gibi ylda yirm ier ake mukataa v a z olunub m u k a ta a-i m ezkureye rflerinde hara itlk olunmu. A m m a bir m k d ar m d d et getikten sonra ki ortak hizm etine kabiliyeti tem am zuhur bula mahll bas tna ile ift v e tohum bulunursa virilb ortak idilrmi. V e ill ortakclkdan b e d e l hline gre yzden yz yir miden yz elliden bazna iki yz mukataa vaz* olmak ka nunu ma^mlmi. im di gir emri m ezkr m ukarrerdir. V k i' olduka k ortaklk hizmetine duhl myesser olmaya her birinin hline gre mukata'a vaz* olunub sonra mahll olan iftle ortak idile. D ahilden evlenm ek mecburiyeti: O rtak kullan sahiplerine tbi klan bu ktisad ballklar ve ortaklk m nasebetleri y a n n d a ,onlarn ' k u l . olm alarndan m tevellit bir takm hukuk kabiliyetsizlikler de v ard r ki, b u hususi-

:yetler tetkik ettiim iz kanunnm e tarafndan etrafiyle erh ve ta f sil edilm ektedir: K lelik vaziyetinin icap ettirdii bu hrriyetsizlik hali, bilhas sa ortak kullarn ve cariyelerin evlenm esi m evzuubahs olduu za m an m eydana km aktadr. Filhakika; klelerin sahiplen bu k lelerin zrriyetlerine de sahip olm ak ve nesillerini devam ettirm ek gayesiyle, onalrm evlenm elerini tanzim etm ek istjiyeceklerd'ir. Bu hususta bilhassa d ik k at dilecek nokta, evlenecek yata yetikin cariyeler dururken b ir ksm klelerin onlarla evlenm eyip jhariten ehli m m etten hr kadnlarla tezevv etm ek istem eleridir. Bu v a ziyette evlenecek kul bulam yan cariyeler yeni kul evltlar yetititem iyecek ve hariten evlenen erkek klelerin hr kadnlarla evlen m esinden m eydana gelecek ocuklar d a; analarnn hukuk statsn takip edeceklerinden hr insanlar arasna gireceklerdir [9} .Bu sebep le; kle sahipleri bu m him meseleyi kendi hesaplarna en uygun bir ekilde halledebilm ek iin, her eyden evvel hariten evlenm eyi m e n ed e re k k u llan k e n d i aralarn d a evlenm ee cebretm ektedirler. K en d i cariyelerini evlendirecek kfi derecede erkek k u l a sahip b u lunulm ad tak d ird e ise; b u cariyeleri m uayyen b ir arlk m ukabi lin d e ve her sene m uayyen b ir bed eli hizm eti cariye alm ak suretiyle hariten ortaklk hizm etini kabul edecek h r kim selere verm ektdirler. K anunnm enin (1 9 ) uncu m addesinden anlald zere; stanbul H aslarnda K u l l u k l a r d ak i cariyeler, ok defa k endi aralarnda kullarla evlenm ek istem iyerek, hariten kendilerini alm ak istiyecek hr ve zengin ad am lara varm a m it etm ekte dirler. te, H aslar um urunun intizam na m ni olacak vaziyette telkki edilen bu hususun tanzimi iindir ki lzm gelen em irler ve rilmi ve djahilden evlenm ek arzu eden ku llar m evcut iken, harice cariye verilm em ek ve cariyeleri kullarla evlenm ee cebretm ek hususu kararlatrlm tr. K anunnam enin bu m him meseleye taallk eden ve olduka vazh bulunan m ad d eleri aaya karlm tr : 19. V avreti fev t o lan hssa kullar ve hizm ete ya ams m cerred ku llar h s s a c r i y e 1erden tezevv ta leb ildiinde ekseri riz virm eyb h r i c e varm ak hevsnda olurlarm. Ol zaruretle ba'zs h l i z i m m e t d e n K a r a y i r tezevv id b ev ld a h l a r a m[9] slm hukukua gre; ocuk anasnn hukuk sitatsne tbi ola ~

candan anas hr ise kendisi de hr olur.

I.

Makrihorya (Bakrky) kynde ortak kuilann reaya ve dier zm-

tfjj .&

% 3fi-jf
t ii ite'l d,

il il

VU jl u*

i M
itfj iT t. - ) i; #' t #

# ' T fi!

F k ^ ' TVTVr 1 ?5f s

i 4 & *) a*

4
a

S _4> 1 -* j-r' 4 3y x3 fi i Jji t t

i

* u ;W y/j .* :' & Jjl

"* i

?%*

&

jJ*J Jk # 'i ijs r f i J /- ca^fl 4>

- S ,

cijij $ i 3rU . t M Aa 1f! A fi

i i
jSl

A:

&* ' &* f* f

% .-rJJV

t 4t 4k

k *U o /d
-

t *r K <1 . J j
JJ *3

. %

J a, t i

Vjjj,

4 *

-&V 'it

fen -*# . ji j f

r i

& &

v^ -O J

b w

" - - L " 2t. * *>, { iir S 4 )

,x^u r * w

.1, ?k.c#t

ij .
xv

^ c<j^y - #

l*U E

J->J

- y.j?/ . M

n) !-V

-*0. CIM -J > A

a. S ,1 > 'J

1 f

& S#

^ Mj .

T.

Kk ekmece kynde oturan muhtelit zmrelerin ayr ayr yazl

v;

/n n

j~

rrSH

J tfZ

'

Vjlt 55# -A | > -^jr-v A < B4 * yv ^ F T tJ ^t . .y o * . u . r^--

J* k

."af < J %b

< ^5 Kjp

S=t >3=r

Sf

4^

TV
<77/

^7yrP^:>*- *t a vv*' <

^ J ^ {*.*'J J fc 'jj j r j i l U j ^ _ j { /

^ /hf l .
, "jji&T,^,---li <

----------- ^ I ,
J-*? -rvJ ]Jj \; v ! ,7>4a-* r-rvJy.ifUL-

J E; V/J T-*1~ i 1y .A.** \ i >*'j V-' " *3 '

A . ,<

i:- ij^ CiJ. U j ? > V M

S[\ i ^ j j J j j j3 j ^

. -.i =
!

v*-> v '^ y ;w' ' . * ' > "^-i-yj ^ -* .* < .;-. _-* ' Jy.-/ "5 o> ^ i

03^ ''Vlr& n ^l

lssH *

" ''

| . ..

||

ipI m /Mil

r ^

i,y v'jC

W -J -> 1 l*->flr<.>.l>.\ .

.a f

-.IC-J

' j% TTV f
# # #

.. -V - 'TS* X'rJ % - r' V > ' j#., , *4> : 4 )^ A , . > #'A . A : ^ :ty -.'H J.f
7iimrpWin avr avr vaz-

fy!^

*x*

.w

-'TCf J~Z s7
<Cu -v j i >w>

3?" j =s t V
1

. *W

c ii

-L^i
V .. & J) y & i;
Ji

. -a 1 jlP, ? - fJ% J

J>'

^
e>

S*J\

jjT <r

j "

& vjj

' ^4

-
**

1* t

' h

:'

j; j f l/r

i -si.
/yM

4 ^ jy
%Cr

'

&

.-Al

".

Ct'-

5 f .-

.. v.

j)

-*<OJ u>

W *

t Cl/^

- i* JJ

:'

ia u u *

'

% jJ

..t ft

-Am

il j J

_.;(V J JZ ful> :

ili' . -i)

' 4

p r

*jjk Uf. i1 vff . :

. f rtt
.

i ' ;

' &

J J w .

f U U > -Jj

-pr. ^

4U d i v-T; tt w*

'

"'eVi "n/.S

4 - ,/ ~f\-

" ^ f - - . '; !

:ii j jj i

* ' 4 V j JM jj (K i

. -;a

Ji

'J j f r i) A * <

1 # uU

'

y % n t V # .. .

t'*' vtf

^U <1J ?*

;...:

^ T '' '

- #

. s " vr 4 1

'c ' ^

u /

'

iilr -d,

&

- 4 ?
i t

-^A* ' , ln i W - : [J j C

M ij 'J

^ / J

/Jljj

Xy t .M -

(<"*W **-

J,/ P

p
w

:if c t

M fc t sf

^ p fi

_~ ~ H w T f ' .J# ro ^ r rf' - ^rt'' ji w

-~^>U ^ - <3# 1 - u ^ w{

'

j0> f ' J M

A <Wfi fe f

44U j> . 1 V . .

1 ...AJ - yfc1 ~*pE

&' & -**i

Jy

% ' r i *

A Or*
.4 5

's-

r 1 k
jSu

' 4

'& > T?

' & ii

o ^ _

T /::

<O, {

HX&*>Sj*uL>*. ~-vfJrfM) jU eliil;) ttty i* ^-Jfir ibgjs) tiiUjj ^ ra a rl y J

f- . w - - *' . l* ; *v.
.--s* S-: p. -l* <-.. 4 ,u

4 > ^
5S f M. ji

-4
^ ' , V 'tJ , (J^V ^t

t
X

i
f
Q 4]

rT

1 . *J \ T

V ;. <| r jtjt - i'-c

k i . JJ
J* -

lA V v"* sM

v.f i J to

'vy # '

fc T0 "

4 .0f W*V

b. ~$
*w'

-\!'J 4>f
i ti

r ^c* .. d * OJ# \<ly

^ i w JVJ^h

t h & $>
>Tv>

< # *TJ$

w Xt - 'V

,.

A#

T***. o |j * A ; f # / # fe -w .ytfV & V J f' J*f 4 -te tf % -4 & 3 * - -' &J ,e h

&
i ;
jj

r^6 'E ; V 1.1

Zf%
if

A ur r [ ~fd
u

v 4 , 3 r "i m ' A (*J. a :

u V 1

%' }

. \

: 4 ujy.

eVj V j-{ 'f'H

k '& l

'X#

t .

zri
4i

t e<fa

!%

'

s .

d il *{.

^ j

i T'1

a1

rsr

$flU .^ 1 ^ a

-% c jr# V ' * xjl *' U ; *J

.{\W 4 -if.

1 ^ ,

""vi b ' C S 1 "T "' ^T C* -JM

.-*.

4*

'^ i tfM # | ii^A #

*&
.-?> Tjfl

> -e> Y .

-'Ztf

-T C f \fij>

11, ' v*-. u, t-.*- - u ^ ^ -t-

lan ay

j t j 3 tdf!?

p
r /

X M

v y

fZrz&r* * ut * Jl

/ 'T* " *

.
-ul;.

i&
r-Q> .

-ib

k (

t i

3p>.

Kt

k
VII.

t %P'
(904

\ \\r ^;U'
tarihli

Asonato (Akmtburnu) kyne it kay dm devam

* ?*$ .^U 5 : -lEjV T V ^ Ulr ' r r r " n ! & M tjfaZi ^ jI e e ..| . --u.^Uo. lU i JI f ^ 1 : .- f e * y
-

v*R^
._ ..

< ij>

,JJ!-

-< t

< .: k / ^ - 4

_ u

'^.v-^l*,. V j> i-
.. ^ g l U ^ N t

T f

J w * C

. K ^

p * t

J L ^ _ }: _rf-tt

*u
*VU!> >-*!V

iS "b'JjH > f .> UW "'......'"' " ,-"-vJ'-* "

#U:'

*= * C S f
' < ) . . ' ' W ^ . ' v *

ujy^ fa g c
> fr

' ^

' u-U - _*v*U U

vJ^j

T**

W -

,- ?

-U '

~'-f

\.* i T1 * ,- f
,Jlyj

/Lv u WwiU '

' ' %

^ B

T'fc&fcj E.r'4* l 'J"i

,<3^ r^ j^ - (C7> *"3# .. d Jj : A jy -V w . - * JR \* ' l*'*- vvEgUv f~~P " 'UjiLu r * * .\^-IU

W l*
^5 5 j a y .
l^

J , '& $ r

-y-*

vJ^y

C T tJ

stanbul Haslarnn senelik hesaplarnn bilanosu f904 ta

b ed d el olurm u. V e b a zs avereti olm am akla hidm etinde kasr olub ol sebeble um uru hssa ihtill m tevvecch olmu. im di em rolundu ki miti b a d hssa k ullardan g ay r hrice criye verilm eye M eer ki anlarun hacetinden faz la olub h aricd en y a ra r kefiller ile o rta k hizm etine iltizam teklif oluna. Ol vakit virilm ek caiz ola A m m a b u tak d ird e dahi atebe-i ulyya arz olunub emir olm aynca verilmeye V e alm an arlk b e y l i e zaptolunub mil kstm dan addolunm aya V e kullarla cevri arasnda min b a d cebri efl* cri olup tezvce kabil olan criyeleri ki evlenm ek m him ini olan kullara ihtiyarlar ile varm ay a veya fev t olan erinden batnasna hizm et id er oullar kalm aya veya ey tm sig an olub ta v attu n itdi yu rd u n d an gayri yere nakl itdirilm ekle eytm v e kendye zarar m teveccih olm alu olm aya filcm la bunlarn emsali bir zr kav ile ki m a z u r olm aya cdbrile tlib olan k u l a virile. E lbetde behe m ehal evlenm ek taleb iden kullara kendilerinin hallerine m nasib d u ld an ve bkired en criye buluvirilb virile ki avreti olm am ak zaruretinden h u r r e tezevvcne irtkb idb evld a h rra m b ed d el olm ak zaran v e evli ol m am akla hidm etlerinde taksirleri grnm eye. 2 1 . V e k u II a rd an resm i ars bkire in otuz ak e ve b v e in on b eer ake V e k u ldan g ay n d en b kire in altm ar ake bve in on beer ake alnm ak m a m l kanunm u. Gir ol m uceb zere m ukarrer olub m kdn. m ezkrdan ziyade nesne alnm aya. 2 2 . V e hilaf m em ur a n lk ta m a ' ile ortak hizm eti teklif olun m ad an harice hayli criye virlb ba*zna b e deli hizm eti criye v az olub b a b n a olunm am. E m r olun du ki v a z olm ayanlara dahi v a z olunub ortakcr k anunu m ucibince yirm ier akeleri dahi alm urm u b er karar ev vel gir alna. O rtak kullarn m uhallefat meselesi: O rtak kullarn k u l olm alarndan m tevellit hukulr m aduniyetlerinden birisi de, onlarn m iraslarna b ir hr insan gibi sahip bulunm am alardr. Filhakika; kanunnm enin aaya karlan m addelerinin m taleasm dan anlalaca vehile, ortak kullarn vefatiyle m uhalleftnm yalnz hizm ete y arar oullarna gem esi hdisesi, bir m irasn m iraslara ve ak rab ay a intikali nevinden b ir hdise olm ayp, dah a ziyade ortak iletmeleri sermayesinin d a lp bozulm am as y ah u t geriye kalan evldn yetiebilm esi iin ahnm idar m ahiyette b ir tedbirdir. N etekim ; kadnlara ancak k

k ocuklar olduu tak d ird e kocasnn em valinden istifade hakk verilm itir. A ksi tak d ird e , kendileri b ir kula verilip m teveffann m uhallefat Beylie zaptolunur. A yni ekilde, babalarnn lm n den evvel o r t a k olm u bulunan evltlar da b abalarnn m uhallefftndan istifade edem em ektedirler: 26. V e fevt olan kullarm muhallfat hususu k kanunmede bulunmad ve m u t a s a r r f l a r dahi mu kannen amelleri olmayub illeti ta m a la m ev ad d miitensibede a m a li m tezaddeleri zahir olduu ecilden imdiyeden vki* olan a m lin ahsen ve anlara m terettib a*mlden m yenbag ki syir haslarda m aml kanundur atebe-i ulyya arz olunub m ukarrer buyurulduu m ucebince kanuna sebt o lundu : a) Bu vecih zere ki m teveffa olan ortak kullann ki evld v e 'avreti kalmaya cemi* muhallefat beylik an zabt olunb h s l a r kds dahi ayru ve e m n olan dahi ayru d efter idb resim dey veya hakk ke tebe dey nesne alm ayalar. b) A m m a hizmete yarar olu kalsa hizmeti ana virilb esbabna mutasarrf ola. Evld san dahi kalsa ata lan zesnan gibi hizmetde olan karndalarile zindegni ideler. V e analarna ere varmak teklif olunmayub sigannm terfoiyetinde v e hizmetinde olan olunun mzaheretinde ola. c) V e mezkr mteveffann evld sigar dahi olsa esbabna dahi idilmeyb anlarmn dahi 4 al mkn ip * ka oluna Am m a atalar intikal itdkde cemi* esbab miiredatile defter olub kyn yarar mutemedlerine smarlana ki dim nazr olub zabt b ab n d a zahr olalar ki nesneleri telef olm aya K adri hcetce m esriflerine sarf olunub sonra er kei hizm ete y arad k d a baki kalan esbb hizm etinin menetine ve diisi tezvce kabil oldukcla m him m atna sarf oluna ve evld d an hem en bir kakrsa dahi bu kanun m eri ola A m m a ittifak dp ce m isi intikal itseler esbblar def terle yoklanub esbab kad m ed en ve hdiseden her ne zhir olursa b e y l i k in zabt oluna. d) V e intikal iden kullann evld kalmayup heman avreti kalsa ere varmaa kabil is& ere virilb mteveffa nn muhalleft beylie zabtoluna. V e Ula kadri hcetce skndan ve gayrdan bir mkdar nesne tayin olunup ba kisi alna. A m m her ne virilrse d eftere sebt idile ki son ra beylie m teveccih olmalu olursa yoklanm ak m yesser

e) V e b a z fev t olan kullann evld sigar kalub av reti br k ula d ah i varsa veya varacak kul bulun (m a ) malav -ortak hizm etin ih tiy ar ider h r i c e em irle viril4 olsa b e r karar sabk es,blj| m ezkre m u k arrer ellerinde ola. A m m a d efter olm akda ve zab td a taksr olunm aya ki sonnndan tefoyie idb orla.kc olurmu. S onra suba olan ol defterle esbbdan ne kald ne gitdi m alm olub m uceb ile amel oluna. f) V e b a z m teveffann ki hem en av reti kalub ol dahi kullardan bir m cerrede veya b ir mflise varr olsa lci o rta k hizm et m enetlerine iktidarlar o lm ay a anlarun gibilerden d ah i m teveffann m uhallefat alnm aya M eer ki m enetlerine v efa decek m kdardan ziyde esbb ola Ol v ak itd e b e y l i k in zabt oluna A m m a esbab mretteb oiub hizm et m enetine ihtiyac olm ayan kula varsa m uhalleft m ezkre bitem m ih alna. 2 7 . V e h a r i ce criye virildkde kanunu k ad m buym u ki ortaklk esbabn m ezkur h r i c k end y a rm dan tehyie idb 'o rtak olurmu. Sonra suba o lan ol hususu aaR-k alm aa teb d il idb iftle tohum fceylkden virr olub arlk d ah i beylie zab t olunm azm. imdi em r olundu ki ya kanunu kadm m er ola veya beylik iin ar lk alnb m ahll ift ve tohum bulunursa virilb bulunm az sa ol almam arlk ile tehyie-i esbb idilb tezevv itdgi cryenin fev t olan zevci m u halefatndan sknsm dan g a y n nesnesine m utasarrf olm aya. M eer ki evld sigar ile cem* ola ki anlarun infk in m utasarrf ola. 28. V e hususiyt m ezkrden gayr m teveffa ku lun evl olu ki o rtak olub ve m uhallefta evvel m u tasar rf ola ay n lu b esbab ve m euneti m reteb v e m stakil o l m u ol% anun gibiler atalarnn m uhalleftna b e r m ucebi m a m l dahletm eye A m m a atasile olub henz esbab ol mayana. b:?r k a ra n sabk te am z idiim eyb v e m enetind e d e kusuru olann d ahi m uhalleft m ezkreden erb ab tekm il idilb m a ds beylie an d an zabtoluna. V e evli kzm a ve syir akrabasna sim diyedek m a ml olduu m ucebce nesne verilm eye. A m m a ce m isinde muhalleftn d e fte r olm as lbd-dir. Ol b b d a ihtim am ze re olub b e r mucebi me m r dakika fevt olm aya. Dier m kellefiyetler: K anunnm ede ortak kullarn dier re'ay ad an farkli bir ekiltabi tutulduklar m uam eleler hakknda d a u m a d d e ler m ev-

52 -

12 V e beylik otluk biini vnnda kullann bazndan arlk alnmala hizemete gtrlmeyb ba'zna. bidirilmekle az m ddetle tem am olacak hizm et hayli m d d e t tam am olm ayub ol sebeble ekinlerinin biilmesi tehir olunub zarar azm olurm u Min b a 'd k a t kim esneden bir habbe alm m ayub ve cem isi hizm etlerinde m steviye-tl-akdam olalar. V e hizmetleri ta^yb olundu* u vakit d e hazr olmayann ki zr kavisi zahir olm aya ge rei gibi tedib olunub hizm etlerin itm am itdrm ede ihti m am gsterile ki gailelerinin biinlerine hizm etleri m n i' olub hassa mala zarar olm aya. B urada o r t a k k u l larn senenin m uayyen zam anlarn d an b e y l i k a y r Iar bim ek iin angarya suretile ve bir ara d a altrld anlalm aktadr. H albuki ; kanunnm elerde dier reaya snflar iin bu neviden m kellefiyetler m evzuu bahis deildir. 47. V e iki ekm ecelerde olan balklar k u l l a r dan olmayub a z a d e l e r den v e e k I i z i m m e t den olmak kanunken ri'yet idlimeyiib balklardan ba'zs h s s a c riye tezevv itmekle mtevellid olan evladndan ve baz h s s a k u l d a n bilfi'il on birnefer k u l balk bulunub der-i devlete 'arz olndukd a bilfi'il balk hizmetinde olan k u l l a r b alk em rine zarar olm am an hizm etlerinde m u k arrer olalar Amm; m in b a 'd kanun mucibince kuldan balk vaz olunmaya dey em r olundu. O r t a k k u l l a r m bilhassa toprak ilerine tahsis edile rek dier m eslekleri icradan m en edilm elerine dair olan m lhaza ve hkm leri yukarda grm tk. (K an u n n m ed en naklettiim iz 9' v e 25 inci m addelere baknz). B urada serbest insanlara tahsis edil m i olduu anlalan balklk iinde de, criye ile evlenen h r balklarn k u I doacak olan ocuklannn b abalarnn m eslek.m takip yolunda his edecekleri tem ayl dolaysile, zam anla k u l larn i bana getii grlm ekte olduu iin vaziyeti tashih edici em irler verilm ektedir. (B u hususa ait tafsilt III num aral fotorafta, m evcuttur.) 2 4. Cinayeti zhir olan kullarn ve criyelerin keyfi yeti ahvli dergh m u a ll y a arz olunub em r olunduu m ucebince siyset idile. A m m kullardan gaynnu kanunu kadm m ucibince kad m a rifetile siysete m stahak o lant siyset idilb crm alnacakdan crm alnub b e y 1 ik in zab t oluna.

M ezkr H aslardaki o r t a k k u l larm cezalandrlacakla r zam an, dier reaya d an farkl olarak, cezann K ad m arifeti ile ta yin edilm eyip bu k u l larm sahibi olan padiahn reyine m racaat edilm esi keyfiyeti dikkate ayandr. K anunnm enin bu m addesi bu hususta pek sarih hkm leri ihtiva etm em ekle beraber, cinayet zhir olan k u lla rn tbi tutulaca m uam elenin hususiyeti zerinde m him bir kayt ve iaret gibi telkki edilebilir. Biz, dier m ntakalardaki k u 1 lara ait olm ak zere tesadf ettiim iz baz kaytlarla ileri de bu meseleyi tenvire alacaz.

5. Kulluklarn Haslar kazasnda dal tarz ve bnyeleri

T etkik ettiimiz tarihlerde stanbul H aslar kazasnda m evcut bulunan (1 6 3 ) kyde yayan ortak kullarla r e ay a ve srgn va ziyetindeki kyllerin ve hariten gelip ziraatle megul olan ehirl, yenieri ve sipahi gibi m ah d u t ehasn hakiki m iktarlarile bu ky lerde ne ekilde dalm olduklarn gsterm ek zere aadaki cedvelleri tertip ettik. Bu cedveller; 1) y u k ard a ismi geen (^ 0 4 ) tarihli H aslar kazas tahrir defterindeki sra ile, b u k azad a m evcut (1 6 3 ) kyn isimlerini ve (904) tarihinde her birin d e ikam et eden ortak kul, re aya vesair iftilikle megul kim selerin adedini; 2) Sultan S leym an tahrirlerinin neticelerini hlsa eden ve Istanbulda Bave klet arivinde (7 3 2 ) num arad a kaytl bulunan bir istatistik d e f terine nazaran ; ayni kylerin nfuslarnda 30 - 40 sene fasla ile husule gelen deiiklikleri ve mslm an - hristiyan hane adedi ola rak m evcut nisbetleri tesbit etm ektedir. Bu suretle; tanzim ettiimiz cedvellere m racaat edildii takdirde, bugn Beyolu, Saryer, Ba krky, Bykekm ece ve atalca kazalarnn bulunduu yerlere d a lm oaln ve ksm azam i itibariyle bugn hl eski isimleriyle m evcut bulunan eski H aslar kazas kylerinin, stanbulun fethini m teakip ne ekilde tesis edildiklerine ve uzun m d d e t ne halde bulun duklarna ait im kn nisbetlerinde m alm at elde etm ek m m kn olacaktr. Filhakika; bu cedvellerin tetkikinden anlalacaktr ki; b u ta rihlerde H aslar kazasna dahil bulunan bu (1 6 3 ) kyden hem en (1 1 0 ) kadar, ekseriyetle o rtak kullar tarafn d an iskn edilmi birer kulluk vaziyetinde bulunm aktadr. Yani, dr-l-harbd en srlp getirilm i esirlerle kurulm u olan bu kylerin esas nvele rini bu m akalede tetkik edilen o rtak ku llar tekil etm ektedir. O r

tak kullarla b erab er ayni kylerde oturan veyahut hariten gelip* o kylerin m-?zrealarm d a ziraatle megul bulunan dier iftilere gelince; denilebilir ki, onlarn hem en ekserisi bahsettiim iz kulluk lard a sonradan pey d a olmu kim selerdir. Bu gibilerin ounun za m anla, hrriyetlerini satr alm ak veya azad edilm ek suretiyle, or tak kullarn yannda ayr bir hukuki kategori tekil edecek ekilde toplanm eski kullar olduu d a tahm in edilebilir. B urada m akalem izin ortaya ataca mhim m eselelerden birisi ile karlayoruz ki; o da hi phesiz, F atih Sultan M ehm et d e v rinde stanbul civarnda, bu cedvellerde grlen kulluklar halinde,, tesadf ettiim iz R um ve hristiyan isimli kylerden hi olmazsa bazlarnn Bizans devrinde m evcut olup olm adklarn ve m evcutt olduklar takdirde, ne ekilde iskn edilmi bulunduklarn tayin et m ek meselesidir. Filhakika; bu kylerden bir oklarnn dala Bizansl'lar zatm annd a da aynen ve kul iletmeleri halinde m evcut olmas ihtimali bile hatra gelebilir. T rk istilsndan evvel, Bizansta ve B alkan larda hr olanlar gibi hr olm ayan kyl snflarnn da m evcut bulunduu m alm dur. Bu vaziyette Trklerin* byk ehirlerin civarn da Haha Bizans devrinde tesis edilmi b ir halde bulduklar bu kul iletm elerini, ehirlerin iaesi iin m uayyen nevilerden mhim m ik tard a hububat yetitirdikleri veya sr ve koyun tem in ettikleri iin aynen m uhafaza etm i olm alar m m kndr. Bununla berab er: yu karda zikrettiim iz tarih m em balarn, T rkler tarafndan igali sralarnda hli ve >ssz b ir halde bulunan stanbul civarnn skn iin Fatih Sulfar? Mchmedin harp esirleriyle kyler tesis etm i ld n sarih bir ekilde kaydetmeleri, stanbul civarndaki kullukla rn hi olm azsa m him b ir ksmnn ne zam an tesis edilmi o ldukla rn gsterm ek itibariyle ok m him dir. Filhakika; bu kyler iin d e bugn bile hl Bosna, A rnavut, Lzari, Srgn gibi isimleri ta yanlarn m evcut bulunuu, bize bu kylerin nerelerden getirilmi halkla, nasl t-ssis edilmi olduklarn hatrlatm aktadr. C edvellerdeki ky isimlerinin bu b ak m d an daha esasl b ir ekilde tetkiki de bize daha fazla m alm at verecek m ahiyettedir. u halde; tetkikatmzn halihazr vaziyetinde bile m uhakkak telkki edebileceim iz b ir nokta varsa; o da, Istanbulun fethini m teakip Trkl&rin es k iden m evcut olm as m uhtem el bulunan kyleri de tekrar iskn e t m ek m ecburiyetinde kaldklar ve bilhassa stanbul civarnda ve B oazn Rumeli yakasnda kulluklar ve yeni kyler tesis etmi ol~

duklardr. Bizim tertip ettiimiz cedvellerde (1 I O num,aral ) Inceiz kynden aada bulunan (5 5 ) k ad ar kyn srgnler ve gebe cem aatlerle ne ekilde kurulm u olduunu grm ek te kulluklar h a ricinde yaplan isknlar anlam ak bakm ndan faydal olacaktr. H ele, (1 2 1 ) num aradaki Deli H ac kynden aadaki kylerin ekserisinin A k e K o y u n l u cem aati tarafn d an fskn edilmi olm as ve ilerinde bir hayli srgn bulunm as, stanbul ci varnn iskn iinin, O sm anl im paratorluunda um um iyetle tat bik edilm i bulunan iskn ve kolonizasyon m =to d larm a uygun olarak m eydana gelm i olduunu gsterm ektedir. Esasen; stanbul civarnda tesadf ettiimiz m evzuubahs iskn ve kolonizasyon ha reketlerini anlatabilm ek iin, onlar daha geni kad ro lar iinde ve im paratorluun kuruluuna hkim olan dier iskn hareketlerile birlikte m talea etm ee lzum vardr. Bu bakm dan, stanbul ve civarnn skn meselesi m evzuubahs olduu zam an H aslar kazas nn hudutlar dna km ak ve mesel, Boazn A nad o lu sahilleri nin ve R um elide b u tarihlerde H aslar kazasn d a iine ala Vize sancann m uhtelif tarihlerde ne ekilde ve kim ler tarafn d an iskn edilmi olduunu hatrlam ak lzmdr. Biz bu m eseleleri Osmanl im paratorluunda iskn ve kolonizasyon m etodlar adn tayacak olan kitabm zda ayrca tstk ik etm ek niyetindeyiz. B urada yalnz; bu tarihlerde H aslar kazasnn dahil bulunduu Vize sancann hal k arasnda A n ad o lu d an geirilmi gebe unsurlarn hkim bir m evkide bulunduunu ve H aslar kazasnda kulluklar haricinde k a lan kylerin, K rklareli ve T ekirda havalisindeki kyler gibi, Anadolunun ayni insan hzinelerinden istifade edilerek gebe un surlarla kurulduunu syleyebiliriz. C edvellerrn n e ekilde tertip edildii: Bu cedvellerde zikrettiim iz rakam larn stanbul civarndaki kulluklarn hakik terekkp tarzlar hakknda bir fikir verebilm e leri iin, bu rakam larn ne ekilde toplanm olduklarna dair de bir ka sz sylem ek lzm gelir. H er eyden evvel h atrda tutulacak nokta, bu cedvellenn m uhtelif stunlarndaki adetlerin ayni cinsten kym etleri ihtiva etm e mesidir. F ilhakika; ortak kul iletmeleri stunundaki rakam lar, d o ru d an doruya elinde ift ve tohum bulunan ortak kullarn yni kul iletm eleri reislerinin saysn gsterdii h ald e; ikinci s

tundaki re aya ve dier zm reler adedini ifade eden rakam lar iinde, o kylerde oturan ve B e y l i e cizye veya sair b ir Fes&n verebilecek bir olgunluk ana gelmi bulunan btn erkek nfus ile, hariten gelip o kyn m ezrealarini iliyen kim seler m ev cuttur. Bu vaziyette; m stakil kul iletmeleri reislerini ifade eden birinci stunun rakamlariyle byle kark bir halde o kyle her hangi bir alkas olan asker, ehirli ve cizye verir gen ad am n fusunu ifade eden ikinci stunun rakam larn birbirile karlatr m ak m m kn deildir. Bu suretle biz; defterde ortak kullann, sr gnlerin, re ayann ve hariten gelenlerin ayni usullerle tesbit edil m em i olmas dolayisiyle, m uktelif zm relerin hakik m iktarlar ye rine, ancak bu m iktarlar tahm ine esas olabilecek olan baz rak am lar kaydetm ekle iktifa etm ee m ecbur kalm bulunuyoruz. F ilhakika; arzettiim iz zaruretler dolayisiyle, b u rakam lar m a alesef her zm re iin ayni ekilde hesap edilm em ilerdir. V e ok d efa, b u rakam larn ifade ettii b tnler dier b ir ok kaytlar iin d en b irer b irer ayrlp saylrken veya siyakat rakam larn d an ev rilirken ufak tefek baz yanllklar d a yaplmtr. B ununla b erab er; aada vereceim iz izahat onlarn m nalandrlm s iin kfj gele cektir : ( 9 0 4 ) tarihli H aslar defterinde gerek kullar v e gerek bu ne vi re'ay a ve dier zm reler isim lerile ve ayr a y n kaydedilm i o l d uklar iin, onlar sayarak ilk iki stunun rakam larn kul - re*aya tasnifi zerine tesbit etm ek bizim iin m m kn oldu. H albuki; yu k arda zikri geen (7 3 2 ) num aral istatistik defterinde b u kylerih nfusu yalnz hane ad ed iy le ve ancak hristiyan - slm eklinde tef rik edilm ek suretiyle, yekn halinde kaytl bulunduundan ve kul re aya tasnifi m evcut olm adndan; cedvellerde bu d e fte r esas tu tularak tanzim edilen dier iki stunu, evvelki iki stn gibi, b u ky le rd e o tarihlerde m evcut olm akta devam etm esi lzm gelen kulre ay a tasnifi esas zerine tertip edem edik. Bununla b erab er; bu kylerdeki slm hane adedinin um um iyetle hr kyl adediyle uzaktan b ir m nasebeti olduu tahm in edilebilir. nk; ancak n ad i ren b ir ka m slm an olan ortak kullar, slm o lduktan sonra d a k u l k alm ak ta devam ettikleri ve hristiyan re ayann ad e d i sratle artm ad h ald e; hariten gelip reaya yeknunu k ab artan lar ekseri ya m slm an m uhacirler ile slmlam veya azd edilmi as ker ve kullar olduundan, serbest insanlarn says islm larm saysiyle m tenasip olarak artm tr, denilebilir. Bununla b e ra b er; b u

m uahhar tarihli istatistik defterinin; (9 0 4 ) tarihli H aslar defteri gibi, kul - re aya tasnifine riayet etm em i bulunm as nazar dikkati celbedecek bir haldir [1 0 ]. B ununla b era b e r; geen 30 - 40 sene zarfnda, Is tanbul H aslar kazasndaki ortak kullarn dier re ayaya benzetile rek aradaki farkn zam anla o rtadan kaldrlm olduunu tahm in et m em iz iin o rtad a hi b ir sebebp yoktur. N etekim ; re ayay tesbit ve tahrir teknii itibariyle kul - reaya tasnifi kabul etm iyen bu m uah har tarihli defterlerin yann d a; (9 0 4 ) tarihli H aslar defterinin ba tarafndaki kanunnam e ile birlikte (1 2 2 ) de karlm bir suretinin Istanbulda B aveklet arivinde (5 3 3 ) num aral b ir defter halinde m evcut bulunm as v e T o p k ap saray ktphanesinde, R evan k k kitaplar arasnda, (1 9 3 5 ) num arad a kaytl bulunan ve Sultan Sleym an devrine ait olm as lzm gelen b ir kanun kitabnda, s tanbul H aslarn iltizam la alacak m illere verilecek talim atn su retlerini ihtiva eden m neat nm unelerinde H aslar halknn kul ol m alarn d an deil ise de, ortaklklarndan bahsedilm ekte olm as; ortak kullara ait rf ve nizam larn uzun m d d e t m uhafaza edil mi bulunduunu tahm in ettirm ektedir. Esasen; daha aada dier sahalara ait kulluklar tetkik ederken greceimiz vehile; bu kul luklardaki halk; Sultan Sleym an devrinde ve h a tt daha m uahhar zam anlarda hem kul ve hem d e ortak vaziyetinde kalm lardr. B ununla b e ra b e r; stanbul H aslarndaki ortak kullarn, kul olm alarndan doan husus nizam lara n s zam ana k a d ar tbi tutul duklarnn tayini meselesi, m evzuum uzun d ah a fazla tetkike muht noktalarndan birini tekil ettii m uhakkaktr. B undan baka; stanbul H aslarnda olduu gibi, b ir ok defterlerin kul - reaya tas nifine riayet etm iyerek aslnda kul ve ortak vaziyetinde olan halk

[10]

Maamafih; bu defterin ihs bir mahiyette bulunduunu ve bu ista

tistik defterine esas tekil etmi bulunan mu/assal tahrir defterini bulmann, btn taharriyatmza ramen, bizim iin mmkn olmadn unutmamak l zm gelir. Filhakika; (946) tarihli Vize defteri (10) yapraklk bir para halinde dir ve bu defterin Haslar kazasn ihtiva eden paras, henz bulunamam tr. (69) numaral defter de asl ne zaman yazlm olduu malm olmyan bir defterin (1022) tarihinde karlm bir suretidir ve rtubetten yazlar ta mamen silinmitir. Yalnz, bu silik yazlardan bizim anlyabildiimize gre; bu defterde de kul - reaya tasnifi esas tutulmamtr.

ancak Hristiyan - m slm an hane adedi esasna gre kayt ve tesbit etm i olmas, kullarn tetkik ettiimiz devirlerde izlerini bulabildik lerim izden ok d afa fazla m ik tarlard a m evcut bulunm as ihtimalini de kuvvetlendirm ektedir, [1 1 ]. M em balarm zn m ahiyetine ait verdiim iz b u izahattan son ra, bu m em balara istinaden tanzim ettiimiz cedvellerdeki rakam larn ne ekilde m utalea edilmesi lzm geleceine ait u fikirleri or taya atabiliriz: Y ukarda ortak kul iletmeleri stunundaki rakam larn dorudan doruya elinde ift ve tohum buulnan o r t a k k u l l a r a yni kul iletm eleri reislerine ait olduunu sylemitik. Fil hakika; bu rakam lar iinde., kul olduu halde henz kendilerine ift ve tohum verilip o r t a k haline sokulm am ve bu suretle yalnz bir m ukataa (kesim ) ye balanabilm i evli kullar ile henz ev lenm em i m cqrred kullar dahil deildir. N etekim ; hariten ge lip hassa oariyelerden biriyle evlenerek ortak kullar arasna kar m ve onlarla ayni artlar altnda ortaklk y apm akta bulunm u
[11] Byle bir ihtimal, hi phe yok, bizim bu yazmzn sonunda ka

racamz mhim neticeleri pheye drecek mahiyettedir. Filhakika; eli mizde her zaman (904) tarihli Haslar defteri eklinde yazlm rtvufassal def terlerin ve bu defterin ba tarafndaki kanunnme gibi tafsiltl hkmlerin mevcut bulunmay, yalnz Sultan Sleyman veya kinci Selim tahrirlerini esas tutan ve bu defterlerdeki en ufak kaytlar bile, ortak kullarn izlerini arayan byle lm bir phe ile isticvap etmiyen bir mdekkiki her zaman ya nltabilir. Dier taraftan; tipik Osmanl kanunnmelerinde ortak kullardan bahsedHmeyii de manaldr. Mesel; elimizde mevcut, Haslar kazas Vize sancana dahil olduu halde (946) tarihli bir Vize kanunnmesinde, ortak kullardan bahis yoktur. Ayni ekilde; Hdavendigr livas iinde de bir ok kulluklar mevcut olduu halde; elimizde mevcut muhtelif tarihli Hiid^vendigr livas kanunnmelernide bu liva dahilindeki ortak kullardan bahis yok tur. u halde; bu mntakalardan her biri iin husus ve mufassal defterlerin ve bu defterlere iliik mufassal hkmlerin (904) tarihli Haslar defterinde olduu, gibi, ayrca mevcut bulunmas lazm gelir. Bu defterlerden bazlannn bulunmas, hi phe yoktur ki, tetkik ettiimiz mevzuun daha byk bir Bununla beraber; ileride gr kuvvetle tenvir edilmesini mucip olacaktr.

lecei zere, tetkikimizde bu pheler daima zihinde hazr tutulmu ve verece imiz hkmlerin kymetini azaltacak olan mevzuubahs ihtimaller, mhim bir ksm itibariyle, bertaraf edilebilmitir.

kimselerle, bu gibilerin karlar ve ocuklariyle temsil ettikleri k ala balk ta bu rak am lard a dahil deildir. H att ; baz kyler srf bu gibi cariye ile evlenm ek suretiyle ortaklk hizmetine dahil olan ve Beylie b ir bedeli hizmeti cariye veren ortaklarla henz ift sahibi olm am kullar, kul oullar ve cariyelerle tekil edilmi olduu hal de; o ralard a m stakil bir kul iletmesi m evcut bulunm ad iin, bu kyler arasnda birinci stunda rakam zikredilmemitir. Bu vazi y ette; bizim yaptm z baz hesaplara gre, ortak kul ilet mesi baln tayan birinci stundaki rakam lardan her biri, kadn, ocuk ve saire olm ak zere, hr olm yan nfustan lakal 5 - 6 adedi ni temsil etm ektedir. H albuki; reaya ve dier baln tayan ikinci stundaki rakam lar; yukarda sylediimiz gibi, o kyde otur mas bile art olm akszn az veya ok bir vergi verm ek zere m u kayyet her trl vergi mkellefi yetikin erkek nfusunu ihtiva et inektedir. Bu vaziyette, bu rak am lard an her biri reaya nfusundan vasat olarak ancak (3 ) kiiye tekabl etm ektedir, diyebiliriz. C edvelin sonlarna doru (1 1 0 ) num aral ky k aydndan iti baren, kul iletmelerini ihtiva etm yen kyler halk ise; srgn lerden ve cem aat lardan m teekkil olduklar iin, kulluklardaki re a y a d a n bsbtn farkl olarak d eftere btn nfuslariyle kay dedilm i bulunm aktadrlar. Bu vaziyette, bu kylere ait rakam lar o kylerin hakik nfusunu gsterm ektedir. Biz de bu rakam lar, her kyde kaytl bulunan kadn erkek ve ocuk adedini b irer birer saym ak sureliyle tesbit edebildik. D ier iki stunda Sultan Sleym an tahrirlerine gre zikredilen rakam lara gelince; bu rakam lar aldm z defterler bsbtn ayr bir esasa, yani kul - reaya tasnifi yerine m slm an - hristlyan hane adedi tefriki esasna gre tutulm u olduu iin, her biri kars ve ocuklariyle birhkte evli b ir adam gsteren bu rak am lard an o cuklar, kadnlar, dul ve b ekrlarla birlikte, o kylerde oturan btn nfus adedini bulm ak iin, onlar en aa (4 ) rakam iyle zarbetm ek lzm gelir. A adaki cedvellerdeki kylerin sras, (9 0 4 ) tarihli H aslar defterindeki sraya gre tertip edilmitir. Bu srann defteri yazan lan n tahrir iinde takip ettikleri yollarn icap ettirdii sra olup ol m ad meselesi tahkike m uhtatr. M aam afih; Sultan Sleym an tah rirlerinin neticelerini tesbit eden (7 3 2 ) num aral defterdeki sraya nazaran; m uahhar tahrirlerde ayni kylerin bam baka yollardan ay r bir tertip ile ziyaret edilmi olm as lzmgelir. Bu itib arla; her

iki tahrire ait neticeleri m ukayese edebilm ek iin her iki tertipte ay ni kylerin yerini tayin etm ek lzm gelmitir. Z am anla isimlerin, im lnn ve yaznn deimi olmas, bizim iin bu karlam ada b a z kylerin ayni kyler olup olm adn tayin iini mklletirmtir. Bu sebeple, 20 k a d ar kyn Sultan Sleym an tahrirlerin deki yerini ve nfus vaziyetini cedvelde gsterm ek m m kn olm a m tr (n o k ta ile bo braklan yerler). (9 0 4 ) tarihine ait tahrirde m evcut kylerin isimleriyle b u gn Saryer, Beyolu, Bakrky, atalca ve Bykekm ece ka zalarm da m evcut kylerin isimleri d e karlatrlm ve bugn ta ndklar isim lerden tannm as m m kn olan ky isimleri, hirear yl dz iaretiyle dierlerinden tefrik edilmitir. Bu suretle bugn y erle rinin tesbiti m m kn olan bu kylerin bilhassa kulluklar m m takasnda 120 zerine 35 k a d ar az olm asnn sebebi, phesiz zam anla isimlerin deimi ve bir oklarnn bugn stanbul ve civarnn bi rer m ahallesi haline girmi bulunm asdr. Bununla b era b er; k u l luk eklindeki eski kylerden b ir ksmnn bugn, hl bir ift lik halinde yahut Beylik, sr veya ksrak alan eklindeki b ir yer ismi halinde izlerinin m uhafaza edilm ekte olduu da m u hakkaktr. Bu m ntakad a yaplacak esasl b ir toponym ie tetkikat bu bakm dan faydal olabilecektir. lk isknda tesis ed.len kylerin hepsi ayni ekilde tutunup byyememi zam anla iftlik veya ekinlik haline girmi olm as da m elhuzdur. Esasen; (9 0 4 ) tarihine gre; bu civarda vzeraya ait b ir takm iftlikler ve m andralar d a ayrca tesis edilmitir. Bu tarihlerde stanbul H aslar K azasnda m evcut (1 6 3 ) k a d ar kyn terekkp tarz?a,fyle bu kaza dahilinde k u l l u k lan da l ekillerini gsterm ek zere tarafm zdan tanzim edilen m evzuu b ah s cedveller aaya dercedilm itir :

Sr.

No . 1. M akrhorya * (B akrky) 2. M ercanaa 3. Iskepasto 4. --- P la tce-i Rum 5. A yatodore 6. Serefaa 7. ( ? ) 8. Nifos * 9. ( ? ) 10. - C uhud ( ft) burgaz * 11. M ustafapaa 12. L itroz * 13. A vaso (A v az) * 14. H alkab nar 15. --- Kjarfa v 16. H ac (M al) 17. K apuu 18. Pendatoe 19. A y pa * 20. Mihal burgaz 21. Sunkur burgaz 22. ekm ece-i Kek*

Kylerin ad

k ul J l e t -

904 tahririne Sultan Sleym an gre tahririne greortac r e a ya ve

dl er sl m han e H ri s i iy a n

14

7 10 1 5 3 2 15 7 1 14

30

tT
j - vjC

>y\ t

2 10 f2 8 17 24 16 15 23 9 20 18 21 19 4 5 10 17 26 15 23

_ __
1 3

_
3

24 17 10 25 31 3a 36. 10 34 43 25 29

i1 *-?* jjU

_ _
8 5 7

. i.
trU. < -/ U

__ _ __ _

__ _
1 1 6 5 17

.
3 46 35 23 50

I. _ S r _
jy:-

60 [ l2

4'

.[12] Kkekmece kynde oturanlar, fotoraflarnda grlecei zere, birbirinden ayr (6) zmre halinde kaydedilmilerdir: (1) yirmi ortak kul (2) balk (3) alt meremmetci (4) yalnz birisi ziraatle megul olmak ze re on bir cizye veren yetikin reaya (5) yz yirmi be nfuslu mslman srgnler ki onlar hakknda defterde yle bir kayt mevcuttur: . Srgnn Mslmann- ekmece-i Kek. Mezkr karyenin ehline padiahmz hullidet hlfethu hazreti cemi avarz ve teklifi divniyeden muf- tm virb hatt esir ve ake ve gaynsm a beklemek teklif ve tahmil olunmaya dey bi le kayd olunmu ve bu mucebce Sultan Mehmet merhum dahi nian erf

904 tahririne Sultan Sleyman g re tahririne gre ^ ra 0 2 3 . 24. 25. 26. 2 7. 2 8 .

Kylerin ad
ekm ece Bzrk* Y alos K um burgaz (? ) Sarandapiho (?) 1j y **= 1 >

ortak reaya ve kul ilat- dier m adet adet es

Islm

4.t,VL.

29. (? ) 3 0 . Pulaye * 3 1. K alikratya * 3 2 . A naro * 3 3 . (?) ' 34. Serf G ard an * 35. T rakatye * S 3 '-* j j,l y .V O;

40 26 24 19 36 13 15 17 25 17 8
9

17 10 13 2 5 4

hne hdr.e 34 90 [13] _ 48 _ 62 _ 51 3 54

2 8 5 1 3

ristiyan

8 5 18 6
1

_
2

36. ( ? ) 3 7 . ---- A m endos 36. ( ? ) 39. ( ? ) 40. ( ? ) 41. Filori * 42. G alatarya * 43. ( ? ) 44. A yastafanos * 45. A yom am a * 46. ( ? ) 47. A rn av u t D espine

Sj S j/ tjll V r l -. y 1 y'jj.jl)

15 14 15 16 9 10 23 21 12 12 13 19 3

4 3 2
5

29 21 55 50 16 24 13 26

4
8 2 1 1

_
33 36 25 55 14 24 12

3 29 1

vi'dne hkm hmyun mezkrda iaret edilmi ellerindedir

grld.

(Fot. VI.) [13] Ayni ekilde Bykekmece kynde de (1) krk ortak kul (2) alt meremmetci (3) on yedi cizye verecek ada reaya (4) otuz be nefer mslman srgn (5) on iki nefer kendi ihtiyavlariyle gelen reaya mevcut tur. Bundan baka; Sultan Sleyman tahrirlerine gre, Kkekmece kyn de be krbansaray ile iki hamam; Bykekmece kynde ise, bir imaret ile iki krbansaray ve bir de hamam mevcuttur.

904 tahririne Sultan Sleym an gre tahririne gre

S ra No ;

Kylerin ad
o R

ortak reaya ve kui ilet- dier mes adet adet

islim hane 1

Hristiyan hane

48. C e b e c i 4 9 , M s e l l e m n
50 ( ? ) 51. Z e k e r i y y a burgaz

3
? ? 7 1

2
> 5

14
[ J . R I

jj.
U"' A

2 '

22 10 25 26
1 p!

52. P e t n e h o r *
53. K em eri A rn av u t 54. V i d o ( s ) *

11
10

55. 56. 5 7. 58. 59.

Fenar * Y oros
Saruyar v

M 'S.

2 4 8
16 1 17

1 9 2 1 4

Y uvan (?)

[14] Krk eme su yoluna hizmet ettikleri iin bu kyde oturan (12) k u 1 ortaklk hizmetinden ve her tri rsumdan muaftrlar, bu hususta mevcut kayt aaya karlmtr: K arye-i msellemn der b- Krk eme de* mukabele-i karye-i Hac Divne. Mezkr karyenin ehli hassa kullardr. Ellerinde olan mezri'a mu tasarrf olub ardan ve rsmdan ve harcdan muflar imi. Mezkr su yo luna itdikleri bidmet mukabelesinde ellerinde hkmleri varm yand dey gstermediler. Ve (khne defter) de mukayyed olan esmiden baz fevt olub yerine imdi bedel konmu. Ve mezkrun msellemler karyemi tiye-tz-ikr ile iki kydr smurlar birbirine muttasl imi. imdi on iki hane kalub ber karar evvel smurlarma kimesne dahi itdirmezlermi. Amma imdi msellem, az kalmak e baz mezrilerin muttasl yatur imi. Her msellemin elinde bilfiil mutasarrf olduu mezriin mahsul m alm olsun iin esmileri yerinde mfrez kayd olundu. Ve mezkr kylerim resmi arsi ve crm ve cinayeti

S u yolu m imarzna virilb hssa-i hye cz' ve kl mezkrlardan nes r.o yid olmaz imi. (yp. 70). [15] Prolie ky halk yukarda aynen zikrettiimiz (sahfe, 43) kendilerinin k u l haklarnda tahkikat yaplm bulunmaktadr. [16] Saruyar kynde kadn ve ocuk (22) k u l kaytl bulunduu halde yalnz bir ortaknn mevcudiyeti bu cetvelde ortak adedini bildiren rakam larn bazan ne kadar bvk bir kul kalabal temsil etti&n as+pvmpTr+prRr kayt mucibince olmadklarn iddia etmektedir. Bu sebeple

Snra
No .

Koy erin ad
K alonagros T erab y a * Ligorya Istanya 'Y ' A som ato
(?)

.6 0 . 6 1 . 62. 63. 64. 6 5 . 66. 67.

Beikta * M aokat (M ak a?) *

904 tahririne Sultan Sleyman: gre tahririne gre ortak reaya ve slm Hristiyan< km siet- dier mesi adet adet hane (iane ---6 ---20 - 4 25 [ l --- 45 11 2 . 8 3 [18 3 47 [191 5 9 25 7 2 21 7 11 6 " 21

68. Y e n ic e h a s 69. H as der K irem itIik 70. M derris 71. Platice-i Ama vut * 72. Boaz ky 73. narbnar 74. Boklca * 75. E m iriahur *
[17]

11

21 25

17 lf" L S-.^Sj
^moAy^

15 6 I

- 12

20 23
.

12 22
[20J [2lI

11 6

Terabye kynde de bedeli hizm eti criye ile hariten gelip ortak

hizmetine giren (6) kii bulunduu halde, bir tek ortak kulun bile mevcut olmay ayni suretle dikkate aynadr. [18] tstinyedeki reayanm tamamen azd edilmi (mu'tak) lardan Ab dullah oullarndan ibaret olmas kulluklarda ortak kllarn yannda hr ky llerin ne ekilde teekkl etmekte olduu gsterilmektedir. [19] Asomato kynn Baveklet arivinde bulunan (533) numaral def terdeki suretinde dier isminin Aknt burnu olduu anlalmaktadr. Bu koy halknn kendilerinin ortak kul olmayp reaya olduklarn iddia etmelerinden mtevellit ihtilf kayd yukarda aynen zikredilmiti. (Sayfa, 42). [20] Mezkr kariyede mukaddema Ake Koyunlu cemaati mtemekkin? anlar fevt olup hemen ol taifeden bir kii kalp sonradan ihtiyarlarile baz kim seler gelip sipahiden ve gayriden temekkn etmiler. [21] Bu kyde 6 kadar Ytmd olan mevcuttur ki onlarn da k u l olmast

lzm gelir.

904 tahririne g re Sra

No .

Sultan Sleym an tahririne gre

Islm hane

K ylerin ad

o ra k reaya ve kuJ Ret- dier mest adet adet

76. - - A yazm a * 77. - - Bosna Filbos * 78. - - A rnavut Filbos * 79. - - skerto bl zr 80. - - 81. - - A yoyorgi * 82. - - spartikon 83. - ( ? ) 8 4 .- - Yarkburgaz 85. -- Inos
86 . - - ( ? )

* >yji >
VifjjZ-S

20 17 16 7 11 15

hane 17 20 37 P I 33 14 19 13 13 17
12

H rlstlyan

s.j *

(j)

8
7 13 17 7 26 23

87. - ( ? ) 88 . - A yatoe 89. - - ( ? ) 9 0 .- K astalan 91. -- Bosna D espine 92. - K alyos * 93. - -M uha * 94. - A a burgaz
(A al?) *

u-j-J s** >-45 <.yu Ajj\s*y

8 1 7 7 2 13 1
2 2

6
o-jJl lij* 16 19 36 15 6 18 1! 18 16

36 3 5 10 5 3
6

11 36 43 30 50 8 [ ] 27 49 9 7 21 20 [ 1 35 [* ] 56

95. 96. 97. 98. 99. 100 .

- (? ) - K araaa * Bahaye - Bosna - G rosan - (Y e n i? ) Bosna *

-

i-'oj

Papasburgaz
(?)
- i-u st

101.

14 28

[22] [23] telif.) [24] [25]

Bu kyde ift sahibi bulunmad halde, kadn ve ocuk on be nfus Kadm reaya imi ihtiyarlariyle stanbul fethinden sonra gelip te-

kul mevcuttur.
m ekk n etm iler baz sipahi ve baz ellici imi. (On ellici ve yirmi alt muh

Reayay karye-i mezkre Davut Paa srgnleri imi. Reayay karye-i mezkre ....... srgnleri imi.

904 tahririne Sultan Sleym an gre tahririne gre

i , . . . .

K y le r in di

ortak reaya ve kuj let- d ie r m esi adet adet

Islm H ris liy a n hane hana

102. A yoyani 103. ( ? ) 104. --- Podim e ( ? ) * 105. --- M eneke ( ? ) * 106. ( ? ) 107. O klaluburgaz 108. KestaneJi * 109. H alkal *

iilyl 4 jJj j <2 U >

JcM j

6 18 16 10 9 30 12 16

_
1 6 . _ 36 96 24 43 21

9 0 4 T ahrirne g r e n fu s a d e d i

1 10. ncegiz * 111. Suba * I 12. Pasabeli

I 1 3. K ste m erl
1 1 4 . slkder *

v V f.'

1 6 0 t38]

15^

Lti

30
30
[ (6) o rta k (1) re a y a ] | o rta k ]

115. B osna ( ? 1 |6 . N efsi slcder *

u-y

jijC-l (JJ

# pTJ

[26]

ncegiz kynde sakin olanlar zmre halinde kaydedilmi bulun

maktadrlar: (1) 160 kadar yalnz erkek reaya (2) cemaat srgnn- Saruhan ki Kariyei mezkrda mtemekkindirler. (Kadn erkek 85 nfus) (3> ce maat sgnn- ... ki karye-i mezkrede mtemekkindirler. (40 nfus). [27] Nefsi skdar. K asaba-i m ezkrentn eklinden gayr haricden tavattun idenlern dahi (resmi ganemi) ve (resmi ars) ve (syir rsmu rfiyesi) n hassa-i hmyun in alnmakla emri l grldi Amma kasaba hkm nde. khnub imdiyeden ehline (resmi ift) ve (bermk) kayd olunmayub minbad dahi kayd olunmamak emr olduu ecilden esmisi deftere kayd olunmaa ihti ya olmad. M ezrii d yire-i ehir ki mukaddema ebvb- kala kurbnde olan mahalltm ehalsi ziraat iderler imi. imdi ekseri balar dikilb kanun- ahs mucebince K azk resminden gayr m ukaiaas ve Gmr budur k i zikrolunur... Msellem n- Kala -i skdar. Mezkrunun ellerinde Kumlar t var. Zira'at iderlermis balar eminine rci olub bilfiil ziraat olunan yerler ki doksan mutluk mikdar yerdir, hasl iftler i ve to -

Ne ortak ne r virirlermi. Virmemee ei-

Slra No.

Kylerin ismi felli. A ti*

904 tahririne gre nfus adedi

l I 7. I 18. } I 9. 120.

A yasaa * Boaskese --- A libey Sinanaa

25 7 P]

lerinde hkmleri yok. Amm ihd ve seb'n ve semne m ie ylnda mil bize dahi ider biz ortak virigelmedik cemnden msellemiz dey teftie hkm al mlar. Sonra tefti itdirmeyb imdiye dein mechl kalm ellerinde temesski kavileri yok imdi tefti olundu kadm den ibtid-i vazm bilr kim esne bunmad. Amm imdiyeden nesne virgelmedikleri m alum olub Al-m-kn ibka idildi. Amm mezkrunun resmi arslar ve resmi fular imdiyeden mu karrer alnurmus. Mukataa-i Bostan dern imaret elmerhun Mehmed paa ber m ucebi

defteri kadm i el-mverreh betrih-i sene erba{ ve semnn. ve sitte... iftlik-i brahim aa. M ezkr mezre'a m ezbr brahim Aaya mezdi tfet-i Sahiden bil r ve l rsm tasarruf idb kimesne mte'arrz olmamaa tahdd olunmu. Muceb ki evst Rem ezan sene semne ve tise ve semne m ie trihile mverrah hk n m hmyun sadaka olunub hkm mezkrda skdar tev b in d e haslardan takriben on md tohum ekilr yeri ki bir tara fa Kadky tarki ve bir tarafa Ak Kaya dimekle ma'ruf bnar ba ve bir ta raf dery ve bir taraf Remezan mezreasdr. Haslarn evvelki subas\ A h m eddei y z k r k ake resm i tapu virb alub v e haslar kads ve m ezk r su ba ol bbda hccet virm iler. Bfuyurdum k i b a d elyevm m ezkr y e r rsz ve resimsiz mezkr aann tahdidinde olub tasarruf klnup hi ehad ol yerler in mezkrdan r ve resim taleb klmaya alm et-i erife mtalaa klan lar mazmunu meymnun muhakkak bilb itimd klalar dey hkm mez kr grlb sureti icmliyesi budur ki tesvd olundu (yp. 134).

[28] Nefsi (K a la -i Boaz kesen) Merdn- kalai mezkre ile temekkiin iden sipahilerinden gayr mtemekkin olan cem'ate eyh-ul-islm defterinde onar ake (resmi bennk) kayd itd der-i devlete arz olunub ehir h km n dedir nesne k a y d olunm aya diy em r olunduu ecilden esm kaydna 'olmayub syir hassa m te allik mahsl sebt olundu. [29] Bu kyden balayarak aada ismi geen kylerde ihtiya

oturanlarn

A ke K o yu n lu cema'atma mensb olduklar anlalmaktadr. Bu gebe un sutlarn da ortak kullar ve srgnler gibi btn ileleri efrad ile birlikte tesbit edilmi buulnmalar dikkate ayandr.

Sra No.

ismi D el H ac - kvez FakiK U skum ru Ormank * Zekeriyu * - S aru H o ca * a . JcjB

1 2 1 . 122. 123. 124. 125. 126. -

V/i J,U J J M f jt J E ^U.

904 tahririne gra nfus adedi 31 37 127 47 75 46 42 45 La,l 65 52 88 81 17 [82[ 80 82 92 57 96 82 96 52 85 52 55 25

1 27.- - G azi Y akuplu 128. Pirincci ( ? ) * 129. - - K itel 130. - - K ara AHmedl 131. - - H ac Mihaklu 132. - - G keli ? 133. - - H ac O dul r* r 134. - - am ler * 135. - - A kbykh 136. - - A zadlu 137.- - D ere * 138. -- Ekinos * 139. - - K abaka ( ? ) 140. - - T a ta tt uklar 141.- - D eliklkaya 142. -- m erlu * 143. - - A bdic 144. - - akm aklu * 145. - - Trk Eskice

fil

j U li il4?, i ' jklJSI Jl o C j (?) jJLi LJ.JCJi

A
J * Z ^rU

>J

[30] [31]

iA gc K oyunludan degller imi ba'z Srgn b az ihtiyarile g e l e n Bu kyde oturan Sayanalar cemaat iin yle bir kayt mevcuttun.

lerden imi. Evvel cem ger konar ev imi. Sonra slif-s-sebt olanlar otMrag olub bun lar ber karr- evvel ger evlerden imi. [32]*Khne defterde mezrea mukayyettir, be yz akeye m a ktu dey.

Evvelde A ke K oyunlular olurmu. Sonra iinde kimse kalmamala hl kayd olunmu. imdi iinde bir A ke K oyunlu ile baz haymanalar tevattun idb hem vakf yerinde hem Has yerinde zira'nt iderler imi.

5lra No. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 15 7. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. Baiayitii Keli H ac Yusuf O) cngerl H ac Yusuf Kzlcal * Mesidl Y ukaru K urtulm u sace (? ) G ktepcli ( ? ) K urtulm ular D utoglu H ac Uya Yazc olu adum anl D anim endl * kl '*

Kylerin ismi

904 tahririne gre nfus adedi Air

-W*'1 (?) r'S j u .v ^

11 73 47 52 [S ] i> 75 21 [M ] 90 [ ] 116 47 61 106 72 95 26

Ctji
o*yt u*jl JLjU 16 [] 0 ' H

[33] Eski defterde cemaat-i Hotili dey mukayyettir. Has iinde oturup ziraat idb mezri'inin baz Has smurunda baz Cebeci bas timar Yeni ile nm Karye smurunda imi. [34] [35] [36] Cemaat-i ehri Olanlar ki zzeddinl nm karyede mtemekrlerin sipahiye virrler imi. Krtlerdir. Anadoludan Dokurcun adlu Karye srgnleri imi. kinler imi. rlerin K reki ba na virirler imi.

Bunlar dahi ticaret idb ellerinde mezari'den nesne yomu. Resmi arslar. ve bd-i hevlar Hassa-i ahye tasarruf olur imi. Bu kyn civarnda Oul Beyin, Halaclu, Yarmcalu, Krk Hac, Yass Viran, Uzuncalu, Musa veledi Mustafa cem aatlar yaamaktadr. [37] Krtlerdir b-i Sofya (?) dan srlmlerdir. Bunlar dahi salif-z-zikr kvler makulesindendir.

6. stanbul H slar kazasndaki kulluklarn senelik hesaplan

stanbul civarndaki kulluklarn tetkiki hususunda esaa m ehaz larm zdan birini tekil eden (9 0 4 ) tarihli stanbul h aslan defteri nin sonuna ilve edilm i bulunan ( Foto. IX, X ) bilanonun tetkiki, bize b u kulluklarda bu tarihte m evcut ortak kullarn is tihsal ettikleri hububatn nevi ve m iktar ile b e g 1 i g e tem in, ettikleri senelik gelirin ake olarak kym eti h akknda m him m a lm at verm ektedir. A yni hesabat pilnosunun ihtiva ettii kayt lar; b u n d an baka, ortak kullarn H slar kazasndaki kark bir hald e sakin bulunduklar dier zm relere ve m esel re aya, srgn, A ke K oyunlu, sipahi ve yenieri gibi sfatlar tayan kim selere nazaran, m al v e ktisad b akm dan haiz olduklar ehem m iyetli m ev kiin v e nisbetlerin tebarz ettirilm esi iin d e esasl m alm at ihtiva etm ektedir. Filhakika; b u pilnonun tetkikinden kan neticeye gre; s tanbul H slar kazasnn (9 0 4 ) tarihindeki senelik gelirini u ekilde hesap etm ek m m kndr ;

U M U M Y EK N LA R (CEM *AN) N akit o larak aluan Ake

6 4 5 ,2 3 0

H u b u b at olarak aynen alm an (Y ekn) M ud 4 ,4 9 6 Kile inik 2

M uhtelif cins hububatn ayr ayr m iktar

Boday mud kile inik 2347 13 % Yulaf 1867 5 3 arpa 145 13 % burak 63 10 Vz kaplca 50 8 mercimek 2 16 3

merdimek mud kile inik 1 S Vz

dar 3 7 %

bakla

nuhut 5

keten tohumu avdar 2 9 1 1

_
18 %

Bu m ik tar hububatn ise; d efter yazld zam an ve milin tahvili esnasnda Istanbulda cari olan narh zerine, v asat oalrak, buday, m ercim ek, nohut ve keten tohum unun kileleri 8; yulaf ve avdarn kilesi 4 ve arpa, burak, fi, kaplca, d ar ve merdim ein kileleri 5 ve baklann kilesi 6 ake olduuna gre ; c e m a n 5 5 3 ,6 4 4 ake getirm esi lzm gelir. (M ud, yirm i kile olarak hesap edilm itir). F ak at hububatn bahas hesap edilirken narhn en aasna (narh yesr) itibar edilmesi lzm geleceinden, her cins hububatn kilelerinden b irer ake karm ak suretile en aa 4 63,727 rakam elde edilecektir. Bu suretle H slar kazasnda sakin olan m uh telif zm relerden gerek nak d en alm an ve gerekse aynen alnan huhububatm satlm as suretile elde edilecek olan gelir m iktar u ye kna bali olm aktadr: M uhtelif zm relerden nakden toplanan vergiler 4 ,4 9 6 m ud hububatn cari narh zerine asgar tutar A ke olarak 64 52 30 46372 7 1,10895 7 Bu rak am d an A k e k o y u n l u cem aatinin resmi hane, rsm u anam vesaire olarak senede verdii 71,91 1 ake kanlacak olursa; yeknun, defterin plno ksm nda yazld gibi, bu gi bi rsum un ortak miline ilhak olunm adan evvel H aslar kazasnn senelik gelirinin tutar olan, 1.03 7.046 ya bali olm as ve sene de 3 .1 1 1 .1 3 7 ake etm es ilzm gelir. ( X num aral fotorafn so nunda grlen izahata baknz.) Bu m iktar varid atn H aslar kazasnda ikam et eden m uhtelif zm reler arasnd a nasl taksim edilmi olduunu v e her m iktarn ne gibi vergi m em b alarn d an nasl toplatlm bulunduunu anlam ak iin ise, bu zm relere ait vergilerin ayr ayr tetkiki icap etm ektedir:

1 Ortak kullar a. . N akid o alrak verdikleri Y ekun : 2 5 8 ,8 3 8

M fr e d a ta :
o r ta k adet ake 1.442 ra 18.215 fi. 7 127,505 k e te n r 3 .6 7 7 b a m u k a ta a s 188 g a lie b e d e li 1 8 .3 6 6 h asl r 379 ta z e b a k la r 93 ta z e n th u d r 2 h a s s a a y r la r n b a h a s k t a : 10 8 .590 d u t y a p ra b a h s 50 b o s ta n ve s e b z e r (? ) o t b a h (y e il) 3 .4 9 8 sa z b ah s 1.129 k o y u n re s m i 1.8 8 0 b a ve b a h e r 155 o t b a h s (k u ru ) 8 .0 7 5 z e y t n re sm i 130 l e k m c e r re d 289 m a k t u o r t a k l k b ed e li'59 134 1 0 ,6 0 0 r a b e d e li 61 109 1 2 .3 0 0 m eye r 1460 c riy e hizm eti*'* 39 2 .4 9 0 k e le m y e r 2167 cizy e 4 1 .6 5 2

p a m u k re s m i 86

k e b e d e irm e n i re s m i l> b : 3 0

d e irm e n re s m i su yel 4. k ta 163 9. k t 'a 270

[38]

Beden a'rz dolaysiyle ziraate kadir olmamak yznden ortaklk

baka sahalarda kazanmak mecburiyetinde olduklarndan, bu gibiler kazan ve hallerine gre senelik mak tu 1 bir vergiye (mukata'aya) balanmaktadrlar. (Hslar Kanunnmesinin bi zim bastrdmz ekilde 14 nc maddesine baknz.) [39] Ziraate kadir vc yetikin kul olduklar halde, ortak, yeri ve tohum,
o rtaklk bedeli

hizmeti yaptrlmayan yetikin kullar hayatlarn

bulunmad iin ortaklk hizmeti grdrlemeyenlerden bedel-i enbaz alnmaktadr. (. 15). [40]

Hariten gelb Hassa criyelerden biri ile evlenmek suretiyle ortak

hizmetine dahil olan hr kimseler, bakasnn klesi vaziyetinde olan bir cari-

yeyi kullanmak, onun hizmetinden istifade etmek bedeli olarak, kars lnceye kadar her sene muayyen bir para (bedel-i hizmet-i cariye) vermekle mkellef tutulmaktadr. (. 19).

b. H u b u b a t olarak aynen verdikleri

bofday md k ile in ik m e rc im e k fnd k ile in ik y u la f 1384 7 a rp a 80 3 b u r a k v e fi 45 k a p lu c a 36

1715

1
m e r d im e k d a r

2 /a
b a k la nuhut

15 i 1/*
k e te n to h u m n avdar

1
19 3

1
Vs

'/a

(?) (?)

(?)

II R eaya, sipahi ve gaynla- a, N akid o larak verdikleri yekn: 314,481

m e z r a ru s u m u 1 0 .837

cizye
16.066

is p e n 10.475

ira bahs
6 .8 5 7 .5 ra u d ra (y e d i e r a k e d e n ) 4 8 .0 0 2

b a ve b a h a r 1260

k o v an r 1.839

k e te n r 1167

hasl r
348

k e le m y e r

ta z e b a k la r

1244
y o n c a o ru 71

10
ta z e a u h u t r 5 y e il 2008

:b a , b a h e v e b o s ta n m u k ta a la n 3 9 .8 9 6 p a m u k r 38 d e irm en re s m i : su yel b b 75 4368 31 930 h a s la r d a

s e b z e v e b o s ia u r 2905 z e y t n r

a y r o tu b a h s : k u r u 16,309 fu re s m 3204

5
h n z r re sm i 933

a ru s re sm i 2540

s k d a r d a ve

*ars, c r m , ta p u ve g an e m re s im le ri 721 fu ru n la r b b : 16

ta p u r e s m i 4 353

k a z k re sm i 2.035

k a rlk m u k a ta as 55

n c e g iz d e k i h am am k s t ; 1066

m u k t a 'a . . 2333

h n z r a l re sm i 1000

e k m e c e le rd e k i d k k n la rn k ira la r bb: 5

Y a v a c iz y e si 6.309

1200
cizy e 4.871 ba 91848 k u l ve c riy e m u h a lle f t 1 0 .0 0 0 b e y t- l- m l ve s a ire 7470

s k d a rd a k i, ih l is a b , b a z a r , k a p a n , is k e le v e y el d e ir m e n i b& clar 3770

b . H u b u b at o larak aynen verdikleri

boday m d k ile in ik 6 23 12 y u la f 480 18 2 d a r 1 6 1 a rp a 70 b u r a k 17 17 k a p lu c a 14 8 m ercim ek ; 17

2 Va
b a k la

2 Vs
m e rd im e k

nuhut

avdar

k e te n to h u m u .

m d k ile

aBk

i* /.

3V *

3 2

16

3 7*

III Ortak miline ilhak olunan Ake Koyunlu cemaat N akid olarak 71,91 I ake H ane ve anam resm i 63,955 A rs resmi, crm bey t-iil:-nl, mlj m efkud, mli gaib, cu'li bk ve resm i lkta 7,756

(D evam v a r)

ktisat Fakltesi Doentlerinden

MER LTFt BARKAN

X V ve X V I nc a srlard a

OSMANLI MPARATORLUUNDA TOPRAK SLNM 0R6ANZASY0NU EKLLER

[ D e v a m *]

MER L TFl B A R K A N
st. niversitesi ktisat F akltesi Doentlerinden

Bursa ve Biga civarndaki kulluklar

O sm anl im paratorluunda Kulluk eklinde tesis edilmi olan baz kylere tesadf edilen m n tak alard an biri de Bursa ve Biga civardr.F haldka, teekkl devirlerinde im paratorluun beii olm u olan bu m m takada, eski zam anlara ait to p rak m nasebetleri nizam la rnn m uhtelif izlerini uzun mcldet m uhafaza edilmi bir halde gr m ek m m kndr: lk Osm anl padiahlarnn ve paalarnn etrafnda bulduklar messeselerle bilhare gelecek olanlarn im paratorluk ni zam iinde tam im ine alacaklar tekilt ve to p rak m nasebetle rinin ip tida ekilleri ile ilk taslaklar, hulsa O sm anl im paratorluu nun hakik O rta Z am an, b u m m tak ad a ve b u devrin vakflar iinde donm u kalm b ir halde, nisbetlerini ve m ahiyetlerini tehir etm ek tedirler. im paratorluun d ah a m uahhar devirlerde yapt ftuhatla fethettii m em leketlere d ah a byk b ir iddet ve hayatiyetle arpa [*] Ba taraf 1. saydadr (s. 29 ve m. bak.)

rak tesisisine m uvaffak olaca yeknasak ve tipik im paratorluk niza m burada, inkiafnn m uhtelif safhalarn gsteril* b ir tarzda, e^ it ve kadem eli b ir eki m uhafaza edebilmitir. B undan baka, ilk O sm anl m verrihlerinin eserlerinde tesadf ettiimiz kaytlarda da m evzuubahs edilen, esir bolluu ve ucuzluu devirierile, byk is til harpleri kazanlarnn zerinde ylp zenginletirdii bu to p raklar ; bilhassa, m akalem izin m evzuunu tekil eden toprak iisi kullarn altrld zengin top rak m aliknelerinin olduka eitli bir ekilde tetkik edilebildii m erkezlerden birini tekil etm ektedir. Bununla beraber, hem en urasn da kaydedelim ki, ilk devir lerin zira tekilt ve nizam na ait b u kadar zengin hatralar m uha faza eden bu m erkezleri biz, bu m ritakalarda ancak m uahhar devir lerde icra ettirilm i o lan nfus v e arazi tahrirlerinin neticelerine gre tanzim edilmi bulunan hakana m ahsus defterlerd en tetkik edebil m ekteyiz. V e teessfe ayandr ki, bu sahada ne stanbul H aslar kazasndaki gibi tam am en kulluklara m ahsus olm ak zere tertip edil mi bir d eftete, ne de bu defterin m ukaddem esini tekil eden k anun nam e gibi m ufassal b ir vesikaya m alik bulunm am aktayz. Bu sebeple m evzuubahis m m tak a d a eski kulluklarn bekayas zerinde teek kl etm i gz'ken kylere ve bu kylerde O sm anl im paratorluu nizam nn um um kyl tipini tekil eden reaya snflarndan farkl bir vergi sistem ine ve hukuk statye tbi tutulan to p rak iilerine ait toplayabildiim iz m alm at, ancak stanbul haslarna dair bildik lerim iz sayesinde aydnlanp bi* m na iktisap edebilm ektedir. u halde, bu m ntakada bilhassa tesadf edilen kesimci, ellici, babn, soanc, balk, haragzar, azade, vakf hadem esi veya gulm (olan, kul) u, koyun kfiri, sr ve yond (ksrak) olan gibi zm releri tetkik ederken, onlar daim a stanbul H aslar kazasnda tandm z ortak kullarla m ukayese etm ee alacak ve ancak b u suretledir ki hukukan hr olan kyl (reay a) ile b u zm reler arasndaki fark tebarz ettirebilerek O smanl im paratorluunda ifti snflarm, reayam nkinden ne k ad ar farkl tbiiyet ekilleri al tnda, ne gibi m kellefiyetlerle ve nasl altrm ak im knnn m ev cut bulunm u olduunu misallerie gsterm ee alacaz.

Istanbu! H aslar kazasnda tandmz ortak kullar b u ra d a kesimci nam altnda grm ekteyiz. Filhakika; ortak ile kesimci arasndaki fark, esas itibarie pek byk deildir. O rtak, Belik-

1. Kesim ciler

ten, vakf idaresinden veya toprak sahibi husus ahstan ald to humu, ekseriya iletm e serm ayesi de toprak sahibine ait olm ak zere, eken bien ve m ahsulden tohum ve r karldktan sonra geriye kalan ksm belikle, vakf idaresile veya to p rak sahibi hu sus ahsla ortaklaa veya ikili birli, ikili l b ir ekilde paylaan bir to p rak iisidir. Kesimci ise, zira iletmesi iinde d ah a byk bir istiklle kavum u b ir ifti olarak; az veya ok ekm bulunsun, m ah su l b o l veya kt yetim i olsun, her sene m uayyen m ik tard a bir ekini -bazan m iktar sabit b ir nakti- m aktu (kesim ) olarak toprak sahibine verm ei taah h t etm i b ir kim se dem ekti. Bu suretle ke simci, ortakya nazaran, to p rak sahiplerinin -ve kui ise ayrca ken di sahiplerinin- m tem ad i kontrolundan uzaklam olduu nisb ette, zerine m ukataay (kesimi) dem ek mesuliyetini alm b u lunuyordu. T o p rak m nasebetlerindeki devlet m dahalesinin gayr ahsiletii ve m em urlaatg devirlerde, ortaknn ihm al ve suiniyet lerini nlem ek, ataletini yenm ek iin m cadele im knlar azalm akta olduundan, devletin um um iyetle m ukataa (kesim ) usulne m racaat edecei tabiidir. Bu suretle vergiler d ah a byk b ir em niyet v e kolaylkla toplanabilm ektedir. Bilhassa m evzuu bahs kesim ler, m ahsulden aynen alnacak yerde, p a ra ekonom isinin m sait bulun duu m em leketlerde m m kn olduu ekilde n ak d e tahvil edilm ek suretile ta rh ve cibayet edilecek olursa, m esele bsbtn basitle m i olacaktr. ifti de, m uayyen olan kesimi, yani m aktu vergile rini verdikten sonra, geriye kalan mahsul fazlasndan istedii k adar istifade etm ekte serbest kalaca iin, d a h a fazla istihsal etm ek he ves ve arzusunu kendisinde daim a bulabilecektir. O sm anl im parato rlu un d a topr'ak iiliinin ortaya koyduu m nasebetler arasnda, r c l k ten ayr b ir ortaklk veya kesimeilik eklinin m eydana km asnda, fikrimizce, iki m him se bep m evcuttur : Bu sebeplerden birincisi, phesiz, iftinin ah snn tbi bulunduu hukuk sitatnn hususiyetidir ve b u bakm d an kullarla hukukan hr ad dedilen reaya arasnda byk b ir fark m eydana km akta ve kullar, um um iyetle r c reay ad an farkl olarak, ortak veya kesimci kul halinde altrlm aktadr lar. Bu hususta mil olan sebeplerden kincisi ise, iftinin alt top ra n hukuk m ahiyetidir. Bu surete, m ir to p rak lar zerinde a lan kyllerle, m lk to p rak lar veya hassa iftlikler s> zerinde alan iftiler arasnda kendiliinden bir fark husule gelm ekte ve m lk topraklar, m ir top rak lard an farkl olarak, rclkle deil, ortaklkla iletilm ektedirler.

a) iftinin ahsnn tbi bulunduu hukuk sitatnn mahiyetinden mtevellit ortaklk m nasebetleri
ahsan hr olm yan ve b ir sahibi bulunan bir to p rak iisinin :sahibi ile aralarndaki m nasebetlerin kylerde um um iyetle o rtak llk veya esimcilik ekli almas pek tabidir. nk,m evlnn k k lenin sayinin sem erelerine sahip olm ak hususundaki haklar, kulu b ir rgad gibi dorudan doruya kendi nezareti altnda altrm ak hrriyeti yannda, kulun uzak yerlerde to p rak zerine yerletirildii zam anlarda, ekilleri m em leketin zira rf ve detlerile tanzim edi len bir nevi ortaklk m nasebetlerini dourm aktadr. Filhakika, lzm gelen iletme serm ayeile ve efendisinin m saadesile to p rak zerine m stakil bir ifti gibi yerletirilm i olan kullarn elde e d e cekleri m ahsuln, hukukant tam am nn klenin sahiplerine ait ol m as lzmgelir. Fakat, b u nevi kul iletmelerinin m untazam ve m tem adi bir ekilde hayatiyet ve btnln tem in iin, kendilerile yalnz ortaklk m nasebetleri tesis etm ekle iktifa edilm ekte ve l zum ve im kn m evcut ise, b u nevi o r t a k k u l l a r a ayrca bir takm hizm et ve hediye m kellefiyetleri ykletm ek suretile ken dilerinden azam istifade yollar b u lunm aktadr [*] . Bu suretle, eve veya iftlie m erbut hssus hizm etkr vaziye tinde alan klelerle, efendilerinin m tem adi k ontrolundan uzak ve m stakil ifti aileleri halinde topraa yerletirilm i o r t a k kullar arasnda teekkl eden farklar, yava yava m ahall rf ve d etler halinde tesbit edilmi ve b u nevi ortak kullar, hakik k lelikle hr kyllk arasnda m utavasst bir m erhale tekil eden hu sus bir tim a kategori tekil etmilerdir. u hald e her eyden evvel, tetkik ettiimiz m m tak ad a tesa df edilen m evzuubahs k e s i m c i l e r in kul olup olmadklarm v e binaenaleyh kesimciiik vaziyetlerinin onlarn kulluk sfatlarnn b ir neticesi bulunup bulunm adn tahkik etm ek lzmgelir. A ksi takdirde, kul olan ortak ve kesimcilerle kul om yanlar birbirine kartrm olm ak tehlikesi m eydana kacaktr. Filhakika, bu m m tak ad a bizi bilhassa alk a d ar eden kesimci lerin, stanbul H aslar kazasnda tetkik ettiimiz ortak kullarn m u adili olan k u l k e s i m c i er [41 ] olmas lzm gelir ve elde
[*] XVI, X X X ve XXXV numaral kaytlar tetkik ediniz.

[41] Hukukan kul saylmak iin bir kul anadan domu olmak kfidir, babann da kul olmas lzm deildir. Ayn ekilde, anas hr olup babas kul olan bir ocuk ta hr saylmaktadr. Tetkik ettiimiz mntakadaki kesimci kul-

m e v c u t bir tak m kayrtlara gre, m e v z u u b a h s k esim cilerin b ir o u n u n h a k ik a ten k u l o ld u u an la lm a k ta d r : B u h u su sta b iz i te m in e d e n en m h im v e sik a la r d a n birisi, aa-gsya a y n en d ercetti im iz, ( b ir n u m aral k a y t ) bir Hdavendgr kanujrm fkrasdr. F ilh a k ik a bu k an u n fk rasn a g re, m ezk r livada

mevcut bulunan k e sim c ile r Sul&an Orhaan kullandr.

T a rih i o ld u k a m u a h h a r olan (981 - 15 7 3 ) b u k an u n fkras n a g re, k e sim c i k u llarn esk i d e fte e r e n azaran , rlerini sip a h iy e (s ip a h i tim ar d a h ilin d e ziraat ettik leri iin o la ca k ) v e r d ik te n b a k a ; kul o ld u k la r iin., h er birinin h al v e k u d retle rin e gre, ift lik ten iftli e k esim olarak d a er m u t b u d a y v e arp a v erm eleri l zm g e lm e k te idi. B u n u n la b erab er, k esici k u llarn a n ca k e s k i d e f te r le r d e k a y tl o la n m e v z u u b a h s m k ellefiy etleri, d a im a b u e k ild e d e k a lm am tr. M u h te lif d e v ir le r d e , tad iller, za m v e il v e le r y a p l m v e n ih a y et b u m m ta k a d a ek irg e zuhurunun fu k aray z a fa u
3'irm i bir

ratt ileri srlerek* k an u n n a m en in y a z ld sralarda, saylarn n o ld u u an lalan , m e v z u u b a h s k y lerin k esim cilerin d en

y a ln z aar ile 1 4 0 ar a k e resm i z e m in aln m ak kararlatrlm v e d i e r n ev i tek lif v e k esim e k lin d ek i v erg iler refed ilm itiv.

larm zerinde grdmz kaytlar da bu hususlar tasrih etmektedir. Mesel: K ete kazasnda Aleddin Bey vakfna ait Fudra kynde oturan kullardanayr bir zmre olarak kaydedilmi olan reaya arasnda ismi geen Pannyot olu Mihal zerinde yle bir kayt mevcuttur : KAYIT : I Mezkr Mihal vakfn K ulu oludur. Amma anas Sultan vnkfr Gorgele nm karyede Nikola nm zinrminin kz imi, ad Karankovilne imi. Bu takdirce el-veled yettobi-l-mme (evlat anaya t-' bidir) fehvas zere hr-rl-asl olduu sobebden bunda yazld. ( N. 26$; Yp. 135; Fot. XIX). Bu kayda gre, vakfn kullarndan birisi, hariten evlenmek kullar iin memnu olduu [ sf. 47 (19)] halde, bir zimm (hukukan hr savlan hristiyan) kadnla evlenmitir. Evlt, anasnn hukuk sifatm takip ederek hr bir* adam telkki edileceinden, mezkr Mi.halm babas kul olduu halde kendisi nin vakfn reayas arasnda yazlm olaca tabidir.

K A Y IT : I. A nkara T ap u ve K adastro Um um M drlnde bu lunan 971 tarih ve 67 num aral H udavendigr livas def terindeki kanunnam enin son ksm : a) ... V e liv- m.ezbre k e s i m c i l e r i m er hum ve m afur-n-leh sultan O rhan tbe serann k u l l a r n dan olup deftir-i k adm ede rleri sipahiye tim ar kaydolunup ve otuz re ake resm i iftleri m rye kayd olunduundan gayri k u l olduklar iin her birinin hal lerine ve kudretlerine gre iftlikten iftlie Bursa m ddle er ve d rd e r ve daha ziyade buday ve arp a kesim dahi kaydolunup b) Badehu M eyyed zade [*] tahrir eyledkde k e sim lerin dah a ziyade idb resmi iftlerin sekizer ake k ayd eylem ekle ol slb zere ed a iderken iki yldan ber ekir ge m stevli olm ala fukaraya ziyade za f gelb hasl ol m ayan terek ed en kesim ve r ve resm i ift alnm ak hayf d r dey iIm eyleyb c) V e senki v i l y e t m u h a r r i r i s i n elin de olan atik ve cedid defterin yirmi b ir k t'a kurann m ah sul vech-i m eruh zre bir yllk krkbe hin yz seksen iki hasl kayd olunup ve defteri atika sipahiye hasl kayd olu nan rlerin hiy m rye k ayd eyleyb eer gailfc kesi m i re P olunub hasl o lan terekelerinden eri erf m ucebince oik alm b v e her iftlikten M i h a l i hasl a r reayas gibi yz k rkar ake resmi zem m alnm ak ferm an oisnupsa b ir y lda defteri atik yazusndan altm hm ake noksan lzm geldgn defter idb ilm ey lemisin d) V e zikr olan k e s i m c i l e r i n b a z sdde-i sedetim e gelb vehi m eruh zere rlerin ve her bir iftlik yere yz ake resmi, zem m hsn ihtiyarlarile raz olduklarn bildirb hususu m ezbur sene sem ann ve tisa mie rem ezan-l-m barekinin dokuzuncu gnnde pye-i serr-i sea d e t m asrim e arz olundukda m ezdi m erha m etim zuhura getrb, e) G alltd an olffn kesimlerin re? eyleyb ol m u k a b ild e M i h a l i haslar kesi mci leri gi bi Y e n i ehir nahiyesi kesimcilerip.e- d&h yz k rkar ake resmi zrmm-i iftlik ve hasl olan
[*] [**] Mehur eyh-l-islm Ebssu'ud efendinin hocasl olan zattr. Burada mevzuubahs reayann hakik mnas ile reya olmayub Mi-

hale haslarndaki kesimci kullardr.

tereke ve hubu b td an eri erif mucebince r ve z i mm lerinden harac ereri dahi alnub ve bilcm le hukuk ve rsm larn defteri cedid m uktezasm ca e d a eylem ek zere defteri cedide k ayd olund b er m ucebi hkm erif. H dvendigr livasnda ve B igada tetkik ettiimiz kesimcile rin um um iyetle kul soyundan geldiklerini isbat edecek m ahiyette elim izde daha bir ok kaytlar mevcuttur. Bu hususta bir fikir verm i olm ak iin kesimci kullarn d efter lerdeki yazl ekillerini gzden geirelim: filhakika, Bursam n Mihalic (K araca Bey) kazasnda m erhum Sultan O rhan vakfna ait 6 kyn fotoraflar (F ot. X1-XIV) tetkik edilecek olursa, bu vakf iindeki kesimcilerin hakik k u I olduklar sarih b ir ekilde m ey dana km aktadr. nk bu kylerden Gilyos kynde kaytl bu lunan ahslar u ekilde m uhtelif zm reler halinde sralanm lardr : 1) V akfn gulm olan kesimcilerdir ki adam bana b e m ut on be buuk kile buday, ve iki m ut buuk kile alef (yulaf) v e rirler. V e stanbul H aslar kazasndaki ortak kullar gibi, ortak tohum undan ayr cins hububat ektikleri zaman, bu nevi h u b u b at m ahsulnn ancak aarn verm ektedirler. Bu zm reye m ensup kul lar 32 hanedir. 2) A yni kyde oturan ve balklkla megul olan 81 hne H ristiyan elan kesim olarak, her birinden haline gre, m aktu bir p a ra (um um iyetle 136-238 ake) hara ve ayrca 16 ake de ispen alnm aktadr. Bu nevi balklarn altnda, fotorafta iaret ettiimiz yerde, birer kul iareti m evcut olduu iin onlarn da kul olduklarn d an phe edilemez. 3) 27 hane azat edilmi kfirler m evcuttur ki b u n lard an yal nz, hallerine gre, 4 5 ,5 0 veya 60 ake cizye alnm aktadr. A zat edilmi kfirlerin kul olm aktan m tevellit ar hara kesimini v er m em ekle b erab er [^] vergi verm ek bakm ndan reayadan tam a m en farkl olup olm adklarm d a bilm em ekteyiz. Bununla beraber, ayr bir zm re tekil edecek tarzda kaydedilm i olm alarn onlarn baz hususiyetleri olduunun delili sayabiliriz. Bu nevi zadlularn ne

[*] Zikr olan zimmie* er yz ake viregelmiler bemceb-i def teri atik Amma kul olmyan harac- er verir. *

ekilde ve ne zam an zat edilmi olduklarn, azat edilmi olm ak iin ifas lzm gelen artlar d a bilmem ekteyiz. 4) N ihayet, ayni kyde ikisi evli ve b ekr olm ak zere, be m slm an reaya m evcuttur. A yni vakf dahilinde bulunan T epecik kyndeki (F ot, X II), 45 hanelik b abn gvurlar da, sarih olarak, vakfn kullar olarak kaytldrlar ve her birinin, hallerine gre, verm ee m ecbur tutuldu u kesim ake olarak altlarna iaret edilmitir. A yn kyde 22 hanelik zatlu (zdegn) nn bulunm as d a bu kyn vaktile h a kikaten bir kulluk eklinde tesis edilmi bulunduunu gsterm ek tedir. A yni ekilde, Bursaya tbi F ildar kynde (F o t, X IV ) de 1) vakfn kullar kayd altn d a 79 hane kaytldr. 2) ayrca nevyfte nam altnda yeni jretimi 44 kul olu m evcuttur ki bunlar dan her birinden ellier ake kesim alnm aktadr ve fotorafta grecei vehile zerlerinde yle bir kayt m evcuttur : M ezkr kfirlerin bab alar vakfn kullar olup k es i m verdikleri cihetten oullar kesim verm ekler imi. A sitne-i d evlete arzolunup ellier ake kesim verm ek emolundu. A m m a u vakit babalar fevt olycak b ablar ke simlerin vereler dey kaydolunm u der D efter-i khne. A yni kyn mahsul hanesinde harice cariye verildii zam an alnmas m u tad olan cariye arl ndan gelen 350 akenin yazl bulunm as da kullarn, yalnz kendilerinin deil kzlarnn da, kendilerile evlenm ek istiyen ve kul om yan ehasa d e ta satlm ak suretile, vakf iin bir nevi husus gelir m enba tekil ettikleri anlalm aktadr. Bununla beraber, kulluk akim de tesis edilmi bulunan kylerin mah sul hanelerinde bu nevi cariye arl 'bedellerine ancak p e k 'n a dir olarak tesadf edilm ekte bulunm as, bizde kullarn um um iyetle kendi aralarnda evlendirildii kanaatini kuvvetlendirm ektedir. Kul olan v e omyan kesimciler : A yn ekilde, Bursaya tbi Gazi H ud av en d ig r vakf iinde, X V num aral fotorafta grlen K avak kynde de m slm an ve Hristiyan kesim ciler ay ayr kayt edilm ilerdir. B urada, kesimcile rin kul olanlarnn zerinde ayr ayr gulm (kul, olan) kaydnn m evcut bulunuu, zerinde bu kayt bulunm yan kesimcilerin kul -l----- 1-,. votlo U..1 r-v1w'to/-lan lr/emri nlmalc ne.lcl m m kn

bulunduunu gsterm ektedir. Bu halin, bilhassa, hariten gelip kulluk dahilinden bir cariye ile evlenm ek suretile ortak hizm etine dahil olm ak eklinde m m kn olduunu stanbul H aslar kazas d a hilindeki ortak kullardan bahsederken grm tk [* ]. A yni suretle ahin Beyin K irm astdaki im areti iin vakfolan G ered el kynde G ulm n- vakf- ahin Bey 'ki ift srerler b a l altnda sralanan ifti veya kesimci iaretlerini ihtiva eden kul isimleri arasnda Yusuf, kul deil H u n d i nam cariye alm, H aan, kul deil Selime adlu cariye alm gibi kaytlar v ard r ki, b u adam larn kul olm adklar halde vakfn cariyelerinden birini al m ak suretile kesimci hizm etine dahil olduklar anlalm aktadr. ( N. 1049, y p .3 3 ) [**] Netekim, O rhan Bey tarafndan Bursann K ete nahiyesinden ayrlp Haci zzeddin zaviyesine vakfedilm i olan b ir kyde oturan vakfn kullan iin mezkr kfirler H aci izzeddin zaviyesine v a kftr. A ltar m ut buday ve ikier m u t arp a verirlerm i eklinde onlarn kesimci kul olduunu gsterir b ir k ayt olduu gibi; ayrca, cariye ile evlenm ek sureile kesimci olmu hristiyan kesimciler G ebrn- Kesm ciyan ki, cariye alm lardr bal altnda sralan m kesimciler de vardr, ( N. 1049. yp. 20 ) Bununla beraber, bu m m takada kesimcilerin ekseriyetinin vaktie kul olarak oralara yerletirilm i olan kim seler olduklar d a m u hakkak gibidir [421 -

[*] 40 numaral nota ve 45 (17) nci sayfadaki 1 numaral kanunname parasna baknz. [**] Dier sarih bir iaret olmadka zikredilen defter numaralar stanbulda Baveklet arivinde bulunan tapu defterlerine aittir. [42] Bu hususta birka misal daha zikretmi olmak iin u kaytlar da zikredelim: Ayni ekilde, Osma Beyden bir zaviyeye vakfedilmi olan Koz aac kynde de olarak, altrld vakfn kullar zmresine XVII ve dahil XVIII kimselerin numaral kesimci fotoraf grlmektedir.

larda grdmz Dere ve Kara Ali kylerinde vakfn kullar, kulu oul lar ve kulu kzlar olarak ve zevcelerile iaretie kaytl olan kyllerin kesim ci kullar odklarn Kara Ali kyne ait aadaki kayt sarih olarak izah etmektedir :

K esim ciler v e s rg n le r :

K ullukla olan m nasebetleri b u suretle aikr b ir ekil alm olmakla beraber, kesimci kullarn devirilii tarzlar lykile malmu'muz deildir. Bununla b e ra b e r bu mmfcakaclaki padiah h aslan n d a da, stanbul H aslar kazas kulluklarnda olduu gibi, [b ak : sf, 37 (9 ) ], harp sahalarndan s r g n eklinde klliyetli kul getirip yer letirm ek uretile kyler tesis edilmi olduu tahm in edilebilir. Ve elimizde m evcut baz kaytlar, b u m m takada kesim cilerden bazlar nn hakikaten srgn olduunu zikretm ektedir : Filhakika, B aveklet arivinde, 9 8 0 tarihli b ir hkm d efte rinin 398 inci sahifesinde kaytl bulunan bir hkm suretine gre, Yeniehir kazasna tbi M entee ky reayas, s r g n taifesin den olduklar iin, k e s i m verdiklerim ve srgn kylerinin A va rz divniye ve teklif-i rfiyeye tbi tutulm yacaklarn iddia et m ektedirler [* ]. V e filhakika, istidalarna cevap tekil eden hkm de tesadf edilen bunun emsali srgn taifesi kesimleri m ukabele sinde ne vehile m uaf olu^elmi'erse kayd da b u hususu teyid etenektedir.
ser mut buday ve beer mut arpa alnur deyu kaydolmu. Elheti hzih on yldanberu drder mut buday ve drder mut arpa aln gelmi. Babn K firler in de, yukarda grdmz balk 1ar gibi, umu m iyetle kul olduklarm ve ancak bu itibarla, k e s i m e teren kaytlar da pek oktur : tbi olduklarn gs -

Mesel, Hamza Beyin Yarhisardaki alt buuk iftlik mlk yerinde zev celerime iaretie kaytl bulunan mslman vs hristiyan kullar zerinde, va kf balar tasarruf ettikleri iin, her dnme yzer ake kesim vermektedirler, eklinde bir kayt mevcuttur (N. 1049. Yp. 2?>7). Ay m suretle, ahin Beyin Kirmasti ehrindeki Vakf babn kfirleri nam altnda sralanan b a c k u l l a r iin bundan gayri baz kullar var imi fevt olmu balarn vakf canibinden timar ettirilr denilmektedir (N. 1049. Yp. 33). [*] c ... Yeniehir kazasna tbi Mentee nm kariye reayas kapuma adam gnderp kariyemiz mukaddema srgn taifesinden olup ziraat ve hara set ettimz terekemz vesair rsumumuz iin Hassai hmayuna her ift ba na ikier mut buday ve ikier mut arpa vere geldimz ecilden bizden ve sair srgn kariyelerinden avrz-t divaniye ve teklifi ur iye teklif olunf mazd . . .

Dier taraftan* Bigaya tbi G ercinlik nahiyesinde kye ait olup, aaya aynen dercettiim iz b ir kayt da, b u m m takadaki ortakiardan byk bir ksmnn, D r-l-harpden srlp getirilmi kfirler olduunu ak bir ekilde tesbit etm ektedir : K A Y IT : III. a). Bu zikr olan karyelerin keferesi darlharbden siirlh getirb emrile o r t a k l a r d r . b ). E llerinde hkm erif v ard r ki ilerinden birisi, gnah itse veyahud borlu olsa veya siysete m stehak ol sa dergh lem penhdan hkm ile k u l gelse veya canibinden erile vilyet kadsna h k a d a s k e r km gelse taleb itdikler kimesneleri gelen k u l yabm ayub ve m ezkr hassa karyelern iine girmeyeler M i halc e m n i n den taleb ideler. O ldahi mcrim olan lar vilyet kads nne getirb siysete m stehak olan em in marifetile yerinde siyset ide Mcrim olan erile hakkndan gelb crm lerin em n ala k a ta vechen-m in-elvch karyelerin iine girib dahi itmeyeler dey m ezkr o r t a k k u l l a r n , ellerinde hkm erifleri v a r dr [4 3 ]. (stanbul Baveklet Arivi, 44 num aral Biga evkaf def teri, yp, 158). D ier taraftan, n ad ir bir ka k ayt ta, bu civarda baz kylerin R um elinden srlm Bulgarar veya kfirler olduunu tasrih etm ek tedir (6 No.l nota baknz). X X I,X X II No.h fotoraflarda grlecei zere, bu kylerin zerinde kul ve kesimci kayd yazl deilse de on larn, ileride tetkik edeceim iz vehile, Mihal kazas H aslarnda k o yun kfirleri ve src kullarla m eskn kyler arasnda bulunm as, bu kyler halknn hukukan hr ad edilen reaya snflarndan ayr hu kuk bir sitty haiz olmas lzm geldiini gsterir [4 4 ].
[43] Dikkat edilecek olursa, bu kayt, bilhassa kulluklarn idaresi bak

mndan mhimdir. Filhakika, b fkrasndan anlalaca vehile; kuluklar, da r ve mal bakmlardan husus bir otonomi muhafaza etmektedirler ve her hu susta mercileri Mihali eminidir. Devlet memurlar Ialettayin tecziye veya emir teblii gibi vesilelerle bu kylerin iine girememekte ve e ra i n in delaleti her susta art tutulmaktadr. Kullarn zerinde sahiplerinin haiz olduu haklar ve inzibat temini iin alnacak tedbirler bakmndan bu nevi imtiyazlar zarurdir. stanbul Haslar kazasndaki kulluklarda da buna benzer kaytlara tesadf edil mekte idi [(24) 52 inci sahifedeki 24 numaral kanunname parasna baknz], [44] Bu hususta tesadf ettiimi? kaytlar unlardr :

Bununla beraber, yukarda d a sylediimiz gibi, bu kaytlar,2 num aral Biga kaydile beraber, bu mzntakaya da b ir takm srgn ler yaplm olduunu ve alebi ihtim al buradaki kulluklarn da bu ne vi srgnlerle tesis edilmi bulunduunu gsterm ek iin aranm ak suretile bulunabilm i birka ehemm iyetsiz kayttr ve m aalesef b u m m ta kada kul kesimcilerin veya dier hizm etlerde kullanlan kullarn ta m am en srgn suretile yerletirilm i olduklarn gsterm ee kfi d e illerdir [4 5 ].

K-ni'3T Btlg arlar, EnnGc^j srgnlerdir, Hassai padiah..ei Har.e: 52. (N, 376, Yp, 179. Mha kazasnda) (Fot. XXI). Karyei Kurunlu, ,RumcTicen gelmi kfirlerdir. cn verirler ve ekdikleri yerlerin rlerin verirler. vermezler. Hassai padiah .. Hane; 11. (N, 376. Yp. 181. Mihali kazasnda). < Ivaryei Kprba ki deirmenlerdir. Sakar kprs masla ; hat ii srgn gelmilerdir. Krk alt mut on kilelik yerleri var dr. Yirmi mut be kilelik yerleri Akhisar kadlnda, yirmimut be Idlelik yerleri teri atik. Geyve kadlnda deyu mukayyettir. Def Ba hara ift resmin

(Ankara, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl, 208 numaral Hiidavendigr icmali. Tarih 977. Yp. 4). [45] Bu mmtakaya, tpk stanbul Haslar kazasndaki kulluklarda da ol esir edilen hristiyanlarm deil, Anadolusrgn olarak gnderilip yerletirildiine

duu gibi, yalnz Dr-l-harpten dan birok gebe airetlerin de

ait elimizde baz sarih kaytlar vardr. Filhakika, stanbul civarnda tesadf ettiimiz A k e k o y u n 1 u cemaatinin (29, 30 ve 31 numaral notlara baknz) baz paralarna Biga civarnda da tesadf etmekteyiz. Halbuki, rstanntZ e/ir vc irthp vesikalar M ze ve Ktphanesinde M. Cevdet yaz malar arasnda tetkik ettiimiz 860 tarihli bir Rumeli defterinin Ferecik na hiyesinde ayn Alceekoyunlu cemaatine mensup baz paralar iin onlarn srgn getirildiine ait yle sarih bir kayt vardr : KAYIT : IV < A kekoyunlular ki Anadohidan srp ketrdiler.ylecek yer2 lenp kn bunda klarlar, yazn gayri yere varurlar. Bunlarn deti, henan iki koyuna bir ake Belie verirlerimin. Ziyade ki-m esneye nesne vermezlerinmi. 17 gme. Anam: 2265. (Orta boy, N. 89. sf. 95).

S a tn a ln m k u lla rla kesim ciHk v e d i er hizrsrn ler :

Bununla beraber, bu m m takada kulluk eklinde tesis edilmi olan vakf kylerden bir ounda vakf sahibi husus ahslarn satn alnm klelerle ziraat yaptrdklarn ve bazsnn kul ve cariyelerini sattklarn veya m lk topraklarn ilerinde olan kul ve cariyelerile b erab er vakf ettiklerini gsterm ekteyiz. Mesel, negl vakflar arasnda B ayazd Paann m lk olan H elalca kynde vakfm Gu.lam lar nam altnda zevcelerie birlikte yazlm oan kullar zerin de yle bir kayt m evcuttur : K A Y IT : V. Zikir ola/s .nefer kim esne vakfn satun alnm kullai'idii ve biri dahi kul olu kuldur. H ara v e r verirler dey kayd olunm u der defter-i K hne. (N. 1049, yp. 2 4 5 ). Dier taraftan baz kylerde kullarn satld grlm ektedir. .Mesel, Mihalic nahiyesinde R unku zaviyesi vakflar iinde Boz b rahim kynde yle b ir kayt m evcuttur : K A Y IT : VI. Otuz bir b a su sr v ar imi, skft ba esir ile. Elhet-i hzih emr-i padisahle sshlusb ziki* cknan srlar ve esirler bahsndan ve baki vakf m ahsultndan b a z m eb la dkknlar im aretine sarf olunup imdiki halde yiirmi bin nakid ake vardr dey m tevelli m evln M uhiddin ikrar zere d eftere sept olundu. Ve (d efte ri khne) de be b a esir k ayd olunmu. imdi zahir olan b u d u r ki ztkr olundu, dey kayd olunm u dev (d efteri khne). H aliya srlardan v e eserlerden hi ferd kam sm . H em an m t e v e l l i b unda ikrar zere m uam elede dokuz bin yediyiiz ake vardr dedi. (N. 1049, yp. 23)

Ayn suretle Osmanl tarihleri de osmanllavm ilk ftuhat mteakip ekle edilen yerlere Saruhadan vesair yerlerden hi* takm gebe airetleri sevk ettiklerini kaydetmektedirler. .Mamafih bu nevi memleket dahilinden yaplan srgnlerle, darlharpten esir srp tesis edilen kulluklar da bir birine kartrmamak lzmge.ldiini yukarda izah etmitik. [ (8) 36 mc sahtfde verdiimiz izahata ve [S]1 numr-ral nota' bak-nz.

Filhakika, ekser.ya bir m iiddei sonra bu nevi esirlerin o rtadan k ay b o ld u u grlm ektedir. A yni ekilde bir ok to p rak m lklerde, b idayette iinde olun kfirleri olu kziie ve ciftlerile v akedrnistir gibi kaytlar m evcut olduu halde, bir m d d et sonraki tef tilerde simdi m ezkr kfirler yoktur denilm ektedir. (N. 1049, yp. 2 3 ). A yni ekilde Mihali kazasnda dier bir ky, M urad H udvendigv tarafndan Mezid Beye iinde olan kuldan ve halayktan ve gayrinden hassa m teallik her ne kim varsa bile tem lik edilm itir (N. 049, yp. 29). Filhakika, K anun Sleym an ta h ta getii zaman yaplan teftite bu kyde 19 kul hanesi yazlmtr ve bu kullar ze rinde yle bir kayt m evcuttur : K A Y IT : VIL Zkr olan z i m m i 1 e r er yz ake viregelmielr be-m ceb-i deffcer-i atik. A m m a kul o l m a y a n harac- era verir. V e on yldan ziyade imi ki k e s i m lerin eksik verirlerimi. A m m ne temsk ile idi malum olm ad. Netekim, yine Mihali kazasm da A nakire ky rn hatuna, iinde olan b a b n larn ve z a d 1 an n haralar ve sair hasllar ie ve k e s i m 1 lerin kesimleriyle ve e ] 1 i c i lerin y er leriyle m lkiyet vechi zere verilm itir (N. 1049, yp. 2 5 ). F akat yine ayn kayda re, bir m d d et sonra ellicilevden kimse kalm ayp ou lmlerdir, b ab^larclan d a ancak bir kii kalmtr. A yni surette bir ok zaviyelerin hizm etkrlar ve h att dervi leri arasnda bile kullar m evcuttur. Bu hususta b ir misal verm i olm ak iin Bursanm Y nrhisar nahiyesinde K ar da n d a eyh A k Bykm zaviyesine ait bir kayd hatrlatalm . Filhakika, fotorafta [Fot. X V II grlecei zere, bu zaviyeye mensup 7 dervi, m ezkr zavi yenin kullar arasnda zikredilmitir. Geri onlarn ismi zerinde, dierleri gibi> gum yahut atik iareti yoktur. F ak at bu dervi lerden bazlarnn b a b a isimlerinin A bdlhak, A bdlkerim gibi miislm anl kabul etm i hristyanlara mahsus b ab a adlar oluu; fikr mizce, onlarn da zat edilmi ve mslm anh kabul ile dervi hali ne sokulm u Hristiyan kullar olduu zannm kuvvetlendirm ektedir. Eer bu tahm inimiz doru ise, birer din ve kltr pro p ag an d a m er kezi halinde m em leketin her tarafm a ve bilhassa da balarna ve ky v,, V r;v ^ |:.v-n bm stivan kullarn hararetli S(T

birer din nairi dervi haline sokabilm ek hususundaki hayatiyetlerine ve m uhitlerinde iddetle messir birer m aya gibi tesir etm elerine hay ret etm ek lzm gelir [4 6 ] . Bu nevi zaviyelerde olduu gibi, ev ve bahe ileri ile obanlk gibi husus hizm etlerde veya vakf hesabna ziraat ilerinde n ezaret altnda olarak kullanlan klelerle m stakil ifti halinde to praa yer letirilmi kesimci kullar v e nihayet d evlete ve m m e m esseselerine ait esirlerle husus ahslarn mal olan kleler arasnda gerek yaay tarz ve gerekse hukuk sitat bakm ndan ehem m iyetli farklarn b u lunm as m elhuzdur. B urada bu mhim noktalar bizim iin tenvir et m ek m m kn olm adn kaydetm ekle iktifa etm ek m ecburiyetinde yiz. Yalnz bizde bu pheyi uyandran kaytlar hakknda misal zik retm i olm ak iin, Istanbulun fethinden b ir i'ki sene sonra Bursa civa rndaki vakflara dair yaptrlm olan b ir tahririn neticelerini tesb it eden bir defterde [4 7 ] nazar dikkatim izi celbeden baz hususiyetle ri kaydedebiliriz. Filhakika; bu d eftere gre, Y alvaya tbi alc k3', Y akut Paa im areti vakfdr (yp. 3 9). V e b u kyde oturan ifti ler, defterde isimlerile ve ellerindeki to p rak m iktarile ayr ayr yazl olduu halde; vakfm kullar h akknda d a ayrca ksa bir kayt m ev cuttur : V akfm be kulu v ard r; sr gder, ikisi koyun gder. Filhakika, ayni k ay tlard an anlald zere b u kullarn elinde irili ufakl 45 ba su sr v.e alt yz yirmi be koyun m evcuttur. Bununla, beraber, kendnn eltgi ekilr kaydile d o rudan doruya v a kf tarafndan iletildii anlalan pirin tarlalarnn kim ler vastasile ve ne ekilde iletildii anlalam am aktadr.A yn defterin 44 c y a p ra nda da, dier bir vakfa ait ortaklar, ayr ayr isimlerile kaydedil dikten sonra, ayrca bir de vakfm ki kulu ve bir cariyesi var denil m ektedir. Fakat, bu kullarn ne i yaptn anlam ak m m kn deil dir. Bununla b erab er bu nevi kaytlar, vakfm ortak kullarile bu nevi kullar arasnda bir fark olduunu gsterm ektedir. B urada tenvir edilmesi m atlup olan m eselelerden biri de, to p ra a yerletirilmi ifti vaziyetinde olan o r t a k k u 1 I a r la oul
[46] Bu hususla yaknda ner edilecek olan < Osmanl imparatorluun da iskn ve kolonizasyon metodlan isimli kitabmzn Koloizator Trk dervileri ve zaviyeler faslnda etrafl malmat vardr. [47] stanbul ehir ve inklp vesikalar mze ve ktphanesinde M. Cevdet yazmalar arasnda, orta boy. 117-1. numara ve 859 tarihli defter. Bu. deftere ait kaytlar bu makalede [M. Cevdet, 117-1.] rumuzu ile gsterilecektir..

-ve kzlarnn dier kleler gibi topraklarndan ayr olarak satlp satlamyaca m eselesidir. Bu hususta da sarih b ir kayda tesadf edem edi imizi b u rad a kaydetm ekle iktifa edeceiz.
b) letilen top ran h u k u k m a hiye tin d en m tevellit o r ta k lk m na se b e t le r i

H assa iftlik. lerde neretm ek niyetinde bulunduum uz sipahi tm arnn knyesi isimli b ir et d d e tafsiltile ve vesikalara istinaden gsterm e e alacamz gibi; O sm anl m paratorluunda, bilhassa kurulu devirlerinin b ir ok sipah tim arlan n d a, m ir arazi ahkm na uygun bir ekilde tasarruf edilen reaya iftlikler inden ayr b ir hukuk sitatye tbi olarak, d o ru d an doruya sipahiler tarafndan iletilen ve kl yeri de tb ir edilen hassa iftlikler ve ayrlar (reserve seigneuriale) m evcuttur ve h a tt baz yerlerde hassa ba v,e hassa deirm en., kaytlarna da tesadf edilm ektedir. Fikrim izce; O sm anl im paratorluunun zerinde kurulduu m em leketlerdeki m alikne sisteminin (system e dom anial) izlerini ak settiren bu nevi tim ai m lhak iftlik, ayr, b a ve bahe, deirmen., a ^ibi tesisat, bizim tetkik edebildiim iz devirlerde, ehem m iyet ve m a hiyetleri tam am en deimi olm akla beraber, yine ayn ekilde eski devirlere mahsus to p ra k m nasebetlerini hatrlattklar ve bu m akale nin m evzuunu tekil eden kulluk ve ortaklk sistemlerile sk bir m nasebet halinde bulunduklar iin, b u rad a ksaca hatrlatlm aar icap ed.en dikkate ayan hususiyetleri tekil ederler. Filhakika, O sm anl m paratorluunda m s e l l e m , yaya ve v o y n u k gibi asker snflarn vazifeye bal iftlikleri gibi, baz sipah tim arlan n d a tesadf edilen hassa iftlikler de ekseriya sipah tarafndan do rudan doruya iletilmekte ve tabiri mahsusile bu iftliklerde sipahinin ifti yrm ektedir. Bununla beraber, sipah ve ailesi efrad to p rak ilerile megul olm ak istem edikleri takdirde, bu iftlikleri istedii tarzda kiraya verebilm ektedirler. Filhakika; b u nev topraklar ifti, m nhal reaya iftliklerinde olduu gibi, tapu ile alp m ir topraklarn tasarruf hkm lerine uygun bir ekilde kullana m azlard. Bu yerleri kyl, ancak husus bir kira mukavelesile kirala yabilm ekte idi. Bununla beraber, bu suretle hassa iftlik zerinde m eydana kan kiraclk m nasebetleri ekseriya o r t a k l k eklini al m aktadr. Baz yerlerde, tohum un ve ift hayvanlarnn nsf sipah

tarafndan tem in edildii takdirde, m ahsul yar yarya p ay lalm akta olduu gibi; bazan da, bu gibi hassa iftliklerden sipahi ancak d rtte bir alm aktadr. H assa b alarda, bahe ve b o stan lard a d a sipahinin hissesi d rtte bir veya te birdir. A yni ekilde; kimsenin dikmesi ve alanm as ile yetim eyip hudy nbit olan veya kfir zam a nndan kalm bulunan kestane ceviz, arm ut, ve elm a aalarndan da sipahi aar deil, nsf alm aktadr. D ier taraftan, sipahi b u nevi aalarla hassa ayr, tarla, ba ve deirm eni kim seye satam am aktadr. Satsa bile, bu sat ancak kendi zam annda m er tutulm akta ve kendisinden sonra gelen sipah tarafndan bu gibi m uam eleler feshedilebilm ektedir. Bu vaziyette bu nevi hassa iftliklerle ba, bahe v e cayrlar, baz tim arlarm tetim m tndan olarak husus sitatlerini m uhafaza etm ektedirler. Bununla beraber, sipahiler, tm arlar iinde devlet nam na kul landklar sahibi arzlk sfat ve salhiyetlerini sui istimal ederek, reaya iftlikler inden byk bir ksmn he zam an kolaylkla ele geirm ek im knna d a sahip deillerdir. S ipah mimarnda, ancak ok eski zam anlarda yazlmkhne defterlerde* hasaa o larak kaytl bulunan yerlerd ir ki, b ir hassa, iftlik gibi tasarruf edile bilm ektedir. M uahhar d evirlerde b ir kolayn bulm ak suretile hassa yazdrlan topraklar ise, m tead d it teftilerden birinin neticesinde m eydana kacak olurlarsa, hassa iftlik olm ak vasf ve imtiyazn kaybetm ektedirler. A yni ekilde, sahipsiz ve bo kalan tarlalar m u vakkat bir zam an iin d o ru d an doruya ilemek arzu ve imknn bulabilecek olan sipahilerin bu gibi reaya iftliklerinin d evlet m e r kezine verm ekte olduklar avarz hisselerini demee; ve tapu ile talip zuhurunda, o to p rak lan iftilere devretm ee m ecbur tu tulm aktadrlar. Bu suretle, gerek sipahinin kendi tim arm da kendisi ve akrabas iin tapu ile y er alam am asn! cap ettiren kanun kaytlar ve gerekse d evre hkim olan zira ekonom inin ve nfus vaziyetinin icaplar neticesinde, bu nevi hassa iftlikler O smanl im paratorluunda za m an getike azalm ve sipahiler, byk husus iftliklerini doru d a n doruya veya yarclkla iletm ekle m egul to p ra k zenginleri olm aktan ziyade, kendisine m m kn m ertebe fazla ift akasn ve dier vergileri p ara halinde verm ee m uktedir mstakil ifti isletm elerinin oalmasil.e al k a d ar harp adam lar ve m em urlar h a line girmitir. Filhakika, im paratorluk harpleri ve uzun seferler, tim arh sipahileri m ahall bir top rak siyaseti takibinden ve zira ilet m elerin organizasyonu ile uram aktan menetmiler, denilebilir.

 H assa ayrlar hususunda ise, mesele kendisini biraz dahab aka bir ekilde vazetm ektedir: Uzun seferler iin b ir ok at ye titirm ek m ecburiyetinde bulunan m uharip snflar ve devlet, m em lekette tabiatan sulak ve otlak olan yerleri hassa ayrIar halinde ele geirmi ve ihtiya hissettike bilzahm et ve bilhizm et hday n bit ayr olan ve ziraat olunm adan ayr olm alar enfa bulunan yerleri zaptetm ek hakkna sahip bulunm u gzkm ektedir. Bu iti barla, o zam an m stam el bulunduu anlalan raiyete ayr yoktur sznn baz kanunnam elerde izah edilm ee alld grlm ek tedir. Bu izahata gre; bilhassa bidayette sahibi len bir ayr si pahi isterse, m teveffann oluna ve kardeine brakm ayp zaptedebilm ektedir. M aam afih, bu nevi haklar, yine ayni kanunnam elerden anlaldna gre, b ir m d d et sonra ilga edilmitir. Nitekim, d e f terlere hassa kaydedilen b u nevi ayrlar bim ek vazifesi, b ida y ette o sipahiye ait reayaya terettp etm ekte iken, bilhare bim ek borlar deildir. K end kerem lerinden ed erler ise olur ve ill cebir olu n m az denilerek bu nevi hizm et ve m kellefiyetler de la vedilm itir. < H assa iftlik ve ellici yeri . c Bursa civarndaki kulluklar ve o kulluklarda yayan ortak ve kesim ciler m nasebetile h-assa iftlikler den bu ekilde ksaca bahsediim iz sebepsiz deildir: Filhakika, sipah beylerinin b ir nevi m lk iftlii vaziyetinde olan ve sipahiler tarafn d an ve istenildii gibi, bizzat veya ortaklk eklinde, iletilebilen b u hassa iftlik lerle, b ir nevi byk tim ar vaziyetinde olan padiah ve vzera has-larm daki k e s i m c i ve e l i c i yerlerini ve nihayet m lk to p rak lard an tekil edilen vakflar veya iinde b u nevi hassa ve mlk iftlikler bulunan vakflar arazisini biribirine yaklatrm ak im kn m evcuttur [4 8 ]. Bu takdirde sipahi tim arm da b ir ift kzle
[48] Filhakika, unutmamak lzmgelir ki Osmanl imparatorluunda mri

araziden ve bu arazi gelirinin tahsis ve irat kabilinden va kf suretile meyda na gelen vakflar rejiminden ayr olarak, m lk topraklar rejimi de mevcut tur. Ve bu nevi mlk topraklar, sahipleri tarafndan dorudan doruya veya yarclkla iletilmektedir. Bu suretle* bu nevi topraklar sahiplerinden kiralyan iftilerin, Sipahiye veya dier bir devlet memuruna muayyen bir r verdikten sonra, geriye kalan mahsul toprak sahibi ile, aralarndaki ortak lk mukavelelerinin icaplarna gre, paylamaa mecbur olacaklar tabiidir.

ilenebilecek byklkte olan hassa iftlik 1er, h aslarda ve byk vakflarda byk nisbetler iktisap etm ekte ve bilhassa m nbit v ad i le rd e k i geni sahalar ve pirin tarlalarn ihtiva etm ektedir. te ze rinde bazan bir ok kylerin teekkl etm i olduunu grdm z bu nevi haslar ve vakflar arazisi, zerlerinde alacak olan ifti lerin ahslarnn hukuk sitatleri ne olursa olsun tapu ile alnan ve rne ilenen reaya iftlikleri eklinde tasarruf edilem em ekte ve ancak o r t a k l k l a iletilebilm ektedir. Filhakika, bu nevi to p rak lar zerinde icra edilecek ziraatin vakf veya has iin azam derecede verimli olabilmesi iin, ortak kul iletmesi seklinde or ganize edilmi bulunm as ve i f t i lerin hukuk b akm dan olduu k a d a r ikti&ad bakm dan d a bu nevi hassa iftlikler sahibi vakf veya H as larn tbiiyeti altnda bulunm as lzm gelecei tabiidir. Bu se beple, esir em einin top rak ilerinde istim aline m sait bulunacak .k ad ar klenin bol ve ucuz bulunduu devirlerde, b u nevi hassa iftlikler zerine kullar yerletirm ek d eti m evcut bulunm utur. V akf veya husus ahslar iin, bu nevi iftlikleri kendi kullarna iletm ek, hassa iftlikleri zerinde dar, m al bakm dan tam b ir is tiklle sahip olm ak bakm ndan b ittab i ok lzumlu addedilm ee lyktr. nk aksi tak d ird e b u nevi topraklar ileyecek olan reaya (hukukan hr iftiler) zerindeki hukukuna istinaden D evlet, v er gi toplam ak vesaire gibi frsatlarla, bu nevi m a l i k n e l e r iine m tem adiyen m dahale edebilecektir. Bu nevi hassa iftlikle rin ktisad b akm dan istiklli ve istenilen ihtisaslam kltr ekil lerinin ve zira m ahsuller sanayiinin m alikne dahilinde tesis ve ida mesi iin de, kendi hesabna alan m stakil ifti Eletmeleri yerine m uayyen gayeler iin ihtisaslam bir ekilde alan kul iletm ele rine lzum vardr. A ncak b u suretledir ki, byk bir im aretin eti ve ya, pekmezi, soan, pirinci ve buday en yakn ve mnasip m e r kezlerden tem in edilebilm ektedir. Ayn ekilde husus m lk vazi yetindeki hassa iftliklerde de b u nevi kul kyller zerinde sahipBu hususta lk mecmuasnda Trkiyede toprak meselesinin tarih esaslar nam altnda nerettiimiz makalelere (say: 60,63, 64) ; stanbul niversitesi tarafndan Tanzimatm yznc yl dnm mnasebetile neredilen kitapta kacak olan Trk toprak hukuku tarihinde Tanzimat ve 1274 tarihli arazi kanunnamesi balkl etdmze ve nihayet Trk Hukuk ve ktisat Tarihi mecmuasnn ikinci saysnda kan Trk-tslm toprak hukukunun Osmanmparatorluunda ald ekiller: I, Malikne - divn sistemi* unvanl tetki k im ize mracaat edilmelidir.

erinin her trl hizm et, yardm ve hediye mkellefiyetlerini de tatb ik edebilm esi caiz olacandan, bu suretle b ir O rta Z am an iftlik - m alikne hayat btnlnn dar ve ktisad bakm dan temini de daha k a t b ir ekilde m m kn olm aktadr. Bununla b erab er zam anla, vaktile bu nevi tesisleri ve teki lt m m kn v e h a tt zarur klan artlar deimi ve yava yava kullar o rtad an kaybolarak kulluklar bo kalm bulunm aktadr. O zam an, eski ortak kullarn zadl veya zadsz oullarile h a riten gelen ortak ve kesimciler bir a ra d a alm aa balyacaklardr. ste b u rad a m evzuubahs ettiimiz Bursa ve Biga civarndaki kesimcilerle, biz, vaktiyle hassa to p rak lar zerinde kurulm u olan eski kulluklarn inhill etm ekte iken aldklar ekillen ve bu d al m a m erhalelerindeki kulluklarda to p ra k iiliinin eski organizasyon ekillerinden arta kalm toprak m nasebetlerini tetkik edebildiimizi m id ediyoruz : Bu m m takadki tm arlara ait bz hususiyetlerin mnas, Filhakika, fikrimizce, yukarda izah ettiimiz ekilde ahslarn .hukuk sitats ve kul oluile o r t a k l k arasnda sk bir .m nasebet olduu gibi, hassa iftlik halindeki b ir ksm to p rak larn hukuk sitats ile o r t a k l k veya k e s i m c i 1 i k m nasebetleri arasnda da sk rabtalar m evcuttur. Bu sebeple, bu m m takadaki kesimci, ellici, ba b n ve haracgzar gibi zm relerin -mevcudiyetini biz, bu zm re m ensuplarnn vaktile k u l l u k l a r h alinde topraa yerletirilm i esirler olam alar k ad ar, bu m m takada gerek iletm e tarz ve gerek tbi tutulduu hukuk sitatler ile re aya iftliklerinden bsbtn ayr bir kategori tekil eden ve ekseriya *ortk v.eya dUeci yeri olarak anlm akta bulunan topraklarn m ev cut bulunm asile de izah edebilYz.Filhakika bu gibi hassa iftlikler, vaktile kulluk seklinde ve ortak kullarla iletilmi olduklar gibi, kullar o rtad an kaybo ld u k tan sonra da uzun m d d et yine ortak lk veya kesimcilik usullerile kiraya verilm ekte devam edilm ekte dirler. Bu itibarla, bu nevi to p rak lar zerinde alan b ir kyl, as lnda hr iftiler (reaya) zm resine m ensup bulunsa dahi, srf or tak yeri tutm u olm ak itibarile de ortak veya kesimci addedilm ek tedir. Bu suretle, hariten yeni gelen ortak reaya ile safiyeti b o zulm aa balyan kulluklardaki eski ortak kullar, bir taraftan da zam anla vukua gelen karm alar veya toptan azade etm e (affranvehissement} lerle, kul m enseinden gelmi olm adan m tevellit hukuk

m dniyet ve iktidarszlklarm kaybederek ortak reayaya ben~ zetm ektedirler. Bu suretle, tetkik ettiimiz defterlerd e sarih k ayt lar m evcut bulunm ayan yerlerde zikredilen ortaklarn kul olup olm adklarm tayin etm ek bizim iin ok glem ektedir. K u l l u k laxm bnyesinde bahsettiim iz neviden vukua ge len inhilllei ve bir m d d et sonra top rak iiliinde ortaklk m nasebetlerinin ahslarn hukuk sitatsnden ziyade yalnz to p rak larn hukuk sitats tarafndan tayin v e icab edildiini gsterm ek iin , bizi bu hkm verdirm ee sevkeden baz kak aytlan b u ra d a aynen zikretm ei faydal bulm aktayz. Bu hususta m etodik b ir aratrm a yapm olm ak iin, H davendigr livasnda, 928 (1 5 2 1 ) tarihlerine doru, eski kulluklarn bakayasna bilhassa tesadf ettiimizi zannettiim iz M ihalikk (K aracabey) kazas d a hilindeki vaziyeti gzden geirelim [*] . A yn kaza dahilindeki padiah haslarn biraz aada k o y u n k f i r l e r i ile s r o l a n larm dan b ahsederken inceden inceye tetkik edeceiz. B urada m evzuubahs defterdeki Z am ve Sipahi tim arlarm tetkik edelim : Filhakika, bu kaza dahilindeki tim arlar iinde m evcut 1 16 kyden byk bir ekseriyeti hukukan hr addedilen reaya ile m es kndur ve bu itibarla, im paratorluun dier akam nda tesadf edilen um um kyl tipi ile ayn m uam eleye tbi tutulm aktadrlar. Bununla beraber, bu m m tak ad a dier bir takm kylerdekinden daha husus b ir vaziyet m evcuttur: Asl tipik sipahi tim arnda top rak m ah sullerinden alnm akta olan bu nevi vergilerin tam am en sipahiye ait bulunm as lzm geldii hald e; b u rad a, sipahi rn aldktan son ra bir de H a s sn m em urlar ayrca m dahale ederek, m ahsulden aynen bir k e s i m veya her ahstan nak d en m uayyen b ir h a r a alm aktadrlar. Bu suretle, bir misal olarak setiimiz 'bu kaza dahi lindeki (im arlarn bir ounda, her kyn sonunda sipahiye ait olan r ile, ift, bennk, gerdek, tapu, crm ve cinayet resimlerinin yeknlarn ayr ayr gsteren b ir has?l hanesi yannda, ayrca b ir de m evkuf ellici iftliklerinden ve ellicilerden Hassa, kesim gibi b a lklar altn d a m uhtelif cins hukuku sralayan haneler m evcuttur. Fikrim izca, ayn to p rak m ahsulleri zerinden alnacak vergi lere bu suretle iki trl hak sahibinin m dahale etmesi dikkate a yan bir vaka tekil ed e r ve u ekilde izah edilebilir :
[*] stanbul, Baveklet Arivi; 379 numaral Hdavendigr Mufassal.,

1) Sipahi tim ar dahilinde yerlemi bulunan iftiler, vakfn veya H assn k u l la n veya k u l o u l la n drlar. Bu sebeple b u kullar, istihsal ettikleri m ahsuln rn devletin m em uru olan Si pahiye verdikten sonra, geriye kalan m ahsul fazlasn d a sahiplerile payla,acjaklardr. K lenin sayinin m ahsulleri zerinde m evl snn tasarruf hakk m evcut olduundan, kle sahibi husus ahslar v e v a kflar gibi hukuk ahsiyetler de to p rak iisi halinde kylere yerle tirilmi . olan kullar zerinden m nasip grecekleri teklifi, kesimi veya m uayyen bir harac toplam ak hakkm m uhafaza etmektedir* B idayette tam am en keyf olmas m m kn olan b u nevi haklar, za m anla rf ve d etler eklinde tesbit edilmi veyahut b id ay etten iti baren,bilhassa zira sah ad a esasen tedenberi m evcut rf ve d e t lere uygun bir ekilde tatb ik edilm ek m ecburiyetinde kalm lardr. 2 ) T o p rak m ahsullerinden sipahinin ald rden baka, b ir de H as m em urlarnn k e s i m toplam aa kalkm as keyfiyetini izah iin ieri srlecek oan u ekilde bir faraziye de hakikate uy gun olm ak vasfn haizdir: Bu m m takada byk H assa iftlikler halinde tekiltlanm olan padiah haslarnn vaktile daha; geni bir saha igal etm i bulunm as m m kndr. Z am anla, sipahi ad e dini arttrm ak iin m m kn olduu k a d ar fazla adam a m em leket dahilinde tm ar bulm ak mecburiyetile, bu h aslard an b ir ksm sipa hilere tevzi edilmi bulunabilir. Esasen, m em urlar (em inler) ve m l tezim ler (m iller) tarafndan idare edilen ve bu itibarla b u nevi ida renin herkese m alm m ahzurlarn ihtiva eden haslardan b ir ksmn sipahi tim ar haline sokm ak v e m em leketin idare ve toprak siyaseti ile yakndan megul olm akta alkas olan sipahilere datm ak ta uzun m d d et devletin siyasetine uygun grlm tr. Bununla beraber, O sm anl im paratorlu u n d a taam m m arzu edilen sipahi tm ar ti pi, bu civardaki H assa iftlikler zerinde grdm z k u l l u k l a r eklinde organize edilmi oUmyaca gibi, timarl sipahilerin b ir nevi iftlik s^hifo bey olm alar da tervi edilm em ektedir. Bu se beple, sipahiyi yalnz r ve baz h aklar toplayan bir asker veya m em ur vaziyetinde b rakm ak isteyen bir politika. Bursa civar gibi eski bir devir ve nizam n bakiyelerini tayan k u l l u k 1ar m intakasnda, b u ra d a m evzuubahs ettiimiz ekilde, iie girmi m uh telit br tm ar tarzm kabul etm ei m nasip grm tr. Bu suretle gerek husus b ir takm m kellefiyetleri bulunan H assa iftlikler zerinde altklar ve gerekse ahsan k u l olduklar iin ortaklLi v A rr^ fsK t l-fTT-sr Vrvi/lt kAi**lrrlPa bilf s in aK i vin/

 r c r e a y a karsndaki vaziyet ve fonksiyonlarn m u hafaza etrris v e bu nevi husus vaziyederin icaplarndan doan hak lar toplam ak iin H as larn mem urlar, b u H assa iftlikler in ve y ah u t H assa kullar m sahipleri sfatile, Sipahi tim ararna m dahale etm ekte bulunm ulardr. Bu nevi m uhtelit rejim lerin m eydana km asnda g 2 rek ahs larn ve gerekse topran hukuk sitatsndeki hususiyetlerin ne e kilde m essir olabildiini anlatm ak iin, m evzuubahis Mihali (K a racabey) kazas timarlannd-an baz m isaller zikredelim : Y ukarda ismi geen H davendigr livas defterinin 158 inci y ap ra n d a kaytl bulunan K ara M ahm ut kynn T im ar beyi olan H aan, bu kydeki 5 Ellici iftliinde yetien m asuln rn aldktan sonra, ayn m ahsulden H as iin k e s i m olarak ta 2 m ut buday, 1 m ut arpa, 2 m u t yulaf ile 1 kile burak ve \ kile nohut verilm ektedir. 186 nc yap rak ta yazl bulunan T epeck kynde de yle bir kayt m evcuttur: K A Y IT : VIII. M ezkr karye-i T epeckte m evkuf e l l i c i ift l i k l e r inden ve e l l i c i haslndan diy kayd olun mu. H liy e l l i c i kalm am . M evkuf yerler ekilb Belie k e s i m ve sipahi r n a!m\
Hint a: mut 1, kile 13. r: mut 1. Nuhud: kile 4. Bakla: kile 8. Tohmu ketan: kile 3.

D em ek oluyor ki, aada greceimiz gibi, bir nevi k u l veya s r g n olmas d a m m kn ve h a tt m uhtem el bulunan E l l i i l e r den devlet, Sipahi tim arlar iinde olduklar tak d ird e dahi, baz haklar toplad gibi, bu nevi ellicilerin zerlerinde altklar e l l i c i i f t l i k l e r i de, elliciler m nkariz o lduktan sonra da tpk H assa iftlikler gibi, ortaklk veya kesimcikle iletilmek tedir. Sipahi, kendi tim ar iinde bulunan b u nevi ellici iftliklerin d en ancak r alabilm ekte k e s i m ise H assa ait bulunm ak tadr. Bu suretle m evzuubahs tim ara ait .kaydn sonuna ilve edilen rakam lar, k .e s i m olarak H assa ait bulunan hisselerdir. Sipahinin ald r kym eti ise, bu kyde, senede 830 ake olarak tah m in edilen Sipahi hissesi halinde hassl kaydedilm itir. A yn sipahi tim ar iine, H as m em urlarnn yalnz kesim to p lam ak iin deil; fa kat, A bdullah olu A lagz ve G alyos olu P anayot ismindeki kim se lerin h a r a c m toplam ak iin de m dahale etm eleri, bu ahslarn

bu kyde, nevileri mnkarfe olmu olm akla beraber, hassa k u l l a r veya z a d 1ar olm ak sfatn tayan baz nadir num uneler ol duunu gsterm ektedir. A yn ekilde, K ara Y ni, K ara 'Gll vie K ara A a (Y p, 190) kylerinde de ellici yerlerimi, sipahi rn alur veya ellici yeri imi kesime veilip sipahi rn alur gibi kaytlarn yannda, si pahinin ve H as n ald hisseler ayr ayr t d a d edilm ektedir. Y e nice kyde dilcilerdir ve haragzarlardr, dey kaydolunm u d er (D efteri K hne). H alya kesimci olm ulardr. ; H ac kyde ise, b a tta l ellici iftliklerinden Belie kesim ve ellicilerden. kaytlar m evcuttur (Y p, 19 i) [4 9 ] .
[49] Ayn ekilde, Hdavendigr livasnn dier kazalarnda da ait bazan olan

.ayni muhtelit rejime tesadf edilmektedir. Mesel Kete nahiyesine aadaki kaytlarda bu hususta hatrlatlmaa lyktr :

KAYIT : IX. (yp, 166). Timar- Bli ve Sinan ve Belik msellemlerdir. Mterek benevbet Karesi sancana eerler. Karye-i Ekserye tbi-i mezkr Ellicilerdir her iftelen onar ake verirlerm i d ey kayd olunm u Kesimci olmular. Bli Bli Bli Bli veledi veledi veledi veledi Karaca: [*]. Todor: . Todor: . Pelte: . Harod veledi O: M. Karagz veledi Mavro Manol veledi Yorgi Hne: 7.

Mezkr msellemlerin Orhan pdih zamanndan ber tasar ruflarnda bii' iftlikleri varm. [*] ift ve eM bekr mnasna m cerred kelimelerinin ksaltlm ekli olarak kullanlmaktadr. KAYIT; X. (yp, 167). K arye-i Sasa tbi'-i tmar mezkr. Hliy mezkr karye liaZ Jcalub vk olan iftlikleri kesime v iriMtrm. Has in ermt zabt idermi. Ve vki1 olan r dahi si pahiye virilrm s. Her kesimde 011 kile buday ve on kile arpa ve ift basma sekizer ake virrlermi gerek olsun gerek olmasun. Ve hricden dord nefer kimesne dord kesim l iftlik tasarruf idb kanun rerine kesimlerin eda ider imi. KAYIT: XI. (yp, 170). Karye-i Ergomine tbi-i Kete. E 1 1 i c i 1 e r imi imdi ellicilerden iki nefer kalub bki yer-

G rlyor ki, kylerde oturanlarn hem en ekserisi e l l i c i veya k u I olm ad halde, srf ellici iftlii tuttuklar iin ortak veya kesimci kullar gibi m uam ele grm ektedirler. Bununla beraber, ortaklk veya kesimcilikle, kulluk, ellicilik, babanlk, haTacgzarIk v e azadelik arasndaki sk m nasebetlere b akarak, b u kylerde oturanlarn hi olm azsa vaktile, kul vaziyetinde alm olm ala rndan phe etm em ek lzm dr. Filhakika, bu kaytlardaki k e s i m c i lerin bile bazan k e s i m c i k u l olm alar ihtimali v ard r ve defteri yazanlarn kendileri iin m alm olan ve ancak bugn bizi al k a d a r eden bu nevi tasrihleri fuzuli o larak tek rar etm ekten vazge mi olm alar m m kndr. Bazan, bu defterlerd e kendilerine kul ol m ak sfat isnat edilm eyen kesimcilerin zerinde ancak cariye ile ev lenen erkeklerden alm an bedel-i hizmet [* ] gibi karakteristik t a z vergiler kaytldr ki bu gibi alm etler bize, eski kulluklarn en kaz zerinde bulunduum uzu gsterm ektedir [* * ]. B ununla b erab er; kul olm adan veya kul b ir kadnla evlenm ee lzum k alm adan da, srf bir H assa iftlik zerinde almak suretile dahi, reayann ortak veya kesimci addedilebildiini gsteren sarih kaytlar pek oktur. B aveklet arivinde m evcut 9 6 0 tarihli b ir h km defterinde tesadf ettiimiz aadaki hkm sureti de b u m a hiyettedir : K A Y IT : XII. Iznikde M erhum Sleym an Paa m edresesi m dereri...k e s i m e virilb iesim Belie ve rlerin sipahiler diy

kayd olunmu der (defteri atk). Hliy hep kesim ci olmular her it basma sekizer ake virb kesimlerin ve haralarn dahi belie virirler . Hne 10, Mcerred 6, ift 10, Bennk 3. ' ar mud 15, Hmta mud 15, Cizye ake 1,300, Yukarda tetkik edilmi olan (kul olan ve olmyan kesimciler) bahsine Hasl: A n-K esim :

[*] baknz.

[**] Criye ile evlenen kimselerden criye hizm eti nm altnda bu m ntakada 40-80 ake kadar bir ey alnmaktadr. Bu gibi kimselerin ortak hizme tine girmeleri lzm olduu gibi ocuklar da analarna tbi olarak kul doa caktr, (40 numaral nota baknz).

risi M evln D e d e y e hkm yazla k i... M erhum Sley m an P aann A nad o lu d a vki olan evkafndan A khisar kazasna tb i K ara G zl nm m evzide drt kta iftlikler olub merhumu mezbur zamannda vakfn kullar mutasar rflar olub sonra mnkariz olduklarnda zikr olan iftlikler hari reaya silerine diitib m n a s a f a zere zi raat iderler imi. yle o lsa ... (yp, 4 7 4 ). M evzuubahs hkm n buraya aynen aldm z paras sarih oiarak u hususu tesbit etm ektedir : V aktile vakfm kullar tarafndan ilenen H assa iftlikler, kullarn inkrazndan sonra, yarclkla ile tilm ek zere reaya eline gemi bulunm aktadr. H km n verilmesini mucip olan ve uzun olduu iin b u ra d a aynen zikri m nasip grlm iyen sebebe gelince; bu nevi H assa iflikleri yarclkla ilem ekte olan reay ad an birisinin elindeki 14 dnm tarlay dier birine 5.400 akeye satt zam an, b u parann ancak 1.020 akasn vakfn m tevellisine verm ee raz olm u bulunm as ve m teb ak i 4 3 8 0 akay teslim etm ei bir trl kabul etm eyiidir. H albuki fikrimizce, bir raiyet, m ir araziden olan iftliini ahara devr ve fera ettii zam an, sipahiye tapuy misil v erd ik ten sonra, kendisine m uayyen bir m ik ta r hisse ayrabildii halde, H assa iftlikler zerinde alan o r taklara b y le bir h ak tannm am aktadr. te bu sebebe binaenolacaktr ki, b u rad a tetkik ettiimiz hkm, bakasna satlan has sa iftlik bedelinin tam am nn b u nevi iftliklerin sahibi olan vakfm m tevellisine verilm esini em retm ektedir. R eaya iftliklerile hassa iftlikler arasnda tasarruf ve fera kaklar bakm ndan teferruatn tayin ve tesbit edem ediim iz bu ne viden farklarn bulunduuna ve bu farklarn uzun m d d et m uhafaza edildiine dair olan b u kaytlar, hakikaten tetkike ayandr. Bununla b erab er, vaktile resmi hizm et veren bir ok hassa yerlere zam anla b a lar dikildii vakit oralardan ancak r alnd yani hassalklarm kaybettikleri d e grlm ektedir. Bu suretle zam ann silindiri hukuk bakm dan yekdierinden ince farklarla ayrlm olan to p rak ve ifti zm relerini birbirine yaklatrm ve yeknesak b ir tipe irca etm ek te m ayln gsterm itir, denilebilir [5 0 ].
[50] Bu hususta baz misaller zikretmi olmak iin, ayni defterden Be-

hazar nahiyesine ait bulunan baz kaytlar aaya aynen dercediyoruz: KAYIT: XIII. K arye-i Haan Kava. Hassa-i mr alem.

2. - Src kullar ve Koyun kfirleri .

K u llu k larn B ursa c iv a rn d a a ld d ik k a te a y an e k ille rd en b i risi d e, k u lla rn p a d i a h a ait sr v e y a k o y u n c in sin d e n h a y v a n la rn o b a n v a z iy e tin d e altrlm ak ta o ld u u k y le rd ir. B u n ev i k y le rin b n y esi ile iin d e y a sa y a n ky l lerin h u k u k v e m a l b a k m d a n t b i tu tu ld u k la r m u am e lele r h a k k n d a b ir fikir v e re b ilm e k iin M ihali (K a ra c a B ey) k az a sn d a k i p a d ia h h a sla rn d a m e v c u t 2 3 k y n v a ziyetini te tk ik e tm e k m n asip o laca k tr [ 5 1 ] .
O rtaklar yerid ir bir mud tahl ekerlerm i diy kaydolmu der (defteri khne). imdiki halde reya. .slbu zerine r verirler imi (der ta sarrufu M r-i iv). Hane 39, Mcerred 25, ift 25, Bennak 3, Ekinl 1, Hasl 4.087. Mezkr (1ar) ortaklk etdikleri takdirce ift resm i iiin yirmi' drder ake virirlermi simdi o rta klk itm ey b syir re*aya gibi r sum larn tnrrler Ortaa arpa ekerler dey her iftden yirm i dr der ake alma d ey .k ayd olunmu imdi ekmez olmular. KAYIT: XIV. A lt zerinde Hassa yerler varilmi (R esm i h id m et) virilrim i^ im d ik i halde balar dikilb r virilrim s. Hsl; 250. KAYIT: XV. K arye-i Derbendde iki hassa ba harb der tasarrufu Elvan Fa kh diy kayd olunmu. Hliy der tasarrufu Mehmed veledi D avud dede, f sene: 80 ake. K arye-i Kara kyde hassa yerler varimi. im d iki halde bazbalar olm u r ahnurm u. Hasl: 255. [51] Filhakika, umumiyetle bu kyler halknn ve bilhassa bu kylerde ki koyun kfirleri ile src kullar m kul olduklarna ait elimizde sarili malmat mevcut olmamakla beraber, stanbul Haslar kazasna dair bir kaytta [sf, 42 (15)] daha evvel tesadf ettiimiz ekilde, src kullar kanununa tab tutulular ve 11, 13 numaral kyler halknn aka Rumelinden srlm k firler ve Bulgarlar olduuna dair verilmi olan izahat ve dier bz emareleronlarn bize kul ve srgn ldtiklarm gstermektedir (Fot: XX - XXII).

M evzuubahs haslara ait kylerden ilk 13 n src kullarn bu-lunduu m erkezler olarak tasnif etm ek im kn vardr. Filhakika, Sul-tan Sleym an tahrirlerine gre, bu kylerde padiaha m ahsus olm ak zere sr cinsinden m evcut hayvanlarn nevi ve m iktar aadaki ekilde bulunm ak lzm gelir :
nek 767, De 106. Tosun 54, Daye 166. kz 57, Boa 7. ICusre 323.

Biz, B aveklet arivinde m evcut 376 num aral ve 9 2 8 tarihli H ud vendigr M ufassal defterinden istifade ederek, m ezkr kylereait olm ak zere, hane ve hayvan adedini gsteren aadaki cedvei tanzim ettik. Bu cedvelde src kullar elindeki hayvan adedinin ne vileri tefrik edilm em itir. Bununla beraber, bizim h er kyde m evcut hayvanlan aj'r ayr toplam ak suretile elde ettiimiz rakam la yukarda, zikredilen yeknlar arasnda ehem m iyetli b ir fark m evcut deildir.. Padiaha ait Sra No. 1 2 3 4 5
[52]
s r

cinsinden hayvanlarn beslendii kyler Hane adedi 4 13 11 40 14 Besledikleri hayvan adedi 3 85 56 125 70

Kyiin adi Y enice [52]

........................

V asil [54] ......................... M akr ve M am ak [55] . ... K oncihos [5 6 ] ....................

Bu kyri kimlerden mteekkil olduunu gstermek iin kayd ay-*,

nen alyoruz: Mslmanlar ky. Hudvendigrn kara srn tutarlar. Davar kran vki olmu hemen inek var mevcud. Bazarl veledi Ahmed 127 Mustafa veledi O Hainza veledi Bayku 127 Dervi Ali velede (mcerred) lyas veledi Bayku 127 Hsl: 10 mut boday, 5 mut arpa, 4 [53] [54] [55] ,[56] verirler. Ahmed veledi Abdullah Karagz veledi Abdullah akr veledi O Ali veledi Ahmed (yenieri olu) . Hane 4 mut kile yulaf.

Y e k n , bah-i... maa hizmet: 1894 ake Hudvendigrm su srlarn tutarlar kfirlerdir. Hudvendigrm kara srlarn tutarlar kfirlerdir. Hudvendigrm kara srlarn tutarlar kfirlerdir. Hudvendigr su sr kfirlerdir. Bir salr inek bana yz ake,

Sra N o. 6 7 8 9 10 11 12 13 shak

K yn <.ds [5 7] ....................

H ane adedi 18 37 13 33 ? 25 11

K ara Mihal [5 9 ] .......... Blk-i Y rke [60]

Y ayte

[6 3 ]

......................

Besledikleri hayvan adedi 66 457 75 229 75

F o to raflard a [ X X ve X X I ] grld vehile, bu kyler halk ellerinde padiaha ait sr cinsnden hayvanlar bulunm akla b e raber, ziraatle de m eguldurlar ve bu sebeple, yekn hanelerinde devlete h ububat cinsinden verdikleri r veya kesim m iktar d a kaytldr. 37 num aral n o tta grlecei zere ellerindeki hayvan larn stnden istifade etm ek m ukabilinde, b id ay ette her salr inek bana 40 ake verm ekteler iken bilhare b u parann ev bana 250 ake olarak les-ap edilm i olm as v e nihayet bizim te t kik ettiimiz d efterd e isimlerin altnda 251, 351, 5 5 ! gibi rakam larn yazl bulunm as dikkaye ayandr. M am afih, b u hayvanlarn kyl arasn d a ne ekilde datlm olduu lykile anlalam am ak tadr. H albuki geriye kalan dier on kyde m evcut koyun kfir leri, b-ganem (koyunsuz) olan dier kyllerden ayr olarak ya klm tr. Bu itibarla b u kyler iin tanzim ettiimiz cedvellerde ko y u n lu oban adedi ayr stunlar halinde gsterilebilm itir :

[57]

Hudvendigrm karaca srn

tutar kfirlerin esmisi ile

beyn

'eder. Ve salur inek bana krk ake imi. Sonra mevln Husrev hazretleri gelb her ev basma ikiyz elli ake tyin etmi dey kayd olunmu der (def teri khne). [58] [59] [60] 'virirler.2 [61] [62] [63] 64] Hudvendigrm kfirleridir. Rum linden srgnlerdir...: (Fot. XXI). Bo bir kydr. Hariten ziraat ederler. Rum linden gelmi kfirlerdir.. [Fot. XXII]. Su s n tutarlar hassa~i padiah. Hudvendigrm kara sgrm tutar kfirleridir. (Fot, XX). Su s n kfirleridir. H a r a c g z a r l a r dr, k u l l u k

dahi

Padiaha ait koyun cinsinden hayvanlarn beslendii kyler

55 c ^ 3 C 3 KoyucszRftr k y l n n v e r d i i di'er v e r g l t r

Koyun adedi

Koyun oban adedi

14 Govlat [65] 15 K araca [66] 16 Saruca [6 7 ] 17 Ekizce [68] 18 Kemevyon 169] 19 K arakuva [7 0 ] -20 Y ularobas [71 ] 2 1 S altanat ve K alm at [72] 22 Srm an [7 3 ] 23 Prem kr [74]

1265 2455 2643 1448 1432 ? 1366 863 2520

16 15 10 13 15 8 8 16

29 11
?

1 ?

Cizye

K yn ad

V c

V o !3

o a W a I ?

Z e m a ve m ezria m ukataafi ? ? ?

1870
?

396
?

21 19 14 30 41 13 70

18 19 20 38 34 13 42

3697 3388 3098 4639 8875 2777 13170

1809 885 298 1266 1913 693 2970

646 644 627 1476 1695 507 2236

Y ine ayni ekilde dier b ir d efter (N. 2 0 8 ) de m evcut bir kay da gre, bu m m tak ad a m evcut olan v e padiaha ait bulunan koyun cinsinden hayvanlarn m iktar ve nevileri aada zikredildii ekil de kaytldr ki bizim bulduum uz yekn ile b u rak am lar arasn d a byk bir yaknlk m evcuttur :
Koyun 17.091. Marya 8840. Erkek koyun 4047 Ko 274. Ksem 54, Toklu 345. Kuzu 6345,

A yni ekilde; y u k ard a cedv.el halinde sraladm z 10 kyde m evcut 109 k a d a r koyun kfiri nin ellerinde bulunan irili ufakl
[65]
: 166i

Mezkr kfirlerin ellerinde doksan yedi mudiuk yerdir dey kayd

( ? )

olunmu der- (defteri khne) . [67] [68] [69] [70] [71] [72] [73] [74] . . . nm dier atal A yedi iftlik altm alt mudiuk yerdir. > Elli drt mudiuk ziraat edecek yerleri vardr. Ellibir buuk mudiuk yerdir. Elli sekiz mudiuk yerleri var. Yz on mudiuk yerdir. ...nm dier Byk Ylanlu ve Kk Ylanlu yz on buuk mud Krk, be mudiuk yerleri v a r. Seksen -mud on iki kilelik yerdir. Zikr olunan karye korucusu

iuk yerdir..

nun Koyun deresinde iki koz aac vardr.

I 7 bii k a d ar koyunun m ahsulnden ve dier koyunsuz 2 4 8 h an e hristiyam n ziraatleriden hassn eline senede 142,610 ake gem ek tedir ve bu yeknun m fredat unlardr :
St ve yn babas 52.116, Kuzu yn bahas 10.421 Cizye 51.642, spen 13.177, Boday bahas 4.000 Zemin ve mezra mtkataas 10.703 deti obaniye 150 Resmi sr 240 Tapuy zemn 150

A aya dercettiim iz X V I num aral kayt ise, bize b u nevi, koyun kfirleri nin vaktile tbi tutulduu dikkate sayan vergi m kellefiyetlerini saym aktadr, Fikrimizce, her kyden Suba hesab n a birer kile tohum ekilmesi, ve kfirlerin bayram lar olduu zaman, h er evden ake, rek, tavuk gibi takdim elerin verilm esi gibi, g arb A vrupa m em leketlerinde serflerin senyrlerine verm ee m ecbur ol duklar hediyeleri hatrlatan m kellefiyetler, O sm anl m paratorluu nizam nn vergi sistem lerine tam am en aykr dm ekte ve bize bu kyler halknn vaktile kl lduklar ve ancak kul olm ak itibarile bu nevi m kellefiyetlere tbi tutulduklar fikrini ilham etm ektedir. Filhakika ilerde (kayt, X X X V ) G elibouda Sleym an P aa vakf kullarile iieskn M refte ve dier bir ka kye ait kaytlar tetkik ederken bu nevi rf ve detlerin dier kulluklarda d a aynen m evcut olduu nu greceiz. B urada kaydn 5 inci fkrasida grdm z vehile, bu nevi ikram ve takdim elerin ve husus hizm etlerin ilga edilerek, yerlerine m ukannen ve b t n reayaya amil b ir vergi olan ve slm-, lardan alnd zam an ift resmi ismini alan ispen resminin ika mesi de bize zam anla O sm anl im paratorluundaki kulluklarla reaya ile meskn kyler arasndaki farklarn ve m ahall rf ve d e t hususi yetlerinin yava y av a kaldrlarak m uayyen ve yeknasak b ir vergi sistem ine doru nasl tekm l edildiini gsterm ektedir. K aydn 12 inci fkrasnda kfirlerin evlendikleri zam an ktibe ve nazra ve koru culara verm eleri m ta t olan det lerini verm ek hususunda m ecbur deil m uhtar olduklarnn kaydedilm i olmas d a dikkate ayandr. K A Y IT : X VI. 1. M ezkr K o y u n k f i r l e r i Subaya evvelden viregeldikleri bu d u r : H e r k y d en bir m ud tohum eker ve bierlerm i. He-m an a n b ara hazr teslim iderlermi. D ey kayd olunmu, d er (d e fte ri khne) Elhlet-i hzih Belie zab t olunur m u vech-i m eruh zere tohum belkdei virilr.

2. V e b ir aldan Suba olana sekizer ake virrler imi dey m ukayyed der (d efteri atk ). 3. V e p a s k a l y a lar olduu vakit d rd e r ake ve d rd er rek virrlerim i m ukayyed d er (d efte ri atk) V e kfirlere oban dutulduu vakit yirm i ake alm ur imi m ukarrer d er (d efteri k h n e) . 4. V e oru dutduklan vakit b irer tavuk ve d rd er rek dey mukayy.ed der (d efteri khne),. 5. Z ikr olan her aldan Suba aldu on sekiz ake ve paskalyalarnda ve oru du td u k lar vaktde alm an tavuk ve rek m ukabelesinde elhleti hzih spen alm ur imin, r:k v Savik m erfudur. 6. V e kfirlere oban tutulduu vakit yirmi ake alm urm u yine m ukarrer. 7. B dihev ve resm i arusi ve ceryim fi se n e ,.. 8. C em at-i H a y m a n a 1ar ki m teferriklerdir ve k o y u n k f i r l e r idir h a r c g z r lardr ve o b a n l a r dr m c e r r e d 1 e r i dir (d e fte ri khne) d e her ^birisi tafsil olunm utur. A m m imdiki k a id e E m i n tezkeresile tafsl olunm ak m te assir o l duu sebebden her birisi kyl kynde k ay d olundu d e y k ayd olunm u d er defteri khne. 9. Koyun K orucuu (koruculuu?) Ilyasa sadaka olunm u elinde b erat v ar obanlardan resm i al ve yz otuz rek ve altm alt aldan b ir m ud kile tuz alur imi ve bir m ud B e y l i k ten alur imi dey k ayd olun m u der (d efte ri khne). imdi gelb kim esne kayd ettir m edi dey k ayd olunmu d er (d efteri k hne). H liy zikr olan K oyun Korucuu U lubd ile Mihali m abeyninde imi 10. V e K rbansaray kurbinde bir sazlk v ar imi. Beylik koyuna biildikdengayri ylda yz akelik saz satlu r imi. I 1. V e p a s k a l y e lerind.e koruculara evden eve ikier ake (v e) rek virirler imi. V e her oban ki evi ense beer ake virirler imi. V e K o r u c u lara Beylikden birer m ud tuz virilr imis. 12. V e her kfir evlense k t i b e ve n a z ra ve k o r u c u lara d e t v ar imi. K endii ihtiyariyle A yni ekilde bu nevi oban kul veya kesimcilere yalnz Mihali kazasnda deil, fakat Bursann dier nahiyelerinde d e tesadf edil m ektedir. Mesel, ayni tarihli olm as lzm gelen 2 0 8 num aral nd^ffftrin negl nahiyesine ait olan u iki ky kayd bu bakm dan d ik

k ate ayandr ve zam anla beylik hayvanlarn, sa hastalklar veya bakm szlk gibi bir s.ebep yznden, o rtad an k aybolarak oban kul1 veya kesimcilerin nasl alelade kesimci haline girdiklerini gsterm ek tedir : K A Y IT : X VII. K arye-i Susrlk. Hassai H udvendigr. H udv en d igrn su srlarn d u tarlar ve her salur inek bana yz ak e h a r a virrlermi. E vvelden a t ve y o n d korusu imi dey kayd olm u d er (d efteri khne). imdi tefti olu nub zikr olunan inek rsum undan em n d efteri mucibince b a z zahir olub her salur inkeden yetm ier ake k es i m zere kayd olundu. K A Y IT : XVIII. K arye-i K oyun Kfiri. H udvendigrm su srlarn; dutarlar ve h e r salur buzalu inek d en yzer ake kayd olunm u d er (d efteri k hne). A m m a hasllar v ef itm ed sebebden gelen m en k ad m d en yetm i ake alurlarimi. Y edi iftlik y erdir dey k ayd olunmu d er (d efteri khne) H iy zikr olan inekler helak oSafo kesimci olm ular r lerin ve haralarn dahi Belie alurlar. A yni akbeti Biga m m takasnda baz kylerde de grm ekteyizM esel 982 tarihlerine doru yazlm olan ve A n k arad a T ap u ve K adastro U m um m drlnde m uhafaza edilen 79 num aral Biga mufassal, G ercinlik nahiyesinde Susrlk, O d a O lu kariyeleri iin yazlm olan u kayt, zam anla srlarn nasl krldn ve kul luklarn nasl bozulduunu aka gsterm ektedir : K A Y IT : XIX. a. Z ikr olan karyeler H u dvendigr haslarndan olup padiah alem penhm hssa su srlarn ve k araca sr larn zab t iden k u l l a r dr St hakk dey ylda ikier yz ake virrrer ve elediklerinin rn virrler Mihai (emini zab t ider. V e n a z r larm a iki kulluk bed eli yedier ake ile b ire r okkiye ya virrler imi dey kayd olunm der (d efteri a tk ). Sonra srlar krlub ve kullarun ekseri m slm an olub m ceddeden vilyet tahrir olundukda bilfiil em inleri olan d ergh m u alla avularndan A hm ed avu ihzar olunub ehli vukuf m ahzarlarnda istihbar o lundukda h l n a z r m erfu 'd u r V e kfir o lan lard an yz yirmi b eer ake hara ve m slm o lan lard an hakk hidm et dey o tu zar ake

alnsr. Ekdiklerinin rn vrrler gayr nesne teklif olun-, naz d ey h ab er verdiklerine binen bu minval zere defteri, cedidi hkaniye kayd otand (O d a olu ve Susrlk kar-*, yeleri; yp. 2 9 ) . A yn ekilde Biga taraflarnda daha evvel (9 2 2 tarihinde) y a zlm olan defterlerd e de bazan Src kullara tesadf edilm ektedir: K A Y IT : X X. Karyemi D irm orid el-m ehur H ac Sleym an. Hassa-, padiah- lem penh h ailede m lkehnun hassa Susrlarn zab t iden K ullardr. Y lda sd hakk dey ikier yz ellier ake harc virrler ve ekdiklerinin rn virirler Mihlicem ni olan z a b t ider, V e nazrlarna iki kulluk yedier ake verirler ve gl ( ? ) ya virrlermi. Bu slb zere d eftere, sebt olundu,
Yorgilidi veledi Apsto 250 Dimo veledi Todor 250 Todor veledi O 250 Lefter veledi lyas 250 lya veledi Kosta 250 Kosto veledi Hrsto 250 Kou stemat 250 Yani Yorgi 250 Doan Dimitri 250 Todi Kosta 250 Kosta veledi Kaba 250 Sian veledi Mustafa 80 akr veledi Mihal 80

Cem'ati Mslimn :
Ahmed veledi Ebsul 80 A li veledi Dimitrfc 60 Y ekn- cizye : 5300

(D efter num aras: 44. Yp. 15 7) 808 num aral ve 892 tarihli bir H davendigr mufassal def-, terinde Bursaya tbi p adiah haslar arasnda bulunan Kazkl ky iin de syle b ir kayt m evcuttur : K A Y IT : XXI. K arye-i Kazklu ki Susrlktr, tbi-i Bursa, H assa-i padiah. H d v en d ig ra m teallik olan susrlardr ki{ h er salur inek bana yzer ake kesim alnur imi.
Karaca Kosta veledi Gke Todor veledi strati Kostandi veledi Dimitri Zile veledi Yani Yorgi veledi Zeryonos Todor veledi Yani Caveci veledi Abdullah Yani Eflak Kasm damad Karaca

bu zikrolan neferler srclardr.

Cem aat- zim miyan ki h a r a g z r l a r d r. H e r tkier vukye y a alnur ve ikier kulluk alm ur imi, m ahsulda dahildir:
Nikola Mora 142 Vasil veledi Dimitri 142 Yorgi veledi Yorgie 142 Dimitri veledi Zevyanos Hasl: Samal inek adet: 32, 3.200 An srcyan resmi hizmet maa mli kirpas ve Paskalye 260 142 Mihal veledi Yorgi 50 Zeryonos 142 Nikol damad Yorgi 80 An cizye 820 r bostan 95 r ba 15 r Heta mut air mud 3 Yekn: 4690.

B urada srclardan alm an resmi hizm et, mai- kirpas ve paskalye gibi husus vergiler dikkate ayan ise de, b u nevi m kel lefiyetlerin hakik m ahiyetini tenvir etm ek bizim iin m m kn ola mam tr. B ununla b erab er, b u rad a resmi hizm etin cariye ile evlenen bir adam n verm ee m ecbur olduu resmi hizm eti cariye (3 9 nu m aral n ota baknz) olm as m m kn olduu gibi; ml kirpas da, yelken bezi veya yelken bezi dokum aa yarayacak olan iplii ve ya zira m addeleri verm ek m kellefiyeti olarak telkki edebiliriz. Paskalye m eselesine gelince, y u k ard a zikri geen X V I num aral kaytta bu hususta kfi derecede izahat v a d r ; Ayni ekilde 266 num ara ve 9 2 8 tarihli vakf defterin d e de baz vakf kylerin [yp. 55, 69, 83] sr veya koyun cinsinden hay v anlardan st bahas, koyun kei, dana ve inek bahas, ya b a h a s veren kullar ve cariye oullan m evcuttur, B ununla beraber, b u rada hayvan adetlerinin haslardaki gibi, daim a sarih rakam lar h alin de zikredilm em i bulunm as dikkate ayandr. Bu m m takada bu nevi kul obanlarn ve hayvan beslenen kul luklarn tedenberi m evcut bulunduu halde, b ir ksmnn zam anla o rtadan kaybolduunu ve y ahut yenilerinin tesis edildiini gsteren pek ok iaretler m evcuttur. B unlardan dikkate en fazla a 3ran olan, X oyun Al, K oyun H isar, Koyun Kfiri, Susrlk gibi isimleri ta yan kylere b u civarda sk sk tesadf edilm ekte olm asdr. Dier ta raftan, F atih devrinde yazlm olan b ir vak f d efteri [6 5 ] n d e de baz kylerde vakfn obanlar elinde koyun ve srlarn bulunduu kaytldr. Mesel, G azi H u dvendigr vakf iinde grulu G l k[65] stanbul ehir ve in k l p vesikalar mze ve ktphanesinde M. Cev'det yazmalar arasnda orta boy 117-1 unmaral defter.

XI. Bursanm Mihali kazasnda Sultan Orhan vakf iinde bulunan Kara Aa kyndeki Kullar: 1) Hububattan kesim veren Hristiyan V a k f O l a n l a r .

2) Balklk yaptklar iin kesimlerini para olarak verenler. t r> ----i'lofiori. Tarihi 928,

a/ dJ d . ed> ^

^ten. TaHhi

XIV. Fiedar kyndeki V a k f n K u l l a r n a i t kaydn devam. /r \ Av*itn 266 num aral B ursa E v k a f defteri. Tarihi, 928.

XVI. Bursaya tbi Yarhisar Kvka iinde Akbyk zaviyesinin kullar ve

XVII. Bursanm Yeniehir nahiyesinde Hayrettin Paa oLu Ali Bey vakf Dere ve Hamza Bey vakf Kara Ali kylerinde vakfn kullu kesimciler (Ba Veklet Ar.-in Yp. 262), 1049 numaral E vkaf defteri, Kamn devri,

, - a Hamzabev vakf Ka-a Ali kyne ait ^ XVIII. . Bursann Yeniehir nahiyesin vakfm kullu k e sic ile r in devam. (B at VelaUe ,
B u rsa E M d elieri, K a n u n Ur., Y p . 263).

XIX. Barsann Kete nahiyesinde Alcttin vakf iinde KullarfBa V eklet A rivi 2(IG n-mnarah Bursa E vkaf defteri, Yp. 135).

,
X X .M ih a li

SlSrcl KuUar ve

Koyun

K f ir le r i Y .p . m )

(B a s V e k a U t A r

h a s la r n d a ^

ivi 376 m m arah Huctave

i. -ili -

....... --- - -

r-.-------J-'- -

XXII. Mihali Haslarnda Src Kullar ve Koyun Kfirleri

(devam: 2)

(Baveklet A rivi 576 numaral Hiidaeigfii' mufassal, Yv- 180)

XXIV. Mihalia tbi Ulubat nahiyesine it kaydn d A rivi 376 numaral Hdavencligr mufassal Y j

am: 1 (Ba Veklet 195)

XXV. Mihalia tbi Ulubat nahiyesine tbi kaydn devam: 2 (Bas V eklet Arivi 376 numaral Hildavendigr mufassal Y p . 195)

ynde, on oban elinde 1346 ba irili ufakl koyun cinsinden hay van v ard r ve bunlarn sdnden senede 2465 ve ynnden 1 76 ak e alnm aktadrlar (yp, 2 0 ). A yni ekilde Y akut Paa im areti vakf olan bir kyn stnde vakfn be kulu vardr. sr gder ikisi koyun gder. denilm ektedir. V e hasl hanesinde 40 ba susrndan. senede 650 ve 620 ba koyunun sdnden ve y andan 855 ake gelir kaytldr (yp, 39). Bu iki kaytta da, oban kullarn isimlerinin ya zlm olm am as dikkate ve tefsire m uhtatr. Filhakika; bu husu.siyet d efterin yazl ekline ait olabilecei gibi, bu nevi kul obanla rn henz birer husus hizm etkr kle vaziyetinde telkki edilm ele rinin ve binaenaleyh padiah haslarndaki kullarla bunlar arasnda henz bir fark m evcut olduunun bir neticesi de addedilebilir. Bu m m tak ad a bilhassa Sultan nti ve K araca ehir civarnda ayrca hu sus2 bir tekilt halinde m evcut olan hassa taycl'ay veya cayo m sellem ler i, b urad a tetkik ettiimiz src kullar a veya ko yun kfirler ine yaklatrm ak m m kn ise de, daha ziyade Rumelindeki V oynuklala m ukayese etm ek m nasip olan m evzuubahs taylarm hakikaten kul soyundan gelmi olm alar ihtim alini kuvvetlen direcek elimizde hi bir delil yoktur. Bir nevi asker snf tekil eden taycilarm vazifeleri, ilettikleri h er iftlik m ik tan topran vergilerin den m uaf olm ak m ukabilinde iyi cins tay beslem ek ve sefer olduu zam an bu taylar eerli ve all olarak o rduya sevketm ektir. Bu se beple, hassa ayrlar a, hassa ahrlar ve hassa aygrlar a hiz m et etm eleri, Msr ve T rabzondnn getirildii anlalan ksraklara ihtim am lar lzm gelmektedir^

3- EMiciler .
Bu m m takada kullukla m nasebeti olan zm relerden biri de b i l i c i l e r dir. Bununla beraber, b u zm renin m kellefiyetlerinin hususiyeti ve hukuk sitatsn hakik m ahiyeti ile e l l i c i ta birinin nereden geldiini hakkile tenvir etm ek, btn aratrm alar m za ram en, bizim iin m m kn olam am tr. Bu sebeple, onlarn kul olm alarndan bizi pheye dren baz dikkate ayan kaytlar b u ra d a gzden geirm ek ve bilhare kul olm adan ellici olm a nn nasl ve niin m m kn olabileceini tetkik etm ek lzm gele c ek tir. Kul, srgn ve ellci arasndaki! mnasebetler : Filhakika, Bigann D im etoka kyne ait olup aaya aynen

dercettiim tz (982 tarihl) bil* kaydn c ve b fkralarna gre; bu* kyde oturan msltn.n veya hristiyan ellicler, svarileri (sipahi leri) ne kuttuk tam altnda iki gn hikmet etm ekte veya hikmet m u kabili nakit olarak her gn iin atisar ake demekte olduklar gibi, k e S i tn 1 e r iti de E dim edeki K firler aas n a verm ektedirler. A yni kyde oturan azdlularm ve yohd olanlarnn da ayn neviden m kellefiyetlere tbi tutulm u olmas, bize b u sonuncu nevi kl soyundan kim selerle elHcler arasnda sk bir m nasebet olduu fik rini telkin etm ektedir. Netekife, yine ayni kaydn son iki ftlcrfosina gre; hep ayni kl sOyunda gelm i olmas m uhtem el bulunan 3bu m uhtelif zmreleri, e l l i c i nam altnda tof>amak m m kn g1 * zkm ekte ve im paratorluk nizam nda yeknesakla doru m evcut te m ayl neticesinde; kullara m ahsus olan eitli hizm et ve m k e lle fi yetler yava yava ilga edilerek, yerlerine hm stiyanlardan hara iiain altnda 125 er ake ve mslim o lanlardan hizmeti mslim diye 30 zar ake ile r Ve sair rsum alnm ak m nasip grlmtr. Bun dan baka; D irnetka kynn, di.et iki ky ile birlikte, yukarda: zikrettiim iz II Ve 11! num aral kaytlarn Vaziyetlerini tenvir ettii kul luk halindeki kyler rnntakasnda bulunm alar! ve ayrca Bursa v e Mihal etrafnda bulunan kprlere hizm etle m kellef bulunm ak dolaysile 44 num aral notta m evzuubahs kpr m aslahat iin srgn gelmi kylere benzem eleri, onlarn kul ve srgn olduklar fikrini bizde kuvvetlendiren delil arasnda zikredilebilir. M evzuubahs kayt' sureti udur : K A Y IT : X X I I a. Kariye-i m ezbure defteri atikte iki blk oturub iftlsnden yz ake v.e n m ifsndejT elli ake Mbalc em im alm ak kanun imi?.-. V e s v a r i y e kulluk virrler. b. C&tna*aE e l l i c i y n svrjye iki kulask w r ler. c. C em aati G ebrn elliciyn suvarm a iki kulluk yeri^ ne altar ake virrler. V e kesimlerin E d irn ed s kfirler a a sna virrler. d. V e cem aati yond olanlar suvnna kulluk virrler. Bunlarn dahi harcm E dirnede kfirler aas alur. e. Ve cem a'at zadegn bunlarn haracn ingne ha ras ahr. Svariye ifts dokuz ve iftsz alt ake vi rrler. V e kdskleri tohum un nsfn Mthalic em ini alur ve rlerin sipahiye virrler. Bundan gayr resmi ift ve bennk ve sair rsum virm ezer dey kayd olunm u der (d e f teri khne) . . , :

. Sonra atalolu dim ekle m a ruf kimesneye fe rm a n padiak gelp m ezkurlarn cm lesin e l i c i k a y d id p k e fe re sin e yz y iti b e e r v e m sl m a n la n n a k rk a r fukara* sm a o tu z a r ake v a z itmi E k d k le ri to h u m u n nsSfm yisie e m n -i MrhaS a lu b rlerin sip ah iy e v ir sler rt. V e ylda o ltg e len d e t v e k a n u n zere k u llu k v ir rle r im i. V e B&ursf ve Mihelf etrafn d a olan kprlere her yl h id m e t id e rle rm i. K arye- m ezburenin r sipahinin olub ve sair r sum u has olm ak ile reaya derdim endlern ekdkleri tohu~ sran nsfn b.^f ibt* v e k n ttn em in alm ak d et o lup reaj-

yaya zulm ve te ad d i olurmu. j. H l m ceddeden vilyet tahrir olundukta zikr olan b id a t re f olunm ak in karye-i m ezburenin cmle hasl has sa virilb n s ^ to h m a ln m a k ref* o lu n u b m n b a'd yle m ukarrer klnd ki karye-i m ezbure reayasndan k fir o la n l a r ylda yz y im b eer ake hara v m b ve m slim o la n lar h id m e ti m slim dey o tu z a r a k e v/Veer. V e ekdfklerinm o rim v syir detlerin v if b olgelen d e t ve kanun zere zikr olan k n riW e hidm et idb syir hukuk vc rsum virm eyeler dey defteri cedidi hkaniye kayd ound (D im etokn kariyer:!; Yp, 30) [6 6 ].

[66]

Bu kaydn bulunduu Dimetoka kynn G sene evelki tahrirlerdeki 0

yazl sekimi aynen a&.yr1 dercediyoruz, Burada muhtelif zmrelerin kim . lerden terekkp ettii ve her birinin tbi tutulduu vergi mkellefiyetlerinin nevi ve miktarn gstermektedir: (, ift ve M bekr manasna mcerret de mektir). Tinar Mahmud ve Mentea ve Kusun '/e Yu.suf sipahizdelerdir. K a ryc-i Dimetoka-: a. ki bk otururlar ciftliisli nder yz ake ve mm ifti Usundan elli ake M i h a 1 i c e m n i r na ku llu k virirler. (mam) 7i.li bin Mustafa.* Beli Mustafa: nm nm Temiir bin Ouzlu: . lyas bin 'Abdullah; . fc, Cemati e l l i c i y n . Suvarma iki ku llu k virrler. Mehmed bin skender: Ala gz bin 'Abdullah: Hzr bin Ahmed: . Ahmed veled O: M. Karma bin Kste: . Cemati G e b r n Kara gz bin ,Abdullah:C Kara Mustafa veledi Kol: . Hne 7 Mcerred 1 e l l i c i y n . Suvarma iki k u talmal kanun imi ve s u v -

c,

H i olm azsa bir ksm ellicilerin kullarla olan m nasebetlerini tenvir bakm ndan, onlarn evlenm e hususunda stanbul H aslar kaza sndaki ortak kullar hatrlatr vaziyette [ (1 9 -2 1 ) 47-49 uncu sayfalara baknz] bulunduklarn gsteren bir K aresi livas kanunlu h yerine altar ake virirler ve kesim lerin Edirnede kfirler aas ahr. Kiryako veledi Kosta 150 Yuvan veledi Petro 80 Karafil Smab 250 Hne 5 Dimitri veledi Postol 100 Cizye 680 Kosta veledi Yorgi 100 d. Cem ''ati Y o n d o l a n l a r . Suvarma ku llu k vi rirler bunlarn haracn Edirnede kfirler aas alur. Yorgi bin Drayel 70 Uhur birder-i O 70 (mazul korucu) Haan bin Karagz (Mezkuranelan Koru(Mazul korucu) Murad culardv)Karagz birbin Yusuf (nazr..) der-i O Korucu Haydar bin Yusui Hne 4 e. Cemati z d e g n , Bunlarn Haracn ingene hara s alur. Suvarma iftlusu dokuz ve iftsz alt ake verirler. Yorgi bin Miroz 50 Mama Todore bin Papa Kosta Komari 50 Yorgi 76 Bazarlu veledi Todon 50 Mavrod bin Palyoz 50 Hzr bin Kiryako 50 Hne 6 Cizye Mezkur tayfann ekdikleri tohumun nsfn M i h l i c e m n i alur ve rlerin sipahiye virrler. Bundan gayr resmi ift ve Hsl sipR,n." Hmta: mud 23 kymet 3680 ar: mud 10 kymet .0 Resmi Ketan 150. Hsl ceviz 180. Hsl amrud 0. Resmi kovan 30. Resmi kul hk: 150. Y ekim ; 7165. bennk ve sair rsm virmezler. Alef: mud 4, kymet 280 Erzen: mud 3, kymet 240 Burak: mud 3, kymet 300 r ba 30. Resmi meyhane bdihev ve arusi 63.

Hsl ho.3sa der y e d i emn Mihali: Hmta: mud 5, kymet 800 Burak:kile 4, kymet 20 ar: mud 3 kymet 3000 _ Resmi ketan: 50 Alef: mud 1, kymet 70 r ba 136. Erzen: kile 10, kymet 40 Resmi meyhane 740. (Mebl mezbr resimlerinden gayrdr).

namesi paras d a husus bir kymeti haiz bulunm aktadr. Filhakika; 981 tarihli bir Karesi livas kanunnam esine gre; b u liv ad a bulu nan ellici kzlar; hariten birisile evlendirilecekleri zam an tpk hassa cariyeler gibi kendilerini alm aa talip olan erkek 40 y ahut 50 ak e bedeli hizm eti criye olarak h araca ba lan m ak ta ve ekseriya kzlarn b abas gibi m i I de ayrca b ir a r l k istem ekte olduu iin, bu gibi kzlarla evlenm ee kimse cesaret edem em ekte dir. Bu sebeple m evzuubahs haracn p adiah emrile refedildiini bil diren aadaki kayt, bize kulluk sfatnn karakteristik m kellefi yetlerden birini tekil eden bu nevi kaytlarn zam anla nasl ilga edi lerek kul vaziyetinde olm as lzm gelen dilcilerle, alelade reaya kz larnn ayni ekilde evlenm ek hususunda msavi tutulduunu gster m ek itibarile dikkate ayandr : K A Y IT : XXIII. Ve liv-i m ezburda H as karyelerde e l l i c i kz lan criye adna dr ( ? ) olub, tezevvc iden kim esnelerden, hallerine gre krk y ahud elli ake, hara virrler. C riye fevt olsa ol hara kesilr, dey (d efteri atk) de kayd olunm akla, bir raiyet [*] kzn karm alu oldukda, velisi gibi m ltezim ' m i l dahi agrhk alm aynca izin verm e 3' b nice kzlar harldr dey alntnayub kalm ak d a hi vki olduu arz o lundukda reF olm ak buyurulub hkm serf sadaka olunm an (d e fteri c ed id ) e hizm eti cariye k ayd olunm ad.

K anunnam ede byle sarih bir kayt bulunm akla beraber, m ev zuubahs kanunnam e fkrasnn bulunduu Karesi livasna ait d ef terlerde sarih olarak ellici kaydedilm i pek az kim seye tesad f edi lebilm ektedir. Filhakika, b u kanunnam e fkrasndan aldm z ilham la defterleri aratrdm z zam an, padiah haslarnda olm ak zere ki kyde ellici kaydna tesadf edebildik, ikisi de Balkesire tb i olan b u kylerden A tanos ky zerinde sde b ir kayt m evcuttur ki, bu m m takada ellicilerin ne gibi kayt ve artlara tbi olarak al tklarn gsterir :

[*] rerektir.

Ellicilerden bahs ederken raiyet tbirinin kullanlmas doru olmasa

K A Y IT ; X XIV . .. m ezkr karye H u dvendigr e l l i c i leridir. Yir m i yedi iftlik yerdir. H er m amu iftlikden k e s i m tarikiyle birer m ud kile b o d ay ve b ir m ud kile arp a Hasa-i hum ayunn verdikten sonra sipahiye rlerin ve rirler. V e b ir iftlikden m aktu tarikiyle ikiyz elli ake Mriye verilr ve sipahiye r verir. V e her iftlikden yir mi ake resm i zem in M rfy e verirler ve elici olm ayanlar d e t zere resmi b en n k ve sair rsum larn sipahiye verir ler. (N. 780, yp, 26). M evzuubahs ky kaydna ait isimlerin iinde cariye alm kaydile zikredilen D ivne lyasm ve dier bir ok T rk isimli ark a dalarnn 30-60 ake cizye verm eleri ve ilerinde b ir zatlu ( atk) in bulunmas her ne k a d ar bize bu nevi ellicilerin kullarla olan m na sebetlerini hatrlatrlarsa ela, b u kaytlardan elliciliin b ir nevi kesim cilikten ibaret olduundan baka b ir netice karm ak imkn bulunam am tr. Filhakika yine Balkesire tbi Yenice kynde de, ayni artlara tbi olarak 17 iftlik ellici yeri ve 10 iftlik rl yer bulunm aktadr ve iki kyde de ellici iftliklerinden alnan kesimler, Hasl- iftlikh-i H assa bervech-i m aktu kaydile 19 m ut buday ve 19 m ut arpa ve b ir m iktar resm sem in olarak kaytldr. M evzuubahs kaytlardan bu kylerde oturan e l l i c i l e r i n dier reayadan ayr olarak yazlm am olm as ve sarih olarak ku! ol duklarnn zikredilmem i bulunm as; bize buradaki elliciliin, yuka rda tetkik ettiimiz (49 num aral noi:un bulunduu yere baknz) bir nevi kesimcilik gibi, sadece topran hukuk jitatsiinden m tevellit olduuna dair bir phe tevlit etm ektedir. B ununla beraber, ayni kylere ait d aha eski tarihli bir defterde bulduum uz aadaki kayt, m evzuubahs kyler halknn mhim bir ksmnn kul olm ak ihtimalini kuvvetlendirir. Z ira b u kaytta, bedeli hizm eti criye, bedeli hizm eti m sm nn, arlk criye ve deti ellicyan gibi baka yerlerde aka kullara ait m kellefiyetler arasn d a tesadf ettiimiz vergiler m evcuttur : K A Y IT : X XV . M ukataa-i elliciyn ve babnn- karye-i A tanos ve karye-i Yenice an h u b u b at ve bed eli hizm eti mshm an n ve cizye-i gehrn v e b ed eli Hizmeti cevr v e re baha-i babnn ve kesim-i mezri ve arl criye ve saz bah a ve defc-i elliciyn ve detb n ve gayrih tbi-i Baikesri gayr ez-hisse-i sipahiyn an r. F sene : 13. 15.9

Ellici va kesimci : Y ukardaki kayttan (k ay t : X X IV ) anlaldna gre; .elliciliin bir nevi kesimciiik olm as ve elicilerin ellerinde b u lundurduk lar ellici iftlikleri m ukabilinde - veya ahsan kul olm alar iti'barile h er sene Belie m uayyen b ir m iktar h u bubat verm eleri icap ederse de, kesimcilikle ellicilik arasnda ufak baz farklarn m evcut bulunm as da lzm gelir. nk, defterlerime ekseriya ellici ile kesimciyi sarih ekilde tefrik eden u nevi kaytlara tesadf etm ekteyiz : K A Y IT : X X V I. Karye-i Ergom ne tbi-i Kete. E l l i c i erimi. mdi ellicilerden iki nefer kalub, baki yerleri k e s i m e verib kesim Belie ve r lerin sipahi alur cley kayd olunm u der (d efteri atk ). H liy hep k e s i m c i olm ular. H er ift bana seki zer ake verb kesim lerin ve haralarn dahi Belie verir ler. (N, 3 76; yp, 16 7 ). K A Y IT t X X V II Karye-i Ekseriye tbi-i Kete. E 1 1 i c i 1 e r dir. H er iftden onar ake verirlerm i dey kayd olunmu. K e s i m c i olm ular. (N. 376.; yp, 166). K A Y IT : X XV III. Karye-i T an san , tbi-i Kete. E l l i c i ier imi. A m m emri padiah birle Bursa efendisi ah efendi izniyle ve m tevelli marifetiyle k e si mci olm ular, kesim verirler. (N. 2 6 6 ; yp, 4 8 ). Kul olm am as lzm gelen ellicler. Bu m m takada tetkik ettiimiz ellici kfirler in kulluk, sr gnlk ve kesimcilikle byk b ir alkas m evcut olm akla beraber, kendilerine bu sfatlar izafe etm ek m m kn omyan dier b ir nevi elliciler dah a m evcuttur ve b u zm re d ilcilerdeki ellici unvannn nereden geldii pek iyi b ir ekilde anlalm aktadr. Filhakika; bilhassa Saruha.n livasnda 5 eve bir ekinci veren ellici yrkler vardr ki, 9 3 7 tarih ve 35 7 num aral b ir deftere gre, bunlardan yalnz Y o n d Da e 1 I i c i 1 e r i m ukataasna dahil olan 42 emmt iinde, 5.311 hane ve 1.585 m cerret kaytl dr ve bu eliciler haslara senede 4 1 5 ,0 0 0 ake verm ektedirler. Def-

terlerden bu cem aatlarn hais tiirkm en gebeleri olduu ve koyun obanl ettikleri sarih b ir ekilde anlalm aktadr. Bu suretle, sefer vukuunda her elli evden b ir ekinci kacak ekilde b ir nevi asker tekilt haline sokulmu olan b u trkm en gebelerin m evzuubahs hizm etleri m ukabilinde b ir ok m kellefiyetlerden m uaf tutulduklar anlalm aktadr. Sleym aniye ktphanesinde Air E fendi kitaplar arasnda 1004 num arada kaytl bulunan bir Kanun k itabnda (yp, 2 2 ) m evcut b ir fkra, bizim yukarda m evzuubahs ettiimiz d ef terlerdeki kaytlardan rendiim izden biraz farkl olarak, ellici ol m ak iin elli eve bir ekinci karm ak deil, her yl ekinciye el lier ake verm ek lzm geldiini kaydetm ektedir, M evzuubahs ka nunnam e parasnn sureti udur : K A Y IT : X X IX . Bir taife e l l i c i olub h er yl eknciye ellier' ake verirler, evld suhradan, cerehordan v e sekbn ve doancdan ve azeb in ake alnm aktan ve nzl tahalndan ve krekiden ve sair avrz- divaniyeden emin ve m uaf olurlar. A m m akmclk avarz deildir v e a rp a ve sam an salm ak Belik ake ile olur oldahi avarz deildir. Bununla beraber, her iki tarif netice itibarile ayni eyi ifade et m ektedir. Bizim tetkik ettiimiz d efter kaytlarnda elicilerin altnda b irer 33 rakam m evcuttur ki, b u rakam n her sene aralarn d an e kinci olarak sefere gnderilecek ahsa harlk olarak verilm esi lzmgelen ake m iktarm tem sil etm esi lzm gelir. Bir m d d et sonra bu m iktarn kanunnam enin tarifine de uygun decek 'bir ekilde 50 akeye karlm olmas da pekl m m kndr. Bu suretle, elli evden toplanacak olan m evzuubahs p aralar sefere gidecek b ir ekinci karm aa yarayaca iin, bu suretle kanunnam enin tarifi ile bizim bulduum uz kaytlarn ifadesini telif etm ek imkn bulunm u olacak tr. Bununla beraber, b u nevi asker hizm etleri olan airetlerdeki ellicileri, bizim Biga civarnda tetkik ettiimiz k u l e 11i c i I e r le kartrm am ak lzmdr. M aam afih, Biga livasnda da kylerinin ve kendilerinin isimle rinden T rk olduklar anlalan ve zerinde 30, 70, 100 gibi ake kaytlar bulunan ve b u itibarla tpk Saruhandaki asker gnderen gebe T rklere benzeyen ve onlar gibi m uafiyetleri olan b az elliciIer vard r ve bu elicilerin yukarda tetkik ettiimiz kul veya srgn elliciler gibi, ayni m kellefiyetlere tbi tutulm akta olm as nazar dik-

kati celb.etmektedh* [6 7 ]. Bu suretle elliciliin hakiki m ahiyeti ile m uhtelif ekilleri arasndaki farklar tayin etm ek bizim iin m m kn olam am tr. Elliciliin bu m m takada ne zam andanberi m evcut olduunu ta[67] K arye-i Danmendlu, hassa- mriliv-i mezkr. EItcilereHv. Nasuh bin Ali Nimet bin Nebi Kara Ali bin Sefer al Hamza bin Mmin Mehmed bin Ali 50 Haan bin J Ali 50 Mehmed bin Yusuf 100 Lutfi bh Mehmed 70 Mehmed bin Mustafa 50 'Abdullah bin Mustafa 50 Yusuf bin Hzr 70 Mehmed bin brahim 75 Cemati resya ki karye-i mezbrede mtemekkinlerdir. Yusuf bin Hzr (bennk) Mama bin lyas (bennk) iyas bin Abdullah (bennk) Turas bin Hseyin Hcts: Resmi kulluk 150. Resmi bennk 60. Hta: mud 10. kymet 1600. ar: Mud 6, kil 6. kymet 630. Alef: mud 1. kil 2. Rsmu elliciyn: 1505, Iiassa-1 padiah lempenh Mezkur e 1 I i c i I e r in ellerinde selatni maziden ahkmla r vardr ki svarisine iki kvM uk virrler Bedeli ku llu k imdiki hal de tamam iftlusundan a)t ve nm ciftlusundan ake alurla*. Ve rlerin ed itdikten sonra ulakdan ve suhreden ve cerahurdan ve salgmdan ve hisar yapmasndan ve azebdon ve yaya yazlmakdan filcmle avrz divn ve teklifi rfiyeden muf ve m sellem olala* dey padiahmz sultan Selim handan mukarrernmeleri vardr bu minval zere deftere kayd olundular. Tarihi bert cedd sene sernnc aer ve tisa nie (N. 44; yp, 27). (bennk) Mustafa bin Bayramlu (Piri fertk) Mezzin Sinan bin smail (mam) Pri bin brahim 100 "Abdullah bin Mehmed 70 Abdullah bin Mehmed 100 Ali bin brahim 100 Mustafa bin brahim 50 Ahmed bin Hzr 70 Ali bin Mustafa 50 Malmud bin Ali M. Mehmed bin Ali M Bayram bin Nasuh 50 Yusuf bin Nasuh 50

kymet 77. Burak kil 7. Resmi bostan 80. r ba 100 ayr 55. ve arus ve resmi tapu ve detban 15. Y ekn: 2829 ake.

yin meselesine gelince; Fatih zam annda yazlan Bursa evkaf d efte rinin baz kylerinde aaya nmunesini dercettiim iz ekilde baz ellicilere, biraz ilerde tetkik edeceim iz b a c 1 a r la bir arala, tesadf edilm ektedir [6 8 ] [6 8 ] 1.

4. B a b n kfirler)) ve haracgzar lar.

Bu m m takada, ahslarnn tbi tutulduu hukuk sitatii ve vergi sistem i bakm ndan dikkate ayan bir hususiyet m uhafaza eden ve um um iyetle kul olmas lzm gelen zm relerden birisi de bac k fir lerdir. Filhakika, XII num aral fotorafta d a grlecei zere bac kfirlerin zerinde sarih olarak vakfn kullarm dandr kayd m ev cuttur. Dier taraflarda tesadf edilen baclarn da ayni ekilde kul olup olm adklarn tayine yarayacak sarih kaytlara tesadf edilem e m ekle beraber, onlarn da kul olduklarna hkm etm ek icap etm ekte dir, Bu hususta bir misal verm i olm ak iin, Mihalc kasabasnda 10 m ahalle halinde oturan hakik ehirl halktan ay n olarak, ayr gurup eklinde sralanm olan zm reler arasnda nefsi M ihalcta olan babnlar ve haracgzrlar nam altnda kaytl bulunan 28 haneyi zikredebiliriz. Filhakika, bu zm reye mensup baclarn hassa ait kullar olarak Beik b a lan ilemekle megul olduklar ve bu se b e p le, her sene Belie m uayyen bir harac m aktu oarak verm ekle

[;68]

K arye-i Kufi. Vakf- inaret-i Crhan bey. B a b n l a r e 1 1 i c 1 e r dir: (yp, 34). (Ellici) Yahi ift, (Ellici) Dimitri (Ellici) Andranikos cilt (Ellici) Dimitri (Ellici) Hzr (Babn) Mihal 150. luman) 350. (Babn) Karaca (ms(Babn) Usklari (Babn Berneklos (Babn) Karda Nilokros 135. (Babn) E'pertoi 135 Yorgi 155. (Babn) Karagz 210.

ve

(Babn) Kirakos 135. (Babn) Kiraye 250, Doron (bve) Hane: Ellici 5. Babn 10. Hsl: Bve 1. Ba harac 1,500. Ba mukataas 600. Hm ta 18 kil. ar 18 kil. Bostadan ve baceden ve badan Hasl: G '79.

m kellef tutulduklar anlalm aktadr (N. 3 7 6 ; yp, 173) [6 9 ]. Ciz y e veya bas harac veren zimm hristiyanlardan ayr olarak; kul ol m aktan m tevellit bir nevi haraca (m ak tu paray a) balanm olan hristiyanlarn yani haracgzrlarm da m evcut bulunuu ve bac kul lara da ayni ismin verilebilm esi dikkate sayandr. Bu m m takad a 1 19 sene kadar evvel yazlan dier bir vakf d e f teri [701 inde de m evzuubahs bac kfirlere tesadf edilm ektedir. Mesel, M udanye kynde 167 si evli ve 23 b ek r olm ak zere 190 yetikin hristiyan bavan kafirler olarak kaytldr ve bunlar
[63]1 stanbuldc, Bayezid camii iindeki Veliyyddin efendi ktphanesin de 2351 numarada kaydh bulunan bir Neri tarihinde OsmanlIlarn Kmeliye gemeyi mteakip yaptklar iskn ileri hakknda yle bir kayd mevcuttur; ... te yakada hisar iki oldu. Beher hal bu iki hisar berkitti ler. Sleyman Paa buyurdu: Bit hisarlarda olan sipahi kfirlerin evlerin Karesi vilyetine gerdiler, T ki bundan bir mazarrat m tevfolem olmaya. Ve Anadoludan gnll olan yegitleri durmayub gelird.. (yp, 52). Bu kaytta mevzuubahs s i p a h i l i l e r k f i r leri bu mmtakadaki e l l i

in ecdad olmas mmkndr. Ellicilikle bz asker vazifeler arasn

daki mnasebetler de ancak bu suretle izah edilebilir. Bununla beraber, yukakanda gsterdiimiz gibi kfir ve kul silicilerin askerlikle alkalar olup ol mad belli deildir. [69] Mezkr Mihali kasabas halknn dier bz zmrelerinin dahi

kullukla alkadar olduunu gsteren dier bz emareler dahi vardr. Filhaldka, aadaki kaytta grlen detler daha ziyade kulluklara mahsus m kellefiyetlerin bir divanndan baka bir eye deildir; KAYIT: XXX. Ve kfir bayramnda her evden drder ake almuvimi dey kayd olunmu der (defteri khne) Elhleti hzih s i l i c i l e r hidmetine ilhak olunmu dey kayd olunmu der (defteri atk). Ve her evden ki ba haracn virirler niyabet yirmi altar ake dey kayd olunmu der (defteri khne). imdi tefti olunub (def teri akdem) de bulunmadu sehebden arz olunub ref olunmas emr olundu sebebden deftere sebt olundu dey kayd olunmu. Hliy yine merfu Mihlc kadlnda e 1 1 i c i 1 e r den ve mteferrik kylerde mevkuf kalan elliciler her bir mudda ki m i 1 ekdirirmi tohum mikdan her ne ekseler Nsfn alurlarimi geri kalan r (n) sipahi alurimi.

dan senede 15.000 ake hara alnm aktadr (yp, ) . A yni ekilde, K urunlu kynde de 73 hane babn gvurlar v ard r (yp, 3 6 ). Bazan baclarn yannda soanclara da tesadf etm ekteyiz (yp, 16). Yine ayni deftere ait kaytlardan anladm za gre, O rhan Bey im aretine vakf Demir K apu kynn, vaktile b a b n la rla meskn iken, bir m d d et sonra kimse kalm am ve yerleri harap olmu ol duu iin eski babn yerleri m ukataaya (kesim e) verilmitir, (yp, 36). A yni ekilde, 49 uncu y ap ra k ta da nefsi ehirde ahin Beyin vakf babn gvurlar budur. kayd m evcuttur. Bu v.e b u n lara benzer dier kaytlar [71] baclarn ahslarnn kul vaziyetin d e bulunduklar gibi, iledikleri topran da, hassa iftlik veya ellici ifthi halinde, ancak kesim veya ortaklkla ilenen topraklardanbulunduunu gsterm ektedir.

Bebazar ehrindeki

ermenilere ait olan aadaki

kayt

da,,

onlarn, Mihal kasabasndaki bac kfirler gibi, vaktiyle Icul ol malar ihtimalini hatrlatr:

K A Y IT : X X X I.
Zikrolan ermeilerden kad olan kira esne her neferden ayda bi rer ake alurimi det dey. Defterlerde msbet deil dey kayd olmu der (defteri khne) ve suba olan zikroluan tayfann ev lsnde ylda yedier ake ve ergeninden er ake alur imi eln kenkn mukarrer (N. 376). [70] stanbul ehir ve inklb vesikalar mze ve ktphanesinde, M. Cevdet yazmalar arasnda Orta boy 117-1 numaral ve 859 (1454) tarihli Bursa ve civar vakf defteri. [71] Fatih devrine it yukarda zikri geen defterde mezubahs bacla rn ne ekilde kayd edilmi bulunduunu gstermek iin iki ky kaydn aa ya aynen dere etmeyi mnasib gryoruz. Bu kaytlar ve bunlara benzer dier' bir oklar, Bursa civarnda tedenberi bir ok kylerin kulluklar eklinde ku rulmakta olduumu ve bu kylerdeki e l l i c i , b a c ve o r t a k larm eski k u llu k ve Hcsso. iftlik rejimlerinin bakayas olduunu gstermek tedir : KAYIT: XXXII. E v k a f- za viye-i Nilofer H atun : K arye-i Hatun ky vakfdr. Zeviye-i Nilofer Hatun. Mtevelli ye imdi Hatundu*. (yp, 37).

. lyas (ift) Yani (ift) (Azadlu) avu olu (ift) Mihal (ift) Nikola (ift) (Azadlu) Kara Yurt olu (ift) Babn gvurlar: Gredel Hzr 100. Merateb 100. Saruhan 200. Radic 160. (Mslman) Yakub 100. Menol (avreti Ogulbe) 100. (Azadlu) Berma 100. Solovi 100. Hane: Mslman 1, ifti gvur 8,

Hac Doan tutduu iftlik Bayaz (gveygsi) tutar bir iftlik Karaca veled-i Sunmu olu Yusuf

Mcerret 1, Bive 1, Babn 8. Hane: Boday kesim ve r mud 44. Arpa, kesim ve r mud 44. Babn gvurlardan hara 900. Balar mukataasndan 600. Ve Bursada 20 dkkn var ylda kirasndan 6660. znikde bir vakf hamam 6200. Ve bir Kannre 550.

KAYIT: XXXIII. K arye-i Yorgir ki Cemaze vakfdr. Orhan Beyden zaviyesine: (yp, 43). Musa Fakih (imam) (ift) Kardei sa (Mcerred) Ali veledi Halil (ift) Hamza (ift) V a kfn gvurlan k i iftilerdir: Kiryakos (ift) Kara Yani (ift) Okunamamtr (ift) Karaca (ift)
Babn gvurlar:

Arab () ............ (ift) Sungur ( ) Musa ()

n e beyi (ift) Hzr (ift) Olu (ift) Kara (ift)

Hamuc 300. Hzr 200. Papas 200. Dimitri 200.

....... 200.

Mihal 200. Olu 200. ....... 300.

B -ift mslman 4. Benlek (?) (bennk) 3. Mcerred 1. Babn ifti 15. Hsl: Boday: gvurlardan kesim ve ren 80,5 mud, kymet 2000. Yulaf ve arpa 3 mud, kymet 75 Bavan gvurlardan harac 1800.

(D evam v ar)

X V ve X V I nc asrlarda

OSMANLI MPARATORLUUNDA TOPRAK LNN ORGANZASYONU EKLLER

D evam [*]

Yazan:

MER LTF HARK AN

st. niversitesi ktisat Fakltesi Doentlerinden

c RUM ELNDEK K U L L U K LA R V E O R T A K I K U LLA R Bu m ntakaya ait kulluklar hakknda, ne stanbul H aslar kazas dahilindeki kulluklara m ahsus kanunnam e gibi bir kanunnam eye, ne de Bursa civar iin bulabildiim iz tafsiltl k aytlara benzer mal* m ata, m aalesef, malik bulunm am aktayz. Bununla beraber, daha ev vel tetkik ettiimiz m m tak alara ait elde ettiimiz m alm at sayesin de, R um elinde kle em einin to p rak iiliindeki hissesi ile, kulluk eklinde tesis edilmi olan b ir ok kylerin m evcudiyeti hakknda dikkate ayan baz m alm at veerbileceim izi m it ediyoruz. Bu m a lm at, Osm anl im paratorluunda to p rak iiliinin organizasyonu ekillerinden bir ksmna ait olmalk zere imdiye k ad a r m evzuubahs ettiimiz m eselelerin hududunu da tecavz ederek, bizi Osmanl m em leketleri halknn, bilhassa ilk ftuhat devirlerinde, etnik bakm dan ne ekilde terkip edilmi olduuna; kurulu devirlerinin iskn ve kolonizasyon m etodlarile yeni kurulan im paratorluk dahilinde nfus ktlelerinin yer deitirm esi nevinden hdiselerin sebep ve netice lerine ait m eselelerin v a z ve tetkikine yaklatracak m ahiyettedir. Bununla beraber, b u ra d a kulluklara ait verebileceim iz m alm atla bu m eselelerin m evzuubahs alkasn yalnz kayt ve iaret etm ekle iktifa ederek, onlar ayrca ve baka bir y erd e ele alm ak niyetinde olduum uzu sylem ek isteriz.
[*] Ba taraf 1 ve 2. ci saylardadr. (S. 29 ve S. 198 v e m. bak).

Malm olduu zere Rum elinin Gelibolu, E dirne ve Selanik taraflar, O sm anl im paratorluunun kuruluu bakm ndan, Bursa ci var k ad ar tarih ve byk bir rol oynam tr. Filhakika, ilk p ad iah larla paalar, B alkanlardaki T rk istilsnn m stakbel inkiaf iin m him hareket ve istinat noktalar tekil eden bu m ntakalarda yerlee bilm ek hususunda gsterdikleri siyaset ve iktidar sayesinde Osmanl devletinin m ukadderatn tayin etm ilerdir. Bu itibarla, bu m rntakann gerek asker ve gerek ktisad b akm dan vaktile nasl tekiltlan drlm olduuna dair elde edilmesi m m kn olacak olan m alm at, bizi ilk ham lelerin ve b ir im paratorluk kuracak ekilde b oanm aa alan kuvvetlerin hz ve m ahiyeti hakknda bir fikir edinm ee m sait bir vaziyete koym u olacaktr. Filhakika, bu kuvvetlerin ilk s til devirlerinde ne gibi b ir tekiltn hizm etinde altklar ve ilk im paratorluk harplerinin m em leketin zira ve sosyal organizasyonun da ne gibi neticeler dourduunu anlayabilm ek iin b u m m takada h a rp esirlerile tekil edilen kylerin ve kle toprak iilerinin vaziye tini tetkik etm ek Izmgelir. Bulayrdaki Sleym an p aa vakflar: R um elinde bir ok kylerin kulluk eklinde tesis edildikle rine ait d ikkata ayan m alm at bulabildiim iz m erkezlerden bilisi, phe yok, Bulayrdaki Sleym an paa, vakflardr. Filhakika, Fatih devrinde yazlm olup G elibolu ve M alkara taraflarna ait olan bir tahrir defterinde. 172] bu vakflar, u kasaba veya kylerin gelirini to p lam aktadr: 1) Bulayr kasabas. 2) K avak kasabas. 3) D em ircil ky. 4) inger ky. 5) M refte (M irafti) ky. 6 ) A rablu ky. 7) Kirasiye ky. Bunlarn iinden M refte kynde bu ky halknn ortak ol duuna dair aaya dercettiim iz ekilde b ir kayt m evcuttur ki bu k ayt bizde bu Ikyler halknn Kul olduu phesini uyandrm tr: K ayt: X X X IV . K.arye-i Mirafti. G sbrn-est. Bunlar hara verm ezler, o r t a k lardr. radan bete iki ve hub u b td an bete bir verirler. V e iftl olan ispen verm ez, iftl olm yan ispss verir. Gir evvel zere yazld. Bu kaytta m evzuubahs kyde oturan 87 hane hristiyann 43 nn elinde ortak iftlii bulunduu ve m ahsullerinden 2 /5 veya 1 /5 gibi m him bir ksmn vakfa verm ekte olm alar m ukabilinde,
[72] stanbulda Baveklet arivinde, 62 numaral defter.

dier ortaklar gibi, hara ve ispen verm ekten m uaf tutulduklar d a ayrca yaplan tetk ik at neticesinde m eydana km aktadr. Ayn vakf iinde bulunan A rablu ve Kirasiye kyleri zerinde de u n b lar yukarda zikrolunan M iraft ky gibidir. eklinde kaytlarn bulunm as da, dolaysile, bu kylerin de o r t a k olduklarn tesbit elm i ise de, m evzuubahs vakf ortaklarnn K u l olup ol m adklarn b u defterd en tayin etm ek im kn bulunm am tr. Bunun la beraber, B ulayr k asab aln d a sakin 212 m slm an hanesi zerin de 27 sinin ve 64 hristiyan hanesinden 3 nn ve K avak kasabasn da 138 m slm an hanesi zerine 24 nn azad edilmi Kul ( atk) olarak kaydedilm i bulunm as, ve b u m m taka dahilinde kaytl bir -nevi asker tekilt olan piyade ve m sellemlerin y a m a k ar arasnda ounun azad edilmi kullardan ibaret olmas, bize ilerin de pek ok azadl veya az^dsz kullarn bulunduu ky ve kasabalar m n tk as dahilinde olduum uzu gsterm ektedir. Filhakika, ayn m m taka .dahilinde bulunan M alkara kasabasnda da, 938 hane ze rine 151 inin stnde unun veya bunun azadls olduu kayd v a r dr, Bu vaziyette, ehirli halkn, esnafn ve asker snflarn elinde bulunan klelerin bir m d det sonra azad edilm eleri ve evlenm eleri dolaysile, b uradaki ehir halknn dikkate ayan b ir ekilde artm olduu gze arpm aktadr. K ylerde raiyetin olu gibi, azadl kulun da raiyetin tbi bulunduu sipahinin raiyeti olmas lzm geldii gibi, v akfa ait m evzuubahs k asab alar halknn azadl klelerinin d e v ak fa ait bulunaca phesizdir. Bu suretle, m uhtelif nesiller tarafn d an azad edildike b ir m d d et unun veya bunun 'atk i kaydm muiafaza eden a .z a d Jlarn oullan, b ittabi yeni defterlere b ab ala r nn adile kaydedilecek ve bir nesil evvel kul olduklarna ait hi b ir iz m uhafaza etm em bulunacaklardr. Bu sebeple, tahrir defterle rinin tesbit edebildii kaytlara nazaran, sadece b ir nesil iinde azad edilen kullarn bile mhim nsbetler igal etti ve bu nevi azadl kul lar yeknunun m uhtelif nesiller zarfnda ok fazla olmu bulunaca bir m m takada, bir ek kylerin de vaktile kulluk eklinde tesis edil mi bulunm as m uhtem el olduu gibi, ilerinden azad edilmi bulu nanlarn bile uzun m d d et eskiden kul olm aktan m tevellit m kel lefiyetlere ve hi olm azsa azadl harac na tbi tutulacaklar da phesizdi. Filhakika, b u m ntakadaki kulluklarn vaziyetim tetkik ettii miz 62 num aral defterde, y ukarda ismi geen kylerden baka, Saruca paann G eliboluda olan im aretine vakfedilm i olan ehir

lan Eriklice kyleri halk da haracile bile kaydedilm i olm ak ve ya hara ve ispen verm em ek dolaysile, bize ortak kullarn m kellefiyetlerini hatrlatr br ekilde kaydedilm i gzkmlerdir. A y n ekilde, K araca, beyin Oelibol^da olan zaviyesi vakf olan Deli ahin kynde oturan 14 hane iinde 7 si atk iaretini ihtiva et tii gibi, bu kyde oturan ve Bursa civarnda grdm z src kullar i hatrlatr b ir ekilde, ve ihtimal vakfa ait hayvanlara b a k tklar iin, her sene v akfa m uayyen m ik d ard a ya veren 5 y a c d an hepsinin zerinde de atk iareti m evcuttur. A yn m m takada Y avuz Sultan Selimin emrile icra edilen bir tahririn neticelerini tesbit eden ve 924 yl iinde H alebde m ezkr Sultana arzolunan olan dier bir m ufassal defter [73] de bulduum uz kaytlar da, bizim kul olduklarndan phe ettiimiz yukarda ismi ge en ortak kylerinin hakikaten ortak kullar la m eskn oldu unu gstermitir. Filhakika; bu defter yazlrken m evzuubahs kylerin vaziyeti d ah a fazla tasrih edilm ek istenilmi v e Sleym an paa vakflar iin de bulunan ortaklarn vakfn kullan olduklarna ve kul olm ak itibarile kullara m ahsus olan dikkate sayan b ir takm rf ve detlere tbi tutulduklarna ait aadaki kaytlarda greceimiz izahat ve rilm itir:

Kayt: XXXV.
1) A d st-i kadm d er karye-i M refte, Sleyman paa merhumun kullardr. 2) B udaydan on kilede iki kile virrler. A rp ad an on kilede iki kile virrler. A lefden on kilede bir kile virr ler. P enbeden bede bir virrler. Mezkr budaydan ve ar padan ve alefden ve penbeden yirmi be ki.sde bir kile slrhk virrler. V e her evden d rd m ud yulaf virrler. 3) V e bi zikrolan hubu b td an gayr hububat cinsin den her ne ekilrse rn virrler. V e zikrolan slb zere yirm i bede b ir slriye virrler. 4) Ve b a larndan hsl olan ireden aslda bede iki virirlermis. M ukaddem a m erhum H ay red d in Bey m tevelli olduu zam anda karye-i m ezbre halk bede iki virmes takat gettivmemein b a larndan bilklliye fera^t itmiler.

H ayreddin Bey hakikat-i hli der-i devlete arz idicek bu. husus in hkm erf-i lin vrid olup v akfa enfa* kangisi ise yle oluna dey em i olm an m tevelli H ayreddin Bey ve M evln G elibolu kads berm ucibi ferm an- hm un kaziyye-i grdklerinde m ezkur karye halk b ed e b r olduu takdirce balarnn ta m irine iltizm gsterm ein b alar bilklliye h arb olm adan b ed e b ir olm asn v a k fa faide grb bede b ir vireler dey ellerine hccet verilmi. Ol vakitdenber reden b ed e bir virrler bede bir virm ek zere (defteri c e d d je sebt olundu. 5) V e her evden irelik dey birer m edre ra virrler mstevell in zab t olunur. 6) V e her arabhaneden K ertiik d eti dey birer m ed re ra virrler m tevelli in z ab t olunur. 7) V e h er evden b irer sepet zm verirler mtevelli in ahnur. 8) V e b u n lard a m onopoliye d eti yokdur. 9) K etan d an onda bir virrler ve yirm i b ed e b ir sIarlk virrler. 10) K irasdan bede b ir virrler. 1 I ) K irasdan gayr fevkihe cinsinden her ne olursa nsf virrler. kadm den. 12) V e karye-i m ezkre keferesi Karc virm ezler hem an ispe virrler. 13) H sl gayr ez-cihet-i m tevelli Soan bo stan larn d an h er b o stan d an iki yz elli ba soan virrler. C ok eken v e az eken b erab er virrler. Y ekn: I 7 169 ad ed K ym et: 190 ake Slriye : A n karye-i M irefte el-m ezbr be-cihti m tevelli b u d ay d an ve a rp ad an ve alefden yirm i be kiilede b ir ki!e slriyedir ve p enbede yirmi b ed e b ir safariyedir. Y ek n : 8 2 6 9 (N. 4 3 6 ) (F o t, X X V I X XV III) Bu kaydn I num aral fkrasnda M refte ky halknn vakfn messisi Sleym an paa m erhum un kullar olduunun ve b u ky hal knn dier kylerdekine benzem iyen k ad m d etleri bulunduunua kaydedilm i olm as hakikaten dikkate ayandr. Filhakika, ancak bu sayededir ki 62 num aral d efterd e nazar dikkatim izi celbeden k a yt (K ay t: X X X IV ) hususiyetleri m nalandrlabilm i : :>..ayn vakfa dahil dier bir ka ky zerinde grlen, M refte ky gibidir ek lindeki k aytlardan, b t n b u kyler halknn k u l olduklar ve an cak kul olduklar in, O sm anl im paratorluunun um um kyl ti pini tekil eden reay iin m evcut bulunm ayan ve daha ziyade G arp

m e m kellefiyetini hatrlatan rf ve d etlere tbi tutulduklarn gs term ektedir. Ayn m kellefiyetlere, y u k ard a Bursa civarndaki ko yun kfirleri ni tetkik ederken de rastlam tk (K ayt: X V I). Filhakika, bu neviden aynen ve bedeli m ukabilinde olm ayarak tavuk, rek, ya, m eyva, ra takdim etm ek ve sahipleri hesabna m uayyen m ikdarda tohum ekip bim ek gibi m kellefiyetler O smanl im paratorluunda Kul olm adan m tevellit ahs tbiiyetlerle o k ad ar sk bir ekilde alkadard r ki, bu neviden eski detler le ortak ve kesimcilik m nasebetlerinin bulunduu her yerde eski K u l l u k larn ankaz zerinde olduum uzu hatrlayabiliriz. Bu hususta, ak b ir ekilde defterlerin ok defa b u nevi m kellefiyetleri olan reaya nn Kul olduklarn kaydetm em i olmas bile, bizi artm am aldr. Nitekim, yukarda tetkik edilen ve F atih devrinde yazlm bulunan 62 num aral defterde Sleym an paa vakf kyleri halknn paann kullar olduuna dair hi bir iaret m evcut olm ad halde, Yavuz Sultan Selim devrinde yazlm olan 4 3 6 num aral defterde bu hu susun tasrihine lzum grlm tr. u halde, kulluk eklinde tesis edilmi kylerin vaktile bizim zan ve tesbit edebildiim izden ok d ah a fazla olmas lzm gelm ektedir. Filhakika, b u ra d a m evzuubahs ol duu ekilde, bu defterlerde bilvesile verilm i olan neviden izahat veya stanbul H aslar kazasnda olduu gibi, husus b ir H aslar def teri ele gememi olsayd, um um iyetle tahrir defterlerinde ufak te fek baz hususiyet kaytlarn ihtiva eden ifti zm relerinin hakik sfatlarn tayin etm ek bizim iin im knsz olacakt. [7 4 ]. A yn kaydn 4 num aral fkras da, kullardan alnacak vergile rin son hadlerinin nasl tayin edildiini gsterm ek itibarile, dikkate ayandr. Filhakika, bu fkradan anlaldna gre, M refteliler b a larndan elde ettikleri radan b id ay ette 2 /5 verm ekteler iken, bil h are baclk gibi fazla em ek ve serm aye sarfn mucip olan bir ide gayr saf gelirin b u k a d a r mhim b ir ksmn vakfa verm ee ta k a t getirem eyip ! u sebep ten balarn terketm ek m ecburiyetinde k al b m lardr. V akfm kullarnn bu nevi hrriyetleri bulunm as ve, kendi zararlarna olsa bile, b a ilemek m kellefiyetinden kanabilm ele d e ayrca m anidardr. A yn v a!"r dahilinde bulunan Eriklice kyne ait bulunan aa daki kayt ta, bu ky halknn da, M refteliler gibi, vakfn kullar olm as ihtimalini hatrlatr ekilde 3 /1 0 u bulan nisbetlerde r, ve

h e r evden ekm ek ve tavuk ve ra takdim i gibi eski detler i ihtiva e tm e k te d ir: K ay t; X X X V I. d eti karye-i Eriklice 1. M ezkr karye keferesi ziraa t itdiklerinden budayditil o n kilede kile ve arp a d a n on kilede kile ve alefde b e kilede b ir kile ve b u n lard an gayr h u b u b td an her ne olursa bede bir virrler, k adm den. V e p enbeden bede bir ve kovandan bede bir ve koyunlar olduu takdirce iki koyuna bir ake virrler. 2. Ve slriye dey her kfirden bir kile buday ve b ir kile arpa virrler ve balar stresinden b ed e b ir virdiklerinden sonra ra iyet bana slriye dey b irer k a b a kulak virrler, dolu re ile. 3. V e tohm u reaynn k end y an larndandr am m h ara ve ispen virm ezler, k adm den. 4. Bu kyde haricden b a dutan kim esneler dutduklar b a lar aslda ortak yeri olm an anlardan dahi bede bir alnur. K arye-i ErikUce re ys kanunlar mucebince. 5. A det-i m akiynh ve nn ki ylda her evden ikier ekm ek v e ikier ta v a k virrler, k adm den. 6. det-i slriye ki karye-i m ezkre halk vech-i m eruh zere hukuki eriye-i ve rsm rfiye-i ed itdik lerinden gayr slriye d ey h arm andan harm an a birer ki> le buday ye bfrer kile a rp a ve ikier dem ed alef ve re ile dolu birer kabakulak virrler b er an slriye. (N. 4 3 6 ) (F ot, X X IX ) 4 36 num ara ve 9 2 4 tarihli G elibolu defterinde ve M alkara k a zasnda, dah a iki ayr vakf iinde de sarih olarak kul olduklar an lalan baz ortaklara tesadf edilm ektedir. B unlardan biri, H undi h atu n vakf iinde oullarile b e ra b e r 19 nefer ortaknn zerinde yazl olan O r t a k y n ki bazlar kadim k u 1 ve b azlan K u l o u l l a r dr kayddr. D ier kayt, Hseyjin bey vakf iinde bulunan A ytem r kynde m evcut olan ve 20 reaya hanesin den sonra gelm ekte olan, K u l . m erhum Hseyin begri kullar dr, ortaklardr. T ohum arad an kar. H er ne ekerlerse nsf kendulerin ve nsf vakfndr. kayddr, Bu kaydn altnda A b d u l lah olu ve hristiyan olu hristiyan olm ak suretile, 6 kul or tak m evcut olduu gibi; K osta isimli kul deildir am m a ortak dr iaretli bir hristiyan (zim m ) ortak da m evcuttur.

Edirne civarndaki kylerde mteferrik bir halde yayan gulm 'lar v e 'atkler: Bu civarda eski bey ve paalara ait bir ok vakf kylerin d o rudan doruya k u l l u k eklinde tesis edilmi veya bilhare kul larla doldurulm u olduunu gsteren pek ok alm etler vardr. Fil hakika, (1 4 5 8 ) 890 tarihlerine doru bu m m tak ad a d a yaptrlm olan bir tahririn neticelerini tesbit eden ve Istanbulda bav ek let a r ivinde m uhafaza edilen 818 num aral bir P aa li defterinde bu hususlar tenvire yarayacak dikkate ayan baz kaytlar m evcuttur ve bu kaytlara gre, b u m m takadaki kylerin b ir ounda ortak veya kesimci eklinde alan toprak klesi kullardan ziyade, ayrca tetkikleri mnasip olan gulm yahut atk iaretli kim seler pek ok tur, atk Ierin azad h kul olduklar m alm ise de, gulm larn h a kik vaziyetlerini tenvir etm ek kolay deildir. Filhakika, sipahilerin harbe gtrm ekle m kellef bulunduklar msellh adam (cebelti) lerin ve ayrca hizm et neferlerinin ounun sipahinin satn alnm kleleri arasndan yetitirildii ve paalarn kap kullar arasnda d a bu neviden gulm larn pek ok bulunduu m alm ise d e; bu mmtakadaki kylerde isimleri yazl iftiler arasnda b u nevi gulm ia retini tayan kim selerin hakik vaziyetini tayin etm ek bizim iin ok gtr. Geri bu gibilerin zerinde kim lerin glm olduu d a kaytl ise d e; bu isimleri tehis etm ek ve vakf veya tm ar sahibi beylerin veya akrabalarnn bu ahslarla olan m nasebetlerini tayin etm ek im knszdr. Bu vaziyette, asker snftan birinin hizm et neferi v a zifesini gren klesi olduu halde, her hangi b ir vakf veya tm ar dahiline yerleerek ziraatle megul olan gulm*larm hakik vaziyeti, ve onlar bir taraftan efendilerine ve dier taraftan vakf veya tm ar sahiplerine balyan tbiiyetlerin m ahiyetini tayin etm ek icap etm ek tedir. [7 5 ]. ^
[75], Bu hususfa .bir fikir vermi olmak .iin 800 tarihlerinde mevzuu bahs' mintakada.. atk. ve gulm. larm ne ekilde yaylm olduunu gste ren bir ka misal verelim: Doan bey zaviyesinde drt, hristiyan, zaviyenin gulmnlardr (yp, 1). Temr Ta vakf iinde ky mevcuttur (yp, 3) ve bunlarn her birinin iimlerile. ihtiva fttikjeri' gulm ve /atj. adedi yle gsterilebilir: 1) Karye -i Saru Yakub. ki 7?emur Ta ky dahi derler .bu kyde sakin 21 hane ve 4 mccrret iinde S ^ ve 3 Abdullah olu (slm olduu iin ba balarnn ismle anlmayan hristiyan oullar) vardr. 2) Etmekoi - ky, 19

A sker kullarla gulm lar ve paalarn te ailukat: Bununla beraber, gulm lar arasnda bir tefrik yapm ak ta m m k n d r: B alkanlarda yaplan ftuhat iin b ir harek et noktas ve as k er m m taka olarak tekiltlanm olan Rum elindeki asker resahane ve 2 mcerret zerine 8 atk ve 4 gulm vardr. 3) Karye-i Karn ki Temr Ta bey dahi derler 23 hane ve 1 mcerret zerine 7 atk vardr. Bu kyden ikisinin Temr Ta paann ismine izafeten anlmas, faizde bu ky lerin ve biraz aada zikredeceimiz mmasillerinin dorudan doruya isim lerini tadklar mlk sahipleri tarafndan ve kendi kullarile kurulmu oldu u zannn kuvvetlendirmektedir. Bu suretle, mhim baz ahslarn isim lerini
tayan dier bir ok kylerin de vaktile aym ekilde ve husus ahslarn m lk olarak kendi akraba ve taallkat veya kullarile tesis edilmi olduu

neticesini karmak mmkndr. Ksm azami kul soyundan geldikleri halde, bu kyler halknn tamamen mslman oluu da nazar dikkati celbedecek bir keyfiyettir .Temr Ta paann bu kyleri tesisinden epey zaman getii hal de, bu kylerde hl baz kul vaziyetinde insanlarn bulunuu, bizi bu kulla rn ayn kylere daha muahhar zamanlarda yerletirilmi olduu faraziyesiu kabule de sevkedebilir. Bu suretle, bu civarda birok kyler ait olduklar mlk veya vakf sahibinin azadl veya azadsz kullarile tesis edilmi ve bilhare de gulamlar ve azadl kullar yerletirmek suretile zenginletirilmitir. Bu hu susta daha bir ok misaller vermek te mmkndr. Mesel, Mezi,d bey vakf iinde Burnu Panbuk ky 5 'atk ile kurulmu gzkmektedir, (yp, 5). Yahi Fakihin olu Mustafa bey vakf olan, Yahi Fakih kynde de 14 hane ze rine 6 gulm ve bir ka Abdullah olu mevcuttur (yp, 6). Edirnede Sekbat Yusuf vakf Kara Bulut camiine ait olan Sekban Yusuf ky de, Abdullah olundan teekkl etmitir (yp, 7). Bu nevi Abdullah oullarnn, zerlerinde sarih bir kayt olmamakla beraber, azad edilmi hristiyan klelerin mslmanl kabul etmi oullar olmas ihtimali vardr. shak bey evldnn skpteki imaretinin vakf olan Uzga yahut shak bey kynde de 18 hane zerine 5 azde veya atk kaytldr (yp, 7). Bu ky misalinde olduu gibi, ayn kyde oturanlar arasnda bile eskiden kul olduu anlalan ahslardan bazlarnn zerinde atk yazld halde dier bazlarnn azade olarak kaydedilmi bulunmas, nazar dikkati celbeder bir keyfiyet ise de . bizce her iki tbir ara snda bir fark olmasa gerektir. Ayn ekilde, kapclar kethdas Davut beyin mlk olan Maslahat kynde 5 gulm ve 7 atik ve bir ka.dane Abdullah olu vardr (yp, ). Ve dier kylerde de olduu gibi, burada da mevzuubahs 'atk veya gulmlarn sahiplerinin ismi de, atk- Hac Yusuf, atk- Silah dar Mustafa, gulm- Ktib Ali, gulm- eydi,.. elebi- seklinde kaytl'bulunduu

nn K a p k u l l a r m tekil eden m aiyyet halk gulm lar ile, birer asker snf olan msellem ve yaya tekiltnda e s k n c ve y a m a k 1ar arasnda bulunan gulm lar ve nihayet sipahilerin be raberlerinde harbe gtrecekleri c e b e 1 ii 1er ve hizm et neferleri arasndaki kle yetitirm elerle, baz v ak flarda tesadf ettiimiz h a kik toprak iileri olan gulm nlar birbirinden ayrm ak lzmdr. Fil hakika, yukarda isimleri saylan asker vazife sahibi kleler de har be gitm edikleri zam anlarda ziraatla megul olabilirler [7 6 ], Bununla beraber, unun veya bunun gulm vaziyetinde olan iftiler h er h an gi bir kyde ziraatla megul olm akla ortak veya kesimci kul vaz yetine dm deillerdir. Bu gibilerin tbi tutulacaklar kayt ve artlar lykile m alm um uz olm am akla beraber, onlarn tpk hari ten gelip bir ky snrnda ziraat edecek olan yenieri veya sipahiler

halde, bu gulm yahut atk sahibi kimselerin kimler olduunu, vakf veya mlk sahiplerinin ailelerile alkalarn tesbit etmek ok gtr. Yine ayn e kilde, Haan bey oullar sa ve Kasm beylerin ekncil mlkleri olan Haan Bel nxn- dier tsaca ky ile Yahi Bel kylerinde 101 hane ve 12 itl.cerret zerinde 17 azde, 11 atk ve 2 gulm, vardr ve bu azadllar iinde sa rih olarak vakf sahiplerinden Kasm bee ait olanlar varsa da (yp, 11), dier azadl kul sahiplerinin isimlerini tehis etmek bizim iin mmkn olamamak tadr. (Baveklet arivi, 818 numaral. Paa li defteri). [76] Bilhassa m s e l l e m tekilatnda Eknc ve yamaklarn kut lar arasndan nasl seildiini ve bu nevi hizmet erbab kullarn ayn zamanda ne ekilde ziraatla megul olabildiklerini gstermek iin yukardanberi zik rettiimiz misalleri aldmz 818 numaral paa livas defterinden kard m z u kayd aynen zikredelim: KAYIT: XXXVII. T im ar- 1 Sancakddr Yahi. Ylda bir m s e l l e m Msellem Sancana. \An Karye-i Uzga. mruftur. E k n c : Haan gulm t Yahi Bahadr gulm, Yah i Hzr veledi Abdullah. Y m a k : Yakub gulm Burak Hamza gulmt Musa Hamza gulm Mirze Hamza gulm t Yusuf llyas azde-i U lufeci * Alagz gulm Abd. Kendm 5 mud 500 Cev ve gayrihi 5 mud 400 An ayr 300 Resmi yamak 400. esdirir.

Mezkr karye St iftlii dinmekle

gibi, yalnz r verm ekle iktifa edecekleri ve gerek asker hizm etle ri olm ak ve gerekse ayrca b ir sahipleri bulunm ak dolaysile dier bir ok vergilerden m uaf tutulacaklar tahm in edilebilir. Bu husustaki tahm inlerim izi kuvvetlendirecek delillerden en m him leri, baz kylerde beylerin taallukat olarak kaytl bulu nan baz kim selerin ayn zam anda hem a z a d 1 k j I hem de s i p a h i h a l k olarak zikr ve yadedilm i olmalardr'. Bu vaziyette m evzuubahs kaytlarn, imdiye k adar m teferrik bir vaziyette te t kik ettiim iz gulm lann, baz byk asker resamn m aiyyet halk olarak byk bir vsat ve kesafet kazanm olmasile m ey d an a kan zm relere m teallik olduu anlalr. Bu hususta dikkate ayan gr dm z bir ka kayd aaya aynen dercediyoruz: B unlardan bi risi, E dirne civarnda olup Ishak paann negldeki im aretine v ak fedilm i olan Sahili kyne aittir. Bu kyde oturan bir ok reaya h a nesi yannda, aadaki kayt altn da zi.raatle megul 6 azadl kul vardr. F ak at bu kullar, lalettayin toprak iisi kullar vaziyetinde olm ayp, bilkis bir nevi m tekait askerler olduklarndan reaya a ra sna kaydedilm eleri dahi mnasip grlm iyerek istisna b ir m uam e leye tbi tutulm aktadrlar: KaysL: X XX VIII. T e allukat- Ishak paa. Padiahm z sultan Bayazd han m ezkr Ishak paa halknn eline hkm lem aray sa daka etm idir ki bunlar sipahi halkdr. Ali Kuu olu bun lardan her kimi rsiyet yazdysa [77] ideriz O ) . Z ira bunun
[77] Bu kaytta ve bundan sonraki kaytlarda grld vehile, im

paratorluk nizamnn yeknasakhn ternin iin baz imtiyazl kimselerin imti yazlarn lveden emirlerin Fatih Mehmet devrinde verilmi olmas lzmgelir. Filhakika, baka bir tetkikimizde etrafl bir ekilde izah edeceimiz gibi, bu sultann icraat, yalnz memleket dahilindeki vakf ve mlklerin byk bir ksmn feshetmekle kalmam; ayn zamanda eski vakf ve mlk sahibi bey lerin kendi tbiiyetleri altnda tutmakta devam etmek istedii ve bu itibaria baz istisna muamelelere tbi tutulmasn istedii halk zmrelerinin mevzuu bahs beylerle olan tbiiyet alkalarn da lvetmee almtr. Veli Beyazt devrini ise, bu hususta byk bir irtica ve eski nizama avdet gibi telkki ede biliriz.
B u m eseley e d a ir u fa k b ir h l sa , P a ris te k a n A n n a les d'histoire soc * ale isim li m e c m u a n n X I. inci cildinde <p, 233-2S8) n e rettiim iz Problem es

bigiler fcekad ittikleri sebebden raiyete yazlm ak drst deildir ve yazm ak dahi .kanundan haridir, Filcm le rai yet hizm etin hivech-i min-el-vuch b u n lara teklif olunm aya dey ellerinde hkm erifleri vardr. (N . 8 1 8 ; yp, 2 ) M ahm ud veledi sa, H am za gulm shak paa, Mus tafa atk i shak paa, H zr azdei paa, M ustafa azd ei pasa, M ehm ed azdei K ethda-i paa, K endm 20 m ud 2000, Cev ve gayrih 20 m ud 1600 A yn ekilde dier b ir kayt yine E dirne civarnda skdar na hiyesinde R stem bey vakf iinde bulunm aktadr: K ayt; IXL. T e aukat- R stem elebi. ( D efteri k a d m ) d e ra iyet kayd olunub zerlerine rsum re ay kayd olunm ud. im diki h ald e m ezbr Rstem elebi H dvendigra arz itdirub (eski d efter) de r a iy e t yazlm azadlu kullarn padiahm z m ezd m erham et idb ra iyetlikten 'a f idb m ezbrar rsm r e ay ad an m berr olalar dey em r olund. B unlardr ki zikr olunur: ir M erd atk i R stem elebi, T o d o r atk i Rstem elebi, P etre atk i R stem elebi, ahin atk i R stem elebi, Feyruz atk i R stem elebi, Seyab atk i R stem elebi. (N . 8 1 8 ; yp, 45) A yn ekilde, ehabeddin p aa vakf iinde d e paann taallukat olduklar iin raiyet muam elesi grm em eleri lzm gelen kim se ler kaytldr. skpte Kasm elebi v e H am za beye ait vkf kyler d e de b ir ksm u 't e k a nn ellerinde de av an z vergisinden m uaf -olmak iin hkm vard r (d efte r num aras: 2 8 2 ). Fatih devrinde yazlan dier b ir defterd e Serez kasabasnda otu ran z e d e g n in hara vesair kanun ve kaide verm iyeler dey ellerinde h k m , vardr. (N. 3 1 7 ). Paa linde N evrekop kazasnda Y akub beyin K ara Su zerindeki kprsn tam ir ile megul olan 13 n efer *utekasi dahi avarzdan m uaflardr. Y akub beyin m lk yerlerinde zira atlar vki olsa r verm iyeler. A m m a ahar y erd e vki olsa r ve salariye vereler. (N. 2 8 2 ). eklinde olan bu kaytlar, bize b ir ksm azadllarn im tiyazl vaziyetini gsterm ektedir. [7 8 ], A yn m uafiyet[78] Azadl larm ne gibi artlarla ve ne ekilde azd edilmi olduk*AU i
*.,*,,1 . - i -----1--1 ------ ...1 . 11 * .

lere ve sefer hizm eti olan kullara Rumelinin dier taraflarn d a da rastlam ak m m kndr. Y unanistanda Y eniehire tbi T a tarlar k y n e ait olup aaya dercettiim iz kayt, bu ndir m isallerin bizi en fazla tenvir edecek vaziyette olanlarn d an birirti verm ektedir. Filhakika, m ezkr kaytta im tiyazlar m evzuubahs olan ve H aan be y in teallukat olarak zikredilen kim seler, hem kul hem de sefer hiz,meti olan askerlerdir:
kullarn azad edildikten sonraki vaziyetlerini lykile tenvir etmek bizim iin mmkn olamamtr. Mamafih bu hususta yaplacak tetkikat iin faydal olur kanaatile aadaki kaytlar aynen nakletmei mnasip grdk. Bu kayt lara gre, ellerinde padiahtan verilmi hkm bulunmas lzmgeldii ve ekseriya hr insanlarn vermekle mkellef olduklar vergilerden affedilmi olan imtiyazl bir zmre tekil ettikleri anlalmaktadr: KAYIT: XLII. zdegn der nefs-i Siroz. Hara ve sair kanun ve kaide vermeyeler, dey ellerinde merhumm huvendigrlardan (tbe serhum) ve Sultanmzdan (izze nasruhu) hkm-i humayunlar var (Yp, 84). Mehmed veled -i Manomac Kiryazi veled -i Manomac (?) (?) Manol Mili o veled-i Manoi Todor veled-i Manol a z d 1 bul

Bu drt nefer kfirleri U m urbey defterinde

duk. Amma ellerinde padiahmzn hkm humayunun bulma(d)k

(Py, 22).
Yani veled-i Vrobae (?) Bojik Doka (M) Der nefs-i Zihne Dimo veled-i Doka (M) Mihal Dimo Papas Sinazi zdegn- merhum Gazi Hudavendii-

gr tbe serah-iynest bekalem vamed (Yp, 220) . Marzel Meklr ' KAYIT: XLIII. Cema'at- kfirn ki z d l u k u l l a r d r . Mezkr Kozludere kynn smurunda otururlar, hara verm ezler imi. Heman balarnn resmin sancak beyine verirler imi. imdi hara yazlub sancak beyine has oldu. Doka veled-i Piklr (Baveklet Arivi: No. 317; Fatih devri)

K ayt: X L. T e aIiukat -1 H aan be bin m er be el-merhum. M ezkurlar (defter-i sabk) da m erhum m er be te a llu kat kayd olunub padiaha arz olunub ekegeldikler y erde rlerin vireler. Amm mdmeki sefere eerler bunlara rsrm raiyet kayd olunmaya dey em r olunm u imi. Elhleti hzihi sadaka lunan hkm hm yunda ferm an kader^-tuvn yle sdr olmu ki: Florine sanca bei H aan zide izzuhu dergh mu'* allam a m ektub gnderb atas m erhum m er ben vil yeti m e^brede kullan oluk her biri evvelden yerler dufub, temkin ve tekarrr idiib, hall hlince ift ve dzen idb, ekb bdklerinden r ve slriye vrrb boyunduruk hak kn virgelmemiler. imdiki halde anlamdan boyunduruk h^-kk talep olunmakdan ihtiyat idb, anlarn b ab n d a zikr olan resim taleb olunm am ak in dergh- m u anm dan hkm hm yun taleb eylemi. Bu kaziyye izz huzurum a arz olunub filvaki1 anun gi'bi kim esnenin bk kalan kul lar ra'iyet hkmnde olmak mimsib olmayub v e hem mezRadoslu 'atk- Ahmed bey Manol atk-i Aksak Mehmed Ourlu atk-i 'Abdullah Anderye atk-i Nkores (?) Hokadem atk-i Hamza Dimitri veled-i Mihal damd- Papas (?) ... Yorgi atk-i Abdullah Sfkola zde-i veled (?) Takun Todores damad- Kutemr Kosta atk-i veled eyh Yani Anadollu Hokadem atk- r vermi. (Saz) Tan

Ayn ekilde Edirne civarna ait olup kinci Beyazt devrinde yazlm'.? an 818 numaral bir defterde Ali bey medresesi vakflar iinde bulunan iki kydeki vkf olanlar (gulmnl^r) na ait bir kayttan: 1) kullarn ha ralarnn (cizyelerin) sahipleri olan vakfa ait bulunduu halde, 2) ayn vakfa ait kyler dahilinde oturan reayann haralarnn padiaha ait olduu anlal maktadr. Demek ki padiah nerede olursa olsun lkesi dahilindeki btn Hristiyanlarn cizyelerini toplamak iin vakf ve mlkler dahiline mdahale ederken sahibi mevcut olan kullardan hara alamyor. Sahipleri isterse kendisi alyor. Bu suretle yukardaki kaytlarda zikredildii ekilde baz azadelerin ha ratan muaf tutulmalarnn sebebi de bu suretle, yani onlarn ahslara ait ol makta devam etmelerile izah edilebilir.Mevzuubahs kaytlar unlardr: 1) Gulm- vak f- mezkr ki haralarn ve mecm rsmlarn vakfa virrler. kullardr. 2) Gebrn- dier ki haralarn padiah alur. spenlerin vesair rsumlarn vakfa virrler.

kur H aann te v e k k u u m evkii kab u ld e olman, buyurdum ki: unlar ki m erhum mer beiin kullan olub temkin idb zira'at ve hrset ideler. Anun gibilerden boyunduruk resmin taleb eylem eyeler. Ol resim den a n la n m a'fu ve m sellem bileler dey em r olunmu be-tarihi hkm h m yn f evst R a b u l a h a r sene ihd , aere ve tis a mie H liya m azm n- erf ve ferm an- m nfi m ucebince m ez krlara boyunduruk resmi k ayd olunm ad. H ac A li atik m er be, skender atk m er be, H ac Iasm atk m er be, Y usuf atk m er be, H ac karagz atk m er be, A h m ed atk m er be, (raiy etle kark olm ak zere 28 kii). (D efter num aras, 9 7 2 ) Bazan bu nevi asker vazifesi olan ve m uayyen bir beye intisab bulunan azadl kullarn kale beklem ek gibi hizm etler m ukabilinde b ir takm vergi m uafiyetlerinden istifade ettikleri nezer dikkati celbetm ektedir. N ieboluya tb i T ersenek kynde oturanlara ait olan aa daki kayt bu hususu tesbit etm ektedir: K ayt: XLI. Karye-i Tersenek tbi-. Niebolu. Feyruz be olu M ustafa be k u l l a r ndan b u kary ed e m tem ekkin o la n azd lu lan n d an on d rt nefer kim esnenin m ezkr k arye ift likleriym i, i f t l i k tavikiyle m utasarrflar olub, z ira 'at idb h ak larn a m uf olub., kim esneye slrlk virm ezler. H acet olduka N iebolu k a lasm a girb bekliyeler dey (defteri khne) de m estur o lu b ... (7 9 num aral n ota b ak n z), (D efter No. 1023) D ier baz ku lluklar: Bununla beraber, R um elide hakik kulluk vaziyetinde olan d i er baz kaytlara d a tesadf etm ek m m kndr, Mesel, (1 4 5 5 ) 860 tarihli b ir P aa livas tahrir defteri [79] nin 59 uncu sahibesin de G m lcine evkaf iinde E vrenos bey zaviyesi vakf H elvac y a hut nam .dier E vrenos bey kynde 34 ift sahibi ifti zerinde yle bir k ayt m evcuttur: Vakf. zadsuz kullar ve oullardr.

[79]

stanbul ehir ve inklp vesikalar mze ve ktphanesinde H.

H asllarn e blp ikisin tekye iin ahnurm , birisi an lara konlurmi. Bu kayda nazaran, m ezkr ky halknn halis ortak kullardan m teekkil olm as lzmgelir. Bununla beraber, ky kaydnn sonun d a teallukat Evrenoslyan iaretile 16 Kane daha zikredilm itir ki, bu hanelerin bir az evvel tetkik ettiimiz asker hizm eti haiz gu l m la r gibi E vrenos beyin azadllar veya ak rabalar olmas lzngelir. A yn ekilde yukarda ismi geen 818 num aral ve (1 4 5 8 ) 890 tarihli Paa livas tahrir defterinde de tek tk b u neyi kaytlara tesad f edilm ektedir. ehabeddin p aa vakfnda 3 m slm an ve 19 u hristiyan olm ak zere 22 haneyi (yp, 31) ve Ali bey m edresesi vakflar iinde 43 hristiyan hanesini (yp, 34) ve M urad paa im a reti vakflarna ait (yp, 32) 50 hane k a d ar hristiyan b u ra d a bula bildiimiz ortak 'kullar arasnda zikredebiliriz. N ieboluda, X XX . num aral fo toraftan d a anlalaca vehile, Pilevne kasabas civarnda Mihal oullarna ait m lk to p rak lar ara snda bulunan bir hli pnar ba, H ersekte sancak beyi olan sa hiplerinin h u d u t boylarnd a yaptklar ftuhat neticesinde elde ettik leri esirlerle b ir ky haline sokulmutur. [8 0 ]. Bu ailenin eline vaktile verilm i olan m lknm ede bu kyn zikredilm em i bulunm as, pek tabi olarak m teakip teftilerde ihtilf m evzuu olm usa d a ; ky ye rinin o zam ana k a d a r meskn om yan b ir pnar ba halinde m l kn snrna dahil bulunuu v e bu defa padiahn raiyetlerile deil, fakat, hariten tutulm u esirlerle iskn edilmi olmas; bu kyn de dier m lk kyler gibi, btn gelirile ailenin elinde b ir m lk olarak braklm asna kfi bir sebep addedilm itir. Filhakika, b u ky civar daki vakf ve tim arlard a kaytl reaya gelip m ar etm i bulunsayd, b u reayann sahibi olan vakf ve tim ar sahipleri veya padiah, m uayyen

[80]

Mlk-i Hatice Sultan bnt-i Mehmed bey bin Mihal bey. Bnarba tbi-i Niebolu. Mezkr karye-i

Karye-i Tersenek (?)

Tersenek Pilevne snurund hl bnarba olub Mehmed bey Hersek sancan mutasarrf iken Blayi (?) nm Kal'ayi fc.i itdikte on be nefer evl kfir tkarub getirb zik r olan m evkide teskin itdirb ve sonra olu Hzr bey dahi Beresove (?) Kalasn. feth itdikde on nefer evl kfir dahi karub getirb karye-imezburede teskin itdi rb mlkiyet zere mtasarrflar im i... (devam iin X X X numa-

haklar to p la m a k iin, Mihal oullarnn em lki iine m dahale ede bileceklerdi ve esasen, kendi kylerinde ekecek to praa sahip b u lunanlar o to p rak lar brakp istedikleri bir yere h icret edem iyeceklerdi. G rlyor ki, kendilerine byk to p rak lar tem lik ettirm i b u lunan vakf veya m lk sahipleri, bu to praklar azam ran d m an te min etm ek istedikleri zam an, y a sadece ortak kul halinde altrla cak veya azad edilip to p ra a bal bir kolon haline sokulacak olan (ve dolaysle dier reayaya benzeyen bir ekilde alacak olan) kendi esirlerini yerletirm ek m ecburiyetinde idiler. [8 1 ] . Bu sebeble, kanaatim izce harp esirlerile tekil edilmi bulunan kyler ve harp esirleri soyundan gelmi olan kyllerin R um elinde defterlerde izlerine tesadf ettiklerim izden ok daha fazla olm as lzmgelir. Bu esirler ok d efa dier kyller gibi hr v e m stakil b ir ifti haline sokulm ularsa da, bilhassa baz byk vakflarla padiah haslarnda olduu gibi kitle halinde bulunduklar zam an, kendilerini uzun m d det ilk yerletirildikleri ekillerde, aynen ortak kul iletm eleri sahibi olarak m uhafaza etm ek im kn bulunm utur. [82 - 8 3 ].
[81] Osmanl mparatorluunda b y k bir ksm vakflar dahiline d ev

letin vergi toplam ak iin mdahale edemeyii ve bu nevi vakflarn m al ba kmdan tav bir istikll iinde bulunmalar meselesi ile alkadar olan bu hu susiyetler derinletirmee muhtatr. Filhakika, toprak gibi topra ileyen iftileri de muayyen bir ahsn mlk olan bir vakf veya malikne dahiline devlet, vergi toplamak iin ne sfat ve hakla mdahalel etmek frsatm bula caktr? Ve phesiz bu nevi imtiyazlara nail olmak iindir ki, malikne sahip leri ok defa topraklar stnde kendi kullarile almak arzusunu hissede ceklerdir. [82-83] Mihal oullar emlki iinde harp esirlerile tesisi mevzuubahs olan Bmarba kynn ve dier benzerlerinin iftilerinin Kanun Sultan S leyman devrinde yazlm olan defterlerde dier hr reaya gibi m stakil ifti iletm esi sahibi eklinde kaydedilmi bulunmas ve oitakg kul olduklarna da ir hi bir k a y t ve almetin m evcut bulunmamas dikkate ayandr. Bu ky halknn zamanla dier iftilere benzetilmi olmalar mmkn olduu gibi; < daha bidayette ilk iskn edildikleri zaman da ortak deil, dier reya gibi r ve rism -verir bir ifti eklinde yerletirilmi olmalar da n-nastp g rlm olabilir. Esir soyundan gelmi olduu halde ortak k u l halinde altrl; m ayan k yllerin m evcut bulunm as ile, bilhassa muahhar devirlerde yazlm defterlerin bu hususta sarih kaytlar ihtiva etmeyii bize kullarla tekil edil mi kylerin nisbeti hakknda esasl bir fikir edinmemize mnidir. (Bu hu-

Edim e civarnda Haslardaki ortaklar: Bu m m takada toprak iiliinin organizasyonu bakm ndan nazarj dikkati celbeden hususiyetlerden birisi de, E dirne civarnda ce m an 16 kyde oturan 41 8 hane m slm an v e 1 1 3 hane hristiyanm ortak olarak kaytl bulunm asdr. [8 4 ]. B uradaki ortaklarn, s tanbul H aslar kazasndaki ortaklar gibi, kul olup olm adn kat ekilde tesbit etm ek m m kn deilse d e; bu kyler halknn hi ol m azsa vaktile, ortak kullar halinde buralara yerletirilm i olmas ihtim alini kuvvetlendiren deliller pek oktur. Filhakika yukarda bir k a defa hatrlattm z gibi (8 2 ) defterlerin ve kanunnm elerin s kutundan kullarn m evcut olm adna hkm etm ek doru deildir. Z am an la ortak kullarn hukuk sitat bakm ndan dier reayaya benzetilerek sadece o r t a k olm alarndan m tevellit m nase betlerin tanzimi ile megul olunm as m m kndr. Nitekim, stanbul H aslar kazasndaki ortak kullara ait m uahhar tarihli hkm lerde, onlarn ahslarnn tbi bulunduu hukuk sitatye ait hususiyetler den hi bahsedilm em ektedir. H albuki, yukarda grdm z ve hile onlarn kulluklarndan phe etm em ek lzmgelir. Ayn ekilde E dirne civarndaki H aslara ait kanunlar [8 5 ] da buradaki ortakla rn kul olm alarndan m tevellit m nasebetlerden sarfnazar etm i g zkm ektedirler. Bu skt onlarn kul soyundan gelmi olm alar ihti m alini b e rta ra f edem ez. Bu kyler iinde Bosna ve H rvat gibi koy isim lerinin de m evcut bulunuu bize bu kylerden hi olm azsa bir ksm nn Bosna taraflarndan srlm harp esirlerile tesis edil mi olduunu gsterm ektedir. D ier taraftan, um um yeknlar ih tiva eden defterlerde E dirne civarndaki H aslardaki ortaklarn, o r tak kul vaziyetinde altklarn yukarda grdm z vakf gu[84] stanbul, Baveklet Arivi, 732 numaral Paa livas defteri (Sul tan Sleyman tahrirleri). [85] Bu kanunlar, stanbul Haslar kazasndaki ortaklara mahsus mu ismile neredilmekte olan kitabmzn ahhar tarihli hkmlerle birlikte, Trkiyede XV ve XVI mc asrlarda zira ekonominin hukuk ve mal esaslar 104-108 inci sahifelerinde bulunmaktadr. Burada yalnz u kadarn syliyebiliriz ki, Topkap saray ktphanesi, Revan kk kitaplar arasnda 1935 numa rada kaytl bulunan bir kanun kitabnn 126 mc yaprandan kopye ettiimiz Yasaknme-i Ady-i Edirne balkl kanuna nazaran, buradaki ortaklar, ortaklk mnasebetleri bakmndan tstanbuldaki ortakL kullarla ayn nizam-

lm lan ile bir ara d a gsterilmesi de m analdr. Bu m m takada ayrca N kyde dalm olan padiah b a c 1 a r n ve bir ka yz kii halinde 40 k yde dank bulunan K r c c i ( m a d e n c ile ri ve nihayet yine m uhtelif kylerde danjtk bir halde, E dirnedeki Sultan M urad im aretinin y a c l a r v a r dr ki bu zm relerin de, hi olm azsa asllarnda kul soyundan gelmi olm alar m uhtem eldir. M em leketin dier taraflarnda ve bilhassa K onya ehri civarn daki ortaklara gelince; b id ay ette onlar d a E dirne civarndaki or taklarla birlikte b u rad a tetkik etm eyi tasarlam isek te, b u yaznn hacm ini daha fazla arttrm am ak iin onlar ayr b ir yerde tetkik et meyi mnasip grm ekteyiz. B urada yalnz, bu nevi ortaklarn <la kul olup olm adm tesbit etm enin bizim iin m m kn bulunm adn kaydetm ekle iktifa edeceiz. A yn m lhazay b ir vesile ile Kbrs adasnda da m evcut b u lunduklarn rendiim iz ortaklar hakknda d a syliyebiliriz. F il' hakika, bu ad a d a B ankon (z ) nam altnda anlan ortaklarn kul olup olm ad m alm deildir. ayan dikkat olan cihet, m evzuubahs ortakijarm K br adasn d a O sm anl igalinden evvel de m evcut b u lunm asdr. [8 6 ]. Bu vaziyette O sm anl idaresinin, m evcut nizam ve detleri aynen m uhafaza etm i bulunduu anlalr. Bize Kbrs adasn daki ortaklarn m evcudiyetini h aber veren bir hkm sureti b u hu susu sarih olarak tesbit etm ektedir. [8 7 ]. Filhakika, bildiklerimize

[86] Balkan

Zira sahada gerek topraa bal esirlerle ve erek serbest kyl

lerle tesis edilmi bulunan ortaklk mnasebetleri eski Romada, Bizansta ve memleketlerinde tedenberi tatbik edilmekte olan bir usuld. Bu iti barlaOsmanllar, hemen her tarafta benzeri olmayan yepyeni bir usul icadetmek mecburiyetinde kalmadlar, [54 (26) nc sahifeye de baknz]. [87] Kbrs beylerbeisine hkm ki : Cezire-i mezburede kitffr-z hkisr zamannda bz vevazde kifyet m ikdar mal hasl olub ift ve saban ve boyunduruk virm ek ile 'ameli raiyet idb ziyade beha ile alub bankon (z) ? tahvil aharnda aldlarsa taifesine ektirm ekle hayli bkusur mil-i cedde teslim eyledklerin-

seker ve penbe ve syir hububat beyleri ekdirb

de kusurum tekmil ve amelimnde ve khneleri tecdid iderlermi. Hliy veh-i meruh zere cnib-i mrden alrnub ummle virilmesi cnib-i miriye enfa olduun bildirmisin. mdi buyurdum ki hkm-i erifim vardukta bu babda veh-i meruh zere m al-i mri-

gre, K brs fethedildii zam an beylerbeyi tayin edilen zt m ahallin zirai vergileri v s detleri hakknda b ir anket y aparak d evlet m erke zine bildirm i ve adan n yeni nizam bu esaslara ge tesbit edilmi tir. M evzuubahs hkm den anlaldna gre, b u ad a d a eker kam T , pam uk ve dier nevi h u bubat yetitirilm ek hususunda hristiyan bey lerle bir ksm halk arasnda b ir nevi ortaklk m nasebetlerinin m ev cudiyeti kaydedilm i ve ortaklardan alnacak m ahsuilerin iltizam usulile toplattrlm asnn faideli olaca m hazasile bu usuln k ab u l edilmesi istenilmitir. M erkezden verilen hkm mnasip grld zere harek et edilmesini mirdir. M ahiyeti ve teekkl tarz Iykile malm olm ayan bir nevi o r taklk m nasebetleri sekli de B osnada bulunm aktadr. O rtakln bu m m takada m evcudiyetini tanzmat m teakip yaplan slhat ne ticesinde devletin bu m nasebetleri tanzim etm ee kalkt zam an gryoruz. [8 8 J. K adlece gre B osnada toprak iiliinde tedenberi m evct ortaklk m nasebetleri O sm anl devrinde de devam eyle mitir. [8 9 ].

yo enfa* ile amel idesin, yle bilesin tahriren 11 Cemaziyelahr sene ,980 [83] (Baveklet Arivi; 980 .tarihli hkm defteri; yp 241). Bu hususta, Bosna iftlikleri hakknda (1267 Safer 4) tarihli nizam-

uans (Dstur, cilt I, sf. 762) ye baknz. [89 J Kadlecin Introduetion etude eonparative de Thistoire du droit pubHc des peuples Slaves, 1933 Paris, isimli kitabna baknz (p, 106).

KNC KISIM

Te sb it edilen vaziyetlerin terkip ve tefsiri, um um neticeler.

B uraya k a d ar verdiim iz izahat ile biz, O sm anl im paratorlu unun um um kyl tipini tekil eden hr kyl (rea y a) snflarndan bsbtn ayr bir hukuk sitatye sahip bulunan ortak kullar m m evcudiyeti ile hakik m ikdarlar ve yaylm olduklar sahalar hak knda vesikalara m stenit salam m alm at verm ee altk. imdiye k ad ar ilm bir tetkik m evzuu o larak isimleri bile anlm am olduu halde, sosyal tarih tetkikleri bakm ndan gerek T rkiyede ve gerek dier m em leketlerde m eydana ge]mi olan inkiaflarn m ukayesesi hususunda emsalsiz b ir nm une tekil eden b u nevi topraa balt kul toprak iilerinden mrekkep zmrelere dair yaplacak b ir tetkik tecrbesi, phesiz, byk m kltla karlaacak v e zarur olarak baz noksanlar ihtiva edecekti. Bu sebeple biz, m racaat etm ek im knm bulduum uz m enbalarn yksek kymeti ve m eselenin vaz* ve tenviri iin ilk ham lede verm ee m uvaffak olduum uz m alm atn zenginlii ne olursa olsun, b u denem e ile m evzuum uzu btn m ulile ileyip tketm i olduum uzu zannetm iyoruz. Esasen byle tam a m en bkir bir sahann tetkiki iin tercih ettiimiz m etod, byk bir ihtiyatla yaklatm z neticelere bizi gtren yolu btn teferratile gsterm ek, m eseleleri vazetm ek iin ne ekilde dndm z, hangi delillere istinaden baz hkm lere varm olduum uzu gster m ektedir. Bu sebeple, ancak provas yaplacak b ir elbise eklinde hazrlanm olan m akalelerim izi okuyucularm za d eta yar mam ul bir halde sunm u bulunuyoruz. M akalelerimizin ekle ait olan b u hu susiyetlerini tenkit etm ek isteyecekler, istinat ettiimiz vesikalarn . fiem-n l*i biri m atbu ve herkes iin kolaylkla kontrol edilebilir ma hiyette bulunmad iin, bu tetkiklerim izde uzun uzadya vesika ne retm ee m ecbur oluumuzun bu hususta vazifemizi ne k a d ar g letirm i olduunu unutm am aldrlar. Filhakika, istinat ettiimiz m enbalarn daha tam ve m etodik b ir ekilde tahlil ve neirleri nevinden ayr alm alar daha evvel yaplm olsayd, bizim b uradaki iimiz d^ha fazla kolaylar ve etdlerim iz kolaylkla hazr ve um um m a lm at elde etm ek istiyecek olanlar iin de cazip bir hale sokulmu

bulunurdu. M am afih makalelerim izin hali hazr ekilleri, tetkikatl bu safhasnda sk sk icap edecei vehile, istinat ettiimiz vesikalar yeniden m nalan drm ak m aksadile kontrol etm ek isteyecekler iin ok dah a telkinkr ve tatm in edici m ahiyette addedilebilir. Bu sebep le, tetkiklerim izin m evzuunu tekil eden m eselenin sureti um um iyede ssyal tarih tetkikleri iinde igale nam zet olduu m evkii tayin h u susunda gsterm ek m ecburiyetinde olduum uz gayretler kadar, bel ki de daha fazla, bu m evzuun ilenmesi hususunda kullanlan en iptida m alzem enin iiliinin bile bizzat tarafm zdan yaplarak h a zrlanm olm asn takd ir edeceklerin bulunacan m it ediyoruz. Sureti um um iyede m akalelerin hazrlan tarzlarna ait olan bu um um i m lhazalardan sonra, O sm anl im paratorluunda eitli zm reler halinde to p ra a balanm bulunan kul top rak iilerinin m ev cudiyetleri ile hakik m ikdarlarm tesbit iinin sosyal tarih tetkikleri iinde igale nam zet bulunduu m evkiin tayinine alalm : Filhakika stanbul H aslar kazas dahilinde tetkik ettiimiz 110 k a d ar ky iinde ziraatla megul halkn m him b ir ksm to p ra a yerletirilm i esirler, yani padiahn kullar ve criyeleri ile onlarn neslinden olup ta hukuken kul olm akta devam eden kim selerdi. A y n ekilde, Bursa civarnda v e R um elinde b ir ok vakf ve m lkler iinde d e kul soyundan gelm i olduklarnda phe bulunm ayan top rak iileri m evcuttu. u halde, X V . inci asrda T rkiyede m evcut bulunduklar te t kiklerim izle m ey d an a kan kul soyundan iftilerin ve b unlar a ra snda bilhassa ortak kullar n m uhtelif m em leketlerde m uhtelif tarihlerde m evcut bulunm u olan benzerleri kim lerdir? K ul ve serf: O rtak kullar m her eyden evvel kul (esir) soyundan ky ller olduu m uhakkaktr. F akat, m alm olduu zere, tarihte to p ra k ilerinde kullanlan esir em ei m uhtelif ekillerde organize edil m i bulunm aktadr v e bu hususta zira rejim in ve to p rak m lkiyeti tarznn byk tesirleri vardr. Filhakika, esir kk v e m stakil ifti ailelerinin elinde yardm c bir ii gibi kullanlabilirse, esirin alm a artlarnn efendininkilerden pek o k a d a r farkl olm am as lzm gelir. F akat, m uayyen k tisad inkiaflar neticesinde, kk m stakil zira iletm eler o rtad an kalkp, onlarn yerine d o ru d an doruya sahipleri tarafndan iletilen byk iftlikler rejim i taam m m eden m em leketlerde, esir srlerini

p ek husus bir ekilde ve nezaret altnda altrm ak m ecburiyeti ha sl olur, Bu vaziyette, esirler her sabah m ahpeslerinden karlarak eli krbali nezaretilerin em ir ve idaresi altnda h er gn m uayyen b ir i y apm ak zere m alikne dahilinde b ir yere sevkedilirler. F a kat, toprak iiliinde , esir emeinin b u ekilde kullanlm as tarz*, randm an bakm ndan o k a d ar krl olm asa gerektir. nk, sr ha linde m tereken altrlan ve yapt iin neticesile alkadar olm a y an esirler, hevesle alm ak zevkinden m ahrum durlar. Bu rejim de, bir de ayrca ii m tem adiyen tanzim ve m urakabe edecek tekilta; esirlerin beslenm esi, iftletirilip okaltlm as iin husus ihtim am lara d a ihtiya vardr. H albuki, byk iletm e serm ayelerine ve teknik organizasyonla ilm b ir idare tarzna m hta olan bu kapitalist sis tem ktisad b u h ran lard an kolaylkla m teessir olm aktadr. Bilhassa araya m ltezim ler ve iletm edeki insan ve tesis sermayesinin hsn m uhafazasile dorudan doruya a lk a d ar bulunm ayan m em urlar gir dii zam an, kleler insafsz b ir istism arn m evzuu olarak m evzuu b ah s ihtim am dan m ahrum ka-uil-!?*"'t-ffaman pek ksa bir m d det zarfnda telef olduklar iin, esirin bol v^^veuz bulunm ad devir lerde bu nevi iletm eler kolaylkla ifls etme.. v> f'H,ler. Bu sebeple ekonom ik endieler dpvrin ziraatjlerini d ah a ilk zaftaultean itib a ren, esiri ve neslini en iyi ekilde m uhafaza etm ek im knlar veren iletm e ekillerini tecrbe etm ee sevketmitir, Bu suretle ok eski zam anlardan itibaren, esaretin yannda, esa retin zira sahadaki ihtiyalara daha uygun b ir ekle sokulm asndan servaj rejim i [90] dom utur. Bu rejim de esirler, mstakil b ir ifti h a linde ufak to p rak paralar zerinde yerletirilm ektedir. Bilhassa, uzak yerlerde yeni alan toprak lar ileyebilm ek iin esirlerin b u e k ilde az ok byk bir istikll iinde to p ra a yerletirilm elerinin bir zaruret halini alaca m eydandadr. Bu suretle, bir aile ocana sa h ip olarak kendi balarna serbest alm ak im knn b ulan esirlerle
[90] olunabilir : E m il Savoy. Lagriculture travers les ges, tome II. Paris 1935 L auren t Joseph, Essais dhistoire oeiale, I. La Grece antique. Paris, 1920. Beauchet Ludovic, Histoire du droit prive de la Republique athenienne, t. II. Guirdd ~ :} La propriete fonciere en Grece. Paris, 1893. Glotz Gustave, Le travail P dans la Grece ancienne. Paris, 1920. W allon H ., Histoire de lesclavage dans l antiquite. t. I. Fustel de Coulanges, Nouvelles reeherehes sur quelqes prob lem e dhistoire. Eski devirlerdeki servaj sistemi hakknda u eserlere mracaat

efendileri arasnda, ekilleri m em leketin zira rf ve detlerile ta n zim edilen bir nevi ortaklk m nasebetleri dom aktadr. Bu n evi topraa bal kleler, m uayyen olan vergileri verdikten sonra istih sal ettikleri m ahsuln fazlasndan da istedikleri gibi istifade edebil m ektedirler, A yn suretle, ldkten sonra da tarlalarnn, ve m lkle rinin evltlarna geeceini bildikleri iin, iletmeyi slah iin daha fazla alm ak evk ve arzusunu duym aktadrlar. Bu sistem de, zira rejim byk iletme halinden kp mstakil kk kyl iletmeleri haline girdii gibi, serflerin tima ve hu kuk vaziyetlerinde de dikkata saya yenilikler m eydana km aktadr: Filhakika, R om ad a olduu gibi, esirler eya gibi m uam ele gr m ek itibarile hukuka ehil olm ayan insanlard. Esir, bakasna ait bir m lkiyet hakknn m evzuu olan kimseydi. Bu vaziyette bir mlk gibi, irsen intikal eder, vasiyet edilebilir, cihaz olarak verilir veya satlabi lirdi. Sahibi, klesini dn verebilir, kiralar veya rehin olarak y atra bilirdi. Kul kendi vcudunun sahibi olm ad gibi, ocuklarile olan m nasebetleri de hukuk olmaym. yani her h a n g i,b ir hayvann y a v ru la n /^ olan mnaseb^ ,crih ayn idi. Kul, asla mlkiyete sahip kimmarr};;>, kaza*- ^ ^ . n e p efendisine ait bulunuyordu. ^ervaj yahut to p ra a bal klelik (servage de la. glebe) aenilen rejim de, kleler artk m enkul bir m lk gibi to p rak tan ayr olarak satlam azlard. Bu rejim de kleler, ancak bir zira ilet m eye bal tesisat ve sabit iletm e serm ayesi eklinde dier dem irba eya, lt ve hayvanlarla birlikte satlrlard. Filhakika, S erfIer, sa hipleri tarafndan top rak larn d an ayr olarak satlam adklar gibi,, kendileri de bu topra terk edem ezlerdi. F ak at b balln sebebi, R om ann son zam anlarnda K o lo rlu k rejim inde ve bilhare bizde ve bir ksm ark A v ru p a m em leketfelinde olduu gibi, kanun m ev zuat ve tedbirlerin neticesi deildi. G arp o rta zam annn S erfleri gifo bu nevi to p rak kleleri d e bulunduklar topra terketm e k e n dilerine m eneden br kanunun m evcut olm am asndan ziyade sahiple rinin ahs m al olduklar iin, to p ra a bal idiler. Eski esare a l kalar onlar to p rak ta n ziyade efendilerine balam bulunuyordu. H albuki kolonlukta bu ballk ve tbiiyet ahs lm ekten ziyade reel yani topraa ait bulun m ak ta idi. Bu nevi toprak kleleri b id ay ette tom am en efendilerinin arzusile ve sahiplerinin istedii ekilde to p ra a balanm lar iken, yava yava bu balan ekilleri rf v e ' d e tle Ve im parator em irnam eleri ile muhkem b ir hale geliyor ve bu suretle sahiplerinin keyf m d ah a lelerinin de nne geilmi oluyordu. Bidayette len klenin top rak -

larile dier m allarn evltlarna verip verm em ekte serbest olan efen diler, zam anla S erfin ocuklar iin bu m lkler zerinde tevarse y a kn baz Kaklar tanm aa m ecbur oluyorlard. Bu suretle to p ra a bal klelerin vaziyetlerini tesbit eden hukuk esaslar, b id ay ette ta m am en sahiplerinin arzularna tbi husus tedbirler halinde bulun m ak ta iken, bir m d d et sonra salam rf ve detler eklini ald gibi, bilhassa devlete ait to p raklar zerinde yerletirilm i olan m m e esirlerinin alm a tarzlar hakknda pek erkenden baz nizam nam e lerin yaplm olm as d a lzmgelirdi. nk, devlete ait byk m a liknelerde yerletirilen toprak klelerile bu m aliknelerin m ahsu ln iltizam a alan ahslar veya vergi tahsili iini idare eden m em ur lar arasndaki m nasebetleri tanzim eden kanunlara ihtiya vard, A ym suretle, devlet h arp esirlerinden bir ksmm, iskn ve k oloni zasyon m aksatlarile byk to p rak sahibi husus ahslara datt zam anlarda da, bu esirlerin to praa bal kle eklinde altrlr ken tbi tutulacaklar m uam eleleri tesbit etm ek ihtiyacn duym u olaca tabiiydi. Bu suretle b id ay e tte m uayyen artlar dahilinde bizzat kle sa hiplerinin teebbslerde kendiliinden m eydana kan b u to p ra a bali klelik rejim i, yava yava kanunileerek bir hukuku m m e m essesesi haline girdi. Bu suretle, hakik klelikle hr kyllk arasn da m utavasst bir m erhale tekil eden husus bir tima m akule m ey dana km bulundu ki bu vaziyette, Serfin m aruz bulunduu h r riyetten m ahrum iyet hali esaretteki k ad ar tam ve m utlak bulunm u yordu. M esel o, to p ra a bal olm akla beraber, syinin b t n sem e relerini sahibine borlu deildi. T o p rak sahipleri to p rak gelirinden alm akta olduklar hisse m ikdarn istedikleri gibi arttrm yorlard. *** ste bizim m akalelerim izin m evzuunu tekil eden ortak kullar,, bu bahsettiMz to p ra a b al klelere benzem ektedir. H er iki ta ra f ta ayn tip to p ra a bal klelerin m evcut bulunuu bize, vaktile, VIII. inci asra doru R o m ad a esirleri topraa yerletirm ei icap etti ren ktisad ve dem ografik artlar, zira rejim ve dar - m al nizam n ayn ekilde O smanl im paratorluunda d a bir zam anlar m evcut b u lunm u olduunu hatrlatr. Filhakika, vaktile R o m ad a zira koloni zasyon ihtiyac ve ii fkdan, arazi sahiplerini esirlerini to praa y er letirmei ve hayat artlarn ykselterek mesaisini d ah a msmir kl m a bir zaruret halinde hissettirmitir. Ayn artlarn hkm sr dn kabul etm ek icap eden X V . ve X VI. nc asrlar T rkiyesinde rlc pvm sebenlerle sr halindeki esirlerle dorudan doruya iletilen

byk iftliklere tesadf edilm em ektedir. Filhakika, bu devirlerde ancak tek tk baz zaviye ve vakflarda zira islerin satn alnm kullarla temin edildii grlm ektedir. [91] Um um iyetle im p arato r luk nizam nda, zira iletm eler kk ifti iletmeleri halinde b lnm ve m stakil ifti aileleri eline verilmi olduu gibi, harp esir lerile tekil edilen kylerde de b u nevi kk v e mstakii kyl i letm esi tipi tatbik edilmitir. D ier taraftan, bu nevi kul iletmeleri (tenure servile) de daha ziyade padiah haslarnda ve baz byk vezirlerin em lk ve vakflar iinde bulunm aktadrlar. Bu sebeplo, bu nevi topraa bal kul iletmelerinin m teferrik husus ahslar dan ziyade devlet elile tesis edilmi bulunduu anlalm aktadr, Fil hakika, ekseriya devlet fethedilen m em leket halknn b ir ksmn sr gn etm ek suretile m uayyen bir mmtakay veya bir vakf arazisini iskn etm ek istemitir. Bu suretle ortak kullarn sakin bulunduklar m m takalar devlet elile iskn ve tekil edilmi bulunm aktadr. Byk bir ksm topraklar m lkiyetinin devlete m al edildii, im paratorluun toprak siyaseti ve devrin ktisad - idar artlar dolaysile byk to p rak zenginlerinin o rtad an kalkt bir m em lekette bu vaziyet tabii dir. Bu sebeple O sm anl im paratorluunda tetkik ettiimiz Kulluklar, b:ze devlet elile tekil edilen servaj sisteminin saf eklini gstermek tedir. F akat fikrim izce b u rad a halle m hta mhim bir n o k ta vardr ki o da, O sm anl padiahlarnn ellerinde istimal edebilecekleri byk salhiyetler olduu halde, her zam an fethettikleri m em leketler hal knn hepsini harp esiri halinde srp m em leket dahilinde ortak kul eklinde iskn etm em i olm alardr. Filhaki ,ka,' bilhassa Fatih M eh m et devrinde tesadf edilen b u nevi harp esiri srgnlerine h er za m an tesadf edilm em ektedir. Esasen Fatih devrinde srlen halk ta fethedilen m em leketler halknn ancak b ir ksmdr. Bu d evirde fet hedilen m em leketler halknn byk b ir ksm m em leketlerinde terk edilmi bazlar ise do ru d an doruya esir olarak askere datlm tr. te, ftuhat m teakip esirlere yaplacak m uam eleler iinde bu nisbetleri tayin eden sebepler lykile m alm um uz deildir. Filhaki ka, dier devirlerde de byk ftuhat yaplm olduu halde, esir srgnlerile bahsettiim iz neviden K u llu k larn tesis edilmem i olm a-

[91]

Ev ve bahe ileri ile obanlk gibi

husus hizmetler ve kleler

vastasile dorudan doruya vakf hesabna ziraat misalleri iin 46 ve 47 nu maral notlarn bulunduklar yerlere baknz.

s liid ard r. ok defa fethedilen m em leketler halknn byk bir ksm ehl-i zim m et reaya halinde yerlerinde ikba edilmitir [9 2 ]. H al buki, bu nevi reaya ile, h arp srgnlerile tesis edilen kulluklardaki o ca k kullarn hukuk itatleri arasnda byk farklar m evcuttur. T o p ra a bal klelik v e k o lo n : D ier taraftan harp esirlerinin srlmesi suretile tesis edilen, kylerdeki halk, hukuk sitat b akm ndan hr telkki edilen bir nevi Kolon halinde topraa b alam ak v e haragzr (trib u ta ire ) ha lice sokm ak ta m m kndr. Bu halde, h arp esirlerile tesis edilen ky lerde halk ne zam an serf v e ne zam an kolon hande m uam ele gr m ektedir? Bizdeki ortak kullar d ah a ziyade servaj sistem indeki to praa bal klelere benziyorlarsa, dier reaya zm relerini ancak kctam lara m m ukayese etm ek lzm gelir? Bu hususta yaplacak m ukayesenin m evzuum uzu tenvir bak m ndan kuvvetini arttrm ak iin kolonluk sisteminin hakik m ahiyetk.\ [9 3 ] bilhassa R om a im paratorluunda, ksaca tetkik edelim :
[92] Osmanl mparatorluunda ftuhatn temin edecei frsatlardan is

tifade ile byk bir ksm halk ortak kul haline sokmak mmkn, iken bu ekilde hareket edilmemi olduu kanaatindeyiz. Bu tarzda hareketin de sebe bi, ortak kul iletmelerinin bsbtn serbest reaya iletmelerinden farkl olarak, m tem adi ve dikkatli bir kontroll toprak sahiplerinin husus alkalar na lzum gstermekte olmasdr, im paratorluun idari - mal nizam iinde her isin m em urlarn eline dt, husus m lk sahiplerinin ortadan kalkt bir v.r.da ise yeknesak ve pratik usullere ve um u m bir tek ifti iletmesi tipine doru ykselm enin ehem m iyeti aikrdr. Bu sebepledir ki, ortak kullarn bile bir mddet sonra kul olmalarndan mtevellit husus rf ve detlerini kaybe derek mstakil ve hr ifti haline girmekte olduklar bir devirde yeni ortak kul imletmeleri tesisinden sarfnazar edilmi bulunulabilir. [93] Eski devirlerdeki Kolonlu/c sistemi hakknda u kitaplara mra caat edilebilir : F stel de Coulanges, Le Colonat, dans les erecherchees sur qelques p'.oblemes d!histoire. Guiraud Paul, Efcudes economiques sur lantiquite. Pa ris, 1901. Cuq Edvard, Les institutions juridiques des Romains t. II. Paris,
19 ],-7 . Paul Louis, Le travail dans le monde romain. Guiraud. La propriete

ronciere en Grece. Paris 1893, E m il Savoy, Lagriculture travers les ges, tome II, Raym ond Monier, Manuel elementaire de droit Romain, tome I. F. Lot, la fin du monde antique p. 124. Vasf Rait Sevig} Romann husus hu-

.- i -- - 90

Son devir R om a im paratorluunun kolon u orta a devrinin se lfi gibi topraa bal olan ve iledii topra istedii zam an terk edem iyen bir ifti idi- B idayette, ziraatn inhitat ettii ve topran her tarafta terkedildii bir devrin iktisad artlar iinde d eta kendi liinden m eydana ckan bu sistem, son devir R om a im paratorluu nizam nn her trl sosyal vazifeleri irs klm ak tem ayl neticesinde kanun bir meyyide iktisap etti. Byle bir sistemin mevcudiyetin den bizun karacamz neiice, ifti smlann topraa ballnn her y erd e h er zsm sn klelik tbiiyetlerinin mevcudiyetini istilzam etim^ymidir. Filhakika, R o m ad a to p ra a bal olan kolon her hangi bir ahsn kulu deildi. H ukuk bakm ndan hr bir insan addedilen kolon, ancak topran klesi idi. F akat, hr bir iftinin nasl olup ta kolon haline sokulduu, yani d aim ve risi olarak bir topra ile m ek m ecburiyetine tab tutulduunu da izah etm ek icap eder, n k, kolonlar da, bir bak m d an tpk servaj sistem indeki kyller .gibi, bir nevi toprak klesidirler. T o p rak la b erab e r alnp satlrlar. K aak kolonu ait olduu y ere iad e etm ek m ecburiyeti vardr. Kolo n larn bu husustaki tbiiyetlerini izah iin kolonluk sisteminin muh telif m enelerini gzden geirm ek lztm gelir: Bir defa servaj sistem inde olduu gibi, kolonluun da mm e hukukuna ait olan kayna harplerdir, R om a im paratorlar iskn ve 'kolonizasyon m aksatlarile C erm anyadan k anlar v e ocuklarile sr dkleri hesapsz harp esirlerini dev lete ait bo topraklar zerine yer letirm iler veya byk arazi sahiplerine datm lardr. Bu hususta dikkat ettikleri nokta, gerek im p arato r arazisi zerindeki vergileri to p lay an m ltezim ve m em urlarla ve gerek byk araz sahiplevile bu kolonlarn m nasebetlerini sarih b ir ekilde tayin ve tanzim, etmi olm akt. V erilen em irnam elerde datlan harp esirlerinin kle gibi deil belki kolon olarak m uam ele grecekleri, bir defa h er hangi bir araziye tahsis edilecek olan kolonlarn bir daha hi bir kimse tarafn dan o radan geri alnamyaca, katklar yerlerden onlar geri iade etm ek lzm gelecei; b u n a m ukabil toprak sahiplerinin de bu nevi iftilere 'kar m uam elelerinde ve vergi toplam a usullerinde m uay yen kaidelere tbi bulunduklar tasrih edilm ekte idi. Bu vaziyette, servaj sistem inde h arp esirleri arasndan seilip topraa balanan klelerle b u nevi kolonlar arasndaki farklarn pek byk olm am as lzm gelm ektedir. Bununla beraber, mellifler ko lonlarn hukuk sitat bakm ndan hr adam telk'ki ediT melerini ve bu yzden baz m eden haklara sahip bulunm alarm kolonluk sfa tnn bir hususiyeti gibi tebarz ettirm ektedirler. Filhakika, kolonun

hukuk bakim den bir ahs olm ak dolaysile, 'kendi snfndan bir a hsla olm ak .artie, evlenm ee ve m lkiyete ehil olduu anlalm ak tadr. ocuklar zerinde babalk haklarn kullanm akladr. K olon lara kar dav a ikam e edilebilir, kolon dava aabilir ve ahit olarak dinlcnilebildii gibi ayrca m lk iktisap ve tasarruf d 3 edebilm ektedir. K olonun miras, esirde olduu gibi, tam am en top rak sahibine g er m em ektedir. K olonun mlkleri ldkten sonra ocuklar yoksa dier akrabaya veya vasiyet ettii kim selere geebilm ektedir. A ncak met u vris ve vasiyet edilmi k.mse bulunm ad tak d ird ed ir ki, toprak sahibi kolonun merasna girebilm ektedir. Bununla beraber, verecei vergi ve m kellefiyetin tem inat olduu iin kolonun mal ve m lk n toprak sahibinin rzas olm akszn istedii gibi kullanmas, ba kasna d ev r ve fera etm esi de caiz grlm yordu. K olonun bu hu suslarda ehliyetsizlii vard. D ier taraftan, kolonlar nazar bakm dan hr insanlar telkki edilm ekle beraber, tima ve ktisad b akm lardan vaziyetle>rin;in serflerinkinden p ek faik l olm ad anlalm aktadr: Mesel, kolon lar bir zam anlar hr insanlarla evlenem ez olm ulard. Arazi sahiple rinin tpk kleleri zerinde olduu gibi, kolonlar zerinde de tec ziye haklar vard. T o p ra terk edip kaan kolonlara esir muam elesi yaplrd. K olonluktan kurtulm ak iin zerinde alt topra sa tn alm ak veya bu topran sahibi tarafndan tam miilk olarak ken disine bahedilm ek lzm gelirdi. Sahibinin rizasile bir m anastra gir m ek, 30 sene k ad ar b ir zam an b ir ehirde ikam et te bazan kolonluk tan kurtulm ak iin b ir sebep tekil ederdi. T o p rak sahipleri kolonlnT in, kleleri gibi, istedikleri ekilde azad edem ezlerdi, im p arato r ta rafndan kolonluk eb ed b ir hukuk vaziyet prensibi telkki edilm ek te idi. Esasen, hukuk bak m d an d a kolonlar bidayette sahip olduklar ehliyetleri yava yava kaybetmi bulunuyorlard. Nitekim; orta za m ann ilk nsfnda olduu gibi, bir m d d et sonra btf' kolhlarn serflere benzetildii grlecektir. Bu suretle kolon kelimesi muhtelif m em leketlerde muhtelif tarihlerde muhtelif mnalar ifade etmi ve bazan icabnda topra brakp gidebilecek ekilde serbest bir m uka vele ile ziraat y apan kim selere de renper m nasna kolon denil m i olduu iin kolonluun serflikle hr kyllk arasndaki hakik vaziyetini lykile tayin ve O sm anl im paratorluunda m uhtelif ifti snflar ile mukayesesi gayet g bulunm aktadr. Bununla b erab er eer biz kolunu, topraa bal olm akla b era-

sak, onu bizdeki ortak k ullardan ziyade, fethedilen yerlere m em leket dahilinden srlen iftilere benzetm ek lzm gelir [9 4 ]. Filhakika, bu-nevi s r g n l e r bulunduklar yerleri terkedip istedikleri y er de istedikleri ekilde almak hrriyetinden m ahrum idiler. D ier taraftan, Osm anl im paratorluunda esasen btn ifti snflar, hukukan hr addedilen reaya snflar da dahil, defterlerde zerjrin yazlan topraklar ilem ek m ecburiyetinde idiler. Bu se beple, onlar iin de, b ir nevi to praa ballk m evzuubahstir. Bu yer leri terkedip gitm ek yasaktr veya tazm inat mucip b ir harekettir. Bu m abehetlere ram en, O sm anl im paratorluundaki reayay ta m am en kolonlara benzetm ek te, bi olm azsa m eneleri bakm ndan, tam am en doru b ir harek et olam az. Fikrimizce, kolonlar serf lere d a h a yakndrlar ve garb A vrupa m em leketlerinde kolonluktan serflie kolayca ve tabi olarak geilebilmi olduu halde bizde bilkis reaylktan bugnk kylle sarsntsz b ir intikal grlm tr. Filhakika kleliin hkim olduu bir devirde kolonluk daim a bu m essesenin te siri altnda kalm tr. M esel kolonlar b idayette tpk klelerde ol duu gibi, analarnn tbi tutulduklar hukuki sitatye tbi idiler. A nasi h r olan b ir kolon h r addedilirdi. H albuki, bizdeki reaya s nflarnda ocuun hukuk vaziyeti daim a b abalarnn vaziyeti gz nnde bulundurularak tayin edilm ektedir. B aba kim in raiyeti ise ocuk ta onun raiyeti addedilir. H ukuk vazyetin baba tarafn d an tayini keyfiyeti klelik prensibine m ugayirdir. Geri kolonlar iin de, bilhare kolonluu tam im iin ana veya b a b a d a n birinin 'kolon ol m as takdirinde ocuklarn ayn ekilde kolon addedilm esi prensibi kabul edilmi ve ana b a b a d a n birinin ayr ayr arazinin kolonlar ol duklar takdirde ise, ocuklar evvel babann zerinde alt araznin kolonu yaplm , sonra da, servaj sistem inde olduu gibi, her iki a razi sahibi arasnda m uayyen nisbetlerde, tevzi edilm ee balanm tr. Bununla beraber, bt n h u inkiaflar kolonu bizdeki raiyete tamamen.' benzetm ee kfi gelmemitir. D ier taraftan yine unutm am ak lzm gelir ki, kolonluun yu k ard a arzettiim iz gibi srgn eklinde m m e hukukunu a l k a d a r eden m enei yan nd a, hususi h u kuku alk a d ar eden m eneleri de' pek oktur ve bu itibarla teekkl etm eleri bakm ndan bizdeki re aya ile kolonlar birbirine benzetm ek im kn yoktur. Filhakika, Rrm a d a vaktile hr kyl vaziyetinde alan birok kolonlarn hu

sus haklara dayanan m ukavelelerle eski sfatlarn kaybederek kolonha dm olm alar m m kn olduu gibi, kolonlukla hr kyllk birinden dierine ancak husus m erasim ve artlarn ifasile ge ilmesi m m kn iki ayr hukuk zm reyi temsil etm ektedir. H albuki bizde, topraa bal reaya eklne dmek hali hi bir zaman husus h ak in e dayanan bir meneden km ve beslenmi olm ad gibi, reaykfan ay hukuk b ir ziimre tekil eden d ah a hr br ifti snf da esasen m evcut deildir. Bu itibarla, bu snfa has im tiyazla rn m uayyen artlar altnda kaybedilm esi veya yeniden iktisap ed il mesi m evzuubahs olamaz, O sm anl im paratorluunda u veya bu husus haklar alkad&r eden sebepler dolaysile deil, fakat b t n tima snflar bir vazifeye baland, .iin ve devlet kanunlarile ifti snflan da to praa baldr, ite, R o m ad a grdm z m na da hususi toprak sahibi zenginlerin T rkiyede m evcut olmay ile toprak m lkiyetinin tam am en devletin elinde bulunm as keyfiyetleri, fikrimizce kolonlarla reayay ays-a imas bnye ve devirlere mensup hususi ifti tipleri o larak nazar itibara alm amz icap ettirm ektedir. Bu husustaki fikirlerimizin daha iyi anlalmas iin R o m ada kolonluun m evzuubahs husus h aklardan m tevellit olan m enelerini ha trlatalm : M alm olduu zere R om ada, serbest bir m ukavele ile aktedilen bir borcu deyemeyenleri alacakl, ister kle olarak evinde, ister tarlas zerinde altrrd. Bu suretle, vaktile serbest m ukavele ile kiralanan topraklarn kirasn verem iyen hr iftiler, to p rak sahibi alacaklnn elinde rehin gibi kalarak, b u topraklar bir d ah a terkedem ezlerdi. O zam an bu nevi borlular sk b ir kontrol altnda alan ortak kullara benzem i olurlard. Bu nevi m kelleflerin b ir m d d e t sonra ahs tbiiyetten kp um um ve resm birsitatye. sahip olacak lar da aikrd. nk bu b orlar ekseriya hi b ir zam an tkenm eye cek b ir vaziyette, olduundan ve b ab an n borcunu demek vazifesi ek seriya oluna da getiinden b u nevi to praa balliklar b a b a d a n tfla intikal eden irsi ve daim bir ekil alrd. Byk sefalet ve em niyet sizlik hkm ran olduu devirlerde, kendilerine toprak ve serm aye ile birlikte ayrca him aye de v aad eden zenginlerin kolonu olma ihtiyar olarak kabul eden iftiler pek o'ktu. A yrca, kolon snfn dan bir kadnla evlenm ek isteyen b ir kim senin b zde ortak kullar d a olduu gibi [9 5 ] kolonluu kabul etmesi lzm gelirdi. H albuki
[95J Birinci makalenin 17 (45) inci sahifesinde zikredilen kanunname-

'Osmanl im paratorluunda reay iin fakr zaruretle m eden hakla rn d a n feragat edip husus ahslarn ad am v e tebaas lm ek nevin d en tbiiyetler m evzuubahs deildir. O ra d a; rsaylm icap ettii topraa ballk, fethedilen m em leketler halkna um um iyetle vaze dilen bir m kellefiyettir. Bu itibarla rsaylk ancak yukarda bahset tiimiz srgn eklindeki kolonlua benzetilebilir.V ergilerin m untazam b ir ekilde toplanabilm esi ve byk m alikne sahiplerinin devlete kar olan vazifelerinin hsn ifas iin im parator emirname^erile 30 sene gibi uzun bir m d d etten b eri ayn yerde oturanlarn oralar terkedem eyii gibi tedbirlerle, pek oalm olan dilencilerin, ken dilerini devlete h ab er verenlere ikolon olarak verilm esi nevinden dar kaynaklar da kolonluu, bizde reayy topraa balam a icap ettiren sebepler arasnda teekkl halinde gsterm ektedir. O rta zam ann serfleri ve O sm anl im paratorluunun hr ky l leri: O rta zam ann ilk nsfnda to p ra a yerletirilm i esirlerle, arta m uallak zadb kleler ve vaziyetleri fenalat iin kendi rizalarile hrriyetlerinden vazgeen insanlardan ve k olonlardan ib aret olan eski iftiler, um um iyet itibarile m eneleri ne olursa olsun serf nam altnda ayn teklif ve angaryalara tbi husus b ir zm re dahilinde kaynatlar. te, bizdelki ifti snflarn tima ve hukuk vaziyetlerini izah etm ek isteyen m ellifler, bizdeki reayy um um iyetle garp orta za m annn bu bahsettiim iz servaj sistem indeki kyllerile m ukayese etm ek istem ektedirler. K anaatim izce, O sm anl im paratorluu niza m nn ve bugnk tima bnyem izin hususiyetlerini tebarz e ttir m ek iin fevkalde m him olan b u mukayese, im diye kadar, um u m iyetle gayr kfi vesikalara istinat .edildii ve acele tam im ler yapldii iin, lzm geldii ekilde tetkik edilmi addedilem ez. [9 6 ]. Biz O sm anl im paratorluunda ifti snflarn hukuk sitats ne dair v aktile neretm i olduum uz b ir tektik tecrbesinde [9 7] b u hususta b a z yeni m u talar tem in etm i olduum uzu zannetm ekteyiz. Bu et dm zde garp orta zam annn serfinin hukuk vaziyetini karakterize
[96] smail Hsrev, Trkiye Ky iktisadiyat. Ankara 1934. Edip S er-

dengeti, Mlkiyet nehcinin mene ve tekml. stanbul, 1921. [97] lk Mecmuasnn mart 1937 den itibaren km olan 49, 50, 53, 58 ve 59 uncu Savilflrn^alri m alraBole.?***

eden hususiyetleri b irer b irer bizdeki ifti snflarn hukuk sitatsnde aram ve m evcut faik lan tebarz ettirm ee almtk. Fikrimizce, Osmanl imparatorluundaki ifti snflarn husus vaziyetini teba rz ettirmek iin vaktile serflerle yaptmz mukayeseler, bu maka lelerimizde rsay ile ortak kullar mukayese iin nerettiimiz v e sikalarda bsbtn ehemmiyet kazanm bulunmaktadr. Bu b akm dan bu m akalelerim iz, ayn mhim m eselenin m uhteilf cephelerden ten viri iin giriilen aratrm alarn ehem m iyetli b ir ksmn tekil edeceklerdir. Filhakika biz, vaktile O sm anl im paratorluundaki reaya ile serfi m ukayese ederken, ayn garp m em leketlerinde ekalliyet olm ak la b erab er serfin yan n d a ayrca m evcut hr kylleri, azad edilm e den evvel ve azad edildikten sonra serfin hukuk sitatsnde vukua gelen tahavvlleri hatrlattm z gibi; hr kyl ile hr olmayan ky l arasndaki mevzuubahs farklar, bu defa Osmanl imparatorluun dan alnm olan bu ortak kullar misale, bsbtn meydana koy maa muvaffak olduk. u halde, garp o rta zam annn serflerini tbi tutulduklar hukuk stat bakm ndan her hususta bizdeki ortak kullarla m dkayese ederek aralarnda byk b ir m abehet ve hem en hem en ayniyet bulm u oluyorsak, bu ortak kullara benzeyen serflerin ayn zam anda hem ortak kullara ve hem de onlardan b sb tn ayr bir hukuk kategori tekil eden reayya benzetiem iyecekleri basit b ir m antk zaruret halinde m eydana kacaktr. Bu vaziyette O sm anl im paratorluunun X V. ve X V I. nc asrlardaki hususiyetini, serf vaziyetinde altrlan iftileri ok kk bir ekalliyet halinde olan ve bu ekalliyetin d e gittike o rta d a n kaybolduu grlen bir hr iftiler memleketi olm aktr, eklinde ifade etm ek m m kn olur. Bu sfat ise onu, ayn asrlar yaayan garp ve ark A v ru p a m em leket lerinden ve b u m em leketlerdeki tima bnye olularndan ok m nal bir ekilde ayrm aktadr. ok m him olan bu neviden b ir b n y e hususiyetinin tesbiti iin burad ak i tetkiklerim izin esasm ve gaye sini tekil eden m ukayeseyi hlsa v e tek rar etmeliyiz [981.

[98]

lk Mecmuasnda nerettiimiz etdlerimizde bu dnce tarz

nn baz hususiyetleri ve varlan neticelerle olan alkalar daha etrafl bir e kilde tebarz ettirilmitir. Bu itibarla alkadarlarn mevzuubahs makalelere mracaatleri mmkn ve mnasip olur. Buradaki makalelerimizi yalnz Fran szca hlsalarndan takip edenler ici ise ayn kolaylk mevcut bulunmad-

M alm olduu zere, R om al veya G olval byk to p ra k zen ginlerinin iftliklerinde alan kleler (servus), orta zam ann ilk nsfnda husus ehresini kazanan m alikne sistemi (system e d om anial) inde aileleri ile birlkte ayr ayr to p rak paralan, ufak iftlikler (tenures) zerinde yerletirilm i bulunuyordu. Bu itibarla serfler, m evcutlar bilhare m uhtelif k an allard an gelen hr adam soyundan insanlarla ok zenginlem i olm akla beraber, ecdatlar vaktile to p rak zerine yerletirilm i hakik klelerin ahfaddrlar. Bu sfatla on lar, sahiplerinin kendilerini resm en azad (affranchissem ent) etm e sinden evvel hr adam lar arasna karam azlard. Serf, nereye gider se fitsin, m uayyen bir sahibi olan ve. vcudile m uayyen bir ahsn m lk olan bir m ahlk, sahibine iadesi gereken b ir kaak kle idi. Bu itibarla hukuk bakm n d an onun vaziyeti, yine kendisi gibi senyre ait topraklar zerinde ar artlarla alan fak at ahsan hr olm ak sfatm henz kaybetm em i olan dier iftilerden esasl bir ekilde farkldr. nk, bahsettiim iz h r kyller ancak iledikleri to p rak dolaysile (lien reel) senycre bal olduklar halde, serfler ahs bir bala (lien personnel) v e vcutlarile baka birine ait ol m ak (hom m e d e co rp ) sfatile senyre baldrlar ve bu ahs b a lln, vcutlarile aidiyetin ve klelik vasfnn tabi b ir neticesi oaolarak topraa d a bal bulunuyorlar [ 9 9 ] : 1) Serf, m enkul ve gayrim enkul m irasna hr bir adam gibi tasarruf edem ez. Y alnz topran deil serfin de hakik sahibi olan senyr, serfinin m irasna, rf ve an anelerle tayin edilmi ekiller de d e olsa, girm ek hakkna maliktir. H albuki, O sm anl im paratorlu unda reay iin, to p rak m stesna, bu neviden tah d id at m evcut d e ildir. H albuki, ortak kullarn miras hususunda ayn tah d id a ta te sadf edilm ektedir [1 0 0 ],
bu ksmlar daha fazla tafsil edilmitir. Bu itibarla, icabnda her iki ksm mukayeselei bir ekilde okumak faideden hail deildir. [99] Marc Bloch, Libert5 et servitude personnelles au moyen - ge, paticulierement en France; 1933, Madrid (Birinci fa sl). Les caracteres originaux de Thistoire rurale franaise, 1931, Paris. H. See, Histoire economique de la France, tome X . [100] Birinci makalede, ortak kullarn muhallefat meselesi balkl

2) Serfin kendisi ve kendisinin vcudundan kacak olan m s takbel nesiller, ayn klelik m nasebetlerinin icaibatndan olarak, senyrn m al olduundan ve senyor kendisine ait bulunan insan srlerinin yavrularnn da daim a kendisine ait kalm asn tem in iin baz ta h d id at vazetm ek hakkn haiz bulunduundan, serf istediile evlenm ek hakkndan m ahrum dur. Bu hususta her iki tarafn d a serf olmas bile kfi gelmez, ayn senyrn serflerinden bulunm alar da icap eder. Bu yzden serfler sahas olduka m ah d u t bir d ah ild en evlenm e m ecburiyetine tbi tutulm aktadrlar. H er serf cadn veya erkek, an cak senyrlk dahilindeki bir serf k adn veya erkekle evlenebilir. H ariten evlenm ek (form ariage) m em nudur veya byk tazm inat m ukabilinde satn alnabilir b ir hak tekil eder. Bu hususta um um i yetle alk ad ar senyrlerin doacak ocuklarn paylalm as tarz hak knda anlam olm alar lzmdr. Bu gibi takyidatn Osmanl im paratorluunda raiy st snf iin m evcut olm adn ve resmi ars ve G erdek resmi gibi vergilerle servaj sistem inde bu harice criye satm a hatrlatan m kellefiyet leri birbirine kartrm am ak lzmgeldiini (9 7 ) num aral n o tta m ev zuubahs etiiderim izde usup' uzadya izah ettik. B urada, bu nevi taky idatm ortak kullar iin aynen m evcut olduunu etrafl b ir ekilde tesbit etm bulunuyoruz [ 10 1 ] G rlyor ki serfiiin bu nevi karakteristik mkellefiyetleri, ser fin hukuk bakm ndan kul ve kle telkki ediliinin zarur bir neti cesi olduundan, T rkiyede daim a hrriyete sahip olmu bulunan raiyetin tbi tutulduu m kellefiyetlerin cins ve m ahiyet itibarile ayn bulunm am aktadr. H r insan addedilm em ek bakm ndan b u nevi m kellefiyetler T rkiyede ancak ufak bir ekalliyet tekil eden ortak kullar iin mevzuubahisLr. T am am ile serflere ve ortak kullara mahsus gzken bu nevi m kellefiyetler haricinde kalan, senyrn lzum grdke adam larn dan p a ra toplam as (la taille arb itraire ), serfin senyr em rettii zam an ve lzm olduka senyre ait to p rak lar (hassa iftlik) zerin de angarya m esaiye m ecbur edilii (C o rv eab le m erci) ve nihayet zerine yerletirilm i olduu to p ra a bal kal ( lattache la glebe)

[101] kayda baknz.

Birinci makalede 19-21 (47-49) inci sahifeler ile [40] numaral no

ta; ikinci makalede [42] numaral notun bulunduu yere ve XXIII numaral

gibi m ecburiyetler de, um um iyetle serfIik vaziyetinin icap ettirdii ne ticeler arasnda zikredilm ekte iseler d e , bu gibi m kellefiyetlerin bsbtn b ak a sebeplerle ve bazan h akikatta serf olm ayan kim sele re de temil edilmi bulunduu [97] num aral n o tta kaydedilen etdlerim izde uzun uzadya izah edilmitir. B urada, R om ann son za m anlarnda kolona sistem inde, O sm anl im paratorluu ile baz ark A v ru p a m em leketlerinde ahs b ir tbiiyet ve balln neticesi ol m aktan ziyade m erkeziyeti ve kuvvetli bir dev let otoritesi tarafn dan kylnn topraa balanm asnn m m kn olduunu syleyebi liriz. [ 1 0 2 ]. A yn suretle senyrn p ara ve hediye toplam ak, angarya m ssa talep etm ek haklar d a b id ay ette hr olan ve olm ayan btn kyller iin bir m kellefiyet tekil etm ekte iken, b ir m d d et sonra d er snflar vakti ve m iktar evvelden kestirilem eyen ve b u itibarla keyf gzken bu ianeleri husus m ukavele ve rflerle veya satn al nan azadlk ferm anlarile tesbit ettirm ee m uvaffak olduklar hald e; bu m kellefiyetlerin keyf olm ak vasf, ancak henz azadlklarn satn alcm yacak k a d a r zavall olan serflerin zerinde kalm ve bu itibarla sefliin karakteristik vasflarndan biri gibi telkki edilmi lerdir. O sm anl im paratorluunda d a b u nevi m kellefiyetler ancak ortak kullar iin baki kalm tr. [ 103 J . A yn suretle Osm anl im para torluunda ancak kullarn cezalandrl ekillerinde baz hususiyetler m evcuttur. Senenin m uayyen gnlerinde senyr iin angarya mesaiye mec* b ur edilm ek kaydna gelince: O rta zam an garb A vrupa m em leketlerinde ok m him b ir m ev ki igal eden -bu m ecburiyetler, o m em leketlerde hkim olan m alikne sistem inin v e zam anm ktisad zaruretlerinin b ir neticesidir ve b u hu susta h r olrmyan kyl (serf) k ad ar hr kyl (colon ve ho te) de senyre ait topraklar zerinde yerleirken, kulland topran kira sn senyrn hassa iftlik (reserve seigneuriale ou terres privilegiees) i zerinde angarya eklinde, senenin m uayyen zam anlarnda v e em ir aldka alm ak m ecburiyetini kabul etm itir. O sm anl im paratorlu unda ise to p rak m lkiyeti ekli ile zira rejim bsbtn baka tarz d a olduundan bu nevi m kellefiyetler ancak hassa iftlikler ze[102] Prof. Bratianou nun Etudes Byzantines Paris, 1938. isimli kita bna baknz, p. 228. [103] Birinci makalede 23-25 (51-53) inci sahifalere; ikinci makalede XVI numaral kayda ve nc makalede XXXV ve XXXVI numaral kayt lara baknz.

rinde ortaklkla alan ve ekserisi kul soyundan gelen kyllere m ahsustur. [1 0 4 ]. G a rp ta m aliknenin ekonom i bakm ndan bu nevi den bir organizasyonu keyfiyeti, yaratt iktisad tbiiyetlerle d i e r hukuk ve tima tbiiyetlerin devam n m m kn klm ve servaj re jiminin o m em leketlerde taam m m nn belli bal sebeplerinden biri olm utur. O sm anl im paratorluundaki ekonom ik artlar ve zi ra rejim ise bu nevi ekonom ik tbiiyetlerin teesssne m ni olm u tur. O rtaklk m nasebetlerinin ve ortak kullarn azl bu hususta en gzel delillerden birini tefkil etm ektedir. it'k'k Bununla b erab er garp m em leketlerinde o rta zam anlarda tesa^ df edilen servaj m akulesi iley O sm anl im paratorluundaki ortak kullar ve dolaysile reay tbir edilen hr iftileri m ukayese ed er ken aralarndaki farklar pek m bala etm em ek lzm gelir. Osm anii im paratorluundaki tima nizam ve m nasebetlerin hususi yetlerini tebarz ettirecek olan bu m ukayeseler, bin sene sren b ir orta zam ann ve Fransz ihtilline k a d a r F ransada, yirminci asrn balarna k ad ar ark A v ru p ad a sertlerin daim a ve her yerde ayn kalam yaca ve bu k a d a r senelik b ir tarih inkiafn, tima m esseselerin bazan deim eyen isimleri altnda, m na ve m ahiyetlerini tam am en deitirmi olm as ihtim alini de gzden karm am aldr. Filhakika, bu m uhtelif vaziyetleri m uayyen b ir tekm ln m uh telif m erhaleleri gibi telkki etm ek ve Osm anllk nizam nda dahi eski b ir derebeyliin izlerini veya yeni b ir derebeylie m ncer olm ak tem ayllerini, m u k ad d er b ir inhillin b t n tohum ve istidatlarm grm em ek imkn yoktur. Fakat, ayn zam anda unutm am ak lzm gelir ki, bir tarihi iin bilhassa lzm gelen n o k ta, b ir itim aiyat iin olduu gibi, um um ve bir ok dereceli tecritlerle ulalabilecek m abehetler deil, um um kanuniyet ve tekm l istikametlerinin zam ana ve m ekna ait hususiyetlerin ve m uayyen tarih artlarn tesir leri altnda alm oldulklar husus ekillerdir. Bu sebeple, T rkiyede son zam anlarda m tegalbe ve derebeyi haline inklp etm ee yz~ tutan toprak beyleri ve tm ar sahipleri karsnda sosyal ve ekono m ik vaziyetleri ne k a d ar ktlem i olursa olsun, bizde kylnn, resm en v e hukuka?* hr ad am olm ak vasfn hi bir zam an kaybet[104] Birinci makalede 24 (52) nc sahifeye; ikinci makalede b) i mtevellit ortaklk mnasebetleri

letilen topran hukuk mahiyetinden balkl fasla baknz.

m em i olduklarn her zam an syliyebiliriz. Bu b akm dan bizdeki raiyet ile serfi m ukayese ederken serfin hukuk sitatsnn icap et tirdii bir azad etm e veya azadl satn alm a iini ve bu m erasim in resm en haiz olduu ehemm iyeti unutm am ak lzmgelir. M alm oldu u zere, A v ru p ad a sahipleri azad ettikleri serflerinin eline veya ky ce topuna birden, bizde bir kleyi azad eden sahibinin verdii itaknm eye benzer bir b erat (ch arte) verm ektedir. Bu ekilde serflikten azad edilen kyller, yalnz serf olm ann icap ettirdii m kelle fiyetlerden kurtulm u olm akla b e ra b e r; ekonom ik ve sosyal vaziyet lerinin ve bilhassa senyrn topraklarn ileyen b ir kirac olm alar nn icap ettirdii ar ve geri artlara tbi tutulm akta devam ediyor lar. V e ancak bu vaziyette bizim kylm zle kabili m ukayese bir halde bulunabilm ektedirler. nk, bu vaziyette onlar senyre baIyan ve tbi klan b a d o rudan d oruya ve ^hs olm aktan ziyade, bilvasta yani kiraladklar to p rak dolaysiledir veya bizde olduu gi bi, dar - m al b ir devlet tedbiri m ahiyetindedir. D em ek oluyor ki, O sm anl im paratorluunda kylnn G arp taki serfin azad edilm esine m abih b ir kayt ve m erasim e tbi tu.tulmays [ 105 ] hkuk b ak an n d a n aralarnda m evcut almaz fark aikr bir ekilde tebarz ettirm ektedir. O sm anl im paratorlu garp ta uzun zam an bir ekalliyet halinde kalm olan hr kyllerden m teekkildir. m paratorluk, teekkl ettii m em leketler zerinde key f ve sahibinin klesi zerindeki hukukunu hatrlatan m kellefiyetleri ilga ile, vergi sistem lerini m untazam ve m ukannen b ir ekle sokmu, tashih ve k anunlara raptetm itir. Bu itibarla diyebiliriz ki, O sm anl im paratorluuna lh ak edilen m em leketler kyls, bu fetih ve ilha kn tabi b ir neticesi olarak serflikten kurtulm ular ve m eydan m u harebelerinde vcutlar izale edilmi olan kk kk beylerin k leleri olm aktan karak sadece byk b ir im paratorluun ehli zim m e t reays, kolonlar olm ulardr. O sm anl im paratorluunun te ekklne sebep olan siyas herc m erlerin ve istillarn potasnda yourulan byle yeni tip bir kyl snf sitatsnn-teekklne y a r dm eden sebepler arasnda ise; phe yok, im paratorluun geni m ikyasta b ir iskn ve kolonizasyon sahas oluunun, ahs ve m ahall

[105]

Halbuki bu merasim, yani resmen zad edilmi olup olmamak key

fiyeti, bizdeki ortak kullar iin ayn ekilde meveuttur. Bu hususta birinci makalede 3. hukukan hr olan ve olmayan kyller faslna baknz. Sf. 13-16 (41-44).

ballklardan koparlarak im paratorluk m ikyasnda b ir tekilt iin d e vazifesi olan b ir kolon vaziyetine sokulan yeni tip bir kyl hukukunun im paratorluk kanunnam eleri taraln d an her tarafa nakl v e tam im edilmi olm asnn byk rol olmutur. Dier mukayeseler: O sm anl im paratorluundaki hr kyl (reay) snflarn sa dece bu im paratorluun kurulduu topraklar zerinde daha evvel m evcut klelem i kyller veya orta zam an G arp m em leketlerinin serf'lerile deil, fakat, Osm anl im paratorluile ayn zam anda yaa m olan b ir ksm ark A vrupa m em leketleri kyllere de m uka yese edecek olursak, ayn hususiyetler m eydana kacaktr: Malm olduu zere F ransada, zam anla ok azalm olm akla b e raber, 1 789 inklbna k ad ar henz hrriyetini satn alm am serfler m evcut bulunuyordu. ark A vrupa m em leketlerinde ise, servaj da h a uzun m d d et devam etti. P rusyada ancak 1807 tarihli kanun serf kalm adn iln etmiti. A yn m em lekette, senyrn kylnn ile dii topraklar zerinde haiz olduu yksek m lkiyet hakk 1821 de ilga edildi. F ak at b una m ukabil kyl senyrlere tazm inat verm ee m ecbur oldu. A vusturya - M acaristan im paratorluunda d a kylnn serflie ait kayt ve m kellefiyetlerden kurtulm as iin uzun m d d et m ca dele etm ek lzm geldi. lk defa olarak 1 783 te T ransilvanyada ve 1785 te M acaristanda servaj kaldrlm ak istenilmise de, kylnn senyre kar dem ee m ecbur olduu vergi ve angaryalarn tanzimi veya tam am en satn alnarak kylnn toprana serbeste sahip olabilm esi iin 1848 kyl hareketlerini beklem ek lzm gelmitir. R usyadaki servajn tarihi de hr olan ve olm ayan kyl arasn d aki farklar tebarz ettirm ek hususunda dikkata ayandr: B idayette, X V I. nc asra k a d ar R usyada kyl hukuk bakm dan hr saylm akta idi. Kyl, her sene husus bir m ukavele ile bey lere b alanarak onlarn topran iler, fakat iini bitirince brakp b ak a b ir yere gidebilirdi. Bir m d d et sonra kuvvetle teekkl et m ee balyan devlet, vergilerin m untazam toplanm as ve beylerin devlete kar olan m kellefiyetlerinin iyice ifa edilebilm esi iin, ky lnn serbeste yer ve senyor deitirmesine m ni olm ak m ecburi yetini hissetti. Bu yzden ilk defa olarak 1597 tarihli em irnm e, beylere 5 senedenberi m alikneden ayrlm olan serflerini arayp b ulm ak ve geri gtrm ek hakkn tand. Bu suretle, to p ra a bala-

kaybetm ee m ahkm bulundu. Filhakika, bir m d d et sonra araz tahrirlerinde her hangi b ir senyrn m aliknesine dem irba eya gibi kaydolunan kyllerin bir daha o m alikneyi terketm eleri, baka b ir i ve m eslek sahibi olm alar m enedildi. Bu suretle b id ay ette yalnz; topraklarla birlikte alnp satlm aa balanan kyller, bir m ddet, sonra to p rak tan ve h a tt ailelerinden ayrlarak satlabilir bir kle haline geldiler. Mlk sahibi kendi adam larn m uhakem e ediyor, ce zalandryor, ar hizm etlere veya Sibiryaya srlm ee m ahkm ederek m em urlarna teslim ediyordu. 1 762 tarihinde bile henz serfini ldrecek olan senyr cezalandrabilecek b ir kanun ve m akam m evcut bulunm uyordu. K yl h a fta d a gn senyrn emri altnda alyor ve ayrca m ahsuln bir ksmn da beye veriyordu. Kylnn, byk bir ksm d a ayrca atolarda hizm etkr gibi alm akta idi. Bunlar sallr veya deitirilebilinirdi. Bu sebeple, 180 1 tarihli M os kova gazetelerinde bile b erber, a ra b a c ... gi'bi, bu neviden hizm etler iin yetitirilm i satlk serflere ait ilnla* bulunm akta idi. 1861 de ar A leksandlr servjm ilgas ferm ann im zalad zam an hizm et kr olarak kullanlan serflerin says b ir milyonu bulm akta idi, Rus kyls bu gibi ar m kellefiyetlerden kurtulm ak iin hrriyetini p ara le satn ald veya kulland topraklarn bir ksmn m utlak m lk olarak senycre terketm ee m ecbur kald. Geri, b u p ara ken disine devlet tarafn dan tem in edildi. F ak at b u d efa devlete kar borlanan kyl, bu borcunu, yaplan hesaplara gre, ancak 1934 senesinde demi- bulunacakt [ 106] . H albuki Trkiye, ktisad ve tima tarihinde b u nevi kyl hareketlerine ve z^ra reform lara hi lzum brakm yacak kadar, sh hatli bir tima bnyeyi her zam an m uhafaza etmi bulundu. Kul soyundan iftilerin XVI. nen asrn balarna doru Tiirkiyede igal ettii mevki: M uhtelif nam lar altnda tetkik ettiimiz kul soyundan kyl lerin T rkiyede m uayyen bir tarihte igal ettikleri m evki ile hakik m ikdar ve nisbetlerini bulm ak meselesi, bu tetkikten karlabilecek neticelerin shhati bakm ndan, ok m himdir, Y ukarda d a izah et tiimiz gibi [1 0 7 ] elimizdeki m enbalarn husus vaziyeti ve kifayet[106]
E.U

Henri See, - Esquisse dune histoire du Regime agraire en Europe

et

XVIII, e

XIX. e sieeles. Engene Schkaff, La question agraire en Russie,

Paris 1923.

sizlii yznden b u hususta k at rakam lar zikretm ek her ne k a d a r m kl ise de, X V I. nc asrn balarna doru b u nevi kul zm releri nin T rkiyede igal ettii mevkiin ehemm iyetsizlii hakknda bir fi kir verebilm ek iin, tetkik ettiimiz m m tak alard a tesadf edilen kul larn saysile dier ifti zm relerine n azaran nisbetlerini tayine a lalm : Birinci m akalem izde m evzuubahs ettiimiz 1498 (9 0 4 ) tarihl H aslar defterine nazaran, stanbul H aslar kazasna ait 160 k ad ar kyden en aa 1 10 k adarnda dank bir h ald e bulunan ortak kullarn m ikdar u ekilde hlsa edilebilm ekte idi [sf, 72 ( 4 4 ) ] : 1.442 289 134 109 evli ortak kul henz m ukataaya balanm am b ek r kul m ukataaya balanm b ek r kul -kendilerine ortak yeri verilem edii iin baka ile me gul olup ortaklk bedeli bedeli enbz veren evli kullar criye ile evlendikleri iin i>edel-i hizm et-i criye ve ren hr kemseler Yekn

39 2.013

Bu vaziyete gre, stanbul haslar kazasnda 1498 tarihlerinde 2.01 3 yetikin kul erkek bu lu n m ak tad r ki bu m ik d an n 5 rakam ile zarbedilm esi suretile b*z tahm inen b u k azad a m evcut kadn, ocuk btn dier kullarn umum yeknunu bulabiliriz. Bu yekn ie, 0.000 i tecavz etm em ektedir. Bu tarihten takriben 40 sene sonra yaptrlm olmas lzm gelen Sultan Sleym an tahrirlerinin neticelerini tesbit eden istatistik defterlerine gre ise (N. 732, Baveklet a riv i); stanbul H aslar k a zasnda 1.820 si m slm an ve 2.708 i hristiyan olm ak zere cem an 4 .5 2 8 vergi m kellefi yetikin erkek m evcuttur. Bu m ikdar ayn e kilde 5 emsalile zarp edilecek olursa, bu kazann um um nfusu 22 .6 4 0 olm as lzm gelir. D em ek ki, arad an geen bu krk senelik m d d et zarfnda kullarn um um nfusa nazaran nisbetlerinin d e imem i olduu farzedildii takdirde dhi, b u nisbetin yalnz H as lar kazas dahilinde bile y ardan az olmas lzm gelir. H albuki, bu kaza dahilindeki kylerin byk b ir ksm Kulluk eklinde harp

ivi) istifade ederek btn Rumeli [108] iin tayin etm ee kalka cak olursak; bu m em leketler iin 258,185 o larak tayin edilen vergi m kellefi yetikin erkek nfus iinde, ancak 6.021 [1 0 9 ] kul so y u ndan ifti bulunm aktadr ki bu m ikdar um um nfusu temsil eden 258. 185 rakam nn% 2sini pekaz tecavz etm ektedir. Bu tarihlerde y a zlan defterlerde R um elinin dier taraflarn d a ortak kullara pek az tesadf edilm ekte olduu dnlecek olursa, bizim Rum elinde bulabildiim iz kul soyundan iftilerin b u n d an ib aret olmas lzm gelir. Mamafih,- Sultan Sleym an tahrirlerinin neticelerine gre tan zim edilmi olan defterlerd e zikredilen bu rakam lar, onlarn vaktile b u m m takad a da'ha byk ,bir k esafet halinde yerletirilm i ve ancak zam anla o rtad an kayb o larak dier reay ay a benzetilm i olm alarna m ni deildir ve fikrimizce bunun byle olm as kuvvetle m em uldur. Kul soyundan ifti zm relerinin A nad o lu d ak i yayl ekille rine ve nisbetlerine gelince; iburada d a ok kk b ir ekalliyet te kil ettikleri m eydandad r: Filhakika, Sultan Sleym an tahrirlerinin neticelerini tesbit eden defterlere gre (N. 285 B aveklet arivi), 21 kasaba ve 1,966 k y ihtiva eden A nadolu eyaletinde cem an 5 5 0 .1 3 9 nefer vergi m kellefi anda yetikin erkek nfus kaytldr. Bu m ikdar iinde 8 10 vakf olan (gulm an ), 760 vakf bac, 901 ortak, ve 270 azde m evcuttur. H albuki ikinci m akalem izde tetkik ettiim iz vehile, bu kul zm relerinden hem en byk b ir ksm yalnz bana H davendigr livasnda toplanm bulunm aktadr. Bu vaziyet aadaki cetvel de grlm ektedir: Btn A nadolu Y alnz H davendigr livasnda eyaletinde [110] (5 8 .8 6 7 zeri (5 5 0 .1 3 9 zerine) 778 810 760 (?) 901 [11 1] 88 47 (? ) 270 270

V akf olanlar V akf baclar O rtaklar Elliciler A zadeler

[108] ark ve Garb Trakya ile Makedonya dahil. [109] 2.013 stanbul Haslar kazasnda olmak zere. [110] Anadolu eyaleti Ankara dah btn Garb Anadoluyu ihtiva et-

Bu nevi kul soyundan to p rak iilerinin hem en hem en yegne toplandklar m ntak a olan H davendigr livas dahilinde h u nevi kul zm relerinin m uhtelif kazalar arasnda ne ekilde dalm ol duunu ve Sultan Sleym an tahrirlerine gre (B aveklet arivi, 285 num aral defter) m ikdar ve nisbetlerinin ne k a d ar ehem m iyetsiz b u lunduunu gsterm ek iin aadaki cetvel tanzim edilmitir. Bu cet veldeki rakam lar, pek kat olm am akla beraber, vaziyet hakknda bir fikir verecek k ad ar shhatldrlar: Vergi m kellefi y e tikin erkek nufusu Ortak ve kesimciler
adet

Kazas Bursa negl Yazhisar E m enipzar 1 omani Y eniehir St Gl Y enicetarakl G eyvs A kyaz A khisar G ynk B eypazar Ml'haKik Seferihisar K ete Ednc:k Mih^lilk G nan Tuzla A d.anos Kepsu^ T arhala

selet

u J6 >> b 0 } C adet 54 22

adet

adet

9 ,5 4 3 344 434 134 584 1.175 1.187 874 1.227 1.045 1.049 1.115 2.072 4.463 1.191 (? ) 3.845 1.982 5 .214 1.060 2.579 2.502 1.756 2.351

122 34 22 37 10 27 23 25 21 46 357 17

. ' 32 15

44 10 ' ' 84 ' 22 84 249 4

72

A zadeler

Vakf olanlar

Elliciler

A yn ekilde K aresi livasnda 2 .3 2 6 nefer m evcut zerine an cak 250 hane ellici ve gulm m evcuttur. M am afih unutm am ak lzm gelir ki, Sultan Sleym an tahrirle rinin neticelerini tesbit eden d efterlerd e ok d efa eskiden ortak kullar halinde altrldklarn 'bildiimiz baz kyler halknn kul olduklar tasrih edilm em i b u lunm aktadr ve bu keyfiyet onlarn za m an la dier reay a snflarna benzetildiinin en byk delilidir. Kul iletm elerinde zamanla, vukua gelen deiiklikleri tesbit etm ek ve m uhtelif devirlere ait defterlerden ayn kylerdeki zira kul iletme lerinin a d e t ve vaziyetlerini yekdierile m ukayese ederek bu saha daki inkiaflarn istikam etini tayin etm ek tetkiklerim ize byk b ir ky m et ve aalbet bahsedebilirdi. B ununla beraber, tetkiklerim izi bu ekle sokm ak aadaki sebeplerden dolay bizim iin m m kn ol m am tr : Bir d efa O sm anl im paratorluunda nfus ve arazi tahrirlerine ait defterlerin kolleksiyonlari ancak K anun Sultan Sleym an zam an ile daha m uah har devirler iin tam addedilebilir. Bu sebeple, her hangi bir devir iin istediimiz kyn vaziyetini tetkik ve m ukayese et m ek bizim iin m m kn deildir. D ier taraftan defterlerin yazl ekli, her hangi bir kyn hakik ehresini to p tan grm em ize m ni dir. nk, ekseriya kyler btn olarak deil, m uayyen ahslarn vakf veya tm ar hissesi olarak ayr ayr kaytldrlar. Bu sebeple, ay n ky ayr ayr hane adetleri ve sakinlerile m uhtelif sipahi tm arlan arasnda m tead d it defalar baka b ir ehre ile zikredilm i grm ekte yiz. Bu vaziyette, iinde vakfm , hasn ve m tead d it sipahi tm arlar nn hissesi b u lu n an veya yaya, m sellem, doanc vesaire., iftilikle rini ihtiva eden bir ky; vakf defterinde, haslarda, m tead d it si pahi tm arlar iinde veya yaya, msellem ve doancya ait defter lerde ayr ayr tetkik etm ek lzm gelm ektedir. [1 12]. Esasen, m uhte-

[112]

Ayn kyde oturan muhtelif zmrelerin ayr defterlerde kaydedil

m ek suretile birbirinden nasl ayrlm olduklarn gstermek iin aadaki kaydn tetkiki bize gzel bir fikir vermektedir : Mhala tbi Abalyanot ky, 376 numaral defterde ve timarlar ara snda 7 Mslman ve S aza du kfir hanesi olarak kaytldr. Halbuki aa daki kayttan anlalaca vehile, ayn kyde Yldrm Beyazt vakfndan zadsuz kullar vardr ve bu kullarn isimleri bu vakfa ait defterde kaytldr. Bu vaziyette biz yalnz 376 numaral deftere bakarak mevzuubahs kyn vaziyeti

lif devirlerin defter tutm a sistemleri de yekdierine tam am en uym a m aktadr. H er hangi bir noktai n azardan ve yalnz m uayyen b ir verginin toplanm as iin yazdrlm olan bir defter, tabi olarak ekseriya bizi alk ad ar eden tafsilt htiva etm em ekte ve m esel, o verginin to p lanm as hususunda m kelleflerin kul olup olm am as hususu messir deilse, bir ksm kylnn kul soyundan gelmi olduklarnn tasri hine de lzum grlm em ektedir. Bu vaziyet karsnda rakam zikretm ek suretile sarih m ukaye seler yapam am akla beraber, vesikalarn tetkikinden um um iyetle al dmz intiban, gerek ortaklk ve gerek kulluk eklindeki m nase betlerin O sm anl im paratorluunda ok eski zam anlardanberi m ev cut bulunduu ve ilk devirlerde ok fazla iken zam anla gittike azal d m erkezinde olduunu b u rad a kaydedebiliniz. Filhakika, b u n d an evvelki tetkiklerim izde zikrettiimiz misal ler arasnda [49 num aral notun bulunduu fasl okuyunuz] ilk Osm anl padiahlar devrinde yaplm tem lik ve vakflardaki kullara ait bulunanlar pek oktur. Bursa civar vakflarna dair olup 1454 (8 5 9 ) da yani hem en stanbulun fethini m teakip yazlan ve henz vaktile stanbul T ekfrne ait bulunan yerlerden alnan hsldan
de kul iftiler yoktu; halbuki daha eski defterlerde mevcuttur. u halde,

zamanla ortadan kayboldular veya buraya bilhare getirildiler diyecek olur sak hataya dm oluruz. Ve bu hata sadece muhtelif tarihlerde defterlerin yazl tarzndaki deiikliklerden ileri gelmi bulunmaktadr. Byle bir ihti m ali bize tesadfen retmi olan kayt udur : KAYIT: XLII. K arye-i mezburda Bayezid hudvendigrn a z a d s u z K u l l a r var imi, esmileri va kf defterinde kayt olnd, Ev-1 velden sipahiye resim verirler imi, kanun- kadm zere yine resim lerin verirler, diy kayd olunmu der (defteri khne). Elhleti hzih tefti olunub otuz bir nefer kimesnedir, vakfa hara virb ve det zere sipahiye resim virrler. Esamileri -vakf defterinde mes turdur. Bu zikr olan zadlulardan her birinden onar ake almur imi. Ve bu (azadlu) kfirlerden gayr her kfirden k i Y ldrm h davendigr vakfm dandr ylda krk iki dahi h a r a e _ k u l l u k in dokuzar ake ve r dey alurlar imi yine mukar-

(yp* 3) bahseden bir tahrir defterinde d ah a evvel yazlm bir H alil bey defteri m evcut olduunu (yp, 2 0) ve o d efterd e de o rtaklara ait resim lerin m evcut bulunduu kaydedilm ektedir. Bu kayt, Bursa civar vakflarnda, Istanbulun fethinden ok zam an evvel ortak kullarn m evcut bulunduunu gsterm ektedir. Esasen, gerek stan bul ehir ve inklp vesikalar mze ve ktphanesinde (M. C ev d et yazm alar arasnda, orta boy 117-1 d e) bulunan bu d efterd en ve gerek dier daha m uahhar tarihli defterlerden karp zikrettiimiz kaytlar da, kullarn bilhassa eski devir padiah ve paalarnn v a kflar iinde bulunm ak ta olduunu gsterm itir ve b-klayeits husus ahslarn tesis ve rd&re ettii Kulluklar, ancak bilhare sadece d ev lete ait to p rak lar zerinde ve dev lete ait esirlerle tekil edilm ee balanm ve um um bir ziraat rejim i olm aktan karak, baz m ah d u t m m takalan m ar iin devlet elile idare ve ancak pek ndir vaziyetler de tatbik edilmitir. B urada baz ortaklk m nasebetlerinin eski den baz m m takalard a daha geni bir m ikyasta tatbik edilm ekte iken nasl zam anla ilga edilmi olduunu gsteren b ir ka kayd zikret m ekle iktifa edeceiz: K ayt: XLUI. K arye-i H aan Kava. H assa-i Mr-i alem. O rtaklar yeridir, bir m u t tahal ekerlerm i dey k ayd olunm u d e r defer- khne. imdiki halde reaya uslbu zerm e r v e rirler. ... M ezkur oTtaklk etdikleri takdTce ift resmi in yirm i drder ake virirlerims. Simde ortaklk itm eyb sair reaya fibi rsum larn verirler: ... O rtaa arpa ekerler. H er iftten yirmi d rd er ak e alm a dey kayd olunmu. im di ekm ez olm ular. (3 7 6 numaral H dvendigr mufassal, B eypazan nahiyesi). K ayt: X LIV. G lm n m erhum Sinan paa elm ezbr d er nefs-i s kdar tbi-i Edirne. Sabka ortaklar olub m ahslleri m unasafa tarkiyle alnub v ak f in zabt olunurmu. B adehu ortakhkdan feragat olunub syir re aya gibi m ahslleri ta ' r olunub d et zere cizyeleri ve ispenlerin vakf m ez kr in zab t olunur imi dey defteri atkde m ukayyed bulunm an hliy slbu k ad m zere defteri c e a d e dah vech-i m eruh zere kayd oldu. (N. 562 E dirne evkaf. A nkara T ap u ve K adastro U m um

G rlyor ki, kendilerini tetkik iin vesika bulabildiim iz de virlerde, T rkiyede Kulluk eklinde tesis edilm- -bulunan ortak kyleri, esasen ehem m iyetli b ir m evki igal etm i bulunm adklar gi bi, gn getike o rta d a n kaybolm aa da balam lardr. Filhakika, bizim bu m akalelerim izde tetkik ettiimiz kul iletm elerinin byk br ekseriyeti, en ge F atih M ehm ed devrinde tesis edilm itir ve X V I. nc asrn balarndan itibaren yenilerinin kurulduuna da pek ndir olarak tesad f etm ekteyiz. Bu devirde yeni ftuhat dlaysile veya ticaret yolile T rkiyeye idhal edilmi olan esirin m ikdar ne olursa olsun, klenin byk bir im paratorluun zira h ay atn d a m him bir rol oynayacak k ad ar b o l ve ucuz bulunm ad anlalm akta dr. u halde, ortak kullar meselesi btn ehemmiyetini Osmanl imparatorluumun artk inhill halinde bulunan eski nizamna ait olup bu nizamn btn tima v e ktisad bnyesini tanmamza ve yeni nizam ile mukayese etmemize esas tekil edecek ndir, fakat iz3h kabiliyeti byk bir vaka tekil efcmi olmasndan almaktadr ve ancak bu itibarla drki, ortak kullara ait b u ra d a verdiim iz m a lm atn O sm anl im paratorluunda yeni nizam n gerek ahslarn ve gerek topraklarn 'hukuk sitatsn tayin bakm ndan getirdii ye niyi v s bu sahada T rkiyede m evcut inkiaf ve vaziyetlerin m nasn tayin bakm ndan ok faydal olacan m it ediyoruz. Filhakika; ortak kullarn m evcudiyetini o rtaya koyan tetkikle rimizin ehem m iyeti O sm anl im paratorluunda ifti snflarn hu kuk sitatsn tayin bakm ndan byktr. lk mecm uasnn 59 ve 49, 50, 5 3, 58 inci saylarnda bu meseleye dair nerettiim iz m akalelerle, O sm anl im paratorluu nizam nda r a i y e t tb ir edi len ifti snflarn hukuk sitatlerinin teekklne hkim olan ta rih, ekonom ik sebeplerle, orta zam an G arp m em leketlerinde tesa df edilen s e r f in hukuk tbiiyet vaziyetlerini izah eden sebeplerin ayn olm adn gsterm ee alm ve netice o larak O sm anl im paratorluunda raiyeti to praa balyan (servage de la glebe) ve ZG v jrerde istedii meslei icra etm ekten veya bo gezm ekten tc-.d m eneden kaytlarn mahiyetini tahlil ile, b u nevi ballklarn servaj sistem indeki ^hs balla benzem ediini, belki de son derece te kiltl bir devlet yapsnn ve dar - mal devlet sisteminin zarur ve m antk bir neticesi olduunu gstermitik. O rtak kullara ait b u rad a y s p mz tetkikatm ilerlemesile, . m fivzuubahs m akalelerde kullanm olduum uz delillerin kuvvetinin.'

Filhakika, buradaki tetkiklerim iz bize saf bir ekilde serflin ne dem ek olduunu gsterdii gibi, G arptaki servaj makulesi ky llerin bizde ancak ortak kullara tekabl etm ekte olduunu ve b !zde X VI. izci asrn balarnda m utlak b ir ekseriyet tekil eden raiyeti. G arp orta znm ^nm da ancak ok m ahdut ve istisna bir ekalliyet te kil eden hiir kyller (hte, colons) la m ukayese etm ek m m kn olduunu isbat etmitir. Bu suretle T rkiyedeki ortak kullar misali bize, hukukan 'hr olan kyl ile olm ayan kyl arasndaki farklar*, G arp ta serfin yannda b ir ekalliyet halinde olm akla beraber, ayrca m evcut bulunm u olan h r kyl snflarnn vaziyetini, azad ed il m eden evvel ve azad edildikten sonra serfin hukuk sitatsnde vu kua gelen tahavvlleri daha iyi anlam am za yardm etmitir. u halde, G arb A v ru p a o rta zam an ile O sm anl im paratorlu unun X V . inci asr arasnda ifti snflarn hukuk sitatleri b ak m ndan yaplacak bir m ukayese bize, hr olan ve olm ayan ifti s nflarnn yekdierine nisbetlerinin her iki tarafta tam am en aksi bir istikam ette inkiaf etm i olmasile gze arpm aktadr. Bu hususta, yeni bir im paratorluun teekkl nevinden tarih ve dem ografik sebeplerin yan n d a dier baz ktisad m illeri ve b/1hassa O sm anl im paratorluunun XVI. nc asrn balarna doru te sis etm i gzkt toprak rmsasfcfoetleri nizamnn um um ehresini ksaca hatrlatm ak lzmgelir. ite ancak o zam an mevzuum uzu tekil eden ortak kullarn Bu nizam iinde nasl tipik ve manal bir istisna tekil ettii anlalacaktr. Filhakika, O smanl m paratorluunun taam m m n bilhassa teshil ve tem in ettii zira letme tipi, mstakil kk ifti isletm e leridir. Bu sebeple, hakik sahihi arz olan devleti temsil etm ekte olan vakf sahibi, eipahi veya mil gibi imparatorluk memsrlarile kyl arasnda, to p rak iiliinin organizasyonu hakmshdah iktisad bir t biiyet nevzGiiabahs deildir. Bu nevi to p rak sahiplerile topra ileyen kyl arasndaki m nasebetler serbest de deildir. Bilkis tasarruf ve intikal ekilleri devlet kanunlarile tesbit edilmi bir hukuku um u m iye messesesi, irs ve d aim bir kiraclk m ukavelesi eklinde tes b it edilm ilerdir. Bu sebeple, topra ileyen reayya husus artlar ve m kellefiyetler tahm il edilem ez. Toprak ve re-ay padiahndr. Bu rejim de vakf ve tem lik edilen veya sipahiye dirlik olarak verilen ey, o yerlerin vc o yerleri ileyen iftilerin devlete verm ekle m k ellef olduklar ve tm a n tah rrlerd e defterlerde en ufak teferrat ---------------- ---1~ -1-1 ' 1 1 fekf

sun her yerde, um um iyetle zira rejim ile m lkiyet ekli ve iftilerin vaziyeti ayndr. Hususi ahslara ait mlk veya vakf to p rak lard a b i le, byk iftlikler halinde d o rudan doruya iletm eler m team m im deildir. letm e tarz hem en her yerde daim a ayn kalm tr: Kk m stakil ifti iletmesi.. D em ek oluyor ki, O sm anl im paratorluunun teekkl etm ekte olduu zam anlarda ve bilhassa XVI. nc asrn balarna doru, s yas ve id ar tekilt ve iktisad artlar dolaysile, tm ar beyleri veya vakf ve m lk sahipleri topran d o rudan d oruya ileten ve ona istedii gibi tasarru f eden byk iftlik sahipleri olm aktan ziyade; topran kanunlarla m uayyen olan gelirini toplam akla geinen gelir sahipleri m em urlardr. T o p rak tam am en mstakil iftilerin elindedir. Beylerin dorudan doruya ziraatla megul olm aa ne zam anlar ne de sahip olduklar sahibi arz lk hukuklar m sait deildir. Bu hu susta byk zira iletm elere serm aye tahsis etm ee de ihtim al zam a nn zira ekonom isinin vaziyeti m sait deildir*. Trk beyi, beynel milel piyasalar iin byk krlarla buday ziraat yaparak zenginle meyi, byk zira iletme sermayesini toplama dnmyor. Bursa civarndaki ortaklk m nasebetlerinden bahsederken uzun uzadya anlattm z gibi [1 1 3 ], ortaklk m nasebetleri d ah a ziyade H assa iftlikler zerinde tesis edilebilm ekte olduu halde, H assa iftlik nam altnda tesadf edilen bu nevi husus bir vazi yeti haiz to p rak paralarna ancak Fatih M ehm ed devrinden evvel ki zam anlarda tesad f edilm ektedir. Bu devirlerde sipahi tm arlarn da serbest bir had e sipahinin tasarruf edebilecei ekilde m evcut hassa iftliklerle hassa b a ve ayrlar ise, gn getike klp o rta dan k ay bolm aktadrlar [ 14].

[113] [114]

kinci makalede b) iletilen topran hukuk mahiyetinden m H enri See> Histoire economiue de la France ismindeki kitab

tevellit ortaklk mnasebetleri ve hassa iftlik bahsine baknz. nn 173-181 inci sahifelerinde, Fransada 1789 dan evvelki toprak mlkiye tinin ne ekilde dalm olduunu tetkik ederken, J. Loutcliskynin kitabndan u rakamlar zikrediyor: Fransamn garp eyaletlerinde mevcut topraklarn ancak 1/5 i, imalde 1/3 i, merkezde ve cenupta 1/2 i , umum nufusun onda birini tekil eden, kylnn elinde idi. Geriye kalan topraklar, bu bahsettiimiz has sa topraklar (reserves seigneuriales ou tcrres privilegiees) halinde senyrlerin ve kilisenin elinde idi ki, bu topraklar kyl tarafndan ufak paralar halinde yinp va n n lk la islettirilmekte idi, Bundan baka ruhban ve asalet snflar nazar o-

B tn bu bildiklerim ize gre hkm etm ek lzm gelirse diyebi liriz ki; O sm anl im paratorluunda sipahi, G arb A v ru p a m em leket lerindeki senyrler gibi, kendi dirlikleri dahilindeki topraklarn m him bir ksm m dorudan doruya iletm ekte olan ve hassa iftlik lerini (reserve Seigneuriale ou terres privilegiees) ortak veya kesim c iy e ileten toprak zenginleri deillerdir. T rk tm arnn bnyesi itibarile haiz olduu hususiyetler, onu G arp tak i dom aniyal sistem den tam am en ayr b ir zira rejim tatbik ettirm ee sevketmitir. Bizde si pahi, ziraat ve istihsalle megul deildir. O, im paratorluk denilen byk bir lkenin uzak hudutlarnda harple m eguldr v e kyde an cak vergi toplam ak iin bulunur ve daha fazla nakit halinde vergi toplam aa ve zira m ahsulleri paray a kalbetm ee m ecburdur. Bu v a: ziyette ise, kyly kendi iletmesi dhilinde kendi hesabna al m ak lzmdr. O rtaklkta olduu gibi, kylye fokum ve rletme ser m ayesi tedariki -le m egul olm aa ve ortaknn alm alarna yakin.d-Rs nezaret etm ee sipahinin vakti ve salhiyeti yoktur va im p arato r luk iinde bu gibi ilere katiyen m sait om yan m ensurlam a vetresi azam eklini almtr. ste O sm anl im paratorluunda sipahi tm arnn bnyesindeki 'bu hususiyetler ve dom anial sistem deki (reserve seigneuriale) lere tekabl eden hassa iftliklerin gitgide o rtad an kaybolm as, O sm anl im paratorluunda ortaklk m nasebetlerinin gayet ehem m iyetsiz bir nisbette m evcut kalabilm esini mucip olm utur. Filhakika, hassa ' iliklerin byk olm as bu nevi topraklarn iletilmesi iin dier k sm larda oturan kyllerin angarya mesaiye tbi tutulm asn icap et tirir. V e hassa iftlikler zerinde ortak olarak alan iftilerin tbi tutulduklar ortaklk m nasebetleri, onlar to p rak sahipleri karsn da: ekonom ik b ir tbiiyet altna sokar. B ittabi bu ekonom ik tbiiyet ten tima ve hukuk tbiiyetler doar. Filhakika, bizim tetkik etlarak btn topraklarn sahibi idi. Fakat kylnn elinde olduundan bahset tiimiz topraklar zerinde ancak bir derebeyi hakk icra ediyorlard. Halbuki ' hassa topraklarn istedikleri gibi kiraya vermekte olduktan baka, dilerlerse ken- dileri ilemekte de serbesttirler. Rusya ve Macaristan gibi baz memleketlerde son zamanlara kadar bey lerin dorudan doruya ellerinde bulundurduklar topraklar ok daha byk isbeter muhafazs etmi ve bu vaziyet bu memleketleri Osmanl imparator luundan tima bnye bakmndan ok farkl bir halde bulundurmutur. Bu hususta vakle Siyas Bilgiler Mecmuasnda < Harp sonu toprak reformlar < ismi altnda nerettiimiz makaleler serisine baknz (say 51-C1).

-I

ta.

hmm n r

% -T

'$

*
f

% % f
,*f
' J *

# %
% ;.
'i

*f

in ; u l> g p tra

%
' ;>

*
%

t
,

, y^jf
-. - *

'i-X *.
153>nr. T r
t rafof*
r . Vj I

:.

f
v
!t

$ J F <v r - - %

' 3?
&

4 - .-:.

- - T c j s c r ^

1
'-
-JiU- . :.: (*v5- - J- 3 r . t . f
M * :: . . .f. '

-: ^ ji5
-

-A

$ & .:
* _ .

'

m m . JJtjiut - ...

- { & '
l

'4rU' ''.-3ijr': J ^ l E ^d t:-!. . i . ' f; ' f .: /*> fi* J jjl :

**?

Jf

- ^ - -:

-J # : . v *",/ . - vC . t. f

"* i. "
/> > jr J/'^* '?'sJj\^tT 'f ^ " -

*6 . 4 .V *& 4w i* < .
- .V ij t ,11^ i t;*v

tf'J J Ut " < "* .' . *

r
^ u

J '
f

yg
t

c > j ' j j j / d ' jj '/> *?rf"rr""'V-A .."do l

" to r ra rti. :

1 *

;-t"

>

{ 1

t ';_

Mf

JL -L 2*5-" - t^ cj^ -rar ' ? " :

X X V I' B u la y rd a S le y m a n P a a V a k fla rn a a it M re fte k y k a y d n n b a s (B a v e k le t A riv i, 436 n u m a ra l G elib o lu M ufassal, T a rih 924).

itCi
* &

1 ?

V ^ - A S
-

* Jf c ^

* Ijs

s? Jb l :*. ' JV J -

V. J r

V I -V ^

f t % * s

J f
.

* t J % &

4 - 4& ^ -& -i %V

^ J f '* #
1

n Jf n *

- *
...

.m' *\

/ $ % i$ m %'$#:
: j t *

----~ ^ ~ r~ T ~ ~ r^ U ^

-f

f .J 3 * 4 J . - = ,, "*C"
'-

R >

,
v~

-t*
f_ , __

<

t
"* x.- * -c

,:

& % - - i t - Ji ^

-^ -

l| ^
-

^4 ^

% "
J* f . J 1' ; ^ . 4

-:

s>vJ-

v $ ifc
.

^
_ ^Tsrrr* " 'x X t , ^ S ^T "

|| | H | -te '
,';. -*# 4i> A^j -fe>" I , '' "* * ' ., , . . . . ^^6>w cf -^ : ff* l * v ! -"

> # ^ -5 . i> * ' J' v * _

& ,v
3l p

^=?S7

^ S . . ^ %
%
, . . ~ ,% -

. -3 Sj * . : ^
fa
---. i ;..

------ - 7 ^ ^ T S f 1 y & S , : | & :& j

j , / ^ ^ / j / j i k i ' ^ ' ^ , i ' ,^ ,y t ' ^ *

J ^f

X X V II B u la y rd a S le y m a n P a a V a k fla rn a a it M refte k y k a y d n n d v am : I. (B a v e k le t A riv i, 436 n u m a ra l G elibolu M u fassal).

 T jZ.SA'*

r-iT zs?' U*j ^

.fr

"A ?

' 5 r t t ^ j j ' - J . U s ' T ^ S yttsTir W l/**"'i,4 *Sli*9f4H * J -/*

d T t Z T Z ffc w '

5S Wl -T,

>j^rx^r/ZA-jo L 'ipti?* ; T T i ^ -* *.

k s r i s S f 7 ^i
,x

...... ^ ^ Vi r^ r

>nrfT-'"

^ f T & ' P6^ 1 Z .ut-fT

* *-f t** * U < * ^

rcU7r T C f ^ T ^ ^ s fe r 'i;
wrt*u ta * V

- ^ t = 7 -^ ijs-r - ^ ts e t ? / ^ by ;
* ' l* y . ,4 *U >| , V

-- > v' '

,wt -rsOT^

-O^u.
..

JF^7 -TTT^TtiS' 'F f c - c 1 ' *T177rJ' tr^ t

.

fc j

______ "zsrJ?
V U .v )l ,v # M / . >

i Sui -n :T r j;'

5
^ r jt r fc V

' ---

'' 'r a ^

'- i.^ i, vU .., ._ UTl: -y r ' ' j r &S M ^ g ySvA ^Z* Uvf' ** t* V *
T .

- T 'i ' 3W S & E 5,r :

i
X X V III B u la y id a S le y m a n P a a v a k fla rn a a it M re fte ky k a y d n n d ev am : II. (B a v e k le t A rivi, 436 n u m a ra l G elibolu M u fassal).

fjj. SjSfCJS t "S*

* l'' it,* . r * **6' .. f

*< tu>

'i s r ^ ^ L
&

."sf1.. - t ]&**&?**W*
.

*3s
!.
j/k ' f

i
J f

t
r

i * i

ifci e
< %:

^ fe s s te S ,

;i J. , .. rsi, **> -u

,'^.6.kiii, || -! '

Jfc

11

"' S 3777;rrrtcl r^ 7C' * . - s l ; 'i ,w ^ ^ E r

-^ :r

#
t f

H B

e.

J& t J^ ' f "fc

jap j
.

i
V/

.- r-

&

^ - * -*t<c ~ ------------ 7jC

ifc

Tr

i
U tj)

>:<

$t

% % ?

J + t*

tr^ jJV
-.

rli; i. i. hv .

: - ^ ------------- asnfcor-

r; . j

: l *;

j i
kaydm m

X X I X - B u la y rd a

S le y m a n P a a

V a k fla ' a it M re fte k y

d e v am o la ra k K riklice k y : III. (B av ek let A rtfv i, 436 n u m a ra l

Gelibolu M ufassal).

tiimiz kulluklar, padiah haslarnda veya mlk ve vakf sahiplerinin hassa topraklar zerinde teekkl etm i ve toprak sahiplerinin m hta olduklar spesiyal.ze kltr nevilerini d o rudan doruya kendileri yetitirm ek hususundaki ihtiyatan dom utur. Bu n^evi ortaklk m nasebetleri toprak sahiplerinin d o rudan doruya zira istihsalle alkas devam ettii m ddete devam etmi, b u alka iddetini kay bettii ve devletin dar - m al tekilt ve gittike taam m m eden husus bir to p rak rejim i dolayisile bu kontrol v e ktisad teriki m e sa lzumsuz veya imknsz b ir h ale girince, ortak m stakil ifti haline sokulm u ve kendi kr ve hesabna alarak yalnz m uayyen vergileri n akit olarak verm esi d ah a krl telkki edilmitir. D aha zi yade kendi kendisine kifayet etm ek m ecburiyetinde olan kapal zirai ekonom ilerin hkim olduu devirlere has olan ortaklk m nasebet lerinin T rkiyede devam edemeyii, b u m em lekette p ara ekonom i sinin olduka m nkeif bir halde bulunduunun da b ir delili sayla bilir. M am afih, dorudan doruya piyasa iin istihsal y apan byk zira iletm elerin, ziraat ilerine yatrlm serm ayelerin m evcut b u lunmay ve her tarafa kk m stakil ifti iletmelerinin hkim ol mas da devrin ekonom ik bnyesini tayin iin kullanlabilecek k a rakteristik sfatlardandr. Bununla beraber, b u gibi alm etlerden d ev rin um um ekonom ik bnyesi h akknda hkm ler karm ak iin Trkiye iktisat tarihinin daha bir ok fasllarnn tetkik edilmi olmas lzmgelir. Biz imdilik, bir ksm G arb A vrupa m em leketlerinde servaj sistemi hl devam ederken ve ark A vrupa m em leketlerin d e gittike ar ibir ekil alm akta iken O sm anl m em leketlerinde ta m am en o rtad an kalkm ak zere olmasn izah etm ek hususunda bu m em leketin siyas ve dar tekilt kadar, iktisad inkiaf derecesi itibarile igal ettii m erhalenin v e m ensup olduu ktisad nizamn m ahiyetinin de tayin edilmesi lzum unu kaydetm ekle iktifa edeceiz.