Prof. Dr.

AHMET CAFEROL

TRK KAVMLER!
kinci Bask

Eiiderun Kltabevi stanbul - 1988

Enderun Yaynlan: 23

Enderun Kitabeyi Beyazsaray No: 46 34490 Beyazt - STANBUL Tel: 52^ 40 51 512 45 60

D iz g i- Bsk; skin M atbaas-fctanb^ -; 1988 Tel: 527 46 53

 N D E K L E R

BRNC BLM SBRYA VE ALTAY TRKLER I. SBRYA -TRKLER ............................. .....................; 1 1; Yakutlar ................. .............................................. 1 2. Karagaslar ...................;...... ...... ................... ........... 4 3... Soyanlar. = Tuvalar................................. ............... ." 4 4.. rti.ye.Tobol Trkleri............ ............. 5 ..... 7 H ALTAYTRKLER . l.- 'Altay- K ijile r ....................... 1 2; Telengitler ...i.;:..;..;:..::...;;.:;.................. .........7 3 ; Teletler - 1 ........ ............... 8 ....... 8 4; Tubalar 5;- Kumandlar ......... ........... 8 6 : -Lebed Trkleri .......".............. ; 8 ....................... 11 i n . ABAKAN TRKLER (HAKASLAR) 1." gy Tr&leri '......i..................... ................ . 11 2 . fieltirer ......................................... 11 3. Kaarlar .............. . 12 4. Koyballar : ; ..................... 12 5. Kzllar ... ............................. ....................................... 13 6 . orlar ..............................13 7. Kamasinler ............................................................. 14 S^ .olm.ve.at Trklerl . ......................... .................. . . ,:14 RNG BLM DOU y E BAT TRKSTAN TRKLER * . DGU TRKSTAN'TRKLER -1 ............. n . BATI TRKSTAN TRKLER 1.- Karakalpaklar ......;....:..................... ... .......... .. 2 , .zbekler.........................................;..V...'..i............ 3s,.^ rgzljf.,,.., 16
'22

-!24 .'fiS

rv

Trk Kavimler!

4. Kazaklar ..................................................................... 5. Trkmenler ............................................................. NC BLM KAFKASYA VE RAN TRKLERt I. KAFKASYA TRKLER ................................................. 1. Nogay Trkleri ......................................................... 2. Kundur Trkleri ...................... .............................. ............................................................. 3. Karaayllar 4. Malkarlar ............................................... ................ 5. Kumuk Trkleri ......................................................... II. AZERBAYCAN TRKLERt ...................... ........ . III. RAN TRKLER ................ ......................................... 1. ran Azer Trkleri ..... ............ ......................... . 2. Kakaylar ................................................................. ........... ................................. ....................... 3. Afarlar 4. Kaarlar ..................................................................... 5. ahsevenler ............................................................. 6 . Karadallar ............................................................. 7. Karapapahlar ......................................................... 8 . Hamse Trkleri ......................................................... 9. Kengerlular ............................................................. 10. Horasan! ve Boagiler ............................... .............. 11. Karayiler ....................................... ....... ................. 12. Bayat, Karaorlu ve dier kk toylar . ............... 13. Trkmenler ........................................... ................ . DRDNC BLM

31 38

44 45 47 43 49 50 55 64 64 64
66

67
68

69 69 70 70 71 71 71 72

DL - UR AL, KIRIM, LEHSTAN VE ROMANYA TRKLER I. DL-URAL TRKLER .............................................. 1. Kazan Trkleri .......................... ....... ...................... 2. Astrahan Trkleri ..................................................... 3. Bakrt. Trkleri ............. ................. ....... ................. 4. uvalar ............. ........................................... . II. KIRIM TRKLER ............ ............................. III. KARAM ve LEHSTAN - LTVANYA TRKLER ... IV. GAGAUZ TRKLER ........ ....... ............ ...... ........... UMUM NDEKS ............ .................................................. . 73 73 74 75 75 77 79 81 83

BRNC

BLM

SBRYA VE ALTAY TRKLER I. SBRYA TRKLER 1. Yakutlar Trk ellerinin en cra Kuzey-dou kesinde oturan tarih Yakut Trklerine, bugnk Yakutsk havalisinde, Lena rma ile buna dklen kollarn sulad sahada Talanmaktadr. Asl yayldklar evre ise: batda lenek, Katanga rmaklar kylar na, douda Aldan ve Kolina rmaklar boylarn aarak Ohotsk krfezine kadar uzanr. Yakutlar bu muazzam saha dahilinde, bilhassa Kuzey-Buz Denizine dklen rmak kylarnda, srleriyle gezgin hayat ya ayarak, hayvanlarna elverili otlaklar ararlar. Ksmen dou, ks^ inen gney ve batdaki komular olan Tunguzlar ise, tersine hay van ve balk avcl ile geindikleri halde, Yakut Trkleri hayvan beslemei tercih etmektedirler. Sahann igal ettii corafik; durum icab, Yakut ili korkun: bir tabiat iklimiyle kar karyadr. Kn btn yerler donar, an cak yaza doru yumuar. Yazn s art 36 dereceyi bulur. Ayrca Yakutistann gneyinde sidre, kara am ve dier neviden aa-' lar, geilmez ormanlar tekil ederek yaama imknlarn engeller; Kuzeyde ise, kuzey ikliminin hkm srd yerlerde, istifadeslz tundralar balar. En iddetii souklar, aralk aynn ortasna doru, btn id detiyle hayata hkim olur, her ey durur. Evlerin camlar sou un tesiriyle krlr, ,binalar .atlar ve dondurucu sis her tarafl kaplar. Dumanl ufuklarda saat onbire doru beliren gne, z z a man sonra batar, gzkmez olur. Solgun bir mealeyi andrr. leye doru dahi, gkyzn grmek imknszdr. Termomet re kolayca eksi 40 dereceyi bulur, hayat, duraklar, yerinde sayar.
Trk kavimler) F. 1

Trk Eavimlerl

Btn bu sert tabiata ramen Yakut Trk, sapasalam ya ar, hayat mcadelesine gs gererek, rkndan ve milliyetinden en ufak bir fedakrlk yapmaz. stelik, yz ifadesinde mlyim lik hkimdir. Fakat biraz da dncelidir. Boyu orta, omuzlar geni, yz beyzidir. Ar hareket etmei sever. Ala ve susuz lua dayankldr. ocuklarn doduu andan itibaren soua altrrlar. Uzun mrldrler. Yakut Trk, tam mnasiyle, yemee dkndr. Balca gday at ve sr etiyle, inek veya ksrak st tekil eder. Krgzlar gibi ekmei bilmezler. Kuru ve taze balk da yerler. Esas i kileri krmzdr. ay ienler de vardr. Rus idaresi alkoll ikile ri de sokmay ihmal etmemitir. Yakut elinin yz,lm 3.489.689 kilometre kare olup, si nesinde ancak 500.000 kiiyi beslemektedir. Son idare istemine gre Muhtar Yakut Cumhuriyeti haline getirilmitir. Baz etnologlara gre Yakutlar ierisinde halis Trk kann muhafaza edehler yannda bir de komular Tunguzlara kar m olanlara da Talanmaktadr. Jeopolitik durum neticesi olan bu hl, Yakut Trk zerinde messir olamamtr. Yakut Trk kendisi iin kii, insan mnsnda olmak zere, kavim ad olarak saha,, okluk hlinde ise Sahalar elnonimini kullanmaktadr. Tarih a balarndan itibaren Mevrnnehir'in dousundan'balayarak, Tanr ve Altay dalarna ka dar uzayan sahadaki halklara, Grek ve ran kaynaklarnda Saka ad da' verilmi bulunmaktadr. Srf d benzeyiten baka bir ey olmayan bu iki kelime arasnda, ne filolojik ne de ematik bir m nasebet vardr. yle ki, Yakut kavim dn Ruslar ilk defa Tun guzlardan iitmi etrafa yaymlardr. Halbuki Tunguzlar kendi dman komular olan bu Trk halk iin Yaku, Buryatlar ise Mool6a oklk eki olan (-t) ekinin ilvesiyle Yakut adn kullan mlardr. Kelime ba (Y-) sesinin Yakutada (s-) ile karlan mas zerine Saha kelimesi kolayca Yakut olmutur. ' Yakutlarn buraya nereden, ne yolla ve ne vakit geldiklerine ve dier Trk halklar ile olan yaknlklarna dair, bir takm f i kirler ileri srlmtr. Miller, Aristov ve saire, Saha kelimesini gzhnde bulundurmakla beraber, Yakutlar arasinda dolaan ef snelere de dayanarak, Sagay Trklerinden trediklerini iddia et milerdir. Baz bilginler ise Yakutlarn eskiden Cungaryada ya hut da Amur rma vdisinde yaam olduklarn kabullenmiler

Birinci BSliiia

l Sibirya Trklerl

dir. Bir iddiaya gre de, Yakutlarn esto yurtlar, Baykal gl havzas ve rkutsk havalisi, yahut Yenisey nehri boylan olmutur Kesin olarak bilineni XIII; yzylda BuryatIarin, Yakutlar zorlan yarak.kuzeye srm olrpalandr. Nihayet Lena rma kylarnda yerletikten sonra, Yakutlar burada, Tunguzlarla mcadele et mek mecburiyetinde kalmlardr. Bu yzden yurt deiimine de mecbur olmulardr. Ruslarn Yakutlarla olan ilk temaslar ancak XVII. yzyldan itibaren balar. zaman Yakutlar Vilyui rma boyunda otur makta olup Ruslarla lm dirim mcadelelerine girimilerdir. Bir ok defa da saa sola ge m ecbur. olmulardr. Nihayet Rus bor yunduruu altna girmee mecbur olmulardr. , . Yakut Trk slcskya geleneklerine bal, mill hayat art lan ierisinde, teaml hukukuna dayanan bir hayat srmekte-ve amanizm dini inanlar ile yaamaktadr. Aile kuruluu, ly anma, din bayramlar, evlenmeler, hatt milli kyafet dahi, Yakut Trkne has bir merasime ve gelenee baldr. eitli halk messeseleri, btn ile faaliyettedir. Trk iveleri: arasnda, Trk dili fonetiinin asaletini tama sna, gramer ekillerinin eitliliine ve muazzam denecek kadar kelime servetine, stlahlara ve deyimlere mlik olmasna ramen, maalesef Yakut dili ifahL halk edebiyat dnda bir edebiyat v cuda getirememitir. 1917 yl Rus i ihtilline kadar, Yakut az malzemesi ve halk edebiyat, eitli Rus alfabesi sistemi ile top lanmtr. Corafik durumu dolaysiyle, yabanc dil tesirinden uzak kalan Yakut Trcesi, bugne kadar koca sahann, rakipsiz bir ifade vastas olmu, memuriyetle ve srgnle gelenler kim olursa olsun, Yakutay renme zorunda kalmlardr. Bu yzden, daha X IX . yzylda Yakut ivesi Avrupa Ve Ryada aratrlma ya balanm, O. Bhtlingk (1848-1851) tarafndan vcuda getiri len Yakut dili hakknda, Gramer, Metin ves Lgat adl eser, Trk dili zerinde yaplan.gramer aratrmalarnn aheserini tekil et mitir. Mukayeseli Trk dili gramerinin de temeli olarak telkki edilebilir. Yakut Trkesinin daha X IX . yzyl ortalarnda, aratrma alanna alnmasna balca sebep, bir taraftan M. F. Middendorf ve O. N. Bhtlingk gibi kudretli bilginlerin bu Trk ivesini aratr ma konusu yapmalar, ;bir taraftan da Pekarskiy gibi aydn birok kimselerin, srgn olarak Yakutlar arasnda yaamaya mahkm edilmeleri olmutur. Her iki bilgin gruplar, usanmadan zerinde yaptklar aratrmalarla,. Yakut.Trkesini ortaya karmlardr;

Trk Katimler!

Yakut edebiyat hl halk edebiyat olma enisinden ayrla mamtr. Okur-yazar snfnn: geniletilmesi ve artrlmas gaye siyle, Yakuta yeni yeni gramerler, okuma kitaplar ve szlkler .vcuda getirilmitir. Bir aralk Yakutaya mahsus bir alfabe de dzenlenmitir. 2. Kaagaslar Gney Sibirya Trk kavimleri arasnda en douda oturanlar Karagas Trkleridir. Soyonlarla bir ive birlii tekil ederek, daha fazla Tuba = Tuva yahut Uryanhay etnonlmi altnda tannmak istenmektedir. Corafik yerleme sahalar ise Salyan dalar silsilesinee ikiye ayrlan blgenin dou ksmdr. Ren eyi srleri ile konup gtkleri saha Oka, Uda, Biryusa ve Kan rmaklar aras dr; Bunlardan Biryusa ile Uda, Angara rma havzasn tekil etmektedirler. Saha halkm, yakndan aratrm olan Castren, Schiefner ve Katanov gibi bilginler, Karagaslar esas be boya ayrmaktadrlar: 1) Ka, 2) San-Ka, 3) odu (Tyogd), 4) Kara-Ycdu (Kara-Tyogd), 5) eptey (Tyeptey). Kk bir etnik grup tekil eden bu kadim Trk halklarnn, gerek saylar hak knda bilgimiz yoktur. 1851 tarihinde Stubbendorf nfuslarn 543 kii olarak tesbit etmitir. Yzyllk bir mr sresini % 2 artla hesaplarsak, herhalde 2000 i bulmu olurlar. : Castrene gre Karagas yahut Kargas kavim ad Kara-Ka"tan tremedir. Buna bakarak Karagas, Ka ve San-Ka gibi et nik unsurlarn Kas Trklerinden olduu kabul edilebilir. Hayat tarzlarnda Samoyet gelenekleri tesiri gze arpmaktadr. Herhal de aralarna Samoyetlerden de karanlar olmutur. Fakat liter iratrde, baz Altay Trk kabilelerinde de grld gibi, Tofa, Tofalar ad altnda gemektedirler. Trk ive ve az aratrclar Karagas yahut Tofa azn, es ki Uygur-Ouz dil birliinden saymaktadrlar. Soyon ivesinin bir azdr. "Yazlar olmadndan, edebiyatlar da yoktur. 3. Soyonlar = Tuvalar Vaktiyle Moolistann batsnda oturan Trk halklarna Ur yanhay, Altay Da-Kalmuklar, uy-Kii, Tannu-Tuvinler, Soyon, okluk halinde Soyot gibi eitli kavim adlar taklmtr. lm aratrma ve eserlerde, umumiyetle Soyon yahut.Soyot etnonihi tervi edilmiken, bunlar kendilerine, Tva, Tuba, Tva kavim ad

Bilinci Bolm I. Sitilrya Trkleri

n vermeyi daha yerinde bulmulardr. Son Sovyet Rusya i idare .taksimatnda .yerleri Muhtar Tuba eyaleti hline getirilince, ister istemez Soyon Eyerine Tuba yahut Tuva kavim adi da kullanlma ya balamtr. Altay Trkleri gurbna dahil Kara-Orman Tatar lar da ayn ad tamaktadrlar. Fakat soy bakmndan birbirin den farkldrlar.. Tadklar son kabile adn in-tarihlerinde ge en (To-pa) adiyle mterek sayanlar da vardr. Bu yzden men eleri hakknda eitli fikirler ileri srlmtr. Samoyet ve Yenisey - Ostyaklar karmasndan tredikleri fikri yaygndr. Bu gnk ivelerine baklacak olunursa, daha fazla Ouz-Uygur i ve birliine dahildirler. W. Ra.dloff .ise kendilerini Uygurlarn ah fadndan sayarak, ivece Uygur, Karagas ve Yakut ivelerinden treme kabul etmektedir. TuvaIarn igal ettikleri corafik saha, dar ve uzun olup Kob^ do rmamdan balayarak Kossogola ve Tangn-Olann kuzeyin den biraz douya doru kaymaktadr. Bu suretle yayl ve iskri evrelerini Yenisey rma dallarndan Bay-Kem, Ulu-Kem ve Kemik havzas tekil etmektedir. Buras vaktiyle Uryarihay ovas diyls tannmakta idi. imdi ise Tannu-Tuva (Soyonca TarigdTuva) yani Tan yeri Tuvalan adm almtr. Moolistanla te beriye, yaylmlar da vardr. Daha gneyde oturanlar mogbllamlardir. Baehirleri Kz ehridir. Nfuslar yuvarlak hesap 0.000 kiinii stndedir.' Tarihleri hakknda geni bir bilgimiz yoktur. Mstakil bir ede7 biyat- vcuda getirememilerdir. Hatt yazlar dahi yokt.'So zamanlarda Tuvalara mahsus nceleri ltin (1930-941 yllarn da), sonralar ise Rus alfabesi sistemi tertiplenmitir. Bu alfabe ile Tuva ivesi grameri ve lgati vcuda getirilmitir. Ayrca "Doygur dol , Hayran-boy gibi piyesler de yazlmtr. Tuva halk edebiyat rnekleri ve iveleri Radloffun Troben lerinde ve bilhassa Sagay Trkleri bilginlerinden N. Katanovn, mehur Uryanhay dili zerindeki aratrma tecrbeleri adl eserinde toplanmtr. 4. rti ve Tobol Trkleri eitli Trk boy ve halklarnn karmasndan treme olup, aaa unsurlarn X V -X V I, yzyllar arasnda gneyden batya g eden Trk halklar ile, Sart, Buharal ve ksmen Volga Boyunu ~ terkeden bu saha Trkleri tekil etmilerdir. Sonuncular daha faz la Tmen ve Yalutrov havalisinde yerlemilerdir.

Trk Kavimieri

. ; Umumiyetle Tobol Trklerinin igal ettikleri crafik saha: Tobol, Irti ve Tura rmaklar boylardr. Mterek hayat artlar, yerli; halklarn mazilerini; unutturacak kadar tesirli olmutur. Bu na gre de Mslmanlk, ba altnda bir ktle vcuda getirmiJerdir. Tura ve .Tmen havalisinde oturanlar ise Tmenlik adn tamay daha uygun grmlerdir, Buna karlk, Tobolsk daire sine gir en Trkle kendi saylarn bile unutmulardr.
B B L Y 0 G R A F Y A (!) O. Bhtiingk, ber die Sprache der Jknten. Grammatik, Test and W5rterbuch, SPb. 1848 - 51; D. Hitrov, Ksa Yakut Grameri, M. 1858 (rusa); W. Radloff, Die; jabutische Sprache ii !ihreln Verh&ltnisse zudenTrksprachen, SPb. 1908; E. K. Pekarskiy, Slovar yakntskogo yazta, SPb. '1907 t 1930 - Yakut Szl; N. N. Poppe, Yakut dilini renme grameri (rusa), M. 1926; L. N. Haritonov, Yakut dili (rusa), 1959; N. Poppe, Das Jakutlsche, Grundriss, I. 671- 685; J: Nemeth, Das largcn Vokale 1in Jakutischen, Kelcti Szemle, XV. 150 - 164; V. L. Seroevskiy, Yakut,; 1896. v i : (2) M. A. Castr&v Versuch iner koibalisci und karagassischen Sprachlehre, SPb. 1857, W. Radloff,. Phonetik..j Leipzg l882; N; E,. Katanov, ryanl ay dili aratrmas (rusa), Kazan 1903; K. Menges, Grundriss, I , ,s. 641- 642; N. A. Bakakcv, Trk dilleri (rusa}, 19G "s. 194. 0, (3) N' Baskakov, Trk dilleri, s. 192-194; A.. A. Palmbah, Tavin dilinin gelimesi ve tekml, Gordlevskiy .armaan, 1953 (rusa) s. .209 - 216; Ayn, ya zar, Tuva lgati, 1953; M. D. Bie-ool ve F. G. Ishakav, Tva daldug grammatikaz, 1949; II. bask 1952; . Sat, Ortograft Slovar, Kzl 953; W. Radloff, Pbonetik der nrdl. Trksprahen, Leipzig 1882. K. Menges, Grundriss. I. s. 640 671de ICaagas ve ,Tuva ivelerini; olduka geni bir ekilde ilemitir.

II. ALTY TRKLER Trkn anavatan, Trk dili birliinin ise kayna saylan Altaylar binlerce y boyunca, Trkle sadk z sakinlerini bugne dein yaatm ve beslemitir. Orta Asya tarihinde zel, bir duru mu olan saha, Trk kavimlerinin yerleme ve tamasnda da. gere ken rol'oynamakla, Trk kltr tarihine karmtr. Bugnk Sovyet idaresi, ayarlanmasna gre, asl Trk halklarnn :tarihi saihibi bulunduklan blge 1922 ylnda 92,600 kilometrekare olarak tespit edilmi ve 1948 ylma kadar Oyrot muhtar eyaleti adm al mtr. Baehirleri de Oyrot - Tura olmutur. Lkin11948 yllama da, rus ihtilli ile vcuda getirilen tarihi Oyrot ;[< Oyratyimg. Oyirad] etnonimi, ortadan kaldrlmtr. Asl yerli Trk halklar da, ister istemez kendi mill kavim adlar ile zikredilmee' balan mtr. Tpk Hakas Trkleri gibi Altay Trkleri de, eitli Trk halklar karmasndan vcuda gelerek, balca 6 Trk boyunda.n tremitir.' Literatrde Altay -K iji-, Oyrot , Gerek Altayil" lar ve saire gibi trl etnik adlandrmalar altnda geen b u :iftirk halklar balca: 1) Altay-Kiji, 2) Telengit'; 3) Telet, 4) Tuba, 5) Kumand-Kiji Ve 6 ) K-Kiji yahut alkandu-Kiji, Trk kyinl lerinden teekkl etmitir. Bu boylar ksaca gzden gelreli.; 1. Altay-Kijiler Altay-Kijiler yani Altay-Kiiler, aa <yukan yz yl ncesi ne kadar Oyrot = yrt kavim ad altnda tanmmakta idi. Altaym gerek Trk sekenesini tek eden bu kavim, bugn: Katun, Ursul, Sema, Mayma, ar, Kan, Pesanaya gibi rmaklarn eit li blgelerinde yerlemilerdir. Bunlardan Mayma rma boyun da oturanlar ayrca Mayma halk dn da almlardr. Fakat ou adlandrma, ok dar bir blgeye mahsus olarak kalmtr. 2. Telenitler Telengitler yaadklar rmak boylarna gre de adlandrl maktadrlar. y rma blgesindekiler* kendilerine y ve Telen git kavm adm verdikleri halde, ruslar bunlara 18. yzylda Uryanhay', ryanhay Kalmuklan, bazan da, srf 1856 ylna kadar em Rusyaya, hem de ine vergi vermek mkellefiyetinde olduk*

Trk Kavimler!

larndan, rusa iki vergi verenler anlamnda olan Dvoedantsi' kelimesini etonim olarak vermilerdir. Bir ksm ise, Orhun ya ztlarnda adlar geen tarih Tls halk adn almlardr. Da nk olarak y, uUman, Argut, Ulagan, Ko-aa, Bakaus r mak ve blgelerinde oturmaktadrlar. 3. Teletler Edebiyatta Telet adyla g een ,bu Trk boyu, kendisine Telenggut , yahut Telengget - adn vermei tercih etmitir. Bir aralk ruslar tarafndan Bele-Kalmuki = Beyaz Kalmuklar ady la da anlmlardr. eitli'blgelere dalmlardr. Az bir ksm erga rma yresinde, esas kitle ise Byk ve K k-B asat rma blgesinde yerlemilerdir. amanist olup inanlarna ait merasimleri yapmaktan ekinmezler. . Tarih olaylara ait halk edebiyatlar vardr. 4. Tubalar Tubalar dier bir deyimle Tuva veya Tuma adl bus .Trk halk kendine Y-Kiji , yni Orman halk adn verdii, halde rus idaresi bunlar, Biya, Katunya rmaklar ile Teles gl arasndaki blgede yaadklarndan dolay, srf komularna iza feten Cemeve Tatar gibi yanl bir etnik ad altnda zikret mitir. Radloff bu deyimi Kara-orman Tatarlar diye evir mitir. ymen, Puja, Byk ve Kk Ia, Sar ve Kara Kok, Mayma gibi kk rmaklar etrafnda yaamaktadrlar. Daha faz la Altay Trkleri topluluundan sayldklarndan sayilar hakkn-daki bilgimiz tam deildir. . 5. Kumardlar Kumandlar kendi tabirlerince Kumanda - Kijiler, yalnz az ,bir ksmyla Altay blgesinde yaamaktadrlar. Bunlar Biyanm sa kylaryla Lebed rmann kayna etrafna serpilmilerdir. ounluu ise Altay eyaletinin Solton ve Staraya- Barda blge sinde yerlemilerdir. Aa - Kumand, Yukar Kumand ad al tnda iki esas gruba ayrlrlar. Kk kyekler halinde yaarlar. 6. Lebed Trkleri .... Lebed Trkleri eitli etnik adlarla anlmaktadrlar. Biya .rmann bir kolu olan Lebed rma boyunda oturduklarmd^n btt

Birinci B l m I I . 'Altay Ttirkleri

09

nehir ad kenidlerine etnonim olarak verilmitir. Rusa olan Lebed kelimesinin anlam Kuu kuu olduundan, bunlar da kendile rine kendi ana dillerine uygun den K-KijT kavim adn, almlardr. Yak. ve alkan ,gibi iki esas soya ayrldklarndan, bazan da alkandu - Kiji, alkan - Kiji, hatt algandu. gibi adlarla anl maktadr. 1955 tarihli Der grosse Brockhaus adl Alman Ansik lopedisi bunlarn umum saysn 150.000 civarnda gsteriyor. Ba z boylan baka gruplara katan Rus Ansiklopedisi 47.700 rakam n yeriyor, Trk Ansiklopedisi de bu rakam, tekrar ediyor (fas. 12, 1947, Altayllar maddesi). Mhim kaynaklardaki rakamlar, art imknlarm d a jj z nnde tutarak ele alan Trk Kltr dergisinin 5. saysndaki incelemede (Trklerin yaadklar yerler ve saylar), Altay Trklerinin says, Sovyetler Birliinde 270.000 ve Moolistanda 120.000 olmak zere, ceman 390.000 olarak he sap edilmitir.
*

Bnyesini ye yapsn tekil eden Trk boylarnn adlanna ba klacak olunursa. Altay Trkleri, cidden eski Trk zlln .ve gerek treyilerini olduu gibi muhafaza etmilerdir. Bir nevi anavatanlarnn canl tarihini yaatmlardr. Bunu bizzat Altay Trk halklarm vcuda getiren boy ve soy isimlerinden anlyo ruz. yle ki: Teletlerin bir uruunu tekil eden Tlsler Orhun yaztlarnda getii gibi, in kaynaklarnca da T'iele eklinde tespit edilmitir. Telengitler ise yine ayn kaynaklarda To-lanko , Moollarn Gizli Tarihlerinde ise Tenggut olarak ge^ inektedir. Tubalarn bir soyu olan Tirge de eski Trelerden baka bir ey deildir. Ayn ey Altayllar soyundan 1olan Krgz, Ktang, Nayman, Mrkt ve saire gibiler hakknda, serbeste sy lenebilir. Bu uretle; A ltay- Trklerinin, 1500 yllk mill tarihle rine sadakatle bal olduklarn grmekteyiz. Din bakmndan da Altayllar, eski Trk amanizmine bal kalmakla, mnen kendilerini yabanc tesirden korumasn bilmi lerdir. Tarih ncesi alar andran baz mill uur ve itimai ha yat geleneklerine rastlamak kabildir. Maziye ballk, mill varlk muhafazasnn en salam vstas olmutur. Taygalarn iklimi, ren geyiklerinin beslenmesi, bugn bile Altay Trklerinin .eski 'mterek hayat htralarm yaatmaktadr. Kendilerine toplu bir ad olarak AltajZ-Kiji kabile adn verme^ lerine ramen, eski aile tekilt ynnden 24 soya (= sk, kemik) ayrlrlar. Mterek ve birbiriyle kank bir hlde yaamalanna ramen, herkes kendi soyunu mkemmelen bilir ve ona bal kat

Trk Kavimler!

may eref sayar. O kadar ki, kendi soyundan olan her kiiyi sy kardei olarak sayar ve kendi aralarnda asla evlenmezler, Heir soyun, stelik kendine mahsus koruyucu ruhlar ve ibdet eit* leri vardr. Buna: gre de yaadklar yerlerde bir takm putlar asi* lir. Bunlar ya bir enber iinde kol ve bacaklar gerilmi K u d a i, yani tanr tasvirleri veya bir. keeye sarl tavan postudur. Bazan da bir tele bal eitli renklerde dokuz erit veya paavra sar ktlr. anianlarm eseri olan bu putlar, yerli inana gre hem yurda saadet ve kut getireceklerdir; hem de insanlar."kt ruh tan koruyacaklardr:. Eni byik tanr lgidr. Karanln h kimi Erlik veya eytandr,Evdeki putlara Yersu da denilir. Altay Trk doutan drst, temiz, uysal ve her bakmdan 'dayankl ve skindir. ikyet nedir bilmez. Yurtlarnda ve lke lerinde hrszlk anlam mevcut d eildir. Kkler bykleri sa yar, hrmet ederler. Her eyin stnde tuttuklar hrriyettir. Onu bir nevi sembolik tapnak haline getirmilerdir. Zenginler yann da alanlar, rfe gre, aile efradndan saylrlar. Bu yzden 24 soyluk koca Altay Trkl, deta byk bir aile saylr. . Kendilerine gre, ufak az farklarna ayrlan, milli halk tr kleri Vardr. Dn, lm gibi merasimlerde sylenir. Sahann azametli vdileri, berrak alayan sular, usuz bucaksz otlak yer leri, elbette Altay Trkn milli halk edebiyatndan mahrum b rakamazd, Zengince masal, efsne ve tarih olaylar yaatan e itli halk mahsllerine sahiptirler. Efsaneler, aman dualan, des tan ve masallar, namesiz sylenir. Kahramanlk destanlar ise manzumdur. Bugn kullandklar yaz rus hurufatdr. Ufak tefek mektep kitaplar vcuda getirilmitir. Azlarnn gramer ve szlkleri de yazlmtr.
B 1B L t Y O R A F Y A
Oraeljan Pritsak, Oas Altailiirkiscbe .Fundamenta, I, s. 568 - 598; G. H. Rahmatullin Dle Ufsverben nnd Verbaladverbien im Altalsch, Urigar, Jahrbcher, Vni, 3928,. s. 1 - 24; 3 - 4 ve 309 - 343; N. P. Drenkova, Grammaiika oyrotskog yazka = Oyrot dili grameri, Moskova 1940; W. Radloff. Proben, 1866. I, XXIV. metin: W. Radloff, Aus Sibirien (Abmet Temir tercmesi I - I V ); Uno Harva, Die religisen Vorsteilung der altaischen Vlker, Helsinki 1938; P. P. Tdkv, Altay- rus lgati, Ulalu 1926.

m.

a b a k a n t r k l e r i (h a k a s la r )

Srf coraf yaylm sahasna gre, eskiden Abakan yahut da Ye.nisey Trkleri adn alm olan bu Trk etnik birlii, son. Sov yet Rusya idaresince teekkl etmi plan 42,900 kilometrelik Ha.kas muhtar eyaletindeki .Trk halkdr. Halbuki, tarih bir kavim ad olan Hakas tbiri, bugnk adlandrmada, muayyen bir uru u ifadeden uzak olup, daha fazla bir ka Trk az karmas iin kullanlmtr. Buraya dahil edilen boylar da: Sagay, Beltir, Ka, Koybal, Kzl, or dolays ile Sar-Uygur, Kamasin, ulm Trk leri olmutur. Diyalekt birlii zerine, aralarnda, fonetik b a gruplamalar yaplabilir. Fakat ayrlklar czi olduundan, ive ve azca hepsi bir arada ele alnrsa, daha isabetli olur. Ayr ay r isimler' sadece her yerde grlen kabile isimleridir, yoksa hiepsi ayri Trk kavmine mensupturlar, o blgede oturan tek bir Trk kavmini tekil ederler. Klsik, yaz dilleri ve edebiyatlar yoktur. Yaadklar saha birbirine yakndr. Boy ve soy adlarna gre u kabilelere ayrlrlar. 1. Sagay Trkleri Minusinsk eyaleti havzasnn gney-bat kesinde, Asks r mandan Abakann st mecrasna: kadaf uzayan sahada otur maktadrlar. Bu duruma gre Koyballar dnda, bugnk Abakan bozkrnda yaayan, btn Trk boylar sislen Abakann z hal kndan saylrlar; Beltirlerle dier Altylardan g eden bz Trk uruk ye boylarnn azlarndan treme, ortaklaa bir ive vcuda getirmilerdir, Menelerini ve yaladklar coraf evreleri belirten, ondan fazla boya ayrlmaktadrlar. Bunlarn arasnda dikkatimizi ekeni Krgz etnonimidir ki, bu Sagaylarin Krgz so yundan da tremi olduunu gstermektedir. Saylar 27.000 dir. 2. Beltirler Azca Sagaylrla bir birlik tekil eden Beltirler, aa yu kar Sagaylarla kark oturmaktadrlar. Baz etnograflar, bunla r dorudan doruya Sagaylarn bir boyu sayarak, Abakanla Tatp rmaklar arasnda oturduklarm: kabul etmilerdir. Sagay

12

Tilrk Kavimler!

Trkleri limlerinden Prof. Katanov ise bunlar, Minusinsk Tatar larndan sayd halde, dierleri bu etnik ad, btn Abakan Trk lerine temil etmilerdir. eitli soylara aynlrlar. lerinde Altay Trklerinden olduklarn belirtenler de vardr. Yerleik hayat srmektedirler- Sayla r yzde 2 artla 12.000 in stndedir. 3. Kalar Abakan vadisinde oturmaktadrlar. at ve olm civarnda oturan boylarla bir grup tekil ederler. Vaktiyle Yeniseyin bir dal olan Kas rma boyunda oturmu olduklarndan kendilerine Kaas kabile adn vermilerdir. Gerekten de, daha XVII. yzyl sonralarna doru, Irt havzasndaki baz Trk boylan, srf bu-raiar iskn etmeye klkan rslarn basks ile, Topsk ehrinin kuzeyindeki Yenisey rmana doru sktrlm ve srlmler dir. Bu yzden, bunlarn mhim bir ksm, Krasnoyarsktan epey, ce uzak olmak zere, Ka nehri kylarnda yerlemeye mecbur olmulardr. Krgzlar, Abakan vadisinden ekilince, bu Trk boy lan Yukar Yeniseyden gneye doru inmilerdir. Fakat, esas Trk kitlesi Abakanla Asksm kuzeyindeki Ys arasnda kalm lardr. te bu Trk topluluundan tremi olanlar, kendilerine Kaas adn vermilerdir. Castrene gre Kalar, vaktiyle ayn ad tayan rmak havza snda yaarken, yaplarnda mhim yer alm olan Ara Trkleri ile birlemilerdir. Soylar arasnda Krgz ve Tubalar da bulun maktadr, in topraklarnda yaayan Maturlar da kendilerine Tu ba kavim adn vermi olduklarndan, Kalarla karan Tubala rn, bunlardan bir blm olduu zannedilmektedir. Bununla be raber Kalar z Trklerden saylmaktadrlar. Ka az Sagaylannkine yakndr. Saylan 20.000in stndedir,:.... 4. Koyballar Kendilerine Tuba adn takmlardr. Oturduklar saha Ute rma boyu ile Abakann sa kysdr. Karagas ve Koybal Trk boylan zerindeki aratrmalar ile tannm olan Castrene gre Koyballar, esas 13 soya aynlmakt'adrlar. Tadklan adlarn ma hiyet ve yapsna baklacak olursa, ilerine Yenisey - Ostyakla- ile Samoyedler de karmtr. Hatt Castrn kendisi, vaktiyle bunlann ivelerinde bolca Oistyak ve Samoyed unsurlarn kullandklanna ahit olmutur. Ayn zamanda Patkanovla Latkin de, Koyballar Trklemi Samoyedler den saymlarsa da, bu bir zor lamadr. iveleri Sagay ve Ka azlan "karmasndan tremitir.

Birinci Blm IQ Abakan Trkleri (Hakaslar)

13

Zaten kendileri de Ka ve Sagaylar ierisinde erimi gibidirler. Bununla beraber 200De yakn olmak.zere mevcudiyetlerini mu hafaza etmilerdir. 5. Kzllar Bu kk Trk boyu Ys bozkrndaki Ak ve Kara Ys or manlar boylarnda oturmaktadrlar. Ka Trklerinin komulanndandrlar. Krgz, Telet ve hatt Yenisey-Ostyaklr karmasn dan tredikleri iddia edilmektedir. Saylan 20.000 kadardr. Ko nutuklar az Hakas Trkesinin 4. dal olup, Sagaylarnkinden ayrlmaktadr. Kalarnkine yakndr.
6 . orlar

Vaktiyle W. Radloffun bu ad altnda toplad Trk boyu, Teles gl ile Tom rmann k sahasndaki ormanlk dalar da oturmakta idi. Toplu olarak bunlara, Altayllarla Teletler ve Kara - Orman Trkleri, or adn vermilerdir. Kendilerince be nimsenmi herhangi bir zel boy veya soy ad mevcut deildir, p a ha fazla kylarnda oturduklar rmak adlarm, etnonim olarak kabullenmilerdir. Mesel: Pis as-Kii; Mras-Kii; Tom-Kii gibi. Mterek bir diyalekte sahip olduklarndan Radloffa da or ad altnda toplanmtr. or'lar, ekseriyetle tpk Sagaylar gibi, byk kylerde yaa maktadrlar. Dalk sahay gal eden Trkler dnda, aynca bir ksm Trk halk Kuznetsk evresindeki Alataun (Ala-da) kuzey eteklerinde, Tom rmann bat kylarnda oturmaktadr. Rusla rn Kuznetsk - Tomsk Tatarlar adn verdikleri bu etnik zm reyi, yanllkla orlardan sayanlar da vardr. Bunlarn arasnda, W. Radloff da bulunmaktadr. Krgzlarn tesiri, orlarn z meneinin tyininde bir ipucu olabilir. orlarm nfusu 20.000 kadardr. Edeb bir; yaz diline sahip olmamalarna ramen, geen yzyl ortalarna doru'azlan, kendilerini hristiyanlatrmaya alan Rus misyoner papazlan ta rafndan aratrlmaya balanmtr; ilk i olarak or diyalektiyle bir sre, hristiyanla ait din eser tercme edilmi, yahut da yazlmtr. Asl dil ynnden deer tayan N. P. Direnkovant or folkloru adl, bu aza ait malzemeyi iine alan eseridir.; or az, dier Sibirya Trk azlarnda olduu gibi, zengin bir szlk servetine sahiptir. Bilhassa avcla ve umumiyetle ?Av kltne ait olanlar dikkatimizi ekmektedir. Btn Altay Trk boylan ivelerinde ve azlarnda grlen zengince Mool ca unsurlar burada da vardr.

14 7. Hamasinler

Trk Kavimler!

1863 ylnda Karagaslar arasnda incelemeler yapan W Radloff, Kan rma yresindeki Karagaslarn beslemekte olduklar Ren geyiklerinin, ar kayplara uramas zerine, Biryuzann Js havzasna g ettiklerini renmi, ye doruca hu sahaya y nelmitir. Fakat bu sefer burada yan i Krasnoyarsk eyaletinin (Kzlyar) Man ve Kan rmaklarnn st; kylarnda, Kamasin kylerine raslamtr. Bunun zerine Radloff, bunlarn Orman-Kama, inleri olduklarn ve kendilerine Kangba yahut Kanmaj dediklerini tesbit etmitir. Hakas muhtar eyaleti evresine dalil olmayan Kamasin diyalekti, srf nfus azl dolaysiyle, gereken nemi tamamaktadr. Diyalektleri Ka'larnkine daha yakndr.
8. olun ve at Trkleri

Obi rmann sa kollarndan olm ve at nehri boyunda oturduklarndan bu ad almlardr. Oturduklar ve yayldklar Saha Ys bozkrnn kuzey-bat tarafdr. Ruslarca Meletskie Ta tar (Meletsk Ta,tarlan) diye adlandrlmlardr. Fatkanovla Aristov, bunlar bir taraftan Irt ve Baraba Trk boylan e, di er taraftan da Telet ve hatt styaklarl Samoyet karmasn dan vcuda gelmi boy olarak gstermektedirler. Azca Uygur-Ouz ive grubuna girmekle beraber, fonetik ve gramer hususiyetleri bakmndan dier Trk boylarndan ayrl maktadrlar. * ** Bylece Abakan, Sovyet idaresine gre ise Hakas muhtar eya leti Trkleri, eitli boylar karmasndan treme bir Trk toplulu u olup X V II.-X V III. yzyllarda Krgzlardan boalan Abakan vadisine yerlemilerdir. Uzun birlik ve mterek hayat, aralarn da aa yukar mterek bir diyalekt vcda getirmitir. Trk i veleri tasnifinde Uygur-Ouz Tirkei blmnde yer almakta drlar. . Kltr, bakmndan bat ve dou pu p lan n a ayrlrlar. Bu bil hassa mesken ve sanat sahasnda kendisini gstermektedir. na-: ni ve mill yaay bakmndan ise bir btnlk tekil etmektedir ler. Vaktiyle, hristiyan olarak telkki edilmekte idilerse de, ger ekte amanis.ttirler ve bu dine bal merasimlerini yapmaktan ekinmezler. Nitekim Abakan Trklerinin Tyas Tay dedikleri dini bayram, Kalar tarafndan Haziran aynda yaplmaktadr. Bu bayramda komu boylar eitli topluluk halinde bir araya ge

Birinci Blm d

Abakan Trkleri (Hakaslar)

15

lerek bayram yapar, kutlama trenler tertiplerler. Misafirlere k mz ikram edilir, bu arada kurban kesilir. Ayrca bu toyda ge lecek yl bayramna mahsus kurban da seilir ve renkli eritlerle sslenir. Kurbanlk hayvan ya bir ksrak, ya da bir aygrdr. Dini merasimden sonra yemekler yenir, cirit' oynanr, greler yaplr, eitli trkler sylenir. Evlenme ,gmme vesaire hep aman dinine ve geleneklerine gre yaplr. alglar arasnda Kbuz da mevcuttur' Ayrca kanu na benzer Tyattagan adl zel bir letleri de vardr. Abakan Trklerini, doudaki Trk boylarndan ayran bal ca hususiyet, destan nevinden edebiyatn zngin oluu ve kahra manlk efsaneleri ile maceralarn, manzum bir ekilde anlatlma sdr. Ozanlara kar fevkalde byk ballklar vardr.
B B L 1 Y OG R A F Y A
O. Pritsak, D as Abakan - nsd ulymtrkiscle nnd das Schorische, Philol, Turcicae Funamenta, 1959, s. 598 - 641; . D. Nominchanov, Rus - Hakas lgati (rusa), Abakan 1948; W. Radloff.' Probei, IX; F. Kprl, bakn Trkleri, Trk Amac I. say 5,. stanbul 1942, s. 204 - 208; N. N. Kozmit Hatcas, Irkutslc 1925, X. s. 135 (bk. Ai Caferolu, Trkiyat :Mecmuas H, 1928, s. 523): W. Rad^loff, Aus Sibirien (Sibirya'dan I IV. Ahmet Temir tercmesi, Mill Eitim Ba kanl yaynlarndan, Ankara 1955, 1056; Aulis J. oki, , IVrterverzeichnis der Kyzyl - Sprache, Stud. rientalia, XIX. 1953, s. 1-48; M, Cstrto, Versuch einer fceibaliscben nd karagassisehen Sprachlehre nebst VVrtervmeichnis, SPb.1857; N. fiaskakv, Trk dilleri (Rus.), 1960. s. 197 - 208:' N. P.' Drenkova. orskiy Folklor, 1940; I. I. Zarubin. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii halklar saym, Leningrad 1927. s. 35 (rusa); Die Vlker des Ostraumes, Berlin 1942, s. 30; A. Dulzbn. ulm Tatarlar ve dilleri (rusa), Tomsk Pedagoji Enstits Dergisi IX> 1952; W. Radloff Phonetik.

IKINCt

BLM

DOU VE BATI TRKSTAN TRKLER I. DOU TRKSTAN TRKLER Dou Trkistan Trkl Orta-Asyann gn grm Trk topluluundan biridir. Yzlerce yldan bu yana' deimez sahibi bulunduklar byk coraf saha tarih boyunca in M ool ve Rus ya mstemlekeciliinin amansz hmna urayarak ark, Do u, in Trkistanlar yeyahut da sevimsiz; Sinkiang, Sintszyan gibi adlar almtr. Gerekte ise Trkln eski ana vatannn ay rlmaz bir parasdr. 1921 yl Takent kongresince. Dou Tiirkistanin gerek tarih miraslarndan saylan ecdatlar Uy gurla ra hrmetle, kltr mazisi zengin Uygur kavim adnn alnmas tercih edilmi ve bu ad bu gn bilim lemince de benimsenmitir. 1933-34 de ise milliyeti ve istikllci mcahitlerinin azimli ve: kahramanca teebbsleri neticesinde mill istiklli iln edilen Do* u Trkistan, ksa bir zaman iin olsun in istilsndan kurtul musa da, maalesef sonunda dev kuvvete kar dayanamam, bo yun-emeye mecbur olmutur. Coraf durumu itibariyle Dou Trkistan, kolay kolay geit: vermeyen, yksek dalarla evrilmi bir kaleyi andrmaktadr. Ta-: hi snrlar, yalnz bugn bu ad altnda in topraklarndan say lan arazi parasndan ibaret olmayp, kuzeyde Sayan dalarnn gneyinden balamak suretiyle, ayn istikamette Altay dalarn aarak Tiyananlara iner. Gneydou ynden ise Cungarya ze rinden Hami veya Komula kadar uzar. Saha: B at Trkistan, D Moolistan, Afganistan, Pakistan, Hindistan ve inle evrilmi tir. Yz lm 1.800.000 kilometrekare olan Dou Trkistan, 1955 ylnda Komnist in idaresinin basks ile Sinkiang Uygur Muhtar Eyleti , adn almsa da, gerekte inin alelade bir eya letinden baka bir ey deildir. 1953 yl saymna gre sahann nfusu 4.874.000 kii olmutur. Aradaki 13 yllk yzde 2 art bu sayya ekleyecek olursak. Dou Trkistann nfus 6.000.000u a-

kinci Blm ,1. Doa Trkistan Trkleri

17

nu olur.. Etnik-bakmdan halkn %.90 tamamiyle Tfktr.Ba- ehirleri Urumidir. ehrin nfusu 200.000i akndr. Bou Trkistana byk bir stnlk kazandran jeopolitik durumu, tarih boyunca eitli ynden gelen g dalgalarnn yer leme ve tama dmenini salam, etnik deimelere sebep olmu tur. Nitekim X I. yzylda Tacik "ad altnda gneyden gelen ol-j duka nemli bir kavim dalgas, Hotan, Kua, Yarkerit ve Kaga*. Havalisine yaylarak, ksa bir zarrin sonra yerli Trklerin ieri- sinde, iz bile brakmadan erimi, kaynamtr. Bu suretle, tarih, boyunca durmadan devam edegelen ok eitli milletlerin, g yolunu ve geit kavan igal etmi olan bu sahada yerlemeye almalar, ne ekilde olursa olsun, hi bir vakit Dou Trkistan',Trkln anavatanlsndan alakoyamamtr. O kadar ki, yz-; yllar boyunca, koca kuvvet ve hatt devlet halindeki in, M ool ve Rus rekabet ve saldrganl, Trk z anavatanndan kar a-' mamtr. Aksine, ok ar kan bahasna ve kltr kaybna mal olmasna ramen, her zaman direnilmi, istillarn ucuzca atlatl, masna allmtr, ;lkenin gerek sahiplerinin Trkler olduu her vesile ile dosta ve dmana hissettirilmitir. Nitekim Vin. yzyl ortalarna doru, Trk-Uygur devleti bu rada kurulmu, yzyllk mr, boyunca Trkle bereketli bir kltr miras brakmtr. IX. yzylda ise saha gebe Krgz Trklerinin eline gemi, daha L sonralar byk Mool istil vq ayaklanmasnn em berinden: geirilmitir; XV. X!VI. yzyllarda eitli siyas olaylar neticesinde, ksmen inliler, ksmen- Mool'lar tarafndan idare edilen .blge,: alt ehir havalisine,: yani: Ka-, gar, Yarkent, Yengi-Hisar, Hotan, Aksu, Kua havalilerine k buraya ayrca Kara-ehrin ilvesiyle son zamanlarda Yedi-ehr ad verilmitir ayrlmtr. . . XVI. yzyldan sonra Hokant H anlndan' kopup gelen b ii ksm zbekler de buralarda yerleip kalmlardr. XVII - X V Il yzyllarda ise saha bal Moollarnm eline gemitir. Nihayet XVII. yzylda sahann idre hkimiyetim inlilere geince bir k^ sim yerli Trk kitlesi zorla li havzasna g ettirilmi ve burad Tarani kavim adn almtr. Salanin asil Trk halklarndan olan bu kavme Tarani yni ekinci ad Cuhgarlar tarafndan verilmitir. Bununla beraber Dou Trkistan yerleik halk, nedense m terek ve toplu bir kavim ad altnda birletirilememitir. Bir ksm halk nedense kendine Kakarlklar, bir, ksm ise Yerlikler Ho-,
Trk Kavimler! F.

18

Trk Kavitnleri

kantlklar, Endicanlklar ve saire gibi sun adlar vermei tercih etmitir. Siyas tarih bakmndan Dou Trkistan, uzun hayat mddetince, kanl istikll mcadelesi savalarna katlm, mill kl tr ve yaama hakk urunda ar ileler ekmitir. in, Moolis tan ve Rusya gibi dev devletin g denemesi mahiyetindeki mcadelesine hedef olmak, dorusu bir millet iin, kolay kolay hazmedilecek olaylardan saylamaz. yle ki, son yzyl ierisin de 400 (drt yz) defa isyan edilmi, Trklk ahlanm, fakat ne yazk ki bu hakl bakaldrmalarn hepsi hanl bastrmalarla neti celenmitir. Tsin yani in hkimiyetinin Dou Trkistanda v& Kansu, ensi eyaletleri zerinde kurulmas iin yaplan kanl ten kil hareketleri ve inanlmaz tazyik ve basklara kar mill istikll mcadelesi, Trklk hesabna cihan siyas tarihinde erefle yer alm olaylar arasndadr. Yzlerce, binlerce yabanc dilli cidd aratrmalar ve tarih eserler, bu insanlk d mezlimi nefretle ele alm, aklamtr. Orta-Asyann unutulmaz mcahidi Ata lk Gazi Mhammet Yakub han Badevlet, OsmanlI mparatorlu u yolu ile yerli slm ktlesinin korunmas uruna dirayetini kullanarak Sultan Abdlaziz adna camilerde hutbe bile okut mutur. 14 yllk mstakil Yakub Bey D evleti; inlilerce bastr lnca ceza olarak Rusya-in gz doymazl ve istilcl rekabeti karlnda, Dou Trkistana mazisini unutturmak- amaciyle,' sahaya ince Sinkiang yani yeni mstemleke ad verilmitir:. Bugn bu saha Trkl, szn tam mnsiyle in istils altn da inlemekteyken az bir ksm da Sovyet esaretindedir. Fransadan iki buuk defa, Amerikann en byk eyaleti sa ylan Teksas'tan iki defa byk olan Dou Trkistan, Gobi l nn verimsizlii dolaysiyle, kendi mill kltrn, daha fazla, sa hibi bulunduu eitli ehir merkeplerinde toplamaya 1 ve gelitir meye almtr. Etnik yap bakmndan: Uygur, Sar-Uyur, Tarni, Kazak, zbek ve saire gibi z ivelerine bal Trk boylar nn, eitli merkezlerinin ifus arln tekil ,etmeleri, Dou trkesinin dalmasnda ve blgelenmesinde olduka tesirli ol mutur. Zaten tarih ve klsik edebiyat bakmndan da. Kagar, X V - XII. yzyl geici slm devir Trk dili, edebiyat ve umu miyetle Trk kltr merkezciliini zerine alm; ilk Trk dili lgati ve grameri burada yazlm, ilk edeb iir ve nesir mekteberi burada kurulmutur. Trk kalem tutarlarnn lmez eserii eyhleri; Kagarl Mahmut, Balasagunlu Yusuf Has Hacip, Eb Abdullah el-Hseyn Kagar, Trkistan tarihinin yazar Mec-

kinci Blm I. Doa Trkistan Trkleri

19

dedin Muhammed.ibn Adnan, Kagar ehri tarihini yazan Hse yin el-Almi ve saire hep bu eki mill, kltr .mazisinin unutul^maz ahsiyetleri deerindedirler; Kurmu olduklar tarihilik, mek tebi son zamanlara kadar snmemi. X IX . yzyldaki mill harek t ve istikll mcadelesini tescil ederek padiahndan en basit ki isine varncaya kadar herkese hakkn vermekle, Dou Trkistan istikllcilik harektnn namus borcunu'demilerdir. nk bu. yzyl Dou Trkistan, dnya siyasetinin bilhassa Uzak D ou nun bir nevi zm noktasn tekil etmitir* Herkese Uzak Do unun fethi ye.nfuz tesiri altna alm ancak bu yolla kabil idi. Frsat da zaten zuhur etmiti. Ona, gre yava yava snmekte olan inin, miraslna talip olanlar arasnda, her yerde kar arayan mstemlekeci ngiltere, sahann komusu istilc .Rusya, dn ball ynnden de OsmanlI mparatorluu bulunmakta idiler. ngiltere ve Rusya szde yerli halk inin vahiyane ten killerinden, basksndan kurtaracak, lkeye yeni bir hrriyet ve k saacakt. Fakat ortada kar koyan ve mill istiklli elinde tutan, Dou Trkistan tam istiklli ile yaatan Yakub Bey Be devi st gibi bir Trk devlet adam bulunmakta idi; Btn gcn, halk arasnda geni yankl destanlar yaratarak mill istikll m cadelesine yneltmi; am yerli tarihilerinin ie sarlmasna ve sile tekil etmitir. Bunlardan halk arna uyarak yeni Dou Trkistan tarihiliini yaratanlardan biri olan Hoca Yusufun Cmiut-tevrih i ( tamamiyle niiil lkye uyarak, mill istikll harektn idealize etmekle kalmam, hareketin ba bulunan Y a kub Beyi halka lider ve rehber olarak tantmtr. Ayn yolda sahann dier, .bir, tarihisi olan Muhammed Alyan da yrmtr. Bu tarihi Hotan, vahas kurtulu harektn ese7 rinde belirtirken, idar kabiliyet ve yiitlikle yaplan kahramanca savalar, hep Habibullah Hanla oullarma. maletmektedir. Eser batan sonuna kadar kurtulu ve istikll hamlelerini Trklk iin bir vnme vastas olarak kabullenmitir,. Aa yukar ayn ka rakter ve mahiyetteki Molla Musann Trih-i Emmiye si de ta mamiyle mill kurtulu mcadelesini izlemi, istilcl'nefretle telin etmitir. Bylece knn esirgemeden mill kurtulu savalar ile, m nevi istikllcilii elde tutan Dou Trkistan Trkl, elbette mu-^ azzam kuvvetlere kar koyduu rnek mcadelesi ile. yapayalnz ve desteksiz braklamazd. Sahann idare lider ve rehberleri hep an eitli, uzak ve yakn btn Trk slm lkeleri ile temasa girimi, Orta-Asya hanlklar, ile, bata Hokant Hanl olmak

20

Trk Kavimler!

zere, sk bir mnasebet kurmulardr. Yeni nes ise byk bir hevesle Trkiyeye akn etmee balamtr. Koca Osmanl m paratorluu ise sahann hayal hmiliini zerine almakla, mill harekt kamlamaya yarar bir vasta olmutur. Halka kadar in dirilen bu karde ve din himayecilii, phesiz yerli Trk edebi yatnda tesirsiz kalmamtr. Yukardaki tarihilerle beraber ,7 Mahmud-bekin Yakub Han Atalkm tarihi adl kk eseri de b neviden olmutur. Dou Trkistann, Altun Yaruk un vatan olmasna ra men maaalesef bugnk anlaymza uygun klsik yazl bir ede biyat yoktur. Saha daha fazla zengin halk edebiyat ile mnevi olarak beslenmei tercih etmitir. Bununla beraber X IX . yzyl ortalarnda yaam Muala Billla Seyid Muhammed Ki. gibi tannm irleri de yok deildir. Bu suretle mill edebiyata kar ilgi ve tima hayat gele nekleri hi de ihmal edilmemitir. Nitekim Dou Trkistann sos yal hayat unsurlarndan biri saylan Marab toplantlarnda, gen neslin kltrl yetimesi iin tertibat alnmtr. Marab aslnda usun k gecelerinde gen otuz kiiden, kendi deyimleri ile? Otuz oul dan, ibaret olup Rabguzi, Cmi, Firdevs gibi tann m ran, Arap ve- Orta-Asya Trk yazar ve irlerinin eserlerini okuyarak mnevi konularda ve kltr sahasndaki eksikliklerini bertaraf etmee alan meclislerdir. Bilhassa xAhmed Yesevnin mnevi tesiri ok byk idi. Basit halk tabakas ise, maziyi bal landra ballandra hikye eden meddah meddal 1ar tarafn dan terbiye edilmekte idi. Bu suretle Dou Trkistan halknn mil l olgunluunda ve yetimesinde -Marab la Meddal mekteple rinin unutulmaz rolleri olmutur. Dil aratrlmas ynnden Dou-Trkei, bugn iyice ilen mi saylr. Geen yzyldan itibaren, dikkatle toplanmaya bala nan halk edebiyat, folklor ile diyalektoloji malzemesi, gereklii ve zenginlii nispetinde, birok Avrupa bilginleri tarafndan ele alnm ve ilenmitir. lk aratrcs bulunan Pantu&ovun topla d malzeme dnda, son zamanlarda sve Trkologlarmdan G. Jarringin ok verimli ve emekli almalar sayesinde en yksek seviyeye ulatrlmtr; Birbiri ardnca yorulmadan bu yolda al anlar arasmda sayg le anlmas gerekenler J. Klaproth, W, Rad loff, Katanov, A. vn Le Cq, I. Berezin, K. Menges, Malov, Jarring, J. Kunos, G. Raquette, E. Rossi ve F. Greiard gibi bilginler dir. Bunlardan bilhassa G, Jarring, Dou-Trkesini, mkemme len vakf olduu az hususiyetleri zerine eitli blge azlarna

kinci Blm I. Dou Trkistan Trkleri

21

ayrmaktadr. Bu bilgine gre Dou-Trkesi aslnda Dou-Trkistanda konuulan Trk diyalektlerini tm ile toplayan bir deyimden baka bir ey olmayp, bir nevi coraf karakter tar. Buna gre de Dou-Trkesi sz, dile verilen bir deyim olmayp sadece memleketin .dousuna aittir.. Oha gre de Raquette, Sha\v gibi bilginler bu noktadan hareket ederek, geri kalm Trk ive lerine verilen Turkish deyim inden. kanarak,..bu .saha Trkesi iin T u r k i ve Eastern Turki ifadelerini kullanmlardr. Zaten Trki deyimi, yerli Trk halknn da, seve seve, benimsedii bir deyimdir. Az karekteri. bakmndan .blgelemi Dou. Trkesi azlar d a ,u n la rd r:1. Turfan.az,, 2. Kua az, 3. Aksu az, 4. Kagar az, 5. Yarkend az, 6 ..Hotan az, Lobnor az. Bire birinden filolojc ve ufak, tefek fonetin. ynlerden ayrlmalarna ramen,, aslnda btn Trkistan Trk azlan mterektir. Ay rlk tamamiyle zoraki ve siyasdir. Trkistan ancak mstemlekeciler ayrmaya alr, ona eitli adlar verebilirler. Bizce Tr kistan btn Trkln Anavatandr.,
B B L Y O G R A F Y A Mehmet Emin Bira, Dou Trkistann hrriyet dvas ve in siyaseti, stanbul, 1954; Ama Karhoc, Don Trkistan, stanbul, 19S0: A. Caferofflu, Trk Dili Tarihi, II, stanbul, 1964; S. E. Malov, Uygnrskiy yazk = Uygur Sili, 1954; S. E. Malov, Uygurskic nareiya Sntszyaria = Sintszyan Uygur iveleri; 1961; G. Jarring, Materials to the ,Knowlegc of Eastern Tu-ki, I - IV. Lund, 1946-1951; M. Alieva,, Uygur masallarnn toplanmas, yaynlanmas vs aratrmas meselesine dair (rusa), Trad Sektpra Vostokovedeniya, Alma- Ata, 1959, s. 172 -190; K. H. Menges, Glossar zn den volkskondlichen Texten aus Ost-Turkestan, Mainz,'1955 (Akademi yaynlarndan); S. El. Malov, Yazk jeth Uygarov = Sar - Uygurlarn dili, Alma-Ata, 1957; Uygnr el- edebiyat pariilri, Teken, 1930; Uygur el edebiyat, Teken, 1934; Uygnr helik edebiyat, Alma - Ata, 1936 ve 1949; Hadloff, Proben, VI. 1886; G. Jarring, An Eastern Turki- English Diar lect Dictionary, Lund, 1964; D. I. Tihonov, Tarih Uygnr elyazmalar, U. Zap. Inst. Vostokovedov, 1954, s. 146-175.

II. BATI TRKSTAN TRKLER Orta-Asya, insanlk tarihinin kltr beii, Trk anavatan tamasnn ilk yerlem e menzili v e medeniyet merkezidir. Ecdat Trk, ok eski alardan bu yana, burasn vatan edinmi, yerli kltr yapclnda ve kuruluunda uhdesine deni eksiksiz yap mtr. VI - VIII. yzyllarda, Orta - Asya mukadderatn elinde tu tan byk G k-Trk devleti, sahipliini yapt Bat-Trkistan Demirkaps ile, dillere destan olmutur. Trk Ergenekona g tren, sembolik kurt da aslen bu iklimden olup, eski Trk tanrla; rndan saylmtr. Trk medeniyetinin manev kltr mahsulle rinden olan Dede Korkutlar, Manaslar, Alpamlar hep bu saha da domu, beslenmi, Trkln mazisini yaym ve yaatmtr; Bugnk yaygn Trk dnyasnn manen ve maddeten baland z vatandr. Jeopolitik durumu ile Bat-Trkistan, byk yollar kava ve eitli dil, kltr, ve medeniyetler tesiri merkezinde bulunmas hasebiyle milletler tarihinde nemli rol oynamtr. Hatt VII. XII. yzyllar aras Maverannehirle Horasan eyaletleri, Trkl n siyas tarihi bakmndan olduu kadar, kltr ve medeniyet ler gelimesi bakmndan da ok byk bir deer tamtr. Bu iki coraf blge ad altnda asl kasdedilen saha, Seyhun rma ve Horasan dalar ile Hindistan arasndaki geni blgedir. Ceyhunla Hazar, denizi evresi de bu byk blge ierisine rahata alnmak? tadr. Saha, tarih mukadderatna byun eerek, eitli dinli ve dilil milletlere geit yolu vermi, medeniyetler arpmasna sahne ol mutur. Fakat tarih boyunca Trklnden hibir ey kaybetme mitir. Bilkis Arap istils Trklerce burada durdurulmu, bl genin ve halknn slmlamas, Trklerin bu dine girmelerine bal kalmtr. Hatt slm dnyas hkimiyetini ele alan Trk ler, burasn siyas srama ve atlama merkezi olarak -kullanm lardr. Ksacas, Trk dnyasnn genilemesin ve medeniyetinin milletler kltr arasnda salamlamasnda, Orta-Asyann ta rihten silinmez, ok byk bir deeri ve himmeti olmutur. O kakadar ki, Trk, mazisi ile, kltr ile, dili ve sairesiyle hep buraya bal kalm, Harezm, Buhara, Hive, Yedi-Su, Merv. Semerkant, Hokant dememi, hepsine Trklk damgasn, bir daha silinme

kinci Blm n . Bat Trkistan Trkleri

23

mek zere basmtr. te bin yldan bu yana dertli ban Tiyananlara yaslayan, gvdesi ile btn Bat-Tkistan . kaplayan, ayak ularn Trkmen bozkrlarna dayanan bu tarih azametli Trk devleti, Rus istilsna uraynca, ba Krgzistana, gvde sinin bir ksm, gya Trk deilmilermi gibi Tacikistana, ayak lar Trkmenistana ayrlm, bu suretle heybetli Trk istikll hey keli, . maalesef yaralanmtr. Ameliyat cidden ok uursuzca ol: mutur. Halbuki Rusya esiri ve mahkmu milletler arasnda, eri ge esarete boyun eeni marur Orta-Asya Trkl olmutur. Uzun mukavemet ve dayanmasna ramen, nihayet arlk Rusyas or dusu tarafndan kuatlarak, para para Rusyaya eklenmitir: Eit olmayan kuvvetler arasndaki Trke has bu lm dirim sa valar sonunda: 1864de Trkistan, Auliya-ta, imkent; 15 H^ ziran 1865te Takent; 1866da Hocent, Ura-Tepe; 1868de KetteKurgan: 1873de Hive hanl ile Buhara tbi devlet olarak, Rus^ yaya ilhak edilmitir. Bu iki son hanlktan Buhara 920de bir aralk Sovyet Cumhuriyeti iln edilmise de, 1924de derhal l edilmitir. Bir ksm arazisi Trkmenistana, bir ksm zbekis tana, bir ksm da Tacikistana verilmitir. Fakat arlk ve Sov yet Rusyalarmm Bat-Trkistanna kar yrtt parala vei hl kimiyet sr politikasna, hi "bir vakit Trkistan Trk boyi e mi deildir. Aksine emsaline az rastlanan tarih mcahitlik ve kahramanlklar ile, Rusya istilsna kar drermi, yillar boyun ca savam, herbir kar, anavatan topran mdafa etmitir. Trkistan-Rusya savalarndan Trk milletine aziz htra olarak kalan yiitler arasnda, Ort-Yz hanlarndan Ablaym ahfa dndan nl mcahit Kinesannn olu Sddk-Tre de bulunmak tadr. Rus tarihisi N. .Y Pavlovun tavsifine gre, ddk-Tre: Rus ktalarnn Trkistan seferlerinde Hokant, Buhara ve Hive ordulariyle savalarnda bizim en byk dmanmz olmutur. Sultan Sddk, Turann en byk ahsiyetlerinden biridir. Bu bozkr evld ana st ile birlikte bize kar olan dmanlk hissi* ni de emmi bir kii, olmutur. ahsiyetinde toplad valye likle, Trkmen ve Krgz-Kazak svarileri kumandanln d uh desine almtr. Ruslara kar istikll mcadelesinde, milli mchit ve kahra manlardan asla yoksunluk ekmeyen Trkistan Trkleri ierisine Sddk-Trenin' hell yiitlik stnden emen dier Abdrrah^ man Aftbc, Polat Han, Evez Murat, Tkma-Serdar, Yakub Bek, Alimkul vb. gibi, dmann bile takdir' ettii lmez ahsiyetler de

Trk Kavimleri

vardir. Her biri de ordu, kadar; kuvvetli imanl .ve inanl mcahitidiler. Halk arasnda yarattklar -hret Rusyay pile ileden . kartm. olacaktr kiy Trkistan: fatihi Rus Generali Skoblef, Tk ma- efdarm halk arasnda kazanm olduu hretten. tiksine rek:. Orta - Asyada ve islmlrla olan harplerde, biri iin ad ya-, ratm a k ; hret s'aiibi olmak kadar tehlikeli bir ey olamaz. * mil,. Kad-Molla, Abdlkadir, Nene .Sayp, Alimkul, Abdurrahman Aftbac gibi. Bu eski hatalar biz de mi tekrarlayacaz? TkmaSerdar ad artk, bahis konusu olmamaldr. Bu ad anmak resmen raak edilmelidir , eklinde halka emirler yermitir. , Bat-Trkistan istikll mcadelesi, Sovyet Rusya stilsna kar da ayn iddetle devam etmitir; Hatt Rusya boyunduruu iltx>a girdikten sonra bile, mill mcadele ak bir trl dinme mi, ite Basmaclk , dta mill istikllcilik harekt ile, mahk?-;Trk halklarna rnek olmulardr. Bat Trkistan bu su retle, mill Trk kltr sahasnda olduu kadar, Trk milletinin mstakil v e ,hr yaamas yolunda da, ecdat geleneine uymu, vurmu, vurmutur. 1920 yl Rusya i ihtilli sonunda, idareyi ele alan komnist idaresi, kendi Rusya i- idare taksimat pln zerine Bat-Trkis: tan paralam, Kazaklar, Karakalpaklar, zbekler ve Krgzlar szde muhtar ayr ayr blgelere ayrlmtr. 1. Karakalpaklar c. Asllan itibaryle. X - X I . yzyllar Peenekleri ahfadndan^ 'drlar. Tarih kaynaklarda siyah klahllar yahut sadece k lhllar adiyle gemektedirler. X II - X III. yzyllarda: Kapaklar la beraber Moollara tbi olmulardr. Altn-Ordu devleti ierisini de kendi etnik hamur yapsn.bulduktan sonra, XV I. yzylda eyhun rma havzasnda yerlemilerdir. Bir aralk Kalm klahri aknlarna' uramlarsa da,: her; daim' kerdi varlklarn koru yabilmilerdir. Fakat tarihi hayat gelimeleri daha fazla .Hive han l akbetine bal kalmtr. Sovyet idare sistemi kurulunca, Muh tar Karakalpak Sovyet eyaleti, olarak tannmtr. Kuzey, Dou. Ve Batda Kazak, Gneyde ise zbek ve Trkmenistan, gibi, szde Sovyet Trk Cumhuriyeti snrlar ile evrilmitir. 1930da Ka rakalpaklar Kazakistana 1932de' nedense bu fikirden-vaz geile rek umum Rusya snrlar ierisine, 1936da Stalinin tensibiyle, muhtar eyalet olarak zbekistana alnmtr. Yzli 126.000 silometre kare olup, 200.000 in stnde bir nfusa sahiptir^ eitli blgelere yaylmlardr. Bir klsm Afganistanda ^yerlemitir;- *

kinci Blm II. Ba Trkistan Trkleri

Karakalpaklarn tairi mnas ile. klsik bir edebiyatlar yokr tur. Buna karlk, rrizi yadigr, kahramanlk .destanlar ile .epik eserleri vardr; Daha Aitm -Ordu. devrinde teekkl -etmi . olan; KblanV Er Sam , Er Kosay , Alpams ve Krk Kz gibi epk; eserler, bugn bile zevkle sylenmektedir. XVIII. yzyl Ka4 rakalpak airleri ierisinde: n salm olan air - jraulardan bi ri Jien Tagay-Ul idi. hretli destanc idi. Poskan el = Para lanm el adl destannda air, ar ve merhametsiz.akmlara u* rayan milletinin, mitsiz: ve insanla -kskn aclarla,, yeni ya tan aramakta'.olduunu ve bu hengmede, baba ve annesinin yurttan yurda-dolamaya; takati kalmadan yietim braktklar on yandaki zavall Mnaim adl bir kzn, macerasn .terennm etmektedir. Ata Jurt Trkistan adl destan. da, Karakalpak halknn g ve muhaceret denilen zalim kaderiyle birletirilmi ve J-ien Tgay-l sayesinde Trkistan illerine yaylmtr, Tagay-Ul ile beraber milletini terennm eden dier halk a irleri arasnda: Berdah, Ajiniyaz, Knhoja, Ate = Ote, gibileri s. de vardr. air Berdah, li ir Neva,- Fuzul, Mahtumkuunun. (sserleri tesiri altnda yetimi olduundan, tpk muasr air .Aji niyaz gibi kahramanlarn, Dounun nl ve i aan: Leyl Zeyha, irin, Zl, Rstem, ah-Sanem, Gariplerinden almtr. Hatt Ajiniyaz, ^iirlerini Nevai tarz ve slbunda yazmtr. Hele geni halk arasnda n salm olan seksenlik air Knhoja (17991880), eserlerinde ahs hayatna yer vermi, opanlar adl rinde .obanlar, Oraklar adl dier bir iirinde ise oraklar anlatmtr. Nihayet air Ajiniyaz Kosbay-Ul (1824 -1878) da Ellerim bard = Ellerim vard ; kt janM. = "kt can , gibi bir ok yank iirleri ile Karakalpak iirini renkletirmee almtr. eitli bahsi = jrau 1ar tarafndan, terennm edilen b kabil halk edeb nevileri, Karakalpak' edebiyatna ayrca bir zenginlik vermitir. Halka tarihini reten bu edebiyat enisi, bilhassa Kosk 1ar,' halk arasnda geni bir ilgi toplamtr. ; Karakalpak ivesi, iki aza ayrlmaktadr. Kpak-Nogay iyeler grubuna girmektedir. Kendine, re zel gramer ekillerine sahiptir. 2. zb ekler , Bat Trkistann z ve asil halkndandr. Tarih boyunca sa hann kuzeyi, geri ulus ve' eller yurdu olduu halde, gneyi ak sine yerleik ve kltrl T rkhalklarnn yerletii mill bir v 1

26

Trk Kavimler!

tan olmutur. Tarihin gn grm bir lkesidir. Tarih boyunca is tiklli uruna yaplan mcadeleler sonunda, Rus esaretine bo yun emee mecbur olmutur. Sovyet idaresinin eitli siyasi ayarlamalara ve krpmalar sonunda Sovyet Sosyalist zbek Cum huriyeti olarak iln edilmitir. Yz lm 176.240 kilometre ka re olup, gneyde Termez yaknlarnda, Amuderya (Ceyhun) ky larnda Afganistanla mterek snrldr. G ney-B atda Trk menistan, bat ve kuzeyde Kazak, douda Krgz, gney-douda zbekistann barndan zorla koparlan Tacikistan Cumhuriye ti snrlar ile evrilmitir, 1953 Sovyet saymna gre zbekistan m nfusu 8.106.000 kii olmutur. Alt yllk yzde 2 art buna katacak olursak, zbekistann halk 9 milyonu am olur. N fusun, hi phe yoktur ki % 90n, z Trk evld tekil etmek tedir. Suni ayrlla paralanan Tacikistan, kendi ana kucana balanacak olunursa amzn ikinci byk Trk devleti, tarihi cssesi ve milli kltr, azameti ile ortaya km olur. zbek kavim adnn treyiine dair, Ebl-Gazi Bahadr Han' n verdii bilgiye baklacak olunursa, bu ad 1340 tarihine kadar Altun-Ordu hkmdar zbek Hann, kendi tebasna verdii etnotiimdir. Zamanla bu ad Orta-Asya Trk halklar arasnda geni rabet grmtr. Hatt eyban Hanla beraber gneye doru inen Trk halklar toplu olarak, seve seve zbeklii kabullenmi lerdir. eitli boylara ayrlmlardr. stil idaresi, frsattan fay dalanarak zbek Trkne: Sart, Kurama, Tacik gibi hi bir anla m olmayan szm ona mill adlar takmaya alimi, fakat tuttu ramamtr. Milletleri, Orta-Asya Trklnn barna gtren ve geni zbekistan eli geidinin bekileri saylan zbekler, yzyllar bor yunca dou ile bat arasndaki kltr ve ticaret mbadelesini te min eden eski Trk boyundan olmutur. Bu ok elverili ve fay dal temaslar sayesinde Trk yurtseverliine ve tefekkrne bir ok yenilikler eklenmitir. Nitekim X III. yzyl balarna doru Orta-Asyann' derinliinden kopveren Trk-Mool devri, ilk hamledeki ykclna ramen, sonralar Kendisine mahsus zel bir kltr alkm halini almtr. Harekt, srf garp toplumunii sca scana geirdii ortaa skolstik din tassubu devresine' rastlam olduundan, Trklk lehine olarak bir trl hazmedilememitir. Hindistandan Akdeniz kylarna kadar serilen ve gvdesine ran, Turan, Kpak eli ile, koca Rusyay alan: Ceiiz mparatorluu, Dou iin .muazzam bir prestij,'Bat iin ise sadece nefret ve kin hissi unsuru olmutur.

kinci Blm n . Bat Trkistan Trkleri

27

Bu devir, Bat-Trkistan sahasnda yeni yeni ehir ve kl tr merkezciliinin douunu teinin etmee yaramtr.. Ke ehr ri payitaht yaplmak istenmi, ahruh (1404-1447) hkimiyeti zamannda Horasan eyaleti ile Semerkand, yerleik bir kltr merkezi haline getirilmitir. Ulu Bey (1409 -1449) geni imkn lar salyarak, Semerkanda rasathane kazandrm, sonralar ise Heratla kltr merkeziyetilii rekabet ve ekimeciliine ba lanmtr. Hseyin Baykara, bu nazik hususta daha atik davranan rak Trk kltr merkezlerini Horasan, Belh, Seistan, Herat ve emsali gibi geni coraf sahalara getirmee muvaffak olmutur. Babr ah ise Trk kltrn Hindistan zerine getirmitir. Bu suretle eski Trk emirlerinden Lann ve olu Husrev Dehlevnin Hindistandaki yerini yeni yeni Trk hemehri limleri tutmutur. Ulu Beyin saray airi Sekkk, arkadalar Mukimi, Yakin, Emir ve Ged gibi stat airlerle Semerkand, Trk kltr ve bilim merkezi yaptklar halde, Ltf de, mtevaz ha yat ierisinde, Hera,t z Trke merkez yapmak iin almtr; Fakat Ali ir Neva ve Sultan Hseyin Baykara ahs himmetleri sayesinde stn gelmilerdir.- aatay Trkesi adn alan ve bu gnk zbekenin anas sayan bu edeb Trke uzun zaman Trk derdini anlayan, gnln okayan bir dil olmutur,. ahsiyeti ile Trk kltr kuruculuuna, kalemiyle Trki adn verdii Trkeye kar Ali ir Nevanin sarf ettii emei, burada deerlendirmek pek gtr. Yzlerce bilim adamlar ile Trk airlerini kaiad altnda gelitiren ve besleyen bu byk Trk evld, cidden takdirin stndedir. Dnya lsnde bir s tat olmasna ramen,' onu Trkistann barndan ve kucan -1 dan ayrmak her babayiitin ii olmasa gerektir, Dounn ve batnn insafl bilginlerince de takdir edilen Ali ir Neva, eitli Trk lkelerine yetitirdii rak airleri ile, btn Trk dn yasna maledlecek bir stnlk, kazanmtr. zbekler arasnda, mll kltr yadigr eserler zerindeki aratrmalara da byk bir ilgi gsterilmektedir. Vcuda getiril mekte olan Trkistana ait yazma kitaplar ktphanesi dnda, Orta-Asya ile ilgili yazma tarih ve kltr kaynaklarnn zbekeye evrilmesine balanmtr. Bunlar arasnda: Hafz Tiniin bdullah-nmesi; Mir Muhammed Emin Buhrnih Ubeydullahnmesi; Mir Emin B uharnin Fetihnme-i Sultnsi; Mirza Slm in Trih-i Slimi; Abdrrahman J a liin Trihi Abl-FeyzHan ve saire \bulunm_aktadr. Fakat ^Bat-Trkistan bununla ye tinmemi, eski klsik Trk dil ve edebiyat merkezi olmas bak-

28

Trk Kavimler!-

rnndan, yzyllarca.mnevi Trk.kltr ve folklor gelimesine d& merkezlik vazifesini yapm tr.. Halk... destannn r a b e t:bulmas bunun en canl bir rneidir..: Tarihi - Krolu , Yusuf ve -.Ak inet, Sanubef , Kntum , Alpam gibi halkaa bilinen ve sevilen destanlar yannda, ayrca maziyi yaatan bir de. ha'ttc hikyecilii, geni bir gelime imkn bulmutur. Bunlar tarih te n salm ulu. arlar. tarafndan sylenmekte idi.. Tohtam Hanm Kmalzadesi ile Cihan Mirzas, b u . Orta-Asya .meddahlarnn veyahut bahlarnm en ileri gelenleridir. Buraya, halk ruhunu okayan, onlar mill yolda, terbiye eden bir ok ve anl sanl mterek Orta-Asya dervi airlerini de kat-, mak gerekir. Kendi .mill dillerini, dier diller stnde .tutmay gelenek haline getiren bu kabil airlerin bas Ahmet Yesev ol mutur. Orta-Asya Trkln, dili ve dini ile kenetleyen bu halk airinin, umum Trke ve halk felsefesi zerinde tesiri ve tepkisi pek byk olmutur. Yetitirdii kendi tarzndaki airlerin says, klsik airlerimizin kat kat stnde olmutur. Efsanevi birer ah siyet kisvesine sokulan bu halk mutasavvf airlerinin, sahip ol duklar stn kabiliyet ve nfuzlar sayesinde Trk kltr gelie meine vermi olduklar gerek yn unutulm az hizmetlerden biri saylr; Bat-Trkistan halk airleri ve bahileri lehine olarak bir de, geni saha bulma ve her eit vastalarla halk terbiyesinde zer lerine aldklar vazife imknlarn, gz nnde bulundurmak l zmdr. amanizm dini yolu ile, halkm mill inanlarn teminat altna alan bahiler, ayn itina ile mazinin ve mill tarihin, y& gldren canl sayfalarn, z Trkeleri ile sermee almlar: dr. Molla ky korkak - Bahl koy ise kahramandr atasz, zbek Trknn mazi yadigrna olan nancn en iyi belirten bir vecizedir. Geni Bat-Trkistan lkesini batan sonuna kadar katetmeye hevesleri bulunan bu sazl ye szl zbek bahilerinin, mil l destanlar yolu ile," mill bir Trk birlii vcuda getirmekte ken dilerine gre byk himmetleri olmutur; Ata yurtlarna ait des tan repertuarlarn terennm ederek kardeler lkesi kesine ka dar sokarken, edindikleri yenilerini de kendi halklarna tantmak ta idiler, Bir nevi mbadele karakterini alan bu halk edebiyat, Ba t - Trkistann' en nemli nokta ve merkezlerinde, birer mektep* halini alm, Trk daima tetikte tutmutur, nemine gre zbek dili ve edebiyat olduka dzenli bir ekiide ilenmitir'. Eski ve yeni zbek Trkesinih gramerleri hem Rusyada hem Avrupada yazilm, faydal kaynak haline getirilmiti!

kinci Blm : II. Bat Trkistan Trkleri

29

3. Krgzlar. Orta-Asyann en eski halklarndandr. ki bin yl nce, n cleri Tiyanana gelip yerlemilerdir. in kaynaklarnca hak larnda ileri srlen bilgiler, milt ncesi ikinci yzyl kolayca bulur. Tar gelimeleri, o k .hain ve sert mcadeleleri yenmek le kabil olmutur. Srekli hr yaama .harp ve darplar, Krgz boyunu, ok hrpalam ve ezmitir. eitli milletlerin istillar na uram, sonunda szde Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olmutur. Cumhuriyetin yzlm 198.700 kilometre kare olup; Gney-Batda inle, gneyde Tacikistan, Kazakistan blgesinde ise da silsilelerini aarak, gney-bata Fergana havzasnda zbe kistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ile snrldr. 1939 yl Sovyet hkmeti saymna gre nfuslar 1.480.200 olarak tesbit edilmitir. 26 yllk % 2 nfus art zerine 2 .200 .000 . i rahata bulur. Ba ehirleri Pibek olduu halde Frunzeye evrilmitir. Dier mhim ehirler; Tokmak, Prjevalsk, Celel-abad, O ve zgendir. Baka kk kasabalar da vardr. Umum Trk tarihinde Krgzlarn, kendine gre zel bir hu susiyeti vardr. ok eski zamandan beri igal etmi olduklar Tyanan, Dounun eitli milletler medeniyetinin arpt ve kar lat saha olduundan, tabiatiyle ilk halkna pek ar vazife ler yklemitir. in, ran, Sod, Dou Trkistan gibi il ve mem leketler kltr hamurunu youran tarih Krgz halk, kendi hrriyetini de ihmal etmemi, zaman zaman ahlanm, byk devletler kurmutur. Nitekim VI, - VIII. yzyllarda Krgzlar, mstakil bir devlet kurmu, IX . yzylda ise Uygur devleti zeri ne konduktan sonra devlet snrlar ierisine Moolistanla Tiyanan btn ile ithal etmilerdir. Bu suretle Bat-Trk hakanl na giren ilk byk Trk devletinin temeli atlm oldu. Krgzlarn kurmu olduklar devletler, Orhun - Yenisey hav zalarndan balayarak eitli coraf blgelerde zaman zaman ykselmi ve kmtr. 1503-1504 tarihlerinde Krgzlar, Mo olistan devletinin bu sahadaki en muharip ve sava bir hal k olarak gzkmektedir; Daha XIII. yzylda Mool istilsna urayan eitli Orta-Asya "milletleri kaderine katlmlardr. 1806dan 1642 ylma kadar Ruslarla kanl ve srekli savala ra tutumu, istil dalgalarna kar, almaz bir set gibi gs lerini germilerdir. stelik komu ulm, Kndoma ve Miras k ylarnda, Yenisey havzasnda oturan Trk boylarm istikll sa vama katlmaya tevik etmilerdir. Teb'ahma zorla girdikleri

30

Trk Kavunlerl

devlete, hi bir vakit sadakat and imemilerdir. Moollra kar da ayn kin ve nefretle mcadele etmilerdir. ilk Rs'-.istils yllarnda Kzk Trklerine benzediklerinden dolay Kazak kavim ad ile adlandrlmlardr. Fakat 1855 yllarnda Rus istils. Tyann boylaynca, gerek Krgzlar meydana km ve Ruslar bu Trk boyuna Karagrgz yahut 'Vahi tal Krgz kavim adn vermilerdir. Krgzlarn fevkalde lirik ve ili bir halk edebiyatlar vaidr. Akc Kazak ivesi stili ve slbu, r kalbna dklm Kr gz destanlarma, baka bir zevk Ve ruh katmtr. abuk ve g zel konuan, gzel, konuan dinlemekten zevk alan Trk boylar nn en im tiyazlsdr.. ve edeb zevkinin yaratc muhayyelesi olan Krgz destanlarnda,: yzyllk hain ve .sert istikll mcader leleri,: air akm larn kobuzlu terennmleri sayesinde deerinden bugn bile: hi bir ey kaybetmemitir. Bu halk mahsul, kuak tan kuaa nakledilmekle, hem gerek edeb eklini bulmu, hem de/yeni yeni;kabiliyet ve istidatl air akmlar yetitirmitir.;G ten ge taman, kobuzlarnnvlazin seslerini halka duyuran bu air-nkiller, romantizme brnm, tarih Krgz kederini te rennmde, Trke, diline ve kltrne byk, hizmetler etmiler dir. Krgzlar, Trk milletine Manas gibi aheser b ir, destan b rakmay da ihmal etmemitir. . Destan, Krgz ve genellikle Orta-Asya Trl .ierisinde* grm olduu rabet: zerine bir de manas d altnda bir halk air-nkilleri grubu vcuda getirmitir. Bunlarn arasnda, ay mddetle Manas destan naklini bitiremiyen A. Sam-, bay rozbak gibi deerli kiiler de bulunmaktadr. Kendinden nce, byk nkiller, yni destan terennm, edenler kua mev cut olmu ve bunlarn kurduklar manas ekol, bugne ka dar, kendini muhafaza etmitir. Kedibek (XVIII. y zy l); Balk (X IX . yzyl) ;1 Naymanbay; air Aklbek; Tmbek; Konurbay ve saire hep bu mektebin geleneini devam ettirenler olmulardr. 'Manas, Bartoldun-da ileri srdne gre I X ve X . y?yiJ larda teekkl etmitir. Bu devir Krgz mparatorluunun ,erj parlak a olmu :ve destanda; bu yllar mcadelesi im. yolu iV hatrlatlmtr. Yani Manas, aa yukar Dede-Korkut devri nin bir mahsul saylabilir. Eser, kahraman tipleri ile; bilhassa kadm kahramanlarn, insanlk ve kadnlk karakterleri ynn den cihan destan edebiyat eceresinde kolayca yer alabilir.-An lalan Krgz, tarih hayatnda kadm-kahramann himmetine gvenmi, ona destannda saygdeer' y e r i. vermei unutmam tr. Bahusus ki Orta-Asya Trk kavimler! destanlarnda Alp-"

kinci Blm .:1i. Bat:. Trkistan Trkleri

31.

Kz lar tipi geleneki bir ^millet tem silcisi;ve kahraman, olmu lardr. Alpamtaki Barin; Dede-Korkuttaki Burla Hatun; Kobland-Baturdaki K anlga; nihayet ...Ebl-gazi Bahadr Hann Ouzlara belik etmi kzlar hikyesi hep Manasdki kahra man ve destan alp kzlarmzn bir prototipinden 'baka bir ey deildir. Krgz Trkesi Krgz, tarihi kadar eski bir Trk ivesidir. Daha Yeniseyde iken vcuda getirdikleri edeb ive eski Uygur vs Ouz ivelerini andrmaktadr. Bugnk Krgzca ise iki ay r aza ayrlmaktadr. 4. Kazaklar Orta-Asyann en kadm Trk halklarmdandr. Mill bir bir lik ad olarak Kazak etonimini kabullenmilerdir. ibiryn. istilsna balayan ruslarla, vki temas neticesinde, yanllkla 'k r z , KrgzrKaysak v e . Kaysak . gibi adlarla adlandrl m, uzun zaman Trk etnolojisi literatrne bu etnonim altnV da girmilerdir. Bugn artk, bu yanllk tamamiyle dzeltilmi ve Kazak = Kazh Trk halk, byk bir kitle olarak Sovyet Rusya Trk kavimlerinin en yaygn ve en kalabalklarndan biri durumuna gelmitir. Eski Trk gebe kltm hayatiyle yaayan Kazaklar, konup gtkleri saha bakmndan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerinin, arazice nc derecede byk ve geni olandr, Kazakistan adiyle bilinen ve tannan bu corafik saha: douda rti rma nn kaynaklarna, batda Volganm- Hazar denizine ; dkld mntkann yaknma, gneyde eski Orta-Asya hanlklar (Buha ra ve Hive) snrlarna, kuzeyde rti rmann orta boyuna, im bozkrna ve ral dalarnn gney eteklerine kadar uzan maktadr. Rus Sovyet daresince Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak tannan bu Trklk sahasnn yzlm 2.853.300 km 2 olup, nfusu 1959 yl Sovyet Rusya saymna g re 3.580.000 kiiyi bulmutur. Aradaki be yllk zaman amna uygun % 2 art, bu sayya ckleninco, Kazak Trklerinin says 4.000.000u amaktadr-. Buraya, komu lkelere bilhassa. ine tam olan Kazak Trk boylar dahil deildir. . Sahann genilii nisbetine uvgn olarak Kazakistan, olduk a zengin yeralt servetlerine maliktir. Kitnr, demir, krom, ka^ yatuzu gibi maden yataklar ;ve istihsali ynnden, Sovyet Rus yann en. zengin memleketi saylmaktadr. Bu yzden, halk da

32

Trk Kavimler!

yava yava gebelii terkederek tamamiyle yerleik hayata ge enektedir. Devlet merkezi Alma-Ata ehridir. Kazak Trklerinin uzun ve tarih bir mazileri vardr. Eski tarih kaynaklar bunlar, Turanl gebe bir halk olarak kaydet milerdir. lk defa, bir Kazak hani ad Ue sava bir Kazak halk bahsine, nl ran airlerinden Firdevsinin ahnme sinde rast lamaktadr. Daha sonralar, Orta-Asya tarihi sahnesine. Cengiz Hanla sllesinin fethe girimeleri srasnda, yeniden kmaa ba lam, Kus istilsna kadar, istikll urunda sava meydanndan ekilmemitir. Moollar devrinde Cuci Hana bal kalmlardr. X V I. yzylda, Orta-Asya steplerinde kurulan Dudam Hann ida resindeki Mool ulusu yannda ayrca bir de Kazak Han Arslan m idaresinde yeni bir Kazak devleti kurulmu idi. bu devletin azameti ve vatanperverliine ahit olanlar arasnda, nl Hindis tan mparatoru Babr ah da bulunmaktadr. Arslan Hann bu zamanlarda, drt yz bin kiilik bir ordusu vardr. Babr- ah bu azmsanmyacak asker kudreti Htrat nda belirtmeden ge memitir. XVII. yzyln yarsnda Kazaklar Cengiz Han .torunlarnn kumandas - altnda Kalmuklara savaarak, yurtlarna istikll tem in etmi ve tarihlere bir btn olarak gemilerdir. Ne yazk ki XVIII. yzylda, eski istikll teminat olan birlik sarslm ve Kazak halk lu Cz (= yz) ; Orta-Cz; Kiilik yani Kiik (k k)-C z gibi birbirinden ayr paraya ayrlmtr. Bu ayrlim ne zaman, ne de sebepleri bugne dein, aklanmtr. Her Cz , kendi istikll sava iin durmadan larb etmi, ylmam, Trk tarihine feyizli zafer htralar katmtr. Mill bir teekkl olan her bir Kazak Cz nn, kendi istik lli urundaki gayret ve almalarna ramen, birbirinden ayrilr malar ve paralanmalar Kazak -topluluunun siyas kaderi ze rinde ok kt bir tesir yapmtr, ken di aralarndaki i anlamaz lklar ve dahil harpler, Kazak kavminin birliini tehdid ettii ka dar, Rus ordusunun Orta-Asya istilsn da kolaylatrm, K a zakistan varlnn sona ermesinde rol oynamtr. Nitekim 1850 tarihinde li havzasn kendi idareleri altia alan Ruslar, bylece Byk (lu)-Czn esasl parasn da hkimiyetleri altna al. nlardr. Nihayet 1866da Takentin, 1888de Semerkantin ruslarca zapt. Ulu-Czn tamamiyle Rus boyunduruu altna gir mesine sebep, olmutur. Dier czlere gre. Rus nfus snrlarna nisbetle ierlek sar jnlan Orta Cze bal Kazak hajta ve kabileleri, ksa bir zaman

kinci Blm II. Bat Trkistan Trkleri

33

iin ismen ruslara tbi olmularsa da, gerekte Kazak Hn Ablaym idaresi altnda birleerek- Rusyaya kar eski mcadeleri* ne devam etmilerdir. Mcahit ve kahraman bir rehber olan Ablay, rkna has metaneti ve temsil ettii Trk uruunun cesareti sayesinde, uzun mddet mcadelesine devam etmi, fakat .1781 ta rihinde, yetmi yanda vefat edince Orta-Czn durumu da kr tye doru dnmee yz tutmutur. Ablayn haleflerinden; Sul tan Veli, bir aralk Orta-Czn kuzey blgesinin hanlna ei-r lerek mcadelesine devam etmi, fakat beklenen ac kadere bo yun emee mecbur olmutur. Kk-Cze gelince, buras, Rus nfuzunun hkm srdr evre blgeye yakn bulunmas hasebiyle pek erken esarete gir mi olduundan Rus tbiiyetinden bir daha kma imknn -bula mamtr. Daha fazla komularna kar yaptklar basknlarla ye* tinmee mecbur olmutur. Uzun mcadelelerine ramen Kazak* lar bugn mill birlik tekil eden kavim ad altnda, i tekiltlan bakmmdan aadaki corafik blgelere yaylmlardr: Uln-Cz, yahut "y z , bugn Balka-G, Aatan ve IskG ln gneyinde, douda imkent, Trkistan ve Takent ehirle ri yresine kadar uzayan blgede, yar gebe halinde yaamak tadr. Bir ok boy ve soya ayrlmaktadr. Orta-Cz; Argn, Nayman, Kpak, Kirey, Kongrat gibi byk boylardan tremitir. Bunlardan Argnlr Krgzlar Krgz iste-i pinin en kuzeyinde, rti rmann boylarnda Tobo ve lini ha-' valisinde konup gmektedir, . Naymanlar ise orta-rtiten douya doru, yani Argmlann gneyinde, in hududunda ve Balka-Gl havzasnda oturmak-: tadrlar. Kpak boyu, Krgz istepinin kuzey-batsmda: Turgay, U baf gan, Tobol ve Uya rmaklar yresinde yaamaktadr Kireylerin ou yukar rti havzas ile Krz istepine yaylmlardr. Nihayet Kongrat boyu, umumiyetle Takent havlisinde g ebe hayat yaamaktadr. Kii Cze dahil olan Kazak boy ve soylar, daha fazla gy istep blgesinde gebelik hayat srmektedirler. 7 ana soydan tremedir. Kendilerine, bu yzden cetti-uri derler. Kazak = Kazah kavim adnn gerek menei hakknda imdi ye kadar, kesin olarak bir ey sylenmemitir. Kumuk iyeinde
Trk Kavimler! i F. 3

Trk Kayimlefi.

kelime silhor, kzan,, asker mkellefi gibi mnalarda-kullanl mtr. Babr-ahta ise fetret, devri, bekrUk, serseri dolama" gibi mnalarda kullanlmtr, Rusann Kozak kelimesi ile li bir ilgisi yoktur. Kazak Trklerinin kendilerine mahsus kk, fakat mna ve fikir hadmndan olduka zengin ve mriidr bir edebiyatlar var dr. Her gebe halkta olduu gibi, bunlarda da ilk edeb merhale olarak, ifah halk edebiyat, mill ruhu belirten karakteri ile,, geftie gelime imknn bulmu,'ataszleri vstasiyle halkn g r felsefesini, eitli ark ve trkleriyle' ise kinata kar olan eitli inanlarn yaatmlardr. Kazaklarn insann, en emin k lavuzu olan Tulpara,. yani uan at a kar besledikleri inan, ibu telkkinin ancak bir unsuru olmutur. Dn trkleri nevi leri lan gar-jar", . "kz-tansu , bet-aar yannda ayrca lm ve defin merasimine ait estirtu , konil-aytu , joktau gibileri, bugn bile Kazaklar atasnda rabettedir. Bu sonuncu nevi Ka zak klsik. edebiyat kurucularndan saylan Abay Kunanbayin eserlerinde btn ile dile getirilmitir. "Veda motiflerini terennm eden Kotasu" trkleri, Ka zak. Trklerinin ruhunu eri yakndan okayan nevidir. B trk vastas ile Kazaklar Rus istilsna ve hkimiyetine kar, i der dini dkerek, halk isyana dvet etmitir. Kkrtc bir karakter tayan bu trk nevi, Trk bozkrnn dert-yanan ve ruh-tesk eden poezisi olmutur, Kazak folklorunda geni yer tutan halk edebiyat nevileri ara snda bilhassa masal, hikye ve destanlar bulunmaktadr. Fantas tik ve sihirli konulara tahsis edilen halk masallar, cidden ho halk telkkilerini yaatmaktadr. Burda halkn derdine alayan kahraman tipler yannda, sevilen halk yiit kahramanlarna bol ca yer verilmesi de unutulmamtr. Hele tarih mcahit kahra-r manlar htralar ile destan: yiitleri, Kazak halk edebiyat ve folklarunun arlk merkezini tekil etmitir. Kobland batr bu ne viden bozkr kahraman tipinin bir temsilcisidir. Orta-Asya Trk halklarna mahsus ideal, millet mcahidi tipidir. At, ei ile bera ber bozkr nriidfi, vatan bekisidir. Ayn kahramanlar silsilesine Kazaklarn Kambar batr , Er-Targm vesairesi de dahildir. Hepsi ayn vatan ndfiidirler. Fakat Kazak edebiyat yalnz bozkr kahramanlar ile yetin* mmi, aka da geni bir yer ayrmtr. Kazak lirik hayatnn bir

kinci Blm II. Bata Trkistan Trkleri

35

incisi telkki edilen Koz-Korpe ve Bayan:Slu maceras,.,Kazak halknn, ak hayatna verdii deeri belirtmektedir. Aa yuka r ayn ak temini yaatan ;bir eser de ,Ayman ye olpan poemidir. Fakat tipleri arasnda bariz farklar va rd r.. Nihayet Kazak halkna gerek edebiyat nevini kazandran Akm lar olmutur.-Bunlar bizim saz airlerimize benzerler. Vvuda getirdikleri iirler, hern saz airlerinin repertuarna, hem de edebiyata girmektedir. Zaman zaman kompzitrlk de yap makta idiler. Ferd Kazak halk iirinin ilk yaratcs olarak Buhar-Jrau (1693-1787) saylmaktadr. Onun izinde yetienlerden Nsanbay, Doshoca, Kuderi, Muhambet Uteini (1804-1846), Cambul Caby (1846-1945) gibi, bugn bile, sakin bozkr coturan bir yn K a zak halk airlerine rastlanmaktadr. Saray airlii vazifesini de yklenmi oli bu halk airlerinin terennm ettikleri motifler, hep mill istikll mcadelesinin zn tekil etmi, Kazaka tarihi varlm aksettirmee almtr. Nihayet X IX . yzyl Rusya mahkmu Trk kavimler! arasn da balayan kltr kalknmas harekt ve akm, Kazakistan bozkn ile Kazak halkn kapsamakta gecikmemitir. Halknn top lum hayat artlarna uygun yetien bu a Kazak millet ve kl tr hdimleri arasnda okan Velihan (1837-1865), bray Altmsarn (1841-1889), Abay Kunanbay (1845-1904) gibi, mnevverler bulunmakta idiler. Bunlardan okan Velihan, Ablay-Hann ve Kasm-Hanlarnn ahfadndan olup, elde etmi olduu yksek tahsili sayesinde, vatannn ve komu karde Trk lkelerinin kltr hayat ile il gilenmi, Rus yazarlarndan Dostoevskiyin de dedii gibi, ilk defa bozkr ve onun hayatiyatn, halk efkrna bildirmee ve tant maa almtr. Kazak ve Krgz folklorunun ilk aratrcs ol mu, vatannn eitli konularna el uzatm, Kazak Trkn, dn ya na kartmtr. Mill stikllcilik taraftar idi. bray Altlnsarn ise milletinin hem kltr hadimi, hem de pe dagogu idi. En ok Kazak ocuklarnn yetimesi yolunda, alm, mektepler kurmu, ocuklar okutmu, vatannn saadetini tahsil de grmtr. Pedagojik faaliyetleri ile Kazak mnevverler kad rosunun kurulmasna almtr. eitli mektep ye ders kitaplar hazrlamtr. Kendi iirleri ile hikyeleri tamamiyle didaktik ka rakterdedir. Kazak folkloru toplayclar arasndadr. Kazak kltrcleri liderlerinin ncs olan Abay Knanbay, Kazak halknn gerek yazl edebiyatnn kurucusu saylmak

36

Trk Kavimler!

tadr. Mill folklor, ark edeb klsik mektebi ile din tesiri, edebi klsik mektebi ile din tesiri, edeb faaliyetinde messir olmakla beraber, ne dilce ne de fikirce ifrata kamtr. Eserlerinde hem Kazak olarak kalm, hem de yurdu Kazakistana bal kalmtr. manl bir Kazakt. iirlerinde istepin kendisine ve halknn der dine yanard. ivesinde ve ifadesinde satirik unsur hkim idi. Maarifin propagandacs idi. Nesri tatl bir slba mlik idi. Kur? mu olduu iir mektebinden yetimi, bir ka deerli Kazak ai rine rastlanmaktadr. Bunlar, daha fazla vatann istil devrinde yaamlardr. . Kazak kltr hayatnn bu kurucusu dnda, ayn yolda yrm daha birok Kazak hadimleri ve maarifileri vardr. Muhammedcan Seralin, spendiar Kubey (1878-1956), Sabit Donentay (1894-1933) . bunlardan ancak bir kadr. Aykap,, Kazah, Kazahstan gibi Kazaka gazeteler karlmtr. Bu suretle Ka zak halle, Sovyet igaline kadar,: kendi mill kltr yanda k av rulmu, eski tarih Kazakistann hrriyet hakkn vermeye al> m abalamtr. Kazak ivesi, fonetik hususiyetleriyle Kpak dil grubu ieri sinde telkki edilmektedir. Buna bu vasf kazandran, yerine ':ve " yerine s sesinin kullanlmasdr, t blmlenme bak mndan aza ayrlmaktadr. 1) Bugnk Kazak edeb Trkesi, ki Abay bu az ilemitir. Kuzey-Dou Kazak az grubu budur. 2) Bat az grubu. Edeb Kazakadan ayrlr, 3) Bat azlar. Tarih gelimesi itibariyle Kazak Trkesi, daha fazla bat Trk iveleri evresinde inkiaf etmi saylr. 5. Trkmenler Kadim insanln madd medeniyet ve kltr merkezlerin den ,biri olan bugnk Trkmenistan, Hazar denizinin dou sahi linden Ceyhun rma kylarna, gneyde Kopet-dandan kuzey deki Kazakistan ovas ile Kara-Kalpak vahasma ve zbekistan Cumhuriyetinin Harezm eyaletine kadar uzanmaktadr. Yzl m .484.800 kilometrekare olan bu Trkmen lkesi, jeopolitik du rumu itibariyle. Kazakistan, zbekistan, Kara,-Kalpak, Afganis tan ve ran gibi Ttirk-slm lkeleriyle evrilmi bulunmaktadr. Bugnk Sovyet devlet tekiltna gre Sovyet Sosyalist Trkmen Cumhuriyeti statsne tbidir. idare yaps ynnden Trkmenistan be esas blgeye ay rlmaktadr. Bu taksimat, lenin hudutlar ierisine ald mu

kinci Bln n . Bat Trkistan Trkleri

<7 5

azzam Kara-Kum, Kzl-Kum gibi verimsiz kumluk sahalar y znden, meskn yerler zerine tertiplenmitir. Corafik silsile zerine bunlar; Akabad; Krasnovodsk - Kzlsu; Merv = Man; arcou ve Taauz blgelerinden ibarettir. Her blgenin kendine gre, ehir, ky, meskn yerleri vardr. Toplu olarak yle bir .b lme tbi tutulabilirler: I Akabad eyaleti: Akabad, Kzl-Arvat ve Tecen ehirle rinden ibaret olarak ierisine 367.900 nfusu almaktadr. II K r a sn o v o d s k K z lsu eyaleti: Krasnovodsk (liman ehri); Nebitda, Kazanck ehirleriyle 85.000 nfusu ierisine alr. III Merv = M an eyaleti: Merv = M an; Bayram-Ali, Ioltan, meskn yerleriyle 290.000 nfustan ibarettir. IV arcou eyaleti: arcou; Kerki ile 252.900 nfusu ie risine almaktadr. V Taauz eyaleti: Yalnz Taauz merkezi ile 255.000 kii lik bir nfus mntkasn tekil etmektedir. 1939 yl saymna gre Trkmenistan Cumhuriyetinin nfu su 1.251.900 kiiden ibaret olmutur. O tarihten zamanmza ka dar olan 25 yllk zaman fark esnasndaki nfus art % 2 ola rak kabul edersek, bu takdirde bugnk Trkmenistan nfusu | rahat rahat 2.000.000u bulmu olur. Z. G. Freykine gre bu kitleyi 1954 ylnda % 60 Trkmenler; % 8,5 zek Trkleri; % 4,9 Kazak Trkleri; % 18,7 Ruslar; % 8,7 de dier milletler tekil et mitir. Lamont Corlisse gre ise 1945 tarihinde umum Trkme nistan nfusunun % 72 si Trkmenlere ait olmutur. Her iki id dia bir arada, yllara gre ayarlanacak olunursa, yine de Trkme nistan nfusunun rahat rahat iki milyonu bulduunu gstermek tedir ki, bunun ortalama % 65 i Trkmen olarak kabul edilirse, Trkmenlerin says 1.250.000 i gemi olur. Trkmenistan d Trkmenlerin yayl yle hesaplanabilir: Afganistan snrlar ierisinde rann eitli blgelerinde Bugnk ri-sya lkelerinde Kafkasyada Stavropl eyaletinde 400.000
200.000 110.000

7.000 717.000

Bylece Trkiye d Trkmenlerin umum nfusu 2.000.000u bulmaktadr.

38

Trk KavimTeri-

Trkmenlerin zl ve uzun sreli tarihleri yardr. Seluklular devletinin kurulu erefi bunlara aittir. Bundan dolay da Trkmenler dier bir deyimle Ouzlar, slm lemi iin, Ortaa Trk halklarnn hi birine nasip olmayan byk bir nem kazanmlar dr. -Tadklar kavim ad olan Trkmen etnnimine ilk defa Kagarl Mahmutta Talanmaktadr. Reideddine baklrsa, o yz yllarda Trklk hayatnda Ouz ve Trkmen kavim ad, mte rek olmutur. Kendi aralarnda yaayan m ill bir Trkmen efsah nesi bu fikri teyid etmektedir.. Nitekim X I. yzyl Rus vakanviserinden Nestor, Trkmenleri ormeJKlobuki yani Siyah K lahl yahut Kara-Kalpak lann komusu olarak gstermektedir. Mool harektnda Hazar denizinin dousundaki verimsiz toprak larda skp kalm, Timurlular zamannda se tedricen Manglak yarmadasnda yerlemilerdir. Olduka uzun sava ve mca dele sonunda, bugnk araziye sahip olmulardr. Trkmen etnoniminin treyii hakknda eitli fikirler ileri srlmtr. Bazlarna : gre Trk + manend (Birun, Rededdin ), bazlarna gre Trk + imn (bn Kesir, Mehmet Neri).; bazlarna gre ise Trk + mandan tremitir. Sonuncusu en doru olandr. Trkmenler, kumluktan ibaret lkelerini hep istikll bayra altnda yaatm, Trkistan ve Orta-Asyann siyas kaderinde messir olmutur. ey bani hann- Maverannehri zapt eden ordu sunda Trkmenler de yer almtr. 1723 te Kalmuklar, Trkls^ tann bir ksmn ele geirince, Kazak-Krgzlarn Orta ye-KltCzleri batya ekilmi, Bakrtlar imale atlm, Trkmenler de st-yurt yaylasnn gneyine srlmlerdir. Trkmenlerin bu ekilde yer deitirmeleri, m uhtelif urulara ayrlmalarnda nem li rol oynamtr. Orta-Asya Trklk istiklli savalarnda ve direnmelerinde Trkmenler, kendi hisselerine deni; tam mnasiyle yapmlar dr. Hele kudretli ve azametli arlk ordularna kar direnmeleri, Trkmen tarihinin en erefli mazisini tekil etmektedir. Bir avu Trkmen milliyeti mcahitlerine kar harekete geen Rus ordu sunun kumandasnda :General Skoblev, General Grodekov, Gene ral Gluhovskiy, General Kuropatkn, Kinyar Eristov, Graf Orlov ve saire gibi kodamanlar vazife almlardr. Her eyi gze alan Trk menler, uzun mcadeleler yapm, alm abalam, sert ve bu rumaz, yaz ehrelerindeki gurura halel getirmeden, nihayet ste pin mahrumiyetine, boyun emi, vatannn hcra kelerine e kilmee mecbur olmulardr. Mehur Rus tarihileri ise bu m u

kinci Blm II. Bati Trkistan Trkleri

39

kaddes Trk direniini, kendilerine has merhametsiz bir dil vs s lpla tarif ve tasvirden, hi de hicab duymamlardr. Nitekim bir aralk Orta-Asyaya bar ve asayii tem in amciyle gnderilen Rus heyetinin reisi, bir Rus generali yazd eserinde; Trkmehler hakknda: Acmakszn her elimize geeni imha etmek ve bu nunla yetinmiyerek .ayrca at ve para zerine ar vergiler koy mak, armzn en nsan bir davran olacaktr demei kfi gr memi, bir de Rusluk hrsnn ka,bna smaz zehirini u cmle ile aktmtr: Trkmenler dnya kresinin zerinde siyah bir leke dir; bunlar insanln yz karasdr, tahamml edilmez hayvan so yundan baka bir ey deillerdir - (X X ans de la grande Revolution Socialiste doctobre, Dergisi, 1937, say 9 - 10 - 11 - 12. LURSSen contruction; Republique Sovietique Sociale de Trkmen ie). Sovyet Rus basnndan aldmz . bu cmlelerden, marur Trkmenin ne gibi bir cehenneme dtn tyin etmek hi d,e . zor olmasa gerektir. Fakat ne re ki 1878 yl Berlin kongresinde, Rusyann Ege denizine kmasna engel olmak zere ngiltere, Afganistan himayesi altma alnca, Rusya da bunu, Trkmenis tan ilhakla cevaplandrmtr (fstoriya diplomat, 1945). Bvlecs 1880 -1881 yllarndaki Ahal-Tekel, 1884 ylndaki Merv vaha lar ilhak, 1887de Trkmenistann btnnn zapt ile tamam lanmtr. Sahann verimsizlii ve kumluk oluu Trkmenleri meskn yerlere gre eitli urulara ayrlmaya mecbur etmitir. En b ykleri unlardr: 1) avdur, (avaldur); 2) mraili (m ir); 3) Yomut; 4) Gklen, 5) Teke; 6 ) Sark; 7) Salor; 8 ) Ersar... Bunlar dnda Nurat Trkmenleri zbekemi, Stavropoldakiler e kendilerini muhafaza etmilerdir. Trkmenlern olduka zengin fplklor ve halk edebiyat ile be raber bir de klsik edebiyatlar vardr. Halk edebiyatna ait konu ve motifler, dier ark milletlerinmkinin aa yukar ayndr. Da ha fazla eposa dkndrler. Destan mahiyetinde olanlarda.n bir ksm kitab olduu halde, bir ksm da srf Trkmen halk ruhu nun mahsul saylr. Kitab olan destanlar arasnda Leyli bile Mecnun , Yusup bile Zuleyha , asenem bile Garip , Zohre bi le Tahir , Asli bile Kerem ve saire gibileri bulunmaktadr. Bun lardan bilhassa X VIII. yzyl airlerinden Andalibin Leyli bile Mecnun u mehurdur. Yazar olan Nurmuhammet Garib Andalib 1711 de domu ve 1770 te vefat etmitir. Khne-rgente yaam tr. Hakknda baka bilgimiz yoktur. Folklor meneli destanlar arasnda asenem bile Garip dikkatimizi ekmektedir. Trk menler arasnda geni bir sevgi toplamtr.

Trk Kavimi eri

Halk mahsul destanlar arasnda, en ok sevileni Krolu destandr. Yakn ve Uzak ark illeri arasnda geni hret kazanm olan bu destan, Trkmen ruhunu en yakndan ilgilendiren bir konu olmutur. Kahraman Trkmen halknn byk deer verdi i, halk mdafii rolnde olmutur. Kahramanlar umumiyetle Trkmen muhayyelesi mahsul olup, yerli adlarla adlandrlm lardr. Klsik Trkmen edebiyatna gelince, douu itibariyle Trkmenistanl saylmas gereken Ahmed Yesevi (lm 1166) ve muakkibi bulunan Kssa- Yusup yazar Ali ve X V . yzyl Trk men airlerinden Bena istisna edilecek olunursa, aatay Trkesi ile yazmasna ramen, ilk Trkmen klsik airi olarak Mahtum-Kulinin babas olan Azadiyi (1700 - 1760) grmekteyiz. Di daktik cereyana mensup, slm - tasavvuf grn belirtmekte ' idi. Asl klsik edebiyat temsil edenler ise: Mahtum-Kuli, Kemine, Molla Nepes, Seidi, Zelili ve dierleri idi. Herbiri Trkmen Klsik edebiyatnm birer ahsiyeti olan bu airlerin Trkmen tefekkr ve istikll mcadelesi zerinde geni tesirleri olmutur. Bilhassa Mahtum-Kuli ile Keminenin eserlerinde, Trkmen birlii ile d mana kar kahramanca gs germesi birer konu olarak ele aln m, mill ruhun okanmasna allmtr. Bunlardan Mahtum-Kuli, XVIII. yzyln 30-80 yllar arasn da yaamtr. Hakknda tam bilgiye sahip deiliz. Rivayet kabi linden hakknda sylenene baklrsa: Kar-Kale eyaletinin Gr gen ehri yresindeki Hac-Kovanda dnyaya gelmitir. Babas, biraz yukarda iaret edildii gibi mehur airlerden Devlet Meh met Azadi idi. lk tahsilinden sonra Hivede ir-Gazi ve dris-Baba medreselerine devam etmitir. Ayrca Buharamn Kkelta med, resesinde de tahsil grmtr. . iirlerinden anlald zere Astrahan, Azerbaycan, Afga nistan ve ran ziyaret etmitir. ocuklarn kaybetmitir. iirle rinde ayrlk, gurbet gibi ackl hisselere geni yer vermitir. Bu nunla beaber halknn ruhuna tercman olarak onlara mill Trk men gururunu alamaktan da geri kalmamtr. Yerli ar ve g e ri hayat artlarnn arln eserinde sezdirmeye almtr. .Bundan dolay da iirlerinde, gerek Trkmen hayatn ve tipini bulmak kolaydr. O, daima, lkesine gz diken mill dmannn kuvvetli tepkisi altnda, vatannn havasn teneffs etmi, mille tini istiklle, mcadele ve ehadete tevik eylemitir. , Dili tamamiyle halk dilidir. Klsik edebiyat dilinin tesirinden kurtulmutur.

b c

Bln Q. Bat Trkistan Trkleri

41

statlarnn fikr ve mill grlerini paylaanlar arasmda bata XVIII. yzyl sonu ile X IX . yzyl balarnda yaam olan Seldi ile Zelili bulunmaktadr. Her ikisinin yaradl muhayyelesl ve tasvir konusu mterektir. Beraberce gurbet hayatnn acsn ekmi, Mahtum-Kulinin terbiyesini almlardr. Vatan hasreti, dman istils, mdafaa yetersizlii iirlerinin ana motifleridir. Yardmlama aczi ierisinde bulunularndan mtevellit millet ten ve halktan af dileme acs, iirlerine derin bir elem hissi kat mtr. Bu suretle Mahtum-Kuli ile Seidi ve Zelili, Trkmen va tanperverliini terennmde bir birlik kurmu, onu bugnk istik ll hasretlisi vatandalarna miras brakmlardr. lhamn Mahtum-Kuliden alan Kemine, ayn vatan aknn ve hasretinin meclbu idi. Mizah yolu ile amn mill kusurlarm ele alm, halkn millet oluu yolundaki kalknmasn, ykselmesini anlatmaya koyulmutur. Hatt ruhani snfnn uygunsuz ha reketlerini ekinmeden parmana dolamtr. Bu yzden avam halk airi unvanm almtr. Mehmet Veli Kemine Serahsta dnyaya gelmitir. Hayat hakknda baka bir bilgimiz yoktur. Yazl eser olarak bir ey de brakm deildir. Fakat iirleri halk arasmda unutulmaz bir rya ylm sevgisi bulmu, halk hayatnn gndelik motifleri ierisin de kklemi kalmtr. O kadar ki, baz temleri ve grleri halk edebiyatna mal edilmi, baz deyimleri de atasz karakterini a l mtr. Aa yukar Trkmenistann bir nevi Hoca Nasreddin ligine erimitir. Fakir, fakat milliyeti bir halk airi idi. Mstevliye kar mill mcadele yllarnda yaam olan Trk men airlerinin lirikleri arasnda Molla Nepes de bulunmaktadr. 1810 ylnda Merv ehri yresinde domutur. Milletinin birbirini kovalayan zaferlerinden derin haz duyan air, mill Trkmen bir liini terennm etmi, istikllci gururunu severek .milleti ile pay lamtr. Keminenin arkada ve dostu idi. air ,ve musiki stad, idi. Bahi idi. arkn klsik airlerinin rnda yrmee al mtr. Gelmiem adl peominde akn gcn terennm et mitir. X IX . yzyl sonu ile X X . yzyl balarnda yetimi airler arasnda Mikin Kl = Molla Kl; Bayram ahr; Kr Molla; Molla Murat; Durd Kl ve saire gibi Trkmen mill gururunu okayan bah-airler de vardr. Hepsinde Trkmenistan, kumlu una, verimsizliine ramen cennet vatan olarak yaatlm, Ouz boyunun ecdatlarna lyk mill bir gurur kei ayrlmtr.

42

Trk Kavimler!

Trkmen ivesi, cenup Trkesi yani Ouz blmnn - temelini tekil etmektedir. Kendi bilgililerince Trkmen ivesi, balca mstakil devre yaamtr: 1) Kadim devre XVIII. yzyla kadar, 2) XVIII. yzyl bandan istil devrine kadar, 3) Komnist igali devri. Birinci kadim devre en iyi Kagarl Mahm udun Divan ida temsil edilmitir. kinci devre Trkmen kl sik airlerinin iledikleri yaz dili olmutur. imdiki Trkmence ise komnistlerin zoru ile vcuda getirilen matbuat dilidir. Ka rakter itibariyle Azer Trkesine en yakn olan ubelerdendir. Trkmen ivesi bilginlerce, olduka iyi ilenmitir. Ana Trkmen ocandan uzak Kuzey-Kafkasyann Stovropol vilyetindeki Trkmenler de milliyetinden hi bir ey kaybetme den, dilini, rfn ve geleneini, ana vatanda imi gibi aynen mu hafaza etmektedirler. avdr, Snhc ve Ikdr boyundandrlar. Kendilerine gre azlar vardr. Gebelik hayat tarzn, severek, ve can ataTak benimsedikleri halde, Trkmen mkemmel ekincidir. Teke Trkmen tarlasnn ve rimi fade edilemez derecede zengindir. Pamuk, buday, pirin gibi-mahsulleri, bugn komnist gzn doyuracak kadar boldur. Hele bostanclklar, dnyca mehurdur. ar'u .kavunu dillere destandr. Tpk Trkmenin emei, cesareti ve kahramanl gibi. Eski Dedem Korkud un unutulmaz evltlardr. Dokuduklar ha llar dnya evinin ssdr. Rus yazarlarna; gre. Trkmen kadn, mnkaa kaldrmayacak kadar gzeldir. Fakat bu gzellik ayn zamanda Trkmen tabiatnn erefli bir gururudur.

BBLYO G RAF Y A
Abdlkadir, Trkistan mill kahramanlan, Azerbaycan Yurt Bilgisi, I. 1932* II, 1933; N. Y. Pavlov, Trkistan tarihi, Takent, 1910 (rusa): N. A. Baskakov, Karakalpak grameri, Turtkul, 1931-1932; ayn yazar, Karakalpak dili, I -H , 1951- 1952; K. Menges, Qaraqalpaq grammar, I. J onologia, 'New .York; 1947; -S. Wurm, The Karakalpak langnage, Anthropes, Freiburg, 1951, XLVI;_' Najim Davkaray, nklp ncesi Karakalpak edebiyat, Takent 1959 (rusa); K. Menges, Die aralo - kaspisehe Gruppe, Fndamenta, I, s. 438; S. Wurri, Das zbekische, Fundamenta,. I.' s. 489 - 525; A. von Gabin, zbekische Grammat, jLeipzig, 1945: A. Caferolu; Tiirk Dili Tarihi; 19G4, n .: H. T. Zarifov, zbek halk eposunun tet kiki sonular (rusa), Takent Kongresi raporlar, 1957, s. 753 - 759; A. N. Kononov, zbek ,dili grameri, Takent, 1948 (rusa): G. Jarring, Uzbek Texts from ,Afghaa Tarkestan, 1938: E. E. Ebrtels. Navoi, 1948; A. K. Borovkov. zbek edebi -dilinin kurncnau A]i lr Nevai, 1946 (rusa): S. N. Ryazantsev, Kirgiziya, 1951,

kinci Blm IL Bat Trkistan Trkleri

43

A. nan, Manas destan, Azerbaycan Yurt Bilgisi, No. 31 - 32, s. 257 - 260; W. Rad loff, Proben, V,; F. Kprl, Trk edebiyat tarihi, 1926; M. Auezov, Krgz halk kahramanlk destan Manas, Manas, 1931; Kr-Kz, Karakalpak halknn kahraman lk destan Nukus, 1956; Krgzskiy geroieskiy epos Manas, 1961 (eitli makale ler); N. A. Baskakov, Trk dilleri, 1960. M. Bogdanova, Orta-Asya veKzakistan Halklar Edebiyat Tarihi (rusa), 1960, s. 285-490 (Kazak edebiyat); N. A. Baskakov, Trk Dilleri, 1960, s. 168 171. Radloff, Proben, 1870, ; S. K. Kenesbay. Kazak Grameri, Alma - Ata, 1941; G. Bsgaliev, Kazaka - Rusa Lgat, Alma - Ata, 1946; Kari Menges, Die aralo. Kaspische Gruppe, Phillogiae Turcicae Furidamenta, I, 1959, 434 - 489; Mahmudov, H. ve G. Musabaev, Kazaka - Rusa Lgat, Alma-Ata 1954; K. Menges vs S. akir, Kazakisch, Metinler, Berlin 1935. Lamont Corliss, The Peoples of the Soviet Union, New York, 1945; G. Jarring, On the distribution of Trk tribes in Afghanistan, London 1933; S. I. Bruk, Etnieskiy sostav i razmeenie naseleniya ve Peredney Azn := n - Asyann et nik yaps ve nfus yerletirilmesi, Peredneaziatskiy Etnografieskiy Sbornik, I, 1958, s. 73-109; S. I. Bruk( Etniekiy sostav stran Peredney Azii = n -A sy a memleketlerinin etnik yaps, Sovetskaya Etnografiye, N. 2, 1955; Die Vlker dcs Ostraumes, Bsrlin 1942; V. V. Barfold, Oerk istorii Turkmenskogo baroda, 1929; Z. G Freykin, Tiirkmenskaya SSR., 1954; . Kafesolu, Trkmen ad, mnas ve -. mahiyeti, Jean Deny armaan, TDK. 1958, s. 121-133; Faruk Smer, X. yzylda Ouzlar, DTCFD. Ankara 1958, XV., say 3-4, s. 161-162; N. A, Baskakov, Ob osobennostyah govora Severo - Kavkazskil Turkmsnov = Kuzey Kafkasya Trk men ivesi hususiyetlerine dair, Yazk evernogo - Kavkaza. i Dagestana. 1949. say 2, s. 140-183; E. E. Bertel, Literaturnoe proloe turkmenskogo naroda -=: Trkmen halknn edeb mazisi, Sovyet edebiyat, habd 1949, N. 9-10, s. 181201; Istori.va literatr narodov Sredney Azii Kazahistana = Orta - Asya ve Ka zakistan halklar edebiyat tarihi, 1960. s. 215 - 283; Trkmenistan edebiyat; L. Kimavi, Iz istorii literatr sovetskogo Vostoka = Sovyet dousunun edebiyat tarihinden, 1959, s. ,107 -179 (Trkmen iirinin klsikleri). B. A. Kamev, Magtumgnh Pragmn gr ve poemalarnn grkesklji, Agabat, 1949; S. hal, Mahmud Kagarnn Szl ve Trkmen dili, Agabat 1958;- . P. Potseluevskiy, Dialektl turkmenskogo yazka, Ahabad 1926; Fundamenta I, 1959.

NC BLM

KAFKASYA VE RAN TRKLER I. KAFKASYA TRKLER Tarih boyunca eitli milletlerin ayaklanmalarna geit vazi fesi grm olan geni Kafkasya sahas, daha VII. yzylda, Vol ga ve Kuzey Kafkasya arasnda devlet kuran Hazar Trklerinin hakimiyeti altna girmitir. lk Trklemeye katlan Hun ve A v a r larla beraber, blgenin asl Trkle elverili bir iskn sahas oluu, bahis konusu Hazar devletinin kuruluu tarihine rastla maktadr. 914 tarihinden itibaren, Volga boyu yolu ile yamac la balayan Ruslar, ka zaman zarfnda, Kafkasya ile Hazer De nizi kylar arasna yaylmlar, Trk ye slm kavimlerinin, mil7 l bir, korunma ve mdafaa gayesi etrafnda birlemelerine yol a mlar, sahann tam bir Trk karakteri almasna dolaysiyle sebep olmulardr. Arap yazarlarndan Mesudnin ve Rus bilginlerin den V. Earthodun, bundan bin yl ncesi bu ilk Rus-Trk sava larna dair verdikleri bgi, hem ibret verecek, hem aknlk yara tacak kadar zengindir, . Buna ramen Kafkasya, gerek evresinde, gerekse kendi s nrlar ierisinde kurulan birok devletlere ve milletlere, olduka elverili bir yerleme, hatt m ill bir barnma yeri olmutur. Nite kim Selukoullarmdan akp gelen eitli Orta Asyal Trk boy lar, bilhassa Mool hkimiyeti ve istils devrinde, blgenin Trk lemesinde zerlerine aldklar vazifeyi lykiyle yapmlar, mill Trk kltrnn burada gelimesine hizmet etmilerdir. Biri ran, dieri kuzeyden Volga rma yolu ile, Kafkasyaya doru gelen bu eitli kltr akmlarnn, bugnk Kafkasya Trklerinin ha yatndaki tesiri, phesiz pek byk olmutur. Bunu onlarn yer adlarnda, toplum hayat, dil ve edebiyatlarnda grmek mmkn dr. Hele baz yerli Trk boylannn, sayca dikkate alnmayacak kadar az bile olsalar, mill kltr sahasndaki taassuplar cidden ihmal edilemeyecek kadar salam ve kuvvetlidir. Mesel Stavro-

nc Blm I. Kafkas Trkleri

45

pol blgesinde yerlemi bir ka bin kadar Trkmen halk byledir. Tarih yadigr Olarak Kafkasya smrar ierisinde bugne kadar mevcudiyetlerini muhafaza edegelen Trk boy ve kavimleri unlardr: 1. Nogay Trkleri 2. Kundurlar 3. Karaayllar 1. Nogay Trkleri Siyas ve etnik bir ad olan Nogay kelimesi, Cengiz Hann byk torununun addr. X III. yzyla kadar, Mool harektn dan daha nce, eski Kpak arazisine giren sahada, gebe hayat yaamakta idiler. En cellli zamanlarnda igal ettikleri saha ise, Embadan balayarak Tuna Irmana kadar uzanmakta idi. Son ralar Nogay kavim ad,-Altnordunun bir ksmna kumanda eden Nogay Hann, idaresi altmda bulunan halka gemitir. Bu suretle, rtiten balayarak Krm a kadar yaylm olan bu eski Trk halk, mterek bir mill ad altmda birletirilmitir. Hatt bu top lulua, vaktiyle Hazar Denizi ile eski Pontos evresinde ve Volga boylarnda yaayan dier Trkler de dahil edilmilerdir. Bazan yanllkla Kazan ve Ufa yresi Trk halklarna Nogay ad veril mitir. Zaman zaman Rus, bazan da BizanslIlarla birleerek Kr kz, Bakurt ve Kalmuklara kar harbetmilerdir. Aralarndaki i ekimeler de eksik olmamtr. Nogaylarm mazisi zerinde genie duran Mool tarihilerin den Howortha gre . Nogaylar, tarih alardan Mool istilsna kadarki uzun zaman iinde hep Kankl, Uz ve Peenek Trk boy larndan saylmlardr. Yayldklar saha ise Yayk, Emba ve rti rmaklar yresi olmutur. Byk bir ksm Hazar Denizinin kuzey ve kuzey-dousundaki bozkrlarda gebe hayat geirmi tir. XV. yzylda Azak Denizinin batsnda ve Krmn kuzeyinde gzkmlerdir. XVII. yzylda Emba Irma boylarnda yaayan lardan bir Nogay kolu, Kakmaklar tarafndan batya doru srl m ise de Byk Petro tarafndan tekrar Kuma ve Kuban rmak lar civarndaki bozkra gmee mecbur tutulmulardr. Bu No gay kolunun bir dal da Trkiyeye g etmitir. Bugn Stavropol eyaletinde ve erke muhtar eyaleti ile Kumanan gneyinde bir ok Nogay topluluuna Talanmaktadr. 4. Balkarlar 5. Kumklar 6 . Azeri Trkleri.

46

Trk Kavimler!

Etnograflardan Georgiye gre XVIII. yzylda Nogaylarn da ldklar yerleme sahas, yle bir sraya ttoi tutulabilir: a) Don ye Kuban Irmaklar arasndaki 70.000 Nogay toplu luu, b) Krm yarmadas Nogay halk, c) Astrahan Nogay kolu (ki, bunlarn bir ksm Kafkasyaya ve Krma, bir ksm ise Bakrdstana g etmitir.) d) Kuban ve yresi Nogaylar. 1807-1808 yllarnda Kafkasyaya seyahat etmi olan ms teriklerden J. Klaproth, Nogay Trklerine mensup Kaz-Buat (Has-bulat), Kpak, Mangt, Canbulat ve. Nevruz gibi boy ve so ya, Kuban ile Kuma rmann ortaboyunda rastlandn, yazmak tadr. Kanaatine gre bunlar, vaktiyle Krm hanlar tarafndan Dinyeperle Dinyester arasndaki bozkra atldktan sonra, 1788 ylnda tekrar Kubah boylarna dnen Nogaylar olmulardr. Rittich, Nogaylarn toplu olarak bulunduklar Stavropol, Terek ve Kuzey Kafkasya hayalisinde takriben 95.041 Nogayn yaa dn tespit etmitir. Vambery ise btn Nogaylar 100.000 ola rak kabul etmektedir. Btn Rusya ii dier Trk halklar gibi Nogaylar da, Rus devlet snrlarnn genilemesi zerine; eitli siyasi ve dar bask lara uramlardr. Hele Atrahann Rus istilsna uray Nogaylarm hayatm bsbtn felce uratmtr. Onlar, yeniden Ku zey Kafkasyaya ge mecbur tutulmular, XVI. ve XVII. yzyda UkraynalIlar hayatnda nemli rol oynamaya balamlardr, Don ."Kazaklnn kendi milli topraklar zerinde zorla kurulmu olmas, ister istemez Nogaylar, jeopolitik bakmdan, iki esas gru ba ayrlmaya mecbur etmitir. O kadar ki, Rus hkmetinin uy gulamas zerine Nogaylarn bir ksm Kuzey Kafkasyada yerle tirilmitir. Fakat yine de rahat braklmamlardr. Rus idaresi bti sefer de Osmanl ve Krm devletine karl, kendilerinden faydalan maya kalkm, fakat red cevab alnca, iddete ba vurmutur. Bu tazyikten onlar ylmam, Ruslara kar ayaklanmlar ve is yanlar karmlardr. Hatt bir defasndaki isyan, nl Rus gene rallerinden Svarof tarafndan bastrlmtr. Millet ve milliyetle rine sadk Nogaylar, bu direnme ve boyun ememe yznden, ce za olarak teye beriye datlmlar, hudut d bile edilmilerdir. Neticede 30.000e yakm bir kitlesi Dobrucaya srlm, dierleri

nc Bdlm I. Kafkas Trkleri

4?

de Kuzey Kafkasyaya-datlmlardr.: 1926 saymna gre bu so nuncular onbin kii olmutur. Kuzey Kafkasyann eitli ksmla rnda yerlemi olanlar aa yukar u blgelere dalmlardr.. Kara: - Nogay, Kzlyar, Kaya-Sulin, Baba Yurt, Aikulak, elkov, Kava, Hasav-Yurt ve umumiyetle erke muhtar eyaleti; Bylece dank halde yaayan Nogaylarn yurdlan da-durmadan ellerinden alnm, Kuzey Kafkasyaya zorla yerletirilip iskn ettirilen Rus Kazaklarna armaan edilmitir. Umum say lar 100.000i akndr. Nogaylarn yazl bir edebiyatlar vardr. Bilhassa destan ne yi yaygn ve sevilenidir. eitli hikye metinleri yaym lanm tr Nogay crlar1 da zengincedir. Azca Nogay ivesi Kpak Trlc esi grubuna dahildir. Bununla beraber Karakalpak ve Kazak i vesi ile birlikte, yeni bir grup tekil etmektedir. Nogayc ayrca aadaki aza ayrlmaktadr: Ak-Nogay, Nogay ve Kara-Noay. 2. Kundur Trkleri Nogaylara ok yakn olan ve belki de aslen bunlardan kopup gelen Kundur Trkleri, kendilerine Kara-aa kavim adn tak mlardr. Buna sebep olarak da, yaadklar sahann Kara-aa ormanlar ile kapl oluu, ileri srlmektedir. Aslen Kafkasya Trkleri topluluundan kopma olup, eitli tarih hdiseler y znden bugnk Volga Irmanm delta blgesi ile Astrahan eh rinde yerlemi olan Kundurlar, son zamanlarda dil-Ural Trk l topluluundan saylmaa balanmlardr. Fakat literatr de, daha fazla Kra-Aa Nogaylar kavim ad ile zikredilmek tedirler. Tarih olaylara gre, bunlar daha 1740 tarihlerinde Kalmuklarn Cungariyaya ekilmeleri zerine, kendi mill topluluklar olan Nogaylardan ayrlmaa mecbur olmulardr. Otuz yl sonra 1770 de Kalmuklar, tamamiyle aa Volga havzasn tc-rkettikten sonra,. Kundurlar da Astrahan havalisinde, Volga deltas ev resinde Aktbe ve sair rmaklar boyunda yerlemei tercih et milerdir. Burada Krgzlarla beraber gebe hayat srmlerdir. Vambery kundur kelimesini kondur kelimesiyle birletire rek .bunlar Kuma ve Terek rmaklar boyunda oturan ve Trk halklar tarafndan bu havaliye konmalarna msaade edilen, No gay Trk boyundan saymaktadr. 1771de Kundurlar nihayet Rusya tbiiyetine girmilerdir. Kara-Aa Ngaylari; yani Kundrlr; Kazay ve Kas-Plt gibi iki toplulua ayrlmaktadrlar., Georgiye gre 5000, Pauliye g-

48

Trk Kavimler!

re ise saylar vaktiyle 11.000 kii olmutur. Eskiden iveleri, No* g ay ve Krgz karmasndan tretilmi olup sonralar Astrahal Trk topluluu ierisinde erimelerine ramen, Nogayca ile m1 terek, fonetik,. morfolojik ve leksik hususiyetler tayan kendi ana ivelerini muhafaza etmilerdir. Kundurlarm kendilerini mahsus bir edebiyatlar yoktur. Kuzey Kafkasya Nogay edebi yat^ bunlarn da edebiyat saylabilir. 3. Karaay Mav tedenberi Kuban Irmann kaynak havzasnda oturan ve erkeler tarafndan Dou-Tatari diye anlan Karaay Trk halk, 1922 yl Sovyet idaresince muhtar olarak iln eden Karaay-erkes eyaletinde yaamaktadrlar.' Saha rcenikidze eya letinin bir blgesini tekil etmektedir. Yzlm 9.00 kilometre kare olan bu saha douda: Kabarda-Balkar muhtar cumhuriyeti, gneyde: Abhaz muhtar cumhuriyeti, batda; Azof-Karadeniz eya leti, kuzeyde: een-ngu muhtar cumhuriyeti ile snrldr. 1933 yl saymna gre nfusu 104.400 dr. 22 yllk zaman am % 2 artla hesap edilecek olunursa Karaay muhtar eyaletinin umum nfusu 150.000i aar ki, bunun 125.000i rahata Karaayl.ara aittir. Merkezleri eskiden Battalpamsk iken imdi Mikoyan-ahardr. ehrin nfusu pek az olup, tamamiyle yeni kurulmutur; Karaaylzlarn eski ve gerek tarihleri hakknda, imdilik ke sin bir bilgimiz yoktur. Kumanlardan geldikleri iddia edilmekte dir. Klaprotha gre bunlar Kuma bozkrndan gp, kendilerinin Mingitav, yani Tanr Dalar adn verdikleri Elbruz eteklerin;de ve Kursuk, Kuban ye Teberde rmaklar boylarnda yerlemi lerdir. . Kendi aralarnda yaayan bir efsaneye gre bunlar, bozkrdan gelirken, Karaay adl bir rehberin idaresinde bulunduklarndan, bu ad kavim ad olarak almlardr. Vamberyye ve ondan evvel 1829 tarihlerinde seyahat ederek Macarlarn eski yatanm arayan V. Besseye gre Karaayllar, Macar aslridandrlr. Blzarts tarih ilerinden Konstantin Porphyrogenitos da ayn iddiada bulunmak la beraber bu tevsiki g bir hipotez olaraka kalacaktr. Bununla beraber Karaayllar daha XVI. yzyldan itibaren Grc, Nogay ve Kuzey Kafkasya halklarna kar giritikleri mcadelelerle Kafkasya milletleri tarihinde yer alm bir Trk halkdr. 1733 ylndan sonra OsmanlI mparatorluu himayesi

nc Blm I. Kafkas Trkleri

49

altna alnmlardr. Fakat ne yazk ki 1812 yl OsmanlI mpara torluu ile Rusya arasndaki anlama zerine, Karaayllar res men Rusya idaresine terkedilmitir. eyh amilin nl Kafkasya istiklli mcadelesi, elbette bunlar arasnda tesirsiz kalmamtr. Karaayllar, nasiplerine deni yapmaktan asla ekinmemilerdir. Karaayllarm yazl bir edebiyatlar yoktur. Ancak son za manlarda Karaay ve Balkar Trkleri arasnda ufak bir yazar ve edipler grubu tremi, bu suretle bu azlarda da yeni bir edebiya tn yazlmasna teebbs edilmi bulunmaktadr. Kendilerine g re, mahdt bir halk edebiyatna sahiptirler. Karaay ivesi Balkar Trkesi gibi, Kpak-Kuman Trkesi grubuna dahildir. Ayrca Kumuk ve Nogay Trk iveleri ile de mnasebettedir. Buna ramen Karaay ivesinin gramer yaps bakmndan kendine hs zellikleri de vardr. 4. Malkarlar Eskidenberi Kuzey Kafkasyann Terski vilyetiyle erek, egeme ve Baksana Irmaklar boylarnda oturmakta idiler. Sovyet rejimi ile muhtar Kabarda-Balkar eyaleti idare sistemine tbi tu tulmulardr. Yaadklar saha batda; Karaay muhtar cumhuri yeti, douda; een-lngu muhtar cumhuriyeti, gney-douda; Osset muhtar cumhuriyeti, nihayet gneyde; Grcistan sovyet cumhuriyeti ile evrilmitir. Sahann yz lm 12.560 kilomet re kare olup 450.000 nfusu barndrmaktadr. Bunlardan ancak 50.000 i Balkardr. En kalabalk nfusu 200.000 civarnda olarak Kabardalar tekil etmektedir. Balkar Trk halk hakkndaki tarih ve etnorafik malma tn azl maalesef bunlarn meneleri hakknda, geni bilgi ver mee msait deildir. Kendilerine Balkar veya Malkar demekle beraber, ayrca kendi aralarnda Taul yani Dal kavim adn da kullanmaktadrlar. V. F. Mller ve Markwarta gre Balkar yahut Malkarlar as len VII. - VIII. yzyl eski Kuban Bulgar Trkleri torunlarndan olup uzun zaman gebe bozkr hayat yaamlardr. Ancak XIII. ve XIV. yzyllarda toplum halinde Kafkasya Bulgarln tekil etmilerdir. Bugnk sahaya da bu zamanlarda yerlemilerdir. Dier bir iddiaya gre Balkarlar aslen Hazar Trklerinden tremilerdir. Mstakil bir halk olarak da tarih sahnesine ancak X. ve XI. yzyllarda kmlardr. O zamanlardaki Rus istil ve tahribat sonucunda yine toplu olarak hicrete mecbur tutulmular
Tirit Kavimler! F. 4

Trk Kavimler!

ve Kafkasyada yerlemilerdir. Fakat bu hicret ve yerleme, zan nedildii gibi dertsiz ve belsz olmamtr. Nitekim rivayete gre bunlar daha kuzeydeki bozkr sahasmda yaarken, Kabarda hal knn da iddetli hcumlarna uramlar ve Ossetler tarafndan sktrlarak bugnk yerlerine kadar srlmlerdir. Baz Osset kylerinin Balkarlarm iskn sahas dahilinde bulunmas, bu fikri tamamiyle desteklemektedir. Corafya bakmndan Balkarlar be esas kola ayrlrlar: a) Bezengiy veya Bizingiler, b) Hulamliar, c) ekemliler, ) Urusbeyliler, d) Baksanllar. Karaayllar gibi Balkar Trkleri de ivece eski Kpak-Kuman Trkesi grubuna dahildirler. Bununla beraber azca Kumk ve Nogay azlar ile de mnasebettedirler. Gramer ve fone tik ynlerinden dilleri, kendilerine gre hususiyetlere sahiptir. Edeb bir dilleri ve edebiyatlar yoktur. Son zamanlarnda, Karaayllarla mterek bir alfabede birletirilmiler, bu sayede ufak tefek dil aratrmalar imkn domutur. Bunlar arasnda Bayramkullannm mekteplilere mahsus grameri de bulunmaktadr. Dil ve kltr bakmndan tarih bir birlik tekil eden Karaayllarla Balkarlar, ayr yerlerde yerlemi olmalarna ramen, mterek felketler karsmda da birlemilerdir. Nfuslarnn az lna ve sular bulunmamasna ramen 1943-1944 yllarnda bir denbire Krm Trkleri, een-ngu slm halklar ile beraber, soy ve soplar ile ana yurtlarndan srlm, souk ve tahamml edilmez Sibiryann, halklar yutan oburluuna terkedilmilerdir. Tarihin rastlayamad bu neviden hain millet srgnl mah kmiyeti, maalesef uzun srm, tarih bir Trk boyunun, aka imhasna yol amtr. Nihayet ruslua kar itibar iadesi kaza nlnca, 1958 ylnda tekrar dnlerine izin verilmitir. Ne var ki, tarihimizin bu kara ve hatt karanlk gnlerinde hl ana va tan dnda srgnde yaayan yzbinlerce Krm, Nogay, Balkar, Karaay, Kabarda, ngu... gibi aziz halklarmz vardr. 5. Kumuk Trkleri Kuzey-dou Kafaksya ile Hazar denizinin bat kys boyunca, Azerbaycan snrlarmdan kuzeye , doru uzayan sahada yaayan Kumuklar, bugnk i dar taksimata gre, Otonom Dastan Sovyet Cumhuriyetine dahildirler. Kitle halinde bu cumhuriyetin Hasavyurt, Babayurt, Kzlyurt, Buynak, Kayakent ve Kaytak

nc Blm II. Azerbaycan Trkleri

51

eyaletleri ile, Maha-Kale yresindeki alt kyde ve ayrca MahaKale Hasavyurt, Buynaksk, zberba ve Derbent ehirlerinde yer lemilerdir. Dank bir halde, Grozni eyaletinde yerleenleri bu lunduu gibi, Kuzey Osetiya kylerinde de yaayanlar vardr. 1925 yl saymna gre btn Kumuklarn says 160.000 kiidir. Kumuklarm kuzeyde komular Nogay Trkleri, batda Avarlarla Darginler, gneyde otuz bini amayan Tabasasaranlar, dier bir deyimle Tebersaranlar ve Derbentte yerlemi olan Azer Trkleridir. Kumuk lkesini sulayan nehirlerin balcas: Terek, Sulak, Ullu-ay, Hamri-zen, ura-zen ve Manas-zendir. Dou cephesi ise Hazer denizine dayanr. Tarihleri hakknda kesin bir bilgiye rastlanmamaktadr. Jeo politik durum sebebiyle lkeleri VII. yzyldan itibaren Hazar dev leti snrlar ierisine alnm ve Ouz-Kpak Trk boylarnn bu sahadaki kaynamas neticesinde,' bir Trk uruu olarak te ekkl etmitir. Bu suretle Kumuk Trk uruu, Mool istilsndan ok nce, bilhassa Ouz ve Kpak gibi kudretli iki z Trk halk nn karmasndan tremitir. Yaay tarz ve bugnk aile yapsiyle, konutuklar kendi ive veyahut azlar, mill kltrleri, bu tarih gelimeyi katiyetle belirtmektedir. Her ne kadar Sovyet antropologlar bunlar, eitli hipotetik faraziyelerle, Trk olma yan kadir ndocermenlere balamakta iseler de bu doru deildir^ Rus itilsna kadar Kumuklar, ahmallk (amhal) siste mine bal mstakil ve mill bir idareye sahip idiler. XV. - XVI, yzyla ait tarih kaynaklar, bu ahmalla Tarkov ad vermi lerdir. 1813 ylnda, dier Dastan, yahut Kuzey - Kafkasya top raklar gibi Kumuk Trkleri de Rusya esaretine alnmtr. G listan muahedesi ibu esareti tasdik eden vesikalardan biri, bel ki de balcasdr. Buna gre de XIX. yzyln ortalarna doru Kumuk uruu, tamamiyle mill idaresini kaybermi ve arlk reji mi tarafndan Kuzey Kafkasya halklar ierisinde eritilmee aj-r lmtr. Fakat arlk Rusyasnn bu yoldaki btn teebbsleri, hi bir netice vermemitir. Kendi mill aile yaplarna ve tarih Trk geleneklerine sk skya bal kalarak, kendi iveleri ve halk ede biyatlar ile yaam,'en ufak bir asimilasyona tbi olmamlardr. Rus edebiyatnda adat dive kkl bir yer alm bulunan Kafkafya halklarna ait tarih rf e bal idare sistemi ve aile ku ruluu, Kumuklar iin de bir nevi yasa deerinde olmutur. bu adat yahut rf ve gelenek Trk - slm halklarm Rus istils errinden korumaya yaram ve bugn de yaramaktadr.

52

Trk Kavimler!

Teaml hukuku esaslarna gre idare edilen Kumuk Trk air leinde, patriarkal idare sistemi hkimdir. Buna ramen, ecdat yadigr adat zerine, kadna kar byk bir sayg beslenmek te idi. Nitekim kadn ldrmek, en. byk su saylarak, kaatile en ar ceza verilirdi. Kadnlar blm, aile ierisinde ayr oldu u halde, ba kadn, adat, yani gelenek uslne gre, erkekler meclisine de katlp, konumak ve hatt beraber yemek yemek hu kukuna sahip idi. Evi ve aile efradn tehiz etmek ve giydirmek de kadna aitti. Buna gre, bo zamanlarnda kuma ve hal dokurdu. Ayrca ziraat ve ba:heciklikte de erkeklere yardmc idi. Ka dn aile ierisinde byk bir saygya ve imtiyaza malikti. ktisdi ve zira'hayat almalar da, esasl bir disipline, rfe balanmt. Teaml hukukuna gre bla dedikleri bir nevi yardmlama yahut mece usl hkim idi. Kollektif alma yolu ile yaplan bu yardmlama: "op bula , yani harman saVurma; orak-bula , yani orakla alma; gabijdey-bula , yani msr temizleme ve saire gibi, yine rfe kararlatrlm nevilere ayrlrd. Ortaklk sistemi de mevcut idi.'Sovyet istils, maalesef bu eski Tk geleneim kaldrmtr. Fakat kaldramad en sa lam ey mill yemeklerdir. Kumuklarm, bugnk anlaymzla, klsik bir edebiyattan olmamtr. Buna mukabil, olduka zengin bir halk edebiyatlar mevcuttur. eitli nevilere ayrlan bu edebiyatn kurucusu X IX. yzyl ortalarna doru yaam olan air ri Kazaktr. Halk arasnda mill Kumuk mazisini, istikll devrini terennm etme siyle geni bir hrete sahipti. Garip Kumuk Trkn okamakla mill bir air payesine ykseltilmiti. . Fakat arlk Rusyas bu halk ozann, Kumuk Trklerine ok grm, ri Kazak, Sibir yaya srmtr. Eli ve aya kelepeli, uzak Sibiryaya yayan ve yaln ayak yola karlan bu mill Kumuk airini ne onlar, ne de bizler, hi bir vakit unutamyacaz. Aksine onunla, 160.000lik Kumku koca Rusyaya kar koyduu iin, ilelebet iftihar edeceiz. Aa yukar ayn tarihlerde, hem air ve etnograf olan Manay Alibeyli ile, 1883 yllarnda Petersburgda, ilk Nogay ve Ku muk arklar rneklerini yaynlayan Magomet Efendi Osmanzade faaliyette idiler. Bu rnekler ierisinde Osmanzade ile Kazakn da iirleri bulunmaktadr. Kumuk edebiyat daha fazla son zamanlarda, eitli bran ye nevilerde bir ilerleme gstermeye balamtr. Kendi muhitlerine gre yetimi air, edip, hikyeci ve yazarlar vardr. Eski Trk

nc Blm I. Kafkas Trkleri

53

<kobuz u hatiasm tellerinde tayan Aakumuz da alan halk < air ve sazclar yannda, ark syleyen modern tiyatro artistleri de mevcuttur. Bariyt Murad hanmla sbat Batalbeyli hann, bu gn sivrilmi Kumuk yldzlar arasnda^ halk sevgisini toplam imtiyazl birer ahsiyettirler. : J Kumuk folkloru, biraz yukarda da iaret edildii gibi, nev. tarz ve eidi itibariyle olduka zengindir, Sarmlar, yrlar ve tak maklarla beraber beikyrlar yas trkleri de sevilmektedir Epo pe nevinden en ok sevileni ve,ruh okayan Aygazi trksdr^ Aygazi; burada, Kumuk halknn refah iin mcadele eden mill bir kahraman tipi olarak tannmakta ve bilinmektedir. ' Kumuk etnoniminin menei hakknda.eitli fikirler ileri ii-; rlmtr. J. Klaproth, Kumuklar dorudan doruya Hazarlarn bir kolu olarak saydndan bu hususta bir fikir ileri srmekten ekinmitir. Vamberyye gre kelime kmldamak,, deprenmek gibi mnalarda' olup krnak fiilinden tremitir. Yine bu zata gre Kumuk halk ad ayn telffuzl bir yer dndan; alnmtr; obanzade, kelimenin aslnn Kama yahut Kuma ile ak -veya ok ekinden ibaret olduunu ve Kamal mnasn tadm ortaya at maktadr. Kuzey - Kafkasya halk rivayetlerine baklrsa, kumluk; sahadan geldiklerinden, Kumuk adn almlardr, Btn bu e-i itli yorumlara ramen, kelimenin gerek mnas tesbit edileme-^ mitir. Kumuk ivesi, Trk iveleri tasnifinde Kpak-Kuman dal ierisine alnmtr. Bununla beraber, kendine mahsus zel gra mer hususiyetlerine de maliktir. Bu kabilden olarak knin yerini gye (ms.: kii >"gii kelimesinde'grld gibi) terkettii tes bit edilmektedir. Yine Kumuk ivesine mahsus olmak zere, bol ca aan ve.-egen partisiplerinin kullan! ileri srlebilir. F> netik ve morfoloji blmnde de zellikler mevcuttur. Kumuk ivesi aza ayrlmaktadr. ) Hasavyrt, 2) Buynak ve 3) Haydak azlar ki, her birinin mahalline gre bazi farklar vardr. Bu farklar dikkati ekecek kadar bariz ye yerine gre de gz nnde bulundurulacak .-mahiyettedirler. Ms.: suwa gir - suya gir; abak - kabak; hav.-; av;-men - ben; aam - aac ye saire gibi. Kumuk ivesi aratrmasnn iki asrlk bir tarihi vardr. Vak tiyle J. Klaproth (1814), Salemann (871)smanzade (1870) bi bilginlerin dikkatini ekmi ve bu hususta, tarih deer tayan bir yn malzeme toplanmtr: Sahann zellii, Kumuk ivesinin canl ve akcl sayesinde bu Trk ivesi, Kumuklar muhiti

54

Trk Kavimler!

dna da taarak bir nevi Lingua franca karakterini almtr ve Kumuk tili ad altnda Kuzey - Kafkasyann dou halklar ara snda da konuulmaktadr. Bugn bu Trk ivesinde konuan hal falarn says 200.000 kiiyi bulmaktadr. Bir aralk nl rus ya zan Lev Tolstoy da Kumluk dilini iki sene okumu ve renmitir.
B B L Y O G R A F YA
P. A. Osmanov, Nogay ve Kmk metinleri, SPb. 1883; A. Canibekov, Nogay tili nebnlgi, Mahakala 1935; S. A. Canibekova Nogay tilinin grammatikas, erkessk 1954; M. K. Krmanaliev ve F. G. Ishakov, Nogay tU, Grozrny 1951; M Z. Gadjieva, Nogayskiy yazk, 1959; N. A. Baskakov, Nogayskiy yazk 1 ego . dialekt, 1940; M. K. Mibh, Nogaykie teksti, Yazk severoogo Kavkaza i Dagestana, 2, 1949, s. 248 - 296; . . Valihanov, Oerk Djnngarii, SPb. 1904; . Cani bekov, A n lm trks, Mahakale 1935; M. Krmanaliev, Bolat mudi Batirbek, Nogay ertegsi, erkessk 1940.; Rus - Nogay szl, 1956, N. A. Baskakov, Trk dilleri, 1960, s. 159 ve 165-166; Rus - Sovyet Ansiklipedisi, 1937, cilt 31; J. van Klaproth, Reise in den Kankasns, Halle - Berlin 1812; Mirza. Bala, Karaay ve Balkarlar, slm Ansiklopedisi, 1952, 57; W. Prhle, Karatschaische Studien, Keleti Szemle X, 1909; O. Pritsak, Das Karatschaische und Blkarische, Fundamenta, I., s. 340 - 369; S. aatay, Karaayca birka metin, Ank. n. D.T.C.F. 9 ; 3, Ankara 1951, s. 277 - 300; , Karaay halk edebiyatnda Avc Bineer, Kprl Armaan, 1953, s. 93-112; I. Akbaev, Timas, Rnsa - Karaayca Lgat, Battal-; painsk, 1926; I.. Karaayl, Karaay edebiyat, Moskova 1931, Edebiyat Ansiklo pedisi, V., s. 117-119; N. A. Karaulov, Dal abolkar larrn ksa gramerler^ 1912; J. Nmeth, ZDMG. 67, 1913; W. Prhle, Balkarische Stdien I, Keleti Szemle, 1914-1915, s. 164 - 276; Balkar Trkesi, Trk Ansiklopedisi, V, 35, Ankara 1951, s. 167 -169; O. Pritsak, Die uzsprnglichen trkiscben Vakalangen im Balltarischen, J. Deny Armaan, stanbul 1956; M. Aslanbek, Karaay ve Malkar. Trk lerinin facias, Ankara 1952; A. Bakbadur, Kuzey- Kafkasya halklarnn imhas .(rusa), Kavkaz, I, Mnchen 1951. Omanzde, Sbornik nogayskih i Kumk-skih stihov = Nogay ve Kumuk iirleri mntehabat, SPb. 1883; M. Afariasyev, Kt mkskie pesui = Kumuk arklar, Sbor, mat. po Opis mest. i plemyon Kavkaza, Tiflis 1893, m . blm: Russko - Knmkskiy slovar = Rusa - knmuka lgati ayn yerde; M. F. Mohir, Komksko - russkly slovar, ayn yerde;' G. Nemeth, Knmuk es balkar zojegyzek = komkisches und balkarisches VVrterverzeichnis, Keleti Szemle dergisi* XH, Budapest, 1911 -1912; G. Nemeth Proben der knmIrischen Volksdichtmg, ayn dergide, . 274 - 308; Bekir obanzade, Knmuk dili ve edebiyat, Bak 1926; N. Z. Gadjieva, Knmkskiy yazk = Knmuk dili, Mladopismennie yazk narodov SSSR. 1959, s. 114 -121; N. K. Dimitriev. Materiallen ur kumkischen Phonetk, Le Monde Orieital, ppsal 1935; N. K. Dimitriev, Grammatika knmkskogo yazka, 1940 = Kumuk dili grameri; N. K .' Dimitrijev, Morfoiogie delia lingua turca dei Cumncci (Cancaso), Rivista degli Studi. Orientali. XV, 1934, I., s. 76-96 ve II., s.. 172- 198; J. Benzing, Das Kamklsche, Philpr logiae Turcicae Fundamenta, I, Wiesbaden 1959, s. 391 - 407; A. . Batrmurz, Knmnk tilnl gramatikas, I, Maha-Kala 1933 - 35; N. A. Baskakov, Tynrkskie yazk, 1960, s. 151-153 = Tiirk dilleri; H. N. Orkun, YeryzUnde Trkler, 1944; s. 79 'Vesaire.,

II. AZERBAYCAN TRKLER

Tarih ve siyas sebeplerle giiney .ve kuzey ksmlarna ayrlan Azerbaycann gneyi rana ait olup, kuzeyi, bugnk Sovyet Sosyalist Rusya Cumhuriyetleri snrlar ierisinde bulunmakta dr, Aslnda bir btn olan bu tarih lkeye byk tarihi Taberinin tarifi zerine ibdet edilen atein en by burada bu lunduundan Azerbaycan demilerdir. Bu corafi ad, kuzey ks mna, takriben bundan yzyl evvel, Abl-Hasan Vezirli Ue Mirza Kzm Bek gibi Azer bginleri tarafndan dahi verilmitir. 1917 ylnda arlk Rusyann k zerine, ksa bir md det Maverayi Kafkasya Seyni tarafndan idare edildikten son ra, 28 mays 1918 ylnda Mill Azerbaycan Cumhuriyeti ad altn da istiklline kavumu, 27 Nisan 1920 ynda ise maalesef Sov-< yet Rusya tarafndan igal edilmitir. Fakat yine bir mddet Maverayi Kafkasya Sovyetler federas yonu idaresinde kalm, nihayet Sovyet Sosyalist Azerbaycan Cumhuriyeti adn almtr. Bu suretle, fiilen kaybolan mill istik ll de ortadan kaldrlmtr. Kuzey Azerbaycann yzlm 94,137 kilometre karedir; drt milyon nfusu vardr. Nahivan, Karaba ve dier Azerbay can snrlar ierisine girmeyen yerli halklarla Azeri Trkleri top; lum halinde 4.000.000 dan akndrlar. Etnik bnye bakmndan da tamamiyle Trktr. Aralarnda Terekeme, Ayrm, Karapapah, ahseven, Ustalu, Padar, mreli, Kala ve daire gibi zbez Trk, boylan bulunmaktadr.; Azerbaycan fevkalde zengin bir ekonomik bnyeye sahiptir, Zengin petrol istihslt yannda havyar, madenleri, ipei ve ye mii ile dnyaya n salm bir Trk diyardr. V. - VI. yzyllara doru Trk aknmn yeni bir istikametimi tekil eden Azerbaycan, VII. yzylda Hazarlar idaresine^gemi tir. Arap istils, sahaya yeni bir idare sistemi getirmekle, lkeyi

56

Trk Kavimler!

uzak hilfet merkezi idaresine balamaa muvaffak olmutur. Memleket bu devirde iktisaden yksek refah seviyesine kavu mutur. Fakat Volga yolu ile yaplan mzi Rus aktlan; bir yla yakm bir zaman ierisinde durmadan Azerbaycan mcadele ve mdfaaya evketmi, i huzurunu zedelemitir. Rus Profesrle rinden P. J. Kovalevskiye gre Rus hayatmn yzyllar boyunca apulculukla elde edilen ganimetlere bal oluunu itiraf, Azer baycann ne kadar ar bir d Rus basks altnda yaadn gs termektedir. Bununla beraber hilfetin geirmekte olduu i sar; smtlar zerine Azerbaycan, alt mstakil slle idaresi arasnda paralanarak yar istikll ile yaamtr. XI. yzyla doru Azer baycann Seluklular tarafndan fethedilmesi, arap ve yerli sl leler hkimiyetine kesin bir son vermitir. Seluklular umumiyet le snrlan ierisine aldklar btn sahalar, ellerinde salam tu tabilmek gayretiyle hilfetle sk mnasebetler kurarak, bu maka mn da nfuzundan faydalanma frsatn karmamlardr. Nite kim Melikah (l72-1092) kzn Muktedir-billha (1075-1094) verirken, Azerbaycan da kznn cihaz arasnda, Hilfete bahi olarak vermitir. Bylece cenub Azerbaycanda hkimiyet Seluk lular idaresinde iken, imali Azerbaycan irvanahlar istikllinin mdafaasyla megul idi. Umum Kafkasya siyas hayatnda ibu irvanahlarm olduka ar basan bir hkimiyetleri olmutur. XIII. - XIV. yzyllar, Azerbaycann Harezmliler, Moollar ve Timurler tarafndan ele geirilme devresi olmutur. Buna gre de Seluklular hkimiyeti bu sefer de olduu gibi Moollara ge mitir. Ve 1221 yl Mool istils, tam mnasiyle, ar bir intikam c hareket mahiyetinde olup, Azerbaycan btn ile sarsm, mu kavemete kalkan yerlerini ve ehirlerini yerle bir etmitir. Ar tahribata urayan ehirler arasnda; irvan, Bak, Gence, Berde gibi devrin ok mhim saylan ekonomik merkezleri de bulunmak ta idi. Fakat XIII. yzyln ortalarna doru, durum bir dereceye kadar deimi, iyiye doru ynelmitir. Hlg Hann kurduu muazzam Ilhanllar Devleti snrlarna giren Cenup ve imal Azerbaycanlar, yeni bir devlet idaresi sistemi ierisinde, nisb bir eko nomik ve kltr refahna erimi idi. Azerbaycan'n bu devir d ticaret mnasebetleri ine ve Cenevizliler lkesine kadar uzam tr. kltr hayat bakmndan da, hissedilir bir mnev kltr kaynamas ve ykselmesi mevcut olmutur. Bilhassa Tebriz eh ri, an limleri ve sanatkrlar oca haline getirilmitir; Netice itibariyle Mool istils, Azerbaycan siyas bir idare altnda bir lemee mecbur eden tarihi bir vasta olmutur.,

nc Blm II. Azerbaycan Trkleri

57

Timurun lm zerine Azerbaycan deta Mool-istilsndan: kurtulmu gibi idi. Buna ramen X III.-X IV ve XV. yzyllar Azerbaycan iin yine de bir sarsnt ve kargaala kayma devri' olmutur. Timurun lmne glerken, bu sefer d e ;Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmen slleleri arasnda iddetli taht ekime ve mcadeleleri, msbet ve menfi akisleri ile Azerbaycan durma-i dan sarsmakta idi. Nitekim 1413 tarihinde Karakoyunlu Yusufun irvan istils, barbarca yaplan bir tahribattan baka bir ey ol mamtr. Ne ise Yusufun lm, irvan iin bir saadet mjdecisi omu, irvanahlar klesi de nisb bir sulh ve skna kavumu tur. Basit bir taht mcadelesine girien Akkoyunlu ve Karakoyun^ lu Trkmen airetlerinin gafletinden faydalanmasn bilen dier Iran airetleri, kzlba ad altnda harekta geerek 1499 da Erdebili ellerine geirmi, Akkoyunlu Devletini de tahrip etmitir. Si lip sprc bir istikmete meyyal bu hareket, cidden endie ve rici idi. Neticede, paralanm kk hanlklar halindeki idare is^ temi, Erdebil eyhlerinden Safiin gen kuandan, ah smail'in eline gemi idi. Byk devlet adam ve muktedir bir air olan ah smail (1485-1524) bu devir Azerbaycannn tannmasnda mhimi roller oynam bir ahsiyet idi. O ger-konar kabile ve airetlerin birliine alarak, hepsini taht etrafnda toparlama baarm tr. Azerbaycan snrlar alabildiine genilemi, ismi, milletlerara s hrete erimitir. Ne yazk ki, bu byk hkmdarn, kendine lyk varisi bulunamaynca, birleik Azerbaycan, yeniden para lanma badiresine dm, yaad mmur durumdan mahrum b raklmtr. Bu son paralanma, tredi bir k hanlklarn doma sna sebep olmutur. Hanlarn ou Trk rkndan olup, ran ida resinde, olduka byk rolleri olmutur. irvan hanl, eritii ekonomik seviyesi ile buna en iyi bir rnek olabilir. Gnden gne snrlar genileyen Iran, nihayet gnn birin de, Azerbaycan zerinde de etkisi ok olan Osmanl mparatorlu u ile hesaplama mecburiyetinde kalacakt. Lala - Paann Tif lis yolu le, 1573 de Gence, Bak, Derbent ehirlerini eline geiriij iki komu slm devletinin, birbirine di bilediine esasl bir al met oldu. OsmanlIlarn irvan eyaletini ortdrt, Derbehdi yedi pa ala ayrmalar, ksa da olsa, Osmanl hkimiyetinin Azerbay can zerinde nfuzunu gstermektedir. Bir aralk ran, yani ce nup Azerbaycan da Osmanl aknn uram, Azeri Trk, iki karde Trkn atei arasnda skp kalmtr. ran ve Osmanl mparatorluklar arasndaki dinmek bilmeyen savalar, Azerbay can'n siyas hayat zerinde, pek fena tesirler yaratmtr. Volga*

58

Trk Kavimler!

y eline geirerek, Kakasyay yutmay tedenberi tasarlayan Rus ya, tetikte, hep msait frsatn zuhurunu beklemekte idi. Nihayet, harplerden bitap kan ran mlk saylan Azerbaycan'n, onsekizinci yzy ortalarna doru, mstakil hanlklar hlinde parala narak, Rusya istilsna kolayca urayacak birer yerli eyalet olma lar beklenen bu frsat vermitir. Bak, Gence, Karaba, irvan, eki, Erivan, Kuba, Tal, Ilsuy ve emsali hanlklar, hep msta kil idareye sahip birer Trk devletiklerinden ibaretti. dar hki miyet hep Trk airet ve boylarnn kefaleti altnda idi. Hann, resmen tannan hak ve hukuku var idi. XVIII. yzyl, bu idare si teminin en parlak bir devri olmutur. Ne yazk ki, durmadan de vam eden hanlklar aras lzumsuz gurur ve ekememezlik entri kalar hanlklar, ha bugn ha yarn, Rusya azna atlacak hale getirmiti. Nitekim yzyla yakn Azerbaycanm mstakil hanlk devri, Rus istilsna boyun eerek X IX. yzyl balarnda artk snm, Rus mstemlekecilii devri balamt. Azeri Trkleri ir imal Azerbaycann bu yeni devri pek felketli olmutur. Han lar, Cevat Han bata olmak zere, Ruslarca katledilmi; aydnla r, vatanseverleri, yazarlar merhametsizce, Rusya iindeki zindan lara atlm, hanlar hanmanlar sndrlm, kimsesiz Azeri Tr k, nihayet Trklnn cezasna arplmaya braklmt. Be alt bin ailelik srgnler, mecbur gler, bedbaht Azerbaycann kaderi haline getirilmiti. Ik grmeyen evler, bacas ttmeyen haneler, yeni istilya uram olan Azerbaycann en ackl bir de koru idi. Yer yer zuhur eden isyanlara aldracak merhametli bir mstevliye intizar etmek, abesten saylrd. Nihayet, beklenen ve korkulan istil feti XVIII. yzylda, Kafkasya milletlerini tek elden idare edecek bir sistemin kurul mas ile gerekleti. Yeni idarenin, memleket istilsn kolaylat racak metodu arasnda, Ruslatrma siyaseti, Rusluk ye Ruuluk iin en cazip olan idi. Yerine gre iddet, yerine ve hatt zaman na gre, beklenmedik yumuaklk ve tatllkla yrtlen bu siya setin esas gayesi, Azer Trkn istikll fikrinden kaydrmak, onu Rusa sndrmak olmutur. Tanrya kr ki, yzyllk Rus istils, Azeri Trkn ne iten, ne de dtan paralamaya muvaffak ol mutur. Tam aksine, Rus mektepleri bile, AzerbaycanlInn ruhun da beli bir milliyetilik fikrini gelitirmi, kzgnlatrm, istikll kalbna dkvermitir. Bu kalptan yetienler arasnda, maalesef bugne kadar, lykiyle tantlamayan byk ve mtefekkir Aze ri evltlarndan; Ali Merdan Topba, Ali Bey Hseyinzade, Nesip Bey Usupbeyli, Mehmet Emin Resulzade, Ceyhun Bey Hcibeyli gibi dev ahsiyetler de bulunmakta idi. Hele mill Azeri mat

nc Blm II. Azerbaycan Trkleri

59

buat, edebiyat yazarlar silsilesi; istil yknn arlndan, ze delenmeden hr Trk kltrne hizmet yolunda, mill uyann istikllini tahakkuk ettirmek zere iken, 1905 yl birinci Rusya ii ihtilli de imdada yetierek, istikll yolunu, ksaltm oldu. Azerbaycan siyas fikriyatn ifadeden yoksun, eitli siyas parti ler kuruldu. htill havasnn estirdii istikll fikri Gencenin 'Ademi Merkeziyet partisi ile Baknun Msvat partisini bir letirdi. ki milliyeti ve Trk liden Nesip Bey Usupbeyli ile Mehmet Emin Resulzade, tesadfen parti propagandas dn, Kr demir istasyonunda karlaarak Azerbaycan istikll mefltresi etrafnda birletiklerine and itiler. 1918 ylnn 28 Maysn daki Mill Azerbaycan Cumhuriyetinin ilnn garantilediler. ki yla yakn mill ve mstakil hayatiyle yaayan Mill Azerbaycan Cumhuriyeti devri, tarihlerde Azerbaycann Msavat devri di ye geer ise de amansz fetret devri mill istikll mcadelesine de ferahlkla Mehmet Emin Resulzade devri diyebiliriz. 27 Nisan 1920 ylndaki istil, Mill Azerbaycan vicdanna in dirilmi ar bir darbe idi. Komnist rejimi bu Trk lkesini de, aldatc vaadlerle kendine ram ederek, istiklline son vermitir. Fakat istiklline susam, hatt bir aralk hur yaayn tadn al m olan bir milletin esaretine, asla inanlamaz. O yine gnn bi rinde, mill karde kltr birlii sayesinde, azatlna, abadanlna kavuacaktr. Tarihte, hele son zamanlarda istiklline kavu mayan bir millet kalmad. Azerbaycan da mutlaka kavuacaktr. Bahusus ki Azerbaycan, madd ve mnev kltr ile, istikll yolu na dizilmi milletlerin, bihakkn nclne seilmi bulunmak tadr. Azerbaycann tarihi kadar eski olan zengin bir halk ve kl sik edebiyat da vardr. Hatt Yakn Dou milletleri edebiyatlar arasnda en belirlisinin yine Azerbaycan edebiyat lduu sylene bilir. En eski alara ait azdan aza, nesilden nesile devredilen halk edebiyatna ait malzemenin elimize gememesine ramen, Dedem Korkut,. Krolu gibi Trk epik eserlerinin bu toplulukta ve topraklarda tutunmas, sylenmesi, eski Azeri Trk edebiyat nn salam mjdecileri olmutur. Klsik yazl edebiyat ise, ba langta ksmen Arap ve Fars dili olmak zere, daha VIII. yzyl dan itibaren ortaya kmtr. Arap dilli smail ibn-Yassar, Azer baycann VIII. yzyl edebiyat temsilcisi olmakla beraber, onu ta kip eden Far dilli, saray airi Katran Tebriz, ilk kaside ve gazel tarzl Azeri edebiyatnn temel kurucusu olmutur. Sefernme yazan Nasr Husrev, Katranm, iirlerini ksmen Azerice, yani Trk dilinde yazdm nakletmektedir.

60

Trk Kavimleri

Fars dilli Azerbaycan edebiyatn gelitirenlerden biri de XI. yzyl sonu ile XII. yzyl balarnda irvanahlar saray airle rinden AbI-Ul Gencevi idi. irvanah Menuehre (1120-1149) , histana ve evltlarna kasideler yazan bu air, ann tannm mneccimlerinden Felek irvan ile zzeddih irvan ve Afdalad: din Hakaninin hocas olmu, onlara, kltr ye iir zevkini ala mtr. an edebiyatna yeni bir zevk ve zarafet katan Genceli Mshseti Hanm olmutur. Hanmlarn dert orta bu aireden bize ancak rbaleri intikal etmitir. iirlerinde aka ve tabiata fazla yer verilmitir. Dadaal bir saray hayat airi olan Afdaladdin Hakan, 1199da lmtr. iirlerinin ac bir hayat tenkidini ya atmas, sahibini takibata uratm, hapse attrmtr. lk mesne vi tarz airlerinden saylr. Fakat, asl Azerbaycan edebiyatna ge ni hayal zevkini sokan ve o edebiyata milletleraras vasf kazan dran Nizam Gencev (1141-1203) olmutur. Velt ve stat bir air olmas itibariyle, uzun zaman, edebiyatta rehberlik Vazifesini grm, bir. oklan tarafndan taklit edilmi, ark edebiyatnn deimez ilhamcs ve hayal yaratcs olmutur. 1141de Gencede dnyaya gelmi olan Nizam rlerinde, gururla vatann, kahra manlarn ve iball ile de Mihinbanu, irin ve Nuabesini te rennm etmitir. irin tipinde kendi sevgili kars, Trk asll Afak yaatmtr. Kudretli bir air idi. Mahzen-i Esrar adl eserinde 80; Leyl ve Mecnununa 40; ' Husrev irin ine ise 25 nazire yazlmtr. Kanadn Dou edebiyatna germi olan Nizam, uzun zaman, edeb bir mektep haline getirilmekle, bir nevi edebi gelenek deresine ykseltilmi idi. Nitekim X III.-X IV . yzyllar Azer airle rinden Erdebilli Arif, Assar Tebriz gibileri hep Nizamyi taklitle hret bulmulardr. Asrn balca edeb hususiyetlerinde biri de, Azerbaycan saha snda, tarikat edebiyat,nevinin gelimesidir. eyh Mahmud ebsterinin Gleni Raz, an bilginlerinden Seyyid Yahya irva n, Baba Nimetullah Nahivan, Kemeleddin Erdebil, Emineddin Tebriz gibi tarikat bilginleri tarafndan ilenmi ve hakknda erhler yazlmtr. XIII. yzyldan itibaren Azeri Trkesini, edeb ve mill bir dil olarak kullanan Hasanolu, Kad Brhaneddin (1344-1398) mdeddin Nesim gibi devir aan airler, Azer edebiyatna tama miyle yeni br merhale kazandrmlardr. Her de Kad Brhaneddinin dedii gibi gayret ve namus iin kemer balam birer

nc Blm; II. Azerbaycan Trkleri

61

ahsiyet olmulardr. Herbirinin edeb nfuz sahalar geni ve iz brakc olmutur. Hele Huruflik, Celyr hanedanna mensup Sul tan Ahmet b. Veys (1382-1410) gibi Azer dilli bir air de yetitir mitir. XV. yzyln edeb vehesini tantan eyh Sadreddin Erdebili'nin akirtlerinden ah Kasm Envar olmutur. Ali ir Nevann de takdir ettii airin deerli eserleri vardr. XV. - XVI. yzyllar mill Azerbaycan iin geni imknlar ha zrlamtr. ah smail-i Safev gibi bir devlet reisi ve ayn zamana da Azeri Trkesini devlet-ve edebiyat dili seviyesine karan bir airin, bu sahadaki himyesi, phesiz, pek tesirli olmutur. Hat ile beraber mtercim Ahmedi, Habibinin ana dillerinde iir yazmalar, bu Trkeyi devrin saray dili olmasna kadar gtr mekte gecikmemitir. ah smail Htnin saray, bir nevi Aze r kltr oca haline getirilmitir. Mzik, ressamlk, mimarlk, tezhipilikle beraber tezkirecilik de bu devirde gelimee balamtr. XV. - XVI. yzyllar, Azer cemiyet hayat artlar dolaysiyle; Trkiyeye gemi bir yn Azer air ve sanatkrlarna Talan m aktadr. Hmid, ahid, Surur, Basir, Kabili, Bidar, Halil vb. bunlardandr. Says pek kabark olan bu airler hakknda, da nk da olsa, tezkirelerde malmat bulunmaktadr. Azerbaycan edebiyatna byk bir prestij kazandran Hat ve Fuzul gibi ahsiyetler, bu edebiyat Dou slm lkeleri aras hret sahibi klmtr. Badat mahfilinde yetien an Azer a irleri de bu tesirle genilemitir. emsi, Ahd Badad, Ririd Badad, Zihn Badad bunlardandr. Fakat X VII.-X VIII. yzyllar Azer edebiyatnda, en kuvvet li mevkii saz airleri tutmulardr. ah smaille balayan bu ede biyat nevi, Azer ruhunu pek okayc olmu ve zenginlik iinde bir miras braktrmtr. Kreni, Gurbni, Turfarganl Abbas gi bi saz airleri hep bu mirasn bir bakiyesidir. Ayn yzyllar Fuzul ve Neva gibi stat airler mektebi dej bir yn deerli Azer airleri yetitirmitir. Kavsi Tebriz, Saib Tebriz, Mesih, Mtak, Melik Bey Avc, Mevc, b"mekteptendir* ler. X IX. yzyl ba ise bilkis Azerbaycan kltrnn bedbaht bir devridir. Memleket Rus igaline uram, vatan alayan Azeri airlerine matem ve at konusu olmutur. Daha sonralar Nizam, Nesimi ve Fuzul mektepleri faaliyeti yannda, yeni Azerbaycan edebiyatna katlan kurucu Molla Penah Vakf (1717-1797) ve Vidadi (1709-1809) mektebi dnda, Kasm Bek Zakir (1784-1857),

62

Trk Kavimler!

Abbas Kulu Aa Bakihanl, smail Bek Kutkaenli, Mirza efi Vazeh gibi fikir adamlar, Azerbaycan edebiyat kltrn bir kat daha ykseltmiler, ona Avrupa kltr hayatiyetini de katm lardr. Hele yksek tahsillerini Rus niversitelerinde grm olan lardan Haan Bey Zerdabi, Necef Bey Vezirli 1854-1926) ile maa rif i air Seyyid Azim irvani (1835-1888), Mirza Fethali Ahundzade, Hurit Banu Natavan hanm nesli Azerbaycan edebiyatma, mil letleraras yeni bir karakter vermitir. Hele Zakir ve Vakfn kur duu edeb mektep: Ermeni Peri hanm, Ermeni Mirza Can Madatof, Endelib Karacadai, Mirza Bahi-Nedim, Muhammet Bey Zengilani, Hayran Hanm, Ak Valeh vb. gibi her iki Azerbaycan iin bir deer tayan air ve edipleri yetitirmekte muvaffak ol mutur. Bu devir airlerinin mensup olduklar eitli ehirler de, birer kltr mahfi olmu, birbirleriyle fikir mbadelesinde bu lunmulardr. Hele Azerbaycanm manev ruhunu ve tefekkr neesini tem sil eden mizah edebiyat, btn slm-Trk ark dnyas iin, dai ma ebed bir kaynak olarak kalacaktr: Sabir, Ali Nazmi, Gamksar, Ali Mcz, elil Memetgulizade vb. bu edeb nevin canl hey kelleri olmutur. Sabirle yanyana Abbas Shat (1874-1918), Mu hammet Hdi (1879-1919), Hseyin Cavit gibi airler de faaliyette idiler. Edebiyatta salam iz brakan bu nesil Komnist devri Azerbaycannda yaamak zorunda kalan A- aik, Cafer Cebbarl; Ahmet Cevat gibi ileri grl, kudretli yazarlar da, kendi bn yesinde beslemi, onlara milliyetilik ruhunu alamtr. Terakkiperver ve demokratik bir muhit olan Azerbaycan tedenberi Trkln de kayna olmutur. Daha 1960. da Ali Bey Hseyinzade tarafndan ortaya atlan Trklemek, slmlamak, muasrlamak fikri ve iar, hl zamanmza kadar, hrriyeti ile yaamak isteyen Trk ellerinin deta ments mesbesindedir. Azerbaycan buna, daha Mirza Fethali Ahundzadenin ltif harf lerini deitirmee ve mstakil ltin harfli bir Trk gazetesi ne rine teebbs ile balam, mill cumhuriyet bayrann ren gini de, bu fikre balamtr. Aaolu Ahmet, Ali Bey Hseyinza de, Resulzade Mehmet Emin, zeyir Bey Hacibeyli gibi dev m tefekkir yazar, musikiinas ve gazeteci bu iarn jrrtc ve yaatcs olmulardr. Her de Azerbaycann madd ve manev kltrnnn varlkl daarc idiler. Milli Azerbaycan Cumhuriyeti, yaps ve kaps ile, modem bir cumhuriyetti. Hr matbuat, zengin tiyatrosu, serbest ticareti, tebasnn din ve dilce azatl, liklii, cidden iftihar verici idi. Ne

nc Blm II. Azerbaycan Trkleri

6a

yazk ki, mrnn ksal ve yeniden yabanc istilsna gebe kal , btn Trk dnyasn kedere bomu, her ba kaldrnca da yal gzler hep o gzelim ate lkesine, Ziya Gkalpm Kzl el m a sn a dnk olmutur. Azer vatanperverlii, matbuatnda, halkyyatmda, hayatmda, vatan aknn laytmotifi olmu, dilinde ve saznda btn kuvvetiyle yaamaktadr. Hele Azerbaycan tiyatro sunun zengin repertuar, operas, opereti, dram ve sairesi Azer baycan cIk ruhunu hep kamlamakta, Krolu operas ile mil li kahramanln, Leyl ve Mecnunu ile ise kaybolan Mecnun istiklliyetini aratmaktadr. Azerbaycan, dorusu, btn ile gp ta edilecek mmtaz bir lke, bir nee diyardr.

B B L Y O G R A F Y A A. Caferolu, Azerbaycan, stanbul 1940, s. 1-47; Bartold, Mesto pritaspiskib oblastey v istorii, Mnsnl, manskogo mira, Baku 1924: A. Bakihanov, Glistan- ran, Ba 1926; Muhteser Azerbaycan edebiyat tarihi, Bak 1943; Poeli Azerbaycana,. Moskova 1962; Azerbaycan edebiyat tarihi, I - III, Bak 1960; Azerbaycan kitab, It (1780- 1920), Bak 1963; Resulzade Mehmet Emin, - Azerbaycan Cumhuriyeti, stanbul 1341; Zeynelolu Cihangir, Azerbaycan tarihi, stanbul 1924; A. Caferolu, Azerbaycan, stanbul 19; A. Toan, slm Ansiklopedisi, II, s. 91 -118, Azerbay can maddesi; M. F. Kprl, aym yer, s. 118-151; A. Caferolu, Modern Azer baycan edebiyatna topta bir bak, Azerbaycan Yurt Bilgisi, IV. 37, s. 40-4ft (stanbul 1954); Antologiya Azerbaycanskoy poez'i, 1960, I - IH; Ahmet Caferolu^ Die aserbeidschanische Literatr, Philologiae Turcicae Fundamenta, H, s. 635 700 (geni bir bibliyografya mevcuttur).

III. IRAN TRKLER

Tarih! gler yolunu tutmu olan ran, Yakn Dounun ta bi, sosyal ve ekonomik corafyas bakmndan, birok milletlerin vatan olmutur. Fark gzetmeden barna bast eitli millet ve halklar arasnda, nfusu ve ball itibariyle en iddial olan Trklerdir. rann bir ok blgelerine dalm ve serpilmi bulu nan bu Trkler ierisinde en kalabal Azeri Trkleridir. gal ettikleri Azerbaycan, trih hdiseler doiaysiyle, iki esas blge ye ayrlmtr. Literatrde Kafkasya ve ran Azerbaycanlar adiy le yer bulmulardr. Buna gre de, Bat Trkleri camiasnda ayr ayr incelenmeleri ve tantlmalar, daha uygun grlmektedir. 1. ran Azer Trkleri Bu Trkerin igal ettikleri ran Azerbaycannn yzlm ye snrlan, tarih ve siyas gelimeler yznden, hep hkim slerin gcne ve idare kabiliyetine bal kalmtr. Son durumu iti bariyle 104.000 km2 bir sahay snrlar ierisine alarak; Kuzeyde Aras; gneyde Hamse ve Krdistan, douda Tal ve Hazar Denizi, batda Trkiye ve Irakla evrilidir. Nfusu ise, Avrupa kaynak larna gre, 4.000.000u akndr. En meskn ehirleri: Tebriz, Urmiye, Erdebil, Hoy, Selmas, Soukbulak, Mak, Maraa, Hal hal Astara, Merend-Culfa vesairedir. ive bakmndan Kafkasya Azerbaycanmn ayndr. Zengin ve mterek klsik ve nisbeten modem bir edebiyatlar vardr. Siyas tarih bakmndan Azerbaycan ran tarihine bal ka larak, eitli devreler geirmitir. Arap istilsndan sonra Seluk lular, Atabeyler, Moollar, lhanlIlar, Karakoyunlu ve Akkoyunlu, Safeviler, Afarlar, Kaarlar vesaire gibi devlet ve slleler tara lndan idare edilmitir. 2. Kakaylar Azeri Trklerinden sonra, sayca ran Trklerinin belki en kalabaln, Kagay Trk uruu tekil etmektedir. Gney rann

nc Blm III. ran' Trkleri

65

Fars eyleti, bunlarn nfuzlar altndadr. Yar gebe hayat ya amakta olduklarndan, byk bir sahay glerine uygun bir e-kilde plnlam, mnasebette bulunduklar dier Bahtiyarler, Mamasenler, Khgelyeler ve Hamseliler, gibi hatr saylr ran kabileleriyle iyi ilikiler kurmulardr. K ran krfezinin yak nndaki blgede geirdikleri halde, yaz Kuzey sfahan eyleti ev resinde devam ettirmektedirler. Bu suretle Kakay Trk uruu-nun enine boyuna yayld g sahas, yarm ay eklindeki Karar aa rma kylar boyunca uzayan saha ile, buraya giren, kala balk nfuslu Arab, Ferrabend, Firzbd, Hineur kasabalarn ve bundan baka yaz g blgesini tek eden sfahan - iraz yo lu batsndaki evre ile ikanrd ve Melbur rmaklarnn yukar mecrasn, kendi snrlar ierisine almaktadr. Bu kadar biiyk bir alan kendi tasarrufu altna alan Kakayllarda elbette buna gre de, olduka dzenli bir ok boy ve soya ayrlan kabile byk-; lerinin ve balarnn, nfuz ve idre salhiyetleri aynen mevcut tur. Kendilerine mahsus rfe bal bir hukuk idaresine sahiptirler; X IX. yzylda Kakaylar Tahlu Trk uruu reisi Cani-Aa nn ahfadndan olan ilhanlar tarafndan .idare edilmekte idiler. Birinci Dnya avanda ilhanlar oulat-ed-Doule lnce, yeri nene olu Naser-han gemitir. Bir ok siyas i olaylara kar-* m, ksmen iskn edilmilerdir. Hatt Kakaylarn bir ksm Ham, se, bir ksm ise Bahtiyar kabilesi blgesinde yerletirilmilerdir. Son aratrmalara gre Kakay Trk uruu 55 eitli boy ve soya ayrlmaktadr. En byklerini ve kalabalklarn; Farismadan, Amale, Kakuli, Darreuri ve eblki boylar tekil etmek tedirler. Bunlarn herbirisi, ayrca bir sr kk soy ve topluluk lara ayrlmaktadrlar. Hi bir .soya ayrlmayanlar bulunduu gi bi Kalantarlar tarafndan idare edilenleri de vardr. Yerleik ha yata geenler arasnda; Halla, Bayat, Alibeklu, eyhvand, Feyli, Farband, Kalband, Lirevi vesire boylar da bulunmaktadr. Meneleri hakknda kesin bir bilgiye rastlamriamaktadr. Bas larnn verdikleri bilgiye baklrsa, aslen Ouz boyundan kopma bir Trk uruudur. Orta Asyaya yerletikten sonra, gya CerigizHan ordusuna katlm, rana gelerek burada yerlemilerdir. Kaf kasya eteklerine inenleri bulunduu gibi, kenderini Akkoyunlulardan sayanlar da vardr. Dier rivayetler de vardr. Fakat bun lar, ne olursa olsun, Kakaylarn Trkln glgeleyecek mahi yette deildir. ivelerini Azer Trkesinden sayanlar ounlu^taTrk Kavmleri W F. 5

66

Trk Kavimler!

dr. Tadklar kabile ad aln beyaz lekeli at mnasnda olan Kaka dan tremedir. Saylar hakknda, kaynaklarda bir nevi taassuba kaan eit li yanllklar vardr. Mesud Keyhan, bunlar 150.000 civarnda gstermitir. Demorni adl bir Fransz bilgini ise, 1913 yna ait olmak zere 325.000 kii gstermektedir. Kakay balarndan Malek Mansurun bir ngiliz yazarna verdii bilgiye gre ise saylar 400.000i amtr. ddia edilen saylar arasnda byk bir aykr lk olmadna gre rahat rahat 4 -5 yzbini bulmaktadrlar. 3. Afarlar Azer Trklerinden sonra rann olduka kalabalk Trk halk larndan biridir. rann geni snrlar ierisinde, damk ve d zensiz bir halde, birok sahalara serpilmi olduklarndan, gereken cemaat topluluunu vcuda getirememilerdir. Trkmen iline mensup olan bu Afar boylar, Mool istilsndan sonra ancak Azerbaycana g etmi, ah smail Safev tarafndan, ran snr larn korumak maksadiyle bir ksm, Horasan eyletine yerleti rilmitir. Buraya tananlardan Krklu adl Afar boyuna mensup Imam-Kuli olu Nadir ah, byk kabiliyet ve stratejisi sayesin de, hicr 1148 tarihinde, Safev hnedann altederek, kendisini hkmdar iln etmitir. Bir aralk Hindistan bile fethederek, do unun deta byk imparatorlar arasna katlmtr. Basit bir aile ouu olmasna ramen, reformatr bir ahsiyete sahiptir. Mezhep ihtilfnn halline almakla_Trkiye ile dostluk temeli kurmaya teebbs etmitir. lm ile ran taht Kaar sllesine gemitir. Afar uruunun yayd corafya sahas pek genitir. Bugn serpinti halinde yaydklar saha, ana izgiler ile yle aklana bilir: Urmiye Glnn kuzey-bat kyar'; Hamse eyletinin g ney ksm; dalk blgelerde Hamedan ile Kermanah eyletleri s nrlar; Bocnurdla Kuann gney evresinde Sebzevar ile Niabur arasndaki saha; Cumenynin kuzeyinde ve Kernrann gne yindeki blgeler. Btn bu birbirinden uzak ve farkl sahalar, hep Afar ilinin ve halknn, genie ve serbest serpilebildikleri g mntkas olmu, bu yzden milli bir topluluk kurulamamtr. ounlukla Afarlar gebe hayat ve yaaym benimsemiler dir. Buna gre esas halk kitlesi, dalk sahay tercih etmitir. S r besledikleri gibi, ziraatla da meguldrler. Afariye , bazan da Afar ua" gibi adlarla tantldklar da vardr. Fakat asl olan Afardr. Vamberyye gre kelime Avar olup toplayan,

nc Blm III. tran Trkleri

67 Fakat b

toplayc mnasnda avamak fiilinden tremitir. etimoloji sadece bir tahminden ibarettir.

eitli boy ve soy kollarna ayrlmlardr. Balcalar arasn da: Heyder Mohammedahlu, Seyfkulioulad, Cahan-Kuliahlu, Mollataharlu, Sultanalilu, Mirikitlu, Ataua, Pir-Muratlu, Calalilu, Halla, Araflu, Kasmlu, Mircanlu, Kamerbazlu, Gamzalu vesaire bulunmaktadr. 1958 yl Avrupa kaynaklarnda saylar yuvarlak hesap 400.000 kii olarak gsterilmitir. 8 yl ncesine ait bu sayya, % 2 - 2,5 gibi mtevazi bir nfus art eklenecek olursa, herhal de 470.000 500.000 lik bir topluluu bulmu oluruz. Yukardaki istatistik S. I. Bruka aittir. Nfus stnl, bakmndan Afar lar Kakaylardan az bir farkla, daha ileride gibidirler. 4. Kaarlar Az sayda olmalarna ramen ran devletinin idreSinde, uzunca bir zaman, mutlakiyet iktidarn ellerinde tutmulardr. Aslen tran hkmdar hanedannn ceddi saylan Sertak-Noyah olu Kacara nispetle bu kabile adn almlardr. Ana vatanlar Trkistandr. Iran yazarlarndan Said Nasifiye gre, bir zaman lar Suriye snrlarna yakn bir yerde oturan bu Trk boyu, XIV. XV. yzyllarda rana g ederek burada yerlemilerdir. 1400 yl larnda ama sefer eden Timurun ar basklar altnda, ister is temez bir aralk Trkistana dnmee mecbur olmulardr. Fakat bu mecbur g esnasnda bir ksm Azerbaycanda (Gencede), bir ksm ise Irakta yerlemei tercih etmitir. Timrllarn hkimiyeti sarslnca, Kacarlarla akraba olan ve Akkoyunlu kabilesinin reisi Hasar Bey, devlet hkimiyetini ele alm, bu sayede Kaar uruu da kuvvet kazanmtr. ran kay naklarnda, haklarnda bilgiye, ibu devreyi de ierisine alan Safevil erden I. ah Abbas hkimiyeti anda rastlanmaktadr. ah Abbas zamannda bu Trk uruu Mveray-Kafkasta yaamakta idi. Fakat hkmdar bunlarn, bu blgede elde ettikleri tehlikeli nfuzu ve kuvveti sezerek, Grgenin kylarna ve Estrabada ta knmalarn temin etmitir. S. Nasifiye gre bu istenilmeyen g n balca sebebi, Kacarlar, akraba durumunda bulunduklar Trkiye Trklerinden uzaklatrmak ve ayn zamanda taht Trk men ve zbek akmiarna kar korumak endiesi olmutur. BahtU sus bu zamanlarda Gence, Karaba, Horasan, Merv, Estrabad gi bi mhim siyas ve ktisad merkezler bunlarn elinde idi. Gster

Trk Kavimler!

dikleri gayret ve stn baar zerine 1794 tarihinden 1920-1925'e kadar ran tahtn igal etmilerdir. Sultan Sleyman nezdine se fir olarak gnderilen ve Trkiye - ran antlamasna imza koyan air ah-Kuli Han da Kaarlardandr. Vamberyye gre Kaar yahut Kaar kelimesi kaak, firari mnasmdadr. ddia kesin deildir. Bugn Kaar uruu, birok1boylan ile beraber Grgnm Svar-aku ve Mazenderan eyletinin Hezar-Cebir blgelerinde ya amaktadrlar. Bunlardan ovar-akulular gebe olup sr bes lerler; Hezar - Cebirdekiler ise, aksine yerleik hayat iinde, ziraatidirler. Meneleri hakknda eitli.fikirler ileri srlmtr. Kendi aralarndaki rivyetlere baklrsa Mool aslldrlar. Nasif, bu fik-, re tamamiyle muhalif olup, bunlar eski Trk, Bulgar, Kpak ve bir zamanlar Karadenizle Hazar Denizi kuzeylerinde yaam olan Peenekler karmasndan saymaktadr. Delil olarak da, Kaar uru u ierisinde mevcut Peene soyunu ileri srmektedir. Bir ok boy Ve soylara ayrlrlar. Saylan 25.000 - 30.000 arasndadr. Bugnk ran Trk toplmunun ierisinde kendini Kaar uruundan sa yan yksek bir memur tabakas da bulunmaktadr. eitli raii blgelerine serpilmileri arasnda; Karagzl, Teymrta, Karabayat, Karakoyunlu, Horasan, Karai, slamlu, Soluklu vesaire bu lunmaktadr. 5. ahsevenler Tadklar ad, uzun zaman, bir Trk halknn mill ad ol maktan ziyade, ran devlet idaresince, sdece siyas bir terim ola rak kullanlmtr. ah-sevenlerden yaplan bir toplum olduun dan, ran tahtnn en emin koruyucular saylm ve devlete itimad edilir eitli Trk soylarnn balar ile, sadk ran silhrier karmasndan vcuda getirmitir. Safeviler devri rann eri emin ve gvenilir kuvvetinden saylmtr. Bu inan, ah-sevenlerin mill bir Trk uruu haline geldikleri zamanda dahi, devam etmitir. Bundan dolay, ekonomik ynden baz imtiyazlar elde et milerdir. Yaadklar saha, gneyde Savelan dalar eteklerine, batda Karasu rma boyuna kadar uzayan bugnk ran Azerbaycannn kuzey-dou blgesidir. Gebe hayat yaadklarndan sr besleyicidirler. Bundan dolay da kn Mugan istepine iner, yazla r ise baka baz ah-seven boylar Zencan ve Save blgesindeki Kz-zen rma kylarna serpilmilerdir. Saylan 180.000

ac Blm . ran Trkleri

200.C00 arasndadr. ivece Azer Trkesinin bir azn konul maktadrlar. ah-sevenler bir ok soya ayrlmlardr.
6. Karadallar

Kltr ve gelenek bakmndan ah-sevenlerin dete orta saylrlar. Kendia dm tayan blgede yaamaktadrlar. Karada, tarnamiyle dalk bir blge olup, geit vermez bir sahadr. alsevenlerin g yerlerinden bir ksmn sahann kuzey-dousu te kil etmektedir. Corafya durumunun elverililii nispetinde eski feodal idare sistemi bir dereceye kadar muhafaza edilmitir. o unlukla yerleik olup, rmak boylarnda ve derelerde ziraatle me guldrler. Bahvanlk ve ipekilik de gelitirilmitir. Saylan 75.000 - 80.000 arasndadr. Tpk. ah-sevenler, gibi Azer ivesin de konumaktadrlar. Buna ramen, maalesef bugne kadar ive veya azlan hak' knda ne bir metne, ne de bir aratrmaya rastlanmaktadr. Bir edebiyatlar olduu da duyulmu deildir. Yazlar ah-sevenlerle beraber Kafkasya Azerbaycanna da kaymaktadrlar. 7. Karapapahlar Son zamanlarda, Kuzey Azerbaycanla Grcistanda yaayan lar tamamiyle Trkiyeye g ederek Kars ve Mu vilyetlerine iskn edilmilerdir. ran toprakiarmdakiler ise, daha 1928 yil Rusya-ran harpleri esnasnda, buraya gelip yerletirilmilerdir; Bunlar asllan itibariyle Bor-aldirlaf. Zamann ran umum va lisi olan Abbas Mirza, bunlar, idaresi altndaki Azerbaycandan kararak tiyul sistemi zerine Sulduz eyletine yerletirilmi tir. Buna karlk Karapapahlar da, asker kuvvet olarak daima 400 atly, hkmet emrine hazr tutmay tekeffl etmilerdir. 80 ailelik bir topluluk halinde Sulduza gelen Karapapahlar, burada kendilerinden ok daha fazla bulunan yerli halk ile karmlardr. Bu suretle asimilasyon yolu ile Karapapahlar ierisine dier Trk airetleri de girerek,-yetti" bir Trk boyunun teekklne hizmet etmilerdir. Bugn Karapapahlar Ununun dousunda Sulduz eyletinde yaamaktadrlar; B< eyalet daha XV. yzylda Mukri Krtleri ta rafndan elde edilmi bulunmaktadr. Kark bir etnik evrede yaamalarna ramen ne dillerini, ne de kabile, geleneklerini terketmilerdir. Keyhan bunlar 3000 hanelik bir Trk aireti olarak gstermektedir. . Saylan 15.000-20.000 arasnda olan Karappahlar bizdekl-

70

Trk Kavimleri

lerden farkl olarak, hl airet hayat yaamaktadrlar. Aada ki boylara ayrlrlar: 1. Terkyavyun, 2. Saray, 3. Arpal, 4. Canahr msdli, 5. aharl ve 6 . Ulal. Birinci Terkyavyun bugn dahi ai ret hannn boyu olduundan, mmtaz durumdadr. Airetin eski kurucu reisi olan Mehdi Han Boralo da bu boydan tremedir. Ekonomik ve kltr ynlerinden Karapapahlar, yaadklar evre halklarndan ayrlmamaktadrlar. Dilleri z Trkedir. iidirler. 1943 tarihlerinde reisleri Kulu-Han Boralo idi. ran hk meti tarafndan, kendilerin Boraly terkederi ferman, bu han tarafndan Sovyet Grcistan devletine armaan edilmitir.
8 . Hamse Trkleri

Suni bir topluluk addr. Aslnda iki Arap ve Trk kabile sinin birlemesinden hsl olan ve iliyte-hamse, ksacas Hamse adm tayan bir toplulua verilen addr. Buraya dahil olanlar un lardr: 1) il-e arab, 2) yar Trke yar Arapa konuan Beseri, yani Basral Arap, 3) Eynallu = Inallu, 4) Boharlu = Baharlu ve 5) Nefer. Son tamamiyle ve zbez Trktr. Eynallular: irazm gney-dousunda Drb blgesinin snrna isabet eden Fes sahasnda yaamaktadrlar. B..V. Millere gre saylar I.500 adrdan ibarettir. M. Keyhan (II., s. 86) ise bunlar 5.000 hanelik bir Trk aireti olarak gstermektedir. Ayn yazar bunla r bat Azerbaycan Hamsesinden sayarak 10.000 hanelik bir Trk aireti olarak tantmaktadr (a.e. II. s. 112). eitli soya ayrlrlar. Baharlular: Fars Hamsesinde 8.000 hanelik bir Trk ilidir (M. Keyhan, II, 83). Baz urulara ayrlmtr: Resulhanlu, Nasrbegl, Safihani, smailhanlu, Keriml, Haydarlu vesaire gibi. Nefer: Bu Trk aireti de M. Keyhana gre, Fars Hamsesi snrlar ierisinde 3500 haneye maliktir (II, s. 87). eitli boy ve soylara ayrlrlar: Zamanhanlu, engizi, Settarlu, Kubathanlu, Tatmlu vesire gibi. Hamseye dahil Trk airet ve boylarnn says en az 100.000i akndr. 1958 tarihli savmda 85.000dirler. 9. Kengerlular Bunlar Tahran eyletinin Veramin ve Kum blgelerinde ya amaktadrlar. Saylar 30.00 - 35.000dir.

nc Blm m . ran Trkleri

71

10. Horasani ve Boagiler rann Kerman ve Belcistan eyletlerinde yerlemilerdir. Sran, Refsinean ve Bedsir, balca sahalardr. M. Keyhana g re Boagi kabilesi 4000 kiilik bir Trk uruudur (II, 95, 244 vd.) Ayn kabileye mensup boylardan Halvi 25 hanelik; Sman 50 hanelik; Abbaslu; Suhtaal; Kara-Saitlu ve Sahatlu (Suar aidlu) lar da olduka byk bir say tekil etmektedirler. Bu Tk topluluunun says 60.000-70.000 arasndadr.
11. Karyiler

Horasan eyaletinde Torbete-Heydernin gneyinde yerlemi olan bu Trk boyu 30.000 - 35.000i akndr. 12. Bayat, Karaolu ve dier kk boylar Karyilerin daha kuzeyinde, Niabur blgesindeki Karaorlular ise, Cumeyn ve sfarain evresinde oturmaktadrlar. Sayla r 130.000in stndedir. Grgan eyaletinde dank olarak Temirta (Finderik blge sinde) ve Nardinle Serhed blgesinde ise Goudri Trk boyu otur maktadr. Bunlarn says da 35.000 civarndadr. Bunlar dnda, dank ve serpinti halinde, ran kaynaklarn ca da belirtilen ve hatt haklarnda aratrmalar yaplan Hala'lar, konutuklar azca, hl bugn bile eski tarih Trkeyi ay nen yaatmaktadrlar. Fars eyaletinde ve Hemedan civarnda otu ran Kara - Gzl Trk kabesi de dikkatimizi ekmektedir. Gney Azerbaycanda oturan Mikin Trkleri (Keyhan, II, 107, 164; III, 93, 440) ise 1000 hanelik bir toplum olarak Geyiklu, Beylu soyla rna ayrlmtr. Mukri Krtleri evresinde yerlemi olan ardovlu yahut ar. daveru (yani drt davullu ) Trkleri de, aratrmaya muhta tr. Drt-davullu ad, srf asker celbi merasiminde drt davul almalarndan ileri gelmektedir. Ayn evreye Mukaddamlar da girmektedir. Haklarnda, maalesef pek az bilgimiz bulunan Trk boylarn dan Astara ormanlarnda yaayan Deril, Timurun Horasan a naklettii amlu, Hamedan eyaletindeki 10.500 nfuslu Hudabentlu; 2.000 hanelik marlu Trkleri, imdilik ancak belirtilmekle ye tini] ecektir. Aaerl Trkleri, tarih Trk boylarndan olup, ufak bir top luluu ile Fars Hamsesine dhildir. Hati, Karaba, Begdili, Tilk ve iri soylarna ayrlmlardr.

Trk Kavimler!

13. Trkmenler ran'n kuzey-dou blgesindeki Sovyet Rusya Trkmen stepi snrlar ieirisinde, gneyde Karasu rmana, batda Hazar de nizi kylarna dayanan sahada yaamaktadrlar. Ayrca Bccnurdun kuzey-batsna ve Deregzle Serahs blgesine serpinti ha linde yaylmlardr. Yomud, Gklen, Dorua, Salor ve Sark kabi lelerine ayrlmlardr. 195.8 yl saymna gre saylar 200.000 idi. 8 yllk aralk art ile 240.000 nfusu bulmaktadrlar. Aziz Hatamiye gre (s. 62) step ve Horasan eyleti Trkmenlerinin says 500.000dir.
B B L Y O G R A F Y A S. I. Bruk, Etnleskiy sostav i razneenie naseleniya v stranah Peredney Azil = nasya halklarnn yerlemesi ve etnik teekkl, Peredneazlatskiy, Etnografieskiy Sbornik. I. 1958, s. 73-110: M. Keyhan, ran corafyas, I-U I, Teheran 1931 (Farsadr): S. I. Bruk, nasya lkelerinin etnik yaps, ovetskaya Etnografiya, 1955, No. 2: V. F. Minorskiy, slm' Ansiklopedisi IV; Sainkala maddesi; Sad Nasifi. Tarihi itimai ve siyas ran der devrel mnasr, Teheran 1956/57, s. 22; Sanan Azer, ran Trkleri, stanbul 1942; O. L. Vilevskiy, Mokrinskie Krdi, Peredn, Etnog. Sbornik, I, 1958, s. 180-187; M. Nizamettin Tebrizli. Bugnk Azerbaycan dvas, esas ve sebepleri, stanbul 1946, s. 80; Ahmet Aaolu, traa ve inklb, Ankara 1941; G. M. Petrov, Sovremenny ran Bu gnk ran, Moskva, 1957 (s. 627 - 631de Kavimler istatistii bahsi); V. Minrsldy, Tbe tribes of VVestern ran, Journal Royal anthropological soc. of Great Britain and Ireland, London, 1945, vol. 75; Narod peredney Azii, pod redak. N. A. Kislyakova, A. I. Parsitsa, M. 1957, s. 1 - 616; A. Bonno.Statical handbook of Middle Eastern countries, London 1944; A. Razmara. rann asker corafyas, I -V , Teherap 1945 - 1952; B. Nildtine. Les Afars dUrmiyeh, Journal Asiatique, CC Xltf (1D29): W. Barthold, E. I. Kashkai maddesi; V. Minorsky, E. I. Shh-sewan maddesi; Aziz Hatami. ran, 1963 (2. bask); Sir Aurel Stein, An Arcbeological Tour in the Ancint Persis, Geogr. Journal LXXXVI (1935) 489 - 497; T. Kowalski, Sir Aurel Steins Sprachforschungen im yallu - Dialekt aus Sdpsrsien, Krakow, 1937: V. Minorsky, The Turkish Dialect of the Khalaj, Bul. of the School of Orietal Studies, X, 2; M. Modem. rani Gdc, Teheran 1318, XI; Marie Therese Ullens de Schooten, Lords of the Mointains Southern Persla and the Kashkai tribe. London 1959; M. S. Ivancv, O ICakayskih plemenah Irana, Sovetskaya Etnografiya. 6, 1958, s. 106 -112; Henry Field, Contribution to'tb e Anihrdpoogy of Iran, Chicago 1939; M. Ergin. Kagay Trkleri, Trk Kltr, 1963, say 6. s. 5457; M. Bahmanbegi, Fars kabile gelenekleri, Teheran, 1945.

DRDNC BLM

DL - URAL, KIRIM, LEHSTAN VE ROMANYA TRKLER

I. DL - URAL TRKLER til yahut Volga rma boyu, daha Kagarl Mahmuttan bu yana hep Trk sahas olarak kalmtr. Avroaziya smr vazifesi grdnden ok ar ve ac gnler yaamtr, Buna ramen saha yine de Trk mal olarak kalmtr. Bugn bu sahada kala balk ve kltrl baz Trk topluluklar yaamaktadr; Bunlar, k saca yle bir tasnife tbi tutulabilir.

1. Kazan Trkleri
Rusya snrlar ierisine alnm bir ok Trk halklar gibi Kazan eli Trkleri de edebiyata Tatar etnonimi altnda gemi tir. Bu ad, sonralar Knm yarmadasnda yaayanlara ve Azerlere de temil edilerek kazan Tatar, Krm Tatar, Kafkasya TataT r gibi kavim adlarnn douuna yol amtr. Trk - Tatar ad bugn birbirini tamamlayan bir dil grubu adm ifade etmektedir. Tatar kelimesi, Trk dilli abidelerde ilk defa, Orhun yaztla rnda gemektedir. Trk hakannn yu" merasimine katlanlaf arasnda "Ouz Tatar kavim birlii halkn temsil eden ,bir he yetten bahs edilmektedir. Ayrca bu halkn, Trk tarih ahnesin de yer ald grlmektedir^ in kaynaklar bunlar eitti devrele re ait olarak T-Ta yahut Da-Da adlar altnda zikr etmekte dirler. Tarihi Reideddin ise bu halk zbez mstakil bir kavim olarak kaydetmekte ve dillerinin Moolca olduunu yazmaktadr 1 Dier tarihilerden Cveyni ise Tatar kavim adndan etnik olmak tan ziyade siyasi bir terim olarak bahsetmektedir. Bu kavray.

74

Trk Kavimler!

tarzna inlilerde de raslanr. Bu suretle Tatarad bir nevi ka vimler birliini ifade etmitir. Buna karlk Kagarl Mahmud, Gerdizi gibi ann inanlr yazarlar Tatarlar tamamiyle Trk saymaktadrlar. Bugnk dil ve kltrleri bu cereyan tamamiyle dorulamaktadr. Nitekim Ka zan Trklerinin, bugnk dil boyu Trk lemi iinde, kuvvetli bir mill kltre sahip olduklar grlmektedir. Kazan Trklerinin meneleri ve buraya gelip yerlemeleri hak knda eitli fikirler ortaya srlmektedir. Bazlarna gre bun lar, XIII. yzylda Kama havzasn ele geiren Kpaklarm bir koludurlar. Bazlarna gre ise Kazan Trkleri, eski Bulgar Trk devletinin paralanmas zerine. Mool istilas dalgalarndan ka arak burada yerleen Trklerin ahfaddrlar. Yerletikleri saha nn merkezini Mahmutekin 1455de kurduu hanln Kazan ehxi tekil etmitir. Ne yazk ki bu hanlk daha 1552 ylnda istilya urayarak, ar cezaya arptrlmtr. 1918 ylnda yeniden istik lline kavumusa da, tekrar Sovyet Rusya hakimiyeti altna aln mtr. | Sovyet devlet tekiltnda saha muhtar eyalet olarak kurul mutur. Saylar drt milyondur. Olduka arbasan Trke ba snlar vardr. eitli ilim sahasnda yetimi bir ok ahsiyyetlerle beraber Trkle hizmetleri dokunan yazarlar vardr. Edeb dilde yazm literetrleri dnda zengin halk edebiyatna da sa hiptirler. Kazan Trkesi eitli ivelere ayrlmaktadr. Ana iveyi biz:zat Kazan Trklerinin konutuklar ive tekil etmektedir. Bunun dnda literatrde Mier ad alan Trk boyunun ivesi gelmekte dir. Bu boy ok. dank olarak teberiye tamtr. Yayldklar sa ha: Tambov, Voronej, Ulyanovsk, Kuybev, Saratov, Orenburg ve saire eyaletleridir. Saylar yz binin stndedir. Kendisine g re ayr bir iveyi Tepterlerinki tekil eder. Bunlardan bir ksm Bakirdistanda yaamaktadr. Btn saylar yz bin kiinin stndedir.
2. Astrahau Trkleri

Bunlar Volga Irmann alt ksmnda, Astrahan ehrinin bu lunduu sahada elli-altm binlik bir kitledir. Burann Trk hal ik Kafkasyadan gelme Karaa kabilesinin bir dal olan Kundurlarla Kazandan inme Trk boylarnn karmasndan tremitir, konutuklar ive Volga rma boyu Trkesidir k, Kazan edeb Trkesinin bir ayrntsdr.

Drdnc Blm I. di] - Ural Trkleri

75

Olduka geni bir corafik sahaya yaylm olan Kazan Trk esi, aslnda mterek bir kkten tremedir. Bugn tammiyle edeb bir karekter almtr. Eski ve tarihi Bulgar ve Kpak Trklerinin esasl karmasndan vcuda gelmitir. Kazan hanl devri mahsuldr. 3. Bakrt Trkleri ok eski zamanlardan beri Avrupa Rusyasnm gney-dousunda, bilhassa Ural dalar eteklerinden Orsk, Orenburg Ufa, Vyatka, Perm ve Samaraya kadar uzanan geni sahada yerle milerdir. Bir ihtimale gre XV. yzya kadar Urala yakn istepte yaamlardr. Ancak sonralar yukardaki coraf sahaya kay mlardr. Nitekim ilk arap gezginleri bunlara Ural rmann aa mecrasnda raslamlardr. Rubruqus ve Plano Karpini Baijkrtlar Yayk rma boylarnda grm, tanmlardr. Mool is tilsnda Batu hann ordularna katlmlardr. Gsterdikleri mu kavemete ramen yz elli yl nce Rusyaya ilhak edilmilerse de 1918 yllarnda iki yla yakn bir zaman iin istiklllerini iln et me imknn bulmulardr. Bakrt etnolojisi hakkmdaki grler birbirinden ayrlmak tadr. Hayat ve mazileri hakknda arap gezginlerinden bni FadIanda bolca bilgiye Talanmaktadr. Aralarndaki menelerine dair efsane de yaamaktadr. Saylar bir milyona yakndr. Bizim biU diimiz mnda bir edebiyatlar yoktur. Buna karlk zengin ve eitli janrda halk edebiyatlar vardr. Yaz dili dnda Bakrt ivesi eitli azlara ayrlmaktadr. Bnyesinde farkl Trk azlarnn karmas yer almtr. Fakat tpk Kazan Trkesi gibi aslm Bulgar-Kpak Trkesinden al mtr. 4. uvalar Drt kalabalk grup halinde Rusyann gneyinde, Kazan Simbirsk, Orenburg, Saratov eyaletlerinde yerlemilerdir. Volga'nn sol kylarndaki uva yerleme mntkalar daha az kalaba lktr. Takriben XIII. yzyln ilk yarsnda buraya gelmilerdir. Rus kaynaklar uvalar Vasilsursk ehrinin kuruluu mnase betiyle ilk defa 1524 ylnda zikretmeye balamlardr* Bir aralk Kazan Trkleri hakimiyetinde yaadktan sonra 1743 tarihlerinde Rusya tabiyetine gemilerdir.

76

Trk Kavimler!

Aralarnda yaayan mill efsanelerine gre vaktiyle, bir takm dalar adktan sonra, Karadeniz havzasndan gelmilerdir. Cedlerinin de uva olduu zikredilmektedir. uvalar komular ara snda Da halk diye tannmaktadrlar. Nitekim ayn mnda olmak zere eremisler bunlara Kurukmari kavim adn tak-* mlardr. Ruslar ise kendi dillerine uyarak uvalara Gorniys Tatar adn vermilerdir. uvalarn meneleri hakknda literatr de bir ok eyler sylenmi bulunmaktadr. Birbirine zt fikirlerle beslenen bu aratrmalar bir yana, uvalarn zbez Trk olduk larna phe yoktur. Saylar 1.500.000dir. Muhtar Sovyet Cum huriyetidir. Ba ehirleri eboksardr. uva Trkesi dier ivelere nispetle geni bir ayrlk gs termekte olduundan, mstakil bir lehe hususiyetini tamak tadr. Bugn yaz dili karakterini almakla beraber, kendi fonetik ve morfolojik gelimesi erevesi ierisinde bir takm azlara da ayrlmaktadr. Byk ve asl azlar ikidir. uva Trkesi ze rinde yaplan aratrmalara baklacak olunursa eski Bulgar Trkesinden tremedir. Kadim bir Trke olduundan, tarih devre lerinde komu dillerin tesirini de zerinde hissetmitir. Hazar Trkesi ile de sk mnasebette olmutur.
B B L Y O G R A F Y A Vambery, Das Trkenvoik, Budapest, G. Weil, Tatariscbe Texte, Berlin, 1930, M Raesaenen, Die atariscen Lebiw3rter im Tscheremissischen, MSFOu . 1923; Gbaydiri, K voprosu o Tatarah, Ttarovedenie, 1928, No. 8, V. Burtold; Magol istilas esnasnda Trkistan, N. K. Miniitriev. Etae sur la pboneiqu8 bachkire, J.A. 1927, cilt 210. V. Katarinskiy, Bakrt - Russkiy Slevar, Orenburg 1895. N. A. Baskakov, Trk dilleri, 1960.

II. KIRIM TRKLER

Krm ok eskidenberi Trklerin igal ettii tarih bir saha olmutur. Buras gerekten de daha ortaada Hazar devletinin bir paras olmas dolays ile Gazariya adn alm, Hazar devleti nin dmesi zerine de VII - VIII. yzyldan itibaren, eitli Trk boylarnn yerlemesine sahne olmutur. XIII. yzyldaki siysi olaylarla Volga boyundan ve Nogay is: teplerinden kopup gelen, Tk gleriyle saha, kesif bir Trk aknina uram, bylece yanmada ok ksa zamanda Trklemitir. Krm Tatarlar, deyimi ise etnik olmaktan ziyade siyas olup, Hai-Giray hann idaresi altnda, 1450de mstakil bir devlet olduk tan ve 1478 ylnda Mengli - Giray hann Osmanl mparatorluu himayesini kazandktan sonradr k, AvrupalIlar tarafndan bura halkna verilmi bir addr. Bununla beraber Knm hanl, milli varl ile 1783 tarihine kadar yaam, nihayet Rusya basksna dayanamyarak bu trihte ilhak edilmitir. Krmn Rusya'ya ilhak bura Trklerinin maddi ve manev felketine sebep olmutur. Hele Osmanl - Rus devletleri savala rna sahne oluu, halk bsbtn ileden karm, emsalsiz g lere ve yeni yeni vatan edinmelere yol amtr. Bu yzden yarm adam n Trk halk, gnetike azalm, saha, tersine rus, grek, ermeni, UkraynalI gibi yabanclarla dolmaa balamtr. Nihayet ikinci dnya savalarnda, yersiz ve mnsz bir takm geree uy mayan bahanelerle btn Trk halk Stalinin emriyle zbekis tana srlmtr. Srgnden ncesine ait Sovyet Rusya saymna gre 1939 da Krm Trklerinin says 280.000 kiiden ibaret olmutur. Buraya 30 yla yakm zaman 'amnn % 2 artn ekliyecek olursak, bu gn Krm Trknn says rahat rahat 400.000i am olacakt. Fakat ne yazk ki, ackl ve karabahtl bu tarih ve mill varlk iin hayrl Trk kitlesinin karayazs yakasn bir trl brak mam, dman cn mill imha siyasetiyle alma yoluna gitmi tir. Baz rus bilginleri hi hicap duymadan bunlar, zbekistan

78

Trk Kavimler!

Sovyet Cumhuriyetinin kk bir etnik yaps olarak kabullen mekten geri kalmamaktadr. Krm Trklerinin tedenberi teekkl etmi bir edebiyatlar vardr. Mengli Giray, Saadet Giray, Sahib Giray, Devlet Giray, II. Gazi.Giray, Bahadr Giray ve emsali.gibi, eitli lakaplarla iir, yazan bir takm han airler, Krm edebiyatna istiklliyyet kat makla kalmam, Krm Trkesinin gelimesine de yardm et milerdir. Daha sonralar medrese ve tekke edebiyatlar da ilerle mitir. Buna paralel olarak halk edebiyat trleri de kendisini bul maya almtr. smail Gaspral (1851 -1914) ile balayan gazetecilik, yalnz kk Krm iin olmam, yayd fikir ve dil birlii ile, deta btn Rusya mahkmu Trklerin bir organ saylmtr. 1883 fcen itibaren Tercman adiyle yaynlanan bu gazete, uzun mrl olmutur. Bugn Krm Trkesi ve edebiyat ilenmi ve arat rlm saylr. Krm 1917 ylndan itibaren, tekrar mill istiklle kavumu ise de, tpk dier Trk elleri gibi, ksa bir zaman sonra, yeniden istilya uramtr. elebi Cihan ve Cafer Seyid Ahmet (Seydahmet) ibu mill istikll devrinin sayl kahramanlar olmutur. Karakter itibariyle Krm Trkesi kendi i gramer yapsna gre: 1) imal yahut istep halklar (Nogay), 2) Cenup sahil bo yu halk azlarna ayrlmaktadr. Birincisi daha fazla Kpak, kin cisi ise Ouz - Seluk edeb ivesine girmektedir. Lehistan ve Litvanyaya serpilmi olan Krm Trklerinin az, Knm mkinin aa yukar ayndr. Edeb eserlerin, bilhassa Yarlklarn ivesi* daha fazla Altnordu mahsullerinden saylr. Zaten edeb Krm Trkesi, eitli merhaleler geirdikten sonra, byk reformatrn smail Gaspralnn ahsnda bulmutur.

III. KARAM VE LEHSTAN - LTVANYA TRKLER Karatay etnonimini de alm olan bu Trk halknn bir kolu Krm yarmadasnda, bir kolu ise Polonya ve Litvanya devletleri snrlar ierisinde serpinti halinde yaamaktadr. VII. - VIII. yz yllarda yaam olan Hazar Trklerinin bir krpnts gibi telakki edilen Krm Karaylar, yarmadann merkezinde Evpatori eh rinde yerlemilerdir. Polonya ile Litvanyada oturanlar ise; Troki, Wilno, Luk, Ponevejis, ve Hali Kasabalar arasnda, koloni ha linde paralanmlardr. Bununla beraber, ekseriyete Troh = Trokide yerlemitir. Bu yzden literatrde Karaimleri, garbi yahut PolonyalI ve dou yani Krml olmak zere iki paraya ayrmak,, bir nevi gelenek haline getirilmitir. Krmllardan bir ksm, son siyas olaylar yznden, Parise g etmise de, umumiyetle bu Trk halknn akibeti hakkmda, kesin bir bilgimiz yoktur. Ay n bulank bilgiye saylan hakknda malik bulunmaktayz. Nite kim Kowalskiye gre, batda, yani Polonya ile Litvanyada oturan Karaylarn says 1925-1926 yllarnda, ancak bine yakn olmu tur. Halbuki 1897 yl rus saymna gre, Umum Karaimlerin sa ys 13.000 kii olmutur. Bunun 5000 den fazlas bat, dierleri ise dou Karaimlerini tekil etmilerdir. Din itibariyle Karaimler, VIII. yzyl Hilafetinin dou blgesinde yaayan Yahudi topluluuna mensupturlar. Bir nevi Karaim mezhebi veyahut tarikat halinde bulunan bu topluluun inan Talmudu reddetmekte idi. badetleri ksmen hebreyce olmakla beraber, daha ok Karaimce lehine gelimektedir. Ekserisi Krm dan gelme olan Krm Trkleri ile Karay.larn, Polonya ile Litvanyadaki yerlemeleri tarihleri hakknda, kati bir bilgimiz yok tur. Ancak bir ksmnn Litvanya prensi Vitold tarafndan 13951396 yllar savalarnda esir edilerek buraya getirildikleri ileri s rlmektedir. Bir ksm ise kendi arzulan ile o zamanki Litvanya ordusuna gnll olarak katlmlardr. Bu topluma mensup Le histan ve Litvanya Trkleri, Litvanyanm paytaht olan Kaunas (Kovno) ile Vilna ve Grodno ehirlerinde ve sonradan Rusyaya ilhak edilen Minsk havalisinde oturmaktadrlar. Nfuslar, aa

80

Trk Kavimler!

yukar 15.000i bulmaktadr. Buraya, Karaimcaya yakn bir Trk ivesi ile konuan ve bu sahada yerlemi olan Enneniler de dahil dir. ivece Karaim'ler nispeten iyice aratrlmtr. Kendilerine gre edebiyatlar da vardr. ive itibariyle Karaim Trkesi imal ve cenup azlarna ay rlmaktadr. imal az Litvanya halkna, cenup az ise Lutsk ve Gali halkna aittir. Daha dne kadar mill yaynlar halinde, geni aratrmalar yaplm ve bu Trk ivesi adamakll ilenmi tir. Karay Trkesi, eski ve yeni Trk iveleri karmasndan tre medir.

IV. GAGAUZ TRKLER Vaktiyle Balkanlarn muhtelif blgelerine serpilmi olan Gagauzlar, bilhassa Besarabya eyletinin Akkerman, Bender ve s mail havalisinde ve Bulgaristann Karadeniz havzasnn baz k smlar ile Dobrucada yaamakta idiler. Sovyet rejimi taksimat na gre ise Moldav Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti snrlar ierisi ne alnmlardr. 1959 saymna gre genel nfuslar 124.000 kii olmutur. 8 yllk % 2 artla bugnk saylar 150.000i am bu lunmaktadr. Bunlarn 120.000i Moldav Cumhuriyetinin; Komrat/ adrlung Vulkahet blgelerinde; 30.000e yakn ksm ise, Uk rayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Odessa eyletinde yaa maktadrlar. Kk gruplar halinde Orta-Asyaya ve Kazakstana srlenleri de vardr. Birka bini de Bulgaristann kuzey dou blgesinde yerlemitir. Gagauzlann trihleri ve meneleri hakkmda, maalesef kesin bil bilgimiz yoktur, zerlerinde aratrmalar yapan eitli alim-: er ortaya attklar nazariyeler, eski Trk glerine maledilen. tarihi bilgi nazariyelerini amamaktadr. Bir nevi kltr vejirk; gr kombinezonlar zerine kurulan bu iddialar, hal devam ettirilmekle beraber, Gagauzlar Kumanlardan bir kol sayanlar bulunduu gibi, Siyah Klahllardan, hatta eski slav vekayinmelerindeki Tork ve Uzlardan treme olduklarn kabul edenler de yok deildir. Polonya bilginlerinden, Balkan Trkleri zerin deki linguistik ve kltr tarihi aratrmalar ile tannm bulu nan T. Kowalski, Gagauzlarla Deli-Orman Trklerini etnogenez ynnden olduka eski imal, OsmanlIlarn Balkan igalinden nceki Cenup, nihayet Trk-Osmanl karmasndan vcuda gelmi bir kavim bnyesi olarak kabullenmektedir. Btn bu iddialara ramen, Gagauzlar zerinde aratrma lar yapanlarca, henz Balkan yarmadasna Osmanl Trkleri gel meden nce yani XIV. yzyldan evvel bunlarn gelip buraya yer letikleri, daha munis grlmektedir Nitekim azlarnda, Osmanhcadan nceki dil devresine ait bir takm kelimelerin bulundu u tespit edilmi bulunmaktadr. eitli yabanc dil kltrleri teTflrk Kavimler! F. 6

82

Trk Kavnlcri

sirl altnda kalmalarna ramen, yine de kendi ana Trkelerini muhafaza etmilerdir. Hatta Balkan Trkleri ierisinde Gagauzcaya yakn bir azda konuanlar arasnda; Yrkler, Kzlba lar, Karamanllar, Surgular, Tozluklular ve saire de vardr. Klsik edebiyatlar yoktur. Daha fazla folklor ve halkiyat ne vinden, Gagauz azl, edebiyatlar mevcuttur. iveleri iyice ilen mitir, gramer ve szlkleri vardr. Btn itibariyle, genie ara trlm, haklarnda bolca eserler vcuda getirilmitir*
B B L Y O G R A F Y A T. Kowalski, . Kuzey - dou Bulgaristan Trkleri ve dlileri, TDED, III. Say 3 - 4. 1949, s. 477 - 500 (F. Akn tercmesi): L. A. Pokrovskaya, Grammatika gagnzskogo yazka, 1964 s. 1-295; T. Kovvalski, Dobraca'da Trk etnik unsurlar, Ankara 1942 (F. Develiolu evrimi), a. 1-15; N. K. Dimitriev, Fonetika agauzskoo yazka, Stroy Tyurksklh yazkov, M. 1962, s. 202 - 250; V. Drimb, Remarque sur les pariers gagaouzes de la Bnlgarle du Nord Est, RO XXVI, Warszawa, 1963; T. Kowalski, Karaimische Teste im Dialekt von Trok. Krakowie. 1929; Kraelita - Greifenhorst, Sprachprobe elnes arm enisch- tatariscben Dialektes in Polen, WZKM. 24, s. 307 - 324, A. Samoylovi, O materlalab Radlora po narodooy slovesnosti bnmskih tatar i karaimor. 1916; A. Zajanczkowski, Llteratnra Karaimska, Mysl Karaimska, 13; A. Mardkowicz, Karajsez bitii, Lutsk 1935 (Karay - Leh - Alman Szl); O. Pritsak, Das Karaimische, Pbil. Turc. Fundamenta, I, s. 318 - 340; G. Doerfer, Das Knmtatarische, Hundamenta, I, S. 369 - 391; A. Battal-Taymas, t a litteratnre dea Tatara de CrimSe, Fundamen ta, D. s. 785 - 793; . Zajanczkwsk3, Die karaimische Utteratnr, Fundamenta, n , s. 793 - 801; Knmk Cafer Seyid Ahmedi, Knm ve Knm Trkleri, Trk Yl, 1928, s. 552 - 575.

MMt NDEKS

A Abakan Trkleri, 11, 12, 14, 15 Abakan Vadisi 11, 12, 14 Abay Kunanbay 34, 35, 36 Abbas Kulu Aa Bakhanl 62 Abbaslu 71 Abbas Mirza 69 Abbas Shhat 62 Abdullah-nme 27 Abdlaziz (Sultan) 18 Abdlkadir 24 Abdrrahmari Aftabc 2,24 Abdrrahman Tali 27 Abbaz Muhtar Cumhuriyeti 48 Ablay (Han) 23, 33, 35 Abl- Haan Vezirli 55 Abl-Ul Gencevi 60 Ak ulak (ya) 47 Adat 51 Ademi Merkeziyet Partisi 59 Apak 60 Afdaladdin Hakan! 60 Afariye 66 Afarlar 64, 66 67 Afar u$a 66 Aaeri Trkleri 71 Aakumuz 53 Aaolu Ahmet 62 Ahal-Teke 39 Ahdi Badadi 61 Ahistan 60 Ahmed Yesev 20, 28, 4d Ahmed (mtercim) ,61 Ahmet Cev'at; 62 ' Ajiniyaz Kosbay-Ul 25 Aklbek 30 Akn 35 Akkerman 81 Akkoyunlu, AkkoyunMar 67, 64, 65. 67

Akkoyunlu Devleti 57 Ak-Nogay (az) 47 Aksu 17 Aksu az 21 Aktbe 47 Alatau (Ala-da) 13 Aldan 1 Ali 40 Alibeklu 65 Ali Bey Hseyinzde 58, 62 Ali Merdan Topjba 58 Atimkul 23, 34 Ali Mcz 62 Ali Nazri 62 Ali ir Neva 25, 27, 61 Alma-Ata 32 Alparh 22, 25, 28, 31 Alp-Kzlar 30 ' Altay Da - Kalmuklan 4 Altay Dalar, Altaylar 2, 7 11, 15 Altay-Kiji Altay Kijiler, Altay-Kiiler; 7, 9 Altay Trkleri 5, 7, 8, 9, 10, 12 Altn-Ordu 24, 25, 26. 38, 45 Altun Yaruk 20 Amale 65 Ainur 2 Angara 4 Arab 65 Aras"64 Ara Trkleri 12 Argn, Argnlar 33 Argut 8 Aristov 2, 14 Arpal 70 Arslan (Han) 32 Arks 11, 12 A. Sagmbay Orozbak 30 Asli Bile Kerem 39 Asrar Tebriz 60

84
Astara 64, 71 Astrahan 40, 46, 47, 48, 74 Aa Kumand 8 A. aik 62 Ak Valeh 62 Akabad 37 Araflu 67 Atabeyler 64 Ata Jurt Trkistan 25 v Ataua 67 Ate (Ote) 25 Avarlar 44, 51 Avliya - Ata 23 A. von Le Coq 20 : Avroaziye 73 Aygazi (trks) 53 Aykap (gaz.) 36 Ayman v e ; olpan 35 Ayrm 55 Azadi (Devlet Mehmet): 4 0 ,

Trk Kavimler! Balkan Yarmadas 81 Balkarlar (Malkarlar) 45, 49, 50 Balkar Trkesi 49 Balka Gl 33 Baraba 14 Barn 31 Bariyat Murat Hanm 53 Basat 8 Basir 61 Baskak Arap , 70 Basmaclk 24 j. Bakaus 8 ; Bakrtlar^ 38, 45, 75 Bakrdistan 46 Bat Hazar Denizi 72; Bat (Kazak) az 36 Bat Trkistan 16. 22, 23, 24, 25, 27, 28 Bat Trkistan Demirkaps 22 Bat Trkis.tan : Trkleri - 22 Battalpamsk 48 Batu-han;;.75;: Bayat 65, 71 Baykal gl 3 Bay-kem 5 Bayram - Ali 37 Bayramkullan 50 Bayram hr 41 Eedsir 71 Begdili 71 Belh 27 Beltir 11 Belcistan 71 Bena 40 Bender 81 Berdah 25 Berde 56 Besarabya 81 Beseri 70 Beikyrlat 53 . Bet-aar 34 . Beyaz Kalmuklar (Belie: Kalmuki) 8. Beylu 71 Bezengiyler 50 Bidar 61 Birinci Terkyavyun 70 Bifni.:38 \ Biryusa 4, 14

Azak Denizi 45 Azerbaycan 40, 50, 55, 56, 57, 53, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 67, 69 Azerbaycan Hamsesi 70 Azeri Trkesi, Azerice, Azeri ivesi 42, 59, 60. 61, 65, 69. Azeri Trkleri; Azeriler 45, 51, 55, 57, 58. 64, 66, 73 Hatem 72 Azof-Karadeniz Eyaleti 48

-4 ?''-t'
Baba Nimetullah Nahivan.-6Q Baba Yurt 47, 50 Babr ah 27, 32, 34 Badat 61 Bahadr Giray 78 Baharlular 70 Bahsi 25 Bahtiyaler 65 Baksana 49 Baksanllar 50 ....... Bakft 56, 57. 58, 59 Balasagunlu Yusuf Hs Hadib 18: Balk 30 Balkan 81 Balkanlar 70, 81 Balkan Trkleri 81, 82

Unnni ndek Biya 8 Bizingiler 50 Bocagiler 71 Bocnurd 66, 72 Boharlu (Baharlu) 70 Bor-al 69, 70 Boa 71 Buhara 22, 23, 40 Buhara (hanl) 31: Buharal 5 Buhar-Jirau 35 ' Bulgar 75 Bulgaristan 81 Bulgar-Kpak Trkleri -75 Bulgar Trkesi 76 Bulgar Trk devleti 74 Bula 52 Burla-Hatun 31 Buryatlar 2, 3 Buynak 50 Buynak (az) 53 Buynask 51 Byk Petro 45 B. V. Miller 70

85

Cuci Han 32 Cumeyn 66, 71 Cungarlar 17 Cungarya 2, 16, 47 Cveyni 73 Cz (yz) 32 -

adrlung 81 -: aatay Trkesi 27, 40 akarl 70 alkan (soyu) 8 alkandu - Kiji (alkan - Kiji, a:; gandu) 7, 8 arcou 37, 42 ardaveri 71 rdovlu 71 ar 7 at 12, 14 aydur (gvaldur) 39, '42 eboksjari 76 cpjan - ingu 50 een hgu Muhtar Cumhuriyeti 48, 49 egeme 49 egemliler 50 elebicihan 78 engizi 70 eptey (Tyaptey) boyu -4 ersk 49 eremiler 76 erga 8 erke Muhtar Eyaleti 45, 47 imkent 23, 33 obajzatde; J 3 5 odu (Tyogd) :i okan Velihan 35 olm 12, 14 ; olm ve at Trkleri 14 op bula 52' orne Klobuki "Siyah Klhl ulm 29 ulm Trkleri 11 ulman 8 uva, tvalar 75, 76 va Trkesi 76 y. 7, 8 uy - Kii 4

C-

Cafer Cebbarl 62. ... Cafer Seyit Ahmet (Seydahmet) 78 Cahan - Kuahlu 67 " Calalilu 67 Cambul Cabay 35 Cmi 20 Cmiut-tevrih 19 Canahmedili 70 Canbulat 46 Cani - Aa 65 Castren 4, 12 Celjar 61 Celel - abad 29 elil Memmetgulizade '63' Cengiz Han 32, 45, 65 Cengiz mparatorluu 26 Cenup Trkesi 42 Cernevie Tatar 8 Cetti-Uri 33 Cevat Han 58 Ceyhi (Amuderya) 22, 26, '36 ; Ceyhun Bey Hacibeyli 58 * Cihan Mirza 28

38

86

Trk Kavim]eri E. Rossi 20 Er Sain 25 Ersar 39 Er-Targm 34 Estirtu 34 Estrabad 67 Eves Murat 23 Evpatori 79 Eynailu (nallu) 70 F Farband 65 Farismadan 65 Fars eyaleti 65 Fars Hamsesi 70, 71 Feleki irvani 60 Fergana 29 Ferrabend 65 F. Grenard 20 Fetihnme-i Sultni 27 Feyli 65 Firdevsi 20, 32 Firzbd 65 Frunze 29 Fuzl 25, 1 G Gabijdey - bula 52 Gagauz 79, 81, 82 Gagauzca 82 Gali 80 Gamksar 62 Gamzalu 67 Gazariya 77 Gazi Giray 78 Gedi 27 Gence 56, 57, 58, 59, 60, 67 Georgi 46. 47 Gerek Altayl 7 Gerdizi 74 Geyikli 71 G. Jarring 20 Gluhovskiy 38 Gobi l 18 Gormiye Tatar 76 Goudoiri 71 . Glden 39. 72 . Gk-Trk Devleti 22

D D a-D a 73 Da balk 76 Dastan 51 Drb 70 Dagialer 51 Darreguri 65 Dede Korkut 22, 30, 31, 42, 59 . Deli-Orman Trkleri 81 Demomi 66 Derbent 51, 57 D.eregz 72 Deril 71 Devlet Giray 78 Dinyeper 46 Dinyester 46 Dobruca 46, 81 Dou Tatar 48 Dou Trkesi 18, 20, 21 Dou Trkistan' (arki Trkistan. in Trkistan) 16, 17, 18, 19. 20, 21 Dou Trkistan Trkleri {Trkl)1 16, 18, 19 Don 46 Dorua 72 Doshoca 35 Dostoevskiy 35 Doygur dol (piyes) 5 Dudam Han 32 Durdi Kl; 41 Dvoedantsi 8 E Eastera Turki 21 Ebu Abdullah el-Hseyn Kaggari 18 Ebl-Gazi Bahadr Han 26, 31 Elbruz 48 Ellerim Bard 25 Emba 45 Emineddin Tebriz 60 Emri 27 Endelib Karacada 62 Endicanbklar 18 Erdeb 57. 64 Erdebilli Arif 60 Erivan 58 Er Kosay 25 Erlik 10

f fmnmi ndeks ' Grgen, grgn 67, -68 Graf Orlov 38 G. Raquette 20, 21 Grodno 79 Grodekov 38 Grozni 51 Gurbni 61 Grgen 40 Glistan muahedesi 51 Glen-i Raz 60 Gney Azerbaycan, Cenubi can 56, -57, 71

87

Azerbay

H
Habib 61 Habibullah Han 19 Hac-Giray 77 Hac-Kovsan 40 Hafz Tini? 27 Hakaslar, Hakas Trkleri 7, 11 Hakas Muhtar Eyaleti 11, 4 Hakas Trkesi 13 Halalar 71 Halefeti 79 Halhal 64 Hali Kasabalar 79 Hlili 61 Halla 65, 67 Halvi 71 Hami 16 Hamid 61 Hamri - zen 51 Hamse 64, 66, 70 Hamseliler 65 Hamse - Trkleri 70 Harezm 22, 36 Harezmliler 56 Haan Bey Zerdabi 62 Hasanolu 60 Hasav-Yurt 47, 50, 51 Hasavyurt (az) 53 Hat.bak: ah smail Haydak 53 Haydarlu 70 Hayran boy (piyes) 5 Hayran Hanm 62 Hazar Denizi 22, 31, 36, 38, 44, 45, 50. 51. 64. 68 Hazar Devleti 44, 51, 77-

Hazar Trkesi -7 6 " Hazar Trkleri, Hazarlar 44,49, 53, 55, 79 Hemedan 66, 71 Herat 27 Heyder Mohammed hlu 67 Hezar - Cebir 68 Hineur 65 Hive 22, 23, 40 Hive Hanl 23, 24, 31 Hoca Yusuf 19 Hocent 23 Hokant 22, 23 Kokant Hanl 17, 19 Hokantlklar 17 Horasan 22. 27, 67. 71 Horasan -Eyaleti 66 Horasan Eyleti Trkmenleri 72 Horasn 68, 71 Hotan 17 Hotan az 21 Hotan vahas 19 Howarth 45 Hoy 64 Hudabentlu 71 Hulanillar 50 Hun 44 Hurit Banu Natavan 62 Huruflik 61 Husrev Dehlev 27 Husrev irin 60 Hlg Han 56 Hseyin Cavit 62 Hseyin el-A lm i 19

- II. Berezin 20 Etdr 42 Usuy (hanl) 58 Irt (boy) 14 Isk-G l 33

-

bn Fadlan 75 bn Kesir 38 bray Altnsann 35 im bozkr havalisi 31. 33 dil 74 dil - Ural 73 dil - Ural Trkleri 47, 73

?
tdria - Baba (Medresesi) 40 Ilhanllar 56,64 i 32 l, madeddin Nesimi 60, 61 marlu Trkleri 71 mraili (mir) 39 Tmrpli 55 ndocermenler 51 ngu 50 ran Azerbaycan 64, 68 ran Azer Trkleri 64 ran Trkleri 65 Iri Kazak 52 rkutsk 3 rti 6, 31, 33. 45 rt ve Tobol Trkleri! 5Isbat Batalbeyli Hanm 3 sfahan ? iraz Yolu 65 Isfarain 71

Trk Kavimler! Kad Brhaneddin. 60 Kad - Molla 24 Kafkasya 37, 44, 45, >46,148, 49, 51, 56, 58, 65 Kafkasya Azerbaycan 64, 9 Kafkasya Tata 73 Kafkasya Trkleri 44, 47 Kafkasya ve Irai Trkleri 44 Kala 55 Kalantar 65 Kalband 65' Kalmuk, Kalmk, Kalmklar 24, 32, 38, 45, 57 Kama 74 Kmalzade 28 Kamasn/ Kamasinler U v 14 Kamsin diyalekti 14 Kambar batr 34 Kamerbazlu 67 Kan 4. 7, 14 Kangba (Kanmaj) 14 Kankl 45 Kansu 18 Kara-aa (boyu) 47 Kara-aa (rma) 65 Kara-aa Nogaylar. 47 Karaba 55, 58, 67, 71 Karabayat 68 ,, Karaay. Karaayllar 45, 48, 49, 5Q Karaay - erke 48 Karaay Muhtar Cumhuriyeti ;48, 49 Karaay ivesi 49 Karaorlular 71 Karada 68, 69 Karadallar 69 Karagaslar, Karagas Trkleri, (Kargas) 4, 5, 12, 14 Karagrgz 30 Karagzl 68, 71 , , Karaim (Karay, Karaf)-- 63, 71, 79t 0 Karaimce 79, 80 : ; Kara-Kalpak, Kara-Kalpailar 24, 25, 36, 38 Kara-Kalpak ivesi 25, 47 Karakoyunlu 57, 64., v 68 Kara-Kum 87 Karamanllar 2 Kara-Nogay (y.a.) 47 Kara Nogay (az) 47

Islmlu 68
smail Bek Kutkaenli 62 ,. smail Gasprah 78 Ismailhanlu 70 smail bn Yassar 59 spsndiar Kubey 36 a 3 til 73 Izberha 51 zzeddin irvan' M

Jar-Jar 34 Jien Tagay - Ul 25 J. Klaproth 20. 46,. 48. 53 J. Kuno 20 Joktau 34 Jrau 25 K Kaas 12 Kabarda 50 Kabarda - Balkar .Muhtar Cumhuriyeti 48 Kabili 61 Kaar, Kaarlar 64, 66, -67, 68 Kaar Uruu 68 j Ka (rma) 12 .. Ka, Kalar . 12, 13, 14 Kaar 63

Umumi ndeks Kara Orman Tatarlar (Trkleri) 5, 8, 13 Karapapah, Karapapahlar 55, 69, 70 Kara-Saitlu 71 Karasu rma 68, 72 Kara-ehr 17 ; Kara - Yodu (Kara - Typgd) 4 Karay Trkesi 80 Karlga 31 Kan - Kale 40 Kars, : 69 Kas 12' Kasm Bek Zakir 61 Kasm Hanlar 35 Kasmlu 67 Kas - Pulat 47 ; Kas Trkleri 4 Ka 4 Kagar 17, 19 Kagar az 21 Kagarlklar 17 Kagarl Mahmut B, 38, 42, 73; 74 Kakay, Kaykaylar 64, 65, 67' Kakuli 65 Katanga 1 Katran Tehrizi 59 Katunya 8 ' Ratur 7 Kaunas 79 Kava 47 Kavsi Vebriz 61 Kayakcnt 50 ) ; Kaya - Sulin 47 0: Kaysak 31 Kaytak 50 Kazah (gazetesi) 36 Kazahistan (gazetesi) 36 Kazak (Kazah), Kazaklar, Kazak Trk-, leri 18, 24, 30, ..31, 32, 33, 34, 35, 37 Kazak devleti 32 Kazak edebi Trkesi 36 /, Kazakistan 24, 29, 31. 32, 35, 36 Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuri-' yeti 31 Kazak-Krgzlar 38 Kazak ivesi, Kazak Trkesi 30, 36, 47 Kazan 45, 73, 74. 75 Kazanck 37 Kazan Hanl 75 Kazan Tatar 73 Kazan Trkesi 74, 75 Kazan Trkleri 73, 74, 75 Kazay 47 Kaz - Bulat (Has - Bulat) 46. Keldibek 30 Kemaleddin Erdebil 60 Kemik 5 Kemine (Mehmet Vel) 40, 41 Kengerlular 70

89

Keriml 70 Kerki 37 , Kerman 66, 71 Kermanah 66 Ke 27 Kette - Kurgan W . Keyhan 69, 71 Kpak, Kpaklar 24, 33, . 46,' 51; 68,i 74, 75, 78 Kpak - Kuman (Trkesi) ;49, 50, 53 Kpak - Nogay iveleri 25 Kpak Trkesi 47 Krm 45, 46, 73, 77. 78, 79 ; Krm Desyleti., 46 Krm Hanlar 46 Krm Hanl 77 Krm Karaylar 79 Krml 79 Krm Tatar 73, 77 Krm Trkssi 78 Krm Trkleri 50, 77, 78, 79 ; Krm Yarmadas 73 Krgz, Krgzlar, Krga ? Trkleri 2, 9, 11, 12, 13, 14, 17, 24. 29, 30, 3U; 45. 47,J8 Krgz imparatorluu 30 Krgzistan 23 Krgz - Kaysak 31 Krgz - Kazak 23 Krgz Trkesi. Krgzca 31 Krk Kz 25 Krklu 66 Kssa- Yusuf 40 Ktang 9

9Q

Trk Kavimler!-

Kzl 5 Kzl, Kzllar 11, 13 Kml-Arvat 37 Kzlbalar 82 Kzl Elma 63 Kzl-Kum 37 . Kzlsu (Krasnovodsk) 37 Kral-zen 68 Kzlyar 14, 47 Kzlyurt 50 Kz-tamsu 34 Kinesar 23 Kinyar Eristov 38 Kirey 33 Kisik (Kiik) Cz (Kk Yz) 32, 33, 38 K. Menges 20 Kobdo 5 Kobland - Batur 31, 34 Koblor 25 Kdroz 15,- 30 Kok 8 Komrat 81 Komul 16 Kondoma 29 Kongrat 33 Konl-aytu 34 Konstantin Porphyrogenitos 48 Konurbay 30 Kopet Da 36 Kask 25 Kossogol 5 Ko-aa 8 Kotasu 34 Kovno 79 Kowalski 79 Koybal 11, 12 Kozak 34 Koz-Korpe ve Bayan-Slu 35 Khne-rgen M' Kr Molla 41 Krolu 28, 40, 59 Krolu Operas 63 Krasnoyarsk 12, 14 Kba 58 Kuban 45, 46, 49 Kuban Bulgar Trkleri 49 iKubathanlu 70

Kua 17 Kua az 21 Kuan 66 Kudai (tanr) 10 Kuderi 35 Khgelyeler 65 K - Klji 7, 8 Kulu - Han Boralu 70 Kum 70 Kuma 45, 46, 47, 48, 53 Kumandlar, Kumand - Kijiler 7, 8 Kumanlar 48, 81 [Kumuk, Kumuklar, Kumuk Trkleri 45 50, 51, 52, 53 Kumuk az 50 Kumuk ivesi 33, 49, 53, 54 Kumuk tili 54 Kundurlar, Kundur Trkleri 45, 47 Kurama 26 Kuropatkin 38 Kursuk 48 Kurukmari 76 Kuybev 74 Kuzey Azerbaycan 69 Kuzey-Dou Kafkasya 50 Kuzey - Dou Kazak az 36 Kuzey sfahan Eyaleti 65 Kuzey Kafkasya 42, 44, 46, 47, 48, 49, 51, 53, 54 Kuzey Osetiya 51 Kuznetsk 13 Kuznetsk - Tomsk Tatarlar .13 Kkelta (medresesi) 40 Klhnllar 24 Knhoja 25 Kntums 28 Kr 59 Kreni 61

L
Lam 27 Lala-Paa 57 Lamont Corliss 37 Latkin 12 Lebed (rma) 8 Lebed Trkleri 8 Lehistan 73, 78 Lehistan - Litvanya Trkleri 79

Umttml ndeks

91

Lena 1, 3 Lev Tolstoy 54 Leyl ve Mecnun 60, 63 Leyli bile Mecnun 39 Liveri 65 Litvanya 78, 80 Lobnor az 21 Loltan 37 Luk 79 Lutsk 80 Ltf 27 M -

Magomet Efendi Osmanzade 52 Maha - Kale 50 Mahmud bek 20 Mahmulekin 74 Mahtum - Kuli, Mahtumkulu 25, 40, 41 Mahzen-i Esrar 60 Mak 64 Malek Mansur 66 Malov 20 Malkar bak: - Balkar Mamaseniler 65 Man 14 Manas 22, 30 Manas 30 Manas-zen 51 Manay Alibeyli 52 Manglak 38 Mangt 46 Maraa 64 Man bak: Merv Markwart 49 Marab (toplantlar) 20 Maturlar 12 Maverannehir 2, 22, 38 Mveray - Kafkas 55, 67 Mvera-y Kafkasya Seymi 55 Mayma 7. 8 Mazenderan 68 Mecdeddin Muhatuned bn-Adaan 19 Meddal (Meddah) 20 Mehdi Han Boralu 70 Mehmet Emin Reslzde 58, 59, 62 Mehmet Neri 38 Mehseti Hanm 60 Melbar 65

Meletsk Tatarlar (Meletskie- -Tatar) 14 Melik Bey . Avc- 61 Melikah 56 . Mengli-Giray 77. 78 Merend - Culfa 64 Merv 22, 67 Merv (man) 37, 39, 41 Mesih! 61 Mesud Keyhan 66, 70; 71 Mesud 44 Mevc 61 M. F. Middendorf 3 Miras 29 Miras - Kii 13 Milinbanu 60 Mikoyan - ahar 48 Miller 2 Mill Azerbaycan Cumhuriyeti 55, 59,, 62 Mingitav (Tann Dalar) 48 Minusinsk 11 Minusinsk Tatarlar 12 Mircanlu 67 Mir Emin Buhar 27 Mirikitlu 67 Mir Muhammed Emin Buhri 27 Mirza Bahi - Nedim 62 Mirza Can Madatof, 62 .. Mirza Fethali Ahuntzade 62 Mirza Kzm Bek 55 Mirza Sliro 27 Mirza efi Vazeh 62 Mier 74 Mikin Kl (Molla Kl) 41 Mikin Trkleri 41 Moldav 81 Moldav Cumhuriyeti 81 Molla Murat 41 Molla Musa -19 Molla Nepes 40, 41 Molla Penah Vakf 61. Mollataharlu 67 Mrkt 9 Mugan stepi 68 Muhambet Utemig. 35 Muhammed Alyam 19 Muhammet Bey Zengilani 62

92

Trk Kavimler!

Muhammedcan Seralin 36 Muhammed Hadi 62 Muhtar Kabarda - Balkar Eyaleti 49 Muhtar Karakalpak Sovyet Eyaleti 24 Muhtar Tuba Eyaleti 5 Muhtar Yakut Cumhuriyeti 2 Mukaddamlar 71r.

Mukimi 27
Mukri Krtlerv 69. 71 Muktedir - billh 56 Mulla Bill 20 Msavat devri 59 Msavat Partisi 59 Mu 69 Mtak 61
N :

Nadir ah 66 Nahvan 55 Nardin 71 : Naser-han 65 Nasf 68 Nasr Bsgl 70 Nasr Hsrev 59 Nayman, Naymanlar 9, 33 Naymarihey30J

Nebitda 37

Necef Bey Vezirlik 62 Nefer 70 Nene Sayp 24 Nesip Bey Usupbeyli 58.'-59 Nestor 38 Nevruz (boyu) 46 Nisanbey 35 ' Niabur 66, 71 Nizam Gencev 60, 61 N- Katanov 4, 5,-!2,: 20 Nogay, Nogaylar, Nogay Trkleri 45, 46, 47, 48 50, 51, 52, 77, 78 Nogay (az) 47, 50 Nogay crlar 47 Nogay Han .45 Nogay ivesi, Nogayca 47, 48; 49 N. P. Direnkova 13 Nurat Trkmenler '39: Nurmuhammot Giarib Andalib 39 ' : Nuabe 60 -

Obi 14 Odessa 81 Oul 38, 41. 42 Ouz 51, 65 Ouz Kpak 51 Ouz - Seluk 78 Ohotsk 1 Oka 4 O.N. Bhtlingk 3 Orak - Bula 52 Oraklar 25 Orcenikidze Eyaleti 48 Orenburg 74, 75 Orhun - Yenisey (havzas) 29 ^ ' Orik 75............. Orman - Kamasinleri 14 Orta Cz (Orta Yz) 23, 32, 33, 38 Osmanlca 81 Osmanl mparatorluu (devleti) 18, 19; 20, .46, 48, 49, 57, 77 ; Osmanhlar 81 Osmanzade 53 Ossetler 50 Osset Muhtar Cumhuriyeti 49 Ostyak 14 O 29 Otonom Dastan Sovyet. Cumh. 50 Otuz Tatar 73 Oyrot (yrt) 7 Oyrot Muhtar Eyaleti 7 Oyrot-Tura 7

- _
lenek 1 zbek, zbeklr, zbek ,Trkleri 17, j 18, 24, 25, 26, 27, 28. 37, . 67 zbek Han 26 . zbekistan 23, 24, 26, 29, 26, 77 , zbekistan Sovyet Cumhuriyeti - 77 z^k,:T(irkei, zbeke 27, 28-

P
Padar ;55-' . Pantusov 20 Patkanov 12, 14 Pauli 47

Canini ndeks Peene 68 ' Peenek, Peenekler 24, 25,' 68 Pekarskiy 3 Peri Hanm 62' Perm 75 Pesanaya 7 Petersburg 52 Pisas-Kii 13 Pir-Muratlu 67 Pibek 29 P. J. Kovalevskiy 56 Plano Karpini 75 Polat Han 23 Polonya 81 Ponevejis 79 Pontos 45 Postan el "Paralanm el" 25 Prjevalsk 29 Proben 5 Puja 8 amara 75 Samoyet, Samoyetler 4, 5, 12, 14 Sanuber 28 Sarakov 75 Saratov 74 . Saray 70 Sarig Ka 4 . Sark 39, 72 Sarn 53 San - Uygur 11, 18 art 5, 26 Save 68 Savelan 68 Savelan Dalan 68 Sayan Dalar 4 ScHiefner 4 Sebzevar 66 Sefernme 59 Seidi 40, 41 Seistan 27
Sekkki 27

93

B
Rabguzi 20 Refsincan 71 Uesulhanlu 70 Reiddeddin 38, 73 Bindi Badadi 61 Rittich 46 Romanya Trkleri173 Rubroquis 75 S -

Seluklular 38, 44, 56, 64 Selmas 64 Sema 7 Semerkant 22, 27. 32 Serahs 41, 72 Serhed 71 Sertak-Noyan 67 Settavlu 70 Seyfkulioulad 67 Seyhun 22, 24 Seyid Muhammed Kfi 20 Seyyid Azim irvani 62 Seyyid Yahya irvani 60 Shaw 2S. 1. Bruk 67 Sddk - Tre 23 Sman 71 Sran 71 Sibirya 50, 52 Simleke 75 Sinkiang (Sintszyan) 16, 18 Sinkiang Uygur Muhtar Eyaleti1 16 Siyah Klhl 38, 81 Skoblef 24, 38 Soukbulak 64 Solton 8 Soluklu 68

Saadet Giray 78 Sabir 62 Sabit Donentay 36 Safeviler 64; 67, 68 Safi (Erdebili) 57 Safihani 70 Sagay, Sagaylar, Sagay Trkleri' 2, 5, XI. 12, 13 Sabalar 2 Sabatlu 71 Sahib Giray 78 Saib Tebriz 61 Said Kaifi 67 Saka 2 Salemann 53 Salor 39, 72

Trk Kavimler!
eyh Sadreddin Erdebili 61 eyh amil. 49 eyhvand 65 kt Jan kt Can 25 ikanrd 65 iraz 70 ir - Gazi (Medresesi) 40 . ir 71 irin 60 irvan 56, 57, 58 irvan Eyaleti 57 irvan Hanl 57 irvangahlar 56, 57, 60 irvanah Menuehr 60 opanlar (obanlar) 25 or, orlar 11, 3 or diyalekti (az) 13 ovar - akulular 68 ura-zen 51

Soulat - ed - Doule 65 Sovar-aku 68 . Sovyet Rusya Trkmen Stepi 72 . Sovyet Sosyalist Azerbaycan Cumhuri yeti 55 Sovyet Sosyalist zbek Cumhuriyeti 26 Sovyet Sosyalist Trkmen Cumhuriye ti 36 Soyon ivesi 4 Soyanlar, Soyot 4 Snhac 42 Stalin 24 Staraya - Barda 8 Stavropol 37, 39, 42, 45, 46 Suar Saidlu 71 Suhtaal 71 Sulak 51 Sulduz 69 Sultan Ahmet b. Veys 61 Sultanalilu 67 Sultan Sleyman 68 Sultan Veli 33 ' Surgu'lar 82 Surur 61 Suvarof 46

T
Tabasasaranlar 51 Taberi 55 Tacik 17, 26 Tacikistan 23, 26, 29 Tahlu 65 Tahran Eyleti 70 Taknak 53 Tahs. 58, 64, 68 Talmud 79 Tangn-Ola 5 Tannu - Tuva 5 Tannu - Tuvinler 4 Tanr dalan 2 Tarani 17, 18 Tarih-i Abdl-Fayz-Han 27 Tarih-i Eminiye 19 Tarih-i Slim 27 Tarkov 51Taauz 37 Takent 23, 32, 33 Tatp 11 T a -T a 73 Tatar, Tatarlar 73, 74 Tatmlu 70 Taul (Dal) 49 Teberde 48

ah Abbas (I.) 67 ahidi 61 Sah smail 57, 61, 66, 71 ah Kasm Envar 61 ah-Kuli Hain 68 ' . ahmallk (amhal) 51 gahruh 27 ahseven, ahsevenler 55, 68, 69 am 67 mil 24 amlu 71 aseneni bile garip 39 ehname 32 eki 58 elkov 47 ems! fil ems eyaleti 18 eblki 65 eybani Hah 26, 38 eyh Mahmud ebsteri 60

Umumi ndeks

Tebersaranlar 51 Tebriz 56, 64 Tecer 37 Teke 39, 42 Telengit, Telengitler 7, 9 Telenggut (Telenget) 8 Teles 8, 13 Telet, Teletler 7, 8, 9, 13, 14 Temirta 71 Tenggut 9 Tercman 78 Terek 46, 47, 51 Terekeme 55 Terkyavyun 70 Termez 26 Terski 49 Teymurta 68 Trkma - Serdar 23, 3A Tmbek 30 Tiele 9 Tiflis 57 lk 71 Timur 57, 67. 71 Timuriler, Timurlular 38, 56, 67 Tirge 9 Tiyanan, Tyanan 16, 23, 29, 30 T. Kovvalski 81 Tobol 6, 33 Tobolsk 6 Tobol Trkleri 6 Tofa, Tofalar 4 Tohtam Han 28 Tokmak 29 To-lan-ko 9 Tom 13 Tom -kii 13 Tomsk 12 T o - pa 5 Torbete - Heyderl 71 Tork 81 Togluklular 82 Tls, Tlsler 8, 9 Troki 79 Tuba (Tuva, Tva, Turna), Tuvalar 4, 5, 8, 9, 12, 17 Tufarganl Abbas 61 Tulpar (ucan at) 34 Tuna 45

Tunguzlar 1, 2, 3 Tura 6 Turfan az 21 Turgay 33 Turki 21 Turkish 21 Tuva ivesi 5 Tmen (havalisi) 5, 6 Tmenlik 6 Trge 9 Trki 21, 27 Trkistan (ehri) 23, 33, 67 Trkistan Tarihi 18 Trkmen, Trkmenler 2, 23, 36, 3T, 38, 39, 40, 41, 42, 45, 67 Trkmen bozkrlar 23 Trkmenistan 23, 24, 26, 36, 37, 39, 41 Trkmen ivesi, Trkmence 42 Trk - Uygur devleti 17 Tyas Tay (dini bayram) 14 Tyattagan (alg aleti) 15 Tyeptey bak: aptey ' Tyogdu bak: odu

U-

Ubaan 33 Ub eydullah-nme' 27 Uda 4 Ufa 45 Ukrayna 81 Ulagl 70 Ulagan 8 Ullu-ay 51 Ulug Bey 27 Ulu crclar 28 Ulu - kem 5 Ulu Cz (Ulu Yz) 32, 33 Ulyanovsk 74 Ural 75 Ural Dalan 31, 75 Ural Irma 75 Ura - Tepe 23 Urmiye 64 Urmiye Gl 68 Ursul 1 Urumi 17 Urusbeyliler 50 1 Uryanhay 4, S, 7

96
TJte n Ustalu 55 Unu 69 Uya 33 Uygur 5, 16, 18 Uygur Devleti 29 Uymen 8 Uz, Uzlar 45, 8
-

Trk Kavimler!
Yaku 2 Yakub Bey Bedevlet 18, 19, 23 Yakub Han Atahk'n tarihi 20 Yakut, Yakutlar, Yakut Trkleri 1, 2, 3 Yakuta, Yakut dilli, Yakit Trkesi," Yakut ivesi 2, 3, 4, 5 Yakutistan 1 Yakutsk 1 Yalutrov 5 Yarkent 17 Yarkend az 21 Yarlklar 78 Yayk 45, 75 Yedi su 22 Yedi ehr 17 Yengi Hisar 17 Yenisey 3, 5, 12, 29; Yenisey Ostyaklar 5, 12, 13 Yenisey Trkleri 11 Yersu 10 Yerlikler 17 Yr 53 Y - Kiji 8 . Yomut 39, 72 Yrkler 82; Yukah Kumand 8 Yusuf (Karakoyunlu) 57 Yusuf ile Zleyha 39 Yusuf ve Ahmet 28 Yiis 12, 13, 14

lgn (tanr) 10 st-yurt 38 ; zeyr Bey Hacibeyli -62 zgn 29

- V
Vakf 62 VambGry 46, 47, 48, 53, 66, 68 Vaslsury 75 : V. Bartold 30, 44 V. Besse 48 Veramin 70 V . P. Mller 49 Vidad 61 Vilna 79 Vflyui 3 Vitold 79 Volga 31, 44, 45, 47; 56, 57. 73, 74,. 75, 77 Voronsy 74 Vulkanet 81 Vyatka 75

Z
Zakir 62 Zaman havlu 70 Zelili 40. 41 Zencan 68 Zihni Badadi 61 Ziya Gkalp 63 Z. G. Freykin 37 Zohre bile Tahir 39

W-

TOlno 79 W. Rodloff 5, 8, 13, 14, 20

- Y,r~
Yahudi 79 Yakni 27 Yak 8

"