KAYGUSUZ ABDAL (ALADDN GAYB) Kadir Gkhan UUR* Prof. Dr.

Abdurrahman Gzel, Kaygusuz Abdal (Aladdin Gayb), Aka Yaynlar, Geniletilmi 2. Bask, Ankara, 2004.
ZET Bu almada Prof. Dr. Abdurrahman Gzel tarafndan kaleme alnan Kaygusuz Abdal (Aladdin Gayb) isimli eser tantlmaktadr. Anahtar Kelimeler: Kaygusuz Abdal, Din Tasavvuf Trk Edebiyat, Kaygusuz Abdaln Eserleri. ABSTRACT In this writing the work of Abdurrahman Gzel that is named Kaygusuz Abdal(Aladdin Gayb) is introducet. Key Words: Kaygusuz Abdal, Religious and sufistic Turkish Literature, Works of Kaygusuz Abdal.

Din-Tasavvufi Trk Edebiyat, bilindii zere Trklerin slamiyeti benimsemeleriyle birlikte filizlenmeye balam ve XIII. yzyl itibariyle de Anadolu sahasnda kendini gstermitir. Anadolu sahasndaki Tasavvuf Edebiyat cereyan; Ahmet Fakh, eyyad Hamza, Mevlna Celleddn-i Rm ve Yunus Emre gibi ahsiyetler etrafnda yorulduktan sonra XIV. yzyla girmitir. Bylesi bir ortamda, bu mutasavvflarn kltr birikimi nda XIV. yzylda bir ahsiyet daha belirmitir. Bu isim de Kaygusuz Abdaldan bakas deildir. Prof. Dr. Abdurrahman Gzelin tabiriyle, Ahmet Yesev ve Yunus Emreden sonra Kaygusuz, gerek anlamda Anadolu sahas Din-Tasavvufi Trk Edebiyatnn en nemli mutasavvf airlerinden biri olmutur. Trk kltr ve edebiyat tarihimiz iin nemli bir isim olan Kaygusuz Abdaln anlatld ve Prof. Dr. Abdurrahman Gzel tarafndan kaleme alnan Kaygusuz Abdal(Aladdin Gayb) adl eserin tantmna bu saymzda yer veriyoruz. Ele aldmz eserin ilk basks bilindii zere Abdurrahman Gzel tarafndan Atatrkn Doumunun Yznc Yl Serisi ad altnda 1981 ylnda yaymlanmt. 2004 ylnda da yine yazar tarafndan drt blmn daha eklenmesiyle eserin Geniletilmi kinci Basks gerekletirilmitir. Kaygusuz Abdal adl eser; Ksaltmalar, Sz Ba, Giri, Netice, Bibliyografya ve Dizin gibi ksmlarn dnda sekiz blmden olumaktadr: I. Blm Kaygusuz Abdaln Menkabevi ve Tarih Hayat, II. Blm Kaygusuz Abdaln Eserlerinin Tavsifleri ve Hlasalar, III. Blm Kaygusuz Abdaln Eserlerinin ekil ve Tr bakmndan ncelenmesi IV. Blm Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Din Unsurlar, V. Blm Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Tasavvufi Unsurlar, VI. Blm Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Simatiyeler, VII. Blm Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Su, VIII. ve son blm ise Kaygusuz Abdalda Nevruz Gelenei, Bir Nevruz Sabah. Eserin Giri ksm, iki ana balktan olumaktadr. Birinci ana balkta, XIII.-XV. yzyllarda Anadolunun Siyasi, Sosyal ve Kltrel Durumuna Ksa Bir Bak ad altnda, XIII.-XV. yzyllarda istilalarla ve siyasi boluklarla alkalanan Anadolunun siyasi ve sosyokltrel yapsna dikkat ekilmitir. II. ana balkta ise, I. balkla balantl olarak Kaygusuz Abdaln yaad Dnemde Teke li ad altnda Teke ili ele alnr.

Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm 3. Snf rencisi/ kadirgokhan.ugur@gazi.edu.tr.

I. Blm de tpk Giri blm gibi iki ana balktan olumaktadr. Bu balklardan birincisi Kaygusuzun Menkabevi Hayatn ele alrken ikinci balk ise Tarih Hayatna deinir. Menkabevi Hayat erevesinde; ailesi, ocukluu, tahsili ve yetimesi, Abdal Musaya intisab, mahlas al, eyhinden icazetname almas, Msra gidii, Hacca gidii ve dn ele alnmtr. Dier bir balk olan Tarih Hayat kapsamnda da; doum tarihi ve yaad devir, ailesi, ad ve mahlas, seyahatleri, lm ve mezar gibi meselelere tarihsel gereklik balamnda ve alannda uzman kiilerin grleri nda deinilmitir. Kaygusuz Abdaln Eserlerinin Tavsifleri ve Hlasalar ad altndaki ikinci blm ise; Eserlerinin Nsha Tavsifleri ve Eserlerin Hlasalar balklar dhilinde ele alnmtr. Eserin ikinci blmnn ilk ana bal olan Eserlerinin Nsha Tavsifleri ad altndaki balkta Kaygusuzun eserlerine ait nsha vasflandrmalar yaplm ve bu ana balk hlinde dzenlenmitir. Bu balklar; Mstensihi ve stinsah Tarihi Belli Olan Nshalar, Mstensihi ve stinsah Tarihi Belli Olmayan Nshalar ve XIX. Asrda stinsah Edilen Nshalar olarak adlandrlmtr. Bu blmn ikinci ana bal olan Eserlerin Hlasalar ad altnda Kaygusuzun eserleri; Manzum Eserler, Mensur Eserler ve Manzum+Mensur(Kark) Eserleri olarak ekilde tasnif edilmitir. Belli bir snflandrmaya gidilerek incelenen bu eserlerin her biri hakknda ekil ve muhtevaya ait zelliklere yer verilmitir. Eserde geen ve ikinci balk altnda verilen Manzum Eserler; Divan, Glistan, Mesneviler, Gevhername ve Minbernameden olumaktadr. Yine bu balk altndaki Mensur Eserler ise; Budalaname, Kitab- Milate ve Vcutnamedir. Manzum+Mensur(Kark) Eserleri de; Dilga ve Sarayname olarak verilmitir. Ayrca; eserlerin ekil ve muhteva zelliklerine deinilirken, eserlerden alnma rneklere de yer verilmitir. Eserin III. Blm, Kaygusuz Abdaln Eserlerinin ekil ve Tr Bakmndan ncelenmesi zerine dzenlenmitir. nc blm adndan da anlalaca zere daha ziyade, Kaygusuzun eserlerine ait ekil zellikleri hakknda bizlere bilgi verir. Bu blm dier iki blmden farkl olarak drt ana balk etrafnda toplanmtr. Bunlar srasyla; Vezin, Kafiye, Nazm ekilleri ve Dil ve slup eklinde adlandrlmtr. Vezin bal erevesinde Kaygusuzun iirlerinin vezin asndan tahlili yaplmakta ve gerek aruz vezniyle, gerekse hece vezniyle olsun iirlerinden rnekler sunulmaktadr. Kafiye bal dhilinde de Kaygusuzun iirlerinde bavurduu kafiye eitleri okura aktarlmakta ve bu da yine Kaygusuzun kendi iirleriyle izah edilmektedir. nc balmz ise yukarda da deindiimiz gibi Nazm ekilleri ad altnda ele alnan blmdr. Bu balk ierisinde, Kaygusuzun iirlerinde kulland nazm ekilleri ve bu nazm ekillerine ait rnekler okurla paylalmtr. unu da belirtmek gerekir ki, bu nazm ekilleri anlatlrken kark bir yap yerine yine snflandrlm bir yap dikkati ekmektedir. Bu, eser incelendii zaman daha iyi anlalacaktr. nc blmn son ana bal Dil ve slup zellikleridir. Bu blm Kaygusuz Abdaln iir anlaynn sistematize edildii ksmdr. Bu balk kapsamnda; Kaygusuzun ayrt edici bir vasf olan ve geni halk kitlelerince anlalabilirliini salayan Trkecilii, Kaygusuz Abdalda Trke uuru ad altnda anlatla gelmitir. Yine bir dier balk olan Kaygusuz Abdal Hamse Sahibi dhilinde, Kaygusuzun eserlerinin okluuna dikkat ekilerek; onu hamse sahibi bir air olarak nitelendirmenin mmkn olduuna deinilmitir. Gramer ekilleri ve Kelime Haznesi bal altnda, Kaygusuzun yaad devir itibariyle Eski Anadolu Trkesinin btn zelliklerini iirlerinde sergilediine deinilmitir. Ayrca onun kelime haznesindeki zenginliin zerinde durulmu ve iirlerindeki arkaik unsurlardan rnekleme yoluyla bahsedilmitir. Dil ve slup ksmna ait dier bir balk da Anlatm ekilleridir. Bu balk etrafnda Kaygusuzun iirlerinde kulland anlatm ekillerine deinilmitir. Bunlar srasyla; Nasihat ve Hitap Yoluyla Anlatm, Dorudan Doruya Anlatm, Mukaleme ve Soru Yoluyla Anlatm, Delil ve spat Yoluyla Anlatma, Tasvir Yoluyla Anlatm ve Tahkiye Yoluyla Anlatm eklinde adlandrlmlardr.

Bir dier balk olan Dier slup Hususiyetleri erevesinde ise; Kaygusuzun iirlerinde kulland baz edeb sanatlar(tekrir, seci, mecaz), halk syleyileri, ataszleri ve deyimler anlatlmtr. Eserin IV. Blm, Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Din Unsurlar adn tayan ve kendi arasnda ana balk hlinde anlatlan blmdr. Bunlar; tikat, badet ve Dier Din Unsurlar eklinde adlandrlmtr. tikat bal altnda imann alt artndan beinin Kaygusuz Abdaln eserleri ierisindeki yeri anlatlmtr. Eserde ad geen be esas; Allaha man Etmek, Meleklere man Etmek, Kitaplara man Etmek, Peygamberlere man Etmek, Ahiret Gnne man Etmek eklinde sralanmtr. badet bal ierisinde de; slamn be art dediimiz unsurlarn yine Kaygusuzun eserleri ierisindeki yeri anlatlmtr. Bu unsurlar eserde srasyla; Kelime-i ehadet, Namaz, Oru, Zekt ve Hacc eklinde dzenlenmitir. Dier bir blm olan Dier Din Unsurlar bal altnda da Kaygusuzun eserlerinde sklkla kulland Ayetlere ve Hadislere yer verilmitir. Kaygusuz Abdal(Aladdin Gayb) isimli eserin beinci blmn ise; Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Tasavvufi Unsurlar tekil eder. Blm iki ana balktan olumaktadr. Bunlardan birincisi Tasavvufun Tarih Geliimine Ksa Bir Bak, dieri ise Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Drt Kap-Krk Makama Gre Tasavvufi Unsurlar balklar dhilinde ele alnp incelenen blmlerdir. Tasavvufun Tarih Geliimine Ksa Bir Bak ad altnda tasavvuf tarihi ksm hlinde anlatlmtr. Bunlardan birincisi, Hz. Muhammed veya Asr- Saadet Dnemi ad altnda anlatlanlardr. Bu blmde tasavvuf tarihi Hz. Muhammed(sav) zamanna kadar gtrlm ve; Ad konmasa bile bu devir, tasavvufun balangc ve kurumsallamaya balad tam bir zhdi hayat devridir. denilmitir. kinci bir balk olan Tbin Dnemi bal altnda sahabeleri grenler devrinden bahsedilmitir. Bu dnemin ahsiyetleri iin slamn drt ana kayna rehber durumundadr. Bu kaynaklar bilindii zere; Kuran- Kerim, Hz. Peygamber(sav)den rivayet edilen hadisler, icma ve kyastr. Bu dnemde tasavvuf mektebinin temelinin atld sylenmitir. Tasavvufun Tarihi Geliimine Ksa Bir Bak adl blmn son alt bal da lk Sufiler Dnemi adn tar. Bu balk etrafnda da slam ve Trk-slam tarihi ierisindeki sufileme hareketlerine deinilmitir. Daha nce de deindiimiz gibi beinci blmn ikinci ana bal Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Drt Kap-Krk Makama Gre Tasavvufi Unsurlar adn alr. Burada; Ahmed Yesev Ocann drt kap krk makam dncesini temel kabul etmi, tasavvufi dncesini bu sistemle hayata geirmeye alm bir ahsiyet olan Kaygusuzun Drt kap krk makam anlay eserlerinden rneklerle izah edilmitir. Gerek eserin iyi tannmas gerekse de nemli olmasndan dolay Kaygusuzun drt kap krk makamndaki esaslar balklar hlinde vermek yerinde olacaktr: eriatta bulunan on makam; man etmek, ilim sahibi olmak, namaz klmak, oru tutmak, zekt vermek-hacca gitmek, helal kazanmak-helal yemek, efkat ve merhamet sahibi olmak, ehl-i snnet vel cemaat sahibi olmak, emr-i bilmaruf sahibi olmak(iyiyi emir etmak), nehy-i anil-mnker sahibi olmak(kty yasak klmak)tr. Tarikatta bulunan on makam; Tevbe etmek, pirden el almak, nasihat dinlemek, yumuak huylu olmak, mrit olmak, havf reca sahibi olmak, slamn be artn yerine getirmek, gnl sahibi olmak, teferr sahibi olmak, evliyalar yolunu semek. Marifette bulunan on makam; Edep ve hay sahibi olmak, emin olmak, sabr ve kanaat sahibi olmak, kibir ve riyadan uzak kalmak, Tanrnn birliine(vahdet-i vcut) inanmak, gayr-i Hakk sahibi olmak, enel- Hakk sahibi olmak, tecelli klmak, dnyay terk(edip)-ahireti semek ve kendini bilmek. Hakikatte bulunan on makam ise; Tevazu sahibi olmak, haset ve kinden arnmak, cmert olmak-cimri olmamak, kimseyi incitmemek, sr sahibi olmak, meratib-i erbaa ile amel etmek, seyr slk sahibi olmak, marifet sahibi olmak, elest meclisinde bulumak, Allahn didarn grmek(ruyetul-lah) olarak eserde sralanmtr.

Eserin altnc blm; Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Simatiyeler ad altnda dzenlenmitir. Bu blmde de Kaygusuzun eserlerinde ad geen simatiyelere yani yiyecek adlarna yine eserlerinden rneklerle deinilmitir. Bu, ad geen simatiyeler drt ana balk hlinde dzenlenmitir. Bunlar: Hamurlu ve Et Trnden Yiyecekler, Tatllar, Meyveler ve Kuru Yemiler adn tayan balklardr. Yedinci blm; Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Su adn tayan ve Kaygusuzun eserlerindeki su motifini ele alan blmdr. Bu blmde Kaygusuzdaki su motifi drt balk hlinde incelenmitir. Bunlar: nsan Vcudunun Teekklndeki Su, Kaside-i Dolabnnmedeki Su Motifi, Balk-kz(Deniz-Kara) Tebihindeki Su, Ataszleri ve Deyimlerde fade Edilen Su eklinde sralanmtr. Son balmz ise Kaygusuz Abdalda Nevruz Gelenei ve Bir Nevruz Sabah adn tar. Burada Trklerde Nevruz Gelenei st bal altnda Anadoluda Nevruz/Ergenekon Bayram ve Mill Birlik ve Beraberlik Asndan Nevruzun Trk Kltrndeki Yeri balklar aklana gelmitir. Sekizinci blmn ikinci ana bal ise; Kadriye Hseyinin kaleme ald ve Kaygusuz Sultanda Bir Nevruz Sabah adn tayan blmdr. Kadriye Hseyinin bu yazs Abdurrahman Gzel tarafndan sadeletirilerek esere nakledilmiitir. Satrlarmz Prof. Dr. Abdurrahman Gzelin Kaygusuz Abdaln edebiyat tarihimiz iindeki yeri ve nemi hakknda syledii u szlerle noktalamak istedik: Demek oluyor ki; Kaygusuz Abdal, Trk Tekke Edebiyatnn en nemli simalarndan biri hatta baz bakmlardan birincisidir. te biz, onun ehemmiyetini eserlerinin btn zerinde yaptmz bu alma ile ortaya koymaya altk. Grld gibi, gnmze kadar biline gelen Kaygusuz Abdaln ahsiyetinden farkl olarak, nispeten hakiki ahsiyetini edebiyat tarihi iindeki yerine koyduumuzu sanyoruz. Bu vesile ile benzerlerinin de bu ekilde ele alnd takdirde farkl neticelere varlabileceini sylemek mmkndr.