VII.

ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

391

______

EVRE VE YAKIT ANALZ LABORATUVARLARINDA AKREDTASYON SREC

Il ATAOLU idem TIRIS Davut UZUN

ZET Dnyada retim, rn eitlilii ve rnlerin ithalat ve ihracatndaki art, beraberinde; kalite, teknik emniyet, dayankllk, uygunluk ynlerinden rnlerden beklentilerin yerine getirilmesine dair gvence konusunu n plana karmtr. Bu araylara cevap olarak, rn ve retime ynelik; belgelendirme, muayene, test ve analiz hizmetleri "uygunluk deerlendirmesi" kavram altnda disipline edilmi hale getirilmektedir. Buradan yola karak, uluslararas olarak kabul grm kriterler baz alnarak kalibrasyon ve test/deney laboratuvarlarnda akreditasyon sistemlerinin oluturulmas sz konusu olmutur. Bu sistemlerin uygulanmasyla, test ve deney hizmetlerinin farkl lkelerde farkl niteliklerde yrtlmesinin engellenmesi, ticarette engel haline gelmesini nne geilmesi, benzer yaklamlarn oluturulmas, benzer sertifikalandrma, standartlarn uygulanmasnda uyum, bilgi transferi, zlenebilirliin salanmas ve karlatrma yaplabilmesi amalanmaktadr. 2000 ylndan nce test ve kalibrasyon laboratuarlar iin akreditasyon almalar, EN 45001 standardna gre yaplmaktayd. Bu standart Aralk 1999 da revize edilerek TS EN ISO/IEC 17025:2000 standard oluturulmutur. Bu standardn son revizyonu Mays 2005 ylnda yaplmtr ve bu tarihten itibaren standartla ilgili almalar EN ISO/IEC 17025:2005 temel alnarak yaplmaktadr. lkemizin Avrupa Birliine adayl almalarnn balamas ile topluluun teknik mevzuatnn benimsenerek i mevzuatmza dahil edilmesi sz konusu olmutur. Avrupa Birliinin standardizasyon, lm, kalibrasyon, kalite, akreditasyon, test ve belgelendirme konularndaki teknik mevzuatna uyum almalarna balanmtr. Bu erevede evre ve yakt analizleri ile ilgili mevzuatta gerekli dzenlemeler yaplarak test ve analizlerin akredite laboratuvarlarda yaplmas ile ilgili artlar belirlenmitir. evre ve yaktlarla ilgili uygunluk, yasal dzenlemeler ve ynetimleri ile ilgili kararlar hemen hemen tamamen lm bilgilerine dayanlarak alnr. Bu nedenle veriler ve bunlarn kalitesi son kullanclar ve hkmet yetkilileri asndan doru, gvenilir ve uygun maliyetli kararlarn alnmas bakmndan ok nemlidir. Bu bildiride, deney laboratuvarlarnda akreditasyonun nemi, gereklilikleri ve lkemizde akreditasyon ile ilgili evre ve yakt analizleri asndan mevcut yasal zorunluluklardan bahsedilecektir. TBTAK Marmara Aratrma Merkezi Kimya ve evre Enstits ve Enerji Enstits laboratuvarlarnn akreditasyonu kapsamnda edindii tecrbeler ve yapt almalardan rnekler verilecektir. 1. LABORATUVAR AKREDTASYONU Akreditasyonun genel tanm, laboratuvarlarn, test ve belgelendirme kurulularnn uluslararas kabul grm teknik kriterlere gre deerlendirilmesi yeterliliklerinin onaylanmas ve dzenli aralklarla denetlenmesi eklinde yaplabilir.

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

392

______

Dier bir deyile akreditasyon, yaplan test/analizlerin ve kalibrasyonlarn geerlilik ve gven kazanmas iin laboratuvarn teknik yeterliliinin uluslararas kriterlere gre deerlendirilmesi, onaylanmas ve denetlenmesidir. Yukardaki ifadelerde de verildii zere, bir test/analiz kuruluunun yapt testlerin gvenilirliinin salanabilmesi iin, bu kurulularn belirlenen uluslararas kriterlere gre alyor olduunun belgelenmesi gerekmektedir. 2000 ylndan nce test ve kalibrasyon laboratuarlar iin akreditasyon almalar, EN 45001 standardna gre yaplmaktayd fakat bu standart 1999 Aralk aynda revize edilerek EN ISO/IEC 17025:2000 standard oluturulmutur. Bu standardn son revizyonu Mays 2005 ylnda yaplmtr ve bu tarihten itibaren standartla ilgili almalar TS EN ISO/IEC 17025:2005 temel alnarak yaplmaktadr. Dnyadaki uygulamalara paralel olarak bu kriterler TS EN ISO/IEC 17025:2005 Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarnn Yeterlilii iin Genel artlar standardnda aklanmtr. Ekim 1999 tarihinde Trk Akreditasyon Kurumu TRKAK kuruldu; ama laboratuvar almalarnn AB ve uluslararas normlara uygun olarak TRKAK tarafndan akredite edilme srecinin hzlandrlmas, rn gvenilirlii uygulamalar da dikkate alnarak; test ve analiz laboratuvarlarnn, ve kalibrasyon merkezlerinin teknik altyap ve donanmlarnn oluturulmasna ynelik gerekli almalarn tamamlanmas, dnyadaki uygulamalara paralel olarak TS EN ISO /IEC 17025 standartlar serisine uygun hale getirilmesi, niversitelerin ve dier kamu kurulularnn yaplarnda bulunan test ve deney laboratuvarlarnn lke potansiyelinin kullanlmas, kamu kuruluu, niversite sanayi ibirlii ortam oluturulmas asndan ISO 17025 kapsamnda akreditasyon srecine sokmalardr. Bu standardn temel gerekleri; 1. Laboratuvarda uygulanabilir bir kalite sistemi kurmak ve dokmante etmek, 2. Laboratuvarda gerekletirilen test ve analiz faaliyetlerinin standardn gerekliliklerini ve mteri ihtiya ve taleplerini de karlayacak ekilde yeterli hale getirmektir. TS EN ISO/IEC 17025:2005 Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarnn Yeterlilii iin Genel artlar standard: 1. 2. 3. 4. 5. Kapsam Atf Yaplan Standartlar Tanmlar Ynetim artlar Teknik artlar

olmak zere 5 maddeden olumaktadr. Standardn gereklilikleri 4. Ynetim artlar ve 5. Teknik artlar maddeleri altnda verilmektedir. 4. Ynetim artlar 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11 4.12 4.13 Kurulu Ynetim Sistemi Dokman Kontrol Taleplerin, Tekliflerin ve Szlemelerin Gzden Geirilmesi Deneylerin ve Kalibrasyonlarn Taerona Verilmesi Hizmet ve Malzemelerin Satn Alnmas Mteriye Hizmet ikyetler Uygun Olmayan Deney ve/veya Kalibrasyon leminin Kontrol yiletirme Dzeltici Faaliyet nleyici Faaliyet Kaytlarn Kontrol

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

393

______

4.14 4.15

Tetkikler Ynetimin Gzden Geirmesi

5. Teknik artlar Genel Personel Yerleim ve evre artlar Deney Metotlar ve Metotlarn Geerli Klnmas Cihazlar lmlerin zlenebilirlii Numune Alma Deney Numunelerine ve Kalibrasyona Gelen Cihazlara Uygulanan lemler Deney ve Kalibrasyon Sonularnn Kalitesinin Gvencesi Sonularn Rapor Haline Getirilmesi

ISO/IEC 17025 standardnn tarif ettii Kalite Ynetim Sistemi genel olarak aadaki gereklilikleri iermektedir: Kalite sisteminin kurulmas Uygun laboratuvar koullarnn oluturulmas Eitimli, yeterli ve yetkin Laboratuvar personeli Eitim prosedrleri ve kaytlar Cihaz altyaps uygunluu, dzenli bakm ve kalibrasyonlar Kalite kontrol prosedrleri Dokmante ve valide edilmi metotlar zlenebilirlik ve lm belirsizlii nleyici ve dzeltici faaliyetler Yeterlilik testlerine katlm tetkikler ve gzden geirmeler ikyetlerin deerlendirilmesi Referans malzeme, reaktif, lm standartlarnn uygunluu

Akreditasyon; stee baldr ve zorunluluk deildir. Kapsam nemlidir Yetkinlik, tarafszlk ve bamszla odakldr Mteri ihtiyalarnn tam olarak karlanmas hedeflenir Kullanlan tm yntem ve prosedrlerin amaca uygunluunun gsterilmesi gereklidir.

2. AKREDTASYON NEDEN GEREKLDR Gelien teknoloji ile birlikte art gsteren rn eitlilii ve ilevsellii, beraberinde; kalite, teknik emniyet, dayankllk, kullanm gayesine uygunluk ynlerinden rnlerden beklentilerin yerine getirilmesine dair gvence araylarn ortaya karmaktadr. Bu araylara cevap tekil etmek zere, rn ve retime ynelik; belgelendirme, muayene, test ve analiz hizmetleri "uygunluk deerlendirmesi" kavram altnda disipline edilmi hale getirilmektedir. Uluslararas kabul edilmi ortak ltlere gre yaplandrlan ve altrlan akreditasyon sistemleri; uygunluk deerlendirmesi hizmetlerinin farkl lkelerde farkl niteliklerde yrtlmesinin engellenmesi, test ve belgelendirme konusunun ticarette teknik engel haline gelmesine yol aacak bir zemin

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

394

______

oluturma halinin nne geilmesi gayesiyle, son 10 yl iinde gelien bir zm vastas olarak devreye girmitir. rnn belirli bir standartta retilip retilmediinin kontrol edilmesi haksz rekabeti nleyecei dncesiyle, AB ye lkelerinde yetkili kurumlar ve/veya kurulular standartta belirtilen artlarn yerine getirilip getirilmediinin kontrol edilmesini (test, analiz, gzetim) talep etmektedirler. Ayrca yaplan bu lmlerin lkeler arasnda kabul edilir olmas, bir lkede yaplan bir test veya analizin dier bir lkede yaplmasn ortadan kaldrmaktadr. Bu kapsamda mteriler iin yaplan test/analiz hizmetinin gvenilir olmas uluslararas platformda tannr olmas bir avantajdr. Test veya analiz sonucunun yanl olmas olaslnn gerek laboratuvar, gerek sanayi ve gerekse tketici iin yksek bir bedele, ciddi tehlikelere neden olabilecei aktr. Bylece bir laboratuvarn gvenilir olmas iin uygun cihazlarla donatlmas, teknik ve ynetim personelinin nitelikli olmas, uygun evre koullarnda doru bilgilerle (geerli deney yntemleri, ekipmanlarn kalibrasyonu vb.) almas gerekir. Yaplacak akreditasyon almalar, sistemin gvenilirlii asndan ok nemlidir. Avrupa Birlii Mevzuatna Uyum Avrupa Komisyonu; rnlerin, i pazarda dolamn hzlandrmak iin 1985 ylnda sunduu programnda; ye lkelerdeki rnlere dair yasalarn uyumlatrlmasn, yeni bir metot ve yeni bir yaklam olarak sundu. Bu metoda gre AB Direktifleri; hayat, salk ve evrenin korunabilmesi iin yerine getirilmesi gereken ana artlar belirlemeli ve bu artlar, rn Avrupa piyasasna srlmeden nce yerine getirilmelidir. Bu kararlar: a) b) c) d) Komisyon Direktifleri, 93/465/EEC'de uygunluk deerlendirmesine modler yaklam, Komisyon zmlerinde standart ve dzenlemelere yeni yaklam, Deney ve belgelendirmede global yaklamda bulunmaktadr.

AB kararlarnn amac; gnll test iin kullanlan sistemin kullanmn yaygnlatrmak ve direktiflerde bulunan artlar dzenlemek ve zorunlu ve gnll sektrlerce yaplan testlerin ortak kabulne ulamaktr. Kural olarak; ye bir lke, dier bir ye lkede yeterli bir biimde test edilmi bir rnnn, yeniden test edilmesini talep etmemelidir. Bu sistemi ileyie geirmek iin gereken n art; ye lkeler arasnda, uygunluk deerlendirmesi asndan gven duyulmas ve deerlendirmeyi yapan lkenin veya rgtlerin dzeylerinin bir olmasdr. Bu sistemde yer alan kurulularn kalitesi ve yeterliliinin tespiti iin; ak ve uyumlatrlm kriterlere ihtiya duyulmaktadr. Uygunluk deerlendirmesi hizmeti veren kurulularn sahip olmas gereken nitelikleri ihtiva eden EN 45000 ve ISO/IEC 17000 serisi standartlarn hazrlanmas ve uygulamaya geilmesi, ulusal akreditasyon sistemlerinin karlkl tannma anlamalarna taraf olacak ekilde yeterli hale gelmesi iin gerekli zeminin glenmesini salamtr. lkemizin 1995 ylnda imzalad Gmrk Birlii anlamas ile 01 Ocak 1996da 1/95 sayl Ortaklk Konseyi karar yrrle girmitir. Ortaklk Konseyi kararlarnn 8. ve 11. maddelerine gre lkemiz 5 yl ierisinde Avrupa teknik mevzuatn benimseyecek ve Avrupa Topluluunu ticarette teknik engellerin kaldrlmasna ilikin mevzuatn i mevzuatna dahil edecektir, dier bir ifadeyle, Topluluun standardizasyon, lm, kalibrasyon, kalite, akreditasyon, test ve belgelendirme konularndaki teknik mevzuatnn listesi ve uyumun artlarn belirlemitir.

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

395

______

Ulusal Yasalara Uyum evre Analizleri le lgili Durum AB mevzuatna uyum kapsamnda yaplan almalarda evre Kanunu kapsamnda ynetmelikler karlmtr. Bunlardan evre ile ilgili analizlerin gerekletirildii laboratuvarlar iin akreditasyon art; 24631 sayl ve 5.1.2002 tarihli resmi gazetede yaymlanan evre Bakanlnn EVRE DENETM YNETMEL nin II. Blm Denetime Tabi Kurulu ve letmelerin Ykmllkleri Madde 6 Denetime tabi kurulu ve iletmeler bal altnda c maddesinde; c) Tesis ii denetim iin gerekli lm ve analizleri 27/10/1999 tarihli ve 4457 sayl Trkiye Akreditasyon Kurumu Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanun hkmlerine gre akredite edilmi laboratuvarlara sahip olan zel ve kamu kurum ve kurulularna yaptrmakla, ykmldr eklinde belirtilmektedir. Bu durumda evre ile ilgili tm analizlerin akredite edilmi laboratuvarlarda yaplmas art koulmaktadr. evre ve Orman Bakanlndan 05.09.2008 tarihinde 26988 Nolu R.Gazete de yaynlanan EVRE LM VE ANALZ LABORATUVARLARI YETERLK YNETMEL evre mevzuat kapsamnda her trl izin, izleme ve denetimlere esas tekil eden lm ve analizleri yapacak, zel veya kamuya ait kurum ve kurulu laboratuvarlarnn yetkilendirilmesine ilikin usul ve esaslar dzenlemektir. Ynetmelik kapsamnda evre Analizlerinin bakanlk tarafndan yetkilendirilmi akredite veya akreditasyon srecinde olan laboratuvarlar tarafndan yaplaca tanmlanmaktadr: evre mevzuat kapsamnda lm ve analiz yapan, TS EN ISO/IEC 17025 "Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarnn Yeterlilii iin Genel artlar" standardna gre Akreditasyon Kurumuna bavuruda bulunmu olan zel veya kamu kurum ve kurulu laboratuvarlarna evre lm Ve Analizleri n Yeterlik Belgesi verilir. Belge bir kereye mahsus verilir ve geerlilik sresi 2 yldr. Birinci yln sonunda akreditasyon belgesini ibraz eden laboratuvarlar talepleri halinde evre lm ve Analizleri Yeterlik Belgesi almak iin bavuruda bulunabilirler. Birinci yln sonunda Akreditasyon Kurumu tarafndan verilen denetim teklif formunu veya akreditasyon belgesini Genel Mdrle ibraz edemeyen laboratuvarlarn belgesi iptal edilir. evre mevzuat kapsamnda lm ve analiz yapan TS EN ISO/IEC 17025 "Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarnn Yeterlilii iin Genel artlar" standardna gre Akreditasyon Kurumu tarafndan yeterlik bavuru kapsamndaki tm parametrelerde akredite olmu zel veya kamu kurum ve kurulu laboratuvarlarna evre lm Ve Analizleri Yeterlik Belgesi verilir. evre lm ve Analizleri Yeterlik Belgesinin geerlilik sresi drt yldr. Yakt Analizleri le lgili Durum Sv yakt analizleri ile ilgili analizlerin gerekletirildii laboratuvarlar iin; PETROL PYASASINDA UYGULANACAK TEKNK KRTERLER HAKKINDA YNETMELK 10.09.2004 Tarihli ve 25579 Sayl Resmi Gazetede Yaymlanmtr. Bu ynetmeliin 11. maddesinde; Numunelerin analizi, akreditasyon kurulular tarafndan akredite edilmi sabit ve gezici laboratuvarlar vastasyla yaplr. ibaresi bulunmaktadr. Kat yakt analizleri ile ilgili analizlerin gerekletirildii laboratuvarlar iin; Resmi Gazete - 31/12/2004 Cuma - EVRENN KORUNMASI YNNDEN KONTROL ALTINDA TUTULAN YAKIT VE ATIKLARA LKN TEBL - EVRENN KORUNMASI YNNDEN KONTROL ALTINDA TUTULAN YAKIT VE ATIKLARA LKN TEBLN (DI TCARETTE STANDARDZASYON: 200../..) EK-I LSTESNDE YER ALAN KONTROLE TAB YAKITLARA LKN TAAHHTNAME:

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

396

______

Madde 11- 5 inci, 6 nc ve 7 nci maddeler kapsamnda alnan numunelerin evre ve Orman Bakanl evre Referans Laboratuarnda veya akredite olmu ve bu analizleri yapabilecek teknik donanma sahip ve evre ve Orman Bakanlndan Laboratuar Yeterlik Belgesi alm laboratuarlarda ASTM veya ISO metotlarna gre tam analizlerinin yaptrlaca, ibaresi bulunmaktadr. Akreditasyonun Salad Avantajlar Akreditasyon; lkemizde retilen mal ve hizmetlerin kalitesinin uluslararas standartlara uygunluunun dnyada kabul grecek ekilde belge ve raporlarla ortaya konulmasnda nemli bir aratr. Bu almalar mevcut sistemlerin gelitirilmesi ve yerletirilmesi yannda sonulara ynelik gvencenin artrlmasn salayarak, retici ve tketicinin faydalln da en st dzeye karacaktr. Laboratuvar akreditasyonun bu belgeye sahip laboratuarlara getirdii avantajlar: Ulusal ve uluslararas platformda deney raporlarnn geerliliinin gsteren bir aratr. eitli uluslararas gelimelerin laboratuvarlar arasnda yaygnlamasn ve farkndaln arttrlmasn salar. Bu sayede benzer kabullerin gelimesi salanm olur. hra rnlerinin tercih edilme ansn artrr. Akredite laboratuvar dier laboratuvarlar gre saygnlk ve ticari stnlk salar. oklu denetimlerin azaltlmasn salar. Organizasyonda kalitenin, kabiliyetlerin ve kapasitenin artrlmas iin bir bask aracdr. Uluslararas kabul gren sertifikasyon salar. Akreditasyon, laboratuvarn potansiyel mterilerinin Laboratuvar tarafndan gerekletirilen almalarn kalitesine gvenilirliini arttrr.

3. TBTAK-MAM DA EVRE VE YAKIT ANALZ LABORATUVARLARININ AKREDTASYONU evre ve yaktlarla ilgili uygunluk, yasal dzenlemeler ve ynetimleri ile ilgili kararlar hemen hemen tamamen lm bilgilerine dayanlarak alnr. Bu nedenle veriler ve bunlarn kalitesi son kullanclar ve hkmet yetkilileri asndan doru, gvenilir ve uygun maliyetli kararlarn alnmas bakmndan ok nemlidir. Laboratuvar akreditasyonu laboratuvarn rettii verilerin kalitesinin arttrlmas ve bu sayede laboratuarn yeterliliinin garanti altna alnmasn salar. evre Laboratuvarlarnn Akreditasyonu TBTAK MAM Kimya ve evre Enstits bnyesinde evre Analizlerinin gerekletirildii 4 adet Laboratuvar bulunmaktadr: Su ve Atksu Analiz Laboratuvarlar Ktle Spekrometresi laboratuvar Hava Kirlii ve Kontrol laboratuvar Deniz Gl Kirlilii ve Ekotoksikoloji Laboratuvar

lkemizde btn canllarn ortak varl olan evrenin srdrlebilir evre ve srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn salamak amacyla TC evre ve Orman Bakanl tarafndan evre Mevzuat yaynlanm ve uygulanmaktadr. evre mevzuat kapsamnda insani veya endstriyel faaliyetler sonucunda oluan atklarn kontrol altnda tutulmas, bertarafnn nasl yaplaca ve su, hava toprak ortamlar ile bu ortamlarla ilikili ekosistemleri korumak amacyla ynetmelikler karlmtr. TBTAK MAM Kimya ve evre Enstitsne bal evre Analizlerinin gerekletirildii laboratuvarlarda evre Mevzuatnn yan sra eitli bakanlklar kapsamnda da karlm ynetmeliklere gre analiz almalar gerekletirilmektedir:

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

397

______

evre Mevzuat Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii (2004) Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii (1991) Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii.(1995-2005) Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii (2004) Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii -2005 Tehlikeli Maddelerin Su Ve evresinde Neden Olduu Kirliliin Kontrol Ynetmelii (2005) Endstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii (2006) Poliklorlu Bifenil Ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrol Hakknda Ynetmelik (2007) Hava Kalitesi Deerlendirme Ve Ynetimi Ynetmelii (2008) Atk Ynetimi Genel Esaslarna likin Ynetmelik Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Teknik Usuller Teblii (1991)

Salk Bakanl nsani Tketim Amal Sular Hakknda Ynetmelik (2005) TSE, TSE 266- nsani Tketim Amal Sular, Belediyelere Ait Ynetmelikler TBTAK MAM da Belgelendirme ncesi Akreditasyon Sreci TBTAK MAM da ISO 9001 Kalite Belgesi Mart 2001 de alnmtr. evre Analizleri ve Yakt Analizleri laboratuvarlarn akreditasyonu hazrlk almalar ISO 9001 belgesinin hazrlk almalarnn balad 1999 yl olarak sylenebilir. Ancak 2001 ylnn banda bu hazrlk almalar hz kazanmtr. Ekim 2002 de Alman DAR/DAP akreditasyon denetim kuruluu tarafndan gerekletirilen denetim sonucu belge alnmtr. evre Analizleri ve Yakt Analizleri laboratuvarlarn akreditasyonu almalarnn geliim sreci aadaki admlarla zetlenebilir. Laboratuvarn organizasyon yapsnn tarifi Akreditasyon kapsamnn belirlenmesi Standardn gerektirdii laboratuvar ileyii ile ilgili dokmantasyonun hazrlanmas ve Kalite Ynetim Sisteminin kurulmas Yerleim ve evre koullarnn iyiletirilmesi Personel yeterliliinin ve yetkinliinin salanmas, gerekli eitimlerin alnmas Metot validasyonu, kalite kontrol ve cihaz performans kontrol almalarnda kullanlacak referans madde ve malzemelerin temini Kimyasal maddelerin gzden geirilmesi Cihaz ve ekipmanlarn bakm ve kalibrasyonu Metotlarn valide edilerek geerli klnmas, metot validasyonu raporlarnn hazrlanmas Validasyonlar yaplan analizlerin belirsizliklerinin hesaplanmas, raporlandrlmas Valide edilmi metotlar iin i kalite kontrol faaliyetlerinin tanmlanmas Kalibre edilmi cihazlar iin ara kontrollerin tanmlanmas D kalite kontroller iin bu organizasyonlar gerekletiren firmalarn aratrlmas ve temini Sistemin srekliliinin salanmas

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

398

______

Akreditasyon Kapsamnn Belirlenmesi Akreditasyonun laboratuarn hangi alanlarn ve hangi metotlarn kapsayaca almalarn balangcnda belirlenmelidir. Laboratuvarlarda akreditasyon kapsamna alnan metotlarn belirlenmesinde dikkate alnan hususlar: Mteri taleplerinin youn olduu Mteri ihtiyalarna paralel olarak evre Mevzuat ve Yaktlarn Karakterizasyonu standartlar kapsamnda olan Su ve atk su ve yakt karakterizasyonunda nemli olan Laboratuvar tecrbesinin fazla olduu standardn gerekliliklerini eksiksiz olarak karlayabilecek bir altyap ile analizi yaplan

parametrelerin seilmesidir. Cihazlar ve Kalibrasyon Laboratuvarlarda kullanlan tm cihazlarn amacna uygun zelliklere sahip olup olmad gzden geirildi. Cihazlarn bakmlar yaptrlm, periyodik bakmlar planlanm ve kullanm klavuzlar hazrland. Laboratuar personeli tarafndan yaplacak kalibrasyonlar iin cam malzeme, scaklk ve arlk kalibrasyonu eitimleri alnd. lm sonucunu etkileyen cihazlarn kalibrasyonlar yaptrld ve kalibrasyon planlar hazrland Cam malzemelerin kalibrasyonlar Laboratuvar personeli tarafndan yapld ve kalibrasyon sertifikalar hazrland yon kromatografi, atomik absorpsiyon cihaz gibi kalibrasyonu yaplamayan cihazlarn yetkili firmalar tarafndan performans kontrol testleri yapld Kalibrasyonu ve performan kontrol yaptrlan cihazlarn periyodik kalibrasyon dorulamalar planland ve referans malzemeleri temin edildi.

Metot Validasyonu ve Belirsizlik Hesaplar Metot validasyonu Bir lm prosedrnn belirlenen amalara uygunluunun objektif olarak test edilerek yazl delilerle kantlanmasdr. Metodun amaca uygunluunun test edilmesi iin yaplmas gereken baz kontroller tanmlanmtr. Metot validasyonu almalar aadaki parametreler iin metodun performansn gstermek amacyla planlanm ve gerekletirilmitir. Elde edilen sonularn verildii ve deerlendirmelerin yapld Metot Validasyon ve Belirsizlik Hesaplar Raporlar her metot iin ayr olarak hazrlanmtr. Metot Validasyonu Parametreleri Seicilik/Seimlilik Doruluk Kesinlik o Tekrarlanabilirlik (Repeatability) o Tekrar retilebilirlik (Reproducibility) Lineerlik lm Aral Tayin Limiti lm Limiti Salamlk

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

399

______

Kalite Kontrol almalar Metod validasyonu almalarndan sonra deney sonularnn geerliliini izlemek iin laboratuarda kalite kontrol sisteminin kurulmas almalar gerekletirilmitir. a) Kalite Kontrol: Sertifikalandrlm referans malzemelerin dzenli olarak kullanlmasn ve/veya ikincil referans malzemelerin kullanlarak laboratuvar ii kalite kontrollerin yaplmas. Kalite kontroln sklna ve ne ekilde yaplacana laboratuvar ynetimi ve analiz sorumlular tarafndan Analiz yntemi, Yntemin zorluu, Analizin yapl skl, Numunelerin younluu, Sonularn hassasiyeti,

dikkate alnarak karar verilir. Kalite kontrol numunelerinin sonularnn izlenmesi amacyla Kalite Kontrol grafikleri (QC chart) oluturuldu. Kalite Kontrol limitleri metot validasyon almalar sonularndan yararlanlarak hesapland. Metod validasyonu yaplan srasnda belirli konsantrasyon aral iin yaplabilecek hatalar ifade eden alt ve st kontrol limitleri belirlenir. lm sonularnn limit deerleri dnda bulunmas analizler durdurulur ve dzeltici faaliyet balatlr.

b) D Kalite Kontrol: Akreditasyon kapsamndaki parametreler iin ylda en az bir kez Trkiye ve Yurtdnda organize edilen Laboratuvarlar aras karlatrma veya yeterlilik deneyleri programlarna katlm salanmaktadr.

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

400

______

KO Metod Kontrol Kart 115,00 Values 110,00 okunan deer (mg/l) 105,00 100,00 95,00 90,00 85,00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 lm says analiz ad: Kimyasal Oksijen htiyac Metod: SM 5220 Ak Reflux Metodu Sorumlu: Kenan Sapmaz mza Periyot: 15 gnde bir defa 06/06/2008 Ortalam a deer KL AKL UL AUL

ekil 1. rnek Kalite Kontrol Kart Tablo 1. Kimya ve evre Enstits En Iso/Iec 17025 Standardna Gre Akredite Analiz Parametreleri No Analiz Ad Kullanlan Standardn smi Su ve Atk su Laboratuvar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 pH tayini Toplam askda kat madde tayini Kimyasal oksijen ihtiyac tayini Ya - gres (infrared metodu ile) tayini Amonyak tayini Amonyak tayini Kat atk ve su numunelerinde Adsorblanabilen organik halojenlerin tayini Sulu zeltilerde yon kromatografisi ile anyonlarn tayini (F, Cl, Br, NO3, NO2, PO4, SO4) letkenlik tayini Fenol tayini SM 4500 H+ B. Elektrometrik Metod SM 2540 D. Toplam Askda Kat Madde (103-105 C de kurutulmu) SM 5220 B. Ak Reflux Metodu ASTM D 7066 2004 SM 4500 NH3 B n Distilasyon Basama SM 4500 NH3 C Titrasyon Metodu BS EN 1485 1997 SM 4110 B-Eluent letkenliinin Kimyasal Basklamas le yon Kromatografi Yntemi SM 2510 B - Laboratuvar metodu SM 5530 B Temizleme ilemi, SM 5530 D Direkt fotometrik metod

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

401

______

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Sulu zeltilerde Atomik absorpsiyon spektrometresi metal tayinleri (Alevli) Fosfat tayini Serbest ve toplam siyanr tayini Toplam Organik Karbon Analizi Kat Numunelerde Toplam Organik Karbon Analizi Arsenik ve Selenyum Analizi Civa Analizi AAS Cihaz le Kalsiyum, Magnezyum Sodyum, Potasyum Analizi Bulanklk Sularda ICP-MS Cihaz le Metal Analizleri ( Ca, Co, Cr, Cu, Mn, Mo, Pb, Sb, Se, Organik azot (Toplam Kjeldahl Azotu) Toplam znm Kat Madde AAS Grafit Frnda Cd ve Pb Analizi Bromate Granlar atklarn ve artma amurlarnn su ile ekstraksiyonu Kuru Maddenin Yanma Kayb -Artma amuru, Toprak ve Sedimentte Kuru Madde ve Nem Tayini -Artma amuru, Toprak ve Sedimentte Toplam Kat Tayini - Artma amuru, Toprak ve Sedimentte Soxhlet Ekstraksiyonu ile Ya ve Gres Tayini - Artma amuru, Toprak ve Sedimentte Artma amuru, Toprak ve Sedimentin Mikrodalga Frn Yntemi le Asit Paralama lemi Artma amuru, Toprak ve Sedimentte ICP-MS Cihaz le Metal Analizleri Ya Numunelerinin Mikrodalga Frn Yntemi le Asit Paralama lemi Ya Numunelerinde ICP-MS Cihaz le Metal Analizleri ( As, Cd, Cr, Pb)

SM 3111A, B, D Alevli AAS ile metal tayini SM 4500-P B Numune Hazrlama, SM-4500 P D Kalay Klorr Methodu SM 4500-CN- C destilasyondan sonra toplam siyanr, SM 4500-CN- E Kolometrik metod SM- 5310 B Yksek Scaklk Yakma Yntemi D.11.Y.03.32 2006-08 SM 3114 C 2005 Atomik Absorpsiyon Spektrometre Hidrr Sistemi Metodu le Arsenik ve Selenyum Analizi TS 2537 EN 1483 1999-04 Souk Buhar Metodu le Civa Analizi TS 6228 EN ISO 7980 - 2002-04, TS ISO 9964-1 1999-02, TS ISO 9964-2 1998-04 SM 2130 B 2005 Nefelometrik Metod EPA Method 6020A 1998-01 SM- 4500 - Norg. B Makro Kjeldahl SM 2540 C 2005 SM 3113 B 2005 SM 4110 B- yon kromatografi cihaz ile Leaching DS EN 12457 Part 4 2002-11 TS EN 12879 2003-03 TS 9546 EN 12880 2002-04 SM 2540 B 2005 SM 5520 D 2005 EPA 3052 1996-12 EPA Method 6020A 1998-01 EPA 3052 1996-12 EPA Method 6020A 1998-01

Hava Kirlilii ve Kontrol Laboratuvar

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

402

______

36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51

Baca gaz emisyon rneklerinde SO2 ve SO3 tayini Baca gaznda toz tayini Baca gaz emisyon rneklerinde NOx tayini Baca gaz emisyon rneklerinde CO tayini Baca gaz emisyon rneklerinde nem tayini Ortam Havasnda Karbon monoksit tayini Ortam Havasnda Kkrt dioksit tayini Dioksin ve Furann rneklenmesi Grlt Seviyesi lm Asl Partikler Madde lm Pasif rnekleyici Tplerde Gaz Analizi Sabit Kaynaklarda Halojenli Bileiklerin Emisyonu lm Sabit Kaynaklarda Metal Emisyonu lm Baca Gaznda Toplam Organik Karbon (TOC) Tayini Kat Atklarn Metal Analizleri in n Paralama Yntemi Baca Tozu Numunelerinde Metal Analizleri Dioksin ve Furann Ktle Deriimlerinin Ekstraksiyonu ve n lemleri Dioksin ve Furann Ktle Deriimlerinin lm Toprak Numunelerinde PAH Analizi Atkyalarda Poliklorlu Bifenillerin (PCB) Analiz PCB Analizleri in n lem PCB Analizleri in n lem

EPA Metod 6C (Elektrokimyasal hcre iin gelitirilmi) 2000 EPA Metod 17-Sabit kaynaklardan toz madde emisyonlarnn tayini 2000 EPA CTM-022 (Elektrokimyasal analizrle sabit kaynaklardan azot oksit, azot dioksit ve NOx EPA Method CTM-03 EPA Method 4 EPA RFCA0995108 Environment S.A. Model CO 11M CO Analizr Otomatik Method EPA EQSA0292084 Environment S.A. Model AF21 M SO2 Analizr Otomatik Method EN 1948-1 - 1997 TS 9969 EN 60804, TS EN ISO 11204 RFPS-0789-073 - 1997 BS EN 13528 - 2002 EPA Method 26 - 2000 non-izokinetik metot EPA Method 29 - 2000 EPA Method 25A 200002 Alev yonizasyonu le EPA 3052 1996-12 Mikrodalga le Asit Paralama Yntemi EPA Method 6020A 1998 ICP-MS Analiz Yntemi

Ktle Spekroskopisi Laboratuvar 52 53 54 55 56 57 EN 1948-2 1997 EN 1948-3 1997Yksek znrlkl GC MS ile EPA Method 8310 HPLC Metodu EPA Method 8082 1996-12 GC-ECD Metodu EPA Method 3540C -1996-12 ekstraksiyon EPA Method 3630C - 1996-12 Silica jel temizlik yntemi

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

403

______

Tablo 2. Enerji Enstits En Iso/Iec 17025 Standardna Gre Akredite Analiz Parametreleri ( 52 Adet Analizde 119 Analiz ynteminde akreditasyon belgesi alnmtr. )
Say 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 ANALZ- ANALZ METODLARI Kmrde Toplam kkrt tayini (ASTM 4239, TS 440 ISO 351) Kmrde st sl deer tayini (ASTM D 5865, ISO 1928, TS 2678) Kmrde Alt sl deer tayini (ISO 1928) Kmrde Nem tayini (ASTM D 3173, ASTM D 5142, TS 690 ISO 589) Kmrde Uucu madde tayini (ASTM D 3175, ASTM D 5142, TS 711 ISO 562) Kmrde Kl tayini (ASTM D 3174, ASTM D 5142) Serbest kabarma endeksi (ASTM D 720) Bakr korozyon testi (ASTM D 130, EN ISO 2160, TS 2741 EN ISO 2160) Distilasyon (ASTM D 86, EN ISO 3405, TS 1232 EN ISO 3405) Doktor testi (IP 30, TS 2884) Kurun tayini (IP 352, EN 237) Kkrt tayini (IP 336, EN ISO 8754, EN ISO 20847, ASTM D 5453, ISO 20846, TS EN ISO 8754) Merkaptan kkrt tayini (ASTM D 3227, ISO 3012, TS 8456 ISO 3012) Mevcut gom miktar (ASTM D 381, EN ISO 6246) Oksidasyon kararll testi (EN ISO 7536, TS 2646 EN ISO 7536) Oktan says RON (ASTM D 2699, ISO 5164, TS EN ISO 5164) Oktan says MON (ASTM D 2700, ISO 5163, TS EN ISO 5163) Reid buhar basnc (ASTM D 323) Younluk (ASTM D 4052, ISO 12185, TS EN ISO 12185) Hidrokarbon tiplerinin dalm (FIA) (ASTM D1319, ISO 3837, TS1522 ISO 3837) Oksijenli bileiklerin tayini (EN 13132, TS EN 13132) Benzen tayini (GC metodu ile) (EN 12177, TS EN 12177) Buhar Basnc Tayini (EN 130161, TS EN 130161) Benzen Tayini (FTIR yntemi ile) (EN 238, TS EN 238) Karbon kalnts tayini Ramsbottom (ASTM D 524, ISO 4262) Kl tayini (ASTM D 482, EN ISO 6245, TS EN ISO 6245) Parlama noktas tayini (ASTM D 93, ISO 2719, TS EN ISO 2719) Toplam kirlilik (EN 12662, TS EN 12662) Setan indisi (EN ISO 4264, TS 2883 EN ISO 4264) Souk filtre tkanma noktas tayini (EN 116, TS EN 116) Su tayini (ASTM D 6304, EN ISO 12937, TS 6147 EN ISO 12937) Bulutlanma noktas tayini (ASTM D 2500, EN 23015, TS 2834 EN 23015) Karbon kalnts tayini-mikro metot (EN ISO 10370, TS 6148 EN ISO 10370) Kinematik viskozite tayini (EN ISO 3104, TS 1451 EN ISO 3104, ASTM D 445) Yalama zellii (Lubricity test) (EN ISO 121561, TS EN ISO 121561) Setan says ( EN ISO 5165, TS 10317 EN ISO 5165) Polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH) (EN 12916, TS EN 12916) Oksidasyon kararll ( EN ISO 12205) Ya asidi metil esteri tayini (EN 14078) Akma noktas tayini (ASTM D 97, EN 3016, TS 1233 ISO 3016) Ekstraksiyon yntemi ile sediment tayini (EN ISO 3735, ASTM D 473,) Saybolt viskozite tayini (ASTM D 88, TS 2031) Su ve sediment tayini (ASTM D 1796, ISO 9030, TS 1150 ISO 9030) Distilasyon ile su tayini (EN 1428, TS 124 EN 1428) st sl deer tayini (ASTM D 240) Toplam tortu tayini (ISO 103071 TS ISO 103071, ISO 103072 TS ISO 103072) Merkaptan kkrt tayini (ASTM D 3227, ISO 3012, TS 8456 ISO 3012) Termal kararllk (JFTOT) (ASTM D 3241 ) Saybolt Renk tayini (ASTM D 156, TS 2991) Kalnt Asitlii (TS 1538 Yanma testi (ASTM D 187) Donma noktas (ASTM D 7153)

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

404

______

Belgelendirme Sreci Akreditasyon belgelendirme prosesi laboratuvarn ulusal ya da uluslararas bir akreditasyon kurumuna bavurmas ile balar. Bavuru iin akreditasyon kuruluunun talep ettii dokmanlar bu kurulua resmi olarak teslim edilerek yaplr. Bu ekilde deerlendirme iin gerekli bilgiler laboratuvar tarafndan sunulmu olur. Bu bilgiler, laboratuvarn kimlii, fonksiyonlar, yerleimi, testlerin listesi sorumlu kiilerin nvanlar ve isimleri, organizasyon ve kalite sisteminin tanm, metotlar, cihazlar, kalibrasyonlar, metot validasyonlar ile ilgili bilgilerdir. Daha sonra laboratuarn akreditasyon kapsamna uygun nitelikli denetiler akreditasyon kuruluu tarafndan grevlendirilir. Kuruluun bavuru dosyas incelenerek varsa dzeltici faaliyet talep edilir. Dzeltici faaliyetlerin tamamlanmasn takiben denetim tarihleri, denetim ekibi ve denetim plan laboratuvara iletilir ve bu konuda laboratuvardan onay alnr. Denetim standardn gereklilikleri ve laboratuvarn kalite sistem dokmantasyonu temel alnarak gerekletirilir. Bu deerlendirmenin sonucu denetimin sonunda ve daha sonra hazrlanan raporla laboratuara bildirilir. Denetim sonunda tespit edilen eksikliklerin veya uygulama hatalarnn giderilmesi iin belli bir sre verilir. Bu srenin sonunda bu tespitlerin giderildiinin denetiler tarafndan kabul ve akreditasyon kurumunun ynetim kurulunun alaca karar ile laboratuarn akreditasyon belgesi onaylanr. Belgelendirme Sonras Laboratuvar akreditasyonu iin kurulan kalite sistemi, dinamik bir sistem olduundan srekli olarak iyiletirilmesi ve gelitirilmesi gerekmektedir. Sistemin srekliliinin korunmas erevesinde i ve d denetimler, veri analizinde istatistiksel tekniklerin kullanlmas, ynetimin gzden geirmesi ve dzeltici/nleyici faaliyetlere ilerlik kazandrlarak sistemin geerliliinin korunmas ve gelitirilmesi salanr. Sz konusu uygulamalar bir sistem btnlnn gerei olup, mevcut ve gelecek kuaklara ynelik bir yatrmdr. Her yatrmda olduu gibi balang sorunlar ve zorluklar bu almalar iin de sz konusu olup gelien srete de ayn zen ve gereksinimlere uygunluunun srdrlmesi gerekmektedir. Buna ynelik gncel gelimeler izlenmeli, teknik ve teknolojik yeniliklere uyum salama erevesinde gereklilikler yerine getirilmelidir.

SONU Bir laboratuvarn test/analiz hizmetinin sonularnn gvenilir olmas uluslararas platformda tannr olmas byk bir bir avantajdr. Laboratuvarn gvenilir olmas iin uygun cihazlarla donatlmas, teknik ve ynetim personelinin nitelikli olmas, uygun evre koullarnda doru bilgilerle (geerli deney yntemleri, ekipmanlarn kalibrasyonu vb.) almas gerekir. TS EN ISO/IEC 17025:2005 Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarnn Yeterlilii iin Genel artlar standard uluslar aras anlamda bu kriterlerin oluturulmas iin hazrlanmtr. Laboratuvar akreditasyonu sreci uzun, aba gerektiren ve ekstra maliyet getiren bir sretir. Belgelendirme almalarnn tamamlanmas ile srecin gelitirilerek srekliliinin salanmas, srekli iyilemenin garanti altna alnmas gerekmektedir. Bu aamada laboratuvar ynetiminin akreditasyon almalarn takip etmesi ve srekli iyileme ve gelime iin gerekli kararlar alarak atlmlar yapmas nemlidir. Trkiye de evre ve yakt analizleri konusunda hizmet veren kamu ve zel kurululara bal laboratuarlarn bu hizmetlerine devam edebilmeleri iin akreditasyon sertifikasna sahip olmalar gereklilii Kanunlar kapsamnda karlan ynetmelik ve teblilerle zorunlu hale getirilmitir. Laboratuvarlardan alnacak lm sonular, ynetmelikler kapsamnda evre ve yaktlarla ilgili olarak kritik kararlarn alnmasnda kullanlmaktadr. Sonularn gvenilirlii karar verici makamlar asndan

VII. ULUSAL LMBLM KONGRES

__________________________________________________________

405

______

olduka nemlidir. Bu nedenle son zamanlarda akreditasyon belgesi alan ve akreditasyon belgesi iin hazrlk aamasnda olan kurulu says artmtr. Bu durum olmas gereken sevindirici bir durumdur.

KAYNAKLAR [1] TS EN ISO/IEC17025 Aralk 2005 DENEY VE KALBRASYON LBORATUVARLARININ YETERLL N GENEL ARTLAR Standard [2] CITAC EURACHEM, GUIDE TO QUALITY IN ANALYTICAL CHEMISTRY, 2002 [3] EVRE MEVZUATI, EVRE LM VE ANALZ LABORATUVARLARI YETERLK YNETMEL, 05.09.2008 [4] EVRE MEVZUATI, EVRE DENETM YNETMEL, 05.01.2002 [5] PETROL PYASASINDA UYGULANACAK TEKNK KRTERLER HAKKINDA YNETMELK, 10.09.2004 [6] EVRE MEVZUATI, EVRENN KORUNMASI YNNDEN KONTROL ALTINDA TUTULAN YAKIT VE ATIKLARA LKN TEBL, 31.12.2004

ZGEMLER Il ATAOLU 1995 ylnda Hacettepe niversitesi Kimya Mhendislii blmnden mezun oldu. 1998 ylnda yine ayn blmn Biyoteknoloji Ana Bilim Dalnda Yksek Lisans derecesi ald. 1996 1997 senelerinde Hacettepe niversitesi Kimya Mhendislii blmnde Aratrma Grevlisi olarak, 19972000 seneleri arasnda Maden Tetkik Aratrma Genel Mdrlnde alt. 2001 ylndan beri TBTAK MAM Kimya ve evre Enstitsnde uzman Aratrmac olarak almaktadr. Su ve Atksu laboratuar Sorumlusu, Enstit Akreditasyon Sorumlusu olarak grev yapmaktadr. idem TIRIS 1987 ylnda Ege niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Kimya Mhendislii Blmnden mezun oldu. Enerji Teknolojisi Anabilim Dalnda 1991 ylnda Yksek Lisans, 1996 ylnda Doktora derecelerini ald. 1989 1992 yllar arasnda Ege niversitesi, Rafineri ve Petrokimya Blmnde Aratrma Grevlisi olarak alt. 1993 ylndan beri TBTAK-MAM Enerji Enstitsnde Uzman Aratrmac olarak almaktadr. Yakt Analiz Laboratuvarnn Sorumlusu olarak grev yapmaktadr. Davut UZUN Aydn ine ilesinde 1965 Ylnda dodu. lk ve orta renimini inede tamamladktan sonra 1984 Ylnda Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi Kimya Blmnde Yksek renimine balamtr. 1988 Ylnda Lisans eitimini tamamlayarak yine ayn niversitede yksek lisans ve doktora eitimini tamamlamtr. 19881993 yllar arasnda Milli Eitim Bakanlna bal liselerde kimya retmenlii deneyimden sonra 1993 ylnda TBTAK MAM da greve balamtr. Yakt analizleri, Enerji Tasarrufu ve Elektriksel Enerji Depolama sistemleri konularnda ARGE faaliyetlerine devam etmektedir.