TRKYEDE HALK NANLARI VE ALEVLK

Dr. Yaar Kalafat

GR
Halk inanlar tanm zerine durarak konu ele alnabilir. Halk inanlar muhtelif k noktalarndan hareketle izah edilmektedir. Trkmenistanda halk bilimcilerin ounluu, halk inanlarn gelenek ve greneklerin bir rn olarak tanmlamaktadr. Bunlara gre halk baz uygulamalarnn olumlu sonularn alm, zamanla bu uygulamalarn yararna inanm ve bylece halk inanlar domutur. Bu grn sahipleri halk inanlarnn gemiteki dinlerin kalnts olduklar grne kardrlar. Halk inanlarnn kaynan dinlerde arayanlara gre; halk inanlarn sadece gemiteki dinlerin kalnts olmadklar, ayn zamanda yaayan dinlerin halkn alglama dzeylerinin bir sonucu olarak da doduklar eklindedir. Ayrca bu grn sahipleri, halk inanlarn; hikmet sahibi bir ulu kiinin belirli artlarda uygulayp olumlu sonu alnm bir tatbikatndan, halkn artlar deimi olmasna ramen ayn uygulamadan ayn neticeyi yanlarak beklemeleri eklinde izah etmektedirler. Ben halk inanlarnn yle veya byle dinlerle ilgili olduklar kanaatindeyim. Konuyu yle veya byle diyerek irdeleyemeyiz. Halk inanlarnn din balants belirlenebilmeli ki, Aleviliin bu inan yaplanmasnn ierisindeki yeri belirlenebilsin. Zira Alevilik, onunla ilgili ok farkl tanmlara ramen inan muhteval bir yaplanmadr. Trkiyede halk inanlar tabiri ile Trklerde halk inanlar tanm zerinde de ksaca durulmaldr. Trkiye tanmndan yola kmak, Trkiye corafyasnn vatanlk yapt dinlerin zerinde durulmasn gndeme getirecektir. Bu arada komu dinleri de gzden geirmek durumdayz. Trklerde halk inanlar tabiri ise, bizi daha ziyade gemite ve gnmzde Trklerin mensubu olduklar dinlere gtrecektir. Ben, Aleviliin Trkiyede bir ekillenme sreci geirdiine inanmakla beraber, Aleviliin douu, serpilip gelimesi, beslendii kaynaklar itibariyle Trklerin mensubu olduklar dinlerden de etkilendii kanaatindeyim. Aleviliin Anadolu kaynaklar dahi byk lde din Trk tarihi ile ilgilidir. Esasen, malumdur ki, halklar yeni dinlerine eski dinlerden inan ve uygulamalar tarlar. Bu tama ii Anadolunun Mslman Trkleri iin de geerlidir. Arap slamnn, Trk slamndan gsterdii farkllklarn sebeplerinin birisi bu husustur. Trk slamna gelince, phe yok ki Trklerin tm slama ayn dinden geerek girmediler. Hal bu olunca evvelki dinlerinden tadklar inan ve uygulamalar da farkl oldu. Ancak Trklerin slamdan evvelki bir inanlar vard ki muhtemelen ilk dinleri bu idi. Yanlmyorsam Trkler en uzun sre bu dinin sahibi oldular. Bunlar daha ziyade ara dinlerdi. Trklerin karekteri ile imtiza etmi olan bu din Gk Tanr, bazlarna gre yanl olarak amanizmdi. Bu nokta Alevilik itibariyle zel nem arz eder. Bu aklama u anlama gelmemeli. Trklerin mezhep, tarikat ve inan kesimlerinden sadece

Alevilik eski Trk dinlerinden bu arada Gk Tanr nancndan etkilenmitir. Trkiyede hibir inan kesimi yoktur ki, Trkiyedeki veya Trklerdeki evvelki dinlerden etkilenmemi olsunlar. Bu noktada, Alevi kimliinin tanm zerinde de durulmaldr. Aleviler alevi olmayanlarn kendilerinden saymadklar kesimler midir. Alevi isim bal altnda toplanlan ve fakat bu kapsamda muteala edilmelerine ramen birbirlerinin inan ve uygulamalarn kesinlikle onaylamayan onlarla ifade edilebilecek kesim - evre vardr. Halk inanlarn ele alacamz Alevilerin tarifi ve Aleviliin snrlarnn belirlenmesi gerekiyor. Alevilik, homojen olmad gibi, bu ad altnda kesimler itibariyle toplanan insanlarn inan kodlar da ok farkldr. Bu iki nokta Trkiyede halk inanlar almas yapanlarn uzun zamandan beri gndeminde olmutur. Bunun iindir ki, Trkiyede Trkmen Alevilii, Krman Alevilii, Zaza Alevilii zerinde durulmutur. Acaba Alevilik Trkiyede etnik kesimlere gre mi kimlik kazanyor, sorusuna cevap aranmtr. Grlen udur. Sadece Arap Alevilii, Anadolu Aleviliinin genel inan snrlarn zorlamtr. Anadoludaki dier kesimlerin Alevilik anlaylarndaki farkllk onlarn etnik isimlerinin getirdii zelliklerle ilgili deildir. Bir baka deneme daha yaplm ok kere Alevi genel bal altnda toplanan elebi, Manav, Tahtac gibi Trkmen unsurunun ayr ayr ele alnmas cihetine gidilmitir. Btn bunlar Anadolu Aleviliinin Trk Alevilii karekterini ortaya karm ve kaynann Gk Tanr inanc olabilecei kanaatini glendirmitir. Bu konu belkide Alevilikte; kltler, kurumlar, kavramlar, lenler, trenler gibi balmlar altnda ele alnap var ise sadece Alevilie mahsus olan ynleri zerinde durulmaldr. Biz imdiye kadar yaptmz alan almalarn hayatn doum, evlilik ve lm gibi safhalarn esas alarak yrttk. unu grdk, Snn olmayan Mslmanlardaki halk inanlar daha youn tayorlar. Halk inanlar, halkn yaanlan ve ilah tebligat ile mahiyeti belirlenen dinden farkllklar vardr. Bylece olduu iindir ki halk da kapsamna alan bir din ve bu dine ramen halkn inanlar vardr. Halk inanlarn anlamaya alrken onlara sadece bir takm din pratiklerin yaplmas ve bu uygulamalardaki fonksiyonlar gz ile bakar isek, konunun derinliklerine giremeyiz. Halk inanlarnn bir felsefesi vardr. Veya onlar ayn zamanda bir felsefenin rndrler. Konu slam halk inanlarndan alm ise, belki de yksek tasavvufun ierisinde bir halk tasavvufundan bahsedilmelidir. Halka mahsus olan bu sufustik yap kendine zg bir sisteme sahiptir. Bunun iindir ki halk inanlar, din psikolojisi, dinler tarihi, din sosyolojisi, din felsefesi gibi disiplinler gz ard edilerek incelenilemez. Halk inanlarnda ki ulu kii klt, yatr kltnden tamamen farkl dnlemez. Ulu kii lnce de tad stn vasflar korur. Onun sadece trbesi deil, hayatta iken kulland tesbih veya asa, lnce defnedildii da, bu dan yanndaki maara, nndeki aa ve su da kutsaldr, bir takm hikmetlere sahiptir. Nitekim gk cisimleri gne, ay ve yldzlar da yledir. Bu misalleri oaltabiliriz. Fonksiyon konusuna gelince, Alevi inanl Mslmanlar da bir klt oluturmu olan Hz. Ali zerinde duralm. Hz. Aliye btn Mslmanlar sayg duyar. Snn olmayan kesim kapsamnda

mteala edilen Aleviler arasnda Hz. Aliye bir ok farkl fonksiyonlar yklenilir. Bu nedenle konuya hangi Alevilik sorusuna cevap bularak girmek gerekmi daha ziyade Aleviler arasnda ortak inan zerinde durulmutur. Bunlardan Hz. Ali, Hz. Fatma, seyitlik, dede-babalk, kurban, din toplantlar, da-kaya, gne-ay, ... gibi kltlere yer verilmitir. Alev halk inanlarnda Hz. Alinin zel bir konumu vardr. Halk muhayyelesi Hz. Aliyi btn Anadoluda dolatrm, at Dldl ve klc Zlfikarn bir ok da ve kayada izini tespit etmitir. Bu tr makamlar kutsal kabul edilir, ziyaret edilir adak kurbanlar buralarda kesilir buralarda, halk her trl ihtiyac iin niyazda bulunur. Ancak Hz. Ali sevgisi azalmamakla beraber inanlarn menkbev cihetleri byk lde eskilerde ve krsal kesimde kalmtr. Nazimiye Tunceli arasndaki Ali Kaya bu trden bir tesbittir. Hz. Fatma ile ilgili inanlar Fadima Ana olarak doumla, bereketle, kadnlarn trl darda kalma halleri ile ilgilidir. Fadima Anamzn Eli, Fadima Ana otu, Fadima Ana uuru Trkiye Aleviliinde sihirli szler olarak bilinir. Alevi olmayan halk da bu inanlara ilgisiz deillerdir. Seyitlik, Babalk, Dedelik ve Dede Babalk kimlikleri farkl olmamakla beraber ok kere halk bunlar kartrm veya e anlamda kullanmtr. Bu isimlerle bilinen sekin kimseler hayatn her safhasnda etkinlikleri azalmaya yz tutmu olsa da messirdirler. Dua ederek, bazen muska yazarak, ocuk edinmede, hastalklarn tedavisinde, rnn bereketinde, rahmet okunmasnda, yamur duasnda etkilidirler. ldklerinde trbeleri, trbelerinin su ve topraklarnn hl hikmet gsterdiine inanlar. METN Alev ve Alev arlkl Bekta halk inanlar derlememiz, blge gzetmeksizin Anadolu genelinde olmutur. Yaptmz tespitleri Snn inanlardaki benzerleri ile karlatrma cihetine fazla gitmedik. Baz iaretlemeler yapmakla yetindik. Alevlerin kendilerini kapsam ierisinde mutalaa etmedikleri Aliyl Allahi ve Ehli Hak inanlarna da fazla yer vermedik. Atflar yapm olmakla birlikte Alevliin kaynaklar zerinde de durmadk. Yaptmz halk inanc tespitlerini daha ziyade; doum, evlilik ve lm sralamasna gre ele aldk, bu sralamaya tabii olmayan rneklemeleri de zikrettiimiz oldu. Adana Drtyol ile ay arasnda ocuk tedavisi iin gidilen Cennet Ana Ocana tavuk kesilir. Aaca aput balanr. Hasta ocua aacn topraa yakn ksm ptrlr. Beyehir-Konyada ii delik kuru aacn kabuundan uyumayan ocuklar iin Aa boncuu yaplr. Edremit yresi Alev Tahtaclarnn yre inancna gre, Hz. Alinin ei Hz. Fatmadan olan Hasan ve Hseyin isimli ocuklarn dnda, Kabeye bir nur gibi den bir kz vardr. Bu kz Sar kz veya Sar Sultandr. Sar kzn makam Kaz Da olup kutsal kabul edilir, bir ok mevsimlik uygulamalar yaplr. Buradaki Alaca Denek ziyaretilerce 7 defa plr. Tahtac Alevlerinin oniki gnlk orucuna n durma denir. Bu oru Kursan Bayramndan sonra tutulur. Lokma ok yerde horoz kurban etmek demektir. Buna Cebrail Ada denir. nanca gre Hz. Muhammede gelen Cebrailde kanatl olduu iin bu ismi almtr. Muharremin onikinci gnnde cebrail veya kurban kesilir. ki cebrail bir kurban yerine geer. nanca gre horozu ttren

semadan ald sestir. Tahtaclarda ikrar vermemi olanlar kurban kesemezler onlara Az Kara denir. Ak-Kara ve Alaca/boz renk inanc Tahtaclarda da vardr. Dede, gnahkar Tahtacya Alaca bez Yumak verir ve onu yakmasn ister. Tahtaclarda kadnlar amar gnlerinde veya rya grdklerinde Dernek yaparlar. Bu toplantlara erkek giremez. Dernek, toplu yenilen yemek, yiyecek ikramdr. Bir nevi sadr. Dernek yapan kadn, kirden kurtulmu aklanmtr. Rya grnce yaplan Dernek ile hayra yorulmas temenni edilmi olur. Btn Alevlerde Tenash inanc vardr ve kalp deitirme olarak bilinir. Herhangi bir canlya zlm yaplmamas, o canlnn ahsnda Hz. Alinin tecesss edileceine inanlr. lenlerini bahelerine gmmelerinde ki ama bir gn dnyaya dnecekleri iyi ve kt insan olularna gre bu dnm ekilleneceine inanc ve hazrldr. Tahtaclarda, doan ocuk erkekse, alnna yeil yaylk balanr. Gemi olsuna gelenlere Gyven ikram edilir. Bahi getirmeyen ve adak adamayana Grm veya Gzlk vermeyene ocuk gsterilmez. Bu uygulamadaki gyven bir nevi sacdr. Bu ikramla ocuk iin hayr ilenmi olunmaktadr. Gnm veya Gzlk nazar nleyici nefsin zararn giderici bir uygulamadr. Baz Tahtac Alevlerde deiik bir krklama yaplr. ocuun krk dolunca bir ka ko kurban edilir. Krklamak iin kabaca bir dek alnr, beik bu dein zerine konulur. Yrenin ileri gelen baclarndan birisi beiin sana dieri soluna oturur. Sa tarafta oturan ba kbleye gelecek ekilde ocuu kucana alr ve Sall salavt sall Muhammed diyenin akbeti hayrolsun der ocuu beiin altndan yuvarlar karsndaki bac ocuu kapar, bu uygulama defa tekrarlanlarak ocuk kklanlm olur. Tahtaclarda snnet olacak ocuk hediyesini almadan attan indirilemez. Gelinin ve ocuun attan indirilmesinde At herhangi bir tat deildir. ndiri esnasnda kadnlar ellerinde oklava dndrerek salavat diye barrlarken silahlar atlr. Oklavay ksmeti almas istenen kzn minarede at gibi bindiini veya gne domadan su musluuna soktuunu gryoruz. Bu bize oklava ile cinsi hayat arasnda bir ilikiyi dndryor. Silah atlmasn da sradan bir enlik cokusu olarak almamalyz. Bize gre yaplan grlt ile zarar verebileceinden kuku duyulan grnmeyen glerin defedilmeleri salanlmaktadr. Kesilen snnet parasnn (Derisinin) muhafaza edilmek istenilmesinin altnda lmden sonra dirilecei inanc vardr. Bu para doum halindeki vcudun bir parcasdr, korunmas gerekir. Alevlerde dnde olduu gibi, snnette de bayrak ve snnet alay vardr. Bayrak egemenliin semboludr. Snnet olan ocuk inanca gre yeni bir leme gemitir. Erkek olmu islm olmutur. Evlilikteki bayrak, baba evinden ayrlp kendi egemenliinin ilandr. Nitekim yeni yaplan evin ats atlnca bacasna bayrak aslr. Bu bayrak yeni evliliin kalesi olan eve dikilmektedir. Yatrlara dikilen bayrakla yatrn egemenlik alan ilan edilmi olmaktadr. Doyrak Tahtac Trkmenlerinde Kemer, Selevat getirerek peygamberin ad ile baland iin nikah yerine geer ve nakahlanm iken ayrlan kiiye iyi gzle baklmaz. Ayrca Kepez Dzme de selavatla yaplr. Kepez rengerenk boyanm pul iek ve gmlerle sslenmi bir ta veya duvaktr.

Bazan kepeze Tozak , Cgada denir. Kepez de Duvak da al renktedir. Kepez davetinden sonra Kna yakmna geilir. Kna yakmnda keza selavatla yaplr. Kemer, halk inanlarmzda sanld gibi sradan bir bel ba veya giyim-kuamn bir paras deildir. Kemer, Balang iin bereketin ve doumdan lme kadar namusun simgesidir. Baba evinden kncaya kadar sorumlusu erkek karde daha sonra gelinin eidir. Kepezde zel anlamlar ierir. Derinliinde; ba bal, ba balanm olmak, ba bozuk inanlar vardr. Ba balanan iftler taraflarn sorumluluunu alm olurlar. Evli bir hanmn baban dmann nne atmas onun dmanln nlemeye yeter. Kepez ise hatta bir defa balanan ba badr. Keza kna da adakl olmann nianesidir. Kna yaklan gelin eine adanmtr. Ayrca renklerin de zel mesajlar vardr. Tahtac Trkmenlerinde mezarn tabanna Dek serilir. Kuzeybat ve gneydou istikametinde mezara yastk uzatlr, ly mezara kii uzatr. Kefen balar mezarda zlr. Hrsl ve gz a olanlara gzn toprak doyursun denilir ve gzlerine birer tutamdan tutam toprak atlr. Mezarn almasnda kazmay ilk vurana mezar kapatlrken ilk toprak attrlr. Bu uygulamadaki incelik sahiplik inancndan kaynaklanmaktadr. nanca gre o toprak o meftanndar, btn mezarlkta orada yatan llerindir. Keza ulu kiilerin mezarlarndan benzeri malzemenin de artan geriye getirilmez. Sahipleri olduuna inanlan defineleri bulan, hereyi alp gtremezler. Onlar akl veya akrebe dnebilirler. Bunun iindir ki, zel dualar okutulur, kurban kesilir. Mezarlara kap-kacak, yatak-yorgan, silah-kibrit konulmas, lmden sonra hayatn devam edecei inancnn bir sonucudur. Bu inan Tunceli yresinin Alev Zazalarnda da vardr. Tahtaclarda l gmldkten sonra mezarn ba ve ayak ularna yukar ksm geni ve yuvarlak alt ksm dar bir tahta dikilir. Bunlarn aralarna birer ip gerilir ve lnn kullanlmam giysileri bu ipe aslr. Buna Tug denilir. Bu tuun gkten Cebrail tarafndan Fadime anamza indirildiine inanlr. Varto alevlerinde Mezar Kaldrma diye bilinen bu ziyaret tr vardr. Nevruz bayram dolaylarna tekabl eden bu uygulamaya kyller davet edilir. Davetliler y et, helva, peynir trnden kr yiyecekleri getirirler. Gen kzlar ve erkekler en k elbiselerini giyerler, mezarlarn onarm yaplr ve onlara iek konur ruhlarna Fatiha okunur. Tunceli Alevlerinde kkl bir Kirvelik kurumu vardr. nanca gre Hz. Muhammed de torunlar Hasan ve Hseyini snnet ettirirken bizzat kirvleri olmutur. Kirve olan iki aile akrabalktan daha yakndrlar. Kirve aileler arasnda evlenme tabudur. Kirveler arasnda imam kan girer inanc vardr. Bu kutsal ba anlamndadr. 12 imam mumasili tutulurlar. Kirveye hiyanet yaplmaz. Byk ihtilaflar, kirve hatrlar giderir. Kirvelik iin davet edilen kirveye bir mumu ve bir elma ile gidilir. Alevilerde 17 mart gn kutsal kabul edilir. Bu gecenin yarsnda btn insanlar, dalar talar ve btn mebatlar gece yarsndan sonra Tanrya secde ederler. Secde anna sadece yrei temiz olanlar girebilirler. O gn rzklarn ve kaderlerin belirleneceine inanlr. Tunceli Alevilerinde akamdan sonra defin yaplmaz ertesi gne braklr. Yas giyisileri giyilir. Yasda onlar salarn yonar, yzlerini yrtarlar. Ba salna gelenler teneirin zerine para atarlar. Biriken para meftay ykayana ve mezar eenlere verilir. Bylece lye kar vecibelerin yapldna

onun ruhunun rahat etmesine yardmc olduuna inanlr. lnn dul kalan ei bir yl sonra yaplan mezar kaldrma ileminden sonra evlenebilir. ran ias ile Anadolu Alevilii arasnda benzerliklerin aranlmasna ok gayret edilmitir. Bu araylarda sunni taasubun da pay oktur. ranl ia, Anadolu Aleviliini siyasi olarak kendi uzants sayar ancak onun dini alglayn onaylamaz. Anadolu Alevilii de kendisini ii olarak dnmez ve hissetmez. Anadolunun bir ok yerinde kutsallna inanlan Babal dalar vardr. Dumlu Baba, Hazan Baba, Ak Baba, oban Dede, Parmaksz Sar Baba, Gzel Baba, Kuzucan Baba, Sar Baba gibi da ve tepeler zerinde bulunan yatrlar ve ziyaret yerlerine isimlerini vermilerdir. Bat Anadoluda Alevi inanl Tahtaclar Kazdan kutsal bilir. Bu da ziyarete ktklar zaman sabahn il gneini vurduu kayalara yknrler. Tuncelinin Kuzey kylleri de Dzgn Dana kar kurulan ta ynlarna bir ta koyarlar, Nazimiye lesi tarafndan halk Dzgne dua ederler. Birisine beddua ederken de Dzgn Baba seni arpsn. denir.