TRK KLTRNDE HOGR VE RNEK BR TP OLARAK ALEV/BEKT HOGRS* Yrd. Do. Dr.

Hseyin ZCAN**

Hogr kavram szlklerimizde; her eyi anlayla karlama, olabildii kadar ho grme durumu1 olarak tanmlanarak, msamaha ve tolerans szckleri ile eanlaml olarak kullanlmaktadr. Kiinin kendinden farkl dnen inan ve davranlarda bulunan kiilere kar saygl, sevecen ve katlanlr olmas hali, hogrdr. Grmezden gelme, msamaha, gz yumma, aldr etmeme gibi kelimeler de ayn anlamda kullanlmaktadr. Chzn Fezill-Etrk adl eserinde Trklerin faziletiyle ilgili olarak vefal, anlayl, hogrl, insafl, anlayl, alak gnll gibi zelliklere yer verilir.2 Trkler gebe bir ulus olduundan gittikleri yerlerde karlatklar kltrlerle al verite bulunmular, banaz olmamlardr.3 Trklerin ilk yazl eserleri olan Orhun Abidelerinde de Trk beylerine hitaben sylenen millete zahmet ektirmeyin, incitmeyin4 sz anlayl ve hogrl bak ieren ifadelerdendir. Divan Lgat-it-Trkte "Toplumca takdir edilen insan tipleri arasnda "ukulug"5 (anlayl, zeyrek kii), "ak"6 (eli ak cmert), "tzn"7 (yumuak huylu, halim) "auklu"8 (huyu gzel) ve "sun"9 (iyi huylu) syleyileri yer alr..10

Bu alma Dou Bat Balamnda Uluslar Aras Trk Dili ve Kltr Konferansnda bildiri olarak sunulmutur. umnu Piskopos Konstanstin Preslavski niversitesi, 26-29 Ekim 2002, umnu-Bulgaristan. ** Fatih niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi Trke Szlk (Komisyon). Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, s. 653. Mbahat TRKER-KYEL: Milli Kltr Unsurlarmz zerine Genel Grler (Milli Ahlak Unsurlar), Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1990, s. 291. 3 brahim Agah UBUKU, Trk slm Kltr zerine Dnceler, A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1987, s. 7. 4 Muharrem ERGN, Orhun Abideleri, Boazii, Yaynlar, stanbul 1984, s. 50. 5 Besim ATALAY, Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1985, C. 1, s. 62. 6 Besim ATALAY, a.g.e., C 1, s. 90. 7 Besim ATALAY, a.g.e., C. 1, s. 414. 8 Besim ATALAY, a.g.e., C 1s. 147. 9 Besim ATALAY, a.g.e., C 3, s. 138 10 Reat GEN, Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1997, s. 124.
2 1

Divan Lgat-it-Trkte bagrsak kelimesi: merhametli, gnl alc anlamnda yer alr.11 Eserde yer alan savlarda ", bir alacak gibi aranlan nesnedir; ondan ekin, konua, yabancya gcn yettiince iyilik eyle"12, "Yumuak huylu kimselerle ura, ktlerle direme, yumuak huylu bu gibi eyleri kaldrr fakat kt huylu seni ezer"13 ifadeleri yer alr. Eserdeki geen bir iir ise u ekildedir: Bakmas budun sewksz Yudk ydhi saranka Kazgan ul tznlk Kalsun awn yarnka "Millet sevgisiz yz eki sk kiiye bakmaz, Yavrum; yumuak huyluluk kazan, sann yarna kalsn"14 Ayrca udhug kngll er ifadesi "anlayl adam"15 manasnda yer alr. Trk kltrnde hogry artran bir ok ataszleri bulunmaktadr: Gl seven dikenine katlanr, Hak deyince akan sular durur, Hatasz kul olmaz, Her gzelin bir kusuru vardr, O kadar kusur kad kznda da olur, Tatl dil ylan deliinden karr, Glme komuna gelir bana, alma kapy alarlar kapn, yilik et denize at, balk bilmezse Halk bilir, Kol krlr yen iinde kalr, yilie iyilik; her kiinin kar ktle iyilik; er kiinin kar. Trklerin slmiyeti kabul sonrasndaki dnemde ilk Trk eserlerinden olan Kutadgu Biligde de hogr anlaynn yansmalarn ve bu konudaki tavsiyeleri grrz: siz klsa isiz yanut kn Usa edglk kl isizke n16 (Ktlk edersen ktln karl pimanlktr. Elinden gelirse ktln inadna iyilik yap.)17 rig szke yumak yanut klsa z Ag szleseler suig tutsa sz18 (Kaba sze yumuak cevap vermeli ve ac szlere de tatl szle mukabele etmelidir.)19
11 12

Besim ATALAY, a.g.e., C. 1, s. 60. Besim ATALAY, a.g.e., s. 44. 13 Besim ATALAY, a.g.e., s. 414. 14 Besim ATALAY, a.g.e., C. III, s. 250. 15 Besim ATALAY, a.g.e., C. I, s. 63. 16 Reit Rahmeti ARAT, Kutadgu Bilig I (Yusuf Has Hacip) Metin, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1979 (Beyit 929), s. 110. 17 Mehmet KARA, Bir baka Adan Kutadgu Bilig, Birleik Datm Kitabevi, Ankara 1990, s. 35. 18 Reit Rahmeti ARAT, a.g.e. (Beyit: 3426), s. 340.

Tz halkka kngln bagrsak bolun Tu edglk kl sen edg bulun20 (Halka dorult gnln, merhametli ol;Daima iyilik yap sen iyilik bul)21 Cefa klguka klu tur vefa Vefa er klur ol isizler cefa22 (Cefa edene sen vefal davran, vefa er iidir cefa ktdendir)23 srnga sak turur bu kngl idi ked kdez snmasu ay ogul24 (Sanki sra gibi durur bu gnl; krlmasn iyi gzet ey oul)25 Anadolumuz, tarihi seyri iinde bir ok sevgi ve hogr kahramanlar yetitirmitir. Yunus Emreden, Mevlanaya Hac Bekta Veliden, Nasreddin Hocaya kadar bir ok tarihi ahsiyetimiz sevgi ve hogrnn sembol olmulardr. Bugn bu tarihi ahsiyetlerimiz dnyaca tannm ve bu zellikleriyle takdir toplamlardr. Anadoluda Trkn yapsnda olan hogr anlay tasavvufi anlayla birleerek Yunusta dorua ulamtr. Yunusun bir ok iirlerinde bu anlay aka grlr. Herkese bir gzle bakan Yunus, "Yaratlan ho grdk Yaratandan tr" diyerek, insana insan olmasndan te Yaratana saygnn gerei olarak yaklaarak hogrmenin gerekliliine ince bir hikmetle dikkat ekmitir. Herkese bir gzle bakan Yunus Emre parolasn "sevelim sevilelim" eklinde ifade ederek tm Dnya insanlarna bu yaklamyla rnek olmaktadr: Gelin tan olalm i kolay klalm Sevelim sevilelim Dnya kimseye kalmaz Bu dnyada dman olunacak eyin kin oluuna dikkat eken airimiz ayrm yapmadan herkese ayn gzle baktn vurgulamtr:
19 20 21

Mehmet KARA, a.g.e., s. 39.

Reit Rahmeti ARAT, a.g.e. (Beyit: 2160), s. 232. Fikri SLAHDAROLU, Gnmz Trkesi le Kutadgu Bilig Uyarlamas, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996, s. 183. 22 Reit Rahmeti ARAT, a.g.e. (Beyit: 3432), s. 345. 23 Fikri SLAHDAROLU, a.g.e., s. 281. 24 Reit Rahmeti ARAT, a.g.e. (Beyit: 3394), s. 342. 25 Fikri SLAHDAROLU, a.g.e., s. 278.

Admz miskindir bizim Dmanmz kindir bizim Biz kimseye kin tutmayz Kamu alem birdir bize Bu anlamda Yunus, dnyaya geli gayesini herhangi bir maddi sebebe balamayarak iinin sevmek olduunu ifade eder, gnller yapmaya geldiini vurgular: Ben gelmedim dava iin Benim iim sevi iin Dostun evi gnllerdir Gnller yapmaya geldim Btn bunlara ramen dven ve sven kiiye kar tahamml gsterip hogrl olmay tavsiye eden Yunus, bunu ayn zamanda dervi olmann art olarak ne srmektedir: Dvene elsiz gerek Svene dilsiz gerek Dervi gnlsz gerek Sen dervi olamazsn Yunusun; "Yetmiiki millete bir gzle bak, cmle yaratlma bir gzle bak Hakk gerek sevenlere cmle alem karde gibidir." ifadeleri onun evrensel bak asn yanstan ifadeleridir. Mevln da "cmertlik ve yardm etmede akarsu gibi ol, efkat ve merhamette gne gibi ol, bakalarnn kusurunu rtmede gece gibi ol, hiddet ve asabiyette l gibi ol, tevazu ve alakgnlllkte toprak gibi ol, hogrlkte deniz gibi ol" szleriyle engin hogrsn ifade etmitir. Herkese "Gene gel, gene, ne olursan ol" diyerek kucak aan Mevln, "Naslsan yle gel" diyerek herkesin olduu gibi kabul edilmesi gerektiinin altn izmitir. Osmanl Devletinin kurucusu Osman Beye kaynpederi de olan alim Edebalinin syledii u szler de Trklerdeki hogr anlayna gzel bir rnektir: "Ey Osmanck, besin, bundan sonra fke bize, uysallk sana; gceniklik bize gnl alma sana; sulama bizde katlanma sende;bundan byle yanlg bize, hogrme sana" Kaynan mensubu bulunduu slm dininden alan bu sevgi ve hogr kahramanlar bu anlaylarn, Yunusun "Yaradlan ho grdk, Yaratandan tr" veciz ifadesiyle zetlemilerdir. Hz. Muhammedin "Birbirinizi sevmedike gerek mmin olamazsnz"

szn dstur kabul eden bu ahsiyetler, yine yetmiiki millete ayn gzle bakmlar btn insanlara kar hogr ve sevgi ile yaklamlardr. Anadoluda bir ok kiinin gnlnde taht kurmu olan Hac Bekta Veli ile ilhamn ve temel sistemini ondan alan Bektlik felsefesinde sevgi ve hogrnn ayr bir nemi vardr. Hac Bekta Veli Anadoluda engin hogrs sayesinde insanlarn gnlne girmitir. Onun hayat incelendiinde yaaynda ve dncelerinde sevginin ve hogrnn ok ciddi bir yeri olduu grlecektir. Bekt teorisinde zorlama ve iddetten saknma, btn insanlara acma ve efkt telkin edilir. yi bir Bekt, hareketinde Mslman ve Mslman olmayana kar bir fark gzetmez.26 Bekt hogrs yalnz kendi din ve tarikat mensuplaryla snrl deildir. Baka dinden kiilere de ayn hogryle baklmtr. Hac Bekta Veli, yrede bulunan Hristiyanlarla da gzel bir diyalog kurarak onlarn gnllerine girmesini bilmitir. Hristiyanlar ona byk bir sayg duymulardr. Nefsini bilmek, benlikten gemek, alak gnll ve kanaatkar olmak, iftira, kskanlk, kibir, hased, kin, dedikodu gibi huylardan uzak olmak, doruluk, iyillik, yardmc, skntya tahamml ve sabr gstermek Bekt ahlaknn balca noktalardr. Bektler can yakmay sevmediklerinden avclk yapmazlar.27 Bektlik bu bak asn resim ve sembollerle de ifade etmitir. Bektlik sevgi ve bar zerine kurulmutur. Bu anlay inan ve dnce ayrl gzetmeden btn insanl sevgi ile kucaklar. Dnya insann bir ve karde bilir. Hac Bekta retisinde arslan ile ceylan birarada ilenerek, gvercin grnmnde ortaya km; bar dostluk ve maddi temeller zerine oturtulmu bir sevgi anlayyla yaplandrlmtr. Hac Bekta Veli Anadolu'da bir gnl eri olarak almtr.28 Hac Bekta Veliye ait olduu rivayet edilen u drtlkte sevgi ve hogr ok gzel bir ekilde ilenmitir: Sevgi muhabbet kaynar yanan ocamzda Blbller evke gelir gl aar barmzda, Hrslar kinler yok olur akla meydanmzda

Bedri NOYAN: Bektlik Alevlik Nedir, Ankara 1987, s. 7. Bedri NOYAN: a.g.e., s. 83. 28 Baki Z: Bektlik Nedir, stanbul 1997, s. 431.
27

26

Arslanlarla ceylanlar dosttur kucamzda Hac Bekta Veli Fevid adl eserinde "Eer daima Cennette olmay istersen herkesle dost ol ve kimseye kar kin tutma. Merhem ve mum gibi ol, diken olma."29 szlerini syler. Bektlikte sevgi Bektliin temel kaynaklarnda bir db ve erkn olarak yer alr, iirlerde bu kavramla ilgili syleyilere ska rastlanr. Bektliin temelini sevgi (muhabbet) oluturur. Sevgi yerin gn direi olarak vasfedilir. Sevgi iirlerde ska ilenmitir: Yok ise kalbinde muhabbet sevgi Ykktr kalbinde Allah'n evi znden haberi olmayan devi Salver yabana yorulsun gitsin Kul Budal30 Muhabbettir yerin gn direi Muhabbet edenin yanar ra ka beytullah gnl dura Hak nazar ettii yerdir muhabbet Kul Himmet31 Hogr de Alev-Bekt erknnn en nemli ahlak ve db kurallarndan biridir. Bu kural Alev-Bektlikle zdelemi ve (retinin) genel nitelii durumuna dnmtr.32 Bir Bekt menkbesinde Bektliin engin hogr anlay u ekilde ifade edilir: "Bir gn bir Bekt babas karlat gece bekisine sorar: "Bu belindeki pala ba ne ie yarar?" Ald cevap yledir: "Biz bununla grdmz kusurlar dzeltiriz. Siz ne yapyorsunuz?" Bekt babas sessizce boynunu bker "Biz kusur grmeyiz ki " Bir baka rivayette ayn konu Bekta ve Mevlev dervilerinin konumalarnda u ekilde ele alnr: Bekt dervii, Mevlev dervie sorar:-Sizin elbiseleriniz niin bu kadar genitir? Mevlev dervii yle der: Biz bununla kusurlar, ayplar rteriz. Bu sefer Mevlev dervi sorar: Sizin elbiseleriniz niin bu kadar dar? Bekt dervii yle der: biz kusur grmeyiz ki. Hac Bekta Veliye atfedilen u sz Bektlikteki gnl aklnn ve hogrnn bir baka delilidir. "Her tavladan boanan at, bizim tavlamzda eleir. Bizim tavladan boanan at ise ferah
29

Hac Bekta Veli: Fevid (haz. Mehmet YAMAN), Ankara, s. 15-16. smet Zeki EYUBOLU: Alev Bekt Edebiyat, stanbul 1992, s. 125. 31 Fuat BOZKURT: Semahlar, stanbul 1995, s. 139. 32 Baki Z: a.g.e., s. 426-427.
30

bulamaz". Bu ifadeyle Bektler herkese kaplarnn ak olduunu bunun iin kendilerinde uygun ortamn bulunduunu anlatmak istemilerdir. Bektler, hayat ve toplumu gzden geirirken, msamahal ve toleransldrlar, geni dncelidirler. Ayp grmeme konusu daha and ime trenlerinde yeni gelen cana sylenir. "Grdn rt, grmediini syleme" denir.33 Hacm Sultan Velayetnamesinde "Hak Sbhne Tel, demin gsn hogr nuru ile bezedi" denilerek bu duygu, ilahi hikmetle izah edilmektedir.Yine Bekt prensibinde "Kimsenin aybn grmeyen cana ak olsun, ayplar rtc ol" ifadeleri hogr anlayn yanstan ifadelerdir. Ayrca "ncinsen de incitme, hi bir insan ve milleti ayplamaynz", "Her ne ararsan kendinde ara" prensibleri de ayn anlay aksettirmektedir. Bekt airlerinden Kaygusuz Abdl da hogrmenin Allaha ait bir zellik olduunu iirinde yle ifade eder: "Tanr bilr halini her bendenn Aybn vurmaz kimsenn" Hac Bekta Veliye ait Besmele erhi adl eserde geen Allahn buyruu olarak aktarlan ifadeler Bekt bak asna kaynaklk etmektedir: "Yce Tanr buyurur: Benim sevgili peygamberim, syle inananlara, gnl evlerini alakgnlllk, klk sprgesiyle sprsnler. Hrs, nasl, niini, ikiyzll, hainlii, ekememezlii ve dedikoduyu sprp atsnlar. Yaptklar kt ilere pimanlk duysunlar ve pimanlk suyuyla ykansnlar. Gizli ilerden vazgesinler. Sevgi sofrasn desinler, ak balarna vursun"34 Alev-Bekt bireyinin hiddet ve iddete egemen olmas nefsini ve kzgnln yenmesi Drt Kap Krk Makam felsefesinin gereidir. Alevler-Bektler hiddet ve iddete kaplarak gnl krmay "gnl kabesini ykmakla" bir tutarlarAlev-Bektlie gre hiddet, iddet ve erden doar.35 Hac Bekta Veli tarafndan Makltta sistemletirilen "Drt Kap Krk Makam" retisinde Hakikat Kapsnn birinci makam "Toprak Olmak"tr. Toprak olmaktan maksat alakgnll olmaktr. Bekt olmak efktte gne gibi olma, cmertlikte su gibi, alakgnlllkte toprak gibi, teslimiyette l gibi, rtclkte gece gibi olmaktr...Bekt evvela kendini toprak etmeli, o topraa mrifet tohumu ekmeli, tevhid suyu
33

Bedri NOYAN: "Hac Bekta Vel Dncesinde Hogr", Yunus Emre Nasrettin Hoca ve Hac Bekta Vel Dncesinde Hogr (Ankara Bilimsel Kltrel Aratrmalar Vakf, 1995), 261. 34 Rt ARDA: Her Ynyle Hac Bekta Veli ve En yeni Eseri erh-i Besmele, zmir 1985, s. 24. 35 Baki Z: a.g.e., s. 426.

vermeli, gerek ora ile bimeli, rza harmannda dvmeli, evk yeli ile savurmal, muhabbet lei ile lmeli, takva deirmeninde tmeli, edeple yourmal, sabr frnnda piirip yemelidir.36 Bekt dncesinde nefsi mutmainne topraktr. Hak Tel Cenneti onun zerine bina eylemitir.Toprak, dem Safiyyullaha nispet eder...Toprak h- merdndr.Onun (Hz.Ali)iin ismine Ebu Turb, bir ismine Ebu Tlib dediler.37 Bekt iirlerinde toprak (turb) olma ska tavsiye edilmitir: Toprak ol toprak gibi teslim vcd Cmle alem topraa kld scd Kaygusuz bdl38 ahlanp yksee kma Engin ol gnl engin ol Turb ol dosttan ayrlma Engin ol gnl engin ol Yusuf39 Toprak olamayan kiinin bir gelime kaydedemeyecei (ta gelip gidecei) vurgulanr. Hakka ulamann bir art da toprak olmaktr. Bekt dervii her trl skntlara sevgi, hogr ve sabrla karlk vererek incinmeyecektir. Bu ayn zamanda bir peygamber ahlakdr. Hac Bekta Veli, Fevid adl eserinde yle der: " Gerek dervi oldur ki; kimsenin kendisini incitmesinden krlmaz ve yiit olan oldur ki krlmaya, layk olan da (hak edeni) krmaz."40 Ey k hakl nefes tutulmaz Burada atlan orda atlmaz Turb olmaynca Hakka yetilmez Turb ol da ayaklarda basl dur k41

Bedri NOYAN: a.g.e., s. 78. Adil Ali ATALAY: mam Cafer-i Sadk Buyruu, stanbul 1996, s. 148. 38 Abdurrahman GZEL: "Tekke iiri", Trk Dili Dergisi, Trk iiri zel Says III, Ankara 1989, s. 381. 39 smail ZMEN: Alev-Bekta iirleri Antolojisi, Ankara 1995, C. 5, s. 330. 40 Hac Bekta Veli: a.g.e., s, 16. 41 smail ZMEN: a.g.e., C. 4, s. 67.
37

36

Pir Sultan Abdl, Hz. Muhammedin zerine ikembe braklarak eziyet edilmesine, dolaysyla onun sabr ve hogrsne telmihte bulunur: Turplk cmlenin ba Daim inenmektir ii stne atarlar lei ncinme gnl incinme Pr Sultn bdl42 Makltta hakktin ikinci makam yetmiiki milleti ayplamamaktr. Bekt db ve erknnda bakalarnn kusurlarn grmeme ve tolerans yaygn bir zelliktir.Bekt bakasnn aybn yzne kar veya bakasna sylemez.43 Hac Bekta Veli tarafndan sistemletirilen Drt Kap Krk Makam anlaynda Hakikat kapsnn drdnc makam "Dnyada yaratlm btn nesnelerin kendisinden emin olmasdr"44 Alev-Bekt ahlaknn ve yaam felsefesinin tam merkezine yerleen eline, beline, diline sahip olma kural Alevliin-Bektliin edebini oluuturur. Alevliin-Bektliin ahlak ve ahlak felsefesi tmyle bu kural zerine oturtulmutur. Bu kural giderek Alev-Bekt toplumlarnn yaam felsefesine dnmtr. Senin olmayan alma, sahiplenme, namuslu ol, beline sahip k (harama ukur zme), bakasnn rz ve namusuna gz dikme, yalan syleme, grmediine tanklk yapma ve krc sz syleme, gibi davranlar zorunlu klar. Bu kurala daha sonralar "iine, ana, eine sahip ol" lemesi de eklenmitir. Bu da ayn manta dayanr. ini bilen iinde drste alan, reten, ocuuna helal kazan yediren ve namusunu bilen gzeten koruyan ve herkesin namusuna sayg duyarak yaayan bir insan ve toplum modeli oluturmak amalanr.45 Btn bu hususiyetleri zerinde tayan Bekt, Allah, Hz. Muhammed ve Hz. Ali sevgisi, teslimiyet anlay, eline, beline, diline sahip oluu ve hogrs ile btn nesneler iin bir emniyet telkin eder. O toprak olacak kadar yumuak, kendini bilen, kanaat ehli ve edep abidesidir.46 Alevi yolunca kutsal kabul edilen " snnet yedi farz" adl bir takm kurallar vardr. snnetten ikincisi "kalbinden adaveti gidermektir. Kimseye kin ve kibir beslememek,
Cahit ZTELL: Pir sultan Abdl, stanbul 1996, s. 371. Adil Ali ATALAY: a.g.e., 207. 44 Esad COAN: Maklt (sdl. HseyinZBAY), Ankara 1996, s. 18. 45 Baki Z: a.g.e., s. 428 46 Hseyin ZCAN: Bekt db ve Erkn, G.. Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara 2001.
43 42

kskanlk etmemek ve hrsna uyup eytana gnl vermemektir." nc snnet ise "Sz Hakkn kudreti ola, kimseyle kavga etmeye, kimseye dmanlk yapmaya"47 eklindedir. Bekt erknnmesinde geen u ifadeler Bektnin hassasiyetini zetlemektedir: "Cenk cidal ehli olma, ke izzet et, bye hizmet, lye hrmet eyle. Bir kimsenin kusurunu grme, grrsen rt, iyilik eyle, rtemesen eksik eyle dilin ile kalbin ile rt...Su gibi pk ol, her dem alaa ak. Eline, beline, diline pk ol."48 Bekt talibi, Ayin-i cemde mridinin nne diz km ve eteine yapm niyaz durumunda u telkini alr: "Mridini prin varisi ve gerek baban, rehberini gerek anan bil. Yalan syleme, haram yeme, gybet etme, ehvetperest olma, eline, beline, diline sahip ol, kibir ve kin tutma, kimseye haset etme, garaz, buz, inat etme, grdn rt, grmediini syleme, elinle koymadn eye yapma, elinin ermedii yere el uzatma, sznn gemedii yere sz syleme, ibretle bak, hilm (yumuaklk) ile syle, ke izzet, bye hrmet ve hizmet eyle, ikrarn saf eyle, Hakk kendi znde mevcut bil, erenlerin esrarna gh olzn bu yolda bylece sabit kadem eyle"49 Bektlik eitimle, iyilii ktle egemen klmak iin urar. Ktln zihinden karlmas i edinilir. nsann nefsi ile sava bu nedenle vardr. Alev-Bekt iin nefs ile sava en byk savatrBirey, iyi insan yaplmaya allr. Bu da insann btn ktlklerden bann koparlmas ile kt olan etkenlerden uzak tutulmasyla kt olan davran ve eylemlerden arnmasyla olanakldr. Bu i bitmez tkenmez bir eitim gerektirmektedir.50 Btn skntlara katlanan Bektnin kaygs kimseyi incitmemektir. Bekt ahlaknn temelinde insana sayg yatar. nsan incitmeme, insan ho tutma Bektlikte omurga kabullerden biri olduu iindir ki Bektlere "zmre-i nzenin" yani ok ince hassas insanlar topluluu denmitir. Hatta onlar bu nazenin tavrlarnn btn canllara kar iler halde tutabilmilerdir. Temel prensip udur: "Can tayan mahluku icitme."51 Alev-Bekt dncesinde insana olan sayg esasen Allahn yaratklarnn en ereflisi olan ilahi emanet taycs ve onun halifesi olmas sebebiyle insann hak ettii ve etmesi

48

Adil Ali ATALAY: a.g.e., 160 Srr Rfa ALEV, eyh Ahmed BEDREDDN: Bekt Tarikatna Ait Usul db yinler Mecmuas H.1284(1867)Sleymaniye Ktphanesi, zmirli .Hakk, Nu: 1243, s. 6a. 49 Bedri NOYAN: Bekt ve Alevlerde Hukuk Dzeni (Dknlk), I.Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976. 50 Baki Z: a.g.e., s. 440-441. 51 Yaar Nuri ZTRK: Tarihi Boyunca Bektlik, stanbul 1995, s. 221.

47

gerekli bir ahlaki davrantr. Bu anlaytan hareket eden Alevlere baz evrelerce insanperest dahi denmitir.52 iirlerde kimseyi incitmeme konusundaki hassasiyet ska dile getirilir, kardaki kii dman bile olsa ayn ahlakn tanmas gerektii ifade edilerek bunun Hz. Alinin uygulad hatrlatlr: Ver bana Eyb sabrn Musallat et Firavunu ekeyim mle kahrn Bu aciz ged kulundan Tek bir gnl incinmesin bdl Ziy53 ncitme sakn ademi ger dman olsa efktli grn aleme bu an- Alidir Rifat54 Bekt airlerinden Gen Abdl ve Azb ise kusurlar grmeyip ayplar rtc olma prensibini iirletirerek, Bektlerin kimseyi ayplamamas gerektiini "grdn rt, grmediini syleme" szyle zdeyi haline getirmitir: Sana yerden gkten byk nasihat Grdn rt grmediini syleme Erenlerden prden budur emanet Grdn rt grmediini syleme Azb55 iirlerdeki "yetmiiki milleti ayplamamak"la ilgili syleyilerden bazlar unlardr: Kendi noksann bil rif ol Kimsenin aybn gzetme gnl Yetmiiki millete bir nazarla bak Hak sevmi yaratm sz etme gnl lhm56

52 53

Ethem Ruhi FILALI: Trkiyede Alevlik Bektlik, Ankara 1991, s. 377. Hayrunnisa Efe: "Ziya Babann Hayat", Hac Bekta Veli Dergisi, 2, Austos 1997, s. 34. 54 smail ZMEN: a.g.e., C. 5, s. 601. 55 smail ZMEN: a.g.e., C. 5, s. 256. 56 smail ZMEN: a.g.e., C. 5, s. 303.

Abdl Ziy adl Bekt airi bir gnln dahi incinmesine raz deildir. Kul kurbanm Muhammede Feda canm ehli beyte Katlanrm her mihnete Bu aciz geda kulundan Tek bir gnl incinmesin Bu bak tarz Hac Bekta Veliden gnmz Bektlerine kadar hep ayn ekilde devam etmitir. Bir nceki Bekt Dedebabas merhum Bedri Noyann iirinde hogr u ekilde ifade edilir. Drt Kap Krk Makam Kaf Danda rendim Kendimi bulmak iin bir gnl kousu bu Sabr alnteri, dert hogr oluverdim alabn nura varan ak yoruu bu Mutludur Bedri Noyan Dedebaban syler ki Derdi zevketmek bana yce alabdan vergi Ah o hogr var ya yok eder btn derdi Gzelliklerin gnle boalp doluu bu57 Grld gibi sevgi ve hogr Alev-Bekt inancnn temel felsefesidir. Hac Bekta Veliden gnmze dek deimeden sregelmitir. "Yetmiiki Millete" ayn deerle bakan bu anlayn mensuplar gnmzde de ayn bak alarn devam ettirmektedirler. Din, dil, rk fark gzetmeden btn insanlar bir olarak kabul eden ve kaynatracak olan sevgi ve hogrdr. Bugn kltrlerin geldii son nokta insana, insan olarak deer verilmesi, sayg duyulmas gereidir. Ayn hakikati Trk tarihinde Mevln, Hac Bekta Veli ve Yunus Emre bir ilke olarak yzyllar nce benimsemiler ve evrelerine bu anlay yanstmlardr. Bektliin pri olan Hac Bekta Veli, "Her ne ararsan kendinde ara, Gnl ek gnl biesin, Dmannzn dahi insan olduunu unutmayn, ncinsen de incitme, Kendine ar geleni kimseye tatbik etme szleriyle engin hogrsn vecizeletirerek sevgi ve hogry Bektliin temel prensibi haline getirmi "Bir olalm, iri olalm, diri olalm" ifadeleriyle halk birlik ve beraberlik iinde yaamaya davet etmitir.

57

Bedri NOYAN: Ayn makale, s. 268.

KAYNAKA:

ALEV, Srr Rfa-eyh Ahmed BEDREDDN: Bekt Tarikatna Ait Usul db yinler Mecmuas H.1284(1867)Sleymaniye Ktphanesi, zmirli .Hakk, Nu: 1243. ARAT, Reit Rahmeti(1979), Kutadgu Bilig I (Yusuf Has Hacip) Metin, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. ATALAY, Besim(1985), Divan Lgat-it-Trk Tercmesi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. ATALAY, Adil Ali(1996), mam Cafer-i Sadk Buyruu, stanbul. BOZKURT, Fuat(1995), Semahlar, stanbul. COAN Esad (1996), Maklt (sdl. Hseyin ZBAY), Ankara. UBUKU, brahim Agah (1987), Trk slm Kltr zerine Dnceler, A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara. EFE, Hayrunnisa (1997)"Ziya Babann Hayat", Hac Bekta Veli Dergisi, 2, Austos. ERGN, Muharrem(1984), Orhun Abideleri, Boazii, Yaynlar, stanbul. EYBOLU, smet Zeki(1992), Alev Bekt Edebiyat, stanbul. FILALI, Ethem Ruhi(1991), Trkiyede Alevlik Bektlik, Ankara. GEN, Reat(1997), Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara. GZEL, Abdurrahman(1989), "Tekke iiri", Trk Dili Dergisi, Trk iiri zel Says III, Ankara. Hac Bekta Veli: Fevid (haz. Mehmet YAMAN), Ankara. KARA, Mehmet(1990), Bir baka Adan Kutadgu Bilig, Birleik Datm Kitabevi, Ankara. NOYAN, Bedri (1976), Bekt ve Alevlerde Hukuk Dzeni (Dknlk), I.Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara. NOYAN, Bedri (1995), "Hac Bekta Vel Dncesinde Hogr", Yunus Emre Nasrettin Hoca ve Hac Bekta Vel Dncesinde Hogr,Ankara Bilimsel Kltrel Aratrmalar Vakf. NOYAN, Bedri(1987), Bektlik Alevlik Nedir, Ankara. Z, Baki (1997), Bektlik Nedir, stanbul. ZCAN, Hseyin(2001), Bekt db ve Erkn, G.. Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara.

ZMEN, smail (1995), Alev-Bekta iirleri Antolojisi, C. 5, Ankara. ZTELL, Cahit (1996), Pir sultan Abdl, stanbul. ZTRK, Yaar Nuri(1995), Tarihi Boyunca Bektlik, stanbul. SLAHDAROLU, Fikri(1996), Gnmz Trkesi le Kutadgu Bilig Uyarlamas, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. ARDA, Rt(1985), Her Ynyle Hac Bekta Veli ve En yeni Eseri erh-i Besmele, zmir. TRKE SZLK (Komisyon), (1988), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. TRKER Mbahat KYEL(1990), Milli Kltr Unsurlarmz zerine Genel Grler (Milli Ahlak Unsurlar), Atatrk Kltr Merkezi, Ankara.