AHMET YESEV

NVERSTESNE YARDIM VAKFI KTPHANES NO:

bilig

ISSN : 1301.0549

MAV OFSET Tipo Matbaclk San. Tic. Ltd. ti. Tel : ( 0312 ) 433 67 16 - 433 38 67

bilig
Say-5/Bahar '97
Sahibi Ahmet Yesevi niversitesine Yardm Vakf Adna Namk Kemal ZEYBEK Genel Yayn Ynetmeni Himmet KAYHAN

Yaz leri Mdr lker TASLACIOLU

Grafik-Tasarm Aye ZTEKN

Teknik Koordinatr Cengiz KELE

Yaz Kurulu Naci BOSTANCI Cengiz KELE Mustafa SEN Aye ZTEKN Ayhan PALA Yayn Danma Kurulu Bener CORDAN Yusuf HALACOLU Glin ANDARLIOLU Nevzat KSOLU A. Bican ERCLASUN Oktay SNANOLU Hrriyet ERSOY Uygur TAZEBAY Reat GEN Sadk TURAL Namk Kemal ZEYBEK dare Merkezi Takent Cad., 10. Sokak., No: 30, Bahelievler / ANKARA Tel: (0-3 12) 215 22 06 (3 Hat) Belgegeer: (0-3 12) 215 22 09 e-posta: yesevi-e@servis.net.tr Teleks: 42027 hayy tr

Abone Bedelleri Yurtii :2.400.000TL (Yllk) Yurtd :80 USD (Uakla) Hesap No: Vakfbank Bahelievler/ANK ubesi: 2026391 Dviz Hesap No: Vakfbank Bahelievler/ANK ubesi: 402680 bilig. Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Trk-Kazak niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 'nn ibirliiyle yaynlanmaktadr.

indekiler
Ali Abbas INAR Muhtar Avezov ve Sanatnn Kayna...................................................................................... Dkenbay DOSJAN Muhtar Avezov Davas........................................................................................................... Mekemtas MIRZAHMET Muhtar Avezov Ylnda Dnceler......................................................................................... Zeki AHMEDOV Abay Yolu Epopesinin Yazl Tarihi ...................................................................................... Mekemtas MIRZAHMETUL Muhtar Avezov Abay Dnyas Alimi........................................................................................ 11 20 39 43 49

Emel AA Muhtar merhanolu Avezov ve Abay Yolu Romannn Tercmeleriyle lgili Bibliyografik Deneme 55 Cumahan ISKAKOV- Jakp BDANOV Doumunun 100. Yldnmnde Muhtar Avezov....................... .............................................. A. MUSAKULOV Muhtar Avezov'la lgili Hatralarn nemi .............................................................................. CA. MARNA Muhtar Avezov'un Siyasi Portresi............................................................................................ mr TANABAYEV Muhtar Avezov Eitimci Alim........................................................................... ... .................. 62 65 70 72

Muhtar AVEZOV Kz Jibek ................................................................................................................................. 76 Muhtar AVEZOV Eskiliin Glgesinde............................................................................................................... Muhtar AVEZOV Koz Krpe Bayan Sulu......................................................................................................... Muhtar AVEZOV Kk Serek............................................................................................................................. A. KOYGELDEV Mustafa okayul.......................................................................................................... . ....... Akseleu SEYDMBEK Smrgeciliin Zor Silinen zleri ............. .............................................................................. 83 93 107 122 138

Rahmankul BERDBAY Bir Kitabn ki Sayfas ........................................................................................................... brahim MARA dil Ural Blgesi ve Osmanl Fikri Mnasebetleri...................................................................... Z. JANDARBEKOV Karluk Karahan Devleti ve Ouz Devleti ................................................................................. Tuncer BAYKARA Temr'n zmir'i Fethi ve Sosyal Sonular ............................................................................. Azat NAZAROV Bayram Han'n Tarihi Misyonu............................................................................................... Abduali HAYDAROV Millet ve Dil Sonsuzluu zler................................................................................................ Abatbay DAULETOV Trk Dillerinin Ses Bakmndan ncelenmesi............................................................................ nar AUELBEKOVA Mnyet'l Guzt'n Dili......................................................................................................... Ebduali KAYDAROV Kazakistan'da Latin Alfabesi Meselesi ..................................................................................... Oraz YAMIROV Mahdumkulu Neden Byk ......... .......................................................................................... erif AKTA Trk Dnyas Edebiyat Tarihi Metodolojisi zerine ..................................................................

142 149 157 165 169 172 176 181 191 194 197

Hayriye Sleymanolu YENSOY Kriim Trklerinin Dn Trkleri.......................................................................................... 200 Yakup DELMEROLU uvalarn Yaad Sahalar ..................................................................................................... 210 lker TASLACIOLU Yzyllarn Kavanda ............................................................................................................ 214 Cengiz ALYILMAZ Prof.Dr. Meedihanm Sadullahgz N'MET .............................................................................. 216 Ahmet KARTAL Klasik Trk Edebiyatnda Lale II................................................................................................ 224 Ahmet ZAMOLU Taze Millet............................................................................................................................... 244 Murat Sadullah EB levci Yaklama Gre Medya ve Siyasi Sistem Arasndaki likilerin Tarihi Boyutu...................... 253

bilig'den
Himmet Kayhan Genel Yayn Ynetmeni bilig'in 5. Says, arlk olarak Muhtar Avezov 'a ayrlmtr. Kazakistan' l byk sanat ve bilim adam, doumunun 100. Ylnda UNESCO 'nun kararyla "Avezov Yl" ilan edilen 1997 yl iinde Kazakistan'da nemli bir programla anlmaktave eserleri yeniden baslmaktadr. Muhtar Omarhanul Avezov, Kazak Trklerinin tarih, edebiyat, dil ve folklorunu aratran, ada Kazak edebiyatnn kurucusu olan ve dnyaya tantan bir bilim ve sanat adam. Btn dnyada tannan Krgz yazar Cengiz Aytmatov, Avezov 'u stad ve rehberi olarak kabul etmekte, L. Aragon ise, onun Abay Jol eserini, asrmzn en byk birka eserinden biri olarak yceltmektedir. XX. yzyln ilk eyreinde dou Trklerinin Rusya'ya ka srdrd milli istiklal hareketleri, aydnlarn nderliinde 1917 sonrasnda dorua kmt. Avezov, bu mcadelenin iinde yer alarak Alaorda hareketine katlmtr. Sovyet sisteminin yerlemesi ve bamszlk umutlarnn snmesinden sonra, aydnlar "tereddt dnemine" girmi, bir ksm sistem iinde alarak zamann artlarn deerlendirmek yolunu semilerdir. Avezov bu yolu tutarak, sistem iinde milli kltr diriliini salamak, halkn eitim seviyesini gelitirmek iin almaya koyulmutur. O, sistem tarafndan zorlanan "nc ve byk Rus halk"nn ve "bilim ve kltr dili Rusa" nn "stnl" ne kar, z halknn, Kazak milletinin dil ve kltr savan mr boyunca srdrmtr. 1930-1938 yllarnda "Kazak Milliyetisi, Pantrkist, Alaordac" sulamasyla tutuklanarak zindana atlm, 32 aydnla birlikte yarglanp cezalandrlmtr. Stalin'in 1928-1938 yllarnda yrtt "aydnlar imha" hareketinden kurtulabilmesi mucize kabilinden bir olaydr. Bu arada inanlarn ve yazdklarndan bazlarn "ak inkara" zorlanmtr. 1950 'li yllara kadar bask ve sulamalarn sonu gelmemitir. Han Kene 'yi 1928 'de yazm olmasna ramen, XIX. Yzyldaki byk Kazak isyannn nderi Kene Sar Han' konu ald iin rejim tarafndan yasaklanm ve 1983'de, lmnden 22 yl sonra yaynlanabilmitir. Muhtar Omarhanul, bu etin artlar altnda yaz hayatna devam etmi ve srarla Kazak Trklerinin kltr, dil ve eitim problemleriyle uram, Kazak Trklerinin milli kltr direniilerine nderlik etmitir. Eserleri pek ok lkede yaynlandktan sonra, 1958 'de Lenin dlne layk bulunmutur .

Avezov, 1961 'de vefat etti. Ardnda elli cildi aan eserleri ve yetimesine byk emek verdii gen Kazak aydnlarn brakarak bir eref halesi iinde hayata veda etti. Muhtar Omarhanul Avezov, doumunun 100. Ylnda Kazakistan devleti ve halknn kadirinasl ile bir kez daha layk olduu ekilde anlmakta ve Kazak genlerine rehberliini srdrmektedir. Ahmet Yesevi niversitesine Yardm Vakf, Trkiye 'de -maalesef- tannmayan bu byk yazarn baz eserlerini yaynlamaktadr. Muhtar Avezov, Makaleler, Hikayeler, Folklor Yazlar ve iki ciltlik Abay Yolu kitaplar bilig Yaynlar 'nn Trk ktphanesine 100. Yl armaandr.
***

bilig Yaynlar, Trkmen Grolu Destan 'n, 1996 Aralk aynda 8 cilt olarak yaynlamt. Bu almamz, Trkmenistan Cumhuriyeti'nin Uluslararas Magtumgul dl 'ne layk grlmtr. 20 Maysta Akabat 'ta yaplan trenlerde Cumhurbakan Saparmurat Tkmenba tarafndan, vakfmzn Mtevelli Heyet Bakan Namk Kemal ZEYBEK, Genel Mdr ve Genel Yayn Ynetmeni Himmet KAYHAN ve eseri Trkiye Trkesine aktaran Annaguli NURMEMET'e "Halkaralk Magtmgul Bayra" verilmitir.
***

bilig Yaynlar, Kazakistan Cumhurbakan Nursultan NAZARBAYEV'in "asrlar Tosnda/Yzyllarn Kavanda" kitabn yaynlayarak bir hizmeti daha yerine getirmitir. Eseri Trkiye Trkesine Banu MUHYAEVA kazandrd. Bu kitabnda NAZARBAYEV, tarihin keskin dnemelerinden birinde, Sovyet imparatorluunun k yllarnda ve dnyann soluunun kesildii sralarda ok kritik bir noktada bulunan bir devlet adam olarak; yaadklar, gzlemleri ve dncelerini anlatyor.
***

Bu saymzda da, Trk dnyasnn dnce ve kltr hayatnda balayan "harman olu " tan bilig'in sayfalarna akseden deerli yazlar bulacaksnz. Gelecek saymzda daha gzel ve daha zengin bir bilig 'de bulumak dileiyle...

11

MUHTAR AVEZOV VE SANATININ KAYNAI

A. Hayat
Kazak edebiyatnn bir klasii olan Muhtar Avezov, 1897 ylnda Semey'e (Semipalatnsk) bal olan ngz'da dnyaya geldi. nceleri medresede, sonralar ise ehirdeki okullarda okudu. 1908 ylnda Abay ismindeki Rus ilkokulunu bitirdi. Bir yl sonra Semey'deki be yllk bir okula girdi. Bu okulu bitirdikten sonra 1915 ylnda ayn ehirde retmen okuluna girip 1919 ylnda buradan mezun oldu. Muhtar Avezov 1917 ihtilali srasnda yirmi yandayd. O zamann aydn kiilerinden biri olan Muhtar, evresinde cereyan eden tarihi olaylarn dnda kalmak istemiyordu. Avezov'un bilimsel, siyasi bak asnn olumasna Leningrad ve Orta Asya niversitelerinde okumas ayrca tesir etmitir. Onun bilimsel almalarn deerlendiren Kazakistan Bilimler Akademisi, Avezov'u 1946 ylnda akademik olarak seti. S. M. Kirov adndaki Kazak Devlet niversitesinin profesr, filoloji bilimlerinin doktoru oldu. Gebe Kazak ailesinin fertlerindendir. Babas Avez, annesi Abdilda Tacibayeva, ei Valentina Nikolayevna'dr. Eski yazy bilen dedesinin yardmyla 78 yalarnda iken eski yazy rendi. Abay'n iirlerini ezberledi, masallarla, hikayelerle yakndan ilgilendi. Bunlarn yan sra edebi almalara balad. Leningrad' ta Leningrad niversitesi'nin Rus Slavyan Blmn 1928 ylnda bitirdi. Daha sonra Takent' teki Orta asya niversitesinde yksek lisansn tamamlad. Uzun sre yazarlk ile bilimsel aratrmalarn birlikte yrtt. mrnn son anlarna kadar eitimciliini srdrd. Filoloji doktoru M. Avezov, 1946 ylnda Kazakistan Bilimler Akademisi'ne ye seildi. 1955 ile 1959 yllar arasnda Kazakistan Yksek Sovyet'inde milletvekili oldu. M. Avezov, edebiyat ve bilim alanndaki almalarndan tr Sovyetler Birlii Yksek Parlamentosu tarafndan iki defa "Kzl Bayrak", "Lenin Nian " ile dllendirilmitir. 1960 yl sonlarnda kendisine "Kazakistan'n Bilim Emekisi" unvan verilmitir. Avezov byk bir yazar, deerli bilgin, alkan bir birey ve toplumcuydu. O, Hint Dostluk dernei ve Kazakistan Sovyet'inin temsilcisi olmutur. Tannm toplum sanats

Yrd. Do. Dr. Ali Abbas INAR

________________________________

Mula . Fen-Ed. Fak ada Trk Leheleri ve Ed. B. r. yesi

bilig-5/Bahar '97

12

olan Avezov, yeryznde istikrarl bar yerletirmek, yabanc milletlerle ilikileri salamlatrmak iin var gcyle alm, saysz hizmetlerde bulunmutur. M. Avezov; Hindistan, Demokratik Almanya Cumhuriyeti, ekoslovakya, Japonya ve Amerika Birleik Devletleri'ne gitmi; adamlar ve st dzey yetkililer ile fikir alveriinde bulunmu, Kazakistan'n d dnyadaki aynas olmutur. O, btn mrn ve yaratcln halk ve vatan iin harcam, sosyal gereklik anlayn pek ok eserinde yanstmtr. 28 Haziran 1961 ylnda, Almat'da vefat etmitir. nl yazar, deerli bilim adam ve halkbilim aratrmacsdr. O, Kazak kltrnn birok zelliini edebiyat ve sanat dnyasna kazandrm, eserlerinde toplumsal gerekliin btn zelliklerini yanstmtr. Eserleriyle kendinden sonra gelen sanatlar etkilemi, okuyucunun yreine giden yolu bulmutur. Aradan geen zaman, her geen gn onun eserlerinde baarnn ortaya kmasna zemin hazrlamaktadr. " Rus yazarlar kendisi iin Dounun olohov'u veya ikinci Abay tabirini kullanmlardr. " (AHARYEV, 1969: 3). Yaplan benzetmeler bouna deildir. Kazak iirinin, dolaysyla edebiyatnn ada bir nitelik kazanmasnda; medeniyetinin daha ileri bir aamaya gemesinde Abay nder bir kiiliktir. Abay; bilimi, bilgiyi, rgn eitimi savunur. Muhtar Avezov, Abay' rnek alan, onun yolunda giden bilim adamdr. Avezov'un bilime, bilgiye, ada eitime nem vermesinin eitli sebepleri vardr. Bunlarn banda ada bilgi ile donanacak kiinin hurafeden uzaklaaca, kendi geleceini kurabilecei gereidir. Doduu evre gnmzde Rusya ile snr olan ve Ruslarn egemenlii altna giren ilk blgedir. Rus ocuklar okullarda en iyi artlarda yaamakta, Kazaklar ise hayatlarn, byk bir ounluk gebe olarak srdrmektedir. Bu ac gerek Avezov'un hareket noktasdr. Teknolojiye, bilgiyi elinde bulunduranlar egemen olmaktadr. yleyse Kazaklar da adalaarak bilimle donanmal ve her trl egemenlikten kurtulmal, hr olmaldr. Abay, gerei btn plakl ile ifade ederken, Avezov daha sanatsal bir slubu tercih eder. Bunda onun yaratlndaki incelik ve zarafetin de pay vardr. Okul yllarnda Pukin,

Gogol, Tolstoy, Dostoyevski, ehov, Shakespeare ve Geothe gibi sanatlarn eserleriyle tanr. Avezov hatralarnda kendisine bu ufku aan Rus hocalarna teekkr eder. Avezov'un yetitii evrede Abay'n iirlerini ezbere bilinmekte, ark veya trk biiminde sylenmektedir. Ortaokul yllarnda, 1909'da Petersburg'da baslan Abay'n iirleri onun elinden eksik olmaz. Avezov'un Abay'a kar ocukluk yllarnda balayan hayranl, daha sonraki yllarda aratrmaya ve onu tarihi ereveye oturtmaya kadar gider. Avezov, daha alt yandayken bykannesi Dinazil ile Abay'n evinin bulunduu Aygerim'e gitmi, Abay' ilk defa orada grmtr. lk genlik yllarnda, daha Semey'den dar kmadan, ilgilendii toplumsal problemler vardr. Bu problemlerle ilgili olarak Semey'deki gazetelere eitli yazlar yazar. "retim Metotlar", "Kadn Sorunu: Kiiliin Temelleri", "Bilimsel Terimler" vb. yazlar onun gelecek hayatnn ilk habercileridir. Abay'n yaratc gc Avezov iin de yaratc, bytc ve eiticidir. Takent'te gerekleen Asya ve Afrika yazarlarnn toplantsnda Abay ile tanmasn Avezov yle anlatr: "Alt yanda bir ocukken, dedemin gebe adrndaki katlarda elle yazlan iirler grmtm. Aabeylerimin ve benim sylediimiz trklerin sessizce kat zerinde yazmalar beni ok etkilemitir. Dedem bana " bu arklar Abay yazd" dediinde daha da armtm. (SULTANBEKOV, 1992:1) Avezov'un geni ve eitli ilgi alanlar vardr. Yazar, bilim adam, evirmen, eletirmen ve gazetecidir. Semey'de ariv malzemeleri arasnda bulunan bir belgede, Avezov'un kendisiyle yaplan rportaja cevaben en ok gazetecilie ilgi duyduunu belirtmitir. Gerekten de o sralar Avezov sadece gazetelerle ilgilenmekte, gazetecilik yapmakta, yazlar yazmaktadr. Onun ilgisini en ok kltr sorunlar eker. Leningrad'da niversite rencisi iken 1926 ylnda Kazak Milli Tiyatrosunun kurulmas tartmalarna "Enbeki Kazak" gazetesinde yaynlanan "Kazak Tiyatro Sanat Hakknda" adl bir yaynyla katlr. Avezov'un genlii hakkndaki bilgiler snrldr. Onun kiilii hakknda deerli bilgi

bilig-5/Bahar '97

13

Semey'de yazarn edebiyat retmeni olan Vasili vanovi Popov'un anlar arasnda yer alr. Buna gre "Avezov her zaman sakin, terbiyeli, retmen ve arkadalaryla salkl ilikileri bulunan, arkadalaryla iyi anlaan ve sayg duyan biridir. (SULTANBEKOV, 1992: 910). evresinde alkan, canl, dinamik, yumuak bal, yaratc kiilikli biri olarak tannr. Leningrad ve Takent'teki okul yllar hakknda da geni bilgi yoktur. Baz bilgiler ei Valentina Nikolayevna'nn anlar arasnda yer alr. Yazar hakknda eski bir arkada yle diyor: "Muhtar Avezov, hayatmza sadece nl bir yazar olarak deil, efsane, yeni zamann bilgesi, deerli insan olarak girmiti. Saygl, nazik, yree yakn ince bir insand." (SULTANBAKOV 1992: 11). Yazarn ei Valentina Nikolayevna ve annesi Abdilda Tacibayeva'ya kar ok nazik ve saygl biri olduu zellikle kaydedilir. Avezov'un Rus kltr, edebiyat ve dili ile ilk yakn temas Semey'de okuduu Rus okulunda balar. Kendisinde, Rus edebiyatna kar ilk ilgi uyandran kii edebiyat retmeni V. . Popov'dur. Avezov nazik bir insan olduu gibi vefal biridir. O, renimi boyunca kendisi ve dier Kazak rencilere nazik davranan retmeni Popov'u 1949 ylnda Moskova'da bulur ve Abay romann hediye eder. Rus edebiyat ile ilk tanklk daha sonra bu edebiyatn nl temsilcileriyle, sistemin de etkisiyle, yeni dostluk ve arkadalklarn kurulmasn salar. Hayatnn belli dnemlerinde Rus yazarlar V. vanov, A. Fadeyev, L, Sobolev, N. Tihanov, K. Fedin vb. ile yakn dostluklar oluturur. Avezov'un kendi kaleminden otobiyografisine gre atalar, byk air Abay gibi Tobkt boyundandr. Kazakistan'n Kuzey noktasna, daha nceleri lkenin daha i kesimlerinden gelip yerlemilerdir. 11 yanda babasn kaybetmitir. Bir sre medreseye devam eden Avezov, 5 snfl Rus okuluna Cengiz adl bir yardmseverin bursuyla kayt olur. Semey'deki retmen okulunu kimi grlere gre 1919'da, kimilerine gre ise 1920'de bitirir. Sovyet Hkmeti'nin oluumundan sonra "Blge cra Komitesi"nde grev almtr. Daha sonra Orenburg'da gazetecilik yapm, dram trnde

denemelere balamtr. 1922 ylnda Takent'teki Orta Asya niversitesinde yksek lisans yapm, ayn zamanda olpan dergisinde almaya balamtr. 1923 ylnda Leningrad niversitesi Rus ve Slavyan Blmne girmitir. 1928 ylna kadar bu blmde okumutur. Ancak bu be yllk srede hep Leningrad'da kalmam, 1924 1925 yllarnda Semey'e dnerek orada Kazak edebiyat ve edebiyat tarihi dersleri vermitir. 1925'te tekrar Leningrad'a dnerek niversiteyi tamamlamtr. Bu tarihten sonra Semey'de uzun sre kalmam, gelip geerken uramtr. Corafya Aratrmalar Kurumu yesi olarak da aratrmalara katlm veya dersler vermitir. Ei Valentina Nikolayevna ile Leningrad niversitesinde tanmtr. rencilik yllarnda "Yar" adl futbol takmnda oyuncu olarak grev almtr. niversitedeki dersler zorunlu olmaktan ok gemelidir. Avezov nl bilim adamlarnn derslerini, semeli olarak semi, bu derslere ilgiyle devam etmitir. Hocalar V. Bortold, V. erbak, V. Vinogradov gibi deerli ve nl bilim adamlardr. lmnden sonra, yaad dnemde mrnn son yllarn geirdii evi mze haline getirilmitir. Lise ve niversite edebiyat kitaplarnn hazrlanmas ve yazlmas almalarnda katk salam, baka yazarlarn yazd blmleri veya kitaplarn redakte etmi, tavsiyelerde bulunmutur. Yazarn iyi bir hatip olduu da verilen bilgiler arasndadr. Daha 1936 ylnda gitmi olduu Moskova'daki Kazak Edebiyat ve Kltr Toplantsnda pek ok problemi analiz etmi, katlmclarn sempatisini toplamtr. Bu toplantda Avezov'a eserlerinden dolay "Lenin" dl verilmitir. Bilgi birikimine hatipliini de ekleyen Avezov'un derslerini sadece rencileri deil; bilim adamlar, edebiyatlar ve mzik aratrmaclar da youn ilgiyle izlemi, anlatlanlar not etmitir. Kazakistan Sovyet, Muhtar Avezov'un Kazak edebiyat ve sanat, onun gelitirilmesi ile Kazak kltrnn aratrlmasndaki nemli tespitlerini gz nne alarak "ebediyen hayatnda kalmas" iin bir mze kurulmasn esas alm; yazarn 1951'den 1961'e kadar mrn geirmi

bilig-5/Bahar '97

14

olduu evin "Muhtar Avezov Mzesi" olarak dzenlenmesi karara balanmtr. Mze, Almat'da Bilimler Akademisine ok yakn, merkezi bir yerdedir. Buras, 1963 ylndan beri Kazakistan Bilimler Akademisi Edebiyat ve Sanat Enstitsne bal olarak hizmet vermektedir. Mzede; yazarn evde kulland eyalar, el notlar, kitaplar, aratrmalar, ald dller vb. pek ok maddi kltr unsurlar bulunmaktadr. Mzenin fonksiyonlar arasnda yazarn eserleri ve hayat hakknda bilgi toplamak ve sunmak, Kazak edebiyatnn tarihi hakknda bilgiler vermek bulunmaktadr. Muhtar Avezov Mze Evi'nde yazara ilikin nl sanatlarn pek ok portre, harita vb. maddi kltr unsuru yer alr. Bunlar sanatya salnda armaan edilmitir. V.Veti, B.Urmane, H. Nurmuhammedov, A. Kasteev, K, Telcanov'un sanatya ynelik portreleri; P. Usaev'in yapt bst, L. linan, E. Sidork, R. Sahid'in yazarn eserlerine hazrladklar illstrasyonlar, A. Nenaev ve E. amomski'nin Avezov'un eserleri ile baz dekoratif malzemeler yer alr. Mzede Muhtar Avezov'un almalarndan baka toplumsal hizmetlerine ynelik bilgiler ve belgeler de vardr. "Muhtar Avezov ve Kazak Mzik Sanat", "Muhtar Avezov ve Kazak Dram Sanat" gibi ayr ayr blmlerde yazarn bu sanata ilikin deerlendirmeleri ve konuyla ilgili belgeler yer alr. Mze salonunda edebi toplantlar dzenlenmekte, belgesel filimler gsterilmektedir. Mzede yer alan hatra defterlerinin birinde A. Gonar, M. Avezov iin unlar sylemektedir: "Muhtar Avezov, bir iz brakmakszn ortadan kaybolan insanlardan deildir. O, bir gn iyilikleriyle, aklyla, glmsemesiyle, ok gzel ve l l gzleriyle tekrar tekrar douyor; kitaplarnda ve arkadalarnn hafzalarnda yayor." (SULTANBEKOV, 1992:3 ). Avezov hakknda pek ok film yaplmtr. Kazak aratrmaclar zellikle Abay ve Avezov'a byk deer vermilerdir. Bunun sonucu olarak Abaytanuv (Abay' Tanma renme Bilimi) veya Muhtartanuv (Muhtar Avezov'u Tanma renme Bilimi) biiminde tek bilim adam veya tek sanatya hasredilen bilim dallar, aratrma alanlar oluturmulardr. Akademi Tiyatrosu'nda ilk defa Avezov'un

Enlik Kebek adl eseri sahnelenmitir. Bu sebeple tiyatronun ad Muhtar Avezov adn tamaktadr. te yandan Kazakistan Bilimler Akademisi'nin Edebiyat ve Sanat Enstits Muhtar Avezov adyla faaliyetlerini yrtmektedir. Almat'da Opera ve Bale Tiyatrosu, niversite, akademi vb. yerler onun heykelleri, resimleriyle sslenmitir.

B. Sanat ve Sanatnn Kayna

Avezov, Kazakistan'n yetitirdii byk Kazak yazar, ilk Kazak tiyatro eseri sahibi, mkemmel bir evirmen, deerli bir bilim adamdr. Kazak edebiyat, sanat ve biliminin gelimesinde, dnyaca tannmasnda byk emei vardr. Bilimsel aratrma dallarnn pek ounun almasnda onun katks, ncl bulunmaktadr. Avezov byk bir dehadr. Btn yeteneini ve gcn halknn mutluluuna adamtr. Kazak halk onun geleceidir. Halkn ideallerinin zaferle sonulanmasn hedef edinmi, bu hedefi eserlerin kahraman tipleri araclyla idealize etmitir. Muhtar Avezov'un sanat dnyasn iki ayr dnemde incelemek mmkn olabilmektedir. Bunlardan birincisi eserinin yaynland ilk tarihten 1930'a kadar sren devre, ikincisi ise bu tarihten lmne kadar sren devre. Yazar dili, slubu, konuyu sunuu bakmndan her iki devrede farkl bir nitelik gsterir. Sanatnn ilk dneminde yazar, hikayelerinde Kazaklarn devrim ncesi hayatna, duygu ve dnce dnyasna daha ok nem ve ncelik verirken, ikinci dnemde zellikle kalhoz hayat ve yeni siyasi dncelerin toplum hayat zerinde etkisini irdelenmektedir. Avezov sanat almalarna ilk defa 1917 ylnda balamtr. Sovyetler Birlii'nde yaamasna ve Kazakistan Sovyet'ine ye olmasna ramen, hibir zaman kalemini partinin emrine vermemi, bilimi, hakk, emei, gerei ne alm, Kazak dnyas etrafnda evrensele ulamay hedeflemitir. Avezov iin gerek; halkn yaants, duygu ve dnce dnyasdr. Bu bakmdan gerei yaln olarak yanstmak sanatnn grevidir. Edebiyat, sanat ve bilim hem halk, hem kendisi iin vardr. Bu tr dnce biimi Komnist Parti iinde yer alm, baz kesimlerce hakszca eletirilmi, Kazaklarn Sovyet ncesi dnemdeki hayatlarn esas alarak

bilig-5/Bahar '97

15

hazrlad yazlarndan dolay hcuma uramtr. Kendisinden Sovyet dnemini esas alan almalar yapmas, eserlerini bu ynde kaleme almas istenmise de o gerei, yaanan olaylar yazmaya devam etmitir. Muhtar Avezov, arkasnda brakt byk miras vastasyla Kazak yazarlarna sanatkarlk yolunda yn gstermitir. O, bugn Kazak halknn gurur kaynan oluturan okan Velihanov, bray Altnsar, Abay Kunanbayev, Kuvan Satbayev vb. byk Kazak sanatlar arasnda yerini almtr. Sz stad Muhtar Avezov, ayn zamanda dnya medeniyetini hazinesinden beslenen bir bilim adamdr. Muhtar Avezov hangi konuda olursa olsun, ister Kazak edebiyatnn realist unsurlarn, ister Velihanov ile Dostoyevski ilikisini; ister gnmz romann problemlerini, Orta Asya Cumhuriyetlerinin milli geliimini, isterse Kazak folklorunu ele alsn btn bunlarn yannda onun kiiliine ait bir zellik vardr. Bu da insanlarn birbirleriyle olan iyi kt ilikilerinin aklk ortamnda geliebileceine olan inancdr. Yazarn bylesine geni dnya grne sahip olmas sadece yaratclndan kaynaklanmaz. O, Kazak halknda varolan derin dnce gcn ortaya karmtr. Teknolojinin geliimi, yeni bulular fizik ve kimyaclar arasnda kendi bilim dallarnn dier bilim dallarna gre daha deerli olduu dncesini dourmutur. Avezov dneminde bu dnceler tartmaya dnmtr. Avezov'un bu tr dnceye sahip olanlara verdii cevap anlamldr. O, bu konuda yle der: "nsanolunun aratrlmas zel bir ihtisas alandr. Fizik ve kimya insan ruhunun sanat kapsn aabilir mi? Bunu ancak Dante, Shakespeare, Cervantes, Geothe, Tolstoy gibiler baarabilir" (SULTANBEKOV, 1992: 14) Yazarn en ok etkilendii kiilerden biri Abay'dr. Avezov'un eserlerinde en ok iledii konularn banda Abay'n hayat, almalar, duygu ve dnce dnyas gelir. Abay konusu sanatnn btn aratrmaclk ve yazarlk hayatnn en nemli amac olmutur. Yazar, hem aratrmalarn Abay zerinde younlatrm, onun dnce dnyasn deerlendirmi, hem de meydana getirdii roman, hikaye ve piyeslerde Abay konusunu ilemitir.

Abay'n eitim, bilim, kadn, adalk vb. dncelerini kendine air edinen yazar; Abay' n takipisidir. ledii konular, hem sanat, hem de aratrmac kimlii ile onu Abay'a yaknlatrmaktadr. Abay da Avezov gibi sanat, air ve aratrmac bir kiiliktir. Yazlarnda bilim ve adal esas alr. Bu anlay Avezov'un benimsedii bir grtr. Abay' n renkli dnyas Avezov' u kendine ekmitir. Onun batllama, eitim ve bilim dncesi Avezov'da r amtr. L. Sobelv ile 1939 ylnda hazrlad Abay adl trajik tiyatro eserini, 1945 ylnda "Abay'n 100. Doum Yl Ans" na Abay piyesinin vaka kuruluu erevesinde Abay Operas Librettosunu ve Abay Jrlar adl filmin senaryosunu yazmtr. Abay piyesi, yazarn edebi eserlerinde Abay tipini oluturma, giriiminin ilk rneidir. Abay, adal, gelecei, bilgiyi, yenilii, iyi ve gzellii, deiimi, demokratl, aydn kiilii ifade etmektedir. Abay piyesi, sanatnn Abay tipiyle ilgili gl anlatmlarn ilk habercisi saylmaktadr. Muhtar Avezov'un Kazak edebiyatnda Batl tarza nesrin gelimesinde byk katks olmutur. Gelenein zincirini iirde Abay, nesirde Avezov krmtr. Kazak edebiyatnda nesir, ge balamtr. Bu tarih XIX. yzyln sonlarna gitmektedir. Abay' n "akl szleri", Ibray Altnsarin, Sultan Mahmut Torayrov ve Spandiyar'n birka kk hikayesi bu nesir anlaynn ilk nveleridir. Ancak bu eserlerle Kazak edebiyatnda nesrin bir tr olarak yerlemesi mmkn olmamtr. Bununla birlikte sz konusu eserler bu yolda verilen ilk rnekler olmalar dolaysyla nemli bir yere sahiptirler. Kazak edebiyatna nesrin yerlemesi, batl tarzda nesir rneklerinin yazlmas ve bu tarza batl tekniklerin uygulanmas geleneini ilk defa Muhtar Avezov kullanmtr. Ebedi nesir geleneinin batl anlamda ilk temsilcisi Avezov' dur. Kazak medeniyetinin deerli temsilcilerinden olan Sabit Muhanov, Muhtar Avezov iin, batl tarz nesir anlaym Kazak edebiyatna yerletiren ilk yazar olduunu belirtmekte, Koranszdn Kuni adl hikayesi ile daha 1921 ylnda Avrupa nesrini yakaladn ifade etmektedir (SAHARYEV, 1969: 8).

bilig-5/Bahar '97

16

Avezov'un nesri airanedir. Alman edebiyatlarndan Alfred Kreli. Abay Yolu roman hakknda yle diyor: "Bu nasl iir? ki kaln nesir kitabnda tek satr nesir yok " Ayman olpan, Abay, Tulegen Toktarov operalar, Karakpak Kobland piyesi, Otello ve Ukraeniye Stroptioy adl evirileri nazm eklindendir. Btn bunlar onun airliinin de ifadeleridir. Avezov'un edebi kiiliini onun takipisi, yazar Cengiz Aytmatov yle ifade eder: "Bence ada Orta Asya edebiyatnn dncesini ve komularmzn ruhsal hayatn Avezov, zamannda Pukin'in Rus edebiyatnn geliimini etkiledii gibi etkilemitir. Byk yazarn kitaplar ok byk gce sahiptir. Sen onlar aarsn, onlar da seni." (SULTANBEKOV, 1992: 46 ) Avezov'u gl klan ve gelecee kalmasnda nemli etkenlerden biri olan nedenler, onun hem sanat yetenei, hem de aratrmac kiilii ile ilgilidir. Aratrmac ve incelemeci, bilim adam Avezov; Kazak halk kltrne ynelik malzemeleri derleyip deerlendirirken sanat Avezov inceledii halk kltrne ynelik deerleri eserlerinde en iyi ekilde kullanmtr. Avezov, Kazak halk kltr unsurlarn ayrnts ile derlemi ve renmi, bunlar duygu ve dnce potasnda eriterek yeniden biimlendirmitir. Byk Kazak bozkrlarnda edinilen bilgiler, Avezov'un i dnyasnda patlamalara yol am, Avezov bunlar yourup biimlendirdikten sonra d dnyaya, Kazak dnyasna brakm, yazmtr. Avezov'un her eserinde yeni bir dnya vardr. Bu dnyann yarsnda kiiler kendilerini bulmaktadr. Kalan dier yars ise srlarla doludur. Srlarn aa kmas gereklidir. Bunun iin ise keif yapma art bulunmaktadr. Avezov, eserlerinde teknik dokuyu olutururken her okuyucunun kendini kaif saymas ve bundan haz duymasn esas almtr. Kazak bozkrlarnn el dememi corafyas kefedilmeyi beklemektedir. Avezov okuyucuyu adm adm Kazak dnyasna gtrr, dolatrr, o corafya iinde zevk almasn, huzur duymasn, Kazak kltrn renmesini salar. Alman yazar Alfred Kurel'e gre (SARRYEV: 1969) Avezov, "duygu ile dnce gereini ayn vermesi ynnden Shakespeare'e benzemektedir."

Muhtar Avezov eserlerini gerekilik zerine temellendirmitir. Ancak bu gerekilik zellikle sosyal fayda prensibine uygundur. Yazar eserleri ve eserlerindeki kahramanlar aracl ile zellikle aydna grevler ykler. Bu grevlerin banda halkn yzlerce yldr egemenlii altnda zorland beylik sistemi ile hurafelerden kurtarlmas dncesi vardr. Bu halk, yazarn da doduu ve mensubu olmaktan gurur duyduu Kazak halkdr. Avezov soyut dnceleri somutlatrr. Kahramanlara ykledii fonksiyonlar ile onlar eitli olaylar karsnda harekete geirir, var olan durumdan grevler karmalarn salar. Bu oluta kiiler ya dnceleri ya da tavrlaryla kalplaan elere kar dururlar. Bunlar, yazarn deiim ve dnmn gereklemesi dncesine gre hareket eder, onun dncelerini eyleme geirirler. Avezov bunu gerekletirirken Kazak edebiyatnda sosyal gereklikten uzaklamaz. zellikle Abay ' kendine rehber edinir. ehov, Gorki etkilendii dier sanatlardr. En eski eserler ile en sonuncular arasnda konu ve dnce bakmndan yazarn hayatn geirdii her ehrin sanat dnyas ve bilim ufkunun gelimesinde pay olmutur. Semey (Semipalatinski), Orenburg, Takent, Leningrad, Moskova ve Almat uzun sreler kald ehirlerdir. Bunlardan Semey doduu, hayat tand, genliini yaad, hayatnn ilk 25 ylm yaad evre, Almat ise bilgi birikiminin doruuna ulat, topluma yn verdii, hayatnn yine yaklak 30 yln geirdii evre olarak ayr bir neme sahiptir. hayatnn bu dnemleri iyi bilinmekle beraber, dier ehirlerdeki hayat sisler altndadr. Abay'n sanatn besleyen ana kaynak vardr: Kazak kltr ve edebiyat, Trk ve slam byklerinin meydana getirdii kltrel doku, Rus kltr ve bu kltr aracl ile bat kltr. Avezov bu kaynaklarn tm ile beslenirse de yaratclnda temel olarak ilk ve sonucu kayna esas alr. Folklor deerleri Muhtar Avezov'un edebi eserlerinde, sanat yaratlarnda en nemli kaynaktr. O, derleme veya aratrma yoluyla halkn baz kesimlerinde ald deerleri kendi duygu ve dnce dnyasnda, aratrma alannda yeniden deerlendirerek daha geni halk ynlarna aktaryordu. Muhtar Avezov' u dier

bilig-5/Bahar '97

17

pek ok aratrmac veya sanatdan ayran temel zelliklerden biri de budur. O, halktan derledii malzemeyi salt inceleme veya yaymlama iin kullanmyor, kendi bireysel yaratlar iin de yararlanyor. Derledii malzemeyi bilimsel veriler erevesinde deerlendirdikten sonra ayn malzemeden piyes, hikaye veya romanlarnda da yararlanyor. Bylece hem bilim hem de sanat dnyasnn ikisine birden sesleniyor. Halk kltr rnlerinden yararlanrken bunlar salt bir bilgi birikimi veya malzeme olarak deil, duygu ve dnce dnyasnn potasnda eriterek iler, ham malzemeyi mamul hale getirir. Muhtar' gelecee brakan en nemli etkilerden birisi de onun sanatsal yaratlarnda kulland bu tekniktir. Avezov eldeki malzemeyi biimlendirir, hedeflerine gre ynlendirir, amalarna gre kullanr, kendi laboratuarnda veriler haline getirir ve hazr olduuna inandktan soma bunlar toplumun hizmetine sunar. Folklor ile sanatn ban her zaman kurar. Derledii folklor eserlerinde folklor sanata dman deil, fakat onun tamamlaycsdr. Derledii folklor rnleri onun bilimsel aratrmalar iin ama, fakat sanatsal yaratlar olan piyes, hikaye, roman vb. trler iin ise aratr. Avezov' un iki kiilii vardr. Bunlardan biri sanatl, ikincisi ise bilim adamldr. O hibir zaman bu iki kiilii birbirine kartrmaz. Her kiiliinin yklendii misyon ayn geree ksa da izlenen yol ve yntem farkldr.

tek tek olduu gibi, kez toplu halde yaynlanmtr. Toplu yaynlarn birincisi yazarn salnda 6 cilt halinde 1955 1957 yllarnda, ikincisi 12 cilt halinde 1967 1969 yllarnda, ncs 20 cilt halinde 1979 1985 yllarnda baslmtr. 20 ciltlik toplu eserlerin I. cildinde Avezov'un hayat ve sanatnn incelendii 53 sayfalk bir deerlendirme vardr. Akademik Mukammetjan Karataev'in bu deerlendirmesinden baka Avezov'un "Biyografim" adl 5 sayfalk metni eklenmitir. Bu ciltlerde yaymlanan eserleri aratrmaclara kolaylk salamas bakmndan yle sralayabiliriz: I. Cilt- Hikayeler: 1. Koranszdn Kuni, 2. Okan Azamat, 3. Kr Suretteri, 4. Kr Engimeleri, 5. ylenv, 6. Snip januv, 7. Kim Kineli, 8. Eskilik Klenkesinde, 9. Jetim, 10. Banmta, 11. Kineil Boyjetken, 12. Burkit Anlnn Suretteri, 13. Karal Suluv, 14. Juvandk, 15. kn, 16. Bilekke Bilek, 17. zder, 18. Kum men Askar, 19. atkalan. II. Cilt- Hikayeler: 1. Kkserek, 2. Kara kara Okias, 3. Kyl Zaman, 4. Burtiti, 5. Tatyana'nn Krda Kni, 6. Kasenin Kublstar, 7. nstav, 8. Asl Nesiller. III. Cilt: Abay Jol (roman, 1 cilt) IV. Cilt: Abay Jol (roman, 2 cilt) V. Cilt: Abay Jol (roman, 3 cilt) VI. Cilt: Abay Jol (roman, 4 cilt) VII. Cilt: Denemeler: 1. Trkistan Solay Tuvan, 2. ntstik saparnan, 3. ayanda een Kereken, 4. sken rken (roman), 5. Tuman Ayarda (roman eskizleri). VIII. Cilt: Denemeler: 1. Juval Kolhozs, 2. Kktemnen Beri, 3. Sz Alan tavsaz ben Kksaz, 4. isteri yleydi, 5. Karal Savhozunda tkizgen Trt Kn, 6. Baymukametulu Jolda, 7. Ol Kngi Almat, 8. Medeniyetti Kazakistan, 9. Konveyerde Ky Mm, 12. Jenemiz Biz, Jenemiz, 13. Asl Eldin Alp Ul, 14. abdar Erge May Ne Der, 15. Akn Elinde, 16. Jr Jalav Amankeldi, 17. Kazak Blimi, 18. Er Serigi Sergek Oy, 19. Haliktn Gasrlk Jr, 20. konr Jaylavnda, 21. Voroilov Atnda Kolhozda, 22. Omn At Ekini, 23. Ayel Jol ( Film Seneryosu ), 24. Amerika

C. Eserleri ve Deerlendirilmesi
Muhtar Avezov sadece Kazak edebiyatnn deil, Sovyetler Birlii'ni oluturan tm cumhuriyetlerin edebiyatlarnn geliimine de katk salam, takdir edilmi, izlenmitir. Eserleri hem eski Sovyet Cumhuriyetleri, hem de dnya dillerine evrilmitir. Hakknda yazlanlar iki cilt kitap halinde yaynlanmtr. Avezov zerine pek ok yksek lisans ve doktora tezi hazrlanmtr. Prof. Dr. Kenjabayev, Prof.Dr. Murat Adibayev gibi nl aratrmaclarn doktora tezi konusu Avezov zerinedir. Bu eserler Kazakistan Bilimler Akademisi Edebiyat Ve Sanat Enstits bilim adamlar tarafndan hazrlanm, Jazuv Matbaasnda baslmtr. Kazakistan'da Muhtar Avezov'un eserleri

bilig-5/Bahar '97

18

Aserleri, 25. ndiya Oerkteri. IX. Cilt- Piyesler: 1. Enlik Kebek, 2. Beybie Tokal, 3. Karagz, 4. Oktyabr in, 5. Tngi Sarn, 6. Ayman olpan, 7. Tas Tlek. X. Cilt- Piyesler: 1. Tart, 2. Alma banda, 3.. ekarada, 4. Beket, 5. Ak Kayn, 6. Abay ( Trajedi), 7. Abay Librettosu. XI. Cilt- Piyesler: 1. Akan Seri, 2. Nams Gvardiyas, 3. Sn saatta, 4. Kara Kpak Kobland, 5. Asl Nesiller, 6. Bes Dos (libretto), 7. Abay (film senaryosu). Xn. Cilt- Piyesler: 1. Abay, 2. Alva, 3. Dos Bedel Dos, 4. Kalkaman Mamr (Libretto, Rusa), 6. V. Naem Sovhoze (Libretto, Rusa), 7. Rayhan. XIII. Cilt- Piyesler: 1. Revizor, 2. Libov Yarovaya, 3. Otello (trajedi), 4. Asava Tusav (komedi), 5. Korkn. XIV. Cilt- eviriler: 1. . Turgenev, 'Dvoryan Uyas (roman)", 2. L. Tolstoy, "Toy Tarkar (hikaye)", 3. L. Tolstoy, " Budda (hikaye) ", 4. L. Tolstoy, "Bulka (hikaye)", 5. A. ehov, "Akkasa (hikaye)", 6. C. London, " Kaskr (hikaye)" 7. Y. Vagner, "Jerdin Jaratks Jaynda Angimeler (hikaye)", 7. N. Pogodin, "Aksyekter (Piyes)" XV. Cilt- Makaleler Aratrmalar: 1. Adamdk Negizi Ayel, 2. Okuvda Kurblarna, 3. Filosofiya jaynan, 4. lm Tili, 5. Okuv Tisi, 6. Eskerv Kerek, 7. Kazak Okandarna Ak Hat, 8. Bugingi Zor Mindet, 9. Kazak Kzmetkerlerinin Mindeti, 10. Eginge Dayndalndar, 11. Kazakistan Elilerinin Habar, 12. Halik Adebiyeti Tural, 13. Kobland Batr, 14. anar Junal, 15. Jalp Teatr neri Men Kazak Teatr, 16. Kazakistan Memleket Teatr, 17. Kazak aruva jastar Mektebine Arnalan Programna Jene Tsinik Hat, 18. Kazakistan Memleket Teatrnn Jeti Jld Jene Alda Mindetteri, 19. Abaytanuv Maseleleri, 20. Bukar Jrav, 21. Mahambet, 22. Bektik Kulava Aynalp ndiris Kapitali Devirley Bastaan Kezdin Adebiyeti, 23. ortanbay armalar, 24.

Abubekir, 25. krespubliki.

angerey, 26.

K Trehletiyu

XVI. Cilt- Edebiyat Tarihi: 1. Srldk Salt lenderi, 2. Batrlar Angimesi, 3. Kii Batrlar, 4. El Poemalar, 5. Tarihi lender, 6. Ertegi, 7. Ayts lender, 8. XVII XIX Gasr Akndan. Siyasi Yazlar: 1. Kazakistan, 2. Kenes Oda, 3. Novy Aul. XVII. Cilt: Makaleler Aratrmalar- 1. Teatr, Muzka Kadr, 2. Jaks Piesa Sapar Adebiyet Belgisi, 3. tizindiler, 4. Kz Jibek Kanday, 5. "Sosyaldi Kazakistan'n Baskarmasna Ak Hat, 7. Ak Ayu Tural, 7. Kalmakannan Ne Tiler Edik, 8. Kazakistan'n Krkemneri, 9. Koz Krpe Bayan Suluv Tural, 10. Elbay mirzakov, 11. En Dana Zand, En Jas Memleket, 12. Ko Bol, 13. nl Takabbar Akn, 14. Revizor'dn Avdarmas Tural, 15. miri lgi, Enbegi Tavday Jasuv, 16. Tarn Tural, 17. Alak Aser, 18. "Yevgeniy Onegin"in Kazakas Tural, 19. Kazak Sahnasnda Avdarma Piesalar, 20. Erlik Etken Kollektiv, 21. Ul Uran Otan Uran, 22. Muhtar Joldastn Szi, 23. Tarih Putevkasn Bergen Adam, 24. Mengi Jasaytn Akn: ota Rustaveli, 25. Krkem Jrdn Ul Akn, 26. Adebiyet Hrestomatiyasnan, 27. Dindi Akereleytin Piesa, 28. Ardakt Jake, 29. Junbak Tural, 30. Zor baal Sy, 31. Abdilda Akn, 32. Jaks Sna Jap Pida, 33. Kazak Halknn Epos Men Folklor, 34. Kazak Adebiyetinin Tarihin Jasav Masaleleri, 35. Koz Krpe Bayan Suluv, 36. Kz Jibek, 37. Ayts lenderi. XVIII. Cilt- Aratrmalar: 1. Zerttewler, 2. Ons Klassikleri Jene Abay, 3. . A. Krlov, 4. Abay Elinde tkizilgen Mereke, 5. Krgen, Sezgen Jaylardan, 6. Abay Enbekterinin Biyik Nuanas, 7.Kazok halknn Ul Akn, 8. Abaytn mir Bayan, 9. Abay (brahim) Kunanbaev (1885 1904), 10. Haliktn asrlg Jn, 11. Jambldn Aytustak neri, 12. Ertegiler. Makaleler- 1. Bizdin Eldin Salt Saw, 2. kilikti sapar, 3. Enbegim Ul Otanmdiki, 4. Aknn zbek nerindegi Beynesi, 5. Jol Ken Jazwi, 6. Halg Artisi, 7. Alier Navvaiy, 8. Ul Oylsns, 9. Abdilla Tajibaev, 10. Kazak

bilig-5/Bahar '97

19

Halknn Zor alm, 11. Baal Enbek, 12. Keybir Ult Jaswlarnn Romandan Tuwral, 13. ner rinde, 14. Mengilik Kepeli Malik Gubduwuline Cawap Hat, 15. mir Men rgama, 16. Liy Drug natsionlh Literatur, 17. Za Bole Hydowetvennge Obob, 18. eniya, 19. Dwambul narodnye Akn, 20. Mudroy Perets, 21. Naediy Yunoct Svoyu Tusinikteri. XIX. Ciltler- Aratrmalar: 1. Abaytanuv Jene Manas Tural Zerttewler, 2. Puskin Men Abay, 3. Abay Muras jaynda, 4. Abay Kunenbayev Tuarestuocu Zerttew Dinmann Mseleleri, 5. Ul akn, Agartuw Abay Kunanbaev, 6. Haradnosta Realizm Abaya, 7. "Manas" Geraekaya Poema Krgzs Koga Naroda Krgizskiy Geroieskiy Epos Manas. Makaleler, Fikirler: 1. Traditsi, Pukoa Tealizma; 2. Kazaskaya Dorevolgutsionnaya Literatura, 3. Pukin; 4. Bratskie Literatr, 5. Sovetskogo Vostoka, 6. Zametki O Teori; 7. Sovetskay Dram, 8. Obeefedelo Sovetskih Leteratorov, 9. Kolonializma Pozor, 10. Veya Naa Kultura zamir, 11. Vsokoe Prizvanie, 12. Suet Zari Negasimay, 13. Osobennasti Razvitiya Literatur Sotsialisti eskiy natsiy, 14. Ibray Altnsarin Kazag Medeniyetinin Zor Kayretkeri, 15. Til Jene Edebiyet Meselesi, 16. Ta da Krken Edebiyetti Tural, 17. " Altay Jregi " Tural, 18. Jrekpen Tuwsgandar, 19. Redaktsiyann Surawlarma Oray, 20. Kazakstan Jaswlarnnn III Sezin Aardag Szi, 21. Realistik Drama Jolnda, 22. Baysald Zertew

Kajet, 23. St Saparga Dos Niet, 24. Sz Kitap Dastm Joninde, 25. Aldagjlga asgn Dilek, 26. Dniyejzilik Manz Bar Okiga, 27. Kasiyetti Kaza, 28. Miliard, Oktyabh rkeni, 29. ner Algs, 30. Altnday Asl Bolaakt Urpak Bar, 31. Kazaktn Avz Edebiyeti, 32. Ana Tl Edebiyetin Syinder, 33. SSVR haliktan Adebiyetinin rkendevi, 34. Respublikann jarkn jol, 35. Tsinikter XX. Cilt- Abay Meseleleri: 1. Abay (brahim) Kunanbayul, 2. Velikiy Sn Naroda, 3. Kak Rabotala Nad Romanami "Abay"; 4. "Tut Abaya". Makaleler, Fikirler: 1. F. M. Dostoyevski; 2. okan Valihanov, 3. Razmleniya Ob Epose Semiletki, 4. Re Na Plenarnom Zasedanii Konferenstsii Pisateleystran, 5. Azii i Afriki ve Takente, 6. Bratutuo naih Literatur Narodov Sredney Azii i Kazahstana V epohu Sotsializma, 7. z istorii Kzahskoy Literaturi, 8. ri Okmst, 9. mit, 10. Urpakka, ygitilek, 11. Jrek Algs, 12. Oyangan Halktar ni, 13. zilmes Dastk renimiz, 14. nerge nege, 15. Partiyo Tuwral Oylar, 16. Ebedi Muraa Arnalan Konferentsiyada Kortnda Sz, 17. Bizdin Jawapkeriliimiz Ekel Dastk Kolnd, 18. Bawrlarm, 19. Zaman Parti, 20. Kayta Tuwgan Haliktn Edebiyeti, 21. J. L. Kelgendey Janalk Sezinemiz, 22. " Rstem Dastan Pooevrasna Algsz, 23. Togardn Kemengerligi, 24. akantural Rtenariyden Eser, 25. Este Bolar szder, 26. Tsinikter.

bilig-5/Bahar '97

20

MUHTAR AVEZOV DAVASI "Zindanlardaki Adam"

Dkenbay DOSJAN Kazak Trkesinden Aktaran: Gnhan KAYHAN

Komitenin ikinci katndaki geni dairenin ba kesinden orta boylu yuvarlak scak yzl, kara kal, koyu salarna ak dm, orta yal bir adam yerinden kalkarak yaklat ve selam verdi.'Oturunuz' dedi. Ksa sren bir sessizlikten sonra " Aratrmaclar, dorudan doruya arive gelerek gerekli aratrmalar yaptktan sonra meselelerin gereini renerek yazmak yerine, genellikle tahmine dayanyorlar. Yeni siyaset yayncla deer veriyor. Bylesine kritik bir konuda, deerli insanlarn adna leke srecek durumlar olmad taktirde, gerei arayan insanlara engel olmuyoruz." Dedi. Eitimli, kltrl, anlayl bir insan izlenimi verdii iin ona iim snd. Masann stnde siyah mkavva ile kaplanm 4 ciltlik dosya duruyordu. Abdurahmanof, ben gelmeden nce dosyalan gzden geirmi de her blmn arasna kk katlar sktrm gibi. Dosyalar nmze alp incelemeye baladk. Daha nceden iittiim gibi tutuklanan kiilerin says 20 deil, Mekemetas Mirzahmeteolu'nun dedii gibi 30 da deil, ciltlerin sonunda 32'ye ulat. Sulama zetleri, tutuklama mzekkeresi, sorgulama tutana, sank ifadeleri, dilekeleri, ahit ifadeleri, zgemileri, baz tutuklularn elerinin yazm olduu dilekeler... Hepsi dizilmi, sralanmt. Avezov'un kendi el yazsyla yazd ifadesi, bir kor paras gibi gzme iliti. General Sapar KOPAYBAYULI, bu arada biraz aklama yapp bilgi verdi. zerinde durduu nemli konu uydu: 1930-33 yllar arasnda "milliyeti" diye tutuklanan Kazak aydnlarnn dava evraklar, birbiriyle birletirilerek dzenlenmi, birlikte incelenerek arive kaldrlmt. Oysa 1937 ylnda tutuklanan kiilerin evraklar ayr ciltler halinde dzenlenmiti. Kaln drt cildi, ylesine bir inceledikten sonra, nl yazar AVEZOVla ilgili olan, onun kalemiyle yazlm blm, bir tek kelimesini bile ihmal etmeden yazmaya baladm. Bu arada incelememiz iin nemli saylabilecek iki dileke zerinde zellikle durmamz gerekiyor. Biri, KVAEV'in eine yazd mektup, ikincisi 4.ciltteki, 1932 yl banda AKBAEV Jakp'n einin yazd dileke. Ksaca zetini okuyalm. " Kocam yer yznde az

bilig-5/Bahar '97

21

grlen iddette cier hastas. Hapishane artlarna dayanamayp her an lebilir. Onu serbest braknz." Bu dileke S:S:R:0 mahkemesine yazlm. Oradan Kazak S:S:R'iBirleik Siyasi dare'yi (0:G:P:U'i) yneten Stolbov'un adna "Soruturma iini abuk bitiriniz." diye sevkedilmi. ki dileke iki kader. Rus hanm yazyor: "Hapishanedeki eimden aldm gmleinin kan bulam yenini bu dilekeyle beraber gnderiyorum." Kazak hanmn syledii: "Cier hastas kocam lmek zere" nsan tiksinderen ac gerein grnts, fikir ve dncenin zincire vurulduu, zor gnlerin sararm katlar bunlar. Birinci cilt 991, ikinci cilt 428, nc cilt 223, drdnc cilt 398 sayfa evraktan oluuyor. Birok yerleri sararm, yrtlm, yazlar silinmeye yz tutmu. imdi sz, o sararm ariv belgelerine braklm. Hatrlayacaksnz, Muhtar AVEZOV, Takent'teki Orta Asya Devlet niversitesi, arkiyat Fakltesinde, Doktora almasna balam ve bu almasn bitirmesine az bir zaman kala 1 Ekim 1930 tarihinde tutuklanmt. Tutuklanan insanlarn says nce 20 idi, sonra 30'a ulat. 1931 ylnn Temmuz ayna kadar 32 kii " milliyetilik " sulamasyla hapishaneye kapatld. imdi bu kiilerin adn soyadn arivden alarak tam liste olarak verelim: Tnbaev Muhamedjan, Murzn Muhtar, Kordabaev Ramazan, Akbaev Abdlhamit, Omarof Aim, Kadrbaev Saidazana, Sultankulov Dosan, Srttanov Daribek, Dosmuhamedov Halil, Musaev nali, Akaev Serikbay, Ahmetov lyas, Ermekov Alimjan, Kojamkulov Nair, Kuderin Jumajan, Akbaev Jakp, Kaknbaev ha, Mongeldin Aldabek, Buralkiyev Mustafa, Dosmuhamedov Jahanah, Avezov Muhtar, Sleev Bilal, Kemengerov Kamuhammed, Kenesarin Azimhan, tegenov Sadk, Ablayhanov (Muhamedin) Seydahmet, skakov Daniyal, Omarov Valihan, Kojkov Konrkoja, Tilevlin Jumaali, mbetbaev Aldabergen, Munaytbasov Abdrahman, hepsi 32 kii. Bu liste ilk defa yaynlanyor. Bahardaki yeil imenler gibi yetiip gelen Kazak'n gz ak aydnlarn, ziyanlarn "Alaordacsnz", " Basmac olarak faaliyet gsteriyorsunuz ", "Sovyet lkesini Japonlara satmak niyetindesiniz", "syanc hareket

platformunu koruyorsunnuz" diyerek ot gibi bimeye zemin hazrlanmt. Birksmn Takent'te, bir blmn Semey'de, Kzlorda'da, dier bir grubunu da Almat'da tutuklayp hepsini bir yere toplamlard. Gerekli evraklar isteyip getirmiler, sonra hepsini yarglayarak su saylabilecek eylemleri isnad etmilerdir. Avezov, 1 Ekim gn tutuklandktan 7 gn sonra mahkemeye karlm. Dva numaras 2370 evran st tarafnn (Almat 8 Ekim 1930, tarihli daktilo ile yazlm, davay yrten S.S.R.D. Birleik Siyasi Ba daresinin Yetkili Vekili denilmi. O zamanki O.G.P.U. denilen messeseyi "Birleik Siyasi Ba dare" olarak "Polnomesenniy Predstavitel" ifadesini "Yetkili Vekil" olarak tercme ettik. Soruturma Evrak "Muhtar AVEZOV, 33 yanda, Semey ehrinden. ns'ta domu. imdi partiye kaytl deil. 1922 ylna kadar VKP (B) iinde yer alm. Orta halli bir ailenin ocuu. ubat ihtilalinden sonra Ekim ihtilaline kadar eitim grm, sonra retmen olmu. imdi eitimci, gazeteci." Dikkat ediyorsunuz, mahkeme iin hazrlanp baslan evraklarn hepsinde, sank ubat htilali'ne kadar ne i yapm, Ekim htilali'ne kadar ne i yapm, diye zellikle hazrlanm blmler var. Her vatandan zlk evrakna, bu blmleri Stalin' in zellikle yazdrd sylenir. ki ihtilal arasnda sadece yedi ay var. Yedi ay ierisinde, bir insann stats ve ahlaki deiebilir, diye dnen "liderin" phecilii buradan da anlalyor. Okumaya devam edelim:" Evli ve iki ocuu var. Maayla geinmektedir. " 19. blmde, " Askerlik yapmam " diye yazlm. Bu bolme," Avezov, Kazak olduu iin askere alnmad" diye not dlm. Bunlarla birinci mahkeme tutana tamamlanm. Sonra Avezov'un sulamalarla ilgili savunmas yer alyor. Avezov'un el yazsyla ve krmz renkli mrekkeple yazlm. Metin Rusa. Biz, tam olarak tercmesini yaynlyoruz. fade "Baytursmov'u 1918 ylndan beri tanyorum. Kendisiyle 1922 ylndan beri yaknen tanyoruz. Ornbor ehrine i iin gittiimde tanmtk.

bilig-5/Bahar '97

22

Tnbaev' le 1922 ylnn gznde Takent' e geldiimden beri tanz. Ayrca Takent'te Dosmuhamedovla karlatk. . Kaknbaev ve E. Omarovlarla da o ehirde tantm. M. Jumabaevle 1925 ylnn bandan beri tanyoruz. Postayla " Tabaldrk " adndaki edebi topluluun deklarasyonun yazl olduu bir mektup geldi. O mektupta "Alka" adyla 6, 7 kiiden oluacak bir dernein kurulmasnn dnld belirtiliyordu. Jumabaev, bu konudaki fikrinizi bildiriniz, uygun grrseniz bu gruba katlnz diye yazmt. Bu hadise Semey' de olmutu. Ben 'Tabaldrk' n deklarasyonunu Gubkom'un bakan Tokjigitov yoldaa gsterdim. O, kad bir ay sreyle kendisinde tuttuktan sonra hibir ey sylemeden bana geri verdi. Bu deklarasyonun mazmunundan anladm kadaryla, dernek, serbest faaliyet gsterme ve yaynlar vastasyla fikirlerini rahata aklama hakkna sahip olmak istiyordu. Bu platformun Jumabaev'in nceki fikirlerinden farkl olarak daha ok, zamanmza yakn bir tarzda yazldn sezdim. Jumabaev bu platform hakknda, yaynlanmak zere, fikirlerimi bildirmemi istedi. O istedii halde ben , fikir bildirmedim. imdi, temas tam olarak aklmda kalmam. yle olsa bile, edebi topluluk, yaama hakkna sahip olmal, diye dnyorum. ' Alka 'nn ilkelerini kabul ediyorum. Baz fikirleri yazarlar toplantsnda tahlil etmenin gerektiini bildiren bir mektup yazdm dorudur. Jumabaev' le bu konularda mektuplap, yazarlar toplantsn gerekletirmek gerekir, diye dnrken "Alka"nn faaliyetleri kendi kendine yavalayp bitti. Baka bir gizli dernein olup olmadyla ilgili hibir ey duymadm, bilmiyorum. J. Kuderin ile aramzdaki iliki hakknda Takent'te tutuklandm zaman ifade vermitim." Burada Cumhuriyet Milli Gvenlik Komitesinin birinci yardmcs Sapar Kopabayul Abdrahmanov'un iki aklamasn belirtmemiz doru olacaktr. 1930-1933 yllar arasnda tutuklanan Kazak aydnlarnn dava evraklarnn Takent'teki Milli Gvenlik Komitesi'nin arivinde olmamas tamamen dorudur. nk,

btn evraklar, 1930 ylnda sanklarn kaytl olduklar Kazakistan'a, Almat'ya getirilmiti. Kanun gerei byle yaplmt. kinci olarak dikkat edilecek husus; gnmzdekiyle karlatrldnda o zamanki sorgulama usul daha deiiktir. Gnmzde, savc ile sann soru ve cevaplarnn hepsi tutanaa geiriliyor. Oysa, 30'lu yllarda,sank ifadesi ve mahkeme tutanaklar genellikle matbu evraklar eklinde dzenleniyordu. Bu sebeple savcnn sorularn genellikle sann verdii cevaplardan karyoruz. Yukarda yer alan ifadeyi yazd zaman, Avezov, ok tedirgin olmua benziyor. Sayfann her tarafna mrekkep damlam. Aceleyle yazlm, karalanm yerler var. Korku iindeki adam psikolojisiyle, bu yazdklarm nasl deerlendirilir?" teredddnde kalm gibi. Birinci ciltte Birleik Siyasi Ba dare Vekili "davann zorluuna bal olarak" mazeretiyle iki kez zel karar karp mahkemeyi uzatm. imdi tekrar Avezov'un ifadesine dnelim: " Dosmuhamedov, Tnbaev grubuna hibir zaman girmedim. Bu iki kii hakknda, birine 'Suanak Sur' isimli uzun hikayemde, ikincisine Abay iirleri'nin nsznde tenkit yazmtm." diyor. in gerei o zaman " Dosmuhamedov, Tnbaev Grubu " diye bir grup yoktu. Grup diyenler Birleik Siyasi Ba dare' nin savclar. Bu konuyu yazarn ayrntlaryla bilmektedir. Bununla beraber, bahsi geen iki eserin de bu kiilerle hibir ilgisi yoktur. Bu dilekesinde o kiilerin ne proto tipleri ne de faaliyetleri sz konusu edilmiti.. O iki kii hakknda Muhtar Avezov'dan temizdir, aresizlik iinde, kendi bam kurtarmak iin Dosmuhamedov ve Tnbaev'i tenkit ettiini kasten sylediini zannediyoruz. Dileke 6 Aralk gn 58. maddenin 7,11. fkralarna gre bana isnat edilen su: 1) Benim anladma gre, Dosmuhamedov, Tnbaev grubuna girerek o tekilatn prensiplerini gerekletirmek amacyla, fikirlerimle ve eserlerimle Sovyet hkmetine ve hkmetin toprak reformu, yaynclk, eitim ve daha baka birok politikalarna zarar verip bu politikalarn aksamasna sebep olmuum.

bilig-5/Bahar '97

23

Hayatm boyunca hangi messesede alrsam alaym bir gn bile 7. maddeye aykr olarak ekonomik ayaklanmaya meyletmediimi sylemek istiyorum. Bununla birlikte ben, 1924 ylndan itibaren Kazakistan'da almadm. 1928 ylna kadar Leningrad'da okudum. 1928 ylndan tutuklanana kadar Takent'te ilmi faaliyet gsterdim. Son iki ylda birlikte yrttm pedagojik hizmette (Eitim enstits ve Orman rnleri Yksekokulu) Kazak Edebiyat Tarihinden ders vererek, eitim retim ynndeki hkmet politikasna zarar vermek bir yana tam aksine Kazak Edebiyatn okuyup renmeyi, alan insanlarn sosyal menfaatlerine uygun hale getirmeye altm. Bu hizmetim Kazakistan orta dereceli okullar programna, umuma faydal bir alma olarak dahil edildi. 1930 ylnda Kazakistan edebiyat ve sosyal bilgiler retmenlerinin lke apndaki toplantsnda kabul' edilmiti. ki yllk pedagojik hizmetim sadece bu programla ilgili olmutur. Hibir zaman Marksizmden baka bir programa ynelmedim. Yaynlanan makalelerim sz konusu olduunda u noktaya dikkat edilmelidir, diyorum. Kazak sureli yaynlarndaki ideolojik atma, bir ka yl boyunca sadece fikir tartmas eklinde geliti. Fakat ben, 1922-23 yllarndan sonra beni dardan kendilerine dahil etmeye alan edebi grubun menfaatlerini korumak iin bir tek makale dahi yazmadm. 1926 ylndan sonra yaynlanan tek eserim " Kyl Zaman " adl uzun hikayedir. O tarihi bir eser olduu iin bu gn sz konusu edilmiyor. Daha sonraki yllarda yaynlanan ders kitaplar Kazak ilkretimine yardmm olarak kabul edilmektedir. Ak olarak ifade etmek gerekirse, edebi eserlerimde hibir zaman isyan tevik etmedim. Yine de nceki dneme ait eserlerimde anlalamayan hususlar varsa, bunun cemiyete ne kadar zarar veya fayda verdiini adli makamlar deil, lke Parti Komitesinin akla kavuturmas doru olur. "Altta kalann can ksn" diyerek yukarda bahsettiim eserleri, 7. maddeye aykr, su unsurlar olarak deerlen dirmeyi vicdanszlk olarak kabul ediyorum. Sonu olarak " Dosmumamedov, Tnbaev grubuyla ilikin var " iftirasn hibir ekilde kabul etmiyorum. Dahas, Onlar o kadar da

nemli siyasi liderler olarak tanmyorum. Eer yle olsalard Onlarla hibir ekilde temasm olmazd. nk o insanlar, benim gzme ldeki yansmalar gibi buulu grnmektedirler. Bu iki kii hakkndaki' grlerimi 1924 ve 1926 yllarnda bildirmitim. Biri "Suanak Sur" adl uzun hikayemde, ikincisi Abay iirleri'ne yazdm nszde. (Bu iki eseri, tutuklandm zaman, sizin adamlarnz baka el yazmalarmla birlikte aldlar.) Zenginlerin mallarnn toplatlmasyla ilgili fikrimi, bahsettiim uzun hikaye ile Rusa yazdm Libretto da ok nemli devrim hadisesi diyerek aka bildirmitim. Libretto " Son Sokk " adyla Dou Sinemas' nda mevcuttur. O eserler yrtlen kampanyaya kar yazlm eserler deil, ok olsa o insanlar iin dile getirilen zntl duygular olarak kabul edilebilir. Bu dileke Golekin' in eline ulat m, ulamad mi belli deil. Ulam olsa da Kazak lkesinde "Kk Kazan" bakaldrsn tekrar canlandrmak gerekir, diye dnmeye balayan yoksul halkn btn mallarn sprp almak suretiyle, milleti felakete srkleyen ta yrekli amirin yazarn dilekesini dikkate alaca pheliydi. imdi yukardaki dilekede yer alan iki benzer konuya dikkat ekmek istiyoruz. Birincisi" Suanak Sur " hikayesi. Bu uzun hikaye hakknda yazarn kz Layla Muhtarkz Avezova, aadaki bilgiyi veriyor: " Babam: 'Suanak Sur hikayesinin el yazmasn Takent'te tutuklandm zaman Birleik Siyasi Ba dare' nin adamlar, evi arayp almlard. Bu kafama taklp kald. Sonradan birok defa istedim, uup yok olup gitti. Batan sona bitmi bir eserdi. Temasi ve deeri, sonraki yllarda yazdm "Kara Kara" hikayesinden aa kalmazd.' diyerek pimanlk duyuyordu." Bu Layla'nn sz. kinci olarak dikkat edilecek husus, "Suanak Sur" uzun hikayesi ve Abay iirleri'ne yazd nsz. Avezov'un "Bu iki eseri tutuklandm zaman sizin adamlarnz baka el yazmalar ile birlikte almlard." eklindeki ok net aklamas. Birleik Siyasi Ba dare grevlilerinin Yazar tutukladklar zaman Onun el yazmalarn ve kitaplarn da toplayp aldklar anlalyor. Bu eserler sonradan " kayboldu " mazeretiyle sahibine geri verilmemi. Layla Muhtarkz

bilig-5/Bahar '97

24

Avezova bu konuda aadakileri sylyor: "Bu eyalarn iinden daha sonra babamla annemin birlikte ektirdikleri fotoraf ve sadece bir kitab geri verdiler. Gerei sylemek gerekirse babamn 1930 ylna kadar ki el yazmalarnn hibirisi yok, izini kaybettik." Kalem erbab iin bitmi el yazmasnn kaybolmasndan daha byk bir felaket olabilir mi ? Buna ilave olarak "Suanak Sur" hikayesinin el yazmas nshasn mze grevlileri olarak, okur yazar vatandalar olarak elimize mum alp aramamz gereken zaman gelmitir, demek istiyoruz. Birinci cildin 822. sayfasnda yer alan belgelere gre Avezov' u uzun uzun sorgulamlar. Bu sorgunun metnini vereceiz. Bu metnin iinden baz blmleri kardk. yle yapmamzn sebebi, soru cevap blmlerinde baz kiilerin isimleri gelmektedir. Sulama srasnda onlarn ifadeleri alnm. O insanlarn bu gnk nesillerinin yreine glge drmemek iin byle yapmay uygun grdk" . Protokol yaynlamaktaki temel dncemiz o anda Avezov'un iinde bulunduu psikolojik artlan okuyuculara tam olarak hissettirmek ve okuyucuyu sulama ve soruturmalarla yz yze getirmektir. kardmz blm, yazarn iinde bulunduu ruhi durumu teferruatyla renmeye kesinlikle engel tekil etmiyor. Yukarda bahsetmitik, o dnemde tutanaklar, soru cevap eklinde, diyalog yoluyla deil, matbu evraklarn doldurulmas suretiyle tanzim edilmekte idi. Sank Muhtar Avezov'un Sorgulama Protokol, 20 Eyll 1931 Muhtar Avezov ilave sorgulamada aadaki bilgileri vermitir: "Takent'e 1922 ylnn Kasm ay sonunda geldim. O yln Aralk ayndan itibaren 'olpan' dergisinin ynetiminde almaya baladm. Takent'te eski tandklarmdan sadece M. Jumabaev'le karlatm. O da 'olpan'da alyormu. nceki Alaordaclarn ouyla Jumabaev gr ayrlna dmt. Bana yle grnd. Ben eski Alaordaclarn hibirisiyle birlikte olmadm. O donemde Alaordaclar, beni ve Jumabaev' i 'airler' diyerek aalamlard. Milliyetilerin herhangi bir tekilatlarnn olduu

ile ilgili hibir ey duymadm, yle bir tekilatla ilgim olmad." Burada sorgulama kesintiye uruyor ve yine devam ediyor. "Leningrad'da bulunduum dnemde Gabbasov Halille grtm dorudur. Onu nceden de tanyordum. kimiz de Semeyliyiz, yani hemehriyiz. Ekonomik durumum ktleince daha sonra demek zere kendisinden biraz bor para istedim. Bu hadise 1927 ylnda oldu. Ben orada evlendim ve eimle birlikte Leningrad' da yaadm. niversitedeki son ylm idi. Gabbasov, bana 125 som verdi. Ben, bu paray daha sonra deyeceim bor olarak kabul ettim. Yanl hatrlamyorsam, paray Gabbasov'dan 1928 ylnn banda almtm. Gabbasov'un borcunu deyecek durumum olmad. Para kazanabileceim bir i bulamadm. Bu sebeple Takent'e geldim. 1928 ylnn sonunda ie girdim. O arada Gabbasov tutukland, borcu deyemedim. Gabbasov'dan bor aldm zaman, bama bela aabilecek gizli bir tekilat olduunu, Gabbasov' un paray bu tekilattan aldn hibir ekilde bilmiyordum. Parann sahibi, bu konuda bana ne yazd ne de bir ey syledi. Ben her zaman, Gabbasov' a borluyum, borcumu ona demeliyim, diye dnyordum. Ben sadece ona borluyum diye biliyordum. Bu ak. Baka bir zaman Jumabaev'e yazdm 'Alka' edebi topluluunun platformu hakkndaki mektubumla ilgili olarak Sarseribin Jaken' in ifadeleri kesinlikle gerekle badamamaktadr. 'Alka' ile Jumabaev' in mektubunu Semey'de yaarken bir zarfn iinden alm olacam. O gne kadar onunla mektuplamamtm. Elime geen 'Alka'da ve onun programnda hibir ekilde gizli, sakncal bir yn grmedim. Onu, o zaman eitim ileri bakam 'Kazak Dili' gazetesinin redaktr Tokjigitov'a gsterdim. 'Alka' bende kald. Bu iin gerekli olduunu dndm, Kazak yazarlarn toplantya arlarak tekilatn yasallatrlmasnn gerekliliiyle ilgili Jumabaev'e mektup yazdm. Bununla i bitti." Bu blmde sorgulamaya ara verilmi. "Mektubun ayrntlar hatrmda deil. Platformu savundum. Oysa sizin sylediinize

bilig-5/Bahar '97

25

gre, o program 'tamamen solcu' olduu iin savunmadm diye Jumabaev ifade vermi gibi." Dikkat ediyor olmalsnz. Sorgulayc, bu blmde Jumabaev' in sylemediini syledi diyerek konuyu saptrp san yanltmak istiyor. Jumabaev'in byle bir eyi dnmesi de sylemesi de mmkn deildi. Sorgulama srasnda Yetkili Vekil, srekli Kazak aydnlarn birbirine drmek ve birini maa olarak kullanmak suretiyle ortal kartryor. Yzletirmeden aleyhinde konutu, diyor. "Nesini gizleyeyim, milliyetilik duygusu bende oldu, eserlerimde yer ald. Fakat bu hisler ve fikirler hibir zaman gizli kapakl programlara dnmedi. niversitede Marksist alimlerin, sanatlarn eserleriyle derinlemesine tantm dnemde sosyal fikirlerimin yava yava esasl deiikliklere urad, edebiyatla, sanat ve sanatn etkisiyle ilgili almalarmn tamamen deitii malumdur." "Ak Jol" gazetesinde "Kim Kinal" adl bir hikayem yaynland. Bundan baka bir alakam olmad. Btn mesaimi "Solpan" dergisine harcadm." 1921 ylnn sonunda "Enbeki Kazak" gazetesinde redaktr olarak grevlendirildim. Fakat redaktr olarak grev yapamadm. Btn ileri Baydildin yapt. Baydildin, pratikte btn grevlileri kendisi seip tespit etti. Kendisi redaktrlk yapt. Gazetede tenkite demeyecek birok makaleleri yaynland. Onun bu olgunlamam, yetersiz makalelerini ve gazetenin zenginletirilmesi konularn tenkit ettim. Aramzda baka bir konuda iliki olmad. 'ten ayrlrm ' diyerek onu korkutmadm. Doru drst i yapmadm halde byle syleyerek onu nasl korkutabilirdim! " "Milliyetisin, diyerek hi kimseye sulama yneltmedim. Gerei sylemek gerekirse ne gazete sayfasnda, ne de karlatmzda milliyetilik konusunda hi sz olmad." "Toplant 1921 ylnda Ornbor'da Sovyetlerin 2. toplants srasnda oldu. Toplantya Kazak komnistlerinin tamam eksiksiz katld denilebilir." Burada okuyuculara bir aklama yapalm: Bu bolmde sorgulaycnn srarla zerinde durduu Sovyetlerin 2. toplants deil. O toplant srasnda Kazak aydnlarnn ayrca bir araya gelerek lkedeki zor artlar gndeme getirip

zm yollar aradklar zel bir toplant yaplmt. Sorgulaycnn peine dt toplant ite o toplant. "Toplantda Semey delegasyonu Kazak blmnn kararyla ilgili olarak ben, Sadvakasov hakknda bir konuma yaptm. Semey guberniyas Kazakistan'a katld zaman Sadvakasov ok faydal iler yapmt. Sadvakasov'un lehinde konutum." "Evet, Sadvakasov milliyeti olarak vasflandrlmt. Dorusunu sylemek gerekirse O, koloni olarak aznlkta kalan Kazak vatandalarn haklarn korumaya almt. Kazak yoksullar arasnda milliyetilik faaliyetinde bulunmamt." Sorgulama metninin bu blmnde bir paragraf karyoruz. Bana bela gelip bunald bir anda azndan kan szleri yaynlayarak Avezov'un ve o dnemdeki Kazak entelektellerinin deerini drmek istemedik. Okuyucularn o dnemin souk, skntl, zor artlarn dnerek bunu anlayla karlamalar gerekmektedir. "Jumabaev'e 'Alka' hakknda yazdm gr alverii mektubu. Jumabaev'in hatr kalmasn diyerek sadece bir kez mektup yazdm. Ondan hibir blc fikir iitmedim. Baydildin'in cevab, bu konuda szm dorulamaktadr. Milliyet meselesi hakknda 10. parti toplantsnda Baydildin'in dedii gibi Baytursmov'un platformu olmad. Olmayan platformu Baydildin'e nasl vermiim!" "Alaorda mensuplarnn 'can korkusuyla komnist oldu' sulamalar gerekle badamayan bir iddiadr. Kendi arzumla, Guberniya komitesinin mensuplar Kojevnikov ile Moy yoldalarn kefil olmasyla partiye girdim. Komnistler arasna katlmam Kolak'a kar gizli tekilatta yaptm faaliyetlerin tabii devamdr diye dnyorum. Rskulov' un 'dou kompartiyasn kurmak gerekir' diyerek milli davay bayraklatrp ykselttii faaliyetlerini bilmiyorum. Onribor'da Kraykomun geniletilmi toplantsnda Rskulov' un konutuunu biliyorum. Fakat orada doru kompartiyasm kurmakla ilgili bir konu gemedi. Rskulov'un bildirisi ile ilgili iddiaya girmedim." "Baka konularda nceki ifadelerimi tekrarlyorum. Kazak milliyetilerinin arasna hibir zaman katlmadm. Program yapacak kadar

bilig-5/Bahar '97

26

"Baka konularda nceki ifadelerimi tekrarlyorum. Kazak milliyetilerinin arasna hibir zaman katlmadm. Program yapacak kadar milliyeti hareketin iinde olmadm. u anda Kazak halknn hayat iin sosyal devrim, Sovyet ynetimi en uygun idare tarzdr diyorum. nceki pedagojik ve ilmi almalarm Marksist yaynlara g katmas iin atfediyorum." Tutana okuyup imzaladm Avezov Sorgulamay yrttm Popov "Sorgulamann sonulanmasyla ilgili tebligat bana 28 Eyll 1931 tarihinde yapld." 20 Eyll 1931 tarihli sorgulama protokolnde soruturmacnn tekrar tekrar zerinde durduu, dnp dolap bahsettii Sadvakasov hakknda biraz aklama yapmamz doru olacaktr. Smagul Sadvakasov, tannm Kazak aydndr. Semey Gubkomunun yneticisi, gayretli bir Bolevik'ti. O, yirminci yllarda yoksul Kazak halknn topraklarm haksz ve kanunsuz olarak ellerinden almak isteyen Rus gmenlerine kar cesurca kar kan bir vatandatr. Halk iin hamilik olan bu i daha sonra kendisi iin "burjuva" , "milliyeti" olarak sulanmasna sebep olmutur. Bu sulamay zellikle Goloekin' in iddetle ynelttii bilinmektedir. Goloekin, partisinin 6. toplantsnda yapt konumada yle demektedir: "Sadvakasov, halkn yoksulluunu ortadan kaldrmak istiyor. Sadvakasov'un damar gl. O tek bir adam deil ki partiden kovup karalm. Sadvakasovlar iimizde de var. Sovyet idaresi Sadvakasovlarla azna kadar dolu. Sadvakasov kamuoyuna yaylm olan milliyetilik fikrinin semboldr. Yine de bununla mcadele etmek gerekir. (Enbeki Kazak, 21 Aralk 1927) O donemde Kazak Merkezi Yerletirme Komitesi, Smagul Sadvakasov'un ifadesiyle tamamen pasifie edilmemiti. A plak, zor artlarda yaamaya alan yerli Kazak halkna toprak paylatrma ve 200 bin Rus gmenin Esil, Ertis boylarn kendi balarna sahiplenmelerine izin vermemek konusunda zel karar karmt. Bu karar gerei Kazak yoksullarna ve Rus

gmenlerine kanuna uygun olarak adaletli bir ekilde toprak vereceiz diye bildiri hazrlanmt. Bu kararn da Sadvakasov' un bana bela olduu anlalyor. Goloekin devlet bakanlna geldii zaman "Kazaklarn kendi balarna gleri yok, onlar Rus gmenler koruyacak" mazeretiyle sz konusu karar deitirtmiti. 200 bin Rus gmen kendi arzuladklar topraklara yerletiler. Buna o zamanki hkmet yetkilileri azlarm ap itiraz edemediler. Bu bilgiler Mustafa okayuli' nin Paris'te, " Gen Trkistan" yaynlarndan 1935 yl kan "Sovyetlerin gal Ettii Trkistan " isimli kitabnda da yer almt. Sansr edilen tercmesi "Sosyalist Kazakistan" gazetesinin 11,12 Ocak 1991 tarihli saylarnda yaynland. Goloekin Cumhuriyet Partisinin 6. toplantsnda yapt konumada ku bak bir deerlendirmeyle : " Devrim dalgas Kazak kylerine ulamad". Eski adet ve davranlar ihtilale kadar nasl idiyse ayn ekilde deimeden kald. Bu gne kadar ki Kazak yaamnda sosyal kurumlar, ii snfnn ideolojisi hakknda sz sylemenin bir anlam yok." diyerek gerei kabul edip zetledi. (Enbeki Kazak, 21 Aralk 1927) Bunlara bakarak "Kazak Milliyetileri" sulamas sadece 19301u yllarda ortaya kmad demek istiyoruz. Bu sulama 1927, hatta 1925 ylndan balayarak yaynlarda grlmeye, Parti toplantlarnda iitilmeye baland. Milletin eitimli mensuplar, uygulanan doru politikalar destekleyip, yoksulluktan kurtulamayp ezilen, malndan, toprandan ayrlarak zorluk eken halk koruyucu szler syleseler, "Bu milliyeti deil mi", "Bu Kazak aydnlar Rus gmenler aleyhinde sz sylemiyorlar m " zihniyetindeki hkmet yetkilileri derhal ayaa kalkyorlard. "Enbeki Kazak" gazetesinin o yllardaki yaynlar incelenirse bir ok belgenin kuru grltyle, dikkatsizce, tahkikat amacyla dzenlenmi olduu grlecektir. "Avezov' un o dnemde, "Milletini seven insan, milliyetilikle sulanamaz" diye feryat etmesi bouna deildir. Smagul Sadvakasov' un o srada baka bir faaliyeti ihtilal aleyhinde hibir eyi yoktu. Yukardaki uzun sorgulamadan soma zindandaki sulama, sorgulama davas biraz yavalam, arlamt. 1938 ylnda, tannm air, gazeteci Rstemul Ziyabek' in " Kasmovlarn Tamrna

bilig-5/Bahar '97

27

yaynlanan ' milliyetileri cezalandrma ' konulu makalelerden derleyip yazm. Bu sonuca ulamamzn sebebi, yarglama davasndaki cevaplar ile Rstemov Ziyabek' in kitapndaki kelimelerin, cmlelerin birbirine ayn saylabilecek kadar ok benziyor olmas. Kitabn yazarnn yarglama davasyla ve p dnemdeki yaynlarla dorudan ilikili olduu anlalyor. "2370 numaral soruturma dosyas" olarak adlandrlan drt ciltlik ariv dosyasnn yarsnn incelemesini tamamladk. Avezov adyla alakal ksmlarn tamamen kopya ettik. Buraya kadar, baz sorgulama evraklarn, tutanaklarn, dilekelerin belli bir tarih srasna gre verilmemi olmas, birtakm evraklarn tekrarlanmas bizim suumuz deil. Dava evraklarnn dosyalan sras yle. Sadece tarihi konuturmak istediimiz iin evraklarn srasn deitirmedik. "Suu nlemek in Alnan Ilk Tedbir Karar" Kazak S.S.R'i Birleik Siyasi Ba daresi 1. blmnn amiri Popov, 2370 numaral sorgulama davasyla ilgilenmektedir. Ceza kanunun. 3.,7.,11. maddelerine gre sulanan Kazak milliyetilerinin kar devrim rgtnn Takent'teki gizli ubesinin yeleri : Avezov Muhtar, Kaknbaev sa, Kuderin Jumahan... Hem Sovyet hkmetinin gelimesine engel tekil edecek faaliyetlerde bulunup hem de Kazakistan'daki hizmet kampanyalarna ve eitli ilkelere zarar vermek amacyla bilerek Sovyet ynetim kadrolarna milliyetileri sokup kendi karlarm koruyarak Kazakistan genelinde isyankar hareketlere snrsz destek vermilerdir. Karar Su eylemlerinin nlenmesi amacyla (Avezov'la balayan 5 kiinin ismi sralanm) isimleri belirtilen kiilerin derhal tutuklanarak. Kazak S.S.R.i Birleik Siyasi Ba daresi komendaturasnn zel hapishanesinde gz altna alnmalarna karar verildi. Popov, Volohov, Belonogov

Okuyucu, bu karardaki "gizli rgt", "isyankar eylem", "terrist faaliyetler", "Kazak milliyetileri" gibi souk szlerin srrnn dikkatlice dnp anlasn. O dnemdeki aydn, kltrl halk temsilcilerine "terristsin, milliyetisin" diyerek amur atyorlar. O devirde bir insan bu ekilde sulamak, gtrp namlunun ucuna koymakla ayn eydir. nsann tylerini rperten bu szler ciltlerin iinde sayfalarca yer aldndan ikide bir grnp kara bora gibi can almaya hazrlanyor. Yazar: Terristlerin lideri, Alim: Milliyeti, Aydn ve eitimli Kazak: Hepsi zengin aile ocuu... te byle devam edip gidiyor. Sz konusu aydn insanlarn bana nasl nasl ate drp bela getiriyor. 23 70 Numaral Dava Evrak "Yayn organlaryla eitim kuramlarn ele geirmeye almak, Orta Asya'daki Basmac hareketini organize etmek ve Kazakistan' da rgtlemeye almak ve de Sovyet hkmetini ykmaya ynelik faaliyetlerde bulunduklar iin Ceza Kanununun 128. maddesine istinaden : Karar Verdi: " 2370 numaral dava ile ilgili olarak Avezov, 58. maddenin 7. ve 11. fkralarna gre sulu bulunarak davann Savca sevk edilmesi uygun grld " Popov, Vollohov, Belenogov, 15 Aralk 1930 Yukardaki sulamalar az gelmi olacak ki imdi de delilsiz ve isnatsz bir ekilde B.S.B.I. sorgulayclar, davay iinden klmaz bir ekle getirip Avezov' u ne pahasna olursa olsun lekelemek amacyla " Avezov, Kazakistan'da ' Basmac ' hareketini rgtleyerek Sovyet hkmetini devirmeyi hedeflemiti " sulamasn yneltiyorlar. Avezov' la birlikte tutuklanan kiilerin sorgulama tutanaklarm okuduunuz zaman karalamann biribir trlsn grerek hayretten aznz ak kalr. Rsklov, Baytursmov, Ermekov' un isimleri sk sk geiyor. "Baka lkelerle iliki kurdu" , "O tekilata girdi, bu rgtte konuma yapt, "Evine filan kiileri arp toplant dzenledi" gibi trnak altnda kir arama gayretleri sk sk grlyor. Bir kez yneltilen bir sulamay, defalarca tekrarlamak suretiyle kendi izini bozan sorgulama tutanaklar mevcut.

bilig-5/Bahar '97

28

kinci cildin ortalarnda yer alan evraklardan o dnemde, Kazak aydnlarn ounun kendi evlerinin olmad ve kiralk dairelerde yaadklar anlalyor. Ayrca dava dosyalarnda, ev sahibi Rus hanmlarn ifadeleri de yer alyor. Bu ifadeler genellikle aleyhte, sulayc bir tarzda yazlm. "Gece boyunca konuarak toplant yaptlar.", "Iklar sabaha kadar snmedi" eklinde ifadeler var. Bu arada insann aklna 1930 ylnda tutuklanan insanlara hapishanede nasl muamele edildi, dvme, ikence etme sz konusu oldu mu sorular geliyor. Dorusunu sylemek gerekirse 1936 ylna kadar siyasi tutuklulara ikence edildiine, zor kullanldna dair hibir belirti yok. Bunun aksine 1937 ylndan itibaren bizzat Stalin' in " ok tehlikeli sulular sorgularken hapishanede zor kullanlabilir." eklinde zel emri km. (zvestiya, TSK, KPSS, No 3, 1989) O dnemde Almat'nn dnda hapishane varm. Hapishanenin iinde gizli hcreler kurulmu ve her hcrenin yannda revir bulunuyormu. Bu blmde 2. ciltteki bir dava zellikle dikkat ekiyor. Bu, tannm hukuku, Leningrad Enstitsn altn madalya ile bitiren Dosmuhamedov Jahanah' n davas. Bu kiinin Rusa yazd ifadesi milliyetilik konusunda yazlm uzun, ilmi bir makaleyi andryor. Bu gn, zerinde hibir deiiklik yaplmadan gazetede yaynlanabilir. ok derin ve dzeyli yazlm. Her blmde Lenin' den alntlar yaplm. Yaz sitili kzn sa rgsne benziyor. Siyah kurun kalemle yazlm. Bir sanat eseri gibi insan gzlerini alamyor. Okuduka yazarn bilgisine ve yaznn gzelliine hayran kalrsnz. Mahkeme kararyla J. Dosmuhamedov, Rusya ormanlarnda rsn, kurusun diye 5 yllna Boronej'e srgn edilmi. Baytursnovla ilgili belgelerden anlaldna gre, Onu en kuzeydeki Arhangelsk eyaletine srp ei ile kzn Tomski'ye gndermiler. nsanlarn sadece kendilerini cezalandrmakla kalmayp bacasn tttracek yaknlarn da datmlar. Bu blme Muhtar Avezov'un karanlk kafeste mahkum olarak bulunduu gnlerde yazd ksa bir nottan bahsederek balayalm. El yazmas not, 3. cildin 831. sayfasna ilitirilmi.

Cep defterinden koparlm drt sayfalk not kurun kalemle acele yazlm. Balk konulmam. "Bana verilen son sz hakkndan istifade ederek aadaki hususlar aklamaya mecburum: Milliyetilik sulamasyla hapse atlmn zerinden bir yldan fazla zaman geti. Sorgulamay yrten Popov' un sorularna baklrsa, edebi ve siyasi faaliyetlerimin hibirisi isyankar bir eyleme ynelik deil. Btn suum 'Alka' isimli, milliyetilerin gizli hareketinden ortaya kan, edebi krujoktin platformunu hazrlamakla ilgili fikirlerimden kaynaklanyor gibi. Milliyeti eserler konusunu dikkate alrsak; saklamaya gerek yok, eserlerimdeki baz kahramanlarn karakter yaplarndan ortaya kan ynler var. Bu konudaki sulamalarn hepsi kalemimden kan iki eserle "Endik Kebek", "Karakz" isimli piyeslerimle ilgili. Bu piyeslerde mazinin yceltildii, tarihi kahramanlara gsterilen saygnn bu gnn gereklerinden daha yksek gsterildii dorudur. nk bugnn gereklerini gemile karlatrarak vermek dorudur. Edebiyatla ilgili olan insanlar, Rus arlnn bizi igal ettii dneme kadar ki genel durumun daha iyi olduunu bilirler. Edebiyat tarih boyunca olduu gibi bugnde cemiyetin uurunu uyandrmaya hizmet etmektedir " Avezov, kendi piyeslerinin mazmununu ksaca zetleyerek, onlarn halkn hissiyatn bildirmeye, gemi dnemin iyisini ve ktsn detaylaryla bilmeye hizmet ettiini ortaya koyuyor, toplumsal uuru uyanmam kamuoyu iin sanatn ok byk bir eitim vastas olduunu vurguluyor. Avezov, fikirlerini sylemeye devam ediyor: "M. Jumabaev'in 'Alka' isimli edebi krujoginin platformunda Popov yoldan phelendii gibi dzen bozucu, belli kalplara sokulan cemiyeti ters yne gtrecek bir fikre rastlamadm. Bu, edebiyatlar yeni bir mertebeye ykseltecek sanatsal araylarn bir tr. Bu itibarla ' Alka' nn ortaya koyduu ilkeler, Yeniliki yn ve hayata bak asyla ok ileri seviyede grnmektedir. Cemiyete zararl, halk ters yola sevk edecek hibir ey yok. Jumabaev' in

bilig-5/Bahar '97

29

amac halkn manevi zenginliini artracak edebiyat faaliyetidir. Oysa, baz yoldalar, kendi alardan 'Alka' platformunda siyasi su unsuru saylabilecek ibareler arayarak bouna yoruluyorlar. Byle platformlar, Rus edebiyatnda, Rusun bir ok edebi akmlarda, sembolistlerden balayarak proletkult mektebine kadar eskiden beri var." Bu yazy Avezov'un nceden, mahkemede kendisine son sz hakk verildii zaman sylemek maksadyla hazrlad anlalyor. Oysa mahkeme Avezov'un dnd gibi olmam her ey gizli, kapal kaplar arkasnda zlmt. Ak bir mahkemeden midini kesen yazar, bu yazsndan daha sonra yksek mahkemeye yazd ayrntl dilekesinde faydalanr. Daha da detaylandrarak bu yazsn o dilekeye ilave eder. Kazak SSR'i BSB dare iini tefti eden Savc Stolboy Yoldaa "Kazakistan'daki milliyetiler davas ile ilgili sulama zetinde davann st mahkemede grlmesi iin arzda bulunmusunuz. Bu davann 1.5 yldan beri yrtlmesine karlk sulama tutanan aadaki sebeplerle kollegiyada incelemeyeceimizi bildiriyoruz: 1. Sanklarn Kazakistan'da isyan faaliyetini yrtmek ve ynetmekle ilgili rolleri yeterince ispatlanmam. Merkezi tekilatlar ve isyan rgtlerinin zanllarla ilgileri kesin olarak delillendirilmemitir. 2. Sulamann eses dayana sanklarn nceki 1918 1922 yllarna ait sulan zerine kurulmu. Buna karlk davaya esas olan birok evrakn kar ihtilal eyleminden daha ok bu kiilerin milliyetilik hareketleriyle ilgili olduu grlyor. Bu durumda davalar dorudan kendi ynteminiz iinde sonulandrmanz doru olacakt." Bu hkm, acele ve telala ulalm koplovari bir zme benziyor. " Ne yaparsan yap, plan gerekletir " eklinde st makamn alt birime havalesini andryor. Avezov'un hapsedilmesinin zerinden bir yldan fazla zaman gemitir. A gz kadar kk bir pencereden aydnlk dnyaya baka baka gzleri dalgnlam, gnl mitsizliie dmt. Dardan gelebilecek yardm yok. Eskiden yanndan

ayrlmayan, yedikleri itikleri ayr gitmeyen arkadalarn hibirisi grnmyor. Hanm Valentina Nikolaevna, kk Leylasn alp Leningrad'a gitmi. Aman admz ifa olur, takibe alnrz diye dnen yaknlar kendi glgelerinden korkarak mmkn olduunca uzak duruyorlar. Yazar, yine kalemine gvenerek, kendi ferasetine snrak bu kez Savc Stolbov'a dileke yazar. BSB Davasyla lgili Mfetti SavcStolbov'a Hapishanedeki Avezov Muhtar'dan Dileke "Almat'da hapiste yatmaya baladmdan beri benden bir kez ifade alnd. Bu sorgulamada Popov, benim ne iin hapsedildiim, kimlerin imza att ve ne yaptmla ilgili olarak gelecek sorgulamada bilgi verileceini sylemiti. Kazakistan'n 10. Yl bayramyla ilgili yaplan toplantda Goloekin yoldan konumasnda bahsedilen Aymaytov ve Baydildin'in sulamalaryla ilgili ifade vermek zere, beni arnz diye mracaatta bulunmutum. Popov yolda bu isteimi de sonusuz brakt. Takent'teki sorgulayc de suumu gizleyerek hibir ey sylemedi. Baydildin, bana kar aslsz sulamalarda bulunuyor. nceki ifadeleri tenkit tarznda idi. Oysa imdi hem yalan sylyor hem de iftira atyor. O, partili olmayan yazarlar knamak, sulamak suretiyle partiden puan toplamaya alyor. "Karakz" piyesine Sadvakasov, dostluk hatrna deer verdi diyor. O piyese iinde Janasov ve Maylin'in bulunduu 'Treciler' kurulu dl vermitir. Daha sonra da ar utanmay bir kenera brakp kiiliime saldrmaya balad. Beni sadece para iin yazyor diyerek ktledi. Kar htilalci, burjuvann Kazakistandaki lideri diyerek sulamalarnda ipin ucunu iyice karmaktadr. Bunlarn tamam laf kalabal. Oysa cezann bizzat gerekletirilen ilere bal olarak verilecei malumdur. Kazak delagasyonunun 2. toplantsnda 1921 yl benimle ilgili belirtilen iddalarn tamam bo ve ispatsz szlerdir. Belirsiz sulamalarla, dolayl iddalarla bunca zamandr zindandaym. Sorgulamann bitmesine az bir zaman kaldm dikkate alarak

bilig-5/Bahar '97

30

cezalandrlmama neden olan suun aa karlabilmesi iin en ksa zamanda, beni ifade vermeye armanz arz ederim. Avezov, Eyll, 1931 Bu blmde Kraykon bakam Goloekin'in Cumhuriyetin 10. Yl kutlamalar vesilesiyle 1930 ylnda yapt konumay arivden bularak okuduk. Orada konumac Avezov'u 1921 yl Ormbor'da yaplan Kazak Sovyetlerinin 2. Toplantsnda Aymaytov "Avezov, milliyetilik fikrini yayyor" dedi diye eletirmiti. Aymatyov, o zaman byle sylemi iniydi, sylememi miydi, tamamen belirsiz, dayanaksz bir iddia. Delil yok. Burada Goloekin, Kazak yazarlarn birbirlerine drerek, birini dierine kar maa olarak kullanmak suretiyle ortal kartrp iddalar retmektedir. nceki ciltte, "Avezov, Basmaclarn liderlerinden biriydi, imdi bu nc ciltte "milliyeti", 'Alka' isimli gizli rgt kurdu, kart fikirli, temas belirsiz, deersiz eserler yazd, diyor. Yazdklar iin Avezov'u sularken, hi yazmayan Akbaev Jakp' "Hibir ey yazmamsn, sadece mal yetitirmisin. yle yaptn iin cier hastalna yakalanmsn." Diye sulamaktadr. 'Byle evirsen araba krlacak, yle evirsen kz lecek' sznn en gzel gstergesi bu olsa gerek. Izdrap ekerek zindanda rmeye yz tutain Avezov, 1931 ylnn sonunda BSB kollegiyasna uzun bir dileke yazmt. 4 daktilo sayfas uzunluundaki bu dileke 3. cildin 112 115. sayfalarnda yer alyor. Bu dilekenin tamamm yaynlamay uygun grdk. Hatrlatlmas gereken bir konu: Bu dileke yazarn ruh durumunu, endielerini,ektii zdrab olduka net bir ekilde aklyor. Eskiden beri kafamza taklan "Avezov, kmnist partiden nasl kt? Partiye tekrar girmek iin neden tekrar teebbste bulunmad ? O dnemde Avezovla Kazak aydnlarnn aras nasl idi ? Avezov'un Rus kolonizatrleri ile ilgili dncesi nedir?" gibi sorulara cevap veriyor. Bu sorulara Avezov'un dncelerinden doru cevaplar bulabilmek, nemini hibir zaman yitirmeyecek bir konudur. BSB Kollegyasna, Kazak Milliyetileri

Davasyla ilgili olarak hapisteki AVEZOV Muhtar'dan Dileke "Bana isnat edilen en sonki sular kanun diliyle slemek gerekirse I) Ben VKP (b)'ye milliyetiler Baytursmov ile Bkenhanov'un dorudan emriyle Sovyet Hkmetine ierden zarar vermek, ikilik karmak amacyla katlmm. Bu amaca hizmet etmek iin ayn fikirdeki insanlar kolonizatrle kar mcadeleye ekmiim. Hem de 12. parti toplantsnda Baytursmov, Sadvakasov, Dosov ve daha bakalarnn planlarn gerekletirmek iin kendimi adamm. zellikle Kazakistan Sovyetlerinin 2. toplantsnda Kazak Delagasyonunun toplantsn sadece ben tertiplemiim. Partiye giri tarihime bal olarak yukarda ksaca bahsettiim sulamalar hibir ekilde gerekle badamamaktadr. nk itimai meselelerle ilgilenmeye partiye girdikten soma baladm belirterek konuya aklk getirmek istiyorum. Hayatm boyunca Alaorda ile szde olsun, icraatta olsun hibir ilikim olmad. Alaordann hibir biriminde grev almadm. Gentim, okudum. Soma 1919 ylnn Kasm ayndan balayarak Kolak'a kar gizli rgte dahil oldum. Sovyet inklabnn 1. gnnden itibaren Semey'de Kazak rencileri ile iilerini Sovyet Hkmetinin karlar dorultusunda devrimci faaliyetlere ynelterek ynetimin doru yolda hizmet etmesine gcm yettiince gayret gsterdim. O dnemde itimai hizmetlere, gen insan enerjisiyle kendimi verip, samimiyetle elimden gelen gayreti gizlemediimi herkes bilir. yle olduu halde, yeterli hayat tecrbesine sahip olmayan genlerde sk sk grlen bir hal iinde ve geri kalm, muhafazakar bir evrede yetitiimden hem de nmzde faydala nabileceimiz oturmu bir siyai mcadele ortam olmadndan duygularmn tesiriyle mr srdm. Kolonizatr anlayndan henz kurtulamam olan mahalli parti mensublarnn yaym olduu eski desturlar beni de abuk etkiledi. Mevcut kolonizatr yaynlar milli duygularm kamlad. (Programl bir milliyetilik faaliyetine hibir zaman katlmadm.) Benim milliyetiliim duygular nispetinde idi. Partiden kmn tek sebebi budur. Btn

bilig-5/Bahar '97

31

enerjimle hizmet edemeyeceime inandm ve duygularmn tesirinden kurtulamadm iin parti iinde yer almann gereksiz olduunu dndm. O dnemde lke Parti Komitesi milliyeti faaliyetlerim iin ve de parti disiplinini bozduum gerekesiyle beni partiden ihra etti. 1922 ylnda, genlere anlay gsterilmesi ile ilgili bir karar karlmt. Merkez Komilisinden zr dileyerek tekrar Partiye kabul edilmem mmknd. O dnemde Partiden karlan Kazaklarn byk ounluunun tekrar partiye girdikleri malumdur. phesiz ben de yle yapabilirdim. Fakat mracat etmedim, partinin dnda kaldm. Bu durumda eer ben, milliyeilerin iradesiyle partiye girmi idiysem onlarn emri 1922 ylna kadar m yerine getirildi, sorusu gndeme gelir. Eer yle olsayd, daha somaki yllarda ben ne yapar eder partiye katlr, o emri yerine getirmek iin kendimi adardm. Gizlisi sakls yok, genliimden beri btn gcmle yazarlk yeteneimi gelitirmeliyim diye hayal kurdum. lk piyeslerimin baas bu hayalimi glendirdi. Partiden ktktan soma siyasetten tamamen uzak durdum. 1923-24 yllarndan itibaren siyaset ile ilgilenmeye baladm. Gemiteki faaliyetlerimi deerlendirince siyasi yeterliimin olmadm grdm. Bundan soma da kendimi siyasetin dnda tuttum. niversiteyi bitirdikten soma Marksizm'in ilkelerini renerek somaki hayatm edebi, pedogojik ve ilmi almalara adamay uygun grdm. Bu saha bana ok ilgin geldiinden baka bir sahada almay hi dnmedim. 58. statnn 7. maddesine gre su kabul edilebilecek retimle ilgili zarara sebebiyet verecek hibir faaliyetim olmadm aka sylyorum. Bu konudaki iddalar, Ermekov'un Kazakistan'daki yerli halkn topraklarnn ellerinden zorla alnmas konusunda Leningrad'a adma yazd mektupla ispatlamaya allyor. Yaplacak bir yzlemede bunun doru olmadnn anlalacan belirttim.Ermekov'la bu konuda hibir ekilde mektuplamadk. Ondan aldm bir mektupla ilgili olarak yle bir hadise olmutu: Leningrad'a benim adma bir mektup yazd dorudur. Mektubu ap okuyunca hayretler iinde kaldm. Ya benden byk olduu halde, nceden hi yapmad tarzda bana ' siz ' diye hitap ediyordu. Daha soma bu mektubun bana deil, Bkehanov Alihan'a

yazldm, onun Leningrad'daki adresi bilinmedii iin benim adma gnderildiini anladm. O mektubun aratrlmas konusunu bilhassa isterim. II) Baka sulamalarn tamam benim 'Alka'nn edebi platformuna yaklammla ve ideolojik sahada o edebiyatlarla yakn ilikilerimle ilgili. Bunun iin en son verdiim ifademin iyice incelenip aratrlmasn istirham ediyorum. Son olarak, Baydildin'in syledii gre, benim 1921 ylnda Smaul Sadvakasov'a ' basmac ol ' diye akl verdiim iddas tamamen iftiradr: lk olarak o yl semey'de bulunmadm ve henz Sadvakasovla tanmamtm. kinci olarak o dnemde ben elifi mertek zanneden bir renci gibiydim. O dnemde yeni yaplan Sovyet birliinden ayrlmay dnmem ve bu konuda almam, sadvakasov'a byle davran, kolonizatrle kar mcadeleye bala diye akl vermeye kalkmam akla manta smaz. Bu iddalarn hepsi Baydildin'in kendi aklndan uydurduu gybet szlerdir. Gizli rgt diyerek dallandrp budaklandrdnz .'Alka'nn edebi platformuyla ilgimi bilmek istersiniz, Semey Gberniya Parti Blmnn nceki yneticisi Tokjigitov yoldatan ifade almanz arz ediyorum. Hibir ekilde gizlisi sakls olmayan 'Alka' y gtrp kendisine gsterdiim konusunda o kii ahitlik yapabilir. Avezov, 29. 10. 1931 Yazarn zindanda yatarken yazd son dilekesi byle. yice dnerek "gemite neler olmutu ?" Byle sylemem doru olur mu ? diye tefarruatyla deerlendirip yazdm anlyoruz. Bu dilekenin Avezov'un hayatm inceleyen alimler iin ok nemli bir malzeme olduu ak. Gelecekte hala zdrap ok. oumuz gndelik telalarla koturup dururken zamann farkna, artlarna dikkat etmiyoruz. Oysa zindanda gnein domasyla batmasndan baka bir ey bilmeyerek her an hahber bekleyen tutuklu iin zaman ho ve abuk gemez, saniyeler hi kprdamyormu gibi gelir. imdiki Tastak'ta Komsomol soka ile Bavman sokann keistii yerde, asrmzn banda yaplm tek katl kzl bir bina var. Otuzlu yllarda bu mevki ehrin tamamen d, kolhoz olarak kabul edilmekteydi.

bilig-5/Bahar '97

32

BSB darenin yetkilileri ta bandan, tutuklularn zindanm cezalandrmaya msait, gz grmez, kulak iitmez en cra yerden semiler sanki. Yeri gelmiken unu sylemek istiyoruz: Kazak aydnlarnn, Avezov gibi byk yazarlarn yatt bu 'Komsomol, 268. ev"e bir hatra plaketi konulsa ok anlaml olur. Affedilme, kurtulma midiyle yazlan bu dilekeden sonra yazar, alt ay daha hapiste kalr. Yarg organlar dilsiz, tepkisiz bir ta gibidir. Yarg organlar ne cevap verirler ne de yolu yordam byledir, diye tekrar ifade alrlar. Milliyeti, Alaordac, Basmac Lideri, htilaf, Devrimci sulamalarm ard ardna yneltirler. Drdnc cildin 183. sayfasndan itibaren 44 sayfalk sulama zeti yer alyor. Bu zetin banda ilk nce tarihi bir aklama yaplm. 12. srada Avezov'la ilgili sayfalk sulama yer alyor. Sulamada kiinin ya, ailesi, grevi, suu hakknda ayrntl bilgi veriliyor. Yazara yneltilen sularn tamam yukardaki soruturma protokolnde, sulama zetinde bahsedilen hususlarn birazm aynen tekrarlyor. Avezov'un esas sulama zeti aadaki gibidir. Sulama Fezlekesi M. O. Avezov sulanmaktadr: 1 Devrim kart rgte girip zararl fikirlerini gerekletirmek amacyla tekilatn emri dorultusunda VKP (b)'ye ye olmutur. 12. parti Toplantsnda millet meselesi hakknda Bkenhanov, Sadvakasovlarn teklif ettii platformu savunarak kolonizatrle kar mcadeleyi hedeflemi, kendi sahasnda milliyeti almalar yrtmtr. Ornbor'da yaplan Kazakistan Sovyetlerinin 2. toplantsnda delegasyonla zel bir toplant dzenleyerek "Alka" isimli gizli, milliyeti edebi dernek platformunun hazrlanmasna gnll olarak karmtr. 2 Sovyetin devlet organlarna, kendi tekilatlarnn menfaatlerini kollayan insanlar sokmaya almtr. Hem de Sovyet organlarndaki insanlar kendi menfaatlerine alan insanlar sayesinde devrim kart faaliyetlerde bulunmaya sevketmitir. Ceza yasasnn 58. maddesinin 7. 10. 11. Fkralarna uygundur.

BSB darenin 1924 ylndaki emri dorultusunda 172 numaral dava dosyasnn Birleik SB'nin zel toplantsnda, mahkeme dnda incelenmesi kararlatrld. Aklama Bu dava ile ilgili olarak tutuklananlarn tamam Almat ehrinde hapsedildiler ve BSB'nin kontrolnde bulunmaktadrlar. Kazak SSR'i BSB Yetkili Vekili Hvarostyan, zel Vekil Popov. Tutuklularn yukarda belirtilen birok ikayetleri, suu kabul etmeyileri ile ilgili ifadeleri hibir ekilde dikkate alnmam. Yukardaki sorgulama protokolnn sonuna yetkili vekil Popov kendi eliyle "Suunu kabul etmiyor" aklamasn yazm. yle olmakla birlikte sorgulayclara, vekile bu sz hi bir tesir etmemi. "Ne yaparsan yap tutuklulara milliyetilii kabul ettir. " eklinde zel bir emir mi var, nereden bilelim. Byle sylememizin sebebi, soruturma ve sorgulama evraklarnn gn getike kalnlamas, sulamalarn iddetinin artmas ve emberin giderek daralmasdr. Boynuna geirilen 58. statnn kanl bir kelepe olduunundan bahsedilmemi. Bu arada 13 Mays 1931 tarihli bir karara gz atalm. Kazakistandaki BSBi darenin zel Blmnn Vekili Latipov 2370 numaral dava dosyasyla bilgilenmitir. Tespit Bu davada zanllar arasnda bulunan Akbaev Jakp, salnn ktye gitmesi sebebiyle uzun sreli tedaviye ihtiya duymaktadr. Karar Verildi Sulu Akbaev Jakp Almat Islah evinin bnyesindeki hastaanede kontrole alnarak baka hastalarla karlamayacak ekilde tedavi edilsin. Vekil Latipov Burada Islah evi (ispradom) nin ne olduu konusunda biraz aklama yapalm. BSB

bilig-5/Bahar '97

33

Vekillerinin ifadelerine bakarsak o dnemde hapishanelerde tedavi merkezleri varm. Bunu dier bir ifadeyle "Islah evi" diye adlandrlmaktadr. Siyasi tutuklularn dier hastalarla karlap konumalarn engellemek iin zel olarak grevlendirilmi doktorlar, zel blmelerde tedavi yrtmektedirler. Bu dava dosyasnn sonuna Islah evinin ba hekiminin yazd bir yaz konulmu. Ukuyucularn hapishane artlarm tam olarak anlamalarna yardmc olmak iin bu yazya yer verelim. "Islah evinin bnyesindeki revirde Kojamkulov Nair, Ablayhanov (Muhamedin) Seydahmet yatt iin bo yer yok. Akbaev Jakp' hi kimseyle karlatrmadan zel olarak tedavi etmemiz mmkn deildir. " Bu yazy alan Latpov, Popov ier hastas Akbaev'in durumunu nasl zdler, tedaviye gnderdiler mi, gndermediler mi, iin bu ynn bilmiyoruz. 8 Mart 1932 tarihinde Almat'daki savc Stolbov'un adna, Moskova'daki BSB darenin mfetti savcs Katnyan'dan bir telgraf gelir. Telgrafn ksaca mazmunu yle: "Davay neden byle uzatyorsunuz ? l'ye havele ediniz ". Bu arada u iki hususa dikkate ekmekte yarar var: 4 ciltlik su davas dosyasndaki savc, soruturmac, sorgulayc, yetkili vekili hibirisinin ad soyad tam olarak yazlmam, sadece soyadlar belirtilmi. kinci husus hibir sana avukat tahsis edilmemi. Toplam 32 kiinin iinden 20 adam seilip l'nn mahkemesine hazrlanmaktadr. l dedikleri, BSB'den bir kii, OBKOM veya KRAYKOM sekreteri ve savclktan bir adam olmak zere kurulan zel bir komisyondur. Bu komisyonun verdii karar tekrar incelenmiyor ve bozulamuyor. l komisyonuna mahkeme yeleri (hakim, avukat, yarg) alnmyor. Ba tarafna "l mahkemesi" ibaresi damga eklinde baslarak kue kada zel dava evra hazrlanm. l'nn mahkemesine sanklar karlmam; hkm gyaben verilmi ve kendilerine tebli edilmi. Kazakistan'daki BSB bnyesinde l'nn Toplants 20 Nisan 1932 NO: III / K Protokolden Kopye

GERE DNLD KARAR VERLD 2370 Numaral dava 17. Muhtar Avezov 8 dosyas ile ilgili sanklar Kasm 1930 tarihinden Avezov Muhtar, Ermekov balayarak toplama Azimhan, ceza yasasnn kampna kapatlsn. 58. stats 7. 10. 11. Ermekov ile Avezov maddlerine gre hakkndaki bu karar, tutuklandklar gnden itibaren hesaplanarak uygulansn. Serbest brakldktan sonra gzetim altnda bulundurulsunlar. Bahsetmeden geemeyeceimiz ok nemli bir durumla kar karyayz. 2370 numaral dava ile ilgili Kazak Milliyetilerinin Listesi olarak adlandrlan bir liste hazrlanm. Liste drt stundan oluuyor. Birinci stuna says, ikinci stuna sulunun ad soyad, nc stuna sulama zeti denilmi. Drdnc stuna 'karar' denmi ve bu stun bo braklm. Listeye 20 adamn ad soyad yazlm. 12. srada Avezov'un ad soyad yer alyor. lgin olan byle bir liste hibir yasaya uygun deil. Bir amirin emriyle hazrlanm gibi. Bu amir her ismin son stununa kendi eliyle ve mrekkeple "5 yl", "3 yl", "4 yl" srgn edilsin" diye yazarak en sonuna imza atm. l yukardaki karar bu amirin fermann hi deitirmeden, bozmadan vermi gibi. Bu durumda "Kazak milliyeileri" sulamasyla tutuklanp yarglanan insanlarn iki yla yakn sren davalarm tek bir adam birer dakika iinde dardan sonulandrm grnyor. Ac barsak gibi uzatlan sz konusu listenin sonuna BSB III: blmnn amiri Borisov ile BSB vekili adna Hvorostyan imza atm. Avezov'un eline aadaki aklama (hkm fezlekesi) kopyesini vermiler: Tahliye Mzekkeresi Avezov Muhtara tebli edildi. Kazak SSR i BSB dare bnyesinde tutuklu olarak kalm, 8/X 30 yl zerinden hesaplandnda yl gzetim altnda tutulma cezasna arptrlmtr. VSS'nin Amiri Grinbavm

bilig-5/Bahar '97

34

Vekil Siluvkov 7 Mays 1932 M. Avezov bu kararla zgrlne kavuur. yle olmakla birlikte 'milliyeti', 'alaordac', 'kar devrimci','burjuva' sulamalar uzun yllar boyu, glge gibi peinden ayrlmaz. Hapisten ktktan soma drt ay kadar i bulamayarak sendeleyip dolar. stun zekal, yetenekli, bir ok tiyatro eseriyle iki kitabn yazar, Rusa'y ok gzel kullanan yazar i arayarak bir ok messesenin eiini andrr. En sonunda Kazak Tarm rnleri Enstitsnde retmen olarak greve balar. l' nn karar ne zaman bozuldu? Avezov la birlikte susuz ceza ekenler ne zaman kanun nazarnda aklandlar ? Bu sorular mutlaka insanlarn kafalarna taklyordur. Kazak SSR Yksek Mahkemesinin su davalar ile ilgili Mahkeme Heyeti 28 ubat 1958 yl kard 22/ 0154 numaral kararyla Avezov' la birlikte cezalandrlan 20 kiiyi aklad. Bu kararda yle yazyor: 20 Nisan 1932 tarihinde " Kazak Milliyetileri " sulamasyla yarglanan 20 kiinin davasn yeniden inceleyerek aadaki karar aldk: O insanlarn faaliyetlerinde su unsuru bulunmadndan l' nn vermi olduu hkm ortadan kalksn." ki yl aan zdrap, eziyet, can endiesi ve somaki 26 yla uzayan mitsiz bekleyi iki satr szle sonuca ulat. Kaderin cilvesi ite bu. Karara imza atanlar, Dosanova A.D., Abiljanov J.., Harlamova T.O., yoldalar. Dikkat etmisinizdir, tutuklanma ile kanun nazarnda aklanma arasnda 26 yl gemi. Yirmi alt yl demek, bir ok insann yar mr, baz insanlarn mrnn tamamdr. Aklanma karan kana kadar o insanlarn bir ounun mr sona ermiti. Bir ksm 1937 ylnda tekrar tutuklanmlar 'halk dman' olduklar gerekesiyle idam edilmilerdi. Avezov ise, takipten takibe, srgnden srgne dolap, sadece mrnn son sekiz ylnda sorgudan, takipten uzak ba rahat bir ekilde yaam ve Peygamber yana geldii zaman ar hastalk sebebiyle hayata gzlerini yummutu. Stalin' in Kazak yurduna ulaan zulm politikalarnn ilk rneinin tarihi byle. O frtnada 100 binden fazla Kazak'n bana zincir vuruldu. Bunun 20

binden fazlas idam edildi. Kalanlarn pestili kt, akllar balarndan gitti. Rzgarn savurduu toz zerreleri gibi yok olup gittiler. Sonra 3436, 37, 38, 4245 yllarnda felaket kara bulut gibi kp, kelepe gibi skarak geri geldi. Avezov kendi elleriyle yazd otobiyografisinde 1923 yl Leningrad Devlet niversitesinin Filoloji Blmne girip 1928 ylnda bitirdiini belirtiyor. Ondan soma " Takent'teki Orta Asya Devlet niversitesi, arkiyat Fakltesinde doktoraya baladm " diyor. O dnemde Kazak tiyatrolarnda yazd piyeslerin sahnelendiini, uzun ve ksa hikayelerinin dergilerde ve de tek tek kitaplar halinde yaynlandn sylyor da... birden atlayarak, "Abay klliyatnn redaktr oldum; Onun biyografisini yazdm" diyor. Aradaki birka yldan bahsetmiyor. yle anlalyor ki Avezov, 193032 yllan arasnda ' milliyeti, alaordac ' sulamalaryla Almat hapishanesinde yaadklarn bilerek unutulmaya terk etmi. nceki blmlerde yazarn zindandaki ifadelerini, sorgulama protokoln, Goloekin'e yazd dilekeyi, iddia zetini, l' nn kararn, ksaca butun dava evraklarn akladk. Leningrad niversitesini stn baaryla tamamlayan Avezov'un Takent'e gelmesinin esas sebebi sadece doktora eitimine balamak deildi. Kazak alimlerinin, aydnlarnn ileri gelenleri 1920' li yllardan balayarak Takent'te toplanmaya balamt. nk burada " olpon " dergisi, "Kedey Aynas", "Jas Kayrat" gibi yaynlar kyordu. Moskova'dan gen Dou Halklarnn Ortak Yaynevi de buradayd. Baka bir ifadeyle Takent, o dnemde Mslman halklarn bakenti durumundayd. Kalemine gvenen Avezov, duygulann ve fikirlerini, mesajlarn bu aydnlar arasnda halkna daha rahat ulatrabileceini dnyordu. Gnden gne halknn gz kula olmaya balayan yazara, aydn ve seviyeli ortam hava gibi gerekli olmutu. deallerine sk sk sarlan Avezov, Takente geldikten soma gece gndz demeden yaynclkla megul oldu. ok hassas konularda makaleler yazd. Ayn zamanda niversitede asistan olarak bilime yneldi.

bilig-5/Bahar '97

35

Akademik danman dnemin byk alimi, Arabist ve Msterik Profesr M. F. Gavrilov idi. ok gemeden Orta Asya Terminoloji Komitesi kuruldu. Komitenin bakanlna M.F. Gavrilov, ilmi sekreterliine ise Avezov atand. 31 yandaki yazarn zekasna, yeteneine hayran olan danmannn " Avezov' un doktorada yl okumasnn gerei yok, iki ylda bitirir." diyerek zel bir karar kard bilinmektedir. Avezov'un Orta Asya Devlet niversitesinde asistan olduu dnemle ilgili bilgileri, alim Mirzahmetov Mekemtes, "Avezov'un Asistanlk Dneminden Belgeler" isimli makalesinde (Kazakistan Mualim Gazeti, 14 Kasm 1977) ayrntlaryla vermitir. Otuzlu yllarn banda Avezov'un alevler gibi ykselip gelen yaynlar, zerine su serpilmi gibi kesildi. Stalin' in kanl, yok edici zulm, tabiri uygun olursa okyanus dibinden yanarda karan tayfun gibi grlemiti. drt ylda bir tekrar g alp mr denizini alabora edip durmutu. 0 tufan 30. yln banda Mslman cumhuriyetlere iddetli dalgalar eklinde ynelmiti. Bunun esas amac Kazakistan ve Orta Asya'daki aydn kitleyi, halkn kaymak tabakasn bir daha sprp halk mankurt halde brakmakt. O dnemde devletletirme politikas uygulanyordu. Btn zenginliini, elindeki azck malm yitirip talan olan iftiler ve kyller alk tehlikesiyle kar karya kalmt. Avezov'un orta seviyeli reticilerin mallarnn ellerinden alnmasna kar yazd makale herkesin dilindeydi. Kalemi gl yazar, halknn alktan, krgndan nasl kurtulacann yollarm aratrmaya balamt. te byle zor bir donemde 33 yandaki Avezov' u tutuklayp hapse attlar. Avezov'un tutuklanmasyla ilgili olarak niversitede yer alan tek belgenin kopyas aadadr. "Doktora rencileri Avezov ile Kemengerov ve asistan Koknbaev' in niversitemizle ilikileri tutuklandklar tarihten itibaren kesilsin." 01. 10. 1930 Gerekesi: Orta Asya Devlet niversitesi Pedagoji Fakltesi Dekan Segal' n dilekesi. Muhtar Avezov,Takent'te tutukland zaman ailesinden yannda ilk ei Rayhan' dan kalan kz Mualima, sonraki ei Valentina Nikolaevna, ondan olan kz Layla vard. Tursm

Jurtbaev' in " Besigindi Ayala " (Juldz dergisi No: 1988) isimli romannda Mualima' nn ksa bir hatras yer alyor: " Babamdan bir gece yars ayrldktan sonra, beni Danyal skakov'un ei Mukarama' ya brakarak Valentina Nikolaevna, Layla'y alp Leningrad' a gitti. Ne olduunu tam olarak anlayamamtm." diyor. O eserde Alkey Margulan yle diyor: " Takent' te kalan Mualima'y Almat' ya gnderdikten soma ben de Leningrad'a dndm. Doktora eitimime devam ettim... Bir gn, daha sonra nl bir doktor olan Orazbaev Kab mektup getirdi. Muhtardanm. Btn renmek istedii: Valentina nerede, izini kaybettim. Kendisi ve Layla sa m? Duygular nasl? Benden midini kesti mi? Bu sorularn cevaplarm aratrp ren. "O donemde Valentina Nikolaevna, gazetede mi, yaynevinde mi, muhabir olarak alyordu. Selam ulatrdm. Zor gnlerde aile iinde bir balant olmutum." diyerek Margulan gerei yazyor. (Juldz, No: 7 ,1988, 1 15. sf.) Leningrad'a gelen Valentina Nikolaevna'n durumu byleydi. Avezov ile Bavrjan Momul arasndaki iliki sadece ok ak olan bir gerei gsteriyor1944 ylnn Eyll' nde, Bavrjan, 'Sosyalistik Kazakistan' gazetesinin ynetimine yazd ak mektupta, Esmaambet Smaylov'un 'Abay' roman hakknda yazm olduu deerlendirmesini mdafaa ettiini biliyoruz. ' Geliecek lkenin ocuklar birbirine yiit der' szyle balayan bu mektup halen yazar arivinde saklanmaktadr. Bavrjan' n naklettii hatrat aadaki gibidir. 'Birlikte oturduumuz bir gn Avezov, Ey yiit savaa katlmadysam da azab kimseden daha az ekmedim. Almat hapishanesindeki korkutan, titreten, acktran azap mrm boyunca bana yeter. Tannm air, gazeteci Ziyabek Rstemov'un ad edebiyatlar tarafndan iyi bilinir. Takent'te kan 'Kedey Aynas' gazetesinin redaktr idi. "te o Rstemov'un 1930 ylnn sonunda 'Kasmordaclarn Tamrna Balta :abayk' isimli kitab kt. O kitapta, 30' lu yllarn banda Kazak entelektellerine ne tr sulamalarn yneltildii, davalarnn nasl grld ak olarak yazlmt. Vatandalara atlan iftiralarn, yneltilen sulamalarn

bilig-5/Bahar '97

36

irenlii insan tiksindiriyor. Her eyi abartarak meseleyi oldu bittie getirmek amacyla oluturulan suni rzgar ortal kartrmt. Baz yazarlarn birbirlerine 'Baka lkeye ka' diye akl verdiklerine nasl inanrsnz ? 'Devrimci ideolojiye kar' ifadesine her sayfada rastlyoruz. Zaman kskacnda muzdarip olan Avezov'un 'az yanan fleyerek yer' misali gnl kabard zaman seyrek de olsa srlarn paylat grlyor. Almat hapishanesindeki zor gnleriyle ilgili hatralarn srda dostu Kaym Muhamed Janov' anlatm. 'Ben anlataym sen dinle. Zindann heybeti byk, azab ar. Az zaman iinde cehennemin kl kprsnden gemi gibi olduk. Sorgulamadan geldikten soma yal yardmsever bir kiinin gizlice syledikleri bu gn hala gzlerimin nnde. 'Muhtar, sonraki dnemde tarihi, gerekleri bilen insanlar gerekir. Bu canavarn penesinden kurtulacamz pheli. ' Hata ettim, gemiimi inkar ediyorum' diyerek hkmet temsilcilerine ak mektup yaz. Bizler mrmzn sonuna yaklatk, arkamzdan nmz yakn. Bundan sonra kendi tezeimizi kendimiz deip ne yapalm... Bu yzle geldik, bu yzle gidecek insanlarz' diyerek akl verdi' demiti. Tok gzl milletin, sekin vatanda verdii bu aklla Avezov' un kurtulmasna sebep olmutu. Kendisine verilen bu akl dikkate alan Avezov, ak mektup yazmaya balar. Bu mektubu nce Kaz APP' nin bakanna, dier kopyalarn Kazaka ve Rusa hazrlayarak 'Kazakistanskaya Pravda' ile 'Sosyalistik Kazakistan' gazetelerine gnderir. ' Avezolu Muhtarn mektubu' adn verdii bu mektup, sz konusu gazetelerin 10 Temmuz 1932 tarihli saylarnda yaynlanr. Sulu bulunan Avezov' u namlunun ucundan kurtaran bu mektubun tam nshas 'Juldz' dergisinin 1988 ylndaki 7. saysnda yaynlanmt. T. Jurtbaeb' in 'Besigindi Ayala' adl romannda da tam olarak yer almt. O mektubu tekrar yaynlamay uygun grmedik. Mektubu buraya almamakla birlikte onun iinden Avezov' un cann kurtarmasna sebep olan konuya deinmek istiyoruz. Avezov' un ban kurtaran husus, aradan altm yl getikten sonra, yeniden yaplanma dneminde ancak bu gnk nesil tarafndan

anlalabilmektedir. "lk olarak, 'Zenginler ile boy beylerinin refze edilmelerinin gereini ve gerekesini samimi olarak kabul etmedim. Solhoz, Kolhozlarn yaplanmas srasnda ortaya konan byk ve nemli hizmetlere de ilk zamanlar gvensizlikle yaklap kar ktm.' diyor yazar. Bu kadar nemli olan bu faaliyetler nelerdi ? 1926 ylnn banda, nce zenginlerin somasnda ise on be hayvan besleyip geimlerini salayan orta halli ailelerin mallarnn ellerinden alnmas politikas uyguland. Mallar ellerinden alnan Kazak aileler, bolua dp mekanlarndan uzaklaarak ne tr bir ile uraacaklarm bilmez bir halde ge baladlar. Uygulanan bu politikadan bir milyon kadar orta halli aile olumsuz etkilenmi, yoksulluun en alt snrna derek alkla yz yze kalmt. Toray, Semey, Akmola eyaletlerinin yoksullar, byk nehirlerin boylarnda yaamakta olan yerleik halkn yanma g etmeye baladlar. Arka' nn iddetli souk k, malsz yoksullar dilenci durumuna drp krd. "te bu ac sonu M. Avezov ok nceden tahmin etmiti. ' Gebe Kazak aileleri hibir ekilde yerleik hayata gemeye zorlamann gerei yok. Onlar asrlardan beri kalplaan otlak paylamna, oba geleneine gre yeni dnemin artlarna uyum salarlar. Kazak ailelerin yerleri miras yoluyla eskiden beri paylalp belirlenmitir.' diye makale yazp yol gstermesinde dnen insanlar iin byk ibret vard. Kalp gzyle gren akll insan olacaklar hisleriyle nceden bilmiti. Yer yznn akll insanlar kendi lkesinin halkn nasl etsek de kalkndrsak, ne yapsak da zenginletirsek diye abalyor. Oysa bizim yneticilerimizin herkesin malm mlkn, tasarrufunu elinden alarak, halk nasl etsek de yoksullatrsak diye gayret gstermeleri anlalmaz diyerek skntlar yazd. Halk zenginlemeye, gelimeye altka biz, onlar dilencilie ynelttik. Merkezi Rusya' da aalar tamamen yok etmek gerekir' eklinde bir karar karlmt. Bizim gnlller de aas olmayan Kazak kylerine gelip 'Be keisi olan Kazak' aa olarak yazn', 'Ne yaparsanz yapn, kynzden aa karn' diyerek sopann ucunu gsteriyorlard. Orta halli aileleri aa olarak

bilig-5/Bahar '97

37

gsterip ellerindeki btn mal alarak srgn etmek insafszca verilen bir cezadr. Merkezi Rusya'da 'Kemikleri derilerinden kan amele kylleri ykseltiniz' eklinde bir karar alnmt. Bu karar zerine bizim gnlller, uysal halkn stne kam sallayarak "ilerinden ne yapp edip amele bulun, onlar dierlerinden ayrarak kyn dna karn, Onlara ayr ev yapn, ameleden bakan sein' diyerek ie giritiler. O dnemde cahil, ba deyince kulam gsteren, yemek yiyip ayak uzatmaktan baka bir ey bilmeyen amele bakanlarn ktn babalarmz trk yakp sylerlerdi. "te, yerli halkn etnolojik zelliine, tabii yapsna dikkat etmeyerek gz kapal gerekletirilen ilerin ard arkas kesilmeyen zdraplara neden olacan byk yazar, ok nceden tahmin etmiti. Fikirlerini makaleler halinde sureli yaynlarda yaynlamt. Bu hareketinin yazarn bana kara bulut gibi kp, Onu 'zengin yanls' , 'alaordann fikirlerini edebiyat sahasnda uygulamaya koyan kii' olarak gsterdii malumdur. Nasl etsem de bu vn verici iftiradan kurtulsam diye bunalan Avezov, ' Edebi hizmetim genlerin gnlndeki milliyetilik ateini hafifletip azaltmad, aksine onu iyice glendirmeye balad' diye yazd. Baka bir zaman, 'Ey Pirim ey! Milletini seven milliyetilikle sulanr mym' diye syleyen de ayn Avezov' dur. Ak mektupta zerinde durulmas gereken ikinci nemli husus, 'olpan' dergisinde ok nce yazd bir makaledeki fikirleri iin 'Onlar gelime yolunda zararl fikirler idi' dedii ifadedir. 'olpan' dergisinde yaynlanan o makalenin zellii neydi ? O makaledeki bozguncu fikirler nelerdi? Avezov'un bana bela olan bu hacimli makale ' Kazak Edebiyatnn 'imdiki Devri' adn tayordu. 'olpan' dergisinin 1922 ylndaki 2. ve 3. saylarnda, 1923 ylndaki 4. ve 5. saylarnda yaynlanmt. Avezov'un 20 ciltlik klliyatnn 15. cildine alnacakken yaynevi redaktrnn ileri grll yznden karlmt. Bu ekilde 70 yldan beri gizlenen, okuyucularyla bulu turulmayan makalenin srr neydi? Makaleyi 'olpan' dergisinden bularak okuduk.

Geni makale nce Abay'n iirlerini tahlil etmekle balyor. Abay realizmi, Abay romantizmi konularm tanmlayp aklayarak bu edebi akmlarn Kazak edebiyatna giri aamalarn teferruatyla izah ediyor. Sonra Ahmet Baytursmov'un eserlerindeki edebi deer zerinde duruyor. Jusppek Aymaytov'un eserlerindeki psikoloji inceleniyor ve kahramanlarn tahlilleri yaplyor. Avrupa edebiyatyla yakndan ilgilenen Aymaytov'un ustal, resmetme tarzndaki yenilikler zerinde derinliine duruluyordu. Majan Jumabaev' in iirlerindeki romantizm, Bayron, Pukin iirleriyle ayn ayarda deerlendiriliyordu. Majan' in o dnemde 'rlplak yandm sevdim' diye dilden dile dolaan ak iirlerinin eski Kazak iirlerinin mazmununun zenginletirilmi rnekleri olduu syleniyordu. O dnemdeki Kazak Edebiyatnn nemli rnekleri zerinde duran, onlarn halk tarafndan pek dikkat edilmeyen sanat deerleri zerinde tahliller yapan planl, fikirleri ve yapsyla ok deerli bir makale. Bu makaleyi bu gn tekrar bastracak olsak, yksek eitim kurumlarnn edebiyat blm rencileri iin ok yararl bir kaynak olaca phesizdir. Ak mektuptaki nc husus 'Alka' ile ilgili. 'Alkann programm yeniliki bir edebiyat program olarak kabul etmem de doru deildi.' diye yazyor Avezov O halde 'Alka' nedir ? 'Alka' 20' li yllarda gen edebiyatlarn bir araya gelerek oluturduklar bir gruptur. Yukarda isimleri geen bir ok yazar, birbirleriyle sk ilikiler kurmulard. Baka bir ifadeyle 'yeniliki istikametteki edebi grup' olarak isimlendirilebilir. lkeyi kartrmakta olan devrimci ideolojilerin, dnya zerindeki mcadeleci tekilatlarn sadece iyi ynlerini alp, bunlarn Kazak toprana, Kazak milletine uygun olan tecrbelerinden yararlanlmasn teklif ettiler. 'Alka' nn ncelikli maksad, ylesine kark, deiikliklerin ve devrimlerin ok sk yaand bir dnemde, Kazak adet ve geleneklerinin unutulmasn nlemekti. in ve Rusya gibi iki byk lkenin arasnda yaayan az saydaki Kazak' in kendi etnik yapsn, geleneklerini ve kltrn korumas, zaman kaybna tahamml olmayan nemli bir meseleydi.

bilig-5/Bahar '97

38

Bu gnk yeniden yaplanma dneminin bayraklaan slogan, her milletin kendi geleceini kendisinin hazrlama hakkna sahip olmasnn gereklilii deil mi ? "te, 1930 ylnn banda Avezov' u 'milliyeti, alaordaci' sulamalaryla yarglayp canndan bezdirmelerinin esas dayana bu gerektir. Bu ekilde gazeteler vastasyla kendi kendisini sulayarak, her eyi kabullenmesi, Avezov' u 1937 ylnda yeniden tutuklanarak 'halk dman' olmaktan kurtarmt. Bu blmde T. Jurtbaev' in 'Besigindi Ayala' romanndaki bir isim zerinde zellikle duralm. Avezov Takent, Almati hapishanelerinde yatt zaman arkasndan alayp kalan Mualima' ya gz kulak olup hapishaneye yiyecek iecek, giyim kuam getirip duran Ahmetbek iykibaev veya Ahmetbek Beysembaev' in isminden iltifatla bahsediliyor. Skntya dt zaman yazara yardm eden kii okaev Ahmet' ti. Yazarn akrabas Avezov Ahmet, yardm edememiti. Bunun delili o dnemde kitabn yazarna o Ahmet' in anlatt hatralardr. Avezov Ahmet mr boyunca Saraa ehrinde yaad. 1978 ylnda vefat etti. 'Bala Muhtar' (Yazar, 1967 ) isimli hatrat yayland. Bu makalenin yazar (D.D. .n.) o dnemde frsat bulduka Ahmet Aabeyle defalarca sohbet etmiti. O sohbetlerden birinde Ahmet Aabey, 'Endik Kebek'te ve 'Baybie Tokal' daki kadn tiplemelerini canlandrdm anlatarak 'Muhtar hapiste yatarken arkasndan gidemedim.' diyerek iindeki zntnn ve pimanln beynini kemirdiini anlatmt. insann bana bela geldii zaman dostuz, akrabayz, diyen bir ok kiinin saklanp uzaklatn biz buradan anladk. Hapisten kan Muhtar, bir mddet sessizlikten sonra Kazak Tarm rnleri Enstitsnde retmen olarak ie balad. Enstitn' nn 14 Eyll 1932 tarihli ve 79 numaral M. Avezov 1 Eyll 1932 tarihi itibaren Kazak ve Rus Dili blmnn doenti olarak ie kabul edildi eklindeki kararn biliyoruz. Bir ev kiralar. Leningrad' daki eine ve kzna mektup yazarak gemiteki dargnlnn hepsini unutup onlar arr ve gz mevsiminde Almati tren istasyonunda karlar. 'zder' adndaki denemesini yazar. ' Kara Kara Olay'

na malzemeler toplayp ok gemeden yazmaya balar. Bunlarla birlikte, gemiteki 'milliyeti' sulamas ve iki yla yakn karanlk zindanda yatm olmas, bir kurt gibi iini kemirir. Nihayet S.S.S.R. yazarlarnn 1. toplantsna delege olarak seilmedii halde sadece konuk olarak katlmaya mecbur olur. Bu blmde yine bir hatraya yer verelim. Yazarn ailesini barna basp ilerine gz kulak olan arif bir ihtiyar var. Bu gn ya doksandan am durumda. Ad soyad Ahmet Kartaov. Bu kitabn yazarnn konutuu kiilerden biridir. Bu ihtiyar ile Avezov' un dostluu hakknda bu incelemeyi yapan yazarn (D.D. . n.) 'een Karinin Dost' isimli hikayesi yaynland. O Ahmet anlatyor: 'Ellili yllarn ba olacak. Savaa katlmla ilgili belgelerimden baz insanlar phe ettikleri iin gazi aylm alamyor, kaderime isyan ediyordum. Bahede dolaan sevgili Muhtar...arkamdan gelerek kolunu omzuma att ve sessizce konutu. - Ahmet, nikamu ne skaji, Stalin nas ne lubit. - (Ahmet, hi kimseye syleme, Stalin bizi sevmiyor.) Byk yetenek, nl kalem erbabnn bu ifadesi hayat boyunca cann skan en nemli srryd sanki. 1930 ylnda Avezov' u zindana kapatan mahkeme karar, ancak 1958 ylnda ortadan kalkmtr. Sz konusu ak mektupta, hatra krntlarna dikkat edilmesi gereken ok nemli bir nokta var. Bu, Avezov'un ok skntl ve bunaltc bir dnemde kk hedefini byk hedefi uruna gzden karmas, gelecek nesillerle yzleebilmek amacyla mrn amalarn amac (en byk maksat) olarak deerlendirmesidir. Byle yapmayan nice genlerin altn balarm kurban ettiklerini biliyoruz. Gelecek nesillerin ve yapaca byk hizmetlerin hatrna o ak mektubu yazan Avezov' u henz yeni yeni tanyoruz. Demek ki Avezov, ileri grldr. Sz konusu mektubu yazarak 'gemite yaptklarn karalamasayd' bu gn bizler iin 'Abay Joli' roman yazlmam olacakt.

bilig-5/Bahar '97

39

MUHTAR AVEZOV YILINDA DNCELER

Prof. Dr. Mekemta MIRZAHMET H. A. Yesevi . Kazakistan Halklar Tarihi ve Etnoflolojisi Ar. Ens. Mdr. Kazak Trkesinden aktaran: Banu MUHYAEVA

XX. yzyl edebiyatnn byk klasii Muhtar Avezov'un ilim ve sanat yolunu tanmak, yazarn estetik dnyasn derinden aratrmak meselesi, bugnk zaman talebi asndan deerlendirme grevini ileri srmektedir. nk toplum zihniyetindeki deiimler ve Milli bamszlk bayra altnda gelimekte olan tanm ve yeni grler erevesinde byk yazarn engin edebi miras, halkmzn gemii ve bugnnn temeli manevi alemindeki tekrarlanlmaz muhteem estetik dnyas da yeni bir adan deerlendirilmelidir. Yazar, hayatn halkyla birlikte dar geitlerden geerek, tarihin tekrarlanlmaz sosyal, siyasi sarsntlar ile totaliter sistemin adaletsiz basksnda geirdi. Kamuoyu ve edebiyata tayin edilen talepler, parti ilkeleri, hibir yetenek sahiplerine belirlenen emberleri amasna izin vermedi. lgin kaderli Muhtar Avezov eserleri, bu durumdan dolay, edebiyat eletirilerinde birbirine zt ve ikili fikirler olutura geldi. Mkemmel eserleri ve temel almalar da adalarnn gz nnde, gelecek nesil uuruna ulamadan "aktandaktara" veya "yar aktandaktara" dnt. Bunlar yazarn alt ciltlik ve on iki cilt eserler toplamna girmedi. Hatta, eserlerinin tamam diyebileceimiz yirmi ciltlik toplama da sansr tarafndan caiz grnenleri ilave edildi. Enstt ilmi heyetinin karan olmasna ramen, sansr mdahele ederek, btn eserleri tralayp, yn yolunan tavuk gibi basld, uyank okuyucuya malumdur. te, byle kaderi etin siyasi sosyal durumda, milli zihniyetin damarn kesip halkn tarihi hafzasna el koyup, gemiim umursamayan, burokrasi uuru benimsetti. Bu dnemde yaayan yazar kaleminden doup, Milli manevi hazinemize dnen, tekrarlanlamaza asl olan edebi eserleri yeni zaman ruhunda ve ilmi esasla deerlendirme meselesi, huzurumuza tarih grev olarak kmaktadr. Zaman talebi seviyesinde bulunabilmek, yazar eserlerini yeniden tanyp, deerlendirmede geni apl, ok ynl aratrmalar ve ilmi teorik incelemeler yaplmasn gerektirmektedir. Muhtar Avezov'un edebi eserlerinin tamamnn akademik basksn hazrlayabilirsek, elli ciltten oluacak eserlerinin baslmas medeni ve manevi hazinemizin zenginlemesinde kaynak olacaktr.

bilig-5/Bahar '97

40

Muhtar Avezov'un hayat ve ilmi, sanat eserleri hakknda eline kalem alp fikir syleyen, byk ilmi aratrmalar yapan kalem sahiplerinin genel says bini amaktadr. Bu grubu yeniden aratrma iine katlmaya balayan genler akm devam etmektedir. M, Avezov hakknda yazlan almalarn Kazak diliyle snrlanmadan, baka halklarn dillerinde de yazlp, yaynlanmas, yazar eserlerinin btn insaniyete ortak manevi hazine kayna olduunu gstermektedir. Yazar eserlerinin tantmnda, deerlendirmesinde ve yaynlanmasnda ciddi aratrmalar yapp, Muhtar tantm alann oluturmada nclk gsteren edebiyat alimlerin katks arlkldr. Muhtar tantm alannn karlkl ve zor meselelerini ilk eletiricileri ve teffekrleri ve nemli ilmi aratrmalar yapanlarda aa nesil temsilcileri Saken Seyffulin, Sabit Mukanov, Gabit Msrepov, B. Kenjebayev, M. Karatayev, A. Tejibayev ve bakalardr. Bu neslin oluturduu gelenei, sonra orta ve gen kuak Muhtar tantmnn eitli kark ve nemli meselelrini derinden aratrarak, aa nesil geleneini yakr bir biimde devam ettirdi. Bilgin alim, klasik yazar Muhtar Avezov'un edebi eserlerini her ynyle tanmak, derinden benimsemede sahayla ilgili elde ettiimiz baarlar vardr. Zamana gre yanl yaptklarmz da yok deildir. nk kalpl sosyoloji grn Kazak edebiyat zerine ok durup fazla zarar vedii, zellikle Abay tantm alannda grnd. Muhtar Avezov'un ilmi sanat yolundaki yldznn parlad iki zirvesinin ikisi de Abay eserleri ile dorudan ilgilidir. lmi sahasndaki nemli baars, ulat zirvesi, Kazak edebiyat tarihinde Abay tantm alannn temelini oluturan eserlerdir. Sanattaki baars ve ulat zirvesi "Abay jolu" epik romandr. Byk air Abay eserlerinin ilmi aratrmalar ile ve incelemelerden kaynaklanan Abay hakkndaki sanat eseri arasndaki btnlk, dnya edebiyatnda tekrar olmayan ayrca bir olaydr. imdiki ve nmzdeki dnemlerde Abay tantm alannda gndeme gelir, eses problemlerinin hepsi de, Muhtar tantm araclyla, onun ilmi teorik seviyesine gre aratrlacaktr. Bu sebepten yazar miras konusunda derin incelemeler gen kuak huzuruna tarihi grev olarak sunulmaktadr.

Gelecekte Muhtar tantm alanndaki ilmi aratrmalarda elde edilen baarlarmz, fikirlerimiz bugnk seviyesinde kalmadan, zaman taleplerine gre Muhtar tantmnn hangi esas problemlerin aratrma objesi olacak, onun hangi yn incelenecek sorlarnn cevab da, eserinin zirvesi " Abay jolu " epik romannda aranacaktr. UNESCO'nunn belirledii, Muhtar Avezov'un 100. Yl dnm mnasebetiyle 1997 yl Avezov yl olarak adlandrld. Bu ylda gerekletirilecek amalarmzdan biri de yazarn elli cilt oluturacak eserlerinin tamamm hazrlamaktr. M. Avezov Edebi Antlar Mzesi grevlileri ilmi esasa dayal elli cilt akademik eserlerinin tamamnn baskya hazrlama almalarm balattlar. Fakat bu zor, kark, dmleri ok, deve kaldramaz sorumlu bir almadr. Kazak edebiyat tarihinde nce bunun gibi sorumluluu byk, geni alma yaplmamt, ilmi tecrbe de azdr. Bizi, yazarn on iki cilt eserlerinin toplam, zellikle yazarn 90. Yl dnm mnasebetiyle yaynlanm 20 cilt eserler toplam ynlendirecektir. Fakat, bu basklarda metin tenkitleri yeterli seviyede yaplmamtr. Hatta baz eserler basm kurulu tarafndan " dikkat etmek " iin veya sansrn yersiz mdahalesinden baz yerleri ksaltlp, hatta baz yerleri deitirildii gizli bir sr deildir. Buna stelik 1930 1940'l yllar, yani on yl ierisinde Rusa'ya geme dnemlerinde hzl deiimlerden dolay imlann bir kalpta olmams bu dnemlerde yaynlanan eserlerinde ok metin ve iml deiiklikleri grlmektedir. Bu durumlar dikkate alarak yazarn elli ciltten oluan eserini baskya hazrlamada iml, metin problemlerinin doru zlmesi iin bir siteme dayal ilkeyi tutunup bir kalba sokmak ihtiya duyulan talep olarak gndeme gelmektedir. kinci olarak, elli cilde giren eserler, nceki basklanyla mukayeseli verilecektir. Buradan birka zorluklar kabilir. nk yazarn arivindeki belgeler, fikirler dzensiz sistemletirilmeyen, kark haldedir. Onlar konu, tr, kronolojik bir dzene sokulmamtr. Yazarn ilk akademik basksn kaliteli bir ekilde baskya hazrlamak iin, nce ariv belgelerini tr, konu, kronolojik bakmndan

bilig-5/Bahar '97

41

tasnif etmek gerekir. rnek olarak unlar syleyebiliriz. Muhtar Avezov'un sadece Abay eserleri ile ilgili araylar ve aratrmalar veya Abay hakknda sanat eseri, oradaki trl fikirleri, haiyalar, el yazlar, tezleri etitli fikirleri, bildirileri, mektuplar, konumalar, kapal fikirleri, Abay hakknda 15 cilt oluturacaktr. Sadece bilgin alimin Abay tantm alanndaki daha yaynlanmayan ariv belgeleri 30 bsk kalbm aaca biliniyor. "Abay Jolu" epik romann yazd srada birka defa deitirilmiti. Redakte edilen ve onlarn arivde bulunan birka nshalar vardr. Bunlar redakte edilip dzeltilen nshalara veya dnemin siyasi sosyal durumuna gre ksaltlp, deitirilen nshalardr. Buna epik roman yazd srada ayrca halk azndan toplad Abay' n hayat ve airlii, sosyal hayatyla ilgili ok deerli, nadir bulunan iki cilt kaynaklan da dahildir. " Abay " tiyatrosu, opera librettosu, edebi senaryo, film senaryolar ve onlarn birka defa Kazaka, Rusa yazlan nshalarnn hepsi de tr, konu, kronolojik ynden tasnif edilip, onlara ilmi aklamalar yazlmaldr. Bu i acilen yaplmaldr. Yukarda ad geen eitli bilgiler kaynaklarnn ou Arapa, Latincedir. Onlarn yanlsz, doru okunmas da klfetli bir itir. nk gz alm adam olmazsa, Muhtar Avezov' un el yazsnn, acele veya ksaltarak, bazen sadece kendisi anlayabilecek ekilde yazlmasndan dolayo, zlmesi ok zordur. Bu zorluklara katlanp M. Avezov eliyle yazlan Abay eserleri ile ilgili bilgiler ve sanat eserleri kaynaklarnn toplanp, dzene sokulmaldr. Abay'la ilgili almalardan oluan 15 cilti baskya hazrlama n almay gerektiriyor. Yazarn eserleri ok deerli kaynaklardan biri de, Muhtarn hayat boyunca yazd mektuplar ve yazara yazlan mektuplardan oluan epistolyar tr, ok ynl hayat srrndan bahseden tekrarlanlamaz el yazs nshalardr. Bunlar tarihi ahslara, baz insanlara ve resmi kurumlara yazlan mektuplardan ibarettir. Fakat bugne kadar deinilmemi, aratrlmayan sahadr. Aratrlrsa bu mektuplar birikimi, yazarn etin dnemlerde yaadklarnn srrn renmemizi, bununla birlikte yazar labaratuvarnn tabiatnn aklanmasn salayacaktr. imdi M. Avezov'un hayatm, ilmi ve sanat yolunu derin incelemede adalarnn, onu gzleri ile gren arkadalarnn

hatralarnn ayrca yeri vardr. Bunlardan semeler Rusa ve Kazaka olarak iki defa yaynland. Gnmzde yazar arivinde bulunan son yllarda oalmakta olan hatralarm toplayp, tasnif edip, her birini aklamalar ve orada bulunan isimler ve mekan adlarnn dizini ile birlikte yaynlamak yararl olur. Gelecekte onlarn birka cilt olarak yaynlanmas ve onlardaki kaynaklarn her ynyle incelenmesi gerekir. Bunlar yazarn yaad trl siyasi, sosyal durumlar srrn renmeye gtrebilen deerli kaynaklardr. Aratrclar iin de bilgi kaynadr. Yazar mirasm aratrmada bekletilmez, ok acil meselenin biri Muhtar Avezov' un edebi ortam ve evresidir. Bilgin yazarn kaderleri her trl tarihi ahslarla dorudan ve dolayl olarak mnasebet ettiini veya onun Semey'de, Orunbor'da, Takent'te, Moskova'da, Sank Petersburg'da, Almat'da edebi ortam olduunu kimse phe etmese gerek. M. Avezov'un katld bu edebi ortamlar ve yaam srasnda mnasebette bulunan kaderleri eitli insanlar ve mnasebetlerini tespit etmek kolay i olmasa gerek. nk yazar adalar ve srda, saygdeer ortaklarnn fikirlerinde, Muhtar Avezov' la dorudan veya dolayl mnasebette bulunan, ayn kaderi paylaan insanlar hatras bizim iin bir malum bilgi tabakalarnn akla kavumasnn kayna grevim yapacaktr. Yaayan ariv sahipleri hafzasndaki bilgileri kada geirmezsek, ok deerli bilgi kaynaklarn kaybedebiliriz. Bilgin alim btn uurlu hayat ve ilmi sanat yolundaki gelimesinin esas teli, yazarn temel alma sahas, byk air Abay etrafnda younlamaktadr. Abay tantm alanndaki yazarn srekli aratrmas iki sahada, yani ilim ve sanat bakmndan yapld. Abay eserlerini ilmi esasta tantma ve inceleme almalar 20 yllk;her eit edebi trden yazlan byk air hakkndaki eserlerinin yazlmas ise 12 yllk bir uzun sreyi kapsyor. Byk air mirasm derin inceleyip, Abay tantmnn ilmi temelini oluturan M. Avezov'un yapt ilmi, estetik aratrmalar kknden kavrayarak, onu imdiki okuyuculara ilmi esasta tantmak gelimekte olan Muhtar tantmnn en nemli meselelerindendir. Ortak Abay tantm tarihinde byk dnr, air mirasm ilmi ynden incelenmesi iin M.

bilig-5/Bahar '97

42

Avezov'un yapt tekrar olmayan aratrmalarnn srrn renip, zn kavramak, Muhtar tantmnn ilmi seviyesini ykseltip, alann geniletmeyle birlikte, Abay tantmn da derinletirip, yeni ynlerinin aklanmasn salyacaktr. Bu bakmdan, yeniden gndeme gelip ihtiya duyulan zor mesele " Abay " eserleri Muhtar Avezov almalarnda konusu ok ciddi aratrmalar gerektirmektedir. nk, bu yeni bir problemdir. M. Avezov'un btn ilmi, estetik dnya gr ve sosyal estetik anlaym etkileyen byk dnr, air eserleri, yazarn manevi gelimesinin ince srlarn renmemizin rehberi oluyor. Abay'n oluturduu manevi gelenek, yazar eserlerinde etili renkler bulup, uyum salamas nedenlerim kefetmek yeni grler oluturacaktr. Muhtar Avezov ilmi, estetik yolunun btn manzarasn ilmi ynden incelemek amacyla, yazarn eserlerinin aratrlmas ve deerlendirilmesi, tantlmasyla ilgili geni kapsaml bibliyografik dizin yapmann ilmi pratik nemi byktr. Bu sebepten, ncelikle yazarn sanat eserlerini, ilmi aratrmalarn, sosyal faliyeti ve yabanc dillere aktarlan eserlerini inceleme ve deerlendirme, Muhtar tantmnn teekkl ve gelime tarihini renmek, ilk srada kronolojik sisteme dayanan bibliyografik almalarn yaplmasn gerektiriyor. Bibliyografik dizinin esasnda okuyucu ve aratrmaclara, magistirlere, asistanlara, tez yazan rencilere, konferans verenlere, yani gndemdeki ilmi pratik almalara gerekli konu sistemli bibliyografik dizinin yaplmas gerekir. te, bunun gibi n almalar temeline dayanarak, genel okuyuculara, yani M. Avezov'un ilmi, sanat eserlerini yznc yl dnm mnasebetiyle geni apta tantmak iin, uygun rehber bibliyografi dizininin birka dilde yaplmas gereklilii gndeme geldi. Bu yazar kaleminden doan her trl edebi tr niteliinde, yeni mensur, tiyatro, tercme, edebiyat tarihi, aratrmalar ile ilgili saha taramas yaplmaldr. te, u almalar gerekletiinde Muhtar tantmnn temel n artlar yerine getirilebilir. M. Avezov hayat ve edebi eseri ile ilgili ansiklopedik yapma meselesi ele alnmaktadr. Sebebi zel ansiklopedik bir tek M. Avezov hayat ve edebi eserlerine atf edilmiyor, btn Kazak edebiyat tarihinde- de ilgili, olduka geni apl manevi hazine olcana gveniyoruz. Bu yolda " Abay " ansiklopedisini hazrlamada elde edilen

baarlar ve eksiklikler tecrbesine dikkat edilmelidir. nk bu bir defa yaplacak manevi eser olduundan dolay, devir talebi ve ada seviyedeki yeni bak, yeni gr asndan yazlmaldr. XX. yzyln byk yazar olarak bilinen M. Avezov eserlerinin dilini btnyle kapsayan szlk yapma meselesi, Muhtar tantmnn erevesini ap, genel dil bilimi sahasn aratrlacak nemli problemdir. nk 1979 ylnda baslan Muhtar Avezov' un "Abay Mu" romanndaki kelimelerinin kullanm skl szl eseri ancak 4 kitab kapsayan isim szler saysnn 16983'e ulatn aklad. Dnya klasikleri Shakespeare'in btn eserlerinde 18000, Pukin'in eserlerinin akademik basksnda 22000 kelime oluturduktan syleniyor. Eer yazarn 50 cilt akademik basks yaynlanrsa, onda kullanlan kelimelerin says bakmndan iki defa artaca phesizdir. M. Avezov'ise sadece 4 cilt romanndaki kelimeler says yukardaki szlklerin te birini oluturmas artc ve dndrc olgudur. Gemiteki gebe hayat esasm kendi tabiatna uygun zelliiyle, kim olsada derin tanyp, bilgelikle yararlanarak renkli szle tekrarlanlamaz estetik dnya oluturmas ok zordur. M. Avezov gebe hayat temelinin tekrarlanlmaz yazandr. Onun yaz dilinin szln yapmak, bekletilemez, acil ilmi hem pratik nem tayan derin mesele olarak ileri srmektedir. M. Avezov'un tekrarlanlamaz byk ahsiyetini estetik edebiyatta, sanatta ve ilimde tantma meselesi geni apta aratrma objesi olmaktadr. Fakat meselenin dm, sanat ve ilim sahasnda aray ve aratrmalarmzn bir sisteme dayal derin incelenmesi ile Muhtar tantmna byk katkda bulunabileceimizdedir. Abay tantm tarihinin gelimesine dikkat edersek, Muhtar'in uyard gibi Abay eserinin ilmi esasla deerlendiren almalar ou zaman ilgili trenler srasnda hzla oalsa, baka vakitte devam etmedii gizli sr deildir. Muhtar tanma alannda imdilik yazar eseri sistemli aratrma konusu olup, uzun yllar kapsayan ilmi projeye dayanarak yrtlmesi az olsa bile, kendi rnlerini vermektedir. Yava yava oturtulmaya balayan iyi neri Abay tantm ve Muhtar tantm alannda istikrarlandrmay gerekletirebilirsek ok eyi baarm oluruz.

bilig-5/Bahar '97

43

"ABAY YOLU" EPOPESNN YAZILI TARH

M. Awezov'un "Abay yolu" roman (eposesi) getiimiz asrn ikinci yarsnda Kazak halknn hayatnn eitli ynlerini aka gsteren, o dnemi geni bir ekilde ok ynl olarak tasvir eden, byk planl epik, gerek anlamda ansiklopedik bir almadr. Eserin ana fikri, Kazak toplumunda Abay'n balatt, ilerici demokratik glerin eskiyi savunan derebeylie kar bir mcadelesidir. Bu mcadele, halkn yarm asrlk tarihini kapsayan eserin iine sinmitir. Bu mcadeleye Kazak toplumunun nesli itirak etmitir. Epope konulan boy balarnn kavgas, cesur ve yrekli insanlarn alma istekleri, genlerin serven ve oyunlar, yazn yaylaya gme, kz isteme ve dn, lnn ardndan yemek verme, cut (kara k), ynetici seimi, dava grme, ava kma ve tabiat olaylardr. Abay bunlarn hepsini benimsemitir. ocukluunda da susuz olan Kodar ve gelini Kamka'nn ar ekilde cezalandrlarak lme terkedilmelerine ok zlmtr. Bydnde Kodar'n tek mirass olan, kardeinin ocuu Darmen'e gnlden yardm etmi, bu yetime baba olmak isteyen iyi niyetli Darkembay'a sayg gstermi, adaletsizlik gnlnde yara ap, itiraz ve fke dourmutur. Fakat o, hemen kar kmaz. Hayat gereine uyan yazar, Abay'n geirdii zor ve dalgal yolu tam gstermeye alr. nceleri Abay babasnn ve dier smrgecilerin eylemlerini kabul etmeyerek sk sk kayglanr. Daha sonra bunun manasn anlamaya balar. Babasyla yollan ayrldktan sonra Abay kendi yoluna, mcadele yoluna girer. O gerek dostluu halktan olan Darkembay, Bazaral, Darmen gibi insanlarda bulur. Romanda (epopede) gsterilen problemlerin okluu, insanlarn ve kaderlerinin eitlilii, hayat, toplumun tam sosyal yaps, fakir insanlarn hasret dolu gzleri, bamllk durumu, byk derebeyleri arasndaki anlamazlklar, toprak, yayla mcadeleleri, gebe yaam, ky ilerini yrtme yntemleri, kltr, eitim meseleleri gibi tarihi hadiseler hakknda bilgi verilmesi, problemlerin ok ynl ve ok planl olarak anlatlmas artcdr. Halkn hayat ve geimini teminini, gelenek an-

Prof. Dr. Zeki AHMEDOV

Aktaranlar: Zeyne SMAL - Ahmet GNGR

bilig-5/Bahar '97

44

layn, halk vekillerinin grlerini tasvir eden M. Awezov, milli ve insani deerlere nem vermekte ve birliini grebilmektedir. Toplumun tarihi geliiminden devrimize kadar nemini kaybetmeyen ilerici eilimleri ayrdedebilmektedir. M. Awezov'un, Abay devrini sanatsal olarak tasvir etmesinde, mesela, baz ynleri ele alndnda, (ataerkilderebeylik durumu, boylar aras mcadele vb.) tarihi srelerin zn anlayp tarihilere yn gstererek aydnlatc fikirler verdii sylenebilir. Awezov, olaylar ve gerekleri kada dktnde hayat mcadelesi konusunu iyice amaya, sosyal yann glendirmeye almaktadr. Hayattaki iliki ve mcadelelerin asl sebeplerini gstermekte, kabul edilen dorular erevesi ile kstlamamaktadr. Gerekirse, btn yazdklarn bir dmde toplamak iin belli bal meseleleri ortak bir yola koyup karlatrarak, olaylarn geliimini deitirerek kendine gre dzenlemektedir. M. Awezov'un elyazmas ariviyle tantmzda, yazarn elindeki yaynlanmayan belgelerin, az da olsa Abay' grm, evresinde yaam birok insann ulu air ve evresi hakknda yazlm hatra bilgilerinin okluunu farkettik. Bu hatralarda baz hadiseler btnn paras gibi para para, baz hadiseler birbirine zt bulunsa bile, o devrin asl olaylar hakknda, o evrenin tannm insanlar hakknda paha biilmez bilgiler vermektedir. Yazar, epopede anlatlan olaylarn ounu genliinde duymu ve yaamtr. nsanlarn birouyla bizzat tanan M. Awezov, onlar roman kahramanna dntrdn yazmaktadr. Byle durumlarn yazarlar etkilememesi, sanat dnyasna tesir etmemesi mmkn deildir. Abay'n hayatyla ilgili byk bir eser meydana getirirken, yazarn planl ve istekli bir biimde az ok yazl ve szl kaynaklardan faydalanmaya giritiini belirtmek gerekir. M. Awezov, Abay' gren, tanyan insanlarla konumu, onlarn sylediklerini kada dkmtr. Bazen ikinci, nc ahslar tarafndan duyduklarn bile enmeden not etmitir. Uzun yllar boyunca birok insandan toplanan bilgiler gelecekteki kahramanlarn hayatyla ilgili gerek olaylar,

Abay'n yaad evreyi yazarn ok ynl olarak tanyabilmesi iin bir frsat olmutur. Yazar, hatralardaki gerekler ve olaylardan o devirdeki sosyal atmalarn izlerini bularak, onlardan nem ve sfatna gre faydalanmaktadr. Usta tasvirci elindeki zengin bilgiyi zenle aratrarak, dnce eleinden geirerek kendi ideolojik maksadna gre tekrar elemekte, herbir kahramana, olaya uygun vazifeler yklemektedir. Epopede Abay dnda Abis, Maa, Ospan, Bazaral, Togjan, Aygerim, Uljan, Kunanbay, Azimbay, Takejan, Orazbay, Bejey, Jirene, Maybasar gibi o devirde, o ortamda yaam prototip kahramanlarla olduka sk karlayoruz. Onlarn yannda, Darmen, sa, yis, Seyit, Saltanat gibi hayali kahramanlar da az deil. Onlar bu ekilde iki gruba tek artla ayrabiliriz. nk bunlarn arasnda keskin bir biimde ayrlan bir izgi bulmak zordur. Yazar, yaam ve prototipi olan gruba dahil edilen kahramanlar yazar, eserin kompozisyon birliini glendirmek iin veya onlarn karakterini gstermek amacyla kendisinin yaratt olay ve atmalarn iine koymakta, onlar epopenin hayali kahramanlar ile de kar karya getirmektedir. Yazarn hayal rn olan fakir Darkembay'n Abay'a yaknlamas, airin halk hasretini btn kalbiyle hissettiini gstermek iindir. Bu, Darkembay'n Kunanbay ile olan anlamazln, halk ynetmeye alan Aa Sultan'n avam temsilcisini ayann altna alarak ezecek kadar acmaszln gstermek iin gerekmektedir. te bundan da, kahramann ilk bataki prototip sfatn kaybederek kahraman sfatn kazanma yollarnn eitli olduunu grmekteyiz. Bazen baz kahramanlarn yaamakta olan insana (prototipine) ok benzedii tesiri uyanmaktadr. Fakat gerekte ise bunun sadece d benzerliklerden ve baz zelliklerden ibaret olduunu grmekteyiz. Yaam ve edebiyattaki bu insanlarn birbirlerinden ok farkl olmalar dorudur. nk, hibir insan imdiki haliyle kendi kendine edebi bir karakter oluturamaz. Ancak onun i dnyasn tandmzda gerek bir edebi ahsiyet dzeyine kartabiliriz. Bu ise gerek bir tasvircinin yapabilecei bir itir.

bilig-5/Bahar '97

45

Yazar hatra bilgilerinden, tarihi, edebi bilgilerden oluan olaylarn sadece solmu ve genel grnmn bulabilirdi. Bu yzden romandaki sanatsal geree olup biten olaylarn tam olarak kada geirilmesi olarak bakmamak gerekir. Olaylar, yazarn sanat dnyasnda doup gelimi, bylece kendi iinde bir balanma, iliki sistemi bulmutur. Tek tek olaylar ve mcadeleler hakknda deil, kahramanlar ve onlarn karakterleri hakknda da bunlar sylemek mmkndr. Epopenin asl kahraman halktr. Halk yaamnn eitli anlar, grntleri eserde toplanarak etraflca tasvir edildi. Halkn romandaki byk kk olaylarla alakas Abay tarafndan onun dorudan mdahalesi, ruh hali, dncesi, dnya gr ve dnya tanmyla badaarak tasvir edilmektedir. Yazar o dnemdeki toplum hayatnn tmbyk kk dalgalanmalarn almak istemiyor. Tersine, hem Abay'n yaamn, hem de ortamn epopedeki ideolojik anlayn aklayacak olan yerleri almaktadr. "Abay Yolu" epopesinde yazarn tarihi, edebi vb. kaynaklardan faydalandn, bylece de tecrbe, dnce ve fikirleriyle kahramanlarn kaderini ynlendirerek onlarn herbirini byk bir karakter derecesine ykselttiini gryoruz. Olaylar kendi ilerindeki kesime, gelime durumlarna gre tasvir ederek yazar, her tr sosyal snfn temsilcisi niteliinde eserde yer alan kahramanlar genel tarihin, toplumun gelimesi, ilerlemesi akmyla ustaca badatrarak onlarn davranlarn eserin asl estetik maksadnda buluturmaktadr. M. Awezov'un arivinde bulunan eitli kk plan ve notlar yazarn eseri nasl ortaya koyup gelitirdiini, ona uygun estetik sonucu nasl kardn gsteriyor. Bazen tek bir epizod veya sahnenin her planda her trl varyantnn yapldn grmekteyiz. Ayr ayr blmlerin ilk bataki planlarnn daha sonra tamamen deitiini gryoruz. Bu, yazarn daima yenilik peinde ve cesaretli bir yaratc olduunun bir delilidir. Baz planlarn ok hacimli olduunu ayr ayr alt blmlerinin kendi iinde blnmesinden anlyoruz. Byle durumlarda eserin ayr bir blmndeki ana konular ile sahneler kahraman-

larn hareketlerini, karakterlerini aydnlatmaktadr. Yazar epope metninin tamamna yakn blmn elle yazp, dzeltmeler yaptktan sonra birka defa daktilo ettirmitir. Bununla beraber, yazarn epopenin sonundaki birka blm iyice olgunlatrdktan sonra kendisinin dikte ederek yazdrd bilinmektedir. Bu blmler sonradan titizlikle dzeltilmitir. Yazarn elyazmalar arivinde bulunan ksa notlar, tek tek blmlerden bahseden planlar, kesik kesik dnceler, metnin nceki varyantlar yazarn laboratuvarnn birok srlarn ele vermekte, bilinmeyen anlar aklamakta, ideolojik maksadnn estetik geree dnmesindeki asl devrelerini renmemize k tutmakta, yazarn dncesinin domas, gelimesi, anlarn, kahramanlarn ve onlarn karakterlerinin oluma yollarn aklamaktadr. Tam olarak ele aldmzda, bu tr belgeler yazarn epopeyi yazma maksadndaki byk yaratclyla tam olarak tanmamza yardm etmektedir. Aadaki taslak-zet halindeki plann ksa rnei olayn ilk bata hangi ynde gelimesi gerektiini gstermektedir: "2. blm. Gndz. Jeksen arazisine Bkeni, Borsak topraklarna Kunanbay obas yerleir. Kendi ynetimine ald ay. Sadece iki gn iinde yapar. Kodar ile Bkeni yaknlarlar, Bjey'e karlar. Bjey, Tsip rzasz. Kunanbay bunu syleyeceine hrszlk yapsaydn der. Maybasar, Jigitek ve Bkeniye tuzak kur, der. Yeni bir ktlk karp, ilkini unutturmak. Baysal'a cretini de der. Maybasar yardmcsn gnderir. Jigitek dver. Abay' gnderir. Bjey'den cevap alamaz. Kunanbay, balatarak aldrtacam, der. Bjey insanlar ayrr. Kunanbay Tokpambet'i Bjey ve Jigitek'ten alp Baysal'a, Ktibak'a verecektir. Asker toplayp yola kar. Bjey zor durumda "(M. Awezov'un Edebi Hatralar Mzesi'nin arivi) LMMA Arivi, 28. dosya, 16. s.) Bazen bir olay yazarn iki trl planlayarak etraflca yaklatn grmekteyiz. Mesela: 1. Sonbahar. Klnak ky g edecektir, Maybasar almak ister. Jigitek'in yaylas. Kunanbay, Klnak topraklarna Bjey'in g etmesine engel olur. Zorla almak ister. Maybasar' gln duruma drmek amacndadr. Yola kma, atma, Kara-

bilig-5/Bahar '97

46

keng'in burnu krlr, Kunanbay'n hilesi gereklemez. Jigitek'in deeri artar. Halk oalmtr. Kunanbay akrabalarn bir araya toplar. tirazlar oalr, Karkaral'dan karar gelecektir. Kunanbay korkmaktadr" (LMMA Arivi, 28. dosya, 116. s.) 2. "Kulnak kyne Jigitek g ettirmek istemekte, Kunanbay izin vermemektedir. Maybasar kuvvet kullanacaktr. Jigitek adamlaryla basp alr. Maybasar' gln duruma drmek amacndadr. Kunanbay fkeyle gidip Bjey gne saldrr. Musakul'daki byk atma, Kunanbay'n hilesi. Kareke Sokk ile karlar. Baysal Karkanl'ya adam gnderir. Mahkeme gelir. Maylar'n gnderdii adam yanna alarak Korpus'un memuru gelir. Kunanbay' kt ekilde keye sktrr. (LMMA Arivi, 28. dosya, 115. s.) imdi epopenin son blmnn taslak halindeki planna bakalm: "Abay, Aygerim ile Araltbe'de k geirir. Yalnzdr. Kitap, iir, alma braklmtr. ehirden, nce Abdi gelecektir. Sonra Samarbay, Akok'ya giderken urar. nc olarak Alpeyim gelecektir. O, Abay'n sylediine gre medreseyi brakp, Takr'a gidip ekin ekerek i saylacak bir meslek sahibi olmutur! Bu yolcu ayr iki haberi getirir. Birinci haber, o sene etin bir k olacandan korkan insanlarn ok olmas... Tahl, erzak zamlanacaktr. Pazarda dilenci oktur. Rus gmenleri arasndan kan dilenci oktur. ehirdeki iiler, fakirler i bulamamaktadr. Pazarda ekmek azalmtr. Baz evler ay bile ikram edememektedir. Bu birinci haber. kincisi, Abay' ok sevindiren bir haber. Bu haber Maa hakkndadr. O, Alt Vilayet'in hakimi olmutur. Bunda Maa'n bilgelii, adaletlilii, iyi huyluluu herkesten stn gelmitir. ubar, Azimbay, Oraztay olu Elev, Jirene ocuklar kskanmaktaym. Fakat, Maa onlardan ok daha yce, deerli biridir. Huzuruna Semey dnda, birok uzak illerden byk davalar geldii, bu davalarn hakimliini yapt sylenmektedir. (LMMA Arivi, 29. dosya, 18. s.) M. Awezov o dnemde yaam olan Abay hak-

kndaki romann kitap halinde yazm, "Telara" diye adlandrmak istemitir. Genliinde z ve kuma annesinin terbiyesinden geerek lml bir huya sahip olduunu syleyip Abay' byle isimlendirmiler. Yazar "Telara" kelimesine, Abay iki halkn, Kazak ve Rus halknn kltrn renerek, onlardan faydalanarak byyen diye geni bir anlam vermek istemitir. Fakat, 1942'de baslan birinci kitab, 1947'de baslan ikinci kitab da "Abay" adn almtr. nc kitap ise 1950'de "air-aa" ismiyle yeniden kmtr. Yazar, kitab halkn dncelerine kulak vererek yeniden dzeltip bastrm, 1952'de yeniden ktnda "Abay Yolu" ad verilmi, sonra drdnc kitaba da bu ad verilmi, epope btnyle "Abay Yolu" diye adlandrlmtr. Dikkate deer bir durum, Abay hakknda herbiri iki kitaptan oluan ikiz iki roman olmas, iki kitabn da iki ayr adla adlandrldktan sonra ("Abay", "Abay Yolu"), drdnc ve ikinci kitabn sonunda epilog verilmesidir. kinci kitaptaki epilogun sonunu 1942 basmna gre hatrlayalm. "Snrsz bozkrlar, Eral, Oykudk, Konk bozkrlar uzanmakta. Geni alemin dz yz sanki panldayarak nefes almakta. Batan gneten yaylan k, bozkr kzl parlak bir kla sslemi. Sonsuz bucaksz etraf nurlu. airin gnl imdi gz nnde sanki bir bozkr deil, deniz, geni sakin bir deniz grmekte. O denize, hayat tarihi bol okyanusa bir gemi tek bayran ekip yola kt. Yol ald, belli olmasa da ilgin kl bir karaya doru uzun bir yolculua kt o gemi. Bayranda "Tart (mit)" eklinde bir slogan var. Halkn midini tayan bu gemi "gelecek" karasna doru gitti. Bu "Abay gemisi" alemde inanl, dz bir yol izerek ilerlemekte. Uzaklara gitmekte. Uzaktaki ufua bakan Abay'n gzleri, dnce gz, o gemiyi iyi bir yolculua karm, yorulmadan bakmaktadr. Btn gnahlardan syrlp yksek bir tepede, hayali ve kendisi oturan Abay sevinli bir gurur hissetti. Onun bu gurura hakk da vard." Yazar byle gzel biten epilogu hi deitirmeden ikinci kitabn baka bir basmnda ona ok az bireyler katarak devam ettirmi. "Bu hali sadece bir an parlayan sevinli yzyd. imdi dalga dalga dnceler kaplad, gnl kaya-

bilig-5/Bahar '97

47

sna tekrar serte vurdular. Giden bulut gibi, karanlk getiren dnceler gerein yzn tantyorlar. Az nceki parlayan gne gibi sevin n, dert ve phe gibi son dnce bulutlar rtmeye balad. nde hayat, mcadele. Bu mcadelede tek bana. Gerekte de yapayalnz. Gerekten onun bir gc ve bir midi olduu doru. Gc airlik, umudu halk. Fakat biri uyanmam g, dieri tannmadan, anlalmadan gidecek mi (Yeter mi sabr, yeter mi kuvvet. Yalnzlktan tkenmeyen kuvvet yeter mi) Hayat yolunun ortasna gelmi. Gemiteki kayb m, yoksa kazanc m ok? Gerekten kaybettiine piman deil. Yaknlarnn babas Kunanbay yabanc gibi oldu. Akrabalarndan Takejan, onlar dman oldular. Orazbaylar, Jireneler de birbiri ardna gitmekteler. Giden gitsin. imdi de gidecek olan bulunur. "Fakat halk kalrsa, halk iin yolumu, canm katacak elimdeki k kalsa yeterdi)" diye bu oturumunda sanki kendi kendine gizli bir sz vermitir. imdi okyanus nerede? Abay, geni bozkra tekrar bir gz att. Okyanus deil, hergnk uzun bozkr grnd. O halsiz, nefesi daralan Eral bozkr. Bu bozkrda imdi toz ykseliyor. Kvrm kvrm toz. O da ne? Abay'n yanna drtnala aceleyle bir atl geldi. Arkasndan gelen atly Abay o onda farketti. Yolcunun altndaki at ok fazla terlemi. Kyden, Eral obasndan, Darkembaylarn istei ile acele ile gelmi. Delikanl, Abay'n rencisi Sadvakas idi. - u toza bak, Abay Aa (O dman, kyn azck ylklarn alan dman. nlerine katm gtryorlar. Yine gtryorlar, soytarlar) diyerek alamakl oldu delikanl. Deniz de, hayal de kayboldu. Yeniden hayat gerei, yeniden yaam mcadelesi Abay'n nne kt" Bu epilog ilk iki kitab bitirmeden drt kitabn arasn yaknlatnp, okuyucular sonraki kitaplara ynelten bir ara gibidir. Fakat, Sadvakas'n gelip syledii bu olay sonra dorudan devam ettirilmemektedir. Yazar, bu olay gelitirmek ve devam ettirmek istememekte, benzeri

olaylardan bahsetmekte, mcadele ve atmann durmadan gelitiini, yeni engelleri aacan gstermektedir. Drt ciltlik epopenin en ok baslan, birka deiiklik yaplan nc kitabdr. Dier kitaplara ise ilk basm deitirilmeden baz notlar eklenmitir. Birinci kitap "air Aa'"dan bu nc kitabn fark nedir? Bu kitap ncelikle, Abay karakterinden itibaren sevimli sevimsiz karakterleri gsterme, aklama, onlarn sosyal snf farkllklar ve srlarn ortaya koyma maksadndan domutur. Neticede, ilk nce Abay karakteri bymeye, gelimeye balam, onun Rus toplumundaki ilerici dnceli fikirlerle beslenmesi, Kazak yoksullarnn istek ve dileklerini derinden anlamas gsterilmektedir. Abay karakteri Abay hayalinin byk bir devam gibi grnmektedir. Fakirler safnda yer alan Bazaral, Darkembay, sa karakterleri ise sevimsiz taraflaryla gze arpar. air-Aa" romanndaki Dolgev (prototipi Dolgopolov) alnarak, onun yerine Pavlov gibi zengin edebi ahsiyet girer. Pavlov karakteri yazara yazma zgrl tanr. nceleri yazar Dolgov ile kstl belirli bir ereveden kamamaktayd. Ama artk, siyasi hkml Pavlov'un azndan Abay'n bozkr hayat hakkndaki dncelerini zgrce sylettirmek mmkndr. Yazdmz dorulamak iin iki misal verelim. nc kitaba dahil edilen ilk yeni metin, romann toplumsal manasn aklamaya yardm etmektedir. Burada Azbergen, yginsu'daki yedi ky, Jigitek fakirleri Azimbay'n yaptklarna dayanamayarak Abdi ismindeki bir yoksulu atna bindirip Abay'a gnderirler. Abay'dan yardm dilerler, ktlkleri nlemesini isterler. "Btn tahlmzn tam yansn zorla alarak bimeye alyorlar. Bunu evvelki ve geen yl, yani iki yl arka arkaya yaptlar. Bunu nc yldr yine yapyorlar. Artk yaptklarndan bktk, usandk. aremiz kalmad, btn yedi oba toplanp biraz nce itiraz ettik. Kovdu bizi Azimbay" (18. sayfa, epopenin 3. kitabnn sayfalar M. Awezov'un 20 ciltlik eserinin 5. cildi olarak gsterilmitir.) Abay:"- Ey halk, bu ok kt... Apak hrszlk yapmak deil mi bu?" (19. s.) diye seslendi. ubar

bilig-5/Bahar '97

48

Abdi'nin itirazlarn bastrmak isterler. Buna Abay kar gelir, kendi rahatn dnmekten vazgeer. ubar'n sahte yardmseverliinin srrn tenkit ederek, Azimbay'a Maa ve Darmen'i gnderip fakirlerin ekmeini zorla almalarn durdurmalar iin emir verir. Azimbay, Abay'n szn dinlemez. Otlar bimeye devam eder. Azimbay'n fakir iisi sa, isteini yerine getirmez. Buna sevinen Darmen: "Yiitmisin, sa, (Deerini yeni anladm, hayvanc da olsa, bakasnn klesi olmayan fakir iyi) insan gibi davrandn" (24. s.), der. Bu arada romana Azimbay'n yaptklarn eklemek doru olur. Bundan nce Abay, yanndaki arkadalaryla birlikte "Englik-Kebek"in kabrine gidip, eskideki bat kanununu, adaleti paraya satan valilerin ktlklerini hatrlar. Azimbay'n yapt o

adaletsizliin bugnk devam, yeni grn halinde alnarak eserin sosyal manas iyice aydnlanr. Abay gelecekteki kendi mcadele yolunu akla kavuturur. Kime dost, kime dman olacan iyice anlar. Halkla iice yaar. Demek ki, romandaki herbir yeni ilave ve deiiklik bylece kendi kendini dorulayarak byk roller stlenmektedir. Bunun neticesinde Abay karakteri de, dierleri de ycelir gibi grnmektedir. Epopenin nc kitabn yeniden gzden geirdiimizde, yazar bu kitabn ilk iki kitaba gre sanat deerinin fazla olduunu gstermektedir. Bylece tkenmeyen g ve istek, bir an bile durmayan edebi alma, yazara bol meyveler vermi, byk sanatsal yapt dnyaya getirmilerdir.

bilig-5/Bahar '97

49

ABAY DNYASI ALM

Muhtar Awezov'un Abay'n hazinesi dorultusunda uzun yllara dayal ilmi aratrma ve almalarn neticelendirerek yazd ilm monografi ("Abay Kunanbayev ") ve nl "Abay Yolu" epopesi, yazarn ilm sanat araylar zerine dkm olduu terlerle otuz yldan fazla zamann ald. Yazarn verdii malmata gre, Abay konusunu kada dkme istei 19 yanda balamt. Kazak edebiyatnn byk bir klsii olan Abay'n hazinesi, Muhtar Awezov'un btn kalbiyle giritii bir ilm sanat arayna ihtiras ve manev destek veren tkenmez bir manev g kaynana dnmtr. Ne karalamalar, ne gnl ne hatrat, ne ariv malmat olan ayrca kendi dneminde bir bilmece olarak yaayan air hakknda yalnz bir aratrmacnn bu kadar kapsaml ilm aratrmalar yapmas ve btn dnya okuyucularna yetenei karsnda diz ktren esiz sanat eserleri yazmas, dnya edebiyat tarihinde ok nadir tesadf edilen ve tekrar olmayan bir hadisedir. Gnmz Kazak edebiyatnn nemli bir dalna dnm olan Abay'n dnyasnn yap tan oluturan byk alim Muhtar Awezov'un Abay hazinesi hakknda saysz ilm almalar edebiyat tarihinde zel bir yere sahiptir ve daha imdiden tetrarlanamayacak mucizeler yaratmtr. Ulu airin hazinesinin srlar, yaplacak ilm aratrmalarla, yaanm olan tarih gerei uurumuza sindirecek yetenekli tasvir gc ile sanat gereine dntrlmesi sayesinde sanatn birok dalnda yazlan tekrarlanamayacak yaptlar ile manev hayatmz zenginletirmektedir ve gelecekte de zenginletirecektir. Abay'n hazinesi hakknda Muhtar Awezov'un uzun yllara dayal estetik araylarn ve ilm almalarn, sanat yaptlarn drt safhaya ayrarak incelemenin yerinde olaca kanaatindeyiz. 1. "Abay'n dnyas" esas konusuna dnen, ulu airin iirlerinin metin sorunlarn ieren Abay'n eserlerini toplamasyla, ilk ve tam basmnn hazrlanmas, yorumlar yazlmas yolundaki araylar ve bu dorultudaki aratrmalarn kapsamaktadr. 2. Abay'n ilm hayatndan ilk bahsederken ilk biyograf ve tarihi olarak bine yakn air ada-

Prof.Dr. Mekemtas MRZAHMETL

Aktaranlar: Zeyne SMAL - Ahmet GNGR

bilig-5/Bahar '97

50

yla yzyze konuup grerek halk aznda dolaan hikayeleri toplamak, hatralarn kaydetmi; bunlarla ilgili tarih malumatlar su yzne kartp snflandrmtr.

3. Abay hazinesi hakkndaki zel ilm aratrma almalarn aslnda 8 mesele zerinde younlatr m, her ylki dnce izlenimlerini sonulandrm; yllarca yksek okullarda Abay dnyas ile ilgili dnem derslerini vermei hi brakmam. Abay hazinesi hakkndaki aratrmalara bakanlk etmesi, master rencilere rehberlik yapmas, bal bana aratrlacak bir konu olarak karmza kmaktadr.
4. Yukarda ad geen her mevzudaki zel ara trmalarnn ilm neticelerine dayanarak Abay'n ha yat ve sanat hakknda edebiyat dalnn her trl tarzyla yazlan sanat yapdan byk bir dnya oluturur. M. Awezov'un ulu airin hayatn ve edebiyattaki mirasn aratrmada elde ettii kazan, elbette XX. asrn sanat dnyasndaki ulalmas g zirvesine dnen nl "Abay Yolu" epopesidir. Dnya halk bu yapt XX. asrn ahaseri olarak kabul etmektedir. *** I Abay'n eserleri, M. Awezov'un dorudan kendi giriimi ve ynetmesiyle gn grd. Abay'n eserlerinin ilk antolojisi 1924 ylnda hazrlanm, airin ilm hayat da 1924-1927 arasnda yazlm idi. Fakat bu hazrlanan almalar ancak 1933 ylnda basld. Abay'n eserlerinin toplu halde ilk defa baslmas memleketimizin manevi hayatnda tam olarak Abay dnyasn tanmak iin nemli medeni etkinlie dnt. Kazak halk kendisinin ulu airi Abay ile ilk ' defa tanma frsatna kavutu. Bu ana kadar ki Abay hazinesi etrafnda olan sylei ve fikir alverileri, oalmaya balayan makale ve aratrmalarn hepsi aslnda 1909, 1916, 1922, 1923 yllarnda baslan Abay'n eserleri sadece seme eserlerine dayal idi. Abay'n hayatn ve onun baslmayan eserlerini tam olarak tanmamalarnn sebebi baz yanl anlalma ve dncelerden dolay idi. Mesela, bunun gibi

olaylar G. Sadi'nin aratrmalarnda, zellikle I. Mustambaev ve I. Kabilev'in arasnda geen sert mnakaada ak olarak farkedilmiti. Bunlarn Abay'n ilm hayatyla yaam olan sosyal, siyas ortam ile zellikle airin eserlerini tam bilmemeleri baz yanl fikir ve tanmlara yol amtr. Abay aratrmaclarm anlatlan anlamazlklardan tamamen syran, aratrma alann genileten, dayanlacak esas dorultusunda malumatlar katan Abay'n ilk antolojisi ve ilk ilm hayat hakkndaki yazl almalardr. Ad geen eserler, M. Awezov'un yllarca sren dizimler sralama, toplama, durmadan aratrma ve bkp usanmadan yapt almalarnn meyvesi idi. 1933 ylnda ilk antolojisinin basmna kadar ki yaymlanm eserlerde Abay'n iirlerinin 5399 msras yer almt. Onun 1090 eviri msras, aheserlerinden sadece 4309 msra ierilmiti. Nurseyit'in elyazmalarnda bulunan, fakat 1909 basmna dahil edilmeyen 628 msra ve M. Awezov tarafndan yemeden, imeden izine dlerek Abay evresindeki insanlardan kada geirilen 1086 msra ilk defa 1933 ylnda tam toplu eserler basmna dahil edildi. Yani Abay iirlerinin msra says 5399'dan 7113'e kadar ykselip ierilen msra says sz edilecek kadar oalm haliyle bugnk nesle intikal etmektedir. M. Awezov'un bu metin aratrmalan, Abay dnyas tarihinde esiz ilm kahramanlk olarak anlmaktadr. Nurseyit'in elyazmalarna Abay'n yazm olduu iirlerin tamamnn kaydedilmemesinin de belli sebepleri olmaladr. nk M. Awezov'un bununla ilgili olarak "Nurseyit Abay'dan 10-15-17 ya kk... O 1896 ylndan, yani Abay'n "topla" demesinden itibaren yazmaa balam. Onda birok eyler eksik1, diye uyarmas dikkate deerdir. Abay eserlerinin birka, zellikle yetikin olduu dnemde yazm iirleri maalesef bugne kadar ulaamamtr. Abay iirlerindeki binden fazla msra tarihe kararak kendi kaderlerine terkedilmiti. M. Awezov gibi aratrmac tam zamannda onlar Kkbay, akerim, Kakitay, Tura ile onlarn aklnda kalan de-

bilig-5/Bahar '97

51

erli iir paralarm tekrar dirilterek kada geirmitir. Bu metin araynn sinini ve ganimet olarak dnen iir msralarnn bulunu tarihini de sadece aratrmac malumatlarndan reniyoruz. M. Awezov zellikle, evrilen 1086 msrann Abay eserlerine dahil edilmesine yardmlar dokunan Kkbay'n sz ettii tarih nemi olan eserde durarak: "Kkbay... kendisinin yannda bulunan, kaybolmas mmkn olan Abay'n iirlerini, baz drtlkleri ve msralar kaydederek byk airin baka alntlarnn arasna katt"2 diye deerlendirerek bugnk nesil adna kendi kran hislerini bildirmeyi vatandalk borcu olarak saymtr. M. Awezov o zamandan itibaren Abay iirlerinin yazl dnemlerine, onlar aklama yoluna ok nem vermitir. nk ok zor olan bu meseleyi tam zmenin Abay dnyasnn gelecek aratrmalarn srdrmede ilm adan byk nem tadna inanyordu. Abay eserlerinin yazl zamann renmenin iki trl tespiti vard: lk tespiti 1908 yl Abay iirlerinin ilk basm tarihi idi. kinci tespiti 1924-1927 yl Abay eserlerinin btn eserlerini basma hazrlama safhasnda ele alnmt. Buna da Abay'n air rencilerinin ok yardmlar dokundu. Bununla ilgili M. Awezov, Abay'n eserlerinin yazl tarihini renme hakknda: "Abay rencilerinin (Kakitay, Murseyit, Kkbay, Tura, Mahmut) kaydedicilerinin imzalan ilk nce 1908 ylnda sonra 1927 ylnda atlmt."3 diye bilgilendiriyordu. ***

genel olarak Abay adalarndan bine yakn insanla yz yze karlap konuma ile onlarn verdii bilgilerin gerekliine ulamak iin karlatrmalar ve tahliller yapyordu. Bu sebeple M. Awezov Vietnam l gazeteciyle yapt sohbetinde: "Abay ile ilgili almama ilk olarak onun biyografs ve tarihisi olarak baladm. Benim onun hakknda topladm bilgiler ok, bunlar hi kimse hi bir yerden yazp alm deildir. Bunlar Abay nesli ve onu grm olanlarla konutuumda kaydettim. Gerei aratrmak iin ou zaman hikye ve efsaneyi tann verdii bilgilerle karlatrmam gerekiyordu ."4 diyerek birok eyden haberdar edecek kadar ok deerli bir kaynak olarak gzm ayor. M. Awezov, Sovyet dnemindeki biyografi yazan olarak ulu airin hayatyla ilgili az ok bilgileri dikkatle inceleyerek derlemitir. Abay'n ilm hayatna birka defa inceleyerek yeni bilgiler ve yeni yorumlar katarak shhate kavuturmutur. Abay biyografisinin ilk nshas 1924-1927 yllar arasnda tamamlansa da oktan beri baslamad. Abay'n gerek ilm hayatm ilk nce aklamasnn belli sebepleri olmal. nk Abay'n hayatn tam olarak bilmediimiz srece, airin eserlerini meydana getiren sosyal, siyasi, tarih olaylan, halk yaamn ilm dorultuda renmemizin zor olaca ortadadr. nk airin yaam olduu her trl ynyle sosyal nem tayan tarih olaylarn srr airin eserlerinin ideolojisiyle direk ilgisi olan hadiselerdir. Abay hazinesinin ilk aratrmaclarndan Prof. G. Sadi'nin 1923 ylnda Abay'n tam biyografisinin yazlmaynn bu hazineyi bulup renmemizdeki belli bal engele dntn ifade ederek "Kazak aydnlarnn Abay'n biyografisini tam olarak yazmaya enmelerini anlamsz buluyorum."5 diye acyla bahsetmesinde gerek pay vardr. te ulu airin miras aratrmaclarna belli bal engelleri amay kolaylatran kural da M. Awezov'un ilm nem tayan aratrmasnn Abay hazinesinin yerini belirtmedeki dikkate deer roldr ve onun kapsam olduu ok mevzulu bilgiler, sralanarak sonunda "Abay Yolu" epopesinin konu gelimesine yardmc olan birok eyin srlarn kat kat

II Ulu airin mirasn aratrmadaki M. Awezov'un nemli almalarndan biri, Abay dnyasn tanmann aktel mevzu olan Abay'n, ilm hayatn yazmaya ynelmekti. Ariv bilgileri gnl, yazlan gnmze kadar gelmedii iin airin hayatn halk aznda dolaan hikayelerden, airin adalarnn hafzasnda yer eden hatralar toplayp onlar zenle inceleyerek kaydetmek iin uzun yllar boyu aratrma ve almalar yapt. Abay'a dost, arkada ve ona dman olan grubun her trl insanlarndan,

bilig-5/Bahar '97

52

amaktadr. Abay'n hayat hikayesinin ikinci defa 1940 yl basmnda, yeniden bulunan birok bilgilere dayanlarak tekrar yazlmas zor oldu. Bu nshada ilk defa yazlan Abay biyografisinde ulu airin aile dramlar hakknda bilgiler oaltlarak, Abay'n gemiteki anne babas hakkndaki uzun bahsetmeler ksaltlmtr. Abay'n yaad sosyal ortam ve yer alan deiik olaylarn, airin eserlerine yansma sebeplerini amaya yneliktir. Abay'n ilm biyografisinin 3. nshas 1945 ylnda ulu airin yznc yl kutlamalar esnasnda yeniden ele alnmtr. Bu nshaya M. Awezov'un kendisi 1936, 1943 yllar arasnda 1944 yl Kazakistan limler Akademisi heyeti tarafndan toplatlan bilgilerden ok istifade ederek ekleme yapmtr. Yeniden yazlp birok bilgilerle olduka geniletilse de bu nsha belli olmayan sebepler sonucu uzun zaman baslmad. Abay'n ilmi biyografisinin 4. defa, yani son defa gzden geirilen yeni nshas 1950 ylnda yeniden yazld. Bu son nsha Abay' tanma dorultusunda ilm gelimelere uygun talebe gre yeniden yazld. Yani son nsha olarak deiiklikler yaplmadan baslmaktadr. Abay biyografisini yazmak, iirlerini toplamak air hakknda adalarnn hatralarn yazmak, yazdrmak almalar ayn anda yrtld. Abay'n yaam olduu devri, airin hayatn, eserlerini renme yolunda hibir ariv bilgisi bulunmad iin, Abay adalarnn hatralarn, halk aznda dolaan hikayeleri tam onun zamannda yaayan ariv sahipleri azndan derleyip bugnk nesil eline devretti. lk antolojisinden balayarak topluma yardmc malumatlar, hatralar gelenei son zamana kadar devam ederek, yl getike oalyor. Kkbay, Turaul'a hatra yazmann yansra, Kkbay, akerim, Aygerim, Dilda, Vasta, Kakitay, Nuranm, Arham, Nadyar, Katpa, Kamalya, Ermusa, hilya vb. insanlarla direk konuarak, yzyze gelerek bilgiler alp yazmaya bu yolla Abay'n hayat ve eserlerinin birok srrn renmeye balad. 1936, 1943,1945 yllarnda Abay'n memleketine giderek air hakknda halk aznda olan birok bilgilerin

kaynan bulup, yazp alarak bu yeni bilgileri yeniden eklemek iin uzun yllar urat. Bunun gibi araylarnn biri 1943 ylnda Abay'n memleketine gittii zaman yazlan "air linde" (eski ad "Roman Bilgilerini Aratrrken") denilen elyazma makalesinde grlr. "Abay Yolu"epopesinde tasvir edilen Saliha kz, Konravliye maaras, Abay ve Erbol dostluu, birok yer, su, nehir, gl veya ynetilen yer isimleri, baz yer tasvirleri de bu seyahatinde bahsedilip oalan yeni yeni bilgi kaynan ayor. M. Awezov'un toplad birok belge, airin eserinin eitli srlarn renmemize gelecekte hizmet edebilecek manevi bir hazineye dnyor. III Abay'n edeb hazinesini ilm adan aratrma iine M. Awezov, Kazak bozkrnda yeni devrine gelmesiyle hemen girimiti. lk defa "Abay", "Tan" dergilerinde ulu airin eserlerini bastrarak, hem zor meseleleri anlatan aratrma makalesiyle katlm, 1922 ylnda ise Takent ehrinde kan "olpan" dergisinde yaynlanan "Kazak Edebiyatnn imdiki Devri" adl gerek aratrmas dorultusunda yazlan Abay'n edeb hazinesi hakknda dnce ve fikirleriyle dolu makalesinde ilk defa teorik cesur incelemeler kaydetmitir. Bu hususta Abay'n hayatn ve eserlerinin tabiatn bilen, hem de bu hazine hakknda her tarafl bilgi sahibi olan insan M. Awezov'dur; toplum fikri basnda olumu idi. "olpan"da yaynlanan bu makalesinde aratrmac, Abay hazinesinin en nemli zelliklerini tam zamannda bularak doru tanmt. Bilgisi ve adil deerlendirmesiyle cesur aratrmacnn yeni ynn tantt. Genel olarak edebiyatn asrlar boyu gelime yolunu o zamanda M. Awezov: halk edebiyatn, Gebe Devri Edebiyat, yazl edebiyat diye ayrmt. Gebe Devri Edebiyat dnemine XV-XVIII. asrlardaki edebiyatta kendi eserlerini irticalen syleyen air geleneiyle anlan ve tannan tek air sanat yolunda olan airler grubunu dahil eder. Yazl edebiyatta eserlerini yazp bastran airleri sayar. te son grupta olan ve yeni yldaki yazl edebiyatn gerek

bilig-5/Bahar '97

53

manadaki ilk temsilcisi yani kurucusu Abay'n eserleridir, diye ilm tanm ilk defa gsterdi. Abay'n herkesten ayrlan airlik zelliini, Avrupa Rus Edebiyatnn kapsn aarak edeb dili gelitirme yolundaki almasdr, diye deerlendirdi. Abay eserlerinin manev gc Bat, Rus edebiyatdr, gr ile M. Awezov 30. yl banda Abay kaltnn nemini ne kadar iyi grebildiini gsteriyor. Rus Edebiyatnn klasikleriyle tanarak, estetik maksatlarn renen Abay, Kazak Edebiyatna yeni yn, yol gstererek halkn edebiyata yeniden estetik bakn oluturabilen biridir diye deerlendirmesi aratrmacnn glln gsteriyor. Abay kendi devrinde btn dou airlerinin iinden ne karak air ve dinleyici meselelerinin ilk defa estetik ynnden sz at. Kendi estetik grlerinin esasn airlik amac olarak iir msralarnda bahsederek, airin yeni tipini tantt. "Sz dzeldi, dinleyici sen de dzel" diye edebiyat tekil eden airler ve okuyucu dinleyicilerini eskiden karlalmayan yeni yola, yeni yne gtrd. Edebiyatta yeni yn oluturan Abay eserlerinin nemli direi olan sanat uslb nasl olutuuna dair teorik soruya, M. Awezov tam zamannda ilm cevap verdi. 30'lu yllarn banda Abay eserlerinin geliiminin tenkit edici realizm dorultusunda olduunu grr. "... Abay iirlerindeki ynn, duyulan namenin, ney'in namesi olduunu farkeder. O, ak istek akmnn namesi"6, diye cesur sonuca gelir. Alimin bu yeni grne destek olan ey, elbette Abay'n btn uurlu hayatn, smrgecilerin Kazak yerindeki halk ynetim sistemine smrgecilik dorultusunda koyulan "Yeni Nizam" kuralnn corafik prensibe uydurulan siyasetinin geerli olduu zamanda, onun sosyal artlarm anlamadadr. Kendi keskin tenkide dayal siyasi, sosyal lirik iirlerinde yeni ynetim sisteminin srlarn aklayp, kendi mizah iirlerinde o gerei tasvirlemesi ile ulu tenkiti air halkn yardmna kotu. M. Awezov, airin eserlerindeki bu geree dayanarak, "Abay sanatnn esas tenkit edici realizmidir" diye tantmasn bugne kadar ilm nem tayan nemli bir fikirdir diye deerlendiriyoruz. 30'lu yllardaki ulu air miras hakknda M.

Awezov'un ayrca nem verdii ve polemiklere sebep olan mesele Abay eserlerinin manev g olan kaynaklan hakkndaki grdr. O zamanda bile iki trl fikir akm oluturup, kendi grn 1945 ylnda Kazakistan Yazarlar Kurumunun Abay leniyle ilgili oturumunda yapt konumasnda aklam idi. M. Awezov Abay eserlerindeki doruluk iaretlerini (aratrma esnasnda aldmzda) tuttuu kronolojik srayla airin 20 yllk edeb hayatndaki araylar dnemleriyle badatryor. Bu meseleyi tek bana almayp, airin eserlerinin yazl dnemlerine gre yer alan hediselerle ilgili yerlerde kullanmtr. nk Abay hazinesinin Dou ile ilikisi hakkndaki meselenin de airlik ustal, ideolojik araylanyla ilgili ilem olduu aka rendiklerinden domutu. Aratrmac, Abay'n felsefi grne dikkat ettiinde onun bugne kadar kendi derecesinde aratnlp bitirildiini syler. Gelecekte bu konuyu zel aratrdnda da blp ayrmadan, air eserlerindeki dnce sistemini alarak, bu daldaki dnya grnn gelimesiyle beraber aratrmak gerektiini fakat:"... bizim bildiimiz kadaryla, Abay'n felsefi gr birok insan deerlerine direniyor"7 diye moral felsefesiyle Dou tarz ve sistemi asndan bakmamz hatrlatr. Btn Abay dnyas dalndaki ilm almalar ve sanat eserinde air hayat ve sanat hakknda sz atnda daima kronolojik sistemi asl tutarak Abay'n airlik sanatnn iten gelime yollarn, dnya gr ve ideolojik gelimesi ilemini gstermeye zen gstermitir. Bunlarla beraber Abay'n airlik sanatndaki dnya grndeki deiikliklerin dou sebebini, o devrin siyas, sosyal, tarih gereiyle badatrp nemsedii kendi slubunu gryoruz. air eserlerindeki yenilik izlerine baktmzda iirlerini tahlil ederek, o zamandaki sosyal hayatta olan hadiselerin gereklerden olutuunu ince alglaymzla gryoruz. nk kronolojik sistemi tutmak air hayatndaki herbir eserde siyas, sosyal gerein domasyla, belirginlemesiyle hadisenin ortaya kn grmemize yol aabilen ilm deerlendirme saylr.

bilig-5/Bahar '97

54

Alim, airin lirik iirlerini tahlil ettiinde iirleri yazld dnemlerine gre deerlendiriyor. Aratrma almasn bu dorultuda srdrmenin sebebi ise, Abay'n her yl yazd iirlerinde de eski konulara tekrar dnmesini kazan sayarz. lk olarak aratrc kendi dncesini konu sistemine dayandrdktan sonra bir dalga zerinde gelitirerek dnce silsilesini ayrmadan devam ettirerek karlatrmalar yapyor. kinci olarak bu konulara daima yeniden dndnde bile, sanatnda bir yetenek ve dnce gelimesinin yn gsteriliyor. Bu slup ile airin btn maneviyatnn gelimesinin canl resmini ilm esasta tam hissettirebilmi. Abay' tanma esnasnda M. Awezov'un nem verdii meseleleri (Abay mirasnn halkl ve realizmi, air biyografisi, metni, malumatlar, Dou ve Bat ilikileri, airlik gelenei, adetten devam ettirme yollan) aslnda Rus edebiyatndaki realizmin XIX. asr Kazak Edebiyatnda grnmesi hakknda teorik aratrmalardr. Genel Kazak Edebiyatnn ilm teo-

rik problemlerinden sz atnda da bu daldaki gncel dncelerinin geliimine daima Abay dnyasndaki dnce fikirlerini asl unsur olarak alyor.

KAYNAKLAR 1. Awezov'un edebi hatralar mze arivi, No 493. dosya, 3s. 2. 3. 4. 5. Ayn. No 194 dosya, 345-346 s. Ayn. No 257 dosya, 9 s. Ayn. No 378 dosya, 2 s. Sadi G., Abay Akjol, 1923, No: 363

6. Awezov M., Kazak Edebiyatnn imdiki devri, olpan, 1922, No 2-3 7. Awezov M., 20 ciltlik eserler toplumu, 20 c.,Almat, 1985,182 s.

bilig-5/Bahar '97

55

MUHTAR MERHANOLU AVEZOV VE "ABAY YOLU" ROMANININ TERCMELER LE LGL BBLYOGRAFK BLGLER

Yrd. Do. Dr. H. Emel AA stanbul . Ed. Fak. Trk Dili ve Ed B. r. yesi

Muhtar Avezov, "28 Eyll 1897" ylnda Semey blgesinin Abay mntkasnda (eski adyla: ngs vilayeti) domutur. "Argn, Jayausal, Korur, Aygak" mahlaslar ile hikayeler yazm, ilmi aratrmalarnda ise gerek adn kullanmtr. Babas eski usul terbiye ile yetimi varlkl bir kyldr. Avezov'un soyadn tad dedesi Avez ise, kltrl ve ocuk terbiyesine ok nem veren biridir. Yazar, babasndan ziyade dedesi Avez ve ninesi Dinasil tarafndan yetitirilmitir. Mehur Kazak airi brahim Abay Kunanbayolu'nun komusu ve dostu olan dede Avez, Muhtar Avezov' a ilk bilgileri vermi, ona alfabeyi reterek dostu Abay' n iirlerini okutmutur. Daha sonra Samarbay Molda ve Kamaliddin Hazret'ten Arapa ve Farsa dersleri alm, bylece Arap ve Fars edebiyatnn rnekleri ile tanp Kazak destanlarn da okumaya balamtr. On bir yana kadar dedesi ve zel hocalarn kontrolnde devam eden eitim hayat, dedesinin lm zerine bu yldan itibaren ehirdeki aabeyi Kasmbek'in yannda devam etmitir. Yazar bylece Semey'deki be yllk Rus lisesinden mezun olarak, hemen ardndan da retmenlik seminerlerine katlmtr (19141919). Daha sonra 1922 - 1923 yllar arasnda nce Takent'teki Orta Asya Devlet niversitesi'ne bir smestr devam etmi, 1924 1928'de ise Leningrad niversitesi'nin Filoloji Blmnden mezun olmutur. 1928 - 1930 arasnda Takent'teki Orta Asya Devlet niversitesi'nin Dou Bilimleri Fakltesinde mastr tahsili grmtr. On alt yl sonra 1946'da Kazakistan'da filoloji ilminin ilk doktoru Kazakistan SSC limler Akademisinin yesi unvanlarn almtr. Muhtar Avezov bu yllarda tiyatro sahasndaki faaliyetlerinin yannda 1918'de neredilmeye balanan ve on bir say karlan "Abay" isimli edebi derginin redaktr olarak eitli makaleler de yazmaya balad. 1918'de bu dergide yer alan "nsanln Temeli Kadn" adl ilk yazsnda Avezov, kadn hrriyeti ve eitlii ile ilgili fikirlerini aklar. Halk bilgilendirici, aydnlatc popler yazlar kaleme alr. 1920'den itibaren ise siyasi faaliyetlere katlmaya balar; nce Semey Blge Meclisinde, daha sonra Orenburg'da Kazakistan Merkez Yneticisi Komitesindeki resmi almalara

bilig-5/Bahar '97

56

katld. Siyasi faaliyetlerine devam ettii bu yllarda 1921'de "Argn" takma ad ile "Mdafaaszn Gn" adn tayan hikayesini ilk defa neretti. 1921 - 1926 yllar arasnda milletlerle ilikileri salamlatrmak "Arn, Jayausal, Komr, Ayak" mahlaslaryla aadaki hikayeleri yazd: "Okuyan Vatanda, 1923", "Kr Resimleri, 1922 - 1923)", "Zaman Erkesi (Daha sonra: Snmek Yanmak, 1923)", "Kim Sulu, 1923", "Eskinin Glgesinde, 1925", " Ta Yetim (Daha sonra: Yetim, 1925) ", "Kanl Gece (Daha sonra: Mal Karma, 1925)", "Kazak Kz (Daha soma: Sulu Kz, 1925)" "Kaygl Gzel, 1925". 1920'li yllarn sonlarna doru Muhtar Avezov realist hikayeler yazmaya balad; "Kara kara, 1927" ve "Kkserek, 1929" bu tip eserlerin rneklerindendir. "Kara kara" da 1917 Rus ihtilalinden nceki fakir Kazak Trklerinin hayatlar konu edilir. Ad geen eser, fikir ve edebi deer bakmndan yazarn, 1920'li yllarda yazm olduu hikayeler iinde en dikkate deeridir. Yazar, bu almalar ile Kazak hikayeciliinin realist kurucularndan biri olarak kabul edilmitir. 1930'dan itibaren Avezov'un sanatnda yeni bir r balar; artk yazar eserlerinde yalnzca tarihi konulara yer vermeyerek Sovyet devrinin ideolojisi, dnce sistemi ve uygulamalarm cesaretle tenkit etmeye balar. 1930 1940 yllar arasnda yazm olduu; "zler, Bilee Bilek, Hasen'in Olaylar, Gn, Kum ile Asker ve Brkiti" adl hikayelerinde sosyal hadiseler zerine yeni bir bak tarz getirir. zellikle "Hasen'in Olaylar" hikayesi ile "Tartma" adl piyesinde Sovyet devri ile balayan yeni sistemin, hayat tarznn ilk yllarndaki mcadeleler arpc bir ekilde okuyucuya sunulur. Ayn fikirler "Ayman olpan, Tartma, Ta Tlek, Elma Bahesinde, Snrda, Gece Melodisi" adl piyeslerde de ele alnmtr. Muhtar Avezov, retmenlik seminerlerine devam ettii yllarda dram sahasndaki almalarna balar. lk piyeslerinden olan "Enlik Kebek, 1917" piyesi konusunu Kazak Trklerinin tarihinde yer alan destanlam hadiseden alr. Eski geleneklere kar kan iki gencin, Enlik ile Kebek'in trajedisinin anlatld ve dolaysyla da devrin tenkidinin yapld bu piyes 1917 ylnn Mays aynda Eral Ovas'ndaki Oykuduk

yaylasndaki bir adrda oynand. Bylece, bu tarihten itibaren Kazak Trklerinin kltr hayatna tiyatro ilk defa girmi oldu. Tiyatro sanat, dram tr ortaya kt. Ayn piyes 1926 ylnda Milli Kazak Tiyatrosu'nun ilk oyunu olarak sunuldu. Daha soma yazar, piyesi birka defa daha dzelterek trajedi seviyesine getirdi. Muhtar Avezov'un piyesleri Kazak edebiyat tarihinde mstesna bir yere sahip olmutur. Bu piyesler konularn genellikle tarihi olaylardan ve sosyal meselelerden almlar, yazarn fikirleri ve sanat gc ile zenginletirilmilerdir; "Baybie tokal, 1923", "Karagz, 1926", "Han Kene, 1928". "Baybie tokal" piyesi iki kadnn ocuklar arasndaki tartma, kadn ve erkek eitsizliini deerlendirir. Sevdii ile evlenemeyen ve hasretinden aklm kaybeden bir kzn trajedisinin konu edildii "Karagz" piyesi edebi deerinin stn oluu ile 1926 ylndaki tiyatro eserleri yarmasnda birincilik kazanmtr. "Han Kene" piyesi ise yarm asra yakn pek sz edilmeden kalm ve devrin sosyalist komnist fikirlerine aykr grld iin sahnelenmesi bir sre engellenmitir. 1928'de yazlan piyesin nshas daha sonra ilk defa 1983 ylnda yaynlanabilmitir. Muhtar Avezov'un bu piyesinde Kenesan Han'n milli mcadele yolundaki isyanlar, Kazak tarihinin uzun yllar devam eden meseleleri ve sosyal atmalar ele alnmtr. "Ayman olpan" piyesi konusunu, ayn ad tayan mehur Kazak destanndan alarak komedi olarak yazlmtr. "Elma Bahesinde" piyesinde ise Avezov, Sovyet devrindeki rencilerin hayatlarm tasvir eder. Drama trndeki eserleri iinde en dikkate deer olan "Snrda, 1937" isimli piyesidir. Burada snr etrafndaki blgede yaayan insanlarn 1917'den sonraki yeni hayat anlatlr. Bu piyesteki " snr " sembol ile vatan urunda uyank olma ve vatan koruma vasflarnn stnl konu edilir. "Gece Melodisi" nde 1926 ylnda Kazaklarn Sovyet sistemine geileri ve sebepleri anlatlr; yazar, o zamandaki yeni hayatn rneklerinin ve bu devirdeki eitli insanlarn, tiplerin tasvirini yaparak, arpc bir tarza tenkit eder. Bu telif piyeslerin yannda Rus ve ngiliz tiyatro eserlerinden de tercmeler yapmtr; Shakespeare'den "Othello", Gogol' dan

bilig-5/Bahar '97

57

"Mfetti", Trenev'den "Metres Karavaya", Pagadin'den "Asilzadeler", Kron'dan Bahriye Subay" onun Kazak Trkesine evirdii piyesleridir. Bu tercmelere gelimesinde yardmc olmutur. ada Kazak edebiyatnn kurucusu olarak kabul edilen air brahim Abay Kunanbayolu'nun hayat, Muhtar Avezov tarafndan ilmi aratrma konusu yaplmtr. Yazar, byk airi sadece ilmi llerle tantmay yeterli grmeyerek onu roman trleri ile lmszletirmek istemitir. Bylece 1930'lu ylardan itibaren Avezov, Abay' n hayatnn anlatld "Abay Jol (Abay Yolu)" adl biyografik romannn hazrlklarm da tekil eden "Tatyana'nn arks, 1936" adl hikayesini yazar ve Kazak Edebiyat gazetesinde ayn yl yaynlanr. Bu eser yukarda zikredilen romann nvesini tekil etmektedir. Yazar, 1940'da A. L. Sobolev ile beraber "Abay" trajedisini kaleme alr. Eserde airin son yllar tasvir edilerek, mr boyunca kendisine prensip olarak setii " adaletsizlii, namussuzluu, cahillii tenkit" ile " bilimi ve insan severlii yceltme " dsturlar karakterize edilmektedir. Eserin sonunda Abay, " binlerle, yalnz bana mcadele eden bir kahraman " olarak gsterilmekte ve airin trajik kederi canlandrlmaya allmaktadr. Abay' n hayat ve sanat, Muhtar Avezov' un btn ilmi ve edebi almalarnn en temel ve en nemli konusunu oluturmutur. Yazar, 1945 ylnda Abay' n doumunun yznc ylna tekabl eden kutlamalarn arifesinde "Abay Operas"n kaleme alm ve yine ayn ylda "Abay' n iirleri" adl ksa filmin senaryosunu yazmtr. Muhtar Avezov on be yl boyunca "Abay Yolu" adl drt ciltlik biyografik romann yazd. "Abay" eklinde adlandrlan birinci kitap 1942'de, ikincisi ise 1947'de neredildi. Rusa'ya iki cilt halinde evrilen "Abay" roman Lenin adna verilen dlde birincilik ald. Kazak Trke'si ile yazlan romann birinci cildi 1950'de " air Aa ", ikincisi ise "Abay Yolu" adyla 1952'de tekrar yaynland. Romann daha sonra, 1956 ve 1959'da eitli basklar yapld. "Kazak hayatnn ansiklopedisi, Kazaklarn destan" diye deerlendirmelere mahzar olan eser, yalnzca hacminin geniliiyle deil, fikir gzellii, konusunun nemi, anlatlan hayatn gerek oluu ve derinlii ynyle baarl olarak

kabul edilmitir. Bu eserde, Kazaklarn XIX. asrdaki hayatlar realist bir bak asyla tasvir edilmitir. slup olarak Abay' sinemaskop diyebileceimiz, tablo tasvirlerle ve tarihi olaylar iindeki yeriyle ve tezatl anlatm yolu ile edebiyatta lmszletirmi, onu unutulmaktan kurtararak, byk airin kendisine setii yolu, halka hedef gstermitir. Romann ansiklopedik bir eser olduunu Prof. Kan Satbayev u szlerle ifade eder: "Kazak Trklerinin gemiini aratrmak isteyen alimlerin her biri mutlaka bu eseri okumaldr; filologlar bu eserde Kazak edebi dilinin gelimesini, etnograflar ise eski zaman yaay ekillerini, inanlarn, geleneklerini bulacaklardr; kula ava kmak, kzlar evlendirdiklerinde uurlama trenleri, yemek datma adeti, cenaze merasimlerinin tarif edildii blm, airlerin atmas ile onlar birinci tayin edecek jrilerin seimi rneklerinin her biri ayr ayr etnografk malzeme tekil etmektedir. Ekonomistler, XIX. asrdaki halk ekonomisinin yapsyla ilgili bilgiler alabilir; hukukular ise eriattan balayarak, yirminci yzyln bandaki bozkr kanunlar hakknda fikirler edinebilir. Bu roman sadece Avezov'un sanatnn stnln gstermez, ayn zamanda Kazak Trklerinin hayatn da btn dnyaya gereki bir tarzda sergiler. Fransz yazar Lui Aragon "Abay Yolu" adl eseri "Yirminci asrn en byk eseri" olarak vasflandrr. Abay Yolu roman Rusa'nn yannda yirmi be dile daha evrilmitir. Bunlarn bibliyografik listesi yledir:

Arnavuta
"Megtime gretu romanit (Romann tantm ve zeti)" Litertia Sone, 1951, m. 3, s. 63 - 70

ingilizce
Abai. Book one. (ev.: L. Navrosov) Foreign Languages Publishing House. Moscow, 1957, 449s. Abai. Book two. (ev.: L. Navrosov) Foreign Languages Publishing House. Moscow, 1957, 43 s. "The case of the stolenbride. A chapter from the novel The progress of Abai " Sovyet Literatre, 1958, m. 8, s. 4 41

bilig-5/Bahar '97

58

The ascent (Abay romanndan zet) 25 stories from tha Soviet republics. Moscow, Progress Publishers, 1958, s. 239 257 Abai Kunanbayev (1845 -1904) Introduction. Abai Kunanbayev. Selected poems. Moscow, Progress Publishers, 1971, s. 7 - 21

Angarova ) Moskau, Verlag for fremdsprachige Literatur, 1953, 568 s. Abai. Roman. Zweites Buch. (ev: H. Angarova) Moskau, Verlag for fremdsprachige Literatur, 1945, 576 s.

Arapa
Abay Kunanbayev (1854 - 1904), Moskova 1971, s. 5-27

Norve Dilinde
"Varulv" Sovyet nytt,NN 78 84 Polonya Dilinde Svn kazachstana (Abaj) I. (ev: S. Pogorzelski), Warszawa, " Czytelnik" 1950, 413 s. Syn kazachstana ( Abai ) II ( ev: S. Pogorzelski), Warszawa, " Czytelnik " 1951, 389 s. Droga Abaia 8 ev: M. dab ) Warszawa, "Czytelnik" 1954, 326s. "Ponvanie narzeczonej" Literatura radziecka, 1958, nr. 8, s 7 42 Romence Abai. Roman. Partea I. (ev: O. Cazimir, A. vanovschi) Bucureti, " Cartea rusa " 1950, 345s. Abai. Roman epopee in douavol.., distins eu Premiul Lenin pe 1959. Vol. 1 2, Bucureti, 1961, Vol. 1, 761p., Vol. 2, 747p. "n ntuneric. Fragmente din romanul "Abai" aol Lit., 1960, nr. 2, s. 15 29 Slovak Dilinde Abai. Roman. (ev: Josef Solarik) Bratislava, Praca vy. Davatel'stvo Roh, 1951, 419 s. Abaiova cesta. (ev: marta Lickova) Bratislava, " Slovensky pisovatel "1961, 787 s. Franszca "Le rapt (tire du roman " Le ehemin d'Abai " Litteratura Sovietigue, 1958, nr. 8, s. 7 41 La jeunesse d'Abai. (ev: L. Sobolev, A. Vitez) Preambule d'Aragon. Paris, Gallimard, 1958, 417s. L'auter d' " Abai " vu par lui meme. Mouchtar Aouezov, prix Lenine 1959. " Nouvelles des Letters sovietiues " (Bruxelles) 1960, nr. 3, s. 1721 L'auter d' " Abai " vu par lui meme " Oeuvres et Opinions, Moscow 1961, nr. 8, s. 6 8

Bulgarca
Abay. Roman. I (ev: B. Svetlanov) Djprovno izdatelstvo "Nauka i izkustvo", Sofiya 1950, 982s. Pitvat Abaya (ev: Z. Statkov), Sofiya, narodna Kultura, 1964, 792 s.

Macarca
Egy klt utia. Roman. (ev: Rab Zsuzsa) Budapest, Ujmagyar knyvkiado, 1956, 598 s.

Vietnam Dilinde
Yunost Abaya. I II (ev: an Jov, Hoont N Hunga, Hont Zionta) Hanoy, 1965, m. 1, s. 8 14

Hollanda Dilinde
"De schrijver van "Abai" door zich zelv gezeen", Sovietletterkunde, 1961, nr. 1, s. 8 14

Yunanca
Put Abaya (Roman zeri), Periodiko mae. , 1958, nr. 6, s. 149 153 spanyolca "El rapto de Maken (Roman zeti)" Literatura Sovietice, 1958, nr. 8, s. 7 44 Svad'ba Abaya. M. 1959, zd. vo Literatur na inestrannh yazkah.

Kore Dilinde

Moolca
"Abay (Roman zeti)" Sog, nr. 4, 1954, s. 86

Almanca
Abai. Roman. Erstes Buch. ( ev: H.

bilig-5/Bahar '97

59

ek Dilinde
Abai. Roman. (ev: J. E. Dlouhy) Praha Sovetu" 1948, 306s. Pisne Abajovy. (ev: I. camutalova, M. Liskova) Praha, " Svet Sovetu " 1949, 457 s. Ermenice Abav. Roman. (ev: Borozonyan). Erevan, Aypetrat, 1952, 722 s.

Abav (ev: A. Mullakandov) Stalinabad, Nariyati davlatii Tacikistan, 1955, 668s. "Abay (ev: A. Mullakandov) " Sarhi Surh, 1957, m. 9, s. 92 22; nr. 10, s. 78 89

Ukrayna Dilinde
Abav. Roman (ev: . Le) Kyiv, Derjavne vidavnitstvo hudojn'oi literaturi, 1952, 615 s. Salyah Abaya. Roman ( ev: Dm. Grin'ka ) kyiv, Derjavne vidavnitstvo hudojn'oi literaturi, 1955, c. I., 352s.; c. 2, 289s.

Letonya Dilinde
Abajs. Roman. I (ev: M. Sumane) Riga, Latvijas valsts izdevnieciba, 1948, 368 s. Abajs.II (ev: M. Sumane) Riga, Latvijas valsts izdevnieciba, 1949, 380 s. Abaja Cels I (ev: M. Sumane) Riga, Latvijas valsts izdevnieciba, 1963, 375 s. Abaja Cels II (ev: M. Sumane) Riga, Latvijas valsts izdevnieciba, 1963, 396 s. Abaja Cels III (ev: M. Sumane) Riga, Latvijas valsts izdevnieciba, 1963, 366 s. Abaja Cels IV (ev: M. Sumane) Riga, Latvijas valsts izdevnieciba, 1963, 383 s. Mans darbs, rakstot romanus par Abaju. Korogs, 1959, m. 12, s. 125 131

Eston Dilinde
Abai. Roman (ev: E. Hange) Tallinn, Eesti Riiklik Kirjastus 1950 c. I, 458s.; c. II, 522s. Abai tee ev: A. Blumenfeld) Rahva Haal, 1959 Abai. Roman, epopa (ev: E. Hange ) Tall,n, Eesti Riiklik Kirjastus 1960, c. I, 424s.; c. II, 432s. Roman, Trk lehelerine de aktarlmtr. Bunlarn bibliyografik listesi ise yledir:

Azeri Trkesiyle
Abav. Roman ( Tere: A. Abasov ), Bak, Azerbaycan Dvlet Neriyat, 1954, 475s.

Litvanya Dilinde
Abajus. Romanas I. (ev: K. Diliene), Vilnius, Valstybine grozines literaturos Leidykla, 1950, 410s. Abajus. Romanas II. (ev: K. Diliene), Vilnius, Valstybine grozines literaturos Leidykla, 1950, 438s. Abajus Kelias. Romanas I. (ev: J. Stanisavskas), Vilnius, Valstybine grozines literaturos Leidykla, 1960, 483 s. Abajus Kelias. Romanas II. (ev: K. Jankavskas), Vilnius, Valstybine grozines literaturos Leidykla, 1960, 529s.

Bakurt Trkesiyle
Abav Yol. ke kitaptan torgan roman epopeya (Tere.: Necib selbay ) Ufa, Bakordostan Kitap zdatelstoh, 1961, 851 s.

Krgz Trkesiyle
Abav. Tanhy Roman. (Tere: T. Suvanberditev) Frunze, Krgz, Mam. Bas. 1955, 428s. Abav, Tanhy Roman. (Tere: T. Suvanberditev) Frunze, Krgz, Mam. Bas 1957 1963. Kitap 1 - 2. 1957, 880s.; Kitap 3 (Abay Colu) 1963, 420s.; Kitap 4 (Abay Colu) (Terc: Suvanberdiyev, D. Abdllayev) 1963, 465s.

Moldova dilinde
Abav (ev: M. Brushis) Kiinev. Kartya moldavenyanske, 1959, 411s. Abav (ev: L. emortan, Mi brushis = Kiinev, 1962, 434 s.

Tatar Trkesiyle
Abay. Tarihi Roman. Berene Kitap (Tere: S. Adhemova) Kazan, Tatknigoizdat. 1957, 419s. Abav.Berene, ikene kitap (Tere: S. Adhemova) Kazan, Tatarstan Kitap Neriyat,

Tacik Dilinde

bilig-5/Bahar '97

60

1960, 704s

Yakuta
"Abay (ev: G. Tarskogo)" Kum, 10. VII. 1965 Muhtar Avezov'un sanatnda nemli bir merhale tekil eden Abay Yolu romannn yannda yazar, gazete yazlar "Altn Yzk", "Asil Nesiller", "Cephe", "air Kynde" ilmi aratrmalar, denemeler ve edebi tenkit almalar da yapmtr. Ayrca gezi yazlan da kaleme almtr. Gney Denemeleri, Trkistan Bylece Domu, Hindistan Denemeleri, Amerika Tesirleri" Avezov, Kazak Trklerinin yirminci asrdaki elli yllk kaderini be ciltten oluan bir destan ile anlatmak istemesine ramen bu plann ancak birinci kitabm oluturan " Byyen Nesil " adl ksmm 1962 ylnda neredebilmitir. Yazar, kazak edebiyatndaki nesir ve dramaturji kollarnn byyp gelimesinde, milli tiyatronun gelimesinde, milli edebiyat aratrma meselelerinde snrsz almalar yaparak, ada Kazak edebiyatnn prensiplerini ortaya koymaya almtr. "Abay tanuv (Abay' renme ve aratrma bilimi)" ilminin temelini atarak, eitli yllarda yazlan Kazak Edebiyat Tarihi'ni Kazak folkloruna tahsis edilen ilk cildinin (1960) asl yazar ve redaktr oldu. Krgzlarn " Manas " destan hakknda ok kymetli bir monografi yazd. Kazakistan SSC limler Akademisinin yesi, Kazakistan S. M. Kirov (imdiki adyla El Farabi ) Devlet niversitesinde profesr oldu. yazarn 27 Haziran 1961 ylnda lm zerine Kazakistan hkmeti ald bir kararla byk yazarn adn ebediletirmek maksadyla limler Akademisinin Edebiyat ve Sanat Enstits ile Kazakistan Devlet Dram Tiyatrosuna Muhtar Avezov adn verdi. eitli sokaklarda, Almat ehrinin bir blgesi ve baz okullar yazarn adm tamaktadr. Yazarn son on ylm geirdii evi ise ldkten sonra ant mze olarak almtr.

Trkmen Trkesiyle
"Abay, Romandan blek (Terc: T. Kasmov" Sovet Turkmenistan, 28. IX. 1957 Abav. Roman (Terc: T. Kasmov S. Yaylmova) Agabad, Trkmenistan Dvlet Neriyat, 1958, 679s. " Abayn Yol ("Abay Yol" atl romandan bir blek ap edieris ) (Terc: T. Kasmov)" Sovet Turkmenistan. 23. X. 1960 "Abayn Yol (nc kitaptan blek) ( Tere: T. Kasmov) " Mugallmlar Gazeti 23. XII. 1961

zbek Trkesiyle
Abay. I. Kitap (Tere: Zumrad), Takent. UzSSr, Davlat Neriyat, 1951, 416s. Abav. II. Kitap Tere: Zumrad), Takent. UzSSr, Davlat Neriyati, 1953, 494 Abay. (Romandan paralar). (Tere: Zumrad)Abav Yoli. Roman. 2. Kitap (Tere: Zumrad), Takent, zdavnar. 1960, 433s. Uygur Trkesiyle " air "Abay" Roman. kinci kitaptin pare)" Kazak Eli, nr. 12, 1949, s. 39 40 Abav. Roman. 1. Kitap (Tere: S. Ayupov, A .Mensurov), Almuta, Yeni Hayat Jurnalinin Neriyati, 1954, 712 s. Abav. Yol Roman. (Tere: . Ahmetov, K. Hasamitdinov, A. Zununov), Almuta, Yeni Hayat Jurnalinin Neriyati, 1955, 1. Kitap 672 s.; 2. Kitap 692s. Abav Yol. Romandn pare (Terc: N. Mensurov, H. Nigmetov), Almuta, kazakstan Dlet Oku pedagogika neriyat, 1962, s. 191 200

AHMETOV, Z. DSENBAYEV, 1956

KAYNAKLAR AHMETOV, Z. 1922 "M. Avezova ab Abaya" Kommunist Kazahstana BALDANOV, B. 1987

"Suretkerdin Biik Nisan" Kazak Edebiyeti, Kazan "Abay Jol Epopeyas etelde" Kazakstan Mektebi

bilig-5/Bahar '97

61

BAYTANAYEV, E. 1969 BERDBAYEV, R. 1987 1962 Davutova, S. 1990 n eberlik, Almat.

KEKEV, T. 1987 "Mengilik Muhtar" LeninilJas, 25 Sentyabr

"Darn danal" Kazakstan Mektebi, "Jazuv men Keyipkerdin Kenesi", Juldz, nr. "Han Kene jaynda 30 Bolgan Edebi Diskussiya" Kaz.SSR.GA'nn Habars, nr. 1.

LZUNOVA, E. DUDANBAYEV, . 1957 NURGALYEV, R. 1968 NURKATOV, A. 1957 1962 1960 OMARAOV, I.

Muhtar Avezov, Alma Ata.

Tragediya Tabigat, Almat.

Muhtar Avezov, Almat. deya jane Obraz, Almat Muhtar Avezov, Moskva.

Derbialin, E. 1959

"Edebiyet Glmnn lken Tabs", Kazak Edebiyeti nr. 52, 25 Dekabrya

Ebieva, M. 1985 "Avezov Avdarma ", Juldz, nr. 11,

1961 SAHARYEV, B. 1965 SATBAYEV, K. 1957 SATIBALLYEV, E.

Edebiyet jayl Oylar, Almat Vakit Tns, Almat

Ekimov, T. 1989

"Muhtar Avezov Tural Jana Derekter" Kazak Edebiyeti, 20 Kazan

"lken Talant yesi", Kazak edebiyeti, nr.39,28 Sentyabr

ISKAKOV, M. 1985 ISMAYLOV, E. 1960 ISMAYLOV, E. 1962 KABDOLEYEV, Z. 1986 "Avezov" Teatr Sns, nr. 11.

1964

"Avezov'tin tung Avdarmas",Kazak Edebiyeti, 26, 26 yun

Sn men arma, Almat.

SL'ENKO, M. SMRNOVA, N. S. 1957

Jana Belecke, Almat. Muhtar Avezov jane Onn Jemdik Elemi, Almat "Menin Avezovm" Jaln, nr. 2.

Tvoreskiy Almata.

put'

Avezova,

1987

KARATAYEV, M. 1958 1963 1969 1957 1958

Tuvgan Edebiyet Tural Oylar, Almat eberlik Snma, Alamat Epostan Epopeyaga, Almat "Piyervaya Kazakskaya Epopeya", Novy Mir, nr. 9, "edry Talant", Vapros

SYNELYEV, H. 1968 Muhtar Omarhanul Avezov, Almat SYNELYEV, H. 1957 Kazaktn Tung Epopeyas Jinak, Almat. Vahatov, B. 1969 Talanttar, Tuvndlar, Almat 1973 Kazak Sovet Ensiklopediyas, 2 T., Almat 1956 Kazakstan Jazuvlarnn III, Siyezi, Almat 1985 Muhtar Avezov, Jyrma Tomdk oarmalar Jina, XX T. Almat

KEDRNA, Z. S.: 1951

Muhtar Avezov, Moskva

M. O. Avezovtn miri men Tvoresrvoc Tural Edebiyetter Ulttk Kitabhana,, Almat, s.8799

bilig-5/Bahar '97

62

DOUMUNUN 100.YIL DNMNDE MUHTAR AVEZOV

Cumahan ISKAKOV- Jakp BDANOV M. Avezov Gney Kazakistan Et. . Et. Bilimler Kandidat Kazak Trkesinden Aktaran: Banu MUHYAEVA

Halkmzn birey oullarndan biri, Kazaklarn byk yazar, bilgin alim, stat ve dnce ormannn byk nar olan Muhtar Avezov, halk bilimlerinin de mjdecisidir. Her halkn sadece kendisine has zellikleri, kltr, zihniyeti, gelenek grenekleri oluyor. Bunlar eserlerinde derinden inceleyip, kendine zg bir yorum yaratarak, eitim biliminin gelimesini salad. Kazak halknn milli yaps, M. Avezov'dan nce her ynyle aratrlmad diyebiliriz. Sebebi, Sovyetler Birlii'ne dahil olan Kazaklar iin bu imkan salanmad. Zamanmzda Kazak halknn i etnik mnasebetlerinin farkl mana ve deerini aratrmak, genlere bildirmek, bu miras yeni neslin yaamnn temel kaidesi, gelenek ve zevki haline getirmek, gnmzdeki Kazak eitiminin zn oluturmaktadr. Muhtar Avezov, bize brakt miraslarnda dava, tartma anlarndaki hazr cevap kadlarn adaleti ve bilginliklerini, Kazak byklerinin zel sesini, youn ilham ve ustalk yorumuyla gnmze duyurabilmitir. Muhtar Avezov iin, Kazaklar byklerine deer verip sayg duyar, karlat byne "Assalamayaleykm", ya da "aleykmselam" diye dua edip, sayg gsterip ba keden yer vermitir. "Bykler kklere yaam tecrbesi verir, hayatta grdkleri, bildikleri var.", "Byklerin sz vacip", "htiyar sz ilahtr", "htiyar varn nasibi var", "Byn byten el klmez, diye halk zihniyetini yaratmtr. Eitim ynnden sylenen bu nemli szlerin, genler iin manevi esas oluturduunu Kazakistan halk yazar, Profesr Tursnhan Abdirahankz'nn u ifadesi gstermektedir: "1944 ylnda, M. O. Avezov'un 'Abay Jol' epik romannn birinci kitab kmt. Ben, o kitab byk bir coku ile okuduumuzu, ama kitaptaki Dermen karakterini kimsenin tanyamadn syledim. Muhtar aa 'E, yle mi?', diye ararak, 'Demen'i bilmemeniz doru, nk o tarihi deil, edebi karakter', dedi bana." (ABDRAHMANKIZI, 1997) Bu yzyln banda Kazak halknn sosyal hayatm deitirme abasnda bulunan M. Avezov eserlerinde "beiini dzelt", diye nce kz ocuklarnn eitimi problemlerinin zlmesi gerektiim gndeme getirdi. M. Avezov'un "Abay Jolu" romanndaki Kodar ve Kamca olay ile ilgili Kunanbay'n cezasn caiz grmesi, halk eitimi

bilig-5/Bahar '97

63

ve nesil temizlii uruna verdii mcadele grntsdr. M. Avezov eserlerindeki dnceler, neslin eitimindeki hedefleridir. Devlet ve halkn temeli, gelecein toplumun itici gc genlerin eitimine byk nem verip ynlendirdi, "iyiden erafet" ataszn halk bouna sylemese gerek. Bu srada Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbakan N. Nazarbayev'in destei gelecek genlerinin ilim ve sanat yolunu aan, "Gelecek" program M. Avezov'un eitim meselesinin tarihi devamdr. M. Avezov, "Abay Jolu" tarihi romann yazmakla birlikte romann eitim ynnn anlatan yntemleri de belirtiyor. Alimin getirdii Kazak edebiyat tenkidinin bir alam "Abay tantm" teekkl etti. M. Avezov bu alann yntemlerini 1933 - 1934 yllardan itibaren balyor. Abay tantmnn hedefleri Abay'n dnya gr, dili, metin tenkit aratrmas Dou klasiklerine ilgisi v.b. fikirlerini ileri srd. Neticede Abay sadece air olarak deil, eitimci, sz sanatnn ts, stat, ruh bilimcisi, halkm seven milliyeti olarak deerlendirildi. Abay milliyetilii M. Avezov yorumunda milletin milliyet olarak teekkl etmesinden itibaren birletirici g olarak grnyor. Muhtar'n milliyet duygusu, aznlna ramen her eyin alt st olduu buhranl dnemlerinde trl deiikliklere ramen milli zelliklerini korumay baarabilen ve sosyal gelimenin belli kademesine ulaabilen milliyet duygusudur. Yetenekli yazar eserlerinde zengin halk dilinden yararlanmakla birlikte Ibray Altnsarin, Abay Kunanbayev, akarim Kudayberdiyev temelini oluturan yazl edebiyat geleneinin, eitim amac olarak takdim etti. Ustatlarn bugne kadar "Avezov diline denk dil nerede!.. " tarzndaki hayranlk, i dnyalarnn byk yazara duyduu zleminin belirtileridir. Muhtar Omathanolu, Milli eitim ve psikoloji sahasnda da fikirleri ve dncelerini ileri srd. Onlar: "Bilim mutluluk direi, bilimsiz baht bakasnn nasibi", "Kitap, emein manevi destei", "Kitap dnce kayna", "halk ve halk, insan ve insan ayn seviyeye ulatracak olan bilimdir." M. Avezov hayatnn en verimli dnemlerini felsefe, eitim ve retime balad. Bu

problemlerim aratrmas 1918 ylndan 1961 ylna kadar 43 yllk bir dnemi kapsyor. 1918 ylnda "Abay" dergisinin I. saysnda "Bilim" adl geni bir makale yaynlanyor. "nsaniyetin kt niyetli yaradlndan deil, ortamnn etkisinden cehalet tesirli oluyor. Toplumun insani deerleri gen neslin eitilmesinden geliyor. Dnmek iin okumak gerekir. Okumak ok ynl bilgilendirmekten, hakikate inandrmaktan, insanlarn kalbine iyilik yerletirmekten gelmektedir. Kazak toplumu medeniyetinin kendine zg kendi durumuna uygun yolu olmal dncesinin taraftardr. 1918 ylnda, "Abay" dergisinde yaynlanan "Medeniyet Milliyet" makalesinde "lim ve medeniyet btn dnyann altn kolyesidir. Bu gnlerde bilim ve medeniyet topra, suyu, havay, g, yldz ynetmektedir" diye yazd. nsan yaamndaki retmenin rol de Muhtar Omarhanolu'nun dikkatinden kamad. O, merak duygusunun retmenlere has deer olduunu daima belirtti. 1918 ylnda Abay dergisinin II. saysnda yaynlanan "retim" adl makalesinde "retmenler zamann getirdii taleplerin farknda olup, insanln dman cahillik ve karanlk basksna kar mcadele eden, insan tarihindeki btn hretli ve iyi ileri devam ettiren insanlar olmaldr.", dedi. retmene ait deerleri, gelecekteki retmenleri hazrlamadaki eksiklikleri ortadan kaldrmann yntemlerini belirledi. Onlar derslerde konularna hakim olmal, dersin amacn, retim amalar ve yntemlerini iyi bilmeli, daima retmenlik ustaln gelitirmelidir. Eitim ve retimdeki ruhbilim ve okutma yntemlerinin nemini, uzmanlk alam ve rencilerin sevmek, onlara ve anne babalarna medeniyet ve bilim ynnden rnek insanlar olmaldr ", diye syledi. M. Avezov'un eitim meselesini nemsemedii taraf yoktur. Dardan basit grnen rencinin derste oturup kalmasndan balayarak konumadaki sesi ve davranlarna kadar meselelere cidden dikkat eden retmendir. Kazakistan Cumhuriyeti Milli limler Akademii Zeynolla Kabdolav, Kazaklarn bilgin yazar, byk stad Muhtar Avezov'un doumunun 100. yl dnm mnasebetiyle "Egemen Kazakistan" gazetesinde 1997 yl 18 Mays'nda yaynlad "Benim Avezov'um"

bilig-5/Bahar '97

64

eserinde ustad hakknda "O, muhteemdir! niverisite dersanesine byk geliyordu... O, dersaneye gz ucundan n sap, sol gz kapam azck kaldrp, glmseyerek girerdi. Fakat bu renk uzun srmezdi; yanaklarndaki glmseme izlerini hemen kaldrp, azck kalarn atarak, boazn ekerdi. Burada sevimli bir gururluluk vard. Kendisine her ey yakrd. ri yapl vcudu, geni omuzlan, yksek gvde... M. Avezov girince geni oda, profesrn ders verdii dershaneden tiyatro kulbne dnrd. retmen masas, onun yanndaki krsnn bulunduu merdivenli alan sahne gibi, rencilerin oturduu salondan yarm metre ykseklikteydi", diye Avezov'un retmenlik ustalna hayranlk duyuyor. M. O. Avezov hem yazar, ham alim, hem "Kazakistan Edebiyat Tarihini" okutmak yntemlerini belirleyen eitimcidir. 1927 1991 yllan arasnda birka defa baslan onun "Kazak Edebiyat Tarihi" ders kitab yntem bilim almasdr. 1929 ylnda Kazakistan'n eski bakenti Kzlorda'da baslan "Yeni Ky" adl ders kitab Kazak eitim ve retim sahasnn baarl almalarndandr. Byk deha sahibi, bu ders kitabnda halkmzn asrlarca atadan oula

devam edile gelen manevi mirasnn eitimdeki roln incelemektedir. Muhtar Omerhanolu byk yazar olmakla birlikte milli zelliklerin zevk, zihniyet ve gelenei sosyal milli nemini inceleyip, bu hususlar eserlerinde kullanabilen ruhbilimcisidir (psikolog). rnein onun "Kazak halknn airane yetenei, kabiliyeti, ayrca air tipini ortaya kard", diye yorumu, Milli psikoloji ilmine katlan bir dncedir. zellikle " akln ne kadar gelitii, onun meseleyi zmesine baldr ", fikri, insan kabiliyetini deerlendirmesidir. Onun " asilin asli insan ruhu ve dncesi ", " mr akmm bilmek vardr, derin anlamak vardr ", " lim sadece kendine zg topra tanmyor, serbesttir, vatanszdr, annesiz zattr ", fikirleri insan ruh biliminin imkanlarn belirten dnceleridir. Kazakistan bamsz devlet olarak kendine zg asil deerlerini toplayp, onlarn vatanna hizmetini canlandrmaya aba gsteren almalar yapmaktadr. Byk yazarn eserlerinin 50 cilt akademik basksna hazrlk almalar, Kazak halknn manevi hayatnn en byk baars olacaktr. M. Avezov'un hayat ve sanatkarl, eitimciler iin en iyi yntem bilimi rnei olaca phesizdir.

bilig-5/Bahar '97

65

MUHTAR AVEZOV'LA LGL HATIRALARIN LM ALIMALAR N NEM

Do. A. MUSAKULOV Ahmet Yesevi . r. yesi Kazak Trkesinden Aktaran: Banu MUHYAEVA

Bu yl.,Cumhurbakanmzn teebbs ve UNESCO kararyla Muhtar Avezov Yl olarak kabul edilmitir. Byk insan, bilgin, milli sanatmz ideal ve estetik zirveye ulatran 'Abay Jol' gibi klasik bir eser yazarak Abay'n kiiliini, milli deerini,asrlar boyunca ile eken halkm,yurdunu,milli deerlerini dnyaya tantan, tannm sanat ve bilim adamlarnn hayranlm kazanan Avezov'a adanan bu sayg byk deer ifade etmektedir. Muhtar Avezov gibi byk adamlarn zelliklerini, derin yeteneklerini, sanatndaki eriilmez srlarn incelemek, bir yl veya dnem ii deil, asrlar boyu srp gidecek bir ura konusudur. Srlar, sarsntlan,dnce ve hayalleriyle byle bir kiilik,yaratann insana verdii bir mutluluk hediyesidir. Muhtar'n "ikinci hayat" diyebileceimiz dnemin balamas iin uzun yllar geti. Bu dnemde onun sanat ve hayat yolu,ilmi aratrma yntemi, sanat ve hayata katklar,adalarma ve rencilerine telkinleri, dersleri,sanat ve edebiyat zerindeki dnceleri,yaad kark tarihi olaylar hakknda pek ok almalar yapld ve yaynland. D. Dosjanov "Muhtar Yolu-1988" S. Junisov "Mmtazlar ve Glgeler" Kabdalov "Benim Avezov'um" gibi monografilerle birlikte M. Mirzahmetov'un "Avezov ve Abay-1997" R. Berdibay'n "Tarihi Roman-1997" eserleri yaynland. Son yllarda bu almalarn adeta gelenek haline gelmi olmas sevinilecek bir durumdur. Her halkn tarihi kkleri ve kltr ile ilgili ansiklopedik apta olaanst eser verenlerin, parlayan yldz olacaklarna phe yoktur. Sadece kendi halknn deil, baka uluslarn da byl sz sanat tarihine derinliine inersek,Muhtarm yeri byktr. Sanatnda ve bilimdeki eriilmez yerini,milletinin buhranl ve kark bir dneminde, merhametsizce ezildii artlarda,milli deerleri ve byk kltr zenginliini her ynyle ileyerek kazanmtr. Bu durumlar,onunla ilgili olarak yaplm ifade ve yorumlan yeniden deerlendirmeyi ve aratrmay zaruri klmaktadr. Muhtar'n "iyi zamanlar" da yaadn sylemek mmknse de, Abay'n itii "au"dan uzak duramad. Byk stad Abay gibi, "binlere kar birce direnen" ve kklerini derinlere salan manevi bi nar gibi abideleti. Aln yazsn

bilig-5/Bahar '97

66

yaad mcadele etti, direndi,bykln sergiledi. Onun hayat, derin tarihi srlarla rl ve airnedir. Muhtarn ahsiyeti ve sanatn eserlerinden tanyan yurttalarmz, Abay'da olduu gibi, sanatn ab- hayatndan imi olurlar .Muhtarn am,devirlerin engellerini aacaktr. Byk yazarmzn hayat,kiilii ve sanat konusunda yazlan hatra,aratrma ve edebi eserlerin,onu tanma,anlama ve eserlerindeki derin hazza eriebilmek, Avezov iklimine girebilmek iin byk nemi vardr. Bu yaynlarn henz denizde damla olduunu sylemek mbalaa deildir. Eski ok milliyetli Sovyet dnemi ve bugnk Kazak edebiyat ve aratrma almalarnda pek ok yayn yaplmas sevindirici olmakla beraber,bu byk adamn ahsiyeti ve sanat,deiik alanlarda yaplacak usuz bucaksz almalara imkan salamaktadr. Muhtar hakknda yazlan hatralar basit bir tasnife tabi tutacak olursak,ocukluunu bilen byklerinden balamak zere, arkadalar, hocalar, yazarlar, bir araya geldii dnya apnda hret sahibi sanatlar, bilim adamlar, rencileri, ocuklar,okuyucular ve hatta kendisini bir defa tesadfen grm insanlar,onunla ilgili konuup yazmay bir bor olarak grmektedirler .Bunlarn gerekle,sanat ve bilim asndan deerlendirilmesi gelecein iidir. Kazak Ansiklopedisinde, "Hatralar,bir tr edebi eser olup,ekil olarak hatraya benziyor." denilmi. Bu, aklanmas ve tamamlanmas gereken bir dncedir. Gemite yaanan amlarn,lkesinin tarihinde hizmeti bulunan sanat,bilim ve devlet adamlaryla ortak yaad olaylar bulunan kimselerin, onlarla ilgili olarak aktaracaklar her trl bilgiyle o insan ve dnemine k tutaca tabiidir. Bu,yazanm kiilii ile yakndan ilgili bir husus olup, kendi gr,dnce ve duygularna gre yorum olabilir. Bu yzden M. Avezov hakknda anlarn aktaran insanlara byk sorumluluk dmektedir. Hatralar,tarihi bir ahsiyetten sz ediyorsa,anlatan insann fikri ve deerlendirilmesi deil ,konuyu bilen insan onun hayatnn baz dnemlerini kendi asndan bahsetmelidir. Maalesef, Muhtar Ayezov hakknda yaynlanan baz hatralar "gzden rak gnlden rak" dendii gibi kendi menfaatleri gerei ifade edildii ac da olsa bir gerektir Bu hatralarn

yazarlar Muhtar'n ruhu huzurunda sorumlu olacann farknda olmaldr zellikle :Ruslardan .V. Turgenov, V. G. Belinski gibi byk ahslar hakknda hatra yazanlardan renen ou yazarlarn bu gibi eserleri Muhtar'n manevi ahsiyetini betimleme abalarnda ortaya kt malumdur. Zamannda Muhtar'n sevdii ustad .V:Turgenov Latince "progres" kelimesini edebiyata getirdi .V.G.Belinski ise Latince "progres"kelimesini tercme etmeden bu eklinde kullanlmasn sunmutu. Bunun gibi yabanc etkileri doru karlayan Muhtar'n yenilii, hangi sahada olsa da stndr. Tabii ezeli varolan insanolu bir birine benzemedii gibi, insan zellikleri ve imkanlarnn srrn tam aklayabilmek sanatn da ulaamad gerektir. nsan, hakknda sylenen fikirler, dnceler, deerlendirmelerin hepsi de nispidir. Byle olmasna ramen, Muhtar'n kiilii ve yetenei,dirayeti ve iradesi, iman ve nezaketi, dnya bak ve engin bilimi ileriyi grebilmesi liderlii, bilginlii, yorumlayc kabiliyeti, merhameti ve sertlii gibi ok ynl zelliklerini zamanmz insanlarna ve gelecek nesle tantmak sradan bir insann yapaca i deildir. Dnyann tand ve kabul ettii byk insan Muhtar hakkndaki almalar ve hatralar, bu konuda yazlacak ilmi aratrmalar ve eserlerde yardmc kaynak olabilecektir. Edebiyatmzn hretli by G.Mustafin'in 1950'li yllarn Kazak Edebiyat Tarihi eserini tenkit ederken "eserde Muhtar hakknda yazlanlara deiiklikler yaplm...Muhtar'n fikirde harekette farkllk gsteren dnemi gizlenmemelidir. Tarihi gerek sylenmeli. 1932 ylndan itibaren Muhtar Sovyet edebiyatlar tarafna geti"diyor. Bu duruma Sabit'de (Muhanov),Kajm'da (Jumaliyev) hepimizde maruz kaldk. Bu sebepten Muhtar'a eski gzle bakp yersiz elme atmay brakp, adaletle deerlendirmeliyiz" (Mustafin: G. 1978 S: 174) Bu fikirden Muhtar'n sadece yeteneini kabul etmek deil ,manevi .dnyaya ve insana ideolojinin sanatta da,ilimde de efendi olduunu gryoruz. Muhtar hakknda hatralar ilk defa 1972 ylnda ,Rusa "yazar" matbaasnda basld. Yazarn doumunun 80.yl dnm mnasebetiyle 1976' ylnda Kazaka "Bizim Muhtar" adnda ,tamamlanp basld. lk baskya 55 insann

bilig-5/Bahar '97

67

hatralar, ikincisine ise 73 insann hatralar dahil olundu. Giri olmakla birlikte her yazara aklama yapld. Ad geen eserdeki hatralar, yazar hakknda ok bilgi veriyor. Byk stadn tabiatndan tarih,ilim, eitim, medeniyet ve alakgnlllnden ibret alyoruz.,hayat mektebinden geiyoruz. estetik zevk alyoruz Halkmza zg manevi dnyasnn ta XIX. yz yldan itibaren Rus diline aktarlarak ve yabanc lkeler okuyucular ve aratrc alimlerine tantld tarihi gerektir Bilgin Abay'la byk Muhtar'n eserlerini btn dnyann Rus dili aracyla tandn ayrca nezaketle bildiriyoruz. Eserin fikir ve estetik deerini orijinal nshadaki gibi tabii, zelliklerini koruyarak baka bir dilde konuturabilmek tercmenin bilginlii ve ustallyla birlikte ,yazara saygs ve sevgisinin birliini gerektirecei tabiidir. Avezov'un eserlerini Rusa'ya aktarmada tannan yazarlar; L. Sobolev, N Anov, Z.Kadrina, A.Pantiye, A.Nikolskaya, I:Suhov'dr. Onlarn hatralarndan yazarn baz srlarn renebiliriz. Muhtar 'n dier milliyet temsilcilerinin yeteneklerini tanyabildiini ,onlarn manevi anlay seviyesi ve bilginliklerinin ayrcalnn farknda olup, kendi dehas ve gc neticesinde bu zellikleri trl teorik ynden pedogojik ve psikolojik yntemleri ile bir birini tamamlayabildi. Muhtar'n sevdii tercman arkadalarndan biri A. Pantiyeler'le bir sohbetinde: dil ayrca bir sezgidir, farkl bir tecrbedir. Btn hayat tecrbesi Eer benzetirsek hatibin dili ,bu gerekten bir tek insann , hem bir ok insann dilidir... Yazarn dili, bir ok insann, ounluun ,halkn ve bir ka zamann dilidir" (Bizim Muhtar; 1976:97) diye yazarn dili kullanma zellii hakknda tarihi ve teorik aklama veriyor. Bu fikirden Muhtar'n tecrbesinin okluu ve bilgisinin derinlii grnr. Muhtarla 1936 ylnda Kazakistan edebiyat ve sanatnn Moskova'daki on gnlk treninde tant Konstantin Altayskii, onun tercme yapma yeteneinin byc smyla,bilginliini kabul ediyor. "Avezov sadece milli erevede snrlanp kalmyor. Kazakistan airleri hakknda konutuunda onlar zbek bahlaryla, Tajik hafzlaryla, Azerbaycan auslaryla ve baka halklarn airleriyle karlatrd.

Szl halk edebiyatndaki ortak zellikleri bulup, net gsterdi. "diye yazd. (Bizim Muhtar,l976:53) sz sanatnn kaynann halk olduunu, milli sanatn zn tarihi teorik anlamda deerlendirebilen Muhtar bilgine boyun eiyor. Muhtar'n adeta byk kardei gibi olan Trkmen edebiyat klasii Berdi Karbabayev ("Asil dostum, kardeim"adl hatralarnda): "Avezov'un, insaniyetinin, manevi yaam tarihinin ba kesinde" yer aldm syleyerek onun faziletli dncelerinden eserlerinin her bir satrnn yetenek nyla sslendiini ve onlarca ,milyonlarca insana feyz ile dolu ykseklik getirdiim hayranlkla hatrlyor. M. Avezov'un sanattaki zellikleri ve onun ince, kutsal niteliklerini tespit ve dinleyicisine kabul ettirebilen az dual bir insan olduunu tantabilen hatralardan biri de Rus Alimi E.F. Knipovi'in "Asil Azamat" adl hatrasdr. Yazar bu hatralarnda Muhtar'n bar koruma Sovyet Komitesi ve Lenin dln tayn etmekle ilgili komite gibi v.b .toplum heyetlerine ye olduu dnemlerde adalar ve meslektalarnn bilimi ve fazileti, bilginligi ynnden stn olduunu cokuyla anyor. Lenin dl ile dllendirilen baz eserlerinin deerini tartma srasndaki fikir farklklarn aratrrken ,Muhtar yetmi civarnda Sovyet medeniyeti ve sanat temsilcisinin huzurunda M. olohov'un "nsan Kaderi" hikayesini, insanlk kudretinin hem nazik, hem de hakir ynn gsterebilen klasik eser diye deerlendirerek dinleyicilere kabul ettirdi. R.Gamzatov iirlerinin deerini ispatlayarak, onun iir dnyas geleceindeki pek ok imkandan bahsediyor. M.Calil 'in cniler toplama kampnda dar aacna aslma tehlikesi karsnda yazd "Moabit Defteri "eserini tahlil ederken, air ruhuna mahsus hznle birlikte kahramanla aran kudretin srrn betimledi. M. Calil yeteneinin coku duygusuyla etkili konutu .Hatralarn yazar :"Ben ,bunlar konutuu zaman, onu dinleyenlerin yzne baktm .Onlarn ounun kitaplar bizim klasik mirasmza dnen, sadece ellerindeki kalemle deil ,silahla da Sovyet hkmetinin tekil edilmesini salayan ve savalarda koruyan kr bal insanlard. Burada bulunanlarn ou lmle bir ka defa karlaanlardr. Belki bu sebeptendir, M.Auezov

bilig-5/Bahar '97

68

bunlar sylediinde gzlerinde ya olurdu." (Bizim Muhtar" 1976, S: 37) diye yazd. Evet,bu Muhtar'n hayat severlii ve sanat anlaynn bir yan olsa gerek Rus Sovyet edebiyatnn kabiliyetli ahs larndan biri A. Fadeev'tir. O, Muhtara ayrca sayg gsterip faziletine boyun eenlerin biridir. Rus yazar . B. Lebedinskaya'nn "Unutulmaz Dostumuz" adl hatrasmda,iki byk ahsn berrak dostluunun tan olduunu ve dostluun baz grntlerini esas anahtarlarn etkileyici bir biimde sunabilmiti... Muhtar, dost ailesinin zntsn paylamaya geldii bir sohbetinde "akll ocuun mirasa ihtiyac yok,nk kendisi elde edebilir,aptallara brakmak gerekmez ,nk onlar datp tketir"diyen dedesi Auezov 'n ibretli szn sylemesi,hazr cevap ve bilgeliini gsterir. Tannm bilim adam Mekemtas Mrzahmetov'un "Orta Asya Devlet niversitesi Asistan" adl aratrmasndan Muhtara'a zg srr anlyoruz. (M.Mrzahmetov "Auezov cene Abau" 1997) 1960 ylnda Takent Tren stasyonunda Muhtar karlyanlarn "misafirhaneye birlikte gidelim"szn anlyamyanlara 0,konak evi denen eski bir Trk szdr. Kutadgu Bilig 'te geiyor diye akladn hatrasnda yazyor. 18 Mart 1930 tarihinde M F. Abdlbaki,.Gavrilov'n danmanlyla bir yl ierisinde yapt ilerin projesinden, ilmi aratrma almalaryla ilgili kaynaklan okumak iin Arap, Fars, aatay, Trk, zbek Azerbaycan, Trkmen, Krgz dillerini rendiini A.Yesevi'nin "Divan-i Hikmeti'ni", A. Nevai'nin eserlerini, A. Bahadur'un "Trkmen eceresini" ve "ehname" gibi eserleri orijinalden okuduunu reniyoruz. Fars dili hocas Prof. A:A.Semenov bir toplantda "imdi bile M.Auezov'un iki yl boyunca Fars dilin okuyanlarla ayn seviyede hazrl vardr." Ad geen eser, Trk halklarnda ortak byk destan "Manas'" erkenden tanyan Muhtar Trkistan aydnlarna ilk 1923 ylnda konferans dzenlediini ve 1929 ylnda "Manas' syleyiciler ve dinleyiciler ortam" konulu konferans ile bilim adamlarnn dikkatini ekebildiini sylyor. M. Auezov'n hayatndaki 1930'lu yllardan sonraki ar dnem 1951 yllar idi. Tarihimizde bu yllar kk soykrm olarak

biliniyor.,etin ve karanlk gnlerde Muhtar vatanndan uzaklamaya mecbur oldu. Giderken halkn sevdii oullarndan biri Muhtar'n ok sayg duyduu insanlardan biri Kalbek'e "Eyvah, onun nesini soruyorsun ar gibi srp dayandrmyor. Eve ziyarete gel, ocuk oluu teselli et. Altklar da, gvendikleri de sensin, Valya'nn" demiti. O, anda Kalbek ekemeyenlerin byk ahs ar gibi srdklarna zlerek u satr yazmt. Ey,an,dilin ac dermann yok Ac dilli,temelsiz insan da ok, Hlin bilmez halsizler saldryor, Hangi sfatn bulursun o, cahilin. Gvenmedim ben sana gvenemem, Sensiz gesem hayattan darlmazm, Kara nar sranlar Kal derinde onu ortadan karamam. (Jurtbayev. "Birey" 1989 S: 233) Muhtar etin dnemlerde lkesinden uzakta, baka ortamda ,Moskova'da Lomonosov, niversitesinde Sovyetler Birliinde ilk olarak alan SSCB halklar edebiyat blmne devam etti. Bu dnemdeki Muhtar'n skntlarn ve direnli zelliklerim Prof. S. Doronyan heyecanla. hatrlyor. Muhtar bu yllarda Sovyetler Birliinde yaayan halklar edebiyat tarihini sistemli olarak aratrlmas, aratrc kadro ,eletirme meselesi retmenler hazrlama meselelerini gndeme getirdi. lk defa 1960 ylnda "Orta Asya ve Kazakistan Halklar Edebiyat Tarihinin yaplmasnda byk katkda bulunduunu ,dnya halklar kltr ve edebiyat tarihini aratrmada ve milli zellikleri tespit etmede gsterdii bilim gcn hayranlkla hatrlyor. Muhtar ocukluunda slamn imam etkisinde bymt. Onun ata babalarnn Semey blgesine bu fikri yayarak geldii tarihi gerektir. Muhtar'a genliinden dedesi Auez'in "R" harfini sylettirmek iin "Bismillahirrahmanirrahim''i tekrarlatmas bouna deildi. Muhtar'n islam inancndan vazgemediine inananlar da inanmayanlar olabilir. Fakat zamann getirdii deiikliini onu Allah'a snmaya ,ibadet etmeye mecbur brakm gibidir. Muhtar slamn hmanist deerini derin anladndan dolay,

bilig-5/Bahar '97

69

imam en kutsal deer saymtr. Hayatnn son yllarnda Gney Kazakistan blge vekili olarak ,bu blgenin yaamyla ilgili (Trkistan oslay tud, sken rken romanlarm yazmas tesadf bir olay deildir. Bu Muhtar'n ata babalarnn yaad lkeye,onlarn ruhlarna bor anlayndan gelen gerek olmakla birlikle,btn halk sevgisinin grnts olsa gerek. Muhtar'n byk deer verdii tarihi Timur yerinden toprak buyuran Kazak halknn birey olu, byk pehlivan Hac Muhan ve 1927 -1934 yllarnda Kazakistan Merkezi Yrtme Komitesinin Bakan ,lkenin ileri gelenlerinden Eltay Ernazarulu'nun mezarn ziyaret etmesi byklere ve onlarn ruhuna tazim ve saygsyd Bunun gibi hareketleri ,lke yneticilerini uyararak "Bu lkede lenlere sayg yok mu diye dnyorum "diyerek incinmesi, halkn iman eitiminde byk nemi olaca hakikattir. (Omarov.A Hatralarndan) Yetenek ve zihniyetin gelitirilmesi kendi kendine olumayacak zelliktir. Onun stad alma ve araytr. Sadece alma deil verimli almadr, sadece aray deil bilgili araytr. Bu zellikleri Muhtar'n ocukluundan bilin altnda bulunup, srekli geliti. Muhtar hakkndaki hatralardan bu gerein ok ynl srrn gryoruz. Mesela, Muhtar kklnde bat ve dou klasik medeniyetinden feyiz ald ve folkloru manevi

kaynak olarak tamd. Bu sebepten de onun manevi yaps, dnya halklarnn medeniyetinden kaynaklanmaktadr. Edebiyat tenkidi sahasnda airler ,yazarlar mektebini ,onlarn temsilcilerini, slubunu aratrrken bazen keskin fikirler de oluyor. Mesela, . S. Turgenov 'in eserini Kazak diline aktard iin sadece onu taklit ettiini gstermez. Eseri ilmi teorik ve pratik adan tahlil ve tenkit edebilen Muhtar Gogol'den Shakespeare'den, ehov'dan, Tolstoy'dan da yararlanabildi. Gelenein klasik rneini, milli psikoloji ve kltr ynnden gelitirdi,devam ettirdi. Muhtar hakknda zellikle aydnlar yazarlar, alim ve sanatlarn hatralarnda, Muhtarn sadece kendi halknn deil,dnya halknn aydnlar, dnr, yetenekli vatandalanmn,tabiat ve zevkim, bilgi seviyesini inceleme neticesinde kendi bilim tecrbesine de katabilen bir insan olduunu bildiriyor. kinci yandan da, adalarnn zevk seviyesini karlayabilme yolundaki srekli arayn srrm gz. nne sermektedir. Bu sebepten de Muhtar hakkndaki hatralar, ilmi aratrmalarn kayna olabilecektir. almalarnn ilim adamlar ve sanatlarla birlikte, halknn olu Muhtar'n kiiliini ve ok ynl kabiliyet ve deerini tanyarak ibret almamzda, ilmi tenkidin deerinin olduu kanaatindeyiz.

bilig-5/Bahar '97

70

MUHTAR AVEZOV'UN SYAS PORTRES

C. A. MARNA Ahmet Yesevi . r. yesi Kazak Trkesinden Aktaran: Banu MUHYAEVA

Muhtar Avezov'un hayat, bir yandan ilgin, te yandan da zamann getirdii karmaklklarla doludur. almalarnn zamann artlar iinde farkl deerlendirilmesinden dolay, hayatm nispi olarak birka dneme ayrabiliriz: Birinci olarak, hayattaki yerini arayan genlik dnemi, ikinci olarak 1920 1950'li yllar "Milliyeti burjuva", "feodalizmin sesi" olarak suland dnemdir. nc olarak 1950 1960'l yllarda ana "parlak internasionalist" unvann takt dnemdir. Hayatnn son yllarnda M. Avezov tenkit d brakld (AVEZOV, 1959). Vefatndan sonraki dnemlerde 70. Doum yl mnasebetiyle yaplan tezler ve konferanslarda onun yetenei ve almalarnn " mmtaz " olduundan bahsedilen deerlendirmeler akm patlad (AVEZOV, 1972). 1980'li yllarda onu Abay'dan sonraki "stn" olarak deerlendirdiler (AVEZOV, 1980). Bundan sonraki yl dnm trenlerinde sylenilen palavra benzetmeler arbal ve ciddi niteliklere dnt. Dnya apndaki stnln, bilginliinden, edebiyat tenkitisi, eitimci, siyasi sosyal faaliyeti, insanl hakknda yazlyor, (AVEZOV, 1989) her aratrcnn ilgi alan oluyordu. M. Avezov hatralarnda "Abay iirleri ve felsefesiyle eiterek, onu ynlendirenin dedesi Avez ve amcas Kasm olduunu" belirtmektedir (AVEZOV, 1961; 157159) Bu gr M. Avezov'un eseri ve sanat zerine aratrma yapanlarn almasnn zn oluturuyor. Byle devam edilen biyografik bilgiler, Semey ehrindeki 5 snfl Rus lisesi, Semey Eitim Semineryasndaki yllar, Kazakistan Merkezi Yrtme Komitesi'ndeki alma "Abay", "olpan" dergisindeki i birlii, Takent Orta Asya niversitesi'ndeki asistanlk yllar, hepsi de Abay miras ile sk skya bal olduunu gstermektedir. M. Avezov 1920'li yllara kadar kendisini yazar, gazeteci, tenkiti alim, filozof olarak gstermiti. "Bilim", "Kltr ve Milliyet", "Felsefe Hakknda" almalar buna delil oluyor (MARGULAN, 1980; 167). M. O. Avezov devrinin temsilcilcisidir. Onun dnya grnn olumasnda Kazak aydnlarnn ncleri . Valihanov, Abay, Altnsarin ve bakalarnn insani, eitimci fikirlerinin etkisi az deildir. te yandan devrin getirdii trl sosyal ideoloji ve kltrn etkisinde

bilig-5/Bahar '97

71

bulundu. Sovyet iktidarnn blgedeki temelini, smrge niteliini tayan Avrupal ii snf oluturdu. Gayri "Snf yeleri" olarak deerlendirilen Avrupa seviyesinde "eitim gren Kazaklar" politika, kltr alannda faaliyet gsterdiler. Smrge niteliindeki yeni iktidarn teekkl etmesi ar ve karmak sreten geti, Uzman kadro eksikliinden dolay Bolevikler snf ilkelerini ihmal ederek, hatta srgndeki aydnlara bile ba vurmak zorunda kald. Milli ayaklanmadaki siyasi hareketin ncleri olan Kazak aydnlan, "tereddt" dneminden sonra, Bolevik hkmetini desteklemeye mecbur oldu. M. Avezov'un da dahil olduu dnemin karmaklndan aydnlarn hedefi Kazak halknn btnlnn, kltrnn, tarihinin korunmasn salayabilmekti. Kazak halkm bu hedefe ulatrabilecek yolun bilim ve eitim olduunu farketti. Bu lk, bu gr M. Avezov'u "Alaordaclarla" sk skya balad. M. Avezov'un Leningrad niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi'nin Dil-Edebiyat Blmnde, sonradan da Orta Asya Devlet niversitesi'ndeki (Takent) asistanlk yllarnda ve lke arivlerinde yapt aratrmalar, uzmanlk yolunun izgilerini gsterir. Burada fikir ve grlerinin rn olarak "Kazak Edebiyat Tarihi" ve dier almalarndan bahsedebiliriz. M. Avezov'un Abay' halk airi olarak gsterme abalar, prolet kltiler (ii tarafndan, "reaksiyon snfna tapnma) hareketindeki dman eleman" olarak sulanp eserlerinin yasaklanmasna ml oldu (Sovyet Bozkr, 1928; 2 Austos) Sosyalizm eski Rus halknn stnln koruma lksn devam ettirdi. Stalin rejimi Rus tarihinde doru deerlendirilmedi. Kazak kltrnn gerek kaynaklar ve geleneksel balar dikkate alnmad. Rus kltrnn ilerici etkisi ve ideoloji dayanaklna ayrcalk tannd. Bu dnemden itibaren sadece milliyeti

liderlerin ortadan kaldrlmasyla bitmeyen ve halkn milli duygusunun yok edilmesi gzetlenen Bolevik ideolojisi stnlk kazand. Bu hareketin sonu siyasi sulamalar ve Pravda" Kafes (1928) "Kazakistanskaya Gazetesinde yaynlanan M. Avezov'un en baarl eserlerini inkar eden ak bildirisidir. 1930'lu ve 1940'l yllar Avezov'un yeni sahadaki almalar dnemidir. Bu dnemde Pukin'in iirlerini Kazaka'ya aktarma problemlerini yazyor. Shakespeare, Gogol'u tercme ediyor, fakat Abay'dan vazgemiyor. O, Kazak Edebiyatnn milli zelliklerinde derinleemiyor, fakat makalelerinde dnya sanatndaki ortak insani deerler hususunu ileri srerek, bu fikrinden vazgemediini gsteriyor. 1932 ylndan itibaren Abay romannn 2 cildini baskya hazrlyor. 1942 ylnda 1. Cilt, 1947 ylnda "Abay Jol" romannn 2. cildi baslyor. Eserleri Stalin dln Kazak kazanyor. M. Avezov ilk yazar, limler Akademisi akademisyenidir. Kazakistan Cumhuriyeti Dil ve Edebiyat Enstitsnde Folklor Blmnn almasn salayan Kazak folklor aratrcsdr. Fikri ve gr yznden Stalin'in soy krmna urayarak, Moskova'ya Moskova gitmeye mecbur kalyor. niversitesi'nde Sovyet halklar edebiyat dersleri veriyor. M. Avezov her dnemin getirdii sorumluluun farkndayd. Hayatnn son dnemlerinde byk hret kazand. "Abay Jol" epik romanndan sonra yenileme problemlerini almasna konu ediniyor. Onun iin her zaman "insan" ok nemli idi. zellikle adalarnn dnya grnden, toplum hayatndan ve yaam tarzndan yarnn insann grebildi. M. Avezov'un her zaman ilgi alam insan ve insanlk oldu (AVEZOV, 62 - 68). Onun halk iin yapt almalar, 1959 ylnda Lenin dln kazand. lci yl soma vefat etti.

KAYNAKLAR AVEZOV, Muhtar . 1961 MARGULAN, A. 1980 Her Yllar Dnceleri, Almat. Sanat Yolunun Balangc Kitabndan Muhtar Avezov Sovyet Edebiyatnn Klasii, Almat. Kazakistan Komnist Partisi Bildirileri 1972 ---------------- . 1989 ------------. 1928 M. Avezov adalar Hatrasnda, Almat.

M. Avezov ve ada Edebiyat, Almat. Sovyet Bozkr, 2 Austos

------------- . 931

bilig-5/Bahar '97

72

MUHTAR AVEZOV ETMC ALM

Zamanmzda M. Avezov'un derin ve engin sanat eserlerinden manevi dnyasna feyz alp, haz duymayan insan ok azdr. M. Avezov sanatkr, hretli yazar, devlet adamdr. Bunlara stelik Kazakistan eitim tarihinde edebiyat ve retimin esas yntemlerini oluturanlardan biridir. Onun eitim sahasndaki fikirlerini, almalarn tespit edip gzden geirirsek, u dnemlere tasnif edebiliriz: I. lk dnemdeki insan ve eitim fikirleri; (1917 -1924) Kazak retim ve eitiminin gimesine katks; (1924 -1950) II. Eitimci alim olarak faaliyetleri; (1950 -1961) M. Avezov Ekim devrimi srasnda eitim ve sosyal meselelerle ilgili trl makaleler yazd. 1917 ylnda Semey retmenler Seminaryasnda tahsil yapt dnemde gen renci ilk " insanlk temeli kadn" makalesinde insanlk ve eitim konusundaki fikirlerini ileri srd. O, "Biz insanlmzn esasm oluturan, ahlakmz babamzdan deil (o ne kadar byk alim olsa bile) koyun sap, tezek toplayan, annemizden geliyor. Adalet, eitlik, sevgi duymayan, ii gc kfr ve dedikodudan baka bir ey grmeyen ailede nasl bir saf yrek, drst niyetli, efkatli birisi yetisin Bu sebepten kadm bandaki sisli dumandan ayrmaynca, halka insanln mutluluk gnei glmsemez. te, Kazak, bocalayp kalmay istemezsen eitimim, beiini dzelt. Bunlar dzeltmezsen kadn durumunu dzelt" diyor. (AVEZOV, 1984; 7-9) Halknn gelecei, yeni neslin eitimi de byk nemi olan annelerin klfetli halini, sosyal eitsizliini, kalbi szlayarak, endielerini yazyor. Bunun gibi ibretli szleri ancak halkm ok seven insan syleyebilir. Yirmi yanda, bundan 80 yl nce syledii szleri nemini bu gnlerde de kaybetmedi. Eitim problemleriyle ilgili yine karmza kmaktadr. "Okuldaki arkadalarma" (1917) makalesinde gen Muhtar, lke gelecei, halkn eitilmesi ile ilgili yorumlarn yapyor. Bu ii ancak eitim gren Kazak genlerinin

Do. Dr. mir TANABAYEV Ahmet Yesevi . r. yesi Culzira TANABAYEVA M. Avezov Gney Kazakistan . r. yesi

bilig-5/Bahar '97

73

gerekletirebileceine inanyor. Bu konuda okuldaki adalarna, mal ve makam arayn deil, halk iin almaya arda bulunuyor. M. Avezov, ncelikle, halkn medeni gelimesinin eitimle, bilimle ilgili olduu kaidesinin taraftardr. Halk eitimine, zellikle genler okuluna byk nem verdi. Bu konuda 1918 ylnda byk makale yaynlyor. Orada Milli okullarn almas gerektiini kesin delillerle ispatlyor, bekletilmez i olduunu ifade ediyor. Fakat o dnemde Milli okullar amak kolay bir i deildi. Bu sebepten M. Avezov okullarn almasndaki engelleri: retmen eksikliini, okul aralarnn yokluundan dolay okullarn yakn dnemde oluamayacan belirtiyor. M. Avezov eitim ve okulu dzenleyici ve gerekletirici retmene byk talep tayin ediyor. " nsann gnlne insanln eitim amacna ulamas iin eitimcinin gnlnde derin dnce olmaldr. " (AVEZOV, 1984; 19 - 23) O dnemdeki eitim kurslarnn faaliyeti zerinde duruyor. Kurs retmenlerinin bazlarnn Mslmanca okuduklar (Arapa), Rusya'dan gelenlerin de eitim meselesi konusundaki bilgisizliklerine iniyor. retmenleri, cahilliin karanl bastran kalabalk lkedeki medeniyet ra olarak gryor. bret gsterip, politika, toprak kooperatif gibi bilgileri, yemlikleri halka bildiren ve bunlar gerekletirenlerin de retmenler olacan sylemekle birlikte bunlar yerine getirmekte karlalan zorluklardan da bahsediyor. M. Avezov eitim ve retim sahasnda sylediklerini fikir olarak brakmadan, pratikte de uygulanmasnda da byk katkda bulunuyor. Ormbor'da grev yaptnda dier ileriyle beraber eitim meseleleriyle de urayor. zellikle Semey blm eitim ve retim iini ynlendirmedeki faaliyetini retim yntemleri heyetindeki almalarn syleyebiliriz. 8 Ocak 926 tarihinde "Avl" gazetesinde yaynlanan "Aferin dedi mi, acaba" adl makalesinde Kazak bozkrndaki ky okullarnn retim faaliyetlerinin ok kt durumda olduunu, retimi ynlendirenleri de grevlerini yerine getirmediklerini eletirmektedir. "Hkmetin retim sahas iin ok az miktarda kaynak bld durumda retmenler avare avare geziyorsa, bu durumu kontrol eden kimse de bulunmazsa, blgenin retimini yrtenlere bakalm, kim aferin diyecek", diye yazmt.

M. Avezov'un ilime, hocala balad dnemde ne tecrbe, ne retim sistemi vard. Bu sebepten M. Avezov, Kazakistan'daki o dnemin baka da aydnlar gibi kendi yolunu kendisi izmeliydi. Bilimi ve yeteneim haklnn eitilmesine balad. Kazak okulu ve eitim sisteminin teekkl etmesine katkda bulundu. O, Kazak edebiyat tarihini, Kazak edebiyat ders kitabn yazd. Okul program ve retim yntemlerini dzenledi. M. Avezov "Edebiyat Tarihi" almasn 1925 ylnda ana dili ve edebiyat ders kitab olarak yazd. 1927 ylnda yaynlad. Bu dnem ders kitaplarnn probleminin zlmesini gerektiriyordu. M. Avezov elde bulunan bilgileri edebiyat ilmi asndan tasnif edip, ilk Kazak Sovyet edebiyat tarihi ders kitabm yazd. Bu alma edebiyat tarihi denemesinin ilk nderi olduundan dolay bugnk gr asndan eksiklikleri de az deildir. Buna ramen bu almann okullarda Kazak edebiyat tarihini retmede nemli bir yeri vardr. 1930 ylnda Kzlorda ehrinde Kazak ky genleri okuluna ilgili program ve bildiri mektubu, Kazak okulu tarihinin ilk projelerinden biridir. Projenin Kazak edebiyat ile ilgili blmnde; ""Resimli edebiyat hakknda" ksmnda da M. Avezov yazd. Projede Kazakky genleri yl ierisinde Kazak edebiyatndan neyi renip, neyi bilmeleri gereksinimleri gsterildi. M. Avezov'un bu almasnda Kazak edebiyatnn retme yntemleri ile ilgili ok deerli fikirleri vardr. Onlardan biri; "ocuklara 'Yoksul ve zengin atmas' gibi devrik konu sunulmal" falan yazar zengin ve yoksulun atmasn nasl gstermi ? Niye yle gstermi? diye aklanmas gerek diyor. M. Avezov'un proje oluturmada konular ve onunla ilgili sorunlarn rencileri dndrc olmasn esas aldm gsteriyor. M. Avezov edebiyat dersinde u retim ilkelerinin esas alnmasn takdim ediyor: I. Edebiyat devirleri tarihi devirlere dayansn. II. Edebi eserlerin okutulmas basitten zora doru, tedrici bir ekilde retilsin. III. Ders programnda geen airler, yani programdakilerle mukayeseli retilsin.

bilig-5/Bahar '97

74

IV. ocuklarn gelimesine gre her ynl eitli grl aratrma, yazar veya air hakknda geni bilgi salanmaldr. Bu bildirisi ile eitimci alim, edebiyattaki retimin tarihi sistemlilie gre, basitten zora, sadeden karkla, tekrardan karlatrmaya, ocuklarn ya zellikleri ilkelerine ynlendirilmesini esas alyor. "Kazak edebiyatnn retim projesinde ders olarak 1930 ylnda okutulmaya balamasna bu alma sebep olmutur.(KMBAYEV, 1962; 163) Alim stadn 67 yl nce sunduu retim ilkeleri zamanmzda da nemli ve deerlidir. Alim, retmenlere programda gsterilen bilgilerle snrlanp kalmadan kendilerini gelitirmesi gerektiini uyaryor. Programda gsterilen edebiyatlar listesinin geniletilmesini, srekli yaynlarn takip edilmesini tavsiye ediyor... Bununla birlikte rencilerin sanat eserlerine ilgi duymas iin sadece okulda deil, evde de okuma ve gzel okumann yntemlerinin retilmesi gerektiini sylyor. M. Avezov Kazakistan Eitim urasnn ilk okullar programna gre "Ergin" adl ders kitabn yazyor. Bu kitap 1930 yl Kzlordu ehrinde grafiksel resimlerle sslenip, Latin harfleriyle baslyor. Bu lise seviyesindeki renciler iin ders kitab oluyor. Bu pedogog alim M. Avezov'un nemli almalarndan biri olup ve yeni yaama adm atan yeni toplumun siyasi hedefi ve ilkelerini gsteren belgelerinden de biridir. alma, Kazak eitim tarihi ve Kazak dili terimlerinin teekkl etme dnemini aratranlar iin ok deerli kaynaktr. Bu ders kitabnn yaynlamasndan beri 67 yl geti. Zaman, toplum gelimesi, yaam deiimi imdiki ders kitaplarna ok yenilikler getirdi. Fakat zamannda btn bir neslin eitimine hizmet eden hazine hibir zaman deerini kaybetmez. retim ve eitim sahasndaki araylarnn kayna ders kitaplardr. 1929 ylnda Kazak okullarndaki ilkokul ocuklarnn Rusa renmeleri iin "Yeni avl" adl ders kitab yazld. Ders kitab trl konulardan oluan 7 blmden ibarettir. Ders kitabndaki rnekler iirler, hikayeler, Rus yazarlarnn nemli eserlerinden alnd. Metinlerin ou Kazak ocuklarnn kavramlarna

uygunlatrld iin M. Avezov'a ait hususlar fark ediliyor. Bu ders kitab Kazakistan'daki eitim sisteminin teekkl etmeye balad dnemine ait nc bir ders kitab olduundan deerlidir. M. Avezov halknn her bir medeni baarsna ok sevindirdi. Halkna bilim, sanat retmeye zendi. 1940 ylnda "Halk retmeni" dergisinin 19-20 saysnda yaynlanan "Medeniyetti Kazakistan" adl makalesinde halkmzn medeniyetinin gelimesinden sevin duyduunu yazyor, bocalanan eski hayati gzden geiriyor. M. Avezov XIX. yzylnn yarsnda Kazak aydnlar Ibray ve Abay'n, okar'n halkn medeniyet ve bilime aran eserlerini aratrp ilmi makaleleri yazyor. "Ibray Altnsarin" (1950) almasnda halkla birliini, halk tarihinin geleceini iyi gzlemcisi olduunu dile getiriyor. Ibray' bunun gibi byk ie doru ynlendiren halk sevgisi, ileri gelimi medeniyetler etkisi ve onlardaki zgr dnce olduunu ifade ediyor. Ibray Altnsarin'in halk eitimindeki almalarn, smrge lkeler iin yeni modelde okul aan, okullarn zelliklerine gre program dzenleyen, ders kitaplarn yazan, Kazak'n ilk okullarn amakla birlikte bilgili ustat olarak deerlendirdi. (AVEZOV, 1985; 242 -247) "Byk air, eitimci Abay Kunanbayev" (1957) makalesinde Abay'n halk bilim ve medeniyete ardm, almalarnda airin yoksulluktan, cahillikten, klelikten, boy tartmasndan ve geimsizlikten kurtulabilmenin bir tek yolunun bilim olduunu gsterdiinden bahsediyor. M. Avezov halknn duyarl temsilcisi olarak ok yabanc lkelerde bulunup onlarn eitim retim sistemleriyle tant. "Amerikan etkileri" makalesinde (1960) ABD'deki gen nesli zararl etkileyecek olaylarn, enteresan ve macera altnda sslenerek okutulmasndan inciniyor. "Bir Kova Kan" filminin gen kuak eitiminde zararl etki verebileceini ve Bat'da serbest eitimi eletiriyor. M. Avezov hayatnn byk ksmn yksek okulda retim grevlisi olarak geirdi. Yazar okumakla birlikte hayatnn sonuna kadar hocalk

bilig-5/Bahar '97

75

yapt. Onun derin bilginliini, byk deha sahibi olduu statl hakknda rencilerinin yazd birok anlar vardr. 1923 ylnda Takent ehrindeki orman ekonomisi teknik lisesinde Kazak dili ve edebiyat derslerini dinleyen Nurtas Ondasnov (eski Kazak Sovyet Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu Bakan) hatrasnda Abay' erkenden ve derin tandklarn ve Abay' doru anlamalarna hocalar Muhtar'n derslerinin etkisinin byk olduunu sylyor. kinci bir renci Z. Kabdolov, M. Avezov ustal hakknda: Bunun gibi hatip bir insan hayatmda grmemitim... Uzaa koan kheylan gibi, nce biraz duraklayp sonra saanak yamur gibi dklverir. Artk zamann farknda olmadan, hatibin dnce akmyla dnyay gezip giderdik, diyor. (KABDOLOV, 1977, 103 - 109) Muhtar Avezov yazar ve stat olarak rencilerin konuma kltrne byk nem verdi. Gen neslin ana dili ve edebiyatn renmenin iki ynn (okul araclyla ve insann kendisini gelitirerek) gsterdi. Ana dili ile birlikte Sovyet halklarnn ortak dili Rusa renme konusundaki fikirlerini de belirtti. Rus dilini dnya ilmi ve medeniyetinin kprs olarak deerlendirdi. "ki dilin kltrn benimsemek insann nefesini aar. Dnyay daha geni grmeyi salayacak iki kanat oluturur. ki dil kltrn bildii iin Abay, Abay oldu", diye yazd. (AVEZOV) Cumhuriyette okuyan Rus rencilerinin bu lkenin dilini, tarihini, ekonomisini bilmesi

gerektiini sylyor. "Rus rencilerine unu syleyeyim, eer Rus dili ve edebiyatndan baka hibir ey bilmezseniz, tabii, doru deildir. Eer yaadnz ortamda, oturduunuz ehirde, cumhuriyette, diyelim ki Kazakistan'daki kltrle ilgilenmezseniz, bu affedilmez gnahtr..." (AVEZOV) M. Avezov "dil ve edebiyat meselesi", "Ana dili edebiyatn sevin", "mitli nesle iyi dilek" makaleleri ve konumalarnda ok dil renmenin, halklar arasnda dostluk oluturmann arac olduunu ifade etti. Ermenistan'da (yaayan) Ukrayna'da, zbekistan'da, Azerbaycan'da yaayan halklarn o milliyetin dilinde konuan, o kltr yaadna sevin duyuyor. "htiyar Azerbaycan'a Rus genci Azerbaycan dilinde ders verirde, o ihtiyar nasl imrenmez. Byle yapabilirseniz Kazak ihtiyarna sizler de olusunuz. Kltr, dostluk buradan geliyor", diye yazd. (AVEZOV) Bundan ok nceleri sylenen bu ifadeler bamszlna kavuan cumhuriyetimiz iin nemi daha ok artmazsa da eksilmedi. M. Avezov'un ibretli yaamnda sadece byk sanatkar olarak tannmad. Okulda, yksek okulda eitim ve retimle uraan pedogog, edebiyat hocas olarak da tannd. Edebiyatn eitimdeki roln belirlemede ilk program dzenleyip ders kitabm yazan ve eitim sisteminde kaynaan stattr. Yazarn bu sahayla ilgili dnceleri Kazakistan Cumhuriyeti eitim tarihinin edebiyatla ilgili ok deerli fikirleridir.

KAYNAKLAR AVEZOV, M 1984a

1984b 1984c 1984d

1985 Ana Dili Edebiyatn Sevin, Cazu C. 19, Almat. nsanlk temeliKadm, Almat. Okul i, Almat. midli nesle iyi dilek, Almat.

AltnsarinKazak medeniyeti aydn, Leningrad.

KABDOLOV, B. 1977 "Bilgin yazar", Jebe, Almat KMBAYEV 1962 Sekiz Yllk retim Meseleleri Almat.

bilig-5/Bahar '97

76

KIZ JBEK

"Kz Jibek yks, uzun zamandan bu yana halk arasnda korunarak, destan eklinde anlatlan, Kazaklarn en gzel ve uzun ak destandr. Destan ilk defa Zeysanl bir air kaydederek, 1870 ylnda Kazan'da yaymlatm. Ancak bu ilk nsha elimizde bulunmuyor. Destann sonradan yaymlanan nshasnda da u szlerle karlayoruz: lk bata ben yaydm "Kz Jibek" destan eklinde. Yeni basksna baktmda Tm yanl szlerin. Destann bu nshas, 1876,1905,1909 ve 1911 yllarnda Kazan'da Hseyinovlar'n yayn evinde birka defa yaymland. 1925 ylnda bu nshay, Kazak az edebiyat yaptlarn toplayan Abubekir Divayev, Takent'de yaymlatt. Bundan sonra destan, 1933 ylnda Kzlorda'da, 1939 ylnda da Almat'da "Kahramanlk Destan" serisiyle birlikte yaymland. Gerek bir olaydan doan Jibek yksnn tam olarak ne zaman ortaya ktn sylemek zor. Ancak tahminler, yknn 18. yy.'da doduu ynnde. Destanda Jaalbayl halknn yaad yer Karadeniz kylan olarak geiyor. Bir baka boy olan ektiler'in yaadklar yer ise Akjayk. Bu ikisinin yerleim yerinin aras uzak deil. Kazak bozkr arlk Rusyas'nn smrs altna girene kadar Jaalbayl halk Akjayk'ta yaam. u anda da Orsko kentinin Magnitagorks yaknlarnda yaayan Jaalbayl (boy ad) says hi de az deil. Jibek yksnn tarihini anlamamza yarayan olaylardan biri Kalmuklarn Akjayk etrafnda oturan ekti topran igal etmesi. Destann ikinci dal bu sava zamanna uyuyor. Jayk'n etrafnda oturan ektileri bir zamanlar Kalmuklar'n ynettii biliniyor. Destann kahramanlarndan biri Tlegen. air, Tlegen'in hayatm doduu gnden ld gne kadar tasvir ediyor. Bu, yknn epos eidine olan benzerliinin bir gstergesi. Tlegen'in bamsz ak, kurtuluu aramas da bu benzerlii destekliyor.

Muhtar Awezov
Aktaranlar: Zeyne SMAL - Ahmet GNGR

bilig-5/Bahar '97

77

Tlegen Jayk'a ilk sefere ktnda arkasndan alayarak, "gitme kal" diyen annesi Kamka'ya: Bu gzelle evlenmeden gnl uslanmaz Baladktan sonra erler geri dner mi? diye yant veriyor. Kz Jibek obasyla birlikte ikinci defa ge hazrlandnda Tlegen, arkasndan alayarak gelen kardei Sanszbay'a: Cesurluk, zenginlik kimde yok Akn durumu bir baka diyerek, cesurluu, zenginlii deil, yalnzca gzel eini sevmeyi hayal ettiini sylyor. air, Tlegen'in bu ynn etkili gstermek iin eitli kompozisyon slplar kullanyor. Destanc, Kz Jibek'in gn takip eden Tlegen'in, sevgilisini grmek iin drt nala koan gnln, atnn komasyla zdeletiriyor. Fakat ku gibi uan atn kousu Tlegen'e yine de yava geliyor. Destanda Tlegen'in Kz Jibek'in gn takip ettii blm, onun akla dolu kalbindeki umudun parlak ve mutlu devrini anlatyor. Tlegen'in akna engel olan drt eit g var. lk engel, l uzun yol; ikinci engel hibir yardmn olmamas; nc engel yalnzlk; drdnc engel ise Bekecan'n dmanl. Destanda, Karadeniz kylarnda yaayan Jaalbayllarn memleketi ile Jayk'n evresinde yaayan ektilerin arasndaki yz gnlk l, ku umaz, kervan gemez bir yer olarak betimleniyor. Hrszlarn, ekiyalarn yaad l, Kosoba... Tlegen'in en acmasz dilsiz dman Kosoba... Bu l gibi bir baka doa engeli de Koz ile Bayan'n lmne neden oluyor. Bu olay ayn zamanda bir sr... Eski aklarn hangisine bakarsak bakalm, aklarn amalarna ulaamamalarna en byk neden insanlarn zalimlii ise; ikinci byk neden de doa engelleridir. Ejderha, cin, sihir, rmak, deniz, uzak yolculuk v.b. engellerin banda gelir. "Kz Jibek" destanndaki Kosoba l, eski gelenein yansmas, ktln iareti gibi. Bylece Tlegen'in iyi niyetine l, uzun yolculuk ne kadar dmansa, Bekecan'a da o kadar dost oluyor. Bu

durum Kz Jibek'in yaad dnemi karanlk bir dnem olarak betimliyor. Gidecei bir yer, saklanaca bir da yok. Adeta hapis... Tlegen yaad toplumda da, doada da bir arkada bulamyor. Bu, Tlegen'in yalnzln, hibir yardmcsnn olmadn gsteriyor. Kosoba lnde lmn eiindeyken alt kaza bu yalnzlndan yaknr. Bazarbay'n bedduas da ona az engel olmuyor hani... Bazarbay'n hatasn (iyi dileini) kazanan Sanszbay muradna eriyor, beddua ettii Tlegen ise lyor. Tlegen bununla ilgili: Beni dinlemedin diye Vermedi bana hatasn diyor. Bedduann asl, eski gelenekler ve onlarn gcyle ilgili. Baba ile oul gelecek iin mcadele ederken, destanc 'ak bata' ile kaderin gcn n plna karyor. Dolaysyla babasnn bedduasn alan Tlegen, derebeyi toplumunun geleneine kar kmakla kalmyor, kendi kaderine de kar kyor. ki akn birlemesine kader engel oluyor. Kz Jibek'in Tlegen dnerken grd ryay, Tlegen'in yengesine verdii yant, o yantn Sanszbay'a sylenmesi, Tlegen'in kardeiyle vedalarken, "lrsem Kz Jibek'le sen evlenirsin" demesi, kaderin acmaszln destancnn daha nceden hissettirmeye altn gsteriyor. "Kz Jibek" destannn yapsndan ana fikrini ve karakterlerinin psikolojisini, zelliklerini inceleyip analiz etmede en byk yardmc bu destann toplumsal zeti olmal. Bu destan, feodal toplumun varlndan ve gereinden doan bir yk olduu iin eski yapnn farkl geleneini, inancn yanstyor. O geleneklere, o inanlara boyun een eskici bilin ncelikle destancnn anlaynda kendini gsteriyor. Romantik, psikolojik ynleri olan "Kz Jibek" destannn asl konusu eski geleneklerdir. Kazaklarn yaamnda oka yer alan amengerlik (Aabeyi len birinin yengesiyle evlenmesi), dulluk destann nemli bir blmn oluturur. Bu destan feodal toplumun

bilig-5/Bahar '97

78

geleneinden doan ak destan diye deerlendirmek gerekir. Bunlar destann ikinci blm iin de geerlidir. "Kz Jibek" destannn eski nshalar daha bulunamad. Yaynlanmakta olan nshay anlatanlar, kendilerinin snfsal, toplumsal bilincini, halkn tarihinin ilerleyen, gelien ynyle birletiremiyorlar. Destandaki kadn tipi, birok zorluklara neden olan cahilliin geleneini eletiremiyor. Bunlar, gericiliin taraftar olan aksakalllar gibi gelenein destekleyicisi olup kyorlar. Bu durumu, "Kz Jibek" destannn iki blml konusunda, zellikle de Sanszbay-Jibek olaynda aka gryoruz. Destan, Tlegen ile Jibek'in ilikisini anlatmaya, psikolojik lirik-epos eklinde balyor. Tlegen ve Jibek bamsz duygu, genlik amac yolunda buluuyorlar. Tlegen'in babasnn istedii kzla evlenmeyerek, akn aramas, bu yolda kendisi gibi bamsz ak hayatn arayan Jibek'i bulmas destan iindeki meru, halk balangc gibi deerlendirilebilir. Tlegen'in Jibek'e olan sevgisini anlatrken, bir kz ikincisinden (ncekinden) daha gzel betimleyip, sonra da Tlegen'e onlarn hepsinden de Jibek gzel, farkl dedirtiyor. Tlegen Jibek'e hemen ak oluyor. Tm bunlar destann giri blmnde, balangcnda oluyor. Ancak bu blmde bile az nce szn ettiimiz kaderin acmaszl kendini gsteriyor. Tlegen ile Jibek balangta eit olarak biraraya gelse de, ileride eski gelenek-grenein, dulluu ven inancn da bu genlere kabul ettiriyor. Destancnn amengerlii, dulluu ven inacn da bu genlere kabul ettiriyor. Tlegen Akjayk'tan gidecei an Jibek'e sonra kendisi lrse Sanszbay'la evlenmesini kendi azyla sylyor, istiyor. Sonra Jaalbayl'dan gidecei zaman da Jibek'i bulup evlenmesini kardei Sanszbay'a sylyor. lecei an syledii bu vasiyet son istei oluyor. Bu istei yerine getirmek Jibek ile Sanszbay iin artk ama, grev halini alyor. Eer vasiyetini yerine getirmezlerse sanki Tlegen bir defa deil, iki defa

lm olacak. Tlegen'in lmesi de, destancya gre deimez kader gibi. Bunun nedeni Tlegen'in babasn dinlememesi. "Baba szn dinlemeyen kim olursa ondan iyilik beklemiyor" eklindeki tutucu inan destandaki dier duygu ve dncelerden daha ar basyor. Baba batasn alarak giden Sanszbay'n yolu hep ak oluyor. Bylece destann kompozisyon yapsnn amac, ak hakkndaki anlay, inan; hepsi de gelenein hkm altnda bu yola bal ilerleyen tartmalar gsteriyor. "Kz Jibek" destann incelerken eski Kazaklarn yaamnda kadnlarn yerine dikkat etmek gerekiyor. Toplumsal durumlardan doan kurallar yznden hayvan verenin o hayvan gibi mlkiyetinde olmu kadn. Balk paras verilen kz sadece einin mal deil, onu isteyen boyun da mal olmu. Kocas lse de kadn baka birisiyle evlendirilirdi. Toplum erkee de, kadna da bu yolu, bu gelenei kabul ettiriyordu. Biz "Kz Jibek" destann aratrrken bunun gibi tutucu, eskici inanlar net gsteren zelliklerini grmemezlikten gelemeyiz. Ustaca anlatlan "Kz Jibek" destann, gemiteki eski inan ve gelenekleri kendisinde net grebileceimiz folklor rnei olarak da incelememiz gerekir. Tlegen'in bir dman da Bekecan demitik. nsann dmanlnn anlatld yerde, o toplumsal dzenin, dnyann adaletsizliinden, eitsizliinden de sz edilir. Eski detler, kadnn eitsizliine neden oluyor. Bekecan o eski detlerin koruyucusu. Birbirini seven genlerin yollarndaki engeller, birok destann da ortak konusunu oluturuyor. Toplum hayat, mcadele dnyas, iyilikle ktlk arasndaki kavga... "Kz Jibek" destanndaki eitli engeller de bu kavgalarn kurallarn derin ekilde kantlyor. Fakat, eski yaamn adaletsizliine kar mcadelede Tlegen yalnzlk ekse de, dinleyicilerin, halkn gnl hep aklarn tarafnda yer alyor. Dola-

bilig-5/Bahar '97

79

ysyla Tlegen'in ld blm ok zc oluyor. Tlegen memleketinden birlikte kt alt kazla lecei an konuup vedalamas, anne-babasna, vatanna milletine selm syleyip, vedalamas ok etkili bir ekilde anlatlyor. Bu sadece vatanna milletine, anne-babasna olan sevginin iareti deil, bunlarla birlikte akna, hayallerine ulaamam kalbin, gnln haykrdr. Bu haykr Tlegen'in lmn daha da zc bir ekilde gsteriyor. Tlegen'de lecei anda durumunu dinleyicilerin zerine iz brakacak ekilde anlatma ynelimi var. "Uursuz seferin sonu byle" demek istiyor. Kasaba glnde altm ekiya kuattnda, "batan gnele bataym, genliimi de beraber gtreyim" diye Tlegen'e savasa da eski byk bahadrlarn gc verilmemi. Bu g ona kasten verilmiyor. Bu durumda yukarda belirtilmeyen derin dm, giz sz konusu. Dolaysyla Tlegen'in bindii at da arkadan dmana vermeyecek kadar gl deil. Aksine dman kuattnda, o ban yere doru eerek, Tlegen'in dmana yenilmesine yardmc oluyor. "Kz Jibek" destanndaki en nemli kahramanlardan birisi de Jibek. Tlegen gibi, Jibek de farkl. Jibek'i betimleyebilmek iin Akjayk'dan tanan gn bandaki on kz, bir baybienin (bir erkein ilk hanm) saltanatna dikkatle bakmak gerekir. Destancnn ekici ekilde betimlediine gre o iek gibi kzlarn hepsi de kusursuz gzel. Saltanatlar birbirini geen kzlar srayla betimleniyor. Tlegen'i bu gn, bu gzel kzlarn yanlarndan geirirken destanc air, ok baarl psikolojik slp kullanyor. Bir kz dierinin gzellii geiyor. Tlegen arkalarndan bakarak, herbirinin Jibek olduunu sanyor. Fakat hibiri Jibek deil. Bu Tlegen'in Jibek'i grmeye olan isteini daha da pekitiriyor. Bu Jibek'e ekme slbu. Bu slupla Tlegen'in Jibek'e daha grmeden ak olmasna neden oluyor. Bu on kzn hepsinin saltanatn da, gzelliini de en son iki yz develi g yneten baybie saltanatyla, gzelliiyle geiyor. "Anasna bak, kzn al" eklinde bir atasz var. air bunu hatrlatyor. Jibek gibi gzeli douran ancak byle soylu birisi

olur. Bylece, Jibek dier kzlardan sadece gzellii ve saltanat ile deil, en deerli rnek annesiyle de farkl. Tlegen'in "aklyla tand" Kz Jibek ite bu. Tlegen Kz Jibek'in arabasna yaklatnda, kz gururlanarak cevap vermiyor. Bu gururluluk da Jibek'in farklln gsteriyor. Buna Tlegen de kzyor. kisi kavga ediyorlar. Bu iki soylunun gururla kark, ilk psikolojik kavgas. Tlegen onu aaladnda Jibek, kendisinin bir milletin biricii olduunu bildiriyor. Onu btn ekti halk seviyor. Jibek'in bu hareketi marurluk olarak deil, kendi deerini bilme olarak deerlendirilmeli. "Ben de senin gibi soyluyum, tanyacaksan gel, kabul etmezsen bouna dolama" diyor. Bu tartma, bu gurur yar Tlegen'in sevgisini, isteini daha da pekitiriyor. Bu gururlu kz, Tlegen iin ulalmas zor bir zirve gibi grnyor. ok zaman gemeden gururlu kz da ak oluyor. nce kz grmeyi Tlegen ok istiyorsa, imdi Tlegen'i grmeyi kz ok istiyor. Buradaki Tlegen'in nazlanmas da, geekten birbirini seven gnllere uygun karakter olarak tasvir ediliyor. Jibek aile yaamnn temel mayas, gelenee de, kocaya da vefal kadn simgeliyor. Tlegen memleketine gidecei an, o kt ryay grnce, eini gndermek istemiyor. Tlegen'i sekiz sene boyunca bekleyip dayanp vefal dul rneini gsteriyor. Bekecan'n Tlegen'in lmn duyurmas Jibek iin artk trajedinin balangc oluyor. imdiye kadar mutlu olan Jibek, imdi mutsuz, yas tutan dul haline dnyor. Her gn sevgilisinin arkasndan atlar sylyor. Bu at, artk ikinci olaya gemeye zemin hazrlyor. Jibek, dier ak destanlarndaki gibi einin arkasndan lecek deil. Yas tutar, dayanr ve Tlegen'in isteini yerine getirmek iin amengerini (Tlegen'in kardei) beklemeye balar. Fakat Kz Jibek'in mutsuzluu sadece Tlegen'in lmyle snrlanmyor. Uursuzluk zerine bir baka uursuzluk Koran bige bir Kalmuk'un zorla evlenmeye kalkmas. ekti milletinde Kalmuklara kar duracak g yok. Dolaysyla, bu aresizliin ateinde yanacak olan da korumasz Jibek'tir. Jibek,

bilig-5/Bahar '97

80

ekti'nin gszlne ok kzyor. Dolaysyla Kalmuklarn kuatmasnda kalan korumasz Jibek, bahadr Sanszbay' sabrszca bekliyor. Jaalbayl halknn n, ismi artk Jibek iin umut, g dnyas gibi grnyor. Gelenee boyun emi Jibek sadece akn koruyan kadn deil, zor gnlerde halknn da, kendisinin de namusunun taraftan olan kadn eklinde tasvir ediliyor. Jibek'in salam azmi, cesurane gururu. Jibek sevgilisinden ayrlan, yas tutan, mutsuz birisi ise de, dtaki zorluklara dayanarak cesurluk gsteriyor. Tlegen'in zamannda kaygsz, serbest birisi olan Jibek, Sanszbay'n zamannda savakr, zeki, kaynna (Tlegen'in kardeine, Kazaka'da kocasnn kardeine kadn kayn der) g veren eklinde betimleniyor. Dman grmemi gen Sanszbay, Koren Kalmuk'un yolunu beklediinde, Jibek bir tepeye kp, attan inerek, kendisini Sanszbay'n kazanmas iin adak adyor. Jibek'in sfatlarndan biri zeki oluu ve iyi hatiplii. O Koren'i zekasyla, hatipliiyle kalem gibi oynatyor. Jibek'in dmandan kurtulmasna Sandalkk'i (at ismi) kazanmas neden oluyor. Bu kazan zaferin kazanc. Sandalkk, Jibek'in eline getikten sonra iyilik iin hizmet ediyor. Tlegen'in yerine geen Sanszbay, Tlegen'e benzemeyen birisi. Sanszbay ocukluunda cesur olarak terbiye ediliyor. Tlegen de kardeine, bir bahadra gerekli tm aralar hazrlyor. Savata binecek atn semede yardmc oluyor. Sanszbay yay ektiinde onun oku dokuz tepeyi geerek, orada duran ev kadar ta yerinden oynatyor. Sanszbay cesur. Tlegen gibi uursuz deil, nk babasnn "ak hatasn" alarak yolculua kyor. Byle olmas art. Destanda Sanszbay ile Jibek'in aralarndaki sevgi de szkonusu. Bu sevgi olmal, nk destancnn amac Amengerlii kabul ettirmek. Dolaysyla "Kz Jibek" destannda insann ak birletiriliyor. Jibek Tlegen'i nasl seviyorsa, destan Sanszbay' da yle sevdirerek, rek

yenge eklinde gsteriyor. Erkein mlkne, milleti sahip kar inanc bunu gerekli klyor. Amengerlikdulluk olay Kazaklarn gemi yaamnn zelliini gsteriyor. "Kz Jibek" destanndaki olumsuz, zorluk karan kiiler Bekejan ile Koren. Bu ikisi de birbirini seven genlerin birlemesine engel oluyor. Fakat karakter ve yaratl bakmndan ikisi birbirine benzemiyor. Koren; yabanc milletten kan dman, Bekejan, yaknlardan kan dman. Koren dman da olsa anlayl, kahramanlara zg safl ve mertlii var. Bekejan'da bunlar yok. Bekejan zalim, kurnaz, tehlikeli dman. Evet, Bekejan Jibek'e ak. Fakat onu gerek akla sevmiyor, sadece kskan ve bakasna vermeyeceim, diyor. Bununla beraber kendisi hrsz,ekiya. Jibek'e uygun deil. O amacna aln teriyle, gerek ak yoluyla ulamak istemiyor, kurnazlkla, hiyanetle ulamak istiyor. Jibek onu sevmiyor, bundan sonra Bekejan'n zalimlii daha da artyor. Koren yle deil, bahadr insan. Sanszbay'n arkasndan yetierek Koren ona: "Benim adm han Koren, neden umut ediyorsun" deyip Sanszbay' teketek karlamaya davet ediyor. Bu kahramanlarn gelenei. Koren Sanszbay'dan ilk sray istiyor. Sonra sray Sanszbay'a vererek, lme kar duruyor. Bekejan'n korkakl, iki yzll Koren'de yok. Kendisi iki ata binen Koren, Kalmuklarn byk baldz olarak tasvir ediliyor. Destan bu blmde Sanszbay'n cesurluunu bytp pekitirerek tasvir etmek iin, dmann gl yaparak, belli bir yere kadar onu objektif ekilde byterek gsteriyor. Evet, onun karakteri kaba. Koren'in zalimlii de az deil. Dolaysyla destanclar, onu ou yerde, aslnda ahmak eklinde tasvir ediyor. Destann esas kahramanlar bunlar. "Kz Jibek" destannn dili zengin, kompozisyonu dinleyiciyi ekecek ekilde ustaca yaplm. Yukardaki insanlarn karakterinden, hareketinden gebe yaamn rfn, adetini, eitli inanlarn gryorsunuz. Bu motifler destann konusuyla yakndan ilgili olup tartma olaylarna gzellik katyor. nsanlarn aralarndaki ilikiler de ok deiik ve e-

bilig-5/Bahar '97

81

itli kiilikler srayla betimleniyor. Kskan Bekejanin zorluku Koren'in karsnda, sevginin taraftan olan Tlegen ile Jibek, Sanszbay ile ege, Karga ile Srlbay, marur Bazarbay, btn millet olarak tasvir ediliyor. "Kz Jibek" destan Kazaklarn gemiteki gebe yaamnn da aynas gibi. Destanda gebe milletin kalabalk ekilde g ettii sahneler, dikilen adr, ssz bozkrda tek bana dolaan "alt yolcular" gibi sahneler tantlyor. Destanda olay anlatmann yntemi iie kullanlyor. Anlatma ve betimleme, konuturma. Destann iir ynnden ar basmas, anlatma ynteminin az kullanlmasna neden oluyor. Anlatma blmleri destann sonunda baz monologlar zerinde, airin zeti eklinde yer alyor. Anlatmalarla ilgili szleri air ou zaman dzyazyla veriyor. Bu destann zetini ilgin yapm. Destanda betimleme yntemi de olduka gze arpyor. Gn saltanat, Jibek'in gzellii, atn kouu, Jibek'in bindii Sandalkk'in kouu, tm bunlar hem olay anlatma, hem betimleme yntemini kapsyor. Aslnda destann betimleme yn daha arlkl. Betimleme ynteminin etkin kullanlmas olay etkileyici, canl yapyor. Fakat airin kulland tasvir etme yntemi sadece betimleme deil. O yeri geldiinde konuturma yntemini de kullanyor. Her bir kiinin kendisini konuturuyor. Konuturma araclyla onlarn i dnyasn, sevincini, zntsn etkili ekilde sunuyor. Vedalama, duyurma, dilek dileme, rya grme, ba sal dileme, bata gibi eitli gnl halleriyle iirli sslemeler bu konutuma srasnda grnyor. Bu destann zetini geniletip, gnllere uygun yapyor. Monologlarn ou karatpa sz (birisine ynelik konuma. rnein: Ey, filanca) kullanma araclyla veriliyor. Ey yengem ay, yengem-ay Karakterin deiik ay! Tlegen'e bir git sen, Dinlese beni, gitmesin! te buradaki "Ey yengem-ay" szc gibi ka-

ratpalar destanda oktur. Bazen lanetleme eklindeki karatpa monologlarla da karlayoruz: Allah kahretsin seni Bekejan Gsterme bana yzn Bitirmisin iini. diye Jibek Bekejan' lanetliyor. Konuturmann ksa bir eidi de atma. Destanda drt yerde atma karmza kyor. Fakat zeti, grevi ynnden bu atmalar birbirine benzemiyor. lk atma, Kara'nn adrn iindeki Jaalbayl delikanllar ile. Bu sevinli haberi bildiren atma. Szkonusu nc atmay Bekejan kullanp Tlegen'in lmn duyuruyor. Drdnc atma ise ege ile Jibek'in arasnda oluyor. Bu da sevinli haberi bildiriyor. Destanda batl inanlara rya grme gibi duygulara da nem veriliyor. Jibek iki defa rya gryor. Birincisinde Tlegen'in leceini tahmin ediyor, ikincisinde Sanszbay'n Kalmuklan yeneceini daha nceden tahmin ediyor. air tabiat grntlerini de belli bir duyguya, ie delil olarak kullanm. Jibek'in gn gnein domasyla takip eden Tlegen, Jibek'le Jirenbay'n otanda, tam le vaktinde karlayor. Bu vakit, gnein nurunun dnyaya yayld vakit. Bu, mutluluun arkasndan koarak, ykseklere doru ilerleyen iki sevgilinin duygularyla zdeleiyor. Ve artk Tlegen Kosoba'nn dibine gne batarken attan dm etrafa karanlk hakim olunca da vefat etmitir. Bu dnyaya karanln yerletii vakit. Karanlk gece Tlegen'in lmesiyle zdeleiyor gibi. Destann en deerli yan dilinin saf, zengin, gzel ekilde yaplmasdr. eitli etkileme, bezendirme, benzetmelerden baka baz szcklerin tek tek uzatlmas da gzeldir. "Ay karanlk gecesi, ayn gemi zaman." te, bu gibi cmleler somut rneklerdir. air betimlemeler sz konusu olduunda ssleme, bezendirme yerine mecazi szckler kullanyor. nsanlar betimlerken ou zaman mecazi szcklerden yararlanyor. Benzetmede kullanlan szckler (yani mecazi anlamda kullanlan szckler) ay,

bilig-5/Bahar '97

82

gne, yldz, altn, cennetin bayra, beyaz tavuun kan, orkoyan (tavan), cennetten esen rzgr gibi. Mecazi anlamdaki szckler ok uygun kullanlyor. Jibek'in yz Baharn bembeyaz kar gibi Bembeyaz yznn rengi Beyaz tavuun kan gibi Bunlar evredeki tabiat grntlerinden alnan mecazi anlamdaki kullanmlar. Kazaklarn yaamlarnn esas hayvanlarla ilgili mecazi anlamda kullanmlar var: Halkm koyun gibi bakar Milletim hayvan gibi bakar Vedalama, basal dileme, uurlu bata gibi monologlarda benzetme ok fazla. Betimlemeleri benzetmeyle, duygulan mecazi szcklerle veriyor. Kkjora ile Sandalkk'n kousunu tasvir ederken Sanszbay ile Koren'in kavgasn, gn

gzelliini anlattnda air pekitirmeye bavuruyor. Bylece air ssleme, benzetme, mecazi szckler, pekitirme gibi szckleri keyfine gre kullanmyor. Herbirinin kendisine gre yeri var. "Kz Jibek" destannn dilinin, iirselliinin gzel ekilde kmasnn nedeni de bunun gibi naklarnn olmas. iirlerin uyak dzeni de, ses yaps da uygun, yatkn. Asu da asu bel dedi. Asa bir sokkan jel dedi. Buradaki a-a, s-s, e-e gibi seslerin uygunluklar gl. "Kz Jibek" destan kahramanlk destan gibi yedi heceli jrla anlatlyor. Uyak dzeni iki- satr sonra gelip, serbest uyak dzenleri oluyor. Destanda vedalama, duyurma, at, helalleme, gibi iirler ok: bunlarn hepsi destann lirik gcn pekitiriyor. Olaylarn ilginlii ile lirik olmas bu destann zetini gelitiriyor.

bilig-5/Bahar '97

83

ESKLN GLGESNDE

Yaz ortasnn aydnlk gecesi... nsann tepesine doru ykselen ay, hznl avkn sonsuz bir sabrla etrafna sayor. Kk, tek bir bulutun dahi olmad berrak gkyznde, yarrcasna glmseyen kzlms, yeil, sarmtrak yldzlar, engin gkyznn neesi iinde etrafna bakan ateten kor gibi. Gece gkyz, sonsuz saydaki yldz gzlerinden duygulu gnllere iaretler vermekte. Yldzlarla kapl gk; arasra sylenen toprak trksn, yaam masaln dinleme arzusuyla dopdolu. Merhamet duygularyla dolu gzel sema, zellikle Karacaln ormanl deresinde hikye beklercesine kulak kesilmi. Karacal, yayla halknn gzel meknym. Kvrm kvrm, bklm bklm akan etraf ormanlarla kapl rmak, onu ikiye ayrmaktadr. Irmak kenar, her sene gelip yerleen ok saydaki obann yurduydu. Irmak, gece sakinliinin ortasnda, huzur ve serinlie kendini kaptrm, adeta ryalar alemine dalmt. Bir zaman sonra, blgenin ortasnda yeralan virajl bir kayay aarak aaya doru hzla inmekte olan iki atl grnd. Bunlar yanyana gelseler de, aralarnda sohbet ettiklerine dair bir iz yoktu. Sratli giden atlarn nal seslerine kendilerini kaptrm ylece geliyorlard. Biri; hzl, ak yeleli abdar atal binen gen delikanl, dieri de seyrek sakall,akl ata binmi arkada. ki delikanl da ince giyinmi; ii olan delikanl beyaz gmlekli, siyah kazaklyd, siyah beyaz izgileri grnyordu. Srtnda siyah kadifeden, yakal, ince, gri bir apan vard. kisi de ince elbiselerinin dmelerini iliklememilerdi. Dere boyuna yakn obaya doru gelmekteydiler. Tksran atlarnn gemlerini skp dizginlerini serte ekerek atlarnn balarnn aaya dmesine frsat vermiyorlard. Tal yerlerden gitmemeye zen gsterip otlu yerleri tercih ederek nal seslerini gizliyorlard... Semirip kvamna gelen atlar, gece serinliinin sessizliinde sratlenmiti. Atlar, balarn sallayarak kam vurdurmadan kendiliinden gidiyordu. Yaydan boalan ok gibi ileriye doru atlyordu. Bu genler, yukardaki obadan kp aa dere boyundaki Yakup Obasna doru ynelen iki delikanlyd. abdar'a binen yiit, dik kayalarn glgesinden

Muhtar Awezov
Aktaranlar: Zeyne SMAL - Ahmet GNGR

bilig-5/Bahar '97

84

ktnda, ayn gizemli aydnln farkedince trnana yanlarndan tutarak karp, aya bakarak gerine gerine derin bir nefes ald. Parlak ayn yzne vurunca, teni iyice beyazlamt, yakkl yiidin surat parlyordu. Trnan kardnda uzun siyah salar, alnna doru ahenk ierisinde kvrm kvrm dklmekteydi. nce burunlu, dolgun yanakl, beyaz tenli delikanl, ay altnda mrekkep yalam tavr ve yakkllyla gerekten de scak duygular arayan, dal bozkrn kendine has bir yiidiydi. Bu delikanl yol boyunca derinden i ekerken veya bir sz sylerken, beti benzi bozarp, vcudu titrer bir haldeydi. Bu gen, liseyi bitirmi, bu yaz memleketine gelen Kab adl yiitti. Yanndaki gen de, Kab memleketteyken yanndan hi ayrmad mahir arkada Cumatay. Kab, Mayld bolsnda iyi eitim alm delikanllardan biriydi. Bu oba halk, dier bolslara nazaran, okumu, aydn genleri olan "neme haiz" diye bilinen halkt. Tahsil grmlerin arasnda, Kab daha gsteriliydi ve son derece yakkllyla tannrd. Bu sene memlekete geliinin ardnda yatan bir sr vard. Ay altnda uyuyan derenin iinden sratli atn temposuna kendilerini kaptrm bir ekilde gelirken, Kab'n bedeni biraz rahata kavusa da, yrekteki belirsizlik ve phe de beraberinde geliyordu. Gen delikanl, ta uzaklardaki bir ehirde yaarken, Came'in o uzun boyu, ince bedeniyle siyah gzleri, al yanaklar bir trl hayalinden gitmiyordu. Kendim bildi bileli, beiinden alp km bir masal gibi hayali bu gzellie tutkun bir vaziyette bymt. O narin gzellie kar uzun yllara dayal zlemi, gizli bir derdiydi. zellikle uzak ehirde yaarken gzel kzn yz, hayalinde canlanrd. Uzaktan zlemini ektii duygular, kar stne kan damlayan, buhar ykselen scak bir duyguydu. Bu duygunun gl olmasnn sebebi; Kab'n uzun yllara dayal mektuplarna karlk bir tek satr cevap almay ve zlemiyle yanp tutumasyd. Geen seneki sonbaharda da Kab sevinle dnmemiti. Bununla beraber drt, be yldan beri birok mektup gndermi, ama sz-

lerine ancak bir iki az scak cevab sadece o zaman alabilmiti. Bir yllna uzun yolculua giderken yanp kavrulan gnle iki az szn birazck su serpmesine Kab dnden razyd. Ama Came'ten ondan baka cevap gelmemiti. O cevabnda da; "leride grrz" diye Cumatay'a szle bildirmiti. Mektup yazmay bildii halde, cevabn birka szle sylemeyi uygun grp mektubu , kendi tutuculuuna ters geleceini bilerek yazya dkmemiti. Bu da Kab'a kar gsterdii tutarlln bir ifadesiydi. lk kez alm olduu bu cevapla yaamn anlamn o gn hissetmiti. Ondan sonra aradan bir k geti. Came, kendisinden ok emin bir ekilde marur, burnu havalarda, etrafnda pervane olan genleri yanna yaklatrmasa da artk onun gelecee ynelik hayatyla ilgili baz kararlar' alma zaman da gelmiti. Cumatay da, Kab da "Bu kz elbet bir gn akln bana toplayacak" diye mitleniyorlard. Came, bu yln geen knda kararn vermesine vermi, fakat bu kararn hi kimsenin beklemedii bir ekilde gelimesine yol amt. Came'in imdiki hali eskisine kyasla ok byk deiiklikler gstermiti. Bugn de onun ba bo deil. O, imdi nianl; nianls, Moyld'nn en nde geleni, hem zengin hem de eskiden beri sregelen bols halkn kudretlisi Kencehan'd. Kab, bu senenin yazna kadar Came'in nasl bir dnce ve niyet tadn bilmiyordu. lkbaharn memleketine geldiinde "Came, Kencehan'a varacakm." denildiinde kendisiyle alay edildiini zannetti. lkin duyduklarna inanamad. Ama Came'in Kencehan'a varaca bir hakikatti. Hem de ne hakikat! in ilgin yan, kzn ellisindeki ihtiyara gnl rzasyla gitmek istemesiydi. Aabey ve yengesinin tm itirazlarna ramen, kendisinin iyiliini isteyen akrabalarna danmadan, bykannesi ve babasnn szne dayanarak Kencehan'a raz olduunu ve onun kumas olacan syleyerek kestirip atmt. Kencehan eskiden de Yakup Obasnn damadyd. Onun bundan be sene nce kuma olarak ald Kadia, bu Yakup Hac'nn byk kzyd. Bu yl, yaza doru Kadia ldnde arkasnda bir erkek, bir de kz ocuu brakmt. Kadia hayattayken, Kencehan'n el stnde tuttuu, elini

bilig-5/Bahar '97

85

scak sudan souk suya vurdurmad kumasyd. Zengin obann btn ilerini bizzat kendisi idare etmiti. Bunun iin son nefesini verirken kocasna ve kendi akrabalarna da son dileini dile getirmiti. Dilei; "Deimde yabanc birisinin yatmasna raz deilim. Geride kalan ocuklarm da var. Bana gre benim akrabalarm Came'i yerime versinler." demi. Ablasnn son nefesini verirken sylemi olduu vasiyeti, bugne kadar evlilik konusunu aklna dahi getirmeyen Came iin bir anda gndeme gelmiti. Ama Came bunun zmn fazla uzatmad. lkin, obaya Kadia'nn ruhunu teslim ederken syledii vasiyete dayanarak ve Kencehan'n istei dorultusunda gnderilen kii geldiinde gen kzn renci aabeyi Kasm; " Bu sz Came'e sylemenin hi gerei yok. Came adna ben cevap veriyorum. Evvelden Kadia'nn vebali altnda kaldnz yeter. Kencehan evliya da olsa Came, hem hanm stne, hem yalya varmayacak" diye ev iinde tatszlk karm, Came'i vermek istemedii hususundaki kesin tavrn aka ortaya koymutu. Fakat, Came'in kulana gelen bu szlere ramen Came'ten kendi kaderini ilgilendiren bu konuda sert tavr takndn gren yoktu. Kasm'n araya girip, fazla konuarak Kencehan'n onur ve izzetini kran szlerinden dolay mahcup olmu: " Ben Kencehan'a razym." diyerek kararn bir anda vermiti. Bylece aabey, yenge gibi oluk ocuun syledikleri havada kalm; Came, Kencehan'n nianls diye oktan hertarafa yaylmt. Karacal'a Yakup Obas yerlemeden nce, dnrlk yolunda ilerin hepsi yaplp bitmiti. imdi bu meknda; "Came'i vereceiz." diye anne babas haber saldktan sonra Kencehan almak iin gelmiti. Mstakbel kocas gelen Came'i hl eskisi gibi seven, zleyen, hayaliyle yaayan Kab, bugn belirsiz bir mitle arayp gelmekteydi. Son zamanlarda Kab'n kavuamad, gittike uzaklaan gzeli hayalinde yaatmakla beraber, gururunun krlmasndan dolay nefret hissi de vard. Sevgi ve nefretin bir kalpte, bir arada yaamas imkansz bireydi. Kab u ana kadar Came'in taknm olduu tavra bir trl anlam veremiyordu.

Came nceleri bir trl elinin ulaamad akseden sevgilisiyse, imdi de dmlenen, gittike zlmesi zorlaan, hayalinden uzaklaan ve dallanp budaklanan bir bilmeceye dnmt. Ona kar besledii ak eskisi gibi glyd. Came hayat boyunca kendisine uzanan elleri boa karm, btn bunlar gururunu okam, bu gururlanmann katl sonucu Kab gibi nice genleri hasretiyle kavurup kendi halleriyle babaa brakarak gidiyordu ite. Kab'ta , bir grnp bir kaybolan gzelin peinden koup balanmann aresizlii de vard. Bu durum , sanki yreine kara ta balam gibiydi. Buna kar gelecek salim dnce, bu arla stnlk salayamyordu. Came, Moyld ahalisinde dier kzlarn hemen hemen hepsinin hangi ama ve arzularn peinden kotuklarn bilmesine ramen, neler yaptklarn pek renmek de istemiyordu. Bu kzlarn arzuladklar tek ey, okumu, tahsil grm delikanllarla yuva kurmakt. Gen, kltrl delikanllardan sevecen, ayn zamanda kendilerini seven birisini bulsalar, anne babalarnn szlerine aldrmadan nianlanmaya razydlar. Ksaca, mstakbel kocalarndan, sahip olduklar mal mkten hepsinden vazgeip kamalarndaki sebep; daima temiz giyimli, iyi nama sahip beraber olabilecekleri yatlar olan genlerdi. Came ise bu genlerin iln aklarndan ke bucak kayordu. Kendi hr iradesi dorultusunda yaayp, sanki kendi kendini aalarmasna ihtiyar bir insana kendini teslim ediyordu. stelik kuma olarak gidiyordu. Btn hayat ve davranlaryla genlerin arzu, mit, hayal denilen saf hislerini, ksaca hereyi elinin tersiyle bir kenara itiyordu. Came'e byle ne olmutu? Ne sebeple yal Kencehan', Kab'a tercih etmiti? Bunun gibi sorular Kab'n kskan, arzu dolu yreinde yakn zamanda zlmesi mmkn olmayan zor bir bilmeceye dnmt. stelik fkeliydi de... Buna ramen peine dp arzulamaktan kendini de kurtaramyordu. Hal byleyken, bugn sabah olaan ilerini yaparken Cumatay,Yakup Obasna vardnda kzn

bilig-5/Bahar '97

86

yengesi Bibi;" Bugn akam obann yukarsndaki ormanda hazr olun. inizin olup olmayaca konusunda aka birey syleyemem, ama o arada bizim kzla bir grp konumanz mmkn. Hi olmazsa Kab' orada bir grp hasreti gitsin. Ne olursa olsun mutlaka geliniz. Ben orman iine, oba uyuduktan sonra yanmda Came'i getiriyorum" demiti. Bugnn gecesinde Kablar Yakup obasna doru getiren ite bu szler olmutu. Dere boyunu Yakup Obas mekan kld iin dere kysndan hzla aa doru kuytu yerlerden gelirken kzn evinin siluetini grdklerinde Kab'n gnln ayr bir sevin kaplam, ayn zamanda byk bir tereddt sarmt. Sevinci, bugne kadar bir az tatl szle yzyze gelip syleemedii marur sevgilisini grecekti. Tedirgin hali de ikna olmay, hi bir renk vermeden bu gece kendisini tamamen mitsizlik batana srkleyip ihtiyar verek "Yine kendisine kar marur tavrn taknrsa" diye eskiden bildii gvensizlikti. Sonu ne olursa olsun Came'le ilk defa parlak ayl gecede babaa ormann iinde beraber olmas bile u ana kadar tatmad nazlarn en gzeli olacakt. Came'le babaa grmek iin ilk kez yola kmak, gen delikanlnn hayat boyunca arzulad tek hayali deil miydi? Yol boyunca beyninde bir mit, bir mitsizlik pepee yer ettii iin bir ara Cumatay'a dnp: " Vah!... Ey Cumatay ! Biz gerekten de Came'e mi geliyoruz? Sakn bu, Bibi'in bizimle alay etmek iin syledii bir sz olmasn. Sence gece yans bizi grmek istemesi garip deil mi? te u duran oba, eskiden nasl donuksa, imdi de kendine hi kimseyi yaklatrmayan bir yabanc gibi... Ltfen phelerimde yanldm syle!" dedi. Cumatay'a, Kab'n u anki durumu hi de yadrganacak bir durum arzetmiyordu. Kab'la Came arasndaki sr btn hereyiyle Cumatay tarafndan en ince ayrntlarna kadar bilindii iin arkadann evhamlln doal karlyordu. stelik Cumatay halk iindeki genler arasnda ok kez bulunmu, karakter yorumunu iyi bilen bir genti. Bu nedenle Kab'n szlerine byk altndan glp: "Came bugne kadar, doru yolunu bir trl bulamamt.

Seni tercih etmeyip Kencehan' seip afallamas nasl bir gerekse bugn bize gelecei de o kadar gerektir. Eer benim tandm kzsa O, bugn mutlaka kabul edecektir. Yalnz daha nce seninle grmedii iin ekingen davranmas son derece doaldr. Hi olmazsa onu yaptklarndan dolay piman ederiz. Ok yemi geyik gibi sonra nereye giderse gitsin. Bugne dein genlik ateinin tadnn nasl olduunu bilmiyor. Kendi yana denk bir genle sevimenin nasl birey olduunun farknda deil. Bugn gece yarsnda babaa seninle grtkten sonra ikinci bir dert daha yreine oturacak... Bu szm sakn unutma! dedi. Bu szler Kab' biraz cesarete getirdi: Haklsn. Bunu oktan haketmiti. Bu sylediklerin yerinde bir sz! dedi. Cumatay bildik bir tavrla: Sabah Bibi'in szlerinden anlayabildiim kadaryla hal vaziyet byle. Szmn doruluunu biraz sonra greceksin. Hatta kz seni grmek iin can atyor. Artk sohbeti bitirip, bu arada atlar nereye brakacamza, nereden ineceimize bakalm, dedi. Aralarnda bu konuma geerken rman sol yakasna geip obaya grnmeden ince aal ormandan saklanarak geliyorlard. Cumatay'n son sznden sonra ikisi de durup aalarn altna atlaryla gizlenerek seyrek aalklar arasndan obaya bakarken pln kurdular. Gece nceki gibi sapsakin. Cumatay'n destekli szleri phe dolu gnllere su serpse de, u anki heyecan ykl bekleme saatleri, mit dolu gencin kalbini tekrardan gp gp attrmaya yetmiti. Gece, skunet ierisinde, hl yadederek sevdii gzelin yzne taparcasna bakyormu gibi parlak aya hayran hayran bakarken gen yiidin hayalinde gnahkr szler iin af dileyip, ba eip bulumu gibiydiler. Obann kpekleri havlamyordu. Nbetiden de t yok. Kzlenmi ate de belli olmuyor. Halkn hepsinin ml ml uyuduu doru. Kab gnln epeevre saran hayal dnyasndayd. u an hayat sahibi tm canllar nefesini tutmu sabrla bekle-

bilig-5/Bahar '97

87

mekteler. Kab'n gnln bir an heyecan sard. Yrei gp gp atp kemikleri eklemlerinden km gibi, Cumatay ne dese, ne sylese kabullenmi bir haldeydi. Cumatay arkada kadar heyecanl deil. Kendisini u an etkileyecek bir ey de henz yok. Eskisi gibi sakin, soukkanl ve ok dikkatli. O, oba tarafna kulak kesilmi, atlar nereye brakp, kendilerinin nerede olmalar gerektii konusuyla megul. imdi obann yaknndalar. Zengin erafn oba kenarndaki beyaz evleri, ormann iinden bakldnda btn plaklyla grnyordu. Artk bundan teye atla yaklamak son derece tehlikeliydi. Bu hareketliliin olduu yerde biraz duran Kab artk gelimekte olan olaylarn tm hakimiyetini cancier arkadana brakm, kendisi sadece Came'in gzel yzn gznne getirip siyah gzlerinde kaybolup giderken birden dizgini boalm abdar at, gizlendii kara glgeden ileriye doru frlad. Kab akln bana alp dizginlerini toplayncaya kadar at, oktan obann grebilecei meydana aniden k vermiti. Hrn at azln homurtularla ineyip ban aa yukar doru sallayarak yeri eeleyip tksrarak gecenin sessizliini bozmutu. Silkinerek akln bana toplayan Kab, dizginini serte ekip atn kafasna kamnn tersiyle vurdu. Bu ncekine eklenen daha byk bir gaflet. Can yanan semiz at, bana ummad kamy yiyince etrafndaki aa dallan koumlarn ngrdatp arkaya doru panik ierisinde zplayp okrad. Btn bunlar bir anda olmutu. Cumatay, Kab'n atnn ileri doru yrmeye balamasndan itibaren arkadann dikkatsizliine tahamml edememi: "Hey abuk ol! ocuk musun? Obann yaknnda olduumuzdan haberin yok mu?" der demez ak yeleli at tksrp okrad. Korku iinde zplayan atn arlyla knlan aa dallarnn atrtlar, gece yansnda byk bir grltyle etrafa yayld. Tam bu srada uyumakta olan kyn kpekleri, hep birlikte havlamaya balad. Bu havlamalarn zerine bir an onlara doru koarak gelir gibi oldu. Kpek seslerine beki de uyanm, her zamanki olaan sessizlii bozan yankl sesiyle kpekleri

tahrik etmiti.. Kpekler eskisinden daha da cesaretlenip havlayarak kouyordu. Bu durum karsnda Kab panik iinde kald. Artk oba uyanp darya kma ihtimali de vard .Grlt dinip halk uykuya dalncaya kadar tann aarmas da mmknd. Bunu dnp balangta ekinerek geriye ekilip durmay uygun grd. Ama bunun hatasn Cumatay kabul etmedi. O, beyaz yeleli atn geminden tutup nce kara glgelerin arasna Kab' gizleyip:" Burada hareket etmeden durmak gerek. arma, itler buray gremez. Irman bu tarafna geemezler. imdi sakinleirler. Ama bundan sonra dikkatli olmalsn! demiti. Kab sessizce itaat etti. tler nceleri abalayp havlasa da rman delikanllarn durduu tarafna gemedi. Bunlarn yaknlarna ok kpek yaklamad. Sadece bakalarndan uzaklaan Yakup obasnn alaca erkek kpei yaknlarna yaklap yeni kan sesi arar gibi, sessiz geceyi dinleye dinleye ryordu. Nbetinin kpeini kkrtan sesi, banda ok korkutmu gibi aniden ksa da, sonra dindi. Bir iki barma sonucunda kendi kendine: "Hi birey yok, yat!" der gibi kpekleri salmakla yetinmiti. Uzun bir melodiye dnen kkrtc barmas bir olay sezmi olmann aksine genellikle "uyku vakti geldi." dercesineydi. imdi de yalnzca alaca erkek kpek havlamaktayd. Zengin obann deer verdii uyank ala erkek kpek "dikkatli" denen nam iin deil, obaya sahiplenme duygusuyla itenlikle ryordu. Dierleri sakin olsa da o uzun sre yatmad.. Bakalarndan ziyade kendi vazifesinin nemli olduunu hissettirir gibiydi. "Yakup'un mal bir tarafa, insanlar dahi benim mesuliyetim altnda. Kt niyetle gelenlere bizim obada sahipsiz olan bir ey yok." demek ister gibiydi. Kab ala erkek kpei, Kencehan'la Yakup'un kasten kendisine kar Came'ten sorumlu olarak koyduklar takipi gibi hissediyordu. Btn bunlar, obadaki Kab'n nne kan yabanclk ve kar gelen durup usanmadan ren ala erkek kpein sesinden aka belli oluyordu. Souk fkeli haliyle

bilig-5/Bahar '97

88

erkek kpek, Came'le Kab'n ortasndaki engelle bir yere toplanan canl bir siperdi. Bir zaman gerekten erkek kpekten ap Came imdi gelirse muhtemel tehlikeye ramen narin vcuduyla engelleri aan gzele Kab'n diyecei birey olamazd. Bu nceki grltnn zerine Kab'n kafasndan sratle geen bir kesitti. Az sonra kpeklerin rmesi kesilip geriye dndnde, Kab Cumatay'a bakp: Bu obann durumu, eskiden olduu zere elin ulaamad ykseklerde gibi. Bana souk ve garip geliyor. Bugn hereyin plnladmz gibi olacan sanyordum. te ala erkek kpein rmesi, yabanclayan tavrn biri sylemi gibi oluyordu. Nasl dnyorsun, dendiinde demin patrtlar karsnda soukkanlln koruyan Cumatay, Kab'n szne glerek; "Korkaksn!" dedi. Az sonra Kab'n atyla kendi atn alp ncesinde durduklar byk kara glgenin altna dizginlerini ekerek atn yere eilmesini engellemek iin eyerine balayp sonra da sessizce Kab'n kolundan ekerek orman iinde glgelerden eilerek, tam kzla yengesinin olduu Kasm'n evine yaklatlar. Birka bek aacn glgesi altnda ylece kalp obaya doru gzlerini dikip beklemeye baladlar. ***

di. Came'in ergenlikten bugne kadar grd, byk hanmn nnde btn gelinleri el pene divan durmu, itaat etmi, etrafnda pervane olmulard. Came'in z annesi olgunlap, krk yana gelip, orta yaa gelse de bugnk taze gelin gibi , kaynanasna hrmette kusur etmiyordu. Bir ite annesine danmadan katiyyen o ii kendi bana yapmazd. Bunun gibi Came'in babas Yakup da oba ve civardaki halk arasnda szlerine kadar hereyiyle, kendi yapt ilere varncaya kadar annesine syleyip daima akl danrd. Yakup'un ailesiyle tm oba olarak hepsi hrmeten bu obaya gelip giden yabanclar, nller, aksakallar, Yakup'u aratmayp Byk Hanm'la sohbet edip, bildiklerini anlatrlard. Maken Hanm, kiminle konuursa konusun, hangi konudan szederse etsin duyduklarn inceler, ler, neyi beenip neyi beenmediini aka ifade ederdi. Eskiden beri "Bunun obas gl oba " diye tannp Hr bir Hanm olarak ekinmeden konumay det haline getirdiinden Maken'in marur szleri ok olurdu. Eski zamanda kendi devrinin insanlarn beenip, "iyiyim" diyen imdiki kiileri ounlukla yererdi. Byk Hanm birisini vdnde, ezelden beri kendine has zelliiyle onun karakterini, yapt ilerini anlatr, kendi obasnn ocuklar dnda olanlarn hibirisini iyi diye beenmezdi. Kklnden itibaren Maken Hanm'n elinin altnda bydnden Came'in anlay, itaati, benimsedii grg kurallarnn ou hep bykannenin rettikleriydi. kisi arasndaki ayrcalk birinin yeni geliip yetien bir gen, dierinin de kalplam bir yal olmasyd. Bu nedenle bykannesinden edindii rnek, Came'i aka etkilemi ve onda iyice yeretmiti. Kk davranlarda bykannesinden sirayet eden alkanla gre, birisini hakir grerek deerlendirip, marur bir edayla kimseyi kendine denk grmeden kendi otoritesine gvenmek, Came'in gnden gne karakterinin ekillenmesine sebep tekil ediyordu. zellikle bir obay ziyaret edip geri dndnde, bykannesine grdklerini, bildiklerini syledii zamanlarda, misafir arlamadaki kusurlar, ev iindeki dzensizlikleri,

II Came'in Kencehan'la gnl rzasyla evlenecei gerekti. Kadia lp Kencehan'm, Came'i istetmek iin adam gnderdii gne kadar gen kz gelecekteki gnlerinin nasl olaca konusunu iyice dnmemiti. Onu ocukluundan bu yana ailesinin karakteristik yaps byk bir gle etkileyip kontrol altna almt. Bu yanyla Came'e benzeyen kz, Moyld bolsnda yoktu. Came; btn dnya ve gelecekteki hayat, cazibesi, sevinci hususunda hep bykannesi Maken Hanm'n gzleriyle dnyaya bakyordu. Came'i bykannesi kklnden bu yana bizzat kendisi eline alarak istedii ekilde yourmutu. Maken civarda sz saygn, akll, erkek gibi gl hanmd. Herzaman etkinliini srdrmektey-

bilig-5/Bahar '97

89

giyim kuamlarn kirlilii veya desenlerin kt olmas, btn bunlarn hepsi Came'in ilk bahsettii konulard. Hanm, kendi yatlarna, gl hanmlarla oba sahibi olan kadnlarn kusurlarndan, cahilliklerinden szederken, Came de taze gelinler ile yat kzlann eksikliklerini aramaya alrd. Bu alkanlkla Came, bykannesinden edindii rnekle ondan duyduu szlerden baka dier hibir rnei kabul etmemiti. Yabanc insanlarn "O iyi, bu iyi" denilen szlerinin hi birisine itibar etmiyordu. Son yllarda Moyld'nn iine yaylmakta olan bir yenilik de, gen kzn e seip, erkein eini terkederek sevdii kz alp kamasnn bir hayli artmasyd. Bunun gibi olaylar duyduunda Maken, bakalarnn sylemesiyle birlikte zellikle Came'e ok nasihat eder, kaan kzlar "Bozulmu kz" diye tanmlar; tm bunlarn anne babann yokluundan kaynaklandn syler, ayplard. Halk iinde yaylmakta olan "kt" gelenein sebebi, ounlukla bu memleketteki gen " okumular" olduu iin, Came'in bykannesi btn okumular "kaypak, dncesiz, bozulmu insanlar" diye tanmlard. O ounluun iinde kendi torunu, Came'in z aabeyi Kasm da vard. Kasm okuyup bym, karakteristik yaps darya vurmaya balad anda; beenmeyip, kolunu sallaya sallaya yzn buruturup: "Tahsilin adam ettii birisini henz grmedim. Yine de canlar sa olsun! Bu da memlekette eytann arpt birisi. Onlarn arzusu da istei de yleymi. Btn arzulan o tarafa doru. Bizim elimizden, avucumuzdan kan ocuklardr. Tek dileim boyunlar bklmesin! Tek bildiini yapsn yeter. Yalnz dier ocuklarma bunlarn kt alkanlklar bulamasn" diyordu. Came'i karsna alp bu sz ok kez, defalarca sylemiti. Birok gencin arasnda Kab da ok kez Maken'in eletiri oklarndan nasibini almt. Kab'n imdiye kadar toplumun gzne arpan byk kusurunu bulamasa da, durumu kt olan akraba, anne ve babasnn eski kusurlaryla alay edip aalayarak byklk taslayp onlardan nefret ediyordu.

Bykannesinin dizinden ayrlmayan Came; ailesi, oba hakknda hi bir zaman kt bir sz duymamt. Hi birgn bir insann azndan "Bykannen aksi konuuyor, bilmiyor, yolunu arm" gibi szler kulana gelmemiti. Kendi anne babas, Came'i bykannesinin ocuu yapp, her zaman akl verdiklerinde: "Bykanneni zme, szn dinle, daima sana arkada olamaz, bir gn dnyadan ger. Senden baka kzlarn bykannen gibi yol gstereni yoktur. Bundan dolay sen o kzlardan stn ol. Onlara benzeme!" diyorlard. Bylelikle bykannesinin izni olmadan bir gn bile darda kalmayan Came'in, gelecee ynelik bir dncesi olmamt. O, evlilik konusunda bykannesi ses karmaynca sessiz kalp, dnmeye gerek bile duymad. Eski inan, eski gr; Came'in dnce ile karakterine temel olarak etkisi olmakla birlikte, gncel yaam biimine de belirgin olarak damgasn vurmutu. Toplumun Came'i methetmesinin sebebi, obaya sahiplenmesi, ev ilerindeki pratikliiydi. Konu komu, kadn, kz, obanlarla kaynamasn bilip, yerinde sz syleyip, bykle byk, kkle kk olmak, bazen aile bir yana, oba sahibi olarak anne babasnn yokluunu aratmamak gibi ynleri de vard. Bu zellii, halkn ounluunun dncesine gre Came'in btn yeni yetme hanmlardan farkl kendine has iyi taraf gibi ortaya kmaktayd. Maken Hanm'n eitiminden geen gen kz, kadnlarla byklerin hatrlarna eskilerin iyi kzlarn drr gibiydi. Came'e eskilik rnei tamamen yerletii iin bazen elbise biip diki diktiinde de kendisinin syledii gibi; "Bugnk glme elenceyle yaayan genlik" gibi kyafet tercih etmeyip geni beden, geni etek, bol giyimi tercih ediyordu. Kendisi de imdiki kzlarn fikrince eskiyip tozlu raflarda kalm biimdeki elbiseleri giyiyordu. Came'in gerken yorga at binip ki3 takmas, kunduz derisinden brik giyip ksa kollu qamzol4 srtndan belini skarak balayp giymesi de tamamyla eski olsa da otuz, krk yl nceki gen kzlarn modasyd.

bilig-5/Bahar '97

90

Halk iinde hr kzlar ounluktan ayr olarak grmeyi arzulayan "okumular" bazen Came'in bu davranlarn zellikle arzulayp bu yzden lgna dnyorlard. Ama Came, bu karakter ve huyun d grnten ziyade gerekten doal olduunu dnyordu. Bu nedenle u ana kadar kan kaynayan gen kz ve delikanllar, bykannesiyle beraber eletiri oklarna hedef tutmulard, bu nedenle de onlarn renkli dnyalarnn farkna varamamt. Birisi kayor, dieri de karyor. Sonunda toplum arasnda kargaaya sebep oluyor. Adlar ktye kp , toplumun beddualarna ramen istediklerini yapyorlar, halk da onlarn beraber olduklarn gryordu. Ama onlar oktan beri arzuladklar hayallerine kavumu da olsalar, toplumdan stn, farkl yaamlarndan ziyade yine toplumun bireyleri olarak hayatlarna devam ediyorlard. Kaann toplumdan stn olup, bann ge erdiini; kamayann da rezil rsva olduunu gren yoktu. Kap kocaya varan kz da bakalar gibi kendisine ne sylense itaat edip yapan sradan bir hanm olarak kveriyordu. Aksine, kaann birok belayla kar karya kalmas daha oktu. Defalarca ille kaacam diyerek, el yzne bakamayacak kadar maskara olanlar da az deildi. Kaan kzlarn okumua varan olsa da, onun da elden herhangi bir stnl grnmyordu. Okumu genle farkl yaayacam diye bozkr kznn hepsi de kendilerine yakmayan davranlarda bulunup, hafif hareketler yapp aklsz, karaktersiz olu veriyorlard. Bu tenkitleri bykannesiyle deerlendirip sohbet ederken Came kendisini emniyette zannediyordu. Came, ounun yerli yerince gzel mrlerine imrenmek yerine, marurca onlara acyarak bakyordu. Onlarn hepsinin iinde Maken Hanm'la Came'in ok zaman memnun halde sohbetlere dayal tek dze bir yaamlar vard. Ama insann karakteriyle mr "Gerek arzulanan mr" dedirtip ikisine kabul ettiriyordu. Came'in bu sene len ablas Kadia'nn mryd. Kadia Came'ten sadece drt ya bykt. Kocaya vard alt yl olmutu. lk nce Kencehan'a kuma olmas sorulduunda Kadia varmak istememi "Varmayacam" diye uzun sre direnmiti. Ama Maken Hanm'n izah etmesi ve nasihatleri sonucu gn getike Ka-

dia'nn rkeklii gemiti. Evdeyken Kencehanlar gelip gittiinde isteksiz tavrlarndan yava yava vazgeer gibi olsa da, evlenip Kencehan Obasna yerletikten bir yl gibi ksa srede Kadia tannmayacak ekilde deimiti. lk nceleri Kencehan'a hrmet etmeye balad. Evden ktnda azndan drmeyip huyundan suyundan bahseder, eve dndnde de isteklerini syletmeden yerine getirirdi. Bunun iin Kencehan da btn mal, mlk sahipliinden kenara ekilerek servetinin btn idaresini Kadia'ya teslim etmiti. Kadia'nn bu durumunu Came'e rnek olarak gsterdiklerinde, Maken'in bkp usanmadan tekrar tekrar dile getirdii hep bu sz oluyordu. Yalanmaya balayan Byk Hanm, yaradlndaki saflktan baka kocasnn gnl tamamen Kadia'ya meyillenince, bunlarn gzel yaamna mani olmayp bir kenara ekildi. Saysz malla byk obann itirazsz sahibi Kadia oldu. Can neyi yapmak isterse, btn hepsi iki dudann arasndayd. Karlarndaki komu obalar da dahil olmak zere civarndaki btn ahalinin ileri gelenlerine aklna eseni syleyip yapmak istedii hereyi yaptrabilirdi. Can skld anda durumu iyi oba halknn kzlarn, gelinlerini ve yallarn, hepsini seferber edip elence tertip ettirir, elenirdi. Gzel giyimiyle, saltanatyla, aaal gl bir hanm olarak devran sryordu. Kencehan, Kadia'y aldktan sonra evinden dar kmaz olmutu, ksa dahi bir an nce eve dnmeye can atyordu. Toplumun ulularyla yabanc konuklar geldiinde Kadia, Kencehan'a tek kelime sz ettirmeden gler, akalar, istedii ekilde arlard. Ve her zaman Kadia'nn kocasna bakm, hi bir oba ve toplumda ei benzeri olmayan bir bakmd. Maken, Came'e bu durumun anlamn izah edip; " Hadi! Bana devlet kuu konmak diye buna denir." diyordu. Came bykannesiyle-, her sene Kadia'nn daveti zerine varp, bir iki ay kalp gelirdi. Her gittiinde Kadia'nn hayat, bunun gznde herzamanki haliyle deimezdi. K olsun, yaz olsun, her

bilig-5/Bahar '97

91

zaman mevsimine gre dosta davran ayn ekilde scakt. Kadia'nn evini saygl aile olarak hatrlyordu. Maken iki kzna da ayn ekilde "Baht, ans denilen ite bu!" derdi. Her mevsimin kendine gre bir gzellii vardr. Kencehan'n yaz k bo zamanlarnda vakit elendirdii ampiyon at, av kpei, av kuu vard, bunlarn yan sra yardmclaryla beraber zengin elence dostlarnn hepsi de Kadia'nn hayatnda kendisine devaml hrmet ve saygda kusur etmeyen kiilerdi. Maken onu Kencehan'n ekiciliinden ziyade Kadia'nn saltanat olarak yorumluyordu. Kadia gibi abla, ylesine hr bir hayatn sahibi olduu zamanda, bykannesi onu verken, obann by ve herkesin sayg gsterdii Kencehan'n, ablasnn ei olmasndan dolay Came, yal enitesine kar iten ie sayg duyuyordu. Bazen obaya krk, elli atl topluluun ortasnda tm halkn ileri gelenlerini, szlerine baktrrken btn toplumun saygdeer insan olarak Kencehan gelirken Came ablasnn hayatnda hi bir eksiklik bulamyordu. Bylece, ablasnn birok e, dost ve ileri gelen insanlarn en sevdii arkada olduunu dndnde Came'in gnlnde bazen gurur tohumlan yeeriveriyordu. Enitesinin bir zamanlar din olan bedeni, bugn de diriliinden, canllndan birey kaybetmemiti. Sakal, byna den aklar ve iki, gedik dii olsa da o kusur deil, tam aksine Kencehan gibi insana, kendine has bir zellik veriyordu. Came'in de olduu yerde Maken Hanm, Kadia'ya Kencehan'n vcut yapsn vmekte bir saknca grmyordu. Ablas hayattayken bir gn veya bir saat dahi suratn asp, kserek sinirli halini Came'e gstermemiti. Bu nedenle bykannesiyle enitesine vardnda Came gnn nasl getiinin farkna varamazd. Dnerken; misafirperver, cmert, neeli, scak yuvadan ayrlmak istemezdi. te gemiteki gzel yaam, ka defa devaml surette hatrlad iin, Kencehan kendisini istettiinde Came hi dnmeden Kencehan'n hanm olmay kabul etmiti. Yal Bykannesinin mr boyu kulana kpe yapt nasihat sonucu Came'i brne ok saplanm gibi eline drvermiti.

Aabeyi Kasm'n "Kadia'nn bahtszl yeter! Came varmyor, gitmeyecek" dedii szleri, Came'in gerekten arna dokunup onu sinirlendirdi. nk Kasm'n bildikleri, henz kendisinin yaayp hissettii birey deildi. Kasm bizzat adam gnderip: "Raz olmasn, armasn! Kadia mutsuzdu. Hepsi yalan, hepsi dzmeceydi. O btn derdini bana anlatmt. Came Kadia'nn hayatn sadece dardan tanyor. te akan zehri tand, bildii yok. Bunu Came'in Bykannesi dahi bilmiyor. Cevabn iyi dnp tandktan sonra versin" dediinde, Came o arada tereddt etmeden Bykannesine danp: "Kasm kendi iine baksn! Benimle uramasn, Eer gerekten kardeimse beni kararmdan vazgeirmeye almasn" demiti. Bu sz, Came'in aln yazsnn dm noktas olmutu. Bundan sonra Kencehan'a varp varmama konusu gndeme gelmedi. u anki vaziyet, sadece dnrlk, balk ve dnn ne zaman olaca konusuydu. Bu durum, ilkbaharda bugnk gnden iki ay nce olan durumdu. O zamandan bu yana hibir deiiklik olmad. Damadn gelmesinden iki gn geti. Dn akam balayan dnn kz tarafndaki enlii renkli gemiti. Yayladaki halk, kalabalk bir halde toplanp anl anl elenceler dzenleyip, damat ve geline byk sevgi ve ilgi gsterisinde bulunarak dalmt. Dnk gecede Came, kocasyla gerdee girmiti.nce enite olarak; aabey veya babas gibi yata olsa da bugnk gecede Came ilk defa evlilik hayatnn gerekleriyle yzyze geldi. Bu gece Came'in kalbinden neler gemiti? Kafasnda ne gibi sorular vard? Onun hepsi belirsiz. Gelinliin srrm hi kimseye sylemedi. En yakn, yat Kasm'n hanm Bibi'e dahi yaadklar ve dndkleri konusunda hi birey sylemedi. Damadn evinden sabahn erken saatinde kalkp Bykannesinin yatana gelip uzand. Ama uyuyamad. Derinden sessizce i ekiyordu. Zehir imi gibi pare pare. Sanki ona birisi kasden zehir iirmiti. Bir zaman sonra uzand yerden kalkp,

bilig-5/Bahar '97

92

Bibi'i yanna alp bel aarak gitti. Hi bir sz sylemeden ili ili alad. Birden; "Kab' grmek istiyorum" dedi. Bibi, bu sze bakarak ne dndn renmek iin sorduunda, Came cevapsz brakt. Yengesine eskiden gelen alkanlyla emredici sesle: Bu durumu eeleme. Bugn sana birey sylemeye niyetim yok. Kab'n nice zamandr ektii derdi vard. Keke onu bir kere grebilsem rahat edeceim. abuk ona haber ver!.. demiti. Bu szden kendine gre anlam karmaya alan Bibi, kzla delikanl arasndaki ilikinin bir iareti diye dnd ve Kab'a haber vermeye sz verdi. Bylece gndz geip gece oldu. Bn gece Kencehan'; " Devaml damat olarak evde oturmas mnasip deil." diye evresindeki zengin obann birisi, tm arkadalaryla birlikte misafirlie gtrmlerdi. Gece olduktan sonra Kasm'a tahsis edilmi eve kendi yataklarn hazrlayan kzla gelin, Kablarn obaya yaklatklar zamanda evde uyumadan sohbet edip uyank vaziyetteydiler. Oba uyuyup "Vakit geldi" deyince evin dndaki ormana bakp kpein rmesi iki hanma iaret oldu. Bibi, Came'in bileini skp: Onlar! Geldiler ite... Acemice geldi zavalllar! Tella hareket edip, abuk geleceim diye kpekler duydu mu acaba? Niye bu kadar grlt yapyorlar ki, dedi. Came, sabahtan beri kendi aklndan neler gese

de, Bibi'in bu tutumundan holanmyordu. O daima Came'i Kab'a yaktrarak konuuyordu. Kendisi Kab'tan yana olup bir an nce Came'i ona gtrerek teslim etmek istiyordu. nceki szleri de bunu tasdikler gibiydi. Came'in kafas karmakarkt. Ama byle olmasna ramen bu davrana rkerek bakyordu. Bundan dolay Came kendisini ardan alp: Onlar iin cann verip, fazla merhamet gstermeyi brak! Sanki bu onlarn yapt yeni bir ey mi? dedi. Bu sz Kab'a kar bir cevaba benzemiyor, ounlukla Bibi'in davranndan kaynaklanan rahatszln ifadesiydi. Bu nedenle yllardan beri beendii delikanly arayp ormana gitmekten Came'in hl vazgetii yoktu. Obann grlts sakinleip, kpekler sustuktan sonra, Came, Bibi'i drterek: Hani, yllardr beklediin bu deil miydi? Artk kendini gster! diye siyah apann bana rtp yengesinin peine dt. Karanlk evin iinde yavaa yryerek gelen gzelin olps5 ngrdad. olpnn ngrdamasyla birlikte kalbi de gp gp atyordu. Gndzk znt gittike dalyordu. kisi de beyaz evin kapsn usulca ap ktklarnda Came'in yz eski halinden deiip bozard. O i ekti. Bibi'in bileini skp; "abuk ol, abuk!" dedi.

bilig-5/Bahar '97

93

KOZI KRPE BAYAN SULU

"Koz Krpe-Bayan Sulu" destan, Kazaklarn ak destanlar iinde, ok eskilerden gelmekte olan ve Kazaklarn arasnda ok yaygn olan bir destan tr. Bu destan, "Kz Jibek" hikayesi gibi sadece Kazaklarn z yapt deil, bu destann hikyeleri baka milletlerde de var. "Koz Krpe-Bayan Sulu" hikayesinin bir eidi 1812 senesinde Kazan'da Rusa yaynland. Barabin Tatarlar ve Kazaklarn aralarnda anlatlan nshasn Radloff kaydederek, yaynlatm. Buryatada "Kozn Erke" diye bir destan var. Bunlarn tm de "Koz Krpe-Bayan Sulu" destann sahipleniyorlar. Kazaklarn iinde bu destann 16 nshas var. Asrlar boyunca bir ok airin anlatmas sonucu, ok sayda nshasnn ortaya kmas doaldr. Bilgilerimize gre, "Koz Krpe-Bayan Sulu" destanlarnn baz nshalar orjinal, bazlar da yakn" XVIII-XIX. yzyllarda yeniden yaplm. Ve bazen, "Noayl" diye eski adlar kaybolup onun yerine kk yzden erke boyunun, veya Orta yzden "Baanal" boyunun adlar geiyor. Fakat bunlarn tmnde ilk konunun z ayn. Her devrin, her yerin air kendi ortamndaki dinleyicilere gre anlatlyorsa da, onun esas zeti, olay ak ayndr. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destann 1870 senesinde Kazaklardan kaydedip, nl Rus alimi Radloff Almanca ve Kazaka olarak yaynlatm. Baka bir nshasn da Kazaklarn ilk alimi okan Valihan nl janak airin kendisinden dinleyerek kaydettim diyor. Fakat bu deerli nshay zamannda okan yaynlatamad iin aratrmaclar daha henz bulamadlar. Dou edebiyat ile Arap edebiyat aratrmacs Rus alimi Sablukov, 1830 senesinde "Koz Krpe-Bayan Sulu" hikayesini eski Semey blgesi, Krpekti yaknndaki bir destancdan kaydetmi. Orenburg ehri mzesinin yneticisi Rus tarihisi Kastane, "Kazak Stepleri ile Orenburg blgesi" adl kitabnda "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn on eit nshasndan sz ediyor. Ve kendisi o kitapta bu destann tam evirisini vermi. Bu SaintPetersburg'da limler Akademisinin dergisinde yaynlanm. Kastane'nin evirisi sayesinde "Koz Krpe-Bayan Sulu" hikayesini Kazaka aratrmalar yapan Rus alimi Meliyoronskii de tanm. Jetisu

Muhtar Awezov
Aktaranlar: Zeyne SMAL - Ahmet GNGR

bilig-5/Bahar '97

94

blgesinin gubernatoru (valisi) Kolpakovskiy, 1870 senesinde Semeyden Kapal'a giderken, yolda Ayagz yaknndaki Koz Krpe-Bayan Sulu mezar diye bilinen mezar grp Lepsi ilesinin yneticisine bu iki akn hikayesini kaydetmesini emretmi. O Lepsi ilesinin yneticisinin emriyle destann bir nshasn orman bekisi Salaayev diye birisi toplayp sonra Rusaya evirmi. Kastane'nin Rusa yaynlatt nshaya da bu hikaye diyorlar. Bunlardan sonra "Koz Krpe-Bayan Sulu" destann Petersburg niversitesinin profesr Berezin toplayp 1876 senesinde "Trk edebiyat" adl kitabnda yaynlam. (III. cilt, 162-170. sayfalar, 1875). 1899 senesinde destann bir nshasn da Baranov halkn azndan kaydederek Petersburg'daki "Niva" dergisinin ekinde yaynlam. Bu aratrmaclarn iinde Radloff ile Berezin destann Kazaka nshasn yaynlatmlar. Kastane tam ve nemli eviri yapm. O zaman "Koz Krpe-Bayan Sulu" hikayesini Kazak kltrn aratran Rus alimlerin okumayan ok az. Onlardan bazlar destann sadece milletten duyduklar hikayesinin zetini Rusa'ya evirmiler. rnein, 1868'de ar'in emriyle gelen Abramov yolda Koz ile Bayan'in mezarn grp, onlarn yksn Tobl blgesinin "Bestnik" dergisinde Rusa yaynlatm. Trkistan lkesinin arkeolojisini aratran Pantusov adl bir alim de 1898 senesinde Koz ile Bayan'n mezarn inceleyip, bu hikayenin bir nshasn Takent'te, daha sonra Kazan'da "Orda Asya eskilerde" adl kitabnda yaynlam. Bunlardan baka bunun gibi Rusa nshalar 1877 senesinde "Akonola blge vedomostinde", 1877 senesinde Omb ehrinde yaynlanan "Dala valayat" gazetesinde, 1901 senesinde "Torgay blgesi vedomost"inde yaynland. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destann ok aratrp ona byk deer veren kiilerden biri Sibirya alimi G. N. Potanin. O "Vestnik Europa" dergisinde, daha sonra "Ruskoye Bogatstvo" dergisinde bu destan zerine zellikle durup byk deer verdi. Potanin "Koz Krpe-Bayan Sulu" destann Bati Avrupann, Ruslarn, Dou memleketlerinin birka destanyla karlatrarak: "Bu, dnyadaki en deerli edebiyat eseridir ."-diye deerlendirmi. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destan iin Rus aratrmaclar ok

emek vermi. "Koz Krpe" destan hakknda Ekim devriminden bu yana Kazaka yazlan makaleler, okul almalar da az deil. Bunun hakknda birka ilmi tez de var. Son -drt sene iinde yazlan dissertatslya da Iskak Diysenbayev'in. O "Koz Krpe"in tm nshalarn tamamyla sralayp analiz etmi. Yukarda saydmz "Koz Krpe"in eitlerinden baka J. Dysenbayev, daha iki aratrmacnn bulduu nshalar da analiz ediyor. Onlardan biri -Frolov'n nshas. kincisi de -Derbisalin'in toplad nsha. Son zamanlarda Altay'n gen aratrmacs, alimi S. S. Kata, "Koz Krpe"i Altay memleketinin "Kozn Erke" adl halk destanyla kyaslayarak aratran bir eser yazd. Bunun hakknda Kata, Kazakistan limler Akademisinde tez hazrlad. Kata'n aratrmasnda sadece "Kozn Erke" deil. Altay memleketinde "Kozke-Bayan oru", "Kozke-Bayan sulu" adl balklarla bazlar Kazak destanna ok yakn, bazlar da biraz uzak olsa bile, esasnda bu "Koz Krpe" destanna benzer ok sayda halk destannn var olduu ortaya kt. "Koz Krpe-Bayan sulu" sadece alimlerin nem verdii bir yapt deil, Rus yazarlarnca da bilinir. Ruslarn bk airi Pukin'in bir elyazmasnda "Koz Krpe-Bayan sulu" destannn Rusa yazlm bir konusu bulunmu. Sovyet zamannda Kkedal Rus airi Tvertin "Koz Krpe-Bayan sulu" destannn zetini iirle Rusa yazm. Tveritin'in bu destan 1928 senesinde Kzlorda ehrinde, sonra 1941 senesinde Moskova'da zel destan olarak yaynlanm. Byk Kazak airi Abay, Beysembay adl bir aire "Koz Krpe"in yeni nshasn yazl olarak kaydettirmi. Bu Besembay'dan alnm Janak syledi denilen "Koz Krpe-Bayan sulu" destannn bir iki el yazmas var. Fakat Beysembay nceki Janak nshasn deitirerek anlatm. Bu Janak, Beysembay nshasn Muhtar Awezov 1936 senesinde Almati'da kitap olarak yaynlatmt. Ve bu nsha 1939 senesinde yaynlanan "Kahramanlar Destannn" 1. cildinde yer alm. u anda "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn yaynlanp tannan nshas da bu nsha. Radloff'un toplayp yaymlat-

bilig-5/Bahar '97

95

t "Koz Krpe-Bayan Sulu" destan, devrimden sonra 1925 senesinde Moskova'da Kazaka kitap olarak yaynlanm. Sabit Mukanov ile H. Beknojin'in 1939 senesinde okullar iin yazlan edebiyat ders kitabnda bu nsha para eklinde yaynlanm. Bunlardan baka Kazak Sovyet Cumhuriyeti limler Akademisinin Dil ve Edebiyat Enstitsnde je airin syledii bir eski nshas daha var. Bu nshay Mehur Jsip toplam, daha yaynlanmad. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destanlar iinde zerinde dikkatle durulacak iyi nshalardan biri de bu. Bundan baka limler Akademisinde 1905 senesinde Pavlodar blgesindeki Bayanavul'n Kaza Molda Mukan Makaolundan kaydedilen "Koz KrpeBayan Sulu"nun ikinci eidinin elyazmas var. Fakat, bu nshann baz deien szckleri, kii isimleri hari je nshasndan alnm. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destanlarn yaynlayp halka datan yerlerden biri de Kazan ehrindeki Hsaynovlarn yaynevi. Orada "Koz KrpeBayan Sulu" destannn eitli nshalar 1878,1890, 1896,1909 senelerinde kitap eklinde yaynlanmtr. Bunlarn tm "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn Kazaklarn arasnda ok nl, ok yaygn ve halkn saygyla koruduu hazinesi olduunu gsteriyor. Destann nshalar ne kadar ok ise, onun anlatclar da ok. Bunlar je, Janak, Sbanbay, Bekbay gibi halk airleri. Kazaklarn koruyarak gnmze kadar getirdii kiiler destanclardr.Fakat "Koz Krpe-Bayan Sulu" destann anlatan destanclar hakkndaki malumatlar bizde yeterli deil. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destann millet asrlar boyunca severek dinlemi. Onu bu iki akn yksyle ilgili adlandrlan yerlerin adlarndan gryoruz. lendi rmana, Karabay ile Sarbay'n yeri (topra) diyorlar. Bayanavl dandan Bayan domumu. Ay, Tansk rmaklar, Bayan'n ablalarnn isimleriyle adlandrlyor. Bunlann hepsi milletin aklnda kalan ilgin efsaneler. O efsanelerin birou Bayan mezaryla ilgili. O mezar 1858 senesinde Abramov grp Ayagz'n dou sahilinde, yarm kilometre uzaklkta duruyor diye betimliyorsa da, 1898 senesinde Pantusov grp mezar suyun sahi-

linden 50 metre uzaklkta duruyor diye yazyor. Mezarn yannda ta zerine yaplm ok sayda resim varm: birisi, Bayan'n, biri,Koz'nn dierleri de kzn ablalar ile Aybas'n olabilirmi. 1898 senesinde Pantusov bu resimler krlm diyor. 1897 senesinde o resimlerden birini Dou Afrika'daki Alman gubernatoru Fon-Bissman gtrm. Bayan'n mezaryla ilgili masallar daha tamamyla toplanmad. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn en eski nshalarndan biri je'nin nshas demitik. Destann zeti yle: Noayl diye bir yerde Karabay ile Sanbay diye iki zengin varm. kisinin de evlad yokmu. Ava ktnda ikisi arkada oluyorlar. "Evdeki hanmmz hamile" diye, ikisi de ana geyikleri vurmuyorlar. Hanmlarnn hamile olduklarn rendikten sonra ocuklar dnyaya gelmeden nce onlar evlendirecek olup birbirini dnr iln ediyorlar. Uzun srmeden iki haberci gelip Sarbay'n hanm Mamabike'nin erkek ocuk dourduunu, Karabay'n hanm Karagz'n kz ocuk dourduunu iletiyorlar. ki baba anlap oulla kz evlendirecek oluyorlar. Sanbay dnrln belgesi olarak Karabay'a Aybas adl klesini veriyor. Fakat Sanbay daha evine gelmeden, attan derek lyor. Karabay anlamay bozup, "kzm yetim ocua vermeyeceim" diye, Ayagz'e g ediyor. Buna Aljappar diye klesi neden olmu. Karagz kar kyor. Krk devesi yolda alktan lyor. Ayagz'e geldikten sonra, Noayl'nn biyi (yneticisi) Sultangaz Karabayl misafir ediyor. O zaman Noayl zenginlerden akak'n olu Kodar Bayan'a k oluyor. Aybas Bayan'a: "Soylu, yakkl ein var, onu getireceim" diye kanatl siyah attan doan Baka aygra binip kayor. Koz'ya vermek iin Bayan'n dombrasn , monan, karkarasn, altn sandn, ok jamsn da yanna alyor. Aybas'n katn renip Kodar sekiz klesiyle it imez glnde onu yakalyor. Fakat Aybas Kodarlarn on alt atn yay ile vurarak onlar yaya brakyor. Kodarlar yenip ilerliyor. Fakat yolunu kaybediyor. nne byk bir orman kyor, Bayan'n mona (tak) ile dombrasn kaybediyor. Bu olaydan sonra o civar "Dombral", "Monakl" olarak adlandrlyor. Sandn

bilig-5/Bahar '97

96

brakt civar "Altn Sandk" "Aksa Da" Baka aygrn durduu yer, "Tokrann jamili" karkarasn drd yer -Karkaral- Kazlk olarak adlandrlm. Bayan'n doduu yere "Bayanavl" adn vermiler. Aybas Mamabiyke'ye gittiinde ona: "Oluma Bayan' anlatma, geri dn" diyor. Koz Krpe cesur delikanl olarak byyor. Bir yal ninenin evine yay ektiinde, o: "Cesursan eini bul" dedikten sonra annesinin elini scak budayla yakp Bayan hakkndaki bilgileri reniyor. At srsne gidip dizgini silktiinde, yara bere iinde olan bir tay bakyor. Fakat onun zerine eyeri koyduunda ksa bir zamanda gl ve iyi koan at haline dnyor. Koyunlarn kurda, develerini Hakl'e, atlarn Jidebay'a, annesini Allah'a emanet ederek, Koz Krpe Ayagz'e doru yolculua kyor. Koz Krpe Aybas'in arkasndan yetiiyor. Ayagz'e geldikten sonra Koz soukta yerek lm bir obann elbisesini giyip, koyunlarn karlamaya kan Bayan'la buluuyor. Koz Krpe sene boyunca oban olup Bayan'la gzel hayat geiriyor. Bayan'n otanda Koz'y gren yengesi Karakz'e, "Tamam, o kendisinin eidir" diyor. Fakat Karabay Kodar'n aklyla Koz'y gizli ekilde ldrmeye kalkyor. Toplanm dmandan Koz kaarak kurtuluyor. Bayan, Koz'nn durumunu siyah seresini gndererek reniyor. Sereyi bir defasnda doan koruyor, kadife sapan (cppe).giyen Bayan'n yengesi sereyi ldryor. O da Kodar'a taraftar idi, bundan sonra Kodar, Karabay, Aljappar, hepsi serenin lecei an "ok" demesinden Koz'nn sakland yeri reniyorlar ve "okterek"e giderek, uyumakta olan Koz'y vurarak ldryorlar. Sinirlenen Bayan, babasn "artk kendin evlen" diye lanetliyor. Bayan, yavrusu lm dii deveyi yedekleyip, onunla beraber alyor. Karabay'in ky gettiinde, Bayan tek bana kalyor. O zaman Kodar gelerek: "Benimle evlen" diyor. Yz: "Evleneyim, fakat Koz'y bir gster" diye cevap veriyor. okterek'e giderek, Kodar Bayan'n sandan tutarak (O zaman Kazak kzlarnn rlm salar ok uzun olurdu) kuyuya inerken, Bayan san kesiyor. Bayan, Koz'nn yanna gelip alarken uyuyup kalyor. Ve ryasnda evliyalar gryor, onlar Koz'y

gn iin diriltiyorlar. ki k gn, gece mutluca beraber oluyorlar. gn sonra Koz gene lyor. Fakat krk melek karlap iki aka otuz bir senelik aile hayat veriyorlar. Karakz rya grp lde kalan Bayan ile Koz'ya Baka aygr gnderiyor. kisi kendilerini bulan Baka aygrna binip lenti'nin etrafnda yaayan Karabay'n kyne geliyorlar. Dn yaparak evleniyorlar. Bundan sonra Jupar civarnda yaayan Sanbay'n kyne geliyorlar. Bakyor ki Jidebay adl klesi Koznn annesini kle yapm. Ve Koz Jidebay' ldryor. Kleleri azat ediyor. Ve byk dn yapp, otuz sene iki k beraberce yayorlar. Otuz bir sene sonra ikisi yine Ayagz'e geliyor, Koz lyor. Bayan yine alyor. O zaman Bayan'n yanndan bir kervan geiyormu, kervandaki adamlar da Bayan'a k oluyorlar. Koz'ya mezar yapyorlar. Bayan akln yitirenle evlenirim dedikten sonra, kervandakiler birbiriyle kavga ediyor. Bayan mezara girerek intihar ediyor. O kervann iinde kii kap kurtuluyor. Sonra o Koz ve Bayan'n yksn destanlatrmlar. Destan anlatan, bu yky je'den duydum diyor. Burada destann iki konusu var. Birincisi iki an muradna erememesi, ikincisi dirilerek tekrar beraber olmas. kincisi halkn iki gence acyarak maalesef deitirilen yapay geiidir. kinci konuda dinin arlkl olduunu gryoruz. Mukan Maanolu'nun da elyazmas bu destana benziyor, dili de, zeti de ayn. Yalnz Mukan'nkinde olan Karabay'n kz da Sanbay'n oluyor. Bu nshada Bayan'n seresini yengesi ldrecekken, Bayan'n yalvararak istemesine daha geni yer verilmi. 1909 senesinde Kazan'da yaynlanan "Kssa Koz Krpe" adl kitabn zeti bunlardan biraz deiik. Bu destan anlatan Atrav, Oral tarafndan km bir air olmal. Burada da kzn babas Karabay deil, Sarbay oluyor. Bu nsha da anne babann bedduasna byk nem veriyor. Cesur karakterli Koz, ihtiyar ninenin rgsn dizip, annesinin elini scak budayla yakp, Bayan'n durumunu rendikten sonra Bozubar'a (atn ismi) binip, Bayan'a gitmeye kalk-

bilig-5/Bahar '97

97

yor. Annesinin getirdii kza Koz bakmyor bile. Koz'ya annesi: "Trt tlik hayvan (drt eit)lann nereye, kime brakacaksn" dediinde Koz: "Atlarm Kalmuklar alsn, deve, koyun hepsi lsn" diye cevap veriyor. "Yolda Oyulu'nun on brs (kurdun erkei), Kyul'nn krk brs var aralardan nasl geeceksin?"-dediinde aykay salp (barp) geeceim, Kyulu'nun krk brsnn yanndan kuyku salp (barp) geeceim." diyor. "Nu engelden (sk orman gibi) nasl geeceksin?" diye sorduunda: "Atele yakarm" diyor. Bunlar dinledikten sonra annesi: "Bu yolculuun uursuz olur, olum!" diyerek kynde kalyor. Yolculukta babasnn ryasna Karabay geliyor ve "Geri dn olum, gitsen de Sarbay sana kzn vermez" diyor. air Koz annesini dinlemeden gittii iin: Ata akln dinlemeden giden ocuk, Yolculuktan salam dnmez, diye anlatyor. Uursuzluun nedeni bu diye sonuca varyor. Koz babasna badan (iyi yolculuklar dilemek) vermesen de, yolu gster" diyor. Babas: "Krk bir gnde Ayagz'e gidersin, orada bir ihtiyar nineyle karlarsn" diye cevap veriyor. Nineye geldiinde, o: "Atn ark, kendin de zayf, iyi yolculuklar, olum!" diyor. Nineden Sanbay'n, Bayan'n durumunu reniyor. okterek'e gelen Koz'nn haberini kara sere getiriyor. Kzn yengesi mjdeledii iin Bayan'n mavi izmesini alyor. Bundan sonra je'nin nshasna benziyor. Koz ile Bayan'n otuz bir sene beraber yaamas burada yok. Bayan Koz'nn gnlk hayatn istiyor, sonra ikisi ayn yerde lyorlar. Destann sonu da je'nin nshasndaki gibi. Bu nshalarn tm de trajediyle bitiyor. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn 1910 senesinde Kastane'nin Rusa yaynlatt nshas da bu hikayenin halkn iinde anlatlan ok deerli eidiymi. Ava kan iki zengin, hanmlar kz dou-

rursa, ikisi karde olsun eer birisi olan, birisi de kz dourursa, ikisi evlensin diyorlar. Anlayorlar. O zaman Sarbay'n kafasna bir kara sere oturuyor, sonra Karabay'a. Karabay bu olay iyi bir ey olarak kabul ediyor. Dedikleri gibi Sarbay'n hanm kz dourdu, Karabay'in da olan dourdu diye haber gelip kyne dnerken Sarbay attan derek lyor. Karabay falclara fal baktrdnda: "Bu iki gen evlenirse, mutsuz olurlar" dedikten sonra "Daha doar domaz babas len kz, olumla evlendirmeyeceim" diye, Karabay Alada'dan Ayagz'e g ediyor. Sarbay'n Apesbay diye kardei oluyor. Kalmuklardan evlat edinen Kodar, Bayan'la kendisi evlenmek istiyor. Apesbay Bayan'n haberini vermek iin Ayagz'e yolculua kyor. Bu zaman da annesinden Bayan'n durumunu renen Koz da yolculua kmt. Kozunun karsna bir sihirbaz cad kyor ve onun yolunu kaybettirmek iin urayor. Cad eitli hallere dnerek Koz'ya engel olmaya alyor. Tm engelleri geerek Bayan'n kyne geldiinde herkes getmi. Karsna sadece Koz'y arayp yolculua kan Apesbay kyor. Yalanan Apesbay Bayan'n zor durumunu anlatp orada lyor. Sonra Koz gidip Sarbay'n atlarna bakan kle oluyor. Bir gn Kodar Kalmuklarn dnne gittiinde, Bayan Koz'yla buluuyor. kisi birbirini tanyorlar, seviiyorlar. Koz'y Bayan kendisi kle olarak alyor. Bunu farkeden Kodar Koz ile kavga ediyor. Kodar dadan Kalmuklar getirip savayor. Fakat burada Koz kazanyor. Bayan araya girip iki gen birbirine ktlk yapmayacaz diye anlayorlar. Fakat anlamay Kodar bozuyor ve Koz'y ldrmeye kalkyor. Koz kaarak okterek'e gidip saklanyor. Sakland yeri bulup Koz'y ldryorlar. Bayan okterek'e gidip kendisinin sevgilisini gnde diriltiyor. Krk at, krk koyun, krk deve, krk inek kesip, Koz'nn an (yemek dzenlemek) veriyor. Koz su almak iin kuyuya indiinde dier nshalardaki gibi Bayan'n sandan tutarak indii iin, san kesiyor ve Kodar kuyuya derek lyor. Issz bir yerde Koz'nn yannda alayan Bayan'a bir grup kervan grnyor, onlar Koz'nn mezarn yapyorlar. Mezarn yapm bittikten sonra Bayan intihar ediyor.

bilig-5/Bahar '97

98

Bunun zeti de ilgin. je'nin destannda Aybas engellerle karlayorsa bu nshada Koz'nn kendisi engellerle karlayor. Bu destandaki Sanbay'n kafasna konan siyah sere ve Apesbay dierlerinde yok. Koz Karabay'n olu, Bayan'da Sanbay'n. Kaan kz taraf deil, olan taraf. Kodar Sarbay'n vey olu, Karabay kaderden kurtulmak iin kayor. Fakat kader kazanyor. 1958 senesinde Abramov'n kaydettii "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn zeti de buna benzer. Burada da olan Karabay'n, kz Sanbay'n. Abramov destan XVII. asrda ortaya kt diyor. Burada Aybas Bayan' bulmak iin gidiyorsa, Sanbay kzn Kodar'a vermeye kalkyor. Koz Bayan' dnden kararak daa saklanyorlar. Ondan sonra o da "Bayan Jrek" olarak adlandrlm. Ay ve Ayagz adl kzlarn yanna alarak Sarbay Bayan' aryor. Fakat, iki kz Bayan' aramayarak taa dnyorlar. Ay ve Ayagz rmaklar ondan sonra fayda olmu diyorlar. Saklanan Koz ile Bayan' Kodar buluyor ve dada Koz'y ldryor. Kodar' Bayan kuyuya indirerek ldryor. Orada Kodar'n ta resmi kalm. Bayan orada alarken, krk melek Koz'y gn iin diriltiyorlar. Bayan da orada lyor. Mezar, kzn anne babas yaptrmlar diyorlar. 1898 senesinde Pantusov'n kaydettii nshada baz deiiklikler var. Bu destan Kastane'nin evirisine benziyor. Burada da olan Karabay'n, kz Sarbay'n, Karabay fala bakp iki gencin mutsuz olacan renip kaderin cezasndan korkarak olunu alp Ayagz'e kayor. Sarbay'n ei Karabay gittikten sonra, Bayan' Kalmuklardan evlat edindikleri vey ocuu Kodar'la evlendirmeye kalkyor. Aybar fal ap Bayan'a Koz'nn geleceini sylyor. Kodar Koz'dan kap Alada'a g ediyor. Gerken yolumu bulsun diye, Bayan yolda altn taran brakyor, ondan Altn Tarak da gnmze kadar gelmi. Bayan'n ablas lyor, Bayan Kodar'a Tansk'ta verdii molada gl yaptryor. Tansk gl ondan kalm. Gl yapan Kodar byk g sahibi olarak tasvir ediliyor. Koz'nn Bayan' bulmak iin yolculua kmas burada da Kastane'nin nshasna benziyor. Mezar je'nin destanndaki gibi kervanclar yapyorlar.

Eski yklerin hangisine bakacak olursak "Koz Krpe-Bayan Sulu"nun durumu ou zaman trajediyle sona eriyor. nce Koz Krpe lyor, sonra sevgilisinin lmne dayanamayan Bayan da lyor. Bunlar ldkten sonra birka olay deiik ekillerde anlatlyor. Onlarn en nemlisi de: Bayan ile Koz'nn tekrar dirilmesi (baz yklerde gne, bazlarnda seneye, daha birisinde de otuz seneye uzuyor) yeni, mutlu hayat yaamas. Deiik olaylardan birisi de Koz ile Bayan iin yaplan mezar hakknda anlatlan eitli ykler. Efsanelerin birinde Koz ile Bayan'n mezar zerinde iki iek yetiiyor. Bydke birbirine yaklayor. Fakat iki sevgilinin arasndaki Kodar'n mezarndan diken yetiiyor ve iki iein birlemesine engel oluyormu. Byle olmasnn nedeni de Kodar' Bayan kuyuya indirip tala vurarak ldrrken Kodar: "Hayatta ikinizin evlenmenize engel olmutum, lsem de ikinizin aranza diken olarak yetiirim" demi. Burada "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn sonu, tamamyla Kazaklarla komu karde Orta Asya devletlerinde de ok yaygn olan "Tahir-Zuhra" adl halk destanna benzemi oluyor. Ayrca o destann Trkmen airi Molla Nepes'in anlatt nshaya ok benziyor. O destann sonunda da Tahir ile Zuhra'y ayran Karabek bahadr, iki sevgilinin aralarnda (ortasnda) topraa veriliyor. Sevgililerin mezarlarndan iekler tomurcuk attnda Karabek'in mezarndan diken yetierek ieklerin birlemesine engel oluyordu. Sadece o deil, "Tahir ile Zuhra" destan da ilk nce iki gencin tekrar dirilme durumunu, sonra uzun sren mutlu hayatlarn anlatyor. ki genci dirilten de sa ve Hzr peygamberler oluyorlar. "Koz Krpe" destannda dirilten yalnz Hzr. Bu benzerliklerden baka Kazak destanna "Tahir-Zuhra" destannda olayn balamas da benziyor. Orada da yalanm iki baba: birisi han, birisi vezir, evlatszken arkadalkla anlayorlar. Hamile hanmlarnn ocuk bekledikleri gnlerde birisi ocuk, bir kz dourursa evlendirecek oluyorlar. kisi de olan olacaksa arkada olsunlar diyorlar. Sonra ocuklar dnyaya geldikten sonra olann (Tahir) babas lyor, kzn babas da anlamay bozuyor. Sonra o Tahire dmanlk yapp olann lmesine, kzn yas tutmasna, Karabay gibi neden

bilig-5/Bahar '97

99

oluyor. Baba taraflar Karabek diye bahadr oluyor. Tahir ile Zuhra'nn byk dman. nk babasnn yardmyla Zuhra ile evlenmeye kalkyor. Bylece "Koz Krpe-Bayan Sulu" destanna Orta Asya halk destannn bann da, sonunun da benzediini gryoruz. Bu benzerliin iki nedeni var. lk neden "Koz Krpe" destan "Tahir-Zuhra" destanndan eski olduu iin, kendisinden sonra doan destan etkileyebilir. Bu fikri Orta Asya halklarnn destanlarn aratran alimler sylemilerdir. Bununla beraber ikinci neden, bir zamanlar "Koz Krpe" destan esnasnda ortaya kan "TahirZuhra" destan yaynlanp halka yayldktan sonra XIX. asrn ba ve ortalarnda "Koz Krpe" destann anlatan Kazak airlerinin (rnein je, Janak) yeni motivler, hikayeler eklemeleri etkili olmu olabilir. Bununla beraber ldkten sonra iki sevgilinin tekrar dirilmesi, onlar bir ykde (TahirZuhra) sa ile Hzr'n diriltmesi, ikinci ykde ("Koz Krpe-Bayan Sulu") sadece Hzr peygamberin diriltmesi, ondan sonra mezarlarn yks, iekler ile diken efsanesinin tm de "Koz Krpe" destanna kitap olarak yaynlanan destann, sonra ekledii ekler olduu aka grnyor. Genel olarak "Koz Krpe" yksn aratrrken "Alpams" destanyla da ok ynden benzerliklerinin olmas dikkat ekiyor. Bybri ile Baysan da yalanmalarna ramen evlat edinememi kiilerdir. kisi de daha domam ocuklar evlendirecek olup anlayorlar. Sonra kzn babas, Karabay gibi, uzak yerlere g ediyor (tanyor). Byyen olan, Alpams yalnz bana sevgilisini bulmak iin yola koyuluyor. Zorluklar geiriyor, yolculuu ve sonunda sevgilisini buluyor. Bu durumlarn "Koz Krpe" destanndaki olaylar hatrlatt belli. "Koz Krpe" gibi Kazaklarn eski zamanlarndaki yaamn, dnya grn, rf-adetini anlatan destan, bundan da nceki devirleri anlatan destanlarla, efsanelerle karlatrarak incelemenin terslii yok. Eski Ouzlarn destan olarak bilinen "Dede Korkut kitab" ykleriyle de karlatrmaya yarayan durumlar var. rnein, "Dirsehan'n olu Boahan" yks

de Baybz, Baysan gibi. Karabay, Sarbay gibi evlad olmayan ihtiyarlarla balyor. "Dede Korkut" kitabnda dikkati eken bir yk daha var. O "Bams-Bayrek" yks. Bu destann ok sayda olaylar, atmalar "Alpams" destannkine benziyor. Bunlara benzeyen Altayllarn "Alp-Manas" destan daha var. Bunlarn hepsi "Koz Krpe" gibi Kazaklarn ok eitli, ak destann sadece Kazakadaki nshalaryla karlatnp incelemenin yeterli olmadn gsteriyor. Fakat biz u anda "Koz Krpe"in Kazaklarn aralarnda yaygn olan trlerini tek tek incelemeyi ama ediniyoruz. O zaman bile "Koz Krpe-Bayan Sulu" adyla alakal ekilde ortaya kan nshalar yukarda deindiimiz gibi ok fazla ve deiik. imdi bu destanlar zerinde ayrca duracaz. *** II Bu destanlarn tmnde de hikayenin sonu trajediyle bitiyor. Fakat baz nshalarda halk Koz ile Bayan' muradna erdiriyor. Beysembay destancdan dinlenerek kaydedilen Janak nshasnn sonu da bunun gibi. Buna ramen Janak'n nshasnn dili dier nshalara kyasla edebi ve u ana kadar yaynlanp millete ok tannd iin, bu almada biz incelemeye Janak'n nshasyla balyoruz. Janak'n nshasnn zeti yle: Ormambet diye bir memlekette Karabay ve Sanbay diye iki zengin vardr. Karabay'n soyu Trkmen, Sarbay da Nogay. Karabay ile Sanbay Baltal, Baanal memleketine tanyorlar. Baytal'nn halk, biyi (yneticisi) Taylak, bunlar hrmetle karlyor, misafir ediyor evine. Fakat cimri olan Karabay Baltal milletine yardm etmiyor. Cmert Sarbay'da obann payn tam olarak geri veriyor. Baltal halk Sanbay'a raz olup onu memleketlerinin saygl adam olarak tanyorlar. Sarbay ile Karabay avda iken arkada oluyorlar. kisinin de evlatlar yokmu. Dostluun iareti olarak iki zengin, daha dnyaya gelmemi ocuklarn evlendirecek olup belkuda (dnr) oluyorlar. Sarbay kendi olunu grmeden ana geyii vurduu iin lanetleniyor, vefat ediyor. Geyii de Karabay'n istei ile vuruyor. Karabay

bilig-5/Bahar '97

100

"Yetim ocua kzm vermem." diye anlamay bozup baka bir yere tanyor. Yolda lden atlarn geiremeyerek zorlandnda Kodar'la karlayor, kuyu kazp, 90 bin atn susuzluktan kurtaryor ve Ayagz'e getiriyor. Bunlarn karlnda Karabay Bayan' Kodar'a vermeye sz veriyor. Fakat Bayan onu sevmiyor. Koz bymeye baladnda, Taylak beyin kardei Aybas Karabay'n kzn vermediine sinirlenip Bayan' bulmak iin yolculua kyor. Kzn selmn getirerek Koz'ya Bayan'n onu sevdiini bildiriyor. Koz vatan Baltal'yla vedalap hayvanlarn Taylak'a emanet ederek, Ayagz'e gidiyor. Koyun srsne oban olup Bayan'la buluuyor. Takipi cad bu olay renip Kodar'a sylyor. Kodar ile Karabay o memleketin Zalim biyi Sasan'la danarak, Koz'y dnne davet edip ona zehir veriyorlar. Fakat Bayan'n ablalar, Ay ile Tansk Koz'nn kurtulmasna yardmc oluyorlar. Bayan'a k olan doksan delikanldan birisi Ksemsar idi. O da Kodar'la kavga edip okterekte gizlenmekte olan Koz'nn yanna gelip ikisi arkada oluyorlar. Bayan her gn ablasnn araclyla Koz'dan haber alyor. Bir Kodar gizli ekilde gelip uyumakta olan Ksemsar'yi Koz zannedip ldryor. Bu zaman da Koz ava karak lmden kurtuluyor. Ksemsar'nn ldn rendikten sonra, Koz Kodar ile Karabay' ldryor. Koz'dan korkan millet, Bayan'la ikisini evlendiriyor. Onlardan Klep diye kahraman bir ocuk douyor. Destann zeti dediimiz (anlattmz) gibi. Aslnda "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn dier nshalarnda len Ksemsar deil, Koz. Buras deimi. Janak, Beysembay nshalarnn bundan baka deiiklikleri de var. Mesela burada Aybas kle deil, Taylak biyin kardei. Karabay tarafna da Sasan diye biy eklenmi. Bayan'a ak olan doksan delikanlnn iinde Nurkara biyin olu Ksemsar ile Karatoka'nn olu Bulankara diye bahadrlarn adlar geiyor. Destann banda Smanbay, Janak, Bey bav gibi airlerin isimleri geiyor. Bunlar Karabay ile Sarbay'n tandklar yeri Baltal diye anlatyor. Baytal'nn biyi Taylak' vyorlar. Koz'nn memleketi de Baltal. Yer; su, insan, memleket isimlerini destanc tamamyla yenilemi. rnein Semey,

Lepsi, Urjar gibi szckler yakn zamanlarda ortaya km. Koz Krpe'in muradna ermesi, destancnn kendi isteiyle ortaya kan deiiklik gibi. Destan'n en ilgin, etkili yn onun ilk akn korumasnda. Dolaysyla ''Koz Krpe- Bayan Sulu" destannn son blmn onun dier destanlarnda anlatlan zetine gre inceledik. Destann esas konusu rf, adetin zorluu, ondan doan ak olay. Destancnn anlatmyla annebabalar onlar (Koz ile Bayan') daha annelerinin karnndayken dnr olup nianlyorlar. Destann bu ksm Dou edebiyatnda sk karlalan ak destanlarna benziyor. Ayrca "Boz Yiit" destanna ok benziyor. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannda ak konusu Kazak milletinin gemi yapsnda, tarihinde olan eskici gelenekle ilgili. O geleneksel boyu, feodal toplumu douran, yneten gelenek. Kadnn halini, genlerin kaderini babalarn dardan zd kanunu gryoruz. Daha annesinin karnnda yatan ocuklar, "beddua", "ejekabl" gibi anlamalarla evlenmek zorundalar. Destann kaydedilen tm nshalarnda bu motif deimeden sk sk tekrarlanyor. Hepsinde de Karabay ile Sarbay anlayorlar, sonra ikisinden biri o anlamay kendisinin lmyle, kendisinin kanyla salamlatryor. Boy, derebeyi toplumun anlayyla destan anlatan gelmi gemi airlerin hepsi bu dm kendi nshalarnda esas konu olarak kullanyorlar. O anlaya gre yeni doan, byyecek olan Koz, Bayan gibi gente bunu kendilerine hayati bor, grev sayp, destan boyunca hayal ediyorlar. Bu yolda/davada mcadele verip tm nshalar trajediyle sona eriyor. Aklar hakkndaki romantik destan, bylece gemi toplumsal yapnn farkl eski geleneiyle ispatlanarak anlatlyor. Destann iinde o gelenei "ters, eskici/gerici, ar gelenek" diye eletirme sz konusu deil. Koz Krpe'in bizim incelediimiz Janak nshasn, sonuna doru Beysembay'in ekledii yapay deiikliklere ramen, tm kompozisyon yapsyla ele alp bakacak olursak bile gelenei sulamyor. Sadece anlamay, bazen cimri, sert, kt dnceli

bilig-5/Bahar '97

101

Karabay' dman yapyor. Anlamay bozarak, genlerin lmesine neden olan zorluku baba, deersiz birisi olarak tasvir ediliyor. Esas ak gibi, romantik konuda kurulan lirik destan "Koz KrpeBayan Sulu" tm dnyadaki folklorlarda karlaan, bu eitli romantik destanlarn kurallar erevesinde byyor. Kendisinin kompozisyon yapsnda insan karakterini, kavgalar, insann duygularn derinlemesine, ustaca sunmayla kalplayor. O zaman Karabay'n psikolojisi eitli zrden, kalabalktan olumu oluyor. Kendisinin 90 bin at var, fakat hi kimseye hatta kendi evladna bile merhameti olmayan zalim, obur zengin oluyor. Bu durumlar psikolojik usta, zor noktada oluuyor. Kompozisyonun zor, kark balarn oluturuyor. Bir taraftan bakacak olursak Karabay iki ynl kontrast hareket, karakterler gsteriyor. O, bata anlama yapanlardan biri olduu iin genleri birletiren de kendisi. Sonra anlamay bozarak genlerin birlemelerine kar kp hayatlarn mahveden de kendisi. Janak'n uzmanca kurduu konusal kompozisyon nshasnda iki gencin trajedisi, Karabay'n: "yetim ocua kzm vermem" demesiyle balyor. Anlamann bozulmas destandaki en byk olan ilk kavga oluyor. Bundan sonra Karabay tanyor. G, Janak'n ustaca anlatmasyla ok uzaa gidiyor. Sonunda kimsenin duymad bir yere, Koz'dan uzaa Bayan' gtryor. Bu hareketlerin tm, kavga noktasnn byyerek zorlamasna neden oluyor. Bayan' baka birisine vermek iin anlayor babas. Hayvanlar da Janak'n anlattna gre, onun betimledii psikolojik gereki motiflere gre , sulu deil. nk Karabay bu kzn "baka birisiyle nianlanm kzd" diye sylemiyor. Kodar ise, alnnn teriyle kazand emeinin karl olduunu dnyor. Bylece ilk nce Koz'nn bulamayaca uzaklara gtrlen Bayan, imdi daha da uzaklatrlyor. Fakat bu kadar olumsuzluklar genlerin birlemelerine engel yapan Karabay'n ikinci bir gsz, aresiz yn daha var. Destann yukarda anlatlan boy anlayna gre, destancnn destekledii gelenee gre, Karabay ne kadar urasa da, anlamay bozamaz. nk, anlama iki insann arasnda, iki babann doacak ocuklar iin beraberce yapt an-

lama idi. Onu bozmak iin, ikisinin yine beraberce bar ierisinde olmas gerekirdi. Fakat destanda Sarbay'n kendisini kurban etmesiyle anlama bozulmayacak ekilde salamlamt. Kader kitabna yazlm gibi, anlamann bozulmas mmkn deildi. Sonra destanda ay, Tansk ve Aybas gibi iki sevgilinin taraftarlar var. Bylece destann konusu sert ve gl dmana iir, destan gibi nazik kzlar kar koyuyor. Sonra Aybas' gl ve dmana kar Koz'nn tarafn tutan mcadeleci biri olarak betimliyor. Bu olaylarn katlmasyla destanda pisokolojik, dramatik tartmalar kzarak byyor. Destann bundan sonraki gelimesinde Koz ile Bayan birbirini zleyen sevgililer, Kodar aradaki nc zalim g olarak yer alyor. Tm romantik destanlardaki zalim, ayrc gibi kalplayor. Bu ynyle destan dnyadaki dier folklorlarn destanlarndan farkl deil. Destann ilk blmnde Kodar'n Bayan' istemesi, onun emeinin karl olarak Karabay'n hayvanlarn susuzluktan kurtarmas nedeniyle olumlu diye ispatlanyorsa ikinci blmde Kodar artk zalim, zorluku olarak betimleniyor. Hayvanlarndan baka dostu da, yakn da olmayan zalim zengin Karabay'n taraftan oluyor. Janak'n nshasna sonradan Beysembay'n ekledii son, genel olarak "Koz Krpe" destanna yakmayan, yersiz bir yama. Fakat bouna olmayan yama, halkn anlatt destana, halkn anlayna aylar, ynetici snfn temsilcisi olan airin ekledii yama. Bu destann tm eski nshalarnda her zaman nemli bir fikir vard. Eski gelenek ile kurallarn genlerin kaderini bozan kurallar olduunu syleyip eletirse de, Koz ile Bayan'n trajedisi araclyla toplumsal eitsizlikleri objektif gereklerle ayordu. Dolaysyla destann eski yapsnda o gnlerdeki gelenein kusurlar grnyordu. O zamanki mutsuz hikayeleri anlatyordu. Pek ok gen susuz saf halleriyle vefat etmilerdi denen doru fikri destan tm zetiyle tantrd. Beysembay'n ekledii sonu, o toplumsal eitsizlikleri yamayp yumuatyor. Belli bir duruma kadar eletiren zellii var olan destan, halkn anlayna yabanc, yapay yamayla hafifletip ucuzlatryor. O zamanlarda, genler muratlanna

bilig-5/Bahar '97

102

erip mutlu olmular gibi bir fikre gtryor. Aslnda "Koz Krpe-Bayan Sulu" yksnn sonu, Beysembay'n anlatt gibi, muratlarna ermekle bitecek olursa, o zaman bu olay destanlamazd. Hatta kk bir efsane de olmazd. Onlarn durumunun destanlamas, aslnda iki gencin ayn hayal iin mcadele edip sonunda vefat etmeleri sonucudur. Koz ile Bayan'n durumunun asrlar boyunca destan eklinde korunmasna, Kazak airlerinin severek anlatmasna neden olan gerek de bu. Biz bu anlatlan incelemelerle, "Koz KrpeBayan Sulu" destannn Janak nshasndaki kompozisyon, fikir ve konu yapsn sergiledik. imdi destandaki nemli tiplerin farkl kiilikleri zerinde ayr ayr duracaz. Destann ba kahraman Koz Krpe genliinde bamsz ak hayal etmi ve bahadr biri olarak tasvir ediliyor. Onun yaptklar adil, karakteri iyi. Bayan'n ona k olduunu syleyip Bayan'n selm olarak altn yz getirdiinde, delikanl (Koz)da grmedii kza k oluyor. Koz karsndaki tehlikeli zorluklara bakmadan sevdii yari iin kendini kurban ediyor. Koz, Bayan iin zorluklar ekiyor, Karabay'n klesi olup zor hayat yayor. Milletini brakp gidiyor. Bayanla bulumay, evlenmeyi hayal ediyor. Koz'nn amacndan geri dnmeyen cesur, vefal k olduunu onun tm engelleri gemesinden gryoruz. Yukarda anlatlan nshalarda da Koz Bayan iin nesi varsa tmn kurban ediyor. Atlarn dmana, develerini le, koyunlarn kurtlara brakyor. Koz tm malvarln terk ediyor. Koz'nn karsnda duran ikinci zor engel; arkasnda kalan yalnz annesi, vatan; milleti idi. 1909 senesinde Kazan'da yaynlanan "Koz KrpeBayan Sulu" destannda Koz "yolculua gitme" diyen annesinin de dediini yapmyor. Onun iin annesi beddua ediyor. Annesinin istei olmadan sefere kyor. Janak'n nshasnda bu ksm tamamyla deitirilmi. Olunun ikna edilemeyeceini anlayan annesi "Yolda dmanlarn ok, dikkatli ol! izin veriyorum, iyi yolculuklar sana." diyor. Onun gibi Taylak da iyi yolculuklar diliyor.

Bylece, Karabay'n gittii yerin; milletin banda Sasan biy olup, Kodar'n taraftan ise, Baltal halknn ba Taylak olup Koz'nn tarafn tutuyor. Janak'n destannda Koz halka dayanyorsa, dier destanlarda dmana tek bana kar kyor. Anne-babasnn, vatan milletinin iyi batasn (iyi dileklerini) aldnda Koz, gl dmanlarn yenerek Bayan'la evleniyor da, tek bana dmana kar ktnda ise hayaline ulaamadan lyor. Koz'nn amacna ulamada karsna kan nc olumsuzluk dilsiz dman olan tabiat engeli. Bu engel; cad, deve orman, kurt, tilki, l. Olayn sonu trajik ekilde biten Koz lde susuzluktan zorlanyor. Bu engeller Koz'nn yalnzln, hilesizliini, dertli k olduunu bildiriyor. Janak'n nshasnda koz bu engelleri kolayca ayor. Koz ldeyken, zorluklar ekerek tkendiinde annesi ryasnda gryor, tm milleti toplayp, Koz'nn dileini dileyip kurban kesiyorlar. Milletin dileiyle lde tkenmekte olan Koz'yla beyaz sakall bir ihtiyarkarlayor ve ona bata veriyor. Bundan sonra Koz, Ayagz'e geliyor. Koz'nn karsndaki drdnc engel, Karabay'n vefaszl, Kodar'n dmanl idi. oje'nin destannda bu dmanln sonucunda Koz lyor. Janak, Beysembay'n nshalarnda destan mutlu sonla bittii iin, trajedi olmad iin, cesur, hileci Koz bu engelleri ayor. Janak'n destannda onun gllk sfat pekitirilmi. Kodar'n az ekicini kalem gibi oynatyor. Kodar' at zerinden kaldrp kaburgasn kryor. Gl olduu iin Kodar' ldrmyor, ok nem vermiyor. Janak'n destannda kt niyetli Karabay ile Kodar' ldryor Koz. Fakat Koz'nn saf, abuk inanan sfatlar gl. Kendisinin en byk dman Kodar'la dost oluyor. Sasan biy Koz'y dne davet edip ldrmek istediinde, tehlikeye tek bana gidiyor. Janak'n destannda bunlarla beraber Koz ok hileci, zeki de oluyor. Bu destann genel kompozisyon yapsndan doan durum. Dolaysyla Koz ne gibi zorluklar olsa da hep kurtuluyor. Sasanlar zehir verdiklerinde Bayan'n otanda dmanlar kuattnda da Koz yenilmiyor.

bilig-5/Bahar '97

103

Koz'nn zgn iyi bir sfat da, adil, merhametli olmas. O dostuna deil hatta dmanna da ktlk dnmyor. Her eye iyi niyetiyle, sevgiyle yaklayor. Onun iin milletinden de sayg gryor. Ksemsar gibi dmanlarn da kendisine ekip arkada ediyor. Destanda anlatcnn da dinleyicinin de Koz'nn taraftar olduunu gryoruz. nemli kahramanlardan biri de Bayan. Olayn ak da, bu Bayan iin olan kavgayla balayp, Bayan'n kendi kendini ak iin kurban etmesiyle sona eriyor. Koz gibi Bayan da eski rf, adetin rgsnden kurtulmaya alan bir gen. O zamanlar Bayan gibi sevgilisine ulaamayan Kazak kzlar az deildi. Bayan bu adaletsizliin, derebeyi gerici gelenein kurban. Bayan; akll, cesur kz. Kendi ak duygusunu lmden de deerli buluyor. Onun ak yolundaki kutsal kahramanl tm dnya destanlarnda, en gzel rneklerle karlaan zellik olarak tasvir ediliyor. Destann bu gibi ayrcalkl gizini Rus bilimadamlar da deerli bulmu. Kazak az edebiyatnda "Koz Krpe-Bayan Sulu" gibi an byk ok yaygn bir destan yok diyebiliriz. Koz ile Bayan'n ak doutan demitik. Bu dounun nl ak destan "Leyla ile Mecnun"un akna benziyor ve iki gencin ak da gl, salam oluyor. Bu dnyada kader birletirmedii iin, ikisi o dnyada birleiyorlar diyor. Destan dinci destanclarn inanlar da etkilemi. Koz'nn ld yerde Bayan da lyor. Bayan ile Koz, Karabay gibi sert baba emrindeki kadere kar duruyorlar. Destann en gl kavgas da bu zorlukta, atmada. Kadnn ak yolunda mcadele etmesi douda Zliha ile balyor. Fakat Zliha sadece zorluklar ekiyor, tkeniyor. Sonunda amacna ulayor. Nizami'nin anlatt "Ksrav ile irin" destannda da irin ran'n ah Ksrav'la evlenip onun olu iruya, kendi babasn ldrp vey annesi irin'le evlenmek istediinde, irin Ksrav'n mezarna gidip kendini hanerle ldryor. Koz ile Bayan'n hikayesi daha da trajik. nk burada iki gen birbiriyle hi birleemeden lyorlar. Bayan destannn trajedisi Nevay'nin anlatt "Farhad-irin" destanndaki Farhad'n mezarnda len irin'e benziyor.

Bayan'n Koz'ya sonra k olacan Karabay'in iki kz Ay ile Tansk'in konumalar gsteriyor. Baltal'dan tanrken "Koz pimemi bir elma, ne zaman gl olursun, ne zaman Koz'nn damat olduu gn grrz?" diye, iki kz beikteki Koz ile Bayan' evlendirmeyi hayal ediyorlar. je'nin nshasnda bayan Koz'ya ablalarnn anlatmasyla dardan ak oluyor. Bayan sevgilisini grmeye acele ediyor. Bundan sonra Bayan'n ak hi durmadan pekiiyor, byyor. Kzn sevgi gc, ayrca Koz'nn ld zaman grnyor. Karabay Koz'nn ldn duyurup: "Koz'dan daha iyisiyle evlendireceim, alama" dediinde Bayan: "Koz'dan bakasyla mutlu olmayacam, imdi artk benimle kendin evlen" diye haykran acl duygusunu dile getiriyor. Bayan nceleri anne babasna aka kar kmyordu, bu defa babayla da, anne-baba geleneiyle de irtibat kesiyor. Yas tutan Bayan yerinden kalkamadan jurtta (tanm kyn ardnda kalar eski yer) kalyor. je'nin nshasnda alamakta olan Bayan'n ryasna krk ilten (melek) gelip: "Koz'ya ka gnlk hayat istiyorsun?" diye soruyor. O zaman Bayan: "Uzun mr istemiyorum, gn, gece beraber olsam, yeter!" diyor. Bayan'n dileini tanr verdi, Er Kozke yerinden kalk verdi. Gerek aklar kendinde deil, Hzlca gn, gece geiverdi. je'nin nshasnn bu ksm Koz ile Bayan'n hayal aklarna acd iin eklenmi. Hayatnda ulaamad hayaline en azndan d hayalle ulasn diyor gibi. Bundan sonra kucaklaarak lmekte olan iki sevgilinin yanna Hzr geliyor. Hzr, "Yaratlan yedi aktan biriymi diye" dua edip, ikisine otuz bir senelik hayat verip tekrar birletiriyor. Bu da milletin Bayan ile Koz hikayesine acdklar iin ekledikleri olay. Bayan amacndan geri dnmeyen cesur kz, ve-

bilig-5/Bahar '97

104

fal e. je destann sonunda: Koz'nn ld yerde Bayan da lm. Herkesin yle olsun ald ei. diye, Bayan'n halkn sayg duyduu, delikanlnn hayali olan e olduunu vyor. Bayan ok gzel kz. "Onun gzelliini, ann duyan Toksanbay'n doksan olu k oluyorlar," diyor anlatc. Bunlarn hepsi de dnyay gezen dolaan kiiler idi. Bayan hibirisine gnln kaptrmyor. Bunlarn iinde en gls Kodar ise de, Bayan ona hi gnl vermiyor. Bayan'a sadece sevgilisi deerli. Bu yolda ancak Kodar'la kavga etmedi, babas Karabay'la, tm vatan, milletiyle kavga etti. Bayan dmanyla savaabilen hem akll, hem gl kz. O gl zelliini Bayan Koz ldkten sonra da daha net ekilde gsteriyor. Dier ak destanlarnda karlamayan, ayrca, ak kadnn yapamayaca gle grnyor. Bayan len sevgilisi iin kendisi alyor. Kodar' kuyuya indirip, tala vurarak ldryor. Bununla halk destan Kazak kzn ak iin mcadele vermeyi nasihat ediyor. Kuru yas tutmakla lmek az, sert g, alma olsun. Bouna alayp lme, mcadele ederek saf hayalini aklayp l diyen masumane anlay gsteriyor. Destanda karakteri, karakterleri tam olarak tasvir edilen kiilerden biri Karabay. Onun net sfatlarndan biri cimrilik, mal sevgisi, oburluk, zenginlik. Mal varlk zenginliin yannda onun iin vatan, dost, einden doan ocuun gzya hi nemli deil. Bu ynyle o k bermes (cimri) Saybay'a, karz beyneli (lanetli) Karmbay'a benziyor. Zalim zengini iren ekilde gsteren grnty bu tipte gryoruz. Seksen be yanda olan Karabay'n baybiesi (hanm) ocuk dourup bir dilsiz kadn Karabay'a mjdeleyerek geldiinde, cimri olan zengin ona "samalama" diyerek konuturmuyor. Doksan bin at olan Karabay'n gnl o kadar dar, cimri ki Karabay hayvanlarn kendisinin yemesini bile kskanan zengin. Destanda air onu: Doksan bin at olan zengin olsa da, Evinde giyecek hi cbbesi yok.

diye betimliyor. Karabay'n kalbi her zaman acmay bilmiyor. Sarbay "evdeki hanmmz hamile" diye, anne geyii vurmadnda, "lsem de bir doyaym vuruver" diye Sarbay' zorluyor ve: Karlaan hayvan niye vurmuyorsun, Yoksa arkadalktan uzaklayor musun?diyor. O dostluu bir geyie satabiliyor. nk geyik onun iin yemek, tassaruf, kr. Yeminine vefal olan Sarbay geyii vuracam diye vefat ediyor. O zaman Karabay len Sarbay'a bakmyor. Geyik daha lmeden karnn yaryor. inden kan ikiz yavrusunu kesiyor. Bu, merhametsizliin, ta kalpliliin iaretidir. O kimseyle yakn arkadalk kurmuyor. O Sarbay'n lecei an arkadana hi bakmyor. Mal mlk sevgisiyle yanan akgzl, cimri Karabay'da vicdan, ayp, adalet hi yok. O millete de, vatana da vefasz, acmasz, bencil. Sarbay ldkten sonra basal dilemek iin Sarbay'n kyne gitmeye hazrlanyor. Fakat ilk nce kendisi gidiyor. ocuu grp geri kayor. Karabay'n akgzll, cimriliinden hemen g alp, o Sarbay'la yaplan anlamay, yemini bozuyor. Geri dnp doksan deveye yklenmi sabalar (kmz konulan kap) bakla yaryor. Beyaz dkyor, yemini bozuyor. Beyaz dkme, yemin bozma, Kazaklarn inanlarna gre byk gnah. Destan da Karabay'n bu karakteri iyi betimlenmi. Karabay'da merhamet, insanlk duygusu yok. nsanlara deer vermiyor. Kendi ocuuna bile acmyor. O kendi evlad Bayan' lde atlarn susuzluktan kurtard iin Kodar'a vermeye kalkyor. Gen kzn mutsuz olmasna neden oluyor. Karabay'n merhametsizlii, acmasz kalabala dnyor. O insanlar hi sevmiyor, reniyor, milletten uzaklayor. air Karabay'n cimrilii, bencillii o kadar derin, ispatlayarak tasvir ediyor. Milletten kaan akgzl, kt niyetli. Karabay destanda bazen aptal olarak gsteriliyor, air burada mizahla anlatlyor. Fakat, bununla beraber, Kara-

bilig-5/Bahar '97

105

bay'n acmasz sertliini sonuna kadar daha derinletirerek, pekitiriyor. Bunun sonunu trajediye gtryor. Karabay'n hanm ve kzlarnda Karabay karakteri mevcut deil. Karabay dnrlk yeminini bozup Baltal'dan tanmaya kalktnda kadn: "Adamcaz, hangi erkek yemini bozar, sonra ona Tanr acmaz" diyor. Ve tanmaya kar kyor. Karabay'n kzlar Ay ile Tansk doduklar yerden tanmak istemiyorlar. ki kzn doup bydkleri yerle vedalamas Janak'n nshasnda ok gzel, usta ve hznl ekilde anlatlyor. Destandaki birbirini seven genlerin muradna balta vuran olumsuz kahramanlardan biri Kodar. Karabay destanda sertlii, bencillii, akgzll ile grnyorsa, Kodar da zalimliiyle, adaletsizliiyle grnyor. Bunun gibi insanlar kendinden bakasn tanmyor. Kodar'n zalimlii kskanla dnp, gittike pekiip, Koz ile Bayan'n lmne neden oluyor. Destan insann duygu dnyasn ok ustaca betimliyor. je'nin nshasnda Kodar ok nl Noay zengini akpakbay'n olu deniliyorsa, baz nshalarda da Kalmuk bahadr deniliyor. nc nshalarda ise Karaabay'n vey olu. Bazen, baya klesi. Nasl olsa da bu durumlar Kodar'n kusurlarn rtmyor. Hepsinde de bencil, kskan, zalim, kaba Kodar karmza kyor. Kodar'n tm ktlkleri Bayan' istemesinden douyor. je'nin nshasnda Noay'lara misafirlie gittiinde Bayan' gren Kodar hemen k oluyor. Bayan ona: "Nogay'la kmam" dedikten sonra Kodar'n Bayan' istemesi hemen kaba kuvvete kadar byyor. "Anne babam kurban etsem de seninle evlenirim." diye inat ediyor. Glge gibi, Bayan'n peini brakmyor. Janak'n nshasnda Kodar Karabay'a: vey kzn ben almam. Ben ancak Bayan' isterim. diyor. Bunlara ramen, Kodar'n zalimlii ne kadar ar basyorsa da destanda onun Bayan'a gerekten ak

olmas da anlatlyor. Bayan'la evlenebilmek iin zorluklara gs geriyor. Pantusov'un kaydettii destanda Tansk adndaki ablas ldnde, Bayan, onun mezarna kapla su gtrp byk gl yaptryor. Janak'n nshasnda Kodar ku umayan ssz yerde hergn drt, be kuyu kazyor, her kuyu yz kiilik. Su kmayan kuyuya, dier kuyulardan kapla su getirip dolduruyor. Bir taraftan bakarsak destann baz nshalar, emei objektif ekilde anlatyor. Kodar belli bir yere kadar alkan olarak tasvir ediliyor. O, Bayanla evlenebilmek iin sene boyunca Karabay'n koyunlarna oban oluyor. Hatta jilk (at srs oban) bile oluyor. Destann bu ksmnda Kodar sulu deil. Burada, zor yapl destann zt durumlarn biraraya toplayan noktalan, psikolojik karkl farkediliyor. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn fark burada. Kodar almakla amacna ulamak istiyor. Buna gcnn yeteceine inanyor. Kodar gerekten de dev. Ayagz'e geldikten sonra Bayan' isteyen doksan delikanlya kendisi kar duruyor. Hibir eyden korkmuyor. Bunlar, Kodar'n iyi ynleri. Kodar dev. Fakat bahadr deil, sadece g sahibi. Kendisinden byk, gl bahadr'la karlatnda ekiniyor, korkuyor. Cmert de deil. Dmann yendiinde acmyor. Yenilirse yalvarr. Kodar kendisine rakip olan Koz ile, kz iin, herkesin nnde ak meydan da savamaya korkuyor. Uyurken ldryor. Burada Kodar olumsuz ynyle grnyor. Karabay gibi, Kodar'n ettii yemin ile verdii szlerin de deeri yok. Yenildii zaman Koz'yla arkada oluyor, sonra da ktlk dnmeye balyor. Arkadalk yemini onun ktlk yapmasna ara oluyor. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destan sadk dostluu anlatan destan. Burada halkn dorulua olan taraftarl anlatlyor. Olumlu kahramanlar sayesinde deer veriliyor. Bunun gibi olumlu kahramanlarn bir ksm: Sarbay, Aybas, Taylak Koz'nn taraftarlan. ocukken yetim kalan Koz'ya her zaman babalk, arkadalk ediyorlar. Sarbay iyi niyetli baba. Onu millet seviyor. Sanbay ldnde, Taylak mi-

bilig-5/Bahar '97

106

leti toplayp Sarbay'n lsnn nerede kaldn sylememiti. Bayan' istemek iin Karabay'a on bir eli gnderdiinde, Karabay onlar dverek geri yollad zaman da bar koruyan Taylak alacaz diyenleri yattryor. *** III "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannn fikri, kompozisyonu eitli nshalarda da farkl oluyor. Gruplatracak olursak, onlar esas iki kola ayrabiliriz. Destann ounda romantik zellik ar basyor ve destan trajediyle sona eriyor. je, Kastane, Radloff, Berezin, Pantusov, Abramov'n nshalar ve 1909 senesinde yaynlanan nsha bunun gibi. Bunlarda da bu dnyada evlenemeyen Koz ile Bayan, br dnyada birleiyorlar. Burada "LeylaMecnun"a benzerlik var. Fakat "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannda kendini k iin kz kurban ediyorsa orada erkek (Mecnun) kurban ediyor. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannda ba kahramann Bayan olmas da bundan dolay. Bu Kazak kadnnn gemiteki ar hayatna iaret ediyor. Destann ou boy, derebeyi toplumun geleneindeki adaletsizlikleri anlatyor. Destann ikinci kolu, Janak'n nshas. Burada gerekilik ar basyor. br dnyadaki mutluluu ama edinmiyor, sevgililerin bu dnyada mutlu olmalarn hayal ediyor. Bundan dolay, iki sevgiliyi evlendiriyor. Gebe yaamn geleneinde olumsuzluklar kolaylatryor, onlar hafifleterek rtme durumu sz konusu. Destann bu iki koluna uygun ekilde onun kompozisyonu da deiik/farkl. Zirveye ulamas-Ksemsar'nn lm, z-

m ,Kodarn lmyle sonulanyor. Bunlarn sonu, sevin. Baka nshalarda zirveye ulama, Koz'nn lm, zm, Bayan'n intihar etmesiyle bitiyor. Sonu trajik. Ak konusunu ele alrsak, Janak'n nshasnn esas zellii de romantik ak sistemiyle oluturulmu. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destannda ibret verme zellii gl. Destanda hayatn gereklii, olumsuzluu tasvir ediliyor. nsanlarn karakterleri yaamdan douyor. Kahramanlarn bir ksm ktln rnei ise, ikinci ksm iyiliin rnei olarak gsteriliyor. Acmasz Karabay, Zalim Kodar, Sasanbiy, vefasz yenge, zalimliin taraftarlar. Onlar halk lanetliyor. Koz, Bayan, Ay bas, Ay, Tansk, iyiliin, adaletin taraf tarlan. Destancnn tm dilekleri bunlarn tarafnda. Destanda ktlkle iyiliin kavgas tasvir ediliyor. Destann baka bir zellii, burada gebe milletin geleneini eletirme var. "Koz Krpe-Bayan. Sulu" destannn dili eski, fakat gerek milletin dili. Destan ou zaman iirle anlatlyor. Yedi heceli iirle, Janak'n nshasnda sadece iki defa karlalyor. Destanda halkn syledii gelenek iirlerinin zellii, rnei gl, kahramanlarnn konumasna (monolog) yerde rastlanyor. Destann iinde deyimler, benzetmeler kullanlm. Ve hepsi estetik kaygsyla kullanlyor. Fakat destann betimleme zellii onun yalnzca dilinde deil, ou zaman fikrinde, insan tiplerinde, olaylarn ekici, gzel olarak tasvir edilmesinde. "Koz Krpe-Bayan Sulu" destan Kazak edebiyatnn byk miraslarndan biri.

bilig-5/Bahar '97

107

KKSEREK

I Kara adrn allklarla kapl vadisi sszd. Etrafnda sra sra bklm bklm adrlar vard. Yakn tepelerin tamam ksa boz allk, ladin aalaryla kaplyd. Vadi boyunca mays aynn serin rzgr esiyordu. Balar gerip, iekleri patlayan sk allk, rzgrn etkisiyle hrtlarla dalga dalga salnyordu. Civardaki yabani soan, taze otlarn burcu burcu kokusu her taraf kaplyordu. Geni blgenin tamamn kaplayan allklarn ortasnda derin sarp bir yar vard. Onun ba tarafnda itburnuyla dolu sk aalklarn arasnda bir kurt ini var. Yakn blgedeki insanlarn bildii eski bir in. Yazdan beri iki kurt gelerek oray yuva yapt. nceleri itburnunun yannda, genilii bir kii sacak kadar kk, dar bir alanda byk in vard. Bu sene taze topran yannda tmsekleip bir in daha ortaya km. Hepsi bir yerdeydi ve yerin altndan birbirine balyd. Civar, kurtlarn hareket sahasyd. Taze otlar inenip ezilmiti. Yakndaki allklarda kurtlarn beyaz kllar grnyordu. Ktan kalan tyleri imdi de her yerde srtnp taklp kalyordu. nlerin ortasnda iki sk sasr 2 kat bymt. imdi onun dibinde k ynn tamamyla atmam beyaz bir kurt yatyordu. Gsnn altndaki minik boz enikleri kml kml kprayordu. Parlayan scak gne onlara ferahlk veriyordu. Kamaan gzleri bir alp bir kapanyor, dolgun memeleri apr upur emiliyordu. Baucundaki sasr otlan sallanyor, civardaki allklarla itburnu balar oynayordu. Bir ara ba taraftan atr utur, patr ktr knlan sele saz, ldin aalar ve kuru al rp sesleri gelip, Beyaz Kurt akln bana toplayncaya kadar grltlerle birey yaklat. Hemen yerinden kalkt... Gsnn altndaki boz enikler salp il yavrusu gibi allak bullak yuvarlandlar. Beyaz kurt "Hars" ederek, az dilerini gstere gstere hrldayarak ayakland. Tam o srada, beinden, allklardan aarak nne kk bir kuzu pat diye dt. Onun arkasndan zplayarak kan Kk olak, nefes nefese,

Muhtar Awezov
Aktaranlar: Zeyne SMAL - Ahmet GNGR

bilig-5/Bahar '97

108

burnundan kpkler saarak beyaz kurdun btn vcudunu koklayp, her tarafn yalad. Sonra yerde ylp debelenen kuzuyu grnce "hrr" ederek zerine atld. Kuzu, obur azn dileri altnda, kan revan iinde parampara oldu. Taze kemik ktr ktr krld. Onu hapr hupur, hark hurk ederek itahl azlar yutuyordu. Burnu, kafas ve yeleleri kp kzl kan olan kurdun yeil gzleri etrafa ate sayordu. Ksa zamanda ikisi, kuzunun bulunduu yeri koklayp kald. imdi biraz da yeil imende, bir o tarafa bir bu tarafa avunlanp gerinip yediklerini kusmaya baladlar. lk doan, gz alan enikler onu yalaya yalaya yiyordu. Son doan iki st enii bedenini kaldramyor habire abalyordu, imdi onlar gsnn altna alarak emzirmeye balad. *** II Ertesi gn leye doru yabanc bir koku ortal sard, uzaktan belirsiz uultulu sesler duyuluyor ve gittike yaklayordu. Enikleri ensesinden dileyip, inlerine birer birer sokarak, beyaz kurt allklarn iine girdi. n zerine nal sesleri, akrtlaryla geldi, barma armalar artt. Birinin zerine birisi eklenip kalabalk oald. At zerinden yere braklan aalar atr utur iniyordu. nsanlar in azna doru hareket ettiler. Keskin gzlerinin derinliine takld. Enikler birbirlerinin zerine kp vcutlarn kaldramadan yakn yerde yatyorlard. Smscak ve gl eller, enikleri boyunlarndan, enselerinden kavrayp birer birer dar kardlar. Yedi eniin beini, gzlerinin iine baka baka ldrdkten sonra dier ikisini sa braktlar. Giderken birisinin diz kapann altndaki damarlar keserek brakp dier en kk olann alp gtrdler. ki kurt geride kalan tek enii dileyerek ortadan kayboldu. n bombo kalmt... Bundan sonra bir hafta, civardaki halk arasnda gece gndz curcuna koptu. Koyunlar yaraland.

Kuzular gtrld. Buzalar ldrld. Darda yavrulayan ksraklarn bir ka kulunu yenildi. Yakalanan bozkurt enii artk obadan biri olmutu. *** III Gzn, obaya geldikten iki gn sonra at. Oba halk bytlebilir, dedi. Kk Kurma ona Kkserek adn koydu. Gece gndz yanndan aynlmyordu. Ona ait bir yalana yapld. Vcudunu toplayp yrmeye baladktan sonra boynuna bir ip takld. Kurt yavrusu ev iinden kmazd. Kurma onu geceleri yanna alp yatard. Bu nedenle Kurma, yal bykannesinin koynundan kp ayr yatard. Kkserek'in yannda veya ayak tarafnda yorgan altnda uyurdu. Yaz ortasna gelindiinde Kkserek bymt. Semirip ensesi kalnlamaya da balad. Ama bymesi dardaki kurtlara nazaran biraz yavat. Obadaki kendi yat kpek eniklerinden yle byk de deildi. Bu zamana kadar Kkserek oba itlerinden greceini grd. Hibir kpek bunu dost grmyor, yanna yaklatrmyordu. Kurda saldrabilen cesur erkek kpekler buna dalyorlard. Dier birok kpek hrldayp havlayarak bazen saldnyor, her tarafndan yaka paa srp kayorlard. Kurma onun yanndayken hrpalanmyordu. Ama bydke sahibi bununla pek fazla ilgilenmiyordu. Byle durumlarda Kkserek'e daima dman kpekler rastlard. Bir zaman, evin byk iri ala erkek kpei, onu tenha bir yerde yakalayp yere alarak ok hrpalad. Bunu gren dier itler de bana p kasklarndan srp budundan ekitirerek neredeyse ldreyazdlar. Hay huyla ocuklar, bykler balarna toplanp kpekleri dvp zor bela ayrdlar. Ama Kkserek imdiye kadar hibir zaman "gk" diye ac ektiini hissettiren bir ses karmamt. Dalayacam diye it saldrdnda ense tyleri kaba-

bilig-5/Bahar '97

109

rp diken diken oluyordu. Dileri vcuduna geip ac verdiinde sessizce azn kenardan ayordu. Kfir, inatnn ta kendisi! Teslim olmuyor, ylmyor! diye obann dilinden dmyordu. Bununla birlikte Kkserek hakknda obann hanmlar eitli sylentiler yaydlar. Hrsz. Ne kadar beslersen besle bundan bir halt kmaz. Kk dman deil mi? diye konuu yorlard. Bazlar: "Gece, kuzularn kuyruundan ayrlmyor. Koyunlar rktyor. Gece de gzleri keskin. Yalnz itlerden korktuu iin evde yatyor," diyorlard. Kurma bu dedikodulara aldr etmiyordu. Gerekten Kkserek yemee son derece dknd. nne getirilen yemei, yannda biri olduu zaman yalamyor, yemiyordu. ayet yannda birileri olmazsa hemen silip spryordu. ok ackmsa kendine verilmeyen yemei de yerdi. Gznnde sele sazln iine dalp kee evin duvarnda asl duran et, tuzlu deri, kazanda yourt (irkit) katk varsa, hepsini sanki kendisine ayrlm gibi koklayp yalayp yutuyordu. Bazen su stnde yakalanp dayak da yiyordu. ok kez aniden kafasnn zerine "pat" diye inen oklavay vcudunun her zerresine ileyen kamy da tatt. Btn bunlara tepki olarak sadece azn yandan ayordu. Kurma, eitmeye alsa da, Kkserek hrszlk ile hell yemein farkn bir trl kavrayamad. Bazen kendileri varp "ye" diyorlard. Bazen de kendisi alp yerken dvyorlard. Bundan dolay arasra nne hazrlanp getirilen yemei yemez, gznn altndan feldir feldir bakard. Her nasl olsa da Kkserek bulup buluturup a kalmyordu. Gnde iki n yemek yemek onun prensibi olmutu. ki kez bizzat elden yemek verilmezse, o gn Kkserek bir bana gidip kendisi bireyler attrrd. Bylece yaz sonlarna gelindiinde Kkserek kocaman bir bozkurt olarak yetiti. Artk ala erkek kpek de yanna yaklaamyordu. Ense kllar dikleip gzleri yeile karp dilerini gsterip azn so-

nuna kadar ap saldrdnda nice sradan erkek kpekler, zayf kancklar enileyip ke bucak ondan kaarlard. Byle durumlarda Kurma'n kendisi ekine ekine yaklap durdurmaya alyordu. ***

IV stenildii gibi tek gelimeyen dileriydi. Kkserek, erkek kurt idi. Bu nedenle boyu bymeye devam etti. Ama tamamyla gelimedi. Kllar ala boz ensesi sertleip, omurga bandan kuyruuna kadar boydan boya yay gibi eilmiti. Yaydan kan bir ok gibi szlen sivrilmi bir biimi vard. Kendisi hikimseye gidip dokunmuyordu. tleri dman grp onlara bir trl snmyordu. imdiye kadar bir defa neelenip oynad grlmedi. Barmyor, souk duruyor, yanlzca kendi adn biliyordu. Kurma'la Bykannesi ard zaman geliyordu. O zaman da koa koa gelmek yerine kuyruunu aa indirip salna salna geliyordu. Bunu da acktnda yapard. Yoksa ounlukla biraz tede inatlap gznn altndan feldir feldir bakp yatard. Gidip dokunup yerinden kaldrldktan sonra eve giderdi. Bydke marurlanp vahileiyordu. Bunu farkeden bykler: Artk bunu ldrp derisini almak gerek, bu kfir adam olmaz! diyorlard. Ama Kurma ondan vazgemedi. Byle biraz zaman geerken Kkserek birgn ala erkek ite meydan okudu. Ala erkek itin sahibi ocuk Cuma yaz boyunca Kurmaa: Kurdun varsa ne olmu yani, benim ala erkek itim bir kere de boup atar. Eer ayrmazsan ldrr bile! diyordu srekli. Birgn le zeri Kurma, Kkserek'i dar karp, yemek yedirirken teden yal anandan kan sesi duyan ala erkek kpek, evin glgesinden kp ona doru frlamt. O sratle, yolunda duran Kurma'a dahi aldrmadan gelip Kkserek'in brnden "hart" diye srd.

bilig-5/Bahar '97

110

nceleri byle bir durumda yemeini brakp korkulu gzlerle ekip giden Kkserek imdi yksek sesle hrlayarak ala erkek kpein boazn yakalayverdi. Kapt yer kulakla akak arasyd. Kpein boynunu evirmesine frsat vermeden iyice dilerini geirip silkelediinde byk kpein arka ksm savrula savrula Kkserek'in yanna boylu boyunca yld. Etraftan oba halk grltlerle toplanmt. Kkserek, ala erkek kpei grtlandan skp boarak braktktan sonra ensesi dikleip kalabalk arasndan ayrld. Galip gelen dmann penesinden zorlukla kurtulan ala erkek kpek enileye enileye kllarn yatrarak bir tarafa kat. Bu olayn ertesi gn akama doru oba civarnda yatmakta olan koyun srsne kurt saldrd. Tepe bandaki obann barp armasyla obadaki genci yals, atl yaya itleri saldrtarak koturmulard. Bunlarn iinde "Kkserek de gitti." diyerek Kurma da katld. Ama kurda hibir kpek yetiemedi. Tepeyi amadan btn kpekler ve insanlarn hepsi duraklad. Btn her taraftaki bayrdan koarak iki byk karalt at. O iki kurttu. Onlarn arkasnda burnunu yere indirip hi durmadan sratle ilerleyip Kkserek gidiyordu. Bir zaman belden ap gitti. Arkasndan Kurma ve dier ocuklar birinin arkasndan dieri: "Kk-se-re-ek! Kk-se-reek! diye ararak koturdular. Karanlk kerken Kkserek tek bana ardan alp obaya geldi. Ama eve girmedi, biraz tede durup defalarca yeri toz duman ederek eeliyordu. Bele baka baka bir o tarafa bir bu tarafa yrrken yeri kokluyor, bir trl sakinleemiyordu. Kkserek'in bu durumunu farkeden Kurma'n babas: Th, Allah kahretsin, bunun gzleri yemyeil olup gitmi ya. Soyunun sopunun farkna varm melun: tamam olum, artk bunu ldrp derisini alalm, demiti. Kurma bunu kabul etmedi. Ama bu geceden iki

gn sonra, Kkserek bir gece ortadan kayboldu. Kurma'a "kap gitti" demeye dilleri varmayp, hepsi etraftaki sele saz allklardan, kuytu yerlerden aradlar. Bulamadlar. Bylece insanlar onu gitti diye dnrken, gn getikten sonra bir gn sabah ummad bir yerden Kkserek aniden ortaya kverdi. Kurma'la babas Kkserek'in bu hareketine sevinip heyecanla karladlar. Bu kez geldiinde Kkserek'in brleri iine girip bir hayli ackm. Btn vcudu amur iinde kalp perperian bir halde geldi. Burada kald. Tekrar eski kvamna gelip iyice semirip artk irilemeye balad. Bu gelimesi gerekten kocaman bir kurt olarak bymenin iaretiydi. Bunu kendisi de farketmi olsa gerek. Sonbaharn sert frtnal, karanlk bir gecesinde Kkserek yine srra kadem bast. Bu seferki ciddiydi. Artk bir daha dnmemek zere gitti. O bozkurt, tarla faresi ve tavan yavrusu gibilerle idare edip yamn srdrd. Bylece ka da gelmiti. Hilalli gecelerde burun deliklerinden buular kyordu. Ayaz gecelerde ayaklarnn altndaki kar "kart kurt" diye sesler karyordu. Bayr bayr dolat. Birok yerlerde aranp, rzgr ynne burnunu verip uzaktan ald kokuyla yryerek bir klan zerinden kverdi. Da zerindeki boz allk karl adrdan bir o tarafa bir bu tarafa yryp uzun zaman etraf kolaan etti. Akta grnen hayvan yoktu. Etraf karaltl klak vard. Falta gibi alan gzler misali her taraftan kpkzl ateler grnyordu. Otluun tepesiyle ahrn kenarnda yatan itler havlyordu. Dikkatli olana bu havlamalar durdurak bilmiyordu. Ama aldan gece boyunca burnuna koyun kokusu gelip itahn kabartyordu. Ala yaklaacam demiti ki birok it havlaarak onu oraya yaklatrmadlar. Sert ayazdan burnunun ucu, az kenarlar acyp, dayanlmayacak derecede donmaya balad. Tabanlarna ileyen souk, ayaklarn szlatp bak gibi kesiyordu. Tekrar koup adra kt. lk defa aresizlikten ge bakarak azn ap

bilig-5/Bahar '97

111

inlerken iinden yksek bir ses kt. Beklenmedik bir sesti bu. Kkserek'in ilk ulumas byle oldu. Karla kapl ssz adrda gl sesiyle her taraf nlatt. Hi durmadan uzun uzun uludu. Sesi yayldka vadideki oba tarafndan birok itin havlamalar, enilemeleri duyuldu. Kkserek, kuyruunu arka ayaklarnn arasna ksp alktan beli bklm halde karn devaml solk solk ederek uluyordu. Bir ara tam yaknndan kendi sesine benzer bir ses duyuldu. O da kendisi gibi uluyordu. Kkserek'in sesini duyup civarda dolaan dii kurt bunu arayp geliyordu. kisi iki yakadan birbirini grr grmez birbirine doru kotular. Yaklatklarnda hrldap, dilerini dokundurmadan birbirine srtnerek getiler. Alktan az dileri takrdyordu. Kkserek sesini ykselterek, yanna fazla yaklatrmak istemeyip bir o tarafa bir bu tarafa oynaklayp abucak dnerek gcn gstermek istemiti. Beyaz kurt, etrafnda teslimiyetini gsteren bir sesle onun izini koklad. Az sonra kuyruk tarafndan koklayp bacan yalayarak geti. kisinin kokular birbirini buluturdu. Kkserek de onun btn vcudunu koklad. Birer kez birbirlerinin yanaklarn yaladlar. Keyifle vadiye doru yneldiler. kisi de artk rahata hzl kouyordu. Ahr yanndaki kntl bayrn aasna doru inerken sk tyl, gr sesli erkek kpek pelerine dt. Bu Kkserek'in yaz boyunca di biledii ala erkek kpekti. Kurtlarn son srat katklar yoktu. Beyaz kurdu nne alp, Kkserek arkasna, saa sola devaml baknp ovaya, izbe bir yere doru indi. tleri arkasna katarak rye rye kurtlarn peine taklan ala erkek kpek, bunlar ovaya indiinde duraklayacak oldu. Dier kpekler bayrn tepesinde ylesine bekleip, aresizce ardndan bakyorlard. imdi ala erkek kpek durakladnda Kkserek dner dnmez ona atld. Beyaz kurt da dnp sratle gelerek kpein nne kt. kisinin sktrmasna dayanamaynca ylp kaan ala erkek kpek, kuyruunu dikip, acele gcele yakaya doru kamaya alt. Beyaz kurt ona

yetiip srd, arka taraf yalpalasa da ala erkek kpek yklmadan dik dik bakp hrldayarak duraklamt. O zaman bunlara ulaan Kkserek, yetiir yetimez kpein kulak akak arasndan yakalayp gz ap kapayncaya kadar alaa edip altna toparlayp bastrd. Kurtlarn ikisinin de enseleri kabarp yeleleri diklemiti. Balangta azlar sk kllarla dolsa da arkasndan scak kana, yumuak ete, atr atr krlan kemie de ulamlard. Ayaklarnn altnda ukurlaan kaln kar tabakas havaya savruluyordu. Yumuakla, azlan dalp ikisi de ses karmadan aprdata upurdata yutuyorlard. Souk karla kanan scak yemei acele gcele midelerine afiyetle indiriyorlard. Sonunda, iki butu ikisi tam ortasndan ayrp yulkuarak gtrdler. Ksa srede kpein sadece ayaklaryla kuyruu kald. Bunun dnda geriye her tarafa dalan kllar kald. kisi gkyzndeki aya doru balarn dikip tekrar Karaadr'a yneldi. nnde Kkserek, arkasndan onu takip eden beyaz kurt adrlara girer girmez bir sarp kayaln dibinde avunlandlar. *** V Bundan sonra ikisi birbirinden ayrlmad. Kkserek; yanna bir arkada katld katlal iyice geliti. Ayaklar kalnlap kllar uzayp kendisi iri, gl bir bozkurt oldu. K da olsa ensesi sertleip gerdan sarkarak semirdi. Nam salan iki kurttan, Karaadir'n iinde ve dnda tm halk greceini grd. Bozkrda obanlarn nnden koyun gaspederek, yayladaki ineklere saldrp danasndan ineine kadar yiyen bu ikisiydi. ubat mart aylarnda drt deve de yenildi. "nsandan korkmuyor. zellikle bir Kk olak var. Koyunu yere indirip paralarken, tam yanna gelinceye kadar kamyor." "Bozkrdaki koyunlara saldrrken nce birisi gelip srye daldnda oban onunla megul olurken dier taraftan ikincisi gelip dalyor" diyorlard.

bilig-5/Bahar '97

112

Boranl, ayazl gecelerde bir iki ala da indiler. Fakir bir obann alna girip on kadar koyununu tek kendisi boup ldrerek yakay syrd da oldu. Birka obann "Kurtlarla baedebilen salam, gl" denilen kpekleri de yenildi. Yine cirit atp Karaadr'n klaklarna srayla saldryordu. Birka gn bir iki obann etrafnda cirit atp onun ardndan bir hafta on gn kadar ortalktan kayboluyordu. Onun payndan ikinci, nc obalar greceini gryorlard. Her obann yaknlarnda kendilerinin belli bal gzetleyip geldikleri bayrlar, gizli sakl geldikleri vadi, dereler vard. Saldn zaman ve mekn tanmyordu, sabah, lesi, akam farketmiyordu. Gnde bir defa avlanmadan kanaat etmiyordu. Geldiinde o belden, o sele sazlndan, bu allk vadiden gelecek dendii zaman tam da o yerden kyordu. Bunlarn gz atrmad halklar, maln bir araya toplayp gzlerinin nnden ayrmayp hibir yere kprdatmadan gzetim altna almlard. Ama gece gndzn birinde ne yaparlarsa yapsnlar mutlaka bir gafletleri oluyordu. Kkserek tam o ana denk gelmi gibi hazr ve nazr olarak sahneye kveriyordu. K sert, kar kalnd. Kurdu kar kaldryordu, at ise kaldramyordu. Bu nedenle at hazrlayp omak alp yakalamak isteyen genler olsa da ellerinden birey gelmedi. Bir defasnda da nl kestane renkli atyla Arstanbek kp peine dmt. Onu, adr adr peinden koturtup yolunu artmt. Kurdun yaklaamayaca yerden, uzaktan tfek atp korkutmak isteyenler de oldu. Ondan da ekinmedi. Zehir koyanlarn zehrini de yemedi. Kkserek iin konan zehri kpeklerin yiyip krldklar da olmutu. Btn bunlarn hepsi, iki kurt hakknda Karaadr halknn efsanev hikayesi oldu. Son aylarda bir obann insan, dier bir obaya ulatnda, halk biraraya geldiinde sohbetlerinin konusunu bu iki kurt tekil ediyordu.

Kkserek semirerek, kanl canl olup byle bir ann glgesinde geliip byyordu. Bununla birlikte Kkserek ayr ssz yerde ok hareketliydi. le vaktinde veya sabah, bir hayvan kuytu bir yerde paralayarak yiyip ssz ve az uzaktaki yuvalarna dnyorlard. Byle durumlarda beyaz kurt yrmekten yorgun gelip dinlendiinde Kkserek etrafnda kar eeleyip savuruyordu. Sratle gelip srarak geiyordu. Bandan yuvarlanarak dse de bazen beyaz kurt hrldayp diini takrdatp, kulaklarn geriye dikip fkeyle atlmaya yelteniyordu. yle durumlarda Kkserek de goruldayp "gr gr" diye sesler karyordu. Bazen zplayarak atlp ensesinden kavrayarak srp skarak brakyordu. kisi bundan sonra uzaklap dalamyorlard. Arkasndan Kkserek yine oynuyordu. Hava snmaya balad. Birka gn gne alp her yerin kar eridi. Oylum oylum toprak grnmeye balad. Scak gnler onlar maytryordu, yemekten sonra vcudunu epey rahatlatyor, haz veriyordu. Beyaz kurt da oyunu sevmeye balad. Kendisi gelip Kkserek'i koklayp srekli yalyordu. Defalarca Kkserek'in zerine kp mrldanarak hafiften diliyordu. ekildi... kisi sk allklar arasnda dinlendiler. Her taraf yeillenip yaz gelince iki kurttan Karaadrn halk rahat bir nefes ald. Karaadr'n dnda ssz blgede iki byk tuzlu gl vard. Onlarn arasnda sk sele sazlnn iinde eski bir kurt ini vard. Kkserek'le Beyaz kurt oradayd. Yakn yerde kam, ondan tesi gld. Gvenliydi. nsan gznden uzak onu buraya getiren beyaz kurttu. Bu zaman Kkserek dier taraftaki halk kolluyordu. Beyaz kurt, inin civarnda oluyordu. Kamlarn arasndaki birok kuun yumurtasn yiyordu. Bir gn Kkserek yine hzla gelip, azndan kesek kesek kuyruklan kustu. Ama eski alkanl zere beyaz kurdun kar kmas gerekirdi. Bunu yapmad. Kkserek inin azn trmalayp toz duman ettikten sonra vcudunu sryerek zorlukla kt.

bilig-5/Bahar '97

113

nin iinden baka bir koku sezip Kkserek kafasyla gvdesini sokup hrldayarak varp kk, minik enii dileyerek ekip kard. Bunu yaparken Beyaz kurt havlayp zerine atlmt. Kkserek, buna ramen durmayp boz enikleri yere yulkarak alp kaburgalarn tr tr krp ldrd. Ama bir deil, ikinci, nc enik tekrar ortaya kt. Sonunda onlara snd. Enikleri yalayp, koklayp bazen yanlarna da uzanyordu. Beyaz kurda yemek de tad. Az sonra arkada tekrar ona katld. ok uzaa gitmedi. Buna ramen birok yere beraber gittiler. Bir gn, ikisi bir kuzuyu yiyorlard. nlerinin zerinden insanlarn getiini farkettiler. Kam arasna gizlendiler. nsanlar buradan uzaklatktan sonra ine geldiler. Sadece bir enik kalm, kvranp kalkamyor arka ayaklarn basamyordu. Beyaz kurt enii dileyerek getirip kamlarn arasna saklad. kisi tekrar Karaadr'a yneldi. Yararak birbirlerini geerek, bozkrdaki koyuna saldrd. Akamlan kulun yediler, tay yediler. Durmadan eski izleriyle nceki halka yine kan kusturdular. Eskisinden daha da azdlar. Beyaz kurt oynamyor, srekli inliyordu. Yese de semirmiyordu. Bazen tek bana dolayor, Kkserek ardndan gidip zar zor buluyordu. Bazen Kkserek hzl gittiinde, bu yrmeyip duraklayp kalyordu. Kkserek geriye dnp geliyordu. Baz zaman bir iki gn a da kalyorlard. Ama Karaadr halk, iki kurdu unutmad. imdi de o ikisini grmeye balad. Artk toprak kurudu. lkbahar otla kvamna gelen semiren aygrlara tekrar binildi. Bir gn byk bir takip oldu. gl insan Karaadr'n ovasnda ladin aal kuytu bir yerden karp iki kurdu terletip sktrp kovalad. kisi iki yne kat. Beyaz kurdun memesi hala sarkmamt. Hepsi onun peine dt. Kkserek mecburen yan izip nn nne kendisi geti. kisi beraber katlar. Ynleri Karaadr'ayd. Peini brakmayp olanca gcyle koup daa gndermeyip nn kestiler. Beyaz kurt ovaya

doru kotu. Kkserek inatla, daa doru ilerlemiti. Bunu birisi kovalayp, ikisi de beyaz kurdun peinden gitti. Mecburen ayrld. Arkasnda yeri takr tukur basan sert nal sesleri onu artk beyaz kurtla birletirmedi. Ondan sonra adra girip, bir iki bel atktan sonra takipiyi artp kurtuldu. Ama arkada ortalarda yoktu. Bylece takip gn Kkserek gece boyu, beyaz kurdun izine dp komutu. Bir tepeyi ap ovaya indiinde kokusu da, izi de kayboldu. Arkadann kokusu yok, onun yerini at insan kokusu almt. Phtlam bir kan grd. Biraz koklayp yalayarak tadna da bakt. Gece boyunca uzun uzun uludu, afak skene kadar yeri eeleyip tozu havaya kard, inledi, avunland. Ayn altnda bir o tarafa bir bu tarafa sallanp uzun sre dolat. Yannda yryen sadece glgesiydi. Tekrar yalnz, bir bana dolamaya mecbur kald. *** VI Yaz boyunca yalnz yaad. Tuzlu gln kuzey yakasnda boylamasna mekan tutan be alt oba Kkserekten tekrar nasibini ald. Gndz gelip, gl kenarndaki kamlkta yatyordu. Geceleyin bir obann patrtsn dier obaya katp altn stne getiriyordu. Yazn yedii kuzunun, buzann says elli, altma ulat. ki defa takip oldu. Ama ikisinde de gle girip suyun ortasna kadar ulap ylece kalakald. S olmayan, etraf bataklk, milli, tuzlu gl, buna byk bir kalkan grevi oldu. zellikle yamurlu ve frtnal, karanlk gecede iseleyen yamur altnda Kkserek iyice lgna dnyordu. Gece obann ahrna hcum ettiinde bekinin kpeinin kkrtc sesi, kpeklerin havlamas umurunda deildi. Zaman zaman gece yarsnda parldayp patlayan tfek de atlyordu. Sadece sesinden biraz ekiniyordu. Biraz uzaklap halk uyuma-

bilig-5/Bahar '97

114

ya baladnda tekrar sahneye kyordu. Kklnden beri gnde iki kez yiyerek oburlua alan Kkserek, obaya yaklatnda gz taklp akl bandan gidiyordu. Bundan dolay obaya yaklar yaklamaz ok gibi frlyordu. Ahrn yangn km, zelzele olmu gibi patrt iinde altn stne getirdiinde, azna en azndan bir iki batman kuyruk geliyordu. Bu yaz, Kkserek ok semirdi. Renk atm kllar, ylknn kesilmi yelesi gibi sk ve salamd. Vcudunun dolgunlamas, boyunun ykselmesi gcnn artmas bu sene olaanstyd. Gzn, uzun, frtnal karanlk bir gecesinde ylk srsne dald. O srada bir semiz, vahi tay sktrp yetierek kuyruundan kapp direttiinde tay bir yere oynayamad. Kurt srarla direnip bir anda braktnda tay tepesi zerine dt. O anda sratle atlp boazndan hrldayarak kapnca, tay kendini toplamaya frsat bulamadan Kkserek'in altnda can verdi. Yine karl boranl k geldi. Ayazli ssz engin bozkrlarda alk geceleri balad. Sinirle yeri eeleyip kar savurarak uzun uzun uludu. Bir ara ayn altnda karaltl bir grubu grd. O dnp bir tarafa doru seirtene kadar, takrdatp kar sratarak hzla yanna yaklamt. Bunlar dilleri sarkm, azlar sonuna kadar alm, hepsi koarak lehleye lehleye geliyordu. Kokular Kkserek'in genzine kadar geliyordu. Karya doru yrd. Kalabaln nndeki, iri yal olak bunun yanndan "hap!" diye hzla geti. Kkserek'de burnunu fkeyle krtrp dilerini gcrdatt. kisi tekrar kar karya geldiinde birbirine atlmadan sadece yaklap gor gor edip hrldanyordu. Arkasndan yetien ok saydaki beyaz dii kurt, Kkserek'i kokluyordu. Bir iri beyaz kurt gelerek yanandan yalad, o da ayn ekilde yalad. Hepsini koklad. Sadece iri kk olak koklap yalamad. Hepsi yerde avunlanp kar azlarna aldlar. Kkserek de aynsn yapt. Bu katlan grup demin otardaki3 ylk srsnden bir tay yiyip gelmiti.

Toplanp adra doru yararak kotular. Bu grup on kadard. imdi onlarn lideri kk olakt. Dierleri dii kurtlard. , drd enik, onun iinde bir iki erkei vard. Ama onlar Kk olak ile Kkserek'ten ekiniyor, ok oynuyorlard. Bykleriyle hrldap dalamyorlard. Dii kurtlar Kkserek'in yanndan ayrlmyordu. Grup iinde Kkserek'ten gl kurt yoktu. Boyu posuyla sadece Kk olak onunla yarabilirdi. Onun boynu Kkserek'ten biraz daha kalnd. Sadece ensesi Kkserek'inkine benzemiyordu. Byle onunki gibi kntl deil yassyd. Koarken stn olsa da kavgada bunun gibi salam deildi. lgnca koan gl, birlik halindeki grubun karsnda hi birey duramyordu. Boranl bir gn kmeleip gelen koyunlarn arasna girip darmadan edip birok koyunu yaralayp yiyerek krp geirdiler. Kkserek'in katldndan beri ilk saldr buydu. Saldry beraber uyum ierisinde gerekletirdiklerinden yemei herbiri ayr ayr, dalap ekimeden yediler. Azlarna kar alp, avunlanp tekrar bir araya toplanarak ileri doru atldlar. Daha sonra insanlarn gelip kurtardklar koyunlarn ou bitip tkenmi, ou da yaralyd. Her yere budlar, kelle tyleri salm, geride kalan leleri grnyordu. Birleerek ylkya da saldrdlar. Ama etini ekip ene kemii karlan tay olmasa hibirini yere ykp rahata yiyemediler. Birok ylkc takibe koyulup yedirtmedi. Bir gn bir gece a kaldlar. Bozkrda bayrn banda uuldap uluyarak batya doru ttn szlen karaltl obaya doru yneldiler. Halkn evlerine girecei vakitte obaya dnmekte olan iki ylky bastlar. Ylknn ikisi kaarak obaya yaklat, birisini Kkserek kaln kar tabakasna sktrp kendi taktiiyle drd. Kk boylu bir Kunand bu. Btn kurtlar etrafn evirip vahi azlarn soktular. i parampara olan kunann vcudundan buusu yukarya doru ykseliyordu. Kan ve artklar balarna gzlerine bulanp ense kllar dikleip, lgnca yiyorlard.

bilig-5/Bahar '97

115

Kkserek alkanl zere lein gvdesine burnunu sokup yulka yulka yutuyordu. Boynundan "hrr" diyerek bir az srd. Buras Kk olakn yeriydi. Leten ban ekerek, kk olakn zerinde duran ayaklarn serte srp zerinden at verdi. kisi de leten kp biraz hrldap tekrar kanl ete koyuldular. Hrlaa hrlaa yediler. Son bir budu kaldnda kk kurtlarla diilerin ou kenara ekilmi iki kk olak lei ekitire ekitire yiyip duruyorlard. Dierleri bunlar yiyip bitirinceye kadar, karda avunlandlar. Bazlar dlerini kara dayayp uzanarak bekliyorlard. Av yenip bitirildi. Yine adra doru kotular .Grubun nnde iki kk olak yeldiriyordu. Birbirlerinin ne gemesine frsat vermiyorlard. Birinin nne dieri getiinde dirseklerinden srp hrldayorlard. Az diinin biri krlm olan Kk olak fkeli ve hrnd. Hrldayp bbrleniyordu. ki gn a kaldlar. Ylk eski yerinde yoktu. Boran km, youn karda izleri de kaybolup gitmiti. Issz bir yan takip ederek gelirken oyuktan bir tavan kp kat. Yarn iki tarafna blnerek kovaladlar. Az sonra tavan yardan kp Kkserek tarafna, dzle kp adra doru kat. Bu gurubun nnde Kkserek vard. Tavana yaklayordu. Bir ara kestirmeden hzla tek bana Kk olak frlad. Tavana yaklap sktrarak Kk olak Kkserek'in nne geti. Arkadaki kurtlar bir bir geride kaldlar. Adra girdi. Birka tepeden geti. Kkserek geride kalmt. Bir inite Kk olak tavan tostoparlak altna alvermiti. Kkserek gelir gelmez azn daldrd. kisi yulkuup ekitiinde tavann bayla gvdesi Kk olak'n aznda kald. Kendisinde kalan hapr hupur yiyen Kkserek tekrar onunkine atld. Kk olak, tavann kafasn brakp hart diye Kkserek'in ayandan srverdi. Kar savrulup ayaklarnn alt alan talan oldu. Ayaklarn kaldrarak hrldayorlar. Dilerini birbirine atr utur girip kart kurt iniyorlard. aha kalkm biimde bouurken, Kkserek ban evirip Kk olak'n kulak

akak arasndan yakalay verdi. Kklnde oba kpeklerinden rendii taktiiydi. Dileriyle yulkup evirdiinde Kk olak zlp altna pat diye dt. Ykmasyla stne basarak kulak sakandan azn kaydrp boazna geirdi. Gerdanndan serte skp boarak boyun kemiini ktr ktr iniyordu. Kk olak'n az alp, soluu kesilip hareket etmeye gc kalmad. O srada, gerideki kurtlarn hepsi gelip Kk olaka hcum ettiler, szp akan krmz kann kokusu a karnlarn itahn kabartmt. Kasktan, koltuk altndan, plak dten, salam, keskin diler yulkup ekitirirken, Kk olak'n kan oluk gibi akarken iinden buram buram buu kyordu. Bu arada btn azlarn tamam zerine kapanmt. Ksa zamanda geriye Kk olaktan lime lime olan klla, drt aya kalmt. Kalan grubun tartmasz lideri Kkserek oldu. Arayarak otardaki ylk srsn buldu. Tekrar btn civarda n salan dokuz kurdun ad kt. Gece gndz btn ylkclar bekilikten ayrlmad. Buna ramen tay-kunanlar yine de yediler. Kkserek'in peinden gelenler alk yz grmedi. Hepsi de semirip coup, iyice ustalatlar. Hepsi Kkserek gibi cesurdu. Arasra ylky brakp civardaki obalara saldnya geiyordu. Ne yapsa onlar da onu yapyordu. Dokuzunun beraber bast yeri sel gtrm, dman yamalam gibi oluyordu. At, inek gibi bykba hayvanlar bir kerede silip spryorlard. Bir ara kervan yolunda da oldular. Dnden beri bireyler yemeyip a kalp dkleri bir zamand. Tek atl, kzakl bir yolcunun yolunu kestiler. Yolcunun zerine kar savurdular. Bazen yolunun zerinde uzanp yatyordu. Yans nne, yans arkasna taklp kamadan gittike yaklap dikkatle takip ediyorlard Panie kaplan yolcu, at gidemeyince bara ara kamt. At, hep birlikte yere ykp ldrp paralayarak yemee baladlar. Grup bununla megul olurken Kkserek bunu brakp, yanna bir iki dii kurdu alp kar savurarak yolcunun peine dp yaklatnda yolcu korkuyla yere

bilig-5/Bahar '97

116

dt. Ama nlerine barp, grltlerle koup gelmekte olan atllar kp onu kurtardlar. Bundan sonra Kkserek ok hiddetlendi, onun istedii gibi hareket etmeyen eniklere, yola dayanamayan yal diilere bazen dilerini geirip gzda veriyordu. Daha bir baka zaman sk sele sazl otlakta oturan be-alt obaya da geldi. Gndzd. Hava ok souktu. Obadakiler bunlar grd. Sele saz kenarnda karda avunlanrken bir deve ortaya kt. zerinde insan vard. Bana beyaz bir ey rtm. Direk kurtlara doru geldi. At deil kamasa da olurdu. Ama deve yaklatnda btn kurtlar yerinden kalkp bozkra doru ardan almaya baladlar. Kkserek de grubun arkasndan isteksizce dorulup srarla arkasna bakp ayakland. Deve bozlarken udas4 dalgalana dalgalana geliyordu ynlerini ssz tarafa doru evirerek kalkp hareketlendiler. Arkalarnda da Kkserek vard. Deve dnp gider diye gzetliyordu. Dnmyordu. Kkserek'in de midesi gurulduyordu. mitlenmeye balad. Bazen hzn artryor; nndekilere yetiip onlar durdurup, bazen de arka dizleri zerine oturup deveyi kolluyordu. Deve yaklarken dierleri ardan alyordu. Bu da arkasndan bir oturup bir kalkp hareket ediyordu. Sonunda obadan tamamen uzaklat. Kkserek dierlerini ne salp kendisi bir enikle ayrlarak sa keye doru yneldi. Develi adam yan izip grupla bu ikisinin arasna doru yneldi. Deve hl bozluyordu. Kokusu ve eti itahlandrp acele ettiriyordu. Kkserek devenin peine takld. Ama hl o kadar da ok yaklaamamt. Deve artk yava yrmeye balad. Bazen duraklayp nne arkasna bakyordu. Beyaz balkl adam sana soluna dnp etrafn kolaan ediyordu. Deve durduunda Kkserek de duruyordu. Durduu yerde kar savurup eelemeye balyordu. Bylece bir ara hzlca koup devenin yanna yaklap onu gemeye balad. O anda da devenin stnden uzun bir ey uzanp

"pat" etti. Ac ses, bozkr sallayp sessizlii paralad. Btn kurtlar kan ge savurarak katlar. "Pat" diye yaylan boz dumanla birlikte Kkserek'in arka bacaklarnn biri cz etti. Hem scak, hem souk birey girip yakt. Kendi arka bacan "hart" diye kapp devenin stnde bir ey tekrar krdayp hazrlanrken bu da frlayp ka verdi. Durmad. Uzun uzun kotu. Birka belden, bir iki dzlkten olanca gcyle at. Dier kurtlar ayr bir gruptu, bu ise tek banayd. Deve arkada kald. Koa koa gelip bir yaln vadiye girer girmez arka taraf aksayarak yklp dt. Yol boyunca durmadan akan kan gcn tketti. Durmadan nce, yarasnn acsnn farkna varmt. niltiyle yatp bacan yalyordu. Kan akyordu. Bir kalkyordu, bir yatyordu. Kalkarken de bir ayan kaldrarak kalkyor, ayayla sekiyordu. Aradan birka gn geti. Bu vadiden kmad. Alktan karn zil alyordu. Ama aya ancak yava yava yere basabiliyordu. Bir iki belden at. Bir vadide -drt atn otladn grd. Gizlice yanlarna geldi. Kenarda zayfa mavi bir at duruyordu... Atlp kovalayarak kaln kar tabakasna getirip sktrd. Okrayp korkan at grtlandan alp boazlad. Bacan yuluturdu, karnn at. Kaln kar tabakasnda kprdatmadan ykp yere drd. Doyasya yiyip vadisine dnd. Hergn akam vaktini gzlyor, gece olunca da leine gelip yemeini yiyordu. Bylece be alt gn, geti. Tekrar ensesi kabarp eski gcn toplad. Aya tamamyla iyileti. kk enseli, fkeli Kkserek tekrar ava kt. Le biteli iki gn olmutu. Ondan bu yana at. Koa koa eski kara adra geldi. leye yakn bir zamand. Bayr bayr etraf kolaan etti. Rzgra burnunu verip bilinen kokuyu arad. Uzaktan bildik bir koku burnuna geldi. Etrafa feldir feldir bakp; kr kr, adr adr dolap batya doru yol ald. ok arad. Sonunda akam zeri bir bayrn tepesinde duran atl oban grd. Etrafnda, bu tepe-

bilig-5/Bahar '97

117

nin yznde koyunlar dank halde otluyordu. Yemeye msaitti. Ama yaknda oba var. Uzaktan hedefini belirledi. Ama onu gren oban barp buna doru koturdu. oban byk deildi, ocuk sesi korkutmuyordu. Koyunlar hep birden taprtlar iinde rkp obana doru kotular. Kurt yaklap bir kzl koyuna azn hazrlayp saldracakt ki, deminden barp gelen oban da yanna yaklamt. Mecburen dnnce, oban sktrp kovalamaya balad. Olanca gcyle kamad. Bundan dolay m, yoksa atn hzl olmasndan tr m sonunda boz at ardndan yetiip Kkserek'in ensesine hafif bir sopa pat diye dedi. Bu anda geri dnp atlya doru "hart" diye atld. Ardna kadar alan az bir eyi yulkarak indirmek niyetindeydi. Bunun dilerine ocuun donunun kenar takld. Onu yulkup indirirken boz at okrayp srad. ocuun korku dolu feryad duyuldu. Kurt, geriye dnp atldnda hoplayp zplayan boz attan ocuk yuvarlanp yere dt. Kkserek'te imdi nceden hi olmayan fke ve vahilik vard. Doduundan bu yana btn ektikleri, bu iki ayakllar yzndendi. Yere dp yuvarlanan ocuun zerine frlad. Aniden atlrken bacann yaras alp cz edip acmt. Bu onu daha da hiddetlendirip kudurtmutu. Boz at kap uzaklat. Koyun da yoktu. Hzla zplayp hrltlarla ocuu yakalad. Bu ocuk Kurma idi. oban hastalanp babas bir gnlne koyuna gndermiti. Bindii, kendisinin hzl boz dneniydi. zerine kurt hrldayp atldnda gz bir alp bir kapanyordu. Kafasna doru iyice alp gelmekte olan aznn yukar tarafnda kendisine tandk bir kulak grnd. Sol taraftaki delik kulan yrt sallanyordu. En son grd buydu. Ondan sonra ocuun soluu kesildi. Kurdun az demeden nce d patlamt. Kkserek hrldayarak di ularyla yulkup ban savurduunda ocuun bir gzn oyup ald. Giderken yutuverdi... Gece ocuun lsn buldular. Yannda tayn izi kadar byk kurdun da izleri duruyordu.

*** VII Kurma'n cenazesine toplanan Karaadr halk Kkserek hakknda eitli hikayeler uydurdu. ounluk buna mezar kazan kurt dedi. Bazlar herhalde kurt kuduz diye de pheleniyorlard. Ama kudurdu demek de akl ii deil. Eer yleyse bir ocukla durmazd. Obaya da saldrrd. Koyunlarn da peine derdi. Bu toplantda ne yapsa da peine dp bunu avlamaya, ldrmeye karar verdiler. Bu sohbetin ban Kasen ekiyordu. O nl bir avcyd. Eskiden beri avc ku gnderip it salmt. Kendisi bu civarn varlkl, gl bir yiidi; Karaadr'n beyefendisiydi. ehirde memurluk yapan kk bir erkek kardei vard. Onun vastasyla bu sene, gzn bunun obasna oba dndan kurt avlamak zere bir it gelmiti. imdi tm Karaadr'a da, etraftaki baka halklar arasnda da nam salan Akkaska, bu Kasen'in itiydi. Akkaska gelir gelmez sonbaharn bir gnnde bir kurt yavrusu, bir byk kurt avlam; iki sene olmutu. imdiye kadar alt kurt avlamt. Ksa zamanda bols halkn dilinden dmeyen Akkaska'nn soyunu aratranlar da vard. Soyu, Ermeni itinin soyu diye kkn efsaneye dntrmek iin: "Bu sava yal Bgembay5 itinin tohumu" diyenler de olmutu. Topluluk Kkserek'i aramaya karar verip cenazeden ayrldktan sonra Kasen, kendi obasna gelip be-alt adamla beraber Akkaska'y yanna katp adra kt. Vakit akama yakn bir zamand. Bu nedenle yarn beklemeden duraklamadlar. Hi olmazsa izini grp ynn tayin etmeliydiler. stelik daha yeni kar yamt. Artk tekrar kar yamadan izinin ynyle Kkserek'i bir an nce tespit etmek gerekti. Kasen, Kurma'in babasyla uzaktan akraba olup skfikiydi. Tek ocuu, biricik Kurma'n lm babasna ok dokunmutu. Bunu ev iiyle atlar yakp mezar banda sicim gibi gzyalarn dkerken grdnde, insann kemikleri ufalanyordu. Kurma'n babas Kasen'e:

bilig-5/Bahar '97

118

O biriciimi ldren kurdu bana teslim edip gzlerini oydurtmazsan sen bana akraba deilsin dedi. Bakalar da Kasen'e: Bugn Akkaska ya lsn ya da ldrsn! Bundan baka bireye itinin lzumu yok! demiler. Btn bu szler Kasen'i acele ettirip fkelenmiti. Kurma'n obasyla Kasen'in obasnn aras yaknd. Bu nedenle ok zaman gemeden avclar dn ocuun ld yere ulat. Bembeyaz karn zerinde besbelli byk izler duruyordu. stikameti, ssz Tastkulak tarafna doruydu. Btn avclar ize bakp kurdun bykl karsnda aknlklarn gizleyemediler. Akkaska eski tembellii zere ize ulancaya kadar yavatan alp isteksizlik gsteriyordu. zi grp biraz kokladktan sonra kafasn aaya alp burnunu izden kaldrmadan ormanlk adra doru koarak gitti. Btn avclar arkasna taklp yeldirerek koturdular. Akkaska durmadan, arkasna bakmadan srekli kouyordu. Karn hl berkidii yoktu. Kaln da deildi, k ortas olsa da bu sene kar youn deildi. Avclarn sylediine gre, kurdu, tilkiyi itle avlamann tam zamanyd. Akkaska Kasen'in yannda olduundan beri kurt avlad. Bunun ikisini birgn iinde sonbaharda avlamt. ncsn kar yadktan sonra oba civarndan avlamt. Kasen, bir iki adam ve av seven drt be arkadayla son zamana kadar atlarn bakmn yapmt. Uzak yerden geldiinden kilo kaybetmi olan Akkaska'y k gn karda komas iin formunu bulsun diye besiye ekip, zellikle eitiyordu. Bundan nce Akkaska'yayava yava tavan avlatp, bir iki kez terini almt. Son zamanlardaki yemei ounlukla sert kelekle kartrlm sv a idi. Karn iki mezel doyuruluyordu. Ondan beri k kllar yetiip yz canlamp iyice havasna girmiti. Sadece bu sabah birazck yemek verilmiti. Onun tokluu giderildi mi diye bir endie de vard. Bunun dnda, ensesi topaklanp gcn srtna

verip vcudundaki yadan, iindeki fazlalktan arnd zamand. Akkaska'nn boyu kurttan kk deildi. Ayaklarnn kalnlnn da aa kalr taraf yoktu. Btn vcut yaps kurda benzer bir biim tayordu. Grnts taz grntsnden ziyade kurda benziyordu. Tyleri akl san, aln ince aktmalyd. ki gz yuvalarndan frlayacak gibi iriydi. Srekli etrafa ate saan kpkzl gzlerin, kendine has hrnlk ve cesareti vard. Gsterili akaklar vlmeye deerdi. Bunun da ensesi yay gibiydi. Kuyruktan omurga kntsna kadar kabarp kalkk bir srt oluturuyordu. Onun yansra akak ile boyun btnleip kaya gibi dle birlemiti. n taraf arslan biimini andryordu. Akkaska ok saldrgand. Havadan nem kapacak kadar asabi ve hrnd. Bundan dolay obaya geldiinde zincire vuruluyordu. Dar gtrlp avn izine braklncaya veya avnn karaltsn grnceye kadar, uzun sicimden boalmyordu. Yoksa yolda rastlad kpeklere saldryordu. tlere kar genel davran: kendisi gidip dalamyor, ama obann kalabalk kpekleri nne kp kulaklar trmalayan sesle havlayp etrafn sardklarnda veya birisinin dileri etine getiinde ldnyordu. yle durumlarda kpek srsnn iindeki en iri erkek kpee atlp kulak akandan yakalayp altna alp ezip hrpalard. nsanlar ayrmazsa altna ald iti ldrmeden brakmazd. Kendi dolat yerde dier kpeklerin nazn kaldramazd. Gzden beri Kasen obasnn iki sekin kpeini bodu. ok fkelenip itaha geldiinde sahibini bile srd. Gz gnnde evde kesilmekte olan koyunun etini yedirmeyince zerine yryp Kasen'in bir iki kez elini kapp srmt. ***

VIII
Gn, ikindiye yaklat. Akkaska hl iz takip ederek geliyordu. Ban yerden kaldrmadan devam ediyordu. Avclar, Karaadr'dan be alt km uzaklat. Kurdun bugnk yn Tastkudk'tan da geip Aksoran'daki ylklara doru yneldi. Akso-

bilig-5/Bahar '97

119

ran'da iki adrn gtt ylk srleri otluyordu. Etraf kk tepeler, sk ldin aal byk engebeli bir araziydi. Onun ortasndaki ykseklik Aksoran'di. Kurdun bu tarafa doru yneldiini anladktan sonra avclar birbiriyle akl danp Akkaska'y arp durdurdular. Bunun boynuna sicim geirildikten sonra btn grup yryerek Aksoran'daki adra yneldiler. Bu gece orada geceleyip yarn erkenden ylkclar hzl at-aygra bindirip kalabalk bir grup halinde, peine dmek istediler. ki adrn birinde Kasen obasyla tm Karaadrn da ylks vard. Adamlar kendi adrlarna gelip konakladlar. adrda gece boyunca neeli, tatl sohbetler oldu. Bolca halanm semiz et, misafire, ylkclara ve ho sohbete renk katt. Kurma'n lm de sohbetin konusunu tekil etti. Kasenler gelince tm ylkclar malumat verdi: "Geen gece Kk olak ylkclara saldrp bir jabagay6 yemi. Tek bana bir semiz jabagann yarsn yemi. Bunun nasl bir ey olduunu anlamyoruz, babasn... diye adrcba konutu. O fazla uzaa gitmedi. O olsa olsa Aksoran'n civarnda bir yerde bulunur. Son zamanlarda kurttan rahattk. Bu tek kurt dnden beri srmze dald. zi tayn izi kadar. br gn gelip bir tay da yiyip gitmiti. O, aradnzn ta kendisi. Bir obaya, bir srye saldryor. Tam kfirin teki. Btn bunlarn altndan o kyor. Ah, bir elimize geirebilseydik! diye jabagas yenilen ylkc Beysembay yaknd. Yatarken Akkaska'ya azck sert kelek ile scak yumuak et verildi. Kalabaln hepsi etraf sarp onu bekledi. Ama dar adrda yabanclarn ortasnda Akkaska abuk sinirleniyordu. Zincire bal halde, bazen "hart" diye ate etrafndakilere gzda veriyordu. Epey zaman hrldayp gorulduyordu. Atee dimdik kesilen gzleri sinirle kana brnmt. Alaca karanlkta yatarken iki gz kpkrmz lamba gibi parlyordu. Akkaska hrldarken nnde

oturan Beysembay souk terler dkp tir tir titriyordu, soluu kesilip ileriye yanap atee doru yneliyordu. Tan aarrken btn avclarla kalabalk ylkclar ata bindiler. Uzun yol iin hazrlanan bedev biyelerle hzl aygrlar gece yarsnda yakalanp yediklerini sindirmilerdi. Takipilerin elinde sopa ve omaklar. atr uturtularla adrdan byk bir moralle ktlar. Aksoran'n eteklerine doru geldiklerinde, Kasen onbir, on iki kiilik grubu drde ayrd. Akkaska'y kendisi alp Aksorann en yksek tepesine kacak oldu. Dierlerini da ile ufak adr, engebeli yerleri evirip etrafn sarp Aksoran'n en yksek tepesine doru "didik didik arayn" diye her yne yollad. K gnei uzaktaki karla kapl suttan kzllap karken btn atllar drt bir tarafa daldlar. Beyaz kar, yeldirerek koturduklarnda hzl atlarn nallarnn altndan tozup havaya sald. Kasen ardan yksek tepeye doru yneldi. Yolda iki yerde Akkaska'y avunlandnp soluk aldrarak dinlendirdi. Bylece yarm saatten fazla geince tepenin bana ulat. Bu tepenin yanbandaki yere atn brakp Akkaska'yla birlikte yaya olarak bir iki, tmsein duldasna gelerek oturdu. Btn her taraf grnyordu. Da bandaki rzgr slklyordu. Hava imdi biraz soukayd. Akkaskann altna nceden hazrlam olduu keesini koyup yanna yatrd. Akkaska, etrafa arasra gz gezdiriyordu. Kasen, bunun keskin burnunu iinden beenip takdir ediyordu. nk Akkaska da banda oturmann ne ama tadn ok iyi anlayp farkna varm gibiydi. Rahatna bakp yatmay pek dnmyordu. Bekliyordu. Yksekten tomagas karlan kartal gibi szp sana soluna baknyor. Her taraf arayanlarn nlerine bakyor. Bazen dorulup her tarafa gz atyordu. Dnk jabagay yiyenin Kkserek olduu gerek idi. Dn yarsn yiyip bugn o jabagay gece saklad yere gidip geri kalann yiyip karnn doyurarak imdi Aksoran'n eteklerine gelmi, kayalkl, boz

bilig-5/Bahar '97

120

allkl, engebeli bir vadide uyuyordu. Kulana uzaklardan bir ses geldi. Issz sakin dada sabahki hava, tm sesleri ikilendirip boluunda iine alarak yutup bouyordu. Uyanp dizlerinin zerine uzanp azna kar ald. Bu srada atr utur aa sesleriyle talk yerde takrtlarla basan atn nal sesleri duyuldu. Kalkp iyice bir gerindi. nsanlarn kokular hissedildi. Ar ar srta kt. Tam bu srada kar yamatan gelmekte olan iki byk insan seslenip ona doru atldlar. Kkserek hemen dnp srtn br tarafna iner inmez vadiyi boylayarak yukarya doru koturdu. Elinde uzunca sopas, altnda formunda olan ak bedevisi olan Beysembay sratle koup srta karak tekrar seslenip yukarya doru sratle koturdu. Bu arada Kkserek panie kaplmasa da ara sra yapt gibi tabanlar yalayp, kulaklar aa sarktp Aksoran'm srtna doru yol almt. Sesler yakn yerden gelince, Akkaska yerinden frlad. Kasen bunun siciminden ekerek, atna hemen biner binmez sesin geldii tarafa doru hzla koturup o taraftaki srta kt. nnde bir ok boyu kadar mesafede, srtn tam zerinde arkasna dnp bakan karn tok tayna8 gibi bir kk olak duruyordu. Ensesi kabark, kuyruu ksa ve boyu da banda tay gibi grnyordu. Efsanedeki bozkurttu sanki. Srta kar kmaz Akkaska da onu grp frlayp zerine atld. Kasen'de, yavaa kpeine "ki ki" diyerek hzl atn kamlad. Kkserek ardna bakarak dikkat edememiti. Bir anda nne kveren patrtya baktnda sratle gelen Akkaska ile atly grp, sol taraftaki ovaya doru kat. Bir vadiye inerek koup sa taraftaki ikinci srttan at. Onun ovasna doru yaklatnda atn nal sesleri dinmiti. Bunun sratli indii vadi dimdik bir yardan oluuyordu. Ama tam bu anda ardndaki karda tekrar tekrar kart kurt basarak gelen birey yaklamt. Kaarken arkasna dnp bakamad. Bir anda yaral bacandan kuvvetli bir az kapp ovaya

doru serte silkip kaldrarak savurdu. Bu anda dman yanndan sratle geip hzn alamaynca nndeki berkimemi kara girip dt. Akkaska'nn vurup getii hzyla kapaklanan Kkserek yerinden srayp atld. nceleri Akkaska byle srp savurduunda zellikle yoku aasna doru srdnda nasl bir kurt olursa olsun tepetaklak burnu zerine derdi. Byle durumlarda gl azyla yerinden kaldrmadan grtlandan boup atard. Bu sefer yle olmad. Akkaska kendisinden nce kalkp goruldayp atlan kurdu grd. Bu da ona atld. Bu srada kulak akandan sran mengene gibi sert demir az yulktuunda yoku aasna doru sendeledi. Ama Akkaska yere dmedi, btn gcn toplayp drt aya zerine dikildi. Tecrbesiyle, yeteneiyle Kk olak'n azndan syrld. Kkserek srdnda tamamyla kavrayamayp sadece derisinden almt. Kkserek ayn istikamette, srta doru devam etmek istedi. nk arkadaki grlt tekrar younlamaya balad. Ama Akkaska peini brakmad. Sratle br ta rafna geip nn keserek zerine atlp Kkserek'in kulak akandan yakalad.. Kkolak bu defa da dmedi. Akkaska'y kaldrarak yukar srad. lk yakalad yerden Akkaska'nn dileri zld. kisi yzyze gelip birbirlerine srayp kzp enelerini birbirine geirdiler. Artk birinden dierinin ayrlmasna imkan yoktu. Bu kavga ne pahasna olursa olsun birisinin altta kalmasyla bitecekti. Tekrar etine di geince lgna dnen Akkaska'nn fkesi takn seller gibiydi. Kurtlarla ok kez bouup takip baladndan beri Akkaska vcuduna di geinceye kadar btn gcn kullanmazd. u anki durum klcal damarlarna kadar harekete geirip yakp kavurmu gibiydi. Kkserek de deminden beri peini brakmayan kpee kar gerek oyununa balamt. kisi ahlanr halde birbirinin kulak akandan da grtlandan da kaptrmyorlard. n ayaklan havada direip

bilig-5/Bahar '97

121

bu an yaarken ikisi de bu iin abuk bitmeyeceini anlam gibiydi. Kan beyinlerine srayp, gzlerinden kvlcmlar saarken Akkaska nnde ardna kadar alan aza at diye dilerini geirdi. Bu kurdun alt dileriyle dilini birlikte inerken kurdun yukardaki az dileri Akkaska'nn burnunun iki tarafndan yukar aurtlarna kr kr girdi. Sivri diler ktr ktr, atr utur inese de hl birbirinden zlmediler. Bu srada yukar srttan kar kmaz aaya doru kestane renkli at da ak ksrak da koturmutu. Kasen ve Beysembay "Allah, Allah" diyerek sopalarn sallayarak geliyorlard. Yukar tarafta Akkaska: bouan azlardan sal-, yalarla karan kan akp karnlarndan soluyorlard. Akkaska Kasen'in sesini duyunca yoku aa yulkup bktnde Kk olak'n beli geveyip krt ederek yere ykld. Azlar birbirinden yine ayrlmad. kisinden de ses seda yoktu. Bouma esnasnda dmlenip ylece kalmlard. Sonuta biraz da olsa alnan nefes sesi duyulmuyordu. Ya, Allah!... Ya Allah... Tut onu, tut onu!... Ya Ervah, medet! diyerek iki atl zerlerine geldiler, atlarndan apar topar inip balarna tler. Atlar, babo brakld. Aman!... aman!... azn!... diyerek, Kasen

kaln kamsnn sapn Kkserek'in grtlana sokup iyice bastrarak kurdun azn yukar doru evirdi. Akkaska'nn kanl azndan Kk olak'n dileri birer birer kt. Akkaska o zaman brn ekerek nefes alabildi. Fakat hl cann karana kadar kurdun ene kemiini katr kutur iniyordu. Bu arada Beysembay da kara ba Kkserek'in akcierine sokup sokup kard. Bu... bu... ite bu melun! dediler. Kkserek'in can ktktan sonra Akkaska'y Kasen'le Beysembay zorla ekip aldlar. Kuyruundan tutup srkleyerek bir kenara ektikten sonra Akkaska kendini toparlad. Ama tamamen yorgunluktan braklan yere boylu boyunca uzand. yice yorulmu, bitkin dmt. Halk sakinletikten sonra, Kk olak'n kulana bakarak eskiden yanlarnda kalp ayrlan Kkserek adl eniin olduunu anladlar. Kurma' hatrlayp bazlarnn gzlerinden yalar da szld. Obaya geldiinde Kurma'n bykannesi feryadlar iinde alayarak: Kahrolas, neyini almtm?! Ne ktlk yapmtm?... Koynunda besleyip bytmekten baka sana ne yapmt benim yavrum! diye, halkn hepsini gzyalarna boarken Kkserek'in kafasn tekmeledi.

bilig-5/Bahar '97

122

MUSTAFA OKAYULI Mustafa okay' hatrlamak, onun yapt ii belirlemek, sadece gemi tarihimize itibar ve hrmet deildir. yle dersek, M. okay'n ulamak istedii hedeflerinin deerini, uruna hayatn balad lksn anlayamamak anlam kard. Vatan hizmetini en yksek seviyede yerine getiren, ne yazk ki, en nemli isteinin gerekletiini grmeden vefat eden bu aydn bugnk vatandalarnn nasl anlayp deerlendirmeleri gerekiyor ? Bizim anladmza gre, M. okay, halkmzn getii yolu, zellikle XX. Yzyldaki kaderini tayin etmek iin benimsedii, ilmi ve tarihi kavram "Trkistan" ve "Trkeli" lksdr. yle deyiimizin sebebi, Mustafa okay'n ulamak istedii hedefi sadece Kazak lkesine, bugnk bamsz Kazakistan tarihine balarsak, Mustafa okay'n ahsiyetini ve ulamak istedii asl hedefini anlayamadmzdr. nk Mustafa okay, Kazak lkesinin bamszln Trkistan' eski zamanlardan beri ana yurt edinen dier karde halklarn bamszlndan ayrmamtr. Mustafa okay iin Trkistan btnl ve Trkistan bamszl eksik kavramlardr. Rusya basksndan kurtulma, Trkistan Trk halklar iin bamsz Devletler Birlii Federasyonunu kurmak demektir. yle ise, nce "Trkistan" kavram ve onun yeniden canlandrlmasndan bahsedelim. Bu arada ilk hatrlanmas gereken, "Trkistan" kavramnn eski, yani 1917 yl Ekim devriminden nce ilmi kaynaklarda, basm yaynlarda, ynetim belgelerinde ilmi, siyasi, teorik ve kltr kavram olarak kullanlmasdr. 1924 1925'li yllarda gerekletirilen Sovyet idari taksim sistemine gre Rusya imparatorluu ierisindeki Eski Trkistan'n yerine Kazak, Krgz, zbek, Trkmen ve Tacik adnda be cumhuriyet meydana geldi. Bundan sonra bu corafyann eski "Trkistan" ad kaldrlp, Orta Asya ve Kazakistan Cumhuriyetleri olarak Sovyetler Birliine dahil edildi. 1985 ylnda balayp, 1991 yl Aralnda sona eren Sovyetler Birlii'nin dalmas, sadece eski Trkistan topraklarnda bamsz be devletin ortaya kmasn deil, onunla birlikte belli bir derecede tarihi "Trkistan" kavramnn canlanmasn da salamaktadr. Bu canlanmann sebebini sadece

Prof. Dr. A.KOYGELDIEV Kazak Trkesinden Aktaran: Banu MUHYAYEVA

bilig-5/Bahar '97

123

halklarnn tarihi birliidir. Baka bir tabir ile, Trkistan halklar eski tarihi dnemlerin olaylarn tekrar yaamaktadr. Yani belli bir basknn dalmas, onunla beraber oluan ideolojik ve medeni, manevi deerlerin ortadan kalkmas, Trkistan halklarna tarihi boyunca her zaman "imdi ne olacak?", "yol nereye doru gidecek ?" sorusunu tekrar ne srmt. Bugn de bu sorunun yeniden gndeme geldiini anlyoruz. Bu sorularn olumasna i ve d faktrlerin etkisi olduu bilinen bir gerektir. sebepler Trkistanl devletlerin i birlii, ekonomik ilikilerini zamann taleplerine uygun yeni seviyeye ulatrmaktr. Bu belli bir derecede teden beri sre gelen kalplam faydal ekonomik ve ticari ilikileri gelitirmektir. Karlkl ilikilerde etkisi bilinen aadaki faktrleri de dikkate almalyz. Birincisi, Trkistan lkesini XX. asrn 1980 'li yllarnn sonuna kadar yneten Rusya'nn (sonra Sovyetler Birlii) dalmasna ramen, onun tekrar yerine dnme isteinin olmayacan kimse syleyemez. Program dzeyinde yorumlanan yle bir fikrin mevcut olduu Rusya'da yaynland ve devlet politikas niteliinde de bu gibi hareketler grnmektedirler. Byle dncelere ve hareketlere amamak lazmdr. nk Rusya belli bir jeopolitik sahada kendi menfaatn dnecektir. Ama, onlarn bu hareketleri bundan sonraki dnemlerde Trkistan halklarnn menfaatlerine ne kadar uygun gelecek mesele ordadr. kincisi, Trkistan'n bir taraftaki komusu in'dir. Trkistan'n dou blgesi bu devlet ierisindedir. Tarihi tecrbenin gsterdii gibi, Trkistan halklarnn bu devlet ile ilikileri genelde bar olmasna ramen kolay olduu sylenemez. in ve Rusya'nn stratejik amalarnn Trkistan blgesinde bulumas, belli derecede Trkistan in ilikisini zorlatrmazsa bile kolaylatrmaz. ncs, Trkistan imdi belli derecede ABD, Bat Avrupa ve Japonya gibi byk ekonomik, siyasi, medeni merkezlerin amalarn birletirip yzn blgeye doru evirdii lkedir. Bu blgede kendi karn dnen Batl devletler, komnist ideolojiden kalan boluu, Bat medeniyeti deerleriyle doldurma gayesindedirler. te bu durumlarda tarihte ortak

adla adlandrlan Trkistan blgesinde oluan devletlerin kendi ortak menfaatleri hakknda birlikte dnmemesi mmkn deildir. yle ise, bu tabii ortak hedefi koruma dneminde M. okay' destekleyen "Byk Trkistan lkesi" hangi yer tutacak, onun tarihi esaslar bugnk duruma ve gelecee gre nasl deerlendirilecek ? Fars dilindeki "Trkistan" kelimesi, Trk lkesi anlamna gelmektedir. Trk lkesini byle adlandran Sasanid ranllardr (III. VII. Asrlar). Trk lkesinin snrlar Trk halklarnn yerlemesine ve trl siyasi durumlara gre deiiyordu. X. asrn balarnda bugnk corafi eklini ald. Bat snrlan Ural dann gneyini, Cayk, Ural nehrini, dil'in (Volga) denize ulat havzasna kadar, Hazar denizi, kuzeyinde Irt nehrini, dousunda Dou Trkistan'n dou snrlarn, gneyinde ise Horasan ve Kopetda dalan snrlarm kapsamaktadr. Dnya kaynaklarnda son yllara kadar Trkistan ikiye ayrlyor. "Dou Trkistan" ve " Bat Trkistan ". Dou Trkistan in devletinin ierisinde (XVIII. asr) ortalarnda in'e bal olduktan sonra, "in Trkistan" in kaynaklarnda "Sinszyan" ( 2 ) diye geiyor. Bat Trkistan ise XVIII XIX asrn ikinci yarsnda Rusya mparatorluunun egemenlii altna girdi. Kaynaklarda "Rus Trkistan'" diye geiyor. Dou Trkistan'n toprak ls 1. 503.563 ise, Bat Trkistan'n 3.836.503 km2'dir. kisi birlikte 5.340.066 km2 alan kaplamaktadr. Bunlardan baka yerli halkn nfusuna gre adlandrlan "Afganistan Trkistan'" ve "ran Trkistan'" kavramlar da gemektedir.

Trkistan Tarihinde Ksa bir Gezi

Bizim almalarmzn konusu Bat Trkistan'dr. "Trk eli", "Trkistan" bizim iin bir program, bir kavram, bir ldr. yle ise, o, ne zaman hangi sebepler ile ortaya kt ? Bize gre, onun meydana gelmesi, Trk boylarnn komu devletlerle ve i mcadele sonunda kendilerinin ortak etnik menfaatlerini birlikte koruma ihtiyacn kavrad ve sosyal gelimede o seviyeye ulaabildii zamandr. Hun, ysin ve Gktrk devirlerinde vard, btn bir fikir birlii olarak ortaya kt dnem VI VIII. asrlarda kavim olarak deil, ortak Trklk lks esasnda

bilig-5/Bahar '97

124

gerekleen, ilk Trk devletlerinin olumas dnemine rastlyor. VI. asrn ortasnda imdiki Mool topraklarnda Trk Kaan ortaya kt. Devleti Bunun Kaan ynetti. Burnunun dibinde kuvvetli bir devletin ortaya kmasndan in'deki Tan slalesi (612-907 yy) holanmad. Kaanln i mcadelesinden yararlanan inliler 630 ylnda topraklarn ele geirip, 50 yl boyunca kendilerine tabi tuttu. Trklerin sosyetesi, inlilere bal kaldklarndan ocuklarna in eitimi ve kltrn retip, onlarn unvanlarn kabul etmeye balyor. Bylece Trklerin Devlet birlii ve bamszl tehlikeye dyor. Bu dnceyi anlatan byk Kl Tegin yaztnda yle diyor: Bu gibi ar dnemlerde Kutlu Kaan yneten Trkler ba kaldrp, devlet bamszln elde ediyor, lkeyi birletirme hedefini yerine getirebilen Kutlu Kaan' a halk lteri unvann veriyor. lteri'ten sonra Tan basklarna kar mcadeleyi Bilge Kaan, Kl Tegin ve Tonyukuk srdrd. Bu l dnemine btn Trk dnyas lksnn ykseldii dnem dememiz doru bir ifadedir. Buna, tarihi devirlerdeki Trk yurdunun byk devlet adamna diktii antlardaki yazlar tank oluyor. Bunlar sadece sradan kahramanlara, tannm yneticilere dikilen antlar deil, vatann ar dnemlerinde en nemli meseleleri zebilen devlet adamlarna Trk halk tarafndan gsterilen saygdr. Antlardaki yazlarn ortak fikri, Trk halklarnn birlik ve bamszln koruma lksdr. Tarihi A. N. Gumilev'in Trk Kaanl ile Tan slalesi arasndaki mcadelenin sadece devletler arasndaki atma olarak deil, bununla birlikte medeniyetler, dnya gr arasndaki atma olarak deerlendirmesinin (GUMLEV, 1953) nemi byktr. nk bu devrin kendine zg zellikleri var. Trk medeniyetinin oluum dnemi idi. Gebe ve yerleik hayatn sk balantsna dayanan ekonomi sistemi, Trk dili ve fonetik yazsn, kamuoyunu, on iki hayvan isminden meydana gelen takvim sistemini oluturmas bunlarn delilleridir. Sonu olarak in devleti ile aradaki bin yllk mcadele Trkler iin "Btn Trk Dnyas" lksn ortaya kard. Trklerin bundan sonraki takdiri iin bu netice in Setti' nin dikilmesi kadar nemlidir.

VII. asrn sonlarnda Turan'n bat blgesi Arap hilafeti ierisine girdi. Arap basks ilk dnemlerde yerli ekonomi ve medeniyete zarar olmasna ramen sonraki dnemlerde eitli lkeler ve medeniyetler arasndaki ilikilerin gelimesine, slam esasna dayanan IX-XI. asrlarda Turan, yakn doudaki olaanst medeni birikime yol at. Bu durum Turan halklarn kk kavimler danklndan, halkn da yerleik yaam ve ticareti, el sanatn benimsemeye, merkezi devlet birliinin olumasna, slam dini ve medeniyeti temelinde manevi olgunlua ulamasn salad. Orta asr Bat Avrupa'snda Latin dilinin byk nemi olduu gibi, Arap hilafeti ve ona yakn blgelerde Arap dili niversal ilim ve edebiyat dili haline geldi. Bununla birlikte bu durum belli derecede Trk dilinin gelimesinde zararl oldu. Bundan dolay Trk dili ve kltrnn ortak Trk medeniyetinin snmemesi iin, bunun gibi byk hedefler uruna hizmet eden yazarlar ortaya kt. Onlar, " Btn Trk Eli " lksnn yeni artlara uygun yeni an, yeni tarihi dnemini atlar ( X. XI. y. y. ). Manevi kltr sahasnda ak boy gsteren bu hareketin banda Yusuf Has Hacip Balasaun, H. A. Yesevi, M. Kaari gibi byk dnr ve alimler gelmektedir. Onlar, tabii " Btn Trk Eli " lksn fikir olarak ortaya attklarn dnmemilerdi, fakat bu anlam tayan byk manal i yaptlar. nk bu alimler Trk dilinde veya Trkler hakknda eserlerini yazarak, Trk dili imkanlarn amakla yetinmediler, bununla birlikte, Trk medeniyetinin de dnyaya almasn saladlar. Her medeniyet iin bundan nemli i olmasa gerek. (BALASAUN, 1986) Genel olarak bu tarihi dnem (IX.-X yy.), Trk dilinin Arap diliyle beraber ilim ve yaz, edebiyat, felsefe ve din, siyaset ve hukuk dili olduu dnemdir. Onun bu dereceye ykselmesinde Arap, Mslman medeniyetinin tesiri engindir. Baka bir tabirle bu tarihi dnemde Trk medeniyetinin kendi enginliini hissetmesi, olgunlua ulamas slam dini ve Arap medeniyeti ile gerekleti. Bu bakmdan, hilafet medeniyetinin Trk medeniyeti iin, belli derecede, baka medeniyetlerle uzlatrc grevini yaptn yok sayamayz. Bu tarihi dnemde oluan Trk medeniyetine has zellikleri tespit etmeliyiz. O, ilk olarak,

bilig-5/Bahar '97

125

Trklerin gebe ksm, resmi olarak gnlk yaamnda eski dini Gk Tanr inancn devam ettirdi. Gebe yaamnda baka trl olmas mmkn deildi. Mescit, medrese, mekteplerin eksikliinden dolay slam yeni duruma gre uygulanmtr. Bylece iki dini grn kaynamas gebe yaamn taleplerine gre, nc bir dini gr ve dnya baknn olumasna temel oldu. Yukarda belirtilen Y. Balasagun ve H. A. Yesevi eserlerinin szl ve yazl geleneklere dayandklarm aratrclarn hepsi kabul etmektedir. Byle bir durum genel olarak gebe Trk medeniyetinin ortak manzaras idi. XIII. yy. Orta Asya Trk tarihinde yeni bir dnem ald. Onlarn eski vatan, imdiki Mool topraklarnda Trk ve Mool kavimlerinin Cengiz bayra altnda birlemesi neticesinde Byk Okyanus' tan Dou Avrupa'nn bat snrlarna kadar uzanan, Mool mparatorluu ortaya kt. (XIII-XIV. yy.). Her zaman tenkit edilmeyen tarihi dnemler vardr. Onlardan birisi de XIII. yy.'a kadarki Trklerin devlet ve askeri teekkl, Cengiz ve onun ortaklar devrinde Moollara hizmet ediyor. Hatta, baz eski Trk boylar, tarihi Reidddin'in dedii gibi, kkeninin Trk olduunu unutup, baarl Mool tesiri altnda kendilerini Mool sayyor. Bylece, Yedisu ve Sr boyundaki Otrar kalesinin dndaki dmanla iindeki Koruyucular bile kanda Trklerdi. Cengiz Han devrine kadar ki yazl ve szl ecere kaynaklarna Raid addin eserine dayanarak byle bir yorum yapabiliriz. Birincisi, Trk halklarnn XIII - XIV. y.y' lardaki snrlar bugnk kapsad topraklarla ayn yere geliyor. kincisi, Cengiz Han'n ynettii Mool kavimlerinin siyasi stnln glenmesi srasnda komu Trk ve Mool kavimlerinin arasnda etnik karmalar oluyordu. (FAZULLAH, 1952) Ama ksa sren bu dnem Trk boylarnn tamamen Moollamasna gtrmedi. Moollar eski Trk boylarn eritemedi. ok srmeden, onlarn tekrar ayrlmaya doru gittiini grrz. Baka bir tabirle, Moollar ve Trklerin birlemesi, sadece kendi arasndaki etnik karmay deil, belli bir amala ortaya kan siyasi ittifak olduu kanaatim veriyor. XIV. yy' n sonu ve XV. yy' n balarnda Mool Imperyasnn dalmasndan dolay, Trk

halk yeni safhada gelimeye balad. Emir Timur devri Trkistan lkesinin ksa sreli olsa bile ekonomik, medeni, ilmi gelimeye doru gittii dnemdi. Bu tarihi dnemde " Btn Trk Eli " lks daha ileri gtrld. Emir Timur ve baka Hanlarn saraynda Trk dili ilim ve edebiyat dili oldu. A. Nevai kaleminden doan, " Ferhad ve irin " destanndaki u szler manevi dnyann grntleri idi: Hostovm, Nizami' yim diyemem airlerin tanrs Cami'ye eremem (SATAROUZBEKSOZO, 1972 ) Ne yazk ki Trkistan lkesinin bu yenilemesi nceki, yani IX-XII. yy'daki ekonomik ve medeni gelimeye ulaamad. Emir Timur'un idaresindeki devlet tekilat Kanun emriyle Semerkand'a toplanan el sanatlar, onlarn hayalinde doan Trkistan lkesindeki mimari rnleri, Ulubek'in astronomik eserleri ve Babur'un mthi yazlar Trkistan medeniyetini Bat Avrupa'daki gibi Pazar ekonomisi ve demokrasi yoluna gtrmeye yetersiz idi. Ulu Emir' in vefatndan sonra Trkistan lkesinde kendi aralarndaki (feodal) i mcadele yaygnlat. Genel olarak Dou dnyasndaki ilim ve teknikte gerilik birka yz yl boyunca Trkistan' sard. XVIII XIX yy.'daki Rus smrgesi Trkistan'a ekonomik ve medeni yenileme getirmedi. Bin yllar boyunca smrgenin birka trn bandan geiren Trkistan, Rusya'nn getirdii basky daha grmemiti. Siyasi yerel ynetim tekilat smrge brokratlarnn eline geti. Rusya emperyalizmi burada tamamen yerleme hareketini ele ald. blgelerden g eden Rus ve Avrupallar, yava yava Trkistan halknn ounluu olmay salayarak, Rus hakimiyetinin temelini oluturdular. Trkistanllar dnya medeniyetinden dlanan "tuzemliler" saylarak, " basit " yaam gelenekleri kaldrlp Ruslamaya mecbur oldu. Btn iletiim kurallarn elinde bulunduran medya, Avrupa topluluuna, Trkistan'n yerli halk yeni teknik ve teknolojisi, sosyal ilikileri ve medeniyeti benimsemede yeteneksiz olarak gsterilip, kendisi de buraya, Trkistan'a, Avrupa medeniyetini getirici izlenimi verdi. Eski zamanda dnya merkezleriyle dorudan ilikide bulunan Trkistan, artk bat ve dou lkeleriyle

bilig-5/Bahar '97

126

ilikisini sadece Rusya araclyla gerekletirebiliyordu. Daha yeni ekonomik gelime seviyesindeki Rusya ise Trkistan' ucuz sermaye kayna, kendi mallarnn pazar olarak kabul etti. Byle bir seviyede Trkistan, 1917 tarihindeki devrime geldi.

Ve htilal Sonras
arlk hkmetinin ykl ve onun peinden gelen 1917 ylndaki ilk admlar sralarnda " Btn Trkistan " lks XX. yy'n banda Trk Halknn bamsz Milli devletlerini kurma abalarnda grnyor. Buna ynelik abalar, mesela, Kazak, Tatar, Bakurt ve baka halk aydnlarnn siyasi hizmetlerinde grlmektedir. "Alaorda" ile "Erkin Bakortostan" bunun delilidir. Trk halknn bamsz devlet olma yolundaki hedefleri, onlarn birka yzyllk gelime neticesinde, tabii olarak hak etmitir. Bununla birlikte bu hareketler, " Btn Trkistan " lksnn yeniden gelitirilmesine engel olmad. XX. yy'in banda bu lk, ilk olarak Trk aydnlarnn iki ksmna; (ark dneminde oluan ve Sovyet yneticiliine katlan aydnlar) (Yani bat' da dil ve Cayk'tan itibaren, douda Kazak bozkrlar ile Krgz Alada arasndaki Trk halkna) yayld. XX. yy'n banda Trkistan Milli stiklal iddiasna Tatar (Krm ve Kazan), Bakurt aydnlar hizmet ettiler. Bu tabii idi. nk ilk Rus basks altna giren, onlarla mcadelenin deerini anlayan ve bu yolda tecrbe edinen de bu halklard. smail Gaspral'nin "Tercman", Fatih Karimov'un "Vakit" gazeteleri, Tatar aydnlarnn organize ettii matbaalar, onlarn balattklar yeni eitim, belli derecede Milli Trk stiklaline hizmet etti. Milli Trk stiklalini XX. y.y balarnda Trk halklar arasnda dalan sultan nesilleri destekledi. Zeki Velidi Toan kendi hatralarnda 1905 1907 yllar belli Dultan nesilleri Galiaskar Srtlanov ve Selim Gerey Cantorin'in, Rusya Trkleri "corafi muhtarl" haklar iin mcadelesini destekleyip, onlarn yardmyla Gabdraid Kazy Ibragmov'un "Avtonomya" adl kitab yaynladm sylyor. (TOAN, 1994) Bu gibi hareketler daha sonra Rusyal Trk aydnlar arasnda byk rabet gren federasyon

hareketlerine ulat. XX. asrn bandaki Trk stiklal hareketlerinin eski dnemlere kyaslandnda epeyce glendiini kabullenmek gerekir. Emperya sahasnda yaylan trl siyasi akmlar Trk Halklar istiklal mcadelesine katkda bulunmaya gayret ettiler. Onlarn arasnda Kadetler Partisi, sosyal demokratlar, dini hareketler ve dierleri vard. Bu tarihi dnemdeki istiklal iin mcadele tecrbesini eletiren M. okay u eksiklii gsteriyor. 1. Trk aydnlarnn, Rus devrimci demokratlarna gvenip, onlara dayanarak istiklal umut etmesidir. 2. Bir grubun da siyasi baarya dua ederek kavuacana inanmasdr. 3. Hareket liderlerinin siyasi ynden olgunlamamasdr. Genel hareketi birletirebilen ortak bir programn olmamas, kendi aralarnda anlamazl yaratt. Mustafa okay, bu konuda fikrini aklayarak, tarihi gerein derinine gtren u sonulara gelmitir: " Sonra kurulup az bir sre yaayan trl Milli bamsz devletler (bu arada nce Hokand Muhtarl, Alaorda, Bakurdistan Cumhuriyeti ve baka hkmetleri sylyor ) tecrbesi, bize bir yandan Rus devrimcilerine gvenmemizin yanllm ispatlyor, te yandan, akas herhangi bir lkede aznlk halkn kendi devletini kurup, onu Rusya Emperyalizmi trnandan koruyabilmesinin mmkn olduu fikrinin yanl olduunu gsteriyor." (OKAY, 1997) Sovyetler Birlii zirvesine ulatktan sonra, 1920 yllan Trk dnyasnn bamszln salama hareketi Sovyetler erevesinde devam etti. Bu mcadelenin liderleri, 1920'li yllarn sonuna doru, bu hedeflerine yeni Bolevik iktidarnda ulaamayacaklarn anlad. imdi bu hareketten bahsedelim. Metropolde Ekim Devriminden sonra, Takent'te Sovyet Trkistan blgesi III. toplants, Milliyet otonomisi fikrini kabul edemeyeceini bildirdi. 140 adamdan oluan Trkistan Halk Komiserler Sovyeti toplants, sadece Avrupal halklarn ye olduu ynetim kurulunu belirledi ve merkezi ynetimin V. . Lenin'e yollad telgrafnda, merkezin btn kararlann yerine getirmeye hazr olduunu belirtti. 26 Kasm'da 1917 tarihinde Kokand ehrinde IV. Blge Mslmanlar toplants dzenlendi. Trkistan'da yerli halklarn siyasi bamszln salamay

bilig-5/Bahar '97

127

hedefleyen ilkeyle btn halklarn haklarnn korunacan belirtti. Kokond (Trkistan) Muhtarlnn meydana gelmesi Trkistan halklarnn siyasi, ekonomik ve manevi bamszlklarnn grnts idi. Fakat Boleviklerin iktidara gelmesi halkn bu arzusuyla uyumad. Kokond' kana boup, Muhtar Cumhuriyetlerini kuvvet kullanarak datt. Bu sralarda Trkistanllarn haklarn koruyan, arlk hkmetiyle mcadelede yetien milliyeti aydnlar idi. Onlar sosyal meselelerin zlmesinde Bolevik programn desteklemedi. Trkistan halkna Milli Otonomi talep edip, Milli meselelerin halkn dorudan katlmas ile zlmesini arzulad. te, bu program ileri srenler arasnda Mnnevver Kari, Mahmud Hoca Bekbudi, Ubaydullah Kodcayev, Mustafa okay ve taraftarlar vard. Btn ve bamsz Trkistan programm destekleyip, onun uruna alan aydnlardan en ileri gelenleri Murseyd, Sultan Galiyev ve Turar Rskulov'un isimleri dikkate deerdir. Burada onlarn bu mesele konusundaki fikirlerini geni bir ekilde dile getirmek mmkn olmuyor. Bu sebepten, esas fikirlerim dile getirmekle yetiniyoruz. T. Rskulov "Trkistan Muhtarlnn cumhuriyet olmas hakkndaki programnda" aadaki fikirleri ileri sryor: 1. Madde: Srderya, Jetisu, Fergana, Semerkand ve Hazar boyu blgelerinden oluan Trkistan, Krgz (Kazak), zbek, Trkmen, Karakpak, Kpak, Tatar, Taran/Uygur, Durgan vs., ve yerli yahudilerin vatan saylsn, Rus, yahudi, Ermeni ise vb. Kelimsek (dtan gelenler) saylsn." (KONRATBAYEV, 1994: 129-135) 4. Madde: imdiki Sosyalist tekilatlanma dnemi sadece toprak bln deil, milliyetler arasnda snrlarnda ortadan kaldrlmasn gerektirdiinden, Trkistan'n be blgesinden oluan corafi snrlar, herhangi bir ayr snr saylmadan, Trk Sovyet Cumhuriyetine ye olmay isteyen, yeni cumhuriyetin ierisine dahil etme imkan var saylsn. 6. Madde: iler ve ezilen halk enternasyonel zihniyetle birletirme amacyla, Trk halklarnn Tatar, Krgz (Krgz ve Kazak), Bakurt, zbek vb. olarak blnp, kk cumhuriyetler kurmaya alma dncelerini komnist rgt yoluyla ortadan kaldrmak ve beraberlik lks iin Rusya Federasyonu

ierisindeki dier Trk halklarn da Trk Sovyet Cumhuriyetinde birletirmek gerekir, bunlar gerekletirmek iin Trk halklarnn zelliklerine gre birlemeyi hedeflenmeleri gerekiyor. 1920 ylnn Ocanda Takent'teki Mslmanlarn toplantsnda kabul edilen bu programa gre, Trk Cumhuriyeti Sosyalist Milli Cumhuriyet olmalyd. "Milliyet" ve "Devlet" kavramlarnn Bolevik programlara uygun gelmedii gerektir. Ancak Sovyet iktidarnn ilk yllarnda bu kavramlarn uygun gelebileceini zanneden aydnlarn da olduunu yok sayamayz. T. Rskulov ve onun fikir taraftarlar, sadece o dnemdeki devlet iktidarn deil, hatta Komnist Partisinin de Milliyet anlay esasnda kurulabileceini sand. (KONRATBAYEV, 1994: 129-135) T. Rskulov'un ad geen programnda, gelecek Trk Cumhuriyetindeki Komnist Partisini "Trk Halklar Komnist Partisi" diye adlandrmay teklif etmesi bunun delilidir. (KONRATBAYEV) Bu fikir Trk Cumhuriyeti ordusu hakknda da sylendi. Sonuta, Trk Cumhuriyeti gelecekte Rusya Sovyet Fedarosyonu ierisindeki Trklerin bamszln salayan Muhtar Cumhuriyet esasna dayanan devlet olmalyd. Bu srada dikkate deer mesele, Trk Cumhuriyeti baka Trk devlet kurumlar iin her zaman ak, gelecekte ise devlet apnda konfedarasyon esasnda birletirilebilmeliydi. Sovyet iktidarnn son yllarndaki gelimesinin gsterdii gibi, T. Rskulov'un fikri, devrimci havann ortaya kard, o zamann tarihi gerei, Sovyet gereinin dourduu gibi bir olayd. mperyann bakentinde ve yerli ynetimlerde onu dinleyen ne kurumlar vard, ne yneticiler.

Sultan Galiyev Dedi ki...

Bunu Sultan Galiyev'in kaderi gstermiti. Murseyid Sultan Galiyev'in fikrine gre, Rusya Roma emperyas, Arap hilafeti, Cengiz Han, Timur ve Osmanl emperyasnn gittii yollara gidip dalmaya urayan bir emperyadr. Onun yerine gelen SSCB'de ebedi olmayan, geici bir olgudur. Bunlarn yerine bamsz milliyet devletlerinin ortaya kaca aktr ve bu tabii bir eydir. te, bunun gibi bu tarihi durumda SSCB ierisindeki Trk halklarnn btn bir devlet organizasyonunda birleecei kanlmaz

bilig-5/Bahar '97

128

gerektir. Ona gelecekte, komu Dou Trkistan'n, Afganistan ve Rusya'daki Trk blgelerinin de katlmas ihtimali byktr. "Benim fikrime gre", diye yazd Sultangaliyev, "dnyada bu hareketi engelleyebilecek g yoktur. nk bu hareketin lks ok ilerici ve devrimcidir. Onu geciktirmek, engelleyebilmek mmkn olabilir, ama kknden yok etmek mmkn deildir." (SULTANGALYEV, 1942: 469) Bu onun 1929 ylnda yazd fikirdir. M. Sultangaliyev, T. Rskulov ve M. okay gibi Sovyet hkmetinin Trkistan halklarn ayr cumhuriyetlere ayrma politikasn desteklemedi ve onu aka belirtti bile. " Bana ... Sovyetler iktidar ve partiya... Trk halklarn boy ezelliklerine gre ayrma politikasn tekrar incelemesi gerekli gibi grnyor, nk glenmekte olan reaksiyon glerin Trk Sovyet cumhuriyetlerini teker teker yok etmesi kolay olacak, btn olursa buna yapamazlar." (SULTANGALYEV, 1992) M. Sultangaliyev bu fikrini dier bir eserinde tekrar sylyor. O, "Moskova bugn Trkistan' ekonomik ve siyasi ynden zayflatmak iin Turan halklarn kk kavimlere ayrmakta, ama iki yl geer gemez paralanan Turan halklar, yeniden btnl elde etmeye alacak ve eskiden de kuvvetli birleik bir devlet oluturacaktr." (SULTANGALYEV, 1995) Oyuncak Cumhuriyetler Birliini kurmak, dardan milletlerin eitliini salayan devlet olarak grnmesine ramen, gerekte Milletler ilikisinde yeni sitemin d krmz, ii beyaz politika yrten yeni emperyalist anlaytaki bir hareket olduunu T. Rskulov'un da, M. Sultangaliyev'in de farknda olduklarn zaman gstermektedir. Kuvvetsiz, hukuksuz cumhuriyetler oluturmak her yerde " Vehkoroslarn " (Byk Rus) stnln salamayan "Btn, paralanamaz Rusya" politikasnn yolu idi. Ama, insaniyet tecrbesinin gsterdii gibi " btn paralanamaz" emperya olmaz. Sovyet emperyas da sadece tarih listesinde kalan emperya oldu. Sonuta, "Trk Eli" ideasnn ortaya kt dnemler Trk halklarnn tarih sahnesine kmas ile, etrafndaki trl etnik devletlerle yeniden mnasebet kurmalar gerekleti. Onun meydana gelip, her trl szgeten geip, sosyal,

siyasi ve manevi faktr olarak uluslararas ilikilerde yerine oturmas; Turan in, Turan ran, Turan Ellenler alemi, Turan Arap Hilafeti, Turan Mool, Turan Hungar, Turan Rusya gibi ilikiler akmnda, Trk halklar ortak tarihi menfaatlerinin farknda olup, onun uruna bilinli ve amal mcadele etmesiyle dorudan ilgilidir. Merkezi Asya tarihinde byk iz brakan Trk in, Trk Pars, Trk Arap, Trk Cungar savalar "Btn Trkistan" lksn glendirdi. Rusya emperyas Trkistan'a tamamen ve salam yerleemeyince ngiltere ve in gibi rakipleriyle mcadelede zayf deceklerinin farknda idi. imdi de yledir. Dier bir tabirle, "Btn Trkistan" lks, Trk halklaryla birlikte yaayp, zaman szgecinden geip, ar tarihi dnemlerde varolmalarn salayan ok nemli bir faktrdr. Bu lky ortaya karan, yukarda belirtilen tarihlerden ders alan Trk halkdr. Trl tarihi dnemlerde bu lky tayanlarn banda "Kltegin" yaztnn mellifi, Yusuf Balasagun, A. Nevai, M. Jumabayev gibi ahslar geldi. Eski Trkistan topraklarnda trl tarihi dnemlerde yerleip, birbirini etkileyen dini, etnik ve medeni etkilere ramen "Byk Trkistan" lksnn sre geldiini hayat gstermektedir. Trkistan yurdu ve topraklarna eziyet veren sosyal kataklizmlerden sonra bu lk lmez, anka kuu gibi yeniden canlanmaktadr. Mustafa okay, tarih snavnda yaayan, zamandan zamana, nesilden nesle devam etmekte olan "Btn Trkistan" (Byk Trkistan) lksnn devam ettiricisi oldu. "Trkistan" kavramnn tarihi gerek ve hayat damarnda yetien bu lk uruna mcadele eden seviyesine ulaabildi. Eski Trkistan, tarih yrynde birka kere bandan geirdii benzer olaylar, yani belli bir dnemde ortaya kp, sonra dalp emperya basksndan kurtulma durumunu gnmzde de bandan geirmektedir. Bu gibi tarihi durumlarda ortaya kan sorulardan birisi " Trkistan'n bundan sonraki takdiri ne olacak? ok budakl Trk yurdu ne yaparsa, bamszln ve baka lkelerle eitliim koruyarak, dnya medeniyeti yolunda geliebilir?" XX. asrda bu sorularn cevabm arayarak, nemli fikirler sunan Trkistan evlatlarndan biri de Mustafa okayulu idi. Bu kk almamzda bu devlet adamnn

bilig-5/Bahar '97

129

ileri srd btn Trk yurdu lksnden bahsetmek istiyoruz. Bununla birlikte, bu lk uruna alan alim Zeki Velidi Toan ve ba yazlarn da dile getirmemek adaletsizlik olurdu. Mustafa okayulu'un tarihi hizmeti tarihi ortaya karan tarihi ortadr. Her milletin dnyada, uluslararas ilikiler sisteminde kendi yerini bulabilmesi iin devlet bamszl; milliyet bilincinin harekete geebilmesi gerekir. Baka bir ifadeyle, devlet bamszl, o milletin nesilden nesle sre gelen srekli manevi araynn, faaliyetinin, dkt terin ve bamszlk uruna dklen kann neticesinde elde edilecektir. Dnyada insann bilinle yaamaya balad zamandan beri devam ede gelen gereklerin biri de budur. Kazak toranda nice asrlardan beri devlet ve bamszlk iin nice kanl mcadeleler yaplm ve bu hareket Ala aydnlar srasnda yeniden gndeme gelmiti. Hatta daha dnk XIX. asr Kenesan Kasmol'la balayan milli ayaklanma da zihinsel hedefi ynnden Ala hareketi seviyesine ulaamad. Arasnda yetmi yl gibi bir sre olan bu iki hareketi kyaslamak uygun olmaz. nk onlarn hedefi, ruhlar ortaktr, biri tekinin deiik zaman iinde devamdr. Buna ramen Ala hareketi halkmzn kendi aydnlarnn devlet bamszl hakknda ilk olarak zihinsel ynden gndeme getirerek hareket etmesidir. Meseleye ilmi ynden bakarsak, meselenin bu ynnden bahsetmemek mmkn deildir. Bu, orta a karanl ile baskda boulan Kazak halk iin, yeni medeniyete, XX. yzyl medeniyetine doru akan insan seline katlmaktadr. Bununla birlikte bu gaye Kazak halknn doru yolda olduunun delilidir. Ne yazk ki, Ala aydnlarnn balatt Kazak halknn manevi olgunluu zirveye ulaamad. Emperyann, partiyann tarihinde zel yeri olan Ala hareketini hatrladmzda canmz actan durumlardan biri de budur. Mustafa okayolu XX. asr banda Milli mcadele ve sosyal yenileme hareketlerinin balatclarndan biri idi. Bu sebepten de, smrgenlere kar hareket ettii iin srld. Her sosyal hareket balatclarnn, her birinin yerine getirdii greve gre tarihte yeri oluyor. Mesela, Alihan Bkeyhan, Ahmet Baytursunulu ve Mrjakp Dulatulu'nun XX. asrn balarnda milli

ayaklanma, Ala hareketinin teorik meselelerinin organize edilmesinde rolleri byktr. Trkistan halklarnn , Kazak halknn XX. yzyl Milli ayaklanma tarihinde Mustafa okayulu'nun kendisine has bir yeri vardr. XX. yzyl ilk balarnda, Ala ve Milli hareketin nemli iki dnemi vard. Biri, yaklak 1905 ylndan Alaorda hkmetinin kurulduu 1917 ylnn Aralna kadarki dnemi kapsyor. kincisi, i sava ve Sovyet iktidarnn teekkl etme dneminden, 1930'lu yllarn balarnda Ala aydnlarn cezalandran mahkeme sresi ile sona eriyor. Mustafa okayulu milli ayaklanma hareketlerinin bu iki dneminde de ndere uygun faaliyetlerde bulundu. Bu tarihi dnemde nce arlk, sonra onun yerine geen Sovyet iktidarna kar milli bamszlk bayran kaldran Trkistan (Kokond) ve Alaorda hkmetlerini kurmak iin alt. kincisi de Avrupa'daki Trkistanl emigrasyonun (Avrupa'ya g edenler) lideri olarak, Batl demokratlarn dikkatini ekebildi. Stalin totaliter sisteminin Trkistan'daki politikasnn smrgeci niteliini aklayarak yaynlad eserleri ve srekli yaynlar ile bizim tarihimizin yeni safhadaki siyasi hizmetini balatt. Aada bundan bahsetmek istiyoruz. Rusya emperyas ideologlar, dil ve Jayk'n dou tarafndaki Trk halklarm bamsz etnik, siyasi, medeni g olarak grmek istemedi. Aksine onlar imparatorluun glenmesi srasnda kendilerine has zelliklerinden ayrlp, Ruslatrlmas gereken nfus olarak grd. Emperya bu stratejik hedefe ulamak iin, trl tarihi dnemlerde trl hileyle hareket etti. Emperyann politikasn inceleyen ilmi eserler gereklidir. Fakat bu nitelikteki eserler yaynlanmad. Buna ramen, merkezden Trk halklarm yneterek ezme ve Ruslatrmada kullanlan baz yntemleri syleyebiliriz. Rus basksna ncelikle urayan Tatar ve Bakurt halklar idi. Ele geirmek iin ilk nce bu halklarn yeni teekkl eden devlet sistemini ortadan kaldrd. Devlet, beraberlik ve bamszlk belgelerini ortadan kaldrmaya, toplumun kendisini koruyabilme yeteneini kkten yok etmeye alt. Rus ynetimini oturtmak iin kullandklar yntemleri; yeni sistemi kabul etmek

bilig-5/Bahar '97

130

istemeyen Tatar, Bakurt ve Nogay beylerini toprak sahipliinden ayrmak, bazlarn i Rusya'ya srp kabul edenlere ise baz kolaylklar salayarak, kendilerine ekmeye almaktr. Yerli yneticilerden kalan evler, saraylar, verimli topraklar i Rusya'dan g eden Rus pomesikleri, tccarlar ve din hizmetilerine paylatrd. Yeni topraklardan pay alp zengin olmay mit eden bozgunlar veya efendisinin eziyetinden kaan kaaklara trl kolaylklar saland. Onlarn yeni corafik ve etnik ortama kolay almalar iin trl ekonomik, siyasi ve medeni faaliyetler yapld. Smrge ynetiminin bu amala kulland byk ilerden biri de Trk halklarnn hayatndan slam' uzaklatrmaktr. Yeni ynetim Rusya'ya kar, slam dininin manevi karlk oluturabileceinin farknda idiler. Bu sebepten slam dininin Trk halklar yaamndaki tesirini zayflatp, sonra yok etmeye altlar. Mesela, sadece 1742 ylnda Kazan blgesindeki 546 mescidin 415'ini yktn sylemek yeterlidir. (URAL, 1993) XIX. asrn sonu XX. asrn banda ynetimini Orta Asya'ya kadar uzatabilen Rusya Bakurt ve Nogay lkelerinde kulland yntemleri yeni lkelere de uygulamaya balad. Yaam kayna olan ata yurttan, gelenek grenekten, kltrden ayrlma tehlikesi bu lkelerde de olutu. Bu durumda Rusya smrgesine kar gelebilecek bir g gerekli idi. Byle bir gc Rus emperyasna tabii tutulan Trk halklarn birletirerek oluturmak mmkn idi. Trklk ve slamclk (Pan Trkizm ve Panislamizm), Rus basksna kar mcadele srasnda ortaya kt. Aslnda Pantrkizm ve Pan islamizm savunma ideolojisi idi. Rusya emperyasnda XX. asrn balarnda Trk halklar arasnda milli ayaklanma hareketi olumadan nce baskya kar mcadele genel slam hareketi eklinde ortaya kt. Onun ynlendiricileri, Devlet Dumasnn Mslman hareketi idi. deas milli ayaklanma nitelii tayan slam hareketi iinde smail Gaspirmski, Sadri Maksudov, Ali Mardan Topubayev, Selimgerey Cantrin gibi aydnlar bulundular. Kazak toplumunun mslman hareketi hizmetinde byk almalar yapan, zellikle A. Bkey-hanov' ve M. okay' belirtmek gerekir. 1916 ylnn Aralnda M. okay, A. Bkeyhanov'n teklifleri zerine Mslman

hareketi brosu sekreteri olarak tayin edilmiti. Rusya Mslmanlar ve Trk halklarnn milli ayaklanma dnemlerinde karlan yaynlar da vard. Balcalar "Tercman" ve "Vakit" gazeteleridir. Kazak milli mcadele hareketinin ilk ideolojik yayn olarak ve bu grevi sonuna kadar gtrebilen A. Baytursmov'un " Kazak " gazetesidir. 1905 Rusya devriminden soma gelien Btn Rusya Mslman hareketi ilk olarak, Duma seviyesinde Trk ve dier Mslman halklarnn en nemli siyasi ve sosyal meselelerini gndeme getirdi. kinci olarak, Tatar, Kazak ve baka Mslman lkelerin gen ve milli ayaklanma hareketinin gelimesini destekledi. lmi kaynaklarda Mslman Trk hareketlerini aratranlar, hakl olarak, bu hareketlerin " Rusya'ya kar " olduu gereini teorik ynden aklamaktadr. Onlarn asl amalar ise, Rus emperyasma tabi Trk ve Mslman halklar baskdan azat etmek idi. Bu sebepten Rusya Mslman hareketinin programnda grevler belirlendi. rencilik ve genlik a emperyann siyasi merkezlerinden biri olan Petersburg'ta gemesi, Mustafa okay'n sosyal grlerinin olumas, bamszlk hareketi aydnlarnn getii yola benzemektedir. Hepsi de Rus emperyasnn Ural'dan geip, Trk halklarnn tarihi vatan, dnya medeniyetinin ocaklarndan biri olan Orta Asya ierisine doru ilerleyip, onu smrge blgesine dntrdn farketti. Hepsi de bu hareketin yerli halklarn ayak alt edildii dnemde milli duygularn farketti. Kendilerinin bu dnemde ynlendirici ve itici g olabileceklerinin anladlar. Yaklak 1914 ylnda balayarak Mslman hareketi hizmetine katlan 1916 ylnda onun sekreteri olan Mustafa okay, belli derecede, btn Rusyal milli ayaklanma ve Mslman hareketinin iinde bulundu. Bu durumun getirdii avantaj, emperya iersindeki Trk ve Mslman halklarn yaamndaki en nemli olaylar konusundaki ok deerli bilgilerin burada alanlarn elinden gemesidir. Mustafa okay Devlet Dumas hareketine, 1916 Trkistan'daki trajik olayla ilgili Duma ve hkmet huzuruna bildiri hazrlad srada katld. Bildiri hazrlama grevi A. F. Kerenskii'ye yklenmiti. Lzumlu bilgileri toplamak iin A. F. Kerenski 1916 ylnn sonbaharnda Takent'e geldi. Onunla birlikte

bilig-5/Bahar '97

131

gelen Duma temsilcileri (vekil ) arasnda M. okay da vard. O, yln sonuna kadar yksek ynetim huzuruna sunulan bu bildirinin hazrlanmasnda M. okay'n da katks vard. ubat devriminde M. okay Petersburg'ta idi. 1917 ylnn 20 Martnda A. Bkeyhan ve M. Dulatulu ile birlikte Kazak gazetesinde yaynlanan "Ala ulu" adl bildiriyi imzaladlar. Bu bildiride yazarlar, Kazak halknn geici hkmeti destekleyeceini bildirdi. Bu yln yazna doru Kazak aydnlar, I. Dnya Sava'ndan dnen Trkistanllar meselesini zmeyle urat. Onlarn arasnda M. okay da vard. M. okay baka Trkistanl aydnlar gibi ubat devrimini destekleyerek, geici hkmet srasnda Trkistan'daki siyasi olaylara katlyor. 1917 ylnn Nisan aynda bir hafta boyunca Takent'te sren blge Mslmanlar toplantsnda, Trkistan Blge Merkezi Mslman urasn kuruyor, onun bakanlna M. okayulu getiriliyor. Bu Trkistanl aydnlar tarafndan gsterilen en byk gvenini gstergesi idi. Bu olay hakknda M. okayulu kendi hatralarnda yle yazyor: " ok nemli olan Milliyet uras bakan olmak beni sevindirdi. ura yeleri arasnda yamn kk olmas, benim bu makam kabul etmemi zorlatrd. Bu durum sadece benim otoritemden kaynaklanan bizdeki aydnlarn azl ve ihtiyacn grnts idi. Ben Trkistan Milli hareketine bir asker, bir ii olarak katlsam bile, kendimi en mutlu adam olarak hissederdim." (OKAY , 1997 ) Bu hizmetiyle birlikte M. okay bu ylda Takent'te Srderya blm yneticisi, Trkistan komitesi yanndaki Blge Sovyeti yesi ve baka hizmetler yapt. Ancak, geici hkmet, zellikle onu yerine geen Sovyet iktidar, Trkistan halklarnn kendilerini ynetme hakkn tanmad. 1917 ylnn 22 Kasm 'nda hizmetine son verilen Trkistan blgesi Sovyetler hkmetini kuruyor ve onun yeliine yerli Mslmanlardan hibir vekil almyorlar. Bu durum, M. okay bakanlndaki " Trkistan Blge Mslmanlar uras" nn ak harekete kmasna sebep oluyor. Bu yln 26 Kasm'nda Kokond ehrinde almaya balayan "Blge Mslmanlar Toplants" Trkistan halklarnn kendilerini ynetmeleri iin, Trkistan' Rusya Federatif Cumhuriyeti ile beraber corafi autonomyal

(muhtarlk) olarak ilan etti. Trkistan geici hkmetini kurdu. nce, M. okay bu hkmetin d ileri bakan, iki hafta sonra bakam oldu. Trkistan Muhtar Cumhuriyeti'ni ilan eden M. okay ve onun arkadalar bu hedefe ulamann ne kadar zor ve dehetli olacann farknda idiler. O, toplantdaki konumasnda: "Sizler bir anda devlet kurmak istiyorsunuz. Ona bizde insan gc ve iman yoktur. Asker kurulmad. Rusya ne kadar bunalmda olsa bile, bizden ok kuvvetlidir. lan etmek kolay, ancak bizim durumumuzda onu muhafaza edebilmek ok zordur" demiti. 1917 ylnn bunalmnda bu dnce bir tek M. okay' endielendirmemitir. Bu fikri Alaorda Otonomisi kurulduunda A. Bkeyhan da belirtmiti. 1917 ylnn ubat'nda Boleviklerin kuvvetle Kokond' yerle bir edip, dattklar Trkistan (Kokond) Muhtar Cumhuriyetinin hedefi neydi? Sovyet tarihinin, bilinli olarak saptrp, feodal nitelikte gstermeye alt Trkistan otonomisi, sadece bir ehir kapsamnda olay deildi. Trkistan halklarnn kendini ynetme haklarm kabul etmeyen Takent Sovyet iktidarna kar ortaya kan, btn Trkistan apndaki bir olay idi. Bu hkmet hibir zaman seperatif ama gzetmedi. Bolevikler iktidar ise Kokond otonomisini kuvvetle bastrarak, yerli halk huzurunda Kazaklarn ayak alt edilmesinin rneini gsterdi. Kokand Hkmetinin yeleri, Trkistan Sovyetler toplantsna yollanan mektubunda yeni ynetim ve ideolojinin halka zorla kabul ettirildiim sylyor: "Hibir hkmet, mkemmel bir ahs ynetse bile, halkn kendisinde olmayan idealler ve lkleri ortaya karmaz ve buna gleri de yetmez." diye yazd. 1917 ylnn Aralk aynda M. okay Ornbor'daki II. Kazak toplantsna katlp, teekkl eden Alaordu hkmetine katld. Bylece yeni kurulmu olan iki hkmete de ye oldu. Bunun sebepleri vardr: lk olarak, Kokand'da Trkistan otonomosi ilan edildiinde, M. okay bir aya geer gemez Alaorda hkmetinin meydana geleceinden haberdar olmad ve onu artlarn getirdii yorgunluktan dnmedi bile. kinci olarak, Alaordu hkmetinin yesi olmasn uygunsuz gremeyiz. nk Alaorda hkmetine oy veren Aralk toplants "Bir ay sresinde Alaorda

bilig-5/Bahar '97

132

Trkistan Kazaklarn birletirecek, birletirmese bile halka bildirecek" diye karar almt. Okuyucuya meselenin ak olmas iin unu ekleyebiliriz. 1917 ylnn buhranlar srasnda Kazak aydnlar arasnda Kazak lkesinin Devlet birlii konusunda ortak fikir olmad. M. Dulatulu bu mesele konusunda u aklamalar yapyor: " O srada Trkistan ile Kazak birlemeli diyenlerin dncesi Rus basksndan kurtulmak ve milliyet menfaati iin Orta Asya lkeleri ile birlememiz gerekir " diyorlard. Bkeyhanulu Alihan'n fikri ise: Orta Asya olarak (zbek ve dierleri ile birlemeliyiz. Onlarda gericilik (konservatizm), din yolunda tutuculuk (fanatizm) gl. Onlar hoca, mollalarn ynettii halktr, eriata smsk balanan halkn, ekonomisi farkl, kltrleri bizden de aa. Bu sebeplerle iki kr birleirse yaayamayacaz fikrini ileri srd. Bkeyhanulu'nun bu fikrine biz de katlyoruz, diye bildirdi. (KP: YKK. Arivi. 78754 i. GT, s. 41 42) Olaylarn ak bu iki otonominin yaamn uzun srdrmedi. Halklarn kendilerini ynetmesi, haklarnn salanmasn hedef edinen ve birbiriyle mcadele eden siyasi toplar durumunda, bu meselenin baka trl zlmesi mmkn olmazd. Fakat bizim iin ak olan bir mesele, M. okay'n hayatnn sonuna kadar Trkistan halklarnn bamszl ve onlarn devlet birlii fikrini korumas idi. Bu fikrin ts olarak, hayatna son verdi. Salnda syledii bu fikrin, XX. asr sonlarna doru gerekleme imkanlarnn zor olacann farknda olarak, stratejik ynden ne kadar derin ve ak olduunu zamann ispatladna hi phemiz yoktur. Rusya emperyas ierisindeki i mcadelenin glenmesi srasnda M. okay nce 1920 ylnda Mankstay'dan Grcistan'a geiyor, sonra, yani 1921 ylnn ubat'nda stanbul'a gidiyor. Burada bir kk noktaya deinmemiz fazlalk olmaz. M. okay Grcistan'da dergi yaynlad sralarda, Takent'teki Sultanbek Kozanulu'ndan bir telgraf alyor. nce tutuklayp, sonra zr dileyen Sovyet hkmetinin, Kokand hkmet yelerine amnistiya (genel af) ilan ettiklerini, Mustafa'nn da Takent'e dnebilecei bildirilmiti. Mustafa okay bu arada ok doru bir karar alabildi, dnmedi. Bylece onun hayatnn sonuna kadar sren srgn (politik snk) hayat balyor. Mustafa'nn lke dna

gitmesi doru idi. Hayatnn sonradan gsterdii gibi, d lkelere gitmeyip, vatannda kalan Ala aydnlarnn kaderi iki trl oldu. Biri, Sovyet iktidarn i dnyalar kabullenemedi, ama kabul etmeye mecbur oldular. A. Bkeyhan OGPU sorgulamasnda verdii cevabnda: " Ben Sovyet hkmetim sevmiyorum, ama kabul ediyorum ", demiti. A. Baytursunulu " Ben sadece vatanmn medeni gelimesini salayabilen iktidar kabul ediyorum ", diye Sovyetlerin bu vazifeyi yerine getirebileceklerinden pheleniyor. Bu taraf tutanlar ne srld, soma tamamen kuruna dizildi. kinci taraftakiler, Ala ideolojisinden, yani milli bamszlndan vazgetiklerini resmi ekilde bildirip, ( M. AVEZOV, A. ERMEKOV) Sovyetlere boyun emeye mecbur oldu. M. Avezov'un resmi beyanndan alnt: "Kazakistan'daki i ve d mcadele gruplar ve ahslarn endielerine ramen, bildiriyorum, onlarn getii yol, tarih tarafndan reddedildi, lme gtrecek bir yoldur tenkit ederek... bu gibi toplarla olan eski balarm, sonuna kadar koparacam. Eski yolumdan ve onlarla balayan eski grlerimden vazgeeceim. " Bu yolu tutanlarn kuruna dizilmeden kurtularak ve Sovyetleri samimi olarak kabul ettiklerini syleyemeyiz. Vatanlarnda kalan Ala aydnlarnn kaderlerinin byle olacann M. okay farknda idi. Bundan dolay srgn kaderini seti. Onun bu adm insani cesaret idi. nk, gurbette siyasi mcadele vermek, Kazak evlad iin allm bir durum deildi. Bizim iin M. okay'n gurbete gitme sebepleri belirsizdi. Onun bu karar almasn kimlerin telkin ettikleri de belirsiz. Bu sorular hibir zaman cevaplanmayabilir. Belli olan, Mustafa okay bu karar, Rusya emperyas ierisinde Bolevik sistem oturtulduktan soma ald. Tereddt etmeden, sevgili ei ve hayat arkada Marya Yakovlevna'y alp stanbul'a gitti. Ama oradan Paris'e geti. Ona Trkistan'daki Bolevik iktidarla mcadele iin Avrupa ortam, Avrupa mcadele tecrbesi gerekli idi. Kerenskii'nin yaymlad "Gnler " ve Milyukov'un Son Haberler gazetesinde altnda bu amalan gzetledii aktr. Ama Mustafa'nn btn ve bamsz Trkistan lksnden Boleviklerin holanmad gibi Paris'teki Rus demokrasisi de holanmad. Emigrasyondaki Rusya'nn hedefleri ile ince ruhlu Mustafa'nn anlaamayaca belli

bilig-5/Bahar '97

133

idi. Bu sebeple o, ok uzatamadan (1923) Rus gazetesiyle ban koparp, Kerenskii ve Miluykov'dan uzaklat. " Eer ben gn getike separatist olmaya balarsam" diyordu; Marya Yakovlevna'ya, bundan Ruslar suludur. Trkistan sadece bir kat zerindeki fedarasyon cumhuriyetidir." (OKAY, 107) Mustafa okay'n Paris'e gelmesinin amac, vatan Trkistan'n bamszl iin mcadele etmektir. Trkistan'da yrtlen Bolevik denemelerinin ilmi tenkidini yaynlamaktr. Bu giib vazifeyi yerine getirmek iin onun tecrbesi de yeterli idi. Devlet Dumasndaki sekreterlik, Takent'te yaynlanan "Birlik Tu" gazetesinin ynetmenlii, Grcistan'da "Erkin Dal", "Mcadele" gazetelerindeki faaliyeti, "Ri lkelerde" dergisinin ynetmenlii tecrbe kazandrmt. Mustafa okay'n yaynda tenkitle uramasna, Sovyetlerdeki, zellikle Trkistan'da zgr fikrin gittike kstlanmas sebep olmutu. O, Boleviklerin snrsz iktidara ynelerek, hibir kar gc oluturmayacann farknda idi. Bu sebepten onun anladna gre, Trkistan'daki Sovyet iktidarn eletirme amacn, 1922 ylndan itibaren yaynlanmaya balayan, Zeki Velidi ynetimindeki "Yeni Trkistan" dergisi gerekletirebilirdi. Daha sonra bu yayn 1929 1939 yllarnda sreli "Ya Trkistan " dergisi deitirdi. Bu yaynn yneticisi kendisi idi. Derginin amacn bildiren "Bizim Yol" adl n sznde M. okay "Eer biz halkmzn Milli bamszlk ruhunu zayflatmadan 'Ya Trkistan' sayfalarnda verebilirsek o zaman hepimiz iin deerli ve ok ar sorumluluk getiren grevin yarsn yerine getirmi oluruz. "Bu iimizde gsterilen yardm yok denebilecek kadar. Ancak biz vatanmzn Milli bamszlk iradesinden, vatandalarmzn manevi isteklerinden destek alyoruz. Bu sebepten ar artlara ramen yayn balatacaz " (OKAY, 1929) M. okay Trkistan'daki Sovyet iktidarnn halk niteliine inanmad, ciddi eletirmeyi kendi grevinden sayd. "proleteryasz'Ve "proleteyat" diye snf kimsenin duymad Trkistan'da, Moskova, "Proleteryat diktas nedir?" sorusuna "tabii, Rus proleteryat diktas" diye uygun cevap getirdi, diye yazd. Bu n sznde 1920 1930'lu

yllarda, Trkistan'da Sovyet iktidarnn gerekletirdii toprak reformunu, devlet ynetiminin, zengin snfn mlkne el koyulmasn, gebeleri yerleik hayata geirmesi gibi sosyal, ekonomik denemeleri eletirme ve inceleme faaliyetlerinde M. okay ve onun yaynlar byk katkda bulundular. Onun " Sovyet daresindeki Trkistan " adl eseri meseleyi dardan gzetleyen batl bir aydnn eseri deil, Trkistan'da gerekleen ilerin kkenini, sebeplerini bilen, bu blgede yetien aratrcnn tahlili idi. Bu sebepten glenmeye balayan totaliter rejim ve Stalin'e M. okay'n eletirileri ho gelmedi. Onlar iin, bu eletiriler, Bat ve Sovyetler Birliine dmanca fikirler oluturma tehlikesini yaratt. Bu sebepten, Stalin'in propaganda mekanizmas 1920'li yllardan itibaren bu konuda kastl faaliyetler yapmaya balad, banda da Stalin'in kendisi bulundu. M. okay eletirilerinin nemi, onun saylara dayanan bilgilerinin kesinliinde idi. Bu bilgileri M. okay Trkistan'daki Rus ve Kazak dili yaynlarndan alrd. O, yaynlardan birisi Takent'te 1920 1925 yllarnda yaynlanan resmi " Ak Yol " gazetesi idi. Kazakistan'daki sosyal deiimleri eletirmeyi amalayan bu gazete, o sralarda Sovyet Trkistan'ndaki kar taraf tutunan bir tek yayn idi. 1920 1925 yllar arasnda bu gazete etrafnda Ala, Milli mcadele ruhlu aydnlarn toplanmas, yaynn eletirici yeteneini oluturmutu. "Ak Yol" un ideolojik ynlerini Sovyet sistemine kar bulan J. Stalin 1925 ylnn 29 Mays'nda "Ak Yol" gazetesini ilgili tavryla uyard. Orada " Benim bu gnlerde ' Ak Yol ' gazetesi ile tanma frsatm oldu. Ben bununla, belirsiz okayev ve Akgvardya (beyaz ordu) yaynlarnn makalelerini hatrladm. En korkun olan da bu makalelerle dergiler arasndaki 'Ak Yol" un manevi 'birliini' yakaladm. Olaanst, ama olgu budur. 'Ak Yol' bylece okay' bilgilendiriyor" diye yazd. (PRESDEN) . Stalin'in "Ak Yol" eletirisinin basit bir eletiri olmadn, Sovyet gereinin M. okay gibi kar taraftarlarna yardm eden eletiri olduunu vurgulayarak, "Bu gibi eletirilere Sovyetler Birlii'nde yer verilmemelidir." diye yazd. Mektubunun sonunda Ala aydnlarnn ideolojik ie katlmalarna tamamen kar

bilig-5/Bahar '97

134

olduunu bildirdi. "Byle olmaynca, okayev'in Kazakistan'da zafer kazanaca hakikate dnecektir", diye sonulad. (PRSDENT ARV) Yaklak bu dnemlerden itibaren M. okay Trkistan'daki sosyal deiimlerin Bat Avrupa'daki kar taraftar olmaya balad, sras gelince Stalinci propoganda mekanizmas, okayulu'nun yaynlad makalelerle haberdar oluyordu. Onlarn bu karlkl "ilgileri" M. okay'n vefat ettii 1941 ylnn Aralk ayna kadar srd. 1920 ylnn ortalarndan itibaren Avrupa'daki Mustafa okay'a eski Bakurt Cumhuriyetinin yneticisi Zeki Velidi katld. Onlardan nce, Tatar aydnlar Yusuf Akura, Sadri Maksudi, Gayaz shaki vard. Biz bu gnlerde bamszlmza kavutuumuz sralarda, halkmz iin ar dnemler olan 1920'li yllarda, siyasi faaliyetlerini devam ettirmeyi salayan, destek olan Avrupal demokratlara memnuniyetimizi belirtmemiz gerek. Avrupa'ya snan Tatar aydnlar ile birlikte, srgnlerin hayat ve hizmeti aratrlmaya deer konulardr. Bu arada M. okay'n faaliyetini aklayan belgelere deinmekte yarar vardr. Avrupa'ya giden eitli milliyete mensup aydnlar 1920'li yllarda Varova'da sizin ve bizim bamszlmz iin ortak, Stalin rejimine kar istiklal "Prmetery" adl kurumu kuruluyor. Onun arasnda Maral Pilsutski'in bulunduu Polonya Demokrasisi destekliyor. Bu kurum araclyla 1929 ylnn Mays'nda Varova'da arkiyat Enstits ilmi teorik konfreans dzenleniyor. Bu konfreansda M. okay Sovyet iktidarnn Trkistan'daki durum hakknda konuma yapyor. M. okay ve dier Trkistanl siyasi srgnlar dinlemek iin buraya Moskova'dan, SSCB D leri Bakannn ark Blm bakan General Gluko ve ekibi geliyor. Bu ve baka belgeler, OGPU'ya M. okay ve Ala liderleri arasnda mnasebet olduu ihtimalini gsteriyor. 1927 1930 ve 1930 1932 yllarnda iki kere, Ala hareketi yneticilerini tutuklama ve sulama dnemi olmutu. Bu mahkeme srasnda Ala aydnlarn sorgulamada sorulan soru, Mustafa okay ve Zeki Velidi ilikileri konusunda idi. Bu sorulara verilen cevaplardan bahsetmenin mmkn olmadndan dolay, sonu olarak syleyeceimiz, sorgulama srasnda Ala

aydnlar M. okay aleyhinde konumadlar, onun bamszlk hareketinin deerini bildiler. zellikle ar ekilde sorgulananlar 1922 1924'l yllarda Almanya'da tahsil yapan G. Birimjanov, A. Munaytpaov, Kozbekov ve Bitileyov idi. (PRAVDA, 1929; 127) Mesela, M. okayulu aleyhinde konumas olan G. Birimcanov'n sorgulamada verdii cevab: " okayev Berlin'e geldi. Ben ona hayat hakknda sorular sordum. Daha nce grmtm, ama tanmyorduk. Benim fikrime gre, avangardclarla (beyaz ordu) ilikisi olan,bir siyasi srgn tipidir. O, gazetede altndan ve yaamn ktlnden bahsetti. SSCB'deki durumu sordu. Sovyet hkmetine hakeret etti " dedi. Gnmzde M. okayulu'nun eletirileri ne kadar doru ve Sovyet iktidarnn Trkistan'daki gelecei hakkndaki yorumu ne kadar geree uygun dt ? Sovyet ideolojisi yaynlarnn M. okayulu'nun yapt eletirilerin ilerine gelmemesinin sebebi vard. nk yukarda belirtilen J. Stalin'in mektubunda bildirildii gibi M: okayulu eletirisi ile dorudan iliki olduu tartmaszdr. Bu ilikide iki tarafn da suu yoktu. Asl sulu, onlarn eletirisine sebep veren Sovyet Trkistan' gerei idi. Burada u durumlar da dikkate almalyz. M. okayulu'nun eletirisi sadece "Ak Yol" gazetesi etrafnda toplanan Ala aydnlaryla rtmyor. Bununla birlikte 1920 1930Tu yllar Sovyet yneticiliindeki T. Rskulov, S. Aslenyarov, S. Saduakasov vs. Kazak aydnlarnn eletirisi ile aunyd. Baka bir tabirle, M. okay ve lkedeki aydnlarn Sovyet idaresini tahlil etme konusundaki eserleri, yolun iki tarafnda bulunarak ortak meselelerinden bahseden komular diyalogunu hatrlatyor. M. okay tenkitlerine Ekim Devrimini Trkistan halklarnn byk sevinle kabul ettii konusundaki Sovyet propaganda tarihi geree ne kadar uygun olduunu aklamayla balyor. O, Trkistan halklarnn, onun iinde Kazak halknn Ekim devrimiyle hibir alakasnn olmadm, Boleviklerin programlarn anlatma amacyla Kazaklar arasnda propoganda ilerini, sadece iktidara geldikten sonra balattm, onlarn sz ile ii arasndaki uyumazlklarn, Sovyet iktidarnn ilk gnlerinde bile grndn delillerle aklyor. Bu mesele ile ilgili unu sylemeliyiz. Biz

bilig-5/Bahar '97

135

imdi, XX. asr sonlarna doru Sovyet dnemindeki tecrbemize ve dnya halklarnn gelime yoluna dayanarak Kazak ve dier Trkistan halklarnn Ekim Devrimi'ni kabul edemeyilerinin tabii olduunu syleyebiliriz. Trkistan halklarnn Ekim Devrimi'ne alakasn, onlarn ekonomik sosyal gelimesi ile badatrmadan kurmak temelsiz olur. Zamann gsterdii gibi bu gibi iliki aslnda komnist ideann hayalciliine, pratik anlayta Trkistan halklarnn menfaatim aykr gelmesindedir. M. okayulu'nun "Sovyet Ynetimindeki Trkistan" ve dier eserlerinde zellikle incelenen meselelerden biri, toprak meselesidir. Bu eserinde, "Sovyet ynetiminin Kazakistan'daki tutumu, yklan arlk dneminin eski politikasn hatrlatyordu", diye yazd. (OKAYEV, 1993) Bu abartl bir fikir deildir. Bu mesele ile aina olan, biz, cesaretle syleyebiliriz, arlk ynetimi toprak meselesinde Sovyet hkmetiyle kyaslanamaz. Sovyet ynetimi toprak meselesi ile ilgili Kazak halkna verilen vaadini yerine getirmedi. 1921 1922 'li yllarda yaplan toprak reformu, byk bir hzla balatlmasna ramen, zmn bulamadan durduruldu. nk Merkezi ynetim iin uzaktaki "tara"nm karndan ziyade, i Rusya blgelerinden taman Rus kylleri ve orta zengin kyllerin balatlan toprak reformunu durdurmay talep eden istekleri daha anlaml ve yakn idi. Tarih sahasnda hala doru deerlendirilemeyen, Serafimov'un bakanl ile kurulmu olan, V.SK (Sovyetler Birlii Yrtc Komitesi) . Ayrca kmitenin (1921 1925), Kalin'in emri ile Jetisu (imdiki Almat blgesi, Krgzistan'n u ve Issk gl blgeleri) topraklarnda Rus autonomyasn kurma konusunda sosyal, ekonomik uygulama bunlarn delilidir. kinci olarak, Kazak yurdu ile aydnlarnn, i Rusya'dan g edenler dalgasn durduramaz istekleri ayak alt edildi ve totoliter sistem oturduktan sonra, yerletirme politikas yeni safhada geliti. 1929 ylnda Kazakistan'da Pereselen (yer deitirenler) yneticilii alp, btn cumhuriyet ierisinde arlk dnemindeki yer deitirme sistemi yeniden yaplandrld. (GRADA) Tam bir smrge niteliindeki bu rgt Boleviklerin amacm gizleyerek gstermemeye alan u grevleri yklendi. " Kazakistan Sovyet Muhtar Cumhuriyeti ekonomisinin gelimesini salamak, byk ekonomi kurarak kyleri yeniden

kurtarma, Trkistan, Sibirya'ya yakn yerleim blgeleri ekonomisini gelitirme, yerli halk organize ederek ekonominin en yksek trne gemesini salamak ". G edenler meselesiyle ilgili tekilat kurup, i Rusya rus kyllerinin tanmasnn yeni dneminin almas ve gebe Kazak yaamm birden yerleik yapmaya allmas ile ayn anda yrtlmesi tabii tesadf deildi. Kazaklar yerleik hayata mecbur ederek, (aslnda verimsiz, l blgelere) Rus kyllerine geecek fazla topraklar oaltmay gaye edinen smrgecilerin, arlk dneminden itibaren sre gelen isteini Sovyet iktidar bir kararla gerekletirdi. M. okay Sovyet iktidarnn Trkistan'daki kadro politikasn da eletirdi. O, mehur yazar G. Safarov'n "Smrgecilerle kendileri ile denk komuup, yerli halk ynetebilen yneticileri lzumsuzdur. Onlara sadece tercman ve polisler gerek " fikrinin doru sylendiini ve bu politikann 1930T yllarda bile deimediini yazyor. M. okay Trkistan'dan ok uzakta olduu iin Sovyet iktidarnn o dnemdeki kadro politikasnn gzle grnmeyecek ynlerini fark edememesi de mmkndr. Mesela, 1920'li yllarda Kazakistan'da yneticilikten trl sulamalarla , ok yetenekli, tannm aydnlar uzaklatrld. Merkezin emirlerini hemen yerine getiren Goloekin gibiler geldi. Bunun hakknda Ala aydnlarndan Mrzagazi Esbolulu 1929 yl UGPU'a verdii bildiride " partiyadan " milliyeti ve baka sulamalarla en yetenekli Kazaklar uzaklatrld. Onlarn yerine nemsiz birileri getirilip, onlar kullanarak, Kazaklar kendilerim kendileri ynetmekte iddiasn sylyorlar." diye yazd. Kazakistan'da iktidara Goloekin'.in gelmesi ile, ynetimdeki deiiklikler 1932 1933 yllarndaki halk trajedisine yol at. Biz burada Trkistan'daki Sovyet idaresiyle ilgili M. okayulu'nun dikkatini eken baz meselelere deinmi olduk. Byk devlet adamnn ok ynl meselelerle ilgili almalarn bir makale erevesinde incelemek mmkn olmayacaktr. Bizim sylemek istediimiz Sovyet hkmetinin Trkistan'daki trl sahalardaki siyasi faaliyetleri inceleyerek, onun smrgeci arlk ynetimiyle badaln ve bu ynetimin gstermelik faaliyetleri yayn araclyla, M. okayulu'nun srgn almasnn temel ve asl yn olarak

bilig-5/Bahar '97

136

deerlendirilmesinin gerektiidir. nk S. ekibayev gibi yazarlarn M. okayulu'nun 1941 ylndaki faaliyetine Trkistan blgesinin tekil edici olarak gsterip, 1920 1930'lu yllardaki sosyal adalet araylarn ispatlayan teorik, gazetecilik ve siyasi faaliyetini dlayp, unutturmaya altn grrz. Sevgili ei Marya okay'n bildirdiine gre, Mustafa okay iktidar hrs ve kendi menfaatini ne karma duygusu olmayan insanm. Ama zaman, ortam, siyasi akm onu her zaman nde olmaya itekledi. Mesela, 1917 ylnn Kasm'nda Kokand'ta Trkistan autonomyasn ilan edip ilk gnlerde onun ynetimini M. Tnbayulu'na teklif ediyor. M. Tnbayulu birka gn sonra bu grevden istifa ettikten soma, kendisi ele alyor. M. okay'n gsterdii hizmetinin ok olduu kanaatindedir. Marya okay hatralarnda u fikirleri sylyor: " Hayatnn son dnemlerinde, 1940 ylnn sava sralarnda, o her zaman Trkistan'n Bolevik basksndan kurtulmasn arzuluyordu: ' Allah, lkemin bamszla kavutuunu nasip ederse, ben sadece propaganda ile urarm. Genler hkmet kurarsa, ben lkemin tarihi ve dier lke halklar hakknda harika kitaplar yazmayla urarm!' ", diyordu. M. okayulu'nu Trkistan lejyonu kurucusu, katil, din adam alarak gstermek isteyenler de yok deildir. Bu geree uymayan bir iftiradr. Byle dememizin sebebi, M. okayulu'nun "Trkistan Lejyonu" gibi askeri tekilat ortaya kmadan nce vefat ettiine dair belgeler yeterlidir. Bunlardan birkan syleyebiliriz. Bu srada en deerli bilgi M. okayulu'nun e Marya okay'n hatrasdr. Hatra Rusa yazlp, Trke'ye evrilip, stanbul'da 1972 ylnda yaynland. Bu hatrasnda Marya Yakevlevna, Berlin ehrinde " Viktorya " hastanesinde 1941 ylnn 27 Aralnda vefat eden ei Mustafa'y son sefere uurladm yle yazyor: " Cam duvarn br tarafnda aa tabutta Mustafa zerinde ipek pijamas yatyordu. Yzn beyaz bir bezle rtm, elleri karnnn yannda uyuyormu gibi, yz genlemi gibi grnd. lm deil, uyuyormu gibiydi. Kardaki duvara tabutun kapam dayamlar. Ben Paris'ten Kur'an ve sar getirmitim. Ellerinin zerine Kur'an' koyduk, tekke ve sar, Mslmanlardaki gibi bana geirdik." len insana yaplacak hizmeti hemerileri yapm

olabilir. Buna ramen Marya okay'n kendi eini tanmamas mmkn deildir. Bu hatrasnda Marya Yakevlevna Mahmut Aykarl diye birisinin, " Vefaszlarn Hikayesi " adl kitabndaki M. okay'n 1942 ylnda ldne dair fikrini reddediyor. Bununla birlikte, einin bana dikilen mezarlkta onun vefat ettii zamanla ilgili" 27. 12. 1941 " yazsn geen sene Berlin'e seferimizde mezarlkta grdk. Trkistanl Alaman esirlerin durumunu iyi tanyan einin zelliklerini iyi bilen Marya Yakevlevna, " Mustafa'nn Almanlarla birleip i yapmas mmkn deildi " diye yazd. Mustafa'nn eine yollanan mektubunda Trkistanllarn ar durumu hakknda u satrlar yazldr: " Ben yardm isteyen, mit eden bahtsz biarelere hibir yardm edemediim iin eziyet ekiyorum. Bu durumlarda bundan tr dayanamyorum, lsem daha iyi olurdu. Dn 35 insan kuruna dizilmeden kurtardm, ama ne zamana kadar devam edecei belirsiz. Onlar bir ukura yerletirdim, imdi Kasm ay, onlar yaz elbiseleriyle, yan yaln, souktan korunmak iin elleriyle yer kazmaktalar. Onlara kpeklere verilen ekmek veriliyor, su yok. Onlara bez, soba gibi souktan korunmalar iin bir eyler verilemesini rica ettim. Verecekler mi vermeyecekler mi o da belli deil. Hayvandan da te bu medeniyetli insanlar" Onlarca toplama kamplarn gezmeliyim. Gcm, halim yetmiyor, manevi ynden ne kadar yorulduumu syleyemem. Ben lmek istiyorum. u "lmek" kelimesiyle mektubuma son vermek istiyorum. M. okayulu'nun hayatnn son sralarndaki hali byleydi: 1942 ylnn sava hareketleriyle ilgili bilgilerden "General Mustafa okay" hakknda bilgilerin kabilmesi mmkndr. Ama o, bilgilerin gerek M. okay'la ilgisi olamayaca tartmaszdr. Marya Yakevlevna einin savaa, yaratlndan kar olan karakteri, yumuak, ince ruhlu bir adam olduunu yazyor. Bizim bu iddialar kabul etmemiz sama olurdu. Sonu olarak, zamann gsterdii gibi Trkistan'daki sosyalist sistem Kazak ve dier halklara Milli bamszlk ve ihtiyac olan ekonomik, sosyal gelimeyi salayamad. Sovyetler Birliinin dalmas, sosyalist denemenin yenilmesi, bunun delilidir. yle ise, bizim bugn Mustafa okay ve baka aydnlarn hayatlarn uruna verdii bamszlktan

bilig-5/Bahar '97

137

vazgemeye hakkmz yoktur. Bu Mustafa okay ve Ala aydnlarnn emanet ettiklerine hrmet, gelecek nesil huzurunda vazifemizdir. Mustafa okay kim? sorusuna tekrar dnelim. Mustafa okay, zamannda Trkistan'daki Sovyet iktidarnn smrgesini dorukavrayp ve onunla mcadeleye hayatm

feda eden, stelik bu mcadeleye Trkistan halklar tarihinde olmayan yeni bir safha kazandrp, yeni entelektel ufkunu ykselten devlet adamdr. Onun hayat, yce vatan iin, Trkistan iin srekli yangn halinde geen byk bir insann yoludur.

KAYNAKLAR ALRNEVA, 1972 Eski zbekede Moskova. Aktarma, RADAD-DN 1952 El Yazlar Moskova. Mecmuas,

OKAY, M. 1997 OKAYEV,M . 1993 OLDASBEKOV,M . 1986

Mustafa okay, Hatralar, stanbul. Sovyetler basksndaki Trkistan, Almat. Yolgtegin Kltegin, Eski Trk Yazlan, Tercme.

TOGAN,Z. V. 1991

Bugnk Trk li Trkistan ve Yakn Tarih, stanbul. 1994 Hatralar, Ula. SULTANGALYEV, M. 1992 Makaleler, Konumalar, 1993 Bigiler, Kazan.

EGEBAYEV, A. 1986 GAYAZ, shaki 1993 1995

Balasagun Y. Kutadgu Bilig,

Tercme. dilUral Vaverejniye elni. Gasrlar araz Kazan

"Kazakistan gazetsi", s. 256 KS Prezidentini arivi, 141k. KS, OMA, 7k KS.MEK arivi, 78754

GMLEVA. 1993

Eski Trkler 1917 1924 yllarnda Komnist

1932 10 Haziran, s. 131

"Kazakistanskaya pravda"

KLMOV S. 1987

1917

"Trkistan habercisi",9 Aralk

Partisinin Orta Asya'daki Askeri Organize Faaliyeti, Takent. KONRATBAYEV, O. 1994 Turar Rskulov, Sosyal ve Devlet Hizmeti, Almat

------------------- . 1949-1950

"Ya Trkistan", Mustafa okay anlar. "Pravda", 6 Haziran, s. 127

1929

1929

"Ya Trkistan", Paris, s. 1

bilig-5/Bahar '97

138

SMRGECLN ZOR SLNEN ZLER

Biz, Trk aleminin atayurdunda oluan Kazak halk, son yz yl boyunca 'Rusya mparatorluunun iren smrgeciliini yaadk ve ancak imdi bamszlmza kavuuyoruz. Bugnlerde bamszlna kavuan Kazaklarn gemii sadece smrgecilikten grdmz eziyetten ibarettir. Bu erevede biz yaayan tanklar olarak smrgeciliin ne olduunu anlatarak dnya insann ok korkun hatalardan koruyabiliriz. Son yz ylda dzenlerin deimesine, devlet ihtilallerinin gereklemesine, ideoloji ve siyasal grlerin deimesine karn bir tek Rusya'da durum hi deimeden duruyor. Deimeyen bu durum, taradaki baml halklara kar Rusya'nn baskc siyasas ve yaptrmlardr. "Rusya mparatorluu" tarasnda bulunan iki yzden fazla halk ve rktan biri olarak Kazak halknn smrgecilik srasnda yaad zulm yle deerlendirilebilir.

zgn Kazak Kltrn Yok Etme Giriimi

1. bin yl boyunca Asya'nn usuz bucaksz bozkrnda gebe bir yaam sren, rf ve adetleriyle olaanst zgn bir kltr oluturan Kazak halk smrgecilik srasnda yok edici manevi yaylmacla uramtr. Sonuta manevi zmsemeye urayp zgn kltr zayflamtr. Ulusun zgr kltrn yok etmek her zaman metropol lkenin en temel siyasal ve ideolojik amac olmutur. 2. Altay Dalar ile Don Nehri arasnda 'Ulu dalada' (bozkrda) yaam ve gelenek oluturmu, devlet, hanlk kurmu olan Kazaklarn topraklarnn yarsna yakn Rusya'nn egemenlii altnda kalmtr. Bu arada bugnk Tulla Nehri'nin Canibek Hannn annesi Tulla ile adlandrldn anmsatabiliriz. Ya da Kazaklarn tanr kkenli k ve ozanlar be yzyl boyunca iirlerinde iledikleri kutsal dil (Volga) Nehri'nden bugnk Kazaklarn bir yudum su bile iemeyecek durumda olmalarna ne diyeceksiniz?. 3. Kazak halknn binlerce yl boyunca evre sistemi ile kaynaarak oluan yaam biimi iktisadi ve kltrel tr 1926-1931 tarihleri arasnda zorla deitirilmitir. Sonuta 1931-1932

Akseleu Seydimbek Kazakistan Ulusal Akademi B. Bakan bilig-5/Bahar '97

139

yllarnda 7milyon nfuslu Kazaklarn 4 milyonu yok olmutur. 1.5 milyonu ise yabanc lkelere kamak zorunda kalmtr. te bu facia olmasayd Kazak halk kendi doal nfus bymesi ile bugnlerde 30 milyon nfusa sahip olabilirdi. 4. Kazak halknn devleti zorla datlmtr. Han iktidar yok olduu 1822 ylndan beri Kazaklarn devleti uruna ba kaldran en yetenekli ocuklarnn hibirisi "imparatorluk' siyasasnn cezasndan kurtulamamtr. Onlarn ounluu, devlet ihtimallerine, dzenin deimesine, ideolojik ve siyasal gidiin deimesine karn srekli olarak acmasz biimde yok edilmilerdir. 5. Rusya mparatorluunun kesintisiz uygulad bask siyasasnn zulmnden dolay btn Kazak halknn ocuklar imdi dnyann 32 lkesinde yerleerek, dili ve dini eitli olan devletlerin iinde yaamlarn srdrmeye zorunludurlar. u anda Kazak diasporas (Kazakistan dndaki Kazaklar) 3 milyondan fazladr. 6. Doal zenginliin hi dnmeden yamalanmasndan tr, belli evre sistemine uyan geleneksel iktisat dzenine ve bilimsel temele dayandrlmayan deiimleri uyguladktan ve l blgelerine zorla kaydrlan Kazaklarn ortasnda 1949-1989 yllar arasnda yaklak be yz nkleer bomba denemesi yapldktan sonra Kazak bozkrlar evre faciasna uramlardr. Bu da kuaklarn 'genofonu'nu etkilemi, ulusu zayflatmtr. 7. Kazakistan'daki iktisadi, snai ve toplumsal altyapnn yzde 70'ten fazlas Rusya'ya baldr. Toplumsal ve ekonomik yapnn byle olmasnn smrgeciliin doasnn bir gerei olduunu syleyebiliriz. Yani bunun nedenini Rus halknn yabanclara kar gvensiz 'biyopsikolojik' doasna balamaktayz. 8. Rus yaylmacl 17. Yzyldan 1986 ylndaki aralk olayna (*) kadar srd. Aralkta Kazak halk smrgecilie kar yaklak 300 ulusal bamszlk ayaklanmas giriiminde bulunmutur. Fakat zulm gleri Kazak halknn zgrlne tinini daima kana bomulardr... te Kazak halk bugnk zgrlne byle faciaya urayarak ulat. zgrlk yolunda ulus kan alyordu, fakat lmedi. Alyordu, fakat saduyudan vazgemedi. Ey kutsal Gk Tanr, zgrlmz kabul et!

Bylesine ulu bir dilei bilim ve hareketle badatrmamz gerekmektedir. Smrgeciliin eziyetine urayan yzlerce ulus ve halk gibi Kazak halk en ar dnemini sosyalizm dneminde geirdi. Bu arada insanolunun uzun tarihindeki en byk, en ac suu, 20. Yzylda SSCB diye adlandrlan byk 'imparatorluk' zamannda gerekletirdiini syleyebiliriz. O, bir kuan gz nnde art arda geen iki dnya savann kurbanlar deildir. O, milyonlarca insann zgrln alkoyan kamp adas da deildir. O, teknokratik vahilik douran evre facias da deildir. O, savasz ya da ideolojik aldatmaca ile 4 milyon Kazak' yok eden soykrm siyasas da deildir. O suu yle deerlendirebiliriz: nsanlk tarihindeki en byk su, sosyalist dzenin totaliter iktidaryla 200'den fazla rk ve ulusu kark duruma sokmasdr. Sonuta yze yakn rk ve ulus tmyle yok oluvermitir. Yani yzyllarla oluan yze yakn zgn kltr sonsuza dek yok oluvermi, verimli topraklarn kltrel ve manevi olgusu soluvermitir. Bu aptaki tehlikeyi insanolu nceden grememitir. Bu arada sosyalist dzenin bir tek yararn da sylemeden geemeyeceiz. O da sosyalist dzenin tarih sahnesinde yerini almasyla insanolunun artk nasl bir hatann yaplmamas gerektiini iyice renmi olmasdr. Evet, imparatorluk dald. Zulmn fazla yaamayacam tarih bu kez de kukusuz kantlad. Bizim iin smrgecilikten kurtulmak olduka zor oldu. imdi ise smrgeciliin sonularndan arnmann daha da g olduunun farkndayz. imdi bizim kendi kendimizle mcadele ederek yanan canmz tedavi etmemiz, dumanlaan bilincimizi arndrmamz gerekiyor. Smrgecilik hastal vcudumuza iyice girmitir. imdi de alay ederek kacaktr. Yani, bizim balca hareketlerimizden biri manevi tedavi, kendi kimliimizi gelitirmeye ynelik olmaldr. Bu da ister gerek ister mecazi anlamda olsun 'manevi yenilenme' ya da 'manevi restorasyon' diye adlandrlabilir. Doal olarak ulusun kltrel ve manevi dnyas olduka geni bir kavramdr ve yaamn btn alanlar ile balantldr. Bu nedenle de kavram daha net kavrayabilmemiz iin 'bilimlerin atas' ilan edilen tarih, onun etnoloji ile bal baz ynleri hakknda olumu kavramlardan sz edelim.

bilig-5/Bahar '97

140

Bu arada mparatorluk' siyasasnn oluturduu tarih bilincimizdeki yntemsel elikileri anmadan geemiyoruz. te onlar: Btn bir halk birka paraya blerek, ev iinde ev yaparak, kendi kendine misilleme yapan snfsal gr ana dncesinin yaam gerei ile ayn olmad; ii snf iin yapay bir toplumsal onur yaratarak, kyl ve aydnlara kar koyma eylemi; tarih ve ideolojiyi btn bir olay olarak deerlendirmek; insanolunun gelimesi ile ilgili ekonomik etken dndaki tmn yok saymak, ya da onlara parmak arasndan bakmak; nesnel gerekleri komnist partiliin karsna koymak; en sonundaki Avrasya'daki Trk halklarnn tarihini bir btn olgu olarak ve dnya tarihinin bir paras olduu gereini deerlendirmemek, bunun aracl ile ortak Trk kltrn yok saymak... Tarihsel kavramlarla ilgili yukarda sz ettiimiz elikiler bilincimize yaamn gerekleri olarak birok kez ters anlamda benimsetilmitir. Daha dorusu, tarihin nesnel gerei 'imparatorluk' siyasasna ters olduu iin taradaki uluslar kendi tarihlerini benimsememi, z gemiinden irenmeye zorlanmlardr. Biz u ana dek tarihe 'Rusya imparatorluu' gzyle baktmz iin hi nem vermiyorduk. u ana dek bizim okuduumuz insanlk tarihinin fark ve deeri z itibariyle Rusya'nn 'imparatorluk' kavramlar dorultusunda yazlyordu. Biz de bu kavramlar erevesinde eitilmi ve bytlm bir kuaz. Biz, batdan douya doru savaa gidenlerin tmn byk komutan olarak tanyp, onlarn kklerini bile ezberleyerek bymtk, doudan batya sefere kanlarn tm ise vahiler ve zalimler olarak zihnimize sokuldular. Yine rneklere bakalm. Biz gzlerimizi atmzdan beri Amerika Kzlderililerini kana bomu, kkl kltrlerini tmyle yok etmi igalcilere 'Amerika'y kefedenler" derdik. Ya da Rusya'nn smrgeci siyasasnda klc olanlarn tmn 'Orta Asya'y vahilikten kurtaranlar', 'Sibirya karanlna nur verenler' diye okurduk. Ve bylece Orta Asya ve Sibiryallarn birka kua kendi atalarna kfr etmek durumunda brakldlar. nk dnyaya orada Avrupallarn, burada ise 'Rusya mparatorluunun gz ile bakmak yasayd. Ve en kts byle bir aptallk bir tek tarih dersine ait deildi. Bununla birlikte

yazn, sinema, tiyatro, grsel-gzel sanatlar gibi manevi deerlerin tmne yerlemiti. Basit 'toponim'lere (yer-su adlar) bakalm. yice yerleen 'Yerorto Denizi' (Akdeniz) 'Yakndou' (Ortadou) 'Ural Arkas' (Transural) dil'in br yan "Kaspi'nin br yan" (Hazer Denizi'nin br yan) gibi yzlerce corafyasal ad vardr. Fakat ilk srada herkes iin kavramsal nem deerlidir. Kavramn nesnel olmas koulu vardr. Yalnzca eski Yunanllar deil, herhangi bir insan da bulunduu yere 'dnyann merkezi' derse yanlm olamaz. Ya da 'Yakndou', olsa olsa Avrupallara yakndr. Uzakdou'dakiler iin ise hi de yakn deildir. Ayns 'Ural arkas', "dil'in br yan", "Kaspi'nin br yan" gibi deyimler iin de geerlidir ve Avrupallar asndan dorudur. Bu yandakiler iin ise manevi eziyettir. Yani, insanla ortak olmas gereken gerek ve kavramlar kendi nesnelliinden ayrlarak sadece Avrupallar gibi dnmenin ya da varsaymann ekmeine ya sryor. Bu durumda sz konusu olan, gereklerin yalnz tekellemesi deil, gereklerin blnmesidir. Byle bir olgu hibir zaman kendiliinden olmuyor. Varsayalm ki eer bir gerek, tekel egemenliine sokulu olarak zihniyette yer alrsa, sana dnme hakk braklmaz. Yalnz gerekletirme hakk tannrsa iin Bat'ya benzeyen yan ie yarayp, benzemeyenin tm ise vahiliin delili olduu bilinci yerletirilir. Byle bir felaketten sonra ne olabilir ki? Ne olacan bir ulus bilecekse, o Kazak ulusu olmaldr. Sonu olarak etnik mangurtlamann (**) aralar da bunlardan oluur. Sonuta byle bir halkn her bireyi srekli iki duyguya kaplacaktr. Sonsuza dein akl kendisine kar gelecek ve yaam byle geecektir. Bunun manevi tedavisi toplumsal ve manevi restorasyondur. Ksa sre nce yaymlanan bir bilimsel kitabn birinci sayfasnda "Rus bilim adamlar Kazaklarn gebe yaadklarn, hayvanclkla uratklarn sanyorlar" biiminde bir cmle vard. Bu durumda Rus bilim adamlar yle demeseydi, bizim gebe bir yaammz olduunu, hayvanclkla uratmz bilemez miydik? Doal olarak bunu biliyoruz. Fakat basit gerei bile kendi admza sylemeyi sakncal bulmamzdan kaynaklanan psikoloji hi izin vermiyor ki... Sfatn deil, tinin, daha dorusu bilincin tutsakl diye buna derler.

bilig-5/Bahar '97

141

Bu zamana dek, dousunda Sar nehir (Huanhe) batsnda Akdeniz bulunan usuz bucaksz alanda Trke konuan otuz kadar halk neden birbirini evirmensiz anlyor. Bu otuz kadar halkn Trk kaanlndan sonra (6-8 yzyl) bir araya gelmedikleri bilinmektedir. Bu durumda, bu halkn bin be yzyl ayr kalmasna karn etnik tek kklln; dilinde, geleneinde, inancnda, simgelerinde koruyabilmesi iin Trk kaanlndan nce uzun sre birlikte kalmalar gerekirdi. Sovyet Trkolojisi Tarihi arptyor Geleneklerin, inanlarn, nesnelerin iki bin yl boyunca deimeden tek kklln koruduunu nasl anlatabiliriz ki? Pazrk kurgannda (.. 5. yzyl) bulunan nesnelere baktnz zaman kendi anne babamzn kulland eeri, koumu, dokumalar, kilimleri grnce ardmz acaba yalan m? Yani, manevi ve maddi kltr 'diyakronik' ve 'tipolojik' yntemle ne dzeyde tanmaktayz? Her bir ulusu bireysel zelliklere gre gelitirmenin yerine onlarca ulus ve halk bir tek siyasal ideolojik kalba sokan totaliter sosyalist dzen iin ayr bir ulusun gemiine, kkne bakmak gereksinimi de yoktu. Birok ulus, kendi etnojenik kknden uzaklamaya, dardan 'khne vahi yurt', 'khne airet srs', 'ulus olarak olumam' gibi tantlm kavramlar, kendi gemilerinin sfat olarak ezbere sylemeye zorunlu oldu. Bunun gibi ideolojik egemenliin etkisini zellikle Trk kkenli halklar ok grmtr. Bu konuda yalnzca Trkoloji tarihine bakmamz yeterlidir. 19. yzylda dnya apnda en n sralarda olmay baaran Rusya'daki Trkolojinin, 20. yzyln ortalarna doru bilimsel gereklere ulamak yerine daha fazla

sosyalist ideolojinin hizmetisi olmak eiliminde olduunu alglayabiliriz. Bu arada Trk dili halklarn tarihsel ve kltrel varln btn bir olgu olarak kabul etmeyerek ncelikle ble ble aratrmaya ynelik yntemlerin altm izmek olanakldr. Ksa bir sre ierisinde Trkologlarn saflar ne kadar bym ise Trk dili halklarn tarih ve kltrne ilikin gerici yorumlar da o kadar artmtr. Sonuta Sovyet Trkolojisi gereklere ulamak yerine gereklerin daha da kark bir duruma getirilmesine katkda bulunmutur. Sadece gereklerin daha zorlatrlmas deil bilimdeki gerici yorumlarn oalmas gitgide her Trk dili kendi 'Trkolojisini' oluturarak, uluslarn arasn amtr. Bu durumu Trk dili halklarn bugnk ayrtlm tarihinden, folklor mirasndan, abece olumasndan ve terim retme gelimelerinden ak ve seik grmek mmkndr. Doal olarak gereklere bavurursak bugnk Trk dili uluslarn kltrel ve manevi kknn Trkln bir btnle ulamasyla, bunun da bilimsel ve yntemsel eylem olarak deerlendirilmesiyle olanakldr. Bu olmadan tarihsel gereklerin yzne bakamayz. te smrgeciliin sonularndan arnma konular bizi bu dncelere ulatrmaktadr.

(*) Celtoksan olay Kazaklarn resmi dzene kar Almat'da gsterdikleri direni eylemi. (**) Mangrt: Kendi kimliini, ulusunu, kltrn tanmayan kimse, Cengiz Aytmatov'un yaptlarndan alnm ve yaylm bir terim.

bilig-5/Bahar '97

142

BR KTABIN K SAYFASI

I Turan topraklarnda asrlarca yaayan byk medeniyetin varisleri olan karde zbek halk ile ilikilerimizin yeni bir seviye kazanmas, bamszlmzn getirmi olduu semerelerden biridir. Daha dne kadar iki lkenin milli gelime gayesi iinde, karlkl alveri ve mnasebet kurmasndan sz etmek mmkn deildi. Dolaysyla ara sra dzenlenen resmi gnler ve kltr haftalarnda karlkl dostluk ve beraberlik adna sylenen szler bile pek fazla gereki grnmyordu. Kazak'n da zbek'in de iindeki gizli sr ve hayaller kendi dnyasna kapal kalyor ve birbirinden uzaklamalar ve ayrlmalar giderek byyor gibiydi. ki Trk halknn aydnlar birbirlerinin eserlerini ve edebiyatlarn asl nshasndan okuyamaz hale gelmiti. zbek Trke'siyle yazlm eserler Kazaka'ya, Kazak edebiyatnn eserleri de zbek Trke'sine, ancak Rusa sayesinde evrilebiliyordu. Rus ihtilalinden nce ortak Trke'yle yazlan kitap ve el yazma eserleri Kazak'n da, zbek'in de, Trkmen'in de, Tatar'n da okuyup, anlamas imkan dahilindeydi. Maalesef hepimiz iin o Trke ile yazlm zengin edebiyat hazinesi bugne kadar kapal kalmtr. zellikle 1940 yllarndan itibaren Trk halklarnn siyasi amal Kiril alfabesine geirilmeleri karde lkelerin birbirlerinin yazlarn okumalarn gletirmitir. Yeni alfabe kabul edilirken karde lkelerin alimlerinin bir araya gelip, harf ve baka hususlar ynnde anlamalarna izin verilmedi. Yazm, imla, terim ve transkrip hususlarnda karklklarn nne geilmemesi, kkeni bir olan yakn dillerin yava yava birbirinden uzaklamasna sebep oldu. zbek tarihi ve kltr ile alakal bildiimiz malumatlarn o kadar da derin olmadn kabul etmemiz gerekir. "zbek z aabeyim" eklindeki veciz szn hakikatini ve asl manasm tam olarak anlamann zaman geldi. ok eskiden "Doksan iki boylu zbek" nne sahip olan gebeler birliinin bugnk Kazak ve zbek'lerin atalar olduklar aratrmaclar tarafndan kantlanmtr. O boylar ve taifelerin torunlar zbekistan topraklarnda halen mr srmektedirler. Tabii ki aradan yzyllarn gemesi onlarn dilinde, rf

Prof. Dr. Rahmankul BERDIBAY Ahmet Yesevi . r. yesi

bilig-5/Bahar '97

143

adetlerinde ve yaaylarnda byk deiiklikler meydana getirmitir. imdi zbeklerin arasnda Trkleen yabanc etnik gruplar ile ok nceden beri Trke konuan yerli halklar da mevcuttur. Sonu olarak zbek halknn tarihinin ok esrarl ve kompleks bir yapya sahip olduunu gryoruz. zbeklerin mzik enstrmanlarnn Trklere ok yakn olduunu sylemek, tarihi ve kltrel ilikilerinin ne lde kompleks olduu sezilir. Semerkant ve Buhara tarafndaki halkn, ok nceden beri Tacik ve zbek dilini birlikte kullanmtr. zbeklerin klasik edebiyatna vcut veren airlerin hepsi bu iki dili kullanm ve paha biilmez eserler meydana getirmilerdir. Bu durum gnmze kadar devam ede gelmitir. Aratrmaclar Nevai eserlerinin Trk dilinin hangi ivesiyle yazldn incelemi ve ndican ivesinde fikir birliine varmlardr. Fakat bununla beraber mehur airin dier Trk boylarnn ivelerini de iyi bildii ve onlardan faydaland da kabul edilmektedir. Bu boylar arasnda Konrat, Calayr, Kyat, Barlasi Turhan gibileri zikrediliyor. air Trk edebiyatndan ne kadar beslenmise, Fars ve Tacik edebiyatndan da o kadar etkilenmitir. Navai eserlerinde Arapa ve Farsa kelimeleri ok kullanmtr. Byk air Fars nazmndan ilham alm ve onu kendisince gelitirmitir. Dolaysyla, Nevai'nin eserlerinde iki byk edebiyatn, yani Trk ve Fars edebiyatnn birlemesinden doan harikuladelik vardr. Nevai eski zbek Trke'siyle ilk eser yazan air deil, onu gelitiren ve yeni bir vehe kazandran edip saylmaldr. Ondan nce ve onunla beraber yaayan airler tarafndan Trke iirler ve eserler yazlmtr. zbek szl edebiyatnn ar Trke, fakat yazl edebiyatnn ise belirli bir derecede "kark" dilden olumas, bu durumun neticesinde meydana gelmitir. Aliir Nevai btn hayatm eski zbek Trke'sini dnya dilleri arasna girebilmesi iin sarf etmitir. Trk halklarnn bamszlklarn yeniden elde ettikleri u sralarda Trk dilinin kaderini dnmemiz bizim iin en birinci ve en asli grevimizdir. imdi ise, Nevai'nin yksek ideali; zbek'in de, Kazak'n da, Krgz'n da, Trkmen'in de hedefi ve amac haline gelmitir. Edebiyata ilk olarak Farsa eserler vererek balayan Nevai, byk eserlerini ise zbek Trke'siyle yazmtr. Kendisinden nce yaam olan Dehlevi ve Nizami gibi byk airlerin

yolundan giderek, nl "Hamse"sini yazmtr. Hamse' de yer alan destanlar unlardr: "Hayrat ul Ebrar", "Ferhat ile irin", "Leyla ile Mecnun", "Sehay seyer", (yedi gezi), "Seda-i skenderi" (skenderin eddi). Bu eserler btn Trk dnyas kendisi iin gurur kayna saymaktadr. Kazak halknn mehur airi Abay'n kendisine rnek ald ark alimleri arasnda Nevai'nin de olmasnn nemi byktr. Karde iki halkn arasndaki manevi balan birok sahada grmek mmkndr. Szl edebiyat bunlardan biri saylabilir. Folklorun, destan, masal, menkbe, efsane, hikaye, atasz gibi trlerinde byk oranda benzerlik bulunmaktadr. Bunlar, halkmzn arasndaki tarihi ve medeni alaka ve balarn gl olduunun ispatdr. Btn dou dnyasnda tannm "Seyfimelik", "Tahir ile Zhre", "Bozyiit", "Yusuf ile Zeliha", "Leyla ile Mecnun" gibi destanlar da ortak folklor hazinemizdendir. Kazak klasik kahramanlk destan olan "Alpams"n (Bams Beyrek) zbeklerin arasnda da yaygn oluu, destan karan, syleyen, nakledenlerin Kazak ve zbeklerin arasndaki baz ortak boylar olduunu kantlyor. nceleri, zbeklerin dnlerde "car car" (mani) sylemeleri, dombra ve kobuzun gnmze kadar unutulmamas, iki karde halkn bir zamanlar beraber yaadklarnn belirtisidir. imdiki zbek ehirleri ve kentlerindeki ata miras tarihi eserlerin sanatndaki mkemmellii dnyaca bilinmektedir. zellikle Semerkant, Buhara ve Hiva'daki mimari eserler halen dahi o esiz ihtiamlaryla dikkat ekmektedir. Genelde bu sanat abidelerini kim yapt ? denildiinde, yerleik hayat srenlerin ad sylenir de, gebe yaayan sanatkarlarn ad unutulur. Buna ilim ve edebiyatta stnl kabul edilen Avrupai fikirlerin kalnts dememek mmkn deil. Avrupa alimlerinin; "Turan medeniyetinin sahipleri Farslardr. Trkler sadece basknclk ve ykclk yapmtr." eklindeki bozuk bat mantn birok lke insann kafasna yerletirdiini biliyoruz. Bu fikirlerin aslsz ve yalan olduunu tarih bizzat canl misalleriyle kantlyor. Buna rnek olarak, Calants Bahadr'n (1576-1651) anl kumandalyla birlikte ardndan silinmez birok eser brakan mimarln hatrlasak bile yeter. Gebe yaayan Aln boyuna mensup g ve dirayetiyle birok

bilig-5/Bahar '97

144

savalarda galip gelen, Semerkant ehrinin hkmdar Calants Bahadr'n emriyle ina edilen eserler, dnya mimari sanatnn mkemmel rnekleridir. Semerkant'n merkezindeki Registan Meydan da anl hkmdarn yaptrd iki byk eser olan "irdar ile Tillekari" aheserleri, gz kamatran muhteem sanatyla, adeta insanolunun ustalktaki snrsz gcnn timsali gibidir. Bahadr zamannda yaplan baka bir cami ise Semerkant'e 10 12 km uzaklktaki Dakbet kynde mehur alim Muhturni Azam trbesinin olduu yerdedir. zbek hkmeti imdi bu camii yeniden eski ihtiamna kavuturmak iin restorasyon iine bol miktarda para ayrm. zbek tarihileri, Emir irinov, Muhammed sameddinov, Ahmetcan Avlukulov kendilerinin "hazret Mahdumu Azam ve Dakbet" adl kitabnda Calants Bahadr'n Semerkant'teki hkmdarl dneminde gerekletirdii bu mimari sanattaki atlmlar ve stn baarlarn Timur'un icraatlaryla karlatryor. Bu ilim adamlar tarafndan verilmi byk bir paye saylr. zbekistan ehirlerinde imdiye kadar muhafaza edilen sanat abidelerinin bir ksmnda, gebe yaayan Kazak kabilelerinden kan, tannm insanlarn da pay sahibi olduunu birok misalleriyle beraber gryoruz. Biz bu meseleye temas ederken sadece Kazak ve zbek medeniyetinin birbirinden etkilenerek gelitiine parmak basmay hedef edindik. ki Trk halknn snrlarnn hibir zaman birbirine kapal olmamas, gebe ile yerleik hayat srenlerin arasnda ok farkl ve ilgin alaka ve balar meydana getirmi, mterek manevi miras saylan esiz mimari eserler brakmtr. Halklarmzn arasndaki sarslmaz dostluun ve kardeliin remiz ve sembolleri bunlar olsa gerek. Bizler imdiye kadar Trk halklarnn tarihini hep birbirinden ayrarak inceledik. Hakikate Trkistan halklarnn meydana getirdii medeni ve ilmi birok mterek eserler (miraslar) vardr. Mesela; Orhun Yenisy abideleri, "Kutadgu Bilig", "Divan-i Lgat-it Trk", "Arvun- Hikmet" gibi hibir zaman eskimeyen aheserler, btn Trk halklarnn paha biilmez hazinesidir. Tarihteki byk alimlerimizin eserleri hakknda da geni bir bak asna sahip olmamz gerekir. rnein, Otrar'da dnyaya gelen, ilmin

semasna kan Ebu Nasr El Farabi'yi sadece Kazak Trklerine ait olarak kabul etmek dar bir l olur: Zamannda dnyann "Muallim i sani"si olarak tannm byk alimi, Orta Asya'nn btn halklar kendisinin z alimi saymasnda hibir beis yoktur. Farabi'nin devrinde, Trk halklar henz bugnk gibi, zbek, Kazak, Krgz, Trkmen, Karakazak eklinde blnp yarlmam, aksine btn bir halk olarak yayorlard. Bu adan bakldnda, Harezmi, Binini'yi de imdiki zbekistan dnyasyla snrlamak akl kn saylmasa gerek. Onlarn brakt ilim hazinesine btn Trk dnyasn miras kabul etmek lazmdr. Gelecekte Trk halklarnn meydana getirdii bu esiz ve gz kamatran ilim ve sanat hazinelerini ok gzel ekilde tantmamz ve retmemiz gerekir. Mesela, "Bams Beyrek", "Manas", "Kobland Batr", "Koz Krpe Bayan Sulu", "Edige Batr", "Krolu" destanlarn tm karde lkeler kendi retim mfredatna ve ders kitaplarna almalar lazmdr. Bununla birlikte, Nevai, Fuzuli, Maktumkulu, Abay eserlerini zbek, Azerbaycan, Trkmen, Kazak ahsi olarak sahiplenmeyip, ortak hazinemiz eklinde telakki etmeleri ok yararl olacaktr. Gemiimizi ve bugnmz tantan ve aydnlatan kitaplara ihtiyacmz vardr. Ayrca, karde halklarn kltrn birbirine tantacak eserlerin olmas da gereklidir. Trk halklarnn kltrn birbirine yaklatracak ve tantacak aralardan birisi phesiz ki kltrel ve sosyal arlkl dergilerdir. Bir de ilmin her trl sahasndaki aratrma ve incelemeleri bir araya getirecek sistemli ve planl tetkikler yapacak. Bir merkezi Asya akademisine de ihtiya olduu kukusuzdur: nmzdeki yllarda Trk Topluluklar Ansiklopedisi'nin eksiksiz yaynlanaca kanaatinde ve midindeyiz. 1994 ylnda dnyaca nl Ulu Bey' in 600. doum yl dnm sayg ve ihtiamla kutland. Bu, onun btn insanlk iin yapt alma ve emee verilen kymet ve deerin ifadesiydi. Ulu Bey' in kendisinin ve eserlerinin (alma) Kazakla zel bir yaknl olduu biliniyor. Aslen Barlas boyu mensubu olan Ulu bey' i Kazak aydnlan ok iyi tanyorlar. Semerkant etrafna yerleen Kazak boylarnn sk kardelik mnasebetlerinin olduu bellidir. Bu yzden Timur'un da onun torunu Ulu Bey' in de isimleri Kazaklara ok yakn ve scak gelir. Onlar

bilig-5/Bahar '97

145

hakkndaki halk arasnda bilinen efsane ve menkbeler, yazl edebiyat eserleri de az saylmaz. Mehur air afur ulam Kazak ve zbek kardeliini gzel bir tebihle "Bir kitabn iki sayfas" eklinde ifade etmitir. Geni olarak bakldnda iki halk arasnda halen dahi almam ve tannmam birok sayfann olduu anlalmaktadr. II Gemiteki byk alimler ve yol gsteren dahiler iin halkn kendi fikri ve onlara verdii deer ve hkmler vardr. Bazen bu gr ve deerler tarih gereinden uzaklap, efsane ve hikayelere dnr. Burada nem arz eden husus, ifahi bilgiler ve malumatlarn, tarihin kesinlik ifade eden tekrar olmas deil, halkn gnlnde ve aklnda asla silinmeyen iz brakmasdr. Tm Trk slam dnyasnn manevi stad olan byk mutasavvf air Ahmet Yesevi hakkndaki efsane ve hikayeler yzyllar gese de unutulmam, nesilden nesle ulaarak gnmze kadar gelmitir. Onun peygamber efendimizin vefat ettii yaa gelince daha sonraki hayatm zaid sayarak yeraltna girmesini anlatan efsane ve menkbeleri bilmeyen yok gibidir. Bu peygamber yolunu adalet ve hakikatini tantan ve gsteren bir ibret tablosudur. Timur'un Trkistan ehrindeki Hoca Ahmet Yesevi trbesinin ina ettirmesiyle ilgili bir hayli hikaye ve menkbe vardr. anl hkmdarn bu muazzam trbenin yapmn takip etmek iin birok defa Trkistan'a geldiini tarihi kaynaklardan reniyoruz. Eminim oraya geldikten sonra ne yapt ve ne ile urat bilinmemektedir. Ama halk arasnda szl hikayeler mevcuttur. Bunlardan bir yle anlatlr. Bir keresinde uzun yolculua kan Timur Trkistan'a uruyor. Timur savaa giderken sradan elbise giyinirmi. Yanndakilerle beraber bir yal kadna misafir olmular. Misafirlerin kim olduunu tanmayan yal kadn onlara scak bir orba ikram etmi. Yolculuun getirmi olduu yorgunluk ve alkla olsa gerek. Timur, scak orbay hemen iince az yanm ve ev sahibi yal kadna orbanz ok scakm demi. Ona cevaben yal kadn; "A yavrucuum orbay stnden, dman kenarndan alrlar" szn hi iitmedin mi?" demi. Yeryz iki hkmdara dar

gelir diyen ve birok lkeyi egemenlii altna alan koca padiah, yal kadnn szlerini iittiinde; "gerekten de kulaa kpe edilecek bir szm" deyip, derin derin dnmeye balam diyorlar. Timurun gerek hayatnda byle bir olay oldu mu, olmad m?, onu tam olarak bilemiyoruz. Ama burada, byk hakann halkn tecrbe ve nasihat dolu szlerine kulak verebilen, basiretli kiilii zerinde duruluyor. Kazak Trklerinin en harika destanlarndan biri olan, "Edige Batr" destannda, Timur'un ad "Setemir" olarak geiyor. Buradan Orta Asya halklar ve onlarn arasnda Kazak halknn byk bir askeri kumandan ve padiah olan Timur'u iyi tandn ve kymetini anladn gryoruz. Timur hakkndaki yazl eserlerde ok nemlidir. Turan hkmdarnn ann iirlerinde ok mkemmel ifade eden airlerden biri; Macan Cumabayev'dir. Onun "Aksak Timur sz" adl ksa iiri derin mana ve esiz sanatyla dikkat ekmektedir. Monolog eklinde verilen msralar kurun gibi ardr:
Cihan denen ey nedir ? Avucunun iidir. Bir yerde ok tanrnn olmasnn yok ss

Tanr gn tanrs Kendi gn ynetsin Yer tanrs, Timur 'um Yerime kimse demesin Kk tanrs, tanrnn Nesli yok, zat yok Yer tanrs, Timur 'un Nesli Trk, Zat Ate. Kazak halknn ok deerli yazarlarndan lyas Yesenberlin kendisinin "Altn Ordu" adl ( kitap) romannda Timur'un hayat ve mstesna ahsiyetini geni ve edebi olarak yazmtr. Bunun gibi rnekleri oaltabiliriz. Ulu Bey ile alakal konularn Kazak edebiyatnda oktan beri ilendii biliniyor. Onunla alakal bir iiri, Trk dnyasnn nl sembolik airi Macan Camaboyev'in kitaplarnda gryoruz. O iirde Macan Ulu Bey' i Trk halknn adm dnyaya duyuran ve tantan byk

bilig-5/Bahar '97

146

ahsiyetler arasna koyuyor. air kendisinin Trkistan adl iirinde,

Trkistan iki dnya eiidir. Trkistan her Trkn beiidir. Trkistan gibi esiz yerde doan Trk'e tanrnn verdii nasibidir.

Drtlyle balyor ve Turann anl simalarn ge kararak methediyor. Dounun "ikinci stad" atanan Ebu nasr El Farabi'yi de hrmet ve saygyla anyor.
Kim kmser Trkn mziini Farabi 'nin dokuz telli sazn alnca doksan dokuz trn Ferah bulup, kim kesmemi gzyan.

Macan Cumabayev Ulu Bey' i zamannn esiz alimi olarak gsteriyor.

Turan methetmem ki bouna anl Turan zaten aikardr dnyaya Srlaan, esrarl gkyzyle Var mdr ? Ulu Bey' e erien bilge.

Karanln tacn giyenler karalar, Halk srtnda iyilemeyen yaralar, Bilediler haner ile klc ekierek, kansz adam, almak ister cann Sen mert idin taht bozmad hi akln Sevdin yine birok merhametsiz adam Ak olup "Zhre kza", yldza Ayrmamsn ki kt ile iyiyi Hunhar, icara kalpli belalar Sar uzun, kula bozuk nadanlar, Tuzak kurup kapan koyup, ayana Acele etti ldrmek iin vefaszlar. Yldz dnp aartmsn san Unutmusun yerdeki kinli hasmn Senden almak iin yeryznn tahtn Kestiler ah, yldz tal ban Ondan sonra nice yllar gemitir Cad, hain, zalim yere girip gitmitir. Seni asrn kanatma bindirip Nurlu mre alp varmtr. Yar yaranlar toplanmlar yanna Yldzdan ta giydirmiler bana Snflarda ders verirsin devaml Seni seven ilim yolundaki oluna.

Kazak edebiyatnda Ulu Bey hakkndaki eserleri iki ksma blp inceleyebiliriz. Birinci blm oluturan eserler, alimin dahiliini ve bilgeliini ifade eden iirlerdir. kinci blmdeki eserler ise, ilmi inceleme ve aratrmalardr. lk olarak nazm eserler zerinde durabiliriz. Kazak airlerinin karde zbek halknn dnyaca tannan Astronomi alimine kar sayg ve hrmeti, gnlnden ykselen, duygu ykl szler eklinde hissedilmektedir. Onlar Ulu Bey' i mterek vn kayna olarak gryor, kabiliyet ve yksek idealini de rnek sayyorlar. Mesela; tebay Turmancanov'un "Ulug Bey" adl iirinde alimin cehalete kar tkenmeyen mcadelesi, Saltanat ve tahta dkn olmay, ihlasla insanln iyilii iin almas ve bu sayede halkn takdirini ve muhabbetini kazanmas gzel bir slupla dile getiriliyor:
Ey Ulug Bey ! geliyorum yanna Gl koymaya, sa kolumla bana Nice asr, nice yllar gemise Bir sanatkar yazm imi tana Ey Ulug Bey deerlisin, byksn Bir bana iki tac giymisin Yerin tacn giysen de, yer iin Aslnda sen gn tacn sevmisin

Bu iirden Ulu Bey' in devlet ve ilim tacna birlikte sahip olduunu, hasmlarnn eliyle ldrldn ve insanla hizmeti ok gzel ifade ediliyor. Tannm zbek yazar Adil Yakupov'un "Ulu Bey hazinesi" adndaki gl romannn bu olaylar geni olarak ele ald ve anlattm Kazak okuyucusunun iyi bildiini de sras gelmiken syleyelim. Yakupov' un romannda Timur'un torunu mehur alim ve hkmdar Ulu Bey' in bir ksm fanatik gaddarlarn acmaszlklar ve z olu Abdullatif in hainlik ve dehet saan hareketleri neticesinde tahttan dp, katiller tarafndan ldrlmesi ve ardndan z babasnn kanl katili Abdullatif in tahta k ve halkn kargaaya ve aknla urad ksa istibdat dnemi anlatlyor. Eserde adalet ve zulmn arasndaki ezelden beri devam ede gelen kyasya mcadelenin, belirli tarihi vakalara dayanan bir kesitini gryoruz. Elinde hkmdarl olan, uzun yllar halk idare eden, ad hret kazanm Ulu Bey' in ldrlmesini gstermek, birok derin hakikatin, nem arz eden ynlerinin ortaya kmasna yardmc olmutur. Ayrca, z devrindeki inan ve dncelere kar kan her kim olursa olsun, bann tehlikeye

bilig-5/Bahar '97

147

girecei ak olarak anlatlmtr. evresindeki cahil adamlar ile dnyaperest, makam, mevki dkn, vurguncu insanlar, gkyznn srlarn amaya muvaffak olan alim ulema Ulu Bey' i feci bir duruma uratyorlar. Hakiki ilim yolu, yalan ve yamacln irkefinden fersah fersah uzaktr. Bu yzden de bu yolda sadece hakk ve hakikati, dnceleri saf ve temiz insanlar yryebilir. "Ulu Bey" romannda bu nemli mevzu ok derin olarak ilenmi saylr. lmi, ticari bir gaye yapp, her hkmdarn devrinde fikirlerini deitiren menfaatperest alimlerin ok tehlikeli olduunu ifade etmesi de sonraki nesiller iin byk bir ibret tablosu oluturmaktadr. Bunla birlikte alimin yksek gayesinin kendisinden soma talebe ve ilmi mektep brakmak olduu nasihati da ihmal edilmemitir. Eserde makam ve mansp yolunun ou kez hile ve yzszlkten getii gerei ile beraber kendi emeinin karln bekleme, kanatszln ve hrsn neticesinin mutlaka hasaret olduu da bir tarih dersi biiminde sunulmaktadr. lenen bu motifler, Kazak yazarlarnn Ulu Bey iin yazdklar eserlerde bir uyumun ve iki halkn edebiyatndaki fikir ve ekil birliinin gstergesidir. Kazakistan halk yazar Gafu Kayrbekov'un Trk alimine yazd iir yksek edebi his ve dnce mozaiidir. Meczup olup, gkyzn arad Hayal ile gl akl balad Bilmek iin semann srlarn Bitti mrnn yllar ve aylar O, balatt, Timur 'un gitmedii akn Tabiatn, hikmetu srrn ok and. airin "Onun mr yldz olup parlayp, Orta Asya semasna nur sat." eklindeki msralar ok anlamldr. Ulu Bey' in insanlk tarihinde at yenilii,
"O dur ilkin ge elini uzatan, O dur ilkin bab semay aan "

Bey' e heyecan ve ilham dolu szlerini yle dizeliyor:

ki dnya iyilii, ilim ile bilimde Peygamberin bu vasiyeti, has Mslman gnlnde Bu iyiliin sahibi, mercan yrek, Ulu Bey. anu hreti yaylm in ve Ruma Gkyznn perdesini karanlk gecede at. Esrarengiz yldzlara gnln de kaptrd Ak aln ay gibi nurland ve parlad Cahillerin tantanas yreini alatt Yand sonsuza dek yakt medrese mumlar O mumlardan k alan, ilim atei ykseldi. Ulu Bey' in yldzlar aleme nur dkyor, Sanki ululuk ile ebediyet eklini alyor.

air Cebbar mirbekov' un iirinde de btn mrn ilme adam, "Zamann srrn da arayan, Evrenin buudunu da arayan, hakikatten hi mit kesmeyen." Bilginin nurlu ahsiyeti methedilmitir. Onun gzel msralarnda, alime duyduu sayg ve hrmeti yle dile getiriyor:
"Yrei alemleri dolam Gkyzn pak gzleri seyretmi z halkna zulmeti aydnlatan Gemi imi bir nadide adam Hayalleri gereklere ulam lmi ile irfan deryasna erimi Bu alimi zamannda kim gemi? "

Bu gzel tebihlerle ifade ediliyor. Ulu Bey hakknda baka Kazak airlerin de eserleri mevcuttur. Tannm air Ebira Cemiev "ki dnya iyilii buyurmu" adl iirinde Ulu

Ulu Bey hakknda yazlan eserlerin bir ksmm da ilmi aratrmalar ve makaleler oluturmaktadr. Bu eserlerde astronomi aliminin almalar, yetitii devir ve yaad ortam, am olduu yenilikler ve kurmu olduu ilmi mektepler ynnde kymetli bilgiler veriliyor. S. Nozarov ile M. Iskerkov'un "Matematik ve Matematik Hakkndaki Dnceler" ( 1967 ) adl kitabnda Ulu Bey' in ilmi, dnya seviyesinde ele alnarak incelenir. "Ulu Bey' in ilim tarihindeki yerinin iki trl zellii vardr", diyor kitap yazarlar. Birincisi, dnya tarihinde hibir padiah; ilmin gelimesine yardmc olup, kendisi alim olarak kitap yazmamtr. Yani hibir hkmdar ilim adam olmamtr. skender (Zlkarneyn) Aristo' dan ders alm, ama kendisinden ilme hibir ey kalmamtr. mrn sava meydanlarnda ve at srtnda geirmitir. (240. sayfa) . M. Iskerov "halk takvimi" (1963) adl kitabnda Ulu Bey' in byk eseri "Zic i

bilig-5/Bahar '97

148

Guraganu" yu geni olarak yer vermi ve zerinde ilmi aratrmalar yapmtr. "Orta Asya'nn ve Kazakistan'n byk alimi" (1965) adl eserde fizik ve matematik doktoru, Avdanbek Kbesov'un "Timur'un torunu, Ulu Bey" isimli yazs yer almtr. A. Kbesov "El farabi" adl kitabnda da Ulu Bey konusuna tekrar dnerek, "Ulu Bey ve onun okulu" balyla ayr bir blm eklemitir. M. Ebiolu'nun "halk Astronomisi" adyla tannan eserinde de Ulu Bey'den zellikle bahsedilmi, ayrca dnyaca tannan astronomi alimlerin arasnda zikredilmitir. Verdiimiz btn rnekler, Kazaklar arasnda Ulu Bey eserlerinin ve adnn ok eskiden beri tannm olduunu gsteriyor. Gze arpan bir gzel taraf da bu mevzuda eser kaleme alan tm yazar ve airler byk alimi kendi z halkndan biri gibi sayyorlar. Byle olmas da tesadf deildir. Sebebi Trk halklarnn edebiyat, medeniyet, ilim, sanat ve tarih mevzusunda birbiriyle sk skya ballk iindedir. Gelecekte Orta Asya ve tm Trk halklarnn ortak tarihim

yazma asl grevlerimiz arasndadr. Byle byk bir maksat ve gayeyi hedef edinip, toplu almalarn zel plan ve program yaplsa ok doru olurdu. Bunun iin de almalar takip edecek koordine merkezleri gereklidir. Trk dnyas insanln terakkisine imzasn atan saysz byk alim yetitirdii iin vnmelidir. Medeni, resmi ve sosyal kurululara onlarn ad verilmeli ve en nemlisi de gnmz insan olarak onlarn atklar yeniliklere yenilerini bizler eklemeliyiz. Almat ehrinde bir bulvara Ulu Bey' 'n adnn verilmesi buna bir rnek saylabilir. Dileimiz bu gzel balangcn devamnn gelmesidir. Orta Asya'da dnyaya gelmi deerli ilim adamlarna ve baarl insanlara ayr ayr sahiplenmeden, onlar tm Trk dnyasna mterek ahsiyetlerden saymalyz. Buna tarihin de, kaderin de, dilin de, dinin de ahit olduunu kabul etmemiz lazm. nsanln uygarlk tarihinde Trk alemi adnda ihtiam ve saltanat abidesi bir medeniyetin kurulduunu ite o zaman anlayacaz

bilig-5/Bahar '97

149

DL URAL BLGES VE OSMANLI FKR MNASEBETLER

1. Anadolu Kaynakl lk Eserler Ve Mnasebetlerin Balamas

Anadolu ile dil Ural blgesi arasndaki mnasebetlerin tarihi olduka eski olmakla birlikte ilk olarak ne zaman ve nasl baladna dair elimizde yeterli malzeme mevcut deildir. Bununla birlikte kaynaklarda ve Kazan ktphanelerinde mevcut olan yazma ve basma eserler bize blgedeki Anadolu tesirine dair baz ipular vermektedir. Sz konusu ktphanelerde yaptmz incelemelerde Hocazede Muslihiddin (. 1488)'in "Tehft" (K.D...K, T. 895), Birgivi (Takiyyddin Mehmet . 1573)'nin "Rislet'l man el Birgivi" ve "Risle Tedkiki'l man ve Tahkiki'l slam" (Kazan, 1870 baskl) (K.D...K, 332) adl eserleri ve yine ona ait "Min Tasnifti Birgili" (Kazan, 1901 baskl) (K.D...K, T.83679), Ebussuud Mehmet efendi (. 1575) 'in "Risle-i Ebussuud Efendi" (Kazan, 1845 baskl) (K.D...K.,7,5852)kitab, Erzurumlu brahim Hakk (. 1780)'nn " Marifatname " (Kazan, 1845) (K.D...K., T. 7496) kitab, Ahmet Ziyaeddin Gmhnevi (. 1893)'nin "Rmuz'l Ahdis" (Kazan, trhz.) (K.D...K., T. 0116824) adl eseri... gibi kitaplara rastladk. Bu eserlerin bir ksm Osmanl Trkesiyle baslm, bir ksm da Tatar ivesine aktarlarak baslmtr. Mehur Tatar alimi Rzaeddin b. Fahreddin (. 1936) de bahsettiimiz bu eserlerin bir ksmm zikreder ve bunlardan baka Birgiv'nin "Tarikat i Muhammediye'sini, Yazcolu Ahmet Bican (. 1460'dan sonra)'n "Envr'l Akn" ini, Yazcolu Muhammed (. 1453 sonras)'nin "Muhammediye"sini, :kkzade Altpatmak Mehmet Efendi (. 1623)'nin "Altparmak" kitabm, Seydi Ali Reis (. 1562)'in "Mir'at i Kint " n, emseddin Ammet b. Musa Hayli (. 1455)'nin "Akid erhi haiyesi" m sayar, bunlarn Trk tatar dncesine olan etkisinden sz eder. Ona gre, bu eserler mehur Tatar airi Abdsselam Mfti 18. asr) ile mutasavvf air Abdrrahim Otuz meni (. 1834)'nin eserlerine, Sait Halfin (. 1785) ve brahim Halfin (. 1899) ... gibi yazarlara tesir etmitir. hatta Birgivi'nin " Tarikati Muhammediye'" sinin dil Ural blgesinin eski medreselerinde ahlak dersi olarak okutulduunu ve bu kitabn arihlerinden olan Ebu said Hdimi (Muhammed b. Mustafa, .

brahim MARA Ankara . lahiyat Fak. Ar. Grevlisi

bilig-5/Bahar '97

150

1762)'den bizzat ders alp gelen tatar imamlarnn mevcut olduunu syler. (RIZAEDDN, 1913; 119 120) Bu da gsteriyor ki, XVIII. asrn ortalarnda dil Ural'dan stanbul'a gidip gelen Tatar talebeler vardr ve bu tarihlerde bir etkilenmeden bahsetmek mmkndr. Bu arada Birgiv gibi Osmanl dnce tarihinde ilgin bir kiilie sahip olan ve hayat boyunca bidat ve hurafelerle mcadele eden, bunlar da zellikle Tarikat-i Muhammediye'de zikreden b Trkiye'nin Batllama ve Milli Meseleler ierisinde, Ankara.ir alimin kitabnn ve onun erhlerinin dil Ural blgesinde okutulmas dikkat ekicidir. Bu ahsn Tatar yenilikilik dncesine ve genel anlamda Tatar dncesine tesirinin olduu bir gerekse de bunun kimlere ve nasl olduu ayr bir aratrma konusudur.

tarafl bir fikr mnasebette bulunan blge aydnlan bunu iki tarafl hale getirebilmiler ve Osmanl dncesini etkilemilerdir. Bu sebeple bundan somaki konumuzu rnek olarak aldmz nemli ahs temel alarak, tr mnasebet etrafnda ksaca incelemeye alacaz. Bu ahslar; Osmanl dnemi Trk dncesinin dilUral'daki etkisi dorultusunda Ahmet Midhat Efendi (1844 1912), Trk Tatar dncesinin Osmanldaki etkisi dorultusunda Yusuf Akura (1876-1935) ve her iki blgeyi bir dierinde tantmak, slam birlii siyasetiyle Trk birlii siyasetini uzlatrmak suretiyle ikili bir faaliyet yrten mehur Tatar yazar ve seyyah Abdrreid brahim (1857-1944)'dir. ncelememizde bu nemli isim temel alnmakla birlikte dier baz isimlere de zaman zaman atfta bulunulacaktr.

II. XIX. Asrin Sonu Ve Mnasebetlerin Younlamas

XIX. asrn sonlarna kadar devam eden bu kitaplarn etkisine bu asrn sonlarnda Ziyaeddin Gmhnev (. 1893) de katlr. Nakibendliin Halidiyye kolunun istanbul'daki bu mehur temsilcisi, dil Ural ve Kazakistan blgesinin mehur Naki eyhi Zeynullah Rasl (. 1917) ile stanbul'da grm ve Rasl' yi o blgede halife tayin etmitir (1870). Zeynullah Rasli Kazan, Ufa, Troyski... gibi blgelerde ve Kazak steplerinde irad faaliyetine girimitir. rasuli, Gmhanevi hakknda " Menkb Ziyaeddin Gmhanevi " adl bir eser de yazm ve Kazan'da bastrmtr (1900) ( RIZAEDDN, 1917; 5-16 ) (GNDZ, 1984; 140-141, 157 158) (ALGAR, 1995, S. 38; 63-72) Zeynullah rasl faaliyeti srasnda dil-Ural blgesindeki "Usl-i Cedd" hareketine de destek vermi, hatta kendisinin kurduu Medrese-i Rasliye'de usl-i cedid sistemiyle eitim yapmtr. (RIZAEDDN) ZeynnuUah rasl birok Tatar dnrn etkilemi ve Alimcan bard, rzaeddin b. Fahreddin gibi birok Tatar alimi onun mridi olmutur. (RIZAEDDN) Zeynullah Rasli'nin faaliyette bulunduu tarihlerde dil-Ural blgesi dn tasavvufi etkilenmenin dnda yeni bir fikr etkilenme dnemi yaamaya balami ve bu, ilk kez olmak zere XX. asrn balarndan itibaren karlkl etkileime sebep olmutur. Daha nceleri tek

III. Osmanli Trk Dncesinin dil-Ural'daki Temsilcisi: Ahmet Mithat Efendi (1844 - 1912)
Son devir Osmanl dnrleri arasnda dilUral'da en ok tannan iki isim vardr. 1. Ahmet Mithat Efendi (KERM, 1912, S. 6; 161-164) (RIZAEDDN, 1913; 120) 2. emseddin smi Bey. Edebi romanlar, ilmi eserleri, Kams- Trk ve Kamus'l lm adl eserleri ile blgede tannan . Sami'nin (RIZAEDDN) baz kitaplar Tatar ivesine de aktarlmtr. Bunlardan bir tanesi onun "Kadnlar" adl risalesidir. F. Kerim tarafndan "Hatunlar Vazaif" ismiyle Tatar ivesine aktarlarak Orenburg'da baslmtr. Ktphanelerde Oernburg 1899 baskl bir nshasn grebildiimiz bu esere F. Kerim kendisi de ksa bir ilavede bulunur ve Osmanl kadnlarnn ilme verdikleri nemden bahseder. ( K.D...K, T. 43062 ) . Sami'nin tesirinden bahseden R. Fahreddin onun eserlerinin ilmi olmasnn ve dini meselelere pek fazla girmemesinin halk nazarnda ok fazla okunmasn ve tannmasn engellediini ifade eder. (RIZAEDDN) emseddin Sami'nin ksmi etkisine ramen Ahmet Mithat dil-ral blgesinde en ok tannan Osmanl Trk dnr nvann alm ve onun neredeyse btn eserleri bu blgede okunmu ve birou Tatar ivesine aktarlarak baslmtr. Bunlar arasnda; "Terbiyeli Bala" (Kazan 1898),

bilig-5/Bahar '97

151

"Kssadan Hisse" (Kazan 1902), "Hyal ve Hakikat" (Kazan 1908)... gibi eserleri sayabiliriz. (K.D...K, T. 43029, T. 1950, T. 4523) Ahmet Mithat blgede ilk olarak "Tercmn Hakikt" gazetesi ile tannmtr (1881 'li yllar). Kaynaklarda kitaplarnn ksa zamanda kylere yayldndan ve bu hreti dolaysyla stanbul'a giden her Tatar tarafndan ziyaret edilip istiarede bulunulduundan bahsedilir. Baz tatar aydnlarnn, bata Gilman Ahund (F. Kerimi'nin babas) ve akir Ramiyef olmak zere, kitaplarnn okutulmasnda zel gayret gsterdii de zikredilmektedir. (FAHREDDN) Tatarlarn milli uyan areketinde de byk katks olan A. Mithat'n bu blgede sevilip eserlerinin elden ele dolamasnn elbette baz sebepleri vardr. Bu sebeplerden birisi, her eyden nce onun Trk dnyasna, zellikle de dil Ural blgesine olan ilgisi, sevgisi ve blgedeki fikri ve kltrel hayat yakndan takip etmesidir. Nitekim o Rusyal Trk Talebeleri Cemiyeti'nde verdii bir konferansta kendisinin Rusyal Mslman Trklerle olan mnasebetlerinden haberler gelir. O, Gaspral, Alimcan Bard gibi aydnlardan ve onlarn sayesinde Osmanl'ya, stanbul'a olan yneliten bahseder. Osmanl'nn da onlara ynelmesi gerektiini syler. Hatta blgedeki yenileme hareketlerinin ve fikri canlln mevcut hzyla devam etmesi durumunda, stanbul'dan o blgelere okumaya gidenlerin bile olabileceini ifade eder. (MTHAT EFEND, 1907; C. 1, S: 20 21 22) Ahmet Mithat'n tannmasnn ikinci nemli sebebi onun yazlarnda kulland sade dil ve slptur. O ilmi, marifeti ve edebiyat halka indirmi, en zor konuyu bile halkn anlayaca bir tarzda tedricen sylemek gerektiini savunmutur. Bu yzden sz konusu tedrici anlatm modeli, ak ve sade bir dil kullanmas ve halkn her kesimi iin kolayca anlalabilecek bir ekilde yazmas blge halk tarafndan tutulmasn salamtr. Ayrca dini bahislerin younluk tekil ettii konular halk hikayeceilii tarznda ilemesi, toplumsal, kltrel meseleleri kolay anlalr ekilde ele almas ve en ok da Hristiyanla kar mdafaa tarznda (Mdafaa 1883 1885) kitaplar yazm olmas onun kylere kadar girmesini salamtr. (AKURA, 1911; C. 3, S. 6; 173 177 ) (FAHREDDN) (BERKES, 1973; 310) Bu,

esasnda, Tatar halknn gemiten gelen bir zelliidir. Muhammediye, Altparmak ve Marifetname... gibi kitaplar kendine yakn bulan Tatar toplumu A. Mithat'n eserlerini de ayn ekilde kendisine yakn bulmutur. Burada nc bir sebep ortaya kmaktadr ki, o da Tatar halknn "dini gayreti" dir. Gerek R. Fahreddin, gerekse F. Kerim onun eserlerinin ok okunmasn bu sebebe balar. Onlara gre Tatarlar her dncelerinde, ilim ve fenne baklarnda dini bahisleri, yani slam' temel almlardr. (FAHREDDN) Nitekim A. Mithat da din ile ilmi uzlatrd ve her zaman dini hikmetleri, slam'n yceliklerini n plana kard iin ok tutulmu ve ok sevilmitir. zellikle slam' mdafaa eden ciltlik "Mdafaa" (1883-1885) isimli eserinin Tatar ulemasnca ok istifade edildiini belirten F. Kerim, stanbul'a giden her Tatar Trknn onunla mutlaka grtn kaydeder. (KERM) Ahmet Mithat'n eserlerinde ve fikirlerinde dini bahislere ok yer vererek ark iin bir teceddd fikrine (AKURA) sahip olmas ve bu konuda tatar aydnlarna, Tatar halkna devaml nasihatlar vermesi Trk Tatar toplumunu olduka cezbetmitir. Devaml olarak Trk Tatar toplumunu ynlendirmeye alan A. Mithat ok erken tarihlerden itibaren onlarn Rus mekteplerine gitmelerini, Rusa renmelerini, ilim ve maarifete sarlmalarn ister (KERM). O, 1888'de ve 1896'da Fatih Kerm'ye yazd mektuplarda da yabanc dil, zellikle de Rusa renmenin gereklilii zerinde durur ve dnemin uyan dnemi olduunu, bunun ise ilim ve maarift ile olacan ifade eder. dil-Ural Trklerinden Rus gimnazyumlarna (liselerine) gitmelerini, taassuptan kanmalarn, gazete tesis etmelerini, kitap telif ve tercme iine girmelerini ... ister (FAHREDDN). Elbette onun bu tavsiyeleri ve tleri ile okunan eserleri Trk Tatar toplumunun uyan ve yenileme hareketinde etkili olmutur. Ahmet Mithat'n 1912'deki vefatna Tatar matbuat byk yer ayrmtr. Dneminin dil, Vakit, Kuya ve Yldz gazeteleri; Rzaeddin Fahreddin tarafndan karlan ura ve Alimcan Bard tarafndan karlan ed Din ve '1 Edeb

bilig-5/Bahar '97

152

dergileri ve Krm'da kan Tercman gazetesi onun lmnden duyduklar znty dile getirmilerdir. lmnden sonra onun hayatn, faaliyetlerini ve grlerini iine alan yaklak yz elli sahifelik bir kitap yazan R. Fahreddin, bu gazete ve dergi yazlarn da bir araya getirmitir. (FAHREDDN)

IV. Siyasi Trkln Ve Trk Birliinin Bir Temsilcisi: Yusuf Akura (1876 - 1935)
Trklk dncesi osmanl devleti ierisinde 1865'li yllardan soma balamtr. Bu dnce ayn zaman diliminde, hatta daha da erken Azerbaycan, Krm ve dil Ural'da balamtr. Tabiiki bu dnce fikri mnasebetler yoluyla bu blgeler arasnda eitli fikir alverilerine yol amtr. Bu mnasebetle en nemli rol Tercman gazetesi ile smail Gaspral oynamtr. Onun stanbul'dan ald ilhamlar ve kendi grlerini btn Trk dnyasna aktarmas Trklk hareketinin gelimesine ok byk katkda bulunmutur. 1928'deki Trk Yl'na yazd uzun makalede Trklk konusunu inceleyen Yususf Akura da bu mnasabetten bahseder ve Kazan blgesinde gelien Trkle Osmanl'nn etkisi olduunu, ancak bu blgedeki Trklk anlaynn da Osmanl'ya mukabil tesirde bulunduunu ifade eder (AKURA, 1928; 350 351) (SEFERCOLU, 1981, 80 81) Akura bu konuda rnek vermese de kendisi bunun en gzel erneklerinden biridir. 1904 ylnda Kazan'da iken Msr'da yaynlanan "Trk " gazetesine yazd " Tarz- Siyaset" isimli makalesiyle bir anda ilgi oda haline gelen Akura Osmanl Trklk dncesinde yeni bir izginin balangc olmutur. Bu izgi, Tarz- Siyaset'te grld zere, Osmanl vatanseverlii ile slam birlii siyasetim bir kenara brakp "Trklk" ve "Trklerin Birlii" siyasetini gndeme getirmitir. Nitekim " Tarz- Siyaset" in latin harfiyle baslan nshasna bir nsz yazan Enver Ziya Karal da onun bu nemli zelliinden bahseder ve "...Yzyla yakn dil, edebiyat, filoloji ve hatta siyaset alannda Trklk fikri ve fikir akm var olduu halde, Trk milliyetiliinin siyasetteki nem ve deerine dair " tarz- Siyaset" ten nce bu derece aklkla ve kesin olarak sz eden baka bir eser de yazlm grnmyor" (KARAL, 1991;

11) der. Osmanldaki "dilde sadeleme ve Osmanl vatanseverlii" olarak balayan Trkle "ayn dili konuan kavimlerin bir milleti, bir topluluu (siyasi bir birlii) oluturduklarn" grn getiren Akura (KARAL) (BERKES, 1975, 64-68) Hseyinzade Ali ile birlikte, daha somadan Ziya Gkalp tarafndan " Trklemek, slamlamak, Muasrlamak " eklinde sistemletiren Trklk, Batclk ve slamclk akmlarna bu isimleri veren kii olmutur (BERKES, 1973; 363). Trklk anlaym Batclk ve slamclk arasnda, ama esasnda ikisini de dlamayan bir yere oturtan Akura, cins ve milliyeti dikkate almayan Osmanlclk fikrini tamamen reddetmitir. Bunu da Tarz - Siyaset'de ilan etmitir (AKURA). Akura'nn kendisi yllar soma 1932'de Trk Tarih Kongresi'nde bunu bir defa daha dile getirerek; Merutiyet devrindeki Trkln " tanzimatn klece garplna, cins ve dini dikkate almayan Osmanl milliyeti fikrine muarz olduunu" syler. O, Trkln " srf slmi " olan eitli hususlar da tenkit ettiini ifade eder (AKURAOLU, 596). Akura Trklkteki farklln faaliyetlerinde de gstermi, 6 Ocak 1909'da kurduu "Trk Dernei", Jn Trk dneminin ilk milliyeti rgt olmutur. Bu dermein en nemli zellii; hem yeleri hem kard ayn adl mecmuadaki yazlar hem de hedefleri itibariyle Osmanl Trkleriyle, dardaki, bilhassa Rusya'da, Orta Asya'da yaayan Trklerin bir araya getirilmesidir (ARA, 1994, 23 48). Daha sonralar Trk Yurdu (1911) ve Trk Oca (1912) 'nn kurulmalarnda da byk rol oynayan Akura Trk Yurdu'nun yayn programm da hazrlam ve derginin Trklk fikrini yaymada faal rol oynamasn salamtr. Bu dergide Akura'dan baka Halim Sabit Kazanl, Zeki Velidi Togan, Fatih Kerimi, Ayaz shk... gibi dil Ural blgesinden yazarlar olduu gibi, Rusya'nn dier blgelerinden yazarlar da yer almtr. Bu yazarlar derginin dier yazarlarna gre sayca az olmasna ramen dergide Trklk izgisi hep arlk kazanmtr (ARA; 81 126). Akura'nn ve dier Rusya aydnlarnn farkl bir izgi izmelerinde Rus imparatorluunda, baka dinden bir halkn basks ve egemenlii altnda yaamak zorunda kalmalar etkili olmutur. Orada Trklk ve slamclk

bilig-5/Bahar '97

153

grlerini, yani milli ve manevi kimliklerini korumaya alan bir topluluktan gelip de "Osmanl Milliyeti" gibi zellikle o dnem iin anlamszlaan bir kavram savunmann hibir sebebi ve mant yoktur (ARA) 1552'den beri Ruslarn "Ruslatrma" ve "Hristiyanlatrma" yoluyla yeni bir Rus milleti oluturma siyaseti ve basks altnda yaam olan bir aydnn bundan baka bir gr savunmasnn da bize gre imkan yoktur. Geri Osmanl Devleti Rusya gibi bir bask rejimi kurmad gibi, Tanzimat'a kadar bir "Osmanl Milleti" oluturma siyaseti gtmemi ve tebas olan mslim veya gayr- mslim Trk olmayan unsurlara "millet" sistemiyle hem dini zgrlk hem de "kendi hukukuna uyma" hakk tanmtr. Fakat gerek burada zerinde duramayacamz tarihi sebeplerden gerekse bat'daki milliyetilik akmlarna kar bir tedbir olarak, Osmanl hkmeti, " lisanda, hukukta birliin salanmas ve vatandalk sisteminin yerine ikame edilmeye allmas " dorultusun mda "Osmanl Milleti" oluturma siyasetine arlk vermeye balad. Hatta bu uurda, daha nceden olduka serbest brakt, muhtelif milletlerin milli ve siysi hayatlarna snrlamalar getirmeye balad (AKURA ) ( FERT ). Bu konularn zerinde nemle duran Yusuf Akura bu siyasetin devletin snrlarn korumak iin yegane are olduunu, ancak "gayr-i kabil-i tatbik" bulunduunu ifade eder. Son olarak belirtilmesi gereken bir husus da, Akura'nn Trkiye Cumhuriyeti dneminde Atatrk'n izdii Trklk anlayna olan etkisidir (KURAN, 1994; 209-214) Onun Atatrk tarafndan Trk Tarih Kurumu bakanlna getirilmesi de onun takdirini kazandnn delilidir. dil-Ural blgesinin Osmanl'da ve Trkiye Cumhuriyeti'ndeki etkisi konusunda Trk tarihi ve Trkoloji sahalarnda nemli almalaryla iz brakm olan Zeki Velidi Togan, Reit rahmeti Arat, Akdes Nimet Kurat, Sadri maksudi Arsal ve Halim Sabit'i de burada anmak gereklidir. V. slamclk Ve Trklk Dncesi Arasn Uzlatrmaya alan Bir Dnr: Abdrreid brahim (1857-1944)

XIX. yzyln sonlarnda ve XX. yzyln balarnda sadece Osmanl ve dil Ural blgeleri iinde deil, Japonya'dan Hindistan'a ve Msr'a kadar slam dnyasnn birok yerini gezmi olmas bakmndan, btn islam dnyasnda yakndan tannan bir ahs hi phesiz Abdrreid brahim'dir. Atalar Buhara'l zbek bir aileden gelen ve Sibirya tatar olarak bilinen (TRKOLU, 1993; 6) Abdrreid brahim, Rusya'da Merutiyetin ilanndan (1905) nce ve sonra Mslman Trklerin problemlerini dile getirmi ve bunlar kamuoyuna duyurmaya almtr. Bu uurda birok gazete, dergi ve risale yaymlam ve ou zaman bu yaymlar Rus hkmetince yasaklanmtr. Ama o, bu mcadeleden hi ylmamtr. Ancak Rus hkmetinin kendisim ortadan kaldracan anlaynca Petersburg'u terketmek zorunda kalmtr (TRKOLU, 7). 1907'den soma kt bu uzun seyahatinde bir mddet de stanbul'da kalm ve Srat- Mstakim, Sebilrread gibi dnemin slamc yayn organlarnda makaleler yazmtr. Ayrca 1910-1911 yllar arasnda arkada Troiski'li Ahmet taceddin ile bilikte "Tearf i Mlimin" ve 1913 - 1914 yllar arasnda "slam Dnyas" dergisini karmtr. Abdrreid brahim bu iki dergiyle de "Trklk" ve "slam Birlii" siyasetini uzlatrmaya almtr. Bu dergilerdeki makaleler incelendiinde bu daha ak bir ekilde gzkmektedir. Onun esas amac "hilafet merkezini dier Mslmanlarn ahvalinden haberdar edip, dier Mslmanlara, zellikle Rusya Mslmanlarna, hilafet merkezinin tantp, yaknlatrmak"tr (Tearf i Mslimin;l 910:. 1). Ona gre Tatar matbuat bu grevi hakkyla yerine getirmitir (BRAHM, 1910; say: 2, 17 20). Abdrreid brahim, bu ikili vazifeyi mr boyunca yapmaya alm ve bu yolda byk abalar sarfetmitir. O, daha nceden Osmanl'nn Msr'daki Esbak bakatip Mehmet Arifin "Binbir Hadis , erif' kitabm da bu gaye dorultusunda, yani bir Osmanl aydnn yorumlarn Trk-Tatar aydnlarna aktarmak iin, Tatar ivesine aktarp erhederek Petersburg'da basmtr. Abdrreid brahim 1910Tu yllarda stanbul'da iken byk ilgi grmtr. zellikle milli sarimiz Mehmet Akif ile aralarnda derin bir dostluun meydana geldii belirtilmektedir

bilig-5/Bahar '97

154

(TRKOLU). Nitekim Akif, Srat Mstakim'de, onun "Alem-i islam ve Japonya'da intiar slamiyet" adl eserini: "oktan beri bu kadar faydal, lakin bu kadar tesirli bir kitap okuduumu hatrlamyorum" (AKF, 1908; C. 4, Say: 97, s. 322323) (TRKOLU) diye tantr. Abdrreid barahim'e en ok destek veren dier osmanl aydnlar ise Eref Edip ve smail Hakk zmirli olmutur. Abdrreid brahim'in, bu dostuyla birlikte uzun sohbetler yapm, hatta Srat- Mstakim idaresi ona Busra ve stanbul'da eitli byk camilerde geni katlml (be bine yakn kiinin katld sylenir ) konferanslar verdirtmitir (BRAHM, 1928, Srat- Mstakim, c. 4, say: 84, s. 103 109 ) Abdrreid brahim sadece irad faaliyeti yapmam, ayrca siyasi faaliyete de girmitir. O, siyasi faaliyete de Tatarlar ile Osmanl arasnda karlkl mnasebetlerin ve yaknlamann gelimesi iin almtr. Mesela, Birinci Dnya Sava srasnda Almanlarn Ruslardan ald esirlerin ou Tatar ve Bakurt olduundan, onlar Osmanl ordusu saflarnda arpmaya ikna iin Enver Paa tarafndan Almanya'ya gnderilmi ve onun baarl almasyla bu esirlerden bir "Asya Taburu" kurularak, sz konusu tabur stanbul'a getirilmi, ardndan da Irak snrnda Osmanl saflarnda savaa katlmtr (1916). Ayrca 1918'de "Tekilat Mahsusa" tarafndan svire'de Rusya Mslmanlar ile ilgili bir bro amakla grevlendirilmitir (TRKOLU). Abdrreid brahim'in iki blge arasndaki karlkl faaliyetleri bunlarla bitmez. O, Osmanl dncesine bir Trklk slamclk uzlamasnn yannda yenilikilik yolunda Japonya modelim de rnek gstermektedir. Bylece o, Trkiye'de Batllamada Japon modelinin ilk temsilcisi olmutur (AKF, 1987; 141 179) (TRKOLU). Onun Trkiye'deki en byk -ve en nemli sesi olan Mehmet Akif, 1912'de yazd "Sleymaniye Krssnde" -adl Safahat'n ikinci blmn tamamen onun azndan nakletmektedir. Akif in ondan olduka etkilendii buradan da anlalmaktadr. Abdrreid brahim, yaymlad dergilerde kendi blgesinin alimlerinin yazlarna da olduka fazla yer vermitir. Bu yazarlardan en nemlisi Musa carullah Bigi'dir. Musa Carullah Bigi'nin kitaplar, makaleleri stanbul'da okunmu ve bir takm dnrlerce

desteklenmitir. slam Dnyas, slam Mecmuas ve Sebilrread'daki makaleleriyle, Trk Yurdu'nda tantlan kitaplaryla Osmanl'nn son dneminde dinde yenileme akmna katkda bulunmutur. Musa Carullah'n bu hareket dorultusundaki Kur'an' Trkeletirme, yani halkn anlayaca bir dile tercme ve mealinin yaplmas konusundaki grleri zellikle kaydedilmeye deerdir. Medreselerin slah, Tanzimatl tenkit, milli ve dini uyann birlikte olmas, yani slamlkla Trkln birbirinden ayrlamayaca konusundaki grlerini Yusuf Akura ve Abdrreid brahim ile birlikte (AKURA) Anadolu Trklne sunmutur. Onun, Abdrreid brahim'in kard slam Dnyas'ndaki "Halk Nazarna Bir Nice Mesele" adl yaz dizisinin Osmanl aydnlarna olduka byk tesiri olmutur. Trk Yurdu ve Gen Kalemler yazarlarndan Kazm Nami bu makaleler zerine yazd uzunca tantmda Musa carullah' byk bir alim ve pedagog kabul eder. Onun dini yenileme yolunda baaryla yrdn ve bu konuda ilhamm Kur'an ve Hadisten aldn belirtir (NAM, 1912; c. 3, say: 10, 309 316; say: 12, 373 380). Benzer bir ifadeyi onu tenkit eden eyhlislam Mustafa Sabri de kullanmaktadr. eyhlislam Mustafa Sabri onun birok grn tenkit etse de hakkm teslim eder ve kaynaklarn Kur'an ve Hadisten aldn syler (SABR, 1335). Musa Carullah'tan en ok etkilenenlerden birisi de Tasviri Efkar yazarlarndan Haim Nahiftir. Haim Nahit, " Trkiye in Necat ve tila Yollan" adl eserinde onun dini slahat konusundaki fikirlerine yer verir, onu "slam'n Luther'i" olarak tanmlar ve ondan birok alntlar yapar (NAHT, 1911; 3235, 39,40,213-214,231). Musa carullah'n etkiledii dier bir grup, Batc ve pozitivist bir izgide olan "tihad" dergisi grubudur. tihad yazarlarndan pozitivist Klzade Hakk kitabnda, Carullah' slam'n gururu olarak nitelendirdikten sonra, onun iman ve kadn meselesi ile ilgili grlerini Carullah'n eitli kitaplarndan ok uzun iktibaslarla alr ve kendisi ayrca bir yorum yapma gerei bile hissetmez (HAKKI, 1913-1914; 17-45, 55-64). Hilmi Ziya lken, Carllah'n medresenin ve slamclarn hcumuna uradm, ancak Hikmet gazetesi sahibi ehbenderzade Filibeli Hilmi'nin onu desteklediini ifade eder (LKEN, 1966; 452).

bilig-5/Bahar '97

155

Son olarak belirtmek istediimiz bir husus da, Trklerin 1914'de kard slam Mecmuas'nn izdii yeniliki slam anlaynda dil Ural blgesi aydnlarnn tesiridir. Bu dergide yazlar yaymlanan Halim Sabit, Rzaeddin b. Fahreddin ve Musa Carullah... gibi dil-Ural blgesi aydnlar yazlarnda yeniliki bir slam anlay zerinde durmular ve zihniyet olarak dergiye hakim olmulardr. Onlarn ve tabii ki derginin yeniliki izgisi; halkn anlayaca bir din, manasz Bat taklidinin dnda kendi kimliini inkar etmeyen bir dorultuda idi. Derginin her saysnda (bir says hari) ilk sayfada Kur'an Kerim tercmesi veriliyordu. Derginin nemle zerinde durduu bir konu da Ziya Gkalp ve Halim Sabit'in rf ve hayat ile fkh arasnda mnasebet kurmaya alan

"itimai usul i fkh" ile ilgili yazlaryd (ARA). Grld gibi dil-Ural blgesi ile Osmanl blgesi arasnda gerekten ok sk bir mnasebet vardr. Bir blgede olanlar dier blgede yakndan takip edilmi ve bu durum edebiyata kadar girmitir. Mesela, mehur Tatar airi Abdullah Tukay (1886-1913) gerek Divan iirinde gerekse tanzimat dnemi iirinden etkilenmi ve Osmanl siyasi dncesini de yakndan takip etmitir. Tukay "Biraderane Nasihat" iirinde Gen Trklere vgler yadrrken II. Abdlhamit'i de zalimlikle sulamaktadr. O, II. Abdlhamit'le ilgili ayrca iir de yazmtr (ZKAN, 1994; 83-85, 198-199) (TUKAY, 1985; 103, 342) . Bu tr rnekler elbette daha oktur, burada anlatlanlar ise sadece belirli nemli rneklerdir.

KAYNAKLAR AKURA, Yusuf 1911a 1911b 1928 Ahmet Mithat Efendi, Trk Yurdu, stanbul Tarz Siyaset, Ank Trklk, Trk Yl, stanbul. "1329 Senesinde Trk Dnyas", Trk Yurdu. BERKES, Niyazi 1973 BERKES, Niyazi 1975 adalama,

Trkiye'de Ankara.

Trk Dnnde Bat Sorunu,

FAHREDDN, Razaeddin b. 1913 1917 FERT, Ahmet GRMEZ, M. 1994 GNDZ 1984 HAKKI, Khzade 1913 Ahmet Mithat Efendi, Orenburg. eyh Zeynullah Hazretin Tercmei Hali Orenb. Bir Mektup, tarz Siyaset inde. Musa Carullah Bigiyef, Ankara. Gmhanevi Ziyaddin, stanbul. Son Cevap, stanbul. Ahmet

AKURAOLU, Y.
Tarih Yazmak ve Tarih Okutmak Usullerine Dair,Trk Tarih Kongresi Konferanslar ve Mzakere Zabtlar, Ankara. Gayet Nhim Bir Eser, Srat- Mstakim, stanbul. Sleymaniye Krssnde (ikinci kitap), Safahat, st. eyh Zeynullah Rasulev: Volvo Urallah Blgesinin Son Byk Nakibendi eyhi, lim ve Sanat Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, stanbul

AKF, Mehmet 1908

1987 ALGAR, Hamid 1995

ARA, Masami 1994

BRAHM, Abdrreid Pan Turanizm,Tearfi Mslm 1910 slam Hakknda (Konferans) 1928
SratMstaki

KARAL,Enver Ziya 1999

nsz, Tarz Siyaset,Ank

bilig-5/Bahar '97

156

KERM, Fatih 1912 imal KURAN, Ercment 1994

Merhum Mithat Efendi ve Trkleri, Trk Yurdu, stanbul. Yusuf Akura'nn Tarihilii, Trkiye'nin Batllama ve Milli Meseleler erisinde, Ankara.
Trkle Dair (Konferans), Srat- Mstakim

ZKAN, Fatma 1994 TUKAY, Gabdulla 1985 TRKOLU, smail 1993

Abdullah Tukay'n iirleri, Ankara. Eserler, tom: 1, Kazan.

MTHAT, Ahmet 1907 NAHT, Haim 1911

Rusya Trklerinde Abdrreid brahim (1857 1944 ), Marmara . Trkiyat Ara. Enst. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul.

Trkiye in Necat ve tila Yollar, stanbul.

UZUNARILI, . Hakk 1988 Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara.

NAM, Kazm 1912

Halk Nazarnda Bir Nice

Mesele, Trk Yurdu,stanbul.

LKEN, Hilmi Ziya 1966 Tarihi,

Trkiye'de ada Dnce stanbul.

bilig-5/Bahar '97

157

KARLUK KARAHAN DEVLET VE OUZ DEVLET TARH LE LGL YEN BLGLER

VIII. Asrn birinci yarsnda imdiki Kazakistan topraklarnda meydana gelen Karluk Devleti ve Ouz Devleti ile ilgili yazl kaynaklarn az olduunu ilmi olarak kabul etmi bulunmaktayz. Son yllarda bizim elimize geen "Nesebnme Secereler" Mecmuasnn bu eksiklii gidermekte yararl olacan sanyoruz. Sebebi bu "Nesebnme"nin, sadece secere deil; ayn zamanda VIII. asrn ikinci yansnda Trkistan topraklarndan ortaya kan tarihi olaylarn deerli kayna olmasdr. Bu makalede biz, "Nesebnme" nshalarndaki Karluk Karahan Devleti ve Ouz Devleti ile ilgili bilgilerden bahsetmek istiyoruz. VIII. asrn ikinci yarsnda Horasan ve Maverannehir topraklamada Ebu Mslim (755) taraftarlarnn Abbasilere kar mcadelesinin baarszlktan komularn da etkiledi. Trkistan topraklarna doru ilerleyen Ebu Mslim taraftarlar Trk Halklarnn yaamna da deiiklikler getirdi. Ama bu deiiklikler hakknda ne Arap ve Fars yazlan ne de dier tarihi kaynaklar sz eder. Sadece bn enNedim'in (X. asr) "alFihrist" adl kitabnda shak atTrk adl kii hakknda bir bilgi vardr. Orada: "AlMansur Ebu Mslim'i ldrdkten sonra onun taraftarlar ve takipileri yabanc lkelere katlar. Maverannehir lkesinde shak at-Trk adl bir kii ortaya kt. O Ebu Mslim'in onun ilmini tlemekte" diye bir yaz geiyor (NADM, 1969:497). Bizim aratrdmz Nesebnme nshalarnn nemli kahraman shak Bab'tr. "Nesebnme" kaynana gre shak Bab, Ali bn Ebu Talip'in olu (Hicri 661) Muhammed bn al Hanefi (Hicri 701) altnc nesli (AMT) Al Fihrist kitabnda : "O, Ebu Mslim arRay dalarnda tutukland diye yazyor". Onlar Ebu Mslim'in kendilerine bildirilen vakitte ortaya kacan inanyorlar. Kaysaniler gibi onlar Muhammed bn alHanef'ye gveniyor (MUMNOV, 1993: 1012). Ebu Mslim hareketinin itici gcnn Kaysaniler olduunu, onlarn imam olarak Muhammed bn el Hanefi ve Ebu Mslim'i bildiklerini ve onlarn dnmesini beklediklerini tarihi kaynaklardan reniyoruz (BARTOLD, 1963). Ebu Mslim taraftarlarnn Maverannehir'de "Mubaiiditter" diye adlandrd. Onlarn bu yerlerde XII. Asra kadar bulunduklarn gsteren tarihi kaynaklar vardr. Bu kaynaklar bn enNadim'in alFihrist

Do. Dr. Z. JANDAARBEKOV Ahmet Yesevi . r. yesi Kazak Trkesinden Aktaran: Banu MUHYAEVA

bilig-5/Bahar '97

158

kitabndaki shak at Trk ve "Nesebnme" nshalarndaki shak Bab'n ayn kii olduunu kantlyor. Horasan ve Maverannehir'den olan Mubaiidtitter hareketi ile shak Bab ve onun ortaklarn Trkistan topraklarna slam' yaymak iin geli tarihi VIII. asrn ikinci yarsna denk gelmekte. "Nesebnme" nshalarnda shak Bab ile onun ortaklarnn Trkistan topraklarna H. 150/766767 yllarnda geldii syleniliyor Bu yllarda Horasan'da Ebu Mslim taraftarlarnn Abbasilere kar giritikleri ilk hareketlerde malup olduklar dnemdi. Yani bu shak Bab'n ortaklaryla Horasan'dan Trkistan'a geri ekilmesiyle Abbasilerin iktidarnn glenme dnemine denk geliyor. bn elNedim'in "al Fihrisf'inde u haberi verir: "Ben bir gruptan shak' niye atTrk olarak adlandrm diye sordum". Onlar da: "O, Trlerin lkesine gelip Ebu Mslim tarafndan grevlendirildi ve Trklere slam' tledi " diye cevap verdi (KOYLAKI, 1992) Bu shak at Trk, shak Bab'in Trkistan topraklarna gitme ihtimalinin byk olduunu gsteriyor. shak Bab'n balatt hareketin Horasan'daki Ebu Mslim taraftarlarnn Mubaiiditter hareketleri ile ilgili olduunu "Nesebnme" nshalarndan grmekteyiz. shak Bab ve onun ortaklarnn Mubaiiditte temsilcisi olmas da onlarn Horasan'daki Mubaiiditter hareketleri ile ilgili olduunu gsterir. Bununla birlikte "Nesebnme" nshalarnda shak Bab ve onun ortaklarnn yz elli bin askeri hakkndaki bilgiye baka hi bir yazl tarihi kaynakta rastlanmyor te bu bizim yorumun doruluunu kantlyor. "Nesebnme" nshalarnda yle bahsediliyor: "slam'n Trkistan'a yayl tarihi shak Bab bn Ebu Talib'in olu Muhammed bn alHanef'nin beinci nesli dnemidir." am Padiah olan kardei Ebu elCelil Bab Yemen Padiah idi. Babasnn kardei Ebu erRahim shak Bab ile Ebu el Celil Bab' davet edip sohbet ediyor. O sohbetten sonra Fergana, zgent, a lkelerine slam' yaymaya gidiini kabul ediyor. Bylece yz elli bin askeri ile sefere kyor (MALIYAVKIN, 1988). Padiahn banda bulunduu mslman askerlerin am, sfehan, Tebriz, Mazandarar, Serahs, Belh, Termez,

Buhara, Semerkand topraklarndan geerek Fergana, zgent lkesine geliyor. Orada iki Mg Tarsa Padiahyla savaarak onlar ldryor. O topraklarda slam' yayarak a'a geliyor. a'ta Habtdar adnda bir padiah vard. O Sayram'a kayor. a lkesine "ilmi hikmet" ret deyip, mam Bahreddin Kaffal' a lkesine brakyor. Burada Mslman askerler e ayrlyor: Abdurrahim shak Bab' Sayra'a Habtdar'n peinden gnderdi. Ebu el Celil'i Barn, aharkend, Hasak, Tarsak lkelerine gnderdi. Kendisi Stkend, Zarmuk ehrine gelip deryadan geerek Otrar'a geldi (BOLAKOV, 1980). Ondan sonra Rays (Ars) Deryasnn kysna kale kurup oraya yerleti. Habtdar'la savap onlar Sayram Kalesi'ne sktrd. shak Bab'a brakp Abdrrahim'in kendisi Agru ehrini ay kuatarak ele geirdi, "Yengi Kent" diye adlandrd; Taraz' alt ay kuatp ele geirdi, onu da Berikent diye adlandrd. Ondan soma Kagar'a geldi. Kagar'da Mnkzlk Bura Han adl Tarsa Hanla savap yendikten soma halkn islamlatrd. Abdurahim',in olu vard: Birinin ad ah Ahmet; ikinci ah Muhammed; ncs ah Hasan idi. ah Ahmet'i Kagar'a tayin etti. Lakab emsi Hand. ah Muhammed'i Yedikent'e tayin etti. Onun lakab da emsi Hand. Ondan soma Abdurrahim, Aksu'ya gitti. Oray kuatp halkn islamlatrd. Orada Mnkzlk Bura Han' tutuklayp ldrd. Kendisi de Satk Bura Han unvann ald. Oradan Kzbalk'a gelip kk olu Hasan Han'a tahtm vererek kendisi Karasman ehrine yerleti ve orada yz be yanda vefat etti. shak Bab Sayram' ald. Ondan sonra Habtdar'n snd Sulhan'a gidip o kaleyi ele geirerek Habtdar' ldrd. Kargalk Kalesine gelerek orada seksen be yllk padiahlk kurdu. shak Bab ve ortaklarnn Trkistan topraklarnda slam' yaymasnda byle bahsediliyor. Ama "Nesebnme"nshalannda geen bu tarihi kaynaklarn hi biri Kazakistan tarihinin VIII. asrn ikinci yarsna ait blmlerine girmemitir. slam muhaliflerinin Trkistan topraklarna girmesi, onlarn Trk halklarnn yaamna ve Trkistan topraklarndaki tarihi olaylara etkisi Kazakistan tarihinde sz edilmemitir. Nesebnme nshalarnda geen bilgiler ile gnmzde bilinen VIII. asr tarihi arasnda nasl

bilig-5/Bahar '97

159

bir iliki vardr? Bu meseleden bahsetmek istiyoruz. 737 tarihinde Trge kaan Sulk ldrldkten sonra, "San" Trge ile "kara" Trgeler arasnda ok uzun sren mcadele balad. mcadele ile Araplara kar uzun sren mcadele Trge kaanlarnn kuvvetini azaltt. 746 ylndan itibaren Altay ve Tarabagatay'dan g eden Kartuklara kar zayf dt. Trklerin lkesindeki bu zorluklar gren Tan mparatorluu bu frsattan yararlanmaya alt. Yedisu topraklarna Gao Sianji'nin banda bulunduu yz bin askeri gnderdi. 748 ylnda Trge Terin bakenti Suyab ehri yerle bir edildi (KOMEKOV, 1993). Gelecek yl Fergana iridi ile a padiah arasndaki elikiye mdahale ederek Fergana askeriyle birleip, a' ele geirdi. a padiahm ldrd. a padiahnn olu araplardan yardm istedi (BARTOLD, 1963). Ebu Mslim Ziyad bn Salihi askerin bana getirerek in askerine kar gnderdi. Talas kysnda 133/751 tarihinin Zilhicce aynda savat. Savan beinci gn in askeri bnyesindeki Karluklar ba kaldrp inlileri iki tarafl baskya uratarak yenildiler. in'in elli bin askeri ld; yirmi bin askeri esir dt. Gao Siyan ji'nin kendisi zorla kaarak kurtuldu (SENIGOVA, 1972). Talas sava tarihini aratran O.G. Bulakov elMakdisi, bilgisine dayanarak Taras'da inliler gelmeden nce Arap ekiplerinin olduunu, askeri Said bn Humayid adl kiinin asker ba olduunu sylyor. inlilerle savaan arap askeri bandaki Said bn Humaiddi. Zaid bn Salih ona yardm etmitir (etTABER, 1587). in askerleri Talas havalesinde yenildikten sonra Orta Asya'ya bask politikasndan vazgeti. Uygurlar ve Tibetlilerin basksndan sonra in sadece Jetisu deil Dou Trkistan topraklarndan da ekilmeye mecbur oldu (GUMHEV, 1993). Araplarn buralarda Trk mparatorluu'nu ykmasna ramen toprak Trklerin kendi ellerinde kald (storia Kazakistana Tl). VIII. asrn ikinci yansnda gney Kazakistan ile Jetisu'da iktidar Karluklar'n eline gemeye balad. 766 ylnda Suyab ehri artk Karluk Devleti'nin bakenti oldu (MTNCAN, 1992). Karluk Devleti'nin Bat'daki snr Srerya'nn orta kollarna kadar uzand (KLTORNY TURSUNOV, 1992).

Bu tarihi kaynaklan yukarda bildirilen "Nesebnme" nshalarndaki bilgilerle karlatrrsak iki tarihi kaynak arasndaki ilikileri grrz. "Nesebnme" nshalarnda shak Bab ile onun ortaklan Trkistan'a slam' yaymak iin 150/766767 yllarnda geldi diye yazldr. Karluklar ise 766 ylnda Syab ehrini alp Jetisu ile Gney Kazakistan topraklarnda kendi iktidarn kurdu. shak Bab ile ortaklarnn slam yayarak ulatklar yerler ile Karluk Devleti'nin o dnemlerdeki snrlar corafi olarak ayn blgedir. Demek ki bu iki tarihi kaynak, bir dnemde bir mekanda olmu olaylarn iki ynnden bahsediyor. Bu meseleyi Arap in yazlarndaki bilgiler de ispatlyor. imdiki bilgilerimiz Karluk Devleti'nin kurulmasn 746 ylnda Karluklarn Uygurlarla mcadelede yenilip Altay'dan Jetisu ve Gney Kazakistan blgesine g etmeleriyle badatrlyor (NURMUHAMMEDOV, 1994). Et Tabari "Tarih"inde 737 ylnda Horasan yneticisi Esad bn Abdullah ile Sulk Kaan'n liderlik ettii askeri ittifak arasndaki savaa Karluklarn da katld Sulk Kaan'n da bu frsattan yararlanarak askerinin g alabildii syleniliyor (BARTOLD, 1968) Bu, Karluk'larn Orta Asya'ya 746 ylnda deil, bundan daha nce geldiklerini ispatlyor. 751 ylnda Talas Sava'nda Karluklar'n mslman askerleri tarafna gemesi, Karluklar'n mslmanlara gnl verdiklerini gsteriyor (NIKITIN, 1984). 756 ylnda imdiki ayaklanmay bastrmaya katlan be bin kotanlk Trkler ile beraber "Kara Kiyimdiler" (Kara giyimliler) Dailarn (Abbasili Araplar) da bulunduklar syleniyor HHNN). 775776 yllar arasnda Karluklar'n Kagar' igal ettii, orada iktidar kurduu tarihten bellidir (AGACANOV, 1969). 790 ylnda "Ak Kiyimdi" (Ak giyimli) Trklere dier bir tabirle, Manihilerin, Kartuklarla birlikte Uygurlarn l Ugesi balatan askerin yenildiini in tarihisi yazyor (AGACANOV, 1971) Yakubi'nin 778779 yllar arasnda "Karluk Yabgu slam kabul etti" dediini dikkate alrsak (AGACANOV, 1980), o zaman 790 ylnda Uygurlar'a kar savaan "ak kiyimli" Trklerin, Manihiler deil, mslman mubaiiditter olduunu gryoruz. Bu bilgiler, VIII. asrn II. yarsnda Jetisu ve Gney Kazakistana ait tarihi olaylarla

bilig-5/Bahar '97

160

"Nesebnme" nshalarnda bahsedilen olaylarn dorudan ilgili olduunu, slam'n muhaliflerinin Trk topraklarnda destek bulduunu gsteriyor. Bu, Karluk Devleti'nin mubaiiditter ilmini esas alan devlet olarak ortaya ktn bildiriyor. Ama Karluk Devleti Maverannehir ile slam merkezlerinde slam devleti olara tannmad. Ona yukarda belirtilen muhalif akm sebep oldu. Bununla birlikte, Karluk Devleti'nin yneticileri Hristiyan dinini devlet ideolojisinin temeli olarak almak istediklerine dair fikir vardr' (HOK). "Nesebnme" deki bilgiler Gney Kazakistan ve Jetisu topraklarnda Hristiyanlarn bulunduklarn yok saymyor. Aksine nerede Hristiyan dini olduu onlarn nderleri ve kim olduklar teferruatl olarak yazlmtr. "Nesebnme" bilgilerine dayanarak isyanlarn yaylma alan haritas yaplabilir. Buna gre, byk bir ihtimalle Karluk Devleti'nin yneticileri baka dini inanlara hogr gstermi olabilir. Byle dememizin sebebi 893 ylnda smail bn Ahmet, Taraz' ele geirdiinde orada kiliselerin bulunmasdr (KUDAYBERDULI, 1991). Tarihi kaynaklarda bu devletin Karluk Devleti olarak adlandrlmasna karn, "Nesebnme" nshalarnda "Karluk" ad hi gemiyor. Bu devletin temelini oluturan ah Abdurrahim Kagar Padiah Minkzlik Bura Kara Han' ldrp kendisini Saltuk Bura Kara Han olarak adlandryor (MOTOV, 1995). O yzden 150/766767 tarihinde kurulmu devleti Karluk Devleti deil de Karahan Devleti olarak adlandrmak doru olabilir. Sebebi, Karahan Devleti'nin temelini oluturan Saltuk Bura Han Abd el Karim Karluk Devletini yneten ah Abdurrahim Bura Han soyundan gelmesidir. Bizce bilinen tarihi kaynaklarda Ouz Devleti'nin oluma meselesi netlememi bir konudur. Bu problemi aratran S:G: Agacanov, Ouz Devleti'nin kurulmas ve olumas hakknda Orta a tarihi yazlarnda hi bir bilgiye rastlanmadn sylyor (HOCAYEV, 1984). Ama o Ouz kavimlerinin islam kabul ediinin VIII. asrda balam olduu kanaatinde. (KARAYEV, 1983) S. G. Agacanov'n aratrmalarnda Ars'n orta ve aa kollarndaTrkmenler diye adlandrlan etnik topluluunun yaad yazldr.(BOLAKOV, 1971)."Nesebnme" NNKA (esas nsha, Kutthoca elyazs) nshasnda yle

satrlar vardr: "On bin adr TrkmenTrk Mslman lkelerinden Mslman olanlarn getirdiler. Glerini o kaleye (Karaspan) sokup, Trkmen adm vererek ileriye doru gnderdiler (VOLIN, 1961). Arkeolog B. Nurmuhammedov, 1970 ylnda Ars, Badam nehri boyundaki Karaspan Kalesine kaz yaptnda, o mezarlklardan "islami defnetme" merasimlerine rastladklarm yazyor. "Nesebnme"nin yukarda belirtilen nshasnda : "Aru, Taraz, Yenikend Mularna tarslar gelip seksen bin Habtdar'a katldklarn iitip, kafirler tarafndan yz bin m gelip, Badam Safi'yi yakalayp Rays Deryasna doru gitti. Mslmanlar gece gn savatlar, on be bin m ld, bin Mslman ehit oldu. Mslmanlar ehit olanlar kalenin sol tarafna defnettiler. imdiki Ouz Devleti tarihine ait bilgilerin "Nesebnme" nshalarnda da bulunmas, buradaki bilgilerin Ouz Devleti ile ilgili olduunu gsteriyor. El dstahri'nin yazlarnda ise; "Ouzlar", "Halluklar" ve bakalar slam' kabul etti. Onlarn hepsi gazidir. "Farab, Kenjide, a arasndaki topraklarda gebeler oktur. Onlarn hepsi mslmandr. Hi kimseye bal deildir", diye yazldr. Bu bilgi Sr boyundaki halklarn IX. Asrda islam kabul ettiklerini gsteriyor. "NNKA" nshasnda bu sylenenlere ek bir bilgi vardr. Orada: "Rays deryasnn kysnda kale yapp yedi gnde tamamlad. M erekinden haber almak iin gnderilen gaziler bin tarsalar iindeki mslmanlar g ederek getirdiler". "Yersa, Hugal halknn yoksulluunu grp kaleye getirdi. Kala adn verdi" eklinde yazldr. Kala ehri hakkndaki bilgi Kagarl Mahmut'un eserinde, Kazaklar arasndaki dini destanlarda rastlanyor. Mesela: Nogayl diyen el idi Kala diyen ehrin Padiahna cemal der idi Etraf krk gnlk evresi l idi. (Bunlu Seyil Destan) Hala Aris demiryolu istasyonu ile Badam istasyonu arasnda Kala adnda bir yer vardr. "Nesenme" nshalarndaki bilgilerin szl edebiyat rneklerinden ve yer adlarnda korunmas yazl metinlerde rastlanmasa bile bilgi

bilig-5/Bahar '97

161

olarak alnabilir. "Nesebnme" nshalarnda Ouz Devleti'nin kurulmas hakkndaki bilgiler bununla yetinmiyor, biz yukarda ah Abdurrahim'in ah Abd el Celil'i Sr'n aa kollarndaki Barn, Hasak, Tarsak lkelerine islam yaymak iin gnderdiklerini sylemitik. "Nesebnme"nin Horasan Hocalar Nshas'nda bu olay byle yazldr: "Abd elCelil Bab Barnkend, Sarkand, Jltrsak'a geldiler. Kl Han adnda bir padiah vard. Tarsaa ad yaygn idi. Onun iki olu vard. Birinin ad Sar Tonlg temi olup Cent Padiahyd". Bu bilgilerdeki kii adlaryla Kudayberdiolu'nun "Trk Krgz Kazak Hemhanlar Seceresi" adl eserindeki Trkmen boylar arasndaki benzerlie dikkat edelim. Orada Trkmen'in esas boylar yedidir: 123audur Yamut Gklen a. b. Toktam demi i. Siamaz ii. Bah 5Byk Boy Sark: Marhaba iine dahil 6- Salar (byk boy): Ouzhan'n torunudur. 7- Ersan Hazar denizi boyu ilinin 1870 ylndaki bildirisinde Trkmen Ouz Han'n neslinden Salar'n olu Hseyin Han'n nesli diye yazlmtr. Bu iki bilgiyi karlatrrsak yle benzerlikleri grm oluruz: Yamut Yamut, UtamuUtamu, Sarig Tonlu Sarig, slar'n olu Hseyin Han (Horasan Hocalar nshasnda) Abd el Celil Bab'n olu, Sultan Hseyin Hocadr (Horasan Hocalar Nshasna gre Horasan Hocalar Sultan Hseyin Hoca neslinden geliyor). "Nesebnme" nshalarnda yazl Sr'n (srderya) aa kollarnda sekizinci asrn ikinci yansnda olan u olaylar baka tarihi olaylarla karlatrrsak "Nesebnme" bilgilerinin tarihi gerek olduuna kanaat getiririz. Mesela "Nesebnme"de Abd el Celil Bab'n Sr'n aa kollarn "slam' yaymak iin gittiklerinden yle bahsediliyor: "Mazkur Bab, Yamut' imana davet etti. O iman getirmedi, savatlar, saysz tarsalar ld, Mslmanlar ok sayda ehit verdi. Abd el Celil Bab temi elinde ehit oldu. Bunu shak Bab duyup otuz bin askerle kar adland. Cent'e

gidip Yamut Han'la birlik yapt, on bin tarsa ld, drt bin Mslman ehit oldu. Yamut Han' ldrd... Abd el Celil Bab olu Sultan Hseyin Hoca" Ouznamenin Mehed Neri Nshasnda Ouz Devleti 'nde iktidarn uzun zaman Kal kavmi elinde bulunduu yazldr. ok zaman sonra iktidar sol taraf temsilcisi Tavhan'n olu Ouz Han'n torunu Salr'a geiyor. Salr'dan sonra Karahan lakabndaki Canak Han islam ilk kabul eden Trk padiahlarndandr. Ouz Han ulusunun yirmi drt kavimi "Bozok" ve "ok" olarak ayrld tarihten bilinir. ok boyunun damgas gnmze kadar koruna gelmi, eski Bab Ata ehrindeki shak Bab mezarlnn bandaki taa izilmitir . u iki bilgiyi karlatrrsak islamn yaylmas ikisinde de ortak bir olgudur. "Ouzname"deki oklarn iktidara gelmesi slam diniyle balantldr. "Nesebnme"de ise slam' yaymak iin gelen shak Bab ve kardei Abd el Celil, onun olu Sultan Hseyin Hoca'dr. Buna yukardaki sz edilen Trkmen seceresindeki Salr'un olu Hseyin Han' da eklersek iki kaynan bir tarihi olay hakknda bahsettiklerini sadece kii adlarnn uymadklarn grrz. Bu bilgilerdeki Abd el Celil Bab'n olu Sultan Hseyin Hoca, Ouz Han'n torunu Sultan Hseyin Han, Ouz Han'n torunu Salr'un olu Canak'n bir kiiye ait olduunu gryoruz. Ozaman Sultan Hseyin Hoca Hseyin Han anak Han Kara Han lakapl olan ayn kiidir. Yani Abd el Celil Bab ile Salr Kazan da ayn kii. Bu fikrin doruluunu kantlayan bir ilgin bilgi vardr. Trkmen eceresinde Salr Kazan Alp hakknda yle bir bilgi geiyor. Salr Kazan krk bin askeriyle Kpaklara (Peenek ) kar kyor. Bundan nce Salrlar Badam Nehrinin yukarsnda Kazgurt Da'nda duraklam. Salr kahramannn Kazgurt Da'nda byk talan devirerek kuvvetlerini denedikleri syleniyor. "Nesebnme"de ise Abd el Celil Bab kafirlere kar krk bin askeriyle kyor. Demek ki Abd elCelil Bab'n krk bin askeri kardeleriyle birlikte Trkistan'a seferi, Salr Kazan'n krk bin askeriyle Kpaklara kar seferidir. Arap Jeolog ve tarihisi el Mesudi Peeneklerin (Kpak) Batya akmnn Ouz Karluk Kymak boylar arasndaki savala ilgili olduunu sylyor. Trk tarih aratrmacs S.G. Klitorni, El Mesudi'nin bahsettii olaylara gre

4- Teke

bilig-5/Bahar '97

162

Sr'n aa kollarnda bakenti Yengikent olan Ouz Devleti'nin ortaya ktn varsayyor. Bu "Nesebnme" nshalarndaki Abd el Celil Bab'n Sr'n aa kollarn islam yaymaya gitmesi hakkndaki bilgilerin belli tarihi olaylarla ilgili olarak yazldn gsteriyor. Abd el Celil Bab'n ise Salr Kazan'la ayn kii olduunu u bilgiler de ispatlyor. Salr Kazan ele geirdii yerlerde Abd el Celil nesillerinin de olduunu grrz. Kagurt'da Abd el Celil Bab olu brahim Sofu'dan divane hocalar nesli gelir. Sultan Hseyin Hoca'dan Horasan Hocalar nesli gelir. NNKA nshasnda byle satrlar vardr: "ah Abdrrahim syledi: ah shak, sizin adnz shak Bab olsun". Bu bilgiler, Ouz Devleti'nin kurulmasnda yerli yneticilerin byk katkda bulunduklarn, Horasan'dan gelen slam'n muhalif glerinin Trk yneticileri arasndaki i mcadeleden yararlanabildiklerini gsteriyor. Ksacas "Nesebnme" nshalarndaki Karluk Karahan Ouz Devletlerinin kurulmas hakknda bilgilerden u sonular kyor: Karluk Karahan Devleti'nin kurulmasnda tarihte yazld gibi sadece Kartuklarn 746 ylnda Uygurlardan yenilerek batya doru syrlmas, Ouzlarn Sr'n aa kollarna doru syrlmasna yol amad. Bu olaylara Horasan'dan ekilen islamn Kaysani mubaiidilik akmnn da yeterli tesiri oldu. Sonuta Karluk Karahan Devleti slamn muhalefeti mubaiidia ilmini esas alan devletler tarih sahnesine kt. Genelde Karluk boylarnn Orta Asya'daki siyasi olaylara 746 ylndan nce katldklar tarihi bilgilerimizden bilinir. Sulk Kaan'n balatt askeri ittifaka Kartuklarn da katldm, Toharistan'da Karluk Yabgunun oturduu et Tabari tarihinde yazldr. Biz Karluk Karahan Devletini oluturan gler hareketinin doudan batya deil, aksine batdan douya doru olduunu reniyoruz. Bizim kardmz sonuca gre V.V. Bartold'un Trge Kaanl ykdktan ve inliler yenildikten sonra Maverannehir snrnda iki devlet kuruluyor. Jatisu ve Srderya'nn dou tarafn Kartuklar ald. Bakanti Suyab ehri oldu. Srderya'nn aa kollarnda Ouz Devleti kuruldu diyen sonula uyuur. Tabi bugne kadarki aratrmalarda bu devletlerin kurulmas ve gelimesindeki slam

faktrnn rol aratrlmamt. Hala Trklerin yaamna etkisinden bahsedilmez. Bu fikri birden kabullenmek zordur. Bu yzden Horasan'daki slam'n muhaliflerinin Trkistan'a gelip destek bulma sebeplerine deineceiz: 1- slam dini Horasan ve Maverannehir'e yayldktan soma oradaki yerli halklarn Araplara kar mcadelesinde Trkler daima yardmc oldu. Maverannehir'i Arap basksndan kurtaran dnemleri de oldu. Horasan'daki Araplarn i mcadelesi de Trk halklarnn yardmna dayand. Buna rnek olarak haricilerin Horasan'daki byk temsilcilerin el Haris bn Sreye'in Omeyadlara kar mcadelesinde Trkler tarafndan desteklendiini syleyebiliriz. 2- Araplarn Horasan ve Maverannehir'e gelmelerinden sonra ounluk halk Trkistan'a snd. Sr boyu ehirlerinde Talas, u Nehri kysndaki ehirlerden Horasan ve Sod'dan gelmi halk says artt. shak Bab ve ortaklarnn Trkistan ynn semeleri tesadfi deildir. Fergana, zgent, Uyruana topraklarnda Sod'dan kaan kyllerin sndklar Tabari'nin eserinde yazldr. Buralarda da shak Bab hareketi karlk deil, destek bulmutur. 3 shak Bab hareketinin Trkistan'da destek bulmasna siyasi istikrarszln ve i mcadelenin etkisi olmutu. Yukarda belirtilen Abd el Celil Bab'n Ouzlar'n "ok" boyunun yneticisi Salk Kazan olmu olmas bizim bu fikrimizin doruluuna delil olabilir. Karluk Karahan Devleti'nin oluturucusu Abdrrahim, Saltk Bura Han da yerli yneticilerden olmaldr. Ona u delilleri syleyebiliriz: "Nesebnme" nshalarnda Abdrrahim, Abd el Celil shak Bab de Ali bn Ebu Balib'in olu Muhammed bn el Hanefiye'nin Abd el Fattah ve Abd Mannan adl iki olu olduunu sylyorlar. shak Bab onun akrabalar Abd el Fattah neslindendir. S.G. Agacanov, eski Ouzlar arasndaki nikah ilikileri ile ilgili eserinde Ouzhan'n amcalarndan birinin Karahan kzyla evlendii hakknda sylenen Ouz efsanesine dayanarak Ouzlarda endogomiyal ilikilerin var olduu kanaatindedir. "Nesebnme"de bildirilen bilgilere gre Abd el Celil ve Abdurrahman arasnda byle bir iliki olduunu varsayarsak amcasnn kz kardeiyle evlenen Ouzhan deil, onun torunu Salr Kazan

bilig-5/Bahar '97

163

Alp olmal. Byle durumda ouz ve Karluk Karahan Devletini oluturanlar bir soydan gelenlerdir. Karahan Devleti'nin tarihini aratran Karayev, Mehmet Kprl'nn Karahanllar'n Kartuklar ierisindeki Yama Boyundan gelmi olmal yorumu V.V. Bartold'un Touz Ouzlar iindeki yamalardan km olmal fikrine atfta bulunuyor. Buna gre yamalar Ouzlar'n "ok" kavimler topluluu iinde olmaldr. VIII. asrda ise sadece Usruana yneticisinin ad Kara Bura'dr. Kara Bura Sulk Kaan ve el Haris bn Sreyc'in askeri ittifaknda olup Esad bn Abdullah ile Nasr bn Sayyar'a kar savaa katlyor. Eer yama kavminin toteminin "Bura" olduunu dikkate alrsak o zaman Abdrrahim Bab ile Abd el Celil Bab'n geldii soy ve topraklarm yaklak olarak syleyebiliriz. Ama "Nesebnme" nshalarnda Karahan Devleti'nin yneticilerinin bn Ebu Talib'in soyundan olduunu belirtmitir. Dier tarihi kaynaklarda Karahanl yneticilerin Ali soyundan olduunu ispatlyor. Mesela, O. G. Bolakov'n " Dva vakfa brahima TamgaHana v Samarhande" adl makalesinde brahim Tamga Han'n adna eklenen "Es Sayyida" sz onun Ali bn Talib soyundan olduunu gsteriyor. Bylece, Ebu Dulaf dou Trkistan topraklarnda l kavmi ve Tibetliler arasnda "Bura adl kavimin olduunu, onlarn Ali soyundan gelen Hanlarn ynettiini yazyordu. Bu sunulan bilgilerin yerli halk arasnda Karahan yneticilerinin peygamber soyundan

gelmesine dair fikir olutuunu ve bunun tarihi gerek olarak alglandna tanz. Sonu olarak VIII. asrn ikinci yarsnda Trkistan'da olan siyasi olaylar neticesinde devlet tarih sahnesine kt. Onlar Karluk Karahan ve Ouz Devletleridir. nc devlet, shak Bab'in ynettii kk blgedir. O devletin snrlan gneyde Alada ile Karada'n birletii yerde, kuzeyi Kzlorda ilinin Canakorgan Blgesine kadar, dousu Karada'n iki tarafm, bats ise Sr'n iki yakasn kapsyor. Bu devlet snrlarn Ouz ve Karluk Karahan Devleti yneticilerinin shak Bab iin ayrdklar topraklar oluturuyordu. Bu devletin ilk bakenti eski Kargalk ehridir. Kagarl Mahmut szlnde Kargalk'n Taraz'a yakn kale olduunu sylemitir. "Nesebnme"deki bilgilere gre shak Bab O yerde byk Cuma mescidini yapmtr. Kargalk ehrinin imdiki Bab Ata kasabas olarak adlandrlmas yerindedir. Oraya yaplan kazlarla byk ibadethane bulunmutur. Soma bu devletin bakenti Sayram'a tand. Zamannda el stahri'nin "Maverannehir'deki hara demeyen bir tek ehir spidjaptr" demesi bouna deildir. shak Bab'n ynettii devlet bu olsa gerek. V.V. Bartold, tm vergiden muaf tutulanlarn Trk soyundan gelenlerin ynettii kk devlet olduunu sylyor. Ama bu devletin yaam uzun srmyor. shak Bab ehri sadece dini meselelerle urayor. shak Bab'n vakfl topraklar ise arlk dnemine kadar korunmutur.

KAYNAKLAR 1980 AGACANOV, S.G. 1969 Oerki storii oguzov i Trkmen Sredney Azii, IXVIII a.,zd "Ilm", Agabat. "Ouzskie Plemeno Sredney AziiIXXIII storikoetnografi-eskie oerki" // Strani Narodi Vastoka Vipusk, X, Moskova.

"Branie svadebniye Obriad Oguzov Sredney Azii i Kazakistana", Strani Narodi Vastoka Vipusk, XII, Moskova. Trkistan v epohu Mongol skogo naestvia, C.l, Moskova. Turki, C.5, Moskova

1971

BARTOLD, V.V 1963

1968

bilig-5/Bahar '97

164

1992

NasabNabe, Baskya hazrlayanlar: K. Muminov, Z. Jandarbekov.

BOLAKOV,O.G 1971 Dva vakfa brahima Tamgahana v Samarkande", Strani Narodi Vastoka Vipusk, X, Moskova KUDAYBERDULU, . 1991 Krgz Kazak Hem Handar eceresi, Almat. MALIAVKIN, A.G. 1988 "Glava7",Vostony Turkestan V Drevnosti i, Rannem Srednevekovie, Moskova. MOTOV 1995 "K Istorii Gosudarstva Oguzskih Yabu" Kultura Koevnikov na Rubeje Vekov., Almat MUMNOV, A.K 1593 "Hovoe Napravlenie v zuenii storu Bratstva Rassanijya" Obe estvennie nauki v Uzbekistana. NURMUHANBETOV,B. 1994 Nekotorie erti slama v sredney i nijney ars" zvestia
S.5

1980 " K istori: Talasskoy bitv v 751 godu" Strani i Narodi Vostaka, Vipusk XXII. zd nauka.

GUMLYEV. 1993 HODJAYEV, 0. 1984 KARAYEV, O. 1983

KLATORNIY, G. TURSUNOV, S. 1992

Drevnie Trki. "Genezisu Mavzoleya Samandivo", arhitektura i stroitelstvo Uzbekistana. storia Karahanskogo Kaganata, Frunze

Letopis Almat

Trehtsiaeleti, NIKKITIN,A.B. 1984 Kazakistana,

KOMEKOV, B. 1993

istoria Almat.

"Hristiannstvo v Sentralnoy Azii" Vostony Turkestan i Srednyya Azia, Moslova.

KOYLAKI, Mevlana Saf ad-din Oru

SENIGOVA, T.N 1972 Srednevekovy Taraz, Almat

bilig-5/Bahar '97

165

TEMR'N ZMR' FETH VE SOSYAL SONULARI

Prof. Dr. Tuncer BAYKARA Ege . r. yesi

Trkiye Trklerinin nedense Timur biiminde bildikleri, tarihi ahsiyetin ad, bildiimiz anlam ile demirdir. Demir ise bizim Arap harfli imlamzda timur olarak yazldndan (mesele timur yolu okunabilen demir yolu gibi) bu trden okuyu yaygnlamtr. Benim tarihiliine gvendiklerim (mesela Zeki Velidi Togan) Temr eklinde yazmakla birlikte, Temr imlas lkemizde yine de aznlkta kalyordu. Burada zbeklerin de Temur imlasn tercih etmeleri sz konusu olunca artk Temr imlasnda karar kldm ifade etmek isterim. Trk talihinin en sekin ahsiyetlerinden birisi olan Temr', doumunun 660. Yl dnmnde, burada anarken, ona, bizim amzdan balca adan bakmak, olaan saylabilir. a. Mensubu olduum Ege niversitesi'nin bulunduu zmir ehrinde, yani eski Aydn oullan topranda yer alan bir ehirde yaayan, Temr ile bu ehrin ilgisini esas alan bak, b. Osman oullan ailesinin geleneklerini esas alan ve Bat Trkl ile yapt Ankara muharebesine taraflardan birisinin mirass olarak bak, c.Nihayet, Trk aleminin btnn ilgilendiren bir adan ve ok geni bir perspektifle bak. Bizim genel bakmzda, Trklk asndan mesele, daha deiiktir. nk, Ankara Sava, keke hi olmasa diye hayflandmz, fakat kmasnn de nlenmedii talihsiz bir muharebedir. Nasl ki, Osman oullan Karamanllarla benzeri amansz savalarn da iinde olmulardr. Bunu abartmann veya gnmze kadar getirip ah u feryad etmenin hibir anlam yoktur. nk bu hadise, artk tarihin derinliklerinde kalm bir zc olaydan baka bir ey deildir. Szlerimize balarken, XIV. yzylda, Osman oullarnn teki Trkmen beyleri ile giritii nderlik mcadelesine temas etmemiz gerekmektedir. Osman oullarnn sekin ahsiyetleri, teki Trkmen belerinden daha talihli olmular, Anadolu'daki Trk birliini salamada nemli baarlar salamlardr. te Osmanllarn bu birlii salamak zere douya ynelen askeri hareketi, lhanl mirasna sahip olma iddiasn srdren Temr ile atmt. Temr'n batya hareketine, Anadolu'daki eski

bilig-5/Bahar '97

166

Trkmen beyleri destek olmulardr. Ayn ekilde, Temr'n nasyadaki hareketinde, kendilerini gsz hisseden Celayirli gibi baz beyler de, Osmanllar davet etmilerdi. Bu iki sekin Trk nderi, bir bakma evrelerinin tutumuna tabi olmulardr. Bylesine iki byk gcn, birisi "cihangir" teki ise "Yldrm" olan ahsiyetlerin mcadelesinde, Anadolu insannn nemli bir ksm Temr'e sempati ile bakmtr. nk Temr Be, sayg duyduklar kendi Belerinin ynetme hakkn zorla alm olan Osmanoluna kar Belerinin hakkm koruyan adil bir insandr. II. Temr Be'in zmir Liman kalesini, yani Gavur zmir'i almasnn, nceden planlanm bir hareket olup olmad tartlabilir. Zafername lerdeki bilgilere gre, Temr Be, zmir kalesinin durumundan ancak Aydneli'ne geldikten sonra haberdar olmutur. Bununla birlikte, ticari nokta nazarndan Asya'y bir btn olarak gren Temr'n, zmir hakknda daha ncelerinden bir bilgisi olmas da muhtemeldir. Zaten nisbeten kk boyutlu bir kaleye, btn gcyle yklenerek ksa bir srede almay dnmesi de,onun iktisadi dnmesinden de ileri, gelmi olabilir. Anadolu sahasnn batsnda yer alan zmir ehri, baz dnemlerde nemli olmakla birlikte, XIV. yzylda, iki kale halinde bulunuyordu. Birisi limanda, Liman Kalesi, teki de ierde, tepe zerinde, sonradan Trklerin verdii adla Kadife kale. Bu iki kaleden nce Kadife kale Trklerin eline gemi, Aydnolu Mehmed Be, burasnn idaresini olu Umur Be'e vermi idi. XIV. yzyl ikini eyreinde byk n kazanacak ve Gazi Umur Paa olarak n kazanacak u ahsiyet, Liman kalesi'ni de alarak zmir'in btnne sahip olmu idi. Fakat ok gemeden Hallar 1344'de Liman kalesini alm, Umur Be'in abalar ve hatta ehit dmesine ramen alnmam idi. Sonraki dnemde Aydn oullar Hallarla anlamlar idi. Temr Be'in geldii zamanlarda Aydn Beyliine de sahip kan Yldrm'a kar halk, belerinin yannda yer alm bulunuyordu. Temr, k geirmek zere Anadolu'nun gneyine, Aydn eline geldii zamanda bu ehrin, Mslmanlar, daha dorusu Trkler asndan arz ettii nemi renmi idi. Temr Be, btn askerlerinin toplanmas emrini vererek zmir zerine

yrmtr. K mevsimi girmi olmasna ramen, hemen Liman kalesi kuatlm, kalenin evresindeki bir ksm deniz doldurularak saldr cephesi geniletilmitir. Muharebe ve kuatma uzun srmemi, Temr kaynaklarna gre 1402 ylnn sonlarnda, 2 Aralk'ta, Osmanl geleneksel bilgilerine gre ise 9 Aralk'ta zmir Liman kalesi Temr kuvvetlerinin eline gemitir. zmir'in Temr tarafndan alnmas, hemen btn Trkler tarafndan da sevinle karlanmtr. elebi Sultan Mehmed, birka yl sonra zmir nlerine geldii zaman, Dukas'n tarihinde yanksn bulan, Temr'n zmir'i almasnn nemini belirten gzel szler sylemitir. Bunun zerine, kaleyi yemden ina etmeyi tasarlayan valyelere, Bodrum kalesini yapacaklardr. Temr'n zmir Liman kalesini almas, sadece askeri bir olay deil, fakat daha farkl sosyal neticeleri ile de dikkati ekmektedir. Burada szn edeceimiz sosyal olaylarn en banda nfus ve insan unsuruyla ilgili hususlar gelmektedir. III. Burada ncelikle, sosyal hususlarla temel olan bilgiyi, daha ok XV ve XVI. yzyllardaki Osmanl tahrir defterlerinden edindiimi bildirmek isterim. Bunlara bakarak Osman oullarnn geleneksel sahas dndaki Anadolu Trk insannn, Temr'e ve onun kavmi saylan aatayllara baknn izlerini buluyoruz. Bu baklar sanlann aksine olumlu saylabilir vehemen anlyoruz ki bunlar belirli zaman sreci iinde deimilerdir. Burada unu belirtelim ki, Bat Trkl, Temr'n yanndakileri genelde aatay olarak biliyor ve tanyordu. Bu sebeple Bat Anadolu sahasndaki aatay adlarnn temelinde hep Temr ve yanndakileri anlamamz gerekmektedir. Muhakkak olan bir gerek varsa, Anadolu Beylerinin hemen hepsinin nezdinde Temr Be ve aatayllar, iyi birer insandr. Onlar gasbedilen haklarn geri veren birer adil insandrlar. Bylece ayn zamanda, szlerimizin banda saydmz birinci bak asna gelmi oluyoruz. 1. zmir ehrinin, Osmanl dnemindeki tahrirlerine ait vakf tahririnde dikkati eken bir vakf kayd vardr. XVI. yzyla ait tahrirdeki bu kaydn "Vakf Ham aatay" baln

bilig-5/Bahar '97

167

tamaktadr. Buradaki Han aatay ibaresini, vaktiyle Can aatay okumay tercih etmitim. Can aatay'n bir birleik isim olabileceini zannediyorum. Oysa, bunu pekala aatay Ham anlam verecek biimde okumak hi de yanl olmasa gerekir. nk, yaygn adyla aataylarn Han, yani Temr Be'in veya yannda bulundurduu Cengiz evladndan ehzadelerin, fethettikleri zmir ile ilgilerinin, yani burada bir vakflarnn olmas olaan saylmaldr. Ne yazk ki bu vakfn sonraki tarihlerde izine pek rastlamyoruz. Bylesine bir vakfn, kaybolmas imkanszdr. Sadece, aada belirteceimiz sebeplerle, adnn deimi olmas ve baka bir isimle, ayn vakfn artlarnn devam etmi olduunu tahmin ediyoruz. Meseleye, Aydn oullar Beyliinin bir ehrinden deil, fakat dorudan zmir ehrinden baktmz takdirde Temr Be, sadece XV XVI yzyllar iin deil, gnmzden dahi sevgi ve sempati duymamz gereken bir ahsiyet olarak gzkr. nk O, vaktiyle Aydnolu Gazi Umur Paa'nn urunda ehit olduu zmir Liman kalesini, bir baka ifade ile Gavur zmir'i Hristiyan valyalerinden alm ve Aydn oullarna bahetmitir. Bu sebeple zmir ehrinin btnn Trkle kazandran bu Trk kumandam ve nderine, o zamanki ve imdiki btn zmirlilerin sevgi ve sayg duymas tabii saylmaldr. Bu sevgi ve saygnn izlerini eskiden beri bilmekteyiz. 2. Bat Anadolu sahasnda XVI. yzylda yaplan tahrirlerinde, aatay kii veya yer adlarnn varl eskiden beri dikkatimi ekmitir. Bu trden isimlere Aydn Sancanda yer alan zmir ehrinin dnda, Mentee ve Saruhan sancaklarnda da rastlanr. Kimi zaman bir mahalle, kimi zaman ise birer ky olarak grdmz bu trden isimler, kesinlikle bir tesadf deildir. Bu isimler, yukarda sebeplerini szn ettiimiz sempatinin en ak ve kesin delilleridir. Bu isimlerle ilgili ayrntl bilgiyi ayrca ileyeceiz. Burada u kadarn syleyelim ki Temr ve yaygn ismi ile aatay sevgisinin, XVI. yzylda ak izlerinin grlmesi, bize gre belirli bir anlam tamaktadr. aatay ismine, mesela Karaman beylii meras, beylerinin, yneticilerinin arasnda da

rastlyoruz. aatay olu ad ile bilinen bir kiiyi, XV. yzyl ortalarnda kaleme alnan bir ksm tarihi Takvimler zikretmektedir. Bylesine yaygn isimler, aatay adna XVI. Yzyl Anadolu'sunda hala sevgi ile karlandnn iaretidir. aatay adnn XV ve XVI. yzyllarda sevgi ve sempati ile karlanmas, bize Osmanl gcnn durumu ile ilgili de baz dncelere imkan verir. Anlalyor ki, Osmanl siyasi gc, XVI. yzyl Anadolu sahasn etkilemitir, ama Osmanl kltr, btn ynleriyle henz bu sahada nfuz kazanm deildir. Osmanl kltrnn, Osman oullar odakl olarak oluup ieklenmesi, ancak XVII. yzyldan itibaren mmkn olabilmitir. Bu gelimenin ak iaretlerine konumuzda da tesadf etmekteyiz. imdi sylediklerimizi ksaca zetlersek, unlar kesinlikle diyebiliriz. XV ve XVI. yzyllar Anadolu' sundaki kltrel ortamda Temr ve aatayllar sevilmektedir. Konuyla ilgili nemli bir mesele de, bu adlarn verilmesine sebep olan olay, kii veya durumdur. En azndan etkili olan bylesine isimler niin verilmi veya nasl olmu da bu adlar alnm olabilir? lk akla gelen husus, Temr ordusuna mensup bir ksm aatayllarn, iklimini ve baz zelliklerini beenmi olduklar bu lkede kalm olabilmeleri ihtimal dahilindedir. aatay ordusunda kalan bu insanlarn yerletii iskan yerleri, veya mahallelerin zaman iinde onlarn adlarn almalar olaan bir durum kabul edilmelidir. Hemen belirtelim ki, bu devirde, Temr ordusu da, sadece askerlerin deil, ayn zamanda ailelerinin de birka konak geriden gelebildii bir gerektir. kinci husus, Temr veya aatay ordusunun etkili ahsiyetleriyle geinemeyen, hatta aralarnda baz ekimeler bulunan bir ksm ahsiyetlerin, yaknlar hatta boylan ile birlikte burada kalp, kendilerini kaybettirmi olmalardr. Ancak bu olduka az bir ihtimaldir. nc ihtimal de, dorudan Temr veya ynetimine bir ekilde kar geldiklerinden bir ksm aatayllarn Trkistan'a geri gtrlmeyip, burada kalma cezasna arptrlm olabilirler. Bylece burasnn corafyasnda isim brakacak derece etkili olanlar, genelde Temr'n bir ekil haberi olarak kalm olanlardr.

bilig-5/Bahar '97

168

Bir hususu da burada belirtmek isteriz. imdilik tespit edilebildiimiz kadaryla, XVI. yzyln ikinci yarsnda, aatay adn da tayan iskan yerlerinde oturanlarn isimleri, yredeki teki iskan yerlerinde yaayanlardan pek farkl deildir. 3. Burada, aklmza gelebilir. Eer XV ve XVI. yzyllarda Anadolu sahasnn ounluunda Temr ve aatayllar iin sevgi ve sempati sz konusu ise, deime ne zaman gereklemitir. Deime derken, Osman oullar asndan meseleye bak esas alan ikinci hususa geliyoruz. nk Osman oullar iin Temr, devletlerinin gelime hzn kesen ve glenme yolunu bir zaman iin tkayan bir engel, olumsuz bir ahsiyettir. Yldrm Bayezid gibi, yiit, cesur ve hibir zamann bo geirmeyen dev bir ahsiyetin elinde zebun olduu Temr'e kar iyi duygular beslememeleri olaandr. Anadolu sahasnn Temr'le ilgili olumlu fikirlerinin deimesi, bize kalrsa XVII. yzylda gereklemitir. Kendisi dneminin sekin bir Osmanl aydn olan Evliya elebi, belki stanbul kltrn temsil edebilir, ama onun eserindeki izler bu deiimin gereklemekte olduunu (sk sk Hseyin Baykara meclislerinden sz etse de) gstermektedir. lke sathndaki byk kltrel hareketlilik, Bursa Edirne ve stanbul'daki yeni oluumun meyvelerini, artk Anadolu sathnda da gsteriyordu. Bunun tabii neticesi olarak Anadolu sahas insan, artk Devlet denince eski dnemi, Be'likler dnemini unutmutur. Anadolu sahasnn hemen btn insanlar iin Devlet, sadece Osmanl Devletidir ve Osmanl devletinin temel zellikleri artk,

Osmanl lkesindeki insanlarn zihinlerine nakedilmi veya edilmektedir. te Temr ve aatayllarla ilgili bilgiler de bu dnemde artk deimeye yz tutmu olmaldr. Ne yazk ki, Temr ve aatayllara kar vaktiyle beslenen sevginin, olumsuzlua dnmesinin kesin tarihini ve izlerini bilemiyoruz. Osmanl grnn etkinlik kazanmas ile, aatay ismine, muhtemelen nce gizli ve iten bir muhalefet ve dmanlk balam olmaldr. Bunun belirtilerinin aktan gsterilmi olmas dnlmez. Fakat kesinlikle bilinecek olan husus, aatay isminin, belirli bir dnemden sonra sylenmesinin iyi karlanmam olmasdr. Sylenemez olunca da, bir nam dier i kmtr. Belirli bir zaman sreci iinde de, bu nam dier teki eski, aatay ismini bastrmtr. Neticede, aatay adn bilenler dahi, ortaya km olan yeni durum sebebiyle bu ismi kullanmaz olmulardr. Neticede yzyl kadar sren bir srecin iinde bu trden isimler tarih sahnesinden silinmilerdir. Netice olarak, Temr Be'in zmir kalesi (Gavur izmir'i )ni fethinin, insan unsura asndan dikkate deer sosyal uzantlarndan sz edilebilir. Bir ksm aatayllarn Aydn, Mentee ve Saruhan sahasnda kalm olmalar yannda, Karaman ollar'ndan da yararlanld kesinlikle bilinmektedir. aatayllar, XV ve XVI. Yzyllarda olumlu zellikleriyle belirtilmektedirler. Ancak sonraki zamanlarda bu durum deiecektir.

bilig-5/Bahar '97

169

BAYRAM HAN'IN TARH MSYONU

Azat NAZAROV Trkmenistan Dnya Trkmenleri Ar. Enstits Trkmen Trkesinden Aktaran: Yusuf AKGL

Trkmen halknn tarihinde derin ve byk izler brakan nl ahsiyetler saylamayacak kadar oktur. Onlarn halk iin yaptklar hizmetler, yazl kaynaklarda ve halk dilinde muhafaza edilip nesilden nesle geerek gnmze kadar ulatrlmtr. Trkmen halknn iinden yetien bu ahsiyetlerin yaantlar ve yaptklar hizmetler maalesef ok az bilinmektedir. Zira tarihimizin bu karanlk sayfalarn inceleyip renmeyi talep edenlere, yeterli imkan ve frsat verilmedi. Bylesi tarihi ahslan "tarihi uyku" larndan kaldrp tantmak iin lkemizde imdilerde (bamsz olduktan sonra) geni bir yol almtr. Gemite ulu izler brakan Trkmen byklerinden birisi de Muhammet Bayram Han'dr. Bayram Han'n mcadelesi ve hizmetleri, Trkmen tarihinin her devrinde olduu gibi, eziyet ve skntlar iinde gemitir. Bu ahsiyeti aratrmak ve incelemek, bugn devletimizin bamszln kazanmasyla birlikte, d lkeler ile ilmi ve kltrel ilikilerin yola koyulmasyla daha da geni bir adma kavutu. Bayram Han'n hayatna, dncelerine ve eserlerine ait Hint alimlerinin yazd kitaplar incelemek iin de byk imkanlar ortaya kyor. Hintli R. K. Pandi, bu byk ahsiyet hakknda nemli aratrmalar yapan alimlerden birisidir. O, "Bayram Han'n mr ve Hizmetleri" adl nemli tarih ve biyografi kitabnn yazardr. Bu eserde batan sonuna kadar Bayram Han'a ait ilgi ekici malumatlara yer veriliyor. Geliniz, imdi, bu yazarn ad geen kitab evresinde Bayram Han'n keskin diplomatik tecrbesi ile birlikte onun Trk Hint mparatorluunu yeniden ihya etmek yolunda gsterdii hizmetler hakknda ksaca sohbet edelim: Bilindii gibi Hindistan Trk tarihinde 1540 1555 yllan, imparatorluun en zayf ve skntl devridir. Bunun bata gelen sebeplerinden biri, Babur'un kurduu imparatorluun henz yeni ve oturmam olmasdr. Babur'un baz Afgan hanlarna Hindistan'da yer vermesi, lmeden nce oullarnn arasnda Humayun'u taht mirass olarak semesi ve hakimiyetindeki yerlerin eit olarak paylalmamas, imparatorluu istikrarsz bir duruma getirmitir. Humayun'un kardeleri olan Kamran, Askan ve Hindal'n her birisi de kendilerini tahta eit derecede aday grmlerdir.

bilig-5/Bahar '97

170

Grp anlamadan Kabil ve Badahan' Kamran, Sambal (Sambhal)' da Askar ele geiriyor. Alvar' da mlk hkmnde Hindal'a veriyorlar. Hatta Hmayun'un yeenleri olan Muhammet Zaman ve Muhammet Sultan da tahta gz dikmeye balyorlar. mparatorluun bu kark durumu, Hindistan'daki Afganlarn lideri ir ah iin de uygun frsatlar ortaya koyuyor. O, 1540 ylnn 17 Mays' nda Ganau'un eteinde, Mool mparatorluuna kar ordusuyla byk bir mcadeleye girip zafer kazanyor. Humayun Hindistan' terk edip ata vatan Asya'ya dnmeye mecbur oluyor. Bayram Han, bu devirde, Hmayun'un en yakn maslahats (danman) olarak hizmet grmtr. Ganau savanda yenilen Humayun, kardelerine ait yerleri ele geirmeyi, hi olmazsa (en kt ihtimalle) onlarla anlaarak, yeniden Hindistan zerine yrmeyi tasarlar. Fakat bu hadiseleri akl eleinden geiren Bayram Han, onun niyetini onaylamaz. Babas Babur'un de Afgan toprandan hibir ekilde fayda grmediini anlatp ran'a gitmesini Humayun'a tavsiye eder. Bayram Han: " senin byk ata babalarn da safevi hkmdarlaryla iyi ilikilerde bulunmulardr. Onlar senin babana da birka defa yardm etmilerdir. Ayrca ran'da benim soydalarn uzun yllardan beri yaamaktadrlar. Bu yzden ben onlar ok iyi tanrm. Bize mutlaka yardm ederler. ", diyerek en yakn dostu Humayun'u inandrr. Bylece Humayun ile mutabakata varrlar. Humayun kardelerinden yardm istemekten vazgese de, yine de onlardan midini kesmemitir. Ancak Kandahar'a giderken yolda kardeleri Kamran ve Askar tarafndan kurulan hileler, onun bu mitlerini tamamyla boa karmtr. Humayun'un Afganistan yoluyla ran'a yardm istemek iin gittiini renen kardeleri ona ktlk etmek iin trl yollara ba vursalar da ii Bahadr onun yardmna komutur. Askar'nn ordusunda bulunan Hunayun'un askerlerinden zbek ii Bahadr, Bayram Han'a, Askar'nn kt niyetleri hakknda bilgi verir. Bunun zerine Humayun yolunu deitirip, ordusuyla Garmasir'e hareket eder. Bu tehlikeli ve endieli ortamda Bayram Han sadece Humayun'un deil, btn yoldalarnn sorumluluunu da zerine almak durumunda kalyor. Daha dorusu, kararlatrlan bu yolculua Bayram Han'n kendisi bizzat nderlik ediyor. bilig-5/Bahar '97

28 Aralk 1543 tarihinde Garmasir'e ulap, Safevilerin snrlarndan ieri girmek iin izin verilmesini talep ediyor. ah Tahmasb'a, zbek ii Bahadr' dan mektup gnderiyorlar. Humayun olumlu bir haber gelinceye kadar burada bekliyor. Ama Askar'nn pelerinden srp geldiini renerek, Bayram Han'n tavsiyesi zerine Halman rman geip Sistan vilayetine geliyorlar. Sistan valisi Ahmet Sultan aml, onlar iyi karlyor. Bayram Han, Humayun'un Sistan'da konakladn ah Tahmasb'n olu Sultan Muhammet Mirza'ya haber vermesini, Ahmet aml'dan rica ediyor. ah Tahmasb, Humayun'un geldiini renip ok memnun oluyor ve zbek ii Bahadr' davet mektubu ile hemen gnderiyorlar. Atlarn Humayun'a, birisi Bayram Han'a, kalan bei de Humayun'un askerlerine hediye ediliyor. Bu hediyeler, Bayram Han'n Humayun'un yannda byk bir yerinin olduundan ah'n haberi olduunu gstermektedir. Bir sre sonra Herat'a hareket ediyorlar. Herat'ta onlar ah'n byk olu Muhammet Han karlyor. Buradan da 1544 ylnn Mart aynda Gazve'ye geiyorlar. Bu istikamette Mehet'e vardklarnda, Gazve'de yaplacak buluma hakknda ah'n davet mektubunu alyorlar. Humayun kendi elisi Bayram Han', ah Tahmasb ile bulumak zere Gazve'ye gnderiyor. Bu grev, Bayram Han iin gerekten ok etin bir itir. Buluma balangta Bayram Han iin baarl olmasa da, ah Tahmasb zerinde byk tesir brakmtr. ah, Bayram Han'n bilgi ve sa duyusuna, bununla birlikte keskin siyasetine hayran kalmtr. Bayram Han ne zaman Humayun'un bandan geen glkleri anlatmaya balasa, ah kendisini tutamyor ve gzleri yala doluyordu. Sohbet srasnda ah, Bayram Han'n nnde birka art koyuyor. Bu artlardan birisi Bayram Han'n ii mezhebine girmesini ve bana da Fars Sopban (klah) giymesini talep etmesidir. Fakat Bayram Han, sadece bir hkmdara hizmet etmekte olduunu, ii sopbacn giymeyi de kendisine sadece o hkmdarn buyurabileceini kesin ekilde ifade etmitir. Grme henz baarya ulamasa da, Bayram Han hedefledii maksadna erieceinden emindir.

171

ah Tahmasb'n elisi Bubak Bey, 1544 ylnn Temmuz Austos aylarnda Humayun'ua Gazve'ye gelmesi iin ah' in ikinci davet mektubunu getirir. Humayun hi beklemeden Gazve'ye gelir, fakat ah Tahmasb'n Sultaniye'deki yazlk sarayna gittiini renerek, burada Bayram Han ile buluup onunla birlikte Sultaniye'ye giderler. Bylece Humayun ile Bayram Han, ah'n huzuruna karlar. ah, onlar hrmetle karlayp grr. Bykln sembol olarak da Humayun'un bana ta giydirilir. Humayun kendisinin buradan bir fayda greceine henz inanmamaktadr. Bayram Han onu sabretmeye davet eder. Bayram Han'n tek dncesi kendi misyonunu baaryla yerine getirmektedir. ah Tahmasb ksa bir ferman karr. Bu fermanda Humayun'un ii mezhebini kabul etmesiyle birlikte baka artlar da ileri srlmektedir. Humayun buna kesinlikle kar kp, lse de z mezhebinden (ehli snnet) dnmeyeceini Bayram Han'a belirtir. Bu ar ve zor durumda, Bayram Han, ah' n ortaya koyduu artlarn kabul edilmesi gerektiini ve baka bir arenin kalmad konusunda yakn arkadalarn ikna eder. Bu meselede ah' n ba veziri Cihan Gazi de byk rol oynamtr. Fermandaki artlar arasnda, Kandahar' Safeviler devletine hediye etmek, Humayun ve taraftarlarna yry boyunca her gn Cihan Gazi'nin vaazlarn dinletmek, Humayun'un "iiliini" resmi bakmdan ilan etmek ve Safeviler hanedanl ile akrabalk kurmak, yani ah' n kz kardeinin kzyla evlenmek gibi maddeler bulunuyordu. Bu artlarn Humayun tarafndan kabul edilmesi halinde, aadaki yardmlarn kendisine verilecei, fermanda belirtilmitir: 1. Humayun'a Zemidovar, Kandahar, Kabil ve Gazne ehirlerini ele geirmesi iin 12 bin atl asker ve 300 gnll verilecek.

2. Humayun'a 20 bin tmenlik maddi yardm) para, at, deve, ip, adr ve baka malzemeler) verilecek. Bu anlama Bayram Han'n byk diplomatik zaferinin (dehasnn) bir meyvesi olmutur. Bylece onun byk tarihi misyonu, bu meselede de iyi bir netice almtr. Balangta ran'a geldiine piman olmaya balayan Humayun, Bayram Han'n gerekletirdii hizmetlerden son derece memnun kalmtr. Anlamaya imza atldktan sonra Humayun ve taraftarlar, ah Tahmasb ile vedalap Sistan'a hareket ederler. Anlamaya gre ah, Sistan'a vardklarnda yardm etmeye balayacaktr. Bylece Bayram Han ile Humayun'un ran topraklarndaki yolculuu tamamlanr. Bu diplomatik yenite Bayram Han'n hizmetleri ok byk olmu, keskin akl ve sa duyusuyla tarihi misyonunu baaryla yerine getirmitir. Onun ahsnda toplanan insani erdemin en belirgin taraflarndan olan vefallk, gz peklik ve sabr Bayram Han'a bu zaferinde byk destek olmutur. ah Tahmasb ona sarayda ba vezirlik vazifesini, ayrca da hediye olarak Diyarbekir ve Azerbaycan' vernu olsa da o sadece bir sultana hizmet edeceini aka belirtmitir. Bayram Han'n yiitlii, cesareti, vakar, vefall gelecekte de onu daha yksek derecelere, grevlere karmtr. Hint Avrupa alimleri onun Trk Hint tarihine yapt hizmetlerine byk deer vermilerdir. Bu devrin tarihilerinden hibirisi bu ahsiyetlerin bykln inkar edemiyor. Hint alimi A. L. Sirivastava bunu yle belirtiyor: "Humayun, Hindistan'daki imparatorluun yeniden kurulmas, Ekber ise padiahlnn ve tahtnn gvenle yaatlmas konusunda Bayram Han'n nnde borludurlar. " Bir cmle ile ifade edersek; " Hindistan Trk mparatorluu Bayram Hansz dnmek asla mmkn deildir. "

bilig-5/Bahar '97

172

MLLET VE DL SONSUZLUU ZLER

Prof. Dr. Abduali HAYDAROV Kazakistan Dilbilimi Ens. Bakan Kazak Trkesinden Aktaran: Banu MUHYAEVA

Zamanmzn iki byk fikir adam ve yazarndan biri; Cengiz Aytmatov: "Dnyada geici olarak varolmak isteyen halk yoktur; o daima sonsuzluu zler." diyor. Dieri ise, Kazak Gabit Hsrepov; "Dil sonsuzluun sonsuzudur, yaadka geliir." yorumunu getiriyor. Manevi bir ahenkle birbirini tamamlayan bu dncelerin derin zn kavramaya alan yeni nesil ok ey anlayabilir. Halk, neden hem kendisi iin, hem dili iin sonsuzluu arzular? Burada tabiilik var m ? nsanlk tarihi, ebedi yaayan etnik topluluklar ve diller biliyor mu ? Gnmzde "devlet dili" stattsne kanunla hak kazanm Kazak dilinin kaderinden sz etmeden nce, yukardaki sorulara cevap aramak istiyoruz. nsanln iinde, ne zaman, nasl ve nerede teekkl ettii mehul olan her ulus; bandan neler geerse gesin, deerlerine benzemeyen, kendine has olan nadir zellikler tayor. Bu nadir zelliklerin hem ortaya k, hem de somadan izine - tozuna rastlanmayacak ekilde kaybolmas, kolay olmasa gerektir. Aytmatov'la Hsrepov'un "sonsuzluk" la ifade ettikleri dnce, halk ve dil hakknda sylenmitir. nsanlk tarihi, bir halkn kendisinin ve dilinin asl kaynan aklayamasa da, dnyaya gelip de sonunda kaybolup gittiini ifade edebilir. nk onlarn tarihi ve sosyal sebepleri belli ve ok eitlidir. Bir halk toplum hayatm yitirdii zaman, onun dili de kaybolur. "ldn Barak- Sndn Barak" denildii gibi. Eer "konuan" halk silinip gider de, dilin yazl zellikleri kalrsa o "l dil" dir. Byle diller vardr. Eer halk kendi dilini tamamen unutmu, fakat o dili konuan bir tek kii mevcutsa, bilim asndan o " yaayan - diri " bir dildir. Byle durumlara tarih iinde rastlanyor. Hsrepov'un "dil sonsuzluun sonsuzu" szndeki felsefi temel bu olsa gerektir. nk etnos, her trl sosyal etkiler ve zamann artlan ile, her zaman mcadele edemeyebilir. Bazen insani zayflkla kendi dilinin kaderini nemsemeyebilir. Ama dil, her zaman sadk ve ebedi vefa gstermitir. Durum byle iken, dilin, hizmet ettii toplumdan bekledii de byktr. Bu talebin yerine getirilmemesi, hem dil ve hem de halk iin ok tehlikelidir. Bu arada, halk ve dilin zgr ve uyumlu

bilig-5/Bahar '97

173

gelimesine ihtiya duyulan artlarn, btn devirlerde ve btn toplumlarda salanmadn dikkate almak gerekir. Buna rnek aramak iin uzaa gitmeksizin, son asrlk tarihimize bakmak yeterlidir. Eskiden pek sz edilmeyen, edilse bile yzeyden dokunulabilen bu konu, bizim iin ''kan kan" bir gerektir. Byk bir ulusun, kendine tabi olan aznlk halk asimle edip, " eritip " yutmak istei olduunu btn milliyetler biliyor. Bu hile politikas, her lkede ve her devlette farkl yntemlerle ve trl amalar iin gerekletiriliyor. Fakat bu politikann ortak yn; ncelikle aznlk halkn dili ve dinini (bunlar manevi faktr) ayak alt ederek, ata yurdu ve kimlik duygusunu, milli gelenekleri ve yaz geleneini (ahlaki faktrler) deitirmeyi hedef almasdr. Bunlarn hepsi de, bizim ok iyi bildiimiz Rusya smrge politikasnn sinsice hareketleridir. Byle hareketleri, "cahil ve geri kalm bir halk medeniletirme" gibi sloganlarla rterek gerekletirmilerdir. Ne yazk ki, bu halklar, manevi bakmdan dejenere edildiklerini ok ge farketmeye baladlar. Sovyet dneminde " baka bir renkle " devam eden Rusya smrgeciliinin zararn eken halklarn bazlar dilini kaybedip, dinini deitirerek, kkten "mangurtlat". Bazlar da bu belaya yar yarya urayp ikili bir ahsiyet haline geldiler. te bunlardan biri de Kazaklardr. Kazaklar, Hristiyanlap kimliklerini deitiren, ata yurdu ve milli geleneklerini ayak altna alarak milli btnln kaybetmeye balayan (Saka, Hakas, Tuva, or, Altay vb.) halklar ve uluslarn durumuna dmedi. Kazak halknn tabiat, gelenek ve grenekleri, demografik ve jeografik zellikleri buna engel olmutur. Dilini unutmaya balama, ata yurdunda yer adlarnn deitirilmesi, Hristiyanlama (Altay'da Hatun nehri boyundaki Kazaklar) gibi olaylar, say bakmndan azdr. Kaderin errine ok uramasna ramen; Allah'a kr, milli uurunu, deerlerini, dilini, dinini kaybetmedi. Ancak, ne kadar ac da olsa, bir gerei halktan da kendimizden de gizleyemeyiz. Baka deerlerin yan sra, Kazaklarn, "znn ve tilinin ebediliini" unutmaya baladn saklayanlayz. Ana dilimiz, i gelimesini durdurmam olsa da, toplum hayatndan uzaklaarak, onun ihtiyalarn karlayamaz

duruma dm ve gelecei bakmndan tehlikeye girmitir. Yukarda deindiimiz smrge politikasnn devam olan "Sovyet ideolojisinin" sinsice oyunlarna tank olup, "denemeler" in hedefi olarak yaayan duyarl nesil, ana dilinin etin durumunu ok ge olsa da farketmeye balad. Durumu acil olarak deitirmezsek 20 -25 yl sonra dilimizin kaderinin ok daha ar olacan anlad. Son 70 yl iinde, Sovyet imparatorluunda baz " ufak " dillerin kkten veya tedrici bir ekilde kaybolmakta olduunu halkn uyank kesimleri farketmitir. 1920 ylndaki nfus saymnda 190 milliyet ve ulus dilinin mevcut olduu yaynland. Bugne kadar bu say, yar yarya azald. O diller nereye gitti ? zine tozuna rastlanmayacak ekilde kaybolmas mmkn m ? Demek ki mmknm... Ekolojik sebeplerden dolay ok azalan kular, bcekler ve bitkilerin yeryznden silinip gitmemeleri iin " kzl kitap " hazrlanp, yardm salanyor. z ve nemi bakmndan bununla kyaslanamayacak olan halk dillerinin korunmas ihmal ediliyor. Dnyada bulunan drt bin civarndaki dilin 3500'e dmesi, bu olayn dnya apnda yaygnl gstermektedir. Kabul etmemiz gereken bir gerek vardr: Btn insanlk, millet ve uluslar yaasa da, onun gnei dilsiz domaz. Bu ok konuulan bir konudur. Mesele, milletin veya halkn hayatnda iletiimin bir veya birok dilde yaplmas deil; kendi ana dillerinde konuup, z deerlerini koruyabilmesindedir. nk, ana dili sadece iletiim arac deildir. O, her insann bnyesine ana style yaylan milli deerleri, manevi kayna, var olu gdasn atadan oula, nesilden nesle aktaran "sonsuzluun" garantisidir. Bunlar mbalaa deildir. Belli durumlarda insann ekli, rengi ve gelenekleri deiebilir. Onun deimeyen milli kimlii, sadece dilidir. Demek ki milliyeti ifade edebilen ba faktrden biri dildir. Buradan kan ana fikir; ana dil, halkn temel belgesidir. " Ana diline sayg gstermeyen, sadece vey oullardr. - G. Hsrepov ". Dil, milletin camdr. Halk zihniyetinin, dile bu kadar nem vermesinin, gurur duymasnn sebebi bundandr. Gerekten de her halkn dehasn, bilgeliini, duygusunu, dnya grn; ksaca z kimliini yaatan ve tantan onun dilidir. Sadece konuma,

bilig-5/Bahar '97

174

dnme ve iletiim deil, rya, haz ve niyaz, efkat ve nefret, fke ve dua yalnz kendi ana dilimizde etkili, gzel ve derin olabilir. Dilin sosyal hayatmzdaki gc usuz bucakszdr. zellikle dili iyi bilmek, doru ifadeyle kullanmak, etkileyici ve gzel konumak, insann ferdi deeri tesinde sosyal ynn de ne karan bir faktrdr. Bunun iin lkeyi yneten liderler, ordunun bandaki nderler, bunalmlar iki kelimelik bir szle zebilen insan olunca kahraman ve byk insan olarak iz brakmlardr. Dil ayn zamanda politika, ideoloji, tartma ve mcadele aracdr. Bu yzden lke ynetmek, iyi air - yazar, bilim adam, sanat ve devlet adam - nnde sonunda - dile baldr. "Aznda sz, knda bezi durmayan" adamlardan byk ve nder olmay bundandr. Ulusumuzun dil ynnden geleceine bakarken; devlet dili ve toplum hayatndaki rol bakmndan dilimizi glendirmek, bunun artlarn hazrlamak konusunda kar tavr alanlarn kendi halkn ve kendi dilini sevmediklerini dnyorum. ocukluunda iyi rendii Rus dilinde hatip olarak konuan, liderlik veya makamna Rus dili ile ykselmi olan soydalarm; imdi yarm yamalak Kazak Tili konuarak "d - bara" haline dmemek iin z dillerinden yeriniyorlar. Bugn kaynayan "tay kazannda" hayatn tek (Rus) dilli olmasn istemeleri bundan kaynaklanyor. "Sonsuz Dil" akna kar kanuni veya kanun d davranlar bunlardan ibaret deildir. Halk olarak verdiimiz mcadeleyle, daha dn kt durumda olan Kazak Tili'nin devlet dili statsn alnn 5. Ylndayz. Zamannda, bu statty alabilmek iin verdiimiz mcadeleyi, ak denizde kaza yapp dibi boylama tehlikesindeki yaral geminin "SOS" sinyali yayarak yardm isteyen lgn feryadna benzetiyorduk. "Kazak Tili" ne "devlet dili stats" vermeye ne gerek var, diyen inat direnilere kar verilen bu mcadele az ey deildir. Dil kanununu kabul edip, Anayasayla de pekitirilmesine ramen, z dilimizin devlet dili statsn inkar edip, eteinden ekmeye alanlar bugn de vardr. Fakat byleleri, kim olursa olsun ve nasl hareket ederlerse etsinler, Kazak Tili iin gerei kabul edeceklerdir. Sonsuzluu zleyen Kazak halk ve Kazak Tili'ni yok etmek asla mmkn deildir. Bunun en byk garantisi, halkmzn milli bilig-5/Bahar '97

zihniyetinin tekrar ve byk uyandr. Ana dilimizin gelecei, binlerce, milyonlarca gen neslin kre, okul, enstit duvarlarndan darya taan sesleridir. Onlar XXI. yzyln eiinde yaayan, Bamsz Kazakistan Devleti'niri z vatandalardr. Ana dilinin kucana dnyaya gelen bu yeni nesil, zor zamanlarda yaam olan kendi ana ve babalarndan daha bilinli olacaktr. Kendi topraklarnda, kendi devletinde ana dilinin, bir daha ayak altna alnmasna asla izin vermeyeceklerdir; buna asla katlanmayacaklardr. Buna yrekten inanyoruz. Sosyal temeli ve gelecei, bizden baka bir lkede kanunen nerilmeyen iki dil stats dncesi, tarihi sebeplerle biraz daha srebilir. Yeni anayasada kabul edilen Rus dilinin yeri devlet kurumlarnda resmi dil olarak kullanlamaz - bunun delilidir. Bugnk demografik durum iinde baka trl dnmek doru deildir. Fakat iki dilli - Kazaka ve Rusa - bir durum, ayr arpan iki kanatl bir ku veya ayr ynlere eken iki krekli bir kayk halinde devam edemez. Pazar ekonomisi gereiyle birlikte Kazak genleri ve iadamlar Rus diliyle birlikte baka yabanc dilleri de renmeye baladlar. imdiye kadar, baka halklarn dillerinin gelimesine imkan tanmayan bir bask altnda yrtlen uygulama, bundan sonra devam etmeyecektir. Bu objektif srecin zm, cumhuriyetimizin doru olan milliyetler politikas ve halkmzn yakn komular ve snrlarmzn tesindeki medeni milletlerle eit ve zgr mnasebetleri ile yerini bulacaktr. Devlet dili, ilgi ekmek iin duvara aslm ssl bir elbise deildir. O, sadece devlet belgelerinde kullanlan ve bayrak, milli mar gibi bir simge deil, devletin temelidir. Fakat o, sahip olduu erefli stat ile hizmet grevini ifa ediyor. Eer devlet, dile efkat gstermez ise, yukarda sylediimiz dilin parlak gelecei ile ilgili fikirler sadece "fikir" olarak kalr. Bunlarn gereklemesi devlet ve toplumun kendi ellerindedir. Yeni anayasann milliyet politikas ve yeni dil kanunu ile balayan iki yllk dil programna byk mit balyorum. nk, pek ok konu yeni bir anlayla zme kavuturuluyor. zellikle, bu belgelerde gsterilen areleri devletin desteklemesi, bunlarn ideolojik temellerinin belirlenmesi ve kaynaklar ayrlmas, bu umudumu pekitiriyor.

175

Devlet dilimizin, ok bahsedilmeyen asli bir grevi vardr. Cumhuriyetimizdeki dier dillere bask gsterilmeksizin, onlarn zgr gelimesini salamaktr. Fakat devlet dilinin kendisi gelimeden, eskisi gibi perian kalrsa, hibir milliyetin dilinin zgrce gelimesi mmkn deildir. Demek ki, dier milli dillerin, yani Kazakistan'daki ok milliyetli toplum nitesinin,

devlet diline saygl olmas gerekir. Milliyetler arasnda dostluk ve uyum, ite buradan kaynaklanr. Her milliyet, her halk, az ve ok oluuna bal olmadan; kendisini de z dilini de zayflatan artlarn bir daha tekrarlanmasna izin vermeden, onlarn ebedi yaamak iin yaratldn idrak ettiinde; zn de dilini de koruyacaktr.

bilig-5/Bahar '97

176

TRK DLLERNN SES BAKIMINDAN NCELENMES

Prof. Dr. Abatbay DAULETOV Ahmet Yesevi . r. yesi

________________________________

Kazak Trkesinden Aktaran Banu MUHYAEVA

En kk dil birimi olan ses, tek bana anlam bildirmez, ama ondan sonra gelen dil yelerinin yaplmasn salar. Sesten sonraki mana birimi morfem, kelime, tamlama, cmle, en kk dil birimi seslerden oluur. Nispi olarak dil bilimini en byn cmle, ondan soma tamlama, kelime, morfem, en k de fonem olarak ayrabiliriz. Bunlar kurum ve birbirleriyle karm linguistik olay, diye, yani cmle tamlamadan, tamlama kelimeden, kelime morfemadan, morfeme fonemlerden oluur diye mekanik bir ekilde kestirip sylemek her zaman doru deildir. Btn dil birimlerini ekil bakmndan oluturan malzeme seslerdir. Morfem kelime ve cmleyi, tamlama ise cmleyi karlayabilir. Baka bir tabirle, bir kelime ayn anda trl; kelime, morfem, cmle grevini yapabilir; bir kelime ayn anda, tamlama ve cmle unsurlar olabilir. Bu sebepten ekil bakmndan fonem, morfem, kelime, tamlama, cmle en kk dil biriminden (fonem) en byk dil birimine (cmleye) kadarki kademenin birbirini takip ederek korunacan sylemek ok basit bir fikir olduunu ve ou zaman geree uymayacan hesaplamamz gerek. Dil seslerini dilin baka birimleriyle denk olarak grmek yanltr. Dil birimleri arasnda sesin fonksiyonundan Prof. Dr. Zinder yle bahsediyor: "Dilde kalplam unsur birbirinden farkldr: Ses, gramer ve kelime kavramlarn yeniden deerlendirmek gerekir. Ses yn dilin nc bir unsuru deil, kelimenin gramer eklidir. Kelime ve gramer ekli, dilin manasn oluturuyor ise, ses unsuru malzemesi, fiziksel ekli oluturuyor diyebiliriz. Bylece dil sesleri kelimelerin, tamlamalarn, gramer ekillerinin, cmlelerin, genel olarak, canl konuma dilinin ortaya kmasn salayan dil birimidir" (ZNDER, 1979; 8) Dil seslerinin baka dil birimlerinden daha bir farkll, onun iki ynnn olmasdr: Birincisi melodi akustik, ikincisi ise idea mana yndr. Bu sebepten dil seslerini incelemek dilin baka birimlerini incelemeye gre zor ve aratrmac iin ok zahmetli bir itir. Baka dil birimlerini inceleme esasnda subjektif ynteme dayanr. Dil sesleri ise subjektif yntemle birlikte objektif yntemi gerektirir. Bunun sebebi, sesin ince taraflarnn gelitirilmemi taraflarnn ayrt

bilig-5/Bahar '97

177

edilmeyebilir olmasdr. Sesleri incelemede bu eksiklikleri, gelitirilmi, ada eritme aralarn kullanarak ortadan kaldrabiliriz. Dil sesleri kendi bana deil, ancak kelime bnyesinde tabiiliini koruyabilir. Bu sebepten seslere aklama verildiinde, sesin sade eklini deil, trl fonetik durumu, kelime bnyesindeki ekli dikkate alnmaldr. Demek ki, dil seslerini aklamak iin, ancak sade sesleri aklamak yetersiz olur, onlarn (seslerin) kelimedeki deiimleri ile birlikte ele alndnda dilin ses oluumu ve fonetik yaps hakknda bilgi verebiliyoruz. Trk dili ses bakmndan incelendiinde sade seslerin kelimede kullanlma zelliklerine ve ses uyumuna dikkat edilmelidir. Seslerin konuma srasnda / hecede, kelimede kendine zg, tabii durumda, yani trl fonetik durumlar etkisinde grlmesi Trk dilini ses bakmndan incelemede ayrca neme sahiptir. Bunun sebebi Trk dilinde, hece bnyesindeki her bir nl veya nsz fonemler ses uyumuna gre drt ekilde kullanlr. Trk dillerinde nl fonemler kaln dz, ince dz, kaln dudak, ince dudak eklinde drt trl fonem olarak deil, ondan da ok fonem olarak kullanlr. Mesela, Karakalpak Trkesinde geni ve dar nlleri bir ses ama iki fonem olarak kullanlyor. Bu durum, bir ses geni a ve dar a, ak o ve dar , ak ve dar , ak a ve dar i, e bir fonem deil, ayrca fonem olduklarna delildir. nszler de nllere gre biraz farkldr. Trk dili ses uyumuna dayandndan her bir nsz fonem, hecenin niteliine gre kaln dz, veya ince dz, kaln dudak ve ince dudak uyumunda kullanlyor. nsz fonemlerin hangisinin kullanlaca hecedeki ses uyumuna baldr. Bugne kadar trk dilinde nsz fonemlerin sadece kaln trleri akland. Fonemin sade eklinde aklama vermek yetersizdir. Bunun sebebi her bir nsz fonem ses uyumuna gre 4 ekilde, 4 grntde grlyor. O, grnmlerin drdnn de fonolojik fonksiyonu ayndr. Bu sebepten nsz fonemleri, aklarken bu durumu dikkate alarak, her bir nsz fonemin grnmleri ayn derecede deerlendirilmelidir. Sadece ses bilgisinde deil, dil biliminde de ok st kapal aklamalar ve terimlere rastlanyor. Ayrca, Trk dil biliminde ortak aklamalar ve terimler kullanlyor. Bu, ok

ynl dil hususlaryla dorudan baldr. eitli dillerin ses bilgisi, gramatik yaps, kelime bnyesinin farkllna ramen, onlarn ortak taraflarnn olmas, ortak aklamalar ve terimlerin olumasna sebep olmutur. " Birbirinden farkl olmasna ramen, diller adeta bir kalpla yaplm gibidir. Dillerin ortak taraflarn dilciler kabul ederek onlar yeni dilleri deerlendirmede kullanyorlar." (GRNBERG, OSGUT, DJERKNS, 1970; 31 ) Btn eitli dillerin ortak taraflarnn olmas, birinci olarak, fizik yapdan, btn insanlarn ayn fizik yapya sahip olmasndandr. nsanlar dnyay bir ynl alglayan duyulara sahiptir. Kendilerine zg farkllklar dikkate almazsak, btn insanlarn konuma organlar anatomik fizik ynden ayn ve onlarn ses karma zellikleri de ok fazla deildir. kinci olarak, btn dillerde de, tabiatta da objektif nesne ve onlarn tabii mnasebetleri yansyacaktr. Bu sebepten diller her ne kadar eitli olsa bile, onlar oluturan insan ve insanlar hayatndaki iletiim arac olma fonksiyonu ortak taraflarn oluturur. Yaps ve bnyesi farkl, eitli dnya dilleri ayn manta sahip ortak dil kategorilerinin olmas ve brn dillerin damgalama tabiatnn ortakl bakmndan ok benzer niteliklere sahip olduunu dilciler belirtmektedirler. Bylece benzerlik gstermeyen dillerde bile, benzer unsurlara rastlanmas objektif temellere sahiptir. (DEGTYOROV,1973;l) Btn veya ou dilleri bnyesine alan hususlar ve kaideler vardr. Bu sebepten aratrmac ortak dil hususlarna dayanarak bir veya birka dilin benzer taraflar konusunda sonu karabilir. Bir dili aratrmada onu akraba dillerle karlatrarak, onlar bir grupta birletiren dil hususlarna dayanarak, o dillerin birliini ve ortakln farkedebiliriz. Btn ve ou dillerde ortak dil hususlarnn olmas, buna uygun ortak aklamalar ve terimler yaratyor. Bu sebepten Trk dillerini ses bakmndan aratrmada genel dil biliminin aklamalar ve esas kavranlan, aratrma yntemleri ve terimleri kullanlyor. Dil seslerinin boumlanma, akustik, linguistik boyutlar ses kartma, ses tanmlama ve ses ayrma gibi ses unsurlaryla sk skya baldr. Bu sebepten linguistik boyutu dier boyutlarla sk skya bir ilikide incelenir.
Ana dilinde konuma akmn tek seslere

bilig-5/Bahar '97

178

ayrma kolay ve ayrca delil hacet etmiyor gibi grnyor. Fakat bu meseleyi derinden aratrrsak, konuma akmnn en kk parasn belirlemek iin konuma akmnn neye dayanarak paralara ayrlabileceini bilmeliyiz Konuma akmnda sesler boumlanma ve akustik ynden birbiriyle o kadar karr ki, onlarn sylenmesi ve eitlenmesine dayanarak farkl seslere ayrmak mmkn olmaz. Konuma akmn ayr paralara ayrmak ancak mana oluturan birimlerle gerekletirilmesi mmkndr. Mana fonksiyonu olan birimlerde morfemlerin linguistik snrn ayrt etmek ok zor deildir. Bu birimleri ayrt etmede anlam ls gibi, fonetik lnn de byk bir rol vardr. Trk dillerinde ses uyumunun, Slav dillerinde ise kelime vurgusuna dayanarak konuma akmm tek kelimelere ayrmak fonetik ynden gerekleir. Bu anlambilim ve ses bilim lleri anlam birim, morfem ve fonemi konuma akmnda ayrt etmeyi salar. Konuma akmn kk birim seslere ayrmak zordur. Sebebi konuma srasnda boumlama ve akustik zelliklerine gre tek sesleri ayrt edemiyor olmamzdr. Mesela, " kalaan " ( isteyen ) kelimesini rnek olarak alrsak, bu kelimeyi sylediimiz andaki konuma organlarnn hareketine gre onlar seslere ayrmak ve ses snrlarn belirlemek zordur. nk bir sesi sylerken harekete geen konuma organlar ikinci sesi karmaya hazrlanr. Konuma da byledir. Konuma organlarnn byle rtl hareket etmesinden ortaya kan sesleri akustik ynden kesin olarak ayrt edemeyiz. Bunlar ostsiligram ve spektrogram grntlerinden ayrt edebiliriz. Onlardaki ses ortasna izilen belgeler net olmuyor. Hibir yardmc denemesiz "kurban" kelimesi sylendiinde konuma organlarnn hareketine dikkat edelim. Bu kelimedeki "K" sesi sylenmeye balad anda, dudaklar "u" sesini sylemeye hazr oluyor. Bu boumlanma ynnden "k" sesi ve sonra gelen "u" sesinin arasndaki net bir snr belirlemenin mmkn olamayacan gsteriyor, "u" sesi sylenmeye baland andan, bu kelime sylenip bitinceye kadar ses srekli katlp, ses telleri harekette oluyor. Bu durum ses telinin katlmas, "kurban" kelimesindeki "u" ve ondan sonra gelen drt sesin arasnda net bir snr belirlemenin mmkn olmadn gsterir. Eer snr belirlense bile,

onun net olmayacan deneme bilgileri ispatlyor. Bu kelimenin her bir sesi sylendiinde hareketli konuma organ dil, soma dudak, her ses sylendiinde ona uygun bir ekil alyor. Bir sesten teki sese gemek, yani dilin bir ses syledii ekilden ikinci bir sesi syledii ekle dnmesi hzla ve srekli oluyor. Bu sebepten bunlarn arasna snr koymak mmkn deildir. Konuma akmn akustik boyutuna gre seslere ayrma, boumlanma boyutlarna gre paralara ayrmadan daha zordur. nk konuma srasnda kullanlan dil birimleri akustik ynden vurgudan vurguya srekli devam eder. zellikle, bir kelime bnyesindeki yan yana gelen sesler boumlanma ve akustik boyutlar birbirleriyle karyor. Konuma srasnda kelimeleri teker teker seslere ayrma, boumlanma ynnden de, akustik ynden de mmkn olmuyor. Sadece mana ile ilgili linguistik unsurlara gre kelimeleri seslere ayrabiliriz. Dildeki fonemler eitli sebeplerden dolay, trlere ayrlp, dildeki btn sesler u veya bu fonemin grn olduu, dilde belirlenen bir fonemin birka sesten oluabilecei bellidir. Mesela, bir fonem eitli fonetik durumlara gre yan yana gelen sesin etkisinden dolay, hece niteliine gre vb. veya konumacnn zelliklerine gre, bir insann eitli anlarda, eitli durumlarda konuma zelliine gre deiiyor. Fakat burada biz bir grup sesleri belli derecede eitli olmasna ramen, bir fonemaya birletiriyoruz. Akademik L. V. erba'nn dediine gre " Mana birimi de, ok farkl olan seslerden de bir eyi anlamaya bizi mecbur ediyor. Fakat bizim iin sadece linguistik bir grubu, diyelim ki eitli " a ", baka manaya sahip, baka bir gruptan, mesela, yksek sesle veya fsldayarak ayr ayr durumda sylenen "i", ayrt edici unsurlar nemlidir. te, bu ortak unsurlar toplamna fonem deniyor. Bylece her bir fonem, ncelikle, bu dildeki baka fonemlerden nasl ayrt edilebileceine gre aklanyor. Neticede dildeki btn fonemler ztlklar sistemini oluturuyor. Bu sistemin her bir yesi, bu dildeki foneme, fonemler grubuna karlatrmayla ayrt edilebilir." (ERBA, 195; 20-22) Her bir dilde kelimeleri ayrt etmek iin, fonem fonksiyonunda kullanlan snrl ses farkllklar oluyor. Dilin fonem bnyesini aklamak ok nemli meselelerden biridir.

bilig-5/Bahar '97

179

Dildeki nl ve nsz fonem bnyesini aklamakiin, seslere fonetik (ses birimi) ve fonolojik manabirimi) tahlil yaplmaldr. Ancak bunun gibi, tahlile dayanarak hangi ses farkllklar fonolojik (mana birimi) neme sahip olduunu, yanikelimeleri ayrt etmeye kullanlacan bilebiliriz.Dilin fonem bnyesini aklamada, yukarda belirttiimiz gibi, mana ls zmleyici nemesahiptir. nk, "... her trl kelimeleri veyaonlarn ekillerini ayrt etmek iin kullanlan ikisesin farkl fonem boyutlar oluyor. Bir mana iinkullanlan ses ise bir fonem boyutu oluyor. (ZNDER, 60), diye yazyor L. R. Zinder. ki eitses kelimelerde ayn veya benzeri fonetik durumdarastlanyor. Bu durumda ikisi farkllklar olanfonem oluyor. Mesela, "pay bay" kelimelerinde /kvaziomanim / e sesli "n" ve "b" sesleri aynfonetik halde kullanlyor. Pa R bir e seslikelimelerde "p" ve "b" ayn fonetik haldekullanlyor. Demek ki, up" ve "b" bir foneminboyutlar deil, onlarn ikisi iki eit fonemin boyutlardr. Baka bir tabirle, ive farkllklarndikkate almazsak, iki eitli ses ayn veya benzerifonetik halde kullanlrsa, bir fonemin boyutlarolmayacaktr. ki eitli ses birinin yerine birikullanlarak ve bundan dolay kelime anlamdeiirse, / mesela, TIS TIN / veya anlamolmayan sesler dizisine dnrse / mesela, TISTIL / bunun gibi iki ses iki trl fonem oluyor. (ZNDER, 45 - 56 ) Dili karlatrmak iin bir sesifarkl, baka sesleri ayn olan iki trl kelimerastlanrsa, oradaki farkll oluturan seslerayrca foneme oluyor. Mesela, Tas Ts, Tay Say, ar al gibi kelimelerde a, , t, s, r, 1 sesleri, her birisi ayrca fonemdir. Aksine, bu tip kelimelerdeses farklln oluturan sesler, Karakalpak Trkesinde bu gibi seslerin ayrca fonem olduunu ispatlyor. Fakat dilde bu unsura rastlanmaya de bilir, yani karlatrlmas gerekmez. ki fonem ayn fonetik hal deil, benzer fonetik halin rastlanmas bile iki ayr sesi iki ayr fonem saymaya esas oluyor. L. V. erba bu konuda gvenli bir sonuca geliyor: "ayrca fonem fonksiyonunda kullanlmak iin, iki eit ses dilde benzer fonetik durumda kendi arasnda karlatrlmas yeterlidir." (ZNDER, 56) Bylece dilin fonetik bnyesini bilmek iin sesleri ayn fonetik halde / Kuazonmim / karlatrarak aklamayla birlikte, onlar benzer fonetik halde de karlatrarak aklayabiliriz. Dil hususlarnn sistemli olmas onun fonetik

yapsnda da ak olarak grldne dilciler erkenden dikkat etmilerdir. Belli bir dilin fonoloji (mana birimi) sistemindeki her bir fonem, bu dilin btn fonemleriyle sk skya baldr. Bylece, dildeki btn fonemler dorudan veya birisinin araclyla kendi arasnda balant oluturuyor. Belli bir fonemin eitli nitelikleri, onlardan biri, mana ayrmada da, bu dildeki baka fonemlerle karlatrldnda ak olarak grlyor. Bu sebepten belli bir dilin fonemleri birbirleriyle bal olarak aratrlmaldr. Akademik erba bu konuda; " Her bir fonem ncelikle baka fonemlerden zellii ile aklanyor. Bu sebepten bu dilin btn fonemleri belli bir ztlklar sistemini oluturuyor ve onlarn her bir yesi ayrca fonemin veya fonemler grubunun ztlklar birlii ile aklanyor." (ZNDER, 21) Dilin fonetik dizisini incelerken sadece fonemin mana ayrc unsurlarla snrlanp kalmadan, onun manay belirlemeye katlmayan unsurlarna da dikkat edilmelidir. nk fonem btn unsurlardan mana belirlemeye katlmayan unsurlar da dahil olmak zere olumutur. Kelimeyi tanmakta fonemin mana ayrt etmeye katlan veya manay ayrt etmeye katlmayan unsurlar da byk nem tayor. nk "... fonemin her bir unsuru baka unsurlarla birleerek, bu birleik basit birlii deil, diyalektik (gelime) birleik yapy yaratyor. Bu birlemenin ierisinde her bir unsur kesin ayrt edilmiyor, baka unsurlarla kendi arasnda mnasebette bulunuyor." (ZNDER, 43) Burada mana ayrc unsurlar fonemden d, tabii olmadan kendi arasnda karlatrlmayabilir, mana ayrc ses birimleri (fonem) karlatrlr. Ancak bylece mana ayrc unsurlar ortaya kacaktr. Fakat fonemi sadece manas ayrt edici unsurlar birikimi sanmak ve en kk fonolojik birikim olup, fonemin mana ayrt edici unsuru fonksiyonunda kullanlacak diyen fikir, ses biliminde yaygndr. (TRUBTSKOY, 1960; 41) Dilin fonolojik sistemi iki eyden olur: Mana ayrt edici unsurlar sisteminden ve fonemler sisteminden oluur diyen fikri, yani stnckturalizmi (yapsalclk) ekol temelini oluturanlar rneinde, baka bir alimler tarafndan gelitirildi. (POTROVSKI, 1963) Struckturlizm nde gelen temsilcileri fonemi

bilig-5/Bahar '97

180

sadece mana ayrt edici unsur olarak grmeleri bir ynl fikir olarak eletirildi ve mana ayrt edici unsurlarn bir fonemi ikinci birinden ayrt edemeyeceini, fonemi tanmak iin yetersiz olduu gsterildi. (BERNTEYN, 1952;6) Fonemi nitelendirmek sadece fonemin mana ayrc unsurlarn saymakla bitmiyor, fonemi tanmak iin mana ayrt etmeye katlmayan unsurlarn da

nemli olduu alimler tarafndan her ynyle ispatland. (ZNDER). Fonoloji'de (ses bilimi) kabul edilen ve ounluk dillerini ses yapsn incelemede ynlendirilecek olan, yukarda bahsedilen bilgiler ve aklamalar Trk dillerini aratrmada teorik bilgi olarak kullanlyor.

KAYNAKLAR BERNTEYN, S. 1952 DEGTYAROV,V.. 1973 GRNBERG, D. OSGUT, . DYENKtNS, D. 1970 Protiv idealizna V Ionetike uzvestia AV, SSSR. Osnav obey grammatiki, Rostov. POTROVSK, R.G. 1963 Ee ne raz o dillerentsialnh npnakax redaksn, vopros yazkozranie ERBA, L. V. 1955 TRUBTSKOY, N. S. Osnov fonologi, M. Novoe V Linguistika, Memarandum o yazkovh univer salah, T. Y. M. ZNDER, L. R. 1979 Ortak fonema, M. Obaya fonetike Fonetika Fransazskszo yazka, L.

bilig-5/Bahar '97

181

MNYET'L GUZT'IN DL HAKKINDA BR DENEME

Mnyet'lguzt, Memluk Trkesi yadigarlarndandr. "Gazilerin Arzusu" anlamna gelen bu eser, ad bilinmeyen bir mtercim tarafndan Timur Big'in emriyle Msr'da tercme edilmitir. Tercmeye kaynaklk eden Arapa eser belirtilmemitir. Bu konuda eitli grler vardr; (Ritter, 1929; 116;Karatay, 1961: 619) Eser, hem harp sanatyla ilgili Trke yazl kaynaklarn en eskisi olmas, hem de dil zellikleri bakmndan Trke aratrmalar iin byk deer tar. Eserin bilinen tek nshas Topkap Saray Mzesi Ktphanesi III. Ahmed ksmnda 3468 numarada kaytl bulunmaktadr. Yazma nsha 264 mm. Boy ve 178 mm. Eninde mklepli, emseli kahverengi mein bir cilt iindedir. Metin aharl kaln ebad kada yazlm olup 115 yapraktr. Her sayfada 113 mm. Uzunluunda 9 satr vardr. Yalnz Arapa olan ilk sayfa yedier satrlktr. Zahriye ve unvan altn nakl, cetveller krmzdr (Cunbur, 1967:5 ) Elimizdeki nsha, zahriyedeki kayda gre, Gazi Altunboa adna istinsah edilmitir. stisnah tarihi H. 850 (1446/7)'dir. Mnyet'lguzt, alt fen zerine yazlmtr. Anvak elimizdeki bu nshada bu alt fenden biri olan kalkan tutmak blm yoktur. Ayrca, ok atmak bahsi de balkszdr. Bu blmde de eksik olabilecei muhtemeldir. Mtercim, eserin blmlerini yle belirtmektedir. 1. atka minmek 2. sng tutmak 3. klkaa taalluk ameller 4. kalkan tutmak 5. ok atmak 6. top atmak Ata binmek Bu blm at zerinde sabit durabilmekten, eyersiz olarak ata binmeyi renmekten, eyer takmnn ve zenginin nasl olmas gerektiinden bahseder. Bunlarn yannda at yrtme, koturma, geri dndrme ve dinlendirme gibi binicilikle ilgili hususlar tarif edilmitir.

nar AUELBEKOVA Ahmet Yesevi . Sos. Bil. Ens. Yk.Lis. rencisi

2 Mzrak Tutmak
Bu blmde eitli mzrak tutma ve kullanma usullerinden, rnek olarak Muhdis,

bilig-5/Bahar '97

182

Sagri, ami, Horasani, Deylemi tarz mzrak tutmak ve bir usulden dierine basl geileceinden, hasmla karlkl mzrak mcadelesinin nasl yaplacandan, mzrak eitlerinden, mzrak hilelerinden bahsedilmitir.

3. Kl Kullanmak
Bu blmde. Yemeni, Kla, Hind, Firenc, Msr, Sleyman, Dmk gibi kllarn zelliklerinden klc tama ve kna koyma usullerinden, klc iyi kullanmak iin gerekli talimatlarn nasl yaplacandan bahsedilmitir.

(ECKMAN, 1965:36; 1963:305) Doerfer ise Mnyet'lguzt iin yle demektir. Aslnda eser, byk lde aatayca'nn tesirindedir. Yani, bu dilin asl kullanm alannn dnda kaleme alnm, says pek de az olmayan eserlerden biridir, fakat pek de zayf olmayan bir Kpaka katmda hissedilmektedir (1989: 139) MNYET'LGUZT'TA GEEN KELMELER I. Ortak Olmayan Kelimeler 1. Aratrlan Lehelerde Kullanlmayan Kelimeler Mnyet'lguzt'ta geen baz kelimeler, aratrdmz Trk lehelerinin hi birisinde bugn kullanlmamaktadr: rnek: bu (27a8) "zarar vermek"; kol (8a6) "gne almayan ukur yer, vadi, nehir yata"; kurla (15a8) "defa, kere"; sar (39a5) "yn, taraf; san (15a9) "yn, taraf'; k (3a8) "ok"

4. Kalkan Tutmak
Bu blm elimizdeki,I nshada mevcut deildir.

5. Ok Atmak
Yazmada, ok atma bahsi balksz olarak verilmitir. Bu blmde her eyden nce ok atmak iin yumuak yayla oka talim yaplmas gerektiinden, aadan yukarya, kaleye ok atmaktan, yayn nasl ekileceinden, at stnde nasl ok atlacandan bahsedilmitir. 6. Top Vurmak Eserin bu blmnde, evgan oyunun insanlar savaa hazrladndan, bu oyunda evganla topa vurma usullerinden, evgan miktarnn, oynanacak meydann geniliinden, vasflarndan, bu oyunu ka kiiyle oynamann iyi olacandan bahsedilmitir. Bununla birlikte, bu blm sonunda zpknn nasl atlacandan bahsedilmitir. Mnyetirlguzt ve eserle ilgili aratrmalar hakknda daha detayl bilgiler iin (UURLU 1987; UURLU, 1994). Mnyet'lguzt, Trke kelimeler ynnden zengindir. Bunda, eserin askerler iin yazlm olmas ve sanat kaygs tamamas rol oynamtr, denilebilir. Ayrca, bu durumu dolaysyla, o gnk konuma dili hakknda da bir lde bilgi edinilmektedir.

2. Dou Trkesinde Kullanlan Kelimeler

Metinde geen katla (9 b-9) "defa, kere" kelimesi bugn sadece zbek Trkesinde (Akabirov 1981: II, 561) kullanlmakta; Kazak Karakalpak Nogay ve Trkiye Trkesinde kullanlmamaktadr. Bu kelimenin yerine ad geen Kpak lehelerinde ret; Ouz Trkesini temsil eden Trkiye Trkesinde kez, kere kelimeleri kullanlmaktadr.

3. Kpak Trkesinde Kullanlan Kelimeler

Metnimizde geen u kelimeler sadece, Kazak Karakalpak Nogay Trkesinde kullanlmaktadr: ang mang (42a9) "akn, aknlk" ~ an tan "akn, aknlk" (Kenesbaev 1974: 1, 91) -an tan "akn, aknlk" (Esemuratova 1982: 1. 91) ~ an tan "akn, aknlk" (Baskakov 1963: 43). arkn (48a6) "yava" ~ akrn "yava" (Kenesbaev 1974: 1, 165). -akrn "yava" (Esemuratov 1982: 1, 69). akrn "yava" (Baskakov 1963: 35). birer (7a9) "ara sra" ~birer ''ara sra" (Kenesbaev 1976: 2, 618). ~biren "ara sra" (Esemuratova 1982: 1,

1.2. Mnyet'lguzt'n Dili ile lgili Grler

Janos Eckman'a gre Mnyet'lguzt "asl Kpak dili"ni temsil eden eserlerden birisidir

bilig-5/Bahar '97

183

35). ~birem "ara sra" (Baskakov 1963: 82). biyik (80a2) "yksek" ~biyik "yksek" (Kenesbaev 1976: 2, 315). ~ biyik "yksek" (Esemuratova 1982: 1, 286). -biyik "yksek" (Baskakov 1958: 80). kmldrk (34b5) "at gsl" ~kmekey "at gsl" (Kenesbaev 1980: 5, 155~kmekey "at gsl" (Esemuratova 1988: 3, 14). ~kmekey "at gsl" (Baskakov 1963: 178). sokur (36b9) "kr" ~sokr "kr" (Kenesbaev 1985: 8, 328). ~sokr "kr" (Esemuratova 1992: 4, 212). ~sokr "kr" (Baskakov 1963: 302).

Karakalpak Nogay ve zbek Trkesinde on kelimesi kullanlmaktadr. uuz (14a5) "kolay" (EREN, 1988: 2, 886). Bu kelime ad geen lehelerde kullanlmamaktadr.

II. Ortak Kelimeler 1. Ses ve Anlam Ayn Olan Kelimeler

Mnyet'lguzt'ta geen bir ok kelimeler Kazak Karakalpak Nogay, zbek ve Trkiye Trkelerinde ses ve anlam bakmndan ayndr. rnek: ak (72al) "ak, beyaz" > ak "ak, beyaz" (Kenesbaev 1974: 1, 127); (Esemuratova, 1982: 1, 56); (Baskakov 1963: 32); (Akabirov, 1981: 1, 357). ak (30b9) "akmak" ~ ak "akmak" (Kenesbaev, 1974: 1, 136); (Esemuratova, 1982: 1, 28); (Baskakov, 1963: 26); (Akabirov, 1981: 1, 558). al (60al) "almak" > al "almak" (Kenesbaev, 1974: 1, 167); (Esemuratova, 1982: 1, 69); (Baskakov, 1963: 39); (Akabirov, 1981: 1, 533). alda (22a9) "aldatmak" > alda "aldatmak" (Kenesbaev, 1974: 1, 211); (Esemuratova, 1982: 1, 77); (Baskakov, 1963: 37); (Akabirov, 1981: 1, 39). alt (5a9) "alt" (say) > alt "alt" (Kenesbaev, 1974: 1, 233); (Esemuratova 1982:1, 83); (Baskakov, 1963: 39); (Akabirov, 1981: 1, 534). arka (12bl) "arka, srt" > arka "arka, srt" (Kenesbaev, 1974: 1, 326); (Esemuratova, 1982: 1, 97); (Baskakov, 1963: 46); (Akabirov, 1981: 1, 544). art (8b7) "art, arka" > art "art, arka" (Kenesbaev, 1974: 1, 342); (Esemuratova 1982: 1, 101); (Baskakov 1963: 47); (Akabirov, 1981: 542). as (90a4) "asmak" > as "asmak" (Kenesbaev, 1974: 1, 366); (Esemuratova, 1982:1,110); (Baskakov, 1963: 50); (Akabirov 1981: 1, 545). at (6b3) "at" > at "at" (Kenesbaev 1974: 1, 404); (Esemuratova 1982: 1, 110); (Baskakov 1963: 52); (Akabirov 1981: 1, 547). ay (90b1) "ay, kamer" > ay "ay, kamer" (Kenesbaev 1974: 1, 86); (Esemuratova 1982: 1, 38); (Baskakov 1963: 28); (Akabirov 1981: 1, 526). ayak (8a4) "ayak" > ayak "ayak" (Kenesbaev 1974: 1, 545); (Esemuratova 1982: 1, 133); (Baskakov 1963: 57); (Akabirov 1981: 1, 522). az (22b2) "az" > az "az" (Kenesbaev 1974: 1, 75); (Esemuratova 1982: 1, 31); (Baskakov 1963: 29); (Akabirov 1981: 1, 524). bas (39b2) "basmak" > bas"basmak" (Kenesbaev 1976: 2, 120); (Esemuratova 1982: 1, 221); (Baskakov 1963: 73); (Akabirov 1981: 1, 133). bat (8a3) "batmak, gmlmek" > bat "batmak, gmlmek" (Kenesbaev 1976: 2, 143); (Esemuratova 1982: 1,

4. Ouz Trkesinde Kullanlan Kelimeler

Mnyet'lguzt'ta geen baz kelimeler sadece Trkiye Trkesinde kullanlmaktadr. rnek: a (4bl) "amak" (Eren 1988: 1, 28). KazakKarakalpakNogay ve zbek Trkelerinde bu kelimenin yerine biyiktev kelimesi kullanlmaktadr, bul (70a-9) "bulmak" (EREN 1988: 1, 228). KazakKarakalpakNogay ve zbek Trkesinde bu kelime yerine tapmak kullanlmaktadr, evre (64b1) "evre, etraf (Eren 1988: 1, 297). KazakKarakalpakNogay ve zbek Trkelerinde bu kelime kullanlmamaktadr, dl (18b5) ve tgiil (10b2) "deil" (Eren 1988: 1, 345) kelimelerinin yerine Kazak Karakalpak Nogay ve zbek Trkesinde emes kelimesi kullanlmaktadr. Ancak belli durumlarda seyrek olarak kullanlmaktadr. iksik (114al) "eksik, az" (Eren 1988: 1. 441). Kazak Karakalpak Nogay ve zbek Trkesinde bu kelime kullanlmamaktadr. kazan (108b7) "kazan" (EREN, 1988: 2. 825). Bu kelime ad geen Kpak lehelerinde ve Dou Trkesinde bulunmamaktadr, kind (7a8) "kendi" (Eren 1988: 2. 834). Bu kelimenin yerine Dou Trkesi ve ad geen Kpak lehelerinde z kelimesi kullanlmaktadr. kizle (75b6) "gizlemek, saklamak" (EREN, 1988:1. 553). Kazak Karakalpak Nogay ve zbek Trkesinde bu kelime yerine casruv kelimesi kullanlmaktadr. rt (44b7) "rtmek, kapamak" (EREN, 1988: 2, 1142). Bu kelimenin yerine ad geen Kpak leheleri ve Dou Trkesinde cabuv kelimesi kullanlmaktadr, sa (10a3) "sa" (solun zdd) (EREN, 1988: 2, 1241). Bu kelimenin yerine Kazak

bilig-5/Bahar '97

184

184

229); (Baskakov 1963: 74); (Akabirov 1981: 1, 135); bez (46a8) "bezmek, bkmak, usanmak" > bez "bezmek, bkmak, usanmak" (Kenesbaev 1976: 2, 208); (Esemuratova 1982: 1, 256); (Baskakov 1963: 74); (Akabirov 1981: 1, 96). bil (43b4) "bilmek" > bil "bilmek" (Kenesbaev 1976: 2, 600); (Baskakov 1958: 107); (Baskakov 1963: 81); (Akabirov 1981: 1, 114). bir (2b8) "bir" > bir "bir" (Kenesbaev 1976: 2, 608); (Esemuratova 1982: 1. 303); (Baskakov 1963: 81); (Akabirova 1981: 116). bit (80a2) "bitmek, yetimek" > bit "bitmek, yetimek" (Kenesbaev 1976: 2, 626); (Baskakov 1958: 111); (Baskakov 1963: 83); (Akabirov 1981: 1, 122). biz (76a9) "biz" (ans zamiri) > biz "biz" (Kenesbaev 1976: 2, 599); (Esemuratova 1982: 1, 359); (Baskakov 1963: 79); (Akabirov 1981: 1, 111). Buyur (6a8) "buyurmak, emretmek" > buyur "buyurmak, emretmek" (Kenesbaev 1976: 2, 494); (Esemuratova 1982: 1, 359); (Baskakov 1963: 90); (Akabirov 1981: 155). bk (102b4) "bkmek" > bk "bkmek" (Kenesbaev 1976: 2, 561); (Esemuratova 1982: 1, 383); (Baskakov 1963: 92); (Akabirov 1981: 1, 147). Inan (22a5) "inanmak, gvenmek" > inan "inanmak, gvenmek" (Kenesbaev 1979: 4, 450); (Esemuratova 1984: 2, 271); (Baskakov 1963: 426); (Akabirov 198.1: 2, 329). it (92b6) "kpek" > it "kpek" (Kenesbaev 1979: 4, 471); (Esemuratova 1984: 2, 264); (Baskakov 1963: 118); (Akabirov 1981: 1, 338). iz (14b5) "iz" > iz "iz" (Kenesbaev 1986: 10,423); (Esemuratova 1984: 2, 256); (Baskakov 1963: 117); (Akabirov 1981: 1, 316). el (3b2) "el" > el "el" (Kenesbaev 1978: 3, 303); (Esemuratova 1984: 2, 103); (Akabirov 1981: 2, 442). eski (85a5) "eski" > eski "eski" (Kenesbaev 1978: 3, 444); (Esemuratova 1988: 3, 112); (Baskakov 1963: 433); (Akabirov 1981: 2, 442). kal (40a8) "kalmak" >kal "kalmak" (Kenesbaev 1980: 5, 578); (Esemuratova 1988: 3, 112); (Baskakov 1963: 142); (Akabirov 1981: 2, 594). kan (92b8) "kan" > kan "kan" (Kenesbaev 1980: 5, 623); (Esemuratova 1988: 3, 115); (Baskakov 1963: 143); (Akabirov 1981: 2, 596). kanat (16b6) "kanatmak" > kanat "kanatmak" (Kenesbaev 1980: 5, 638); (Esemuratova 1988: 3, 118); (Baskakov 1963: 144); (Akabirov 19.81: 2, 596). kara (79a4) "kara, siyah" > kara "kara, siyah" (Kenesbaev 1982: 6, 36); (Esemuratova 1988: 3, 123); (Baskakov 1963: 147); (Akabirov 1981: 2, 599). karn (110a2) "karn" > karn "karn" (Kenesbaev 1982: 6, 115); (Esemuratova 1988: 3, 138); (Baskakov 1963: 152); (Akabirov 1981: 2, 602). kayna (8 lal) "kaynamak, bitimek" > kayna

"kaynamak, bitimek" (Kenesbaev 1980: 5, 530); (Esemuratova 1988: 3, 100); (Baskakov 1963: 137); (Akabirov 1981: 2, 538). krk (106al) "krk" (say) > krk "krk" (Kenesbaev 1983: 7, 14); (Esemuratova 1988: 3, 216); (Baskakov 1963: 201); (Akabirov 1981: 2, 583). ks (21b9) "ksmak, skmak" > ks "ksmak, skmak" (Kenesbaev 1983: 7, 21); (Esemuratova 1988: 3, 221); (Baskakov 1963: 203); (Akabirov 1981: 2, 585). kzar (88a4) "kzarmak, kzl renkli olmak" > kzar "kzarmak, kzl renkli olmak" (Kenesbaev 1982: 6, 548); (Esemuratova 1988: 3, 204); (Baskakov 1963: 420); (Akabirov 1981: 2, 570). kzl (86a9) "kzl, krmz" > kzl "kzl, krmz" (Kenesbaev 1982: 6, 563); (Esemuratova 1988: 3, 205); (Baskakov 1963: 197); (Akabirov 1981: 2, 570). kim (4a9) "kim" (zamir) > kim "kim" (zamir) (Kenesbaev 1980: 5,404); (Esemuratova 1984: 2, 348); (Baskakov 1963: 166); (Akabirov 1981: 1, 385). kol (4a2) "kol, el" > kol "kol, el" (Kenesbaev 1982: 6, 279); (Esemuratova 1988: 3, 166); (Baskakov 1963: 169); (Akabirov 1981: 2, 639). Kork (58a5) "korkmak" > kork "korkmak" (Kenesbaev 1982: 6, 357); (Esemuratova 1988: 3, 175); (Baskakov 1963: 173); (Akabirov 1981: 2, 641). koy (49b6) "koymak, brakmak" > koy "koymak, brakmak" (Kenesbaev 1982: 6, 260); (Esemuratova 1988: 3, 165); (Baskakov 1963: 169); (Akabirov 1981: 2, 614). Kr (71a8) "kr" > kr "kr" (Kenesbaev 1980: 5, 190); (Baskakov 1958: 337); (Baskakov 1963: 180); (Akabirov 1981: 1, 419). kulak (20a5) "kulak" > kulak "kulak" (Kenesbaev 1982: 6, 451); (Esemuratova 1988: 3, 184); (Baskakov 1963: 186); (Akabirov 1981: 1, 404). ok (53b9) "ok" > ok "ok" (Kenesbaev 1983: 7, 402); (Esemuratova 1992: 4, 18); (Baskakov 1963: 243); (Akabirov 1981: 2, 526). on (27a7) "on" (say) > on "on" (Kenesbaev 1983: 7, 425); (Esemuratova 1992: 4, 24); (Baskakov 1963: 246); (Akabirov 1981: 2, 505). orta (64a9) "orta" > orta "orta" (Kenesbaev 1983: 7, 466); (Esemuratova 1992: 4, 35); (Baskakov 1963: 251); (Akabirov 1981: 2, 514). oyna (16a9) "oynamak" > oyna "oynamak" (Kenesbaev 1983: 7, 390); (Esemuratova 1992: 4, 15); (Baskakov 1963: 242); (Akabirov 1981: 2, 500). sal (42bl) "salmak, uzatmak, koymak" > sal "salmak, uzatmak, koymak (Kenesbaev 1985: 8, 414); (Esemuratova 1992: 4, 173); (Baskakov 1963: 286); (Akabirov 1981: 2, 66). sar (79a3) "sar" (renk) > sar "sar" (Kenesbaev 1985: 8, 187); (Esemuratova 1992: 4, 182); (Baskakov 1963: 289); (Akabirov 1981: 2, 23). Seksen (14a 3) "seksen" (say) > seksen "seksen" (say)

bilig-5/Bahar '97

185

(Kenesbaev 1985: 8, 253); (Esemuratova 1992: 4, 197); (Baskakov 1963: 293); (Akabirov 1981: 2, 13). sen (14b9) "sen" (ahs zamiri) > sen "sen" (ahs zamiri) (Kenesbaev 1985: 8, 266); (Esemuratova 1992: 4. 199); (Baskakov 1963: 294); (Akabirov, 1981: 2, 36). siz (4a3/8) "siz" (ahs zamiri) > siz "siz" (ahs zamiri) (Kenesbaev 1985: 8, 508); (Baskakov 1958: 576); (Baskakov 1963: 296); (Akabirov, 1981: 2, 44). sol (9b2) "sol" (san zdd) > sol "sol" (Kenesbaev 1985: 8, 329); (Esemuratova 1992: 4, 212); (Baskakov 1963: 302); (Akabirov 1981: 2, 96). tak (104b9) "takmak, balamak" > tak "takmak, balamak" (Kenesbaev 1985: 8, 547); (Esemuratova 1992: 4, 257); (Baskakov 1963: 325); (Akabirov 1981: 2, 147). tart (103al) "ekmek, aslmak" > tart "ekmek, aslmak" (Kenesbaev 1986: 9, 31); (Esemuratova 1992: 4, 282); (Baskakov 1963: 337); (Akabirov 1981: 2, 207). tay (85a8) "tay" > tay "tay" (Kenesbaev 1985: 8, 535); (Esemuratova 1992: 4/ 258); (Baskakov 1963: 326); (Akabirov 1981: 2, 197). top (111a6) "top" (evgan oyununda kullanlan) > top "top" (Kenesbaev 1978: 3, 157); (Esemuratova 1992: 4, 340); (Baskakov 1963: 357); (Akabirov 1981: 2, 250). toprak (74b2) "toprak" > toprak "toprak" (Kenesbaev 1986: 9, 206); (Esemuratova 1992: 4, 343); (Baskakov 1963: 353); (Akabirov 1981: 2, 224). trnak (104a7) "trnak" > trnak "trnak" (Kenesbaev 1986: 9, 381); (Esemuratova 1992: 4, 378); (Baskakov 1963: 375); (Akabirov 1981: 2, 186). uzat (94a2) "uzatmak" > uzat "uzatmak" (Kenesbaev 1986: 9, 459); (Esemuratova 1992: 4, 381); (Baskakov 1963: 380); (Akabirov 1981: 2, 264). st (7a9) "st" > st "st" (Kenesbaev 1986: 10,12); (Esemuratova 1992: 4, 416); (Baskakov 1963: 391); (Akabirov 1981: 2, 282).

kelimesi "kaldrmak" manasnda kullanlmaktadr (Kenesbaev 1980: 5, 237); (Esemuratova 1982: 3, 32); (Baskakov 1963: 282); . zbek Trkesinde ktar "kaldrmak" (Akabirov 1981: 1, 422); Ouz Trkesinde bu kelime sadece ses deiikliklerine uramtr fakat anlam bakmndan ayndr: gtr "gtrmek" (Eren 1988: 567); san (86b2) "dnmek". Ad geen Kpak lehelerinde ve Dou Trkesinde san kelimesi "zlemek" anlamnda kullanlmaktadr. (Kenesbaev 1985: 8, 93); (Esemuratov 1992: 4, 160); (Baskakov 1963: 282); (Akabirov 1981: 2, 73); sng (4al) "sng" KazakKarakalpak ve Ouz Trkesinde sngi kelimesi "tfek namlusunun ucuna taklan kk kl biiminde delici silah" manasnda kullanlmaktadr. (Kenesbaev 1985: 8, 423); (Esemuratova 1992:4, 235); (Eren 1988, 1354); Nogay ve zbek Trkesinde bu kelime kullanlmamaktadr; tuy (74b4) "duymak" Dou Trkesinde tuy kelimesi "hissetmek" anlamnda kullanlmaktadr. (Akabirov 1981: 2, 221); Ouz Trkesinde tuy kelimesi sadece ses deiikliklerine uramtr ama anlam ayndr: duy "duymak" (Eren 1988: 1, 415). Bugn ad geen Kpak lehelerinde bu kelime kullanlmamaktadr, uuz (14a5) "kolay" Ouz Trkesin temsil eden Trkiye Trkesinde ucuz "ucuz" anlamnda kullanlmaktadr. (Eren 1988: 2, 1507). KazakKarakalpakNogay ve zbek Trkesinde bu kelime kullanlmamaktadr.

3. Dzenli Ses Deiiklikleri Gsteren Anlam Ayn Olan Kelimeler

Mnyet'lguzt'ta geen baz kelimeler bugnk Kazak Karakalpak Nogay, zbek ve Trkiye Trkelerinde farkldr. Ancak, bu kelimelerdeki ses deiikliklerinin tarih geliimine bakldnda bunlarn ortak bir sese gittikleri grlmektedir. d ~t Mnyet'lguzt'ta d ile grlen baz kelimelerde, Kazak Karakalpak Nogay, zbek Trkeleri asl olan t'yi korumaktadr. rnek: ad (5a7) "ad, isim" > at "ad, isim" (Kenesbaev 1974: 1, 404414); (Esemuratova 1982: 1,

2. Sese Ayn Anlam Yakn Olan Kelimeler

Aratrdmz metinde sese ayn anlam bakmndan ise yakn kelimeler bulunmaktadr. rnek: katla (l 1 lb5) "yuvarlanmak, tekerlenmek" Kazak Trkesinde katta kelimesi "katlamak" anlamnda kullanlmaktadr. (Kenesbaev 1982: 6, 149) Karakalpak ve Nogay Trkesinde katla "katlamak" (Esemuratova 1988: 3, 145); (Baskakov 1963: 155) zbek Trkesinde katla "katlamak" (Ercilasun 1991: 453) Trkiye Trkesinde katla "'katlamak" anlamnda kullanlmaktadr. (Eren 1988, 813). ktr (72a6) "gtrmek, kaldrmak" KazakKarakalpakNogay Trkesinde kter

bilig-5/Bahar '97

186

110111); (Baskakov 1963: 5152); (Akabirov 1981: 1, 547). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi: d>t; k>

rnek: dak (103b9) "dahi; ve" > ta "dahi; ve" (Kenesbaev 1978: 3, 104); (Esemuratova 1992: 4, 256); (Baskakov 1963: 173). Kazak Karakalpak Nogay ve zbek Trkesi: d>t rnek: dur (66b2) "yardmc fiil" > tur "yardmc fiil" (Kenesbaev 1986: 9, 279); (Esemuratova 1992: 4, 356); (Akabirov 1981: 2, 256). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi:
>

a (99b8) "amak, gemek" > as "amak, gemek" (Kenesbaev 1974: 1, 367); (Esemuratova 1982: 1, 105); (Baskakov 1963: 49). ak (28b2) "acele etmek" > ask "acele etmek" (Kenesbaev 1974: 1, 397); (Esemuratova 1982: 1, 109); (Baskakov 1963: 51). ka (103al) "ka" > kas "ka" (Kenesbaev 1982: 6, 122); (Esemuratova 1988: 3, 140); (Baskakov 1963: 153). kar (88a9) "karmak" > kars "karmak" (Kenesbaev 1982: 6, 120); (Esemuratova 1988: 3, 139); (Baskakov 1963: 152). karu (43al) "kar" > kars "kar" (Kenesbaev 1982: 6, 104); (Esemuratova 1988: 3, 136); (Baskakov 1963: 151). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi: >v rnek: ar (27a1) "ar, ok" > avr "ar, ok" (Kenesbaev 1974: 1, 494); (Esemuratova 1982: 1, 123); (Baskakov 1963: 23). az (26a4) "az" > avz "az" (Kenesbaev 1974: 1, 477); (Esemuratova 1982: 1, 121); (Baskakov 1963: 23). art (8a1) "artmak, atmak" > avrt "artmak, atmak" (Kenesbaev 1974: 1, 499); (Esemuratova 1982:1,124); (Baskakov 1963:24). >v ba (19b6) "ba; kuak" > bav "ba; kuak" (Kenesbaev 1976: 2, 158); (Esemuratova 1982: 1, 232); (Baskakov 1963:48). Kazak Karakalpak Nogay ve zbek Trkesi: >k

a (77 a6) "amak" > a "amak" (Kenesbayev 1974: 1, 507508); (Baskakov 1958: 65); (Baskakov 1963: 54).
>

rnek: ak (10b5/8) "zaman, vakit" > ak "zaman, vakit" (Kenesbaev 1986: 10, 96); (Esemuratova 1992: 4, 256); (Baskakov 1963: 402).
>

rnek: kii (89a4) "kk" > kii "kk" (Kenesbaev 1980: 5, 448); (Esemuratova 1984: 2, 356); (Baskakov 1963: 163):

rnek: k (59b5) "g, kuvvet" > k "g. kuvvet" (Kenesbaev 1980: 5, 386); (Esemuratova 1988: 3, 80); (Baskakov 1963: 195). sa (92a2) "sa" > a "sa" (Kenesbaev 1986: 10, 171); (Esemuratova 1992: 4, 514); (Baskakov 1963: 407). sa (92a2) "sa" > a "sa" (Kenesbaev 1986: 10, 171); (Esemuratova 1992: 4, 515); (Baskakov 1963: 407). san (48a5) "batrmak, saplamak" > an "batrmak, saplamak" (Kenesbaev 1986: 10, 131); (Esemuratova 1992: 4, 505); (Baskakov 1963: 404). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi:

baa (92b4) "kurbaa" > baka "kurbaa" (Kenesbaev 1976: 2, 50); (Esemuratova 1982: 1, 178); (Baskakov 1963: 67); (Akabirov 1981: 1, 87). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi: >y bala (78b6) "balamak" > bayla "balamak" (Kenesbaev 1976: 2, 33); (Esemuratova 1982: 1, 172); (Baskakov 1963: 66). balan (94a9) "balanmak" > baylan "balanmak" (Kenesbaev 1976: 2, 34); (Esemuratova 1982: 1, 172); (Baskakov 1963: 66). zbek ve Trkiye Trkesi:

bilig-5/Bahar '97

187

k> ak (10b5) "zaman, vakit" > a "zaman, vakit'" (Akabirov 1981: 2, 380); (Ercilasun 1991: 110). Kazak Karakalpak Nogay ve zbek Trkesi: b>p bak (79b8) "bak" > pak "bak" (Kenesbaev 1985: 8, 28); (Esemuratova 1992, 4, 132); (Baskakov 1963: 273); (Akabirov 1981: 1, 589). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi: b>m boyun (34a7) "boyun" > moyn "boyun" (Kenesbaev 1983: 7, 221); (Esemuratova 1988: 3, 312); (Baskakov 1963: 225). Kazak Trkesi: b>m byk (103a2) "byk" > myk "byk" (Kenesbaev 1983: 7, 218). Trkiye Trkesi: m>b men (25a4 ) "ben" > ben "ben" (Ercilasun 1991: 60). min (9b2) "binmek" > bin "binmek" (Ercilasun 1991: 70). ming (104a3) "bin" (say) > bin "bin" (Ercilasun 1991: 70). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi: m>p tasma (104b8) "tasma, halka" > taspa
"tasma, halka" (Kenesbaev 1986: 9, 45); (Esemuratova 1992: 4, 284); (Baskakov 1963: 339);

e>i eye (64b3) "iye, sahip" > iye "iye, sahip" (Kenesbaev 1979: 4, 424); (Esemuratova 1984: 2, 258); (Baskakov 1963: 116); (Eren 1988: 1, 736). KazakKarakalpakNogay Trkesi:
i>e

iki (7b8) "iki" (say) > eki "iki" (say) (Kenesbaev 1978: 3, 291); (Esemuratova 1984: 2, 108); (Baskakov 1963: 432). illig (39a3) "elli" (say) > eluv "elli" (say) (Kenesbaev 1978: 3, 329); (Esemuratova 1984: 2,108); (Baskakov 1963:434). KazakKarakalpakNogay ve zbek Trkesi: u> kldur (75a5) "kldrmak, yapmak" > kldr "kldrmak, yapmak" (Kenesbaev 1982: 6, 582); (Esemuratova 1988: 3, 211); (Baskakov 1963: 198); (Akabirov 1981: 2, 577). oyun (108a9) "oyun" > oyn "oyun" (Kenesbaev 1980: 5, 398); (Esemuratova 1992:4, 17); (Baskakov 1963: 243); (Akabirov 1981: 2, 500). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi: h>k; >s; o>u

oha (81a2) "benzemek" > uksa "benzemek" (Kenesbaev 1986: 9, 471); (Esemuratova 1992:4, 381); (Baskakov 1963: 382). Kazak Karakalpak Nogay ve zbek Trkesinde: ol (4a2) "olmak" > bol "olmak" (Kenesbaev 1976: 2, 341); (Esemuratova 1982: 1, 327); (Baskakov 1963: 84); (Akabirov 1981: 1, 163). KazakKarakalpakNogay Trkesi: >; >y;

p>b tipren (12b9) "deprenmek, sallanmak" > tebren "deprenmek, sallanmak" (Kenesbaev 1986: 9, 90); (Esemuratova 1992: 4, 300); (Baskakov 1963: 346); (Akabirov 1981: 2, 150). tapu (54a6) "bulumak, karlamak" > tabs "bulumak, karlamak" (Kenesbaev 1985: 8, 526); (Esemuratova 1992:4, 256); (Baskakov 1963: 324). Kazak Karakalpak Nogay ve Trkiye Trkesi:

ren (25b9) "renmek" > yren "renmek" (Kenesbaev 1986: 9, 533); (Esemuratova 1992:4, 407); (Baskakov 1963: 389). KazakKarakalpakNogay Trkesi:
s> >

ba (3a5) "ba" (bir eyin u noktas) > bas "ba" (Kenesbaev 1976: 2, 111); (Esemuratova 1982: 1,205); (Baskakov 1963: 71). KazakKarakalpak Trkesi:

bilig-5/Bahar '97

188

y >j yakn (10b8) "yakn" > jakn "yakn" (Kenesbaev 1978: 3, 553); (Esemuratova 1984: 2, 162). yaman (35a6) "kt, fena" > jaman "kt, fena" (Kenesbaev 1978: 3, 598); (Esemuratova 1984: 2, 170). yahi (5b7) "iyi, gzel" > jaks "iyi, gzel" (Kenesbaev 1978:3, 549); (Esemuratova 1984: 2, 161). yarn (20a4) "srt, krek kemii" > javrn "srt, krek kemii" (Kenesbaev 1979: 4, 28); (Esemuratova 1984: 2,18). y>j; m>n; >b

iti (92a1) "keskin" > jiti "iyi gren" (Kenesbaev 1979: 4, 344); (Esemuratova 1984: 2, 203). Bu kelimede Mnyetiflguzt'taki kelimede y sesi bulunmamaktadr. Kazak Karakalpak Nogay Trkesi:

karnda (83a4) "karde" > karndas "kz karde" (Kenesbaev 1982: 6, 118); (Esemuratova 1988: 3,138); (Baskakov 1963: 152). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi:

y>J
yamr (79b 1) "yamur" > janbr "yamur" (Kenesbaev 1978: 3, 553); (Esemuratova 1984: 2, 174). yara (16b6) "yara" > jara "yara" (Kenesbaev 1978: 3, 671); (Esemuratova 1984: 2, 177). KazakKarakalpakNogay Trkesi: z>r bz (95a8) "bzmek" > br "bzmek" (Kenesbaev 1976: 2, 575); (Esemuratova 1982: 1, 388); (Baskakov l963:93). yaru (60b7) "taraf' > jar "yann" (Kenesbaev 1978: 3, 700); (Esemuratova 1984: 2, 181); (Baskakov 1963: 469). Kazak Karakalpak Trkesi:

y->j
yitig (97b2) "keskin" > jiti "iyi gren" (Kenesbaev 1979: 4, 344); (Esemuratova 1984: 2, 203).

4. Dzenli Ses Deiiklikleri Gsteren Anlam Yakn Olan Kelimeler

Aratrdmz metinde tarih geliimine gre ortak bir sese giden, ancak anlam bakmndan birbirinden farkllam kelimelere de rastlanmaktadr. rnek: alk (4a8) "alk, medh eden" Kazak Karakalpak Trkesinde k>; >s; > ses deiikliklerine uramtr: als "teekkr eden" (Kenesbaev 1974: 1, 211); (Esemuratova 1982: 1,77). Kazak Karakalpak Nogay Trkesi: >u ar (84a5) "ar temiz" > aruv "iyi, gzaf" (Kenesbaev 1974: 1, 350); (Esemuratova 1982: 1, 52); (Baskakov 1963: 268). Kazak Karakalpak Trkesi:

5. Kelime Kkleri Ortak Tremi ekilleri Farkl Olan Kelimeler

Mnyet'l gzfta geen baz kelimelerin, aratrdmz metinde yaayan lehelerde kullanlan kelimeler ile kelime kkleri ortak, tremi ekilleri ise farkldr. rnek: aaa (23b3) "aa" > ast, astn "aa" (Kenesbaev 1974: 1, 389); (Esemuratova 1982: 1, 108); (Baskakov 1963: 50); (Akabirov 1981: 1, 546). evklk (76a6) "eviklik" Kazak Karakalpak Nogay Trkesinde apan "hzl, abuk" (Kenesbaev 1986: 10, 145); (Esemuratova 1992: 4, 308); (Baskakov 1963: 405); zbek Trkesinde ise akkon "hzl, abuk" (Akabirov 1981: 2, 361). krk (68b2) "dner, dnen ey" > r "krk" (Ercilasun 1991: 128); (Baskakov 1958: 746); (Baskakov 1963: 421); zbek Trkesinde r "krk" (Ercilasun 1991: 129). imgek (94a6) "eziyet, zahmet" > enbek "emek" (Kenesbaev 1978: 3, 367); (Esemuratova 1984: 2, 118). kesegen (85a6) "kesegen, keskin" Kazak Karakalpak Nogay Trkesinde keski "kesegen, keski" (Kenesbaev 1979: 4, 654); (Esemuratova 1984: 2, 333); (Baskakov

bilig-5/Bahar '97

189

1963: 163). zbek Trkesinde ise keski "kesegen, keskin" (Akabirov 1981: 2, 381) ky (19b9) "meyletmek, evrilmek" Kazak Karakalpak Trkesinde kysayt "meyletmek, evrilmek" (Kenesbaev 1982: 6, 203); (Esemuratova 1988: 3, 208). Nogay ve zbek Trkesinde kyayt "meyletmek, evrilmek" (Baskakov 1963: 198); (Akabirov 1981: 2, 576). kgs (20a8) "gs" Kazak Karakalpak Nogay Trkesinde > kkirek "gs" (Kenesbaev 1980: 5, 133); (Esemuratova 1988: 3, 10); (Baskakov 1963: 177). kmldrk (34b5) "at gsl" > kmekey "at gsl" (Kenesbaev 1980: 5, 155); (Esemuratova 1988: 3, 14); (Baskakov 1963: 178). krklg (8a2) "gzel, iyi" Kazak Karakalpak Trkesi > krkti "gzel, iyi" (Kenesbaev 1980: 5, 215); (Esemuratova 1988: 3, 20). kne (80a3) "gne" > kim "gne" (Kenesbaev 1980: 5, 311); (Esemuratova 1988: 3, 61); (Baskakov 1963: 344). kne (80a 3) "gne" > kn "gne" (Kenesbaev 1980: 5, 311); (Esemuratova 1988: 3, 61); (Baskakov 1963: 344). nik (13b3/4) "nasl, nie" > nee "nice" (Kenesbaev 1983: 7, 347); (Esemuratova 1988: 3, 357); (Baskakov 1963: 237). g (20b9) "akl" Kazak Karakalpak Trkesi > git "akl" (Kenesbaev 1986: 9, 519); (Esemuratova 1992: 4, 402). zbek Trkesinde > ogit "akl" (Akabirov 1981: 2, 494). sar (69a8) "atn arka ayann st" > san "atn arka ayann st" (Kenesbaev 1985: 8, 146); (Esemuratova 1992: 4, 175); (Baskakov 1963: 287); (Akabirov 1981: 2, 68). sakn (109a4) "saknmak, korunmak" Kazak Trkesinde > saktan "saknmak, korunmak" (Kenesbaev 1985: 8, 111). Karakalpak Nogay ve zbek Trkesinde > saklan "saknmak, korunmak" (Esemuratova 1992: 4, 166); (Baskakov 1963: 284); (Akabirov 1981: 2, 30). tavdul (45b5) "armak" > tan kalu "armak" (Kenesbaev 1985: 8, 590); (Esemuratova 1992: 4, 274); (Akabirov 1981: 2, 202). tirkin (94a8) "kl sapnn elin iinde iyi durmamas, gevek olma" > tiri "canl" (Ercilasun 1991: 176); (Esemuratova 1992: 4, 291); (Baskakov 1963: 401); (Ercilasun 1991: 177). tizik (8a5) "abuk, kolayca" > tez "abuk, kolayca" (Kenesbaev 1986: 9, 98); (Esemuratova 1992: 4, 301); (Baskakov 1963: 342); (Akabirov 1981: 2, 152); (Eren 1988: 1467). tutka (92bl) "klcn sap" Trkiye Trkesinde sap "klcn sap" (Eren 1988: 1257).Kazak Karakalpak Nogay ve zbek Trkesinde: tutka "klcn sap" (Kenesbaev 1986: 9, 296); (Esemuratova 1992: 4,

357); (Baskakov 1963: 366); (Akabirov 1981: 2, 235). zere (2b2) "stne, zerine" Kazak Karakalpak Nogay Trkesinde > stine "stne, zerine" (Kenesbaevl986: 10, 12); (Esemuratoval 992: 4, 416); (Baskakov 1963: 391); zbek Trkesinde ise stiga "stne, zerine" (Akabirov 1981: 2, 282). yarlk (8b9) "atn srtna konulan bir eit kee" > javr "atn srtna batan bir eyden fayda olan yara" (Kenesbaev 1979: 4, 27); (Esemuratova 1984: 2, 1998); (Baskakov 1963: 454); (Akabirov 1981: 2,493).

6. Sadece Kkleri Bulunan Kelimeler

Aratrdmz metinde geen baz kelimelerin benzer ekilleri bugnk Kazak Karakalpak Nogay, zbek ve Trkiye Trkelerinde bulunmamaktadr. Ancak bu lehelerde, Mnyet'l guzt'ta geen kelimelerle ayn kkten treyen kelimeler bulunmaktadr. rnek: iri (58b9) "erimek, yetimek" > erv "erimek, yetimek" (Kenesbaev 1978: 3, 414); (Baskakov 1958: 95); (Baskakov 1963: 107). kar (83a2) "ihtiyar" Karakalpak ve Nogay Trkesinde kart "ihtiyar" (Esemuratova 1988: 3, 136); (Baskakov 1963: 151). Kazak ve zbek Trkesinde keri "ihtiyar" (Kenesbaev 1979: 4, 527), (Akabirov 1981: 2, 555) anlamnda kullanlmaktadr. kayra (94b5) "tekrar" > kayta "tekrar" (Kenesbaev 1980: 5, 541); (Esemuratova 1988: 3, 101); (Baskakov 1963: 138); (Akabirov 1981: 2, 541). kkek (14b4) "iyi, gzel" > kk "mavi, yeil" (Kenesbaev 1980: 5, 118); (Esemuratova 1988: 3, 10); (Baskakov 1963: 177); (Akabirov 1981: 1,412). kre (99bl) "gre" (edat) Kazak ve Karakalpak Trkesinde kr "grmek" (Kenesbaev 1980: 5, 194); (Esemuratova 1988: 3, 16). zbek ve Nogay Trkesinde bu kelime kullanlmaktadr: kre "gre" (Baskakov 1963: 180); (Akabirov 1981: 1,419). sngilik (66a2) "sng kullanma ii, sanat". Bu kelimenin Kazak Karakalpak Trkesinde sadece kk bulunmaktadr: sngi "sng" (Kenesbaev 1985: 8, 423); (Esemuratova 1992: 4, 235). zbek ve Nogay Trkesinde bu kelime kullanlmamaktadr. tigme (97a7) "her, deme" > ti "deme" (Kenesbaev 1986: 9, 145); (Esemuratova 1992: 4, 317);

bilig-5/Bahar '97

190

(Baskakov 1963: 335). zbek Trkesinde teg "deme" (Akabirov 1981: 2, 152). tken (92b2) "tkenmek" Kazak Karakalpak Trkesinde tk "hi bir ey; tkenmek" (Kenesbaev 1986: 9, 328); (Esemuratova 1992, 4, 363). zbek Trkesinde isi tugan "tkenmek" lAkabirovl981:2,217). tzge (101a7) "seviye, hiza" > tz "hiza" (Kenesbaev 1986: 9, 310); (Esemuratova 1984: 2, 88); (Baskakov 1963: 368); (Akabirov 1981: 2, 219). yar (25a5) "yardm" Kazak Karakalpak Trkesinde jerdem "yardm" (Kenesbaev 1979: 4, 39); (Esemuralova 1984: 2, 191): Nogay ve zbek Trkesinde yardm "yardm" (Baskakov 1963: 499); (Akabirov 1981: 1,202). yirge (3b8) "sra, mevkii, makam" > jerge "mevkii, makam" (Kenesbaev 1979: 4, 91); (Esemuratova 1984: 2, 200); (Baskakov 1963: 116); (Akabirov 1981: 1,249).

Trkiye Trkelerinde ses bakmndan benzerleri bulunmaktadr. Ancak bunlarn anlamlar birbirlerinden farkldr. rnek: a (77 a6) "amak" > a "yrtmak" (Kenesbayev 1974: 1, 507508); (Baskakov 1958: 65); (Baskakov 1963: 54). oha (81a2) "benzemek" kelimesi Trkiye Trkesinde oka "sevgi veya efkat belirtisi olarak elini bir eyin zerinde yava yava gezdirmek veya ona hafife vurmak" (Eren 1988: 2, 1102). Kazak Karakalpak Nogay Trkesinde uksa "benzemek"(Kenesbaev 1986: 9,471); (Esemuratova 1992: 4, 381); (Baskakov 1963: 382). zbek Trkesinde isi oha "benzemek" anlamnda kullanlmaktadr. yaman (35a6) "kt, fena" kelimesi Trkiye Trkesinde yaman "(g, etki veya beceri iin) allmn zerinde olan " (Eren 1988: 2, 1587). Kazak Karakalpak Trkesinde jaman "kt, fena" zbek ve Nogay Trkesinde yaman "kt, fena" anlamnda kullanlmaktadr.

7. Anlamca Yakn Olmayan Kelimeler

Mnyet'l guzfta geen baz kelimelerden bugnk Kazak Karakalpak Nogay, zbek ve

KAYNAKLAR AKABROV, S. ve dierleri. 1981 zbek Tilining zohli Lgati. Tokent: Rus Tili Nariyoti, l-2c BASKAKOV, N. A. 1958 Karakalpaksko Russki Slovar. Moskova: Gosudarstvennoe izdatelstvo inostrannh i notsionalnh slovarei. Rusko Nogayski Slovar. Moskova: Gosudarstvennoe izdatelstvo inostrannh i notsionalnh slovarei. Nogaysko Russki Slovar. Moskova: Gosudarstvennoe izdatelstvo inostrannh i notsionalnh slovarei. ERCLASUN A. B ve dierleri. 1991 Karlatrmal Trk Leheler Szl. Ankara: Kltr Bakanl/l371. EREn H. ve dierleri. 1988 Trke Szlk Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar: 549. 12 c. ESEMURATOVA, R. ve dierleri. 1982 Karakalpak Tilinin Tsindirme Szligi. Nks: Karakalpakstan Baspas. l-4c KENESBAEV, I. K. ve dierleri. 1974 Kazak Tilinin Tsindirme szdigi. Almat: Kazakistan "ILIM" Baspas. 1-lOc. REETOV, V. V. 1972 Rusa zbeke Lugat. Tokent: Ukutuvi Nariyoti.

Baskakov N. A. 1956

1963

bilig-5/Bahar '97

191

KAZAKSTAN'DA LATN ALFABES MESELES

Prof. Dr. Ebduali Kaydorov Muhtar Avezov Dil Bilimi Ens. Mdr
________________________________

Kazak Trkesinden Aktaran: Banu Muhyaeva

Latin alfabesini kabul etme, ya da kabul etmeme konusunda son drt yl ierisinde birok tartmalar yapld. Bu konuda halkmzn tartmalarn nasl baladn bilse de, nasl sonulandn bilmedii kansndaym. Latin harfleri hakknda ilk sz edenlerden biri biz olduumuzdan dolay halkmz bu konuda aydnlatmay bir bor olarak gryorum. Pek ounun hatrndadr. 1991 yl 24 Ocak tarihli "Ana Tili" gazetesinde "Latin alfabesinin gelecei parlak" diye bir makalemiz yaynland. Bu makalemizde ilk kez, Kiril alfabesinin Latin alfabesi ile deitirilmesi konusu ele alnmt. Belki de amacmz doru anlatamadmz iin su bizdedir; bu makaleden sonra basnda bu konuda tartmalara pek sk rastlanmaya balad. Bazlar eski Trk runik harflerinin yerletirilmesini, dierleri (daha nce nerede olduklarn kim bilir) tam bu zamanda patriotik duygularn ne srerek "egemen halkn dier alfabelerle benzemeyen (inlilerin alfabesine benzeyen) kendilerine ait bir alfabenin olmas arttr" diye izgilerden oluan " kendi hnerlerini" gstermeye baladlar. Dier bir grup "bu dnyada Arap alfabesinden daha stn yoktur" diye kantlar olmamasna ramen Ahmet Baytursnov'u yze tutarak dayanmaya altlar. Baka bir topluluk Kiril alfabesinin devam etmesini ve bu alfabeden ayrlrsak, bu gelime zamannda dahi yarm asrlk bir gecikme yaayacamz savundular. Bylece Latin alfabesiyle balayan konumalar yar yolda kalm ve bu alandaki tartmalar unutulup gitmiti. Bu arada biz, konuyu ne amala balattmz ve bazlarnn bu amacn ne olduunu anlayamayna ararak seyirci kalmtk. Ve bizim amacmzn tek bir noktada birletiini onlara anlatmamz mmkn olmad. "Trk Dnyasnn yeniden canland bu dnemde orlak Latin alfabesine srayla gemeye balad Trkiye, Azerbaycan, zbekistan, Trkmenistan, Krgzistan vs. memleketleri ile beraber bamsz lke halk olan Kazaklarn da Latin alfabesini kabul etmesi gerekir mi, yoksa gerekmez mi ?" sorusuna cevap vermeleri gerekiyordu ve bu soruya onlar iki cmleyle "gerei var" ya da "gerei yok" diye cevaplandrabilirlerdi. Fakat her ey tersine gitmiti. Her zamanki gibi iimiz

bilig-5/Bahar '97

192

kaynayarak "alfabe deitirilmesinin" gerei var m, yok mu sorusuna cevap aramadan, be alfabe trn (eski Trk alfabesi, runik yazlar, Arap alfabesi, Latin alfabesi, Kiril alfabesi, "yeni alfabe") ortaya koyarak tartmaya baladk. Genel olarak baktmzda, tm bu tartmalarda Latin alfabesinin olmasn isteyenlerin says dierlerine gre daha ounluktayd. lgin olan bir yan da, ana dilimizin bugn ve yarn programn hazrlamakla grevli dil uzmanlarmzn bu ite seyirci kalmalar idi. Ortaya atlan bu tartmadan, zaman gemesine ramen bir sonu almamyordu. Bu arada, 1993 yl Austos aynda Trkiye'nin bakenti Ankara'da Latin harfleri ile ilgili toplanan akraba alt Trk devleti (Trkiye Azerbaycan, zbekistan, Kazakistan Trkmenistan, Krgzistan) vekillerinin birletii byk bir toplant gerekletirildi. Kazakistan'dan giden temsilciden birisi olarak bu toplantya ben de katlmtm. Konumaya Trkiye temsilcileri balad, her lkenin temsilcileri kendi alfabelerinin ayrcalklarn anlattlar, bylece gelecekte ortak 34 harfli alfabenin kabul edilmesi, her lkenin rzasyla kabul grmt. Bu proje bir yl sonra 1994 yl Austos aynda Trkiye'nin Antalya ehrinde gerekleen Trk Dnyas Kurultaynda kabul edilmiti. Bylece uzun sreden beri ayr yaayan, dili, dini, kk bir karde Trk halklarnn gerekletirdikleri bu toplantnn asl amac olarak kabul edilen gelecekteki ortak dil ve alfabe dncesi ounluun kabul ile sonulanmt ve bunlarn arasnda Kazakistan'dan elli delege bulunmutu. Halbuki Azerbaycan (Latin alfabesini 1991 ylnda kabul etti) ile Trkmenistan (1993 ylnda kabul etti) uzun sre gemeden zbekistan Cumhurbakan (1993) . Kerimov'un kararyla zbek halknn da yavaa Latin alfabesine geecei ilan edilmiti. Krgz kardelerimiz ise, bu konuda zel devlet komisyonu kurmular ve hala kesin bir sonuca varm deiller. Soruturmalarmz sonucu anlalyor ki, onlar bizim ne tr bir adm atacamz bekliyorlarm. Halbuki Kazaklarn ok yava hareket ettikleri her tarafta malumdur. 1993 ylnda Ankara'da toplantdan sonra, projesi kabul edilen 34 harfli ortak Latin alfabesinin Kazak dili iin en dorusu olacan dnerek, Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev'e ak mektup eklinde "Ana Tili" bilig-5/Bahar '97

gazetesinde (30 Aralk 1993) kendi makalemi yaynlamtm. O gnden beri grdmz gibi bu kadar zaman geti. Her eyin bir sorgusu vardr diye, aratrmaya giritik ve sonuta, sayn Cumhurbakanmz bu makaleyi okumu ve baz harflerin altn izerek kendi fikrini ortaya koyarak o dnemin devlet adamlar olan Abi Kekilbayev ve Kuvan Sultanov'a meseleyi zmeleri iin greve atam. Tam bu srada onlarn grevleri deiti ve Latin harfi sorunu ortada kald ve bugne kadar bylece devam etmektedir. Nasl olsa, "Sabreden dervi muradna ermi" dedikleri gibi bu alanda yeni haberimiz yok deildir. Dil kanunu hakknda son zamanlarda gerekletirilen meclis almalarnda Babakan yardmcs sayn manaali Tasmagambetov'un Latin harfleri meselesini zme getirmeleri iin Kazakistan Cumhuriyeti Milli Siyaset Devlet Komitesini (Bakan G. V. Kim) grevlendirdiinin canl ahitleri olduk. Komite u anda bu meselenin almalarna balam durumda. imdi beni dier bir sorun korkutmaktadr, bu ii organize edecek olanlarn kimlerden oluturulaca. Komiteye kimler katlacak ve ne tr bir prensip ile seilecekler. Eski dnelerdeki gibi biri oban, biri - ii, biri - aydn, biri bakan, biri - Kazak, biri - Rus vs. eklinde mi olacak veya bu sefer "bu mesele ilmi bir meseledir" diye ilim adamlarmz tarafndan kararlatrlacak m? Buras u an bana da malum deildir. Bu yzden bununla ilgili phelerimi sylemek istiyorum. Bence btn Trk dnyasndaki gelimeler ve bu gelimelerle ilgili ortaya kan dncelere eitli sebepler uydurarak baz bilim adamlar engel olmaya almaktadrlar. Byle phelenmemizin tabii ki sebebi vardr. Dierlerini bir kenara brakalm, dil bilimcilerimizin bile arasnda birlik salanmyor. Bir yuvarlak masa etrafnda oturarak drt be bilim adammz "Azattk" (Azatlk) radyosundan dnyaya duyurduklar konumalarn dinlediimizde Krlov'un "Kuu, Balk ve Akrep" hikayesindeki kahramanlara benzetebiliriz. Bu konuda bir ey anlamayanlarn durumlar farkldr, fakat bilim adamlarmzn bundan drt yl nce gndeme alnan Latin alfabesi hakknda

193

meselenin amacn bu gne kadar doru drst anlayamamas insanlar artmaktadr. Ey kardeler, sizlere hatrlatmak istiyorum. Kazak dili iin alfabe yapm, eskiden de u anda da gndeme alnmamtr. Sadece, u anda kullanmakta olduumuz Kiril alfabesinin yerine dier Trki halklar gibi Latin alfabesini almaya Kazak iin lzum var m? diye bir soruya cevap vermemiz gerektiini unutuyoruz. Sadece "gerei var" veya "gerei yok" diye cevaplandrma yerine o kadar tartmamzn bir anlam var m? Gerek duyduumuz halde, sistemi, zaman hakknda danma yerine be alfabeyi kendi aralarnda kyaslamaya gerek var myd ? Bu sorulardan birincisi idi. kincisi, baz vatandalarmzn Latin alfabesine gememizin sebebini "Trklere benzeme' "siyasi sebepler" olarak eitli dnceler ortaya atmalarna nasl baklr? Uzaktakileri bir kenara braktmzda, yakn zamanda zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan gibi devletler Latin alfabesine getiinde oralarda yaayan kardelerimizin durumu ne olacak? Hi olmazsa bu durum hakknda neden biraz dnmyoruz. ncs btn dnyada kltrel, manevi, teknolojik, ekonomik entegrasyon srecinin ilerledii dnemde alfabe de teknolojinin taleplerine uygun olarak gelimelidir. Avrasya devletlerinin tam ortasndaki Trk halklarnn iindeki Kazaklar da bilgisayarn gelimelerinden faydalanabilmelidir. te bu amalarla Rusya ve in'de Latin alfabesine geme hareketleri gereklemiti ve bu dnce halen grlmektedir. Evrensel olarak dier lkelerde allm eylere biz neden phe gz ile bakmaya almz.? Drdncs, Latin alfabesine dman baz insanlar "Kiril alfabesiyle" yazlan yarm asrlk mirasmz kaybederiz, "Latin alfabesini renmek ok zor, yine cahillie deriz", "ekonomik durumumuz buna msait deil", "uluslararas ilikilerimize zarar gelir" vs. gibi gerekeleri ne srmektedirler. Bunlarn hepsi bizim iin yeni bir ey deildir, Latin alfabesine geen, gemekte olan, gemeyi arzu eden Kazaklardan baka halklar bu zorluklar gze

almaktadr. Bunlarn hepsinin titizlikle incelendiini bilmemiz gerekiyor. "Eski manevi mirasmz kaybederiz" diye birisi syleyecekse, onu da zbeklerin sylemesi gerekiyordu. Trk halklarnn iinde Trklerden baka Arap alfabesini asrlar boyu kullanan zbekler Arap alfabesini deil, Latin alfabesini semi durumdadrlar. "Latin alfabesini renmek ok zor" diyenler Latin alfabesini hi anlamayanlardr. Yabanc dilleri okuldan renmeye baladmz iin Latin alfabesini hepimiz iyi biliriz, bununla birlikte "Latin alfabesine hemen bir sene iinde geeriz" diyen kimse yok. Bu i be yldan on yla kadar bir sre iinde titizlikle allarak gerekletirilmelidir. Beincisi, ekonomik durumumuzu dikkate almamz gerekiyor, fakat bu durum Latin alfabesinden vazgemek anlamna gelmez. nk bu almamzn uzun yllar kapsayacan hepimiz iyi biliyoruz. Ayrca, piyasa ekonomisi her gn deimektedir. imdi dncelerimizi bir yere topladmzda u sonulara varmaktayz: Gndemdeki meseleyi devlet komisyonu oluturarak ele almak iin Cumhurbakan N. A. Nazarbayev'in resmi kararnamesi lazmdr. Devlet komisyonunun grevi, alfabe hakkndaki tartmalara devam etmek deil, "Latin alfabesi Kazaklara gerekli mi?", sorusuna net yant verecek bilim adamlarn organize etmek ve almalarna imkan salamak. Latin alfabesinin temeli olarak Kazak dili iin alnacak iaretleri ve manalarn tespit etmesiyle birlikte alfabenin prensiplerini* ve kurallarn tespit etme, ayrca bu konuda kamuoyuna duyurma, uzmanlarn grlerini yaynlama. Bundan sonra Kazak dili iin uygun bulunan Latin alfabesi imla kurallarn ve geme sresi, finanse ve gerekli ideolojik arelerin resmi olarak onaylanmas gerekiyor. Bu tabii ki biraz zaman alacak ve sorumluluk tayan bir meseledir. Byk anlamazlklar olacaktr tabi, fakat bu meseleyi u anda zmezsek gelecek kuaklarn zeceine inanyorum. Her iin neticesi olmas iin onun balangc ok nemlidir. nallah bu yararl iin neticesini hepimiz greceiz.

bilig-5/Bahar '97

194

MAHTUMKULU NEDEN BYK?

18. asrn byk klasik Trkmen airi Mahtumkulu'nun, ran'dan Turan'a bu kadar mehur olmasnn sebeplerini bilmek, zerinde durulmas gereken ok nemli bir meseledir. Bu airin eserlerinin hangi sebepler yznden halklarn gnlnde bylesine derin ve kkl yer etmeyi baarabildiini aratrp ortaya karmak ise, ilim adamlarnn gelecekteki belli bal grevlerinden biridir. Mahtumkulu genliinde Arapa'y ve Farsa'y ok iyi reniyor. Ayrca nceden de ilmi kaynak hkmnde babas Devlet Mehmet Azadi'nin yazd eserleri ve belirttii grleri susamasna dncesine sindiriyor. Bilindii zere, D. M. Azadi, hem ulu bir air, filozof hem de eitimci, alim bir kii idi. O eserlerinde halkn gzn ap aydnlatmaya ve halk dncesine yeni fikirler katmaya aba gstermitir. Bu adan, D. M. Azadi'nin u satrlar kendisini halka tantmakta bize bir fikir vermektedir:
"Arap, Fars' tilinge danm yok Araplar, Farsllar bilen iim yok Bu Trki yarlara nazm tzettim Doga birle anarlar diyp gz ettim. "

Devlet Mehmet Azadi gibi byk, halk iinde hrmet gsterilen bir insann, bu ekilde dnmesi ve sylemesi, halk zerinde ok nemli tesirler meydana getirmitir. Millet, onun fikirleriyle zn (kiiliini) aramann, z deerlerine sahip kmann ve bunlar stn klmann yollarn aramaya balam, asrlardan beri Arapa ve Farsa'y en gzel dil olarak kabul edenlere kar, o z Trki (Trk) dilini, ana dilini yceltmeye almtr. Dile gsterilen hrmet ve sevgi neticesinde, millet, milli zelliklerini glendirmitir. Dil meselesiyle balayan ve yava yava derinleen fikirler duygular, daha sonra baka meselelere de tesir etmeye balar:
"Patias bolmasa bir lknin Bolmaz ermi hayru ihsan ann

Oraz Yagmrov Aratrmac Yazar/ Trkmenistan

___________________________________

Trkmenistan Trkesinden Aktaran: Yusuf AKGL

eklindeki msralar, devlet (hkmet) kurmak gibi fikirleri halka ulatrr. Babasnn bu fikirlerini duru kaynak suyu gibi ien gen Mahtumkulu, kendisinden nce yaam Trk bilgelerinin airlerinin fikirlerini de

bilig-5/Bahar '97

195

renmeye balar. Hoca Ahmet Yesevi, bn i Sina, Yunus Emre, mer Hayyam, Mevlana Celaleddin Rumi, Ali ir Nevai, Fuzuli... gibi byk air ve tefekkr adamlar Mahtumkulu'nun manevi akldarlardr. Mahtumkulu onlarn getii yoldan, onlarn izini takip ederek ve gnl bayla balanarak geip, olgunluk devrine ulatnda, kendi yolunu buluyor. Fakat bu yol, bu byklerin izdii yoldur. Dnyann pek ok yerlerine varp devlet kurmay baaran Trkmen, dnyaca mehur padiahlar, sultanlar, komutanlar, paalar olan Trkmen, z topranda yani Trkmenistan'n bugnk topraklarnda devletsiz kalmtr. Seluklulardan soma kendilerine has bir devlet kuramayarak zorluklar ekmitir. Dil, gelenek grenek, zellikle de manevi azatlk (istiklal bamszlk) meselesinde ok byk ykmlarla karlamlardr. 18. asrda btnyle bitkin den halk, d ve i gerginlikler soukluklar sebebiyle topluca kaybolup gitmek (silinmek) tehlikesini yaamtr. Bu tehlikenin sebepleri unlardan ibarettir: ncelikle halk zn, kimliini unuttu, kendine gven duygusunu yitirdi. En tehlikelisi de halk, kendi gcne inanmyordu. Bakalarndan destek ve kuvvet mit etme giriimleri gleniyordu. Halktaki bu g ve maneviyat kaybn pek abuk hisseden Mahtumkulu, hemen ta iinde duyduu bu skntlarn dermann aramaya balad. Ve bylece genliinde siyasi iirler yazmaya yneldi. Afganistan Devleti 'nin kurucusu Ahmet ah Drrani ile bulutuunda ve onun anna kaside yazdnda air, 13 15 ya civarnda idi. Bundan soma air edebi eserlerinin izgisini erkinlik, hrriyet, devletlilik ve azatlk olarak belirleyip bu problemlerin zmne yneliyor.
"Trkmenler balasa bir yere beli Gururdar Gulzum ', Deryay Nil 'i Teke, Yomut, Glden, Yazr, Alili Bir dvlete gulluk etsek bimiz. "

gibi msralar, gerek halk dilinde yazlp, milli duygulan gelitirmi, insan topluluklarna gven gurur kayna olmutur. airin iirlerinde "Trkmencilik" denilen kadimi gelenek greneklerden, adetlerden sz edilmitir. Bu

iirler, sradan iirler olmayp yree kz baslrcasna yazlmlardr. Bylece de bu iirleri okuyan halk da heyecan duymutur... Btn l / lke yurt uyanp ayaa kalkmaya balar. Sanki taptaze bir cana kavuurlar. Trkmenlerin zihninde byk bir inklap belirir, ekillenir. O inklabn bayraktar da air ve akldar Mahtumkulu olmutur. Mahtumkulu, kendi iirlerine sindirdii BRLK ve AZAT TRKMEN DEVLET KURMAK dncesini de pratik olarak hayata uygulamak iin harekete gemekten de geri kalmaz. Bu maksatla Mahtumkulu'nun pek ok yurtlara gidip geldii ve grmeler yapt hakknda inandrc malumatlar vardr. O, bu seyahatlerinden birinde Osmanl Devleti'ne yapmtr. Ama onun Osmanl Hkmeti'ne bavurup vurmad konusu da kesin sz sylememiz mmkn deilse de, Mahtumkulu'nun Osmanl mparatorluu'na ithafen yazd "DVLET ALININ" adl iirinin varl meydandadr. Byk Trkistan akldan, "Birlemek" ve "Devlet Kurmak" iin, ncellikle halkn gnlne gven duygusunu yerletirmek gerektiine kesinlikle inanyor ve bunu biliyor. Neticede Mahtumkulu, kendisinden nceki btn klasik air ve bilgelerden bir adm ne geiyor. 18. asr ortalarnda dalmakla kar karya kalan Trkmen halk, gerekten de bu gven sayesinde yeniden canlanp harekete gemeye balyor. lmsz iirleri sayesinde Mahtumkulu, milleti temelden dalp kaybolup gitmekten kurtarmtr desek, kesinlikle bir gerei belirtmi oluruz. Bu onun byklnn en nemli ve en esasl tarafdr. Mahtumkulu, yaad aa ve o an sosyal problemlerine iirinde geni olarak yer verdii iin de byktr. Bu nedenle, o kendisi hayatta iken bile "klasik air" unvanna sahip olmutur. Mahtumkulu, "hayat'a yeni bir deer vermekle de, ncekilerden daha byk olduunu gsterir. Misal olarak, o, "Kal Kal Bolar" adl iirinde, 2 kadn ile evlenen erkekler iin;
"Beyle ar goulmaz adam sanna ki hatn, bir ar ayal bolyar. "

bilig-5/Bahar '97

196

diyor. Kadnlara ada ve demokratik bak da Mahtumkulu'nun iirlerinden sonra Trkmenlerin dncesine yerlemeye, sinmeye balad. airin "Duz Hem Bolmas" adl iirinde de;
"Dnya szi manze duzsuz tagama Sz iinde gelin gz hem bolmasa "

denilerek, kadn ve kzlarn, insanolunun yaayndaki nemli ve vazgeilmez mevkilerine ta o ada gerek deer veriliyor. 18. asrn karanlnda, byle yeni ve cesur fikirler syleyebildii iin Mahtumkulu byktr. Onun edebi reticiliinin bir baka bykl, bir baka yn hakknda da sz etmek gerekir. Bu da, iir sanatna ok eitli temalar dahil edip kullanmasndaki byklktr. Kendisine kadar belli temalar / konular ileniyorken, Mahtumkulu, bu snrlar btnyle ykt. Onun iirlerinde kulland temalar sadece saymakla gemek iin, pek ok sayfaya gerek

olurdu. te. 18. asrn Trkmen airi Mahtumkulu'nun byklnn nemli ynleri bunlardan ibarettir. Bu makalede, dier kk zelliklerine temas etmedik. Siz, Trkmenistan', zbekistan', Karakalpakistan' gezmi olsanz, sylenen aydmlarn (iir trk) pek ounun Mahtumkulu'na ait olduunu grrsnz. Gerekten de, byle byk bir n kazand ve ok tannd iin, 1863 ylnda Trkmenistan'a seyehat eden Macar alimi Vamberi, "Mahtumkulu'nun kitab, Kuran Kerim'den sonra Trkmenler arasnda ok uzun zamanlar ikinci yere sahip olcaktr.", demitir. Gnmzde Trki halklarnn (Trk halklarnn) yeniden gnl yaknlna kavutuu ortamda, Mahtumkulu'nun mcevher deerindeki eserleri, manevi kprlerin en salamlarndan birisi olarak hizmet ediyor, edecektir de...

bilig-5/Bahar '97

197

TRK DNYASI EDEBYAT TARH METODOLOJS ZERNE

Trk Terimler Szl Hazrlama Komisyonu iin Kazakistan, zbekistan, Azerbaycan, Trkmenistan ve Trkiye'den katlan dil uzmanlar toplantsnda Komisyon Bakan olarak yaplan konumann metni.

Prof. Dr. erif AKTA _________________________________ Ahmet Yesevi . Sos. Bil. Ens.. Mdr.

Edebiyat tarihi ve edebilik probleminden sz etmeden nce, son yz ylda ilmi faaliyetlerle ilgili metot ve bak alar zerinde durmak gerekir. lmi faaliyetleri mspet ilim sahas ve tarihi ilimler olmak zere ikiye ayrmak tabiidir. Asrlardan beri yaplan btn ilmi almalar bu iki grupta toplamak mmkndr. lim tarihinde bu konu aka ortaya konulmutur. lim tarihine bakldnda bugnk anlamyla tarih ilminin XVIII-XIX. yzyllarda ortaya kt grlr. Bugnk anlamyla edebiyat tarihinde XIX. yzylda bamsz bir disiplin olur. Bata sosyoloji olmak zere, tarihi baka bir deyile beeri ilimler genel hatlaryla bu yzyln zihniyetini aksettirir. Tarihin bu dneminde mspet ilimlere has bak tarz, metot ve alma tarzlar insanla byk mitler vermekte, insani her faaliyetin sebep sonu ilikisiyle aklanaca sanlmaktadr. Bunun iin de tarihi ve beeri ilimler, mspet ilimlerin metotlarn benimsemilerdir. H. Taine, Jules Lemaitre, Gustave Lanson bugnk anlamda edebiyat tarihinin kurucular; tabii ilimlerin bak alar, metotlaryla edebiyat tarihleri yazmay balatmlardr. Danvin'in "Trlerin Kkeni" adl eseri, Burinitier'e "Edebi Trlerin Menei ve Gelimesi"ni yazdrmtr. XIX. yzylda evre, ekonomik ve maddi artlar ile edebi eser arasnda ok yakn bir ilikisinin olduu kabul edilmi; d artlarn edebi eseri belirledii fikrinden hareket edilmitir. Bunun iin de edebiyat tarihleri edebi olann tarihinden ziyade kltr ve medeniyet tarihinin konular zerinde gereinden ziyade durmulardr. Edebiyat adna da yazarlarn hayat hikayeleri ile ilgili hususlar anlatmlardr. Btn bunlar edebi olann bir kenara braklmasna, glgede kalmasna sebep olmutur. Ksacas devrin bak asnn temelinde materyalist dikkat vardr. Kullanlan metotlarn da kayna tabii ilimlere has metotlar ve bak alardr. Gerek anlamda edebiyat aratrmas iin sz edilen bilgi malzemesine ihtiya olduu aktr. Ancak bu yeterli deildir ve yalnz bana alndnda da bylesi almalar, beeri ilimlerde ve edebiyat aratrmalarnda aldatc sonular vermektedir. Bugn farkl Trk corafyalarnda gerekletirilen beeri ilimler ve edebiyatla ilgili almalarn birbirinden bylesine farkl

bilig-5/Bahar '97

198

olmasnn sebeplerinden en nemlisini burada aramak gerekir. Tarihi ve beeri ilimlerin, bu arada edebiyat aratrmalarnn tabii ilimlerden farkl metotlara ve bak alaryla gerekletirilebilmesi mecburiyeti vardr. nk tabii ilimler tabii varlklar her yerde ayn zelliklerle karmza karlar. Tabii ilimlerde her yerde genel geer kurallara ulalr; bu ilimlerde deney yapmak, yani tabii olay laboratuar artlarnda tekrar elde etmek mmkndr. Bu ilimlerin gereklii kesin gerekliktir. Tarihi ve beeri ilimler, bu arada edebiyat aratrmas insan faaliyetleri ve insanlarn yapt eserleri konu alr. nsan da zaman iinde deiir. Ancak bu deime kendisine ait asli unsurlar zenginletirme ile gerekleir. Bu asli unsurlar mitolojik dnemde insann kendisiyle ve tabiatla mcadelesi sonucu ortaya kmtr. Bu bakmdan mitolojik dnemi ortak insan kitlelerinin insana, dnyaya bak tarz tabii olarak ortaktr. nsanlar istese de bunu ok deitirmezler. nk mitolojik dnemden nce ve sonra dil olumu, insan kendim dille ifadeye balamtr. Bylece insanlar dil vastasyla oluan ve gelien bir alem kurmulardr. Ayn ortak dili kullanan insanlarn birbirine benzer veya yakn alemler kurmas tabiidir. Zaten tarihi ve beeri ilimlerin deimez malzemesi en geni anlamyla dildir. Burada dil szyle gsterge bilim snrlar iinde her trl anlama vastasn kastediyoruz. Bu anlamda her trl giyim ve ev eyas musiki, ezgi, her trl adet, gndelik yaam tarznda kullanlan aletler, trenler ve insan, deerler ait olduklar toplumun zelliklerini ortaya koyduklar iin dil malzemesi durumundadr. Bunlar da birdenbire olumaz. Byk ounluuyla mitolojik dnemde bir defa oluur ve zaman iinde geliir, zenginleir. Bu gerek karsnda, biz istesek de istemesek de, kendi mahiyetimizi anlamak ve zelliklerimizi yorumlamak iin birbirimizi tanmaya mecburuz. nk birimiz bir dierinin aynas durumundayz. nk bizler ayn gerein farkl, corafyalardaki yorumlaryz. nk zmz dilimizle birlikte ortak mitolojik dnemde yorulmu, orta dnemde de ayn kaderi paylamz. Beeri ve tarihi ilimlerin bir baka zellii her tarihi ve sosyal olayn ayn artlar altnda bir daha tekrarnn mmkn olmamasdr. Yani tabii

ilimlerde olduu gibi ayn olay yeniden grmek mmkn deildir. Bir tarihi veya beeri olay kendi artlar iinde bir defa olmutur ve tektir. Onu kendi artlar ve biriciklii (ferdilii) iinde deerlendirmek gerekir. Trk dnyas tarihi ve edebiyat tarihi de baka tarihlere ve edebiyat tarihlerine benzemez. Kendi artlan iinde teekkl etmi byk bir gerekliktir. Bunu anlamak ve deerlendirmek iin ayr bir bak tarzna ve metoda ihtiya vardr. Bu bak tarz ve metot genel Trk tarihi ve genel Trk medeniyetinden hareketle bulunmaldr. Bunun balang noktas da Trk tarihim ve medeniyetini btn olarak grmek, onu kendi btnl iinde ele almak, byk bir hadise olarak deerlendirmektir. Trk tarihini batl bak alarndan ve batl metotlarla deerlendirmek yanlmaya sebep olur. phesiz batl dikkatlerden yararlanmak faydaldr. Ama onlara teslim olmak kendi mahiyetimizi inkar olur. Bu da ihanettir. Kendi btnlmz bozmaktr. yleyse bugn bir metot problemimiz vardr. Bunu kabul etmek gerekir. Bizi izah eden, tarihimizi ve medeniyetimizi kendi btnl ve teklii iinde ele alabilen, bize has bir metoda ihtiya vardr. Bu metot ve bak as belirlenmeden yazlan tarihler zaman iinde Trkn srekliliini ve tekevvnn ifade edemez. Ayr corafyalarda mahiyet ve k noktas bakmndan birbirinden farkl metotlarla yazlan tarihler zihinlerde phe uyandrr. Birbirini tamamlamaz. yleyse Trk alimlerinin beeri ilimlerde zm bekleyen bir metot ve bak as sorunu vardr. Bir baka kongrede veya sempozyumda metot ve bak as problemlerinin tartlmas gerei vardr. Bizler byle bir karara varr, kendilerinden talep edersek Trk dnyasnn problemleriyle i ie yaayan sayn Namk Kemal Zeybek bu imkan hazrlar. Yukarda szn ettiimiz dikkatle medeniyet tarihinin bir paras olan edebiyat tarihine baktmzda gnmzdeki almalarn dankln aka grrz. Bugn Trkiye Edebiyat Tarihi, Kazak Edebiyat Tarihi, zbek Edebiyat Tarihi gibi diyalektlerin edebiyat tarihlerinde sz edildiini grrz. Bu ok ac bir gerein ifadesidir. Biz edebiyat tarihini diyalektlere ve corafyaya baml olarak hazrlamaktayz. Bunun iin de edebiyat tarihleri hayat hikayelerinin toplam ve anekdotlar yn olmaktadr.

bilig-5/Bahar '97

199

Genel Trke'nin edebiyatn btn olarak iine alacak, dilin gelime seyri iinde bu byk milletin edebi zelliklerini aksettirecek bir bak asndan ve metottan mahrumuz. Bunun iin de Trkn edebi eserlerde yanstma kabiliyetini tespit edemiyoruz. Farkl tesirlerin glgesinde edebiyat tarihi ryas gryoruz. Teferruatta bouluyoruz. Genel tarihte de grn pek farkl deil sanyorum. yleyse bizim malzemelerimizden hareketle belirlenecek bir bak as , gelitirilecek bir metot edebi eserlerde srekliliimizi ortaya koymamza hizmet edecektir. Buna ihtiya vardr. Tarihi ilimlerde anlamak ve sonra da yorumlamak esastr. Doru anlamak, iyi yorumlamak iin belge ve yadigarlar; bu arada tabii olarak dilin tekevvnn bilmek gerekir. Genel Trke'nin daha yerinde itibaryla Trk dilinin zaman ve mekanla hesaplamasn; her trl i ve d engeli alt ederek geni bir corafyada Trklk ruhunu yansttn dikkate almak zorundayz. Bizim bak amzn ve metodumuzun kayna byk ve zengin Trk dilinin tekevvnnde grlen birlikte sakldr. Dilin yapsndaki tabii mantk rgsn zdmzde tarihi ilimlerde kullanabileceimiz metoda yaklaacamz sanyorum. Trke'nin kelime kabul etme gc ve tabii ahengi Trkn karakteristik zelliklerini haber verir. Destanlardan modern romana uzanan izgide dil farkl zamanlar kendi iiriyetiyle birletirir. Ahmet Yesevi ile Yunus Emre

arasndaki yaknl Aytmatov ile Tark Bura ve Mustafa Necati'de bulmak mmkndr. Avezov'un hikayeleri ile Refik Halid'in, Sabahattin Ali'nin hikayeleri birbirine o kadar benzer ki... Bunlara Trke'nin farkl corafyalarda olgunlaan ortak meyveleri olarak bakabilecek bir dikkat bize ok ey kazandracaktr. Aytmatov ve Mustafa Necati XX. yzylda ayn kaynaklardan beslenen iki ayr kabiliyettir. Kaynak Trke'dir. Trke'nin ifade gcdr. Trk destanlardr. Trk insannn hayat karsndaki tavrnn edebi eserde kristalize olmasdr. Byle bir hatrlatmadan sonra bu tebliin gayesi olan szleri bir daha ifade edelim: Trk tarihini, medeniyetini ve edebiyatn kendi btnl ve birlii iinde inceleyip deerlendirecek bir bak asna ve metotlara ihtiya vardr. Bu metotlar ithal edilmez. Bizim alimlerimizce kurulur. Bunun iin de Trk tarihini ve medeniyetini beyin ve kalp diyalogu kurarak, btn olarak grmek ve dnmek; btn olarak hissetmek ve yaamak gerekir. Bu btnlk iinde her parann deeri ve fonksiyonu daha iyi anlalacak, hal ve gelecek daha iyi deerlendirilebilecektir. Bu dncelerle alimler metot ve bak as problemi zerinde dnmeye davet ediyor, gelecein bizim olduu uuru ile hazrlklarn uzun srmemesini diliyor, hrmetlerimi sunuyorum.

bilig-5/Bahar '97

200

KRM TRKLERNN DN TRKLER

Do. Dr. Hayriye (Sleymanolu) YENSOY

____________________________________

A.. DTCFBulgar Dili ve Ed. B. r. yesi

Bulgaristan'n Flibe (Plodiv) blgesinde yaayan Trklerin folkloru zerinde zel aratrmalar henz yaplmamtr. Ancak az sayda maniler, trkler ve masallar folklor derlemelerinde bulunmaktadr. amzn dinamik hayat, yeni toplumsal ekonomik ilikiler aile hayatnda da birok deiikliklere yol amtr. Ailedeki hayat usullerinin deimesiyle eski aile adet ve gelenekleri de yava yava yok olup girmektedir. Yeni nesil gn getike gnlmzn hayat artlarna ayak uyduruyor, eski adet ve gelenekleri, birok manevi zenginlikleri brakarak yeni alkanlklara kaplyor. Yeni hayat artlarnn hzla stn gelmesine ramen, Plovdiv'e bal baz ky ve kasabalarda yaayan Trkler arasnda trl adet ve gelenekler, bunlarla ilgili de trkler, oyunlar vs. muhafaza edilmitir. Bunlar birok mahalli zellikler tamakla birlikte kendi aralarnda da baz hususta farklanmaktadr. Mesela Kriim Trklerinin dn ile ilgili adet, gelenek ve trkleri, kilometre mesafede bulunan Ustina Trklerinin dn adetleri, gelenekleri, trkleri ve oyunlarndan olduka farklanr. Bu yazmzda balca maksadmz, Kriim Trklerinin dn detlerinden ksaca bahsederek, bu adetlerin ayrlmaz ve pek nemli unsuru olan trkleri tantmaktr. Kriim (Trkler bu kasabaya Krma, der) Rilibe'nin 30 kilometre gneybatsnda bulunan irin bir kasabadr. Arkeolojik kalntlara, tarihi delillere gre Kriim pek eski devirlerden beri mevcut bir meskun yerdir. Bu yerlerin elverili hayat artlan, stratejik nemi eski zamanlardan beri dikkati ekmi, Traklarn, Romallarn, Islavlarn, Bulgarlarn, Bizansllarn, Osmanl Trklerinin zaman zaman nemli merkez noktas olmasna sebep olmutur. Bugn on be bin dolaynda nfusu olan Kriim'de Bulgar, Trk ve biraz da ingene yaamaktadr. Kriim Trklerinin pek zengin folkloru vardr. Tren trkleri arasnda en nemlileri dn trkleridir. Yakn gemie kadar burada dnler iki trl olurdu:

bilig-5/Bahar '97

201

1. Peygamber dn, yani davulsuz, zurnasz, algsz dn. 2. Davullu zurnal (gnmzde de genellikle algl) dn. Dn detleri kz isteyicilerin kz istemee gelmedikleri gnden balar. Olan tarafnn yakn akrabalarndan bir iki kii kz evine gnderilir. Kz anasndan, babasndan isterler. Ancak bundan nce adet zere isteyicilerden biri hemen atei kartrmaa, alevlendirme, balar. Odunlarn tutuup alevlendii gibi kzn ailesi de byle kzp alevlensin ve kz vermee razlk gstersin, demektir. Ondan sonra kz isteyiciler "Allahn emriyle, Peygamberin kavliyle kzmz olumuza istemee geldik" derler. Kz taraf kz vermek niyetindeyse "bir sz de verir. Kz verildikten sonra nikah (nika) ve nian hazrla kalklr, akam tespit edilir. Hsm akraba, konu komu davet edilir. Olan (ocuk) tarafndan cemaat kz evine nikah kymaya gelir. kii olann vekili, kii de kzn vekili olur. Kzn vekillerinden biri "vekilin olaym mi?" der. Kz da "ol" der. Bu defa tekrarlanr. Sonra "bu adamlar (adamnar) ahit (at) olsun mu?". Kz da "olsun" der ve yine defa tekrarlanr. Alt ahide de birer evre veya mendil, imama da bir marama (mahrama) verilir ve cemaat yanna girip nikah kylr. Cemaat nnde imam vastasyla kzn babasna "arlk" denen bir miktar para verilir. Bu para yalnz kza eyizlik eya iin harcanr. Nikah akam olandan kza "nian" getirilir. Gemite nian yalnz bir grepten ibaretmi, gnmzde ise entarilik kuma, ba rts, nian yz getirilir. Kz da olana gergefte ilenmi klabadanl nian evresi gnderir. Nikah kyldktan, erbet iildikten sonra erkekler kar gider, kadnlar, kzlar kalr ve daire (dare) darbuka ile trk armaya, enlik (cmb) yapmaa balarlar. Daire darbuki eliinde sylenen trklerden yalnz birinden beyitler verelim: Pskl telden bkerler, canm 12 ereye oya dikerler, canm 12 Onu da yare yollarlar, canm 12 Oyna da pskl dne dne, canm

Trknn Balants (Yani Nakarat) Ben kl oldum yane yane Pskln bir dal yeil, canm / 2 At kolunu boydan ar, canm / 2 (Veya: Aklar sokak dolar, canm) Aklar sokak dolar, canm / 2 (Veya: Serhoa gezmek yarar,canm) Oyna da pskl dne dne, canm Ben kl oldum yane yane Nikah gecesi kzlar zincir olup "Halaylar" (alaylar) oynar. Oynarken de trkler anrlar. te oyun trklerinden rnekler: Birinci Trk Kalyann (kal'ann) ardndaym Bubann yurdundaym Kim ne derse ko desin Yarimin koynundaym (veya kolundaym) Tepsene, kzlar, tepsene /H/ep yanma gelsene Bana da elmas takaym /H/ep koynuma (veya koluma) girsene Kalyann ard tandr Yandr Allahm yandr Beni bir ayin (ahin) eyle Yarin koluna kondur Tepsene, kzlar, tepsene Kalyann ard bostan Yklsn Arabistan Arabistann kzlar Ne don giyer ne fistan Tepsene, kzlar, tepsene Kalyann ad bostan Yklsn Arabistan Arabistan kzlar Ne don giyer ne fistan Tepsene, kzlar, tepesene. kinci Trk Kekliyim da iinde/2 Kavurdum ya iinde / 2 /H/erkezin yari yannda / 2 Beniki yok iinde / 2

bilig-5/Bahar '97

202

Kekliyim uup gider / 2 Tyn sap gider / 2 Alacaksan al beni / 2 Genliim elden gider / 2 Aman aman keklik Knalca keklik Gel yanma uslan keklik Cir koynuma yaslan keklik Her trknn makamna gre halaylar oyununda admlar da farkl olur. Nikahtan bir hayli zaman sonra " grmlk " (grmnk) yaplr. Olann hsm akrabalarndan kadnlar, kzlar toplanp olan tarafndan kza hediyeler gtrrler ve o akam ge vakitlere kadar iyne enlik ( cmb) yaplr. Daire darbuka alnr, trkler sylenir, oyun oynanr. Bundan birka hafta veya birka ay sonra "ask asmaya gidilir. Bir gn leden sonra kz evine gidip olan taraf olann babasndan balayp en uzak akrabalarna varnca hepsinden kza hediye asar. Olann ailesinden kza beibirlik veya lira (rila) da aslr. Kzn btn hsm akrabas tarafndan da trl hediyeler aslr. Kadnlar ve bilhassa kzlar o gn de trk syler, oyun oynar. te kzlarn syledii trklerden ve oynad oyunlardan rnekler: Kzlar karlkl sra olur. Birler kz evini (veya kz tarafm), tekiler de olan tarafn temsil eder. Oynarken diyalog eklinde u trkleri arrlar: Birinci Trk Olan taraf: Kad efendi, kad efendi Ver kzn, kad efendi Kz taraf: Benim kzm verilmitir At knas vurulmutur Mor inisi serilmitir kar olunu greyim Olan taraf: benim olum geldi geti eyr imen bast geti Yarim okunu att geti (veya: yarine okunu att geti) Ver lazm kad efendi Kz taraf: Olan ne yer ? Olan taraf: tatl, pide Kz taraf: Ad nedir ?

Olan taraf: Osman Paa Kz taraf: Alsn kz/mz/gesin baa Kz vermezlerse yle derler: Ne kz veiriz ne bie (bir ey) kinci Trk Olan taraf: Alaylar, alaylar, o pip alaylar (opipalaylar ???) Kz taraf: Ne istersin, ne istersin, bizim gzel alaylar ? Olan taraf: Bir gzeli grdk unu (onu ) isteriz Kz taraf: O gzelin adna bildirin bize Olan tarf: O gzelin ad Emne (Emine) /h/ anmdr Kz taraf: O vara/a/masa, biz varrz, eimize gelin alrz Davulla/n/, zurna/y/la/n/biz gelin alrz Kz evini temsil eden kzlar srasnda yaklap kz isterler. Kz verilmezse, Olan taraf dnte unu der: Anas da cad, bubas da pezevenk Vermediler kz, dndrdler bizi Kz verirlerse, olan taraf: Anas da anm (hanm), bubas da paa, Verdiler kizi, gldrdler (sevindirdiler) bizi Byle tekrarlayp kz evini temsil eden sradaki kzlar birer birer isterler, oyun da bylelikle sona ermi olur. nc Trk Olan taraf: Ben pazara varaym / 2 Yarime gidep alaym / 2 Oyas ben olaym/2 ncili yosma yr, yr Nakarat: Yr bize gelsin ne var Kz taraf: Ben pazara varaym / 2 Yrime dalfes alaym / 2 Pskl ben olaym / 2

bilig-5/Bahar '97

203

ncili yosma yr, yr Nakarat: Yar bize gelsin ne var Olan taraf: Ben pazara varayn / 2 Yarime fistan alaym/ 2 Kay ben olaym / 2 ncili yosma yr, yr Nakarat: Yar bize gelsin ne var Kz taraf: Ben pazara varaym / 2 Yrime mintan alaym / 2 Gaytan ben olaym/2 ncili yosma yr, yr Nakarat: Yar bize gelsin ne var Olan taraf: Ben pazara varaym / 2 Yrime orap alaym / 2 Potini ben olaym / 2 ncili yosma yr, yr Yr bize gelsin ne var Not: Verdiimiz bu trk hdrellez enliklerinde sylenir ve oyunlar oynanr. En ok enlik dnde olur. Dnler "hafta dn" olur. Pazartesi (Pazartesi denir) balar, Pazartesi de biter. Dn tutulmazdan bir ya da iki gn nce eyiz (iz) serilir. eyiz serilirken de trk sylenir. "Okuyucu" elinde gzel rnekli bir klabadan yalkla hsm akrabaya, konu komuya gider ve dn sahipleri adna onlar dne arr. Pazartesi gn dn tutulur, o gn de olan evinden kz evine " ruba " gelir. Dn telleri de rubayla gelir. tel zlr ve btn kzlara gen gelinlere datlr. Saly arambaya balayan gece (aramba gecesi ) "kk kna gecesi" olur. Gelinin eline (bileklerine kadar), ayana (kk topuklarna kadar) kna vurulur. Byk bir kalayl leen iinde kna kartrlr, iinde de mumlar yaklr. Gelinin kz arkadalar da kna vurunur ve kna vururken "kk kna gecesi trkleri" arrlar: Birinci Trk . Kzm knan al tutsun Kzm knan solmasn Sdm sana /h/elal olsun Tekbir gecende gzel yol olsun

Geldim getim yar kapsndan Ac tatl suyunu itim Ben o yardan vazgemedim Gel kz alaym seni Kzm knan al tutsun Sdm sana /h/elal olsun Tekbirimiz bizim olsun /H/elal geen ma/h/mur olsun

kinci Trk
Kandilli 'den bir yr sevdim aman Yanac al olur psem (veya: emsem) kiraz dudayndan aman eker ilen bal olur Al kayk sr ayeste (aheste) aman Varalm Kandilli 'ye Kandilli 'de bir ev yaptrdm of kurneli bir emam (hamam) Saydm saydm kurneler/i/ni aman /H/episi tekmil temam Al kayk s ayeste aman Varalm Kandilli 'ye aramba gn leden sonra kz evinden olan evine ceyiz gelir. O gece de "byk kna gecesi" olur. Dnn en enlikli gecesi bu gecedir. Akam ezanndan sonra olan evinden kz evine "nakil" gelir. nakil bir am aacndan yaplr. Ucuna bir top ra balanr, yan dallarna da fenerler taklr. Iklar iinde: naklc nde, davullar, sonra cemaat (yani erkekler), sonra da kadnlar sralanp kz evine gelirler. (Bu gece de kaynana geline altn asar). Bu srada kz evinde gelini hazrlamlar: Entarisini, kara pel (pls) krkn giydirmiler, salar kkrmal, zlfl, bann her iki tarafnda da elmaslar, belikleri de telle rl. atma ka ekilmi, alnnda ve iki yananda yaptrmalar, bandan tac ve "al duva " var. Tacndan nne doru btn yzn rtm teller aaya kadar sarkyor. Kzlar ve gen gelinler de atma ka ekinmi, srme srnm, balarnda ilemeli (gergefe ilenmi) beyaz rtler, alnlarnda dnden datlan teller, srtlarnda da kara pls krkler. Bu halka olunur, kol kola

bilig-5/Bahar '97

204

tutunur gibi tutunmular, hepsinin ikier elinde de birer mum, klar iinde gelini knaya karrlar ve u " byk kna gecesi trklerini " arrlar: Birinci Trk ieyim (ieim). Sen doldur ben ieyim Yrimi eller saracak Ben undan vazgeeyim Bir ta attm denize Kzn ad Nefise Nefiseyi ver bize Dnr olalm size Bir ta attm yamaca Bir ku urdum alaca Alacadr alaca Ka gz karaca Bir ta attm dallere Vard dt llere Benim de yarim ufack O da gitti ellere Bir ta attm dereye Kz kt pencereye Kz, Alln (Allahn) seversen Al beni ieriye kinci Trk imir punarnn stym/2 Aller giyenin be yarim dostuyum Gel benim efendim Dokunma bana yar astaym / 2 Doldur ieyi ve yarim iseyi, sar pamuk Ayeyi Yalla/h/ kuzum, kolla da deyi imirpunarn budarlar / 2 Altnda meclisler yharim kurarlar Gel benim efendim Gzel olan yar sararlar / 2 Doldur iseyi be yarim N. ....... imir punar yar bucakta / 2

Gm kaynyor be yarim ocakta Gel benim efendim Krma yosma yar kucakta / 2 Doldur iseyi be yarim N. ....... imir punarm getin mi/ 2 dolu badeyi be yarim itin mi Gel benim efendim Gzel olan yar setin mi / 2 Doldur iseyi be yarim N........ nc Trk Yamur yaar al ta stne, canm / 2 Kalem oynar ka stne / 2 /H/er ne dersen ba stne, canm / 2 Eyil (eil, veya: yeil, ya da, elvida) dayler yol ver bana amlca dayler, yol ver bana Yamur yaar al biber gibi, canm / 2 Yerler ier snger gibi / 2 Gel sarnalm amber gibi, canm / 2 Eyil dayler, yol ver bana amlca dayler, yol ver bana Yamur yaar al sere serpe, canm / 2 Kulaynda elmas kpe, canm / 2 Uyandrsam pe pe, canm (veya: ska pe) Eyil dayler, yol ver bana amlca dayler, yol ver bana

Drdnc Trk
Esti de badi seba yelleri of of Aldlar elimden Aman, canm, gel geme benden Yarimin banda of of Kadife iek Aman, canm, Kadife iek Ayrlk gnler/i/miz of of , Gelde ye geecek Aman, canm, geldi geecek Yarim kahkller/i/ni of of Yumu, taram

bilig-5/Bahar '97

205

Aman, canm, yumu taram km nezihlerde of of Beni mi de aram Aman, canm, beni aram Yr, kapnn nnde of of Klen olaym Aman, canm, klen olaym Yr, senin ateinden of of Deli mi de olaym Aman, canm Deli olaym (veya: gel geme benden )

aman Toz duman olsam da banda savrulsam /2 Kemer olsam yar beline sarlsam aman aman aman Alaya alaya, yar yreime kan doldu Siya/h/da zlf pembe de yanak stne ben oldu Verin benim balamam alaym aman aman aman Ah alaym da garip garip alaym / 2 Bie mendil ver gzyam sileyim aman aman aman Alaya szlaya, yar yreime kan doldu Siya/h/ da zlf pembe de yanak stne ben oldu nc Trk Kadifeden kesesi Ka 'h/veden gelir sesi Oturmu kumar oynar, an/n/eciim Ciyerimin kesi / 2 Bana ne oldu ya ben bilemem Eski yarimi /h/i gremem Zalim sevdaya sabur edemem, an/n/eceim Unu (onu) sevmiim vazgeemem (veya:terkedemem) Asmada zm kald Gzelsin gzm kald Buras kalabalk, akrm Syle/ye/cek szm kald / 2 Bana ne oldu ya ben bilemem Asmada ku zm Grsem yrimin yzn Otursaydm dizine, an/n/eceim psem iki gzn / 2 Bana ne oldu ya ben bilemem /B/ayada urgan gerdim pekli mendil serdim Keratann kzn, an/n/eciim Candan, yrekten sevdim / 2 Bana ne oldu ya ben bilemem

Byk kna gecesi erkekler kz ve olan evinde yle trkler arrlar: Birinci Trk
Ezelidir, doz (dost) deli gynm ezeli Canm, of gel gel aman Yel estikez yaprak syler gazeli, yar, gazeli Gnl sevmez olur da olmaz gzeli Canm ot gel gel aman Ben gider oldum, eller sana bana da e olsun, yr, e olsun
Ben saramadm, saran ellere akolsun, yar, akolsun

Peruandr, doz deli gynm, peruan Cann, of gel gel aman Yar iki kan aresinde var nian, yar var nian Yolla, yarim, pereminden (veya: Evropalardan) bir nian canm, of gel gel aman Ben gider oldum, eller sana bana da e olsun, yar e olsun Ben saramadm, saran ellere akolsun, yar akolsun Elvidadr, doz, deli gynm, elvida Canm, of gel gel aman Ma/h/murlanm ela da gzle uykudan, yar uykudan /H/i istemem o yar da oksn koynumdan Canm, of gel gel aman Ben gider oldum, eller sana bana da e olsun, yar e olsun Ben saramadm, saran ellere akolsun, yar akolsun kinci Trk Ka/h/ve olsam dolaplarda kavrulsun aman aman

bilig-5/Bahar '97

206

Perembe sabah gelini "gelin hamamna" gtrrler, orada yine trk sylerler. Krma kz arya, mesal Plovdiv (Flibe) veya Petera'ya (Petere) evlenirse, gelin hamamna Cuma sabah gidilir. Hamamda eski zaman (bir vakit) trkleri arrlar. Perembe gn akam st gelin alnr. nceleri gelinleri pek ssl kz arabalaryla alrlarm, sonralar (yine) goulu beygir arabalaryla almaa balamlar, gnmzde de otomobille alrlar. Kounun st knal ergelerle (all yeilli dokunmu kilimlerle) rtl, nne ve arkasna da dokunma, tenteneli ararlar konur. "Gelin alclar" gelini almaa gelirken bir sokaktan, dnte ise baka sokaktan geerler. "Telci gelini giydirmi. Eskiden gelin entarileri: atlas, satantiriyon (bir nevi saten), bindall, etek antiri olurmu. Tac, duva (eskiden yine al duvakm, gnmzde beyaz duvak) banda yine btn yz tellerle rtl, gelin ailesiyle, yaknlaryla vedalar. Vedalarken de davullar u trknn havasn alarlar:
Bey (Ey) gaziler, yol grnd aman aman Benim garip bama Daylar, taler dayanamaz aman aman Ah benim ahu zarma Be/h/mamac, be klhanc aman aman Bu/h/amama kim gelir Ne bileyim aa efenfi aman aman Gnde yz bin can gelir Oturaym, bekleyeyim aman aman Belki sevindiciim gelir Dayler, taler, uan kular aman aman Ah bu ayrlk zor gelir Ben yuvamda terdim aman aman aman A ile tutun beni Ben pa/h/m bilirdim aman aman Bir pula sattn beni Dn gece yarin kapsnda aman aman Yastcam ta idi stm yamur altm amur aman aman Ah gene gynm /h/o idi.

Kz gelin arabasna binerken babas ona altn asar. Sonra da ailesi, yaknlar eker atarlar. Bu srada olan evinde gveyinin arakadalar toplanm, onlara "yastklar" denir, gveyiye "gveyi tra" yaparlar. Gveyiyi "yastklar" giydirir. Bata "gelin arabas" olmakla, teki arabalar da (gelin alc arabalar da) olan evi kapsna dayanrlar. nceleri gelini gveyi arabadan odaya kadar omzunda gtrm, sonralar kol kola tutunup ieriye girmeye balamlar. eriye girerken her ikisi de birbirinin daha nce ayana basmaya alr. Hangisi daha nce basmaya muaffak olursa adet zerine aile hayatnda daha ok onun sz geecek demektir. Yastklar gveyiyi alr, karken silah atarlar ve hep birlikte kahveye giderler. Gveyi orada bulunanlarn hepsine kahve smarlar (sunarlar). Akam ezanndan sonra gveyi imamla birlikte eve dner ve "nikah tazelenir". Eer dn "Peygamber dn" ise, gelin "tekbirle" alnr. Cuma sabah davulcular gelinle gveyiyi uyandrmaya gelir ve u trklerin havalarn alarlar: Birinci Trk
Sabahn seyer (seher) vakfnda aman Grebilsem yarimi / 2 Gl daline blbl konmu aman eker ahu zarini Bu gzellik sana bana kalmaz aman /h/oumdur yar oumdur Bir ten/h/ada gel grelim aman geimdir, yar geimdir Sebahn seyer vakfnda aman Oturmu ka/h/ve ie / 2 Bir elinde altn makas amah Yarine fistan bier Bu gzellik sana ana...

kinci Trk
Yeil yaprak aresinde Krmz gl konesi Nerelerde meskan tutmu Gynmn eylencesi / 2

bilig-5/Bahar '97

207

ile blblm ile i dm kone gle ittim yarimin evlenmi Geinsin gle gle / 2 Davulcular burada birka hava aldktan sonra kzn anasndan gidip birka hava alarlar. te bir rnek: Aaki mlede, Ae de kz (Gelin alay veya dn alay) toplanrken de davullar bu trknn havasn alar. Sen de biridin Yeil yaprak arasnda aman Kene gldn / 2 Srn kzlar, srn srelim Gelin bulunmaz /H/alil onban sevdakar (veya: ... onba gibi Aye de kz) /H/i unutulmaz (veya: /h/i te bulunmaz Davullar alayar, Aye de kz Dayand kapya Alsn gmportalar aman Girsin koular / 2 Srn, kzlar srn srelim

yznn yalnz iki tarafndan teller sarkar. O gn anas kzna altn veya para asar, ondan sonra de enlik (Cuma sabas cmb) balar. Gelinler u trkleri arrlar ve zincir olup /h/alaylar oynarlar: Birinci Trk Mendilimi al isterim / 2 Ortasna dal isterim/2 Bir cilveli yar isterim / 2 Gel serbez olan gle gle Mel bycan sile sile Ben seni aldm bile bile Ge karma gle gle Mendilimin ucu atlaz / 2 Atlaza ineler batmaz / 2 Benim yarim yalnz yatmaz / 2 Gel serbez olan gle gle

Mendilimin ucu kara / 2 Var gavr olu dur kar ara / 2 Dul kar oktur cmb yoktur / 2 Gel serbez olan gle gle

Cuma sabah olan evi tarafndan 15- 20 erkek gveyiyi alr, kz evine gveyi sofrasna giderler. Bu enlie kzlar katlmazlar. "Gveyi sofresi" iin trl trl yemekler hazrlam. Gveyi ieriye girerken ayakkablarn da ieriye almamsa kk ocuklar onun ayakkablarn "alar" ve gveyinden para almaynca ayakkablarn vermezler. "Gveyi sofrasndan" kalktktan sonra gveyiye bir kr bulda verirler ve bununla bir odun ktn yarmasn isterler. Bylece neeli bir ortamda gveyinin gl olup olmad yoklanm olur. Cuma gn leden sonra kzn anas ve yaknlar "eker serpmee" veya "Cuma sabahna" gelirler. Gen gelinlerin gelin entarileriyle giyinmi olmalar arttr. Gelin de yine gelin entarisiyle, duva ile, ancak artk yz telle rtl deil,

Mendilimin ucu sar / 2 Ben ekemem ahu zar/2 Sefere yolladm yari / 2 Evlenmese gelsin bari / 2 Gel serbez olan gle gle kinci Trk /H/issarn evresi dolay alma/2 Ah olur olmaz gzelin selamn alma / 2 Bu yl aldysaydn bi da/h/i alma / 2 Ah seni eller saracak ben leyim mi Koynuna eller girecek ben kalaym m

bilig-5/Bahar '97

208

/H/issarn evresi dolay asma Kaldr /h/anm elvar//n asna basma (ana basma) /2 Bildirici yarim yok, bu ylki yosma / 2 Ah seni eller saracak ben leyim mi Koynuma eller girecek ben kalaym m Hissarn evresi dolay incir / 2 Elinde tebancas boynunda zincir / 2 Yarimi grdke yreyim sancr/2 Ah seni eller saracak ben leyim mi Koynuna eller girecek ben kalaym m Hissarn evresi deniz yals / 2 Hep ierler badeyi oktur delisi / 2 Yar yeiller giyer yoktur aresi / 2 Ah seni eller saracak ben leyim mi Koynuna eller girecek ben kalaym m

Srden ayrlm srmeli koyun Yataklar yapld (yaplm) kalk benim soyun Darack sokakta buldum izini zinin tozunu srsem gzme / 2 Atsam yamaym baksam yzne Srden ayrlm srmeli koyun Yataklar yapld kalk beyim soyun Darack sokakta ta ben olaym El gzne ka El gz stne ka ben olaym /2 Yanzca yatana e ben olaym Srden ayrlm srmeli koyun Yataklar yaplm kalk beyim soyun

"Cuma sabah enliinde" kadnlar, kaynana gelin trkleri veya baka mizahi / ve kederli / trkler de arrlar. te bir rnek: Birinci Trk
arlarda apak, kaynana Gelinin de alak, kaynana / 2 Olunna ikimiz yanyana Sana kmez ii, kaynana Yar yar aldm, yar Aldma billa versem, yar arlarda mnek, kaynana Yok sana gmnek, kaynana / 2 Olunna ikimiz yanyana atla da patla, kaynana Yr yr aldm, yar Aldma billa vermem, yr arlarda nu/h/ut, kaynana Olunu unut, kaynana / 2 Olun beni ok sever Gidi seni yoluk, kaynana Yr yr aldm, yr Aldma billa vermem, yar atlarda kartal, kaynana Ferecen de partal, kaynana / 2

nc Trk
Dalarda meelerde Glsuyu ielerde Yarimi kaybetmiim Ararm (alarm) kelerde Pencerede tl perde Perdenin ucu yerde Yrek oynar, can titrer Yri grdm yerde Daldan dtm dalgalandm Yrimi grdm sevladandm Gller at iektendim Yrimi grdm keklendim Daldan dtm dalgalandm Yarimi grdm sevdalandm Gller at (at) ieklendim Yrimi grdm keklendim

Kadnlar, daire darbuka eliinde de trk sylerler. te bir trk;

Darack sokakta bahe kaps Yel estikez gelir yarin kokusu / 2 Burda mdr gzellerin /h/episi

bilig-5/Bahar '97

209

Olunna ikimiz yan yana Gidi seni cad, kaynana Yr yr aldm, yr Aldma billa vermem, yar arlarda zm, kaynana Gel iki gzm, kaynana / 2 Olun beni ok sever atla da ptla, kaynana Yr yt aldm, ya Aldma billa vermem, yar

i/h/tiyar adamn byle mi olur cmb, cmb Oyanrken (veya: yatsya varmad) frlat gitti n dii, n dii Syleyin, kzlar ben bu pezevengi n 'apaym, n 'apaym

Kart pezevengin altnnar//n taknmam, yaknmam Taknmam (taknp) de etrafma baknmam, baknmam
Syleyin, kzlar ben bu pezevengi n 'apaym, n 'apaym

Assam (akam) oldu. (Baz kzlar fukaralktan dolay, dnsz everirlermi. Cuma gecesi (perembeyi cumaya balayan gece) be on kadn gelip kz alyormu. Dn enlii olarak da yalnz Cuma gn leden sonra "Cuma sabah enlii" yaplrm.
htiyar adama verdiler, verdiler Hem verdiler, hem mnasip grdler grdler Syleyin (veya: gelin ) kzlar, ben bu pezevengi n 'apaym, n 'apaym Kpek deildir avculara sataym, sataym Kei deildir kasaplara sataym, sataym Kedi deildir pencereden ataym, ataym Akam oldu bir dek yaptm gl gibi, gl gibi Saba/h/lar oldu altna baktm gl gibi, gl gibi Syleyin, kzlar bu bu pezevengi n 'apaym, n 'apaym

Pazartesi (pazarertesi) gn " eyiz bozulur. Gelin kaynataya, kaynanaya, btn aileye bohalk (balk) verir, yani hepsini" "eyizler". Olan tarafndan uzak yakn btn akrabalar eyizler. Perembe gn gelini anasna misafirlie getirirler, akams da olan evi kz evine "(H/afta yemeine" gelir. Ertesi hafta da kzn olan evine "/h/afta yemeine" gelir. Bylelikle dn enlikleri sona erer, yeni, gelin de geldii aileye, kendi yuvasna alr gider. Sz konusu olan dn trklerinin hemen hepsi kadnlar tarafndan, az sayda trkler de erkekler tarafndan sylenir. Erkeklerle kadnlarn birlikte trk armas adet deildir. Halaylar oynarken, oyunun trne gre, oynayan kadnlar trklerin bir ounu bir azdan, bazlarn da iki grup olup karlkl arrlar

bilig-5/Bahar '97

210

UVALARIN YAADII SAHALAR

Yrd.Do.Dr.Yakup DELMEROLU
___________________________________

Ahmet Yesevi . r. yesi

1. Giri uvalar, dil Ural blgesinde yaayan Trk Halklarndan birisidir. Blgedeki dier Trk halklar Tatar ve Bakurtlarla yakn balar bulunmaktadr. Blgede kendi adlarn tayan bir de Cumhuriyetleri bulunmaktadr. On sekizinci ve on dokuzuncu asrlarda Ruslarn iki hatta yzyl sren bask ve gayretleri sonunda Ortodoks Hristiyan Dinini kabul etmilerdir. Bu zamana kadar Trklerin eski dinleri olan Gk Tanr Dinini benimsiyorlard. uvalarn bir dinin kurumlaryla yerlemesi iin uzun saylamayacak bir sredir Hristiyan olmalarndan tr hala halk arasnda eski dinin inanlar derin olarak yaanmaktadr. uvalar, dil Bulgarlar vaktinde bu Trk Devleti snrlar iinde yaayan bir Trk Halk idi. Hatta uvaann dil Bulgar devletinde kullanlan bir dil olmasndan anladmza gre bu devlette olduka etkili bir halkt. uva sz bir manasyla eski dinini koruyan demektir. Eski ve yeni din ayrm Bulgar Devleti zamanndan itibaren ortaya kmaya balad. dil Bulgarlar 922 ylnda resmen ve ondan nce de halk arasnda slm' kabul ettikten sonra bu ayrm yaanmaya balanmtr. Mslman olan Trkler bugn blgede Tatar, Bakurt adyla anlan Trk gruplarn Mslman olmayanlar ise uvalar oluturmulardr. Mslman olmayan Trkler dil'in daha bat ve orta blgelerine ekilmiler ve yeni bir kimlik oluturmulardr. slm' kabulde zorlanan bu Trklerin ekseriyetle Bulgar ve Suvar Trklerinden olumas sebebiyle bugnk uvalarn atas olarak Bulgarlar ve Suvarlar kabul edilmektedir. Dier pek ok Trk halknda olduu gibi ok iyi at binen hatta atla birlikte yaayan Suvarlar (Sibir, Sabir), at ilk evcilten kabile olarak da dnlmektedir. Suvar Trklerinin bir dier adlar ise Sihirlerdir. Bugn bu ad altnda yaayan bir Trk kitlesi bulunmamakla beraber hakim olduklar corafyaya adlarn brakmlardr. Tm dnyann Sibirya olarak adlandrd geni corafya, "Sibir lkesi" manasna bu ad almaktadr. Bir Sibir kitlesinin gleri srasnda ranllarla komu yaad dnemde onlara, ranllar tarafndan Suvar adnn verilmesi ve bu szn atl asker manasna gelii, ranllarn ilk at kullanan insanlar bu halkta grm olabileceini ve at ilk evcilten millet olan Trklerin, at

bilig-5/Bahar '97

211

ve at ilk evcilten millet olan Trklerin, at evcilletiren boyunun Sihirler olabileceini dndrmektedir. Bulgar Trklerinden bugnk uvalara kalan en nemli miras dilleridir. uva Lehesi Trkenin matematik mucizesi olarak da tarif etmek mmkndr. uva Lehesi dier tm Trk Lehelerinden farkllk gstermektedir. uvaada dier lehelerdeki z sesinin yerini r sesi almaktadr. Bu sebeple uvaaya r Trkesi dierlerine ise z Trkesi denilmektedir. uvaann Bulgar dneminde de var olan bu fark uvalarn kkeni asndan da nemlidir. uvalarn Bulgar Trklerinin dillerinin devam olduuna en byk delil XIX. asrda Kazanl Bilim adamlar tarafndan bulunan XIII-XIV. asrlara ait mezar talarnda uvaa yazlarn bulunmasdr. Bu mezar talarndan bazlarnn Arap alfabesiyle yazl olmas, bugnk uvalarn en azndan bir blmnn o tarihlerde Mslman olabilecei ihtimalini de gndeme getirmektedir. Bugn uvalarn nemli uvaistan'da yaamaktadr. bir blm

birisinin de uva olduu bilinen Lenin'in bu blgede domu olmasna balayanlar vardr. Tablo 1. uvalarn Yaadklar Blgelere Gre Nfus Dalm

Blge/ yl Genel Rusya Fed. uvaistan Tataristan Bakurtistan Samara Ulyanovask Kemerov Orenburg Saratov Tmen Kazakistan Ukrayna HantMans Muh.Ob. YamaloNenets Muh.Ok.

1979 1.751.366 1.689.847 887.738 147.088 122.344 115.756 92.394 92,394 22.816 17.497 19.337 22.310 16.456 4.739 875

1989

Oran % 1.839.22 100,0 1.771.04 96,3 905.614 49,2 134.221 7,29 118509 6,44

22.201 20.310 13.959 3.640

2. uvalarn Ve uvaistan'n Demografik Durumu uvalarn 1989 nfus saymna gre saylar 1.842.346 kiidir. Bu nfusun ancak %49,2'si uvaistan'da yaamakta, %50,8'i ise bugnk uvaistan snrlar dnda bulunmaktadrlar. Bu duruma sebebiyet veren nemli faktrler arasnda ilk sray uvaistan'n 1920 de belirlenen snrlarnn uva yerleim yerlerinin bir ksmn darda brakacak ekilde izilmesinden ve deiik zamanlarda uvalarn uvaistan dna glerinden kaynaklanmaktadr. uvalarn Yaadklar Blgeler Bugn uvaistan dnda yaayan uvalarn bir ksm Rusya Federasyonuna dorudan bal idari birimlerde yaamaktadr. uvaistan'a snr olan bu yerleim yerleri Cumhuriyete dahil edilmemitir. uva nfusa gre belirlenecek bir uva Cumhuriyeti snrlarnn daha kuzeydouda olmas gerekirdi. Bu uva ehirlerinin uvaistan yerine Rusya'ya dorudan balanmasn byk ebeveynlerinden

uvalarn uvaistan dna gleri deiik dnemlerde farkl sebeplere dayanmaktadr. Devletin iskan politikas, kltrel basklar, isyanlar ve ekonomik sebepler bunlarn banda saylabilir. uvalarn XVII-XVIII asrlardaki gleri arlk Rusyas'nn uygulad reform programlan erevesinde mecburi iskanlarla gereklemitir. Bu dnemde mecburi iskanla g eden uvalar zellikle Ural evresine, Sibirya ve Trkistan'a gtrlmlerdir. Dier yandan yine ayn asrlarda Hristiyan olmaya zorlanan uvalar kendi dinlerini korumak iin de g etmilerdir. Hristiyan olmamak iin kaan uvalar zellikle Bakurdistan topraklarn tercih ediyorlard. uvalara arlk dneminde uygulanan kamplarda yaama mecburiyeti de glere neden olmutur. zellikle XVI. asrda baz kamplarn uvaistan dnda kurulmas uvalar kendi vatanlarndan uzaklatrmtr. uvalarn XVI. asrda Rus idaresine girmeleri geliimlerini olumsuz ynde

bilig-5/Bahar '97

212

etkilemitir. Ruslar bu asrdan itibaren uvalar baz toplama kamplarna iskan etmilerdir. XVI. asrda Kubninsk kamp kurulmutu. Daha soma ise Tet, Alatr, Temnikov ve Simbir kamplar oluturuldu. Yirminci asrn balarna kadar sren bu kamp uygulamalar, kamplardaki insanlarn sosyal ve kltrel hayatlarn bask altnda tutup etkiledii gibi nfuslarnn gereken gibi artmasn da engellemitir. Bu kamplardaki uvalar kltrel ve sosyal hayatlarn hr bir ekilde srdrememi, kamp dndakilere gre daha ok bask altnda kalmlardr. uvalarn Hristiyanl kabulnde de bu kamplarn byk etkisi oldu. uvalarn 1670-71 yllarnda ba gsteren S. Razin liderliindeki ayaklanmaya katlmalar da glere neden olmutur. Ayaklanmann bastrlmasndan sonra uvalar toplu halde Kama blgesine ve Bakurdistan'a katlar. Ruslarn uvalar datma politikalar deiik yntemler kullanyordu. 1705 ylnda byk bir gurup uva askere alnarak mr boyu uvaistan dnda yaamaya mecbur edildiler. uvalarn "burlaestova" (gemilerin insanlar tarafndan ekilerek nehir boyunca yrtlmesi) ilerinde altrlmalar da halkn kendi toprandan kopmasna sebep oldu. uvalar, XVIII.asrdan itibaren de sanayileme araclyla topraklarndan koparldlar. Bu asrda Ural metal fabrikalarnda altrlmak zere g ettirildiler. 1917 ihtilalinden sonra balayan ktlk ve i savalar da uvalarn Sibirya'ya gne neden oldu. Bu dnemde Altay, Yenisey, Tomsk ve Semipalatinsk vilayetlerine gler yaand. uvalar I. Dnya Sava ve ardndan gelen 1917 ihtilalindeki i savalarda byk kayplar verdiler. Peinden 192022 yllarda ba gsteren ktlkta da byk ounluu kadn ve ocuk olmak zere kayplara uradlar. uvaistan'da sanayinin kurulmamas 1926 ve 1939 yllar arasnda gn ana sebebini tekil ediyordu. sizlik sebebiyle halk sanayi blgelerine ge devam etti. 193959 yllarnda ise yine mecburi iskanlar ge neden oldu. zellikle Kazakistan'n kuzeyinde Altay ve Krosnayarks blgelerinde tarma alan yeni arazilerin ilenmesi iin uva kyleri toplu halde ge tabi tutuldular. Bu yolla anlan yllar ierisinde uvaistan'dan 75 bin kii g ettirildi.

Sonraki on yllarda da zellikle yeni kurulan sanayi blgelerine g devam etmitir. Eitim de son yllarda ge neden olmaktadr. Son yirmi ylda niversite veya yksek okul eitimi alm 80100 bin uvan, uvaistan dna g ettii ve almak iin gittii yerlerde de yerleerek kald tahmin edilmektedir. uvaistan dna g ettirilen uvalarn zellikle Rus kltrnn etkisinde kalarak hzla asimile olduklar bilinmektedir. Tablo 2. Yllara Gre uva Nfusu ile uvaistan'da ve Dnda Yaayanlar
Yl uva Nf. Toplam (Bin) uvaistan Yaayanlar (Bin) uvaistan Yaayanlar Bin kii Dnda yaayan

1723 1795 1897 1926 1979 1989

217.9 352.0 843.8 1117.0 1751.4 1842.3

194.0 233.9 542.4 667.7 887.7 906.9

23.9 118.1 301.4 449.3 863.7 935.4

% 11.0 33.6 35.7 40.2 49.3 50.8

Tablo 2'nin incelenmesiyle de grlecei gibi uvalarn uvaistan dnda yaayanlarnn oran srekli olarak artmtr. 17231795 yllar arasndaki 73 yl gibi ksa bir srede uvaistan dnda yaayan uva orann %11'den %33.6'ya kat artm olduu grlmektedir. Bu yllar uvalarn Hristiyan Dinine girmek iin Ruslar tarafndan zorlandklar yllardr ki, yukarda deinildii gibi bu yllardaki gn sebebini daha ok dini basklardan kamak oluturmutur. Bu durum uvalarn din deiikliine ne kadar byk bir tepki verdiklerinin de delilidir. Gerek arlk ve gerekse Sovyet dnemi idarecilerinin uvalarn gleri iin gsterdikleri gayret zannederiz sebepsiz deildir. Her halk kendi topraklarnda yaama arzusundayken uvalarn bu sistemle vatanlarndan uzaklatrlmalar, Rus mparatorluunun merkezine 650 km gibi yakn bir mesafede gl bir Rus olmayan halkn varl stratejik olarak istenmedii fikrini akla getirmektedir.

uvaistan'in Demografisi
uvaistan Cumhuriyeti'nde 1926 ylna gelindiinde SSCB'de yaayan uvalarn

bilig-5/Bahar '97

213

%59,8'i yaamaktayd. Yani 667,7 bin kii. Tm Sovyetlerde ise 1.117 bin uva bulunmaktayd. uvaistan halk bugn 9 ehir, 17 kasaba ve 1727 ky yerleim biriminde yaamaktadr. 1920 de Cumhuriyetteki uva oran %82,4't. 1926 ylnda uvalar tm uvaistan halknn %67,8'ini oluturmaktaydlar. Yirminci yllarn sonunda ise Cumhuriyetteki nfus oran uvalarn aleyhine uvaistan halk bugn 9 ehir, 17 kasaba ve 1727 ky yerleim biriminde yaamaktadr. 1920 de Cumhuriyetteki uva oran %82,4't. 1926 ylnda uvalar tm uvaistan halknn %67,8'ini oluturmaktaydlar. Yirminci yllarn sonunda ise Cumhuriyetteki nfus oran uvalarn aleyhine olarak deiti. Blgeye yerletirilen Rus nfusla %84.2 olan uva nfus oram %67,8'e drlmtr. Yirminci yllardaki Rus g ile Cumhuriyetteki Rus nfusun oram ise iki kat artm ve %10,6 dan %20 ye ykselmitir. Bu dnemde Cumhuriyetteki Tatar nfusun oran da %3,6 dan %2,5 e dmtr. 1989 nfus saymna gre ise uvaistan'da 1.338.000 kii yaamaktadr. Bu nfusun 906,9 bini uva (%67,8), 357,1 bini Rus (%26.7), 35,7 bin Tatar (%2,7) 'lardan olumaktadr. %2.3 ise dier halklardan insanlar yaamaktadr. Tablo 3. uvaistan Nfusunun Oluumu (1989) uva Rus Tatar Nfusu (bin) 906,9 357,1 35,7 Oran% 67,8 26,7 2,7

Mordovan Dier Toplam

18,7 19,6 1.338,0

1,4 0,9 100,0

uvaistan'da farkl milliyetlerden oluan aile says artmaktadr. 1979 nfus saymna gre SSCB'de ortalama farkl milliyetten oluan aile oran %15, kozmopolitizmin daha youn olduu ehirlerde ise ortalama %18,1 iken bu oran ubakar'da 23'e kmtr. 1982 ylnn rakamlarna gre uvaistan'da ehirlerde elerden birinin uva olduu aileler %27.2 oranndadr. Kylerde ise bu oran belirgin bir ekilde dmektedir. uvaistan kylerinde elerden birinin uva olduu aileler yalnzca %2,4'dr. uvaistan'da yaayan Rus Kyllerinde ise farkl milliyetten oluan aile oran %12,6'dr. Eski dnemlerde uvalar ekseriyetle baka halklara kz vermiyorlar ancak erkekler baka milletlerden kadnlarla evleniyordu. Son yllarda zellikle ehirlerde bu durum son bulmu uva kadnlar da baka milletten kiilerle evlenir olmulardr. uvaistan'n kilometre kareye den insan says olduka fazladr. uvaistan'da 1925 ylnda km2'ye 49 kii, 1939 ylnda 60, 1979 ylnda 71 ve 1989 ylnda ise 73 kii dmektedir

KAYNAKLAR ANON. 1996 DMTTRIEV V.D 1993 uvaskaya Respublika, eboksar. VANOV E.. 1994. Starie eboksar, eboksar. KSN V.. 1995.

Chuvashia, Moskova, uvaskye ustoruiskyepriganuya, eboksar,. SKVOROV M.. (Red.) 1994 Kultura uvaskogo Kray, eboksar.

bilig-5/Bahar '97

214

Kitap Dnyasndan;

YZYILLARIN KAVAINDA (asrlar Tosnda)

lker TASLACIOLU ___________________________________ Ahmet Yesevi . Sos. Bil. Ens. Yk. Lis. rencisi

Kazakistan Cumhurbakan Nursultan NAZARBAYEV'in kitab, Yzyllarn Kavanda, bilig yaynlar arasnda kt. Eseri Kazak Trkesinden Trkiye Trkesine Banu MUHYAEVA aktarm. Kitabn ad, pek ok eyi birden ifade ediyor. Sovyet sisteminin k srasnda, olaylarn iinde olan, deyim yerindeyse kazann ortasnda kaynayan bir devlet adamnn yaadklar, grdkleri, bunalm ve gerginlikleri. Bir devlet adamnn karlaabilecei en zor gnlerden kesitler... Bu gerei anlatabilmek ve derin anlamlar ifade edebilmek iin seilebilecek en doru kapak dzenlemesi yaplm: Yol veya zaman, sonsuzlua uzanp gelen iki derin izgi, kapan ortasnda dmlenmi. Yzyllarn kava, tarihin yd, dnya dengelerinin, blgesel problemlerin tek noktada topland etin bir zaman dmlenmesi. Kapak tasarmn yapan Aye ztekin, kitabn btn muhtevasn daha kapa amadan okuyucuya ifade etmeye alm. Kitabn takdimini Namk Kemal ZEYBEK yapm. Yakndan tand NAZARBAYEV ve kitab hakknda yapt deerlendirmeyi burada verirsek, syleyebileceklerimizin veciz bir zetini sunmu oluruz: "Tarihin keskin dnemelerinden birinde, dnya dengelerinin yerinden oynad ve allmoturmu her eyin altst olduu bir dnemde Nazarbayev, ok kritik bir noktada bulunuyordu. Sovyetler Birliinin kt, korku ve endienin yan sra dizginsiz hrslarn ve hayallerin skn ettii gnlerde; ar bal, gereki, lkesi ve dnya bar iin sorumluluk duyan bir lider olarak dikkatleri ekti. Sovyet nkleer silahlarnn bir ksmnn Kazakistan'da konulandrlm olmas, eski Sovyet sahasnda kargaa ve atmalarn kmas, yetmi yllk bir entegrasyonun kmesiyle ekonomik krizin patlamas, artlar son derece arlatryordu. lke iinde ve blgede barn bak srtnda durmaya alt bir dnemde, Nazarbayev, bilgisi, dirayeti ve siyasi olgunluu ile lkesini selamete karan bir nder devlet adam oldu. imdi ise, Bamsz Kazakistan'n ekonomik, sosyal ve siyasi problemlerinin zm iin byk bir gayret, inan ve sabrla altn yakndan biliyoruz. Bu kitap gsteriyor ki; Nazarbayev, idealleri olan ve

bilig-5/Bahar '97

215

ideallerim gereklerle badatran geni ufuklu bir devlet adam olduu kadar, derin ve dikkatli bir gzlemcidir. Olaylarn kknde yatan tarihi kltrel ve sosyal sebepleri aratran ve tahlil eden bir insan, gelecee k tutan bir fikir adamdr. Burada anlattklar veya anlatabildiklerinden alnacak pek k ders ve ibret vardr. Bunun iin Nursultan Agay, zamanmzda yaanan fakat gelecei ekillendiren olaylar ve insanlardan sz edilen bu kitabn 'Gelecek in Anlar-Bolaak ayl Estelik' trnde deerlendirmektedir." Kitabn yazlma amac ve karar anm Nazarbayev ksaca anlatm: "Austos aynda Alada eteklerinde gece gkyz hibir zaman kapkara grnmez; yava yava koyulap, derin denizyz gibi iyice gerir, birden bire saysz yldz kpr kpr cilvelemeye koyulur. Ben byle bir manzaray hibir yerde seyretmedim.

ehir sessizdi. Sadece Cumhuriyet meydanndan arada bir geen arabalarn sesi geliyordu. O gn iyerimde gece yarsna kadar oturdum. Son aylarn yorgunluu bedenimi de beynimi de yormutu. Henz iki saat nce biten referandumun n sonularn aldm. Anlalan, Kazakistan bundan sonra yeni anayasann dzeni iinde yaayacak... Nedense, dncelerimde gemi olaylar dnp duruyor. Eski yazlarm ve ara sra alm notlar kartrmaya baladm. Geip gitmi olaylar, insanlarn yzleri, heyecan dolu gnler ve geceler, ayrntlarna kadar gzmn nnde canlanverdi. Bizim iin yolun ba gibi olan 1991 ylnn olaylarn hatrladm. 1991 Austosu ile 1995 Austosu arasna bar tarihinin birka on ylna smayacak olaylar smtr. O sessiz gecede aklma bir dnce geldi; 'col cnekey ayaldama' yol almay brakp-, son yllarda yaadmz dramatik anaforu gzden geirmek ve samimiyetle eletirmek, fena olmazd..."

bilig-5/Bahar '97

216

PROF. DR. MEEDHANIM SADULLAHGIZI N'MET (N'METOVA)

Yrd. Do. Dr. Cengiz ALYILMAZ ___________________________________ Atatrk . Kazm Karabekir E. Fak. Trk Dili ve Ed. B. retim yesi

Prof. Dr. Meedihanm Sadullahgzi NMET, 5. 01.1924 tarihinde Bak'nn merkeze bal II. Zabrat ky'nde orta halli bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelir. lk renimini kendi kynde, orta renimini ise I. Zabrat Ky'nde tamamlar. 1943 ylnda Azerbaycan Devlet niversitesi arkinaslk Fakltesi'nin Farsa Blm'ne girer. Bu blmden 1948 ylnda mezun olan Meedihanm S. N'MET, 1949 ylnda Azerbaycan limler Akademisi Tarih Enstits Epigrafya Bolum'ne asistan olarak girer. Epigrafk Abidelerden Hareketle XIV-XVI. yzyl irvan Tarihinin renilmesi adl yksek lisans almasyla 1954 ylnda uzman; XIV-XIX. yzyl Epigrafk Abideleri ve Bunlarn Azerbaycan'n timai, ktisadi ve siyasi tarihinin grenilmesinde Yeri ve nemi adl almasyla da 1968 ylnda doktor unvann alr. Mteakip yllarda ciddi ve baarl almalaryla Azerbaycan'n ilk epigrafya doenti ve profesr olur. Prof. Dr. Meedihanm N'MET, yarm yzyla yaklaan aratrma ve incelemeleri sonucunda Trk slam yerleim merkezlerindeki zellikle de bu gn Azerbaycan, Grcistan, Dastan, Nahivan ve Ermenistan snrlar iinde kalan ata dede Ouz topraklarndaki bine yakn abideyi gn na karr. lim aleminin istifadesine sunulan bu abideler, Trk milletinin tarihi, askeri, siyasi, itimai ve kltrel bir ok bilinmezini aydnlatt gibi; Trk milletinin, Trk dnyasnn ilikide bulunduu milletlerin, devletlerin gemilerine ait pek ok kymetli bilgiyi de gnmze kadar tar. Prof. Dr. Meedihanm N'MET, ait olduklar topraklarn tapusu olarak grd bu abidelerin ortaya karlmas, korunmas vb. problemlerinin halledilmesi hususunda son derece titiz davranr; byk emek sarfeder ve bu yzden de birok baskya, zulme, saldrya maruz kalr. ou zaman da muhalifleri Ermeniler ve bunlarn hamisi durumundaki Ruslar olur. Nitekim o, szde ilim adam (!) zde ise, Ermeni terr rgtlerinin ilim alanndaki szcs, temsilcisi durumundaki A.D Papazyan, A. Haatryan, arakelyan, A. Agopyan... gibi akademik kimlik tayan fanatik Ermeni komitaclaryla yllarca mcadele eder. Byk Ermenistan Kurma Emeli peinde koan ve bu uurda salya dken

bilig-5/Bahar '97

217

Tanaklarn maskelerini bir bir drr ve bunlar uluslar aras arenada defalarca rezil eder. Prof Dr. Meedihanm N'MET, komnist basknn, zulmn dorua ulat, Trklk adna, slam adna faaliyet gsterenlerin bir bir ortadan kaldrld, yok edildii dnemlerde bile her trl tehlikeyi gze alacak almalarna hz verir. Mezar talarnda, sandukalarda, cami, medrese, tekke, zaviye, kmbet... kitabelerinde sufizmin, tarikat temsilcilerinin izlerini, bunlarn bir birleriyle olan ilikilerini aratrp tespit eder. Bununla da Trkistan'dan Kafkasya'ya, Kafkasya'dan da Anadolu'ya / Trkiye'ye kadar uzanan rki ve dini birlik, btnlk ve aynilii ortaya koymaya alr. Btn bu zverili almalarnn yan sra onu halen Azerbaycan Cumhuriyeti limler Akademisi Tarih Enstits Epigrafya Blm Bakam; Arkeoloji ve Etnografya Blm lmi ubesi'nin, Tarih Medeniyet Abideleri'nin Korunmas Cemiyeti'nin, BDT arkinaslk Enstits Azerbaycan Cumhuriyeti Kadnlar uras'nn daimi yesi, niversitede dersler veren, asistanlar yetitiren hoca olarak da grrz. Trk Lehe ve iveleri'nin byk bir blmyle birlikte Rusa, Farsa, Arapa, ngilizce ve Ermenice bilen Prof. Dr. Meedihanm N'MET, evli ve iki ocuk annesidir. ocuklarndan olu Fuat Guliyev AAKERM kimya profesr, kz Vefa GULYEVA ise, tarih doentidir. Prof. Dr. Meedihanm N'MET'in hayat hikayesine ait bu bilgilerden sonra imdi de onun eserlerinden oluturduumuz bir bibliyografyay dikkatlere sunuyoruz: 1) XV. Esr irvan Tarihinin yrenilmesinde Derbend Kitabelerinin Ehemmiyeti (XV. Yzyl irvan Tarihinin renilmesinde Derbend Kitabelerinin nemi), Azerbaycan SSR EA Xeberleri, ctim. Elmler Seriyas, No: 11, s. 1, Bak 1955. 2) Baladaki irvanahlar Saray Kitabelerinin yrenilmesi Tarihinden (Bak' deki irvanahlar Saray Kitabelerinin renilmesi zerine), Azerbaycan SSR EA Tarih Ensits Eserleri, c. XII, s. 12, Bak 1955. 3) 1954. l Derbend Seferi Haggnda lk Me'Iumat (1954 Ylnda yaplan Derbend Seferi Hakknda lk Bilgiler), Azerbaycan SSR EA Me'ruzeleri, No: 11, c. XI, s.735 741, Bak 1955.

4)(RIZAYEV Niyaz ile birlikte), Nizameddin. Mescidi (Nizameddin Camii), Azerbaycan nceseneti, Bak 1956. 5) Guba, Xamaz ve Gusar Rayonlarnn Be'zi Epigrafik Abideleri (Guba, Xamaz ve Gtisar Blgelerinin Baz Epigrafik Abideleri), Azerbaycan Tarih Enstits Eserleri, c. XIII, s. 2 5, Bak 1953. 6) XIV XVI. Esr irvan tarihinin yrenilmesine Dair / Epigrafik Abideler Esasnda ( Epigrafik Abidilerden Hareketle XIV XVI. Yzyl irvan Tarihinin renilmesi zerine), ELM, s. 9, Bak 1959. 7) XIX. Esr ki Gence Xettatnn i Haggnda (XDC. Yzylda Yaam Genceli ki Hattatn Sanatlar zerine), Azerbaycan SSR EA Xeberleri ct. Elmler seriyas, No: 3, s. 5, Bak 1959. 8) Zagatala Rayonu, Mosul Kendindeki Camenin Kitabeleri (Zagatala'nn Mosul Ky'ndeki Camiinin Kitabeleri), Azerbaycan SSR EA Me'ruzeleri, No: 8, c. XV, s. 3, Bak 1958. 9 ) ua eherindeki Camenin Kitabeleri, (ua ehrindeki Cami'nin Kitabeleri), Azerbaycan SSR EA, Xeberleri, No: 1, ct. Elmler seriyas, s. 47 48, Bak 1961. 10) Nuxa Xan Gebristanlndak Mezerdalarnn Kitabeleri Haggnda ( Nuxa Xan Mezarlndaki Mezar Ta Kitabeleri zerine ), Azerbaycan SSR EA Xeberleri ct. Elmler seriyas, No: 6, s. 19 38, Bak 1961. 11) Azerbaycann Cenub Rayonlarndak Be'zi Epigrafik Abideler Haggnda (Azerbaycan'n Gney Blgeleri'ndeki Baz Epigrafik Abideler zerine), Azerbaycan SSR EA, ct. Elmler Seriyas, No: 2, s. 17 35, Nak 1962. 12) Pamyatniki irvan'a XV. veka. (XV. Yzyl irvan Kitabeleri), erg Epigrafkas, c. XV, s. 8, Moskova Leningrad 1963, (Rusa). 13) Azerbaycan Epigrafik Abideleri (XVII XVIII Esrler), (XVII XVIII. Yzyla Ait Azerbaycan Epigrafik Abideleri), Elm, s. 10, Bak 1963. 14) XVI. Esr Hezre Abidelerinin Kitabeleri (XVI. Yzyl Hezre Abidelerinin

bilig-5/Bahar '97

218

Kitabeleri), Azerbaycan SSR EA Tarih Enstits Eserleri, c. XVI, s. 1 5, Bak 1963. 15) Firman 964 / 1556 1557 gg. axa Taxmaspa I v sobornoy meeti gor. Baku (ah Tahmasip Fin Bak Cami ve Mesitlerindeki Fermanlar 964 / 1556 / 1557), Tezis dokladov MAEA (Arkeolojik ve Epigrafik Aratrmalar Adna dzenlenen Sempozyum Materyalleri), s. 2, Bak 1964, (Rusa). 16) zobrajeniya na memorialnmx pamyatnikax XVI veka sbyazanne s kultom ongonov (XVI. Yzyl Hatra Abidelerindeki Ongunlarla lgili Kabartmalar), Tezis dok. " Material sessii, posvyae. togram arxeol. etnogr. ssled. 1964 g." (1964 Ylnda Arheolojik ve Etnografk Aratrmalar Adna Dzenlenen Sempozyum Materyalleri), s. 2, Bak 1964 (Rusa) 17) Tetbigi Senetde Gedim Dini Ayinlerde Azerbaycan Xalgnn Elagedar Be'zi Motivler (XV XVI. Esr Mezardalarna Esasen) (XV XVI. Yzyl Mezar Talarndan Hareketle Uygulamal Gzel Sanatlarda ve Eski Dini Trenlerde Azerbaycan Halkna Ait Baz Motifler), Azerbaycan Xalgnm Teekkl ve Etnogenezi problemine Hesr Olunmu Seminarn Materiallar (azerbaycan halknn Yeekkl ve Soyu Meselesi Adna Dzenlenmi Seminerin Materyalleri), s. 3 6, Bak 1965. 18) XV. Eser irvan Tarixine Dair Giymetli Sened (XV. Yzyl irvan tarihine Ait Kymetli Bir Belge), Azerbaycan SSR EA Xeberleri, Tarix, felsefe, Hgug seriyas, No: 4, s. 63 71, Bak 1966. 19) Uguzskie elementi na pamyatnikax XVI veka material'noy kul'tur Azerbaydjana (Azerbaycan'n XVI. Yzyla ait Maddi medeniyet Abidelerinde Ouz zleri), Tezis dokl. Vsesoyuz sove, po etnogenezu turkmenskogo naroda (Trkmen halknn Teekkl Adna Dzenlenen Umumi Sempozyumunun Bildirleri), s. 3, Agabad 1967, (Rusa). 20) I. ah Abbasn ki Ferman (ah Abbas I'n ki ferman), erg Epigrafikas, c. XVIII., s. 6, Moskova Leningrad 1967. 21) Nadpis' grobnits " Baba Samita " (XVI) ob obestve " Bektaiya " i " Baba Samit" (Baba Samit Trbesi'nin Kitabesi; XVI.

Yzylda Bektailik ve Baba Samit Tekilat zerine), Azerbaycan SSR EA Me'ruzeleri, No: 4, c. XXIV, s. 80 84, Bak 1968, (Rusa). 22) Epigrafieskie pamyatniki i ix znaenie v izuenii sotsialno ekonomieskoy istorii Azerbaydjana (XIV XIX w.) XIV XIX. Yzyl Epigrafik Abideleri ve Bunlarn Azerbaycan'n timai ktisadi Tarihinin renilmesindeki Yeri ve nemi), Doktora Tezi'nin zeti, Bak 1968, (Rusa). 23) (SMZADE mer . le birlikte). Nove plit s nadpis'yu i izobrajeniyami iz Bailgesri (Bayl Saray'nda Bulunmu Kitabeli ve Tasvirli talar), AO 1969 godo v SSSR, (1969 Yl'na Ait SSR Arkeolojik Keifleri), s. 382 383, Moskova 1970, (Rusa). 24) (EHMEDOV Gara M. ile birlikte) Nove danne o gorode emkure (emkr Hakknda Yeni Bilgiler), AO 1970 godo v SSSR, (1970 Yl'na Ait SSR Arkeolojik Keifleri), Moskova 1971, (Rusa). 25) Azerbaycanda Kufi Kitabeler (Azerbaycan'da Jufi Kitabeler), 1970. l Azerbaycan'da Arkeoloji ve Etnografik Tedgigatlarn Yekunlarna Hesr Olunmu Elmi Sessiyann materialleri (1970 yl'nda Azerbaycan'da arkeolojik ve etnografik aratrmalar adna dzenlenmi ilmi toplantnn materyalleri), s. 2, Bak 1971. 26) Tarixin Da Sehifeleri; Ermenistan SSR Erazisindeki Mselman Abideleri (Tarihin ta sayfalar; Ermenistan SSR Topraklarndaki Mslman Abideleri), Gobustan ncesenet Almanax, No: 3, s. 25 30 , Bak 1972 27) (ABBASOV E. ile birlikte), Nadpis' meeti Xvadja Xadji Xamza (Hoca Hac Hamza Camii'nin kitabesi), Arxeologieskie Otkrtiya v SSSR 1972 g. (1972 Yl' na Ait SSR Arkeolojik Keifleri), s. 2, Moskova 1973, (Rusa). 28) (BUNYATOV Ziya M. ile birlikte), Ob epigrafieskie Pamyatnikax Megri (Megri'nin Epigrafik Abideleri zerine), 1972.il Azerbaycan'da Arkeoloji ve Etnografik Tedgigatlarn Yekunlarna Hesr Olunmu Elmi Sessiyann Materialleri (1972 ylnda Azerbaycan'da arkeolojik ve etnografik aratrmalar adna dzenlenmi ilmi toplantnn materyalleri), s. 2, Bak, (Rusa).

bilig-5/Bahar '97

219

29) irvan Tarixine Dair Yeni Sened (XII. Esr) (XII. Yzyl irvan Tarihine Ait Yeni Bir Belge), Azerbaycan SSR EA Me'ruzeleri, No: 11 12, c. XXIX, s. 85 90, Bak 1973, (Rusa). 30) Sofi Hemid Abideleri Kompleksi (Sufi Hamid Abideleri Kompleksi), Gobustan ncesenet Almanax, Azerner, No: 21, s. S, Baku 1974. 31) nteres V. V. Bartol'da k epigrafieskim pamyatnikam Zakavkaz'ya (Transkaikasya'daki Epigrafik Abidelere V. V. BARTOLD' un lgisi), Tez dokl. naun. sessii. B 1974 goda.. (1974 Ylnda Yaplan BARTOLD Sempozyumu Bildirileri), s. 4, Moskova 1974, (Rusa). 32) Epigrafikada Xettatlar (Epigrafide Hattatlar), Gobustan ncesenet Almanax, Azerner, No: 1, s. 6 , Baku 1975. 33) Zengilan ve Cebrayl Rayonlarnn Yeni Epigrafik Abideleri (Zengilan ve Cebrayl Blgelerinin Yeni Epigrafik Abideleri), 1976. il Azerbaycan'da Arkeoloji ve Etnografik Tedgigatlarn Yekunlarna Hesr olunmu Elmi Sessiyann Materialleri (1976 Yl'nda Azerbaycan'da Arkeolojik ve Etnografik Aratrmalar Adna Dzenlenmi lmi Toplantnn Materyalleri), s. 8, Bak 1979, (Rusa). 34) Aberon zre Epigrafik Seferin Neticeleri (Aberon'a Yaplan Epigrafik Seferin Sonular), 1976. il Azerbaycan'da Arkeolojik ve Etnografik Axdanlar (1976 Yl'nda Azerbaycan'da Yaplan Arkeolojik ve Etnografik Aratrmalar), s. 4, Bak 1979. 35)Paleografgrafieskie osobennosti Lapidarnx dokumentov Azerbaydjana (XI XIX w.) (Azerbaycan'da XI XI.X Yzyla Ait Veciz slup rneklerinin Paleografik zellikleri), Tez. dokl. Vsesouzn. naun. Sessii. VPG., 11-12-9. 1977, s. 3, Bak1978 (Rusa). 36) Sosyalno pravovye termini v epigrafieskix pamyatnikax Baku XI XV w. (Baku'nun XI XV. Yzyla Ait Epigrafik Abidelerinde timai ve Siyasi Terimler), Tez dokl. naun. sessii. B 1977 goda. (1977 Ylnda Yaplan BARTOLD Sempozyumu Bildirileri), s. 4 8, Moskova 1978 , (Rusa). 37) Merdekan Galas (Merdekan Kalesi), Elm ve Heyat, No: 2, s. 5 8, Bak 1978.

38)" Piri Merdekan " Yaxud " eyx Tair " Trbesi (Piri Merdekan Yahut eyh Tair Trbesi), Elm ve Heyat, No: 3, s. 4, Bak 1979. 39) emkr Minaresinin Kitabesi (emkr Minaresinin Kitabesi), Elm ve Heyat, No: 1, s. 3, Bak 1981. 40) (TAHROV A. ile birlikte), smayl Bey Gutgaenlinin Epitafiyas ve lm Tarixinin Degigledirilmesi (smayl Bey Gutgaenli'nin Mezar Kitabesi ve lm Tarihinin Belirlenmesi), Elm ve Heyat, No: 6, s. 4, Bak 1979. 41) Arabo PersoTyurkoyazne nadpisi na territorii GCCR (Grcistan SSR Topraklarndaki Arapa, Farsa ve Trke Kitabeler), Tez. Dokl. Vsesoyuzn. naun. sessii. VPG, s. 3, Tiflis 1979, (Rusa). 42) lisu Camesinin Kitabeleri. (lisu Camii'nin Kitabeleri), Elm ve Heyat, No: 3, s. 3, Bak 1980. 43) Azerbaycann Toponimikasn (vrenmek n Epigrafik Abideler Mnbe Kimi (Epigrafik Abidelerden Hareketle Azerbaycan Yer Adlarnn renilmesi) Azerbaycan SSR Toponomikasnn yrenilmesine Hesr Olunmu Elmi Konfransn Materiallar (Azerbaycan SSR Yer Adlarnn renilmesi Adna Dzenlenmi Konferansn Materyalleri), s. 3, Bak 1981. 44) Memoral'ne pamyatniki Azerbaydjana (XII - XIX Eserler) (XII XIX Yzyl Azerbaycan Hatra Abideleri), Elm ve Heyat, 123 s., Bak 1981, (Rusa), (Kitap), 45) Epigrafieskie pamyatniki Zakafkaz'ya (Transkafkasya'daki Epigrafik Abideler), Tarihi Enstits lmi Arivi, No: 6774, s. 20, Bak1981. 46) Azerbaycanda Yeni Epigrafik Kefler (Azerbaycan'da Yeni Epigrafik Keifleri), Arkxeologieskie Otkrtiya v SSSR 1974 g. (1974 Yl'na Ait SSRI Arkeolojik Keifleri), s. 2, Moskova 1975, (Rusa). 47) Aberonda XII XV. Esrlere Dair Yeni Epigrafik Abideler (Aberon'da XII XV. Yzyla Ait Yeni Epigrafik Abideler),

bilig-5/Bahar '97

220

Arxeologieskie Otkrtiya v SSSR 1977 g. (1977 Yl'na Ait SSRI Arkeolojik Keifleri), s. 2, Moskova 1978, (Rusa). 48) (HEYDEROV M. ile birlikte), Nadir Tapnt Azerbaycan Halknn Teekklne Dair (Nadir Buluntu Azerbaycan Halknn Teekklne Dair), Elm ve Heyat, s. 13, Bak 1981. 49) Piri Merdekan Haggnda Yeni Me'lumat (Piri Merdekan Hakknda Yeni Bilgiler), Arxeologieskie Otkrtiya v SSSR 1977 g. (1977 Yl'na Ait SSRI Arkeolojik Keifleri), s 2, Moskova 1978, (Rusa), 50) Bak Tarihinin DaSehifelerinden I (Bak Tarihinin Ta Sayfalarndan I), Elm ve Heyat, No: 5, s. 11 S, Bak 1977. 51) Bak Tarihinin Da Sehifelerinden II (Bak Tarihinin Ta sayfalarndan II), Elm ve Heyat, No: 6, s. 4, Bak 1981. 52) Tarihin ziyle; eyh Heyder Trbesinin Kitabesi (Tarihin ziyle; eyh Haydar Trbesi'nin Kitabesi), Elm ve Heyat, No: 3, s. 4, Bak 1981. 53) Religiya i gosudarstvo v Azerbaydjane (Azerbaycan'da Din ve Devlet), Tez dokl. naun. sessii. B 1982 goda. (1982 Ylnda Yaplan BARTOLD Sempozyumu Bildirileri), s. 4, Moskova 1982, (Rusa). 54) Vopros izdaniya pamyatnikov kultur Zagafgaziya na Arabo Perso Tyurkoyazme I (Transkafkasya'daki Arapa, Farsa ve Trke Kitabelerin Yaymlanmas Meselesi I), Tarixunasln Aktual Problemleri Sessiyann Tezisleri (Tarih lminin Gncel Problemleri Sempozyumu Bildirileri), s. 4, Tiflis 1982, (Rusa). 55) Epigrafieskie pamyatniki Azerbaydjana o doljnosti " sadrala'zam " i " sadr " (Azerbaycan'n Epigrafik Abidelerinde " sadrazam " ve " sadr " Unvanlar zerine), PPV 1974 (Dou'nun 1974 Yl'na Ait Yazl Abidelerinin Materyalleri), s. 4, Moskova 1981, (Rusa). 56) Epigratleskie pamyatniki kak istoniki XI XTX. w. (Tarihi Belge Olarak XI

XIX. Yzyl Epigrafik Abideleri), May 1983. ilde Bak'da Keirilen ergnaslarn mumittifag Konferansiyasndaki Me'ruzeler (Mays 1983'de Bak'de Gerekletirilen Doubilimciler Genel Toplantsnda Sunulan Bildiriler), s. 5, Bak 1983 (Rusa). 57) (GASIMOV A. ile birlikte), Gax Rayonunun Be'zi Epigrafik Abideleri Haggnda, (Gax Blgesinin Baz Epigrafik Abideleri zerine), Azerbaycan SSR EA Xeberleri, TFH, No: 2, s. 52 61, Bak 1983. 58) (GASIMOV A. ile birlikte), Balegen Rayonunun Be' zi Epigrafik Abideleri (XVIII XIX Esrler), (XVIII XIX. Yzylda Balagen Blgesinin Baz Epigrafik Abideleri), Azerbaycan' da Arxeolojik ve Etnografik Axtarlar (Azerbaycan'da Arkeolojik ve Etnografik Aratrmalar), Bak 1982. 59) Grcstan SSR Erazisindeki Ereb Pars Trk Dilli Kitabeler (Grcistan SSR Topraklarndaki Arapa, Farsa ve Trke Kitabeler), 1981. lin Menbenashg Axdarlar (1981 Ylnn Tarihi Kaynaklarnn Aratrlmas), s. 31 36, Tiflis 1984. 60)Epigrafieskie issledovaniya v Azerbaydjanskoy SSSR. (Azerbaycan'da Epigrafik Aratrmalar), Arxeologieskie Otkrtiya v SSSR 1981 g. (1981 Yl'na Ait SSRI Arkeolojik Keifleri), s.2, Moskova 1983, (Rusa). 61) Yehya bn Mehemmed veya Memmedbeyli Trbesi (XIV. Esr) (XIV. Yzyla Ait Yehya bn Mehemmed veya Mehemmedbeyli Trbesi), Elm ve heyat, No: 7, s. 3 , Bak 1982. 62) Pamyatniki Pir Guseyna xanegaxa v Pir Saat aye (Pir saat Blgesindeki Pir Hsyn Xanegahi Trbesinin Kitabeleri ), Tez dokl. naun. sessii. B 1984 goda. (1984 Ylnda Yaplan BARTOLD Sempozyumu Bildirileri), s. 2, Moskova 1984, (Rusa). 63) Bak ve Aberonda Epigrafik Aktarlarn Neticeleri (Bak ve Aberon'da Yaplan Epigrafik Aratrmalar Sonulan), 1979. ilde Azerbaycanda Arxeolojik ve Etnografik Axtarlar (1979 Ylnda Azerbaycan'da Yaplan

bilig-5/Bahar '97

221

Arkeolojik ve Etnografik Aratrmalar), s. 3, Bak 1984. 64)Vopros izdaniya pamyatnikov kultun Zagafgaziya na Arabo Perso Tyurkoyazne II (Transkafkasya'daki Arapa, Farsa ve Trke Kitabeler Klliyatnn Yaymlanmas Meselesi II ), 1982. lnn Menbenaslg Axdanlan (1982 Ylnn Tarihi Kaynaklarnn Aratrlmas) s. 5, Tiflis 1985, (Rusa). 65)Azerbaycan Epigrafik Abidelerinin Tedgigi (Azerbaycan Epigrafik Abidelerinin ncelenmesi), Arxeologieskie Otkntiya v SSSR 1983 g. (1983 Yl'na Ait SSRI Arkeolojik Keifleri), s. 2, Moskova 1985, (Rusa). 66)Bir Daha Zengezurun Urud Abideleri Haggnda (Bir Kez Daha Zengezur'un Urud Abideleri zerine), Azerbaycan SSR EA Xeberleri, No: 3, s. 4, Bak 1985. Ekleme: Bu makale tarafmzdan Trkiye Trke' sine aktarlp yaymlanmtr, bk. Prof. Dr. Meedlhanm NI'MET, Ermeni lim Adamlar (!) na Cevap II: Bir Kez Daha Zengezur'un Urud Abideleri zerine, Trk Yurdu, ubat 1995, c. 15, say: 90 (436), s. 19 22, Ankara 1995. 67) Be'zi Epigrafik Abidelerin Tehrif Olunmas Haggnda (Baz Epigrafik Abidelerin Tahrif Edilmesi zerine), Azerbaycan SSR EA Xeberler, No: 2, Bak 1985. 68)Epigrafieskie pamyatniki Azerbaydjana (Azerbaycan'n Epigrafik Abidelerinden), Bak Moskova 1955, (Rusa.). 69) Xaraba Gilandan Gec zerinde Kitabeler (Gilan Kalntlar Arasnda Kil Al Karm Svalar zerine Yazlm Kitabeler), 1985. ilde Azerbaycanda Arxealojik ve Etnografk Axtanlar (1985 Ylnda Azerbaycan'da Yaplan Arkeolojik ve Etnografik Aratrmalar), s 121 122, Bak 1986. 70)Epigrafieskie pamyatniki eki Zakatalskoy zon kak istorieskie pervoistoniki stran (lke Tarihinin renilmesinde Kaynak Olarak eki Zagatala Blgesindeki Epigrafik Abideler), Menbenaslgda Aktual Problemler Sessiyasnn

Me'ruzeleri (Tarihi Kaynaklarn Aratrlmas lminin Gncel Problemleri Konulu Sempozyum Bildirileri), s. 2, Baran 1985, (Rusa). '71)Naxvuvan MR Yeni Kitabeler (Nahvan Muhtar Cumhuriyeti'nde Yeni Kitabeler) Tez dokl. naun. sessii. B 1987 goda. (1987 Ylnda Yaplan BARTOLD Sempozyumu Bildirileri), s. 4, Moskova 1987, (Rusa). 72) Esrlerin Da Yadda (Yzyllarn Ta Hafzalar), Ik, 64 s., Bak 1987, (Kitap). 73 ) Epigrafik Abideler Tarixi Menbe Kimi (Tarihi Belge Olarak Epigrafik Abideler), Sovyet Doubilimciliinin Materyalleri; Problemler ve zm Yollan, Elm, s. 102 - 109, Moskova 1988. 74)Naxcvan MSR Epigrafik Abideler (Nahivan Muhtar Cumhuriyeti'nde Epigrafik Abideler), Byk Oktyabr ve Azerbaycan'da arxeol.ve etnog. elminin inkiaf konferansiyann materiallar (Byk Ekim Devrimi ve Azerbaycan'da Arkeoloji ve Etnografya lminin Geliimi Konulu Konferansn Materyalleri), s. 2, Bak 1988. 75) Azerbaycan SSR Gax Rayonundan Yeni Epigrafik Abideler (Azerbaycan'n Gah Blgesi'nden Yeni Epigrafik Abideler), Tarixi menbelerin yrenilmesinin nerinin aktual problemleri mumittifag sessiyasnn tezisleri (Tarihi Kaynaklarn Aratrlmas / renilmesi ve Yaymlanmas le lgili Gncel Problemler Konulu Umumi Sempozyumun Bildirileri) 18 20 Ekim 1988, s. 2, Kutaisi 1988. 76) A. A. Xaatryann " Ermenistann Ereb Kitabeleri VIII XVI Esr " Kitabna Re'y (A. A. XAATRYAN'm " Ermenistan'n Arap Harfli Kitabeleri VIII XVI. Yzyl (Erivan 1987)" Adl Kitabna Rapor), Azerbaycan SSR Xeberleri TFH, No: 3, Bak 1988. Ekleme: Bu makale tarafmzdan Trkiye Trke' sine aktarlp yaymlanmtr, bk. Prof. Dr. Meedihanm Ni'MET, Ermeni lim Adamlar (!)na. Cevap I: A. A. XAATRYAN'n Ermenistan'n Arap Harfli Kitabeleri VIII XVI. Yzyl ( Erivan 1987 )

bilig-5/Bahar '97

222

"Adl Eseri zerine, Trk Yurdu, Kasm 1994, c. 14, say: 87, ( 433), s. 32 38, Ankara 1994. 77) zimizi tirmeyek (zimizi Kaybetmeyelim), Elm ve Heyat, No: 8, Bak 1988. 78) Gutgaen Rayonu Epigrafik Abideleri (Gutgaen Blgesinin Epigrafik Abideleri), Elm ve Heyat, No: 9, Bak 1988. 79) (BUNYATOV Z. M. ile birlikte) Dalar Danr / E. ixsaidovun " Dagstannn Epigrafik Abideleri Kitabna Re'y (Talar Konuuyor / E. IHSADOV un Dastan'n Epigrafik Abideleri Adl Kitabna Rapor), Sovyet Dastan', No: 1, Mahakala 1987. 80) XII XIV. Esr Herbi Vezifeli ehsler Haggnda Baknn Epigrafik Abideleri (XII XIV. Yzylda Askeri ahslara Ait Bak'nun Epigrafik Kitabeleri), Bak ve Aberon Tarixinden sehifeler Meruzelerin Tezisleri (Bak ve Aberon Tarihinden Sayfalar Adl Konferansn Bildirileri), s. 19 -21, Bak 1990. 81)Epigrafik Abidelerde eher daresi le Elageder stilahlar. (Epigrafik Abidelerde ehir Ynetimiyle lgili Terimler), Orta Asya'nn Son Feodal ehri, s. 182 187, Takent 1990. 82) Aza Kendi Azad eheri Haggnda (Aza ky Aza ehri zerine), Elm ve Heyat, No: 2, s. 13,*Bak 1990. 83 )slam deyalar le Bal Yaranm Merkezler (slami Gr ereevesinde Meydana Gelmi Merkezler), Elm ve Heyat, No: 4, s. 1 -3, Bak 1990. 84) Sufizmin Nahcvanda Olmu Merkezleri (Sufizmin Nahvan'daki Merkezleri), Elm ve Heyat, No: 5, s. 17 -18, Bak 1.990. 85) Mehemmed ve Emircan Mescidlerinin Kitabeleri (Mehemmed ve Emircan Camilerinin Kitabeleri), Elm ve Heyat, No: 6, s. 6 - 9, Bak 1990. 86) ehid Trk Zabitinin Gebri Ziyaretgahdr (ehit Trk Subaynn Mezar Ziyaretgahtr), Elm ve Heyat, No:3, s. 11 , Bak 19*91.

Ekleme: Bu makale tarafmzdan Trkiye Trke'sine aktarlp yaymlanmtr, bk. Prof. Dr, Meedihanm NI'MET, ehit Trk Subaynn Mezar Ziyaretgahtr, Mina, Nisan 1992, say 26, s. 36 - 39 Erzurum 1992. 87) Sx Baba Piri ( x Baba Piri), Elm ve Heyat, No: 7, s. 8 9, Bak 1991. 88) Sederek Mescidi (Sederek Camii), Elm ve Heyat, No: 11 12, s. 19 20, Bak 1991. 89)Korpus Epigrafeskix Pamyatnikov Azerbaydjana Arabo Perso Tyurkoyazne nadpisi Baku i Aperona XI naala XX veka. I (Azerbaycan'n Epigrafik Abideleri Klliyat I Bak ve Aberon'daki XI XIX. Yzyla Ait Arapa, Farsa ve Trke Kitabeler), Elm, Bak 1991, 416 s. (kua), (Kitap). 90)XII XTV. Esrlerde Azerbaycanda " Gediriyye "Cemiyyetinin Merkezi (XIII XIV. Yzyllarda Azerbaycan'da Kadiriyye Tarikati' nn Merkezi), ergnaslarn IV. mumittifag konferansnn tezisleri (IV. Doubilimciler Konferans Bildirileri), Maxakala 1991. 91) Gence Camesi (Gence Camii), Elm ve Heyat, No: 1 3, s. 15 17, Bak 1992. 92) Cavad Xann Abidesi (Cavat Xan Abidesi), Elm ve Heyat, No: 4 6, Bak 1992. 93)Azerbaycanda Tapdug Baba ve Yunis Emre' nin Mezarlar (Azerbaycan-da Tapduk Baba ve Yunus Emre' nin Mezarlar), Elm ve Heyat, No: 9, s. 6 9, Bak 1991. Ekleme: Bu makale tarafmzdan Trkiye Trke'sine aktarlp yaymlanmtr. bk. Prof. Dr. Meedihanm N'MET, Azerbaycan'da Tapduk Baba ve Yunus Emre' nin Mezarlar, Trk Yurdu, c. 12. Temmuz 1992, say: 59, s. 36 -39, Ankara 1992. 94) Ekere ay Hvzesindeki Trbelerin Me'marlg Mektebinin Esasn Goymu Me'mar Haggmda (Ekere Irma Havzas'ndaki Trbelerin Mimari Mektebinin Kurucusu Olan Mimar Hakknda), Yaxn ve orta erg me'marl ve incesenetine hesr olunmu beynelxalg konfransn me'ruzeleri (Yakn ve orta Dou Mimarisi ve gzel Sanatlar Adna Dzenlenen

bilig-5/Bahar '97

223

Uluslararas Konferansn Bildirileri), c. 2, s. 291 295, Bak 1992. 95)Azerbaycanda Pirler (Azerbaycan'da Pirler), Bak 1992, 115 s., (Kitap). 96)Epigrafieskie Pamyatniki Azerbaydjana Epoxi Nizami (Azerbaycan'n Nizami Devri Epigrafik Abideleri), Bak 19911, 44 s., (Rusa), (Kitap). 97)Epigrafeskie Pamyatniki Gyandji (Gence'nin Epigrafik Abideleri ), Bak 1991, 20 s. (Rusa), (Kitap).

98)Korpus Epigrafieskix Pamyatnikov Azerbaydjana Arabo Perso Tyurkoyazne nadpisi eki i Zagatala XIV naala XX veka. II (Azerbaycan'n Epigrafik Abideleri Klliyat II eki ve Zagatala'daki XIV XX. Yzyla Ait Arapa, Farsa ve Trke Kitabeler), (Rusa), (Kitap), (Yaymlanmak zeredir). 99)Garaban Epigrafik Abideleri (Karaba'n Epigrafik Abideleri), Garaba, (Yaymlanmak zeredir.)

bilig-5/Bahar '97

224

KLASK TRK EBYATI'NDA "LLE"-II

I- Lle - Jle (ebnem, i tanesi)1 Mnasebeti Lle ekil itibariyle kadehe benzetilir. Bk llenin i yapraklarnda bulunan jleleri paraya benzeterek, llenin "emen bezminde" gonca gibi altnlarn toplayp saklamadm onlar aka kadehe koyduunu syler:
Jle nakdin kadehe koydu emen bezminde Cem' idp saklamad gonca gibi zer lle

Nef ise lleyi kseye benzeterek, llenin iinin, gme benzettii ebnem ile dolduunu ifade eder:
Kse-i gonca nice pr-zer ise feyzinden Kse-i lle de bi-ebnem olurdu pr-sm

Her ne kadar lle kelimesi noktasz harflerle yazlsa da jle onun yapraklarn tezyin eder:
Mzeyyen eyledi evrk- lleyi eb-nem Hurf- llede olmaz egeri nokta rev

Fuzl Lle, jlelerle dolduu zaman 'iret ay' etmenin sebebi oluur:
Gld gl ald nergis lle doldu jaleden Ey ho ol kim iret ay etmege esbb var

Fuzl Bk, kanl kadehe benzettii llelerin, jleleri kara barlarna basarak kederlerini atp zevk u safaya baladklarn belirtir11:
Glende basd jleleri kara bagrna rdi safya lle-i hnn piyleler

Sun' ise, damla damla akan gz yam jalelere benzeterek, onlarn lleleri iy taneleriyle doldurduunu syler:
Dkt ol gonca gl zre nergisinden jleler Dne dne ekten pr jle oldu lleler

Ahmet KARTAL
___________________________________

Jle damlalaryla dolu olan lle-i hamr, 'drr gevher'le dolu olan mercn kseye benzer:
Katre-i jleyle ekl-i lle-i hamry gr Drr gevherden pr olmu kse-i mercnidr

Krkkale ., Fen-Ed. Fak., Trk Dili ve Ed. B. Ar. Grevlisi

Ahmed Paa

bilig-5/Bahar '97

225
Lle, glbahesinin topran Bedehan madeninev evirirken jle de btn kenarlarn Aden denizininv sahiline dndrr: Jle kld her kenr shil-i bahr-i Aden Lle hk-i gleni kn- Bedahn eyledi Bk Nasl ki gz ya ate oca gibi olan kalbi teskin etmezse llenin gnlndeki cier yarasn da jle sndrmez: Sirik-i dde te-dn- kalbi eylemez teskin Syinmez jlelerle llenn d- ciger-sz mr . Llenin ersinde Bulunan Siyahlk Llenin iersinde bulunan siyahlk u unsurlara benzetilmitir: a. Misk Llenin iersinde bulunan siyahlk miske benzetilir. Sevgilinin beninin hasretiyle llenin iersinde bulunan 'dg' misk kokulu olur: Dem mi var kim zahm- gl derdinle hn olmaya Hasret-i hlinle d- lle mkn olmaya Nedm Hayl Bey llenin Hutenv miskini krmz vlya sardn sylerken Riyz de krmz bir keseye gizlediini ifade eder: Glzrda ars- gle lle goncas Vl-y ala sarl misk-i Huten ekervii Hayl Bey Gerden-vz olmagin nev-ars- goncaya Lle mgn kise-i l ire pinhn eylediviii Riyz Nect Be, imenliin ortasnda grnen eyin lle mi yoksa kanlara boyanarak yatan tatar miski mi diye sorar: Sahn- emende lle midir grnen yhod Kanlara boyan m yatr nfe-i ttrix Riyz, llenin bahede krmz vlya sard nfesini satan bir attra bezetir: Al vlya sarar nfesini lle meger

eyh ise, llenin la'l renkli dudandaki jaleleri di olarak tasavvur ediyor: Kan ile doldu dil-i gonce leb--leb kim niin Llenin la'ln lebinde jleler dendndr Zih sab ki bakarken gzn dikip nergis Katnda lle lebin urdu jle dendn eyh Sevgilinin inci dilerinin n kanl gzndeki hayali, lle-i srba den jleyi andrr: Jlelerdir lle-i srba dm guyy Drr-i dendnn hayli em-i pr-hnbda Bk Sevgilinin dudaklar arasndan inci dilerini gren, sanki onlarn llenin zerine dizilmi jleler olduunu syler: Lebnde drr-i dendnun gren dir Dzilmi gyiy ll(e) zre jle h Lle, ba topluluunda keseye benzeyen ierisindeki 'jle beyzaiiilar'n sanki bir hokkabaz gibi yok eder: Bir kse ire lle bugn bezm-i bda Gayb itti jle beyzalarn hokkbz vr Bk Bk u beytinde ise lleyi sapana benzetirken zerindeki iy tanelerini de sapan tana benzetir: Sahn- emende yle krld zcc- yah Seng-i felahan urd meger ana lleler Nm, jalenin llenin gkten inmi kulu olduunu syler: Gkden inmi kuldur lle-i bgun jle Gkde isterken an yerde bulubdur lle Sevgilinin gl-gn kabs sanki bir lle, latif cismi ise 'lle-i hamr'daki jledir: Gl-gn kabs ol sanemin sanki lledir Cism-i ltfi lle-i hamrda jledir

Bk

bilig-5/Bahar '97

226

ars-y emen iinde oluptur attrx

Riyz 1b. Tutulmu Ay Zti, semy duhn lleye tebih ederken 'mh- bedr-i mnhasif (: tutulmu ay)'i de llenin iindeki siyahla benzetir:
sumn sahr-y mihrnde duhn lleler Mh- bedr-i mnhasif anun iinde ddur

Zaten lle sevgilinin o gl yanann hasretiyle yanp tutumasayd ortasndaki o yara olmayacakt:
Gl ruhlarna lle eger olmasa hasret Bagrnda onun neyler idi dg- muhabbet

Sun' Bey Llenin ortasnda bulunan yarann bir dier sebebi ise sevgilinin yananda bulunan benidir:
Zlf-i tarrrn hamndan snbln boynunda bg Hl-i ruhsrn gamndan llenin bagrnda dg

c. Gzbebei Lle, eklinden ve krmz renginden dolay kanl gze benzetilir. ersindeki siyahlk ise "merdmek"e yani gzbebeine tebih edilir:
Tag ta frkatde kan aglamaga feryd iim Lle hnn-em olur dg- siyh merdmek

Necti Be
Hlin ey gl yzl korni llenin bagrnda dg Haddin uyarm eb-i yd ire bir smn erg

Ahmed Paa
Bg- dehri zeyn iden cn cemlndr senn Lleye dg uran ryunda hlndr senn lm

h Llelerin servi boylu sevgilinin yollarn gzlemekten gzlerine kara su inmitir:

Ol boyu servin Hyl gzlemekden yollarn Lle-i sahrlarn indi gzne icara su

Bk ise llenin gnlndeki bu yarann sebebim 'hararete' balamtr:

Harretden dilinde llenin d Hacletten yznde gllerin hay

Hayl Bey d. Hl (:Ben) Zti, llenin ortasndaki siyahl sevgilinin yanandaki siyah bene benzetir:
Ol llenn olur iinde dg hl-i siyeh Glp yanag ukurlansa lle olsa gerek

Bk Llenin deerini artran da sinesindeki bu yaradr:

Sinesinde dgdr mergb eden her lleyi Eylemez hrun cefsndan emende r gl

e. Ku Yuvas Yapra dklen lalenin ortasndaki siyahlk ku yuvasna benzetilir:

Kays- brehne serde olan iyn ile Bir lledr ki bergi dklmi hazn ile

Hayl Bey Llenin barnda tad o yara, bir gzele vurulduunun da belirtisidir:
Urulmu gibi lle yine bir ha dernunda O dg- dag-ber-dg dell-i bhe fersdr

Riyz f. Yara Llenin ortasnda bulunan siyahlk 'dg' a yani yank yarasna benzetilir. Bu yarann sebebi ise sevgilinin yanadr:
Uruptur lleye mihr-i ruhin dg dpdr snbl zlfn pern

Slim nk lle o sevda yarasyla yanp tutumaktadr:

Dg- sevdn ile yanup tutuur her lle Zlfnn baglamalu gk delisi her snbl Riyz

Bk

bilig-5/Bahar '97

227

Bu yanp tutuma neticesinde ise kendi varlm mahveder:

Lleler mahv- vcd etdi kederden d ile Olal her bir giyeh glzra ekl-i ysemin

Slim Lle hasret yarasyla yanp tutuurken btn kederinden kurtulmak iin iki ier:
Lle dg- hasret ile sne-sz iken bu dem Bir kadeh mey elde ser-ho ragm eder lmna

Aa- Lle-Sevgilinin Yz: Sevgilinin yz renginden dolay lleye tebh edilir. Yz ve lle arasndaki mnasebet u bileik isimlerle ve tamlamalarla ifade edilmitir: Lle-ihre:
Key yarar bezmde mn ile gl-gn arb Gyiy bir lle-ihre cme-i myn giyer

Hayl Bey Lle-r:

Cemlin aksinin nak gzmde yle rezm oldu Btn hep lle-r gldr gzmn ya renginden eyh Lle yz: Salarsa snbln lle yzn zren'ola sye Yaratr syebn olsa per-i tvusdan ya

Slim ** Fuzl ise u beytinde llenin sonbahar yamasnn hereyi birbirine kartrmasna tedbir olarak renkli eyasn ortasndaki siyahla yani da iine gizlediini syler*1:
Eylemi tedbr tev-i hazn trcna Lle rengin rahtn d ire pinhn eylemi Fuzl

ems Lle yzl:

Gl-gn ayag al ele ey lle yzl hey Kim tuta bg- hsnn tze nesm-i mey Ahmed Paa Ry- lle-renk: An ol gni ki hir olup nev-bahr- mr Berki hazna dnse gerek ry- lle-renk Bk

Llenin Renk Ve ekil Bakmndan Klsik iire Yansmas

Makalemizin birinci ksmnda belirttiimiz gibi lle, dier iekler gibi pek ok aire farkl ilhamlar vermi, onlara farkl suretlerde arz- endam etmitir. Her air laleye farkl bir gzle bakm ve dolaysyla onda -renk ve ekil ynnden- farkl eyler grmtr. te bu grntler de iirlerine tebih ve mecaz olarak yansmtr. Biz imdi llenin klsik iirde renk ve ekil ynnden ileniini belirtmeye alacaz. A-Lle-Sevgili Muhibb u beytinde lleyi, "hbn- firenk (Hiristiyan gzelleri)" ile "bt-i ters (Hiristiyan ptu)"ya benzetmitir.
Krmuz p o lebi alm ele la 7 kadeh Sanki hbn- firenkdr bt-i ters lle

u beyitte ise, sevgilinin yz gzellii lle bahesine tebih edilmitir:

Aceb mi bg kenrnda dursa lle hacl Ki lle-zr- cemlinde hr u zrndr Ahmed

Paa Bazen "lle-ihre"nin kullanld grlmektedir: Lle-ihrelerxii:

Gller emende ive ile burtarr yzn Gy ki lle-ihreler ier arb- nz

oulunun

da

Muhibb Bk ise, sevgilinin gl-gn kabsn krmz renkli lleye benzetirken beyaz tenini ise jleye tebih etmitir:
Glgn liabs ol sanemin sanki lledir Cism-i ltifi lle-i hamrda jaledir Bk

Nect Be Klsik iirde sevgilinin yz gzellii lleden daha stndr. Nitekim Ahmed-i D' u beytinde sevgilinin yznn gzellii karsnda llenin gnlnn yaralar iinde kaldn syler:
Boyundan serv utanm bg iinde Yznden lle kalm dg iinde

bilig-5/Bahar '97

228

Ab- Lle-Sevgilinin Yana: Sevgilinin yana da renginden dolay krmz lleye benzetilmitir. Yanak ile lle arasndaki mnasebetler de u bileik isimlerle ve tamlamalarla ifade edilmitir: Hadd-i lle-gn: Dvneyim grelden sen hadd-i lle-gn Artar bahr grse eydlarun cnn Emr Hadd-i lle-reng: Nak- hadd-i lle-reng ol rz- pakzede Berg-i gldr gyy b- zll stndedir Bk Lle-'arz: Gonce femi benefe hat lle- 'rz Var didgn meger ki o smn-beden midr Muhibbi Lle-had: Ben o lle-had periden Slim bir vech ile Glen-i lemde by- vuslat mmd eylemem Slim Lle-'izr: Sen ne gl-en glsn kim bu gn ey lle-'izr Alemin blbl-i gylar hmundur Hayl Bey Lle-ruh: Hr- gamdan cn veren blbllere ey lle-ruh Yarar olsa kefen berg-i gl-i srbdan Usl Lle-ruhsr: Nedm reng-i bahrn o lle-ruhsrn Zamn- ermde bir katre-i ekdesidir Nedm Lle yanak: Lle yanagn gonce lebin ydna her dem Doldu gzmn cmna hn- ciger ey dost eyh Lle-gn ruhsr: Lle-gn ruhsrn yd edben kan aglasam Bstn- dde ol dem verd-i ahmerden dolar Ahmed Paa Ruhsr- gl lle:

Reng-i ruhsr- gl llesi bir mertebe kim Medhini fikr edenin olur eds rengn Nef Yanag lle-i bg- letfet: Yanag lle-i bg- letfet zr verd-i gl-zr- tarvet Hmm Bazen de "lle-had" ve "lle-ruh" bileik isimlerinin oullarnn da kullanldm gryoruz: Lle-hadlerx: Lle-hadler yine gl-ende neler etmediler Servi yrtmediler goncay syletmediler NectBe Lle-hadler hasretinden dg yakdum ol kadar Snemi her kim grrse benzedr gl kanna Muhibbi Lle-ruhlarxiv: Lle-ruhlar ggsmn kine klmazlar nazar Hi bir rahm eylemezler dg- hicrnm grp Fuzl Lle-ruhnxv: Gl-gn kab-y lle-ruhn kteh olmasa Kadd- cemle hil 'at- n kteh olmasa

N'il Bk, skye gl renkli arabn kadehinin gl rengini sevgilinin iki yanana srmesini ister. nk o zaman sevgilinin iki yana kzaracak yani lle gibi krmz olacaktr:
Skiy glgne-i cm- mey-i gl-gnu sr Lle-reng olsun kzarsun ol iki ruhsreler Bk Sevgilinin yanann u beyitte ise lle bahesine benzetildii grlmektedir: Dn bga kt ol yanag lle-zr serv Dik durdu geldi bir ayag zre hezr serv Nect Be

afak da renginden dolay sevgilinin lle renkli yanana benzer:

Ol ruh- lle-gn afak hl u hatun eb-i tarb Sun lebni ki bdenn vaktidr ibtid-y eb

Ganizde Ndiri

bilig-5/Bahar '97

229

Riyz, sevgilinin yznde bulunan yaray, renginden dolay ilkbaharda am olan lleye benzetir: Sen sanma yaradur alan ry- yrde Bir lledr ald meger nev-bahrda Zt ise, sevgilinin glmesiyle ukurlanan yanandaki gamzeyi ekil itibariyle lleye tebih ederken gamzenin iinde bulunan benini de llenin ortasndaki siyahla benzetir: Ol llemin olur iinde dg hl-i siyeh Glp yanag ukurlansa lle olsa gerek Muhibbi, sevgilinin yanann rengi mi yoksa lle mi stn diye sorar: Leb-i dilber mi yegdr y piyle Yanag rengi mi yeg yohsa lle Ahmed Paa ise llenin rengini sevgilinin yanandan aldn u beytiyle ifde etmitir: emende reng veren lleye yanagndr Dilinde dg koyan te-i izrndr Bundan dolaydr ki, sevgilinin yana 'llenin ehresini hk', 'kendini de yok' eder: Llenin ehresini gl yanagn hk eyler Goncann zehresini la 'l-i lebin k eyler eyh Lle hk etti yzn gl yanan rekinden Gonca k etti kab la 'l-i dr-efnn iin eyh Haddin katnda yele varr lleyile gl Kaddin katnda serv enr olur iki kat eyh Hatta llenin boynu, karsnda dima eridir: sevgilinin yanan

Lle, sevgilinin yanan kskand iin hem mahcup hem de "p der-gilXVI"dir: Hadnden lle-i hamr hacl berg-i gl-i ter hem Kadnden h- tb mnfa'il serv sanavber kim Sehb Lle rek-i ruh-i gl-gnun ile p der-gil Gam- zlfnle pern mkedder snbl Bk Jle, sevgilinin yanana ykneceini umarak lleye erek onu ssleyip bezemitir"1'11: Lleyi jle p hayli tonatd bu gice yknrsen diy haddine gl-i ra 'nmn Fedy Lle, yknd gemitir': sevgilinin yanana 'edebsizlik iin utancndan kpkzl olup edip yere

B-edeblk eyleyb ykndgi in haddne Kbkzl old utand yire geti lleler Zt Ahmed Paa ise esasnda sevgilinin yanana yknenin nesrin olduunu, bhtan edilerek haksz yere miskin llenin gnlnn yakldn u ekilde dile getirmitir: yknen ruhstna nesrn idi bhtn edip Lle miskinin tutup n-hak ennn yaktlar Lle, sevgilinin yanann derdiyle ba ak deli olmu ve beline yaprak balamtr: Ruhinin lle ba ak dels Hli sevds var dimnda Bk Hasret-i verd-i ruhunla lle-i nu 'mn gr Ba ak abdal olup beline yaprak balanr Harm (ehzde Korkut) Sevgilinin yana yznden ba ak kpkzl deli olan llenin dim ise sevgilinin beninin sevds yznden darmadandr:

Nitekim haddine her dem emende ragm eder lle Msemmen diine her dem sadefte rek eder l 'l eyh Sevgili seyrn ederken llenin alarak ona yol vermesi istenir: Gelir ol serv-i seh ey gl lle aln V'ey meh mihr kn kudrete nezzre tek Fuzl

bilig-5/Bahar '97

230

Lle emende ba ak kbkzl deli Sevd-yi hl-iyr ile mhtel dima var

Bk

Devleti gr nergisi emn karava eylemi Tanr virmi lleye gl haddnn lalalgn

Sevgilinin yana iin deli olan lle, sevgilinin beninin hasretiyle daa der:
Ser-i zlfnle zencrin srer dvnedir snbl Gam- hlinle yanup lleler khsre dmtr

Zt

Bk

Ac. Lle - Sevgilinin Duda Lle krmz renginden dolay sevgilinin dudana benzetilmitir. Nitekim Za'f, sevgilinin dudana benzediini syleyen lleye sen alp ta glen gl ile iddialaamazsn dediini syler:
Lle didi ki ebhem leb-i dildra didm demezsin alup sen gl-i handn ile bahs Ad. Lle - Gelin

Zaten lle, cierini sevgilinin glen yz iin yakmtr:

Lle yakt cigerini gl-i handnn iin Servler kesti kolun kadd-i hrmnn iin

Nect Be

Sevgilinin yanann atei ise llenin gnlne 'dg' koymutur:

emende reng veren lleye yanagndr Dilinde dg koyan te-i izrndr

Lle renginden dolay al duvak taknm geline benzetilmitir:

Nitekim lle ola al duvag ile 'ars Her nihi ake saa stne brn-ekil

Hayl Bey

Ahmed Paa Eer lle, sevgilinin gle benzeyen yanann verdii hasretle yanp tutumasayd onun gnlnde 'sevgi yaras' yer etmezdi:
Gl ruhlarna lle eger olmasa hasret Bagrnda anun n 'eyler idi dg- mahabbet

B- Lle-Ak Sevgilinin ayrlk acs n barn tpk lle gibi yakar:

Yakd bagrum lle-ve kr itdi hicrnun bana Dahi neyler bilmezem ol zahm- peyknun bana

Sun' Beg

Zt

Zaten lle, gzelin yanan kskand iin 'da-dr (yaral)' dr:

Kakln snbl grp kendim pern eylemi Lleler rek-i ruhunla da-dr olm yine Rd

Bar yanan n gnl ise llenin gnl gibi kederlidir:

Getr safyla eyh arb- gl-gn Ki lle gnli bigi htrm mkedderdir eyh

Gl ile lle birbirleriyle 'ive-sz'dr:

Gl lle birbirine ive-sz Hezr ile kumr hem-vz- rz

Bundan dolay k, bahtnn yldz gibi, karanlk gnll lleye benzer:

Lle-i tre-dilem kevkeb-i bahtum gibi ben Gl-i hurd alur geri glistnumdan

Nedm

Fakat lle, devaml gl bahesinde sevgilinin yanann lutfundan bahsetmekle gl gle drr:
Yanag lutfun lle gerdi Gl-en iinde gl gle dd

Fehm-i Kadm

Hayl Bey de gnlnde 'd- siyeh' olan, snesi ise kana bulanm bulunan u beytinde lleye benzetmitir:
Dilimde dg- siyeh sne kana mstagrak Aceb mi benzer ise dest-i gamda lle bana

eyh

Ayrca, Allah'u Tal, lleye sevgilinin gl yanann lalaln vermitir:

Hayl Bey

bilig-5/Bahar '97

231

n gsndeki bu yaray gren sevgili, jle gibi n kanna girmek ister:

Sne dagn grp ol gonce dehen lle gibi Bir avu kanma girmek diledi jle gibi Bk

Fehm-i Kadm Zaten n talihi lle gibi bar yanklk yani zntdr:
Ger salsa l-i ml dilme la 'l-vr aks Gr tli 'm ki lle-i kh- mell

n 'ski-i dehr'in elinden ektiini ancak 'dg- dern'u lle gibi alp ikr olduu zaman bilinir:
Elinden sk-i dehrin ne kanlar yuttugun her dem Alsa lle-ve dg- dermum ikr olsa Bk

Fehm-i Kadm Sevgilinin yanann gamndan len k, sinesinde lle bitmesini ister. nk o zaman lle ota ile gelerek n mezarn bekleyecektir:
Ruhnun gamndan lp lle bitse sinemde Gelp otag ile bekler mezr m diyeyin Niyz

Oysa Fehm'ye gre, k, lle gibi 'dg- mihnet'le yanan yreinin srrn kimseye amamaldr:
Dg- mihnetle yanarsa yregn lle-sfat Kimseye ama sakn rz- dil-i sznun

Zaten n mezar llenin bittii topraktan belli olur:

Dgdan fehm olnur sz- dern- k Lleden kte-i gam hk-i mezarn bilrz

eyh, n barn sevgilinin snble benzeyen sann sevdasnn da yaktn u ekilde ifade etmektedir:
Snbln sevds bagrm yakard lle-ve Klmasa teskn-i safr nrdn- emimin

Skker n mezarnda biten lle ise sinesindeki yaradr:

Nite lam lle bite snum zre Bu snem tagdur ol lle dg

Sevgilinin yanann gamyla lle gibi dalanan n gnl, tpk ii kan ile dolu olan piyleye benzer:
Gam- ruhunla gnl daland lle gibi Derimi hn ile prdr begm piyle gibi

Sfi h ise kabri zerinde yetien llelerin kyamete kadar yanp yaklmasn ister:
Salarn zsn bulutlar ra 'd klsun nleler Kabrimi zre hare dek yansm yaklsun lleler h

Sbit Her ne kadar muhabbet bahesinde ok lleler biterse de k (Necati Bey) gibi cefdan bar yaralanp dalanan bulunmaz:
Muhabbet sebze-zrnda biter bir ok lleler amm Bulunmaya benim gibi bagr dg olmu Nect Be

n barndaki mit yapra lle yapra gibi dklerek geriye sadece hasret yaras kalr:
Dkilb berg-i mdm lle-ve bagrumda ah Dg- hasretdr kalan ol gl-izrumdan benm

Zt Sevgilinin hasretiyle k, lle gibi 'dg-dr (yaral)'dr:

Hasretinle lle-ve ben dg-drm kim bilir Snede zahm- dil-i n-d u zrm kim bilir

klar bazan gnl yaras bazan da cann zarif mnalar olduklar iin lle ve gl goncalarnn klara mesken olmasna almamaldr:
Gh d- dil geh nkte-i cnuz ki biz Gonca-i lle v gl mesken olursa ne aceb

Slim

bilig-5/Bahar '97

232

Ak yolunda rza klcyla her taraf k k olann alemi yani damgas gnetir:
Bu yolda tg-i rz ile k k olann Dern- lle gibi dg-drdur hurd

Sirikim al bagrm pre bir kh-i belym kim Heme lle v la 'l ile rengndir iim dm

N'il Bk ise u beytinde kendisini ak sahrasnn bar yank lle-i nu'mnna yani na benzetir:
Sehb- lutfun bn tene dillerden dirg etme Bu detin bagr yanm lle-i Nu 'mniyiz cn Bk

n gz daima kanldr. Hayal Bey bundan dolay krmz lleyi kendine benzetir:
Bir nazarda bana benzer lle-i sahr-y gam Merdm-i emim gibi her dem libs- hn giyer

k lle gibi bam yerden kaldrarak sevgilinin ayana yz srmek ister:

Lle-ve ba kalduram yirden srem yz pyine Ol kymet gelse ben hnn-kefenden cnibe Zt

Hayl Bey kendini Ferhad'a benzetirken nnn ulesini ise lleye tebih eder:
Ben bel Ferhdym kh- gam- dildrda u 'le-i hm bamda lledir khsrda Hayl

Bey n lle gibi gnl ayrlk derdinin acsyla yaral, gz kanl ve gs para paradr. Bundan dolay lleden hi bir fark olmayan k sevgiliye sitem eder:
Dilde dg- derd-i hicrn dde pr-hn sine k Devlet-i aknda ey gl-ruh nem eksik lleden Hill

Ayrca unu da ifade etmek gerekir ki, sabnn gln ayrlk haberinden bahsedince blbln cieri lale gibi kana bulanr:
Haber-i firkati glden ki kelm itdi sab Blbln lle-sfat kana bayand cigeri

Hasan Mu'd Gl bahesinde yer yer alan lle ve gl deildir. Blbln hasret acsndan dolay aktt kana bulanm gz yadr:
kfte c-be-c gl-ende sanma lle v gldr Aktm hr- hasret ek-i hn-ld blbldr

Hayal Bey de gam danda lle gibi kan alamasna ramen sevgilinin hlini sormamasna ilenir:
Bunca demler kh- gamda lle-ve kan aglaran

Demez ol rn-dehen hlin ne Ferhdn benim Hyl Bey u beytinde ise, lleye kendisi gibi bel dan eken bakalarn grp grmediini sorduktan sonra lleyi kanl kefene sarlm ka benzetir:
Benim gibi bel dgn eker buldun m ey lle Nice demler gren bir k- hnn-kefensin sen Hayl

Re'fet Ba- Lle - n Bedeni n bedeni gam dana benzer. Onun zerindeki yaralar ise kanl llelerdir:
Kh- endh durur h ki bu cism-i zebn Dglar yer yer anun lleleridir pr-hn

Hayl Bey n bedeni gam yarasndan dolay kanla kaplanr. Hayl Bey llenin krmzln kendisi gibi k olmasna balar:
Dg- gamdan ryu hn ldedir cismim gibi Ak olmutur meger kim lle-i Nu 'mn

Bey Fuzl gzyalarnn krmz, barnn parampara olduunu belirttikten sonra kendisini bel dana benzeterek, iinin ve dnn lle gibi devaml krmz olduunu sylemitir:

Hayl Bey

bilig-5/Bahar '97

233

Reid gnlnde oluan ayrlk acsndan dolay bedeninde meydana gelen yaralan lleye benzetir:
Hayl-i emi gitdi kald dilde dg- hicrn Biten hep lledr nergis gibi imdi zemnmde

Tze tze dglarla lle-i hamr ile

Hayl Bey n barndaki 'balar' gam yarasyla lle gibi sivrilirler:

Dg- gamdan lle-ve bagrumda bitdi balar Hasret-i la 'lnle hn old gzmde yalar

Bb- Lle - n Snesi (gs, bar) n sinesi ekmi olduu ak acsndan dolay lleye benzeyen yaralarla kaplanr. Bundan dolay Slim gl bahesini seyretmek isteyenlerin gsne bakmasn ister:
Lle-s dlarla gl gl olmu ser-te-ser Sineme etsin nigeh seyr-i glistn eyleyen

Za'fi n gsndeki yaray gren sevgili jle gibi n kanna girmek ister:
Sne dgn grp ol gonce-dehen lle gibi Bir avu kanma girmek diledi jle gibi Bk

Zt ise dnmekten ve sevgilinin ta vurmasndan dolay sinesinin duhn llelerle yani yaralarla kaplandn ifade eder:
Bitdi sinemde dgnmeliden duhn lleler stine anun sirikmden sald lleler Her ne ta kim urdun ey sengn-dil --lle-izr Snemn bn duhn llelerle itdi zeyn

Nedm-i Kadm ise sevgilinin devaml sinesinin lle ve gln ii gibi yaralarla dolmasn istediinden yaknr:
O cevr-pe ise her zemnda snemzi Dern- lle v gl gibi dg dg ister

Muhibb de gsnn zerinde bulunan yaralar grenlerin llerde lle atn sanacan syler:
Grenler snemn stinde dgum Sanur ald sahrlarda lle

Za'if ise sevgiliye, dnyada dudann hasretiyle kana gark olarak barnda lle gibi yz yara bulunmayan k var m diye sorar:
Lle gibi hasret-i la 'lnle gark- hn olup Dnyede k m var kim bagrnun yz dg yok

Hayl Bey sinesindeki yarklar zerinde oluan her yaray 'vdi-i hayret'te biten lleye benzetir:
Vdi-i hayretde bitmi llelerdir gyiy Yaktm her da bu snemdeki k stine

Bc- Lle - n Gnl n gnl bazan lle gibi paramparadr:

Dem olar gonce-i dem beste-i glzr mihnetdir Dem olur lleler gibi girbn ktr gnlm

Htif, sinesinde oluan her taze yaray lleye; Bk de toprakta yer yer aan llelere tebih eder:
Yaksam ftlelerle ragan olur temim Her tze dg sinede bir lledr bana Guyy yer yer alm llelerdir hkde Snem stnde grnen tze tze dglar

Hayl Bey emsi Aa, lleden baka kendisi gibi yank gnll kimsenin olmadm u beytiyle ifade eder:
Bulunmaz bencileyin bagr yank lleden gayr Yzme su seper bir kimse yoktur jleden gayr

n sinesi 'kh- bel (:bel da)'dr. Oray krmz lleye benzeyen yaralar ssler:

n gnlndeki ak riz olmayp ztdir. Bundan dolay lle-i sr-bda olduu gibi su ile snmez:
Ariz sanman ki ztdir gnlde nr- ak Ateim sudan synmez lle-i sr-b tek Srr

Sne bir kh- beldur kim an zeyn etdi gam

bilig-5/Bahar '97

234

d- Lle - n Gz Ya n gz yalar sonbaharda dklen yapraklar arasnda llelerin yetimesine sebep olur: n gidi rze sk gel sun bana piyle Berh-i hazn iinde ekm bittirdi lle Muhibbi ektii gamdan dolay boyu iki bklm olan n gzleri, lle-i sr-b gibi kan ile dolar: Kmetim gamdan bkld snbl-i pr-tb tek Gzlerim kan ile doldu lle-i sr-b tek Srr Fuzl kanl gzyan yle etrafa sam ki gam (: strap) evi olan hanesi tpk arap habab gibi lle rengine brnmtr: Kanl yan anca kim sam Fuzl her taraf Llereng olmu habb- mey kimi gam-hnesi Ahmed Paa ise sevgilinin yanan hatrlayarak gznden yalar aksa 'glen emen'in llelerle dolacan syler: Ruhu ydna kan aktsa gzm Pr olur gl-en emen lle Nect Be ise sararm yznde kanl gz yalarn grenlerin za'feran arasnda bir iki llenin bittiini syleyeceklerini ifade eder: Kanl yam ihre-i zerdimde gren der Bitmi bir iki lle za'fern arasnda Ahmed Paa sevgilinin yanan lleye benzeterek ona bu rengi verenin gzyalar olduunu syler: Sebze hattnda ruhun bir lle-i Nu 'mndir K'an rengn eyleyen bu ekimin brndr Fuzl ise sevgilinin kapsnn topran kimyagere benzettii gznden akan yalarn lle rengine evirdiini belirtir: Lle-reng etti gzm kan ile hk-i derini Kimy-gerdir eder grdgi toprag kzl

Fuzl u beytinde ak meclisinde gzyann, lle renkli arap olduunu ifade eder: Bezm-i ak ire sirikimdir arb- lle-gn Kld gam kaddim bkp cn- arbm ser-nign Sahrann krmzyla donatlmasna sebep lle deil bilakis n h u figandr: Sanma rengin lleler sahry gl-gn eyledi h- pr-szumdan oldu bg-u rg efrhte Hayal Bey Za'f ise da eteklerini ssleyen llelerin sevgilinin yanann evkiyle coan gz yalar olduunu syler: Gzlerm yadur itdi evk- ruhsrunla c Lleler kim zeyn olupdur dmen-i kuhsrda

C. Lle - ehid
Hayl Bey, lleyi kanl kefene sarlm bir ak ehidine benzetirken: ehd-i aktr kanl kefende . Bana her lle-i sahr-y Leyl Mesh, sevgilinin etrafnda bulunan llelerin her birinin bir ehidin 'kan saan gz' olduunu belirtir: evre yanunda grinen lleler ey serv-kad Her birisi bir ehdn dde-i hn-brdur Zt'ye gre llelerin zerine batan baa dklen yaseminler sanki kana gark olmu ehidlerin zerine inen bir nurdur: Kana gark olm ehdn gy nr iner Lleler zre dkldke ser--ser ysemn Ba ak lle, ehitler ahnn kana bulam alemidir: Ba ak lle emende dedi sultn- gle Kan bulam alem-i h- ehdnem ben Hayl Bey

D. Lle - Kuma ve Elbiseler

Lle renginden dolay eitli kumalara ve elbiselere benzetilmitir. Bunlar unlardr: prhen (prehen)xviii, vl (vle)xix, lxx (krmz

bilig-5/Bahar '97

235

al ve kibriti al), kabxx (gl-gn kab, al kab ve lciverd kab), cmexxii, libsxxiii (db-y zba), gnlekxxiv ve hraxxv.
Lle gibi nki ben sahr-ninler hyam Krmz eyvn yiter bu kanl prhen bana h Lle k-i prehen gsterdi gl n kab Blbl-i rde hy hy- mestn eyledi

Da. Elbise Yrtmak - Yaka Yrtmakxxv' Benefe arabnn kokusuyla sarho olmasndan dolay lle elbisesinin yakasn ak eyler:
Mest olmasayd by- arb- benefeden k itmez idi cmesini lle gonce-vr ef'

Bk
hy yrn ars- hsni evkine bugn Al vly gelincik-ve tutnd lleler h Llenin rek ile hn oldug ser-t be kadem O miyne sarlan krmz lindendir Nedm Mcerred b-ser p bir ged-y hne-ber-dam Hemn lle gibi egnmde bir kibriti lum var Riyz Gl-gn kabs ol sanemin sanki lledir Cism-i latifi lle-i hamrda jledir Bk Lleler sanman grinen dmen-i kuhsrda em-i pr-hmm geyrmidiir kab-y l ana h Ol iki rengin kab gy bahr itdi zeyn Lciverdi al garr llelerle dil-ber

Hayl Bey sevgilinin gl yznn vasf ile iirlerini eer gonca iitse lle gibi yakasn yrtacan syler:
iitse gl yznn vasf ile e 'rm Yakay lle gibi gonca k k eyler

Hayl Bey Lle devaml 'k-i prehen'ini gsterir:

Lle k-i prehen gsterdi gl n kab Blbl-i rde hy hy-i mestn eyledi

Bk Fuzl ise devrnn gizli bir yara ile gnln yakmad llenin her an yakasn yrtmakdan maksadnn ne olduunu sorar:
Ve ger bir dg-i pinhn ile bagrn yakmad devrn Nedr maksd her dem llenin k-i giribnxxvidan

Fuzl Oysa lle sarho olup eteine kadar yakasn yrttndan beri akn, k, tutkun ve rezil olmutur:
Mest olup k-i girbn idben t dmen Vlih k u fte v rsv lle

Zt
Mest olmasayd by- arb- benefeden k itmez idi cmesini lle gonce-vr ef' Gl nergis yine altun benekli cmeler giymi Libs llenin egninde bir db-y zbdr Bk Gzeller arzndan yand lle Libs ana oddan gnlek olmu Nect Be Nev-bahr old emen cme-i hadr geysn Alup lle-i sahr yine hr geysn

Muhibb Ayrca llenin ' girbn', kuyudan kan Ysufun elbisesine benzer:
hdan kd girbn kzl kan lle Gyiy prehen-i Ysuf- Ken 'an lle

Hilli Db. Lle - Kefen zellikle kanl kefen renginden dolay lleye benzer. k, lle gibi kanlara gark olan bedenine sarlan kefeni kabri zerine alan lleye benzetir:
ol kadar lle gibi kanlara gark old tenm

Fehm-i Kadm

bilig-5/Bahar '97

236

Kabrimi zre alan lleye dnd kefenimi h

Al sancak kaldran t lle-i Nu 'mndir

Ahmed Paa Lle renginden dolay krmz araba benzetilir. Bu benzerlik u tamlama ve bileik isimlerle kendini gsterir: Bde-i hamr:
Yir yirin old emende yine peyd lle Eline ald gelp bde-i hamr lle Muhibbi Bde-i lle-fm: Sk-i bezm bde-i gl-reng v lle-fm Eksk virrse gayriya bizden yana tamam

Hz. s'nn duda gibi can veren sevgilinin dudayla hayat bulan lle, kefenini k eder:
Leb-i s demiyle cnann Cn bulup k eder kefen lle

F. Lle - arap

Ahmed Paa k, sevgilinin mihnetinden dolay ld zaman, ak ehli (derd ehli)nin kendisine lle gibi kanl kefen sarmasn ister:
ldrrse ger beni ol Ysuf- gl-prehen Lle-ve sarsm bana k ehli bir kanl kefen Fign Dg- mihnetle beni ldrse o gl-prehen Lle-ve sarsn bana derd ehli bir kanl kefen Hayl Bey Yer altndaki esrar soranlara Ahmed Paa, varp llenin bandaki kanl kefeni grmelerini syler: Eydr ki yer altndaki esrr sorarsan Var lleye bandaki kanl kefeni gr De. Lle - Dest-mlxxviii Lle renginden dolay krmz destmle benzetilir: Glende lle sanma raknk olup emen Bir al destiml ile sildi dudan Bk

md Bde-i sahb:
Arif midir ol kimse ki grp bu rumuzu N eylemeye lle gibi bde-i sahb Ahmed Paa Lle-gn sahb: Ma'n-i rengin mi lafz- b-drmda yahud Sgar- mnya konmu lle-gn sahb Nef Mey-i hamr: Bencileyin la 'l-i nbn ydna ey gonce-fem Glen ire llei grdm mey-i hamr eker Muhubb Mey-i lle-reng: Mey-i lle-reng elde meclis mheyy Ne hcet zamn- gl glistne Bk

E. Lle - Sancak Lle renginden dolay krmz sancaa da benzetilir. 'h- gln' sanca, 'lle-i pervz'dr:
Sancag h- gln lle-i pervzdr Bgda eyledi direngyine hayl-i ezhr

arb- lle-reng:
Yeter olduk gubr- gamla beng Getir sk arb- lle-rengi

Hayl Bey arb- lle-gn:

Felek iretgehim mey sagrmdr ey afak sen

Riyz

"Sultn- gl' ba iinde zmrd tahtn kurduu zaman lle-i Nu'mn al sancam hem Dklm m- 'aymda arb- lle-gnumsun Hayl Bey kaldrr:
Bg iinde t zmrrd taht ura sultn- gl

erb- lle-fm:
Tarabgh- Cem-bdun ekp el bezm cmndan

bilig-5/Bahar '97

237

Bu iret-hnenn gedk erb- lle-fmndan

Vak'anvs Rid Efendi

G. Lle - Kan
Lle, renginden dolay kana da benzer:
er kesdigi parmak acmad Geri kim akd lle-gn kam

Sevgilinin muma benzeyen yanann arzusuyla lle her gece yanp yaklsa almamaldr. nk o, nur ve atele kapldr:
Haddin er evkyle lle her gece Yansa gynse tan m ki pr-nr u nrdr eyh

Hayl Bey
Rahm et ki kld sen gl-i handn firkna Yzm sahfesin cigerim kan lle-fn Nect Be

Sevgili bir an gl bahesini gezmeye gitse, lle ve goncay cehennem ateinin koruna evirir:
Ne glistne gzr eylese bir demde eder Gonca v llesini ahker-i szn- cahm

Nef Fehm-i Kadm ise yank yaralaryla dolu bedeniyle cennetin gllerini seyretse, cehennem bahesi gibi btn llelerinin kor olacan syler:
Eylesem bu ten-ipr-d ile gl-get-i behit Bg- dzah gibi hep lleleri ahker olur Lle, yer yer gl bahesine ate koyar: Ergavanlar tutuup hirmen-i glyanma in Glistan mlkne te kodu yer yer lle Bk

Bu kan bazan gl bahesinde kesilen kurbann kan, bazan zeminin kam, bazan dmann kan (: hasm kan veya hn- a'd), bazan cier kan bazan da uk- mestin kamdr:
Sanasm hn- kurbandur akyk sahn- glende Cihn pr r gavg yle benzer d-i adhdr

Bk
Donand lle gibi hasn kan ile zemn Nite ki mjde-i feth ile ehr dkkn Nect Be Zahm- tgndan dkld hn- a'd. yle kim Tuttu sahrlar yzn lle-i Nu 'mn gibi Bk Kan c itdi zemnn kzaran lle degl Zti'y c-u-hur eyle revn sen de yine

I. Lle - Ocak Lle, renginden dolay ocaa benzer:

Lle oca beste imi cizye-i ba Heb mhrlidr ald evrk- dde

Zti
Leb--lebdr ciger hniyle lle Niteki ek-i emmle piyle Muhibb Sanma ey serv ayagna ba komutur lleler Dmenine yapan uk- mestin kandr Ahmed

Sbit Riyz, llenin ilkbaharn hem odu hem de oca oldunu syler:
Berg-i ayn muntazam der-htm oldferg Lle old devletinde nev-bahrun od ocag

Paa H. Lle-Ate Lle, renginden dolay atee benzetilir:

Deildir lle yer yer zhir oldu andan ateler Zamne tutd arh- ftba tg-i kuhsr

Sbit, ise 'llenin oca atelere yansn' diyerek ona beddua eder:
erhalardan sinede bir tahta llem var benm N'eylerem atelere yansm oca llenn

Nef

la. Lle - Kzlba Oca Hayl Bey, llelerle bezenen her vdyi 'kzlba oca'na benzetir:

bilig-5/Bahar '97

238

Sebzeler ry-i zemini tutdu Osmn gibi Llelerle oldu her vd kzlba ocagxxix Ib. Lle - Ate-perest Oca Hayal Bey, llelerin, sahralarda 'te-perest ocan' yaktklarn syler: Sahrda yakt lle te-perest ocagn Glsen benefelerle ehr-ifrenge benzer . Lle - em' (erg) Lle renginden dolay em'e (era) benzer. Lle rasn ya 'mh- mihr-efrz'dan ya 'te-i efrhte'den ya da 'yaa benzetilen Jle'den yakar: Mh ekmi sinesine gn yzn evkiyle dg Lle dahi mh- mihr-efrzdan yakar erg Nect Be em '-i gl me 'ale-i llefrzn old Her biri te-i efrihteden yakt erg Ganiza.de Ndir arhun yregi yag mdur jleler 'aceb K 'andan erg- lle bulur byle iltihb Mesh 'erg- berk' ise lle mumunu parlatr: erg- berk klp em '-i lleyi ren Sed-y ra 'd klp em-i nerkisi bidr Fuzl Llenin, bahar meclisinde mum yakmas istenir: Demidr lle yaka bezrn-i bahra me 'al Gonca-i zenbak ola nerkise em 'i bli Bk Lle ise, 'em'-i mu'anber'ini yakar ve bostann zerinde anber saan bir bulutun olumasna sebep olur: Yine her lle bir em'-i mu'anber yakd ddundan Sehb- anber efn oldu peyd bustn zre Nef

Lleler gl bahesinde iret mumunu yakdktan sonra, zerlerine i taneleri pervaneler gibi der: Yakal glzrda iret ergn lleler stne pervneler gibi derler jleler Hayl Bey imenlikde lle bunca 'em' u erg' yakmasna ramen nergisin gzn 'humr ile hb'n tutmas dikkat eker: emende yakar iken lle bunca em' u erg Nin tutar gzn nergisin humr ile hb eyh Yatak odasndaki mumun sndrlmesi istenir. nk sevgilinin yznn evkinden dolay 'bal'indeki her lle nak bir 'me'al-i ren' yakar: ebistnunda itf eyle em 'i evk-i ryundan Yakar hlinde ki her nak- lle me'al-i ren Sbit Bel erbabnn vcudunda meydana gelen ve renginden dolay lleye benzetilen yaralarn her biri 'Mecnn erg'dur: Teni sad-pre erbb- belnn bg- rgdr Kim onun dgdan her llesi Mecnn ergdur Hayl Bey Lle ve gln seher rzgarnn mumu olmasndan dolay meclisin mumu 'yrn'a dman olur: Olmazd em 'i cem 'in yrna byle dmn Olmasa lle v gl bd- seher erg Nect Be Zindanda yanan "erg"lar da lleye benzetilir: Lleler zindan iinde gndzn yakar erg Bg bir st ak dil-gr zindn old gel Nect Be "Lle-i glzr"m al fanus iersinde bulunan mumu yakmasna sebep ise gece onu nnce gtrmektir: Gice nnce gtrmekdr murd var ise

bilig-5/Bahar '97

239

Al fns ire yakm lle-i glzr em' Riyz Ayrca lle, 'Gl Baba era'na benzetilir: Dg yalan sne-i abdla dg llenn Sanki Gl Baba ergdur erg llenn

Lle renginden dolay knaya benzer***:

Srmeden gzler kara eller hnadan lle-reng Fuzl Lleler serv ayagn bgda tutsa n 'ola kim Nev 'iy bg ile bend olmasa hnn tutmaz Nev'

Sbit
Llenin mumu yok etmesine almamaldr. nk muma faydalanmay sab vermektedir: Yele verse erg lle ne tan Ki verir em 'a intifay sab

L.Lle-La'lxxxi Lle, renginden dolay la'le benzer:

Khun ii ta pr olmad la'l-i lleden Old pr-hn kh-ken laldug h-u-nleden Zt

Ahmed Paa J. Lle - Engbn (Bal) 'Hnn lle' renginden dolay 'engbn'e benzer:
Biri gl biri benefe biri hnn lledr Biri kand oldu birisi ehd biri engbn meh

M. Lle - Seher Yeri Seher yeri renginden dolay lleye benzer:

Ruhun evki ile h itmi meger kim ehl-i mihr ey Seher yiri kzarm gkyzinde lle-gn olm

Hayl Bey K. Lle - Kna

ZtDevam edecek

KAYNAKLAR 1993 (Bu Kaynakaya makalemizin birinci blmnde yer almayan eserler de dahil edilmitir.) AGAH SIRRI LEVEND 1966 Ali ir Neva, II. Cilt Divanlar, Trk Dil Kurumu Yaynlarndan-Say: 244, TDK Basmevi, Ankara H DVANI 1994 (Hzr. Necati Sungur), Kltr Bakanl Yaynlan / 1617, Trk Klasikleri Dizisi / 32, Ankara AHMET PAA DVANI 1993 (Hzr. Ali Nihat Tarlan), Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 51, Trk Klasikleri / Divanlar: 3, Ankara-1993. AKARSU Kmil

AKTEPE M. Mnir 1954

Rumelili Za'f, Hayat, San'at, Eserleri ve Dvnndan Semeler, MEB Yaynlar: 2462, Bilim ve Kltr Eserleri Dizisi: 634, Aratrmanceleme Dizisi: 40, stanbul "Damad brahim Paa Devrinde Lleye Dir Bir Vesika" Trkiyat Mecmuas, C. 11, s. 115-130, stanbul

ARSEVEN Cell Esad Sanat Ansiklopedisi, 5 C. 1983 Mill Eitim Basmevi, stanbul

IK ELEB 1994

ME'R'-U'AR, nceleme, Tenkitli Metin (Hzr. Filiz Kl) 2 C, Baslmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi, Ankara

bilig-5/Bahar '97

240

BABR DVANI 1995 (Hzr. Bill Ycel), Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Say: 81, Hkmdar Dvanlar Dizisi, Say: 1, Ankara BAK 1935 Hayat ve iirleri c. 1 DVAN, (Hzr. S. Nzhet Ergn), Shulet Kitab Yurdu, stanbul

1952

Ahmed-i D', Hayat ve Eserleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlarndan, Trk Dili ve Edebiyat Zmresi No: 518, stanbul

FEHIM- KADIM 1991

Hayat, Sanat, Dvn' ve Metnin Bugnk Trkesi, (Hzr. Tahir zgr), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yayn - Say: 44, Ankara

BEL, smail 1985 NUHBET'L - ASAR LZEYL ZBDET'L - E'R, (Hzr. Abdulkerim Abdulkadirolu), Gazi . Yayn No: 62, Gazi Eitim Fakltesi Yayn No: 8, Ankara Bosnal Alaeddin SABT DVAN, (Hzr. Turgut Karacan), Cumhuriyet . Yaynlar No: 37, Sivas

FUZUL DVANI 1990

(Metni Baskya Hazrlayanlar: Kenan Akyz - Sheyl Beken Sedit Yksel - Mjgan Cunbur), Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 51, Trk Klasikleri / Divanlar: 5, Ankara

HAYALI DVANI 1992

1991

(Hzr. Ali Nihat Tarlan), Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 51, Trk Klasikleri / Divanlar 6, Ankara

Knal-zade Hasan elebi Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri 1989 TEZKRET'-UAR, c. I-II", ve Divannn Tenkitli (Hzr. brahim Kutluk), Metni (Hzr. Hseyin Ayan), AKDTYK, Trk Tarih Kurumu Atatrk niversitesi Yaynlar Yaynlar, XVIII. Dizi - Sa. 41, No: 583, Edebiyat Fakltesi Ankara Yaynlar No: 97, Aratrma Serisi No: 80, Erzurum KURNAZ Cemal 1988 Hayali Bey Divan Tahlili, CNAN 1994 Ankara Hayt, Eserleri, Dvnnn Tenkidli Metni KK Sabahattin (Hzr. Cihan Okuyucu), Atatrk 1988 Kltr, Dil ve Tarih Yksek BK ve Dvnndan Kurumu, Trk Dil Kurumu Semeler, Kltr ve Turizm Yaynlar: 570, Ankara Bakanl Yaynlar: 938, 1000 DLN Cem 1983 Temel Eser Dizisi: 140, Ankara Yeni Tarama Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 503, Ankara KNH'L-AHBR'IN TEZKRE KISMI 1994 (Hzr. Mustafa sen), Atatrk EKBER Ali Kltr, Dil ve Tarih Yksek H. 1343 Lgat-Nme Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi (Dehhud), C. 32, Tahran Yayn - Say: 93, Tezkireler Dizisi - Say: 2, Ankara ERTAYLAN smail Hikmet

CEVR, 1981

bilig-5/Bahar '97

241

LATF TEZKRES 1990

(Hzr. Mustafa sen), Kltr Bakanl Yaynlar / 1120, 1000 Temel Eser / 149, Ankara

NEDM- KADM DVANES (Hzr. Osman Horata), Kltr ve Turizm Bakanl 1987 Yaynlar: 833,1000 Temel Eser Dizisi: 133, Ankara NEFT DVANI 1993 (Hzr. Metin Akku), Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 51, Trk Klasikleri / Divanlar: 11, Ankara NESM DVANI 1990 (Hzr. Hseyin Ayan), Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 51, Trk Klasikleri / Divanlar: 1, Ankara

LESKOFALI GALB 1987 (Hzr. Metin Kayahan zgl), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlan: 830, Trk Bykleri Dizisi: 58, Ankara MESH DVANI 1995 (Hzr. Mine Mengi), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yayn - Say: 80 "divanlar Dizisi: 1", Ankara

Mrz-zde Mehmed SALM DVANI Tenkitli Basm 1994 (Hzr. Adnan nce), Ankara MO'N Muhammed 1992 An Indermediate Persian Dictionary, C. 3, Tehran Muallim Nci 1986 NEV, DVAN Tenkidli Basm 1977 (Mertol Tulum - M. Ali Tanyeri) stanbul . Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 2160, stanbul

ONAY Ahmet Talat 1992 Eski

OSMANLI ARLER, (Hzr. Ceml Kurnaz), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 684, Kltr Eserleri Dizisi: 55, Ankara

Trk Edebiyatnda Mazmunlar, (Hzr. Cemal Kurnaz), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar / 77, Ansiklopedik Eserler Serisi, Ankara

mer Bin Mezd 1982 MECMU'ATU'N-NEZA'R, (Hzr. Mustafa Canpolat), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara PAKALIN Mehmet Zeki 1993 Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, 3 C, Mill Eitim Bakanl Yaynlar: 2505, Bilim ve Kltr Eserleri Dizisi: 646, Szlk Dizisi: 2, stanbul P ALA skender 1989 Ansiklopedik Dvn iiri Szl, Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 54, Ankara. RYAZ DVANINDAN SEMELER 1990 (Hzr. Namk Akgz), Kltr Bakanl Yaynlar Ankara

MUHBB DVNI 1987 (Hzr. Cokun Ak), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 712, 1000 Temel Eser Dizisi: 129, Ankara NAL DVANI 1990

(Hzr.Haluk pekten), Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 51, Trk Klasikleri / Divanlar: 9, Ankara

NECAT BEG DVANI 1992 (Hzr.Ali Nihat Tarlan), Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 51, Trk Klasikleri / Divanlar: 4, Ankara NEDM DVANI 1972 (Hzr.Abdlbki Glpnarl), kinci Basm, nklap ve Aka, Ankara

SEFERCOLU M. Nejat 1990

Nevi Dvn'nn Tahlili, Kltr Bakanl / 1159

bilig-5/Bahar '97

242

Kaynak Eserler / 45, Ankara SKKER Hayat, Edeb Kiilii ve Divan 1994 (Hzr. Erdoan Erol), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yayn - Say: 89, "Divanlar Dizisi: 2", Ankara EMSEDDN SAM 1989 Kms- Trk, Enderun Yaynlar: 31, stanbul 1987Lugat- Naci, ar Yaynlar: 6, Lgatlar Dizisi: 2, stanbul EYH GALB 1993 (Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri, iirlerinin Umm Tahlili ve Divnnn Tenkidli Metni) I n, (Hzr. Naci Oku), Kltr Bakanl Yaynlar/1453, Trk Klasikleri Dizisi/21, Ankara EYH GALP 1992 Hsn Ak, (Hazrlayanlar: Orhan Okay - Hseyin Ayan), Dergh Yaynlar: 3, Trk Klsikleri: 1, stanbul EYH DVANI 1990 (Metni Baskya Hazrlayanlar: Mustafa sen - Cemal Kurnaz), Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 51, Trk Klasikleri / Divanlar: 2, Ankara 1990 eyhlislm Yahya Divanndan Semeler (Hzr. Ltfi Bayraktutan), Kltr Bakanl Yaynlar / 1136, 1000 Temel Eser Dizisi / 151, stanbul

YAHYA BEY, DVAN (Tenkitli Basm) 1977 (Hzr. Mehmet stanbul ZATI DVANI 1967

avuolu),

USL DVANI 1990 (Hzr. Mustafa sen), Aka Yaynlar, Genel Yayn No: 51, Trk Klasikleri / Divanlar: 7, Ankara Vak'anvis Rid Efendi 1992 Dvn'nn Tenkitli Metni, (Hzr. Halit Biltekin), Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara

I. Cild, (Hzr. Ali Nihad Tarlan), stanbul . Fakltesi Yaynlar No: 1216, stanbul 1970 II. Cild, (Hzr. Ali Nihad Tarlan), Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1987 III. Cild, Hazrlayanlar: Mehmed avuolu - M. Ali Tanyeri), stanbul . Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 3369, stanbul i . Jle; sabahleyin zellikle bahar mevsiminde yapraklarn zerine den ince nem. ii . Ayrca bu beyitte, lle-piyle (kadeh) mnasebetinedeinen Bk, ekil ve renk olarak birbirine benzeyenbu iki unsur arasnda; zerlerindeki damlacklarasndan da bir ilgi kurmutur. iii . Beyza, yumurta demek olup ir burada jleyi ekilynnden yumurtaya benzetmitir. v . Bugn bir ksm Afganistan bir ksm da Rusya snrlar iersinde kalan yukar Sind ve Horasanblgesinde, Kbil ile Yarkent arasnda kalan dalk bir memlekettir. Eski zamanlardan beri burada 'bedah' denilen yakut madeni karlmaktadr. ehrin adnn bu kelimeden geldii sanlmaktadr. ersinde kan bu madenden dolay edebiyatmzda ok gemektedir. v . Gney Arabistan'da Kzldeniz'e bitiik bir sahil ehridir. Bu blgede karlan inciler ok mehurdur. vi . Huten, in'in kuzeyi ile Trkistan topraklarna verilen isimdir. Bugnk snrlar ise Moolistan ve Manurya ile Sibirya topraklarnn bir blmnde kalr. M.S. X. asrdan itibaren Moollarn 'Hat' isimli kabilesi bu blgede yaad iin bu isimle anlmtr. Bazan bu blge 'Ht' veya 'Huten' ekillerinde de anlr. Hat, Ht veya Huten kelimesi klsik iirimizde daha ok h ve misk kelimeleriyle birlikte anlr. Bunun sebebi ise misk hlarnn bu blgede ok oluu ve miskin dier lkelere buradan nakledilmesidir. vii Bu beyitten eskiden gelinlere Huten miski srldn anlyoruz. viii . Eskiden kadnlar, ufak kymetli tatan oyulmu vidal kutu iine koyulmu ipek lifler arasna gbek miski ve misk ya koyarak gslerinde saklarm. Bu beyitte bu dete iaret vardr. ix . Nfe, misk hsunun gbeinden karlan veya kendiliinde kan gbek miskidir. Buna Farsada 'nfe-i mg-i Hoten (: Hoten miskinin nfesi)' denir. Nfe daha ok 'Tatar' kelimesi ile birlikte anlr. Bunun sebebi ise, miskin Anadolu'ya tatarlar tarafndan ve uzak diyarlardan getirilmesidir. x . Btn bu beyitlerden eskiden miskin krmz bir beze konarak saklandn anlyoruz.

bilig-5/Bahar '97

243

ir burada llenin krmz yapraklarnn dkldn geriye sadece sapnn zerinde, ortasndaki siyahln kaldn sylyor. xii . Burada lle-ihreler bileik ismiyle yzleri renginden dolay lleye benzetilen sevgililer kasdedilmitir. xiii Burada lle-hadler bileik ismiyle yanaklar renginden dolay lleye benzetilen sevgililerkasdedilmitir. xiv. Burada lle-ruhlar bileik ismiyle yanaklar renginden dolay lleye benzetilen sevgililer kasdedilmitir. xv . Burada lle-ruhn bileik ismiyle yanaklarrenginden dolay lleye benzetilen sevgililer kasdedilmitir. xv. P der-gil, aya amurda demektir. xvii . Ayrca bu beyitte, jlelerin erek lleyi donatmas, ona sevgilinin yanana yknmesinden dolay onu knamak iin de olabilir. nk 'donatmak' kelimesi sslemek anlam yannda knamak, hakaret etmek gibi manalara da gelir. Ve beyitteki mek ve yknmek ifadeleri de bu dncemizi te'yid etmektedir. Jalelerin bana mesi de lalenin utancndan ter iinde kaldn gsterir. xviii . Gmlek. xix zeri altn ve gm pullarla sslenmi, gelinlere mahsus ipekli kumatan drt ke perde. xx . Hindistanda dokunan bir nevi ince ve nakl yn kuma. Hind kadnlar bunu zerlerine elbise makamnda rterler. Trklerde ise ynden dokunmu ince kumaa derler. xxi . ste giyilen kaftan nevinden elbise. xxii . Cama eklinde de tabir olunup elbise demektir. xxiii . Elbise. xxv . Elbisenin altndan giyilerek bedenin yukar ksmn rten, ekseriyetle dizden yukar olup bazan da

xi

ayaa kadar uzanan ince amar. xxv . Bir eit kuma olup sof gibi mevcli ve lkerlidir. xxvi . Eskiden iran'da iret meclislerinde muteber kimselerin erefine kadeh kaldrmak ve tokuturmak gibi elbise yrtmakta detmi. u beyitte getii gibi: il gonca b-leb handn biyd- meclis-i h Piyle grem u ez-evk cme pre konem Ledr Mns: Pdiahn meclisi yadna piyle tutar, evkten gonca gibi gler dudakla elbisemi yrtarm. Klsik irlerimizin iirlerinde de elbise yrtmak, yaka yrtmak tabirlerine rastlanr. Ancak bu tabirler daha ok bir maksad ya da talihsizlii ifade ederken kullanlmtr. xxvii Elbise yakas. xxviii . Farsa el silecek bez, elbezi, yalk, mendil demek olan bu kelime stlah olarak ramazann on beinde yaplan hrka-i saadet ziyareti mnasebetiyle ziyaretilere hrka-i erif ziyaretini mteakip bizzat padiahlar tarafndan verilen mendil byklndeki tlbend. XXX . Dervi ise lleyi renginden dolay kzlbaa benzetirken, 'emen sahn'ndaki sseni ise ona hanerini ekmi Anadoluluya benzetmitir: Mukbil lleye ssen emen sahnnda rmler Kzlbaa eker san haner-i berrn- ser-tzi Dervi xxx . Kna esasen yeil renkli olup yakldktan sonra krmz rengi alr. XXX . Krmz ve deerli bir ss ta olup yakuta benzer. Rivayete gre aslnda ak bir ta olduu halde cier kanyla boyanp gnee braklr ve gnein etkisiyle krmz renge boyanrm.

bilig-5/Bahar '97

244

TAZE MLLET( i )

nsanlarn dnyay alglama ekilleri baka bakadr. Grlerini "bana gre, fikrimce, zannederim" gibi sluplar kullanarak ifade ederler. Grdklerini, yaadklarn veya hissettiklerini kendi gr ve kabullerine gre deerlendirip buna gre davranr ve tavr alrlar. Doru veya yanl ,eksik veya fazla bile olsalar, bu gr ve kabuller davranlarn temelini olutururlar. nsan topluluklarnn gelimi ekli olan milletler de fertler gibi kendi bak alarna sahiptir, hadiseleri "kendine gre" yorumlayp, ona gre davranrlar. Zamanla bu davranlar belli sluplara ve ekillere dnerek kalplar. Artk millete mensup fertler bu kalp veya temellere gre hareket ederler. Bazen de bu kalplar, milletin iinde bulunduu kltr dairesindeki dier milletlere yansr; artk kendine gre ince bulular, tavrlar ve slup birka milletin ortak mal olmutur. Bylece biriken kymetler medeniyeti ekillendirir. Medeniyetler, kendine zg (orijinal) bak alarna, inceliklere sahipse baka medeniyetleri de etkilemeye balarlar. Yine milletler kendine has bak alar ve davranlar gelitirebilecek canllklarn koruduklar surece, fertlerinin gayret ve kabiliyetleri, toplumlarn tekilatlandrp birlik beraberlik iinde belli hedeflere gtrebilme yeteneine bal olarak uygarla katkda bulunurlar. Deerlendirme ve tavr belirleme sknts balarsa baka medeniyetlerin davranlar kopyalanmaya balanr. Bylece milli yapda zlme balar. Baz milletlerde zlme ok ani ve hzl olur. Trk Milleti bu yapda olmakla beraber, ayn hzla toparlanabilen bir bnyeye sahiptir. Milletlerin uygarla olan katklar, bir veya birok alanda, baz asrlarda daha az, bazlarnda daha ok olabilmektedir. Katk ne oranda olursa olsun takdire ayandr. Baz milletler ve medeniyetler uygarla ok mhim katklarda bulunduktan sonra yok olup gitmitir. Bir bakma tarih bunlarn hikayesidir. Hem hizmet etmi, hem de yok olmam, dnya durduka da inallah varolacak milletimiz, insanla saylamayacak gzellikler hediye etmitir. Son asrlarda yaadmz skntlara ramen hizmetlerini srdrmeye devam etmektedir.

Ahmet ZAMOGLU
___________________________________

Milletimiz, bugn deiik corafyalarda yaayan halklara blnm, muhteem medeniyeti unutturulmu, dev gibi meseleleri devrald iin bunlarla boumak zorunda kalan bir millet

bilig-5/Bahar '97

245

haline gelmitir. Anadolu Trkleri yzyllarca sren savalardan sonra girdii anakkale ve byk zorluklarla kazand Kurtulu Sava' nda yetimi evlatlarnn, zellikle aydnlarnn byk bir ksmn kaybetmitir. Trkiye Cumhuriyeti kurulduundan beri bu yaralar sarmaya, fakir den halk kalkndrmaya almaktadr. Trkistan Trklerininse 1917 ihtilali sonrasnda nderleri, aydnlar yok edilmi, milyonlarcas z yurtlarndan zorla baka lkelere g ettirilmitir. Trk Milleti'nin top yekun Ruslatrlmas iin dil, din, tarih ve medeniyetimiz yozlatrlmaya ve unutturulmaya allmtr. Her alanda Rus alkanl ve davranlarnn sokulduu bu dnemde Trkistan'da iki ime yaygnlam, kadn erkek ilikilerinde babozukluk balam, Trk ailesi, bozulmaya allmtr. Trk Mimarisi ve zevki sonucunda ortaya kan klasik ayakyolu (TDK TRKE SZLK: 92) blmleri, yeni yaplan inaatlarda grlmez olmutur. Bunun yerine alafranga tuvalet dediimiz tuvaletler hzla yaygnlatrlmtr. Medeniyet, birbirine bal davranlarn bir btn olduundan, temizlik konusundaki bozulma kltrmzn baka alanlarnda da erozyona yol amtr. O gnlerde bu tahribata itiraz edenler ldrlmekten kurtulabilirlerse mr boyu alma kamplarnda tutuluyordu. Trkiye Trklerinin ksmi bir toparlanma donemi geirdikleri 1990 sonrasnda bir ksm bamsz devletlerine kavuan Trkistan Trkleri son yetmi yln ve geen asrlarn ar askeri, siyasi, iktisadi ve medeni meseleleriyle kar karya kalmlardr. ster bamsz, ister zerk, karde, barda btn halklar, dnyann neresinde olurlarsa olsunlar, Trk Milleti'nin ayrlmaz birer parasdr ve onun medeni mirasnn varisidirler. Geen asrlarda sahip olduumuz bilgi, grg ve tecrbelerimizi, maruz kaldmz dmanlk, kendi sknt., blnmlk ve zafiyetlerimizden dolay bu asra laykyla aktaramasak bile bu gerek deimez. Trkln medeniyete yaptklar snrsz hizmetleri kamil manada bilinmese ve bilinenleri de bakalar sahiplerse bile biz, bir byk medeniyetin sahipleriyiz. Trk slam Medeniyeti adn verdiimiz bu medeniyetin insanla yaptklar en nemli hizmetlerden biri temizlik alannda olmutur. Yetkili herkesin hakkmz teslim ettii byle nemli bir konuda, bizim neden uygulama

noksanlklarmzn olduunu, batnn bu alanda bizim nmze nasl getiini veya geer gibi grnp hala bize ulaamadn aratrmamz gerekir. Her medeniyetin olduu gibi, bat Medeniyeti'nin de kendine zg bir temizlik anlay vardr phesiz. Ancak nedendir bilinmez en nemli temizlik malzemesi olan su bolluuna ramen Avrupallar temizlikte su kullanmasn ok ge renmilerdir. Hristiyan sofular ortaan ilk devrelerinde ykanmazlard. Azizelerden Elizabeth, bu zevkten ylesine hulusi kalple kanyordu ki,kirden kokmaya balam, etrafndakiler dayanamaz hale gelince onu banyo etmeye zorlamlard. Fakat baarlar pek sudan oldu, nk kadncaz suyla temasa gelir gelmez banyodan dar frlad; iledii gnahtan dolay tvbe, istifara balad. (KEMMERCH, 1968: 119) mparator III. Friedrich'i.n Tuttlingen'i ziyaret arzusu, ehrin pek pis oluu dolaysyla akim kald. 28 Austos 1485'te mparator, Tutlingen'de az kald, atyla birlikte sokan amurlarna gmlp kalyordu. Ancak 1531'de Parisliler evlerinde birer hela ve lam yaptrmaya mecbur tutuldular. Bu tarihe kadar bu vazifeyi sokaklar gryordu. Almanya'nn birok yerinde sokaklar kirletme adeti 17. yzyl ortalarna kadar srd (KEMMERCH: 120). 1697 ylnda bile bir polis raporuna nazaran, Paris Halk, btn kirli sular, sidikleri, her eit pislikleri gece gndz pencerelerden sokaa (XIV. Luis dnemi) boaltyorlard (KEMMERCH: 121). Avrupa'da 18. asrn sonlarna kadar evlerde ayakyolu veya ona benzer bir mekan yoktu. htiyalar, kapal, ayr bir mekan aranmakszn klozetlere yaplyordu. Braknz evleri, saraylarda dahi koskoca asilzadeler ayaklarna getirilen kaplara defi hacet ediyorlar, sklmyorlard.(ii) Sonra da bu kaplar pencerelerden aa boca ediliyordu. Ftr apkann k sebeplerinden biri de bu pislikten saknmak idi. Avrupay resmen ziyaret eden ilk Osmanl Padiah Abdlaziz Han iin zel konaklar tahsis edilmi ve aylarca karlama provalar yaplmt. Buna ramen Trk Heyeti'nin kendilerine tahsis edilen Paris'teki konaa ilerlerken burunlarn tutup, yzlerini buruturmalarna kimse anlam verememiti. Halbuki ortalktaki koku onlar buna mecbur etmiti. Batllar asrlarca bu kokular duymamak iin eitli kokular kullandlar. Parfm sanayileri

bilig-5/Bahar '97

246

de bu ekilde geliti. Bugn hanmlarmzn bu kokulara, parfm ielerine hayranlk duyacak noktada bulunduklar da bir vakadr. Avrupa'ya; Almanya, Avusturya ve Hollanda'ya almaya gnderdiimiz iilerimiz yerletirildikleri evlerde ayakyolu ve banyo bulamam, bunlar yeniden ina ve ilave etmek zorunda kalmlardr. nk yerletirildikleri bu evler halen de kullanlan klasik evlerdi. Gnmz Avrupa's prl prl gibi gzkse de gerek temizlii evlerde kpek besleme alkanl yznden yakalamalar zaman alacaktr. Temizlik, Trk slam Medeniyeti'nin en nemli konularndan biridir. Baz yazarlar, suya ok fazla nem verdiimiz iin medeniyetimize "Su Medeniyeti" adn vermitir. Suya dknlmz asrlarca ayplanmtr. Bat klasik eserlerinde sk sk ykanmaktan beynimizin suland bile yazlmtr. Tam bir gnl rahatlyla ifade edebiliriz ki temizlenmeyi, suyu kullanmay, ykanmay, taharetlenmeyi insanla reten bir millet varsa o da Trklerdir. Belki de saf ve temiz bir millet olduumuz iin temizlikle ilgili maddi manevi olaanst bir mirasa sahibiz. Trk mitolojisinde suya nem verilmitir. Destanlarmzda, masallarmzda ve efsanelerimizde ska sudan sz edilir. Daha Cengiz dneminde suyun kullanlmas ve temizlikle ilgili kanunlar karlmtr. Tarih iinde dnyann sz daarcna "Trk Hamam" gibi bir kavram yerletirmiizdir. Dnya bizi, her ke bandaki emelerimizle, camilerimizin yan banda grl grl sular akan adrvan ve abdesthanelerle, edephanelerle (DANMEND, 1982: 25) Trk Evlerindeki ayakyolu,hamam ve guslhane dolaplar ile tanmtr. lk grdklerinde bir ey anlamadklar bu dolaplarn ilevini rendiklerinde ok armlar, "Turkish Bath" dedikleri hamamlarmz etrafnda oluturduumuz kltr tanmaya baladklarnda cehaletlerini anlamlar ve maruz kaldklar hastalklarn tedavisinde temizliin nemini kavramlardr. Kpeklerin yemek yedii kaptan yemek yemediimizi skunet ve temizlii bozmamas iin evlerimize hayvan sokmadmz, darda giydiimiz ayakkabyla evin st kesine kmadmz grmler, nceleri bunu garip karlarken yava yava takdir etmeye balamlardr.

Trkler pek gzel uyum saladklar slam Dini'ni kendilerine gre anlayp yaadlar. slamiyetin temizlik anlaym ve emirlerini kendilerine gre yorumladklar iin bu konuda ayn medeniyet dairesi iindeki Araplardan ok daha ileri gittiler. slamiyet'te maddi ve manevi temizliin birlikte dnlmesi, taharet ve nezafete nem verilmesini, temizliin bir ksm ibadetlerin girii, anahtar ve n art olmasn ok iyi deerlendirdiler. Gerekten de temiz olunmadka, taharetlenilmedike baz ibadetler yerine getirilemiyordu. Peygamberimiz (S A.V) "Namazn anahtar temizliktir'Ve "Temizlik imandandr" diyordu. Bylece hemen her gn hamama gidilmesi, kylerde dahi mutlaka bir hamamn bulunmas, mutfak temizliine nem verilmesi, yemeklerin tertemiz oluu, yemekten nce ve sonra ykanlmas, misafirlere sofradan kalknca scak su ve sabun getirilmesi (baz evlerde gl suyu getirilmesi), cami civarlarnda bakcl edep hanelerin bulunmas, vcut, el, az, trnak, sakal ve byk temizlii gibi konular Trk Milleti'nin yorumuyla insanln dikkatine sunulmu oldu. yle ki Mslmanlara yol gsteren lmihal kitaplarnn ilk blm iman ise hemen ardndan gelen blm temizlie ayrlyordu. Batllar, geen asrlarda kendi medeniyetlerinde grebildikleri eksiklikleri gidermeye altlar. Bunda baarl da oldular. Milletlerin medenilik llerinden biri olarak kullandklar su, sabun veya tuvalet kad miktarlarn kstas olarak kabul ettirdiler. Tarihin garip bir tecellisi olarak nesillerimiz temizlik kltrn yaayarak renemez hamam ve ayakyolu kltrmz, milli ve dini bilgilerin aktarlamay sebebiyle yok olurken, Avrupallar temizlikte yol aldlar. Vcut ve az temizliinde, sabun kullanmada bizden ileri gittiler. Ancak hayvanlarla i ie yaamalar ve kullandklar ayakyolu biimi yznden temizlikte istenilen ilerlemeyi salayamadlar. Geri teknoloji ve desinatrlk ok gelitii iin, kendilerine gre harika tuvaletler yaptlar. Ancak nedense donlarndaki pislik kalntsndan bir trl kurtulamadlar. ADS ve HIV virslerinin kyla klozet eklindeki zerine oturularak kullanlan tuvaletlerin dierlerine gre daha salksz olduu ortaya kt. Avrupa tuvaletlerinin salkszlnn farkna varrken biz

bilig-5/Bahar '97

247

Trkler temizlikte kendi ulatmz seviyenin de , altna dtk. Avrupal seyyah Grelot 1680 ylnda bizim edep hane denilen umumi tuvaletlerimiz olduunu, bunlarn temizlikilerinin bulunduunu yazarken (DANMEND) gnmzde biz umumi tuvaletlerimiz, "Aslan yatandan belli olur"sz gereince olmas gereken yere getiremedik. Ve Avrupa'nn tuvalet biimine ve taharet ekline itibar etmeye baladk. Trkiye'ye kendi elimizle soktuumuz bu kt alkanlk Trkistan'a Ruslar marifetiyle girdi. Onlarn souk havada bile ykanma alkanl mspet bir davran olarak bnyemize girerken, Avrupa'dan aktarp bizi de altrdklar klozetli tuvalet adetine maalesef bizler de altk. Kanser vcudumuzda yaylmaya balamt. Kanaatimizce Ruslarn Trkistan'da yaptklar en byk ktlklerin biri gzelim Trk Ayakyolu'nu unutturup, yerine suyu olmayan, sadece katla temizlenilebilen bir tuvalet (iii) alkanln getirmeleridir. Maalesef Ruslar aj'akyolu kltrmz getirmeleridir. Maalesef Ruslar ayakyolu kltrmz unutturdular. Biz Trkler bu yeni tuvaletlere "alafranga hela" yani Frenk'in helas demiiz. nk bizim kendimize has bir tuvalet anlaymz ve mekanmz vard. Trk ayakyolunda insanlar, bedenlerine en uygun, yani ergonomik ekilde ihtiyacn giderir. Sonra sol eliyle yan bandaki musluktan akan suyla gcr gcr temizlenir, (iv) Defi hacet yere melerek yapldndan tam bir boaltma ilemi sz konusudur ve salkldr. Bu ekilde prostat ve benzeri hastalklardan korunulmu olur. Hibir yerimiz bakasnn oturduu yere dokunmaz. ncesinde ve sonrasnda bol su dkerek kendimizi ve ayakyolumuzu tertemiz tutabiliriz. nas, kullanm, kullandktan sonra mekann temizlii ok kolay, edep ve haya gerei kaps kapal olan bir tuvalet bedene ve ruha shhat verir. Ayakyolumuz ieri girilirken ve brakldnda tertemiz olursa evlerimiz de tertemiz ve kokusuz olur. Trkiye'de hzla yaygnlaan Alafranga helalara dikkatinizi ltfediniz. ster kullanlmak zere, isterse " O da bulunsun" veya "htiyarlkta lazm olur" dncesiyle ina edilsin, evlerimize bu Frenk icad sokulmaktadr. Unutulmasn ki be vakit namaz iin abdest alan, ykanan vcutlar asla byle bir gvenceye ihtiya duymaz. Maalesef

yeni yaplan binalarda sadece bizim kltrmze yabanc bu tuvaletler vardr. Modann ok abuk tesirinde kalan baz zayf karakterli insanlarmz gzelim Trk ayakyolunu iptal ettirip veya yaptrmayp bizleri batnn tnekliine mahkum etmektedirler. Bu grleri banazca bulanlar olabilir. Onlara Krgzistan1 da, Bikek' de, Filarmoni binasndaki kaplar, suyu, tuvalet kad olmayan umumi tuvaletleri gstermek isterdim. Krgz kardelerimizi asla sulamyorum: Onlar, kltrlerini korumak istemi, ancak baaramamlardr. Eski Sovyet snrlar iindeki kardelerimizin ou ayn durumdadr. Eer temizlik ve salk istiyorsak Trk ayakyoluna dn yapmak zorundayz. Bunun iin de nce klozetlerden kurtulmamz gerekmektedir. zellikle Trk Devlet ve Topluluklarndaki kardelerimiz bu konuda daha titiz olmaldr. Grl grl sularn akt, Aladalarn eteklerindeki kardelerimiz bu konuda bir ihtilale hazrlanmaldr. Trk Dnyasnda yeni yaplmakta olan binlerce eve, mesela Krm'daki kardelerimiz yaptklar evlere mutlaka bizim kltrmze daha uygun Trk Tuvaleti'ni katmaldr. Bu yeni mekanlar bize daha fazla temizlik, kokusuz ve salkl bir hayat ile zaman tasarrufu salayacaktr. Rus kltrnn kt bir kalnts olan herkesin bir arada, rlplak suya girmesi, tuvaletleri kapsz yerde ihtiya grlmesi, gibi alkanlklar terk etmenin ve bu konuda da zmze dnmenin zaman oktan gelmitir ve gemektedir. En azndan her iki trdeki ayakyolunu yan yana ina edip, aradaki farkn grlmesi salanmaldr. zetle ayakyolu ve hamam kltrmz yeniden canlandrlmaldr. (v) Grsel ve yazl basm bu konuda srarl olursa bu medeniyet aybmz ortadan kalkacaktr. Medeniyetimizin bu kk ayrntlar zerinde durulmazsa, daha birok alanda da kaybetmeye devam edeceimizi bilmemiz gerekir. Trkiye'de sabun, su ve tuvalet kad sknts olmad iin imdilik tehlike olarak grlmeyen alafranga tuvaletler, Trkistan' da bir medeniyet ayb olarak karmzda' durmaktadr ve bu ayp hepimizindir.

bilig-5/Bahar '97

248

AIKLAMALAR
(i) Trkistan'da " taze " sz " temiz " anlamnda kullanlmaktadr. Burada her iki anlamyla kullanlmtr. (ii )Trkistan'da " taze " sz " temiz " anlamnda kullanlmaktadr. Burada her iki anlamyla kullanlmtr. (iii)Bu lkelerde tuvalet kad yaygn olarak bulunmad iin tuvaletlere konulan kitaplarn sayfalar ayn amala kullanlyor. Tabii olarak bu katlar birikiyor. (iv) Sa el ekmek ve yemek yeme iin kullanldndan taharette kullanlmaz. (v) Burada Sivas yresindeki hamam kltrn aratran Mjgan er ve Hamam Kltrn bizzat yaatarak btn canllyla devam ettiren Kastamonu Tosya ilesi halkn yad etmeyi zevkli bir vazife addediyorum.

DPNOTLAR Da Grelot, 1680 relationnouvelle d'un Voyage de Constantinople, Paris. Maks Kemmerich, 1968 Tarihte Garip Olaylar, Varlk Yaynevi, stanbul.

Danimend, smail Hami 1982 Garb Menba'larna Gre eski Trk seciye ve Ahlak, 3. Bsk., stanbul, stanbul Kitapevi,

TDK Trke Szlk, Geniletilmi 7. Bask,

bilig-5/Bahar '97

249

LEVC YAKLAIMA GRE MEDYA VE SYAS SSTEM ARASINDAK LKLERN TARH BOYUTU

Giri
Medya ve siyas sistem arasndaki ilikilerin nitelii, siyas iletiim alannda alan aratrmaclarnn merkez ilgi odan oluturan bir konudur. Medya ile siyas kurumlar ve aktrler arasndaki ilikiler, etkileimler ve bamllklarn aratrlmasnda ilevci yaklam nemli imknlar sunar. levcilik, "toplumu oluturan unsurlarn her birinin kendine zg ilevinin olduunu, btn bu unsurlarn karlkl bamllk ilikisi iinde ilev grd iin hibir unsurun yalnz bana btn belirleyici bir zellie sahip olmadn kabul eden bir yaklam" olarak tanmlanmaktadr (DEMR VE ACAR 1993: 188-189). levcilik, belirli varsaymlardan hareket eder. Bu varsaymlardan biri, toplumun fonksiyonel bir birlie ve btnle sahip olduudur. Fonksiyonel birlik olarak adlandrlan bu kavrama gre, toplumu oluturan btn unsurlar arasnda srekli atma durumunu nleyen bir uyum yahut uyumlu bir ibirlii sz konusudur. Toplumun fonksiyonel birlii varsaym bir baka varsaym daha iermektedir. Evrensel ilevcilik olarak adlandrlan bu varsayma gre toplumu oluturan unsurlarn her birinin kendine zg bir ilevi vardr. Bu iki varsaymla balantl nc varsaym, fonksiyonel zorunluluk varsaymdr. Buna gre toplumun ilemesi iin, toplumu oluturan unsurlarn kendine zg ilevlere sahip olmas zorunludur (TOLAN 1985:263-264). Bir toplumda medyaya yklenen ilevler rejimden rejime farkllklar gstermektedir. Sosyal ve siyas yapdaki farkllklar, gazetecilik meslei, medya kurumlan ve gazetecilerin stat, rol, imtiyaz ve sorumluluklar, gazetecilik anlaylar konularnda deiik dncelerin ortaya kmasna neden olmutur. Fonksiyonel analizin temel hedefi, toplumun oluturan unsurlardan birinin toplumun ilemesine ne lde katkda bulunduu veya bulunmadn ortaya karmaktr. Sistem dncesi, ilevcilie dayal bir teorik analizin merkezi ilgi odan oluturur. Bunun yannda, ilevcilie dayal bir analizde neden-sonu ilikileri tersine evrilir. levci yaklam, sosyal bir fenomeni belirli bir nedene dayandrmaktan ok sistemin devamm ve istikrarn temin etmek iin sistemi oluturan ge-lerin hangi ilevleri yerine getirmesi gerektiini inceler. levci analiz, sosyal eylemin nedenlerini or-taya karmay deil aksine sistemin devam asn-dan sosyal eylemin neminin

Dr. Murat Sadullah EBI ___________________________________ Gazi . letiim Fak. Aratrma Grevlisi

bilig-5/Bahar '97

250

belirlenmesini hedef-ler. levci yaklam, sosyal eylemin nedenlerinden ok sonularn veya etkilerini sistemin istikrarna katklar asndan analiz edip yorumlar (KUNCZK 1988: 57). Bu aratrmann amac, ilevci yaklam erevesinde medya ve siyas sistem arasndaki ilikilerin tarih arka plnn incelemektir. Medya ve siyas sistem arasndaki ilikiler toplumdan topluma rejimden rejime deiiklik gsterir. Zaman, zemin ve artlarn belirledii bu ilikiler tarih adan aamada ele alnp analiz edilebilir: 1. Mutlakyet, 2. Merutiyet ve 3. Parlamenter Demokrasi.

Mutlakyet
Fikr esaslarnn olumasnda Niccolo Machiavelli (1972) (1469-1527) ve Thomas Hobbes (1970) (1588-1679) gibi mutiak dnrlerin nemli katklar olan Mutlakyet, iktidar yetkilerinin kaytsz artsz tek elde topland, siyas otorite zerinde geleneksel veya yasal snrlamalarn bulunmad, otoritenin merkezilemi bir devlet eliyle en geni alana yayld bir ynetim biimi olarak tanmlanabilir. Monari''nin bir biimi olan mutlak monari, tarih srete temsilciler meclisinin hkmdarn yetkilerine zellikle mal konularda snrlamalar getirdii temsil monari, hkmdarn iktidar yetkilerinin anayasa ve parlamento ile snrlandrld merut monari eklinde ortaya kmtr. arlk Rusyas dnda ideal tip olarak mutlak monari rejimine tarihin hibir dneminde ulalamamtr. deal anlamda mutlak monari'nin ltleri, soylularn ve kilisenin imtiyazlarnn kaldrlmas, parlamentonun feshidir. Bu idealler ksmen spanya'da, zellikle Richelieu (1624-1642) ve XIV. Ludwig (16611715) Fran-sasnda gereklemitir (GElSS 1993: 357). Siyas bir ynetim biimi rejim olarak mutlakyet, baz nermelere dayanmaktadr: Ayn zamanda mutiak devlet felsefesinin esaslarn oluturan bu nermeler yle sralanabilir: nsann doas ile ilgili nermeye gre, birey iinde yaad toplumun bir parasdr. Birey, sahip olduu gc ancak toplumun bir esi olarak kuvveden fiile geirebilir ve deerlendirebilir. Sosyal bir varlk olan birey, tek bana eylemde bulunduunda etki alan snrldr. Buna karlk toplumun bir yesi olarak eylemde bulunan bireyin hedef ve karlarna ulamas ihtimalinin ok ykseldii g-

rlr. Devletin doas ile ilgili ikinci nermeye gre devlet her konuda bireyden nce gelir. Mutiak anlay bireyden ok devlete nem verir. nsanlar ancak dev-letin varolduu bir toplumda mutlu ve huzurlu olabilir, hedeflerine ulaabilirler. Devletin olmad bir toplumda birey, ilkel bir varlk olarak hayatn srdrr. nsanlar, devletin ve egemenin mutlak otoritesine boyun emeli, devlet ve egemen iin yaamaldrlar. Devlet ve birey arasndaki ilikileri aklayan nc nermeye gre devlet bireylerin kiisel geliimi iin zorunlu bir varlk olarak kabul edilmektedir. Mutiak devletin temel hedefi tebaasnn mutluluunu temin etmektir. Tebaasnn saadeti iin devlet sadece genel gvenlii salama ve dzeni korumakla yetinmez. Bu hedefe ulamak iin mutiak devlet, tebaasmn fizik ve zihn yeteneklerinin geliimine de katkda bulunur. Eylemlerinin nesnesi olan bireyin mutluluunu salamada mutiak devlet, snrsz yetkilerle donatlmtr. Bu yzden mutiak devletin tebaas olan birey, kendi kendini gelitirme hakkna sahip deildir. Devlet, bireyin geliiminde, hedefleri ve aralar belirleyen, bireyin stnde mutlak ve snrsz yetkilere sahip bir gtr. Birey, egemenliinin kaynan ilhi iradeye balayan, dnyev hkmranln ilh temsilcilik argmanyla merulatran hkmdarn keyf icraatlarna boyun emek zorundadr. Birey, devlet ve egemen karsnda hibir hakka ve zgrle sahip deildir. Mutiak devlet ve egemen, tebaas zerinde kesin bir tahakkm kurmulardr. Bilginin ve gerekliin doas hakkndaki drdnc nermeye gre bilgiyi ve gereklii anlama, kavrama, idrak etme, bilme ve deerlendirme imtiyaz ilhi irade tarafndan sadece yneticilik ilevini stlenebilecek kudret ve yetenee sahip az saydaki bilge'ye ihsan edilmitir. Sekinci bir yaklam benimseyen mutiak felsefe, bilginin zihn bir urann sonucu elde edilebileceini kabul etmekle birlikte bireylerin, bilgiyi ilemede doutan ayn zihn yeteneklere sahip olmadn ileri srer. Bu ne"denle devlet, toplum ve bireylerin sadece bilge kiilerce, yani hkmdarlar tarafndan ynetilebilecei savunulur. Mutlakyetle idare edilen Ortaa Bat Avrupasnn merkezi devletlerinde siyas sistem ile basn arasnda hkmetme ve tbi olmaya dayal bir iliki vard. Mutiak devletin banda snrsz yetkilere sahip, ahsnda devleti temsil eden bir

bilig-5/Bahar '97

251

hkmdar bulunmaktayd. ktidarn mutlak sahibi olan egemen, "arcana rei publica"; yani "devlet srlar" anlayna gre devleti ynetmekte; iktidar yetkilerini kullanmada btn dier karlarn tbi olduu mutlak devlet egemenlii dncesini izlemekteydi. Mutlakyet dneminde siyas kurumlar ve aktrler ile basn arasndaki alan kesin biimde ayryd. Bu durum siyas kurumlarn, aktrlerin ve basnn birbirleriyle ne ilevsel ne de kiisel ilikilere dayal bir etkileimde bulunmasna nlyordu. Mutlak devletlerde basn, toplumu oluturan gelerden biri olarak kabul edilmedii iin toplumun ilemesinde basnn varlna ihtiya duyulmuyordu. Basn siyas sistemin bir unsuru veya paras olmaktan ok, deta siyas srelerin ve olaylarn dna itilmi bir konuma sahipti. Mutlakyette siyas kurumlar, aktrler ve basn arasndaki ahs ilikiler de yok denecek kadar azd. Mutlak devletin bandaki hkmdar, verdii siyas kararlara meruiyet kazandrmak iin kamuoyunun, gazetelerin ve gazetecilerin onayna veya rzasna ihtiya duymuyordu. nk mutlak merkez devletlerde hkmet politikalar, kamuoyunda ve basnda tartlmadan byk bir gizlilik anlayyla kapal kaplar ardnda soylular tarafndan belirleniyordu. Siyas kararlarn alnmas ve iletilmesinde mutlak devlet, lke iinde kolluk kuvvetlerinden lke dnda da elilerden oluan zel bir iletiim andan faydalanyordu. Siyas kurumlar ve aktrler arasndaki bilgi ak, lke iinde devlet memurlar tarafndan dorudan ilgililere teslim edilen krallk emirnameleri, lke dnda ise eliler ve zel kuryeler aracl ile saraydan saraya iletilen mesajlarla salanyordu. ve d politika, kamuoyunun kontrol, destei ve rzas olmakszn, kamuoyunun; bilhassa basnn grleri gz ard edilerek yrtlyordu. Siyas kararlar, byk bir gizlilik anlay ierisinde alnyor ve uygulanyordu. Bu yzden, mutlakyet dneminde hkmdarlar ve siyas kurumlar basna erime ihtiyac duymuyorlard. Kendi zerk iletiim dzenini kuran mutlak devlet, bilgi salama asndan basna baml deildi. Mutlak devletlerdeki iletiim dzeninin zerklii bir taraftan soylu bakanlar ve diplomatlarla soylu olmayan gazeteciler arasndaki snf farkllklaryla temin edilen bir gizlilik anlayna dayanyordu. Bu snf farkll, ieriye ynelik olmasa bile darya ynelik bir gizlilik anlayn da mmkn

klan bir tr sosyal mesafenin garantisiydi (KEPPLDSFGER 1992: 13-16). Mutlak devlet ve basn arasndaki iliki son tahlilde hkmetme ve itaat etmeye dayal bir ilikiydi. Mutlak iktidar elinde toplayan hkmran, basn zerinde mutlak bir sansr imtiyazna sahipti. Mutlakyetin fikr esaslarn formlletiren Hobbes, en nl eseri olan "Ejderha"da (Leviathan) hkmrann basn ierikleri zerindeki sansr hakkn u ekilde ifade etmektedir (HOBBES 1970: 161): "Egemen, barn salanmasna veya bozulmasna yol aabilecek eyler konusunda da karar verme hakkna sahiptir. Egemen, neyin, ne zaman yaynlanacan, halkn ne zaman, hangi artlar altnda ve kimler tarafndan bilgilendirileceini, hangi kitaplarn yasaklanmas gerektiini ve bu i iin kimin grevlendirileceini belirleme hakkna sahiptir". Hobbes, hkmrana tand sansr hakkm, i savan devlet, toplum ve bireyler asndan yol aabilecei tamiri mmkn olmayan zararlarn nleyecei gerekesiyle merulatrmaktadr (HOBBES 1970: 161): "nsanlarn eylemleri fikirlerine dayanr; bir devlette bar ve birlik salanmak isteniyorsa insanlarn fikirleri iyi bir ekilde kontrol edilmeli ve ynlendirilmelidir'''. Mutlakyet dneminde basnn mlkiyet yaps konusunda ikili bir uygulama vard. Basn, devlet veya zel mlkiyetin kontrolndeydi. Gereklii ve bilgiyi bilme konusundaki tekelci tavrn, ilh iradenin ihsan gerekesine balayan egemen, basnn reel gereklii tahrif ve tahrip ettiine inanyordu. Bu nedenle mutlakyet dneminde gazete ve dergi yaymlamak, hkmrann iznine balanmt. Bu ruhsat sistemi, gerekliin hkmrann kendi yorumundan farkl ekilde kamuoyuna iletilmesini engelleyen bir mekanizmayd! Basnn varln srdrebilmesi, hkmrann iradesine balyd. karlaryla atan bir durum sz konusu olduunda egemen, gazete veya dergi yaym iin verdii ruhsat, keyfi olarak iptal edebiliyordu. Egemen, kendi kontrolndeki resm gazetelerin yayn politikasn dorudan ynlendirirken, editoryal ynetimine tavsiye ederek yerletirdii gazetecilerle de zel mlkiyet medyasnn yayn politikasn gdmleyebiliyordu. zel mlkiyetin kontroln-deki baz gazete veya dergiler de mali yardmlarla kayrlyordu. Mutlakyet basm, hkmrann hedef ve karlarna ulamada, tebaas zerindeki tahakkm kurmada kulland vaz-

bilig-5/Bahar '97

252

geilmez bir arat. Basn, mtemadiyen mutlak iktidar sahibinin grlerine yer vermeli ve politikalarn desteklemek zorundayd. Belirlenmi erevelerin dna kp yayn yapan medya sahipleri, yayn organlar ve gazeteciler derhal cezalandrlyordu. Bu tr rejim-lerde egemen deer, kural, ilke ve davran kalplarndan saptnda, hkmdarn basn yaptrmlarla cezalandrmas meru ve hakl saylmaktayd. Mut-lakyet rejiminde kitle iletiim alan, devletin, hkmdarn ve kilisenin mutlak kontrol altndayd. Bu kontrol, e-gemenin hkmranlk hakk ve sarayn kamuoyundaki zararl dncelere kar korun-mas gerekesiyle merulatrlyordu. Mutlak devletin basn, gazetecileri ve ierikleri kontrol et-mek i-in kulland dier aralar da yle sralanabilir: Devlet, hkmdar, devlet memurlar, soylular ve kilise aleyhine yaplan siyas ve ideolojik ie-rikli yaynlarn sansr edilmesi, kat yasal dzenlemeler, ierik retimi srecinin dorudan devlet tarafndan kontrol, gazeteleri toplatma ve kapatma, yayn ruhsatlarn ve imtiyazlarn iptal etme, medya mlkiyeti konusundaki snrlamalar ve yasaklamalar, abone yasa, yabanc yayn organlarnn yasaklanmas, gazetecilik mesleine giri artlarn devlet eliyle dzenleme, gazetecilik mesleine ynelik zorunlu davran kurallar getirme, gazetecilere meslek yasa getirme, hapis ve para cezalar uygulama, gazetecileri yurt ii ve d srgne gnderme, yayn srelerine kstlamalar getirme, matbaac ve gazetecilerin ye olduklar devlet gdml meslek rgtleri kurma, gazete vergisi, depozit yatrma zorunluluu, abone cretlerinin yksek tutulmas gibi vergi ve benzeri ekonomik yaptrmlar uygulayarak gazeteleri mali ynden skntya drme, editoryal kadronun dorudan hkmran tarafndan atanmas. Mutlak devlet siyas kararlarn alnmas ve iletilmesinde basna muhta olmad gibi basn da bilgi kayna olarak siyasete gerek duymuyordu. 17. ve 18. yzyl gazetelerinde siyas ierikli haberler yer alsa bile, bu yaynlarda olaylar, ta giyme trenleri, isyanlar, igaller ve savalarn yzeysel biimde deerlendirilmesi sz konusuydu. Aklclk, eitlik, bireycilik, halk egemenlii, ilerlemeye duyulan olumlu inan, ferdin snrsz iyiletirme yetenei, kanunlarn ve ceza usullerinin yumuatlmas ve insaniletirilmesi, toplumun refah ve eitim seviyesinin ykseltilmesi, ikencenin kaldrlmas, kleliin eletirilmesi ve kle ticare-

tinin yasaklanmas, sertlik ve tebaalk sisteminin kaldrlmas, yasal ve brokratik iktidar, yasalar nnde eitlik gibi aydnlanma felsefesinin konularn oluturan eyler hakknda basn kamuoyunu bilgilendiremiyordu. Mutlakyet basn haberlerinde kendi bilgi kaynaklarna dayanmak ve kendi kendine yetinmek zorundayd. phesiz toplumda basnn doru, tarafsz biimde siyas olaylar hakknda bilgi vermesine olan ihtiya artmt. Ancak, basnn varln srdrmesi siyas karar sreleri konusundaki bilgisinden ok siyas karar srelerinde cereyan eden olaylarn neden ve saiklerinin grnebilir etkileri zerinde haber verebilme imtiyazna balyd (KEPPLNGER 1992: 16-17).

Merutiyet
Mutlakyet, devletin bandaki hkmdarn devlet srlar ve mutlak devlet egemenlii ilkeleri erevesinde iktidar yetkilerini snrsz biimde kulland, devlet, toplum ve vatandalar zerinde mutlak bir otorite kurduu, devlet ve toplumun birbirinin iinde zeldii, ayn alana dahil olduu, gerein hkmran tarafndan belirlendii, bireyin devlet ve egemen iin varolduu bir rejimdi. Baz mutlak monarilerde temsilciler meclisi vergi ve mal konularda hkmrann yetkilerini snrlasa bi-le son tahlilde iktidar yetkileri hkmdar tarafndan kullanlyordu. Merut monari'de ise, hkmdarn iktidar yetkilerinin seimle oluan bir meclisin yan sra szl ve ounlukla da yazl anayasa aracl ile geni lde ve sistemli bir ekilde snrlandrlmas sz konusudur (GESS 1993:374). Parlamenter monari, ilk defa ngiltere (1660) ve daha sonra Polonya (1791), Fransa (1791/92), Alman Birlii (1814/15) ve ok saydaki Avrupa lkesinde devletin ynetim biimi o-larak benimsenmitir (GESS 1993: 374). Erken liberalizmin temel hedefi olan anayasal monari'de de siyas kurumlar ve basn iki farkl alana dahildi. Liberal devlet teorisine dayanan meruti monarilerin belirgin zellii devlet ve toplumun birbirinden ayrlmasyd. Merut monarilerde artk, basn gibi gcn ve meruiyetini genel anlamda kamuoyundan alan ve serbest dnce pazarnda dncelerin zgrce ifade edilmesiyle hakikate ulalabilecei ilkesini benimseyen parlamento, siyas bir kurum olarak ortaya kyordu (KEPPLNGER 1992:15).

bilig-5/Bahar '97

253 benimseyenlerden bir eyler almak oluundadr. Eer bir dnce doruysa insanlar yanllarn dzeltme frsatndan yoksun braklmaktadr; eer bu dnce yanl ise insanlar yine kendileri iin byk bir kazan olabilecek bir eyi; gerein yanl ile arpmasndan daha ak olarak gerein ortaya kmas ve anlalmas frsatn kaybetmektedirler". Siyas bir idare biimi olarak merutiyet, liberal felsefenin nermelerine dayanyordu. Bu nermeler yle sralanabilir: Liberal felsefinin merkezi ilgi odan devlet deil birey oluturur. Birey doruyu yanltan ayrt edebilmeye muktedir aklc bir varlk olarak kabul edilir. Bir baka ifadeyle birey aklc bir varlktr ve son tahlilde kendisi iin yaar. Buna gre birey kiisel kar ve amalarn aklc bir varlk olarak kavrayabilir. Kiisel ama ve karlar ile mutluluun ne alnmas esas itibariyle bar isteyen bir toplumun refah ve zgrlk iinde var olmasn da salar. Akln kullanmak suretiyle kiisel ama ve karlar dorultusunda karar veren ve eylemde bulunan birey, bylece toplumun hedef ve karlarn gzeterek uygarln gelimesine katkda bulunur. Devletin balca hedefi, toplumu oluturan bireylerin mutluluunu ve refahn salamak, karlarn gzetmek ve tevik etmektir. Devletin varlk nedeni, bireylerin karlarn koruyacak, glerini aa vuracak bir ortam hazrlamaktr. Devlet, bilgi kaynaklarna serbeste ulaabilmesi iin medyaya uygun sosyal, siyas ve ekonomik ortamlar hazrlamal ve dnceyi aklama zgrln yasalarla garanti altna almaldr. Her insann akl olduu, hakikate akl aracl ile ulaldna gre, gerek tek bir irade yahut otorite tarafndan belirlenemez. Bir baka ifadeyle hi kimse gerek zerinde ne ilhi ne de dnyev argmanlara dayal bir tekel kuramaz. Bireylerin serbest dnce pazarnda farkl dnce ve bak alarna eriebilmeleri ve bizatihi bu pazarda dncelerini zgrce aklayabilmeleri suretiyle geree ulalabilir. Birey, deiik bilgi/haber kaynaklar olduu srece geree uygun kanaat edinmeye muktedir bir varlktr. Bu takdirde ne yalan ne de demagoji uzun sreli bir geerlilie sahip olabilir. Bilgi ve geree giden yol delil getirme ve tartma labirentlerinden geebilir. Ancak, yolun sonunda aklc bir varlk olan insan gzlemleyebildii, anlayabildii, kavrayabildii, idrak edebildii ve ispatlayabildii kesin dorulara ular (SEBERT, PETERSON;

John Milton'un (1874: 38-75) (1608-1674) "Aeropagitica" adl eseriyle birlikte merutiyet dneminde basn hrriyeti konusundaki mcadele, genel anlamda siyasi bir mcadeleye, yani devlete, siyas kurumlara ve aktrlere kar yaplan bir mcadele ekline dnyordu. Aydnlanma ve buna bal olarak gelien siyas, din ve ekonomik zgrlkler, hkmetlerin her trl mdahalesine kar kan bir basnn ve hkmeti denetleyen bir kamuoyunun olumasna neden oluyordu. Milton' un da vurgulad gibi artk hkmdarlar adil ve anayasa kurallarna uygun biimde hareket etmeliydiler. Adil ve hukuka saygl bir ynetimin en nemli art ise ynetici glerin serbest dnce pazarnda birbiriyle mcadele eden btn grleri ve bak alarn dikkate almalaryd. nsanlarn dncelerini serbest biimde ifade edebilmeleri ve yayabilmeleri iin basn zgrlnn yasalarla teminat altna almas gerekliydi. Milton'a gre serbest dnce pazarnda fikirlerin birbirleriyle rekabet etmesi kanlmaz biimde fikirlerin kendi kendini dorulamas veya yanllamas srecini balatacak; son tahlilde bu sre iyi ve doru fikirlerin kt ve yanl fikirlerden ayrmasn salayacakt (MLTON 1874: 38-75). Liberal dncenin dier nemli teorisyenlerinden biri de John Stuart Mill'dir (1806-1873). Mutlak devletin fikir babalarndan Hobbes, hakikatin mutlak devlet hakimiyeti ilkesi erevesinde her eye kadir tek bir egemen tarafndan belirlenmesini savunurken, "zgrlk stne" (On Liberty) adl eserinde Mili gerein ancak tm dncelerin serbeste ifade edilebilmesiyle bulunabileceini vurgular. Mili'in u anlatm, liberal dncenin zn arpc biimde ortaya koymaktadr (1991: 26-27): "Eer btn insanlarn ayn dnceyi paylamalar, sadece bir kiinin kart bir dnceye inanmalar durumu sz konusu olursa, nasl ki bu insanlarn tek kiiyi susturmaya haklar yoksa, bu kiinin de g elde ettiinde insanlar susturmaya hakk yoktur. Bir dnce sadece sahibi iin zel deer tayan zel bir mlk olsayd, o dnceden yararlanmaktan engellenmek sadece zel bir hakszlk olutursayd, bu zarara bir ok kiinin veya ok az kiinin urayp uramamas arasnda belli bir fark olabilirdi. Ancak bir dncenin sustrulmasndaki asl ktlk, insanlktan, gelecek kuaklardan, imdiki kuaklardan ve bu dnceye kar olanlardan, bunlardan da fazla olarak bu dnceyi

bilig-5/Bahar '97

254

SCHRAMM 1956: 40-41; KUNCZK 1988: 59; FALAY 1992-1993: 50). Merutiyet dneminde de siyas kurumlar, aktrler ve basn, birbirinden ayr iki alana dahildi. Siyas sistem ve basn arasnda kiisel ilikiler bulunsa bile, bu fonksiyonel ilikiler fazla bir neme sahip deildi. Bunun nedeni, parlamento kararlar serbest biimde aklanan dncelere dayal olarak alnsa bile parlamentodaki btn grme ve tartmalarn 18. yzyla kadar basna kapal tutulmasyd. politikada, basn aracl ile ifade edilen dncelerden faydalanan parlamento, d politikada eskiden olduu gibi gizlilik anlayn srdryordu. Geni lde dorudan halka erien h-kmet ve parlamento, basn, ihtiya duyulduunda salt szc olarak kullanyorlard. phesiz bu dunun basnn hkmete, parlamentoya ve hkmdara kar eletirel bir tavr almasna engel oluturmuyordu. 19. yzyl basn, kitle basnnn ortaya kna kadar haberden ok siyas yorumlara ncelik veren bir ierikle yaymlanyordu (KEPPLNGER 1992: 20-21). Merutiyetin ilk dneminde parlamentodaki tartma ve grmelerin gizli kalmas ekl olarak henz teminat altna alnmam olmasna ramen, bu gizliliin uygulamada artk daha fazla salanamayaca grlyordu. nk siyaseti ve gazetecilik rolleri arasndaki snfsal engellerin tedrici olarak kalkmas, bu rollerin ie girmesine yol amt. Merutiyette gazeteciler milletvekillii, milletvekilleri de gazetecilik yapyorlard. Siyaseti gazeteciler yaz yazdklar gazetelerin okuyucularn siyas grleri ve faaliyetleri konusunda bilgi-lendirmek suretiyle kendileri iin siyas bir etki alan salamlard. Gizlilik politikasnn iflas etmesi, bir taraftan siyaseti gazetecilerin kiisel gc ve etkisi ile siyasi kurumlar ve halk arasnda araclk rol stlenen basn,n gc ve etkisini artrrken, dier taraftan basn karsnda siyas kurumlarn gcnn azalmasna yol amtr. Ancak, hkmetin ve parlamentonun basn aracl ile kamuoyu zerindeki etkileri tersine daha da artmtr. Siyas kurumlar ve basn arasndaki ilikiler ilk olarak 19. yzyln ortasndan itibaren kkl bir deiime uramtr. Basn, artk kamuoyu aracl ile hkmet ve parlamento zerinde etkili olan bir g konumuna gelmitir. Halkn setii parlamentonun monarlara kar muhalif tavr, kamuoyunun geni desteini de arkasna alan fikir basnnn monarlar ve parla-

mentoya kar muhalefetiyle ikame edilmitir (KEPPLNGER 1992: 22). 19. yzylda basnn siyas srete nemli bir g unsuru durumuna getiren nedenler eitlidir. Dizgi ve bask makinelerinin kefi ve odundan kat retilmesi gibi teknik gelimeler bu nedenlerin banda yer almaktadr Bunun yan sra bilgilerin iletilmesinde demiryolu alar ve telgraftan faydalanlmas basnn daha hzl ve gncel haberler yaymlamasn kolaylatrmtr (WLKE 1990: 301-302). Bu gelimeler bir taraftan gazete sat fiyatlarnn dmesine dier taraftan da basnn geni kitlelere eriimini salayan byk tirajlara ulamasna yol amtr. Bu gelimelere paralel olarak basn ve siyas kurumlar arasndaki ilikilerde de bir dnm balamtr. Gizlilik anlayna dayal politikann iflas etmesiyle birlikte iktidar sahiplerinin srlarna vakf olan basn, siyas olay, olgu, durum ve aktrler hakknda zel, ayrntl bilgiler ileterek siyas sistem ierisinde nemli bir g merkezi konumuna gelmitir. Basn bylece bir tarafta siyas sreler konusunda kamuoyunu bilgilendirme ve siyasetilere srdalk yapma ilevini stlenirken dier taraftan siyas aktrleri, vatandalar ve kurumlar siyas sreleri renmeleri, tercih yapmalar ve katlmalar i-in tevik eden iin nemli bir bilgi kayna konumuna gelmitir. Basn artk halk, hkmet ve parlamento hakknda bilgilendire-rek kendi kamlarn oluturmalarna ve ifade etme-lerine yarayan aralardan biri olmann yan sra hkmeti ve parlamentoya halkn dncelerini ileten bir kurumdur Basn ayn zamanda siyasetilerin anlalr ve aydnlatc grlerini aktarmalar iin bir platform grevi grerek siyas rakiplerin birbirlerinin gr alarn renmesi asndan da nemli bir ilev stlenmitir. Bylece basn artk sadece siyaset ve kamuoyu arasnda araclk ilevine sahip deildir, basn daha ok siyas sistem ierisinde henz nemsiz de olsa belirli g elde etmitir (KEPPLNGER 1992:23).

Parlamenter Demokrasi
Kepplinger, parlamenter demokraside siyas kurumlar, aktrler ve medya arasnda kesif kiisel ve fonksiyonel bir bamllk ilikisi olduunu belirtmektedir. Hkmet, parlamento, siyas partiler ve kitle iletiim aralar arasndaki dinamik personel ak sonucunda siyasetiler ve gazeteciler sk sk rollerini deitirmektedirler: Gazeteciler

bilig-5/Bahar '97

255

milletvekillii ve hatta bakanlk rolleri stlenebilmekte, seim kaybeden eski bakanlar ve milletvekilleri de gazetecilik yapmakta, siyasetiler ve siyaseti gazeteciler dzenli olarak gazeteler ve dergilerde ke yazarl yapmakta, gazeteciler siyasetilere deme yazmakta, halkla ilikiler, tantm ve imaj konularnda danmanlk hizmeti sunmaktadrlar. Ayn ekilde hkmet, parlamento, siyasetiler ve medya arasnda da hi bir kurumun ve aktrn vazgeemeyecei karlkl bamlla dayanan bir iliki vardr. Siyasetiler ve gazeteciler hedeflerini gerekletirmek iin birbirlerine bamldr. Siyasetilerin eritikleri medya ierikleri, hkmet ve parlamento almas asndan ilevsel bir arttr. Siyasetiler, hkmet ve parlamento kamuoyunun ne dnd konusunda bilgilen-mek, siyas kararlarna kamuoyu destei kazanmak ve mesajlarn iletmek iin kitle iletiim aralarna erime ihtiyac duyarlar. Ayn ekilde gazeteciler de grme, haber ve yorum iin siyasetilere ulaamadklar, hkmet ve parlamentoya eriemedikleri ve bu ortamlarda cereyan eden olaylar, olgular, konular ve durumlar hakknda kamuoyunu bilgilendiremedikleri srece siyas habercilik grevlerini yerine getiremezler (KEPPLNGER 1992: 23). Siyas kararlar konusunda kamuoyunun dn-celerini renme ve desteini kazanma, vatandalara grlerini duyurma, kendilerini ifade etme ihtiyac bir anlamda hkmet, parlamento, siyas partiler, siyasetiler ve gazetecilerin birbirlerine bamlln art koar. Bu bamllk sadece siyas iletiim srecini etkilemeye alan bu iletiimci kurumlan ve gruplarnn farkl hedef ve karlara sahip olmalarndan kaynaklanmamaktadr. Ayrca, hedeflerine ve karlarna ulaabilmek iin de dier tarafla ibirlii yapmak zorundadrlar. Parlamenter demokraside siyas kurumlar, aktrler ve medya arasndaki karlkl bamllk ilikisi, bak alarnn merkezine devleti veya bireyi yerletiren Hobbes ve Mill'in aksine toplumdan hareket eden bir yaklama dayanmaktadr (KEPPLNGER 1992: 24). Bu yaklam 1947 ylnda "Basn zgrl Komisyonu" olarak tarihe geen bir kurulun, medya ahlk, sorumluluu, iletiim siyaseti ve basn zgrl konularnda hazrlad tekliflerinin yer ald "zgr ve Sorumlu Basn" balkl nl bir raporda gelitirilmitir (VVESCHENBERG 1992: 90). "Basn zgrl Komisyonu", parlamenter demokrasilerde

medya kurumlar ve gazetecilerin sosyal sorumluluk an-lay erevesinde nasl hareket etmeleri gerektii konusunda aadaki ilkeleri tespit etmitir: * Komisyonun nerilerinden en nemlisi medyann kendi kendini denetlemesidir. Medya ierikleri ve gazetecilerin denetlenmesi, basn konseyleri veya basn izleme kurullar gibi zerk kurullar aracl ile yaplabilir. * Dier bir neri, medya kurumlarnn, gazetecilerin ve medya sahiplerinin topluma kar sorumluluk duygusu ile hareket etmesi gereidir. Gazeteciler olay, olgu, konu, durum ve aktrler hakknda tam, doru, nesnel, tarafsz ve ayrntl bilgiler vermelidirler. Nesnel habercilik anlaynn esaslarn oluturan bu ilkeye gre gazeteciler yalan haber vermemeli, olan ve olmas gerekeni yani somut, fiili gerek ile yorumu birbirinden ayrt etmelidirler. Medya, toplumla ilgili ortak anlaya sahip farkl yorumlayc topluluklar, rgtlenmi farkl gruplar, farkl alt-kltrler, farkl hedefler ve karlar ile toplumsal deneyimlere sahip farkl toplumsal snflarn grlerini duyurmada, kendilerini ifade etmede toplumsal bir platform olmaldr. Medya sahipleri de kendi hedefleri, .karlar ve dnya grleri ile rtmese de sahip olduklar iletiim kanallarnda deiik toplumsal gruplarn ve rgtlerin kendi alternatif gr alarn ifade edebilmelerine imkn vererek dnceyi aklama zgrln frsat vermeli ve medya ieriklerinde denge salamaldrlar. * nc neri, medyann toplumu oluturan farkl topluluklar, gruplar, alt-kltrler, snflar ve rgtleri temsil eden ve yanstan bir yapda dzenlenmesi ve bunlar hakknda yanl ve olumsuz imajlar oluturmamas gereidir. * Drdnc neriye gre alc, dinleyici ve izleyicilerin medya ieriklerine serbeste ve kolaylkla eriimleri salanmaldr. Basn zgrl kavramna kar kamunun bilgi alma hakkn ne karan bu ilke, medya ieriklerinin serbeste dolam nndeki engellerin kaldrlmas ynnde devletin sorumluluuna iaret etmektedir. "Basn zgrl Komisyonu"nun hazrlad rapor, parlamenter demokrasilerde basn zgrl konusunda yeni bir anlayn gelimesine nemli katklar salamtr. Basn zgrl yerine kamunun bilgi edinme hakkn ne karan bu anlaya gre iletiim srecinde iletiimci ve alc

bilig-5/Bahar '97

256

birbirlerine baml konumda bulunurlar. letiim srecinin her iki esi, belirli hedefler ve karlar tarafndan ynlendirilmekte, kendi zgrlklerinin korunmas ve garanti altna alnmas ihtiyac duymaktadrlar. letiim srecinde, bir tarafta serbeste ve devletin mdahalesi olmakszn dnce ve bilgi iletmek isteyen medya profesyonelleri, dier tarafta da kendi gzlemlerinin dnda kalan tecrbeleri, dnceleri ve duygular anlamak, kavramak, idrak etmek, renmek ve deerlendirmek isteyen alclar bulunur. Parlamenter demokraside iletiimciler ve alclar arasndaki bu ilikiler Kant felsefe anlayndan hareket eden bir zgrlk" anlayna dayandrlmaktadr. Bu anlaya gre iletiim srecinde bir kiinin zgrl dier bir kiinin zgrlnn balad yer de sona erer. Basn zgrl bu adan okuyucularn, dinleyicilerin veya izleyicilerin medya ieriklerini tketmeme hakkn da ierir (KEPPLNGER 1992: 24-25). "Basn Hrriyeti Komisyonu" dnce zgrln, doal bir hak olmaktan ok ahlak bir hak olarak dnmektedir. Btn ahlak haklar gibi dnce zgrlnn de beraberinde baz sorumluluklar getirdii kabul edilir. Bu sorumluluklar arasnda, kendi grlerini bakalarna aktarma sorumluluu bulunur. Bu sorumluluk duygusu, sadece topluma kar deil toplumda "hakikat" olarak nitelenen bir deere kar da tanmaldr. Buna karlk Mill'den farkl olarak dnce zgrlnn dayana, tartmak suretiyle hakikatin bulunacana duyulan gven deil, aksine serbest ve zgr tartmayla kendi grlerini aklayan vatandalarn vicdanna duyulan gvendir. Komisyona gre vatandalarn zgr iradelerine dayal bu gveni devletin ilelebet var olmasnn en byk teminatdr. Devlet, dnce zgrln engelledii zaman kendi karlarna aykr hareket etmi olur. Komisyona gre hata veya yanl yapma hakk, yanlma hakkn iermez. nk dncelerin zgrce aklanmas hakk, kiisel inanlara duyulan saygdan kaynaklanmaktadr. Bu yzden yanl eylerin bilinli bir ekilde tekrar edilerek yaylmas, dnce zgrlnn istismar anlamna gelir. Ahlk sorumluluklar benimsenmeksizin ahlk haklardan sz edilemez. Ahlki sorumluluklarn yerine getirmeyen bir kimse, ayn zamanda kendi meru haklarndan da vazgemi demektir. Ahlk so-

rumluluklarn yasal yollarla yerine getirilmesi istenmeyen bir durumdur. Basn zgrlnn istismarnn nlenmesine ynelik kanun dzenlemeler ile basn zgrlnn istismarnn douraca tehlikeler teraziye vurularak deerlendirilmelidir. Bu yzden medyann devlet tarafndan denetimi yerine medyann kendi kendini denetimi tercih edilmelidir. Bununla birlikte medya ieriklerinin basn zgrln istismar karsnda gsterilecek hogrnn de bir snr olmaldr. Medya ierikleri ar, ak ve ispat edilebilir bir ekilde birey veya kaimi karlarn yaralad taktirde bu hogrnn snrlar alm demektir (KEPPLNGER 1992: 24-25). Parlamenter demokraside medya ve siyas sistemin arasndaki ilikilerin siyas sistem aleyhine gelien bir bamllk ilikisine dnt ileri srlmektedir. Bu tezin savunucularndan Schelsky' ye (1975) gre ada demokrasiler kendi kurallar erevesinde ileme ve eylemde bulunma yeteneini kaybederek byk lde medyaya baml duruma gelmitir. "Kadir-i mutlak" veya "gl etki" grne dayanan bu abartl iddiaya gre medya zerindeki kontrol, ada toplumlardaki en nemli g kaynaklarndan birinin kontrol edilmesi anlamna gelmektedir. Bu yaklamn hareket noktas ada toplumlarn, bireylerin evrelerindeki olay, olgu, nesne, durum ve ilikileri dorudan anlama, kavrama ve deerlendirmelerini zorlatran karmak bir yapya sahip olduudur. Bu nedenle ada toplumlarda bireylerin olaylar, olgular, nesneler, durumlar ve ilikiler konusundaki alglamalar ve dncelerinin byk lde medyaya dayanr. Schelsky, anlam reten ve ileten gazeteciler aracl ile parlamenter demokraside yeni tip bir snf egemenliinin ortaya ktn iddia eder. Gazetecilerin anlam retmede kullandklar retim arac, zerinde tekel oluturulan ve snf egemenliini salayan dildir. Dil aracl ile gereklik bozulup arptlmaktadr. Schelsky'ye gre, dil egemenlik kurarak, reterek, gruplar arasndaki tesant salayarak, sava ve atma kararak sosyal ilikilerin temelini oluturmakta ve insanlarn dnce ve hareket tarzlarn belirlemektedir (SCHELSKY 1975: 175). Siyas habercilik, Schelsky'ye gre medya kurumlar ve gazetecilerin devlet, toplum ve bireyler zerinde egemenlik kurmada kullandklar bir aratr. Gazetecilerin,

bilig-5/Bahar '97

257

bilinli ekilde setikleri, iledikleri ve sunduklar bilgiler hem somut gereklikle uyumamakta hem de bu bilgileri almlayan okuyucu, dinleyici ve izleyicilerin anlama, kavrama ve deerlendirme yeteneklerini krletmektedir. Gazeteciliin belli kar ve hedefler dorultusunda kullanlmasnn meruiyetine inanmak, gazetecilerin zihinleri ynlendirmek suretiyle snf egemenlii kurmalar anlamna gelmektedir. Schelsky'ye gre ada toplumlarda yeni bir gazeteci tipi ortaya kmtr. Bu gazeteci tipi, "nesnel bilgi" iddiasyla, rettii medya ieriklerinin muhataplarn kendi siyas/ideolojik eilim ve ynelimleri hakknda bilgilendirmeksizin eylemlerde bulunmaktadr. ada toplumlarda grlen bu yeni gazeteci tipinin en belirgin temsilcileri, televizyon ve radyolardaki haberlerin ve haber programlarnn spikerleri ve sunuculardr: Schelsky, siyas/ideolojik eilim ve ynelimlerini haberlerin ieriklerine ve haberleri sunu biimlerine yanstan bu sunucularn nemli bir g elde et-tiklerini, buna karn siyas adan hi bir sorumluluk tamadklarna i-aret eder (SCHELSKY 1975: 333). Grleri Schelsky ile paralellikler gsteren Yusuf Kaplan (1996: 577-1578) da, bir Trk televizyonundaki haber sunucusunun "biz ve onlar" kartl zerine kurgulanan sansasyonel, olumsuzlayc ve tekiletirici gazetecilik ve televizyonculuk anlaym ve dayatmac kayglarla ve yntemlerle sunulan olumsuz imaj ve sylem oluturma giriimlerini kiisel gzlemlerine dayanarak arpc bir ekilde betimlemektedir: "Haber sunucularnn haberi sunarken bavurduklar jest-ler ve mimikler, haberin baz blmlerinin vurgulanmas amacn gdyor. Szgelii Trkiye'de deiik televizyon kanallarnda haber "sunan" Glgn Feyman, Show TV'de haber sunuculuu yaparken, jestlerini ve mimiklerini belirgin bir ekilde ne kararak haber sunuyordu. Bu sunucu, haberi sunarken, ekran sadece ba dolduruyordu. Baz haberlerin baz blmlerinde bu sunucunun bavur-duu jest ve mimikler, sunulan habere kar taknlan tavr vurgulamaya ynelikti. Haberde, vurgulanmak, alt izilmek istenen blmler geldiinde, sunucu, haberi, izleyicinin kendisiyle zdelemesini salayacak ekilde; izleyicinin kendisiyle (ya da sunulan haber metninin ilgili blmyle) zdelemesini arzulamad durumlarda ise, izleyicinin de tpk sunucunun taknd olumsuz tavr taknmasn salayacak ekilde sunuyordu (...) Oysa izleyicinin haberi "okuyu/ tke-

ti/izleyi" biimi ve sreci, olduka karmak bir sretir. Televizyoncularn sert yntemlerle, olumsuz imaj yaratacak ekilde sunduklar haber metninin, seyirci tarafndan aynen kabul edilmesi her zaman sz konusu olmuyor. Aksine tam tersi bir sre de ileyebiliyor. Televizyoncularn, seyircinin kabul etmesini istedii eyleri, seyircinin reddetmesi gibi bir durum da sz konusu. rnein son yerel ve genel seimlerde belli bal televizyon kurulularnn, RP 'yi olumsuzlayc, dlayc, "tekiletirici" bir yayn politikas izlemeleri, bavurulan "biz ve onlar" dikotomisi nedeniyle-, adeta Refah Partisi'nin propagandasna dnm ve bu durum, sonuta RP'nin poplaritesinin artmasna yol amtr. RP rneinde grld gibi, Trkiye'de biz ve onlar dikotomisi zerine kurgulanan sansasyonel, olumsuzlayc ve tekiletirici gazetecilik ve televizyonculuk anlay, retoriksel (= "dayatmac") kayglarla ve yntemlerle sunulan olumsuz imaj ve sylem oluturma giriimlerinin geri tepmesiyle sonulanmtr". Schelsky (1975: 367), insanlarn anlam reticilerinin snfsal egemenliine boyun emelerinin kanlmaz olduunu iddia etmektedir. O'na gre gazeteciler ve medya kurumlar kendi elde ettikleri gc gizlemek iin, insanln siyas ve ekonomik gce dayanarak bireyleri bask altnda tutan ve istismar eden eski egemenlik biimleri tarafndan tehdit edildiini yaymaktadrlar. Schelsky (1975: 368), ynlendirmeye dayal bu medya egemenliine kar harekete geilmesi gerektii inancndadr: nk "bugn urunda savalmas gereken zgrlk bilgilenenlerin bilgilendirenler karsndaki zgrldr. Dnceyi aklama zgrl, mlkiyet zerindeki egemenlik imtiyaznda olduu gibi doru, tarafsz ve ayrntl bir bilgilendirmeye dayanmad srece zincire vurulmu demektir. Bilgi retenlerinin gcnn younlamasna ve tekellemesine yol a-an bir gazetecilik imtiyazndan ok medya sahiplerinin ve anlam reticilerinin oulculuu, bilgi pazarnn herkese ak oluu, zellikle, znel etkilerin basks altnda kalsa bile verdii kararn tarafszlna inanan bir hakim ve yapt aratrmann sonularnn ispatlama gcne inanan bir aratrmac gibi bilginin doru ve nesnel olmas konusunda kendini sorumlu hisseden gazetecilerin meslek ahlk, 'zgrlemi' bir bilginin teminatdr''' (...). Schelsky (1983: 53), medya egemenlii tezini "Siyaset ve Medya" adl eserinde de savun-

bilig-5/Bahar '97

258

maktadr. Yazara gre medyann btn dnyada siyasetilerin eylem biimlerini deitirmesi egemenliin kullanmndaki sray da deitirmitir: "Egemenliin kullanlmasndaki eski 'niyet-eylemetki-medya' eklindeki eski sra imdi 'niyet-medya-etki-eylem' ekline dnmtr. Medyann egemenlik arac olarak zorlamas i ve d politika alanlarndaki siyas eylemlerin nesneleri hakkndaki dncelerin deimesine yol amtr. 'Halk' artk medya tarafndan ynlendirilen fikir kmesidir. Yasama ve yrtme Almanya Federal Cumhuriyeti'ndeki gibi byk lde medya etkileri altndaki seme hakkna sahip kiilerin oluturduu erkler olarak nitelenmektedir. 'Aadan yukarya' doru yansyan bir halk iradesi yerine 'yukardan' medya araclyla ynlendirilen ve oluturulan bir irade sz konusudur. 'Siyaset' bugn medyaya dayal bir g kazanm peindedir; Egemenlik 'yukardan aaya' doru medya araclyla gereklemektedir". Schelsky'ye gre parlamenter demokrasilerde yeni gazeteci tipinin yan sra yeni bir siyaseti tipi de ortaya kmtr. "Yar aydn" olarak niteledii bu yeni politikacnn nnde iki yol vardr (SCHELSKY 1983: 63): 'Ya medya aracl ile g ve saygnlk kazanmak, ya da tartmal konulardaki anlamazlk ve atmalar uzlama yoluyla zmek". Bu yeni aydn tipi, tartmal konular mantk argmanlarla kamuoyunda tartmak ve vatandalarn kanaatini etkilemek yerine, medya araclyla kiisel tantmlarn yapmay tercih etmektedirler. Parlamenter demokraside medyann ilevlerinin deitiine Kepplinger de iaret etmektedir. Kepplinger'in iddialar zincirinde Schelksy'nin izleri grlmektedir. Kepplinger'e gre parlamenter demokraside medya ile siyas kurumlar ve aktrler arasndaki fonksiyonel ilikiler hem i politika hem de d politikay kapsamaktadr. Yazar, her iki politika alannda siyas kurumlar ve aktrlerin med-yaya artan lde baml olduunun altn izerken, kendi hedef ve karlar ynnde medyadan da faydalandklarna dikkat ekmektedir. politikada hkmetler, dorudan halka erimede snrl imknlara sahiptir. Kamuoyuna ynelik siyas eylem-lerin iletilmesi, ne zerine, hangi ekilde bilgi verilecei konusunda geni lde zerklie sahip medya kurumlarna baldr. Kepplinger, hkmetin, parlamentonun, partilerin ve siyasetilerin kamuoyuna erimek i-

in byk lde medyaya baml duruma geldiini belirtmektedir. Araclk ilevi ile medya parlamenter demokrasilerdeki siyas srelerde anahtar bir rol stlenmitir. Medyann, araclk ilevi ile stlendii bu nemli rol, sadece hkmetin, parlamentonun ve partilerin siyas kararlarn aktarmasna, yorumlamasna ve eletirmesine bal deildir. Medyann sahip olduu bu rol, ayn zamanda siyas kurumlarn btn nemli kararlarn ierikleri aracl ile dolayl biimde etkileyerek siyas kararlarn kabul edilebilir veya uzlalabilir olarak nitelenmesindeki ereveyi tanmlama yeteneinden kaynaklanmaktadr. Bu erevede Kepplinger, medya kurumlar ve gazetecilerin siyas sreteki eylemlerinin meru olup olmadn, medyann hangi hedef ve karlara ulamaya altn, bunlarn toplumun btn kesimlerinin dnce ve karlarnn uygun biimde temsil edilmesini hedefleyen parlamenter demokrasiyle uyuup uyumad sorularn tartmaya aar (KEPPLNGER 1992: 26-27). Kepplinger (1992: 27-28), parlamenter demokraside gcn bir paras siyas kurumlardan medyaya doru kaydn ileri srer. Bu iddia, medyann seme eyleminin siyas sistem, partiler, siyasetiler ve siyas konular zerinde aksi etkileri olduu dncesine dayanmaktadr. Medya, belirli konulara ncelik verip gndem oluturmak suretiyle Avrupa'da yeilller gibi yeni siyas gruplarn partilemesi iin gerekli artlarn olumasna yol amtr. Medya, gndeme ald konular srekli biimde ele alan baz politikaclarn kamuoyunda ve partilerinde g ve saygnlk kazanmasn da temin etmitir. Medya, problemleri belirli alardan konulatrmak suretiyle, problemin esas ynn tanmlamakta ve bylece siyas kararlar biimlendirmektedir. Kepplinger, medya kurumlar ve haber ajanslarn parlamenter demokrasilerdeki btn siyasi kurumlarn d politikann tespit edilmesi ve uygulanmasnda yararlandklar nemli bilgi kaynaklar olarak kabul eder. Medya bylece kararlar ve eylemleri byk lde medyann ilettii bilgilere dayanan diplomatik misyonlarn ve gizli servislerin geleneksel grevini de stlenmitir (KEPPLNGER 1992: 26-27). Medyann d politikadaki stlendii bu ilevin nedeni yle aklanabilir. Bat demokrasilerinde siyas adan nemli bilgilere eriim ounlukla kolaydr. Gazeteler, dergiler, televizyonlar, radyolar veya haber

bilig-5/Bahar '97

259

ajanslarnn dnyann eitli yrelerinde geni bir muhabir ordusu vardr. Yabanc muhabirlerde haberlerin toplanmas, ilenmesi ve iletilmesinde dnya anda yaygn bir bilgi ana sahiptirler. Bu bilgi sisteminin etkililii yabanc muhabirlerin zerkliine ve karlkl denetimine baldr. Bu denetim mekanizmasnn zayf bir yn vardr. Yabanc muhabirler kiisel intibalar ve gzlemlerinin yan sra, altklar lkenin haber ajanslar, gazeteler, radyo ve televizyon kurulularna dayanarak haberlerini kaleme almaktadrlar. Bu durum yabanc muhabirlerin konuk olduu lkenin problemlerini yerli gazetecilerinin bak asndan deerlendirmelerine yol amaktadr (LUGER 1974: 127-132). D politika alannda da medya, nemli bir bilgi kanal durumuna gelmitir. Medya ieriklerinin gnlk olarak izlenmesi, d politikadaki karar mekanizmalarnn banda bulunanlara nemli bilgiler ve avantajlar salar. Ancak, siyasetiler ve bilhassa diplomatlar medya ieriklerinin uluslararas ilikilileri ve grme srelerini olumsuz biimde etkilediini iddia ederler. Dier taraftan gazeteciler de sk sk diplomatlarn abartl bir gizlilik anlayna sahip olmalarndan ikayeti-

dirler. Kitle iletiim aralar farkl siyas sistemler arasndaki gerginlik, atma ve anlamazlklarn azaltlmas ve zlmesinde de nemli roller stlenmektedirler. Medya, sistem kart kii ve gruplar gndeme getirmek suretiyle bunlar hakkndaki efsaneleri rtr ve dman siyas sistemlerin yaknlamasna yol aabilir.

Sonu
Bu alma tarihi srete medya ve siyas sistem arasndaki ilikileri, etkileimleri ve bamllklar incelemitir. Aratrmann bulgular ele alndnda u tespit yaplabilir: Tarihi srete siyas sistem ve medya arasndaki nceleri hkmetme ve itaate, daha sonra muhaliflie dayanan ilikiler gnmzde karlkl bamlla ve ibirliine dayanan fonksiyonel ilikilere dnmtr. Bu erevede kitle iletiim aralarnn siyas sistem ierisindeki konumu da deimitir. Mutlakyet dneminde siyas olaylarn dnda tutulan medya, merutiyetle birlikte ve bilhassa ada demokrasilerde siyas olaylarn merkezinde yer alarak siyas srelerde aktif roller stlenen bir konum ve rol elde etmitir.

KAYNAKLAR DEMR, mer ACAR, Mustafa 1993 der Weltgeschichte. 1993:374 "levcilik Maddesi". mer Demir ve Mustafa Acar: Sosyal Bilimler HOBBES, Thomas 1970 Szl. 2. bask, stanbul KAPLAN, Yusuf 1996 "Kitle letiim Teorileri". stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi: 47-58 "Absolute Monarchie". Imanuel Geiss: Geschichte Griffbereit. Cilt 5: Begriffe. Die Sachsystematische Dimension der Weltgeschichte. Dortmunt 1993: 357358 Dortmunt

Leviathan. Stuttgart 1970 "Medya Epistomolojisi: "Grsel/ letirme", Retorik ve iddet". Yeni Trkiye, Medya zel Says 12, C. 2: 1570-1581

FALAY, Nihat 1992-1993

GEISS, Imanuel 1993

KEPPLINGER, Hans Mathias 1992 Ereignismanagement. Wirklich-keit und Massenmedien. Zrich KUNCZIK, Michael 1988 Journalismus als Beruf. Kln ve Wien LUGERT, Alfred 1974 Auslandskorrespondenten im in-ternationalen Kommunikations-system. Pullach

GEISS, Imanuel 1993

"Konstitutionelle Monarchie". Imanuel Geiss: Geschichte Griffbereit. Cilt 5: Begriffe. Die Sach-systematische Dimension

bilig-5/Bahar '97

260

MACHIAVELLI, Niccolo 1972 Der Frst. 'II Principe". 4. bask, Stuttgart MOLL, John Stuart 1991 ber die Freiheit. Essay. ev. Else Wentscher, Leipzig ve Weimar

SIEBERT, Fred S., PETERSON, Theodore, SCHRAMM, Wilbur 1956 Four Theories of the Press. The Authoratian, Libertian, Social Responsibility and Soviet Concepts of What the Press Should Be and Do. Urbana 1956 TOLAN, Barlas 1985 Toplum Bilimlerine Giri. Sosyoloji ve Sosyal Psikoloji. Ankara

MLTON, John 1874 "Areopagitica. Eine Rede fr die Freiheit der Presse". John Milton's Politische Hauptschriften. ev. ve der. Wilhelm Bemardi. Berlin: 38-75 SCHELSKY, Helmut 1975 Die Arbeit tun die anderen. Klassenkampf und Priesterherrschaft. Opladen SCHELSKY, Helmut 1983 Politik und Publizistik. Stuttgart

WEISCHENBERG, Siegfried 1992 Journalistik. Medienkommunikation, Medienethik, Medieninstitutionen. Opladen 1992 WILKE, Jrgen 1990 "Pressegeschichte". Elisabeth Noelle-Neumann, Jrgen Wilke ve Winfried Schulz (Der.): Fischer Lexikon Publizistik Massenkommunikation. Frankfurt am Main 1990: 287-313.

bilig-5/Bahar '97

Dergi Yayn ilkeleri Dergiye gnderilen yazlarn baka bir yerde yaynlanm veya yaynlanmak zere gnderilmi ya da daha nce kongrede tebli ve zeti sunulmu almalar olmas durumunda, belirtilmek koulu ile, Yayn Kurulu tarafndan uygun grlmesi halinde yaynlanabilir. Gnderilen yazlar standart daktilo kadnn bir yzne iki satr aralkl olarak daktilo ile yazlmal ve sayfann iki yanndan 3'er cm. boluk braklmaldr. Yazlarn diskette verilmesi tercih edilir. Elde yazlm yazlar kabul edilmez. Gnderilen yazlar mmknse Trkiye Trkesi ile yazlmaldr. Deiik alfabe ve dillerde (Kiril, Arapa, Farsa vb.) gnderilen yazlar yaz kurulu gerekli grrse Trkiye Trkesine aktarlacaktr. ekil, fotoraf, grafik, izim ve emalarn tm numaralandrlarak yazda yeri geldike belirtilmelidir. Ayrca makale yazarnn ad, ekil numaras, bal, varsa alt yazs yazlarak ayr bir zarf iinde gnderilmelidir. Yaz iinde gnderme yaplan dipnotlar metin iinde gsterilmeli; ayrca kaynaka dzenlenmelidir. Yaz kurulu btn yazlarn redaksiyonunu ve gerek grdnde yazdaki fikrin btnln bozmamak kaydyla ksaltlmasn yapabilir. Dergi yayn ilkelerine uygun gnderilmeyen yazlar yayn kurulunca dikkate alnmayacaktr. Dergide yaynlanacak her makalenin yazarna telif creti denir ve ayrca iki adet cretsiz dergi gnderilir. Gnderilen yazlar yaynlansn veya yaynlanmasn yazarlarna geri verilmez. Dergide yaynlanan yazlardaki grlerin sorumluluu yazarlarna aittir.

Yaz ve fotoraflar kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

bilig Yaynlar * Grolu-Trkmen Halk Destan (8 cilt) Dnyada ve Trkiye'de ilk defa tam metin (Trkmen ve Trkiye Trkesi ile) Uluslararas Mahtumkul-1997 dl Hazrlayan: Annagul NURMEMMED

* Altn Ar-Hakas\Trk Destan (Hakas ve Trkiye Trkesi ile) Hazrlayan: Dr. Fatma ZKAN

* Yzyllarn Kavanda Nursultan NAZARBAYEV

*Kazakistan-Trkiye (Rusa) * Muhtar Awezov Hazrlayan: Dr.Zeyne SMAL-Ahmet GNGR

* Hikayeler-Muhtar Awezov (Kazak ve Trkiye Trkesi ile) Hazrlayan: Dr.Zeyne SMAL-Ahmet GNGR

* Makaleler-Muhtar Awezov Hazrlayan: Dr.Zeyne SMAL-Ahmet GNGR

* Abay Yolu-Muhtar Awezov (2 cilt) Hazrlayan: Dr.Zeyne SMAL-Ahmet GNGR

* Folklor Yazlar- Muhtar Awezov Hazrlayan: Dr. Ali Abbas INAR

* bilig-3 aylk Bilim ve Kltr Dergisi

ABONE FORMU
ADI SOYADI : ADRES :

bilig

TELEFON-FAKS : Havale Makbuzunun Trihi: Abone Bedeli (TL / Dviz):

Vakfbank Bahelievler/ANK b. 2026391 No'lu hesaba TL Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir. Vakfbank Bahelievler/ANK b 402680 No'lu hesaba USA Dolar Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir.

Yazma Adresi: Takent Caddesi 10. Sokak No:30 Bahelievler - ANKARA Telefon : 0.312. 215 22 06(3Hat) Faks : 0.312. 215 22 09

mza

Abone Bedeli: Yhk Yurtii 2.400.000 TL.; Yurtd 80 (Yurtd gndermelerde nakliye eklenir)

ABONE FORMU
ADI SOYADI : ADRES :

bilig

TELEFON-FAKS : Havale Makbuzunun Trihi: Abone Bedeli (TL / Dviz):

Vakfbank Bahelievler/ANK b. 2026391 No'lu hesaba TL Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir. Vakfbank Bahelievler/ANK b 402680 No'lu hesaba USA Dolar Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir.

Yazma Adresi: Takent Caddesi 10. Sokak No:30 Bahelievler - ANKARA Telefon : 0.312. 215 22 06(3Hat) Faks : 0.312. 215 22 09

mza

Abone Bedeli: Yhk Yurtii 2.400.000 TL.; Yurtd 80 (Yurtd gndermelerde nakliye eklenir)