GNMZ SLAM LKELERNN BAZILARINDA YNETM BMLER

RAN SLAM CUMHURYET

Dr. smail Safa stn Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi Bildiimiz gibi, ubat 1979 tarihinde randa meydana gelen ihtilalden sonra, Pehlevi hanedan yklm, yerine ran slam Cumhuriyeti kurulmutur. 2-3 Kasm 1979 tarihli referandumla, yeni bir anayasa ortaya konmu ve bylece, Ayetullah Humeyninin (19021989) Irakta srgn olarak bulunduu srada, 1970li yllarn banda ortaya att velayet-i fakih kavram hayata geirilmitir. 1979 ylndan bu yana randa uygulanmakta olan bu yeni teori, bugnk ran rejiminin bel kemiini oluturmaktadr. Siyasi liderliin peygamberden ehl-i beyt imanlarna, onlardan da fukahaya intikal ettiini, dolaysyla yalnzca fukahann meru otorite olduunu iddia eden ve gnmz randa ynetiminin esasn oluturan velayet-i fakih kavram, esasnda yzyllar alan bir sre ierisinde tekaml etmitir. htilalden hemen sonra, yeni anayasada yerini bulan velayet-i fakih teorisi bizzat ulemann byk tepkisiyle karlat gibi, ihtilalde yer alan dier guruplar tarafndan da iddetle eletirildi. Dier taraftan, bu teoriyi kabul edenler arasnda da teorinin mahiyeti hakknda derin ihtilaflar meydana geldi. Dolaysyla teori ortaya atld gnden beri srekli eletirildi, deiti ve geliti. ran slam Cumhuriyetinin esasn tekil eden teorinin eletirilmesi, meseleyi teorik tartmalar olmaktan karp, rejim problemi haline soktu. Mesela, iinden ran, Irak ve Lbnan, iilerinin merce-i taklitlerini karm kkl bir ulema ailesinden olan Ayetullah Hasan Tebatebai Kumminin olu Ayetullah Seyyid Muhammed Tebatebai Kummi (1) tmyle velayet-i fakih doktrinini eletirerek, din ile devletin uzlaamayacan, bunlarn birbirlerinden ayr bulunmalar gerektiiini ileri srd. stelik, Tebatebai dier muhalif guruplara kyasla ran hapishanelerinde en fazla ulemann bulunduunu, binlercesinin ge zorlandn ve nde gelen ayetullahlarn mecburi ikamete tabi tuttulduunu iddia etmektedir. Ayetullah Kummi, daha da ileri giderek, Cezayir, Sudan ve dier yerlerdeki mslmanlarn slam adna ihtilal peinde komazdan evvel iki kere dnmelerini ve nce rana gitmelerini tavsiye etmektedir. ncelikle, 2 Aralk 1979 tarihli referandumla kabul edilen anayasann, bata rehberlik (veliy fakih) makam olmak zere, ulemaya geni yetkiler verdiinin altn izmemiz gerekir. Anayasann 5. ve 107. maddeleri ran slam 35

Cumhuriyetinde liderlii mtehid vasfndaki veliy fakih (rehber)e vermektedir. Ayetullah Humeyni ran slam Cumhuriyetinin ilk veliy fakihi olmutu. Onun vefatndan sonra da, mtehidlerinden oluan uzmanlar (ehli hibre) heyetinin seimi ile 4 Haziran 1989 tarihindeki, Ayetullah Seyyid Ali Hameney, ran slam Cumhuriyetinin ikinci veliy fakihi oldu. 109. maddeye gre, rehberlik makamn stlenecek kiinin, merceiyyet vasf ile beraber, kafi derecede siyasi ve itimai gr, cesaret ve kudrete sahip olmas, idarecilik yeteneini tamas gerekmektedir. Anayasann 110. maddesi de rehberin grev ve yetkilerini belirlemektedir. Buna gre rehber, Anayasay Koruma uras fakihlerini atar, ura-y Ali-yi Kazai bakann tayin eder, Genelkurmay Bakann, Devrim muhafzlar ordusu Bakomutann, ordu komutanlarn atar ve grevden alr, reisicumhurlua aday olanlar veto edebilir ve seildikten sonra reisicumhurluk mazbatasn imzalar, reisicumhuru azleder. Ulemaya tannan geni yetkilerden bir dieri de, veliy fakihi semek ve denetlemekle mkellef bulunan ve tm ulemadan mteekkil olan 86 yeli ehl-i hibre kurumudur. Ehl-i hibre yeleri ise, halkn seimi ile belirlenir. Her ehir, byklne gre ehl-i hibrede temsil edilir. Dier taraftan, anayasaya gre, bu urann alt yesi ulemadan olmaldr. Keza, Hakimler Yksek Kurulu diyebileceimiz, ura-y Ali-yi Kazai bakan, Yargtay olarak niteleyebileceimiz Divan- Ah-yi Kever bakan ile Basavcnn da ulemadan olmas anayasal bir zorunluluktur. ran slam Cumhuriyetinde drt yllna direk olarak halkn oylar ile seilen 270 yeden mteekkil olan Meclis-i uray- slami bulunmaktadr. Meclisin en temel vazifesi kanun tekliflerini tartmak ve kanun kararak bunlar, uray- Nigehbana havale etmektir. Dier taraftan kabineye gven oyu vermek, ya da vermemek, keza te iki ounluun salanmasyla Cumhurbakanna gvensizlik oyu vermek de meclisin grev ve yetkileri arasnda belirtilebilir. ki trl seim sisteminin uyguland randa 196 seim blgesi bulunmaktadr. On be ya zeri oy kullanlabilir. Parlementer olmann temel art Mslman olmaktr. Fakat, anayasa tarafndan dini aznlk olarak tannm Mecusiler, Ermeniler, Sryaniler ve Yahudilerin mecliste temsilcileri vardr. Mecliste, Sryaniler, Mecusiler ve Yahudilerin birer, Ermenilerin ise iki temsilcileri bulunmaktadr. Siyasi partiler olmad iin, mecliste parlemento grubu yoktur. yeler parlementoya ferdi olarak girerler. Seim blgesini esas alan bir seim sistemi vardr. Parti grubu olmad iin mecliste srekli deien saflar olumaktadr. Anayasal dayanaklar olmamakla beraber, siyasi partileri andran ve zellikle seim esnasnda daha belirgin olarak ortaya kan Camia-y ruhaniyye, Cemiyyet-i ruhaniyyun gibi bir takm kamplar ve g odaklar bulunmaktadr. D ve i politikada benimsenen anlaylar asndan, genel olarak u anlayn teekkl ettii ve bunlarn da yukarda anlan kamplar belirleyen anlaylar olduu sylenebilir ;

a- a- Rafsancaninin ban ektii, yaanan ekonomik skntlar aabilmek iin batya alm benimseyen bir d politika ve zelletirmeyi savunan bir ekonomi anlayyla lml ya da pragmatist olarak vasflanan gurup (sa kanat), 37 b- b- Batya yanamay ve ekonomide devleti bir politikada ayrlmay ihtilalin prensiplerinin inenmesi olarak telakki etmesiyle sertlik yanls, radikal olarak vasflanan gurup (sol kanat). c- c- Ekonomik anlamda da almay ve zelletirmeyi benimseyen, fakat kltrel konularda uzlamaya yanamayan ve ulemann desteini alm bulunan ounluunu ticaretle uraan kesimin oluturduu muhafazakarlar. Referandumla kabul edilmi bulunan 1979 tarihli bu anayasa, 1989 senesinde yaplan bir takm dzenlemelerden sonra yeni bir ekle brndrlmtr. Anayasada yaplan yeni dzenleme, rehberin ayn zamanda merce-i taklid olma zorunluluunun bulunmadn bildirmekte ve fetva verecek derecede bilgi sahibi sahibi olmay yeterli grmektedir.(2) Ayrca yeni deiiklie gre, veliy fakih ran slam Cumhuriyetinin genel politikasn belirler. ran slam Cumhuriyeti Radyo Televizyon Kurumu Bakan ve Emniyet Genel Mdrn atamak ve grevden almak, devletin erki (yasama, yrtme ve yarg) arasndaki meydana gelebilecek tkankl ortadan kaldrmak ve aralarndaki ilikiyi dzenlemek de veliy fakihin grevleri arasndadr. Grld gibi, 1989 ylnda yaplan bu yeni dzenlemeyle, veliy fakihin yetki ve otoritesi teorik olarak daha da arttrlmakta ve ok daha gl veliy fakih portresi ortaya konmaktadr. Bu haliyle anayasa, ileride de ele alacamz gibi, iddetle eletirilmi, bizzat ulemann kendisi bu anayasann n grd velayet-i fakihi kabul etmediini, bir lkenin idaresinin tek bir kiiye verilemeyeceini ifade etmitir. Yukarda da iaret edildii gibi, bu ynetim ekli daha ilk gnden bir takm itirazlarla karlam, genelde ii siyasi dncesinde, zelde ise rann i politikasnda byk tartmalara yol amtr. Siyasi krizlere yol aan bu tartmalar, teorik bir takm dini meseleler gibi grnseler de aslnda randa politikann ta kendisini oluturmaktadr. Biz bu tartmalarn iki ynde cereyan ettiini syleyebiliriz; a- a- Teoriyi gelenee oturtmak, b- b- Teoriyi benimsemekle beraber, (veliy fakihin nitelikleri, seimi, otoritesinin kayna, gibi konular etrafnda) ortaya kan yeni problemler. snaaeriyye ii dncesinde, mmetin sorumluluunun mterek bir ekilde fukaha tarafndan stlenilmesi anlay uzun bir tarihi srece dayanmaktadr. On ikinci iman Muhammed Mehdinin h.260/874 ylnda kaybolmasyla beraber, fukaha naib-i ???, ya da velayet-i ???? sfatyla formle ettii yolla kayp imamn yetkilerini stlenmi, bylece fukahann tm mtereken yzyllar boyu kayp imam adna mmetin ilerini yrtmtr.

Ayetullah eriatmedari (1904-1982) ve Ayetullah Mahmud Talakani (1912-1979)nin ban ektii muhalefet, mmetin mesellerinin tek bir fakihin deil, mtereken tm fukahann sorumluluunda olduunu savunmu ve Ayetullah Humeyniye kar durmulardr. Ayetullah Mahmud Telakani, resullullahn ve halifelerinin devlet yneticilii ile alakasnn olmadn, onlarn devlet iin gerekli zemini hazrladn ileri srmekteydi.(3) htilal sonras randa yaanan ve i savaa kadar varan karmaann nemli bir sebebini bu mesele oluturmaktayd. Fukahann mterek olarak yerine getirdii bu sorumluluk ondokuzuncu yzylda ortaya km bulunan merce-i taklid kavram ile mes37 seselemitir (4). Merce-i taklid anlayna gre her bir ii mslman bir mtehidi takip etmeli, hemen her trl meselesine bu mtehid ile zm getirmelidir. Otoritesini imamlardan alan Merce-i taklid, almalaryla kendiliinden temayz eder ve mntesiplerinin tevecchn zerinde toplar. Tayin ve azil asla sz konusu deildir. Bu gelenee ramen, ran slam Cumhuriyeti anayasasna gre (5), ulema (ehl-i hibre) kendi aralarndan birisini veliy fakih makamna geirmek zere semeli, icab ettii zamanda azletmelidir. te, velayet-i fakih ile atan en temel hususlardan birisi de budur. Dolaysyla, tm fukahann imamlardan devrald mterek sorumluluun yrtld merce-i taklid messesi ile, tek bir fakihin seilmek suretiyle mmetin sorumluluunu stlendii velayet-i fakih teorisi birbirlerini nakzetmektedirler. Bilahare, teorinin hayata geirilmesini takibeden yllarda fakihin otoritesini kimden ald, fakihin nasl tesbit edilecei, nitelii, meruiyyet zemini, grevlerinin neler olaca, grevden nasl alnaca, dier ulema ile ilikilerinin mahiyeti, vb. konular ortaya atlmaya baland. Ayetullah Salihi Necefabadi, Ayetullah Muntazeri, Ayetullah Tehrani, Ayetullah Zencani gibi ulema bu kabil meseleler etrafnda eserler kaleme aldlar. Mesela, Ayetullah Zencani, velayet-i fakih teorisiyle beraber ortaya kan yeni meseleleri, Nukta-y nazarha-y cedid der mesaili hkmet-i slami, bal altnda ele almaktadr (6). Ayetullah Muntazari Dirasatn velayetil fakih adl eserinde, Veliy fakihin otoritesini, nasb edilmi olmasna ilaveten, halktan da almas gerektiini ileri srmektedirler (7). Hatta, Ayetullah Salihi Necefabadi, Velayet-i fakih; Hkmet-i Salihan isimli eserinde, daha da ileri giderek, veliy fakihin otoritesini btnyle halktan almas gerektiini belirtmektedir(8). Ona gre velayet, halk ile fakih arasnda itimai bir akittir. Seilen kiiye velayeti veren toplumdur. Bu da, taraflar arasnda gerekleen biat ile meydana gelir. Bu biat ise, halk ile kendisine velayet verilmi fakihin arasnda karlkl bir takm mkellefiyetleri icab ettirir. Halbuki, tabir yerinde ise, geleneksel biat anlayna gre lider, Allaha kar sorumludur. Yine, Ayetullah Salihiye gre, ounluun iradesi esastr. Ayetullah Salihinin velayetten kasdettii ey, seim suretiyle halkn kendi eliyle tahakkuk ettirdii fiili otorite ve hakimiyettir. Ona gre bu itimai bir olaydr (9). Muntazeri ve Salihlinin teoriden bahsederken kullandklar deliller, veliy fakihin otoritesinin kaynann da, artk imamlar deil, halk olduunu ifa etmektedir. Halbuki, Humeyninin velayet-i fakih teorisini ileri srerken kulland delillere baktmzda, bunlarda seimin deil de, nasbn, yani tayinin esas alndn grrz. Bu da, velayet-i fakih teorisinin

Ayetullah Humeyninin azndan gndeme geldiinden bu yana, ne kadar farkl bir mahiyete brndn ok ak bir ekilde gstermektedir. Gerekten de Ayetullah Humeyni Velayet-i fakihi ortaya attnda, toeri olduka basit bir halde idi ;adil fakih mmetin her anlamda lideridir. Bu konuyu ele alan kitab daha ziyade teorinin meruiyyeti zerinde durmakta ve delilleri ortaya koyarak konuyu gelenee oturtmaya abalamaktadr. Burad, fakihin nasl seilecei, otoritesinin kayna, yetkileri, nitelikleri vb. meselelere hemen hemen hi rastlanmadn syleyebiliriz. Velayet-i fakih teorisi ilk defa ortay kt sralarda zerinde durulan nokta, fakihin otorite 38 sini mamlardan devrald hususuydu. Byle bir otoritede halkn katks ve rol bulunmamaktadr. Zaten, ortada byle bir mesele de hi yoktur. Ayetullah Humeyni Velayeti imamlar tarafndan yaplm bir tayin olarak grr(10). Buna gre insanlar fkh ilminde yaptklar yorumlarla grlerini ifade edebilirler. Yine bu anlaya gre, ulema, mama ve Peygambere ait otoritenin tamamn elinde bulundurmaktadr. Halk da ona uymakla mkelleftir. Bilindii gibi, seim esprisini kabullenmemek, iann en belirgin zelliklerindendir. Hatta,- Hz. Alinin ve dier on bir imamn peygamber tarafndan nasb edildiini ileri srerek, Hz.Ebu Bekirin seim yoluyla i bana gelmesini red ettiklerini hesaba katarsak seim espirisini red etmenin inaaeriyye iasnn temelini oluturduunu iddia etmek yanl olmasa gerektir. Dolaysyla, ii isnaaeriyye politik dncesinin snni dnceden ayrld noktann seim konusu olduunu gz nnde bulundurduumuzda, seimi esas alan velayet-i fakih kavramnn ne kadar yeni ve o derece de nemli olduu ortaya kmaktadr. Bu adan bakldnda snni ve ii dncenin siyasi adan aralarnda bir farkn kalmadn syleyebiliriz. randa bulunan, Takribul mezahibil slami kurumunu bandaki Ayetullah Vaizzade Horosani de bu dncede olduunu aka ifade etmektedir.(11) Anlan bu problemler, hem Ayetullah Humeyninin salnda ve hem de vefatndan sonra onun yerini alan Ayetullah Seyid Ali Hameneyin ynetimi esnasnda ska ortaya kmt ve halen de kmaya devam etmektedir. Bu problemler, teorik bir takm farkllklara da sebep olmu ve rejimi sarsacak boyutta ihtilaflara yol amtr. Mesela, Kasm 1997 tarihinde kendi medresesinde verdii seminerde Hameneyin yetki ve otoritesini sorgulayan Ayetullah Muntazerinin randa yol at byk karmaa ve tartmalar, veliy fakihin otoritesinin kaynann hala belirsiz olduunu gstermektedir. Muntazerinin bu eletirilerine kar resmi otoriteler veliy fakih Hameneyin , halkn setii (Ba savc Ayetullah Yezdiye gre krk, Hibregan Meclisi bakan Ayetullah Mekiniye gre ise yetmi) mtehidler tarafndan demokratik bir ekilde seildiini beyan ettiler. Ayetullah Yezdi, daha da ileri giderek, fakat btnyle farkl bir adan , Hamaneyin dnya mslmanlarnn en yetkili merce-i taklidi olduu gibi, peygamber ve masum imamlar vastasyla veliy fakihin yeryzndeki ilahi egemenlikle bann bulunduunu, halkn vekili deil ilahi otoritenin naibi olduunu ileri srmtr (12).

Ayetullah Humeyninin vefatyla randa en ok tartlan konulardan birisini rehberin nitelikleri meselesi oluturmaktadr. Ehl-i hibre tarafndan bu yana Ayetullah Hamaney, veliy fakih olmak iin bata merceiyyet olmak zere, gerekli vasflar tamad gerekesi ile srekli eletirilmitir. Mesela, Ayetullah Muntazeri merce-i taklid sfatn tamad gerekesi ile Hamaneyin veliy fakih olamayacan ileri srmtr.(13) Bu ise, rejime direk bir saldr olarak telakki edilmi, akabinde Hamaney Muntazerinin ihanet suuyla yarglanmasn ilemi ve randa byk bir karmaa yaanmtr. Ayetulah Humeyni velayet-i fakih teorisini ortaya koyarken, rehber olacak kiinin fkh ilminde bilgili ve adil olmas artn belirtmiti(14). 39 1979 anayasas da buna uygun olarak dzenlenmi ve veliy fakih artlar arasnda merceiyyet art belirtilmiti(15). Fakat, merceiyyet art 1989 tarihindeki bir dzenlemeyle anayasadan kaldrld. Mamafih, bu yeni dzenlemenin, Ayetullah Hamaneye kar yaplan eletirileri artrmaktan baka bir eye yaramadn, hatta kendisine kar gelien muhalefetin iini kolaylatrdn syleyebiliriz. nk, Ayetullah Hamaneyi eletiren muhalefet, kendi merce-i taklidlerinin Hamaney olmadn ileri srmler, bu sebeplerde baz konularda ona itaat etmeleri gerekmediini ve anayasann da buna imkan tandn ileri srerek kendilerini savunmulardr. Rehberin nitelikleri konusunda esasnda tm velayet-i fakih teorisi hakknda- en ilgin yorumu Ayetullah Salihi yapmaktadr. Onun , rehber iin tek bir art olarak bilgiyi ileri srd sylenebilir. Salihi, rehberlik artlar konusunda son derece rasyonel ve pragmatiktir. Salihinin bu yn, fakihten ne kasdedildiini izah ediinden de anlalabilir. Ona gre fakih, slam kanunlarn bilendir. Fakih, ite bu ynyle rehberlie layktr. Fakih, liyakat semboldr. nk, bir lkede halkn ounluunun benimsedii kanun, slam kanunuysa, bu kanunu uygulayann yine bu kanunu herkesten daha iyi bilen birisinin olmas gerekir ve bu da tabiidir.((16) Ekim 1997 tarihinde kendisiyle yaptmz grmede de, liderin ruhani olmasnn art olmadn, kanunu bilmesi ve kanuna bal kalmak kaydyla, her hangi bir kimsenin lider olabileceini belirtmitir. Dolaysyla, velayet-i fakih teorisinin, yalnzca iaya has olmad gibi,ister slam, ister ateist, her toplum iin geerli bir teori olabilecei mantki neticesi kmaktadr ki, kendisi de bunu aka kitabnda belirtmektedir.(17) Yine kendisiyle grtmz Ayetullah Muntazari de benzeri grleri ileri srerek toplumun adetlerini bilen herhangi bir kimsenin lider olabileceini ifade etmiti. Velayet-i fakih teorisi etrafnda bugn randa en ok tartlan ve dolaysyla ynetimi rahatsz eden bir dier konu da, veliy fakihin yetkileri meselesidir. Bazlar, tm yetkilerin veliy fakihte toplanmas gerektiini ileri srerken, bazlar da bunu dikdatrlk olarak telakki etmekte, veliy fakihin yalnzca, tabir yerinde ise, hakem mevkiinde bulunmas ve otoritelere tavsiyelerde bulunmas gerektii kanaatindedir (18). Ayetullah Muntazeri ise veliy fakihin btn ileri kendisinde toplayan bir otorite olmas taraftar deildir. (19) Veliy fakih, onlara yol gsterici (hadiyen) olmaldr. Onlar murakebe etmeli ve yine onlarn

yaptklarndan mesul olmaldr. Muntazerinin anlayna gre veliy fakih, nezarette bulunur. lerin yrtlmesinde detaya varacak kadar tedahlde bulunmaz. Sadece otoritelere tavsiyede bulunur. Teoride zellikle mutlakyet vasf bulunmaz. Yani, onun ifadesiyle bu durum, yemliku, ve la yahkumudur.(20) Daha nceden zikrettiimiz gibi, 14 Kasm 1997 tarihli konumasnda Ayetullah Muntazeri, bugnk ran ynetiminin diktatrl yeniden canlandrdn, nceki ynetimden ( yani ah dneminden) daha mstebid olduunu, bunu da velayet-i fakih ad altnda, din ve ehl-i beyt mezhebi adna yaptn syleyerek, velayet-i fakihi kendisinin anayasaya yerletirdiini, fakat bugn bunu redettiini ilan etmitir. Yaptmz grmede Ayetullah Salihi de ay40 n ekilde, bugnk randa otoritelerin uyguland velayet-i fakihi kabul etmediini, nk 1989 senesinde yaplan dzenlemeyle veliy fakihe hemen hemen snrsz yetki verildiini, dolaysyla da teorinin deitirildiini ifade etmitir. Hkmet-i Salihan isimli kitabnda Ayetullah Salihinin, siyasetin stnde ve tesinde, snrsz gce sahip bulunan, fakat sorumlu tutulmayan, yasama,yrtme ve yarg mekanizmasnn dnda bir veliy fakihten deil, tam tersi bir ekilde, yani kararlar tek bana vermeyen, politikann tam ierisinde bilfiil icraatta bulunan ve dolaysyla yaptklarndan mesul tutulabilen cumhurbakan gibi bir veliy fakih portresi izmektedir. Bu durumu dorular ekilde, ikisinden birinin yani,cumhurbakan ya da veliy fakihin, siyasi bnyede fazlalk ve gereksiz olduunu yine grmemizde belirtmitir. te yandan, veliy fakihe snrsz yetki verilmesini savunanlardan Ayetullah Tehrani ise, gayet ak bir ekilde tm yetkililere veliy fakihin elinde toplanmas gerektiini ifade etmektedir. Ayetullah Tehrani, Aristoya kadar uzanan ve Montesque tarafndan gelitirilen gler ayrm prensibinin Mirza Hseyin Naini tarafndan benimsendiini, fakat bunun yanl olduunu ileri srer. slami ekolde, hkmn kendisinden kaynakland hakim, mmetin en temizi,aklls, mtefekkiri, slam ve peygamberi bilen kiilerden olur. Hkm ondan doru iner, konik bir ekilde aaya, ta halka kadar ular. Btn kuvvet de onun emri ve idaresi altndadr. Kad onun reyi ile nasb ve azl olur. Hakimler ve Cuma imamlar onun elindedir. Mavirler, bakanlar ve valileri o tayin eder ve ehirlere gnderir. Piramidin banda o vardr. Bu makam, Allahn byle bir kiiye ettii ok yksek bir makamdr.(21) Velayet-i fakih ile beraber ortaya kan belki de en byk problem, veliy fakihin merce-i taklid ile olan ilikisidir. ii ulema, resmi makamlardan bamsz olan bu merceiyyet messesi sayesinde, otoritelere kar durabilmi, Reuter (1872) ve Tmbeki (1890) imtiyaz krizleri, 1905 anayasa hareketi(22) ve nihayet 1979 ran ihtilali gibi, yakn dnem ran siyasi hayatndaki alkantlarda grld zere, yaklak yz elli yldr ran siyasi hayatnda belirleyici bir rol stlenmitir.

Mamafih, velayet-i fakih teorisi ile beraber otoriteyi ele geirmi bulunan ii ulema, srekli uzak durduu ve etkili bir ekilde mcadele ede geldii konuma, bu sefer kendisi gelmi oldu. Dahas, resmi otoriteyi temsil eden veliy fakih devleti ynetirken zaman zaman merce-i taklid ile kar karya gelmekte, ayn konuda farkl grler ileri srebilmekte ve bunun neticesinde de atma meydana gelebilmektedir. Dolaysyla, merce-i taklid anlay u alardan velayet-i fakih ile uyumamaktadr; a- a- Veliy fakih seimle, merce-i taklid ise almalaryla temayz etmesi suretiyle belirlenir, b- b- Veliy fakih resmi otoriteyi temsil ederken, merce-i taklid tamamen bamszdr, c- c- Veliy fakihin milli bir vasf vardr. Merce-i taklid ise bir lkeye has olmad gibi, evrenseldir. Yzyllardr olduu gibi otoritelerden bamsz bir ekilde temayz etmi bulunan merce-i taklid ile resmi otoriteler arasndaki atma kendisini yeniden gstermeye balad. Veliy fakih olarak bulunan Ayetullah Humeyninin aksine, Ayetullah uzma Hasen Tebatebai Kumminin 41 1983 ylnda Irak ile srdrlen savan sona erdirilmesi ynnde bir fetva vermesi zerine tutuklanmas (23), buna bir rnek olarak verilebilir. Bu zorluklara ilaveten, otoritelerin merce belirleme abalar, randa daha da ileri tartmalara yol at. 1993 sonlarnda Ayetullah Gulpayganinin, takib eden ylda da onun yerine alarak geni kitlelere merce olan Ayetullah Erakinin vefatyla ortaya kan bu tartmalar, rejimi byk skntya soktu. Ynetim tarafndan olan nde gelen merceler u husular itibariyle nemlidir ; a- a- Verecekleri destekten mahrum olmak, b- b- Ynetime mdahalede bulunabilecei endiesi, c- c- Mali adan. nk, dini vecibeler sebebiyle bir mercede byk miktarlarda paralar toplanmaktadr. Mesela, Ayetullah Gulpeygani ticaret ve sanayi ile megul olan yirmiden fazla kuruluun bandayd. Yz milyon dolardan fazla parasnn olduu da ileri srlmekteydi (23). Erakinin vefatndan sonra, Hameneyin ismi, eitli kurulularn yaynlad merce niteliklerini tayanlar listesi iinde zikredilmeye baland. Camia-y Mderrisin-i Kum, 2 Aralk 1994 Cuma gn ii dnyasnn merce kabul edebilecei u isimlerin tesbit edildii bildirildi ; Lenkerani, Muhammed Taki Behcet, Hseyin Vahid Horasani, Cevad Aga Tebrizi, Musa Subeyri Zencani, Nasr Mekarim irazig ve Hamaney. Dier yandan Camia-y Ruhaniyye-i Mbareze-i Tehran da merce artlarn tayan ve kiiden oluan fakaha

listeleri yaynland(25). Her ikisinde de Hamaneyin gemekte idi. Bu listeler, resimleriyle beraber gazetelerde de yaynland(26). Dier taraftan Hamaneyi merce takdim etme abalarna meclis de katld. ran Haber Ajans ve Televizyon kanalyla, 270 sandalyeli parlamentonun 150 kadar yesi de, Hamaneyin merceliini desteklediklerini aklad(27). Keza, Meclis bakan Natk Nuri de Hamaneyin merceliini desteklediini ilan etti. te yandan, gazetelerde, ran dndaki iilerin de Hamaneyi merce-i takklid olarak kabul ettiklerine dair haberler yer almaya balad. Risalet gazetesinin haberine gre, Cemiyet-i ulema-y Malezi azas stad Hasen Salih gnderdii mektupta Hamaneyi rehber edindiklerini yazmaktadr(28). Keza, Filipinler, Somalideki ii mslmanlar ile Kuzey Amerikadaki Meclis-i Ulema-y ia, Havza-i lmiye-i Camia-y Hind ve ura-y ia, Havza-i lmiye-i Camia-y Hind ve ura-y Hizbullah- Lbnan da Hamaneyi merce-i taklid olarak tandklarn beyan ettiler. Sazman- Tebligat- slami dahilli ve harici 92 slam merkezi ve cemiyetinin Hamaneyin fetvasna mracaat ettiini bildirdi(29). Fakat, muhalif ulema ve muhalefet hareketleri zaman zaman Hamaneyin merce niteliklerini tamadn ileri srdkleri gibi, bu kez de ynetimin merce tesbitine mdahele etmesine tepki gsterdiler. Bunun ii geleneklerine ve velayet-i fakihe kar ilenmi bir gasp olduunu sylediler. En son olarak da Muntazeri, randa byk karmaaya sebep olan konumasnda, bin yl aan tarihinde merceiyyetin bu kadar aalanp tecavze uramadn syledi(30). Ona gre merceiyyet ve velayet-i fakih birbirinden ayr eylerdir(31). Merceiyyetin ilerine tedahl olmamaldr. Merceiyyet ulemann kendi ierisinde bir itir. Yalnzca ulemay alakadar eder. Ayetullah Seyyid Muhammed Tebatebai 42 Kummi merce tesbit iinin asla hkmetlerin ii olmadn ileri srd(32). Tebatebai, daha da ileri giderek tmyle velayet-i fakih doktrinine eletirilerde bulundu. Din ve devletin uzlamayacan ve birbirlerinden ayr bulunmalar gerektiini ileri srd. 1970dan bu yana sren ulema ynetiminin slama, iizme ve ulemaya yalnzca kt nam braktn, slamda yeni olmayan terrizm, ikence, bombalama, rehine almann slamla zdeletiini, dnyaya kt intiba vermekten baka bir eye netice vermediini, alnan mesafeye baknca bu ynetimin mustadaflarn (ezilmiler) lehine hibir ey yapmadn, tersine daha kt duruma drdn ve durumlarnn her geen gn fenalamakta olduunu iddia etti. Resmi otoriteler, kendi arzular ynnde bir merce-i taklid belirlemeye alrken gz ard ettikleri, ran ierisinde merce olmas kuvvetle muhtemel olan Ayetullah bulunmaktadr(33). Bunlardan ilki, altml yllar boyunca Humeyni ile beraber bulunmu ve ah dneminde gz hapsinde tutulmu bulunan ve u anda da Mehedde yaayan 82 yandaki Ayetullahil Uzma Hasen Tabtabai Kummidir. Bugn, Hamaneyin de dahil olduu, ynetimi elinde bulunduranlarn ou onun talebesidirler. Fakat,1979 sonrasnda eletirileriyle Humeyninin muarzlarndan oldu. Bu sebeple yeniden gz hapsinde tutuldu.

Buna ramen mcadelesini srdrd. Tebatebai ,1983 senesinde Irakla yaplan savan sona erdirilmesi iin de fetva vermiti. Bir dier merce aday da Ayetullahil Uzma Mir Muhammed Hseyin Ruhanidir. nc aday da Ayetullahil Uzma Hseyin Ali Muntazeridir. 1986 senesinde ynetimden Humeyni tarafndan uzaklatrlan Muntazerinin, srekli basklara maruz kaldn yukarda belirtmitik. te yandan, Ayetullah Mahmud Tebatebai de, Hamaneye tekaddm eden be merce-i taklidin bulunduunu ileri srmektedir. Ayetullahil Uzma Hasen Tebatebai Kummi (Mehed), Ayetullah Seyyid Muhammed Ruhani (Kum), Ayetullah Hseyin Ali Muntazeri (Kum), Ayetullah Seyyid Sadk Ruhani (Kum), Ayetullah Seyyid Muhammed irazi (Kum). Kummi, ayrca, Hamneyi taleberi addeden, Ayetullah Fadl Lenkerani, Ayetullah Nasr Mekarim irazi gibi, onlarca Ayetullahn bulunduunu da ilave etmektedir. Dier taraftan, merce-i taklid anlaynn milletler ve devletler st bir kimlie haiz olmas sebebiyle, randa yaanan merceiyyet merkezli bu tartmann lke snrn da aarak, tm ortadouyu sardn sylemek yanl olmasa gerektir. lke snrlarn da aan, geni blgelerde mukallitleri bulunan bu merce-i taklid, onlarla megul olmal, ihtiyalarna cevap verebilmelidir. te bu sebeple, dier merce-i taklitlerin yaptklar gibi mukallidleri ile irtibat kurabilmek zere Hamaneyin de dnyann eitli yerlerinde ofisleri ve vekilleri bulunmaktadr. Hamaneyin Lbnandaki ofisi, hisbe zekat ve dini ilerle ilgili olarak Hamaneyin merceiyyet mevkiini stlendiini ve vekil olarak Hasen Nasrullah ve Muhammed Yezbeki atadn ilan etti. arkul Evsafn haberine gre Hamaney, Lbnandaki baz yetkililere bir mektup gndermi ve mektubunda ilerinin younluuna ramen ran dndakilerin merce sorumluluklarn stlenmeyi kabul ettiini belirtti(34). Hamaneyin ayn ekilde dier lkelere tayin ettii vekilleri de unlardr; Hccetl slam Eraki (Londra), eyh Hasen Nasrullah ve eyh Muhammed Yezbek (Lbnan), slam Tahi43 ri ve Seyyid Sacid Nakavi (Pakistan), Molla Haim (Afganistan), Hccetl slam Ensari (Almanya)(35). Ayetullah Mahmud Tebatebai, merce olmad iin Hamaney itihad etmek iin Humeyni, Gulpeygani gibi, vefat etmi mercelerden icazet almad gibi, Marai, Sistnai, Muntazeri, Ruhani gibi, hayattaki mercelerden de bir yetki almamtr. Bu sebeple vekil tayinine de mezun deildir. Hamaneyin ran dnda bu ekilde vekiller tayin etmesini eletiren bir isim de eyh Ahmet Katiptir. Katip, ran hkmetinin kendi dndaki iilere Hamaneyi merce olarak takdim etmesini, zerinde iyice dnlmemi bir adm olarak grmektedir. nk, bunun sorumluluu ok ardr. Hamaneyin ran dndakilerce merce olarak tannmasnn manevi adan mmkn olabileceini fakat siyasi, askeri ve liderlik alarndan bunun

gereklemesinin imkansz olaca kanaatindedir. Katip, Irak, Lbnan ve Afganistan rneini vererek, bu lkelere kar rann bir takm politikalarnn olduunu, bu durumun da tabi olarak bu lkelerde yaayan iileri zor durumda braktn, bu artlarda, zellikle Iraktakilerin, ran dndan, mstakil bir siyasi liderlie ihtiyalar bulunmaktadr. Katip, olduka isabetli bir ekilde, Kum, Necef, Tahran arasndaki siyasi srtmenin bir uzants olduu kanaatini bildirmektedir.htilal ncesinde ah merce olayn tmyle ran dna srmeye abalarken, Saddam tam tersine bunu kendi kontrol altnda tutmaya almtr. Saddam bugn yine ayn ekilde baz merce adaylarn desteklemek suretiyle rann ortadoudaki siyasi gcn zayflatmak istemektedir. Ayn ekilde, bugnk ran rejimi de merceiyyet olayn kendi inhisarna alarak, ran dnda kendisine rakip olacak baka bir merceiyyetin tekilini nlemeye almaktadr. Dolaysyla nerede bir merce ortaya karsa, o dieri tarafndan red edilecektir. Btn her eye ramen Humeyninin lmnden bu yana ynetimi elinde bulunduran ulemann, yani tabir yerindeyse, hem politikac hem de ulema olanlarn, otoritelerini artrdklar sylenebilir. Dier taraftan da ki bu husus nemli- ii ulemann geleneklerinde olduu gibi, bamszlklarn muhafaza etme abalarn srdrdkleri ve snni ulema gibi, yle hemencecik siyasi bnyede yer almayacaklar da gzlenmektedir. Artk, Ayetullahil Uzma telakki edilen Seyyid Ali Hameneyin, kendisinden beklenildii gibi, zaman ierisinde ilmi adan mesafe ald sylenebilir. Mesela, bunun bir gstergesi olarak, eitli konular hakkndaki fetvalarnn derlendii bir kitap yaynlanmtr(37). Ayetullahil Uzma Seyyid Ali Hamaneyin rtibat Brosu, eri Sorular Cevaplandrma Blm tarafndan bu kitaba yazlan nszde, ehl-i hihrenin Ayetullah Hamaneye merceiyyet sorumluluunu ykledii ifadesi dikkat ekicidir.Bu fetvalarn bir nemi de merceiyyet ve velayet-i fakih konularnn ele alnm olmasndan ileri gelmektedir. Bunlardan bir kana gz atarsak, merce-veliy fakih atmasn ve velayet-i fakih kavramnn teorik olarak bugn hangi noktaya geldiini daha net olarak grebiliriz ; Soru : Merce-i taklidin fetvalaryla, msl44 manlarn velyyl emrinin (veliy fakihin) siyasi, kltrel ve itimai konulardaki fetvalarnn elimesi halinde mslmanlarn grevi nedir? Veliyyl fakihin hkm merce-i taklidin fetvasna nerede tercih edilmelidir.

Cevap : slam lkesinin idaresi ve mslmanlarn geneline ait konularda mslmanlarn veliyyl emrinin grne uyulmas gerekir. Merce-i taklidin fetvasna sadece ferdi meselelerde uyulabilir(38) Yine bir baka fetvada ;

Soru : Ben herhangi bir merce-i taklid-i takib etmi olsam, veliyyl emr de saldrgan kafirlere, zalimlere kar sava veya cihad ilan ederse, taklid ettiim mtehid de savaa katlmama izin vermezse, o zaman onun emrine uymalmym? Cevap : Mslmanlarn genelini ilgilendiren meselelerde veliyyl emrin emirlerine uyulmas farzdr. Mslmanlarn geneline ait olan meselelerden biri de taut ve kafirlerin saldrlar karsnda slam ve mslmanlar savunmaktr(39) Keza bir dier fetvasnda da ; Soru : Veliyyl fakihin hkm ve fetvas ne derece mkellefi balar. Elem olan merce-i taklidin fetvasyla farkl olduu takdirde, hangisi ncelik tar ve hangisine uyulmaldr? Cevap : Veliyyl fakihin fetvasna uymak herkese farzdr. Merce-i taklidin fetvas, veliyyl emrin hkmyle farkl olduu takdirde, merce-i taklidin fetvasnn geerlilii kalmaz(40). Bir dier nemli fetvas da, merce-i taklid karsnda velayet-i fakihi kabul etmeyenlerle alakaldr. Soru : Velayet-i fakih-i mutlak kabul etmeyenlere hakiki mslman denilebilir mi? Cevap : mam Mehdinin gaybeti dneminde , itihad veya taklid ynnden ekliyle velayet-i fakih-i mutlak kanul etmeyenler bu grlerinden dolay dinden kp mrted olmazlar.(41) lave etmemiz gereken bir husus da; veliy fakihin fiili otoritesidir. zellikle 1989 ylndaki yeni dzenlemeyle, son derece gl bir veliy fakih tablosu ortaya koyduunu belirtmitik. Mamafih, veliy fakih Ayetullah Seyyid Ali Hamaneyin fiili otoritesinin, anayasada grld gibi, snrsz denecek kadar byk bir g olduunu sylemek ise olduka zordur. rann dahili politikasnda yaanan pek ok ekimeler, bu iddiay destekleyecek rneklerle doludur. Aada da grlecei gibi, veliy fakih Ayetullah Hamaney zaman zaman, ran siyasetine hakim durumdaki siyasi partiler gibi hareket eden Camia-y ruhaniyye ve cemiyyet-i ruhaniyyun benzeri muhtelif g odaklarnn bask ve manevralar karsnda kalmaktadr. Fakat, selefi Ayetullah Humeyninin ise, benzeri skntlarla karlatn sylemek pek mmkn deildir. Bunda, Ayetullah Seyid Ali Hamaneyin ihtilali gerekletiren Ayetullah Humeyninin karizmatik gcne sahip olmamasnn nemli rol vardr. Dolaysyal dAyetullah Seyyid Ali Hamaneyin veliy fakihlii arasnda byk farklar mevcuttur. Veliy fakih Ayetullah Seyyid Ali Hamaneyin fiili otoritesinin zaafn gsteren en son rnek Haziran 1997 tarihinde vuku bulan Cumhurbakanl seimleridir. nk bu seimlerin galibi, veliy fakihin rtl bir ekilde destekledii aday olan Natk Nuri deil, ezici bir ounlukla Rafsancaninin aday olan Hccetl slam Seyyid 45

Muhammed Hatemi olmutur. Veliy fakih Hamaneyin anayasada grld kadar gl bir otorite olmad eklindeki tezimizi destekleyen baka olaylar da vardr. Mesela, veliy fakih olarak seildii yllarda, yrtmenin banda bulunan Rafsancani ile i birlii ierisine girerek ondan destek almas, otoritesini tesis etmeye abalayan Ayetullah Seyyid Ali Hameney iin son derece nemliydi. Ayn ekilde, politikalarn uygulayabilmek ve rakiplerini tasfiye edebilmek iin Rafsancaninin de veliy fakih Hamaneyin desteine ihtiyac vard.