DEFTERDAR SARI MEHMET PAA

DEVLET ADAMLARINA TLER

OSMANLILARDA DEVLET DZENi

DERLEYEN VE EVREN

HSEYiN RAGIP UURAL

ileri Bakanl Tetkik Kurulu Mavir

TE'LF- MUHAMMED PAA ELDEFTER

NESAYIH'UL-VZERA V'EL-MER
VEYA

KTAB-I GLDESTE
NZM-I DEVLETE MTEALLK RSALE

DERLEYEN VE EVREN

HSEYN RAGIP UURAL

TRK TARH KURUMU BASIMEV 1969, ANKARA

ileri Bakanl Tetkik Kumlu Maviri

SUNU
Trkiye ve Orta Dou mme idaresi Enstits, temel amalarna uygun olarak imdiye kadar yapt yaynlarla ve aratrmalarla, modern mme idaresinin teorik ve pratik esaslarn Trk idare hayatna duyurmaya ve yaymaya almtr. Enstitmz, bu kere, Trk idare tarihine ait gayet ilgin bir kitab btn Trk idarecilerine ve Trk kamu oyuna sunmaktadr. Defterdar Sar Mehmet Paa'nn "Devlet Adamlarna tler'^, tarihimizin epey gerisinde kalm, sosyal, siyasal ve idar bakmdan gnmzdekinden byk lde farkl bir dzeni eletirmekte ve kurulmasn arzulad bir idare sistemiyle ilgili tavsiyelerde bulunmaktadr. Lkin, yazarn amac ve zlemi bir yana konulursa, yapm olduu eletiri ve tavsiyelerin, dokunmu olduu birok konularn ve meselelerin gnmzde dahi, canlln ve nemini yitirmedii hemen grlmektedir. Bir bilim adam olmad iin Sar Mehmet Paa'nn kitabnda, bugnk sevk ve idare ilminin, personel idaresinin sistematik bir incelemesini bulmak elbette ki mmkn deildir. Fakat, devlet tekiltnn en yksek kademelerinde yer alm bir idareci olarak yazar, geni tecrbesi ile idarecinin, idarenin, hatt politikann ok nemli baz konularna parmak basarken, gerekte, bugn karlatmz pek ok meselelere iki buuk yzyl geriden k tutmaktadr. Eserin bykl ve deeri asl buradadr sanrm. Trk idare tarihinin incelenmesinde de yararl olacana inandmz eserin Enstitmz yaynlar arasnda yer almasn bunun iin arzu ettik. Bu kitabn yaynlanmasnda kiisel ilgisi ile deerli bir hizmette bulunan iileri Bakan sayn Dr. Faruk Skan'a, kitab derleyen ve bugnk dilimize eviren sayn Hseyin Ragp Uural'a, kitabn dilinin gnmz Trkesine intibak iin kymetli
IV

katksn Enstitmzden esirgememi olan deerli dostum sayn Ahmet Muhip Dranas'a ve nihayet btn yaynlarmzda olduu gibi, bu yaynmz da en iyi ekilde hazrlamak iin byk aba harcam olan deerli alma arkadam, Enstitmzn Derleme ve Yayn ubesi Mdr, Uzman ve retim yesi Sayn Mustafa Tosun'a en samim ve halisane teekkr duygularm sunmak, benim iin byk bir zevktir. 25 Nisan 1969 Genel Mdr Prof. Dr. Fahir H. Armaolu

NSZ

Engin tarihinde birok medeniyetler ve imparatorluklar kurmu olan Trk Milleti, yakn doudaki byk imparatorluklarn sonuncusu ve belki de en gls olan heybetli Osmanl mparatorluu'nu da kurmu ve 600 yl sre ile bir tek sllenin hkm altnda yaatmtr. Geni sahalara yaylm ve uzun zaman payidar olmu her imparatorluk gibi Osmanl mparator-luu'nun da kanunlarnda ve devlet nizamnda mkemmel esaslar bulunduu muhakkaktr. Trk Milleti'nin ve onun gelecekteki btn nesillerinin daima gururla necekleri, devlet idaresindeki bu esaslar renmek ve retmek her Trk'n ilk ve asl vazifesidir. Ecdadmzn mirasn ve millet hadimlerinin hizmetlerini, dikkatli aratrmalarla deerlendirmek ve onlar eserler halinde ortaya koymak Devletimizin bekaas ve nesillerin hayatiyeti iin lzumludur. Keza bunlarn ortaya konmas, mill tarih uurunun uyankl ve nesillerin yaratc glere sahip klnabilmeleri iin de zaruridir. Bu temel grle Osmanl mparatorluu'nun yksek mevkilerinde bulunanlara bir rehber olmak zere yazlan Defterdar Sar Mehmet Paa'nn "Nesyh'lVzer V'el-mer veya Kitab- Gldeste" isimli eserini "Devlet Adamlarna tler" adiyle ilk defa konuma dilimize evirterek yaynlatmakla mill bir vazife yaptmza inanyoruz. Bu eser, bizlere 18. yzyln balarnda yaam bulunan erefli, vicdan ve iman sahibi bir Osmanl Devlet Adamnn kaleminden iyi ve kt politikann ne olduunu renmek frsatn vermektedir. Osmanl Devlet daresi'nin hususiyetlerine vkf bir kimsenin kaleminden kan bu kitap, Osmanl mparatorluu'nun idare sistemi hakknda fikir sahibi olmamz mmkn klan VI

ve ayn zamanda bu devlet nizamna ait objektif tenkide imkn veren tarih bir kaynak mahiyetindedir. Yazarn hedefi, itil devirlerine hkim olan idare ve devlet prensiplerini yeniden canlandrmak suretiyle idarenin slahna messir olmaktr. Bu prensipler ve hasletler bugnk devlet nizamnda da sz gtrmez esaslardr. Yazarn fikirleri fevkalde nemli, manal, ibret verici ve reticidir. idare ve irfan hayatmzda bu kitabn mhim bir ihtiyac karlayacana ve alka toplayacana inanyoruz. Bu almann dnyann en zengin el yazmas eserleriyle dolu kitaplklarmzda toz olmaya mahkm, Arap harfleriyle yazlm hukuk, idare ve tarih kitaplarnn konuma dilimize evrilmesinde tevik, nclk ve r amasn samim olarak arzu ve mit ediyoruz. Eserin meydana gelmesinde cidd mesai ve emei geen arkadam Hseyin Ragp Uural'a en kalb tebriklerimle kranlarm sunmay vazife bilirim. 5- 5- I969 Dr. Faruk SKAN iileri Bakan

VII

ESER HAKKINDA

Defterdar Sar Mehmet Paa ite ada olan Ulu Atam Revan Kalesi Muhafz Darendeli Hac Hseyin Paann

Temiz

Ruhuna

sunarm

. Byk Arap filozofu bni Haldun "Prolegomena" (Mukaddime) adl kitabnda yle yazyor: "mparatorluklarn da tpk insanlar gibi kendilerine has bir mrleri vardr, geliirler, olgunlarlar, sonra da batmaya balarlar." 2. Arap tarihindeki derin bilgisine dayanan bni Haldun'a gre, her slle aa yukar 120 yllk bir mre sahip olduu halde Osmanl imparatorluu 600 yl sreyle bir tek sllenin hkm altnda kalm ve hi deilse d grn itibariyle bir ekil deiikliine uramamtr. 3. Yakn doudaki byk imparatorluklarn sonuncusu ve belki de en gls olan bu heybetli imparatorluun mrn uzatan ve devamlln salayan unsurlar nelerdi? Bir ok yllar Osmanl devleti katnda ngiliz Sefirlii yapm olan "Sir James Porter" "Trklerin Davranlar, Devleti, Hukuku, Dini zerinde Dnceler" adl eserinde bu unsurlar yle sralamt: "Geni alanlara yaylm ve uzun zaman payidar olmu her imparatorluun anayasasnda makul ve iyi taraflar vardr. uras da muhakkaktr ki Trklerin politik sistemindeki bozukluklarn derecesi ne olursa olsun, Osmanl imparatorluu hukukla yorulmu bir din temeli zerine o kadar salam ekilde kurulmu ve kamu vicdan ve Trk ferdinin gururuyla olduu kadar karlaryla da o kadar sk ekilde perinlenmitir ki bu imparatorluk alar boyunca srm, istikrar ve devamll salanmtr." Gerekten, Osmanl devleti kendine zg bir temel zerine oturtulmutur. Devlet makinesinin banda mutlak bir hkmdar olarak kabul edilen bir sultan bulunuyordu. Allahn bir IX

ltf ve deitirilemez kabul edilen eriatn kavramad her konuda son sz onundu. Fakat gerekte bu mutlakiyet ok kesin iki artla snrlyd. Bunlardan birincisi, devletin islam anayasasdr. Kur'an- Kerime ve hadislere dayanan eriat lkenin temel kanunu veya onun anayasasyd. Sultanlarn mevkilerinin dayana da bu kanunlard. Bunlar, hem dnyev ve hem de din kanunlar manzumesiydi. Daha Osmanl devleti kurulmadan son ekliyle tesbit edilmi olan bu kanunlar manzumesi yalnz halk tarafndan sayg grmekle kalmamakta, ayn zamanda geni ulema snf tarafndan ihlline de asla gz yumulmamaktayd. Bu ulema snf mslman olan btn okumu kimseleri iine alyordu. Sultann mutlak egemenliinin ikinci bir snr, mslman uyruklarnn son derece muhafazakr tutumu idi. Bu tutum, yerlemi rf ve adetlerde veya devletin siyasetinde lzumlu grlen deiiklikleri hi bir tviz vermeden nlemekteydi. Bu yzden Sultan kanun koyma yetkisinden fiilen yoksun klnmt. nk her alan Kur'an'n ve eriatn hkm altndayd. Hal ve artlar byle devam ederken imparatorluk geniliyor ve dnya hareketsiz durmuyordu. zellikle ynetim alannda deiiklikler yapmak zarureti douyordu. Bu meselenin zm iin, Osmanl devletinin kuruluundan nce eski Trk hkmdarlarna kanun yapma yetkisini veren gelenek canlandrld. Bu yoldan, yrrlkteki kanunlarda baz kk deiiklikler yapmak mmkn oldu; ancak bu deiiklikler, halkn ve ulema snfnn desteinden yoksun bulunduu hallerde bir deer tamyordu. Hatta ulema snf, eriate uymamakla suladklar sultanlar tahttan indirmeye kadar gidebiliyordu. Kanunlar manzumesi sultann mslman uyruklar zerindeki yetkisini o derece snrlandryordu ki, geni bir imparatorluk ynetiminin gerektirdii disiplini muhafaza etmek nadiren mmkn oluyordu. Uzak illerdeki byk prestij ve kudrete sahip valilerin tesirli bir ekilde denetlenebilmesi iin sultann onlarn hayat ve hrriyetleri zerinde mutlak haklara sahip olmasna ihtiya vard. Bu sebeple mslman tebaa zerinde eriatn yerine getirilmesinden baka hi bir hakk bulunmayan sultan areyi kapkullaryla bendegndan meydana gelen bir ynetim sistemi kurmakta buldu. Artk efendi, kullarnn hayat zerinde mutlak egemenlie sahipti. X

Sonunda yle bir sistem geliti ki, bu sistemde btn ynetim mevkileri sultann kullan tarafndan igal ediliyor ve ordunun devaml yeleri onun zel mal oluyordu. Rtbe itibariyle sadrazamdan en mtevaz yenieri erine kadar geni bir ktleyi kapsayan bu kapkullarndan binlercesi "dare Messesesini" meydana getirmekteydi. Bu yzden hkmetin esas grevi basit bir idareden ibaretti. Sultan icra organnn bayd. Onun emri altnda, ikyet ve isyan etmeleri mmkn olmayan, sultann keyfine gre cezalandrabilecei, terfi ettirebildii yahut ldrebildii binlerce kapkulu vard. Kanun Sultan Sleyman'dan nce gelen hkmdarlar zamannda bu sistem mkemmel olarak iledi. Gerekten byk birok devlet adam yetitirdi ve ilerin bana onlar getirdi. nk bu kul ktlesinin her yesi dikkatle eitilmekte ve sonunda en uygun greve atanmaktayd. lerleme, kabiliyet ve sadakatle mmknd. Bizzat sultanlar, genliklerinde Valiliklere gnderiliyor, tecrbe kazanyor, byk makinenin btn ayrntlarn renerek yneticilikte kendilerini olgunlatryorlard. Bu suretle Osmanl sllesi, yzyllar boyu barta ve savata elinde otorite dizginlerini kuvvetle tutmasn bilen ehzadeler yetitirdi. Bu sistemin baaryla uyguland yzyllar Osmanl mparatorluu'nun en parlak dnemi olmutur. Zamanla kapkullarndan meydana gelen bir ynetim dzeni araclyla hkmet etme politikasnn baarszl ortaya km ve bu mstesna sistemin yaratlmasna yol aan tehlikeler devletin knt dneminde yeniden ortaya kmtr. Defter Mehmet Paa, imparatorluun gerileme dneminin balangcnda evresinde grdklerini eletirmek iin sesini ykselttii zaman Osmanl devletinin en parlak dnemindeki kudretli bnyesini dnmekteydi. Eletirdii ey sistem deil onun ynetili tarzdr. Kendi zamannn artlarn hemen hemen 200 yl ncesiyle karlatrmtr, ileri srd tler devlette suiistimal veya fesat sayd eyleri anlatmaktadr. Devlet ynetiminde grev alacaklarda zek, bilgi, namuskrlk ve tecrbenin temel nitelikler olduunu belirtmektedir. zellikle kamu grevlerine yaplacak atanmalar konusunda ok israrldr. Ona gre bu gibi grevliler ok dikkatle seilmeli, grev

XI

isteyenler pheyle karlanmal, en namuslu ve en iyi yetimi, tecrbeli kimseler aranmal ve nemli mevkiler bunlara verilmelidir. Bu hal Osmanl sisteminde devletin baar veya baarszlnn hemen hemen tamamiyle memurlarn karakterine bal bulunduu gereini tesbit etmektedir. Mehmet Paa, memurlar zerinde zellikle durmaktadr; nk zamanndaki memurlarn ahlk kusur ve zaaflarn derinden hissetmi, bunu Osmanl mparatorluu'nun XV ve XVI inci yzyllarda byk sultanlarn ynetiminde erimi olduu ihtiamdan sonra gerilemenin balca nedenlerinden bri olarak saymtr. Kafasnda daima Kanun Sultan Sleyman'n muhteem zaman vardr. Bu dnemi, sonraki dnemlerle yapt karlatrmalarda bir l olarak kullanmaktadr. Dnmek istedii bir ideal devir vard; fakat mparatorluk bu ideal devirden uzaklamt. Her ne kadar biz, gelecekte bir ideale doru hibir terakki mefhumu ihtiva etmeyen onun bu grn tamamen kabul etmek zorunda deilsek de bu bilgilerin kymetini de inkr etmek mmkn deildir. Yazarn amac gelimeyi salamaktan ok eskiye dntr. Deitirilmesini-istedii durumlarn sebeplerinin tehisinde onunla beraber olmamz mmkn olmasa bile, vard sonulara kulak vermek zorundayz. nk yazar, Osmanl mparatorluu'nun knt seyrini ve sonularm gzlemekte baka herhangi bir kimseden ok daha elverili bir mevkide bulunmutur. Defter Mehmet Paa'nn "Nesyih l-vzer v'el-mer veya Kitab- Gldeste" adl eseri bu dncelerin nda kaleme alnmtr. "Devlet Adamlarna tler" adyla ilk defa konuma dilimize evrilerek yaynlanan bu kitap Osmanl mparatorluu'nun yksek mevkilerinde bulunanlara bir rehber olmak amacyla yazlmtr. En ok kullanlan kaynak hadistir. Ayrca Kur'an'dan ve Birinci Selim ile Kanun Sultan Sleyman'n Sadrazam Ltfi Paa'nn Asafnme'sinden nakiller de vardr. Bununla beraber, kitabn yalnz yet, hadis ve eski vezirlerle tarihilerin hikmetlerinden baka bir ey ihtiva etmedii gibi yanl bir dnceye de kaplmamak gerekir. Yazarn kendi fikirleri btn dier kaynaklardan gelenlerden daha nemlidir ve daha ok yer tutmaktadr. Uzun ahs tecrbelerin ve ilere XII

vukufun bir mahsul olarak meydana gelen baz sonular desteklemek veya misaller getirmek zere eski eserlerden nakiller yaplmtr. Gerekten bu kk eser bizlere, XVIII'inci yzyln ilk yarlarnda yaam bulunan erefli ve vicdan sahibi bir Osmanl devlet adamnn kaleminden iyi ve kt politikann ne olduunu renmek frsatn vermektedir. Osmanl ynetiminin ayrntlarn bilen bir kimsenin kaleminden kan bu kitap, Osmanl mparatorluu'nun ynetim sistemi hakknda fikir sahibi olmamz mmkn klmakta ve bizlere bu ynetim dzenine kritik bir gr asndan bakabilmek imknn salamaktadr. Nihayet denilebilir ki, "Memleketteki btn servetin ve kuvvetin kayna olan tebaaya zulm edilmesine mani olacak her trl gayretin gsterilmesi, vergi deyen halkn korunup gzetilmesi" tleri eserin ruhunu tekil etmektedir. Mehmet Paa'nn deerli eserini bugnk dile evirmekle Osmanl mparatorluu'nun altn ann llerini onun anlayyla ortaya koymu oluyoruz. Bu konuda bize yardmc olanlara ve zellikle eserin her sayfasnn, halta her satrnn evirisinde deerli yardmn esirgememi olan iileri Bakanl Tetkik Maviri Selhattin Aslan Korkud'a, ngilizce tercmesinin nsz ile giriini renmemize yardmc olan TODAlE uzmanlarndan Mustafa Fotozolu'na, incelemeleri daktiloya ekmek iin byk zahmetlere katlanan iileri Bakanl Tetkik Kurulu memurlarndan Kbra Akay'a ve arkadam Sadk Durusal'a ve eser tamamlandktan sonra esasl bir inceleme yapm olan Sayn Ahmet Muhip Dranas'a teekkr bor bilirim. Bu alanda almak isteyenlere faydal olabilmek amacyla yaplan bu incelemede, ilk deneme olmas dolaysyla grlecek eksiklerden ve kusurlardan dolay okuyucularmdan zr dilerim.
Eserin Varl Nasl renildi?

Cumhuriyet Senatosunda iileri Bakanl 1966 yl btesi grlrken Zonguldak eski senatr Sayn Akif Eyidoan XIII

sz alarak iileri Bakan Sayn Dr. Faruk Skan'dan Defterdar Sar Mehmet Paa'nn "Nesyih l-vzer v'el-mer" isimli eserini ltfen bulup okumak zahmetini ihtiyar etmesini rica etmiti. Sayn Bakann bu konunun zel surette ele alnmasn iileri Bakanl Tetkik Kurulu'ndan istemesi zerine bu alanda gerekli aratrma yapp bir inceleme hazrlama vazifesi kurul yesi olmam dolaysyla ve ayrca aada yazacam nedenlerle bana verildi. 1946- 1950 yular arasnda Ardahan Kaymakam bulunduum sralarda stanbul Amerikan Koleji eski direktr ve Princeton niversitesi Trk Tarihi ve Dili Profesr mteveffa Walter Livingston Wright Jr,, Princeton Trk Ktphanesi iin yazaca bi'r eserle ilgili olarak incelemelerde bulunmak zere Ardahan'a gelmiti. Profesr Amerika'ya dndkten sonra Defterdar San Mehmet Paa'nn "Nesyih l-vzer v'el-mer veya Kitab- Gldeste" adl eserini Osmanlca metniyle birlikte ngilizceye tercme ederek bastrd kitabm bana yollamak ltfunda bulundu. O tarihte Kars Milletvekili olan Sayn Akif Eyidoan bu kitab grnce ald, okudu ve yneticilerimiz iin son derece ilgi ekici ve faydal bulduunu ifa^e ederek eserin bugnk dile evrilip baslmasn hararetle tavsiye etti. Bu tavsiyeyi yerine getirmek iin zaman zaman aba gsterdimse de ancak bu eser zerinde inceleme yapmakla grevlendirildikten sonra netice almam mmkn oldu. Bundan dolay, bu konuda beni tevik edenlerin ve grevlendirenlerin bu eserin meydana gelmesinde paylar byktr. Profesr W. L. Wright, Defterdar Sar Mehmet Paa'nn "Nesyih l-vzer v'el-mer" adl el yazmas eserini (musahhihi Princeton Darlfnunu mderrislerinden Walter L. Wright, Princeton darlfnunu matbaas, Dvel-i Mttehide-i Amerika, 1935), ngilizce tercmesini de "Ottoman Statecraft" bal ile bir nsz ve Osmanl mparatorluu'nun 1720 tarihlerinden nceki bir buuk yzyllk knt vetiresini kabataslak izerek, eserin iindeki bilgileri batl okuyucu iin anlalr hale getirmek amacyla bir giri ekleyip yaynlamtr.

"Nesyih l-vzer v'el-mer veya Kitab- Gldeste" yi ilk defa bir bat diline evirerek yaynlayan W. L. Wright, bu incelemeyi Benjamin Davis Shreve'in Princeton niversitesi'ne "eski ve modern milletlerin tarihlerinin tetkikiyle bunlarn gerileme, bozulma ve yok olma nedenlerinin meydana karlmas" amacyla yapt br vakfn imknlarndan yararlanarak meydana getirmitir. Profesr Wright, "Nesyih l-vzer v'el-mer yahut Kitab- Gldeste" el yazmalarndan be tanesinin mevcut olduunu bildiini, bunlardan drdnn fotorafla alnm kopyalarnn tercme edilen metin hazrlanrken kullanldn, bunlardan birinin stanbul Sleymaniye Genel Kilapl'na devredilmi olan Esat Efendi Kitaplnda 1830 numarada, ikincisinin Paris Mill Kitapl Trk ilvesinde (Bibliotheque Nationale, Supplment Turc) 1112 numarada, ncsnn Berlin'de Prusya ehir Kitapl'nda 153 numarada, drdncsnn Budapete'de Macar lim Akademisi'nde "Trek" 0.297 numarada, beincisinin Leningrad Dou Dilleri Enstits'nde XXIV, 367 numarada kaytl olduunu, Prusya ehir Kitaph'ndakinde br fihrist, stanbul'dakinden bakalarnda ise stil ve ifade tonu bakmndan eserin dier blmlerinden farkl olarak yazarn fikirlerini geniletmek iin kanunnamelerden alnarak ilve edilmi paralar bulunduunu yazyor. Wright, bu be el yazmasn birbirleriyle karlatrm, bunlardan stanbul'daki metni tercmesine esas almtr. Varl bylelikle renilen eserden Wright'in bulduklarna ilveten stanbul, Nuruosmaniye Kitapl 3305 numarada, stanbul Sleymaniye Genci Kitapl'na devredilmi olan Esat Efendi Kitaplnda 1854. numarada, Hafd Efendi kitaplnda 239 numarada, Hac Mahmut Efendi kitaplnda 4859 numarada ve Halet Efendi kitaplnda 354 numarada kaytl be el yazmas kopya daha bulunmutur. Bu kopyalar zerinde; kopyaclar tarafndan yazlm "Te'lif-i Muhammed Paa El-defter, Nizam- Devlete mteallik risale - Defter Mehmet Paa, mellif-i Risale 1115 vak'asnda defterdar bulunup cls-i Ahmet Hni'den sonra mansbnda ipka olunduu bb- salis evstnda mesturdur. Shib-i trih merhum ve XV

XIV

mafur defterdar Elhac Muhammed Paa'nn nizm- devlete dair risalesidir" eklinde ibareler vardr. Ayrca Ankara Mill Kitapl'nda, Sleymaniye Genel Kitaplnda 1830, 1854 ve 354 numaralarda el yazmas "Nesayih l-vzera v'el-mera" larn A. 2044, A. 2048, A. 3182 numaralarda kaytl 3 mikrofilmi, Ankara Trk Tarih Kurumu kitaplnda da Wright'n kitabndan A.II./n6o, A./5432, A./538, A./yo44 numaralarda kaytl 4 adet, stanbul Robert Kolej kitaplnda bir adet bulunduu tesbit edilmitir. Burada ilk defa, Osmanlcadan bugnk yazya ve konuma dilimize evrilerek yaynlanan metin stanbul Sleymaniye Genel Kitapl'nda bulunan el yazmas metinler esas alnarak hazrlanmtr. Ancak bu el yazmalarnda bulunmayan fihristle stil ve ifade tonu bakmndan eserin dier blmlerinden farkl olarak yazarn fikirlerini geniletmek iin kanunnamelerden alnp Avrupa'daki kopyalara eklenmi olan ve Wright'in kitabna "zeyl-i evvel ve zeyl-i sni" balklar altnda konmu bulunan paralar bu kitaptan alnarak Ek I ve Ek II balklariyle eviriye eklenmitir. Wright'n kitabndaki Osmanlca metin ile stanbul Sleymaniye Genel Kitapl'ndaki el yazmas metinler karlatrlm ve grlebilen kelime, satr veya iml deiiklikleri gibi kopyaclara atfedilebilecek kusurlar eviride dzeltilmeye allmtr.
Defterdar San Mehmet Paa Kimdir?

1671 ylnda, tahminen 12-15 yalar arasnda defterdarln en nemli ubelerinden biri olan "Ruzname-i Evvel" dairesine ktip aday olarak girmi ve gsterdii baar dolaysyla ksa zamanda bu ubenin bana gemitir. Burada alt yllar iinde Divann baktibi (Reis Efendi) Rami Mehmet Paa'nn tevecchn kazanmtr. 1702 ylnda Rami Mehmet Paa sadrazam olunca eski yakn Mehmet Efendi'yi ksa bir zaman sonra defterdar yapt. Bu mevkide ancak birka ay kalmt ki stanbul'da Edirne vak'as denilen isyan patlak verdi. Sultan Mustafa tahttan indirilerek yerine III nc Ahmet geirildi. Askerlerin cretlerinin denmemesi yznden kan isyanda defterdar kusurlu grlmedii iin ba istenmemekle beraber, isyanclar kendilerine Muhsinzade Abdullah Efendi'yi defterdar setiler. Mehmet Efendi de hayatn kurtarmak iin sakland, isyan baaryla sonulandktan sonra askerler hem ge kalm olan maalarn, hem de yeni padiahn tahta gemesi dolaysyla clsiye istediler. Defterdar Abdullah Efendi maa ve clus bahilerini karlayacak ok yksek toplamlara varan paray bulma gl karsnda zayflk ve beceriksizlik gsterince askerlerin ileri gelenleri Mehmet Efendi'ye haber gnderdiler ve defterdarl ona teklif ettiler. Mehmet Efendi, hayatna ve mallarna dokunulmayacana dair teminat aldktan sonra teklifi kabul etti ve yeni padiah III nc Sultan Ahmet'in emriyle 1703 ylnda yeniden Defterdarla balad. Askerlerin maa ve clus bahilerinin ksa zamanda denmesinde byk baar gsterdi. 1714 ylnda stanbul'dan uzaklatrlmak iin Selanik Beylerbeyi tayin edilinceye kadar aralkl olarak drt defa Defterdarlkta bulundu. Selanik Beylerbeyliinde iki buuk yl kaldktan sonra Defterdar olmak iin tekrar stanbul'a arld. Bu defa alt ay kalabildii bu grevden alndktan sonraki bir buuk yl iinde Mehmet Paa'nn ne yapt belli deildir. Tekrar sahneye kt zaman onu Rusya ile olan snr anlamazlnn zm iin kurulan kiilik komisyonda ye olarak gryoruz. Bu grevden dnnde, 1716 ylnda tekrar Defterdar tayin edildi. Fakat 1717 ylnda bu mevkiden ve payitahttan uzaklatrlarak Selanik Valiliine gnderildi. Buraya

Bu kitabn yazar Defterdar Sar Mehmet Paa XVIII inci yzyldan sonra Osmanl mparatorluu'nun gerilemesi konusuna ok derinden ilgi gsteren ve zamann artlarn yetkiyle tasvir ederek reform fikirleri ileri sren az bulunur devlet adamlarndan biridir. Mehmet Paa XVIII inci yzyln ilk 20 ylnda defterdarlk mevkiini birok defalar igal etmi ve birok seneler btn devlet ilerinin grlmekte olduu Divan'da yelik yapmtr. Bu sebeple ok hzl bir k devresinde hem hazine, hem de genel ynetim hakknda yetkiyle sz syleyecek durumda olan Defter Mehmet Paa stanbul'da domutur. Bir bakkaln oludur. Hayatnn ilk zamanlar hakknda fazla bilgi yoktur.

XVI

XVII

tayin fermannda yasak olduu halde "mukataata tayinler yapmak suretiyle Sultan'n emirlerine itaatsizlik yapmak" la sulandrlyordu. Selanik Valisi bulunduu srada "vilyet halkn tazyik etmek" le sulandrlarak btn mallar msadere edilip Adalar Denizi kysndaki Kavala kalesine hapsedildi. Ocak 1717 tarihinde "dikkatsizlik, ihmal, din ve devlete hakaret, Tamuvar kalesinin dman eline gemesine sebep olmak ve padiah hakknda kt sz sylemekle sulandrlp lme mahkm edilerek 50 yl hizmet ettii devletin emriyle idam edildi. Ba stanbul'a getirildi. Vcudu Kavala ehrinin Ulucami'inin avlusuna gmld. Dostlarn sadakatsizlii, iftira, kskanlk ve saray entrikalarnn kurban olan Defterdar Bakkalzade Sar Hac Mehmet Paa'nn "Nesyih l-vzer v'elmer veya Kitab- Gldeste" isimli eserini 1714- 1717 tarihleri arasnda yazm olmas muhtemeldir. El yazmas kopyalarn hi birinde eserini hangi tarihte yazdn ve yazarln aklamamtr. Defter Mehmet Paa'nn bir tarihi olarak "Zbdet'lvekayi" adyla yazd Osmanl tarihi hicr 1067 den 1116 ylna kadar olan vak'alar kronolojik ekilde sralayan el yazmas bir eserdir ve yaynlanmamtr. Yazar bu eserinde de kendi adn vermemekle beraber Edirne vak'asn gayet ayrntl olarak anlatmaktadr. Kitabn birok yerlerinde kendisinin Defterdar olduunu belirtmektedir. Bu el yazmas eserden biri stanbul Sleymaniye Genel Kitaplna devredilen "Reis-l Kttap" kitaplnda 654 numarada, biri de stanbul "Nuruosmaniye" kitaplnda 3122 numarada kaytl olmak zere iki kopya tesbit edilmitir. stanbul Sleymaniye Genel Kitapl'ndaki, 1155 hicr tarihinde Yahya Fahrettin Tilmizi Hafz Sleyman tarafndan kopye edilmitir. Bunun zerinde "eski Defterdar ehit Hac Mehmet Paa'nn eseri" ibaresi yazldr. Kprller gibi kuvvetli devlet adamlarnn ekolnde yetimi olan Mehmet Paa, kendisinden ok iini, halk ve memleketini dnen erefli kk memurlar grubuna mensup halk arasndan yetimi bir kimseydi. Bu memurlar, her ne kadar yksek mevkilere nadiren gelmilerse de rm ve yklmaya vz tutmu bir devletin bsbtn yok olmasn nleyen grnXVIII

mez kuvvetler arasnda yer almlardr. Bunlar, kt bir politikann egemen olduu yzyllar boyunca hizmetinde bulunduklar devletin kmesine engel olamamlarsa da, hizmetleriyle, imparatorluun kn haris komularnn mitlerinden ok daha telere kadar geciktirmilerdir. 8 Nisan 1969 Ankara Maltepe Hseyin Ragp Uural

XIX

AIKLAMALAR:
A) Kitabn Osmanlca'dan bugnk yazya evriliinde : . Osmanlca metindeki kelimeler, Arap harflerinin imlsna gre yazlmtr. Mahbub, imtidd, olub, imtiza gibi. 2. Osmanlca metinde Trk Dil Kurumu'nm Yeni ml Klavuzu kurallarna bal kalnmamtr. Btn uzun vokaller zerine " A " iareti konularak uzatlmtr. Bir kark la meydan verilmemek zere uzun "K" ve "G" seslerinden uzun "a" ve "u" yu gstermek iin "aa", "uu" kullanlmtr. Kaafile, zulfikaar, kaale gibi. 3. Birleik kelime unsurlar, birbirinden kk izgi ( - ) iaretiyle ayrlmtr. Adalet - iar gibi. 4. Farsa sfat veya izafet terkiplerinde (isim veya sfat tamlamalarnda) iki kelime birbirinden (-i) iareti ile ayrlmtr. Trkenin ses uyumu kurallarna gre bu " -i " harfi, " - ", " -u ", " - " ekillerinde sylenirse de bu sesler metinde " - " ve " -i " harfleriyle gsterilmitir. Arz- (u) hl; husn-i () tabiat gibi. Ancak, bu sfat veya izafet terkiplerinde (tamlamalarda) ilk kelimenin sonu bir "a" veya "u" ile biterse terkibin arasndaki " -i " harfi yerini " -yi " ye verir, Uzm-yi devlet, sez-yi manzar gibi. Yine "yi" hecesi ses uyumu kurallarna gre " -yu ", " -y " eklinde sylense de, metinde " -yi " eklinde gsterilmitir. Bz-yi (yu) merdn gibi. 5. Balant edat olan "ve" ler ayr bir kelime olup iki kelimeyi birbirine balad iin uygun den yerlerde izgisiz olarak "u" veya "" eklinde alnmtr. Melk hakm girdigr, nush u pendlerine leyi nehr gibi. Ancak bataki XX

kelime bir vokalle nihayet bulursa ortadaki balant edat olan "", "v" eklinde gsterilmitir. Sefa v cef gibi. 6. Metinde byk harfle balayan zel isimlerden sonra gelen ilk harf veya heceden nce ve kaybolan sesleri gstermede kesme ( ' ) (apostrof) iareti kullanlmtr. Ahmed'e Bb- tsi', Bb- sabi', seh' tama' gibi. 7. Arapa metinler trnak iaretleri arasnda gtse rilmitir. B) Kitabn Osmanlca'dan bugnk dile evriliinde : 8. Yazarn slbuna sadk kalnm, Osmanlca'da bugnk dilde de kullanlan kelimeler, cmle kurulularyla birlikte uygun olduu lde aynen kullanlmtr. 9. Osmanlca metinde bulunan manzum paralar kelime ve dizileri deitirilmeden aynen alnmtr. Arapa metinlerin Trkeye evirisi trnak iaretleri arasnda gsterilmitir.

XXI

STFADE EDLEN ESERLER

AHTER- KEBR, (Arapa-Trke lgat) Afyonkarahisarl emsettin olu Mustafa Ahter, 952. H. Osmanlca-Trke Ansiklopedik lgat, Ferit Develliolu, 1962. M. Mkemmel Osmanl Lgati, AH Nazim, Read 1318. R. Lgat- Ecnebiye ilaveli Lgat- Osmaniye, Doktor Hseyin Remzi, 1298. R. Yeni iml Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlan, 1965. M. Kur'n- Kerm ve Trke anlam (Meal) Diyanet leri Bakanl, 1961. M.

NDEKLER
BALANGI.................................................................... 4

BRNC BLM: YKSEK DEERL SADRZAMIN AHLK VE DAVRANILARI NI ANLATIR ............................................................... 8

Padiahn grevi ve devi ................................................. Akll ve faziletli bir sadrzamn tayini ............................... Kutsal beldelerin erzak ..................................................... Hacc- erif esnasnda adaletin umuma uygulanmas.. . . anl Padiaha hak szn sylemek.................................... Devlet ilerinde srlarn saklanmasn gzetme ................. Padiaha kar sayg ve doruluk ........................................ ahs servetini arayan bir sadrzamn zararlar ................. Padiahn sevgisini kazanmak hususunda rakipler arasndaki kskanlk ........................................................................ Sadrzama mahsus olan "HAS" lar ................................. Ltf Paann hesabna gre ............................................. Yetimlerin mallar ................................................................ Memuriyetten azil korkusu ................................................. zel ulak kullanma .......................................................... Memurlar bakente ekip azletmek .................................... Sabr ve sebatn lzumu ..................................................... Divan- Hmynda danma ........................................... Dinsel yasaya kiisel sayg .................................................... dil bir Hkmetin faydalan ............................................. Osmanl lkesinin durumu hakknda bilgi edinme ............. Maden paralarn satmalna deeri hakkndaki durum.. Dinsel yasann uygulanmas ................................................ 8 8 10 10 o 10 a 12 14 14 14 6 16 16 18 18 20 20 22 22 24 26

XXII

XXIII

("MNDERACATIN MUKADDME

FHRST")

B B - I EVVEL: DER BEYN-I ETVAR AHLK- SADR-I LKADR VE HAREKT-I N........................................................................... Zimmet ve himmet-i ahane .......................................... kil ve Fzl bir sadrzamn tayini ................................... Bild- mukaddese glllar ............................................. Esny- Hacc- erifde adaletin umuma tatbiki................. Padih- zne hak szn sylemek ............................ Umr-i devlette ketm-i esrre riyet .................................. Pdiha kar huls ve tazimat ..................................... Servet-i ahsiyesini arayan bir sadrzamn mazarrat. . . Pdihn tevecchn kazanmak hususunda rakipler arasndaki hased ................................................................ Sadrzama mahsus olan havas ....................................... Ltfi Paa'nn hesabna gre ............................................... Emvl-i eytm .................................................................... Mansptan azil korkusu .................................................... Mahsus ulak istimali ........................................................ Memurini paytahta celb edb azletmek ......................... Sabr sebatn lzumu .................................................... Divn- hmynda istiare ............................................. er'-i erife riyet-i ahsiye ............................................... dil br hkmetin fevidi ............................................... Vaziyet-i memlik-i mahruse hakknda istihsl-i malmat. Meskukt ve ahz 't kymeti hakkndaki vaziyet............ cr-y er'-i erf ...............................................................

Tembellik ve uyuukluktan saknma ................. Dilek sahiplerinin btnne iyi muamele ............. C ml e n i n n a mu s u n u g z e t m e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cmlenin refah ve muhabbetine almak ............ Eit muamele ve iyilik etme ........................ Gzel hret sevgisi ............................... Emr- ilhiye raz olma ............................ yi ve kt sebepleri ............................... Alak gnlllk .................................. Dev l e t h i z me t i n e s ar lmak ... ......... ...... ...... Hayvani hrstan saknma .......................... Kyamet gnnde hkm ve dnyann geicilii .......

26 28 30 30 32 32 34 36 36 36 38 40

9 9 9 11 11 r 11 13 13
15 15 15 17 17 17 19 19 21 21 23 23 25 27

KNC BLM: MAKAM SAHPLERNN HALLER VE RVET'N ZARARINI ANLATIR

ikyetler ve memurlarn azli ....................... Rvetin zararl sonucu ............................ Memuriyetten anszn azl olunmak korkusu .......... Br rvet yiyicinin devlet hazinesine girmesi .......... Rvete kar are ................................ Hkimler arasnda rvet .......................... Ulemnn tayin ii ................................

42
42 42 44 46 46 46 48
50

NC BLM: HAZNE DEFTERDARI VE DVAN MEMURYETLERN ANLATIR .

Div n Hey 'etin e say g n n lzu mu ...... ...... ....... Bir defterdarn nitelikleri .......................... Hazine- Hmynun nemi ....................... Hazine-i hmyunu soyanlarn hile ve dalavereleri ..... Defterdarn yalnz sadrazama kar sorumlu olmas ..... Namuslu bir defterdar ne yapar? .................... Defterdarn sk deitirilmesindeki zarar ve tehlike ..... Masraflarn azaltlmasna padiah ve sadrzamn yardm lzmdr ........................................... Maliye haznesini zel usul yoluyle idare lzmdr ...... Yenierilerin adedi hakknda Ltf Paa'nn dnceleri. 1 1 15 Hicr ylnda defterdarlm zamanndaki nakit ktl

50 50 50 52 52 54 54 56 56 56 58

XXIV

XXV

Atlet ve betetten tevakki ............................................. Msted'nin cmlesine karg hsn-i muamele ................. Cmlenin namusuna riyet ........................................... Cmlenin refah ve muhabbetine almak ..................... Adi ihsan ................................................................... Hsn-i hret muhabbeti ............................................... Emr-i ilhiye tevekkl .................................................... Iy ve kt sebepleri ........................................................ Tevazu' ............................................................................ Mansba sarlmak ........................................................ Hrs- hayvaniden tevakki ............................................. Rz-i maherde hkm ve bu dnyann fnlii .............. B B -1 SNI: DER BEYN-I AHVL-t MENSIB VE MAZARRAT-I RTA ...................... Teekk ve memurinin azli ............................................ Rivetin netce-i muzrras .......................... ,................. Mansbdan anszn azlolunmak korkusu ........................ Bir mrtenin hazne- miriye duhuli .............................. rtiye kar re ............................................................ Mehkim arasnda rivet ................................................. Ulemnn emr-i nasbi ..................................................... B B - I S L l S : DERBEYN-I DEFTERDR-I HAZiNE VE MENASIB-I DlVNlYYE .............. Divn Hey'etine riyet-i lzime ....................................... Bir defterdarn evsaf ...................................................... Hazne-i hmynun ehemmiyeti ................................. Hazne-i hmynu soyanlarn hile ve hud'alar ............. Defterdarn yalnz sadrzama kar mes'l olmas........... Namuslu bir defterdar ne yapar? ................................... Defterdarn sk tebdilindeki zarar ve tehlike..................... Mesrifatm takliline pdih ve sadrzamn yardm l zmdr ................................................................................. Beyt l-ml usl-i mahsus vech'ile dare lzmdr ........... Yenierilerin adedi hakknda Ltfi Paa'nn mlhazat. 1115 sene-i hicrsinde defterdarlm zamanndaki kllet-i nakd ................................................................................ XXVI

27 29 31 31 33 33 35 37 37 37 39 41 43 43 43 45 47 47 47 49 51 51 51 51 53 53 55 55 57 57 57 59

nc Sultan Ahmet'in clus bahileri ...................... Silah altndaki askerlerin ulufesi ...................................... Saray ve Ordu-yi hmayunun eitli masraflar ............... Devletin borlan .............................................................. Gmrk ihtiyalarndan doan karklk ....................... Hkmet memuriyetlerine ulem ocuklar ................ Reform tedbirleri ............................................................

58 60 60 62 62 62 64

DRDNC BLM: BEKTA OCAININ NTELN ANLATIR ....................................

Yenieri zabitlerinin sfatlar ......................................... Millet parasn askerin dolandrmas .............................. Yenieri imtiyazlarn gayri meru surette elde etmek.. . . Reform iin ordudan birinin tayini lzmdr .................... Hizmet grmeyen Yenieriler .......................................... Yenieri ktipliinde sadakat ve emniyet sahibi birinin bulunmasndaki nem ....................................................

66
66 66 66 68 68 70

BEiNCi BLM: REYA'NIN HALLER, ZULMN VE GARPLERN STEMiNN ZA RARLARINI ANLATIR ......................................... 72 Zulmden saknma ve mazlumu savunma ..................... Reayaya kar zulm ..................................................... Kanun Sultan Sleyman'n reaya hakkndaki hitabesi.. Reaya asker snfna girmeye ........................................ Reaya asker kyafetinde giyinip onlar gibi hareket etmeye. Her otuz senede bir nfus yazm yapla.......................... Adil bir hkmetin esaslar ............................................ 72 72 74 74 76 76 76

ALTINCI BLM: DMAN VE SINIR HALLERN VE SERASKERLK NTELN ANLATIR ............................................................. 78 Dman hallerini bilmenin nemi ................................. Casus kullanlmas ........................................................... Kalelerin tamiri .............................................................. Hcum iin daim hazrlk ............................................. 78 78 78 80

XXVII

Sultn Ahmed-i alisin clus bahileri

..............................

59

Taht- slahdaki askerlerin ulufesi .................................... Saray ve Ordu-yi hmynun muhtelif mesrifat ............ Devletin borlan ................................................................... Gmrk imtiyazlarndan mtehassl karklk ................ Hkmet memuriyetlerinde evld- Ulem ................... Islhat tedbirleri ...................................................................

6 6 63 63 63 65

B BI R A B ' : DERBEYN-I KEYFlYYET- OCA-I BEKTIYYE .....................................

Yenieri zabtannn evsf ................................................ Millet parasn askerin dolandrmas ............................... Yenieri imtiyazlarn gayr- meru suretle elde itmek. .. Islhat iin ordudan birinin tayini lzmdr ...................... Hidmet grmeyen Yenieriler .......................................... Yenieri kitabetinde sadkat ve emniyet sahibi birinin bulunmasndaki ehemmiyet ................................................

67
67 67 67 69 69 71

Klalarda inzibat .................................................................... Klalarda ocaklk ................................................................. Askere hevlecilik edenlerin hilekrlklar ........................ Ulufelerin nakden gnderilmesi ........................................ Maksad- gazay din-i ;slm uruna hasretme.................... Askerin yamacl ............................................................. Din vazifeleri ihmal etmeleri ............................................. Tecrbeli mer'nn tayini .............................................. Tecrbesiz zabitlerin tayinindeki tehlikeler .................... Danma ve doru bilgi almann lzumu ............................. Her dmann zel durumunu inceleme .......................... Inzibatn muhafazas ...............................................................

80 82 82 84 84 86 86 86 88 90 92 94

YEDNC BLM: CMRLK VE CMERTLK, HIRS VE AGZLLK, KBR VE KISKANLIK, ALAK GNLLLK VE GURUR, GZEL HUY VE KT HUY VE KYZLL ANLATIR ................................. 96
Soyluluk ve yksek yaradl ............................................... Cimrilik ...................................................................................... Nefsani istekler ve kzgnlk ................................................. Yumuak huyluluk ve gzel ahlk .................................... Alak gnlllk ................................................................... Agzllk ve kskanlk .................................................... Riyakrlk ............................................................................... 96 98 98 100 100 102 102

B B - I H M S : DERBEYN-I AHVL-I REAYA VE MAZARRAT-I ZULM VE STEM-I GUREB ..................................................................

Zulmden ctinb ve mazlumu mdfaa............................. Rey'ya kar zulm ........................................................ Kanun Sultan Sleyman'n reaya hakkndaki hitabesi. Reaya asker snfna girmiye ............................................... Reaya sipah kyafetinde geyinb onlar misill hareket ilmiye ..................................................................................... Her otuz senede bir tahrir-i nfs yapla ............................

73
73 73 75 75 77 77

dil bir hkmetin esaslar ..............................................

77

SEKiZiNCi BLM: SADIK DOST U EKTRME VE ARABOZUCULUUN ZA RARINI ANLATIR................................................... 104

Yalan ve cezas ..................................................................... Hakik dosta ihtiya ........................................................... Sadk dostun azl .............................................................. Hakik dostun nitelikleri .................................................... Hkmet ileri iin byle kimselerin bulunmasndaki zorluk.......................................................................................... Baz memurlarn serke hareketleri ................................. iftira ve ekitirme .............................................................. XXIX 104 104 106 106 108 108 110

B B -1 S D S : DER ZKR- AHVL- D MAN VE SERHAD-t MANSURE VE KEYFYYET-I SERASKER .................................................

hvl-i dman bilmenin ehemmiyeli ............................ Casus isti'mli ...................................................................... Kl'n tamiri ....................................................................... Hcum iin daim hazrlk .................................................

79

79 79 79 8

XXVIII

Klalarda nzibat ............................................................. Klalarda ocaklk .............................................................. Askere havlecilk idenlerin hilekrlklar ........................ Ulufelerin nakden gnderilmesi ....................................... Maksad- gazay din- islm uruna hasr itme .................. Askerin yamacl ........................................................... Vezif-i diniyeyi ihml itmeleri ...................................... Tecrbeli mernn ta'yini ............................................... Tecrbesiz -abtnn tayinindek tehlikeler ..................... istiare ve malmt- sahihe almann lzumu ................... Her dmann ahvl-i mahsusasn tetkik ........................ inzibatn muhafazas ............................................................ B B ' I S B I' : DER BEYN- BUHL U SAHA 1 VE HIRS TAMA' VE KBR HASED VE TEVAZU' U GURUR VE NK HUY BED HUY U RYA .......................................................... Necbet ve uluv-i cenb .................................................. Hasislik .............................................................................. Hava-y nefsniye ve gadab ............................................. Mlyemet ve hsn-i ahlk ................................................. Tevazu' ................................................................................ Tama' ve hased ............................................................... Riyakrlk ............................................................................

81 83 83 85 85 87 87 87 89 91 93 95

DOKUZUNCU BLM: ZEAMET VE TMAR HALLERNN NTELN ANLA TIR ....................................................................... 1 1 4

Timar ve zeamet tayinleri ................................................. Bir ok memurlarn vazifelerindeki baarszlk ............. Alay beylerinin hileleri .................................................... Sepet timrlar .................................................................. Cebeli ktl ...................................................................... Reforma ihtiya ................................................................ Evvelki reform teebbslerinin boa gitmesi...................... Beylerbeyi vastasiyle yaplan reformlarn faydalar ......... Sonu EK : I 114 114 114 116 116 116 118 118 120 124 126 EK : II

97 97 99 99 101 101 103 103

B B -1 S M l N : DER ZKR- MUHB- S DIK VE MAZARRAT-I GIYBET VE NEMMM. 105 Kizib ve cezas ...................................................................... Hakik dosta htiy ........................................................ Sadk dostun nedreti ........................................................ Hakik dostun evsf ........................................................ Hkmet leri in byle ehasn bulunmasndaki mkilt ..................................................................................... Baz memurinin serke hareketleri ................................... Iftira ve g ybet ................................................................. 105 105 107 107 109 109 111

XXX
XXXI

B B -1 T S ' : DERBEYN-I KEYFYYET- AHVL- ZEAMET TMR ........................... Tmr ve zeamet tyinleri ................................................. Bir ok memurlarn vazifelerindeki adem-i muvaffakiyet.. Alay belerinin hileleri...................................................... Sepet tmarlar .............................................................. Cebel ktl ................................................................... Islhata ihtiya ............................................................. Evvelki slhat teebbslerinin sukuutu .............................. Belerbei vastasiyle yaplan slhatn fevidi ................ Netice ZEYL-
ZEYL-I

115

115 115 115 117 117 117 119 119

....................................................................... 121 EVVEL .................................................... 125

SAN .................................................. 127

DEVLET ADAMLARINA TLER

OSMANLILARDA DEVLET DZEN

XXXII

DEVLET ADAMLARINA TLER Merhametli, besleyici ve hkmedici, her eyi bilen, tek hkim olan ve rahmet sahibi Cenab- Hak hazretlerinin kutsal katna ve en mutlu yksek divanna tkenmez hamd ve krler ikram olsun ki adaletli yarglar ve kudretli sultanlar lemin nizamna karar vermeye ve insanlarn hallerini dzenlemeye sebep kld. Byk Allahn sevgilisi ve insanlarn efaatisi, saadet zmresine ulam olanlarn kafile ba ve ulu nderi Muhammed Mustafa (S. A.S.) Hazretlerinin nur ve gzel kokular nereden mbarek trbelerine sonsuz inci daneleri gibi salvat- erife hediye eyledik.

NESYIH'L - VZER V'EL - MER Hamd-i Bisyr ve kr-i bmr ol cenb- rahm perverd-gr ve melk hakm gird-gr hazretlerinin dergh- mukaddes ve br-gh- akdeslerine sr olsun ki hkkm- adlet-ir ve seltin-i zeviliktidr nizm- leme bis- karar ve intizm- hval-i ben deme sebeb-i medar eyledi. Ve sla-i salavt-i drerbr ve tuhaf-i tahiyyt-i gevher nisr ol ahbz-i iyne "Smme den" ve ol serefrz-i kne-i "Ev edn" a'n Habib-i hud resl-i kibriy Muhammed l-Mustafa hazretlerinin mehed-i mnevver ve merkad-i muattarlarna nsr olsun ki erbb- efaat zmresine kaafile salar ve eshb-i velyet-i saadet menzilet frkasna server-i serdrdr.

BALANGI Her biri bir hidayet yldz ve insanlarn en iyi ve hayrllar olan eshab- giiznin her birinin kutsal ruhlarna da binlerce ve binlerce salvat ve selmlar hediye eyledik. Zamann aklhlarnca bilinmi, her yal ve gen tarafndan anlalmtr ki bu gaddar dnya ve donen devran kalc olmayp, devamna ve yerinde durmasna itibar edilmemelidir. Devlet lerini yrtmek in gelmi nice kiiler bu ileri evirmek amacyla eserler yazmlarsa da bu eserler toplu br halde bulunmayp para para perian br durumda olduklarndan tr bu konuda kamuya bir hizmet olmak zere, her IHkadar yksek makamda bulunanlarca gerekli ilgiye deer grlmez ise de, cizane eitli tarihlerden toplayp mtevaz bir hediye olmak zere bir eser vcuda getirmeyi dndm. Ve dokuz blm zere bu eserimi yazdm. Tanr, bitirilmesi iin baar verici ve sonulandrlmas iin kolaylatrcdr. BRNC BLM Sadrzamn ahlak ve davranlarn KNC BLM anlatr. Makam sahiplerinin halleri ve rvetin zararn anlatr. NC BLM Hazine defterdar ve makam sahiplerinin davranlarn anlatr. DRDNC BLM Bektai ocam anlatr. BENC BLM Reayann halleri, zulmn ve gariplerin siteminin zararn anlatr. ALTINCI BLM Snr erlerinin ve ordu komutannn niteliklerini anlatr.

MUKADDME Ve hezrn hezr nesym- teslimt-i zkiyat ve emvim-i riyhin-i sfiyt ervh-i l-i kiram ve eshb- zam rdvn-u Allhi tel Aleyhim ecman ruh-i pr tuluklarna leyi nehar ihd olsun ki her bir necm-i encmen-i hd ve em'-i cem'-i ebrr ahyrdr. Mlm-i ukal-yi zaman ve mefhum-i her pir civandr ki bu dny-y gaddar ve bu devrn-i devvr n-paydr olub devam sebat adm-l-itibr olduundan n mverrihn-i kibet encam tahsil-i nknm ve isticlb- sen-yi m itmek in bu devlet-i aliyye-i ebed peyvende sclefde gelen vzeryi izam ve vkel-y kiramn etvr- hasene ve harekt-i mstahseneleri iktizs zre vcud-i l gherlerinden serber verde olan himem-i mstelzimetl-keremlerini mil nice medyih-i miskiyetl-fevyihlern sebt- sahyif-i tahkik ve rtbe-i vl-y sadret le ser efrz olanlar dahi ol nehc-i mstahsen zre hareket eylemeleri muktaz olduu mteml- ukaly dr endiin nush u pendelerine mtaallik nice kelm-i drer intizamlarn te'lif eyledikleri ktb-i tevrihde mnasebetle baz mahallerinde keide-i silk-i tahrir eylemiler. Lkin her biri bir mahalde bulunduundan perian ecza misill olmala bu hakr-i pr taksir dah manzri olan devletmendne zapt asan olmak mlahazasyla ne kadar sez-y manzar deil ise de ol makuule kelm-i drerbri mizn- ukalda Sencide olan tevrih- fudeldan intihb gldestevr rite-i sture beste klub ithf- nd-yi hak insn Ferhunde-fl itmekn dokuz bb zre bina ittim. V'Allhlmuvaffiku Lil-itmm v'elmyessir l'il-ihtitm.

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZER V'EL-MER

YEDNC BLM

Cimrilik ve cmertlik, hrs ve agzllk, kibir ve kskanlk, alak gnlllk ve gurur, gzel huy, kt huy ve ikiyzll anlatr. SEKZNC BLM Sadk dost, ekitirme ve araboz uculuun zararlarn anlatr. DOKUZUNCU BLM Timar ve zeamet hallerinin niteliini anlatr.

Bb- evvel Derbeyn- etvr ahlk- sadrzam. Bb- sni Derbeyn-i ahvl-i mensb ve mazarrat- irtia'. Bb- slis Derbeyn- etvr- defterdr-i hazne ve erbb- mensb. Bb- rbi' Derbeyn- Oca- Bektiyye. Bb- hamis Derbeyn- ahvl-i reaya ve mazarrat- zulm ve sitem-i gureb. Bb- sdis Derbeyn- ahvl-i dmen ve serhad- mansre ve keyfiyet-i seraskeri. Bb- sabi' Derbeyn- buhl seh' ve hrs u tama' ve kibr hased ve tevazu* u gurur ve nikhuy u bedhuy u riya, Bb- smin Derbeyn- muhibb-i sdk ve mazarrat- gybet ve nemmm. Bb- tsi' Derbeyn- keyfiyyet-i ahvl-i zeamet tmr.

BRNC BLM YKSEK DEERL SADRZAMIN AHLAK VE DAVRANILARINI ANLATIR hsan ve bereketi bol, benzeri olmayan, kudretinin an evham ve hayal idrakinin dnda bulunan cenab- hak, parlak Osmanl saltanatnn usulleri kuvvetli hanedann, zamann hkmdarlarnn bavuraca yksek kat ve onlarn deniz gibi bereketli, balan herkese ak kapsn cihan halknn mukadder erzaknn taksim edildii yer eyledi. Tanrnn inayet ettii bu gze! eserlerine kar, padiahn yerine getirmesi gereken gayret borcu udur ki : "Hepiniz yneticisiniz ve hepiniz ynettiiniz kimselerden sorumlusunuz" sz uyarnca, mslman olmayan uyruklarn hallerini iyiletirip, mslman halkn ilerini dzene koya ve kutsal gzel emirleri yerine getirerek snrlardan ve baka ynlerden gelecek tehlikeleri nleye. Yerine getirilmesi gerekli olan bu ilerin yaplabilmesi iin "memleket yetimi adamsz, yetimi adam da malsz olamaz" deyimine gre, bu ileri evirecek yetimi vezirlerin bulunmas ve harbi kazanacak askerlerin toplanmas gerekecei phesizdir. Bu amala almalarn rnn elde etmek, mal ve yiyecek biriktirmek, deniz gibi hazineler meydana getirmek, evreni yaratan Tanr'nn emaneti olan reaya fukarasnn ve btn Tanr kurallarnn gven ve rahatn, dirlik ve dzenliini korumaya alan, dindar, doru ve Aristo gibi akll bir veziri tam yetkiyle vekil tayin buyurup "emanetleri ehline veriniz" sz uyarnca yurt ilerinin yoluna konulup dzenlenmesi reayann hallerinin iyiletirilmesi bu vezire braklmal ve bu vezir Hkmet ilerinde tam bamsz klnmal, yksek katna sunulan

BB-I

EVVEL

DER BEYN-I ETVAR U AHLK-I SADR-I Ll-KADR VE HAREKT-I N n hdvend- b mnend-i mfeyyiz-lcd v'en-nevl celle-anh an derk il-evhm v'el-hayl hanedn- rsih l-erkn saltanat- bhir-i Osmaniyeyi merci-i seltin-i zemn eyledi. Ve sitn- amim l-ihsn- umman feyezanlarm maksim-i erzk- mukaddere-i halk- cihan eyledi. Pes bu inyet- mesir-i rabbnyenin if-yi kr-i lzmleds in zimmet-i himmet-i ahaneye lzmlkaz ve bahrttakaz olan oldur ki "kllkm r'n ve kllkm mes'uln an raiyyetih" fehvasnca terfh-i ahvl ve tanzm-i meslih-i bery ve icr-yi ahkm-i erif-i garr' ve sed-i sugr-i enh' ve erc' eyleye ve bu emr-i lzm ve mhimm-i mtehattimin dahi hayyiz-i nizamda rtisam ve indirci ber minvali "la mlke ill birricl vel ricale ll bilml" tedbiri vzer-yi nkvr ve htir-i ecnd-i cihad azma ile cilveger-i suret olmas mukarrer olman binaen l zlik zapt- mahsult- a'ml ve iddihr-i zahyr emval ve tevfir-i hazin- derya misl etmee mur ve veda-yi halik' lbery olan, rcy fukarasnn ve mme-i ibadullahn emn rahat ve nizm- abvlleriyle himaye ve synetlerine s dindar ve mstakim bir vezr-i Aristo feraseti vekl-i mutlak buyurub "En tcddu elemnati il ehlih" mazmunu zre bilcmle tanzim ve tensilk-i umr-i memleket ve ahvl-i slh- raiyyet ann zimmetine tefviz ve emr-i vezrette keml-i istikll buyurulub, rikb-i hmyunlarna arz

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESAYH L-VZLRA V'EL-MERA

ilerin dndrlmemesi devlet ve memleket gereklerinin en nde gelenlerinden ve saltanat usullerinin en nemlilerinden olduu "Gne gibi parlak ve gn gibi bellidir". Tam yetkili vekil olan vezir-i zam hazretlerinin de almasnn ve yksek yaradlnn gerei zere, aa ve yukar tabakadaki halkn durumlarn iyiletirerek doruluk ve adaleti su gibi aktp hakszlklar ve kt usulleri ortadan kaldrmaya, bozukluk ve zulm pisliklerini gidermeye, inat ve isyan ateini yok etmeye, gzel hizmetler ve ok abalar harcaya. nce ahret gnne kadar Tanrnn erefli kld ehirlerin ve beldelerin en ereflisi, yerlerin ve yaplarn en kutsal olan Mekke-i Mkerreme ve Medne- Mnevvere halknn "Msr- Kahire'den "her yl gnderilmesine allm olan yiyeceklerini eksiksiz gndertip rahat yaamalarn salamas yksek hizmetlerinin gerei ve Osmanl saltanatnn nemli ilerindendir. Hereyden nce bu yiyeceklerin temiz, ayklanm ve eksiksiz olarak gemilere yklenmesi ve yolda yoksullarn haklarna zarar gelmesinin nlenmesi iin gvenilir adamlar atanarak ve vaktinde yerine ulatrlmas iin Msr Valisine birok emirler gndererek pek ok uyarma ve tekitler yapmak gerektir. Ve hkmeti zamannda, halktan veya yksek tabakadan, fakir ve zengin, cahil veya bilgin, yakn ve uzak, komu veya konuk, hepsine ayn gzle baklp davalar grlmedike varlklaryla ilgilenilmeye; ksacas kutsal eriat hkmlerini yerine getirmede herkesi eit grp kk, byk, zengin, yoksul, halk ve bey fark gzetilmeye. Ve doru sz an yksek padiahtan ekinmeyip ve saklamayp syleyeler. Ve cmleye lzm olan hak sz gerektii yerde sylemede ihmal eylemeyeler hele hi gizlemeyeler. Zira Peygamberimiz (S. A. S.) "sadakann en yisi hak sz'dr" buyurmulardr.

buyurduklar umuru dndrmemek elzem-i levzm- mlk devlet ve ehemm-i muhimmt-i mersim-i saltanattan olduu" azharn min e-ems ve ebyenn min el-ems'tir" ve vekl-i mutlak olan vezr-i zam hazretleri dahi muktez-yi himmet ve hhi-i tab'- lileri zre tarvet-bah-i mezr'- hl-i esfil el olub reeht-i adi dd ile mahv- rsm-i bid'at bdd ve zle-i hes hr-i cevr fesd def'-i nrn-i bay inde mesi-yi cemile ve himmem-i cezle eyleye. Evvel eref-i bild diy' ve ebrek-i emkin bikaa' olan Mekke-i Mkerreme ve Medne-i Mnevvere ereffeha Allhtel ilyevm il-hire ehlisnin Msr' Kaahire'den her sene mu'td l-rsl olan glalleri tamamen irsal ile terfh-i halleri lzime-i himmet-i aliyye ve mhimme- saltanat- senyyedendir. Cmleden evvel glalleri pak ve musaffa olmak zre temmen sefinelere tahmil ve esnay tarkde hukuk- fukaray ihanetten siynet iin mutemed demler layn ve vakti ile mahalline eritirilmesi in Msr Valisine evmir-i mteaddide irslile gayet-l-gaye tenbh ve te'kid olunmak lzmdr. Ve zamn- hkmetinde vaz' erf ve gan fakir ve lim chil ve bad karp ve msafr mcavir, cmleye yeksan baklub davalar f as [olunmadka mckaadir ile mukayyed olunmaya hshicr-y er1-i erfde cmleyi msavi grb fark-i sar kebr ve gan fakir ve raiyyet- emr eylemiyeler. Ve hak sz Padiah zine hicab ve setretmeyb syleyeler. Ve cmleye lzm olan hak sz iktiz eyledii mahalde sylemede kat'a kctm ihml eylemeyeler. Kaale Resulullhi (S. A. S.) "Efdal's-sadakati kelimet hakkn"

KIT'A:
Bulmaz, bu sevb bir adem Gnde bin ake ger vere nafaka Syle hakk yirinde etme skt Hak sz. oldu u e, dal-i sadaka.

KIT'A:
Bulmaz bu sevab bir dem Gnde bin ake ger vire nafaka Syle hakk yerinde etme skt Hak sz oldu u efdal-i sadaka

SADRAZAMIN AHLAK VE DAVRANII

ETVAR VE AHLAK-I SADRAZAM

Nerede olursa olsun hak sz sylemekten ekinmemek gerektir. Ve vezir-i zamin padiahla olan lerine ve srlara ilikin konularda deil dtakiler, teki vezirler bile bilgi sahibi olmamaldr. Padiahlara hizmetin en by, srr aa vurmamaktr. Yaknlarn srrm mutlaka saklamak gzel ahlk rneklerindendir. Ve kendi srlarm bile kimseye amamal. Zira "srrm gmleinden dahi sakla" demilerdir. Ve yine "bir sz ki iki dudak arasndan kmtr, elbette herkese yaylr" demilerdir. Sr saklamada ok dikkatli olmak herkes iin en nemli ilerdendir, islm padiah hazretlerine gerek byk vezirleri, gerek btn halk duac olup, hayr duadan yoksun olmamak gerektir. Peygamberimiz (S. A. S.) "sultana svmeyin, nk o yer yznde Tanrnn glgesidir" buyurdular. Cihan padiahna yer her fert temiz yrekle daima candan duada ve vgde bulunup aman bunun dnda davrantan ekmeler. Ulu Tanr onu kendisine halife klmtr. Yer yznde Tanr glgesidir. Duas herkese devdir.
KIT'A:

Her ne mahalde olursa kelm- hakk sylemekte ihtiraz eylememek lzmdr. Ve vezr-i zamin pdih ile olan muamelesine ve esrre mteallik hususuna hariten deil ir vzer bile vakf olmamak gerektir. Hidmet-i seltnin a'zam ifa-y sr etmemektir. Ve mutlaka hfz- srr- ihvan mekrim-i ahlktandr. Ve kendi razm dah kimesneye ifa itmeyeler. Zr dimilerdir "Ihfaz srreke ve Iev an zerrik". Yani srrm gmleinden dah sakla. Ve dah dimilerdir "Kll srrm cvez el-isneyni a'" bir sz ki iki duda arasm tecvz eyleye elbette cmleye ayi' olur. Ketm-i esrarda gaayct ihtimam cmleye elzem-ilevz undand r. Ve Padih-i islm hazretlerine gerek vzer-y izam ve gerek cmle-i enam duada olub du-y hayrdan hl olmamak gerektir. Kaal en-nebiyy (S. A. S.) "la tesbb essultne feinneh zllullhi flrz" Padih- cihniyne her ferd huls- bal ile dima dua ve sena idb zinhar hilaf hareketten ihtiraz ideler. Allh Azimn an halfe klmtr. Yer yznde zllullahtr. Duas cmleye vcibdir.
KIT'A:

Kl dua. Padiaha sme sakn An zira halife kld Allah Sen o zt- erifi sanma gzaf Ki odur yer yznde zllullah

Ve anl Padiahn sevgisini kalbinde eksiksiz ve vglerini de dilinde aralksz srdrp her ynden btn varlklariyle hizmetlerine zen ve gayret gstererek, ayplarn da rtmeye aba harcayalar; Gerek hizmette, gerek vmede ne ederlerse doru ve gnlden edeler. Bozgunculuk ve hoa gitmek iin yapmayalar. Padiahlarn hizmet teklifleri karsnda nazlanp hizmetlerinden usanma gstermeyeler. zellikle Sadrzam hazretlerine gereklidir ki ; "para iyiliktir" dncesi le zaman adam olmayp kendisi iin servet toplamak ve definelere sahip olmak dncesinden vaz geeler ve memleketin gidiinde kendini gsteren dknlk ve bezginlie are bulmak iin akl kullanalar. Zira sadece padiah hizmetinden kvan ve eref duymalar kendilerine dnya ve ahret saadeti olarak yeter. Hemen daima beenilecek bir bi-

Kl dua Pdiha sme sakn An zira halife kld Allah Sen o zat erfi satma Ki odur yer yznde

Ve Padih- znn muhabbetini kalbinde temam ve sena ve medhini lisnnda aleddevm idp vcuh u vucudiyle hidmetlerine ikdam ve ihtimam ve setr-i meyiblerine dahi sa'y ikdam eyleyeler. Ve hidmet ve medhinde ne iderseler sdk u ihls ile ideler. Nifak ve ho-med ile itmeyeler. Pdihlara izhr- istina ve hidmetlerinden usanmak gstermiyeler. Ve b-husus sadrzam hazretlerine lzmdr ki "En -nakd hayrn" mlhazasyle ibn-i vakt olmayub nefs in tahsil-i hazne ve tertib-i define memlnden fera ve mizc- mlke nz olan zaaf ve ftur in tedrik- ilca art dima eyleyeler. Zr mcerred hidmet-i dergh- pdih ile mbtehi mbh olduklar kendilere sadet-i dreyn yeter. Heman daima slbu mergup zre hare-

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZER V'EL-MER

imde davranmay baarmaya ok alp, padiahlara mahsus giyecekleri ve eyay kullanarak kendilerini ona ortak komaya-lar. lemin padiah kendisine sayg ve itibar atrdka terbiye ve alak gnlllk derecesini bilmekte kusur etmeyeler. Padiahn kendilerine sayg gstermesinden gururlanp halka kar byklk ve istina gstermeyeler. Padiah kendisinden gayr bir kimseye sevgi gsterirse kskanp onun mertebesine ulama ve haysiyetini krma yoluna gitmeyeler. Ve kin ve garez etmeyeler. stek ve arzularn elde etmek iin padiahlar sktrmayalar. Padiah tuttuu yoldan birdenbire dndrmeye almayalar. nce onun gr zerinde durup ondan sonra doru gr hangisi ise yumuaklkla onu gsterip, doru szleri gzellikle, bilgelere yarar biimde syleyeler. Ve padiah hizmetini hemen mal toplamaya vesile saymayp, padiahn zel mallarm ve Kyler halk ile askerin kamu mallarna kar agzllk etmeyeler. Ve vezir-i zam olanlar kendilerine ayrlm olan "has" lar ile yetinseler baz etraftan da belli eyleri ve hediyeleri eksik deildir. "Padiahn devleti gnlerinde bu derece ihsan yeter" demiler. Hatta dokuz yz krk iki ylnda vezir-i zam olan Ltf Paa merhum, yazd "Asafnme" sinde yedi yl kadar vezirlik yapm, ylda 12 yk ake "has" varm ; yazl gelirinin bir buuk mislini toplamakla yll 20 yk akeye ularm. Bununla yetinip daha ou ile lgilenmediklerini yazmlar. Lkin o zamanlarda galiba vezir-i zamlarn da masraflar az ol-mak gerektir. Ve halktan rvet ve msadere adyla para alnp onlara ktlk yaplmaz-m. Hl rahmetle anlr. Ksaca: O makama eref veren devletli, halktan para cezas ve rvet adyla Tanr korusun mal toplamak sevdasna dmemek gerekdir. Kanaatkar olup a gzllkten ve ceza gnn dnp Tanrnn kahredici gazabndan ekinmek gerektir. Zira mal toplama ve saklama, sahibini dnyada huzursuz, hesap gnnde sorulacak sorular cevaplandrmada gsz klar, azap ektirir ve piman eder. Ama ne fayda? BEYT:
Mal ok itme, hazer eyle azabndan hem, Renci artar ar olduka yk hummaln.

kete muvaffak olmaa bezl-i ikdam idp pdihlara mahsus olan libs ve eyayi isti'nl ile kendilerin itirak dairesine u-ratmyalar. Ve Padih- lem taazzum ve tevkr ve tekarrbn ziyde ettike edep ve tevazu' mertebesini bilmekde taksir itme-yeler. Ve anlarn ta'zmine marur olub halk- leme suret-i tekebbr ve istina gstermiyeler. Ve padiah kendden artk bir kimesneye muhabbet etse ana rek idp mertebesine vusul ve hedm-i rzna duhl kaydna olmyalar ve buz garez ilmiyeler. Ve tahsl- muradt ve amal itmekle padiahlara ibram ve ilhan itmiyeler. Ve pdih mteveccih olduu canipten defaten dndrmeye ikclm eylemiyeler. Evvel re'yi zre varlup andan sonra re'y-i scvbdd nice ise rfkile an arz ve kelimt- hakk ltfile hakimane syliyeler. Ve hidmet-i Padiah hemen cem'i mle vesle anlamayup emvl-i hassa-y Pdih ve emvl-i amme-i reaya ve siphe tama' ilmiyeler. Ve vezr-i a'zam olanlar kenduye mahsus olan havas ile kanat eyleseler baz etraftan dahi muayyen eyleri ve hedymlar eksik deildir. Eyym- devlet-i Pdih de bu mertebe ihsan kfidir dimilcr. Halta dokuzyz krk iki senesinde vezir-i a'zam olan Ltfi Paa merhum te'lif eyledii (Asafnme) sinde yedi sene mikdari vezret itmi ; senede oniki yk ake has' var mi. Birbuuk yazu-sn dzmekle senevisi yirmi yk akeye bali olurmu. Annla kanat idp ziyade kaydnda olmadklarn yazmlar. Lkin ol vakitte galiba vezir-i a'zamlarn dahi masraflar kall olmak gerekdir. Ve halkdan rivet ve msadere namiyle ake alnup teadd olunmaz imi. Hl rahmet ile yadolunurlar. Hsl ol sadra terif iden devletl halkdan cerime ve rivet na-myle, yazen billahi tel cem'i ml sevdasna dmemek gerekdir. Sahib-i kanat olup tama'dan ve ruz-i cezay tefekkr idp gadab- kahr- ilhden ictinb lzmdr. Zr mal cem'i ve hfz dnyda sahibini bhuzr ve rz-i hesabda sual ve cevbnda ciz olup muazzeb ve nadim olur. Amma ifaide. MFRED :
Mal ok itme hazer eyle azabndan hem, Renci artar ar olduka yk hammln

SADRAZAMIN AHLAK VE DAVRANII

ETVR VE AHLK-I SADRZAM

Yer yznn halifesi olan sekin ebinahn kimseye ihtiyac yoktur.

Vezir-i zam olanlarn, skender vekarl padiah mal eiliminden ve mal yznden gnaha girmekten ve bir adam verecei yokken devlet eliyle yahut kk bahanelerle sktrmak ve malna elkoyup aldrmaktan uzak tutmalar gerektir. Zira padiahlarn kimseye ihtiyac olmadndan baka, halkn mallarnn sebepsiz yere padiahn hazinesine girmesinin ve hazineye karmasnn devletin yok olmasna ve hazinenin zararna yol aacan dn bilginleri oybirlii ile yazmlardr. Ve maliye hazinesi nmiyle ake dse veresesi gelinceye kadar padiah kapsnda emanet tu talar. Yedi seneye dek vris kp da kanunen varisliini ispat etmezse hazineye alnmak zere merhum, ve Tanrnn balamasna kavumu Sultan Sleyman Han saadet zamanlarnda bu gzel tedbiri kullanrm. O gzel kuraln yrtlmesine nemle allmaldr. Din ve devlet ilerinde gerekli olan Padiahn yksek katna ekinmeden sunmak ve sylemekte de azilden asla rkmemek lzmdr. Zira bir ii uygun olmayan bir ekilde grp kt kii olmaktansa azli seerek halk arasnda beenilmek yedir. Peygamberimiz (S. A.S.) "doru sz her ne kadar acysa da gzel terbiye ve yumuak szle arz edeler" buyurdu. Ve daima hakkn rzasn gzetip aklszllarn ii olan garez ve bir zayf karncaya dahi suikast etmeyeler ve kt fikir beslemeyeler. Ve vezir-i zam gece tenhasnda yaknlarndan ve tarafsz kimselerden sorup; devlet hizmetine mstahak olup fakir ve gsz olanlar yoklattrp memuriyetlerle ikram ve onlar ayaklandrmaya hizmet eyleyeler. Devletten dmleri gzeteler. Olur olmaz yere ulak emri verilmeyip, ancak ok nemli ve saltanat ilerine zarar verme ihtimali bulunan yerlere, maalar iin devlet malnda acele htiya olan ve bir de snr kaleleri haber almalarna ait yerlere esirgenmeyip verilmelidir. Ve mesafesi uzak olan yerlerden olur olmaz dava ve anlamazlk bahanesiyle kimseyi ihzar iin ferman verilirken iyi dnlp aratrlmal ve ok gerekli olmadka ferman verilmemelidir. Serhad aalklar, dizdarlklar ve alay beylikleri hak edenlere verilmeli, lm yahut azli gerektiren bir durum olmadka

Halfe-i ruyizemn olan ehinh- gznn kimesneve ihtiyc yoktur. Vezir- a'zam olanlar padih-i skender vekaar meyl-i mlden ve ml takrb ile vebalden ve bir adem verecei yo iken mr takribi ile veyahud cz' behane ile taciz ve maln msadere idp aldrmaktan begayet saknmak gerekdir. Zr pdihlarn kimesneye ihtiyc olmadndan m-ad emvl-i halk b-vech' dhil-i hazne-i padiah ve lhik-i beyt-l-ml-i mslimin olmak fen-y devlete ve hsrn- hazineye delildir dey lem-y din, ittifak ile yazmlardr. Ve beyt-l-ml nmiyle ake dse veresesi gelince bb- hmynda emnet vaz' eyleyeler. Ve yedi seneye dek vris zuhur idp er'an verasetini jsbt itemez ise hazneye alnmak zre merhum mafur Sultn Sleyman Han aleyh r-rahmeti'velgufrn, zamn-i saadetlerinde bu hsn-i tedbri iderler imi. Ol kaaide-i mstahsene mer' tutulmaa sa'y ihtimm eyliyeler. Ve umr-i din devlet'e lzm olan rikb hmyna tevakkuf itmeyb arz ve ifdede endn azilden vehm itmemek lzmdr. Zr bir hidmeti nhemvr grp melmet olmakdan azli ihtiyar ile pesendde olmak yedir. Kalennebyy (S. A.S.) "Kul il-hakka velev kne murren" Hak sz her ne denl ac ise hsn-i terbiye ve kavl-i leyn ile syleyp arzederler. Ve dima rz-y hakk gzedb garez-i eblehkr ve mr-i zaife su- kasde ve bcd efkr eylemiyeler. Vevezr-i a'zam gece tenhsnda mahremlerinden ve bgarez olanlardan sul idp mensb'a mstahak olup fakir ve natuvn olanlar yoklatrp mensp ile ikram ve ayakmlandrmaa himmet eyleyeler. Devletten dmleri gzedeler. Ve olur olmaz yere ulak emri verilrneyb ancak gayet mhim olub umr-i saltanata zarar ihtimli olan yerlerde ve bir dahi mevcib in emvl-i mir isticalinde ve bir dahi serhad-i mansre kl istihbrine ketm olunmayb verilmeldr. Ve bu'd- mesafe olan mahallerden olur olmaz dava ve niza' bahanesiyle kmesneyi ihzar in ferman verilmekte teenni ve teharr olunup ziyde muktez olmadka verilmeye. Ve serhad aalklar ve dizdarlklar ve alay belikleri mustahikkna verilb ya fevt veyahut azil icb eden hali olmadka azleylemiyeler.
F. i

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZER V'EL-MER

bu kimseler vazifeden uzaklatrlmamaldr. Taraya gnderilen buyruklarn yerine getirilmesinde dikkat gsterilmeli, ak memuriyet olmadka hazineden karl verilmek zere adam grevlendirilmeyip bo memurluklar ylece alkonmaldr. Vilyet ileri gelenleriyle muamelecilerin halk zerindeki tasallutlarnn kaldrlmasna allmaldr. Gvenilen bir Kad ve Vali sunuu olmadka dileke ile vazifeler verilmesi, uygun ve beenilir bir i deildir. Hakszlk ihtimali oktur. Defter d tmar ve malikne verilmek de akla yatkn deildir. Defter d diye iddia edenler herhalde ya bir tmar ve has veya evkaf reysdr. Yeni bir memleket zapl olunmu deildir ki yeni halk gelip yurt tutmu olsun. Nianc kalemiyle dzeltme medhedilecek bir ey deildir. Meer ki zeamet ve tmardan Has'lara dzeltilsin. Hele arada srada olursa yine yoluyla ola. Snr ve toprak anlamazl in defterhneye hccet kayd ve saklanagelmitir. Ama bu da dzensizliklere sebep olacak bir konudur. Hccetin doruluuna ok dikkat edilip, pek gerekmedike saklanmamal ve bir ile telal ve aceleci olmamaldr. Zira tahamml azl, yi dnmeden i grmek, lke ve millet ilerini kltr ve din ve devlet ahvalini bozar. Btn ilerde sabr ve sebat bilin, l ve karan prensip edinip Tanr'dan iyi sonu meydana gelmesini ummak, ferahlk ve esenlie ulamay beklemek gerektir. Sevgili ve kudretli Tanr buyurdu ki : "Tanr sabrllarn karln hesapsz verir" ve sadrzamlar be vakit namaz cemaatle evinde klp, kaps ak olup kendisiyle buluulmas kolay olmak gerektir. Mslmanlarn ilerinden br i kendisine verilmi olan kimse kapsn kapar da mazlumlar ve muhtalar ona ulaamazsa o kimsenin de ok ihtiyac olduu bir yerde rahmet kaps kapanp Tanr'nn umuma olan rahmetinden ve eksiksiz kereminden mahrum kalr; demiler. Bu geici dnyada devlet ve saltanattan beklenen, lezzet ve ehvetleri yerine getirmek deildir. Belki ahret az toplamak, hayrl ilerle temiz adn srdrmek ve iyi anlmay ebedletirmektir.

Ve taraya gnderilen evmirin tenfizinde ihtimam ve mahll dmedike hazineden takas olunmak zre vazife verilmeyb mahlult zaptoluna. yn-i vilyetin ve muamelecilerin reaya zerlerinden tasltleri fer'ine sa'y oluna. Ve mutemedn aleyh kaad ve vali arz olmadka arzuhal ile ciht tevcihi memdh ve mnasb deildir. Gadr ihtimli galiptir. Ve hri ez defler tmr ve malikne verilmek dah makul deildir. Hari ez defter dey iddia idenler beherhl bir tmar ve hs ve evkaf reysdr. Feth-i cedid deildir k yeni reaya gelib tavattun eylemi ola. Nianc kalemiyle tashih memdh deildir. Meer zeamet ve tmrden has'a ta'sih ola. Hele gh olursa yine yolu ile ola. Ve hudud ve toprak niz' in defterbneye hccet kayd u hfz olunagelmitir. Lakin ol dah htille bis olacak bir maddedir. Ziyde shhatine tekayyd olunub ve gaayet muktazi olmadka hfzolunmaya ve bir ide ta'cl ve msraat eylemiyeler. Zira killet-i tahamml ve mbderet-i umr-i mlk millete zelel ve ahvl-i dn devlete halel virir. Bilcmle umurda sabr sebat iar ve teenni ve karar dstr- kr idinb hak celle ve l hazretlerinden hsn-i kibet husline mterakkib ve ferah ve afiyet vusline muntazr olmak gcrekdir. Kaale Allahu tel azze ve cel : "Innema yveffa es-sbirne ecrehm biayri lisb" Ve vezir-i zamlar Salvat- hamseyi cemat ile hanesinde eda idp ve kapusu ak olup buluulmas asan olmak gerekdir. Her kimesne ki umr-i mslimnden bir emir ana mfevvaz ola ve ol kapusunu sed idp mazlumlar ve muhtalar ana vasl olamya. Ol deme gayet ihtiyc mahallinde rahmet kapusu sed olub hak eclle ve l hazretlerinin rabmet-i m ve kerem-i tamndan mahrum olur dimiler. Ve bu dny-y bbckda devlet ve saltanattan maksd istif-y lezzt ve tahsil-i ehevt deildir. Belki tahsil-i zahr- hiret olup a'ml- hasenat ile bekaa-y nm- nk ve hulud- zikr-i cemldir.

SADRAZAMIN AHLAK VE DAVRANII

ETVAR VE AHLAK-I SADRZAM

Zaman, saltanatn nemli ilerine harcamaldr ; saza, sze ve ikiye meyletmek doru deildir. O makama geldikten sonra gereken, skn, Tanr korkusu, adalet ve kanaattir. Mmkn mertebe kendini dzeltmeye ve ileri dzene koymaya zenmek ve almaktr. Yksek meclislerinde asla maskarala, yersiz akaya, kahkahalar attran mizaha, arabozuculua, bakalarnn kusurlarn saymaya ve ktle izin verilmemeli, taklit, oyun ve elenceye dair anlamsz davranlarda bulunulmamaldr. Sohbetlerde daima din ve devlete ve lkeyi koruma tedbirlerine ilikin konular zerinde durmak gerektir. Zira "akay ok yapann vakar gider" buyurulmutur. KIT'A
Br kii kim latifeyi ok ide, Eksilir rz ve vekar gider. Alar nktelerle her srr Kefolur cmle ayb, r gider.

Ve evkaat mhimmt- saltanata masruf olup saz ve sz ve meyil-i iret mnsib deildir. Ol makama geldikten sonra lzm olan skn ve takva ve adi kanattir. Mmkin mertebe nefsini salha ve elemi slha tergib ve sa'y eylemektir. Ve meclis-i lilerinde her kiz temeshur ve hezl-i bimna terneshur ve hezl-i bimna ve mizh- kahkaha fermye ve ve mesviye ruhsat verilmeyub takld ve a' bede ve lu'b lehve dir evza' bmele mecal virilmiye; daima sohbetleri dn devlete ve tedbr-i hfz- memlekete mteallik mushabete maksr gerektir. Zr "Men kessere mizheh zehebe vekaareh" buyurulmudr.

KIT'A
Bir kii kim latifeyi ok ide Eksilir rz ve vekaar gider Alur nktelerle her srr Kefolur cmle ayb n gider

Ve daima an byk Allah'dan korkup ekinmeli, haktan uzaklap doruluk yolundan sapmakszn eriat yrtmeye almaldr. Zra "Tanr'dan korkandan herkes korkar" buyurulmutur.

Ve daima Allah azimn celle cellhu hazretlerinden havf ve hayet zre olup haktan udl ve cdde-i istikaametten inhiraf itmeyb er'-i mutaharrayi craya s ola. Zr "men hafa Allhe hfe minh kll ey'n" buyurulmutur. KIT'A:
Ol ki havf etti hazret-i haklan Korkar andan cem'i halk-i ilh Hayet-i haktan ol ki hildir Korkutur her kiiden n ilh

KIT'A:
Ol k havf etti Hazret-i haktan, Korkar ondan cemi' halk- ilh Hayet- hak'dan ol k hlidir, Korkutur her kiiden n ilh.

Gerek anl padiah, gerek an yksek vezir ve lkenin Valileri, halkn yarg ve subaylar her zaman durumlarm kutsal eriata uydurmaya, ve adalet zere hareket etmeye gayret ve dikkat eylemek gerektir.

Gerek Padih-i zn ve gerek vezir-i-ln ve vult-i memleket ve hkkm zabtn- riyet daima ahvllerini ,er - erife tatbik ve adi zrc hareket eylemee sa'y ihtimam eylemek gerektir.

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYlH L-VZER V'EL-MER

Zira adalet hakknda Peygamberimiz, "bir saatlik adalet, yetmi yllk ibadetin yerini tutar" buyurmulardr. KIT'A : Hkim olan kimesne br saat Emri kak zre kim adalet ide, Ola m bu sevaba adl-i adil Ki o yetmi sene bdet ide. Ve yine adil hakknda buyururlar : 'Kyamet gnnde insanlarn en sevimlisi dil nderdir". KIT'A: Ol .sekindir saadet-kevneyn, Meyli yok zulme, adle maildir. Hazret-i izzete ahabbnns, Yevm- malilerde ah- dildir. Btn amirlerin adalete uygun davranmaya almalar gerekir. Fakat padiahlar bu konuya herkesten daha fazla nem vermelidirler. Zira, adalet hazinenin artmasna ve halkn oalmasna yol aar. Hazine ise halkn okluundan ve lkenin bayndrlndan kaynak alr. Memleketin mran ise adalet iledir. Harap olan br lkenin maldan nasibi olmaz ve halk zenginlikte yetersiz olur. Nitekim yle denilmitir :

Zira adil hakknda Resl-i Ekrem ve Nebiy-yi muhterem (S. A. S.) buyurmulardr. "Adl saatin ya' dil ibdete seb'ne seneten". KIT'A: Hkim olan kimesne bir satl Emri hak zre kim adalet ide. Ola m bu sevbe adl- adl Ki o yetmi sene ibdet ide. Ve yine adil hakknda buyururlar. 'Inne yevm el kiymeti immn dil". KIT'A: Ol enindir sadet-i kevneyn Meyli yok zulme adle maildir Hazret-i izzete ahabbnns Tevm-i maherde ah- dildir. Adalet zre harekete sa'y ctihd cmle hkkm zerine lzmdr. Lkin Pdihlara cmleden ziyde ehem ve elzemdir. Zira adil tevfr-i hazne ve teksr-i raiyete medddir. Hazne ise reaya kesretinden ve memleket mamurluundan hsl olur. Memleketin imareti ise adi iledir. Br memleket ki harbola maldan bnasb ve halk gnada bnisab olnaludur. Netekim denilmitir.

ahabcn-nsi

KIT'A:
Mlk durmaz eer olmazsa rical. Lzm amma ki ricale emval Ml taksiti raiyetten olur Ba bostan ziratlen olur. Olmasa adi reaya durmaz Adlsiz elr ikaamet kurmaz Adldir asl- nizm- lem Adlsiz saltanat olmaz muhkem Mlkde zelzele gaflettendir Terk-i ahkm-i fenoldendir Bbn etmeyicek emini bz Bana herkes eder desti drz.

KIT'A:
Mlk durmaz eer, olmazsa rcl, Lzm amma ki ricale emval. Mal tahsili raiyetten olur. Ba bostan ziratten olur. Olmasa adi reaya durmaz, Adlsiz getr ikamet kurmaz Adldir asl-i nizm- lem Adlsiz saltanat olmaz muhkem. Mlkde zelzele gaflettendir. Terk-i ahkm- eriattendir. Bbn etmeyjcek emini bz Bana herkes eder desti drz.

24-

SADRAZAMIN AHLAK VE DAVRANII

ETVR VE AHLK-I SADRZAM

Yarglar ve kyler halknn hallerinden, gnn olaylarndan her ne olursa az ve ok bilgi alnmak zere gizli ve ak maal, zel, gvenilir adamlar tyin edilerek lkenin durumu hakknda bilgi almaa nem vermek gerektir. Zira ilgilenilmezse, zlimlerin zulmnden ve valilerin de nem vermemeleri yznden, ekyann tasallutundan tr halk vatann terk ederek baka diyarlara dalp perian olaca gibi br ok yerler halksz ve faydalanmadan uzak kalacandan o yerlerden geen yollarda da gvenliin tamamen sarslmas, yolculardan nicelerinin mal ve yiyeceklerinin yama edilmesi ve adam ldrme ve zarar verme gibi hallerin eksik olmamas yznden hazine gelirlerinde bile nemli azalmalar olaca phesizdir. Para durumuna da nem verilerek darphanede baslan akenin ayar ve arl zaman zaman yoklanmak, sarraf ve ekmekilerde kalp ve krplm ake olmamas iin ok dikkatli davranmak gerektir. Bu konulara son derece zen gsterilmesi devletin gereklerindendir. Fiyat konusunu da yalnz kadlara ve ar aalarna havale ile yetinmeyip her zaman yoklamal. Gnlk narhla da gerei gibi ilgilenmeli ve her eyi deer pahasyla sattrmaldr. Zira aslnda byk ilerden olan narh durumu bir kk itir diye padiahlar ve vezirlerin ilgisinden uzak kalrsa, ehrin kads tek bana bu ii yrtemez. Memleketin yksek ynetimi kadya ait olmad iin sadrazamlar narh ile ilgilenmemek yoluna gidemezler. Byle olunca da her kii istedii gibi alr, satar. Hell malna agzllkle ylan zehiri katar. Padiahlarn hizmetine yaramayan ve harbetmeye elverili olmayan ayak takm ok mal edinir. Devlet ve lkenin bykleri olan ve hatrlarnn saylmas gereken grgl kiiler, fakirlie, dknle ve iflas yollarna srklenir. Bu yzden sefer seferleyecek atl ve piyade, maln, mlkn satp boazna koyar. Halkn ileri gelenlerinin birden durumunu ve gidiini deitirip erefini drmesi Allah korusun zordur. Cahilce bir gayretle varlarn, yoklarn kullanr ve harcarlar. u ey pahaldr diyemezler. Manav ve tccar yiyecei iki kal pahal satp kr salarlar ve halk soyarlar. Bu konuda ihmal etmenin zarar mslmanlara, yarar manavlar ve ticaret erbabna ait olduu yeri gelince kendiliinden ortaya kar. Onun iin byk vezirler ve lkenin her

Ve ahvl-i hkkm ve reaya ve havdis-i rzgrdan her vki* olursa cz' ve kll i'lm olunmak zre nihn ve aikre ulufe ile mahss mutemcd demler tayin ve isti'lm-i ahval-i memlekete bezl-i ihtimam olunmak lzmdr. Zr tekayvud olunmad halde zalemenin zulmnden ve valilerin adem-i ihtimamndan n tasallut-i ekiydan reaya trik-i evtn ve diyr-i hare perian olup ekser mahaller hal anirraiye ve ar anlmenfaa kaldndan gayri ol havalide olan tarkde dahi bilkllye emniyet mndefia ve ebn-yi sebilden nicelerin emval ve erzak gaaret ve katl-i nfs ve hasretden hli olmamak sebebi ile ird-i hazneye dah noksn- kll terettb mukarrerdir. Ve sikke ahvline dah ihtimam olunup darphanede kat1 olunan mekk akenin ayar ve dirhemi khce yoklanup ve sarraf ve etmekilerde kalb ve krkk ake olmamak zre tekayyd-i tam lzmdr. Bu hususlarda gaayet ihtimam olunmak lzime-i devlet-i aliyyedendir. Ve es'r hususu yalnz kudt ve muhtesibc havale ile geilmiye; her hkime lzmdr ki ahvl-i leme mtellik cz'iyt herbr yoklanub ve nerl- ruzye gerei gibi mukayyed ola. Ve her nesneyi deer bahas ile sattra. Zr narh ahvli umr'-i klliyeden iken cz' dir dey pdihlar ve vzer mukayyed olmad takdirce mcerred ehrin kads icra idemez. Emr-i siyset kenclyc mteallik olmamala ol tarike giremez. Bu surctde her ks, istedii gibi alur, satar. Ml-i helline tama'-i hn ile zehr- mr katar, Pdihlarn hidmetine ve seferine yaramyan erzil-i ns kll mle mlik olur. Ve a'yn- devlet ve memleket olup riyetleri vcib olan kibr-i ns fakiir ve ciz olup fls yollarna slik olur. Pes lzm gelr k sefer seferliyecek atl ve piyade mamelekini satub boazna koyar; kibr-i nsa birden haddini ve tarz u tavrn tahvl ve tenezzl maazallah gtr ve mkldr. Gayret-i chiliye ile mamelekini sarf ve hare ider. u ey bahaludur diyemez. Manav ve tccar zad zevdeyi iki kat bahasna virb celb-i intifa' iderler. Halk soyarlar. Bu hususta ihml itmenin zarar mslmanlara ve nef'i manav ve ticret erbbna id idii mahall-i zaruretde zahir olur. Pes vzer-yi izame ve nevh ve memlekette olan hkkm ve vlt ve me-

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESAYH L-VZER V'EL-MERA

yerindeki yarglar, valiler ve beyler, bu konuda dikkatli olmaldrlar. nk "bugn yarna havale klmak, kavgasz ba hkavgaya brakmaktr" demilerdir. ok dikkatli olmak gerekir. stanbul ve Edirne'de olduka, ehrin gvenliini yenieri aasna, suba ve asesbaya brakp zaman zaman tebdil (klk deitirerek) gezmekte fayda oktur. Ama bunda cri gitmek yakk almaz. Derkenarl ve ekimeli dilekelere nem verilmek gerektiinden, bunlar alkonularak divandan sonra okunup divana ara vermemek gerektir. Haftada bir gn tatil yapmakta ve her i iin mmkn olduu kadar becerikli adam arayp grevi ona vermekte byk fayda vardr. Bylece devlet ilerinde dzen salanm olur. Halk, istediini yaptrmak ve dmanndan intikam almak iin dilekelerinde bir ok kzdracak szler ve ipe sapa gelmez cmleler yazarlar. Bu gibi szleri olduu gibi kabul etmemeli, durumu aratrmal ve gerei ortaya koymaya almaldr. Bir haramzade yakalanp ele geince, kanuna gre cezas ldrlmek midir, yoksa mebbet veya sreli hapis midir, yahut dayak mdr? Cezay eriata uygun olarak yerine getirmek ve arka olma, rica, rvet ve hediyelerle suluyu kurtarmaktan ekinmek gerektir. ldrlmesi dinn emriyse ve hakknda uygulanacak ilem kanun hkmleri gibi eylerse, gz yummak, salvermek, affetmek yollarna gidilmemelidir. ster af, isler cezalandrma sz konusu olsun, nasl bir ilem yapmak gerekiyorsa onu iyice aratrarak uygulamak ve bi bir zaman acelecilik tehlikesine dmemek gerekir. Kan aktmak sz konusuysa sabr ve teenniyi elden brakmamaldr. Olur ki gazaba uram olan kimsenin ldrlmesinde balangta fayda grlp sonradan pek ok hayflanlr ve piman olunur. Haksz yere kan dkp Tanr yapsn ykmak aklca da eriata da caiz deildir; haramdr ve yasaktr. Hele zafer gsteren bir seferde fetih ve zafer belirtileri grlmeye baladktan sonra hi bir ekilde ldrmek caiz deildir. "Esir etmek gerektir" demilerdir. Esir etmekte faideler, ldrmede ise yeni lmler ihtimli vardr. Fetih ve zafer nimetinin kr balamakla olur.

raya lzmdr ki bizzat bu ie kend nefisleriyle mbaeret ve ihtimam ideler. Zira k bu gn ferdaya havale klmak gavgasz ba gavaya brakmaktr dimiler. Tekayyd-i tam lzmdr. Ve stanbul ve Edirne'de olduka ehrin zabtn Yenieri Aasna ve Suba ve Ases basya sipari ve te'kid olunub ve ghice tebdl gezmekde faide okdur. Amma ifrat memduh deildir. Ve derkenarla ve niza'lu arzhallere ihtimam lzm olmala alkoynulup badeddvn mtalaa olunup dvn tatil eylememek lzmdr. Ve haftada bir gn yevm-i tatile riyet olunmak ve her umuru sipari etmee mmkn mertebe reclini arayup erbabna sipari eylemede fide-i azme vardr. Nizm- devlete sebebtir. Ve halk ii bitmek in ve hasmndan intikam almak in arzhallerinde nice gazap getrecek szler ve mlyan kelm yazarlar. Kavl-i mcerred'e itibr olunmayub taharri ile ahvle vkf olmakla sa'yolunmak lzmdr. Ve harm-zde ahzolunup ele girdikte cr'an cezas katil midir yoise mebbed ve yahud bir mddet hapis midir. Ve yahud tazirmidir. An muktez-yi er'-i erif zre icra idp efaat ve rica ve rivet ve hedy ile hals tmekten hazer gerektir. Ve ihlk umr-i diniye ve siysti hudud er'iyye kabilinden olursa msamaha ve ruhsat ve afiv ve merhamet olunmya. Gerek afv ve gerek kahir her ne makuule mevd iktiz iderse mizn-i te'hr ve taharriye tatbik idp kat'a gendlerin varta-i isticale uratmyalar. Irka-i dimda sabr ve teenniyi elden brakmamak gerekdir. Caiz ki ol ahs- madubun ibkasnda nev'a faide mahade klnup sonra hezr teessf ve hayf olunur. Ve nahak yire kan dkp binullh ykmak aklen ve er'an cir deildir. Haram ve memnudur. Hatt bir sefer-i zafer rehberde arus-i feth zafer cilveger olduktan sonra kat'a katli caiz deildir. Esir tmek gerekdir dediler. Esr de menfi' katilde mdmet vki' olmak ihtimli mukarrerdir. Ve ol fetih ve zafer nimetinin kr afiv ile olur.

SADRAZAMIN AHLAK VE DAVRANII

ETVR VE AHLK-I SADRAZAM

2i)

Rahata ve uykuya fazla meyil gstermeyip gece ok uyumay det edinmemelidir. Peygamberimiz (S. A. S.) "gece ok uyumak, kyamet gnnde bunu huy edineni yoksullatrr' buyurmulardr. htiya sahiplerinin ilerini yarma brakmayp, elden geldii kadar Tanr kullarnn ilerini zamannda grmee almaldr. Zira demilerdir ki : BEYT:
Yrna salma fakirin krn, Ne bilrsn, nic' olursun yrn?

Ve hab rahata meyil itmeyb gice ok uyuma det edinmiyeler. Kaalennebiyy (S. A.S.) "lteksir'n nevme billeyli lienneh yed' sahibehu fakren yevmelkiyme" gice ile ok uyumak kyamet gnnde ssn fakir eyler. Ve muhtacnin hacetin varma alkomayub l kaderiltka meslih-i ibadullah grmee cidd sa'y eyliye. Zr dimilerdir. KIT'A:
Yarna salna fakirin krn Ne bilrsn nic' olursun yrn

Szn dnerek i yapmal, i sahibinin isteinin yerine getirilmesine allmaldr. Peygamber (S. A.S.) "kardeinin ihtiyacn karlayan kimsenin isteini de Tanr yerine getirir" demiti. KIT'A:
Kim kaza itse hak rzas itin, Hacetin grse bir mslmnn, ttii ylk olmaya zayi" Bitre hacetini hak tn.

Mazmununu fikrile amel dp ehl-i hacetin meram hus lne ikdam eylyeler. Kaale reslullh (S. A.S.) "Men kad hacete liahhi kada Allh hccteh!..................... KIT'A:
Kim kaza itse hak rzs in Hacetin grse bir mslmnm ttii eylk olmya zyi' Bitre hacetini hak nn.

sahiplerinin hallerini can kula ile dinleyip kanuna aykr deilse yerine getirilmesine allmaldr, iki tarafn sz gerei gibi anlalmadan hkm verilmemelidir. sahiplerine tatllkla cevap verilmede byk sevap vardr. (Gzel sz sadakadr) buyurulmutur. Kimsenin gnlnn krlmamasna gayret eyleyeler. Zira : "Mzrak yaras onulur, lkin dil yaras onulmaz" demilerdir. KIT'A:
Kimseye verme huunette cevap Ltfla, izzet ile eyle hitap. Terk- yn-i cefa v sitem el, Bed-suhan diliken olma kerem it, Hele neylersen ey, ruh-i revn, Olma ktr-iken tiz zeban.

Erbb- hacetin ahvlini can kula ile dinleyp hilf- er' olmad halde husulne sa'y oluna. Ve iki hasmn sz gerei gibi fehm olumadan hkmet olunmya. Ve ehl-i hacete lutf ile cevap verilmede sevb- azm vardr. "Kelimett-tayyibe sadakattin" buyurulmutur. Yani gzel sz sadakadr. Ve kimesnenin rencide hatr olmamasna ikdam eyliyeler. Zr dirililerdir : "Cerahat s-sinni leh iltiym ve la yeltm ma cereh el-lisn". Yani mzrak yaras onulur velkin lisan yaras onulmaz dimek olur.
KIT'A: Kimseye verme huunetle cevab Ltfle izzet ile eyle hitab Terk-i yn-i cef v sitem it Bed-suhan diliken olma kerem it. Hele neylersen ey rh-i revn Olma htr-siken tiz. zeban.

Hazret-i Ali (K. A. V.) "Ac szden eki yemek hayrldr" buyurmutur.

Kaale Al Kerremallh veheli "Humzt't-taam hayrm humzt'il-kelm".

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESAYlH L-VZERA V'EL-MERA

KIT'A:
Yr ol dostlarna br olma, Su-yi hulk ile dil zar olma, Kimsenin cevr ile cann skma, Hatrn yapmaa sa'y it ykma.

Yni ac szden, ekirek tam hayrludur dimek olur. KIT'A:

Yr ol dostlarna br olma Su-yi hulk ile dil azar olma Kimsenin cemile cann skma Hatrn yapmaa say it ykma. Bir terdin rzn ykmak vadisinde olmayub mmkin olan mertebe rzn siynet ve garez ve ivazsz ltf ile tatyb-i hatr ve tesliye-i kulbe sa'y itmek gerektir. Gaarz-i nefs ile kimesnenin hetk-i perde- rzna ve hedm-i bnyn- vcduna sa'y eylemiyeler. Ve vakti gadabda nefsini zabt ve kalbini resen-i sabr aram ile rabt idp er'an br kimesneye ta'zr lzm gelse aded-i darb, hadden brim eylemiyeler. Ve etm-i bhde ve la'n-i n-mcra itmekden itinp ideler. Ve kalb-iken olmakdan ziyde hazer lzmdr. Zr "Kalb l-m'mini ar ullh" buyurulmudur.

Bir kimsenin erefini ykmak yolunu tutmayp, elden geldiince haysiyetini korumaya ve garez ve ivazsz tatllkla gnln almaya, kalbini avutmaya almak gerektir. Kendi garezi iin kimsenin haysiyetinin krlmasna ve hayatnn yok edilmesine almayalar. Kzd zaman nefsini zaptedip kalbini sabr ve sknet pi ile balayp; kanunen bir kimseye sopa cezas vermek lzm gelse sopa saysnn snrn amyalar. Faydas?, svmekten ve meru olmayan lanetten ekineler. Kalp krc olmaktan ok saknmaldr. Zira "M'minin kalbi Allahn tahtdr" buyurulmutur. KIT'A:
Ey ki ettin gnller azrde, Sr-r dilden hi olmadn agh. Tetimme dil mekn- hud-y ar- mekin, Kalb-i m'min-i ves' arullah.

KIT'A:
Ey ki ettin gnller Azrde Srr-i dil den hi olmadn agh Tetimme dil mekn- hud-y ar- mekn. Kalb-i m'min-i ves' arullah.

KIT'A:
Kesr-i katr gnehin ekberidir, Cmle ma'siyyetin o ebehidir, Eyle htralar tamire tab, Eyleme ar- ilhyi harab.

KIT'A:
Kesr-i hatr gnehin ekberidr Cmle ma'siyyetin o ebehidir Eyle haldan tamire itb Eyleme ar ilh-yi harb. Ve zuaf ve meskn ahvlnden dahi gaafil olmamak gerektir. Anlarn tefakkud-i ahvlini vcib bilmek gerekdir. Zr muktez-y celb-i kulb-i halayk mucib-i tahsl-i rz-y hlkdir. Herkese efkat ile baklub hakaret ve ihanet ile nazar olunmamak evldr. Netekim dimiler.

Zayflarla, miskinlerin hallerinden de gafil olmamak gerektir. Onlarn hllerini arayp sormay bor bilmek gerektir. Zira halkn gnln kazanma, hlikin rzasn kazanma gereidir. Herkese efkatle baklp hakaret ve hainlikle bakmamak yedir. Nitekim demiler:

BEYT:
tme dervi-i aba pe hakaretle nazar. O da halince fena milketinin ah geer.

MFRED:
tme dervi-i ab - pe hakaretle nazar O da halince fena mlketinin h geer.

SADRAZAMIN AHLK VE DAVRANII

ETVR VE AHLK-I SADRZAM

33

Ve dman dahi olursa hi bir Tanr klulunun bana gelen musibetten sevinmeyip, kimsenin inkisarn almayalar. EH altndaki halkn korunmas iin himmet hazinelerini harcamaya nem verip halkn haklarn yerine getirmek ve esaslar salam kanunu yrtmek yolunda gzel almalara zen ve aba gstermeye dikkat edip ekyann yakalanmas reayann iyi idare edilmesi ve korunmas, memleketin muhafazas, kt adetlerin yok edilmesi, halka yaplan hakszlklarn nlenmesi ve kaldrlmas ve fesat tohumlarnn temizlenip yok edilmesine nem vereler. Frsat dtke iyilii grlen adama mkfat eylemek ve kemlik etmileri affeylemeye almak soylu kimselerin yaradlna uygundur. Kii dnyalk dncesinde olmayp aras ak olduu dman frsat buldukta, trl ltuf ve bahilere boar ve "Geen geti" (Darl-Emn) kurtulu kapsna girdi sayp cmertliklerin en gzeli olan balama ile karlarsa iki cihanda da byk mkfata mazhar olur. Zira balamadaki faydalarn stnl u hadis-i erifin ok gzel mansndan belli olur. Peygamberimiz (S. A. S.) "Elinde kuvvet varken bir kimse birini balasa Allah da onu bu yzden zor gnnde balar" buyurmulardr.

Ve dman dahi olursa efrd- ferdenin musibetine seflanmayub kimsenin inkisarn almayalar. Ve himyet-i zrdestn- raiyyette bezl-i gencne-i himmet klub ihkak-i hukuk-i ns ve cra-yi er'-i metin l-ess babnda mesi-yi cemle ve himem-i cezleye dikkat idup zabt- ekiy ve riyet synet-i reaya ve hfz- memleket ve mahv-i bid'at ve def ref-i mezlim-i inbd ve kal' kam'- ess- fesada ihtimam eyleyeler. Ve frsat dtke iyilii grlen deme mkfat ve kemlik etmilere afveylemee sa'y eylemek shib kerem hasletidir. Ki garaz-i dnyeviyye in adavet zre olan dmene frsat buldukda mazhar- env'- ltf ata ve dahil-i darl-emn-i mada ma mad klub ahsenl-cd olan afv ile muamele eylese dreynde mkft- klliye mazhar olur. Zira afv'in rtbe- menfi ibu hads-i erfin mazmn- ltifinden ma'lm olur. Kaalen-nebiyy (S. A. S.) "Men af ind el-kudreti f Allh ind el-usret". KIT'A: Bulsa bir kimse dmene frsat Kaadir olduka eylese an afv Afv idb bun deminde n hd Nice nice gnhn eyler afv, Cmle fezilin asl muhabbet-i nam- nktir. Ve eylere riyet idb halka kde ru olmak ve chillerin hatasn afv itmek dahi fazl ihsandandr dimiler. Ve ahare kasdeylemekden tahzr lzmdr. Zr hare err kasdedersen ol erri evvel kendin kabul eylemi olursun. Ve hi kimesnenn azar ardnda olmyalar. Ve dmlerin elini tutub kimesnenin hilaf tarafnda bulunmayub bergete olmasna bis olacak halde bulunmakdan hazer itmek lzmdr.

KIT'A: Bulsa bir kimse dmana frsat Kaadir olduka eylese an af Afv idp bun deminde an hd Nice nice gnahn eyler af. Btn faziletlerin kk iyi n sevgisidir. iyileri gzetp, halka kar gler yzl olmak ve cahillerin hatasn affetmek dahi erdemden ve batandr demiler. Bakasna ktlk etmekten saknmak lzmdr. Zira bakasna ktlk yapmak istersen o ktl nce kendin kabul eylemi olursun. Hi kimseyi incitmek peinde olmayalar. Dmlerin elini tutup, kimsenin kar tarafnda bulunmayp yz evirmesine sebep olacak halde bulunmaktan saknmak lzmdr.

F.

DEVLET ADAMLARINA TLER_

NESYH L-VZER V'EL-MER

35

Asl olmayan bir suu ykleyip yalan yere kimseye crm iledi demiyeler. Zira ok vakit gemeden bunun cefasn grmeleri mukarrerdir. Nitekim bir kimse kardei iin kuyu kazsa o kuyuyu kendisi iin kazm olur demilerdir. lemlerin Rabb hazretlerinin ulu ba olan nimetlerine daima teekkr, felketlere sabr ve tahamml ve kazaya rza gstermek lzmdr. Hak Tel hazretlerinin nimetlerine gark olmu iken daima kredip gnllerini bakaya meyil ettirmeyeler. Hakka tevekkl edip btn ilerini hazret- br taalya smarlayalar. Ve felket vaki oldukta sabr ve tahamml eyleyp szlanmayalar. Peygamberimiz (S. A. S.) "Musibet karsnda sabreden kimseye Allah karln verir" buyurdu. KIT'A: Her ki bu letn-i havadiste Urasa bir musibete nagh Ana sabretse etmese ekva vazn eyleye ana ALLAH Ve kazaya raz olup tvbe ve istifaya devam edeler.

Ve ifk iftira idb hilf-i inha kimesncyc crm isncl lmiyeler. Zr karben mczt olmalar mukarrerdir. Netekim dmilerdir "Men hatere bi'ren liahihi fekad veka'a" yani bir kimesne karnda in kuyu kazsa ol kuyuyu kend in kazm olur. Hazret-i Rabbl-Aleminin kerem ihsan olan nimetlerine daima teekkr mesyibe sabr ve tahamml ve kazaya rz zre olmal lzmdr. Hak subhneh ve tel hazretlerinin nimetlerine rnstarak ken dima kredb gnllerin hare meyle tdirmeyeler. Ve mtevekkil-i hak olub cmle umurlarn Hazret-i Bari lel'ya tefviz eyliyeler. Ve mesib vki' oldukta sabr ve tahamml eyleyb teekk eylemiyeler. Kaal en-nebiyy (S. A. S.) "Men sabere l musibetin yuavvduhu allh. KIT'A: Her ki bu lem-i havdisde Urasa bir musbete ngl Ana sabretse etmese ekva vazn ey ley e ana Allah Ve kazaya n'zi olub tvbe ve stifre mdavim oialar. MFRED : n kader lifin ata kavs-i kaza Siper olmaz ana meer ki nz. Ve hd-y Mtcl Celle Cellh ve mme ihsnh'den gayri yr istemeyb nk huy ve arif kimesneler ile sohbet eylyeler. Ve gemie teessf eylemeyb gelecein gamn ve fikrini ekmiyeler. Hayrlu ilerde cidd sa'y eyliyeler. Gzlu ve aikre dima edeb zre olmaa sa'y eyliyeler. Zr "el edeb hayrn nin ez-zeheb" denilmitir. MFRED : Edeb tcist ez nur-i ilh Binh ber ser rev her ca ki hh *** Edeb bir lf imi nur-i Huddan Gey ol tac emin ol her beldan.

MUFRET:
n kader tirin ata kavs-i kaza Siper olmaz ana meer ki rz. Ba sahibi byklerin by yce Allah'tan bakasn yar istemeyp iyi huylu ve bilgili kimselerle sohbet cyleycler. Gemie teessf eylemeyp gelecein zntsn ekmeyeler. Hayrl iler zerinde durup ahalar. Gizli ve ak daima edep zere olmaya gayret eyleyeler. Zira "Edep ahundan hayrldr" denilmitir.

MUFRET:
Yani Yahut Edep ldst ez nur-i ilhi Binih ber ser rev her ca ki hhi "Edep bir ta imi; nur-i hdadan, G ey ol tac emin ol her beldan" "Edep hotur, edep hotur ilh Edepsizlik hor eder padiah"

SADRAZAMIN AHLAK. VE DAVRANIA

ETVR VE AHLK-I SADRZAM

37

"Edep Tanr nurundan yaplm bir tatr. Onu bana koy nereye istersen git". Ve daima hayra alp niyeti de hayra yapmak gerektir. Peygamberimiz (S. A. S.) "M'minin niyeti yapt iten hayrldr. Sapn niyeti de yapt iten ktdr" buyurmulardr. Her kiiyi iyilie yneltmekte sras geldike kusur eylememek lzmdr. Zira hayra nc olan onu ilemi gibidir. Kii her gn gece ve gndze girdikte nefsini nesne ile muhasebe eylemek lzmdr dermelerdir. Evvel; fikreylemek gerek ki bugn kendisinden ne hata kt ve kincisi hayrattan ne meydana geldi. ncs kendisinden hayrl bir i kmak mmkn iken bunu kard m. Bu hali dne ve z le muhasebe eyleye. Ve sonunu dnmeyi unutmayp srmelerden kanmay brakmya. Hi bir ide nmek caiz ve uygun deildir. Zira nrnek insan ahretten uzaklatrr buyurulmutur. Hi bir zaman hret istememek gerektir. Zira hret afettir buyurulmutur.
KIT'A:
Nola tutsa cihan kibr- riya Halk- lem esir-i hrettir. Sakn ey zinete tefahr eden Gafil olma ki hre fettir.

Ve dima hayre s olub ve niyetin hayre eylemek gerektir. Kaale Resulullh (S. A. S.) "Niyetl-m'mini hayrn min amelih ve niyetl-fsk errn min amelih" yani bir m'min hayra niyet etse ol niyet amelinden efdaldir. Ve bir fsk erre dellet eylemekde mnsebeti ddke taksirat eylememek lzmdr. Zr "Dl-l hayri kef'ilihi" buyurulmutur. Ve kii her gn dhil-i leyi nehr oldukda nefsini nesne ile muhasebe eylemek lzmdr demilerdir. Evvel fikreylemek gerek ki bugn kendusinden ne hata sdir oldu ve saniyen hayratdan ne zuhur eyledi. Slisen kendusinden arnel-i hayr mmkn iken fevt oldumu. Bu ahvli tefekkr ve nefsi ile muhasebe eyliye. Ve akbet tezekkrnden gafil olmayub zelleden fergatden nkl ilmiye ve hi bir ide tefahr eylemek caiz ve mnsib deildir. Zr "Elmfharet yb'd an il-hiret" buyurulmutur. Ve hergiz hret istememek gerekdir. Zr "Ehret fetn" buyurulmutur. KIT'A:
Nola tutsa cihan kibr riya Halk- lem esr-i shretdir Sakn ey znete tefahr eden Gafil olma k hret fetdir.

Makama balanma ve hi bir eye gnl koyma ki eksikliinde mahzun ve mell olmayasn. Ve hi dnya malm isteme ki elde edemediin iin elem ve mihnet girdabnda kalmayasn. Daima adn ne srmemee al, hccet ve sicillerde adn yazdrma. Kadlarn mahkemesinde bulunma. Kimseye kefil olma. Halkn ilerine karma. Dm ssleme ki d ss ii harap olmakatn olur, Zenginlie ve dnya makamna marur olma. Kalbin her zaman hazn ve vcudun ryan, gzlerin alayc ve iin halis, duan yalvarc ve elbisen eski ve hafif gerek.

Ve mansb husuline mukayyed olma ve hi nesneye taallk-i hatr tme ki fkdndan mahzun ve mell olasn ve hi meta- dnyy matlb itme ki adem-i husulnden girdb- elem ve mihnette kalasn. Ve dim km nm olmaa al hccet ve sicillerde adn yazdrma, kadlar mahkemesine hzr olma. Ve kimesneye kefl olma. Ve vesya-y halka kanc olma ve zahirini znet eyleme ki zahir zneti btn harb olmakdan olur. Ve gnye ve mansb- dnyye marur olma. Kalbin dim hazin ve bedenin ryan ve gzlerin giryn ve amel'in hlis ve duan tazarru'la ve libsn khne ve rakk gerek

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZER V'ELMER

Dny mansb aldnda o yer iin bahta gvenerek sakn ola bbrlenme ve makamda olmadn iin de elem ve keder ekme. Bilginler dnya mansbnn, ba "men" ve sonu ' sab" dr demilerdir. Yani, yzn herkese gsterip yz sularm yerlere dkmektir. Bilginlerin bykleri padiahlarn mansplarn hamama benzetmilerdir. Giren kmak, kan girmek ister. Osmanl imparatorluu hizmetinde olan kimse zahmet ve meakkate sabr ve tahamml edp ve i verilmesini kend istidadndan bilmeyp ve baa kaklma kaydnda olmayup daima Tanr'ya kredip lerini hakka smarlayarak ve her halde baarya ulatrlmasn Allah'tan dilemekten uzak olmamak gerektir. Hizmet edenlerin gah ltuf gah azar grmeleri kanlmaz br haldir. yle olduu halde ltuf grdkte teekkr idp azar grrlerse sabr ve tahamml edp szlanma ile aciz gstermemek gerektir. Devlet hizmetlerinden ne gibi ie tayin olunursa belli olan gelirleriyle yetine ve mal toplama sevdasiyle halka ktlk yapp, evir ve eziyet etmekten kamalar. Dima gnller yapmakla uraup ev bark datmaktan ve gnl ykmaklktan ok ekinmek gerektir. Olduun ite gerek deerine gre davranup, giyside hizmet adamlarnda ve gsterite ifrata gitmeyeler. Halkn sz edecei eyden ekinmek gerektir. Kii zevk ve ehvetine dkn olmamak da lzmdr. Her kim hevsna uyup Tanr Kanununu hafife alarak ktlerse elbette kanun sahibi de onu yokeder demiler. Ve br de kii domadan evvel ne idi, ldkten sonra ne olacaktr, bunu dnmek gerektir. Ve daima lm dnp gemilerden ibret almak lzmdr. Her zaman iini bilp ve hlini anlayp yolculuk gerelerini daima hazr etmek lzmdr. Zira ne vakit yola kacaksn bilemezsin. Ve o gn dnp yadetmek gerektir ki arsalar, ne sylemeye ve ne ilemeye ve ne istemeye ve ne davranmaya kudretin olur. Varacan yer dnmelidir ki orada kul ve zgr, dilenci ve zengin eittir. Onu hatra getirip byklk taslamamak gerektir.

ve dny mansb olduunda ol mansb in bahta itmd ile zinhar garralanma. Ve olmadn in dahi gussa ve gam ekme. Hkem' dimierdir "Mansb- dnynn evveli men ve alm sab". Yni bezl-i vecl idb yz sularn yerlere dkmektir. Ekbir-i hkem mansb- mlki hammma tebh eylemilerdir. Dhil olan hri ve hri olan dhil olmak isler. Ve devlet-i aliyye hidmetinde olan kii zahmet ve meakkate sabr teharnml dp ve stihdamn kend isti'ddndan bilmeyiib ve imtinn kaydnda olmayub dima Hazret-i Bari Teal'ye kr idb umurunu hakka tefviz ve her halde tevfikin refik eylemek ricasndan hli oolmamak gerekdir. Ve hidmetkr olanlar gah ltuf ve ghi itb grmeleri mukarrerdir. yle olduu halde ltuf grdkde teekkr idb itb grlr ise sabr ve tahamml idb teekk ile aciz suretin gstermemek gerekdir. Ve hidemt- aliyyeden ne gne hidmete tyin olunur isen muayyen olan hsl ile kanat ve celb-i ml sevdsiyle halka sl- err idb cevr eziyete tesaddden ihtiraz eyliye. Ve dima tmir-i kulb ile tekayyud db hane ve hanmn harabndan ve gnl ykmaklndan begaayet hazer zre olmak gerekdir. Ve olduun idc haddine gre hareket idb libas hadem haemde ifrat eylmiyeler. Halkn dahi edecei eyden itinb gerektir. Kii hev hevese mail olmamak dahi lzmdr. Her kim kend hevsna tbi' ve nmus-i ilhiyi tahfif ve ihanet eylese elbetde shib-i namus n helak eder dimiler. Ye bir dahi kii hayatdan evvel ne idi ve mevtden sonra ne olacaktr. Fikreylemek gerekdir. Ve heme mevti fikr idb gemilerden ibret almak lzmdr. Ve her br krn bilb ve hlini anlayub ve lzime-i seferiyyesin dima mheyya itmek lzmdr. Zr ne vakit nhlct ideceksin bilmezsin. Ve ol gn fikr yd itmek gerekdir k arsalar ne sylemee ve ne ilemee ve ne istemee ve ne harekete kudretin olur. Ve varacan yir fikr olunmaludur ki anda bende zd ve ged dild yeksandr. An htra gctrp tekcbbrlk itmemek gerekdir. Ve sadet-

SADRAZAMIN AHLAK VE DAVRANII

ETVAR VE AHLK-I SADRZAM

Sonsuz mutluluk iin zahmet ekersen ek, nk zahmet gider mutluluk kalr. Geici lezzet iin eer gnh ilersen tad gider gnah kalr. Bu aalk dnya, yokluk, mihnetler, glk, bel ve fitne evidir. Zenginlii bkknlkla bezenmi, sonu yoklukla donanmtr. Nimeti iddetli cezann baka ekle sokulmuudur. Elencesinin sonu pimanlk ve ac, himmetinin sonu hzndr. Hellinin hesab sorulur, haramnn azab vardr. Akl ve iz'an sahipleriyle, fikir ve dncesi olanlara lzm olan budur ki hayatta olduka daima bu sebatsz, mihnet saraynn hallerini dnp yok olmasn ve bakasna gemesini gznne getirerek, dnya ilerinin sonunu dnp kyamet gnnn durumunu hatra getirmekle iyiden iyiye bilgi hasl edp, alak dnyann bkilii olmadn kesin bildikten sonra "Ve yebka vech rab'bike zlcell- v'el ikram", "ancak yce ve cmert olan rabbinin varl kalcdr" gzel szn dilinden drmeyp bu eski dnyann kapusuna, dvarna dayandna ve birka gn yze gldne gvenmeyerek yksek deerli mr zevk ve ehvet iin deersiz nesnelere harcamayup mrden frsat ve ecelden mhlet aldka vakitlerini ibadetlere verip ve saatlerini hayra harcayup buyruk sahiplerinden ise Tanr kullarnn ilerine garezsiz ve ivazsz kendisini bolca hasreyleyp ilerinde ve szlerinde artlara uymakla yukarda yazld zre her trl durumlarda gerei gibi davranmaya alp abalayalar.

ebediyye ecliyn eer zahmet ekersen ek. Zr zahmet gider saadet kalur. Lezzet-i cile in eer gnh ilersen lezzet gider gnh kalur. Bu dny-y den dar-i fena mihen in ve bel fiten, gnas gna ile rste, fenas fena le prste, nimeti nkmetten makbuldr. Ve leminin sonu nedamet ve elem ve himmetinin gaayeti hem, mealinin hesab, haramnn azab mukarrerdir. Erbb-i akl kiyaset ve eshb-i fikr ferasete lzm olan budur ki hayatta olduka dima bu mihnetsaray- bisebtn ahvlini tefekkr ve zeval intikalini tasavvur ve urnr-i dnyy tedebbr ve ahvl-i yevm-i kyameti tezekkr ile teyakkun hsl idb ve dny-y dennn bekaas olmadn mukarrer bildikten sonra "Ve yebka vech rebbike zlcell-i v'el ikram" elhn- erifini vird-i zeban idb bu khne hrbatn der dvnna istind ve bir ka gn rhand itdine 'timd itmeyb mr-i girnbehy blheveslik ile niz nesnelere sarf itmeyb mrden frsat ve ecelden mhlet aldka evkaatm ibadta ma'tuf ve saatini hayre masruf idp hkkmdan ise meslih-i ibd-ulha bil garez vel ivaz mahsur ve mebzul eyleyb ef'l ve akvlinde riyet- erait ile balde tahrir olunduu zere her ahvallerde gerei gibi hareket eylemee sa'y himmet edeler.

KNC

BLM

MAKAM SAHPLERNN HALLERN VE RVETN ZARARINI ANLATIR Makam sahiplerinin hal ve hareketleri ve tavrlar ve beldeler ehaliysile dirlikleri nasl olmaldr, bilp ve rvetiliin ktlkleri dahi ne aamalardadr bilinp ona gre hareket eylemek btn devlet vekillerine gerekli nemli ilerdendir. Evvel tarada olan makam sahiplerinin hallerinin nitelii aratrlp hareketleri bilinmek lzmdr. Bir iki ikyeti yznden bir memleket valisinin azli gerekmez. Ancak Vezirzam hazretleri tarafndan kendisine t veren mektup gnderilip uyarlmaldr. Bununla uslanmayp yine ikyetileri tekrar gelp yolsuzluklar meydana karsa azlolunmak gerektir. Makamlar belli mevki sahibi kimselere vereler. eriatden ve dnyada olup bitenlerden haberdar olmayp baaramayacak olanlara vermeyeler. Kayrma, rica veyahut rvet ile vermeyeler. Gemi btn devletlerde vatana ve millete ziyanlklarn, batmann, karklk ve bozukluklarn, "Emnetleri ehline veriniz" sz ile i grmekte ihmal yznden meydana geldii herkese kabul edilmitir. erleri ve ibilir mutedil kimseler beyzade deildir deye br keye atlarak unutulmayup o gibilere uygun olan devlet makamlarnn verilmesinde faide oktur. Rvetle ehliyetsizi' ve zlimlere devlet hizmeti vermekten ok ekinmek lzmdr. Zr o gibi adamlara rvetle devlet hizmeti verilmek reaya mallarn yamaya izin verilmeyi kapsar. Zira verdii rvete karlk lzm. Rvet iin verdii eyden baka kapusu halk ve kendisi bir menfaat elde etmelidir. Bu konuda ok dnmek lzmdr. Btn kt detlerin ve zulmlerin ba ve balangc ve trl ktlk ve karklklarn kk ve kayna; "felket-

BB-I

SN

DER BEYN-I AHVL- MENSIB VE MAZARRAT-I RTA' Ehl-i mensbn dahi evz' etvr ve ahli- bild ile zindegnleri ne vehile olmaludr bilb ve irtia mazarrat dahi ne mertebelerdedir bilinb ana gre hareket eylemek cmle vkel-y devlete lzm umr-i mhimmedendir. Evvel tarada olan ehli-i mensbn keyfiyyet-i ahvlleri tecesss olunub harektlar bilinmek lzmdr. Bir iki ikyeti sebebi ile bir vli-i memleket azlolunmak iktiz eylemez. Ancak vezr-i zam hazretleri tarafndan kenduye nesyihi m'ir mektub gnderilb tenbih ve te'kid oluna. Annla mtenassh olmayub yine akileri tekrar gelb taaddsi zahir olursa azlolunmak gerekdir. Ve mensb ricaline vireler. er'-i erfden ve ahvl-i lemden haberdr olmayub uhdesinden gelmee kaadir olmyanlara virmiyeler. Ve efaat ve rica veyahud rivet ile virmiyeler. Cem' dvel- slifede mlk millete rahne ve zeval ve fitne ve ihll "En teddl-emnti il ehlib" mazmunu ile amelde ihml sebebi ile vki' olduu mttc-fekun aleyhdir. erleri ve krdan ve mutedil kimesneler heme dir dey matruh-i kei nisyn olunmayub o makuleulere mnsb olan mensb- sultan tevch olunmakda fidc okdur. Rivet ile nehle ve zalemeye mansb vermekden gaayet ihtiraz lzmdr. Zr o makuule demlere rivet ile mansb verilmek emvl-i rey-y yamaya izin verilmek sureti grnr. Zr virdi rivet'e mukabil lzm. Rivet in virdii eyden gayri kapusu halk ve kendsi celbi-menfaat itmeldr. Bu bbda gaayet mlhaza lzmdr. Cmle bda' mezalimin mebde' masdar ve env'- err srun mene' ve menba a'zamlmesib

44

MAKAM SAHPLERNN HALLER VE RVETN ZARARI

AHVL-1 MENSIB VE MAZARRAT-I RT

4-5

lerin by rvet", dedikleri fesat madenidir ki islm topluluu iin bundan ziyade bel ve din ile devleti kknden ykc baka ktlk yoktur. nki rvet kiinin dinini ve devletini ykar. Bir i ki hi bir yaran yok ve belki zarar srgit ve bulac iken hem dnyada herkese maskara olmak ve hem ahrette ac azaplara arplmak aklllarn kr mdr? Peygamberimiz "rvet verene de rvet yiyene de Allah lanet etti" buyurdular. K I T 'A :
Ekseri zulmn irtiadandr Yr komaz adl ile br ie dahi Le'an Allh dedi Peygamber Can-r raf iye mrteiye dahi.

ve ekberunnevib rivet didikleri mden-i fesaddr ki ehl-i islm in andan ziyde bel ve hedm-i esas-i din devlete andan kav cevr cef yokdur. Zr rivet kiinin din devletini harab eder. Bir ki nef'den bilklliye r ve belki zarar ir ve sr iken hem dnyda rsv-y lem olmala muzdar ve hem hiretde azb- elme mazhar olmak kr- ukal mdr? kaale resulullh (S.A.S.) "Len'Allh r-ri v'elmrte". K I T 'A :
Ekseri zulmn irtiadandr Yr komaz adl ile br ie dah Le'n Allh did Peygamber Can- rye mrteyye dahi..

Bir devlet hizmeti rvetle verilmek lzm gelirse bu yol Allah gstermesin o kimse devlet tarafndan eitli zulmler yapmaa yetkilendirilmi olmak yznden fakir ahaliye zulm ve yolsuzluklar yaparak fakirler zerine ateler salup halk perian ve mamur mlk harap ve viran eyler. Toprak ve kyler ziraatilerden bo olarak kalnca; memlekete ve hazineye, gn gnden zaiflik kp, kazanlar ve iradlar, rnler ve menfaatlerden yoksun kalp, halkn ve hazinenin gelirlerinde ok dme olacandan baka; ekip bime ileri de ihmal edilmek ve tarmn geliri yok olmakla Tanr korusun ktla, kaza ve belya sebep olmak ihtimali dahi kanlmaz olur. Osmanl devleti makamlarnda azil sakncas giderilmek ve buyruk sahiplerinden zulm ve adaletsizlie sapanlar siyset klc ile ortadan kaldrmak va'di ve korkutmasiyle rtbeler lyk'ine karlksz ve parasz ihsan oluna. Hi kimse yeterli olduu rtbe iin istekte bulunmak klfetine ve zahmete ve mal, hediye ve rvet vermeye muhta deildir. Devlet sahipleri hak zere davranp rtbeleri, yeterli olanlara vermekte adalet gsterirlerse rvet vermek lzm gelmez. Mesel: Hesap ilmine dair bir i oldukta o fende yeterli olan kimseyi buldurup hesap iinin bana mdr tayin edeler.

Ve bir mansb ki rivet ile virilmek lzm gelrsc bu tarikle h ol kimse taraf- saltanatdan env- mezlime murahhas ol mak yolundan reaya fkarasna dest-i zulm ve teaddyi drz ve fkar zerinden teler salub reayay pern ve mlk-i ma'mru harb ve viran eyler. Araz ve bka' hliyen ar iz-zrr' oldukta mlk ve mle yevmen fe yevma zaaf tr olup fevid ve avid ve mahsult ve menfi'den r kalub rey-ya ve ird- hazneye tenezzl-i kav terettb mlhazasndan mada hidmet-i harset mhmel ve kr- zirat muattal olmala iyzen billahi tel kaht- gala ve mris-i kaza ve belya olmak htimli dahi mukarrerdir. Mensb- Osmniydc azil mahzuru ber taraf ve hukkmda zulm ve taaddiye ikdam ve tasadd iden-lerin darb- imr-i siyset ile telef olmak va'd-i vidi ile mensb mstehikkne mft ve meccnen ihsan oluna. Hi kimse msteid olduu mertebe in tekellft taleb ve zahmete ve teklfat- mal ve atiyye ve rivete muhta olmaz. Ashb- dvel hak zre hareket idb mensb mstehakkne tevcihde adalet klcak rivet lzm gelmez. Mesel ilm-i hesaba dair bir hidmet oldukda

46

MAKAM SAHPLERNN HALLER VE RVETN ZARARI

NESYH L-VZERA V'EL-MER

47

O da bilgi ve hneri sayesinde ii yetki ile ynetir. Hi bir istekte, hrsa kaplp ve dalkavukluk edp rvet vermee gerek kalmaz. Amma hariten hesap bilgisi ksa bir kimse gelp elbette o hizmette beni altrn size u kadar ake rvet vereyim dese ve isteine izin verseler; her ne kadar grnle aldklar rvet parasndan bir faide grnr; lkin o fende cehaleti ve beceriksizlii sebebi ile krn baa karamayup sonunda byk zarara sebep olur. Szn ksas rtbeler verilen kimse Osmanl Devletine yararl hizmeti gemi ve memur olduu lerde tam bir himmet ve gayret gsterecei btn halk tarafndan bilinp saltanat ilerinin inceliklerinden gafil olmamak zere tecrbeli kimseler olmaa muhtatr. Rvetle ehliyetsize devlet hizmeti verilmesi byk hatadr. Gerek vezirzam'a ve gerek bir memlekette vilyet valisi olan vezir, mr-i miran, mirler ve sair buyruk sahipleri bir kimsenin eriat'a ve yksek kanuna aykr bir iin karl sunduu rvete gz ucu ile bakarak iltifat etmeyip rveti sunan haksz bozguncuya can dman olursa, emrindekiler, vesair i banda olanlardan hi kimse mala eilim dncesinde bulunmak ve zulm gnahna heves etmeye kalkmak ihtimali olmaz. Adaletli br vezirin bir baka iyi hali olmasa da rvetten perhizi yetiir ve bu byk iyilik herkese yararl bir dnya deer byk sevaptr. Zamanmzda kadlardan nicesi rvetin adm "Mahsl" koyup Allahn emirlerini yerine getir mey p Allah korusun hangi taraf rveti ziyde gsterirse ona hkm eder, isterse alacakly borlu ve mflisi karun karr. Allah rzas iin, bu gibileri dahi byk nemle aratrmakta g kuvvet harcayalar ve bunlar sz geen yoldan atp uzaklamalar. Bunlarn hakknda netekim denilmitir: K T'A:
Lanet ol mle ki er'i satasn Hkmi mevly yabana atasn Hakk ibtl idesin rivet in Dini mle veresin devlet in

ol fende mahir olan kimesneyi buldurub serkr- hesaba tahsis iderler. Ol dahi ilm hneri berektiyle mutasarrf olur. Hi talebde hrs ve tekp idb rivet vermee hacet kalmaz. Amma hariden hesapda kaasr bir kimesne gelb elbetde ol hizmetde beni istihdam edin size u mkdar ake r i ve t vireyim die ve meramna ruhsat virseler eeri sureta aldklar rivet nakidden bir faide grnr. Lkin ol fende cehaleti ve adem- mehreti sebebi ile krm baa kararnayub akbet bir hsrn- azme bis olur. Hsl mensb virilen kimesne devlet-i aliyyeye nfi' hidmeti sebkat etmi ve memur olduu umurda keml mertebe ihtimam edecei malm-i cumhur olub dekayk- umr-i saltana t d an g a af i l olmamak zre mcerreb kimesneler olmaa muhtcdr. rti' ile nehile mansb virlmek haty azimdir. Gerek vezir- azama ve gerek bir memleketde vli-yi vilyet olan vzer ve mr-i mrn ve mer ve ir hkkm bir kimsenin hilf- er'-i erf ve mugaayir-i kanun-i mnf bir maslahatn mukabili arzeyledii rivete ke-i emile nigh- iltifat itmeyb arz iden btl- mbtle hasm-i can olursa etb' ve ir serkrda olanlardan hi kes zhre-i meyi ml ve kud-ret- heves-i zulm-i vebal tmek ihtilmi olmaz. Bir vezr-i ddgerin br gayri hasenesi olmasa rivetden perhizi kyafet eder. Ve bu hasene-i azme-i ammet l-menfi1 dnya deer bir sevb- ekberdr. Fi zemnin erbb- kudtda dahi nicesi ri-vetin adn mahsl koyup ahkm- hd-y icra itmeyb iy-zenbillhi tel kangi taraf riveti ziyade gsterirse ana hkmeder. Murd iderse dyini medyun ve mflisi kaarn karr. Rzen lillhi tel bu makuuleler dahi keml-i ihtimam ile tecesss olunmakda say' ictild ve tark-i mezbreden tard ve ib'ad eylyeler. Bunlarn hakknda netekim denilmitir. KlT'A:
Lanet ol mle ki er'i satasn Hkm-i mevly yabana atasn Hakk ibtl idesin rivet in Dni mle veresin devlet in

AHVL-1 MENSIB VE MAZARRAT RT

49

48 MAKAM_SAHPLERNN HALLER VE RVET'N_ZARARI Bunu fikretmiyesin ey gmrh Ki erefle budur ol er'ullh An tzim ile cibril -i emin tdi rayi-i ruhsr- zemin Bunu fikretmiyesin ey gmrh Ki erefle budur ol er'ullh An ta'zim le cibrl- emin tdi ryi-i ruhsr-i zemn,

Allah korusun kanuna gre yaplmas lzm gelen ileri rvet ile geri brakp yasaya aykr kt bir ii ileme kadar byk bir gnh yoktur. Ve devlet sahiplerine rvet hastal gibi ilc mkil belki ilc yok bir devasz hastalk yoktur, yi dnp bundan son derece perhiz etmek ve ekinmek lzmdr. Meer ki kiinin kendi dostu bir hediye getire, bu hediyeyi almakta saknca yoktur. O da bir nesne dolaysiyle olmaya; ancak sevginin artmasn salamak niyeti ile ola. Mderrisler (Profesrler) ve bilginler topluluu ve bilginlerin bakan olanlarla danlp devlet memuriyetleri onlarn reyleriyle verilip birbirlerine aykr syledikleri szlere kulak verilmemek gerektir. Osmanl devletinde olan eylet ve sancaklar; doru olup, yolu ile gelmi, yararl, nl ve emektar olan beylerbeyi ve sancak beylerine mr boyunca srecek ekilde tevcih ve ihsan olunsa ve byk crm meydana kanlarn kanuna uygun cezalar verilp adamakll haklarndan gelinse ve byk hkimler ve kad efendiler imtihan olunup bilgisi olmayp ehliyetsiz olanlar ihra ve memuriyetleri bilgi ve fazilet sahibi kimselere verilip mddetleri olan gnlerinden bir gnleri ksaltlp uzatlmamak zere ferman buyurulup eski usuller uygulansa, rvet verenler rveti kime verir ve rvet alanlar kimden rvet alabilir. Bu takdirde rvetilik bsbtn ortadan kalkp hkimler de dil olunca reayaya zulm ve adaletsizlik olmaz. Ve baz mahallerden ; perian olan reayann yine eski vatanlarna kendi istekleriyle nakil ve iskn eylemeleri umulur.

Nez billh er'an icras lzm gelen mevdd rivet le sureti hre koyub hilf-i er'-i erf hareketi rtikb itmek kadar gnh- kebir yokdur. Ve ashb- deviete irtia maraz misill lc mkil belki ilc yok bir maraz-i adml-ilc yokdur. Mlhaza olunup bundan gaayet perhiz ve ictinb lzmdr. Meerkim kiinin kendu dostu bir hedy getre hediyyeyi almakda be's yoktur. Ol dahi bir nesne zmnnda olmya. Ancak bis-i izdyd- muhabbet olmak niyyeti ile ola. Ve mderrisin ulem zmresi reis-l-lem olanlar ile mavere olunup mansblar anlarn 'lmlar ve reyleri ile virilp birbirlerinin hilfna syledikleri kelmlar sgaa olunmamak gerekdir. Ve bir dahi memlik-i rnahrsede vki' olan eylet ve sancaklar mstakim olub yoluyla gelmi yarar ve nmdr ve emekdr olan belerbei ve sancak belerine mebbed tevch ve hsan olunsa ve crm azmi sdr olanlarn bhasebi i-er' cezalar virilb muhkem haklarndan gelinse ve mevl-i izam ve kudat efendiler imtihan olunup ilmi olmayub n ehil olanlar ihra ve mansblan ehli ilim ve ehl-i fazla virilb mddetleri olan gnlerinden bir gnleri kasr medd olunmamak zre ferman ve yin-i kadmleri icra buyurulursa rler irtiay kime virir ve mrtei'ler kimden rivet alabilr. Bu takdirce irtia bilklliye def' ref'olup hkimler dahi dil olcak reayaya zulm ve teadd olmaz. Ve baz mahallerden olan reaya dahi yine evtn-i kadmelerine kend talebleriyle nakl iskn eylemeleri melhuzdur.

F. t

NC

BLM

BB-I

SLS

HAZNE DEFTERDARI VE DVAN MEMURYETLERN ANLATIR Sadrzam hazretlerinin divan yelerinden olan makam sahiplerine ve bilgelerden ve devlet byklerinden olan bilgi sahiplerine ve divan yelerinin emektar ve ikram edilmesi gerekli olanlarna sayg ve ltifat ile onlar stn tutup gnllerini almas lzmdr. Divan makamlar, yeterli olanlara sra le ihsan buyurulup iki yl, en az bir yl o makamda tutulalar. Makam sahiplerini kendisinden bakasnn buyruu altna sokmamak gerektir. zellikle devlet hazinesinin defterdar olan kimse; emnet vekarn zerinde toplam, doruluk prensiplerini gzetip ok yllardanberi hazine gelirini artran ve istekleri dzgn yola koymakta eksiksiz aba gsteren ve kalem ilerini doru yola koyup dzeltmee sz gtrmez ekilde nem vererek devinin gereklerini yerine getiren, askerlerin gere, ve aylklarn zamannda deyen; szn ksas dorulukla ve eksiksiz "Her iin adam vardr" denilmeye yakr tedbirli, kalem lerinde bilgili, ar bal, tecrbeli, doru ve dindar olup devlet malnn toplanmasnda ve tahsilinde tam yeterli bir kimse olmak gereklidir. Ehliyetsiz olup o yksek rtbeye lyk deil iken, baz yaknlarnn rica ve kayrmas ile veyahut kendisine ballk ve yaknl olmak hasebiyle tayin yapmayalar. Hazine ileri Osmanl devletinin hepsinden nemli ve gerekl olan ilerdendir. Defterdar olan adam yolsuzluk ukurunun hiynetine dm; kendi karlar in devlet dzeninin yklmasna ve tehlikeye dmesine sebep olan, hazine hizmetlilerinin devlet geli-

DERBEYN-I DEFTERDR-I HAZNE VE MENSIB-I DVANYE Sadrzam hazretleri ehl-i dvndan olan erbb- mensba ve ulemdan ve erkn- devletten olan erbb- merife ve ehl-i dvnn emekdar ve vcib-l-ikrm olanlarna riyet ve iltifat ile mrn bi'1-benn idb istimlet virmeleri lzmdr. Ve mensb- dvniye erbabna mnvebe ile ihsan buyumlub iki sene ekalli bir sene zabt itdireler ve ehl-i mansb kendden gayrye mahkm itdirmemek gerekdir. Ve b-huss hazne-i mirenin defterdar olan kimesne cmi'i vakur-i emnet ve hfz- istikamet olup sinn-i kesireden ber tevfr- hazyin ve revyib ve tensk-i vch-i mearib metlibde takayyd-i tam ve tanzim tevsk-i aklmda ihtimm-i ml-kelm ile ed-y levzim-i vezyf ve f-yi mevcib-i tevf idb; hlsa-y mekaal istikaamet-i hl ve keml-i mertebe "Liklli amel'in rical" denilmee seza mdebbir ve fenn-i kalemden haberdr ehl-i vekaar mcerrb ve mstakim ve dindar olub ml- mrnin cem' tahsilinde vukuf-i tamm olmaa muhtcdr. Nehl olub ol rtbe-i vlya lyk deil iken baz mukarrebnin rica ve efaati le veyahud kendye tereddt ve tealluku olmak hasebiyle nasb eylemiyeler. Urnr- hazne-i devlet-i aliyyenin cmleden ehem ve elzem olan ahvlindendir. Defterdar olan dem girve-i n-mstakm hiynetine slik ve kend nefi'leri in kr-hne-i devlete bis-i tahrb ve mehlik olan hazneden ake almakda ve ir ahvllerde hareketleri ne vehiledir ve hle ve hud'alarm bilp anlamaa muhtcdr.

52

HAZNE DEFTERDARI VE DiVAN MEMURYETLER

__

DEFTERDAR-I HAZNE VE MENASIB-I_ DVNlYE_

53

rini sk tutmada ballk ve ktlkleri nedir, nice ele alnmayacak tezkireler ile hazineden ake almakta ve ir hallerde hareketleri ne vehiledir, hile ve dzenbazlklar nedir bilp anlamaya muhtatr. zellikle hazinenin ykclar olan istenmez yahudiler elinde nice savsanm - savsaklanm tezkireler bulunur ki; sa yerlere geirmeye, usulne aykr baz konular kitabna uydurmaya ve yerine yatrmaya abalayarak her biri br takye kapmak in frsat kesinde daima devlete ktlk etmeye bakarlar. Nice nice ktcl ve hileci byle ileri kr edinmi kimseler vardr. Yer gzetirler. O gibilerden haberdar olunmad surette trl trl hiyle ve dzenbazlkla devlet malna ziyan vermeleri kanlmazdr ve ilerin karmasna sebep olurlar. Defterdar onu anlamaya muhtatr. Sadrzam hazretleri defterdar olanlara istikll verip kethdalarnn, vesar yaknlarnn mahkmu eylemiyeler. ikide birde rvet almak iin azil dadaasnn perianl ile zntl hale getrmeyeler. Devlet byklerinin bulunduu stanbul'da bulunan devlet ayan ve hazine ileriyle uraanlar ve teki kalem hizmetlileri ve ktipler zmresi hatta zel kiiler ve halk, defterdarl ilgilendiren ilerde kendisini yetkili ve bavurulacak kimse bilp ikram ve saygy artrarak, arlamada ve kadrini ykseltmede en kk eyi karmayp szn kabul ile yerine getirmeye ve emrini tereddtsz yrtmeye muhtatr. Defterdarlar hakknda baz kskanlarn gareze dayanarak su yklemelerine ve iftirasna inanmamak gerektir. Zira halkn ou ve zellikle devlet byklerinden bazlar hazine durumuna ve devlet malna zararl iler teklifini her zaman yaparlar. Gvenilen ve doru olan defterdar onlara msaade etmez. Onlar da "biz devletin temel direi iken, defterdar bizim ricamz dinlemedi" diye dmanlk edip o gibi kskan ve ktlk yapan kimseler frsat bulduka sadrzam huzurunda ve sylemeyi uygun bulduklar meclislerde ve toplant yerlerinde eitli ktlk, hiyle ve dzenbazlkla ekitirirler. Devlet malm cmerte datan adam isterler. "Bu defterdar gaddardr" diye eitli kusurlar sylemiye giriirler. Lkin bu konuda ok aratrma ile durumunu inanlr kimselerden

B-husus muharribn- hazne olan yehd-i merdd yedinde nice mhmel tezkereler bulunur sa mahallere ve tarkinden hri baz mevdd bir surete ifra ve mahalline yatrup takayyd le her biri gnc-i frsatda daima bir takye kapmaa rasadbin-i mehn-i devlet olurlar. Kat vfr bedbaht ve hilekr byle leri kr edinmi kimesneler vardr. Mahal gzedirler. Ol makuulelerden haberdr olmad suretde her biri gne gne hile ve hud'a ile mal-i mryi izat itmeleri mukarrerdir ve ihtill-i umura bis olurlar. An fehmetmee muhlcdr. Ve sadrzam hazretleri defterdar olanlara istikll virb kethdalarnn ve ir mukarreblerinin mahkmu eylemyeler. Ve kide bir de celb-i rivet in dadaa-i pern-yi azl ile mkedder-l-hl eylemiyeler. Ve stn-i mih l-erknda olan a'yn- devlet-i kaahire ve mstevfiyn- hazine-i mire ve ir huddm-i aklm ve zmre-i kttb- utrid erkaam bel havas avam defterdarla mteallik olan umur hususda kendy mevsukun bih ve merci'-i ileyh bilb teksr-i riyet ikram ve tevfr-i tebcil ihtiramnda dakika fevt eylemeyb kelmm sem'-i kabulle sgaa ve emrini bil tereddd icra ilmee muhtcdr. Ve defterdarlar hakknda baz hussdn gareze binen ifk iftirasna itimd olunmamak gerekdir. Zr ekser hak ve b-husus erbb- dvelden bazlar ahvl-i hazne ve emvl-i beytlmle muzrra umur teklifini beherhl iderler. Mu'temed ve mstakim olan defterdar ise anlara msade itmez. Anlar dah biz rkn-i rekn-i devletden iken defterdar bizim ricamz sgaa itmedi dey husmet idb olmakuule hsid ve mrtekiblmefsid frsat bulduka huzur-i sadr- azamde ve dah ifdesini mnsib grdkleri meclis ve mahflde env'-i mekr ihyl ile gamz iderler. Ve ml -i mryi bah- kalenderye eken demi isterler. Ve bu defterdar gaddardr dey env- kubh radna tasadd iderler. Lkin olbbda gaayet taharri le ahvlini mutemedn aleyh kimesnelerden hufyeten tefahhus ve

54-

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYIH L-VZER V'EL-MER

55

gizlice inceleyip aratrlmadka ve eksiksiz bilgi toplamadka azlinde acele etmiyeler. Zira defterdarlarn azlinde hazineye ok zarar ve baz dzgn ilerde bozukluk olmas kanlmaz olur. Geri grnrde o zarar ne vehile gelir bilinmez. Lkin yine hazine durumunu bilenlerin ve anlayanlarn malmudur. Ksaca defterdar olanlara istikll verilmek son derece gereklidir. Defterdar olan kimse azlolundukta tahkir olunmayp Osmanl devletine itibr iin kendisine "Has" tyin etmek veyahut mertebesinden aa dmemek iin uygun olan memuriyetle kayrlmak gerektir. zellikle selef ve halefine gre hazineye almas ve stn doruluu belli olursa her ynden ikram yakk alr. Defterdarlar, yanlarnda altrd memuriyet sahiplerinden birisinin yannda altrlrsa onun yerine gelecek adama da itibar edlmeyp "sonradan alacan memuriyet bellidir" diye halk azna geleni syler. Defterdarl zamannda istedii zere i yrtemiyenler intikam almak tasasna dp her biri uzaktan uzaa br fitne kararak byklerin gznden drp "eyledii hizmet ve doruluk neye yarad" diye baa kakp sulandrlmasna sebep olur ve hkmdarn iltifatndan uzak ve ayr tutarlar. O da yapt dorulua piman olur. Amma i faide yerine gelen defterdar da "Bizim de yarn azlimizde olacamz bellidir" diye adamcaz azil ve peimanlk korkusundan ne yolda hareket edeceini bilmez. Bu hususa dahi ilgi ve insaf gerekir. Defterdar olanlar da; ktlklerden ok kanp agzllk ve garezden uzak, doru ve din duygusuna sahip olup yce devlet tarafndan kendisine verilen kalemiye ve dier geliriyle yetinip kimseden rvet ve mal ve menfaat salamak sevdasnda ve hev ve hevesinde olmayp gvenlik ve doruluk yolunu tutmu, din ve akl kurallarna uymu olup defterdarl ilgilendiren kamu hizmetlerinde gzel iler yapmaa dikkat ve hazine gelirlerinin artmasna ve giderlerinin azalmasna nem vermek gerektir. Ancak giderlerin azaltlmas da yalnz defterdarlarn alp ilgilenmesi ile olmaz. Bizzat padiah hazretlerinin himmetleri ve sadrzam hazretlerinin gzel tedbirlerinin buna eklenmesine muhtatr.

tecesss ve keml-i mertebe vukuf-i tam tahsil olunmadka azline acele itmiyeler. Zr defterdarlar azlinde hazneye zarar- klli ve baz umr- muntazamaya halel mstevli olmas mukarrerdir. Geri sureta ol zarar ne vehile gelr bilinmez. Lakin yine ahvl-i hazneye muttali' ve vkf olanlarn ma'lmtdur. Hsl defterdar olanlara istikll virilmek vcl ile elzemdir. Ve defterdar olan kimesne azlolundukda tahkiir olunmayup devlet-i aliyyeye 'tibr in kendye has tyin veyahut mertebesinden tenezzl bulmamak in mnsib olan mansb ile kayrlmak gerekdir. Alelhuss selef ve halefine gre sa'y-i haznesi ve keml-i istikameti zahir ola. Vcuh le ikram yeste olur. Defterdarlarn stihdam, eyledii erbb- mensbdan birisi le istihdam olunsa halefine dah itibar sakt olup badehu olacan mansb belludur dey halk dnm iderler. Ve defterdarl halinde murad zre i sremiyenler ahz-i intikam kaydna dp her biri bir fitne-i drdr tahriki ile nazar- evly-y nimden dr ve eyledii hizmet istikaamet niye mfid oldu dey serzeni idb bis-i tecrm ve iltift- ehriyrden bad ve mehcr iderler. Ve oldah itdii istikaamete nadim olur. Amma i faide. Yerine gelen defterdar dah bizim dah yarn azlimizde olacamz malm dey fakr azli ve nedameti havfndan ne lark zre hareket ideceini bilmez. Bu hususa dah takayyd ve insaf lzmdr. Ve defterdar olanlar dah gayet perhizkr olub tama' ve garazdan r ve mstakim ve shib-i diyanet olup taraf- devlet-i alyyeden kendye muayyen olan kalemiye ve avyidi ile kaani' olub kimesneden rivet ve celb-i ml menfaat sevdasnda ve hev ve hevesinde olmayub slik-i meslik-i emnet istikaamet ve nhic-i menhic-i kiyaset diyanet olub defterdarla mteallik olan umr-i cumhurda mes-y cemile zuhuruna dikkat ve rd- hazne izdiydna ve mesrifn taklline ihtimam eylemek gerekdr. Ancak mesrifin taklline ihtimam yalnz defterdarlarna sa'y tekayydiyle olmaz. Bizzat Padiah-i lempenh hazretlerinin himmet-i mlkneleri ve sadrzam hazretlerinin hsn-i tedbri inzimamna muhtcdr.

56

HAZNE DEFTERDARI VE DVAN MEMURYETLER

_____ DEFTERDAR-I HAZiNE VE MENASIB-I DVANYE

57

Veziriazamn defterdarlara her halde yardm ve sunula-riyle bildirilerine msaade ve dikkat etmeleri her ynden hazinenin artp oalmasna sebep olur. Devlet hazinesini ilgilendiren iler iin, hazine defterleri grlp yarar ve zarar ncelenmedike, aktan ferman verilmeyip defterdarlarn bildirilerine havale olunmak lzmdr. Baz erazinin kesime verilmesinin, iltizm usuliyle verilmekten, emanet usuliyle gvenilir ve doru kimselere verilmesi uygundur. Daim giderleri azaltmaa ve hazine gelirini oaltmaa alp nem verilerek beyhude yerlere harcanmasndan ok ekinmek lzmdr. Zira sayg deer buyruk sahiplerinin maliye hazinesinden hisseleri ancak yiyecek ve giyecek zorunluunu giderecek kadar olduunu din bilginleri ve itihd sahibi imamlar yazlariyle belirtmilerdir. Hazreti mer (R. A.) hilfeti gnlerinde geceleri devlet ve yurd ileriyl-uratklarmda yaktklar mumu mliye hazinesinden kullanp, zel ilerinde kendi mallarndan ald mumu yakarlard. Ve bete bir ganimet malda bulunan miski, eshab- gzn aralarnda bltrdklerinde onlarn hisselerinin de kokusu genizlerine gitmesi ihtimlinden kanarak burunlarn kaparlard. Mslmanlarn mliye hazinesi kimsenin miras kalm mlk olmayp yersiz harcanmasndan ok fazla kanp dnya ve ahiretde soru ve cevabndan, azap ve eziyetinden, eksiksiz derecede dnlp ekinmek herkese lzmdr. Kul tayfas oaltlmayp "Az olsun amma z olsun", "derli toplu olup, ihtiya zamannda hepsi hazr olsun". Bu konuda da ok zenle i grerek defterleri gerei gibi tutup neferleri yerlerinde hazr ettirilmekte ilgi gsterip devaml almak gerektir. Gemite vezirzam Ltf Paa merhumun "safnme" sinde "On be bin asker ok askerdir. Hi eksilmeyip yldan yla on be bin adama ulufe yetitirmek pehlivanlktr" dye yazmlar. Lkin imdiki halde aylk alan asker ve emekliler ve duaclar ly gemitir. Bin yz on be ylnda evketli ve azametli Padiahmz Sultan Ahmet Han, Allah onun saltanatm daim klsn, hazretleri devlet

Ve vezir-i zam defterdarlara her hlde inet ve arz u i'l-mna msade ve dikkat itmeleri vch ile haznenin tevfr ve teksirine sebebdir. Ve mrye mteallik olan umur in hazne defterleri grlp nef' darr muayene olunmadka akdan ferman virilmeyb defterdarlarn i'lmma havale olunmak lzmdr. Ve bz mukaatat iltizam ile virilmekten emaneten rm'temedn aleyh mstakim kimesnelere tefevz olunmak mnsibdir. Ve daima takll-i mesrif ve teksr-i rd-i hazneye sa'y ihtimam olunub beyhude mahallere sarf ve istihlkinden begaayet hazer lzmdr. Zr hkkm- zevil-ihtirmn beytlmlden hisseleri ancak nafaka ve kisveye zaruretini def mertebesi idn ulem-yi dn ve eimme-i mctehidn kalemzen-i ta'yin olmulardr. Frk-i mesh l-cenb hazret-i mer ibn l-Hattb (R. A.) eyym-i ma'de-let-i hilfetlerinde gicelerde maslih-i mlk-i devlete itigaal buyurduklarmad yakdklan ern'i beytlmlden isti'ml bu-yurub ve kendi umurlarnda kend mallarndan aldklar em'i kaz buyururlard. Ve hums-i ml-i ganimetde bulunan miski ashb- gzin beyinlerinde taksim buyurduklarnda rayihas dimalarna vusul ihtimlini idb mbarek burunlarm kaparlard. Beytlmli mslimn kimesnenin mlk-i mevrusu olmayub itlaf ve izatinden gaayet perhiz idb dnya ve ahiretde sul cevbndan ve azb kaanbdan keml mertebe tefekkr olunub ihtiraz zre olmak cmleye lzmdr, ve kul taifesi oaldlmayup az olsun amma z olsun mazbut olup vakt- hacette cmlesi mevcd olsun. Bu bbda dahi gaayet ihtimam ve defterleri gerei gibi zabt ve nefert mahallerinde mevcd itdirilmekte takayyd ve ikdam olunmak gerek-dir. Sbkda Vezir- zam Ltf Paa merhumun sfname-sinde "on be bin asker ok askerdir. Hi eksilmeyp sal besl on be bin deme ulufe yetdirmek pehlivanlkdr" dey yazmlar. Lkin imdiki hlde mevcib ve vezyif ahr asker ve mtekaidin ve dua gyn haddi tecvz eylemitir. Bin yz on be senesinde evketl ve azametl pdihmz Sultan Ahmed Han ebbed Allh saltanateh Hazretleri serr-i refi'-i cihandriye

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYlH L-VZER V'EL-MERA

59

ve ikbl ile tahta getiklerinde, bu hakr dahi Osmanl mparatorluunda defterdarlk hizmetinde bulunmutuk. Yine Sultnn iltifatna nail olup yerimizde braklmak suretiyle akranmz arasnda ndmzde culs- hmyn bahiinin eksiksiz tedarik ve tamamlanmasn ferman buyurmulard. Lkin yakn zamanlarda Macaristan, Venedik, Lehistan ve Moskova taraflarna kara ve denizden on drt yl uzayan seferler nedeni ile yaplan masraflarn okluundan imaret ileri yzst kalan nice bayndr lkenin belli olan geliri azalmakla hazne bo ve birok borlar yznden tamtakr bulunduundan clus bahileri ve yenieri maalarna zam iin gerekli byk lde parann tedarikinde herkes arp kalmlard. Kul tayfasnn zammn tez olmasn isteme bahanesiyle edebli davran d kstaha hareketlere kalkmalar Padih'n gnln zmeye sebep olmakla hkmdar'a yakr gzel alma ve tevecch ve Tanr yardmiyle culs-u hmyun n'm (Tahta k bahii ve zamm) iin gereken bin alt yz seksen sekiz kese miktar akenin salanmasna ok nem verip her ne hl ise bir ka gnn iinde toplanp hazrlanmasna elden geldiince alarak Ocaklara datmakla ve bin kese ake de serhadlerdeki Yenieri, Cebeci, Topu ve Top arabaclarna bz gelirlerden havale olunmakla Tanr'ya kr kolayca ve hoa gider bir tedbirle Padiahn devlet namusu yerine getirildikten sonra Padiah hazretleri, mutluluu srekli olarak kalsn, divnn yce devlet bykleriyle stanbul ynne ynelip evket, kudret ve kuvvetle hkmdara lyk tahtna oturduklarnda Yeneri, Sipah, Cebeci, Topu ve dier neferlerin genel toplamlar gereince maalar eksiksiz para olarak divn- hmynda verilmek zere, ve bundan sonra da genci toplamlar eksiksiz hak etmi olduklarnca para olarak verilmek zere Padiah'tan izin kp kutlu hatt- hmynlar gelmekle bu konuda da canla bala alarak Ulu Tanrnn yardmiyle bin kese ake tedrik ve iki, taksit aylklar karma kolay bulundu idi. Sz geen tarihe gelinceye kadar bu sayda ake para olarak maa karma gn divan- hmynda bir defada verilmek gemilerde olmu deil iken yukarda yazld zere

devlet ikbl ile terif-i hmyn buyurduklarnda bu hakr dahi devlet-i aliyyede defterdarlk hidmetinde bulunmu idik. Yine mazhar-i iltift-i sultan olup ibka hil'ati ile beynelakrn mftehir olduumuzda cls- hmyn bahiinin kem yenba tedrik ve tekmilini ferman buyurmular idi. Lkin ahd-i karibde Engrs-i menhus ve Venedik ve Leh ve Moskof taraflarna karadan ve derya cniblerinde n drt sene mikrn imtidd bulan seferler sebebi ile vaki'olan kesret-i mesrifden ve sr-i imretden bertaraf olan nice mamur memleketin muayyen olan rd kesri ile hazine-i Sultan hal ve dyn-i vafire sebebi le mevcuddan r bulunduundan in'mt- mezkre in lzm olan nukud-i vfire tedrikinde herkes mtehayyir olmular idi. Kul taifesi isti'cl-i in'm behanesiyle tavr-i edebden hari vaz'- ksthiye ikdamlar bis-i ibirr- htir-i ehriyr olmala hsn-i himmet- mlk-ne ve tevecch-i ahaneleri avn-i bryye karin olub inyet-i melik l-msten birle culs-i hmyun in'm n iktiza eden bin alt yz seksen sekiz kse mkdr akann tedarikine sarf- nakdne-i ihtimam ve her ne bal ise birka gnn iinde cem' ihzarna bezl- sa'y ikdam ve ocaklara tevzi' taksm ve bn kise ake mikdr dahi serhadlerde olan Yenieri ve Cebeci ve Topu ve Top Arabaclarna bz emvalden havale olunub hamden Lillh-i tel eshel ve'hile ve tedbir-i dilpezr zre nms-i devlet-i ehriyr tekmil olunduktan sonra Sultn-i muhalled l-ikbl hazretleri erkn- devlet-i dvn- blend-eyvn ile stanbul canibine atf-i inan ve evket icll le taht-i hsrevniye nzul buyurduklarnda Yenieri ve Sipah ve Cebeci ve Topu ve nefert-i sirenin icmalleri mucibince mevcibleri tekmlen ber vech-i nakd divn-i hmynda virilmek zre ve fi-mba'd dahi icmalleri tekml ile mstehak olduklarnca nukden virilmek zre iltimaslarna msade-i hmyn buyurulub hatt- hmyn-i sadetmakrunlar vrid olmala olbbda dahi dmen-i ihtimam dermeyn ve avn-i inyet-i samedni birle bin kise ake tedrik ve iki kst mevcibleri ihra olunmak myesser oldu. Tarih-i mezbre gelince bu mikdr ake ber vech-i nakd mevcib ihrac gn divn- hmynda defaten vrilmek eslfda bir vakitde vki' olmu deil iken blda tahrr olunduu zre culs-i hmyn in'mt

60

HAZNE DEFTERDARI VE DVAN MEMURYETLER

DEFTERDR-I HAZNE VE MENSIB-I DVNYE

culs-u hmyn "In'amlar" in salanan o kadar akeden baka arkasndan bu sayda ake dahi aylklar iin salanp verilmek o Padiah'n himmeti ve mutluluunun gerei olduuna phe yoktur. Tanr vcudunu zamann kederlerinden koruyup saltanatta daim eyeye. Hazinenin geliri ve gideri belli olmak iin toplu olarak yoklanmak zere btn defterler incelenip saylarna bakldkta seferber Yenieriler, Emekliler ve serhad kalelerini korumakla grevli olanlar le toplam; elli bin iki yz nefer Piyade Yenieri bulunup ve on yedi bin yz otuz nefer Svari Sipah ve Silhtar ve drt bin, blk neferleri bulunup ve Padiah kaps Cebecileri ve Topu ve Top Arabaclar ve Hassa ve Edirne Bostanclar, Padiah kat aalar ve Mteferrika ve avular ve Kapucular ve Padiah Ahr ve Mutfanda ve Tersanede ve Padiah Peykleri ve teki ocaklarda olan btn neferler on yedi bin yedi yz on alt nefer says ki bunun toplam doksan alt bin yedi yz yirmi yedi nefere varmakla; snr kalelerinde olan Padiah Kupusunun Yenierileri ve Cebeci ve Topu ve Top Arabaclarnn et tazminat ve klk yakacak bedelleriyle bir senelik aylklar toplu olarak on bin keseden ok olur. Bunlardan baka snr kalelerinde olan yerli neferler dahi yetmi bin kii olup baz gmrk ve mukataalardan aylk alan emekli ve duac gibi memuriyetlere sahip olanlar da yirmi bin be yz kiiyi bulup bunlarn da toplam doksan bin be yz nefer olur. Ve bir senelik aylklar dahi be bin dokuz yz on keseye ulamtr. Mir kalyonlarda olan Levendler de alt bin nefer ve br senelik aylklar sekiz yz keseyi bulur. Bu hesaba gre aylk ve vazife sahiplerinin toplam yz doksan alt bin iki yz yirmi yedi kii ve bir senelik denekleri toplam on alt bin yedi yz on keseye ulamtr. Padiahlarn ve Vezirlerin "HAS" lar Tatar Hanlar ve Deniz Beyleri yllklar, Mutfak, Padiah Ahr, Tersane, ehiremini ve Kasapba, stanbul Aas, Peksimet Emini, Tophane giderleri, baz eitli giderler ve bunlardan baka umulmayan giderler bu aylklardan ayrdr.

in tedrik olunan ol mikdr akeden m-ad derakeb bu mikdr ake dahi mevcibler in tedrik olunup virilmek ol Padih-i gerdn iktidarn ymn-i himmet-i rnlkne ve baht-i hmyn-i ahanelerinin iktizs olduuna itibh yokdur. Hazret-i br tel vcd-i hmynlarn ekdr- dehrden masun idp serr-i saltanatda dim eyye. Haznenin ird ve mesrifi malm olmak in icmlince yoklanmak zre deftir-i aklm tetebbu' ve erkaam ittirildikde seferber Dergh-i l Yenierileri ve mtekaaidn ve serhad-i mansre kl muhafazalarna olanlar ile mecmuu elli bin iki yz nefer piyade yenieri bulunub ve onyedi bin yz otuz nefer suvr Spah ve Silhdr ve drt bin nefer blk nefert bulunup ve Dergh- l Cebecileri ve Topu ve Top Arabaclar ve bostaniyn-i hssa ve Edirne ve aayn- rikb-i hmyn ve mteferrika ve avu ve bevvb ve stabl-i mire ve matbah- mamure ve tersane ve peykn- hssa ve ir ocaklarda olan bilcmle nefert on yedi bin yedi yz on alt nefer mkdr ki bu mecmuu doksan alt bin yedi yz yirmi yedi nefere bali olmala serhad-i mansre klnda olan Dergh- l Yenierileri ve Cebeci ve Topu ve Top Arabaclarnn zarar- labm zemistnleri bahlariyle bir senelik mevcibleri minbays il-mecm' on bin kiseden mtecaviz olur. Ve bunlardan m-ad serhad-i mansre klnda olan yerli nefert dahi yetmi bin nefer ve baz gmrk ve mukaatatdan mtekaidn ve dua gyan vazifelerine mutasarrf olanlar dah yirmi bin be yz nefer mikdar bulunub bunlarn dah mecmuu doksan bin nefer olur. Ve bir senelik, mevcibleri dah be bin dokuz yz kiseye bali olmudur. Ve mr kalyonlarda olan levendt dahi ulu bin nefer ve bir senelik mevcibleri dahi sekiz yz kise mikdar olur. Bu takdirce mevcib ve vezyife mutasarrf mecmuu yz doksan alt bin iki yz yirmi yedi nefer ve senevi mevcibleri on alt bin yedi yz on kiseye bali olmutur. Seltin- kiram ve vzer-yi izam havss ve Tatar Han Sultanlar ve mer-yi derya saliyneleri ve Mutbah ve Istabl- mire ve Tersne-i mamure ve ehremini ve Kasabba ve stanbul Aas ve Peksimed emni ve Tophane-i mire mesrifi ve bz mesrif-i mteferrika ve bunlardan mada htra gelmiyen zuhurat mesrif bu mevcibden hricdir. Ve mukeddem

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESVlH L-VZERA V'EL-MER

Eskiden olan seferlerin uzamas sebebiyle verilecek eski borlarda ok olmakla bu yzden gelir gideri karlamayp ister istemez "Mukataa" mallan ve mslman olmayan teb'adan alnan vergi ve teki gelirlerden birer ikier yll, gelecek yln geliri, iinde bulunulan ylda kullanldndan ylndan evvel harcanl-mtr. Bu yzden Padiah-m hazineleri bo bulunmakla aylklar ve nemli giderler in gereken akenin bulunmas yolunda byk glk grlm iken Tanr'ya kr bu kadar clus n'mlar ve aylklar iin gereken parann kolayca bulunmasndan dolay Tanr'nn ba ve iyiliine kredebilmek bir yolla mmkn deildir. Allann yardm her zaman Osmanl Devletini gzetip kyamet gnne dek bu yce devleti ayakta tutup dmanlarn bozguna uratarak yok eyleye. Amn. Devletin iyiliini isteyenlerden; uzak grl aklllar hazine gelirleri durumunun dzenlenmesi ve gnlk giderlerinin gerekli dzene konulmas hususunda uygun grdkleri, gidilmesi gerekli yol byledir ki: Devletin vekillerine lzm olan, gerek durumu Padiah'n yksek katna ulatrp Hkmdarn izni ktktan sonra bilirkii aracliyle incelettirerek defterler toplamnn gelir ve giderini Padiah'a suna, ilerin dkmn birer birer garezsiz anlatp Padiah'n kabul buyurduklarndan gayrsna kalemle izgi ekerek yrrlkten kaldralar. Gmrkler yoklamasnda, hak etmi ile hak etmemi olan gerektii gibi tanma ve semee imkn olmamakla inkisar alnmak korkusuyle halk arasnda mutluluk getirmeyecei yolunda hret bulmutur. yle olduu halde yoklama olunmayup ancak boalan aylk olunca bunu yeniden bakasna vermeyip hazineye mal eyleyeler. Verilmek lzm gelirse gndelikten bir paras verilerek artann hazneye mal edeler. Divan hizmetlilerinden olan Aniydan, medreseler ve mollalk ele geiren ulem evladlarndan eriat ve kanuna uymayan grevlere atanm olanlarn isimlerine iptal izgisi ekilse ve belk evkaf mukataalar eriat yolu ile ve yneticileri aracliyle yoklansa fazlasndan hayli ey kaca phesiz olduunu bilenler szbirlii etmektedirler.

olan seferlerin imtidd sebebi ile virilecek dyn-i atk dah vfir olmala bu takrb ile rd mesrifi ihata itmeyp bizza-rre emvl-i mukaatat ve cizye ve sireden birer ikier sene tedahl olmudur. Ana binen hazine-i sultan mevcuddan teh bulunmala mevcib ve mesrif-i mhimme in lzm olan akenin tedriki hususunda keml-i usret runum olmuu-ken lillhi tel bu kadar in'mt ve mevcibt in iktiz eden haznenin es'hel vehile tedrikinde hazret-i Rabb l-lemn celle cellhmm kerem nayet kr edas bir vehile mmkin deildir. Avn-i samedn saltanat- Osmniyenin daima nigeh-bm olup il yevmis-sa' ve saat il-kym bu devlet-i aliyyeyi evtd- huluda merbut ve a'dlarm makhr ve merdd eyliye Amin. Hayr hahn- devletden olan ukal-y dr end bu nizm-i ahvl-i ird-i hazne ve intizm-i lzme-i mesrif-i yevmiye hususunda mnsib grdkleri vech-i lzm (il-icr byledir ki vkel-yi devlete lzm olan vki' hli huzr-i hmyna inha idb izn-i hmyn sudur buldukdan sonra ehl-i vukuf marifeti ile ba'de et-tetebbtu' icml-i deftir-i ird masraf rikb-i hmyna arz ve nfredt-i umuru birer birer bgarazne ifde eyleyub ve makbl-i hmynlar olandan madsma darb-i kalem-i ilga' eyleyeler. Ve gmrkler yoklamasnda mstehak ve n-mstehak kem yenbe tehis ve temyize imkn olmamala inkisar alnmak havfiyle beynenns meymenet olmamak zre hret bulmutur. yle olduu halde yoklama olunmayub ancak vki' olan mahllt mceddeden hara virilmeyb hazne mande eyl-yeler. Ve virilmek lzm gclrse yevmiyyeden cz' tevcih ve ziydesini hazne mande ideler. Ve hademe-i dvniyyeden olan aniydan ve medris ve mevlevyet zabteden ulem evladlarmdan hilf- er' kanun vezife mutasarrf olanlarn isimlerine rdde-i ibtl ekilse ve belki evkaf mukaatal marifet-i er'ile ve nazrlar marifetiyle yoklansa zevyidinden hay ey zuhuru mukarrer idiine ma'lrmu olanlar mttefkunaleyhdir.

64

HAZNE DEFTERDARI VE DVAN MEMURYETLER

_____ DEFTERDR-I HAZNE VE MENSIB-I DVNYE

65

Bundan baka Mekke ve Medine gibi iki kutsal yere hizmet etmekte olan slm Padiah hazretlerinin yaz ve ferman hkmlerinde kesin Kur'an ayetleriyle yasakland belli olan haram i rvet, zulm okluu ve nizamlara aykr uydurma eyler ve zor alm ile toplanm olan hayrsz gelir Padiah hazinesine girmemek zere tedbir sahibi vkel, hakikatleri bilir sayn vezirler, faziletli eyhislm efendi, sayn Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri ve teki Osmanl devletinin iyiliini isteyenlerle danp, bugnden sonra bu ok yararl artlarn yrtme ve yerine getirilmesiyle yeminli szleme yaplp bu uygun olan yol tutulursa ve tedbirleri de takdire uygun derse gerek inan odur ki : "Bir eyden vaz geene Allah ondan daha hayrl bir eyle karlk verir" anlamndaki, ve yerine getirilecei phesiz olan, va'd zere birok gze grnmeyen kazanlar meydana gelip helal yoldan hasl olan mallarla Sultann Hazineleri batan baa dola. Zira eski zamanda hazinenin geliri bu vakte gre noksan iken ark ve Garbe yaplan seferlerde byk fetihler elde edilip aylklar ve giderlerin btn grldkten sonra Padiah hazinesinde de fazla mal toplanp biriktirildii eski tarihilerin tarihlerini okuyanlarca bilinmektedir. Bu yol zere hareket olunduu suretde "Gzel tedbirlerin yol gstermesi ve kudretli Tanr'nn baarya yardmcl ile az zamanda dzeni bozulmu olan hazineye dzen gelip lke bayndrl ve din ve devlet dmanlarnn bozguna uramas umulur" deye ilerde tecrbe edinmi, gidii ve durumlar dzenleyen nice aklllar szbirlii edip yazmlardr. Ksacas bu hallere nizm, herkesin birleerek ve gnl birlii ederek Osmanl devletini korumalar, gzetmeleri ve yrekten devaml almalar ve zenle i grmeleri ile olur.

Ve bundan mada hadim l-haremeyni-erfeyn olan Padiah- islm hazretlerinin kalem ve hkm fermannda nuss-i kaat'a ile sbitlhurme olan kr-i haram rivet ve kesret-i zulm ve bid'at ve msadere ile cem' olunan ml-i habs dhil-i hazne-i ehriyr olmamak zre vkel-yi shibtedbir ve vzeryi ren-zamr hazert ve fazletl eyhlislm efendi ve sdreyn-i muhteremeyn hazert ve sair hayrhhn-i devlet-i aliyye ile istiare ve ba'delyevm bu urt-i nfi'l-kesrenin temiyet ve icr'siyle ahd msk olunup bu vech-i vech zre hareket olunur ise ve tedbirleri dahi muvafk- takdir olur ise i'tikad- sdk oldur ki "men tereke ey'en avvezehullhu hayren minh" va'd-i mukarrer l-cz zre nice fthat- gaybiyye zuhur idb vech-i hellden hsl olan emval ile hazan-i sultan m lml ola. Zr zmn- sabkadan rad-i hazne bu vakte gre noksan zre iken ark ve garbe vk' olan esfrda ftht-i celle myesser olub mevcib mesrif cmle grldkden sonra hazne-i mirede dah izdiyd-i ml cem' iddihr olunduu tevrih-i mverrihn-i selefi tetebbu' idenlere malmdur. Bu vech zre hareket olunduu suretde destiyr-i hsn-i tedbr ve mededkr-i tevfk- melik-i kadr ile zemn- kalilede muhtellnnizm olan hazneye intizm gelb memleket mmur ve a'd-y dn devlet makhr olmas me'muldur dey tecrib-i rzgr ve azmyi-i ahvl etvr iden nice ukal ittifak idb sebt' tahrr eylemilerdir. Hsl bu ahvle nizm cmlenin ittifak ve gnl birlii idb devlet-i aliyyeyi himyet ve siynet ve dern ikdam ve ihtimam eylemeleri ile olur.

* *

F.

DRDNC

BLM BB-I RB'

BEKTA OCAININ NTELN ANLATIR Osmanl devletinde gerek Yenieri Aas ve gerek Kul Kethdas olan kimseler gayet tedbirli, gvenilir, doru, dindar, ocaklarnn hallerinden haberdar, dzen ve disipline muktedir, hayrsever, sefer grm, metris bilir, igzar adamlar olmaa muhtatr. Zira hepsinden evvel Osmanl devletinde dzeni nemli ve gerekli olan ilerin bata geleni Yenieri Ocadr. Lkin buna dzen yava yava ve sra ile akllca davranarak ve yine Ocak Zabitlerinin i banda olanlarnn yolu, oyu ve birlemeleri ile olur. Evvel snrlarda olan erler geri defterlerde ve verdikleri genci toplamlarda okadr. Ancak mahallerinde her biri eksik olup belki kimi yan ve kimi de daha eksik sayda olduu phesiz ken yine bu taraftan aylklarn tamamen havale ettirirler. okcadan aldklar akeleri aralarnda cmerte datrlar. Bunlarn olan ve olmayanlarn ayrmak ve belli etmek yine ocak zabitlerinin alna, gayret, sadakat ve doruluklarna muhtatr. Taradan, hariten adam tayin olunmak lzm gelse gerektii gibi salamln bilmee imkn yoktur. Aa ve Kul Kethdas ahiretini dnr, durumu bilir, dindar ve doru olduu surette snrlara gerei gibi dzen verilmekte zorluk ekilmez. Ve ille Ocak'dan olmayp yabanc adam olmak lzm gelse bi bir sonu elde edilemez. Ksaca dinni saknr ve devleti kayrr ve hazine maln tketmede ceza gn Allah'n azabna urayacan dnr adamlar buldurup o mevkilere tayin olunmak gerektir. Halkn ou Taralarda Yenierilik iddiasnda olduklar herkese bilinmektedir.

DERBEYN-I KEYFYYET- OCA-I BEKTYYE Devlet-i aliyyede gerek Yenieri Aas ve gerek Kul Kethdas olan kimesneler gaayet mdebbir ve mu'temed ve mstakm ve dindar ve ocaklarnn ahvlinden haberdr ve zabt u rabta kaadir haynhh ve sefer grm ve meteris bilir kr-gzr demler olmaa muhtcdr. Zr cmleden evvel devlet-i aliyyede nizm ehem ve elzem olan mevddn a'zam Yenieri ocadr. Lkin buna nizm teenni ve tedri ile hakrnne hareket le ve yine ocak zabitlerinin serkrda olanlarnn marifet ve ittifaklar ile olur. Evvel serhadlerde olan nefert geri defterlerde ve virdikleri icmlleerde ziyadedir. Ancak mahallerinde herbiri noksan olub belki kimi nsf ve kimi dah noksan mertebeleri olduu mukarrer iken yine bu tarafdan mevciblerin temmen havale itdirirler. Ziyde aldklar akeyi beyinelerinde bah-i kalenderye ekerler. Bunlarn mevcud ve nmevcudlarn tefrk ve temyiz itmek yine ocak zabitlerinin sa'y ihtimam ve sadkat istikaametlerine muhtcdr. Taradan hriden dm tayn olunmak lzm gelse "kema hve hakkh" sihhatine vukufa imkn yokdur. Aa ve Kul Kethdas hire tini fikreder ahvl bilr dindar ve mstakim olduu suretde serhadlere gerei gibi nizm vrilmekde usret ekilmez. Ve ill ocakdan olmayub ecnebi dem olmak lzm gelse bir eye mntec olmaz. Elhsl dnini saknur ve devleti kayrr ve beyt l-mli itlfda ruz-i cezada gazab-i ilhye mazhar olacan fikreder demler buldurulub ol gediklere nasbolunmak gerekdir. Ve nsm ekseri taralarda Yeneerilik iddiasnda olduklar mam- enamdr. Ve bahusus zaman-

68

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZERA V'EL-MER

zellikle yakn zamanda Macaristan ve sair taraf taraf yaplan seferlerin ok zaman uzamas sebebi ile vaktin gereklerine gre hepsinden ziyde bu Bektai gruhunun aralarna yabanc karp eitli insanlarla karmak olarak kurulu dzenleri bozulup Anadolu yakasnda ve de Kmelinde baz yerlerde olan kazalar, kyler, bucaklar ve tarlalarda reaya tayfasnn ou isabet eden vergilerden yakay kurtarmak iin klk deitirip Yenierilik iddialar ve serdarlarn da buna yardm sebebiyle reaya asker tayfasndan ayrd olunmaktan uzak kalmtr. Seferlerde yorgunluk ve glk grm belki bir ka kere yaralanm din ve devlet urunda yara ve bere ekmi, ta yastanup toprak denmi ve snr beklemi emektarlar ile o gibilerin fark olmayp belki serdarlara mracaat ve hizmetleri nedeniyle emektar Yenierilerden ziyde beenilip sayg grdklerinden tr dirliin deeri ve istenir taraf da kalmayp ocaa byk utan olduu meydandadr. Bunlarn da dzeltilmesine nem verilmek lzmdr. Eer dzeltilmesi istenirse yine ocan i banda olan umur grm ve denenmilerinden bir mutemet ve doru ve dindar ve perhzbilir kimseyi tayin ile eline Yenieri Kaleminden imzal mfredat defteri verilir. O da bu hususda son derece uyanklk ile ocan gayretini yerine getirerek kimsenin snmasna ve yalvarmasna bakmayp bir kiiyi dahi koruyup gzetmeden o defterde ad olanlar Yenieri Defterine, ve ad defterde olmayup dirlik iddiasnda olanlar reaya deflerine kaydetmek ve bu tutumla dzeltmek ve temizlemek zere eline Padiah emri verilip gnderildii surette UluTanr'nn yardmiyle gzel ekle sokulup, bu konuda hazineye ok yardm olaca umulur ve reayaya da kuvvet verilmi olur. Bunlardan baka; seferlerde, snrlarda hibir vakit hizmetleri gememi ve stanbul'dan dar bir konak yere kmam ok adamlar vardr. efaat ve rica ile ve birer sebeple Yenieri ve teki ulfeli asker zmresine katlarak kimi emekli, kimi nefer ulufesi edinip o yzden mslmanlarn maliye hazinesine zararlar ak grnen ok adam olduu halk arasnda sylenmektedir.

karibde Engrs ve ir taraf taraf vak' olan seferler'in nddet-i vfire imtidd sebebi ile iktiz-y vakte gre cmleden ziyde bu grh-i bektiyenin aralarna bigne kanub ecns-i ns ile muhtelit olarak mukad nizamlar kseste olup Anadolu yakasnda ve kezlik Kmelinde dah baz mahallerde vki' kazalar ve kura ve nevh ve dy'da reaya tayfasnn ekseri vuku' eden teklifden tahls-i girbn in tebdil-i kyafet idup Yenierilik iddia ve serdrlarn muaveneti sebebi le reaya tife-i askerden temyiz olunmakdan kalmtr. Seferlerde taab meakkat grm belki bir ka kere mecruh ve zahmdr olmu uur-i dn devletde yare ve bere ekmi ta yasdanup toprak denmi ve serhad beklemi emekdarlar ile ol makuulelerin fark olmayub belki serdrlara mracaat ve hidmetleri hasebiyle emekdar Yenierilerden ziyde mu'teber ve mer' olduklarndan n dirliin i'tibr ve rabeti dah kalmayup Ocaa e'n-i azm olduu nmyndr. Bunlarn dah tashihine himmet olunmak lzmdr. Eer tashihi murad olunursa yine Ocan serkrda olan umurdde ve krzmdelerinden bir mutemed ve mstakim ve dindar ve perhzkr kimesneyi tayn ve yedine Yenieri kaleminden mumz mfredr defteri virilr. Ol dah bu hususda keml-i teyakkuz ve intibah ile Ocan gayretini icra ve kimesnenin iltic ve ricasna bakmayub ve bir ferde himyet ve siynet itmeyb ol defterde esmsi olanlar Yenieri defterine kayd ve esamleri defterde olmayub dirlik iddiasnda olanlar reaya defterine sebt ve bu veh zre tashih ve tenkh itmek zre yedine emr-i erf-i lan virilb gnderildii suretde inallh tel avn- hakla suret-i mstahseneye ifra ve bu bbda ird- hazneye kll sa'y olunmak melhuz ve reayaya dah takviyet virilmi olur. Ve bunlardan mada seferlerde serhadlerde kat' hidmetleri sebkat itmiyb ve stanbuldan tara belki bir konak mahal kmam vfir demler vardr. efaat ve rica ile birer takrb ile Yenieri ve ir ulfelu asker zmresine intisb ile kimi tekaadve kimi nefer ulufesi iktisb idb ol cihet ile beyt l-ml-i mslimne gadrleri zahir vfir dem olduu mtevtirdir. Bu makuulelerin dah def-

Bu gibilerin de defterden seilmesi ve karlmas Yenieri Aas ve Kul Kethdas Aann ballk ve doruluu ve mslmanlarn malye hazinesine Allah rzas iin gc, kuvveti yettii kadar alp gayret eylemelerine baldr. Lkin bu konuda da devlet vkels ve saltanatn iyiliini isteyenlerle danp ve ocak zabitlerinin sz sahipleriyle anlap grtkten sonra, yine onlarn ball gsteren oylariyle meydana kmasna Padiah tarafndan yksek uyarma yaplmasna muhtatr. Gnl birlii olduu halde yava yava sra ile ve yce Tanr'nn yardmiyle br are bulunaca umulur. Mutlak sz geenlerin ballk ve doruluklariyle olur. Mslmanlarn maliye hazinesini kayrp, din ve devlete olan hizmetleri kendilerine, ahretin saadet sermayesi bilip Allah iin alma ve zenle i grmelerine muhtatr. Lkin bu konuda hi bir kt ama olmayp ancak Allah iin alldndan an yksek Ulu Tanr da yardmclar olup mit edilir ki tedbirleri de takdire uygun olmakla bu zor i kolayca bir hale yola konur. Ancak bu konuda danmak ve teenni ile hareket etmek gerektir. Sz geen bu snf ne ziyde taciz ve sktrlmaa ve ne de ly aan iltifat edilmee dayankl deildir. Bu konuda hemen orta yolu tutmak gerektir. Yenieri ktibi olann da Osmanl Devletinin emektar, ball ve doruluu ile mehur olan kimse olmak lzmdr. Zira; simleri yazmada ve gerek snrlarda olan neferler iin verilen genel toplamalarda dikkat olunacak haller eksik deildir. Bu ynen ktip olan kimse reit, akll, gvenilir ve doru olmak gerektir. Dikkatli davranma ve zenle i grme lzm ve nemlidir.

BEKTA OCAININ NTEL

_______ BAB-I RAB' DERBEYAN-I KEYFYVET- OCA-I

71

terden inthb ve ref' Yenieri aas ve Kul kethdas aann sadkat ve istikaameti ve bey l-ml-i muslinime rzen lillh sa'y ictihd eylemelerine mevkufdur. Lkin bu bbda dah vkel-yi devlet ve hayrhhn-i saltanat ile stiare ve Ocak Zabitlerinin sz sahipleri ile l vech il-ittifk ittihd ve mzakereden sonra yine anlarn re'y-i sadkatkarinleri ile sretpezr olmasna taraf-i ehriyrden tenbh- hmyn sudruna mhtdr. Gnl birlii olduu halde tedrc ve teenn ile bu dah bimyet l-bar bir suret bulaca memuldur. Ancak bu ahvlin neticepezr olmas ocakdan hri taradan grlmek mmkn deildir. Mutlak mezkrlarn sadkat ve istikaametleriyle olur. Ve beyt l-ml-i mslimni kayrub ve din devlete olan hdmetleri kendilerine sermye-i sadet-i uhrev bilp livech illh sa'y htimamlarna muhtcdr. Lkin bu bbda bir drl garaz olmyub mutlak lillh sa'y okluundan hazret-i Allhu azmn dah muin ve zahirleri olub middir ki tedbirleri dah muvfk-i takdir olmala bu kr-i dvr eshel vehile bir surete ifra olur. Ancak bu bbda istiare ve teenni lzmdr. Tife-i mezkre ne ziyde ta'cz ve tazyik olunmaa ve ne hadden efzn iltifat olunmakla mtehammil deildir. Bu bbda heman i'ddl zre hareket olunmak gerekdir. Ve Yenieri ktibi olan dah devlet-i aliyyenin emekdr ve sadkat ve istikaamet ile itihar olan kimesne olmak lzmdr. Zr esm zabtnda ve gerek serhadlerde olan nefert in verilen icmallerde dikkat olunacak ahvller eksik deildir. Ana binen ktib olan kimesne red ve kil ve mutemed ve mstakim olmak muktezdir. Takayyd ve ihtimam elzem ve ehemdir.

BENC

BLM

BB-I

HAM

REY'NIN HALLER, ZULMN VE GARPLERN STEMNN ZARARLARINI ANLATIR. Zulmden son derece saknmak ve zalime de yardmc olmaktan kanp, mmkn olduka karg koymaya zenerek mazlum ve gariplerin gnln ele alp hayr dualarn kazanmaya gayret edip sebatla alalar. Peygamberimiz "Gariplerin duas kabul olunur" buyurmulardr. KIT'A:
Ele algl garip gnln kim, Hastadr htr gnl mahzun Gurebann duasn eyledi Hak Davet in icabet'e makrn

DERBEYN-I AHVL- REAYA VE MAZARRAT-I ZULM VE STEM- GUREB Zulmden begaayet hazer ve zlime dah muin olmakdan ihtiraz db mmkn olduka mdfaasna ihtimam ve mazlum ve garblerin gnln ele alub du-y hayrlarn isticlbe sa'y ikdam ideler. Kaale Resulullhi (S. A. S.) "Da'vet -gureb makrnetn bilicbe" KIT'A:
Ele algl garb gnln kim Hastadr hatr gnl mahzun Gurebnn duasn eyledi hak Davet n icabete makrn

Peygamberimiz "Mazlum kfir bile olsa onun duasndan korkunuz" Yni mazlm'un duas yerde kalmaz. Kfir dahi olsa makbul olur. "Zulm kyamet gnnn karanlklarndandr" KIT'A:
Her ki zulmetti zirdestine, Yarn ol zulm ana zulmet olur. Ol zamankim ecel boaz'n ala, Ana can yermesi meakkat olur.

Kaal en-nebiyy (S. A. S.) "tteku da'vet el-mazlm velev kne kfiren" Yni mazlm'un duas yirde kalmaz. Kfir dah olur ise makbul olur. "Ez-zulm zulemt yevm el-kyme"
KIT'A:
Her ki zulm itti zirdestine Yarn ol zulm ana zulmet olur Ol zamankim ecel boazn ala Ana can vrmesi meakkat olur.

Reaya fkarasn her sene veregeldikleri belli vergiden baka; yeniden uydurulmu vergi istei ile incitmeye ve ona eziyet eylemiyeler ve ettirmeyeler.

Reaya fukarasna her sene viregeldikleri teklf-i mutdeden mada muhdes teklf talebiyle rencide ve eziyyet eylemiyeler ve itdirilmiye. Ukal-y krzmde tekml -i mesrif-i

74-

REY'NIN HALLER, ZULMN ZARARLARI

AHVL-I REAYA VE MAZARRAT-I ZULM VE STEM- GUREBA

75

leri yrtenlerin aklllar nemli olmayan giderlerin karlanmas iin reaya fkarasndan tehammllerinden akn mal toplanmasn bir evin temelinden toprak alp yzeyine sar-feylemiye benzetmilerdir. Zira temelden alnan toprak ile, temele zayflk gelip, yzeyin ise : o ar yk ekmeye kudreti kalmayp, bsbtn yklmasna ve harap olmasna sebep olur. yle olduu halde reaya fkarasn trl kt, uydurma detlerle sktrarak canndan bezdirmeyip, hakszlklar kaldrmakla vilyet ahalisi ve lkede oturanlar korunup gzetilerek vergi veren halkn kalknmasna pek fazla dikkat olunup durumlarnn denge ve dzenleriyle ilgilenmek ve lkenin en ve esen olmasna, yolcularn malna ve kendisine bir bahaneyle zarar ve ziyan eritirmemek zere esirgeme ve korunmalarna eksiksiz dikkat olunmak her ynden ve her eyden elzemdir. insaf sahiplerince vergi veren halk'a (kylye), velinimet efendimiz denilmesi doru olur. Mekn cennet ola merhum ve mafur Sultan Sleyman Han Hazretleri Allah'n rahmetleri onun zerine yasn bir gn yce meclislerinde Has yaknlarna inciler saar gibi hitap ederek "lemin velinimeti kimdir" diye buyurduklarnda : Hepsi bir azdan "Besbelli ufuklarn Padiah ve hereyin sahibi Sultanmz hazretleridir" deyince has yaknlarndan kan bu sz; insaf sahibi padiah kabul etmeyip "Velinimet filhakika reayadr ki : Onlar ziraat ve iftilik emrinde huzur ve isti-rahati kendilerine haram ederek, edindikleri nimetler ile bizi doyururlar" diye buyurmular. Haktan temiz ruhuna binlerce rahmet ola. Aslnda bu ynden de rey'nm korunmas Osmanl Devletinin en nemli ve gerekli olan ilerindendir. Reayann, zalimlerin elinden zulm grmeyeceine inanmas, saldrlardan kurtarlmas ve meydana kan zulmlerin yok edilmesi, din bakmndan da gereklidir. Ancak reyyi dah asker zmresine katmaktan saknmak gerektir. Atadan ve dededen askerolu olmyan ilkten sipahi etmek dzeni bozar. Zira reaya asker mesleine girmek gerekirse vergi veren halk azalr; hazne geliri eksilir ve bu yzden Osmanl devletinin dzeni bozulur. ... Hazine ise vergi veren halkn yani reayann okluu ile olur. Reaya insanlar yaratan Tanr'nn emanetidir. Saltanat onlarla ve onlardan toplanan

gayr-i mhimine in reaya fukarasndan tahammllerinden ziyde mal tahsilini bir hanenin temelinden toprak alub sathna sarfeylemee tebih eylemilerdir. Zr temelden alnan toprak ile temele za'f gelb suthun ise ol haml-i sakili ekmee iktidar kalmyub bilklliye hedm harabna bis olur. yle olduu halde reaya fukaras bir drl bedyi'-i seyyie le tazyik ve taciz olunmayub izle-i mezlim ile ehli-i vilyet ve skkn-i memleket himaye ve siynet olunub ve refh-i hl- raiyyete ziyde dikkat olunub nizm intizm- ahvlleri ile takayyd olunmak ve memleketlerin en ve abadan olmasna ve ebn-yi seblin mal ve nefislerine, bir tarkle zarar ve gezend ilidiriImemek zre hfz hrsetlerine dikkat-i tam olunmak vch ile cmleden elzemdir. Ve ehl-i insaf ktnda reayaya veliyy n-nim itlk sahih olur. Cennet iyn merhum ve mafur Sultan Sleyman Han aleyhir-rahmeti v'elgufrn hasretleri bir gn meclis-i eriflerinde mahremn-i hs lhs'a dr-efsn-i hitb olub "Veliyynniam-i lem kimdir" dey buyurduklarnda cmlesi hemzebn-i ittifak olub "ehriyri bahir l-istihkak sultn-i afk hazretleridir" diyicek havssi mukarrebnden sudur iden kelm- mezbr kabl-i padiah insf-ittisf olmyub "Veli nimet filhakika rey'dr ki anlar ziraat ve haraset emrinde huzur rm kendilere haram ve iktisb itdikleri nmet ile bizi t'm iderler" dey buyurmular. Hakdan hezr rahmet ola ruh-ipkine. Nefs l-emr bu ci -hetden dah rey'nn himaye olunmas devlet-i aliyyenin zi -yde ehem ve elzem olan umrundandr. Dest-i zulmden emin olub def'-i taaddlcrive ref:-i bida' mezlimleri elzemi diniyedir. Ancak reayay dah asker zmresine ilhkdan te-hi lzmdr. Ata ve dededen siphzde olmyam ibtiden s-ph itmekde ihtill mukarrerdir. Zr reaya asker gruhuna girmek lzm gelurse raiyyet eksilur ve reaya kalmaynca ird noksan gelir, trd-i hazineye noksan terettb idb bu takrb ile devlet-i aliyyenin nizm bozulur. Ve hazne ise rey'nn kesreti ile olur. Reaya vedia-yi hlk lberydr. Saltanat anlar ile unlardan tahsil olunan hazne ile olur. Reayann ise

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZER V'EL-MER

77

hazine ile olur. Vergi veren halkn ise perian olmayup oalmas daima onlar korumakla olur. Hallerine acmak ve zalimlerin uzanan ellerinden onlar korumak ibadettir. Lkin reayaya okluk yz verilmek ve yze karlmak da iyi deildir; olmaz. Geyimde, atda ve pusatta da asker gibi ss ve gsteri yapmalarna izin verilmemek lzmdr. Ancak mal ve hayvanlar ok olursa kimseye taarruz ettirilmemek zere korunmalar gerektir. Rey'dan biri byk hizmette bulunup Padiah'n ltuf ve ihsannn artmasiyle Timar'a mstahak olup sipahi olsa akrabasn ve babasn korumaya kalkmamas gerektir. Veyahud bilginler arasna katlsa vergi veren halk olmaktan kurtulur. Amma yaknlar yine rey'dr. Vergiden kurtulmaz. Rey'nn defteri de yce divan defterhanesinde saklanp otuz senede bir yazm yaplp l ve hastalan kartlmak ve defter d olan da yeniden deftere yazlmak gerektir. Bir yerin reayas eziyet ve zulmden bir baka yere kasa o yerin miri onu eski yerine gndermeli ve eski kanun zere iskn ettirilmelidir ki memleket harap olmaya. Vezirzam Hazretleri adalet ve insafdan ayrlmayup Hakk yerine getirmek ve eli altndakiler! ho tutmaktan geri kalmay uygun grmeyeler ki reaya buyruk sahiplerinin emirlerine uymaktan yz evirmeyp durumlar bozulmaya ve harap olmaya. Zira demilerdir : "Sultanlk ancak devlet adamlariyle (rical), devlet adamlar ancak mal ile, mal bayndrlkla, bayndrlk da ancak adalet ve iyi ynetme ile olur" Yani "Devlet dzeni rical iledir ve askerin ayakta durmas hazine parasiyledir ve hazine toplamak lkenin bayndrl iledir ve iyi hal iledir ve lkenin bayndrl da adalet , iyilik ve zalimlere kar koyma siyaseti iledir. Baka trl olmaz".

perian olmayub ziyde olmas daima himaye olunmaladr. Ahvllerine merhamet ve dest-i tetvul-i zalemeden siynet ibdetdir. Lkin rey'ya okluk yz verilmek ve yze karmak dah iyu deildir : Olmaz. Libasda ve atda ve bistda dahi siph gibi izhr-i tezyin eylemelerine ruhsat virilmemek lzmdr. Ancak mal ve hayvant ok olursa kimesneye taarruz itdirilmemek zre siynet olunmak gerektir. Rey'dan biri kll hidmetde bulunub mezd-i inyet-i Padiahden tmara mstahak olup siph olsa akrabasn ve babasn siynet itmemek gerekdir. Ve yahud dnimend olsa raiyetden kurtulur. Amma tevbi'i yine rey'dr teklifden kurtulmaz ve rey'mn defteri dah dvan- defterhanesinde mazbut olub otuz senede bir tahrr olunub mrde ve marzleri ifraz ve hari ez defter olan mceddeden deftere kayd ittirilmek lzmdr. Ve bir yerin reayas cevr zulmden bir ahar yere varsa yine ol yerin hkimi an eski yirine gndere ve kanun-i kadm zre iskn ittirile kim memleket harb olmya. Ve vezr-i a'zam hazretleri adi insafdan i'rz ve icr-yi mersim-i ihkaaka ve nevaz-i zrdestnda imz reva grmiyeler ki reaya imtisl-i ll-emrden yz evirmiyb ve netice-i krlar muhtel ve harb olmaya. Zr dimilerdir "La sultne ill birricl vel ricale ill bilml vel mle ill bil-mre vel imarete ill bil-adli hsn s-siyse" Yni nizm- Sultn rical iledir ve askerin kym' nukd- hazne iledir ve cem'-i hazne mlkn mamurluu iledir ve hsn-i hal iledir ve mlk mamurluu ise adi insaf ve ihsan ve siyset-i zalimn iledir. Gayri harekt ile olmaz.

ALTINCI

BLM

BAB-I

SDS

DMAN VE SINIR HALLERN VE SERASKERLK NTELN ANLATIR Dman'n hallerini bilmek de ok nemlidir. Dman halleri bilinmemekle ve inceden inceye aratrma ve bilgi alnmamakla nice devlet berbad olmutur. Evvel islm memleketlerinin snr olan kalelere muhafz tayin olunurken kl vurur ve yay kullanp ok atmakla muhafazasna memur olduu kale'yi imansz din dmanlarnn zarar ve ziyanndan korumaya yeterli vezirler ve Mr-i Mirann iyilik ve ktlk, darlk ve bolluk grm cesur ve snr yaslanm merd ve alkanlarndan seip tayin eyleyeler. Her birine zel adamlar gnderilip lzumlu gerelerinden eksikleri varm dr ve kaleyi korumakla grevli olan neferlerin hepsi mevcut mudur. Grdrlp eksikleri varsa tekmil ettirilmee himmet lzmdr. Her bir snrdan dman iine gizli casuslar gnderilip yava yava dn dmanlarnn niteliklerinden haberdar olmaya allmaldr. Dmanlarn fenalklarndan korunmak zere daha nce yaplm olan snr kalelerinin harap olmas uygun grlmeyp tamirine ve salamlatrlmasna ihtimam olunmas da saltanatn en nemle korunmas gerekli devlet ilerindendir. O eit sarp slm kalelerinin tamirinde artlarn yerine getirilmesine gayret ve himmeti esirgemiyeler. Kalelerin tamiri hususunda da zamanmzda ok dikkat lzmdr. Salam yaplrsa bozulmaz, ikide birde tamire muhta da olmaz. Ancak tamire balamay herkese sipari olunmamal ki devlet hazinesinden yaplan masraf yiyim yaplp zayi olmaya;

DER ZKR- AHVL-I DMEN VE SERHAU-t MANSRE VE KEYFYET- SERASKER Ahvl-i dmeni dah bilmek mhimm-i azimdir. Dmen ahvli bilinmemek ile ve tefahhus ve istihbar olunmamala nice devlet berbad olmutur. Evvel serhad-i islmiyyeden olan kla muhafz tyin olundukda darb-i imir ve istlml-i keman ve tr ile muhafazasna memur olduu kaleyi zarar vegezend-i a'd-y kfr-k'den hfza kaadir vzer ve mrimirnn germ serd grm bahdr ve serhad yaslanm merd ve gayretkelerinden intihb idb tyin eyliyeler. Ve her birine mahsus adamlar gnderilb mhimmt- lzmelerinden noksanlar varndr ve muhafazasna memur olan nefert bilcmle mevcudumdur grdrlb kusurlar var ise tekml itdirilmee himmet lzmdr. Ve her br serhadden taraf- dmen'e nihn casuslar gnderilb peyderpey dmen-i dnin keyfiyetlerinden haberdar olmaa sa'yeyliyeler. Ve keyd-i d dan masun olmak zre mukaddema bina olunan serhad kl'nn harb olmas mnsib grlmiyb tamir ve teyidinde ihtimam olunmas dah ehemm-i mhimml- saltanat ve elzem-i levzm- nigehdar-i devletdendir. Ol makimle husn-i mena-y islmiyye tamirinde erit-i sa'y himmeti mrat ideler ve ta'mirat-i kla' hususunda dah fi zamnina ziyde dikkat lzmdr. Melanet zre yapld halde halel-pezr olmaz. Ve ikide birde mhtac-i meremmt dahi olmaz. Ancak ta'mri mbaereti herkese sipari olunmalu deildir ki mrden grlen masraf me'kel olub zayi' olmya

1.

8o______ DMAN HALLERt VE SINIRIN KORUNMASI _________

AHVL-I DMAN VE SERHAD-I MANSRE

karna dkn tamahkr olmayan adama ihale olunmak lzmdr. Bu da gizlice aratrmaya muhtatr. Bir kale'ye asla dman askerinin hcumu ihtimali olmayup son derece emniyet, rahat ve dinlenme huzuru iinde iken o ekilde muhkem, salam ve harp aletleriyle her vakit dolu olmaldr ki gya dman askeri gelp muhasara etmitir. yle ad olunup sava gerelerinden bir ey noksan kalmamasna himmet gstereler. Zahireleri ve teki ihtiyalar da o kadar tedarik ve biriktirmek gerektir ki nce zaman muhasarada kalnsa zaruret ekilmiye ve muhafaza altnda olan barut, kurun ve teki harp malzemesi ve aletleri katiyyen beyhude yere zayi ve yok eylemiyeler. Kk behne ile enlik namiyle toplar attrlp barut ziyan olmasna izin verilmiye. Harp malzemesinin saklanmasnda ve korunmasnda gerei gibi ihtimam eylemek zere muhafzlara tenbih ve te'kid ve her sene inceden inceye aratrma ve bilgi alnmasna gayret ve sebatla almaldr. Zira bir iki sene inceden inceye aratrlmazsa "Osmanl Devletinin fazla meguliyetinden unutulduk" diye dizdar ve teki zabitleri de dzen ve disiplinde ilgisizlik ve bu yol ile ok kayplar meydana gelmesi kanlmaz olur. Bylece muhafazasnda olan asker tayfas ve gerek yer kullarnn tayin olunduu kadar eksiksiz mevcut ettirilmesine emek harcayp ok alalar. Onlar da mmkn olursa senede bir defa yoklamak lzmdr. Yoklamalar iin gvenilir adamlar gnderilip yoklattralar. Lkin u artla ki yoklamaya gnderilen adam neferlerden bir miktar menfaat salayp yans yok iken tamamdr diye bir defter dzdrp getirmiye. Buna da ok nem vermek lzmdr. Zira zamanmzda bu gibi nemli greve tayin olunanlarn ou bu durumlar gya kendisine menfaat salamak iin bir i sayp olmayan var gsterip maliye hazinesine hakszlk ve kendisine de dnya ve ahirette kahr ve eziyet olaca phesiz olduunu anlayp kavrayamyarak neferlerin bu kadar noksan var iken bir ka akeye tama' ile doru yoldan ayrlarak hakiki durumu saklayp gizleyerek eksiksiz hepsi mevcuttur diye haber verir. Bu yaradlta olan adam gnderilmekten

celb-i menfaat ve tama'dan perhiz-kr deme tefviz olunmak lzmdr. Ve hufyeten tecessse muhtcdr. Ve bir kal'aye asla dman askerinin hcumu ihtimli olmiyub keml-i emn rahat ve huzr- feragatde iken sol mertebe muhkem ve stvr ve alt- cenk ile meml ve hem var eylemek lzmdr ki gya dman askeri gelb muhasaraya megul olmudur. yle ad olunub edevt- grudar dan bir ey noksan kalmamasna ihtimam ideler. Ve zehyir ve ir lzimeyi dah olmkdr tedrik ve iddihr itmek gerekdir ki nice zeman mahsur olunsa zaruret ekilmiye ve mahfuz olan barut ve kurun ve ir mhimmat ve alt kat' beyhude yire itlaf ve zat eylemyeler. Ve cz' behne ile enlik nm ile toplar attrlub zat- baruta ruhsat virilmiye. Mhimmatn hfz hrsetinde gerei gib ihtimam eylemek zre muhafzlara tenbih te'kid ve her sene tefahhus ve istihbar ile ikdam olunmaludur. Zr bir iki sene tefahhus olunmasa "Devlet-i aliyye'nin egl-i kesresinden ferm olunduk" dey dizdar ve ir zabitleri dah zabt rabtinde teksl ol tarkle zyit- vfire zuhuru mukarrerdir. Ve kezlik muhfacasmda olan asker taifesi ve gerek yrl kullarnn tayin olunduu mertebe tekmlen mevcud itdirilmesine sa'y-i bel eyliyeler. Ve anlar dah mmkn olursa senede bir defa yoklama lzmdr. Ve yoklamalar in mutemedn-aleyh demler gnderilb yoklatdralar. Lkin sol artla ki yoklamaya gnderilen dem nefertdan bir mikdr hidmet alub nsf mkdn yoiken tamamdr dey bir defter dzdrp getrmiye. Olbbda gaayet ihtimam lzmdr. Zr f zemnn bu makuule hdmet-i mhimmeye tayn olunanlarn ekseri bu ahvli gya kendye celb-i menfaat in hidmet bilb hilf- inha beytlmle gadr ve kendye dah dnya ve hretde kahr ve zecr olaca mukarrer idn fehm idrk itmeyb nefertn bu kadar noksan var iken birka akeye tama' ile cadde-i sadkatden nhiraf ve hakkat- hli ketm ihf idb tekmlen cmlesi mcvcuddur dey haber virir. Bu merebde olan dern gnderilmekden begaayet ihtiraz

F. 6

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZER V'EL-MER

son derecede saknlp doru ve dindar adam gnderilmesine allmaldr. Giden grevlinin arkasndan gizlice baka bir bahane le adam gnderp sz geen grevlinin nasl igrdn renip haber getirteler. Korunan snr kalelerinde olan askerlerin maalar iin yine sz geen kaleler havalisinde olup asker tarafndan idare olunmak artiyle nce fetih srasnda ocaklk verilenlerden baka i ilde vaki olup her sene devlet tarafndan isteklisine ihale oluna gelen muayyen bir kira karlnda birine braklan arazi geliri ve mslman olmayan tab'adan alnan vergi ve teki mlklerden, kendileri tarafndan idare edilmek zere yeniden ocaklk verilmekte byk saknca vardr. Geri ocaklk balandkta devlete biraz yarar grnr. Lkin o eit grevlerin ele geirilmesi hususunda nefer aalarndan bir ka mutlak kendilerine menfaat salamak in birbirleriyle anlaarak ve o grevlerin idaresini havalarna uyar birer adama verip gnderirler. O da varup memleket rey'sna trl hakszlk, eziyet, satama ve sknt ile her sene veregeldiklerinden daha ok belki iki kat mal toplam iken sene sonunda gelp nce kendisi ile birlik olan bir ka soysuz ile ibirlii edip erlerin karsnda zarar iddiasnda bulunarak toplanmasn zerine ald maln yarsn bile gstermeyp nice yalan ve dolanlarla erlere parmak hesab vermekle onlar da kendisini yakalayp ve grnrde bir eyi olmadndan hapis edp bir ka gn hapiste brakarak tahsile de mkn olmad iin sonradan salverirler. Bu arada fakir askerler yarn maaa kavumayup heman bir ka adama geim yeri olmu olurlar. O memlekette olan vali dahi yolsuzluklarn men eylemek istese biz mstakil daireyiz kimsenin bize karmamas in elimiz de fermanlar vardr diye yksek emir gsterp kartr mazlar. Bazlar da geri zulm etmezler. Ocaklmzdr diye vergi veren halk himaye ederler. Lkin ocaklklar gelirini zabitleri aralarnda yiyip yutarak askerlerini pek az, azn aziyle idare ederek kendileri diledikleri gibi sarf ve har ederler. Yolsuzluklar olanlarn ise ocaklklar reayas zulmlerine takat getire-

olunub mstakim ve dindar dem gnderilmekde sa'y ikdam oluna. Ve giden mbairin akabinden hufyeten dah bir behne ile dem gnderp mbir-i mezbr ne vehile mumele ider malm idinb haberin getrdeler. Ve serhad-i mansre klmda olan nefertn mevcibleri in yine kl- mezbre havlisinde olub nefert tarafndan zabt olunmak artiyle mukaddema hn-i fetihde ocaklk virilenlerden i ilde vaki' olub her sene taraf- mrden talibine deruhde oluna gelen mukatat ve cizye ve ir emvalden kendiler zabt eylemek zre mceddeden ocaklk virilmekde azm mahzur vardr. Geri ocaklk balandkta taraf- mrye sa'y grnr. Lkin o makuule hidemtn zabt hususunda nefert aalarndan bir ka mutlak kend celb-i menfaatleri in bir birleriyle ittifak ve ol hidmetlerin zabtn nevalarna tabi' birer deme sipari idb gnderirler. Ve ol dah varub memleket reayasna nie cevr eziyet ve teadd ve zucret ile senevi vergilerden izdiyd belki iki kat mal cem' eylemi iken sene hirinde gelb mukaddema kend ile mttehid olan bir ka habs ile yekdil olub nefert muvacehesinde zarar iddiasna suru' ve iltizm eyledii maln nsf mertebesini bile gstermiyb nie hile ve hud'a ile neferta parmak hesabn gstermekle anlar dah kendyu ahz ve zahirde dah bir ey'i olmamala hapis ve bir ka gn mahbsen kalub tahsile imkn olmadndan bil'hare tlak iderler. Bu arahkda nefert fukaras nsf mevcibe nail olmayub heman bir ka deme me'kel olmu olur. Ve ol memleketde olan val dahi taaddilerini meneylemek murd itse "bizim akfmmzdr. Kmesne karmamak in yedimizde fermanlar vardr" dey emr-i erf ibraz idb kandrmazlar. Ve bazlar dah geri zulm etmezler o ak l iimiz di r dey reayay himaye ederler. Lkin ocaklklar hsln zabitleri beyinlerinde eki bel' edp nefertlar akall mn el-kall olmala kendiler diledikleri gibi sarf ve hare ederler. Taaddsi olanlarn ise ocaklar reayas zulmlerine takat getremeyb perian ve memleket-i Padih

84

D M A N H A L L E R ! V E S I N I R I N K O R U N M A S I _______

________ AHVL-I_DMAN_VE SERHAD-I MANSRE ______ 85

meyp Padiahn lkesi bu gidile harap ve vrn olur. Az zamanda askerler de "bize maalarmz ulamaz" diye ikyete balayp ocaklmz gelirden yoksundur diye zerlerinden kaldrtrlar. Sonunda zararn btn ile devlet tarafna ait olmas ve dnmesi kanlmaz olur. Bundan baka nice saknca vardr ki anlatlmas sz uzatacandan yazlmayup bu kadariyle yetinmesi uygun grld. Ancak bu eit mallarn daresi onlara ait olmak zere kendilerine ocaklk ve belli gelir tayin olunmayp ancak geliri havale olunursa beis yoktur. Lkin mmkn olursa havale bile olunmayp devlet tarafndan birer gvenilir adam ile para olarak gnderilip askerlere yoklama ile verilse hem askerlere maalar ular ve hem mevcud olmayanlarn maalar devlete kalr. Byle olduu takdirde fakir askerlere de her ynden hayrldr. Zira havalecilerin aralkta yokettikleri ve kaybettikleri pek ok olur. Bununda zarar fakir askerlere ynelir. Bu yzden pek ok ekimeler kt grlp durum iyice renilmitir. Bu hususta ok ihtiyatl olmak vergi veren fakir halka, askerlere ve devlete yararl olur. Askerler de maalarn aldka grevleri banda otururlar yerlerinden kamazlar ve din dman zerine sava ve cihd kendilerine i edinirler ve "Btn kfirlerle vuruunuz" anlamnca yere serilesi kfirler ile vurumay ve bu emri kendilerine en byk dnya grevi sayarlar. Gerek an byk Padiah ve gerek anl serdr ve ordu kumandanlar bir tarafa sava iin yneldiklerinde hlis niyet dinin ihyas ve Peygamberin snnetini yerine getirmek bulunduundan kuvvetine ve saldrsna marur olmamak gerektir. Her hususta Ulu Tanr'ya tevekkl edp yardm ve baary lemlerin Tanr'snsdan umalar. Sava esnasnda Allah korkusu ile bizzat ilh emirlere uyup dinin yasak ettii eylerden ekinip kamalar. Kimseye zulm ve hakszlk etmeyeler. Belki doruluk ve adalet zere hareket edip gnlleri ve hayr dua kazanmaya alalar. Asker tayfasnn da zulm ve ktlk eylemelerinde gereken tedbirleri almaldrlar. Zira asker tayfas sefere memur olup o greve yneldiklerinde blk blk olup birbirine uyup

bu takrb ile harb ve viran olur. Ve az zamanda nefert dah "bize mevcibimiz vsl olmaz" dey teekkye suru' edb "ocaklmz bhsldr" dey zerlerinden ref ettirirler. Neticesinde zarar bilcmle taraf- mirye a'id ve rci' olmas mukarrerdir. Bundan mada nice mahzur dah vardr ki tahririnde tatvl-i kelm olduundan yazlmayub bu mikdr ile iktifa mnsib grld. Ancak bu makuule emval zabt taraflarndan olmak zre kendilere ocaklk ve aklm tayin olunmayub ancak mal havale olunursa beis yoktur. Llkin mmkn olursa havale bile olunmayub taraf- devletden birer mu'temedn aleyh dem ile ber vech'-i nakid gnderilb neferta yoklama ile verilse hem neferta mevcibleri vsl olur ve hem nmevcudlarnn mevcibleri sa'y-i mr olur idi. Ve byle olduu takdirce nefert fukarasna dah vuch ile hayrldur. Zr havlecilerinin aralkda itlaf ve izatlar kati ok olur. Bunun dah zarar nefert fukarasna rci'dir. Bu ahvlin defal ile niz'lar grlb vukuuf- kll tahsil olunmutur. Bu hususda keml mertebe ihtiyat olunmakda reaya fukarasna ve neferta ve taraf- mirye sa'y olmu olur. Ve nefert dah mevciblerin aldka hidmetlerinde mukm olurlar mahallinde mevcud bulunurlar ve dman- dn zerine gaza ve cihd iar ve "kaatilu el-mrikne kffeten" mefhumunca kffr-i hakisr ile mukaateleyi kr ve bu emri kendlere sermye-i rzgr idineler. Gerek Padih- zmn ve gerek Serdr- zin ve seraskern bir canibe sefer idb mteveccih olduklarnda niyyet-i hlisesi hy-y din ve tenfz-i snnet-i seyyid l-mrseln olub evket savlete marur olmamak gerekdir. Ve her hususda Allahu Azmne mtevekkil olub fevz nusreti Rabb l-lemnden umalar. Ve taraf- gazada keml- takva zre olup bizzat evmir-i ilhye ittib' ve menhiyyattan imtina' ve ictinb edeler. Ve kimesneye zulm hayf etmeyeler. Belki adi dd idb sticlb- kulb ve du-y hayr ile mukayyed olalar. Ve tevyif-i askeriyyenin dah ztlm taadd eylememelerinde gerei gibi muhafazada ihtiyat edeler. Zr asker tyifesi sefere memur olub mteveccih olduklarnda fevc fevc olub birbirine uyub ilerinden

86

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZER V'EL-MER

ilerinden birini blk ba veyahud bey sayp ii haydutlua vardrrlar. Uradklar kylerden atlarna ve boazlarna l fiyatna ve parasz yem ve yiyecee raz olmazlar. Vergi veren halkn ul ve aputlarna tama' ederler ve ambarlarna el atarlar. Byk torbalarm arpa ve yulaf ile doldurup azk ve yiyecek te olmak zere keyiflerince dolunurlar. Bu tarzda davranma ve bylece ziyanlk vermeyi det edp taciz etmeye ve yolsuzluk yapmaya giritiklerinde kullarn h ve iniltisi gk yzne ulap inkisar almalar kanlmaz olur. Netice allahtan bulurlar. Bu soy asker bir ie de yaramaz. Biz "Seferlyiz" dye trl kepazelikler ederler. Getikleri yollarda olan kyler halknn dalmasna ve perian olmasna da sebep olurlar. Kul hakkndan hi bir suretle vazgeilmez. Bu konuda da ok tenbh ve tekid yaplmas, dzen ve disiplinlerinde, zulm ve yolsuzluklarnn ortadan kaldrlmasnda her trl abay harcamak ve gzyldrmak lazmdr. Bundan baka asker tayfasnn ou temizlenmeden uzak olup be vakit namaz da klmazlar, slmn artlarn yerine getirmezler. O konuda da kulaklar bklp zen edilse her ynden faydal ve Allah'n yardmna ve zafere sebep olur. Padiah ordusunda vaiz ve t verenler olup halk cenk ve savaa isteklendirmek ve Allah yolunda savan faziletlerini anlatarak tevikten geri kalmayalar. Hangi tarafa sefer yaplacaksa gidilecek yere yakn olan dzeni dzgn snrda bulunan i grm yal bal ve o blgenin durumunu bilir kimseleri aratrp buldurarak her biriyle danp grmek ve dman durumundan nasl haber alnr ve ne yolda hareket gerekir ve bunun yollar nelerdir bunlar bir ok kereler dantktan sonra sefer ilerinin gereine uygun olduu grlp gururdan ve kendini beenmilikten son derece ekinmelidir. Eer dmanda gurur eserleri grnrse onu kazan sayp kendileri alak gnlll daha da artrp yalvara yalvara Tanr'dan fetih ve galebeyi dileyip, zafer ve yardm isteyeler. Eer serasker gnderilmek lzm gelirse sevgili mr hazinesini din ve devlet hizmetini sarfetmi, talihi ak, gn grm, sefer yapm, vuruma ve savan hle ve dzenine ve askere tertip vermeye gc yeter, alaylar basma, yerli yerinde karakol

birini serblk veyahud be ad edp sl- ekaavet ve uradklar kanyelerden atlarna ve boazlarna mft ve meccanen yem ve yiyecee rz olmazlar. Reaya tyfesinin ul ve abutlarma tama' ve anbarlarna dest-res olurlarsa calarm arpa ve yulaf le doldurub zad zahire olmak zre ferahnak olurlar. Bu tarz zre hareket ve vehile hasreti det edb ta'cz ve taaddye mbderet eylediklerinde h enn-i ibd peyveste-i asuman olub inkisar almalar mukarrerdir. Netice felah bulmazlar. Ve bu makuule asker bir ie dah yaramaz. "Biz seferlyz" dey env'- fezhat ederler. Esn-y tarikde olan kura ehlisinin perakende ve pernilerine dah bis olurlar. Hukuk- ibd ise bir tarik ile sakt olur deil. Bu hususda dah ziyde tenbh ve te'kd ve zabt rabtlarnda ve def-i zulm ve taaddlerinde takayyd ve tehdd lzmdr. Ve bundan mada ekser asker tyifesi taharetten r olub salavat- mefrzeyi triklerdir. erit-i slm yerine gelrmezler. Olbbda dah gml ve ihtimam olunsa vch ile nafi' ve nusret ve zafere meddidir. Ve ord-y hmynda vaiz ve nshlar olub halk cenk ve savaa tergb ve tevik ve fezil- gaza ve cihd iln ve tevkden hli olmayalar. Ve her ne tarafa sefer iktiz ederse tevecch olunacak mahallere karb olan serhad-i bed' nnizmda vki' umrdde ve slhrde ve olhavlinin ahvline vkf kimesneleri tecesss ve buldurub her birleriyle mavere ve mzkere ve ahvl-i dmandan ne gne haber alunur ve ne vehile hareket iktiz ider ve tedrki ne yzden lzmdr biddeft istiareden sonra lzime-i seferiye lvech il-nurd grlb gurur ve tekebbrden begaayet ictnb olunmak lzmdr. Eer dmanda sr- gurur grnrse an ganimet bilb kendiler tevazu' ve meskeneti ziyde ve tezelll ile dergh- areszdan fetih ve galebeyi niyaz ve fevz nusreti rica ideler. Eer Serasker gnderilmek lzm gelrse gencne-i mr-i nazeninini din devlet hidmetine sarfetmi tali'i kde ve rzgrdide sefer grm ve darb harbin mekr line ve askerin tertib-i hline kaadr alaylar basmaa

88 DMAN HALLER VE SINIRIN KORUNMASI

_________ AHVL-I DMAN VE SERHAD-I MANSRE _______ 89

ve art koyma bilen, devletin iyiliim ister ecaat sahibi, yiit ve tedbirli, akll ve fikirli, Aristo gibi davranacak bir veziri seip Seraskerlik iini onun zerine verip sefer iin gerekli harp malzemesi onun deerli re'yine uygun olarak hazrlanp askerin yiyecek, giyecek, yakacak ve sava eyasnn da sknt ekilmeyecek ekilde hazrlanmasma nem vermek ve almak gerektir. Serasker olan kimse iddet ve mihnete sabr ve tahamml olup azck bozgun ve ac ile alayp szlanan kimselerden olmamaldr. Snr ve askerlikle ilgili ileri, nazla ve bollukla yetimi gelip geici hevesli genlere brakmayalar. Zira Serasker ve Serdar olan devletli evvel gayretli, ileriyi gren, sefer ve hazer grm, ac tatl geni ve dar gnler geirmi bir eyin iyi veya kt olup olmadn bilir, iyi huylu ve geimli tutum ve davran beenilir, byk ve kk halinden anlar ve onlarn gnln almasn bilir adama muhtatr ki ona tabi olanlar kendisine sevgi duyarak emrine can ve gnlden uyalar. Her biri hal ve anna uygun ilem yapldndan, eksiksiz buyruklara uyarak "kadr ve kymet bilir, rzmz ve vekarmz korur devletlidir" deye gerei gibi fermanna boyun eerek, hkmet koullarn yerine getirip sayg gsterirler. Faraza kadri bilinmeyp bir ocakzade, n ve an ziyade bir kimsenin st yanna bir aa kii geirilip ve yahut devletten dm ve izzet ve ikbal grm bir htiyarn hatrna sayg gzelilmeyp olu ve ua mesabesinde bir ahs ile beraber tutulmak gibi eyler dzeni bozar ve gnl krar. Bu yollar kavramay gzden uzak tutmamaldr. Zira ak sakall adam bu suretle aalannca olu ve ua mesabesinde kimseyi selmlamas gtr. Temenna etse dahi zorakidir. Uygun olan ayan, eraf ve ihtiyarn kadrinin gerei gibi bilinmesidir. Bu yolda olgun ve akll olanlarn ok faydalar grmesi phesiz olup uzun sre yaamas muhakkaktr. Serasker ve serdarlar'a lazm olan, elden geldiince acelecilii brakp, ar ballk ve uysallktr. Uzlama mmkn iken elime ve ekimekde direnmiyeler. Kan dkmeden saknalar ki askerin kurtuluu ondadr. Her ite danmay elden brakmayalar. Amma her kii

ve yerl yerinde karakol ve dmdr komaa habr hayrhh- devlet shib-i ecaat dilr ve mdebbir kil ve mtefekkir bir vezr-i Aristo tedbri intihb ve emr-i Serasker ann gerden-i iltimlnna ta'lk olunub ve muhinrnt- lzme-i seferiye ann re'y-i rezini zre grlb Ievzrnatna zaruret ekilmeyecek mer tebe ihtimam ve sa'y ikdam olunmak gerektir. Ve serasker olan kimesne iddet ve mihnete sbir ve mtehammil olub ednte frika ve elem ile cezc' u feze'cider dem olmamaldr. Umr- serhad ve serasker nz nam le perverde cvnn- nevhsteye sipari etmiyeler. Zr serasker ve serdr olan devletl evvel gayretl ve basiretl ve sefer ve hazar grm germ serd geirm keyfiyyet bilr ve hsn-i zindegn ve hareket bilr tarz etvr-i pesendasr ve ahvl-i kibar ve sgaar ve ef'l-i nevziten haberdr deme muhtadr ki ana tbi' olanlar kendye muhabbet ve can gnlden emrine mtbaat ideler. Ve her biri hl ve sannca muamele olunmala kemliyle serfr idb "kadr kymet fehm eder ve rz vekaarrnz synet eder devletl dr" dey gerei gibi fermanna ram ve erit-i hkfmeti mrt ve ihtiram ideler. Faraza mekaadr bilinmeyb bir Ocakzde ve nm sn ziyde kimesnenin st yanna bir esfeli geirilb ve yahud devletten dm ve izzet rif'at geirmi bir ihtiyarn riyet- hatr gzedilmeyb olu ve hidmetkr mesabesinde bir ahs ile beraber grlmek cmle bis-i htill inkisardr. Bu rtbeleri fehimde dakika fevt olunmamak gerektir. Zira ak sakallu dem bu vehile tahkir olunub olu ve hidmetkr mesabesinde temenna gtr. Temenna itse dah bizarrurdur. Mnsib olan mekaadir-i ayan eraf ihtiyar gerei gibi fehm olunmakdr. Bu hususda kmil ve kil ok fideler eylemesi mukarrer olub muammer olmas muhakkaktr. Ve serasker ve serdarlara lzm olan mehm-emken isti'cli terk idb teenni ve mdrdr. Ve mslaha mmkn iken ceng cidale dah ikdam etmiyeler. Ve kan dkmeden hazer edeler ki askerin selmeti andadr. Ve her emirde mevereti terketmeyeler. Amrn her kii le dah

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZER V'EL-MER

ile de danma yapmayalar. i grm vuru ve savata bulunmu, sr saklar, iyilik sever kimselerle danp onlara srlarn aalar. Amma bakalarna sr ve gizli eyleri olduu gibi amayp temsil ve benzetme ile onlara da anlatp istiare edeler. Zira bazen olur, bir chil ocuk veyahut akl ksa bir kadndan br doru re'y, bir ma'kul cevap kar k durumun dzelmesine sebep olur. Casus hususunda da son derecede ileri gr ve ihtiyat lzmdr, iki casusu birbirleriyle buluturup birbirinin haberini renmemeleri gerektir. Casus haberini bakalarna sylemeyip bizzat kendileri almak gerektir. Baka kimseyi arac yapmayalar. Sevindirici haberle gelen casus ile zc haberle gelen casusa ayn ba yaplp korku veren haber yznden incitilmemesi lzmdr ki casuslar haberin dorusunu ve gereini sylemeden korkmayalar. Zira iyi haber getirene ok iltifat olursa hediye ve ba evki ile haberin en dorusunu saklayp gizliyerek kendiliinden fazla eksik sz syler. Bunun gibi yaramaz haber getirene azarlama ve eziyet yaplrsa doru haberi saklayp kendinden yalan sz dzp syler. Serdar olan devletli de o yalan habere marur olup sonunda zarar ve ziyan grr. Dcrbcndlerde, ulu sularda ve geitlerde askeri gerei gibi koruyup gzetelcr ki kimse bir trl glk ve sknt ekmeye. Zira ba'z seferlerde grlmtr ki yolda baz mahallerde gemesi zor ve aalk yerler vardr ki yalnz bir ykl beygir ancak geer grlp temizletilmek ve geniletilmek mmkn ken hemen gemee kalkarlar. ok adam kazaya urar. Mal ve candan olur. O eit geilmesi zor yerler inilip geilmezden evvel soruturulup gereine gre geniletip temizletilmesinc nem verilmesi ok lzmdr. Yol gvenini salar. Askerlerin hayvan yemi tedrikinde ve azk bulmalarnda sknt verilmeyp a ve susuz kalmamalar konusunda iyi tedbir almaldr.

meveret etmeycler. i grm ve darb harbde bulunmu rz saklar hayr-hahlar ile mavere idb anlara kef-i rz ideler. Amma ir halka rz ve esrar ayn le fa tmeyb tcnsl ve^tanzr ile anlara dah ifhn ve istiare ideler. Zira gah olur bir tfl- nadan ve yahucl bir zen-i nksat l-akldan bir rey-i sevb ve bir ma'kuul ccvb sdr olur ki salh- ahvle bs olur ve casus hususunda dah keml- basiret ihtiyat lzmdr. Ve iki casusu birbirleriyle birlctirb birbirinin haberine vkf itmemek gcrekdir. Ve habcr-i casus ire ifde olunmayub bizzat kendiler almak gcrekdir. Ahar kimesncyi vasta itmiyeler. Ve habcr-i mescrrctbah ile gelen casus ile habcr-i gancngz ile gelen casusa beraber ihsan olunub haber-i vaheteser sebebiyle rencide olunmamak dah lzmdr ki casuslar haberin drstn ve sahihini sylemeden havf eylemiyeler. Zira ey haber getrenc iltifat ziyde olcak caize ve ihsan evki le haberin csahhm ketm setr idb kenddcn ziyde ve noksan sz syler. Kczlik yaramaz haber getrene tb ve kaab olumcak haber- esahh ihf db kcndden yalan sz dzb syler. Serdr olan devletl dah ol yalan habere marur olub akbet zarar ve ziyan grr. Ve dcrbcndlerde ve ulu sularda ve gcidlerdc askeri gerei gibi siynct ve zabt ideler ki kimesnc bir drl zaruret ve mzayaka ekmiye. Zira ba'z seferlerde grlmtr csn-y ta'kde ba'z mahallerde sa'b ve aalk yerler vardr ki yalnz bir ykl bargir ancak gzer idcr grliib tathr ve tevsi' olunmak mmkn iken heman urarlar. ok dem kazaya urar ve mal ve candan olur. Olmakuulc sa'b l-mrr mahaller nzul ve ubr olunmazdan evvel istifsar olunub iktizsna gre tevs' ve tathr olunmakda ihtimam ziyadesiyle lzmdr. Emn-i larka bistir. Ve askirin a!ef alk tedarikinde ve manctleri ihzarnda zahmet verilmeyib a ve susuz kalmamalar babnda hsn-i tedbr cyliyeler.

93______ DMAN HALLERt VE SINIRIN KORUNMASI _________

AHVL-I DMAN VE SERHAD-I MANSURE

93

Asker tayfasn ktlklerden, ahlakszlklardan, haram olan eylerden, oyun ve bo elencelerden men edeler. Vuruma ve harbe iktidar olmayan tayfalar beraber gtrp skntya dmeyeler. Mmkn olduka adr ve otalarm hafifletip ar ve gereksiz yk ve arlklarn artrmayalar. Birbirleriyle dmanlk ve ekime yaptrmayp y geinmelerine ve dzenlerine ok gayret ve dikkat edeler. Dmann her birinin vuruta ve savata kendine zg davran ve zel tutumlar vardr. Mesel bazs ok atmada ve yay ekmede, kimi top ve tfekte, bazlar piyade ve svarilikte, kimi hile ve dzenbazlkta ustalklar vardr. Hile ve dzenbazlkla megullerdir. Bunun i evvel kar konulacak dmann nitelii ve ustal ne yndedir bilgi alnp o dmann kendilerine zg olan sava tutumlar her ne ise ona karlk akla uygun aresini hazrlayalar. Her dmann savan br eit bilmeyeler. Karar ve tedbr her ide elzem ve dnyaca vlm harekettir. zellikle harp ve vurumada makbuldr. Askerin banda olana gereken askerlerin aklllarm ayrd ve kendilerine sayg gsterip danmay onlarla yapmaktr. Harp ilerini onlara brakalar. Vuru ve sava konusunda gzel davranlar oktur. Ancak seraskere lzm olan odur ki her konuda saduyu zere olup gereine gre her ide byk olgunluk ve ihtiyat gstermekte bir kk hususu bile gzden karmayp iyiliini ktln bir ka ynden gzelce dnp ve son derece lzumu olmadka sava semeyeler. Mmkn olduka mdafa ve ok gerektiinde cenge balayalar. Adaletten, siyasetten ve askere va'de ve imkn vermekten ayrlmayp fetih ve yardm an byk Allah'dan dilcyc ve baarya ulanca krn elinden geldiince yerine getirip hakcal ve doruculuu oka edeler. Bir tarafa ynelerek gidildikte yolda cesaret krc, davranlara bkknlk ve uyuukluk getirici szleri kimseye sylctmeyeler.

Ve asker taifesin fisk u fcurdan ve menh ve nclhdcn men ideler. Ve ceng harbe iktidar olmayan tevyfi bile gtrb tezayyuk eylemiyeler. Ve mmkn olduka haym.6 ve har-ghlarm tahfif idb haml-i sakl ve zaide br ile tekil ittrmeyeler. Ve birbirleriyle husmet ve lecc ittirilmcyb hsn-i zindegnlerine ve zabt rabtlanna ikdam ve ihtimam ideler. Ve dmann her biri cenk harbde bir nev'e hareketleri ve mahss detleri vardr. Mesel bazstr ve kemanda ve kimi top ve tfcnkde ve bazlarnn piyade ve suvrilikde ve kimi hile ve hud'a da maharetleri vardr. Mekr ve hud'a ile megullerdir. Ana binen evvel mukaabelc olunacak dmann keyfiyyet ve mahareti ne vehiledir istihbar olunub ol frkann kendilere mahss olan uslub-i harbleri her ne ise ana karuluk hakimane tedrikini greler. Cmle dmann engini bir nev'e bilmiyeler. Ve re'y ve tedbr her krda elzem ve memdh-i memdir. Hususa cmr-i harb darbda pesenddedir. Shib-i ceye lzm olan ukal-y askeri intihb ve kendilere riyetler idb mavereyi anlar ile eyleyelcr. Ve umr- harbi anlara tcfvz ideler. Cenk ve harb hususunda a'ml-i ho oktur. Ancak seraskere lzm olan her emirde basiret zre olub ve iktizsna gre her ide keml-i cezm ihtiytda dakika fevt itmeyp hem kubhunu ve hem hsnn br ka vech le mlhaza ve gaayct lzumu olmadka cenk ihtiyar itmiycler. Mmkn olduka mdfaa ve gaayet iktiz eyledikde cenge mbaeret ideler. Ve adalet ve siyset ve askere va'de ve istmlet zre olub feth nsreti Allhu ziman'danrica ve nusrct myesser oldukda krini kudret mertebesi eda ve adi dad ziyde eyleyeler. Ve bir tarafa tevecch ve azimet olunub gdildikde esn-y tarkdc tabatlcrc halel ve azimetlere ftur ve kescl gctrecek szleri kimesncyc syletmcyeler. Mesel "Kefere askeri vcfret

94

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESAYH L-VZER V'EL-MER

Mesel dman askeri ok kalabahkm ve ileri menzide azk ve zahire az imi su ve otluk yokmu diye bu eit bkknlk veren szler sylenir. Dinlemeyip yasaklanmasna zen gsterip askere heyecan ve hi yoktan lel verilmeyip bu eit szlerle klan seferden dndrlmek fikri ile Seraskere sz syleyen olursa o sz syleyen adamn haddi bildirilerek cezas verilip tutulan yoldan dnmeye asla eilim gstermiyeler, Bu eit sz syleyenin cezas verilip bakalar da grnce davranlarnda birlie ve dayanmaya sebep olur. Eer o eit sz Serasker itip kararndan geri dnmee eilim gstermek lzm gelirse, bir daha da yaplacak sefer ve davranla bir para meakkat meydana gelecek olursa askerler rahatlarn dnerek geri dnmeyi adet edinirler. Allah gstermesin, din dman bu yzden yol bulup stnlk kazanabilir. Her zaman yolun uzamas meakkatsiz ve sefer yolu zahmetsiz olmaz. Lzm olan: Sabr ve tehamml gsterip tutulan yoldan ve karardan hibir suretle cayp geri dnmeyeler. Azimet yolunda ayak direyip himmet gstereler.

zre mi" ve "iler menzilde zad ve zahrc az mi ve su otluk ve yo imi" dcy bu misul mris-i kell szler sylenur. Istima' olunmayub men'ine ihtimam ve askere helecan ve dadaa verJlmeyb bu misll szler ile tevecch olunan seferden dndrlmek fikri ile seraskere sz syler vak' olursa ol sz syleyen dem te'dib ve cezas verlb azimetten ric'ata zinhar meyil cylcmiyeler. Bu makuulc sz syleyenin cezas verilb irler dah grdkdc azimetlerinde ittifak ve ikdmc sebeb olur. Ve eer ol makuulc sz serasker stma' idb azimetinden avd ric'ata meyi eylemek lzm gelrsc fmba'd dah vki' olan sefer ve azimette bir cz' meakkat zuhur idccek olursa askr mlhza- huzur idb ruc' idcrlcr. lyazen B'-illhi tcl dman- din bu tarkle ruhsat bulub srct- galebe gsterir. Cem1 zamanda mtidd- tark meakkatsiz ve rh-i sefer zahmetsiz olmaz. Lzm olan sabr tahamml idb tevecch ve azmetlen bir tarkla mcu'a ric-at gstermiyeler. Tark- azmete scbt- kadem ile himmet gstereler.

Y E D NC

BLM

B B -1

SAB'

CMRLK VE CMERTLK, HIRS VE AGZLLK, KBR VE KISKANLIK, ALAK GNLLLK VE GURUR, GZEL HUY VE KT HUY VE KYZLL ANLATIR.
Sadrzam olan devletli hasis olmayp cmert ve eli ak olmaa muhtatr. Hiddetli, iddetli ve kt huylu olmayp halkn dilini bilir hazk bir doktor gibi yaral gnlden anlayan ve iyi huylu kimse olmas gerekir. Kskanla kaplmayp gsteriten kanmak, kibir ve gururdan son derece ekinip alak gnll olmaa almak gerektir. Kendisinde bu hasletler olan Aristo tedbirli vezirin btn g ileri hakkn yardm ile kolaylap Tanr'nn verecei baarya ulamakla iki cihanda Tanr'nn ltuflarna mazhar olmas mukarrerdir. Sz konusu olan gzel huylarn iyiliinin ne kadar byk olduu aada yazldr! Evvel: Cmertler hakknda sayg deer Peygamberimiz Hazret-i Muhammet buyurmulardr: "Cmert Allah'n yaknndadr ve ben ona yoldam" Muhtalara istediklerini vermek, kimsenin malna tamah etmemek, zulm ve sitemi caiz grmemek ve halkn gizli ayplarn aratrmamak; bunlar da cmertlik ve insanlktandr demiler. Mstahak olanlara sadaka verilmekte kusur edilmeyip onlarn istemesini beklemeyeler. lemlerin yaratcs sadaka verenlerin nice znt ve skntlarn bu sadakalarla giderir, dmanna kar ona yardmc olur ve stn eder. "Sadaka bely nler ve mr artrr" buyurulmutur ve yine sadaka hakknda Allah'n sevgili Peygamberi buyurur "Sadaka Rabbin gazabn sndrr" "Sadaka vermenin iyilii sonsuzdur".

DERBEYN-I BUHL SEH VE HIRS U TEMA' VE KBR HASED VE TEVAZU'U GURUR VE NK HUY VE BED HUY U RYA
Ve Sadrzam olan devletl behl olmayub sah ve gan olmaa muhtatr. Ve gadb ve bedhy olmayub lisn-i na bilr tabb- hazk gibi dil-i mecrhdan agh ve nkh olmaa muhtcdr. Hased diresine uramayup riyadan hazer ve kibr gururdan keml mertebe itinb idb shib-i tevazu' olmaa sa'y eylemek gerekdir. Bu hsl ile muttasf olan vezr-i Aristo tedbirin cem' umr-i mkilt avn-i hak ile asan olub tevfk-i br karn-i hli olmala iki cihanda mazhar- atya'-y melik l-mennn olmas mukarrerdir. Zikr olunan hasletlerin ltf ne mertebedir ki zikr olunur. Evvel sehler hakknda resl-i ekrem nebiy-yi muhterem buyurmulardr: "Es-seh fi civar' illahi ve ene refkhi" yan seh dima cvar- hakdadr. Ve ben ana refkm demiler. Ve muhtcne hacetin sl itmek ve kimesnenin malna tama' itmemek ve zulm ve sitemi caiz grmemek ve halkn sadaka verilmekde kusur olunmayub anlarn suline mevkuf uyb- hafiyyesinden tefti etmemek bunlar dah seh ve mrvvetendir demiler. Ve mstahakkne etmiyeler. Hazret-i Rbbllemn musaddkn nice gumm ve humumunu sadakaat ile def'ider. Ve adsu zerine mansr ve glib ider. "Essadakat terdd'l-bel' ve tezdl-omr" buyurulmutur. Ve yine sadaka hakknda habib-i Ekrem (S.A.S.) buyurur. "Essadakat tutfi gadab'r-rab" tasaddkun ltf bni-hyedir.

F. 7

98

ClMRlLlK. CMERTLK, HIRS, AGZLLK, KBR

BUHL SEHA' VE HIRS, TAMA' KBlR

99

K I T'A:
rdnce elinden et sadaka Ki musaddk bely def eyler Eyle vakt- belda n penl Gazab- kaahiri o def eyler.

K I T'A:
rdnce elinden it sadaka K musaddk bely def eyler. Eyle vakt- belda n penh Gazab- kaahri o def eyler.

Dilencilere de Allah rzs iin bir ey vermede geri kalnmamaldr. Selm zerine olsun yce Peygamberimiz buyurdu: "Her kim ki Allah iin bir para ey isteyen a dilenciyi kapusundan bo evirirse yce Tanr ona cehennem vadisinde bin yl azap eder". "Dilenciye bir hurmay btnce vermezsen bari yansm ver" demilerdir. Hasislik ise insan ktle srkleyen kt nefis sfatdr. "Hasis kimse, dnyada fukara hayat yaar hirette de zenginler gibi hesaba ekilir" buyurulrnutur. Ve yine bu iki huy hakknda ki cihann Sultan buyurmulardr: "Hasis kimse mrn ibadetle de geirse cennete giremez; cmert kimse gnahkr da olsa atee atlmaz". fkeli ve kt huylu olmak da irkin ilerdendir. Zira "sabr otu bal nasl bozarsa fke de imn ylece bozar" ve yine buyurmular: "fkesini iinde tutup onu sndreblen kimsenin kalbini Tanr gven ve inanla doldurur."
Her ki vakl-i gazabda hma gelr Hmn yutsa sabr edp br an Kaadir olup ya n def etse Dola kalbine emn ile imn

Sillere dah rz-y Allah itin ey vermede imsak olunmaya kaal'en-nebiyy aleyh' is-selm "Men neh slen cyian an babihi azzebehu' Allh f'in-nri elfe sene" her kim ki ey n lillh diyen sili kapusundan mahrum sre vd-i cehennemde ana Allh Azimn bin yl azb eder demek olur. "La terdd' es-sile velev biikk temre" dah buyurul-mutur. "Sile bir hurmay btnce veremez isen bari nsfn ver" demek olur. Ve buhl ise nefs-i emmre sfatdr. "El-behl ya f'id-dny l-fukara' ve yhseb f'il-hireti hesb l-aniya' " buyurulmutur. Ve yine bu iki haslet hakknda Sultn'l-kevneyn (S.A.S.) buyurmulardr. "El-bahl la yed-hl'lcennete velev kne zhiden v'es-sehiyy la ydhal n-nre velev kne fskan" Ve gazb ve bedhy olmak dah ef'l-i kabhadandr. Zr "El-Gazb yefsid-l-imne kern yefsid's-sabr' l-asel" yani sabr (otu) aseli ne mertebe ifsad ederse gazab dah mn ylece ifsd eder'. Ve yine buyurmular: "Men kezame gayzen ve hve yakdir l kaadlh mclee Allh l kalbih emnen ve imna".
Herki vakt-i gazabda hma gelr Hmn yutsa sabr edb bir n Kaadir olub ya an def etse Dola kalbine emn ile imn.

Kt huylu ise kt yaradll kimseye derler. Ondan da son derece saknmak lzmdr. Zira iki cihann sultan buyurmulardr: "Sirke bal nice bozarsa kt huy da yaplan ii yle bozar". K I T 'A :
Kimseye buz. u adavet etme Terk-i asayii adet etme Gazali hiddet kn gsterme Kimseye cin-i cebin gsterme

Ve bedhy ise s'l-hulk sahibine derler. Andan dah keml mertebe ihtiraz lzmdr. Zr Sulln'l-kevneyn (S.A.S.) buyurmulardr. "S'l-hulk yfsid'l-mele kem yfsid hail l-asel" yan "sirke aseli nice fsid ederse huyibed dah ameli yle fsd eyler." K I T 'A :
Kimseye buz, u adavet tme Terk-i asayii det itme Gazab hiddet kin gsterme Kimseye cn- cebin gsterme.

100

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYlH L-VZER V'EL-MER

101

Gzel huy ise herkese sevgi gstermek ve onlarla gzel geinmektir. Zira "Gzel huy dinin yarsdr" buyurulmutur.
KIT'A: Hsn-i suret kiide sretsiz ekl-i bcan durur meselde kemin Din-i m'nin drst deil ansz Hsn- hulk oldu nki nisf ud-din

Gzel huy ise cmle ile muhabbet ve gkek lfet itmektir. Zira "Ahsen'l-hmk nisf d-dn" buyurulmutur. K I T 'A :
Hsn-i suret kiide sretsiz ekl-i bican durur meselde kemin Din-i m'mn drst deil ansz Hsn-i hulk oldu nk nisf d-din

Gzel huy iki cihanda kiiye mutluluk kaynadr. Herkes ile gzel dirlik zere geinmek gerekli ve ok nemlidir. Nitekim, demilerdir: K I T 'A :
Hsn-i hl le gein her kes ile Ho dil ol her kes her nkes ile Olmasun kimse yznden derkim Hulkunun bendesi olsun lem Cevr ile kimseyi aar etme Sana cevr etse de bizar etme Fikredip ruz-i cezay sakn Hakk- abd le dil-efgr etme Merd isen geh olub gafletten Yatacak yerini pr nr etme

Hsn-i hulk iki cihanda kiiye sermaye-i devlettir. Herkes ile hsn-i zindegn zre geinmee sa'y eylemek elzem ve ehemdir. Nitekim d mi^l erdir. K I T 'A :
Hsn-i hl ile gein her kes ile Hodil ol her kes her nkes ile Olmasun kimse yznden derhem Hulkunun bendesi olsun lem Cevr ile kimseyi azar etme Sana cevretse de bzr etme Fikredib rz-i cezay sakn Hakk- abd ile dil-efgr etme. Merd isen geh olup gafletten Yatacak yerini pr nr etme

Alak gnll olup halktan olanlar aa grmeyeler. Zira Peygamberimiz buyurmulardr: "Her kim halka alak gnll davransa an byk Tanr onun deerim ykseltir. Her km halka kibirli davranrsa Tanr onu aalar" "Bir kimsenin iinde zerre kadar kibir olsa cennete giremez" deye buyurulmutur. KIT 'A:
Olma mestne-i cah paye Kar durma gazab- mevtaya Kibr ucb u azamet hakka yarar Kula amma bu sfatlar ne yarar

Ve tevazu1 sahibi olub mtevaz' olanlar tahkir etmeyeler. Zira kaale Resul l-allh (S.A.S.) "Mentevdaa refeah' ullah ve men tekebbere vadaah' ullh" yani "her km tevazu' ile halka ltf etse Allhu ziman ann kadrini ref' eyler her kim ki halka kibrle vaz' ederse Rabb- izzet an hakr eder" "La yedhl l-cennete men kne fi kalbini miskaale zerretin mn'el-kibr" "Bir kimsenin ki dernunda zere kadar kibir olsa cennete dahil olmaz" dey buyurulmutur. KIT' A:
Olma mestne-i ch paye Kars durma gazab- mevlya Kibr ucb u azamet hakka yarar Kula amma bu sfatlar ne yarar.

102 CMRLK, CMERTLK, HIRS, AGZLLK, KlBlR

BUHL V SEHA' VE HIRS, TAMA' KBR

103

Hrs ve agzllk de kt nefis sfatdr. Zira "ok hrs olan kimse isteine ulaamayp ekseriya mahrum olagelmitir". O sonu gelmeyen istek ile daha ounu isteyip elinde olan da kayb eder. Zira Tanr az blnmtr; hrs eden mahrumdur ve kskan ise uursuzdur. Hasislik ise ayptr. Haset eden daima yapt i ve syledii sz ile bulunduu yere ate brakr. Nitekim Tanr'nn Peygamberi buyurdular: "e-kememezlk yle bir atetir ki sahibinin yapt iyi ileri atein odunu yedii gibi yer". Bu kskanlk hastalna ok kimse tutulur ve ondan kurtulamazlar. "Kudan kt fal karmak, kt zan ve kskanlk birdir".
K I T'A:
Hce-i halk demi haslet Bulmaaz rh necat andan ahad Su-i zan dahi tatayyr yni Fal- bed eylemek nc hased

Hrs u tama' dah nefs-i emmre sfatdr. Zira "El-hars kelmahrm" buyurulmutur. "Ziyde haris olan kimesne nil-i meram olmayub ekseriya mahrum ola gelmitir" Ol hrs ile dah Mersine hars olub elinde olan dah zail ider. Zira rzk maksmdur. Hars mahrumdur ve hasd ise me'umdur. Behl ise mezmmdur ve hasd daima iledii amel ve syledii sz le amel mezra'arasna ate brakur. Nitekim Resl-i hud (S.A.S.) buyurdular. "El-Hased ye'kll-hasent kem ye'-kl'n-nr l-hatap" "Hased yle bir atetir ki sahibinin ettii a'ml-i slihasm yer ate odunu yidi gibi: Bu hased-i maraz ile ekser nfus all ve andan necat bulamazlar. "Ehadn et-tiyret v'ezzann v'el-hased" K I T'A:
Hace-i halk demi haslet Bulamaz, rh- necat andan ahad Su'-i zan dhi tatayyr yani fal-i bed eylemek nc hased

Yapt ie irkin sfat ve kt huy olan gsterii katmaktan kamalar. Zira gsteri: irkin sfat ve beenilmeyen huydur. Peygamberimiz buyurmulardr: "Tanr, iinde zerre kadar gsteri bulunan ii kabul etmez. "Yani (Riya) gsteri (ryet) den olup grmeden remitir. Riya, ibdeti ve Allah'n emirlerini yerine getirmeyi gizli tutmayp halka gstermekdir. Her kim byle yaparsa gsterii olur. Byle olan i de Allah katnda makbul olmaz. Dnya ile ilgili ide de gsteri olursa o i makbul deildir. Sonu, vermez ve bitirilemez. yle ise eytan nsann aklna gsteri getirirse onu gidermee alp kii kendisini gsteri emberine uratmamaa elden geldii kadar gayret eylemelidir.

Ve eylediin ide vasf-i kabh ve mezmm hulk olan ri-y'y erik eylemeden ictinb ideler. Zira riya vasf-i kabh ve mezmm hulkdur. Kaale Resulliah (S.A.S.) "La yakbil' llhu amelen fih mikdar zerretin min riya' ", Yani: "Riya r'yet-den olup grmeden mtakdr". ibdet ve tatn pinhn itme-yb halka ret idp gstermektedir. Her kimse ki byle ide mry olmu olur; byle olan amel dahi indallah makbul olmaz. Taalluk-i dnya olan ide dah riya oldukda ol i pesen-dde deildir ve netice vermez ve itmama dahi errnez. Pes hatra riy-i eytaniye gelicek def eylemeye sa'y idp kii kendsini riya dairesine uratmamaa bezl-i makdr eylemelidir.

SEKZNC

BLM

BB-I

ASMN

SADIK DOST, EKTRME VE ARABOZUCULUGUN ZARARINI ANLATIR Doru szl olup yalan sylemekdcn irenmek lzmdr. eytana zg sfattr. ok yalan syleyen emnete hyanet eden ve verdii sz tutmayandr. Yalancnn rzk dahi eksik olur. Peygamberimiz buyurmalardr: "Yalan kiinin rzkn eksik eder" ve yine buyumlmutur : "Yalanc olan kimse mel'undan farkszdr".

DER ZKR-1 MUHB- SDIK VE MAZARRAT-I GIYBET VE NEMMM.

Sdk l-ahd olup kizbden teneffr eylemek lazmdr. Sfat- eytandr. Kezb hin'l-emne ve hulf- va'd edendir ve kzibin rzk dah naks olur. Kaal'en-nebiyy aleyh'is-selm: "El-kizb yenkus'r-rzk" Kizib kiinin rzkn noksan eder. Ve dah buyurulmudur: "Men kezibe Kezbeten vehuve mel'n". KITA:
nk kizbold mucib-i zillet Her ki det edinse mabundur. demde her olki kzib ola Dedi Peygamber n mel'undur.

K I T'A:
nk kizb ld mucb-i
Her ki det edinse mabundur demde her olk kzib ola Dedi Peygamber n mel' undur.

Daima kii iten ballk zere olup dorulukdan ayrlmamak gerektir. Zir iten ballk sevgi derecelerinin en stndr. Geri bu zamanda sdk dost gayet azdr. Heman belki yok gibidir. Ancak rahatlk zamannda leezzet almak iin yaklarlar. Skntl durumda dayanmak ve yardm iin kii dosta muhtatr. yle olduu halde yeteri kadar olup fazlas olmamak gerektir. Bir yemek iine yeterince konulagelen tuz ok konsa yemei bozar. Hi konulmazsa da olmaz. Uygun dost vcudundan vaz geilmeyen dosttur. Amma ye olan odur ki btn ilerini Allah'a braka kadere raz olup dostun ballna gvenmeye. Hi kimseyi kendine gerek dost ve efkatli arkadatr diye inanmaya. Kii dostluk eyledii kimselerle dostluu salam yapp ve hakiki dostluk edenin deerini bilip ve kendi dostlarnn yr ve gam

Dima ki sadkat zre olup doruluktan ayrlmamak gerekdir. Zr sadkat mertib-i muhabbetin a'lsdr. Geri fzamann sadk dost gayet azdr. Hemen belki ma'dm misilldur. Ancak zemn-i refahiyette istilzz- muvneset ve hl-i iddetde istizhr- muavenet in kii dosta muhtadr. yle olduu halde zaruret mikdr olub artuk olmamak gerekdir. Bir taam iine adet konulagelen milh ziyde konsa taam ifsd eder. Hi konulmasa dah olmaz. Muvafk dost mmteni' l-vcddur. Pes evl olan oldur ki cem' umurunu tevekkl-i hakka bina db sadkat-i saddka i'timd eylemiye. Ve hi kimesneyi kendye saduk- sadk ve Refk-i efik dr dey 'tikaad getirmiye. Kii dostluk eyledii kimesneler ile dostluu kav idb ve sadkaane dostluk idenin kadr kymetini bilb ve kendl dostlarnn yar gamgsn olub

o6 SADIK DOST EKTRME VE ARABOZUGULUUN ZARARI

MUHB- SADIK VE MAZARRAT-I GIYBET VE NEMMM 107

orta olup "muhib-bi sdk yedir kiinin akrabasndan" kavram zere srlarn ona gstererek dostlukta kudretinin yettii lde hareket ede. Tuz ve ekmek hakkn unutmamaa ve zamane dostlar gibi devletin esri ve yksek mevkiye vurgun olmamaa dikkat ve dost bana, Tanr korusun, bir musibet gelse yar ve yardmc olup imdat etmek ve hlsa gayretle almak gerektir. Bugnk yksek rtbeli memurlar ve yksek dereceli bakanlardan vazife bana gelip giden insanlarn iinde hakikat zere dostluk eder kii ok azdr. Her kes sana dostluk ve yaltaklk sunarsa dnya iindir. Allah iin deildir. Zira Allah dostu da azdr. Hak dostu ondan bilinir ki grmesi bir ey dolaysiyle deildir. Dnya dostu da ondan belirlidir ki sana yaltaklanmas menfaat elde etmek, dnya mal toplamak ve mevki iindir. Hakr defaatla tecrbe ettim ve Osmanl devletinde bir ka defa defterdarlk hizmetinde oldum. Cmleden ziyde denemiizdir. Her dost kabul eylediimizden eitli zarar ve keder grlm olunmakla karl cmleyi yoktan var eden ziyadesiyle kahr edici Allah'a havale olunmutur. Kyamet gnnde karln grrler. Hakikat zere dostluk mit olunann, inan temiz ve kendini nasl bilirse m'min kardeini de yle sanr, lisan doruluktan ayrlmaz; szleri kendini beenmilikten uzak, merhameti galip olur ve her yerde hakk gz nnde tutar ve btn davranlarna hkim olup her feyzi lemlerin rabbndan bilip her eyde Mevl'nn hikmetini grp ve yksek Kur'an hkmlerinden ayrlmayp kin ve nefretten uzak ve ar olmaa muhtatr. Her ne trl hareket ederse kitaba uygun hareket edp nefsine tabi olmamaldr. Yumuak huylu ve kalbi doru olup nefsine marur olmaya. Dostlariyle temiz kalpli olup temiz niyetli ola. i denlerin isteklerini yerine getirmeye nem verip gayretle almadan kamaya. Buyruk sahiplerine gidip gelmei ancak dnya kazanc iin olmayp sevabna ho sohbet iin ola ve dostluu ve dmanl da Allah yolunda ola. Bir ide olduka Allahn kullarndan hayr dua ala. Buyruk sahiplerile buluup grtke onlar hayrl ilere yneltip uydurma ve kt ilerden ve gnahdan sakna.

BEYT: "Muhib-i sdk yedir kiinin akrabasndan"

mefhumu zre esrarn ana izhar ve dostlukda bezli iktidar zre hareket ide. Nan nemek hakkn unutmamaa ve zemne dostlar gibi esr-i devlet ve mbtel-y kadr rifat olmamaa ihtimam ve dost bana iyazen billahi tal bir musibet gelse yar hemdem olup imdd ve hlsa sa'y ikdam eylemek lzmdr. Elyevm ashb-i mensb- aliyye ve erbb- mertib-i seniyyeye gelb ve giden nsn iinde hakikat zre dostluk ider kii kati ndirdir. Herkes sana dostluk ve temellk arzeder ise dnya indr. Allah in deildir. Zr Allah dostu dah azdr. Hak dostu andan malmdur ki grmesi bir ey zmnnda deildir. Dny dostu dah andan belldur ki sana temellk celb-i menfaat ve tahsl-i dny ve rif'at indr. Hakr defaatle tecrbe etdim ve devlet-i aliyyede birka defa deftardarlk hidmetinde oldum. Cmleden ziyde mcerrebimizdir. Her dost ittihaz eylediimizden enva'- zarar ve keder mahede olunmala mukaabelesi cmleyi yokdan var iden kahhar- zlcelle havale olunmutur. Ruz-i cezde ivazn mhade iderler. Hakikat zre dostluk me'mul olunann akidesi pak ve kend nefsine ne sanursa m'min karndana dah an sanur ve lisan sdk ile car ve akvli kibirden r merhameti glib olur. Ve her yerde hakk hzr ve cem' ef'line lim ve nazr bilb her feyzi Hazret-i Rabbllemnden anlayub her eyde hikmet-i Mevly mahede ve ahkm- kuran- azimden ayrlmayub garaz ve buuzdan ri ve thir olmaa mhtadr. Her ne gne hareket iderse kitaba tatbk idb nefsine tbi' olmamaldr. Nefsi halm ve kalbi selm olub nefsine ve aklna marur olmya. Dostlariyle safdil olub saf niyyet ve hlis tavviyyet ola. Ve ehli hacetin meramlarnda sa'y ihtimamdan kamaya. Ve hkkme mlzemeti ancak celb-i dny in olmayub muaereti hasbeten lillh ve muhabbet ve adaveti fillh ola. Bir ide olduka ibdullhdan du-y hayr ala. Hkkma mukarin olduka tesvk-i hayrat idb ef'l-i bid'at ve ma'siyetden mte-

o8

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYlH L-VZER V'EL-MER

109

ekime ve tartmalarda iki tarafn slahna nem verip konumalar yavalkla yapa. Temiz ve doru olarak Allah tarafn tutar doru szl olup gzel kelimeleri sylemede ihmal eylemeye ve kendi yarar iin bakalarna zarar dnmeye. Her iin sonuna bakp az hayr iin ok er ilemeye. Dostu oaltmaa alp dmann slahna abalaya. Dnya ile ilgili konularda yararlanamad dostundan incinmi olmaya ve mal zarar rzdan ne almaya. Zira Her ne sanursun eine, Hep bana gelse gerek demilerdir. Ezilene yardmc olup ezene sert davranan kimse ola. Her konuda "kurtulu doruluktadr" kavram ile i gre ve "onurlu kimse sz verdii vakit onu yerine getirir" anlamndan ayrlmayarak srr saklamaya nem verip her iittdii sz sylemeye. Bu huylarla bezenmi olan kimseleri seip deneme ile ele getirmee alp onlarla gre ve ilerini de bu gibi sz ve z doru kimselerle dana. Kendini beenmi olmaya. Yalnz kendi akl ile i grmeye. Ancak bu saylan iyi huylarn hepsi ile bezenmi adam bulmak davas ulalamaz bir amatr. Zira bulunur deildir. Bari saylan huylardan bir paras dahi bulunursa yeter. Bu gibilerin dostluundan fayda grlr, zarar grlmez. Lkin halkn bir bl de vardr ki onlar yalnz sz urulamak iin doruluk yznden grnp kendisini iyilik yolunda gsterir. Amma akl banda olmayan bir sarhotur. Belki islmn artlarn bilmez ve farz namazlar klmaz, man ve slmdan haberi yok. Ama sze gelse Bayazid-i Bestam sanrsn. stedii dzensizlik ve bozgunculuk olup yalnz kendine menfaat karmak iin bir devlet sahibini veyahut devlet byklerinden birisini trl yanltma ve aldatma ile kandrarak vicdanna aykr ii yaptrp sonradan dnyada ve hiretde btn zararn ektirmee sebep olur. Aratrlrsa arap ien ve kt iler yapan adamdr. Bu gibilerden ne hayr gelecek; Ulu Tanr'dan utanmayp nefsinin diledii eyi elde etmee alan adamn doruluu ne olacak. Sama sapan syleyici, yalanc, iftirac, baya yaradll, z kt ve batan aa serden yana ve iyilii nleyici, yze glc ve zaman adam olup iittiini syler ve

hazzir ola. Ve mnazaatda iki tarafn slahna tekayyd idb ve mshabeti rfk ile eyliye. Hlisen ve muhlisen livechillh rast g olub kelime-i tayyibeyi sylemede ihml eylemiye ve kend fevidi in hara zarar kasdeylemiye. Ve her krn hatimesine nazr olub hayr-i kall in err-i kesri irtikb eylemiye. Ve teksr-i ehibbya s olub a'dnn slhna sa'y eyliye. Ve dnya hususunda mntefi' olmad dostundan rencde olmya ve zarar-ml zarar-rzdan takdim itmiye. Zr "Her ne sanursan eine hep bana gelse gerek" demilerdir. Ve mazluma mun olup zlime mhn ola. Ve her bbda "En necat f'is-sdk" mefhmu ile amel kla ve "El-kerim iz ahede vefa" mezmnundan tecvz itmiye uhdesinden gelmiyecek ey'i "ederim" dey va'd eylemiye. Ve srr saklamada ihtimam idp her iitdii sz sylemiye. Bu hasletler ile muttasf olan kimesneleri intihb ve tecrbe ile ele gtrmee tekayyd idb anlar ile hemsohbet ve ahvallerin bu makuule sahih-lkelm ve' hulsperver kimesneler ile istiare eyliye. Hodbin olmya. Yalnz kend akl ile amel eylemiye. Ancak bu zikrolunan hsln cmlesi ile muttasf dem bulmak diyesi dah sevda-yi hndr. Zr bulunur deildir. Bari hasil-i mezkreden bir mkdar dah bulunursa kfidir. Bu makuulelerin dostluundan nefi' mahade olunur. Zarar grlmez. Lkin halkn bir bl dah vardr ki anlar mcerred sz uurlamak iin sadkaat yznden tulu' idb kendsunu tark-i salahda gsterir. Amma mest-i medhdur. Belki erayit-i islm bilmez ve salvat- mefrzeyi klmaz, mn ve slmdan haberi yok. Amma sze gelse Bayezd mertebesini ifde ider. Ve murad vifk ve nifak olup mcerred kend celb-i menfaati in bir shib-i devleti veyahut kibr- devletden birisini enva'-i mekr hle ile firfte idb hilf- marzsini irtikb itdirb bil'ahre dnya ve hiretde kll zararn ekdirmee sebep olur. Tecesss olunsa rib lhamr ve mrtekib l-fiskdir. Olmakuulelerden ne hayr gelecek Allh azimandan haya itmeyb nefsinin diledii eyi tahsile mrtekib olan demin hakikati ne olacak. Lf- gzf syleyici, yalanc bhtan idici, tab' hass ve nihd habs ve mahz- er ve mani'l-hayr mkessir ve yze glc ve ibn-i vakt olub iitdn syler ve grdn ve grmediini nakl eder, sr

SADIK DOST EKTRME VE ARABULUCULUU ZARARI

MUHB- SADIK VE MAZARRAT-I GIYBET VE NEMMM

grdn ve grmediini anlatr. Sr saklamaz, ins ok, dostu yok, vefadan uzak, dostluu haftasna varmaz, rast geldiine senin in "yle dedim byle dedim" diye yalan syler, ayp arayc ve zaar gibi yelici tuz ve ekmek hakk bilmez, babasn saymaz adamlardr. Bu irkin huylara bulanm kimseler frsat bulduklarnda sonunda seni ktler ve bir irkin i kmasna sebep olur. Bu gibilerden son derece saknmak lzmdr. Bunlar d yzlerinden bilinmez, gerei gibi haber alnp bilinmee muhtatr. Bir bl de vardr ki herkese dostluk yznden grnr, iitdii szn birine on daha katp bir adamn hakknda nice szler syleyip ve onlardan da her ne iitirse onu da baka mecliste kendisinden uydurmalar ekleyip anlatr. Bunlara koucu ve arkadan syleyici derler. Buyruk sahibi olanlara bu gibileri meclislerinden uzak tutup bunlarla akalamamak ve yz vermemek lzmdr. Koucular hakknda Tanr'nn Peygamberi (S.A.S.) den "Koucu cennete giremez" buyrulmutur. Birbirinden halka sz iletp syleyene nemmm (koucu) derler.
K I T'A:
Birbirinden bu halka sz iletp emme ve nemme olmal mail Bu sfatlar ile kim ola mevsuf Olmaz ol kimse cennete dhil

saklamaz, ins ok, dostu yok vefadan ber dostluu haftasna varmaz rast geldiine senin in yle dedim byle dedim dey kizbi irtikb ider ayb arayc ve zaar gibi yelici nan nernek bilmez babasna hrmet itmez demlerdir. Bu hsl- kabha le muttasf olan kimesneler frsatyb oldukda kb seni fasl ve bir fi'l-i fahi zuhuruna badi olur. Bu makuulelerden gaayctlgaaye ihtiraz lzmdr ve bunlar seki emailinden bilinmez, gerei gibi istihbar olunub bilinmee muhcdr. Ve bir bl dah vardr ki herkese dostluk yznden grnr. Ve iittii szn birine on dah katub br demin hakkna nice sz syleyb ve anlardan dah her ne istim' iderse an dah ahar meclisde kendisinden haiyeler balayub nakl eder. Bunlara nemmm ve gybet edici derler. Hkkn olanlara bu makuuleleri meclislerinden tarh ve ib'd idb mltafa ve ruhsat gstermemek lzmdr. Nemmm hakknda Resl-i huda (S.A.S.) "Layedhll-cennete nemmm" dey buyurulmutur. Yni nemmm olan kii cennete dahil olmaz. Birbirinden halka sz iletb syleyene nemmm dirler.
K I T'A:
Birbirinden bu halka sz iletb Zemme ve nemme olmal mail Bu sfatlar ile kn ota mevsuf Olmaz ol kimse cennete dhil

Ve yine iki cihann o sultan arkadan sz sylemek hakknda ne buyurmulardr: "Gybet zinadan daha koludur" ve yine buyurmulardr "Gybet sznden bir kelimeyi atan Tanr1 ya bin rekat namaz klandan daha sevgilidir".
K I T'A:
Gybetin br szn terkede gr Hi ekme nevfile zahmet Hazret-i izzete o sevgilidir Klmadansa namaz bin rekt

Ve yine ol Sultn- kevneyn gybet hakknda ne buyurmulardr. "El-gybet eedd min ez-zin" "yn gybet zinadan eetdir" ve yine buyurmulardr. "Men tereke kelimeten min el-gybeti ehabb ilallhi min elfi rik'te salt."
K I T'A:
Gybetin bir szn terkede gr Hi ekme nevfile zahmet Hazret- zzete o sevgldr Klmadansa namaz bin rik't

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYIH L-VZER V'EL-MER

"3

Gybet dedikleri, hakknda sz sylenen kimse onu iittii zaman incinmesi umulan nesneyi sylemektir. Gerekse bedeni, giyimi kuam, duruu ve davran ile ilgili olsun. Gerekse o dedii i o kimsede olmasn veya olsun o bhtan ve iftiradr. Kur'n- Kerimde "bir kimseyi ekitirmek lnn etini yemektir" buyurulmutur. Yce Tanr buyurdu: "Birbirinizi ekitirmeyiniz iinizden biri l kardeinin etini yemei sever mi? Ondan irenirler". Hads-i erifde de sylenmitir: "Birini ekitirmek eek lei yemek gibidir" ibu yet ve hadsi dnp dedikodu yapp le yemee ve atee atlmaya mstahak olmay ve eer iyilikleri var ise bunlarn, arkasndan sz sylenen kimseye verilip iyilii yoksa onun btn ktlklerini yklenmeyi aklna getirip ona gre davranmak gerektir. Arkadan sz sylemek hakknda olan irkinlikler pek oktur. Bu kadar topluca yazmadan akl banda olanlarn hisse alaca phesizdir. Hemen buyruk sahiplerine gereken odur ki zel meclislerini bu gibi koucu ve dedikoduculardan ar tutup vakti olduka gemi tarihleri ve eskilerin hikyelerim ve evliya menkbeleri ve erefli byklerin hayat ykleriyle zihnini dinlendirmek ve sz geen kanlmas gereken ktlklerden kendini temiz ve uzak tutalar.

Gybet dedikleri iittii takdirce incinmesi muhtemel olan nesneyi sylemektir. Gerekse bedenine ve libsna ve evz' etvnna mteallik olsun. Ve gerekse ol dedii amel ol kesde olmasun ve olsun. O bhtan ve iftiradr. Kur'an- kermde bir kimesneyi gybet etmek meyyit olduu halde etini yemektir dey buyurulmutur. Kaal Allh tel Azze ve el "Ve la yateb ba'dukm ba'dan e yahibb ehadkm en ye'kle lahme ahhi mey ten fekerihtimuhu" ve hadis-i erifde dah vrid olmutur. Gybet itmek cfe-i hmr yimek gibidir, bu yet-i kerime ve hads-i erfeyi mlhaza idb mazhar- gybet olub ekl-i cfe ve duhl-i nra mstahak olma ve eer hasenat var ise mutbe i't olunub yo ise ann seyyitn yklenmeyi tefekkr idb ana gre hareket eylemek gerektir. Gybet hakknda olan kabyh kaati oktur. Bu mikdr icmlice tahrirden ukal hissemend olmas mukarrerdir. Hemen hkkma lzm olan oldur ki meclis-i haslarn bu makuule nemmmlardan ve gybet edicilerden mberr idb ancak vakit olduka tevrih-i selef ve hikyt- kudem ve menkib-i' evliya ekbir-i amm'-eref ile aram bah- hatr olub bu makuule menhiyt- lazim'l-ictinbdan ar ve perhizkr olalar.

** *

p.

DOKUZUNCU

BLM

BB-I

TASI'

ZEAMET VE TMAR HALLERN ANLATIR

Osmanl devletinde dzenine ihtimam, olunacak maddelerin biri de zeamet ve timar halleridir. Onun da verilmesi hususunda ok zen gerekir. "Boalan yerleri lyna verip vezirzamlar kendi adamlarna okluk zeamet vermeyip timar ile yetinmek gerektir" diye yazmlar. Verildii halde hasis ve baya tannan adama verilmemek uygundur zira seferde ok grlmtr ki rnein bir zeamet ve timar'a mutasarrf olan kimsenin gelirine baklsa enaz drt ve belki be alt kese ake veyahut be yz veya yedi sekiz yz kuru olur. Byle adamlar sefer olunca halince hizmetkr gtrmek lzm iken hemen bal bana yalnzca gider gelir. Szn ksas zeamet ve timar' sefer urunda har ve sarf etmez. Kendi dah miskin klna girip bir ie yaramaz. okluk koltuk altndadrlar. lnecek yerden ve sava dou ve vurumadan kaarlar. Drt be kese ake zeamete mlik adamlarn br adam ile harbe gitmesi ne ynden baklsa yerinde deildir. Bu gibi adamlar yola getirilip ve belki cezalandrlarak veyahut sefere beraber gtrlmeyp kendilerinden yarar ve igrr verebilecei kadar silhl ve zrhl asker alnmak daha iyi olur. Bu zeamet ve timar gazi ve yarar adamlar iindir. Bunlarn nasl verilecei kanununda aklanmtr. Eski kanuna uymak gerektir. Ancak alay beyleri baz kl umarlarn rktr diye biriktirip bilinmeyen isme berat verip rnn yemeyi adet etmilerdir, isteyen meydana ksa verilmitir deye engel olurlar. Boalan umarlar da arz akesi namile ykleneceinden ok ake alp br ie yaramaz adama verirler. Bu gibi boalan umarlar at kullanr cesaretli nl, yrekli yiitlere verilmek zere kesin emirler verilmesi gerektir.

DERBEYN-I KEYFYYET-I AHVL-I ZEAMET VE TMR Ve devlet- aliyyede nizmna ihtimam olunacak mevaddn biri dah zeamet ve tmr ahvlidir. Ann dah tevcihi hususunda gaayet tekayyd lzmdr. Vaki1 olan mahllt mstehakkna tevcih idb vezr-i zamlar kend tevabiine okluk zeamet virrryb timar ile kanaat itmek gerekdir dey yazmlar. Verildii halde hisset ve denat ile mruf deme verilmemee muhta zra esn-y seferde ou grlmdr ki faraza br kimesne br zeamete ve timra mutasarrf haslna baklsa ekall drt ve belki be alt kese ake veyahud be yz veya yedi sekiz yz kuru olur. Byle demler sefer iktiz ettikde hlince hizmetkr gtrmek lzm iken heman bal bana yalnzca gider gelr, Hsl zeamet ve timn uur-i seferde hare ve sarfetmez. Ve kend dahi miskin suretine girb bir ie yaramaz. Ve ekser himayededirler. Mahall-i ktal harb- cenk ve darb'dan firar derler. Drt be kese ake zeamete mlik demler bir dem le sefer vermek bir veh ile yerinde deildir. Bu makuule demler le'dp ve belki tecrm veyahud esn-y seferde me'an gtrlmeyb kendilerinden yarar ve krgzr tehamml mikdarnca cebel alnmak dah evl grnr. Ve bu zeamet ve timar gazi ve yarar ademler ndr. Tevciht hususunda kanuniyeti musarrahdr. Kanun-i kadme riyet lzmdr. Ancak alaybeiler baz kl umarlar rkdr dey birikdirp mehul isme berat idp mahsln ekl'etmeyi det itmilerdir. Tlib zuhur etse verilmidir dey men' iderler. Ve rnahll olan umarlar dah arz akesi namyle hadden efzn ake alub bir ie yaramaz deme verirler. Bu makuule mahll olan tmarlar at kullanur cierdr ve nmdar dlver yiitlere verilmek zre tenbih-i ekde mh-

ZEAMET VE TMUR HALLER

AHVL- ZEAMET VE TMR

117

Birka klc biriktirmemee nem vermek ve yapanlar bundan kandrmak lzmdr. Zira banda derman yok korkuluk gibi adamlara verildiinden ou seferlerde ie ve gce ve hizmete yarar timarl askeri azdr. okluk iki bin aka timar biriktirmilerdir. Belki kendi azadsz klelerine ve ad bilinmeyen kimseler zerine berat etmilerdir. Alaybeyleri veyahud timarl iinde klelikten azad edilmi kimseler vardr. Alaybeyleri yardm ile yiyim yeri edinmilerdir. Ad sepet umardr. Ve sepet tmar diye seferlerde ve kale ve metrislerde it vurup sepet getirene derler. Bunlar ise o hizmet de bulunmazlar. Ve hem beratlar da sepet iinde sakldr. Bu gibileri yoklamaya ok nem vermek gerekli olmutur. Zira bir vakitte beratnda geliri ok yazlm baz timar ve zeamet sahipleri tmar ve zeametlerimizin yazs ok ve elimize geen azdr diye gya rklerini ayrp ve beratlarndan drerek yazlm gelirlerini azaltmlardr. Sonra drm olduklar hisseleri isteyen meydana kp tevcih olunduu zaman indirdikleri gelirleri yine kendilerinin topladklar anlalmtr. Ayrca bunlar sefer ve o hizmeti de yapmazlar. Yine braktklarna ve indirdiklerine piman olup "Klcmza ve zeamet ve umarmzn toplamna dahildir ve eski birikintisidir" diye iddia edp geri alr. Byle byle marifetleri grlmtr. Bu gibiler pek oktur. Aratrlsa belki nefer ve bedel dolaysyla yararlanlaca phesizdir. Amma byk emeklere muhtatr. Silhl ve zrhl asker bedeli ve arada elde edilen gelirler konusunda da alaybeylerinin gizledikleri ve ilgisiz davrandklar bellidir. Bu defa silhl ve zrhl asker bedelinin tahsilinin alaybeylerinin kendilerinden istenmesinin ferman buyurulduu tam isabet olmutur. Allahn yardm ile hazinenin oalaca umulabilir. Zeamet ve Timar hallerinde rtbe sahibi ileri gelenler gerei gibi ihtimam etmediklerinden bozulmu olup dzeltmee muhta olmutur. Gemi sultanlar bunca kale ve memleketleri zeamet ve timar sahipleriyle feth ettikleri ve zeamet ve timar sahipleri mkemmel iken din dmanlar ile her nerede karlarlarsa yz aklklar kazandklarn eski tarihiler yazmlardr.

tadr. Ve bir ka klc birikdirmemek zre ihtimam ve tahvf lzmdr. Zira bana derman yok heyyl makuulesi demlere verildiinden ekser seferlerde ie ve gce ve hizmete yarar timrlu askeri ndirdir. Ve ekser iki bin ake tmar birikdirmilerdir. Belki kend azadsz klelerine ve mehul l-isim kimesneler zerine berat itmilerdir. Alaybeiler veyahut timrlu iinde atiyk kimesneler vardr. Alaybeileri ineti ile me'kel idinmilerdir. Ad sepet umardr. Ve sepet timar tbir olunan seferlerde ve kal'a ve metrislerde it rp sepet getrene derler. Bunlar ise o hizmetde bulunmazlar. Ve hem beratlar dah sepet iinde mahfuzdur. Bu makuuleler ele girmee azm tekayyde hacet olmutur. Zr bir vakitde baz yazusi ok timr ve zeamet sahipleri timr ve zeametimiz yazusi kesr ve haslmz kalldir dey gya rklerini ifraz ve beratlarndan tenzil ve yazularn taklil eylemiler idi. Badehu tenzilleri olan hisselere tlib zuhur idb tevcih olunduu gibi meer tenzillerini yine kendiler zabt iderler imi. Sefer ve hizmet dah yok. Yine fera ve tenzillerine peman olub klcmza ve zeamet ve tmarmzn icmallisi ve kadmi birikindsidr dey iddia idp aldlar. Byle byle san'atlar grlmdr. Bu makuuleler kati okdur. Tecesss olunsa belki nefer ve bedel takribi ile intifa' mukarrerdir. Emm himem-i azme mhtacdr. Ve cebel bedeli ve mabeyn mahsl hususunda dah alaybeilerin ketm ve adem-i tekayyd zahirdir. Bu defa cebel bedelinin tahsili alaybeilerin kendilere tefviz olunmak ferman buyurulduu isbet-i mahz olmudur. Biavnihi tel vfir sa'yi mr melhuzdur. Ve zeamet ve timr ahvlinde eshb- tevchat- kudem gerei gibi ihtimam etmediklerinden muhtel olub tashihe muhta olmutur. Seltn-i selef ise bunca kl'a ve memleketleri zuam ve erbb- timr ile feth' eyledikleri ve zuam ve erbb- timr mkemmel iken a'd-y din ile her kande mukabil oldular ise yz aklklar vaki' olduun mverrihini selef yazmlardr.

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYH L-VZER V'EL-MER

Ancak o zeamet ve tmarlar ekbir ve ayan ve teki dirliklere mutasarrf olanlar, ou azadsz kleleri zerine veyahut birer var olmayan isme berat eyleyip be alt timara mutasarrf adam vardr diye halk arasnda mehur ve azdan aza dolamaktadr. Bu gibilerin ou ad var kendi yoktur ve adam olan da zrh ve silh yerine aba ve kebe giydirip Padiah sefer anca bir iki bin ake harlk verip ve bir semerli beygire bindirip sefere gnderirler. Zeamet ve timar bu yolla yamalanm ve ayak altnda kalm olmakla gerek din dmanna ve gerek Anadolu yakasnda grlen ekiyaya ve Rumelinde haydut keferesinin yaylmasna yol aarlar. Bunlarn da dzeltilmesine himmet olunmak gereklidir. Lkin sepetlerde olan timarlar yalnz yoklanmak ile meydana kmaz. Bin on bir tarihinde Yemii Hasan Paa zamannda ve sonra bin yirmi iki tarihinde Nasuh Paa asrnda zeamet ve timarlar sepetlerden karlarak ve mustahakkna verilip datlmak zere padiah emri kp Hasan Paa dahi stanbul tarafndan tevcih eylemiler. .Dzeltilmesi mmkn olmam. Nasuh Paa'da Rumelinde vaki olan Zeamet ve Timar sahiplerini Edirne'ye getirip yoklama yerinde hizmetkr ve kleler de beratlar ile mevcut bulunup yoklanmlar. Bir timar meydana gelmemi lkin her eyletin valisine ve her sancan beylerbeyine ferman olunsa ve beylerbeyiler de mahallinde kimseye hakszlk ve adaletsizlik eylememek artiyle gerei gibi tefti ve inceden inceye aratrma ile yoklasalar her eylet ve sancaklarda sakin olan eski ocak erleri olup askerolu olanlar bellidir. Baka adlara yazl yabanc ve hizmetkr ve kleleri zerinde olup aalar zapt ettikleri zeamet ve timarlar da gn gibi belli olur. O gibilerin Timarnn hak sahiplerine datlmas ve verilmesi ynnden ferman karlm olduu halde oul babasna ve karde kardeine sahip kmaz. Koa koa gelip bu gibi timarn birine bir ka adam yapp bu zeamet ve timar "yabanc hizmetkr ve kleler zerindedir" diye talep ve iddia ederler. Bir timar saklanmak mmkn olmayp ve beylerbeyiler de bir tirnar ehil olmayana vermek edemezler deye anlalr.

Ancak ol zeamet ve timarlar ekbir ve ayan ve ir dirliklere mutasarrf olanlar ekser azadsz kleleri zerine veyahud birer ism-i bcisme berat eyleyb be alt timara mutasarrf dem vardr dey beyn'en-as mehur ve mtevatirdir. Bu makuulelerin ekseri mevcd l-isim ve mdm l-cisim olub ve demsi olanlar dah cebe ve ceven yerine aba ve kebe giydirb sefer-i hmyn vki' oldukda bir iki bin ake harlk virb ve bir semerl bargir'e bindirb sefere gnderirler. Zeamet ve timar bu tarikle yama ve payiml olmala gerek dman- dne ve gerek Anadolu canibinde zuhur eden ekiyaya ve Rumelinde haydud keferesine istilya bais-i frce olur. Bunlarn dah tashhine himmet olunmak elzem-i levazmdandr. Lkin sepetlerde olan timarlar yalnz yoklanmak ile zuhura gelmez. Bin on bir tarihinde Yemii Hasan Paa zamannda ve badehu bin yirmi iki tarihinde Nasuh Paa asrnda zeamet ve timarlar sepetlerden ihra ve mstehakkne tevcih ve tevzi olunmak zre hatt- hmyun sdr olub Hasan Paa dah sitne-i saadet tarafndan tevch eylemiler. Tashihi zuhura gelmemi. Ve Nasuh Paa dahi Rumelinde vki' olan zuam ve erbb- timr mahruse-i Edirneye getirtb mahll-i yoklamada hizmetkr ve kleler dah beratlar ile mevcd bulunub yoklanmlar. Bir timar zuhura gelmemi. Lkin her eyletin valisine ve her sancan beylerbeisine ferman olunsa ve belerbeler dah mahallinde kimesneye gadir ve teadd eylememek artiyle gerei gibi tefti ve tefahhus ile yoklasalar her eylet ve sancaklarda sakin olan kadm ocak erleri olub sipahzde olanlara zahir ve malmdur. Ve el esamesiyle olan ecnebi ve hizmetkr ve kleleri zerinde olub aalar zapteyledikleri zeamet ve timarlar dah gnden yn ve malm olur. Ol makuulelerin timr erbb- istihkaka tevzi' ve tevcihi babnda ferman sdr olduu oul babasna ve karnda, karndana sahip kmaz. Ve lgar ile gelp bu makuule timrn birine bir ka dem yapub bu zeamet ve timar ecnebi hizmetkr ve kleler zerindedir dey talep ve iddia ederler. Bir timr saklanmak mmkin olmayub ve belerbeiler dah bir timr naehle vermek edemezler dey fehm olunur. Ve selefde

I2O

ZEAMET VE TMUR HALLER

AHVL- ZEAMET VE TMR

121

Eski adamlardan akl banda uza grenler de bu yn salam fikir ve isabetli dnceye yakn grp karar vermi olduklarn yazmlar. Szn ksas, bu zeamet ve tmar dzeltilmesi hallerinde ok alp gayret olunmas her yn ile din ve devlete yarar. Yce Tanr dzeltilmesini myesser edip kolay yol ile dzen ve her ide Osmanl devletine intizam ihsan eyleye. Bu Osmanl imparatorluunun nimetleri iinde yzdmz iin devli olduumuz ballk ve doruluu i edinip ceza gnnde sorumlu olmamak ve azarlanmamaklmz iin gcmz yettiince bildirmekten ve anlatmaktan hi korkmayarak ve Sultann deerli varlnn kyamete kadar Osmanl hanedannn lkesinde taht ereflendirmesi ve melek yaradll zatnn buyruk makamnn ss olmas dualarn her zaman dilimizden drmeyiz. Yce Tanr, devletinin mutlular bahesini, gzel tedbirler sprgesiyle, hainlerin taarruz rpnden ar klsn ve temizlesin. A M I N.

gelen ukal-y drbin dah bu vehi re'y rezn ve fikri isabet karn grb karardde eylediklerin yazmlar. Hasl bu zeamet ve timr tashihi ahvlinde ziyde sa'y ve ikdam olunmas her vehile sezvar- din devlettir. Hazret-i br azze anuh tashihini myesser idb eshel vech ile nizm ve her emirde devlet-i aliyyeye intizm ihsan eyleye. Bu devlet-i aliyyenin gark-i nimetleri olduumuza binen memur olduumuz sadkat ve istikameti kr idb ruz-i cezada mes'ul ve muateb olmamaklk in l kadert-tka 'lm ve ifadede kat'an teha etmeyb ve gevher-i vcd-i behbd-i sultan kyam- kyametedek prye bah-i serr-i eref masr-i mlk-i l-i Osmaniyeyi ve zt- melekiy s-sftlar zver-i mesned-i fermnrni olmak daavt her br medd- ser shan- cerde-i evrdmzdr. Rabbl-mtel kabule karn edb hadkats-sed-y devletlerin rb-i hsn-i tedbr ile har hesi taarruz-i hiynetkrndan pak ve tathr eyliye. M N

* * *

EK:I

ZE YL-

EVVEL

EK : I
Zulm iin sonradan konmu kt uydurmalar (Bid'at) yazya dkp deftere geirmekten ekinmek gerektir. Zira yeni uydurmalar (Bid'at) iki trldr. Birisine, gzel (Hasene) derler. Tanr diledike mucidi rahmetle anlr. Birisine de kt uydurmalar (Seyyie) derler. Onun da ortaya karan olduka o bid'at (kt uydurma) ilenir. Bid'ati icra eden (ktl yapan) ile bunu icat eden kimse, "bu kt gelenei filn adam ortaya atmtr" diye alayp ah edenlerin bedduasndan kurtulamaz. Zira yce Tanr "kendisi iin hidyet yolu beliren kimse Peygamberden ayrlr ve inananlarn yolundan baka bir yola giderse biz onu gittii yola brakrz ve cehenneme yollarz. Cehennem ne kt yerdir" buyurmutur. Peygamberimiz (S.A.S.) ise "her kim ki bir iyi det ortaya kara, elbet o iyi deti karan iin, o iyi deti yapan kimsenin sevab vardr kyamete dek bundan faydalanr. Her kim ki bir kt det ortaya koya, elbet zerine bu detin gnah vardr kyametedein srer" buyurmutur. Sonu olarak byk yetin anlamna gre ulu Peygamberin yolundan uzaklaann ve onlara muhalefet edenin sonu cehennemdir.

ZEYL-I

EVVEL

Ve muhaddest- zulmiyye ve bid'at- seyyieyi kaleme getrb deftere kay'd olunmakdan itinb dah lzmdr. Zra bid'at iki drldr. Birisine hasene derler, ilmaallah mucidi rahmet ile yd olunur. Ve birisine dah bid'at-i seyyie derler. Ann dah muhdisi mdmeki ol bid'at ilenur. Bid'ati icra eden ile mucidi olan kimesne bu bid'ate filn dem bis olmutur dey h enn ile bedduadan hals olamaz. Zira kaal Allh azze ve el: "Ve men ykk'r-resle min ba'di ma tebeyyene leh'l-hd ve yettebi' gayre sebl'l-m'minine nvellihi ma tevell ve nuslhi cehenneme ve saaet masr" ve kaale Reslullahi (S.A.S.) "Men senne snneten feleh ecrha ve ecr men amile biha il yevm'il-kymeti ve men senne snneten seyyieten fealeyhi vizrha ve vizr men amile biha il yevm'il-kyamet". Man-y hads-i erif her kimesne ki bir snnet-i hasene ihdas eyliye pes ol kimesne in snnetin ileyen kimesnenin ecri vardr. Yevm-i kymetedek me'cr olur. Ve herkim ki bir snnet-i seyyie ihdas eyliye pes ann zerine ol snnetin gnh vardr kyamete dein srer. Ve hsl- mazmun- yet-i kerme Resl-i Ekremin tark-i meslkelerinden mbadet ve anlara muhalefet idenin akbeti cehennemdir.

EK: II
iki klc biriktirmemek gereklidir. Geri baz rk kllar vardr. Zaruret yznden bir ka biriktirilip verilir. Lkin bu gibiler pek azdr. Kanunda ne ekilde hareket edilecei pazldr ve aktr eski kanunu yrtmek en uygunudur. Ancak alaybeyleri yarar ve yiit, doru ve yardmedici ve cesur adamlar olmaldr. Boalan timarlar at kullanr ve yrekli yiitlere verilmek zere sk tenbih yaplsa uygun olur. Zira bana derman yok heyula gibi adamlara verildiinden bir ok seferlerde ie ve hizmete yarar timarlar askeri pek az bulunur ve okluk iki bin ake bir ka kl timar bildiri d rktr diye biriktirip ismi bilinmeyen kimseler zerine veyahud kendi klelerine birka berat edp yine alaybeyleri veyahud timarl iinde azadl kleler vardr. Alaybeyi yardm ile yiyim yeri yapmlardr. Bu timarlar ellerine geirip hakszlk ederler. Bunlar da aratrlp bulunmaldr. Bavezir olanlara zeamet ve timarn kanununu da bilmek en nemli gereklerdendir. Osmanl devletinde olan zeamet ve tmar ynl kl olarak deerlendirilmitir. Genellikle lkede zeamet yirmi bin ake olup en aa yirmi bin ve daha ok olabilir. Yirmi bin akesi kl; daha az hisse saylr. Rumelinde olan Timarlar iki trldr. Biri alt bin ake biri bin ake. Mesel Rumelinde olan beylerbeyiler be bin dokuz yz doksan akeye varnca boalan timarlar kendileri tevcih edip kendi nianlariyle berat verirler. Alt bin ake olunca beylerbeyiler kendi beratlariyle vermeyip berat verilmesi iin yaz yazarak stanbul'a gnderirler. Anadolu, Cezayir ve Kbrs eyletlerinde kl timar be bin ve iki bin akedir. Drt bin dokuz yz doksan dokuz

ZEYL-

SN

Ve iki klc biriktirmemek gereklidir. Geri baz rk kllar vardr. Bizzarure bir ka birikdirilb verilir. Lkin nevdir makuulesidir. Kanunsi mukayyed ve musarrahtr. Kanun-i kadme mrat olunmak evldr. Ancak alay beleri yarar ve eci' ve mstakm ve efi' dilver adamlar olmaludur. Ve mahlule vaki' olan timr at kullanur ve cierdr yiitlere verilmek zre mekked tenbih olunsa mnasibdir. Zira bana derman yok heyula makuulesi demlere virildiinden ekser seferlerde ie ve hizmete yarar timarlar askeri ndirdir ve ekser iki ve bin ake bir ka kl timar hlf- inha rktr dey birikdirb isim-i mehul kimesneler zerine veyahud kend klelerine bir ka berat edb yine alaybeiler veyahud timrlu iinde atk kimesneler vardr. Alaybei ineti ile me'ekel edinmilerdir. Zabt rapt idp gadr ederler bunlarn dah tedariki grlmeldr. Ve vezirzam olanlara zeamet ve timarn kanununu dah bilmek lzime-i mhimmedendir. Memlik-i mahrusede olan zeamet ve timr vech zre kl itibr olunmutur. Umuman memlikde zeamet yirmi bin ake olub taht-i radde yirmi bin ve dah ziyde kayd olmu olcak. Yirmi bin akesin kl ve maadas hisse itibar olunur. Rumelinde olan timarlar iki nev' zerindedir. Biri alt bin ake ve biri bin ake mesel Rumelinde olan belerbeiler be bin dokuz yz doksan dokuz akeye varnca mahll olan timarlar kendiler tevcih edb taraflarndan kend nianlariyle berat virirler. Alt bin ake olcak belerbeiler kendi beratlariyle vermeyb tezkire idb berat in asitane-i saadete gnderir. Anadolu ve Cezayir ve Kbrs eyaletlerinde kl timr be bin ve iki bin akedir. Drt bin dokuz yz doksan

128 DEVLET

ADAMLARINA TLER NESYH L-VZER V'EL-MER 129

akeye varnca beylerbeyleri tevcih edip taraflarndan nian ile berat verirler. Be bin ake olunca berat vermeyip yukarda iaret olunduu zere berat getirtmek zere stanbul'a tezkere yazp gnderirler. Basra, Diyarbekir, Erzurum, am, Halep, Badat ve ehrizor eyaletleri Rumeli eyaletleri gibidir. Karaman, Mara, ve Sivas beylerbeyleri beratlariyle iki bin dokuz yz doksan dokuz akeye verir. bin ake olunca tezkire yazp devlet merkezine gnderir. Eer timar olan azledilmi deil de ilk defa timar verilen kimse ise berat vermeyip tezkere verir. Zira kanun ilk defa timar alann beratnn stanbul'dan verilmesini ngrr. Asker ocuklarnn da babalarnn ilk ve son beratlarn stanbul'a gtrp ilk timar sahibi olma beratn devlet merkezinden almalar kanun gereidir. Kimi zaman dou ve bat taraflarna seferler yapldnda beylerbeyleri yerlerinde bulunmayp hareket zere olduklarndan beylerbeyleri tarafindan berat olan timarlar stanbul'dan ve Bakomutanlar tarafndan tevcih olunup defterhaneden tezkere verilip berat olur. Bildirilen ekil zere beylerbeyleri tarafindan berat olan umarlardan maadasn stanbul'dan talip olan ulufeliye veya elinde Timar'a istihkak olan istihkak sahibi kimseye verilip emir ile tevcih olunup baz stanbul'da tezkere yaplp berat olur ve baz ilk verilen emri beylerbeyine gnderip ondan tezkere geri devlet merkezine gelip berat olur. Beylerbeyleri kendi beratlariyle verdikleri umarlara ktipler arasnda (Tezkeresiz) derler kendi beratlariyle vermeyip tezkere verip devlet merkezine gnderip sunduklar umarlara tezkere verirler. Rumeli vilyetlerinin tezkereli timar tayin olunduu zere alt bin ake ve kllar er bin akedir. Asker ocuklarna genellikle er bin ake verilir. Anadolu vilyetlerinin sipahizadelerine ikier bin ake verilir. Eer Rumeli ve Anadolu vilyetlerinde olan timarlar icmal defterinde yeterin altnda tezkerelerde ziyade olsa tezkereler blnerek verilmek kanun deildir. Tezkereli timar heman kl gibidir bozulmaz.

dokuz akeye varnca belerbeiler tevcih edb taraflarndan nian ile berat virirler. Be bin ake olcak berat vermeyb blda iaret olunduu zre tezkire verb ol tezkire gelb berat olur. Basra ve Diyarbekir ve Erzurum ve am ve Haleb ve Badad ve ehr-i zor eyletleri Rumeli eyletleri gibidir. Karaman ve Mera ve Sivas belerbeileri beratlariyle iki bin dokuz yz doksan dokuz akay verir. bin aka olucak tezkire edb der-i devlete gnderir. Ve eer timar alan mazl olmayub ibtid emriyle tmara dahil olsa berat vermeyb tezkire verir. Zira kanun ibtid beratn sitneden itmektir. Ve sipahzadeler dah babasnn ibtid ve intiha beratlarn sitne-i saadete getrb ibtid beratn der-i devletten karmak kanundur. Baz zaman cnib-i ark ve garbe seferler vaki' oldukda belerbeiler meknlarnda bulunmayb hareket zre olduklarndan belerbeiler tarafndan berat olan timarlar sitne-i Sadetden ve serdarlar tarafndan tevcih olunub defterhaneden tezkire verilub berat olur. Vech-i meruh zre belerbeiler tarafindan berat olan umarlardan ma'dasn sitne-i Sadetden talib olan ulufelya veya elinde timre istihkak olan ehl-i mstahaka verilub emr iletevch olunub baz sitne-i sadetde tezkire yaplub berat olur. Ve baz evvel verilen emri belerbeiye gnderb andan tezkire giru der-i devlete gelb berat olur. Belerbeiler kend beratlariyle verdikleri timrlara kttb istilhnda tezkiresiz derler kend beratlariyle vermeyb tezkere verub der-i devlete gnderb arzeyledikleri timrlara tezkire verirler. Rumeli vilyetlerinin tezkirel tmar tayin olunduu zre alt bin ake ve kllar er bin akedir. Sipahi zadelerine umumen er bin ake verilr. Ve Anadolu vilyetlerinin sipahizadelerine ikier bin ake verilr. Ve eer Rumeli ve Anadolu vilyetlerinde olan timarlar defter-i icmalde taht- radde tezkirelerde ziyde olsa tezkireler parelenb verilmek kanun deildir. Tezkerel timar heman

130

EK : II

ZEYL EVVEL

Ne miktar ziydesi varsa hisse yolu ile tevcih olunur. Amma kalemler ayrlmaz hisse btn btn verilir. Kmelinde olan tmarlar icmal defterinde yeterin altnda yazlan tezkirelerden eksik olsa bin akesi kl geri kalan hisselidir. Anadolu vilyetinde olan timarlar dahi icmalde tezkerelerden eksik olsa ikier bin akesi kl geri kalan hisse olur. Kmelinde olan timarlar icmal defterinde yeterin altnda yazlan binden ve Anadoluda olan timarlar ikier binden eksik olsa hepsi kl olur. Kmelinde bir sipahinin beratnda istihkak binden Anadoluda ise iki binden eksik olsa oullarna timar verilmek kanuna aykrdr. Bu gibi beratlarn yeri byk himmet gsterenlerin hakk olan berattr. Zira Kmelinde sipahizadeleri binden Anadolu sipahizadeleri iki binden eksik olmaz. Eer Rumeli, eer Anadolu da bir sipahi eksiksiz bir iki yz ake timara mutasarrf iken lse Rumeli ise eksiksiz bin ake Anadoluya eksiksiz iki bin verilir. O takdirde bin ve iki binden eksik istihkak olmaz. Bu gibilerin balang ve son beratlarna baklsa bunlarn byk yararlklar gsterenlerin yerleri olduu anlalr. Kendi askerini gndermek ve nbetlee sefere gitmek zere mlk timarlar vardr. Onlar teki timarlar gibi deildir. Bin olur daha ok olur. Onlarn beratlar eksiksiz saylmaz. O gibi mlk umarlardan defterde bir timar bin ake yazp o umardan birisi yz akeye mutasarrf olsa beratnda o bin akeden yz ake hisse karlmaz. Yine olduu gibi bin ake yazlr. Yz ake hisseye mutasarrf olduunun beratnda aklanmas yeter. Onun gibi Tmarlara mutasarrf olanlar ldklerinde teki timarlar gibi iki nefer oullarna ikier bin ake verilmez. ki daha ziyade ka nefer oullar varsa hepsine bir berat ile eit olarak verilir. Elinde emir olan ve azl edilmie veya noksan ve ykseltmek iin verilmez. Evld mnkariz oldukta devlet iin tutulur. Veyahud Padiah emriyle Timarlar gibi sefere gitmek zre bir mstahakkna tevcih olunup sair timar gibi olur.

kl gibidir bozulmaz. Ne mikdar ziydesi var ise hisse tariki ile tevcih olunur. Emm aklm ayrlmaz hisse cmleden verilr ve Kmelinde olan timarlar defter-i icmalde taht-i radde tezkirelerden eksik olsa bin akesi kl maadas hisseludur. Ve Anadolu vilyetinde olan tmrlar dahi icmalde tezkerelerden eksik olsa ikier bin akesi kl madas hisse olur. Ve Rum ilinde olan Timarlar defter-i icmalde taht-i radde binden ve Anadoluda olan Timarlar ikier binden eksik olsa cmlesi kl olur. Kmelinde bir sipahinin bertnda istihkak binden Anadoluda ise iki binden eksik olsa oullarna Timar verilmek hilf- kanundur. Ol berat mahall-i himmet bertdr. Zr Kmelinde sipahizadeleri binden Anadolu sipahizadeleri iki binden eksik olmaz eer Rumeli ve eer Anadoluda bir sipahi ber vech-i tekmil bir iki yz ake tmara mutasarrf iken fevt olsa Rumeli ise ber vech-i tekml bin ake Anadoluya ber vech-i tekmil iki bin verilr. Ol takdirce bin ve iki binden eksik istihkak olmaz. Bu asllarn iptida ve intiha beratlarna dahi olunsa mahall-i himmet idii zahirdir. Ve cebelsun edirmek ve benevbet emek zre mlk timarlar vardr. Anlar ir timar gibi deildir. Bin olur dah ziyde olur. Anlarn beratlar ber vech-i tekmil yazlmaz. Ol asl mlk umarlardan defterde bir timar bin ake yazub ol timrdan birisi yz akeye mutasarrf olsa beratnda ol bin akeden yz ake hisse ekilmez yine ayn ile bin ake yazlur. Yz aka hisseye mutasarrf olduu bertnda erh verildii hemen kifayet eder. Ve ann gibi timrlara mutasarrf olanlar fevt oldukda ir timarlar gibi iki nefer oullarna ikier bin ake verilmez, iki dah ziyde ka nefer oullar var ise cmlesine bir berat ile alesseviyye verilr. Eli emirl ve mzle veya noksan ve terakki in verilmez. Ve evld mnkariz oldukda mr in zaptolunur. Veyahud emr-i erf ile timarlar gibi sefer emek zre bir mstehakkna tevch olunub ir timar gibi olur.

132

DEVLET ADAMLARINA TLER

NESYlH L-VZER V'EL-MER

'33

Bunun gibi mlk dinarlar sahipleri, bakasna feragat eylemek ve zerine baka timar ve ilveler eklemek kanuna uygun deildir. Ziyade ve noksan kabul eylemez. Amma mutasarrf olanlar kendi istekleriyle bundan sonra kendilerine geim yolu olmamak zere oullarna eit olarak feragat ederlerse verilmek olur. Bu gibi timarlar kz evlda verilmez. O umarlarn sahibi sefere varmamakla timarlar alnmaz. Yanllkla bakasna verildii zaman geri kendisinde braklr. rnn dahi alm olsalar geri sahibine red olunur. Ancak sefere gelmedii senenin mahsul devlete alnr. Onun gibi mlk timarlara mutasarrf olanlar lp oullar kalmasa beratla kardelerine eit olarak verilir. Amma bir cins malikne de vardr ki mutasarrf olanlar onun karlnda sefere gitmezler zrhl asker de gndermezler. O eit malikne teki kanunla verilen mallar gibidir. Oula kza intikal eder. Asker gndermek zere defterde yazl olan mlk timar ortaklarndan biri "mlktr" diye hissesini satmaa yetkisi yoktur. Satsa da mterinin elinden alnp eskisi gibi mlk sahibine teslim olunur. Mlk sahipleri toptan mnkariz olduk tan sonra hakik mlk hkmnde olduu iin bu timar devlet hazinesine gider. Sultann isteine bal olup yeniden bir kimseye verilirse olur.
SON

Ve bunun gibi mlk timarlar eshab- hara feragat eylemek ve zerine gayri timar ve zamme ilhak eylemek kanun deildir. Ziyde ve noksan kabul eylemez. Emm mutasarrf olanlar ihtiyarlariyle min ba'd kendilerine dirlik olmamak zre oullarna alesseviyye feragat ederler ise verilmek caizdir. Bu makuule timarlar kz evlda verilmez. Ve ol timrlarn sahibi sefere varmamala timarlar alnmaz. Sehv ile hara verildii suretle ger kendye ibka olunur. Nesnesin dah alm olsalar ger eshbma reddolunur. Ancak sefere gelmedii senenin mahsl taraf- mrden ahz olunur. Ve ann gibi mlk timarlara mutasarrf olanlar fevt olup oullar kalmasa bberat karndalarna alesseviye verilr. Emm bir cins malikne dah vardr ki: mutasarrf olanlar ol mukabelede sefer emezler ve cebel dah gndermezler. Ol asl malikne ir emlk-i er'iye gibidir. Oula ve kza intikal eder. Cebel edirmek zre defterde mukayyed olan mlk timar reksndan biri mlkdr dey hissesin satmaa ruhsat yokdur. Satsa dah mterinin elinden alnub kemkn mlk sahibine redd teslim olunur. Eshb- mlk bilklliye mnkariz olduktan sonra mlk-i sahh hkmnde olmala beytlmle rci' olur. Re'y-i Sultaniye mufavvez olub yeniden bir kimesneye temlk ederlerse tecviz olunmudur. _SON