ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

Derya SMER* zet Alevi ve Bektai olarak tanmlanan insanlarn birbirlerini Alevi-Bektai kltrnn oluumunda farkl grmedikleri nemli unsur Mira sylemidir. Bu birliktelikten yola kan alma, iki toplumun zihinlerinde asrlardr oluturduklar imgede Mira olaynn Alevi ve Bektai toplumuna yansmasn, Alevilerin Cem, Bektailerin ise Ayn-l-cem eklinde dile getirmeyi setikleri inanlarnn retisindeki yolun birlii anlayndan aklamay semitir. Aralarnda usl bakmndan ok az farklarn olduu; varlmak istenen yerin ise her iki retide de hep ayn olduu gzlemlenmitir: Cann lmeden evvel lp Hakkn birliinin bilincine ulaabilmesi. Alevi ve Bektailerin yrttkleri usllerin Ehlibeytten kaldna inanlr. Bu bakmdan, Alevi ve Bektai toplumunda Ehlibeytten kaldna inanlan on iki hizmete, erkna deinilmeden, giri blmnde Trklerin slamiyet, Ehlibeyt ve yaknlar arasnda oluturduu ban akla kavuturulmas gerekliydi. Nitekim Alevilik ve Bektailik kavramlar erevesindeki genel balam, ortak bir yola yani Hakk, Muhammed, Alinin birliinde, Ehlibeytin yolunda ulalmak istenen kltrn kkl inancn, slam anlay ierisinde sergilemektedir. Baz kesimlerin, aralarnda byk bir fark olduunu gstermesi eklinde oluturduklar algnn veya fikrin dnda bu makale, iki retinin ortak paydasnda btnletirdii, asrlardr Mira sylemi zerinden imgeledii Cem anlayndaki temsilleri, tasavvufi anlatm ve anlamlandrmalarnn aralnda Hakkn birlik bilinci ilkesiyle aklamaya almtr. Makalede bu durumu akla kavuturmaya ve irdelemeye alrken Snni retinin Mira sylemi ile Alevi-Bektai retisinin Mira sylemi arasndaki farklardan yola klm, zellikle Alevi-Bektai Mira syleminden imgelenen Cem ve Hakkn birlik bilinci anlaynn akla kavuturulmas adna bu birlikteliin amac iinde alma boyunca Alevi ve Bektailer iin yerleri doldurulamaz ngrlen ozanlarn deyileri devam ettirilen retinin temsil alanlarn yaratma biimleri ve aktarm asndan anlamlandrmalar esnasnda dile getirilmitir. Anahtar Kelimeler: Eski Trk Dini, Kinat, Diyalektik Bilgi, Ztlar lemi, Tasavvuf, Mira Sylemi, Birlik Bilinci, Cem, Hakk-Muhammed-Ali, Ehlibeyt, On ki mam Anlay, Alevilik, Bektailik
* Ar. Gr., Gazi niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blm, deryasmr@gmail.com

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

57

Derya SMER

ALEVI-BEKTASHI ASCENSION DISCOURSE CONSCIOUSNESS OF HAKK'S UNITY IN SYMBOLIC REPRESENTATIONS OF CEM

Abstract The most important factor on which people who are defined as Alevi and Bektashi do not see each other different during the constitution of Alevi-Bektashi culture is Ascension. Ascension discourse is one of the most important glues that sticks Alevi-Bektashi community together in their distinctive culture. Set out of this togetherness, this study attempts to explain the reflection of Ascension onto Alevi and Bektashi community in the image that two communities created in their minds for centuries by the comprehension of unity of the road in doctrine by which the Alevis prefere to express as Cem and Bektash is as Ayn-l-cem. Each doctrines have too little differences in terms of procedure and it is observed that the final destination in both doctrines are always the same: Can (life, human life) has to reach the consciousness of Hakk's (God) unity by dying before death. It is believed that Alevi-Bektashi methods on Cem worship descended from Ehlibeyt. In this regard, it was necessary to clarify the bond formed by Turks between Islam, Ehlibeyt and their relatives in the introduction before refering the twelve services and rules within Cem worship. Thus, the general context around Alevi-Bektashi concepts exhibites the deep-rooted belief of the culture in Islamic understanding. This culture tried to reach a common road which is the unity of Hakk, Muhammad and Ali, the Ehlibeyt's way. Indeed, the general context besides the perception or the opinion formed by some sectors as if there is a big difference amongst, this article aims to reflect the representations of Cem understanding which were imagined by two doctrines integrating Ascension discourse on common denominator by means of sufist expressions and meanings of Alevi-Bektashi belief [ for centuries. While trying to explore and to disclose this situation, the article sets out of the differences on Ascension discourse between Sunnite doctrine and Alevi-Bektashi doctrine and meanings within the consciousness of Hakk's unity are given by poets within the purpose of this togetherness is drawn throughout the study. Keywords: Old Turkish Religion, Cosmos, Dialectical Information, Cosmos of Opposites, Sufism, Mirac (Ascension) Discourse , Unity Consciousness, Cem, Hakk-Muhammed-Ali, Ehlibeyt, Understanding of Twelve Imams, Alevism, Bektashism Giri Trklerin din olarak slamiyeti semeleri doal ve kolay bir srete gereklememitir. Tarihi verilere gre, Trklerin boylar halinde Mslman olmalar sekizinci yzyldan onuncu yzyln sonuna kadar ileyen bir sretir. Bu durumun sebeplerini ekonomik ve toplumsal koullarda oaltabileceimiz gibi en genel anlamda, Arap ve Trk ordular arasnda geen savalar nemli bir krlma noktas olarak gsterilir. Emevilerin, Trklere savatan sonra dahi uygulamaktan kanmad yaptrmlar, Trklerin toplum yapsna, yaam tarzna

58

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

baskc ve zorlayc gelmi, uyguladklar siyaset ile mdahaleler, Trkleri Emeviler genelinde Araplardan ve slamiyetten uzak tutmutur. Srekli bir ekilde Trklerin Araplar ile iletiimi, Hz. merin hilafet dneminde yaanmtr. Bu dnemde Arap ordular ile Trkler arasnda iddetli savalar gereklemitir. Mslman ordular Ceyhun nehrinin tesine geememi, bu durum Muaviye zamanna kadar srmtr (Sofuolu, lhan, 1997: 79). Muaviye dneminde Trk topluluklarna ynelik aknlar yeniden baladnda 705 ylna kadar devam eden savalar sonunda Buhara, Semerkand gibi nemli Trk yerleim birimleri Araplarn eline gemitir (Sofuolu, lhan, 1997: 80). Trk beldelerini ele geirmek iin yaplan kanl baskn ve savalar sonunda Muaviye bakanlndaki slamiyete Trkler scak bakmam, zellikle Muaviyenin Arap rklna dayal Trkleri slamlatrma siyaseti, Trkistan halkna hi cazip gelmemitir. 705-715 yllarnda Emevi halifesi Velid bin Abdlmelikin Horasan valiliine atad Kuteybe bin Mslim, Maveraunnehirin tamamn zapt etmi, Trkistan halkn oluk ocuk demeden kltan geirmitir. Yaanlan bu ve buna benzer olaylar, Trk halknda, Emevi saltanatna kar derin bir nefret uyandrmtr (Altnok, 2001: 205; Sofuolu, lhan, 1997: 80). Trklerin Emevi saltanatna kar duyduu nefret ve boyun ememe gelenei, Ehlibeyt tarafndan da yaanmtr. Irak Kerbelada, Hz. Hseyinin Muaviyenin olu Yezid tarafndan verilen emir ile 681 ylnda ehit edilmesi bu nefreti ve Emevilerden farkl slam anlay zelliklerini Trkler ve Ehlibeyt beraberliinde gn yzne karmtr. Horasan blgesindeki halkn Emevi zlmn ve Emevi anlayndaki slamiyeti onaylamamas, Ehlibeyt taraftarlarn, Irak blgesinden Horasan blgesine ynlendirmeye yardmc olmu ve evlilikler yoluyla da bu iki halkn kaynamasn salamtr. Bu blgelerde yaamaya balayan Ehlibeyt yaknlar, Trkler ile kz alp vermiler, Emevilerden farkl olarak dedeleri Hz. Muhammed ve Hz. Alinin at yolda hilafetin salanmas adna gerek slamn ve Kurann zn, halka aklamaya almlardr. Krlmalarn balad anlay ile Ehlibeytin kar durduu hilafet yerine saltanat anlaynn Muaviye zelinde Emeviler ile ban, Ali Bula u ekilde belirtmektedir:
Hz. Ali Peygamberin saf geleneini srdryordu: (1) Sivil bir toplum; (2) siyasal iktidarn seimle ibana gelmesi ve (3) eitliki blm. Muaviye, slamn siyasal ve sosyal tarihinde hatta kltrnde ok nemli bir krlma meydana getirdi. Birincisi kurumlam bir devlet kard ortaya. Bunu da byk lde Bizanstan dn ald. Seimi devre d brakt Merkezi ve otoriter bir siyasal modele yneldi. Muhalefet hakkna kar kt. Bylece, hilafetin yerine saltanat ikame etmi oldu. Byk tepkiler geldi... O gne kadar resmi din gr yoktu. nsanlar dini grlerinde zgrd. Devlet bu yorumlar karsnda taraf deildi. Muaviye, resmi din grne dayanarak, iktidarna dini (kutsal / tartlmaz) bir meruiyet kazandrmaya alt. Devlet ynetimi bylece teokratiklemeye, gcn, kaynan ve otoritesini Allahtan almaya balad. Oysa, ynetici, dorusu yanl ile insandr. Dorular desteklenir yanllar dzeltilir (akt. Gven, 1994: 244).

Emevilerin yukardaki slam ve ynetim anlayna ynelik mcadelenin takipisi Hz. Hseyinin ardndan, Abdullah bin Zbeyr ve ondan sonra mam Zeyd olmutur.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

59

Derya SMER

mam Zeydden zlme kar direni anlayn devralan bir dier Ehlibeyt yakn ise mam Zeydin olu mam Yahyadr. Emevi iktidarna kar mam Zeyd gibi bakaldrmas mam Yahyann da zerine kuvvet gnderilerek, dedesi Hz. Hseyin ve babas gibi ldrlmesinin yolunu amtr. Hz. Hseyinin kesilen ba gibi mam Yahyann da ba kesilerek ldrlr. mamn kesilen ba ama gnderilmi, 743 ylnda bedeninin geri kalan da halka ibret olmas amacyla Czcandaki meydana aslmtr. Yaananlar Trkler ile Ehlibeyt yaknlarnn daha da kaynamasna n ayak olmutur. zellikle,
Bu olaydan sonra Emevi zulmnden iyice bunalan Hz. Peygamberin dier akrabalar da kurtuluu Trkistana ve Trklerin yanna gmekte buldular. Hz. Peygamberin evlatlarnn haksz yere Emevilerce ldrlm olmas bu krmda arta kalanlarnn da perian bir vaziyette g ederek aralarna snmalar Trklerin Ehlibeyte muhabbetini daha da kuvvetlendirmitir. nk Trkler, Emevilerin Arap rklna dayal siyasal slamclna kar Ehlibeytin sevgi ve hogrye dayanan iman prensiplerini seviyorlar ve benimsiyorlard (Antnok, 2001: 207).

Yaanan olaylarn ardndan, Hz. Muhammedin amca soyundan gelen Abbasoullar, Trk Ebu Mslimi Emevilere kar propaganda yapmak iin Trklerin arasna yollamtr. Ebu Mslimin babas Horasanl Esed, Ehlibeyt taraftar olduu iin Emeviler tarafndan Ebu Mslim yandayken ehit edilmi, annesinin gzlerine de mil ekilmitir. Emevi saltanatna kar zelinde bu nefreti yaayan Ebu Mslim ile 17 Mays 747de parolalar giydikleri siyah elbiseler olan Ehlibeyt taraftar Trkler, Ebu Mslimin etrafnda rgtlenmiler ve bu topluluk tarafndan gerekletirilen isyanlarla Emevi hanedan ortadan kaldrlmtr (Altnok, 2001: 208). Ehlibeyt ve Trkler arasnda teden beri var olan iyi ilikiler, mam Ali Rzann sekizinci mam olarak benimsenmesi ve veliaht tayiniyle doruk noktasna ulamtr. Bu iki topluluu dikkatle izleyen Abbasi halifeleri, Ehlibeytten mam Nakiyi de -Ali Naki olarak bilinen onuncu mam- Samarraya getirtirler ve ounluu Trk asker ve komutanlardan oluan blgeye yerletirirler. mamlar, Kurann Trke anlamn, Hz. Peygamberin snnetini, slamn temel prensiplerini sade bir dille Trklere anlatmlardr. Sevgi ve saygya dayal bu birliktelik sonucu, Trkler on birinci mam Hasana Asker (bizden) eklinde hitap etmilerdir (Altnok, 2001: 210). Horasan blgesindeki Trkler din esaslarn Ehlibeytin eitlik, hogr ve muhabbete dayal yorumundan almlar, Peygamberin nderliinde, Hz. Ali ve evlatlarnn slam anlayn benimseyip kabul etmilerdir. Bu gelimeler neticesinde Trkler eski dinleri amanizmden oba oba, oymak oymak slamiyete gemitir. zellikle bilineni, 960 ylnda Karahanl Trk Hakan Saltuk Bura Hann himayesinde 200 adrlk bir Trkmen kitlesinin toplu olarak Mslman olmasdr. Altnoka gre, Trk kavimleri arasnda, Trkmenlerin ilk Mslman olan topluluk olmas, Ouz szcnn zaman iinde Trkmen (2001: 210) olarak anlmasnn sebebini de tekil eder . slamlama srecini Ehlibeyt imamlarnn nclnde devam ettiren Trklerin bir blm, Semerkanda bal Matrid kasabasnda yetimi Trk bir aileye mensup mam Ebu Maturidinin akli bilgileri ile yine bir Trk aileye mensup olan Ehlibeytten mam Azam Ebu Hanifenin fkhn benimsemitir. Bu ekolden ve soydan gelen Ahmed Yesevide Hz. Ali ve Ehlibeytten yana olmutur. Tercihini Hz. Ali ve Ehlibeytten

60

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

yana yapan ve Trkistan tasavvuf okulunda yetien Ahmed Yesevinin Vahdet-i Vcuda dayal tasavvuf anlay (Altnok, 2001: 211), yetitirdii Trkler arasnda benimsenmi ve Yesevi dergh dneminin nemli byk eitim kurumlar arasnda yer almtr. Bu kurumun ndan feyz alan Hac Bekta Veli Horasandan 13. yzylda, Anadoluya gelmi, Ehlibeytin yolunu halka Trke anlatm, yetitirdii renciler araclyla da retinin yaam tarz, geni halk kitlelerine aktarlm ve gnmze kadar varlk alann yaatmtr. Ehlibeyt olarak anlan Ali, Fatma, Hasan ve Hseyini iine alan Hz. Muhammedin yaknlar, Alevi olsun Snni olsun Mslmanlarn byk ounluu tarafndan sevilir ve saylr. Fakat bunlara Alevi denilmez. Alevilik, sadece Aliyi ve Ehl-i Beyti sevmeyi deil, bunun yannda belli inanlarn tmne sahip olmay ve Alevilik kurallarna uymay kapsar. Bu anlamdaki Alevilik belirtileri, Hz. Muhammedin hayatnda balamtr (Yaman, 2004: 55). Sonrasnda zulmler karsnda doru olan slam anlay adna, byk mcadeleler eliinde, Trkler ve Ehlibeyt yaknlar tarafndan srdrlmtr. Alevilerin slam iindeki yeri dini slam, kitab Kuran, Allaha kul, Muhammede mmet, Hz. Aliye talip, Ehl-i Beytin yolunu sren, yani Kuran ve slam Hz. Ali gibi anlayan ve On ki mamlar gibi bu inanc, srdrenlerdir (Sayg, 2007: 109). Bektailik de Hac Bekta Velinin Anadoluda retiyi yayd yapy esas alr. Bu inan sistemindeki erknlar benimseyerek tarikata katlanlara, Hac Bekta Velinin Bekta lakabndan esinlenerek Bektai ad verilmitir. Bektai de Alevi de eline -yurduna- , diline -lisanna- ve beline -soyuna- sahip olma felsefesini benimsemi bir biimde yol ve erkn sren kimse demektir (Sayg, 2007: 117). Alevilik ve Bektailik kltr ve inan yapsn, topluma dil zerinden aktarm, kltr yapsnda oluturduu temel inanlarn On ki mamn temsil ettii anlaya dayandrmtr. Alevi ve Bektailerin On iki mamlar, 1- mam Ali, 2- mam Hasan, 3- mam Hseyin, 4- mam Zeynelabidin, 5- mam Muhammed Bakr, 6- mam Cafer-i Sadk, 7- mam Musa Kzm, 8- mam Ali Rza, 9- mam Muhammed Taki, 10- mam Ali Naki, 11- mam Hasan Askeri, 12- mam Mehdidir. Alevi inan nderleri olan Alevi dedeleri genellikle soylarnn yedinci mam Musa Kzm ile sekizinci mam Ali Rzadan geldiine inanmaktadrlar. Anadoludaki seyitler yani Alevi Dedeleri Hz. Alinin Kerbelada katledilen olu mam Hseyinin hayatta kalan olu mam Zeynel Abidinin soyundan geldiklerine inanmlardr. Bu duruma etken zellikle ellerindeki ecereleri ve Emeviler dneminin bask ve zulmnden kaan Peygamber soyunun ve taraftarlarnn, Horasan blgesi - Kuzeydou ran, Kuzey Afganistan ve Gney Trkmenistan iine alan, douda Ceyhun rmana dayanan, Maverannehir yani Seyhun (Siriderya) ve Ceyhun (Amuderya) nehirleri aras ile Azerbaycan blgesine g etmesi ve bu blgelerde Trkler arasnda kalarak kz alp vermeleri sonucunda gelien Trklemeleridir (Saltk, 2010: 190). Zamanla Horasan blgesinden, Mool basks nedeniyle, Anadoluya snan baz Trk boylar, Ehlibeyt yolunun anlayn beraberlerinde getirmilerdir. Ehlibeyte olan sevgi ve ballklarn unutmayan Trkmen halkn bir blm zellikle soy olarak seyitlik anlayn devam ettirmitir. Bektai rgtlenme yapsndan farkl olarak Alevi dedelik kurumunun soya tabi olan yaps, Trklerin Orta Asyadaki eski kltr kalplarn koruduklar amanist gelenekle bir

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

61

Derya SMER

takm zdelikler barndrmaktadr. Burada alma zelinde belirtilmesi gereken iki husustan biri aman olmak iin seyitlik gibi soyun belirleyici olduu ve Anadoluya gelmeden nce Trklerin eski kltr ve inan yaplar erevesinde anlamakta zorlanmadklar aman ve slami yoldaki tasavvufi paralanma ile Mira anlaydr. nana ve yaanlm deneyimlere gre aman olacak birey kk yalarda belli olmaktadr. ine kapank, az konuan, olgun bir davran zellii sergileyen aman aday kendi halinde srekli bir tefekkr hali yaarcasna dncelidir. Ac ile en st noktaya varan paralanmay, vcudu ve bilinci ile idrak eden aman vcudu ve bilinci ile lmeden evvel lerek aman olma evrimini tamamlar ve insanlk durumundan, ruhlar lemine geebilecek kapasiteye erer. Oradan ald Tanrsal bilgiler ile halk aydnlatr, yol gsterir (Korkmaz, 2009: 14). Horasan blgesinde Trklere yol gsteren mam Cafer Sadkn Ahdinde de ile ile lmeden evvel lmek mevcuttur. Bu anlay erevesindeki slamn tasavvufi anlayna bal kalan Trkler aman yaradl tasarmndaki paralanmada, yani lmeden dirilme tasarmnda, her aman gibi tasavvufi ya da mistik paralanma anlamnda bu deneyime aydnlanmaya inanmaktadr:
Tasavvufi paralanma ile aman ruha temizlenmitir; bedeni glenmi, daha iyi grme, iitme yetisi kazanmtr: Ten gznn yannda can gz de alm, srra ermitir. Ik olmayan n aydnlyla grd iin bakalarnn gremedii grnmeyen gizil nesnellii grmeye balamtr. Bu tasarm lmeden evvel lme ya da yaarken dirilme tasarmdr Tasavvufi paralanmadan kan aman, rehberiyle eitimine devam eder; ge kmay ve yerin altna inmeyi renir. amann ge ya da yeraltna yapt yolculuk aslnda kendi bedeninde yapt yolculuktur (Korkmaz, 2009: 19-20-21). (Vurgular, yani italik yazm biimi yazara aittir).

Yukardaki alntda belirtildii gibi amann bedeninde yaad tasavvufi paralanma da ulalmak istenen ama, doann Tanrdan nasl tredii ve doada Tanrnn nasl grleceidir (Korkmaz, 2009: 27). Bu bakmdan aman ge ya da yeraltna yolculuklar yapar ve evresindekilerden farkl olarak can gz ile bedeninde yapt yolculuk srasnda eitli enstrmanlarn ritmi ve dans yardmyla bedeninin ve bilincinin enerji boyutu, paralanmay yaamam insanlardan farkl bir biimde deiir ve Tanrsal srra bu esnada anlk erer. Anlay slami tasavvuf yolunda devam ettirilir. Can, grnen ile yetinmez; grnende grnmeyeni arar; btn abas ze yneliktir (Korkmaz, 2009: 39). Tasavvuf kltrnde amann yukardaki deneyimi u ekilde formle edilmektedir:
ten gz-gnl gz bilgilenme srecinin iki kanal olarak alglanr: Doal ve kendiliinden bir srete asl olan ten gzyle grmedir. ncelenen nesne ten gznden yitip matematik formllere dntnde, yani hilii oluturma hi durumuna geldiinde diyalektik bilgiden yoksun olanlar hii gremedii iin maddenin yok olduunu sanr. Gnl gz ya da dnce gzn ilevli klanlar bu sany ykar ve zahirin/sonucun kartna dnm olarak alglanan ve hi/batn olarak tanmlanan gizil nesnellii dncede grne tarlar; yani dncede grmeye balarlar (Korkmaz, 2009: 44). (talik yazm ekli yazara aittir).

Diyalektik bilgi ve ztlar alemi srecini zellikle lmeden evvel lmek ve Mira sylemi ncesi belirtmek gereklidir. Tasavvufi inana gre kinat ve iinde bulunan varlklar

62

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

-zellikle insan- Tanrnn diyalektik formlnden yani ztlarn birlemesinden evrimini ve oluumunu gerekletirmi ve grnr klnmtr. nsann yaradl itibariyle beden olarak hem hayvani duygular olan nefsi, hem de gnlnde Rahmani kanaldan gelen yani Tanrsal ze dayal bu ikilikleri tadna inanlr. kilikten birlie asl amaca ulamada bu bakmdan her cann lmeden evvel lmesi, yani bedenini yitirmeden Tanrsal bilgiye vkf olabilme anlay, Eski Trk inanlar ile slamiyetin zn Ehlibeyt yaknlarndan dinleyenler iin yabanc gelmemitir. Ahmet Yesevi Rahmani kanaldan gelen Tanrsal bilgiyi bytmek, olgun insan olmak ve bu dngy tamamlayabilmek adna derghnda ile ekmi, onun tasavvuf okulunda yetien Hac Bekta Veli ve Horasan Erenleri de bu kanaldan beslenmi ve insanlara yol gstermilerdir. Maddi yapsal rgsnde ilahi evrensellie ve Alevi-Bektai kltrne balanan bu anlay, bugn Hacbekta ilesinde adna ilehane denilen Arafat dandaki yer ile yine Hac Bekta Veli mzesinde bulunan ile odas gibi meknlara yansmaktadr. Bu yaplar bile kendi bana Alevilik ve Bektailiin mekn-zaman ve iletiimsel rgtlenme biimleri ile incelenebilecek bir dier aratrma konusu olabilir; fakat biz burada son bir inan unsurunun Trklere yabanc olmadn bu makale zelinde belirtmeliyiz: Mira. amanlarn tanrsal bilgiye vakf olabilmelerinin uzun ve etrefilli yolunu salayan paralanma, yani tasavvuftaki lmeden evvel lme anlaynda, seyahat ya da Alevi ve Bektailerin genellikle seyahat yerine gnmzde seyran olarak belirttikleri hali, amanlar slamiyet ncesi dokuz masum arif kz ve delikanl ile gerekletirirdi. Gze arpan hususlar, toplu bir ibadetin yaanyor olmas ile amann yannda bulunanlarn ruhlarnn ve gnahlarnn derecelerine gre muhtelif makamlarda (olah) kaldklar inancdr. Alevilerin Cem ibadeti esnasnda hizmet sahiplerinin dra ekilmesi, daire oluturup semaha kalkmalar, gnlden birbirlerine raz olmalar gibi unsurlardaki benzerlikler yadsnamaz. Bu yolculuk srasnda, amanlarn tasavvurlarna gre gklere Tanr huzuruna, giden yolda birok durak vardr. Yakut amanlar bu duraklara olah, Altay amanlar puudak demektedir. aman, ayin srasnda gklere karken bu duraklarn her birinde zel ilahiler syler (nan, 2000: 102). Bu ilahilerin hi biri yazl deildir. amann o anki bilincinden kaynan bulmaktadr. aman, kzlar sol yanna, yiitleri sa yanna alp halka tekil eder (nan, 2000: 37). aman bylece dokuz olahu geerek aystlar derghna ular (nan, 2000: 38). Belirtilen unsurlar, Trklerin vkf olduu eski anlaylarnn genelinde Ehlibeyt yaknlarnn anlatt slamn znden ve amacndan ok da farkl deildir. Ama znde iyilii benimsemi yaam anlaynda arif ve masum olanlarn ruhsal bakmdan Mira ile Tanrya ve onun gnllere yerletirdii bilgiye, lmeden evvel lp yaratlan tm insanlar iin evrensel olduuna inanlan birlik bilincine ulaabilme yoludur.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

63

Derya SMER

Alevi-Bektai Mira Sylemi

Allah ak sana ser-tac olsun Her nefes paye-i mira olsun Hedefin ok alevli lt olsun Prof. Dr. Ali Nihat TARLAN

slam dncesi iinde Alevilik-Snnilik eklinde oluan inan akmlar arasnda gr ayrlklar dile getirilir. Bu kurumlardan birincisinin gelitirdii dnce akm; genellikle, tasavvuf tur. slam felsefesinin yasal dayana ise Snniliktir (Eybolu, 1989: 19). Alevilik, slam dinini, tasavvufi anlayla, Snni inancn dnda yorumlamtr. Kmil ve erdemli insan yaratmay amalayan retide korkuyu ap sevgi ile Tanrya ynelmek ile insann znde Tanry gren anlay vardr. Yaradan ile yaratlan ikilisinden varln birliine ulamay slam dinini z ile alglayan ve tm bunlar Krklar Ceminden ydigar slamiyet iinde gelitiren bir inan yaps vardr (Sayg, 2007: 110). Alevi ve Bektai retisinin inanlar, Mirata ad geen Krklarn Hz. Alinin Pirliinde Hz. Muhammed ile gerekletirdikleri muhabbetten kaynan bulur. Bu anlay alan ve yayanlar ise: Hoca Ahmed Yesevi, Hac Bekta Veli, eyh Safi gibi ilk Trk tasavvuf ulularndan oluan Horasan Erenleri ve Rum (Anadolu) Erenleridir. Bu kiilerden sonra Abdal Musa Sultan, Seyyid Ali Sultan, Kaygusuz Sultan, Kul Himmet, Hatayi, Pir Sultan, Kul Veli ve Muhiddin Abdal gibi ayn zamanda Trk edebiyats olan bu veliler Trk kabilelerine kendi dillerinde bu inan aktarmlardr (Yaman, 2004:176). Balkanlara da gtrlen retide talandrlan ve anlamlandrlan Mira, Alevi ve Bektailer asndan Snni retinin Mira anlamlandrmalar ya da sylemlerinden farkldr. Miran nasl olduu hususunda Snni bilginler arasnda farkl fikir ayrlklar ve sylemler yer almaktadr. Bu farkllklarn banda Hz. Muhammedin ruhen mi yoksa bedenen mi Miraa kt gibi farkllklar temel sorunlar ve sorular oluturmaktadr. AleviBektai kltrnce oluturulan Mira imgesi ise ruhen Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Krklar adyla anlan insanlarn toplu muhabbetinde Miran gerekletiidir. Sylemler arasndaki farkllar belirginletirmek amacyla Snni limlerin kaynaklarnca derlenmi Mira iin genel rivayetleri, Osmanl Halknn Geleneksel slam Anlay ve Kaynaklar adl eserde, Marmara lahiyat Fakltesi retim yesi Hatice Kelpetin Arpagutan (2001) u ekilde aktarabiliriz: Bu sylemlerden yazl kaytlara geen ilki, Hz. Peygamberin Kbede yalnz ibadet halindeyken Ebu Cehil isimli ahsn yanna gelip, etrafnda yardmclarnn olmas gerektiini sylemek suretiyle onunla alay ettii ynndeki sylemdir. Kbede duyduklarna zlen Hz. Muhammed Hz. Alinin kz kardei mmhaninin evine gider ve bandan geenleri anlatr, mmhanide onu teselli eder. mmhaninin evinde yats namazndan sonra uyku ile uyanklk arasndayken Mira hadisesi gerekleir. Bir baka sylemde geen ise Hz. Muahmmedin Kbenin Harem-i erif inde veya Hatiminde yatarken Miraca ktdr

64

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

(2001: 177) Son aktarmda ise Allah btn meleklere ve gk ehline yaptklar ileri brakmalarn emreder. Cebraili de Hz. Muhammedin yanna gnderir. Hz. Muhammed, zmrt leende zemzem suyu ile abdest alr, nurdan bir pelerin ve kemer kuanr, bana kavuk konulur, gs melekler tarafndan yarlr, maddi ve manevi kirlerden arndrlr. Cebrail onu Mekke dna gtrr Burak zerinde ya da Cebrailin kanadnda gkyzne doru yolculua kar Ge ykselii melekler tarafndan kullanlan ve her basama deiik cevherden yaplm, nitelikteki bir merdivenle olur Cemal-i ilahi ile merref olur (2001: 178). Hakknda slam limlerine gre gerek anlatm bulunmayan Mirala ilgili mevzulardan bir ksm ise yledir: Hz. Muhammedin gsnn melekler tarafndan yarld, iinin zemzemle ykand, iman ile hikmetin bir kap ile gsne boaltld; Mirata Hz. Muhammedin peygamberlere namaz kldrd; Allah grmesi; Ara nalnla kmas; Arta nalnlarn karmak istediinde karma diye bir ses iitmesi; Cebrailin onu Sidretl Mntehaya brakmas ve Allah Tel ile arasnda yaydan daha az mesafe kalmas; Kabrini nur olarak grmesi; Yedinci semada iken Cebrailin Dur ya Muhammed rabbin namaz klyor demesi; Cebrailin ayrlmasyla birlikte Hz. Muhammede yalnzlk hissi gelmesi ve semalarn zerinden Ebu Bekiri grr gibi olmas; Gk kaplarnn birbiri ardna almas, arn, levhin, kalemin Sidretl Mntehann maddi biimlerinde tantlmas (2001: 180181). Alevi ve Bektailer tarafndan Mira syleminin kaynan oluturan bilgiler ise Buyruk adl eserden kaynan bulur. Aleviler arasnda mam Cafer Buyruu ya da ksa adyla Buyruk olarak anlan kitap, Alevi yaam biiminin ilkelerini iermesi ve genelde iirsel retiye, geleneksel uygulamaya dayanan Aleviliin, dz sz ile yazlm sayl kaynaklarndan biri olarak klavuz niteliindedir. Yirmi be yln bu eseri anlamaya ve hazrlamaya adayan Prof. Dr. Fuat Bozkurt Buyrukun (2006) ierik bakmndan nemli olduunu ve Ahmet Yesevinin Fakr-namesi ile benzerlikler tadn belirtir. Miran szck ve tasavvufi anlamlarn aklamaya alan Bozkurta gre, Mira szck olarak merdiven anlamnda olup, Hz. Muhammedin Tanr katna kn imgelemektedir. nana gre Hz. Muhammed, Tanr ile grmek zere 619 ylnn Recep aynn 27. gn ruhen ge kmtr. Tasavvuf felsefesine gre, Tanrya duyulan byk sevgi insan bu dzeye ulatrabilir (Bozkurt, 2006: 13). Hz. Muhammedin sabah erken saatlerde Miraa gittii ve yoluna bir aslann kt Buyrukta belirtilir. Aslan kkremeye baladnda bir ses Ey Muhammed, yzn aslann azna ver! der (Bozkurt, 2006: 13). Muhammed syleneni yapar ve yz aslann azna verir. Aslan nian alnca sakinleir ve Hz. Muhammed yoluna devam eder. Hz. Muhammed, Miratan dnerken ehirde bir kubbe grr ve yryp onun kapsna varr. erde birileri sohbet ederken, Hz. Muhammed, ieri girmek iin kapy vurur ve Kimsin ne iin geldin? diye ierden bir ses gelir ve Hz. Muhammed ben Peygamberim. An ieri gireyim. Erenlerin gzel yzlerini greyim eklinde karlk verir. erden: Bizim aramza peygamber smaz. Var, peygamberliini mmetine yap denilir (2006: 14).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

65

Derya SMER

Bunun zerine Muhammed kapdan ekilir ve tam gidecei srada Tanrdan bir ses gelir: Ey Muhammed o kapya var buyurulur. Tanrnn buyruuyla Hz. Muhammed, yeniden kapya varp kapy alar ve Hz. Muhammed: Ben peygamberim. An, ieri gireyim, mbarek yzlerinizi greyim der. erden: Bizim aramza peygamber smaz, ayrca bize peygamber gerekli deil denilir. Tanrnn elisi, bu szler zerine tekrar geri dner ve oradan uzaklaaca srada Tanr yeniden buyurur: Ey Muhammed, geri dn. Nereye gidiyorsun? Var, o kapy arala Tanrnn elisi yine o kapya varp, kapnn tokman alar. erden: Kimsin? eklinde yine ses geldiinde: Yoktan var olmu bir yoksul oluyum. Sizi grmeye geldim, ieri girmeme izin var m? eklinde karlk verir ve kap alr. erdekiler: Merhaba, ho gelip uur getirdin; geliin kutlu olsun, ey kaplar aan eklinde karlayarak Hz. Muhammedi ieri arrlar. Krklar o mecliste oturmu, aralarnda muhabbet ediyorlard (2006: 15). Hz. Muhammed: Kutsal kap, hayrlar kaps ald. Bismillahirrahmanirrahim diyerek, nce sa ayan ieri atp o kapdan ieri girdi. eride otuz dokuz inanm can oturuyordu. Muhammed, baknca bunlarn yirmi ikisinin er, on yedisinin bac olduunu grd. Muhammed peygamber geldi diye gaipten bir ses gelir ve Muhammedin ieri girmesi iin inananlar ayaa kalkarlar. Hz. Ali de o meclistedir. Hz. Muhammed, Hz. Alinin yanna oturmu fakat onun Hz. Ali olduunu anlamamtr. Bu kiilerin kimler olduunu merak eden Hz. Muhammed size kim derler? diye sorar. Biz Krklarz yantn alnca Peki, sizin ulunuz kim, knz kim, ben anlayamadm eklinde sorar. Krklar: Bizim ulumuz da uludur. Kmz de uludur. Bizim krkmz birdir, birimiz krktr diye karlk verirler. Hz. Muhammed: Ama biriniz eksik, o birinize ne oldu? eklinde sorduunda, Krklar: O birimiz Selmandr, taraya kt derler ama Selmann da orada yanlarnda olduunu belirtirler (2006: 16). Hz. Muhammed, Krklardan bu durumun nasl olduunu gstermelerini istediinde Hz. Ali kolunu uzatr ve Krklardan biri Destur diyerek Hz. Alinin koluna bak vurur. Hz. Alinin kolundan kan akmaya baladnda, tm Krklarn bileinden kan akar. O anda penceren de bir damla kan girip ortaya akar. Bu kan, tarada bulunan Selmann kolunun kandr. Sonra Krklardan biri Hz. Alinin kolunu balar ve Krklarn tmnn kan durur. O srada Selman- Farisi de gelmi ve bir zm tanesi getirmitir. Krklar bu zm alp Hz. Muhammedin nne koyarlar: Ey yoksullar hizmetkr, bir hizmet et de bu zm tanesini bize paylatr dediklerinde Hz. Muhammed nasl yapaca konusunda dnceye dalar ve o anda Tanr, Cebraile: Sevgilim (Muhammed) zorda kald. Tez yeti, cennetten bir nur tabak al, ilet. O zm bu tabak iinde ezip erbet eylesin. Krklara verip iirsin eklinde buyurur. Krklar birden Hz. Muhammedin nnde nurdan taban belirdiini ve taban gne gibi k verdiini grrler (2006: 17). Hz. Muhammed, iinde ezip erbet eyledii taba Krlarn nne koyduunda, Krklar o erbetten itiler. Tm ilk yaratltaki gibi sarho oldular. Oturduklar yerden ayaa kalktlar. Bir kez Ya Allah diyerek el ele verdiler. ryan bryan semaha girdiler. Muhammed de bunlarla birlikte semaha girdi. Krklarn semah ilahi bir nur iinde srd.

66

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

Semah ederken Hz. Muhammedin bandan mbarek imamesi (sar) dt. mame krk para oldu. Krklarn her biri bir parasn ald. O paray etek yapp kuandlar Hz. Muhammed Krklara pirlerini ve rehberlerini sorduunda, Krklar: Pirimiz ah- Merdan Alidir; kukusuz, tartmasz ve rehberimiz, Cebrail Aleyhisselamdr derler. Bunun zerine Hz. Muhammed, Hz. Alinin orada olduunu anlar, sayg ve sevgi ile eilip, Hz. Aliye yer gsterir. Bu esnada, Hz. Muhammed, Hz. Alinin parmandaki nian- mhr de grr (2006: 18). Mira Syleminin Alevi-Bektai Tasavvufi Anlamlandrmas
Madde karanl akl nuru ile; cehalet karanl ilim nuru ile; nefis karanl marifet nuru ile; gnl karanl ak nuru ile aydnlanr Hac Bekta Veli

Alevi ve Bektai toplumu tarafndan kabul edilen Mira sylemi, Buyruun dile getirdii yukardaki genel sylem erevesinde olumu ve ardndan anlamlandrlmtr. Sylem tektir ama zamanla Mira olaylar zincirindeki anlamlar kiilerin bilin yaplarnn eitlilii gibi tasavvufi yorumlar ile yeniden retilmitir. Snni retinin zerinde birlik kuramad beden ya da ruh ynnden gelien ykselite, asrlardr Alevi ve Bektai retisi Hz. Muhammedin Miran ruhen gerekletirdiini, bu seyran ile Hakkn birlik bilincine ykseldiini, kabul eder. Alevi ve Bektailer iin Miran d anlamdaki sylemi, Buyruktaki gibidir. Miran Buyruun anlatt bir d anlamnn yannda bir de i anlam vardr. Bektai dedebabas Bedri Noyana gre,
Bu anlatnn i anlamda anlatmak istedii udur: Hakikata tmyle ulama yolunda [olan] Hazret-i Muhammed ile Hz. Ali maddi anlamda karlap ruhsal bakmdan birlemiler ve Hakka birlikte, bir ruh [tin] olarak ulamlardr. Baka bir deyile Tanr kendini bilmesi, sevmesi iin Hazret-i Muhammed ve Hazret-i Ali suretlerinde ve kiiliklerinde (ahslarnda) tecelli etmitir ki, onlarn ruhlar birleince, tekrar aranan Zat bulunmu ve Onunla tekrar birleilmi, bir olunmutur (2010: 27).

Hz. Ali ve Hz. Muhammed, varln ezeli ve ebedi cevherinin bilincine birlikte varr ve Hakikate ererler. Bu anlayn izlerini Alevi-Bektai ozanlarnda grrz. Hatta sonraki anlayta onlara gre Tanrdan ilk tecelli eden ey Muhammed ve Alinin nurudur (Sarkaya, 2009: 232233). Hz. dem yaratlmadan nce parlayan nur Muhammed ve Alinindir. Evrimini ve dolamn tamamlayan nur en gzel rneini ikisinde belirginletirir ve Hakkn birliini birleyen kant olan nur, ozanlarn bilincinde ve dilinde yaar:

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

67

Derya SMER

Hakk, Muhammed, Ali bir nurdur Syleyen Muhammed, dinleyen Ali Birisini Hakk bil de birdir Syleyen Muhammed, dinleyen Ali (Pir Sultan Abdal) Daima fikrimde zikrin ya Muhammed ya Ali Gnlmn evinde krn ya Muhammed ya Ali Tanyamaz kendi zn seni yakn bilmeyen lemin ayinesisin Ya Muhammed Ya Ali (Hatayi) Yol iinde yol ararsn Yol Muhammed Alinindir Yetmi iki dil iinde Dil Muhammed Alinindir Syler Pir Sultanm syler Hakkn birliini birler Domu lemlere parlar Nur Muhammed Alinindir (Pir Sultan Abdal) (Yaman, 2004: 76)

Hakk, Muhammed, Ali de nurdur Birini alma sen de bir Onlarn koyduu bir doru yoldur Dant Muhammed byle der Ali (Hatayi) Her sabah her sabah tr kular Allah bir, Muhammed, Ali diyerek Blbller gl iin figane balar Allah Bir, Muhammed, Ali diyerek (Kul Himmet) (Yaman, 2004: 122) Sevdiim Allah Bir, Muhammed, Ali gzel severim eli neylerim Glbang ekilen Bekta Veli Daha senden gayr kulu neylerim (Kul Himmet) (Yaman, 2004: 54) Kudret Kandilinde parlayp duran Muhammed Alinin nurudur vallah Zuhur edip kffar askerin kran Elinde Zlfikar Alidir billah (Virani) (Dedekargnolu, 2008: 26)

Dier ayrmlardan balayarak Noyann yukardaki aklamasn deerlendirdiimizde, Snni Mira sylemi, Krklar, Krklar Meclisi ya da Krklar Meydan ve Hz. Ali hakknda hibir bilgiye yer vermemitir. Ancak yukarda Hatice Kelpetin Arpagu tarafndan belirtilen -Allah grmesi, Cebrailin onu Sidretl Mntehaya brakmas Allah Tel ile arasnda yaydan daha az mesafe kalmas, gk kaplarnn birbiri ardna almas, arn, levhin, kalemin sidretl mntehann maddi biimlerinde tantlmas, Hz. Muhammedin gsnn melekler tarafndan yarlmas, iinin zemzemle ykanmas, iman ile hikmetin bir kap ile gsne boaltlmas, maddi ve manevi kirlerden arndrlmas, nurdan bir pelerin ve kuak kuanmas- aktarmlarndan Alevi-Bektai retisinde yer alan Miran i anlatmlarndaki benzeimlerin bir ksmn gzlemleyebiliriz. Alevi-Bektai tasavvufi yoruma gre varl varlk yapan gizli z Tanrdr ve Tanr btn yaratl kuatmaktadr. Hz. Alinin lim bir nokta idi, cahiller onu oalttlar sz gibi aklamalarn yorumlayan Prof. Dr. Pakize Aytaa gre ah- Velayet, yani Hz. Alinin burada mikrokozmosa gnderme yapt aktr. nk mikro kozmos (insan), makro kozmosun (kinatn) tm srlarn iinde barndrr. Ksaca yukarda naslsa aada da yledir, yani Tanr tm ilmini hem en byk paraya (kinata) hem de en kk paraya (insana) ayn zenle yerletirmitir. Baka bir deyile, Tanrnn ilmi insanda tecelli eder

68

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

(Ayta, 2008: 135). Bu anlaya vkf olamayan, nokta olmasa varln da olamayacan idrak edemez. Hlbuki nokta:
Tm varln vcut bulduu ezeli ve ebedi cevherdir, Tanrnn zat mertebesi, yani yaratltan nceki hiliktir. Orada braklan varln, dncesi bile yoktur; henz evrenler yaratlmam, yani ztlar lemi tezahr etmemitir. Ksaca, Tanrnn kendi iinde, sadece kendini bildii, bir teklik halidir. te Hz. Alinin szn ettii nokta, bu tekliktir. Varlk lemi noktann yani tekliin kendini aa vurmasndan, daha dorusu tezahr etmesinden meydana gelmitir. Noktay oaltan cahil ise, varln fkrd noktay (teklii) deil, noktadan fkran okluu grr; sanki onlarn noktadan bamsz bir vcudu varm gibi! (Ayta, 2008:136). (Koyu renk vurgu makale yazarna aittir).

Diyalektik ba ya da ztlar lemi olarak tanmlanan eyin zndeki teklik, Alevi ve Bektailer arasnda asrlardr dile getirilen Sr kavramdr. Esat Korkmazn bu baa deindii -nceki blmde belirtilmiti- durum burada Mira imgesi ile akla kar. Alevi ve Bektai inancna gre bu srra eriecek cann yolu ac dolu ve meakkatlidir. Her eyi, yolun sonundaki Hakkn birlii uruna, ikraryla gze alp yolundan dnmeyen can srrna ulaabilir; bu yoldaki bilincinden sapan can srra vkf olamaz. Bu uurda cann, belli anlay esaslarn, lmeden evvel lmeyi yaayabilmesi gerekmektedir. Bu anlay belirginletirmek adna, XVII. yzylda yaam, Kul Nesimiden aadaki bilinci aktarmay uygun gryoruz. Kul Nesimi, 1404 tarihinde Badatta derisi yzlerek ldrlen air Seyyid Nesimi ile ayn ad tamtr (Gzel, 1999:407). Trk ozan Kul Nesimi, yukardaki anlay nefesinde u ekilde dile getirmitir: Ger aslm sorarsan ben bir niyazm, Sabr ilmi derler yerden gelirim. Evvel katra idim, imdi Hakk oldum, Artaki kandilden, nurdan gelirim. Ben Kalu Belada buldum izimi, Dndrmedim bir dem Haktan yzm, Ate-i akna yaktm zm, Halil brahimle nardan gelirim. Sual eyler isen benim srrmdan, Cmlemizi var eyledi varndan, Yaratt Muhammed-Ali nurundan, Hak ile hak olan serden gelirim Cebrail ra alr eline, Seyr etmee gider dostun iline, Hayranm akyan dudu diline, Rdvan kap at, ardan gelirim. Teni sual etme, ten kuru tendir, Can ann iinde gevher-i kandr, Bu ilmin deryas bahr-i ummandr, Seri kaleyleyen srdan gelirim. Mansur ile varp dara ekildim, Yusuf la kul olup bile satldm, amda sa ile ge ekildim, Musa ile dahi Trdan gelirim. Mahkemede sual sordu kadlar, Kitaplarn orta yere kodular, Sen bu ilmi kimden aldn dediler, stadmdan aldm, pirden gelirim. Nesimiyim ikrarmla bileyim, Gerek erenlerin kemter kuluyum, Ali bahesinin gonca glym, Mnkir mnafa Haktan gelirim.

(Kul Nesimi) (Gzel, 1999:409).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

69

Derya SMER

Alevi ve Bektailer tarafndan Mirata ad geen Krklar, Pirlerinin ah- Merdan Ali, rehberlerinin Cebrail olduunu belirtmilerdi. Bu anlatdan kan grlere gre Mrid yani aydnlatc Hz. Ali, Pir Hz. Muhammed, Rehber (yolgsterici) Cebraildir. Ancak Krklarn Hz. Muhammedin imamesini alp etek ya da bele baladklar kuak yapmalar, mridlik makamnda Hz. Muhammedi grenleri de oluturmutur. Hz. Muhammedi rehber, Hz. Aliyi Pir olarak anlatan anlayta, Hz. Muhammedin eriat kapsnn sahibi olarak rehberlii, klavuzluu; Hz. Alinin tarikat kapsnn sahibi olarak mridlii kastedilmektedir (Sarkaya, 2009: 235). Pir Sultan Abdala gre de eriat yolunu Hz. Muhammed, tarikat yolunu da Hz. Ali amtr. Pir Sultan, bu yorumu ska tekrar eder: eriat yolunu Muhammed at / Tarikat menzilini Ali seti (Gzel: 1999: 368): Muhammed dinidir bizim dinimiz Tarikat altnda geer yolumuz Cibril-i Emindir hem rehberimiz Biz mminiz mridimiz Alidir (Pir Sultan Abdal) (Yaman, 2004: 175) Ali ile Muhammed kurdu bu yolu Mmine sald tarikat gl Bir ulu derghtr srelim demi Ali ile Muhammedin akna (Pir Sultan Abdal) (Gzel: 1999: 369)

Bektai dedebabas Do. Dr. Bedri Noyana gre, Mirata Hz. Muhammede Cebrailin rehberlik (yolgstericilik) ettii kesindir;
Fakat Cebrail Onu Sidretl-mntehada brakt ve Daha ileri geemem dedi. Bunun aklamas udur. Cebrail akl demektir. Akl ise, maddede, vcutta bulunduundan yine maddeye gre tefekkr edebilir, [yani madde ile ilgili dnce retebilir]. Bu nedenle akl da bir bakma maddidir. Maddi olduu iinde snrldr. te Hazret-i Muhammed seyrann maddi aklnn son snrna dek yapt. Fakat daha ileri gidemedi. Ancak daha ileri gitmek ve Hakikati tmyle kavramak istiyordu. Bunu yapmak amac ile akln brakp ruhunu [tinsel varlna] sarld ve ruh [tin] yolu ile kalp yoluyla, sevgi ve sezgi yolu ile seyrana balad (2010: 27).

Snni slam alimlerince gerek olmad dnlen yukardaki sayfalarda Hatice Kelpetin Arpagu tarafndan belirtilen Hz. Muhammedin Allah grmesi, Cebrailin onu Sidretl Mntehaya brakmas Allah Tel ile arasnda yaydan daha az mesafe kalmas gibi unsurlar, Bektai Noyan tarafndan anlamlandrlr. Noyann aklamas sonucunda karlacak sonu, Noyann yukarda aklad akl ve kalp ikiliini-ztln Buyrukta Hz. Muhammedin yaad ynndeki anlatdr. Mira syleminde Hz. Muhammed aklla Krklarn birliini sorgulam ardndan sevgi ile birlii anda semah ile bulmutu. Hz. Muhammedin birlik bilincine ykselii, belli bir yere kadar akl sayesinde sonrasnda da kalp yolu olan sezgisi ve sevgisi ile gelimitir. Bu bakmlardan Alevi ve Bektailer iin Mira, benlikten vazgeip Hakkn birliine ve bilgisine kavumay, lmeden evvel lerek Hakikate ermeyi, temsil etmektedir. Mirata Hz. Muhammedin dnyevi makamlardan uzak olduunu Yoktan var olmu bir yoksul oluyum cmlesi aklar. Bu dnce silsilesi ve yaam tarz Alevi ve Bektailer iin

70

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

bilinlerinde asrlardr fakir kavramnda temsil bulur. Alevi ve Bektailiin Miraa ynelik tasavvufi bak Snni retiden farkldr. Nitekim Hz. Muhammedin ykseliini salayan bu yolu tutan btn canlarnda Hakkn birlik bilincine ykseliinin gerekleebilecei, Bedri Noyan tarafndan u ekilde belirtilir:
Mira keyfiyeti [olay], kendi dereceleri ile oranl olarak, ariflere, kmillere de myesserdir [vergili, yaplabilinendir]. Ama bunun gerekleme oran, onlarn Hakikat biliminde edindikleri kazanmlara baldr. Maddi-manevi btn bilimlerden de ama, byle Tanrsal seyran yapabilme kudretini kazanabilmemizdir. Bu da insann varln ve yokluunu ayn zamanda bilebilmekle ve btn zerrelerin kendi olduunu grp her eyi, yani btn varl o gzle grmekle olanakldr. Baka bir szle kendi kendimizi her bir zerre olarak ve her bir zerrenin kendi bilgisi ve gryle grmekle mmkndr. te lmeden nce lmek budur (2010: 2728).

Bektailik-Alevilik, Tanry sevmenin gerei olarak onun kullarn sevmek inancn benimsemitir (Smer, 2000: 145). Ancak burada unutulmamas gereken nemli hususu Hac Bekta Veli vurgulam: dem suretinde olan herkes, dem deildir, insann deeri yreinin arl kadardr. Yreinin arl Bir olmak olan bu bilincin Mira sylencesindeki yeri Bizim ulumuz da uludur. Kmz de uludur. Bizim krkmz birdir, birimiz krktr ifadesinde temsil edilir. Krklarn, Selmann yanlarnda olmasa da yanlarnda olduunu belirtmeleri, Hz. Muhammedin phelerini arttrm ve Hz. Muhammed onlardan bu durumu kantlamalarn istemiti. Sadece bir kiinin kolunun kesilmesi ile Krklarn hepsinin kolundan gelen kan, Hz. Muhammedi phelerinden arndrmtr. Gerekli cevaplar bulan Hz. Muhammed, ardndan nurdan gne gibi parldayan bir tabak iinde zm tanesini ezmi ve erbet haline getirmitir. Yaplan bu hizmet sonunda erbetten ienler, Buyruun sylemine gre ilk yaratltaki gibi sarho olurlar. Sarholuk hali, Hz. Muhammedin aklndaki ztlklardan -madde ile ilgili dnce retmesinden kt an- arnmasna yardmc olan ve akln devre d brakan akla sezgisel seyrana dalmasn, vecd halini temsil etmektedir. Burada sr, fakirlik gibi AleviBektai anlayna gre dem kavram devreye girer -bu kavram tasavvufta kademe kademe sadece tek bir deme tekabl etmediinden baka bir makale konusu olarak irdelenebilirse alanda alacak olanlara ve genel olarak insanlarmza katk salayabilir- ve bu anda Mira sylemi, Hz. Muhammedin Krklar ile bir olmasn, el ele verip semaha kalkmasn iaret eder. Alevi ve Bektai inanna gre, sonuta bu sarholuk annda Krklar ile toplu gerekletirilen muhabbet ve semahta Hz. Muhammed Hakkn birlik bilincine kavuur. Alevi-Bektai inanc, tasavvufi yaklamla Tanrnn niteliini Varln Birlii (Vahdet-i Vcud) anlay ile aklar. Tanr-doa-insan birliini benimseyen tasavvufi yaklam, Agh Srr Levendin belirttii gibi evrende ancak bir tek vcudun bulunduuna inanmak ve baka varlklar o vcudun grntlerinden ibaret saymaktr. Hz. Muhammedin krk kii ile bir olup semaha kalkmas vecd haline erimesi, evrende var olan her eyi ve kendisinin de Mutlak Vcudda (Tanr Varlnda) (Yaman, 2004: 349) grme ve gerek mutlulua ulama andr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

71

Derya SMER

Nasip almay Mira olarak niteleyen Bektailere gre nasip alma, [ykselerek] yeni bir yaama dnn balangcdr. Yeni bir yolculuun, kendine [insann kendisine] balayacak bir seferin ilk admdr. Bu yeni douta kii, anasz ve babasz olarak, ikinci kez dnyaya gelmektedir (Noyan, 2010: 46). Hakikate ermeyi dileyen Alevi ve Bektai kltrne sahip birisi iin Mira, insana hizmettir. nk halka hizmet Hakka hizmettir (Sarkaya, 2009: 236). Krklarn Hz. Muhammede syledii Ey yoksullar hizmetkr, bir hizmet et de bu zm tanesini bize paylatr cmlesi hizmet anlaynn Hakk ve insandaki temsilidir. Bu sylem bir sonraki blmde Alevilerin Cem inannn On iki Hizmetinde yerini ve anlamlandrmalarn bulacaktr. u ana kadar yaplan btn yorumlarn Alevi ve Bektai inancndaki anlamlandrmas, ah Hatayinin dilinde (akt.Yaman, 2004: 11) belirir: Muhammed Alinin gittii yola Biz dahi gidelim, yorulmayalm mamlar defterine kaydolalm Bir baka defterde bulunmayalm Sevdiimiz bizim onlar da bilsin nsaf ehli olan insafa gelsin Bir olsun, birlik olsun, dirlik olsun Biz gittiimizden ayrlmayalm

Kaba saba olsun heman yk olsun Artalm gnl evi pak olsun ah Hatayim nefesimiz Hakk olsun Biz nefesimizden ayrlmayalm Mira ile mgelenen Cemin Simgesel Temsillerinde Hakkn Birlik Bilinci
lem kk lem olan insann iinde, insann srr da lem iinde

nceki blmde belirtildii gibi, varln birliine yani Vahdet-i Vcuda inananlara gre, her ey Tanrnn belirmesiydi. te bu hakikati bilmek, bilerek bulmak ve bularak olmak cemdir. nk Hakkal-yakin haline gelmek, topluluk, toplam olmak demektir. Tasavvufta cem, her nesneyi Tanrnn aklann, aa vuruunu bilmek ve mertebe kazanarak, bunu olu haline getirmektir. Bu yzden Ayn-l-cem trenine Nasib alma veya krar verme denilir (Noyan, 2010: 22). Bektailer de Ayn-l-cem olarak geen bu inan, Miraa dayandrlr. Hz. Muhammed ile Hz. Alinin birlikte kemale erdikleri Krklar Meclisinde toplanlar gibi canlarda Ayn yani varln, zn toplu birliinin kefi amacyla toplanrlar. Bu tren, insann Tanrya kavumasn, benliini Onda yok etmesini simgelemekte ve Tanrnn insanda tam tecelli ettiini, insann bu tecelliye mahzar tek varlk olduunu temsil etmektedir (Noyan, 2010: 24). Bektailer Ayn-l-cem yaplan odaya veya salona Meydan Odas ya da ksaca Meydan adn verirler. Oda tavannn Ar, Meydan Odasnn genelinin ise evreni temsil ettiine inanlr (Noyan, 2010: 55). Ayrca meydana; erenler meydan, ibadet meydan, Krklar meydan, Erenler dr- Mansuru yani Hallac Mansurun asld dr aac da denilir (Smer, 2000: 152).

72

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

Aleviler ise gnmzde ibadetlerini, Cem Evlerinde yrtrler (Noyan, 2010: 55). Alevi ve Bektailerin ibadetlerinde cann meydana yani vahdet lemine k esastr (Noyan, 2010: 57). Alevi ve Bektai insanlar iin meydanda on iki hizmet ve on iki erkn vardr (Noyan, 2010: 71). Her iki yapda da yrtlen ibadetlerin amac birdir: Canlarn gnlnn ayn birlik akna ulamas. Dolaysyla meydan kutsaldr:
Buraya giren trplenir, temizlenir, narin bir ruh kazanr. Bu meydan ztlarn badat topluluk yeridir. Riyadan soyunmu, birlik srrna ermilerin yeridir. Burada davalardan geilir, mutlua eriilir. Meydan, birlik lemidir, Hakkn tam meydana gelii ve meydana gelie neden olan nurun gelime mahalidir. Yok olu, yolun ba, dr yeridir. Meydan KUTSAL EVdir. Gayib erenlerin toplant yeri, maher yeridir. Dou alandr. Ezelin balangc, ebedin sonudur. Can alnp can verilen, And alnp t verilen yerdir. dn kabirdir, lmeden len iin ezeli sahne, Alinin istedii tecelli makam, Tanr evi, ilahi ak bahesi, Aklarn cennetidir (Smer, 2000: 152) (byk harfler ile yaplan vurgular Alevi ve Bektai Halifebabas Ali Smere, koyu vurgular ise makale yazarna aittir).

Bektai Mehmet Ali Hilmi Dedebabaya ait olan bir yazma eserde, mam Cafer Sadka atfedilen erknda u szler gemektedir:
Erkn- evliyadr gaflet olunmaya. Her stada ve talibe lazmdr ve gerektir ki zira bu erkn Muhammed Aliden ve erenlerden kald. Her talib yolun bilmek gerek. Evvela tarkn on iki erkn vardr. Ayn-l-cem oldukta bunlar icra olunmaynca erkn tamam olmaz, yiyip iilen helal olmaz. Elbette bunlar bilmek lazmdr (akt. Noyan, 2010: 71).

Yukardaki aklamalar nezdinde Alevi ve Bektailerin yrttkleri usl ve erknn her birinin Ehlibeytten kald inanc gldr. Hz. Ali Cem kurduu zaman bu hizmetlerin her birisini bir evladna vermi, ardndan meydan amtr. Bu anlaya gre, Bektai Mehmet Hilmi Dedebaba on iki erkn ile bunlarn ilk sahiplerini ve hizmetlerini yle belirtir: 1- Tariki: Hz. mam Hasan 2- Ferra: Hz. mam Hseyin 3- Berber: Hz. Muhammed Hanefi 4- Zakir: Hz. Abdus-samed 5- Sofrac: Hz. Abdl-vahid 6- briktar: Hz. Haydar (Hz. Selman- Farisi) 7- Saki: Hz. Tayyib 8- Hadim-i Meydan: (Meydann hizmetkr) Hz. Abd-l-muin 9- Gzc: Hz. Abdl-kerim 10- Pervane: Hz. Abd-ullah 11- erac: Hz. Hadi-i Ekber 12- Bevvap (Kapc): Hz. Abdl-celil Bu listeye gre Selman- Farisi ev halkndan yani Ehlibeytten olmad halde Hz. Alinin onu da Ehlibetten sayd ngrlr (akt. Noyan, 2010: 72). Alevilerin Cem anlaynda on iki hizmetten oluan grev dalm ve anlamlar ise u ekildedir:

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

73

Derya SMER

1- Dede (Pir, Mrid): Hak-Muhammed-Ali yolunun erknn iyi bilen, Cemde on iki hizmeti yrten birinci hizmet sahibidir. 2- Rehber: Dededen sonra en yetkili hizmet sahibidir. Grgs yaplan nasip alanlara yol gsterir. 3- Gzc: Cemde dzeni ve sessizlii salar. 4- erac (Delilci): eran yaklmas (uyarlmas), meydann aydnlatlmas ile grevlidir. 5- Zakir: Deyi, dvaz, miralama, mersiye, nefes syler. Saz alar, semah ynetir. 6- Sprgeci ( Ferra, Fara, Carc): Sembolik olarak meydana her hizmetin bitiminde Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali diyerek car, yani sprge alar, gerekirse rehbere yardm da eder. 7- Sakka (Sakac, Saki, briktar): Sakka suyu datr. 8- Sofrac (Kurbanc, Lokmac): Sofra ve kurban ilerine bakar. 9- Pervane (Semah): Semah yapar ya da semaha nclk eder. 10- Peyik (Daveti): Cemi komulara haber verir. 11- zniki (Meydanc): Cem evinin dzenini salar, igzcs de denilir. 12- Beki (Kapc): Cem ibadeti yaplan evin kapsnda bekler ve ceme gelenlerin evlerinin gvenliini de salar, d gzcs de denilir (Noyan, 2010: 73, 305; Yaman, 2004:191,192,193). Yukardaki hizmetlerin aklamalarna ek olarak Mira ile balantsn Alevi-Bektai tasavvuf retisinin izlerinde belirtebilmek iin Alevi ve Bektailerin yrttkleri hizmet ve erkann bir blm derinlemesine irdelenecektir. Burada aklanmas gereken en son husus ise kuak yani kemerbest ad verilen badr. Hz. Muhammedin Krklarla beraber semah dnerken bandaki imamesinin yere dt Mira sylencesinde dile getirilmiti. Alevi ve Bektai inanna gre Krklar imameyi krk paraya blp bellerine balamlardr. Bu inann Ceme yansmas, Cem ibadeti srasnda on iki hizmet sahiplerinin de bellerine krmz kuak olan kemerbesti balamalardr. Bektai tarikatinde kemer kuatlmas ise olgunluu, kamillii, muhabbeti, hidayeti, alakgnll temsil eder (Smer, 2000: 213). Nasib alnd ikrar verildii gn tlanan koyunun ynnden rlme 2-3 cm kalnlnda olan t-bend yani ip -dipnot olarak sunulan bu bilgi Bektai Halifebabas akir Keeliye aittir- (akt. Noyan, 2010: 146), Bektailikte mrid tarafndan dm atlarak talibin rehberine verilir. Rehberde talibe takarken Al-i mran Suresi 96. ve 97. ayetleri okur: Onda ak ayetler brahim makam var ve ardndan erkan devam eder (Noyan, 2010: 146159). T-bendin dm talibin ikrar verdii andan itibaren, Hakk-Muhammed-Alinin birlik yolunda eli erde, z darda olmay temsil eder. Tg-bendin kurbann ynnden yaplmas ve erkan srasnda Hz. brahimin anlmas, talibe, lmeden evvel lmeyi anmsatr. Ayrca t-bendi takmakla Hallac- Mansur gibi Hakk yoluna teslim olmuluk imgelenir ve anlamlandrlr. Aslnda Alevilik ve Bektailik balamnda yrtlen hizmette ve erkanda, gnlllere sunulan bu kuaklarn znde ve kaynanda Krklar Meclisinde yani Hakk divannda bulunanlara balln ve onlarla ayn Hakk yoluna girmenin ifadesini de temsil ettii anlalmaldr. Nitekim, Aleviler, Cemin dayana olan Mirataki Krklar Meclisinde

74

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

hemfikirdir. Aada, Alevilikte Cem ibadeti ile ilgili iki inan nderi dedelerin aklamalar bire bir rtr.
Cem, Krklar Meclisinden bize kadar gelen ibadetimizin addr. Hz. Muhammedin, Hz. Alinin, On ki mamlarn ve erenlerin uyup uygulad CEM BADETni dedelerimiz gibi biz de yerine getirmekteyiz. CEM, Aleviliin okuludur. Cem olmazsa, Alevilik de olmaz (Yaman, 2004: 227). Alevilikte Hak-Muhammed-Ali divan olarak kabul edilen cem ibadeti, krklar meclisinden bize kadar gelen ibadetin addr. Aleviliin olmazsa olmazdr. Cem ayn zamanda Aleviliin bir okuludur (Dedekargnolu, 2008: 14) (Yukardaki yazm vurgularn her biri kendi ocana - Mehmet Yaman, Hdr Abdal Sultan Oca ; Hseyin Dedekargnolu, Dede Kargn Oca - bal inan nderlii grevlerini Cem ibadeti ile yrten dedelere aittir).

Alevilerde Cemi yrten kii, on iki hizmetin ba, Sercem de denilen Dededir. Rehber ise nasip alacaklara ve Ceme katlanlara yolgstericilik yani yardm eden kiidir. Alevi dedesi ya da Bektai dedebabas On iki mama iaret olan posta (seccade) oturur. Onlardan sonra gelen Hac Bekta Derghnda Bektailikte nemli grlen kiilerle zdeletirilen on iki postun sahipleri (Smer, 1970: 31; Noyan, 2010: 68-305) ise u ekilde belirtilmektedir: 1- Baba (Pir- Horasan) Postu: Hac Bekta Veli. 2- A Postu: Seyit Ali Sultan. 3- Ekmeki Postu: Balm Sultan. 4- Nakib Postu: Kaygusuz Abdal. 5- Atac Postu: Kamber Ali Sultan. 6- Meydanc Postu: Sar smail Sultan. 7- Trbedar Postu: Karadonlu Can Baba. 8- Kilerci Postu: Hacim Sultan. 9- Kahveci Postu: ah azeli Sultan. 10- Kurbanc Postu: Hz. brahim. 11- Ayak Postu: Abdal Musa Sultan. 12- Mihmandar Postu: Hzr Aleyhisselamdr. Yukarda onuncu post olarak belirlenen kurbanc postunun, Hz. smail iin gnderilen kurbandan kaldna inanlr. Kurbanc postu ise yukarda belirtildii gibi Hz. brahimin makamdr. Mira sylencesinden gelen anlayla Mrid postunun mbarek kimselerin vekilliini stlendii inancndan, bu posta oturan mrid, dede veya babann bu postun hakkn vermesi zorunludur. Bu posta oturan kimsenin, bandaki tac Hz. Muhammedi, belindeki t-bendi Hz. Aliyi simgelemektedir. Postun sann ve solunun mam Hasan ve mam Hseyini temsil ettii, ayrca nnde Cebrail, arkasnda Azrail, sanda srafil, solunda Mikail olduu da dnlr ve bu posta oturan kimse bu sfatlarla sfatlanm saylr (Sayg, 2007: 161). Alevi-Bektai yolunda Mira ile imgelenen rehber eliinde mride veya dedeye balanma anlay, aka dalmak ile Hakka kavuma retinin bel kemiidir. Bu durum Gen Abdaln szlerine u ekilde yansr:

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

75

Derya SMER

Muhammed, Aliye salevat eyle Kevser erabndan imek istersen Ali evladna muhabbet eyle Gevheri sradan semek istersen

Ula bir mride vaden yetmeden Mkln hallolsun frsat gitmeden Sorusuz, hesapsz azab grmeden Srat kprsn gemek istersen

Mridin, rehberin nefesin hakla Erenler srrn gnlnde sakla Kalbini mamur et zn pakla Akn deryasna dalmak istersen (Gen Abdal) (Yaman, 2004: 43) Alevilik ve Bektailik de yola giren istekli nce kurban tlamaktadrkesmektedir. Cemde dedenin kurban tekbirleme esnasnda kurban dualamas ve syledii glbank dedelerin sylemlerinde ayn amanlarn yazl unsurlara gre hareket etmemeleri gibi birtakm farkllklar barndrmasna ramen, znde ayn manay tar. Kesilen kurbann lokmalar, Dedekargn sreinde Cemin birinci blm sonunda yani Cem birlemeden nce nakp tarafndan getirilir ve nakp dra durup dedenin duasn alr: Lokmalarnz kabul ola, muratlarnz yerin ola. Hak-Muhammed-Ali kabul eyleye. Lokmalarn Cemde bulunanlara datma ii bitince hizmet sahibi rzalk alr ve dede lokmalar yemek iin destur verir: Yryen devran, yiyenin lokmas yrsn ve herkes bu szn arkasndan lokmalar yiyebilir (Dedekargnolu, 2008: 43). Velyetnamede Yesevi derghndan Hac Bekta Veliye teslim edildii dnlen kutsal emanetlerden - Elifi ta, hrka, era, sofra, lem ve post (seccade)- sofra, yine Hac Bekta Velinin szleriyle Cem esnasnda belli bir erkna gre yaplmasndaki anlamn aklar: Edeb-Erkna baldr ayamz, bamz / Gllerden koku almtr, topramz tamz / Soframzda bulunan lokmalar hep helaldir / Yiyenlere nur olur, ekmeimiz amz (akt. Yaman, 2004: 107). Hac Bekta Veliye ait olan szlerde belirtilmek istenildii gibi yenilen lokmalarn sembolik anlam, lokmann cana nur olmas ve bu sayede cann devrannn, yolunun yrmesinin istenilmesidir. Tasavvufi anlamnda deviri burada izah etmek gereklidir. Devir,
Tanrdan sudur eden veya Onun ilk yaratt akldr. Bu akldan dier kozmik akllar ve nefs (ruh) ler var olur. Madde lemi ve czi nefisler, ilkin drt unsur olarak ortaya kar. Bilahare bunlardan cemadat, bitki, hayvan ve insan meydana gelir. nsan melekle hayvan arasnda yer alm bir varlktr. Bedeni ynyle hayvanlar lemine, ruhi ynyle melekt lemine baldr. Bu dnyada iledii iyi ameller ve nefs terbiyesiyle lmden sonra mutlulua eriecektir, asl kaynana ulaacaktr. Ancak insan- kmil olanlar, dairenin biti noktasna ulaabileceklerdir (akt. Ayta, 2008: 137).

Dairenin biti yeri olan Hakk iin tasavvufi devir anlay zerinden Cemdeki kurban tlama ve hayvann etinden orada bulunan canlarn lokma almasn, cann devrannn yrmesi sz ile akla kavuturmak gereklidir. Cem ile yola girmeye niyetli olan can, nce bir kurban tlayarak ilk yaradltaki hayvani nefsini kreltmeyi, brakmay sembolik

76

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

olarak kurban tlama ile amalar. Bylece her Alevi ve Bektai ikrar verip yola girmeye and itiinde, neye and itiini bilir: Hakkn birlik bilincine vkf olabilmek adna lmeden evvel lmek. Hakkn bu bilincine vkf olabilecek tek varlk olan insann, nce kmil insan olmas ve kendi nefsini dra ekmesi, sorgulamas ve znn Tanr tecellisi olduu bilincini nce akl sonrasnda sevgi ve sezgi ile bulmas gerekir. Bu sebeple tm bu dereceleri akla Cem Meclisinde, Hakkn divannda yaayan, alglayan canlar Cem esnasnda ak-u niyazlarn saatlerce yaparlar. Ardndan nefsin ldrldnn sembol kurban etinin lokmas yenilir, bir anlayla srredilir, yiyen canlara bu lokmalarn bilgi, nur ve Hakk olmas umulur. Alevilerde her Cem srasnda okunan kurban dvazlarndan ah Hatayiye ait olanna, aada yer verilmitir. Bu dvaza gre zakirin zikrinin dvaz-imam olaca ynndeki beyan ah Hatayi tarafndan belirtilir. Kurbanlk koyundur meydana gelen nnde delili Cebrail deyi Kudretten ko indi Hakk emri ile Hakka kurban oldu smail deyi Drt kimse kurban yerinden alan Erenler ceminde meydana gelen Zakirin zikridir dvaz-imam Oku tekbirini gzel er deyi Tekbirini al da ban vur Hesabn bil hizmetini gr Boazla kekle kann eyle sr Zira Hakk srrdr kanda sr deyi Kurban tekbirlendi gtr pnhana Zira cevreyleme cesette cana Arzulam gider ulu divana Mminler aynas avk nur deyi mam Cafer ilmin kitabn okur Daim blbl olmu glende akr Yan derghta delile yakn Delil-i ah- Merdan kendi nur deyi Krklar meydannda arh- pervane Musa-y Kzmdan ol irin cana Rza lokmasn getir meydana Drt kaps tamam olan yer deyi Muhammed Takidir lokmay sunan Aliyel Nakidir nu edip kanan Hasanl Askeri cihana gelen Mehdi u cihanda oldu sr deyi ok hikmet var ol kurbann banda Hesap onun yreinde dnde Ehl-i mmin divan durur banda Sakiler doldurur kadeh sun deyi

Postundan arala getir meydana Hatayim nu eder akn dolusun Hasan Hseyinden, Zeynele cana Doluyu nu eden Pirim Alisin Bakr ile bile girdi kazana Rehbere teslim eyle derisin Eridi krede oldu hal deyi Kamberin serdii sofra bu deyi (ah Hatayi) (Dedekargnolu, 2008: 36-37) Alevi ocaklarnn bazlarnda rnein Dedekargn sreinde era olarak, zel hazrlanan delil kullanlr. Bu delilin yanmasnda kurbann i ya kullanlmaktadr (Dedekargnolu, 2008: 25). Bektailikte era, kandil, mum ve nur szckleri k anlamndadr (Noyan, 2010: 122). Bektai Ayn-l-ceminde meydanda yani Cemde erac

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

77

Derya SMER

tarafndan uyarlan-yaklan era ve mum, irfan dr ve era irfan temsil eder. krar treni ile Ceme katlacak kiinin bu meclisten irfan almas, orada benliini eritmesi amalanr. Bu amac dizelere tayan Prof. Dr. Ali Nihat Tarlann zetledii gibi Nur- irfanla era- dili yak, Bu era ile btn leme bak, Ta ki her yerde grnsn sana Hakk (akt. Noyan, 2010:237) anlaynda, Tanr meydanna kan kiinin bu era ile aydnlanmas amalanr (Noyan, 2010: 97). Mrid yani aydnlatc yannda bulunan delili-mumu Hakk Muhammed Ali diyerek, yerinden pp eracya verir. erac da delili kez pp, ona niyaz ederek ve ayn szleri syleyerek delili alr. Mride niyaz ettikten sonra da Kre (ocak) makamna gelip ocaktaki ateten ya da ocak yanmyorsa era alevinden delili uyandrr. Bektailikte delilin uyarlmasna zerre almak denilir (Noyan, 2010: 99). Kreden (ocaktan) uyarlaran era ayn zamanda Horasandan gelen Pirin irfann da simgeler (Noyan, 2010: 100). eralarn uyarlmas esnasnda okunan tercmanlarda Kandil Nur- Muhammed Alidir ezeliden ezeli szleri geer. Bu szler ile Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Alevi-Bektailerin Piri Hnkr Hac Bekta Veli eraa benzetilir. zellikle Horasan erann fitili Hakk, Muhammed, Aliyi simgeler ve nn birliini gsterir. Alevi-Bektai tasavvufi inana gre,
lemlerin balangcnda Muhammed Alinin nurundan bakas yoktu. Bu ikisinin vahdeti (birlii) Uluhiyyet (Tanrsallk) makamdr. Bu uluhiyyet makamnn birliinde Ahadiyyet, ayrlnda ise vahdaniyet tecelli eder. Vahdaniyet Ahadiyyetin tecellisi olup mebde (kaynak) Amadan, Gayblar Gaybndan, (dier bir sylemle) Lahut leminden meydana gelmi, yani zuhur etmitir... Delil ad verilen ufack mumun uyarlmas (yaklmas) ile Allah, Muhammed ve Alinin her birinin nuru ayrlm, ayr ayr zuhur olmu olur. Bylece era Taht (Taht- Muhammedi) kurulmutur ki; bu, Vcub ve mkn lemini, yani meydan odasn (cem evini) nurlandrmtr. Meydan kaplayan bu byk nurdan dier nlar, paralar olan kk nurlar da ortaya km, yani On ki mam eralar da uyanm ve bylece Ferdaniyet (tekillik, kesir) meydana gelmitir. Muhammed Alinin nurunun nurlar ile meydandaki, yani bu evrendeki her ey zahir (grnr) olmutur (Noyan, 2010: 122). (Koyu vurgular Noyana aittir).

Alevi ve Bektai inancnda her zuhur yani meydana geli iin bir mahzar yani meydana gelinen yer zorunludur. Bu inanca gre Hakkn tam mahzar yeri insandr. Cem meydanna gelen istekli (talib), lemde tecelli eden gerei bilirse, grrse Tanrsn da bilmi ve grm olacaktr. O yzden Alevi ve Bektailerde deme yani insana secdeden, niyazdan asl ama, Zatna, yani Klli Ruha secdedir (Noyan, 2010: 123). Pir Sultan Abdal bu hususu u dizelerde dile getirmitir (Yaman, 2004: 16) : Elele tutuup gidelim karda Muhammed Alinin yoludur bu yol hls ile gelen bu yoldan dnmez Dost olan dostunda ikilik bilmez Eri Hakk grmeyen, Hakk da grmez Gz bakar amma krden saylr

78

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

Alevi ve Bektailer Cem esnasnda eracnn, eran sana, soluna ve nne niyaz etmesi yukarda akland gibi Hakk, Muhammed ve Ali iindi. Bu esnada erac Cem meydannda u tercman okur:
n era- fahr uyandrdk Hudann akna! Seyyidel-kevneyn Muhammed Mustafann akna / Saki-yi Kevser Aliyyel-Murtaza akna! Hem Hatice, Fatma Hayr-n-Nisann akna / ah Hasan, ahm Hseyin Kerbelann akna / On iki Sadr-i Vilayet pivnn akna / ardeh-i masum-u pak al-i abann akna / Hazreti Hnkr, Kutbul-evliyann akna / Hare dek yarsn, yaklsn kann akna! (Noyan, 2010: 261313314; Dedekargnolu, 2008: 26)

Alevilerde erac meydan terk edince zakirler era ile ilgili dvazlar okurlar. Bunlardan en ok bilineni (Dedekargnolu, 2008: 29) ve aklamas aadaki gibidir. Hata ettim Huda yakt delili Muhammed Mustafa yakt delili Ol l-i abdan Haydar- Kerrar Aliyyl-Murtaza yakt delili Haticetl-Kbra, Fatimatz-Zehra Ol Hayrn-Nisa yakt delili mam Hasan akna girdim meydana Hseyn-i Kerbela yakt delili mam Zeynel, mam Bakr u Cafer Kzm Musa, Rza yakt delili Muhammed Takiden, hem Ali Naki Hasanl-Askeri yakt delili Muhammed Takiden hem Ali Naki Hasanl-Askeri yakt delili Bilirim gnahm hadden aubdur Hnkr- evliya yakt delili

On iki imamdandr bu nur Hatayi ir-i Yezdan Ali yakt delili

Aslnda , gereklerin aydnln (delili) ben deil Tanr yakt. / Ben yaktm dersem, hata etmi olurum. / (Tanr bu yolu atktan sonra) Muhammed Mustafa yakt delili / Hazreti Peygamberin abasnn altna ald be insandan biri olan ve Haydar- Kerrar (savata dne dne saldran) ya da Alyyel-Murtaza (Tanrca seilmi Ali) yakt delili / Haticetl-Kbra ve Fatmatz-Zehra ki, bunlar bayanlarn en hayrllardr. Bunlar yakt delili / Ben erenler cemine (meydanna) mam Hasan adna girdim (ama) Delili Kerbelann ehidi ah Hseyin yakt. / Delili-i mam Zeynel, mam Bakr, mam Cafer, mam Kzm, mam Musa ve Rza yakt / Muhammed Taki, Ali Naki ve Hasanl-Askeri yakt delili (Noyan, 2010: 314).

Karanl aydnla, cehaleti bilgiye evirme ve uykuda, gaflette olan uyandrp akln bana getirmeyi simgeleyen era, k, Tanrsal bilgi, feyz ve hakikatin simgesidir. Bu yzden hibir Alevi ve Bektai tarafndan flenerek sndrlmez. Sndrmek sznn kullanlmad retide bunun yerine srretmek ya da gizlemek kavramlar kullanlmaktadr. erac yanan delilin fitilini parmaklar arasnda skarak srreder (Noyan, 2010: 419). Ik, era eklinde hem sembol olarak yaatlr hem de gerek olarak kutsanr. Alevi ve Bektai inanna gre var olu, nurdan olan bir kaynak ile balamtr. Evrende kademe kademe dolaan k

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

79

Derya SMER

inancndan yer, gk, evrende ne varsa bu kaynaktan evrimleerek hayat bulduuna inanlr ve bu kaynak nsz ve sonsuzdur. Ik; Haktr, delildir, eradr, fitildir, ocaktr, alevdir, mumdur (Ayta, 2008: 139). nk
era, varln simgesidir. Varlktaki birlii yaratan ile yaratlann btnln temsil eder. Cem trenlerinde ve meydanlarda Tanr evi olan gnllerini arndran ve arnm gnllerini eralar aydnlatp Hakk ile btnlemeyi amalayan canlar, eran uyandrlmasyla birliin ve varln glendirilmesini salam olurlar (Knen, 2001: 82).

Sembolik olarak meydana her hizmetin bitiminde sprgeci tarafndan Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali diyerek car yani sprge tutulur. Sprgeciye, ferra, fara, carc da denilmektedir. Alevilerde on iki hizmet balamadan nce de serilen post (seccade) sonrasnda meydana sprgeci gelir ve sprge alar. era uyarma ve srretme de dile getirildii gibi k; Alevi inancnda tek kaynak olan gerei ve hakikati sembolize etmektedir. Bu anlayn simgesi olan era bu sebeple, Cem esnasnda nce uyandrlr sonra da srlanr. Cemlerde delil srlandktan sonra on iki hizmetten sprgeci yine hizmete balar, defa postun nnde Nur ola, srrola der ve sprr. Gemi zamanlarda Cemde, ra ve benzeri, kolayca yanp aydnlatan odunlar seiliyordu, dolaysyla sprlende bu yaklan ralarn ateinden kalan kllerdi. Srr kal eyleyen serden gelmek tabiri, atein kln izah etmektedir. Odun kmr, tekrar yaklarak atee evrilebileceinden, ozanlarmzca dile getirilen srr kal eyleyen ser, kmr ve klleridir. Hac Bekta Velinin Hrka dandaki atein kllerini savurmas yaamn balangc olan atein, nurun, n evrenin zyle zdelemesi demektir (Ayta, 2008: 140). Velyetnamede bu durum, Hac Bekta Velinin hrkasn dada yakmas ve kerametle yanan kllerin odun olmas olay ile anlatlr. Sylenceye gre erenler ah lemlerin kutbu Hazret-i Hnkr Hac Bekta Veli, dervileriyle o esnada Hac Bekta Velinin yannda olanlar Seyyid Cemal Sultan, Kolu Ak Hacm Sultan, btn klcn verdii Sar smail, sprgeci Resul Baba - beraber etraf gezmeye karlar. Hacbektata bulunan bugn adna Hrka da denilen yerde byk bir ate yakarlar. Dada atein etrafnda dervileriyle birlikte semah dnen Hac Bekta Velinin hrkasn karp atein zerine att, ate tamamen yanp kl olduunda ise Hac Bekta Velinin klleri havaya savurduu belirtilir. Velyetnameye gre Hac Bekta Veli bu kllerin dt yerlerde aalarn olmasn ve halkn bu aalardan faydalanmasn istemitir. Velyetnamenin Hac Bekta Velinin kllerden tekrar aa salanmasna ynelik anlamlandrmas, o yce erin nefesiyle o dada yeeren aa kesmekle tkenmedi biiminde temsil bulur (Velyetname, 2010: 345346). Hac Bekta Veli Tanry korku Tanrs deil; sevgi Tanrs olarak kabul etmi ve ismine de Ak demitir. O, Tanr akyla dolmay, bir sevgiliye balanr gibi ona balanmay ve Tanrya ancak akla ulalacana inanmtr (Smer, 1970: 20). Alevilik ve Bektailik de inan, insan merkezlidir. nsan en yce varlk olarak gren inan sisteminde, Tanryla btnleme, yani Enel Hakk mertebesine ulaabilecek tek varlk olarak insan layk grlr. Bu kltr alm bir insana, Hak nerede? diye sorulduunda Hak, beni demdedir yani Tanr insandadr diye cevap verir. Bu retide Tanr korku deil, bir Aktr ve tm evren akla dner, ak ile geliir anlay yaygndr (Smer, 2000: 144145).

80

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

Bu anlayta lemde ne varsa insanda da onun olduu fikri vardr. Akla olutuuna ve dndne inanlan lem gibi insanda akla Cemde semah dner. Bu durumu can, semah ile iselletirmektedir. Yaradana yaklamak iin akla dnlen semah, sahibinin evinde maukanla Arta Hakk olmaktr. Sevgiliyle el ele manay amaktr (Smer, 2000: 155). Alevilerde semah, Krklar Meclisinin yani Mira imgesinin simgesel yansmasndan belirir. Dnlen ark pervazlar, Krklar Ceminde dnlen semahlardan saylr (Sayg, 2007: 210). Krklar Meydannda Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Krklarn dnd dnlen semah, cann Hakkn birlik bilincine ulat andr. Semahla her cann bu dngy, dn yapabilmesi Hakka ulamas amalanr. Bu semah (pervaz) bir oyun ya da dans mahiyetinde gereklemez. nsann hayatna bir oyun gzyle baklmaz; onun bir amac olduuna inanlr. Devir ve devran anlay kurban ve lokma blmnde anlamlandrmalar srasnda aklanmt. Semah iin bu anlay biraz daha aarsak, semah, her can iin lemin dn gibi akla insann devrini Enel Hakk olmasn tamamlamak adna dnlr. nsan Hakktan halka inerek devrini tamamlar. Halkann (krenin) ilk ksmndan varlnn dnn tamamlayan can, yine ayn yere yani sona Hakka kavuur ve ebedi dngsn yapar. Semah ile yukardaki bu anlay temsil edilir. Alevi ve Bektailerin ortak kansnda, bu dngy gerekletirenlerden biri, KutblAktablk vasf ile talandrlan ve kutsal emanetlere bu vasfyla dneminde kavuan, Hac Bekta Velidir. Bektailie gnl veren, Alevi ve Bektai akir Keeli ve Galip Tutkunun belirttikleri anlay yukarda irdelenmeye allan tasavvufi anlamlandrmalar ile zde hatta bunlarn zetidir. Bu iki cann bilincinde oluan inana gre, her insann gnlnde, btn evrenin srlar yazldr. nsann gnl bir mikroevrenmikrokozmozdur. nsan kendi gnlndeki yazlar akla okur ise insann son Mira olan ykseliin snrnda Hakka kavuabilir. Bu hususlar gerekletirmi Hac Bekta Veli Tanrsal bilgiye ulam, keramet ehli biridir. O, tekrar bu dnyaya bu bilgi ve bilin ile halka hizmet iin gelmitir (26.10.2010). Semaha giren canlar iin ak halini yanstan semah dnmek, Hakkn birlik bilincine akla, gnlden ulama an olduu iin oyuncak deildir. Hac Bekta Velinin dedii gibi Hakkki bizim semamz oyuncak deildir. lahi bir srdr, asla mecazi deildir (Smer, 1970: 16). Hakkn hakikati iin tm insanln gnlnde yazl ilahi evrensel srrna kavumak isteyen Alevi ve Bektai insannn tasavvufi anlamlandrmalarla badatrd seyran, yolu birlik bilinci adna lmeden evvel lebilmek adna uzun ve meakkatlidir. Veysel atrolunun da at bu yolda, her Alevi ve Bektai can Hz. Muhammed gibi ksa bir sreliine anda Mirataki menzilini gerekletirebileceine inanr. Uzun ince bir yoldaym Gidiyorum gndz gece Bilmiyorum ne haldeyim Gidiyorum gndz gece Dnyaya geldiim anda Yrdm ayn zamanda Krk dokuz yl bu yollarda Ovada dada llerde Dmem gurbet ellerde Gidiyorum gndz gece Dnlrse derince Irak grnr grnce

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

81

Derya SMER

ki kapl bir handa Gidiyorum gndz gece Uykuda dahi yryom Kalmaya sebep aryom Gidenleri hep gryom Gidiyorum gndz gece Sonu

Yol bir dakka miktarnca Gidiyorum gndz gece aar Veysel ibu hale Gahi alay gahi gle Yetimek iin menzile Gidiyorum gndz gece

Alevi ve Bektai varlnn en byk arac Cem anlaydr. Belli kurallara gre yrtlen erkn ve hizmetler, Alevi ve Bektai kltrnn insanlara dil zerinden aktarmn salarlar. Dil, genel olarak insanlarn iletiim kurma ve anlama gereksinimlerinden doduu gibi, insann toplumsal bir yaam kurabilmesini ve bu toplumsallk iinde tarih yaratmasn da salar. Alevi ve Bektai kltrn yaratan reti dilinin tarihi ise Mira sylemi ile Cem anlaynda kendini gsterir. Hakkn birlik bilincini Mira sylemi zerinden anlamlandran Alevi ve Bektai toplumu, bu dnyada bulunma nedenlerini de bu sylem zerinden akla kavutururlar. Mira syleminden birtakm anlamlar karmak, toplumsal yaamn gerekliini anlamaya ve hayat anlamlandrmaya alarak kltrel retiden inanca balamlanm, yeniden retimlerle de tasavvufi bilgi aktarmlarn simgesel temsiller ile devam ettirmitir. Miran temsil ettikleri Alevi ve Bektai toplumunun zihninde anlamlandrlabilir ve toplumsal yaama aktarlabilir olmak iin paralara ayrlmtr. Bu paralar, on iki hizmet ve erkanda temsil bulur. Cem ile varlmak istenen yer olan Mira - alma bu durumu tespit etmi ve zellikle bu ama zerinden Hakkn birlik bilinci irdelenmi ve ele alnmtr - ve anlam on iki hizmette, erkanda sembolik olarak adlandrlm ve temsil bulmutur. Simgeletirme Mira sylemi iinde aka verili deildir. Bunlara verilen kodlar Alevi ve Bektai kltrnce yklenmitir. Bu kltrel kodlarn slamiyet iinde Alevi ve Bektai kltr ve inan yapsn oluturmas ve ardndan inanca balanmas zellikle Miran anlamlandrlmasnda Trklerin eski inan unsurlarnn yerini de belirginletirir. Miran Snni retideki anlatm ve anlam ile Alevi ve Bektai retisindeki sylem ve anlamlandrmalar arasndaki farkllamalarda, insanlarn bilin yaplarnda oluturduklar kltrel ve iletiimsel kodlar ile imgelerin byk rol oynad gerei mevcuttur. Snni reti ile Alevi-Bektai retileri arasnda bilgi yaps ve kodlarn amnda farkllklarn belirleyici unsurlar gze arpmaktadr. Gze arpan en mhim unsur ise Snni bilin iinde Cem anlay ve inancnn olumaddr. Bu bilgi yaplar ve kodlarnn Alevi ve Bektai kltrnn slamiyet iinde olumasna yardmc faktrlerden en byn Hz. Muhammed, Hz. Ali ve On ki mam anlay gibi nderlere gsterilen ba ile Mira syleminin farkl tasavvufi imgelenmesi oluturur. Btn Alevi ve Bektai toplumunun ortak kansnda, onlarn da Cem anlayna vkf olduklar, semah dndkleri vardr. Okunan her deyite -Alevi ve Bektai toplumuna mensup ozanlarn dilindeki kodlar makalede simgelerin ve temsillerin anlamlandrlmalar ve aklamalar srasnda rnek tekil etmeleri bakmndan kullanlmtr- onlarn yeri sevgi, sayg ve ballkla hep anlmakta ve reti aktarlmaktadr.

82

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

ALEV-BEKTA MRA SYLEMNDEN CEMN SMGESEL TEMSLLERNE HAKK'IN BRLK BLNC

Hatta Alevi-Bektai yolunun, onlardan yadigr kaldna inanlmaktadr. Bu kodun nasl olutuunu anlamak iin alma, ncelikle Trkler ile Ehlibeyt arasndaki iletiime ve baa yer vermitir. Ayrca Alevi ve Bektai tasavvuf anlaynn slamiyet iinde ekillendirdii Hakkn birlik bilinci, eski inan unsurlar ve yaplarndaki benzer kodlarn amnda tespit edilmitir. Bu alma ile amalanan, Alevi ve Bektai kltrnn Mira syleminden kaynan bulan Cem anlaynn simgesel temsillerine kadar Hakkn birlik bilinci inannn nasl oluturulduunun akla kavuturulmasyd. Hakkn birlik bilincine ycelmeyi esas alan inan, tasavvufi aktarmlar ile anlamlandrmalarda yapsn ze ynelik anlayta simgesel bir biimde nerden ve nasl dokuunu Mirata belirginletirmektedir. nsanda ycelmeyi esas alan Mira syleminden beslenen anlay, tasavvufi anlamlandrmalarla Alevi ve Bektai insanlarn yaam tarzlarnda ve inanlarnda Cem anlay ile temsil alan yaratmtr. Genel kabul gren Snni sylemlerden farkl bir anlatya sahip Alevi ve Bektai Mira sylemi, cann Hakkn birlik bilincine ulamay Hz. Muhammed gibi ruhen ve lmeden evvel lme anlay iinde gerekletirilebileceine dayandrlmtr. Alevilik ve Bektailik, slam dinini ve Mira sylemini tasavvufi anlayla iselletirmi ve Snni retiden farkl yorumlamtr. Alevi ve Bektai yaam tarznda ve inancnda erdemli insan yaratmay amalayan retide korkuyu ap sevgi ile Tanrya ynelmek ile insann znde Tanry gren anlay mevcuttur. Bu anlayta z kendini Hz. Alinin insan kk lem eklinde tanmlamasnda bulmutur. Bu anlay devam ettiren Alevi-Bektai retisinde Mira, Alevi ve Bektailer asndan Snni retinin Mira anlamlandrmalar ya da sylemlerinden farkl olarak Mira sylemini Buyruun dile getirdii biimde anlamlandrmtr. Bu anlaya gre, Hz. Ali ve Hz. Muhammed birlikte varln ezeli ve ebedi cevherinin bilincine varm ve Hakikate, birlie birlikte ermilerdir. Hz. Muhammedin birlik bilincine ykselii, Tanrsal seyran yapabilmesi, belli bir yere kadar akl sayesinde sonrasnda da kalp yolu olan sezgisi ve sevgisi ile gelimitir. Bu bakmdan Alevi ve Bektailer iin Mira ve Cem benlikten vazgeip Hakkn birliine ve bilgisine kavumay, lmeden evvel lerek Hakikate ermeyi temsil eder. Bu amala, Alevi ve Bektai ibadetlerinin amac birdir: Canlarn gnlnn birlik akna ulamas ve her cann seyrann Hakk yolunda Hakikat iin gerekletirebilmesi. Hizmetlerin ve erkanlarn Alevilik ve Bektailik oluumunda slamiyet ile Miraa dayandrld btn grlerce tespit edilmi, fakat Mira gibi Cem anlaynn da inan olarak Trklerde nceden farkl usller ile gerekletirildii vurgulanmtr. Yrtlen hizmet ve erknlarn her birinin Ehlibeytten kald inancnn gllnde, Tanrsal bilgiye ulamak, Vahdet-i Vcudu alglayabilmek iin can, ikrar verdii yoluna nce bir kurban tlamaktadr. Ztlar lemi ya da diyalektii biiminde tezahr edenden Hakikate ulama adna burada ilk yaradltaki hayvani nefsin terk edilecei sembolik olarak amalanmaktadr. era, k, Tanrsal bilgi ve hakikatin simgesi olarak Mirataki nurdan taban temsilini de yaatmakta; sprgeci ise var oluu salayan nurdan kayna sr etmekte ve Ceme katlan canlarn nefislerinden arta kalan enerjiyi sembolik olarak Hakk meydanndan arndrmaktadr. Mirata Krklar Meydannda Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Krklarn on yedi kadn, yirmi erkek- bir olup dnd dnlen semah ile de her can, Tanrnn grn meydan olan insana niyaz esas almakta ve Hakkn birlik bilincine gnlndeki akla, ayn Mira anndaki birlik ve coku haliyle ilahi dnn dngsn Tanrnn birliinde tamamlamay temsil etmekte ve amalamaktadr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57

83

Derya SMER

Kaynaka ALTINOK, Baki Yaa (2001); Ehl-i Beyit ve Trkler, Hac Bekta Vel Aratrma Dergisi say: 18, ed. Alemdar Yaln, Ankara. ARPAGU, KELPETN, Hatice (2001); Osmanl Halknn Geleneksel slam Anlay ve Kaynaklar, amlca Yay. , stanbul. AYTA, PAKZE (2008); Alevi-Bektai Felsefesinde Yer Alan Ana Metaforlar zerine Bir Deerlendirme, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, ed. Tuncay Blbl, say 46, Ankara. BOZKURT, Fuat (2006); Buyruk, Kap Yay. , stanbul. DEDEKARGINOLU, Hseyin (2008); Dedekargn Sreinde Cem Treni, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, ed. Tuncay Blbl, say: 46, Ankara. GVEN, Bozkurt (1994); Trk Kimlii Kltr Tarihinin Kaynaklar, T.C. Kltr Bakanl Yay. / 1549, Ankara. GZEL, Abdurrahman (1999); Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat, Aka Yay. , Ankara. Hnkr Hac Bekta Veli VELYETNAMES (2010); Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Yay. , yayna haz. : Hamiye Duran, Dursun Gmolu, ed. Gyasettin Ayta, Ankara. KORKMAZ, Esat (2009); Hilik Defteri I, Anahtar Kitaplar Yay. , stanbul. KNEN, Hale (2001); Grntlerle Erenlerin zinden, Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, ed. Alemdar Yaln, say: 17, Ankara. NOYAN, Bedri (2010): Btn Ynleriyle Bektailik ve Alevilik cilt: VIII, Ard Yay. , Ankara. GEL, Bahaeddin (2002); Trk Mitolojisi II, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. SALTIK, Veli (2010); Bingl, Mu/Varto Yrelerinde Ocaklar, Oymaklar ve Boylarla lgili Aratrma Sonular, ed. Gyasettin Ayta, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Merkezi Aratrma Dizisi:13, Ankara. SARIKAYA, Mehmet Saffet (2009); Alevi nanlarnda Hz. Muhammed, Gemiten Gnmze Alevi-Bektai Kltr, ed. Ahmet Yaar Ocak, Kltr ve Turizm Bakanl Yay. No: 477, Ankara. SAYGI, Hakk (2007); Alevi-Bektai nanc, Cem Vakf Yay. : 11, stanbul. SOFUOLU, Cemal, LHAN, Avni (1997); Alevilik Bektailik Tartmalar, Trkiye Diyanet Vakf Yay. , No: 243, Ankara. SMER, Ali (1970); Anadoluda Trk ncs Hac Bekta Veli, Yeni Sanat Matbaas, Ankara. SMER, Ali (2000); Hac Bekta Veli Aydnl, Ankara. YAMAN, Mehmet (2004); Alevilik nan, Edeb, Erkan, Garibdede Trbesi Koruma Onarma ve Yaatma Dernei Yay. , stanbul. Grlen Kaynak Kiiler: akir KEEL ve Galip TUTKUN, 26.10.2010. G. . Trk Kltr ve Hac Bekta Aratrma Merkezi, Ankara.

84

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2011 / 57