Erciyes niv Vet Fak Derg 3(2) 117-121, 2006 J Fac Vet Med Univ Erciyes 3(2) 117-121,

2006

Derleme R. ZEN Review Article

Kayseri Folklorunda Evcil Hayvanlarla lgili Ataszleri

Rahan ZEN
Frat niversitesi, Veteriner Fakltesi, Veteriner Hekimlii Tarihi ve Deontoloji A.B.D., Elaz-TRKYE zet: Kayseri, Eski Tun, Hitit, Frig, Helen, Roma, Bizans, Seluklu, Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerine ait eserlerin birbiriyle kucaklat, Anadolunun en eski yerleim alanlarndan biridir. Altbin yllk tarihe, zengin bir kltrel mirasa ve folklorik birikime ramen, yrede dorudan veteriner hekimlii folkloruna ynelik kapsaml almalarn yaplmad grlmektedir. almada, Kayseri folklorunda yer alan evcil hayvanlarla ilgili ataszleri veteriner hekim gzyle yorumlanacaktr. Anahtar Kelimeler: Atasz, Hayvan, Veteriner hekimlii folkloru. Proverbs Related to Domestic Animals in the Folklore of the Kayseri Region Summary: Kayseri is one of the oldest settling areas of Anatolia that hosts works of art belonging to the Old Bronze Age, Hittite, Phrygian, Hellenistic, Roman, Byzantine, Seljuq, Ottoman and Republican periods. Despite its history spanning six thousand years, rich cultural heritage and folkloric fertility, comprehensive studies are observed not to have been carried out on the veterinary folklore of the region. In this study, proverbs related to domestic animals in the folklore of the Kayseri region will be interpreted from the eyes of a veterinarian. Key Words: Animal, Proverb, Veterinary folklore.

Giri Ataszleri, uzun deneme ve gzlemlere dayanlarak sylenmi ve halka mal olmu; kltrel motiflerdir. t verici nitelikte olmalar yannda, azdan aza geen bilgiler olarak kabul edildiklerinden, yaanm veya yaanmakta olan kltrn gstergesi olarak da bir deer tamaktadrlar (2,11). Bu bakmdan ataszleri, sadece folklor aratrmalarnda deil, btn tarih aratrmalarnda yararlanlabilen kaynaklar olma zellii tamaktadrlar (2,13). Evcilletirilmeyle balayan srete tm toplumlarda en byk deer olarak kabul edilen hayvan, totem, av, gda ve dost olarak insann yaamnn ayrlmaz bir paras olmutur (25). Bu durum hayvann, insan yaam iindeki yerinin salamlamasna yol amtr. Hayvanlar doal olarak, resimden mzie, iirden tiyatroya birok alann evrensel temasn oluturmutur (21,25). Hayvanlarn yer ald bir dier alan da folklor ve halk edebiyat kapsamnda deerlendirilebilen ataszleridir (10). Veteriner hekimlii asndan ele alndnda, Trk folklorunda yazl kaynaklarn en eski Trk savlar ve masallarndan balayarak dier belgeler ile literatr bilgilerden ekillendii; szl (oral) kaynaklar ise halkn kendisinin oluturduu grlmek-

tedir. Bu erevede, szl halk yaratclnn en eski trlerinden biri olarak kabul edilen ataszlerinin de veteriner hekimlii folklorunun aratrma konularndan olduunu sylemek yanl olmayacaktr (10,11). alma, Kayseri folklorunda yer alan evcil hayvanlarla ilgili ataszlerinin, veteriner hekim gzyle deerlendirilerek, genelde Trk folkloruna, zelde ise veteriner hekimlii folkloruna katk salamak amacyla yaplmtr. Gere ve Yntem Aratrmann gerecini, Kayseri folkloruyla ilgili yaynlar ile Kayseride yaayan kaynak kiilerden derlenen araszleri oluturmutur. Folklor ile ilgili yaynlardan kaynak taramas; kaynak kiilerden ise yz yze grme yolu ile ataszleri derlenmitir. Derlenen ataszlerinden evcil hayvanlarla ilgili rnekler, hayvanlarn kullanmlarndaki yaygnlk esas alnarak snflandrlmtr. inde birden fazla hayvan ismi geen ataszleri, cmle ierisinde ilk dile getirilen hayvana ayrlan balk altnda snflandrlmtr.

Geli Tarihi/Submission Date Kabul Tarihi/Accepted Date

: 23.05.2005 : 24.11.2006

117

Kayseri Folklorunda Evcil Hayvanlarla lgili

Erciyes niv Vet Fak Derg 3(2) 117-121, 2006

Bulgular Kpek 1- A it frn (duvar) deler (yarar) (18,23,30,26) 2- Aklsz iti yol kocatr (23) 3- Al it, kara it, hepsi bir it (31) 4- Bakmakla usta olunsa, kpekler kasap olurdu (27,31) 5- oban kpei ne yer, ne yedirir (1) 6- Dn kemiiyle kpek tavlanmaz (1,3) 7- Eceli gelen it cami duvarna ier (18,23) 8- Gnlsz kpei davara koyarsa (srye giden it) uluya uluya kurt getirir (5,23) 9- Havlamay beceremeyen kpek (rmesini bilmeyen it ) srye kurt getirir (9,18,30) 10- Isracak it (kpek) diini gstermez (18, 23, 26, 28, 30, 31) 11- t gt para kazan (20) 12- t ite buyurur, it kuyruuna (31) 13- t iti srmaz (18,26,28) 14- t kan glgesinde yrr, kendi glgesi sanrm (31) 15- t ol, ana olma (26) 16- t utansa don giyer (31) 17- t rr kervan yrr (3,18,30) 18- tin (Kpein) duas kabul olsa(yd) gkten kemik yaar(d) (4, 18, 30, 31) 19- tin de atn da soylu olan aranr (5) 20- tten kuzu domaz (1) 21- Kpee dalamaktansa aly dolamak yedir (31) 22- Kpee gem vurma kendini at sanr (1) 23- Kpek yatt yeri eerek yatar (23) 24- Kurt kocaynca kpein maskaras olur (3,20) 25- Maln it barn bit yer (20) 26- Pire itte bit yiitte olur (1,3,31) 27- Sirke byr bit olur, enik byr it olur (1) 28- Yal yiyecek enik gznden belli olur (9,18,30) At 29- At alacaksan yazn al, kz alacaksan gzn al (28) 30- At binenin kl kuanann(dr) (20,31) 31- At kadn silah yiidin andr (31) 32- At (at) oluncaya kadar sahibi mat olur (1,31) 33- At lr meydan kalr, yiit lr an kalr (15,18,23,30,31) 34- At sahibine gre kiner (32) 35- At yedi gnde, it yedii gnde belli olur (31) 36- Ata binmek bir ayp, inmek iki ayp (31) 37- Atmn aln sakar, lakabn ele takar (31) 38- Atn iyisini Pazar, insann iyisini mezar bilir (15) 39- Atn lm arpadan olsun (15,18,26,30) 40- Atna bakan ardna bakmaz (18,30) 41- Atnki arpa yiidinki pilav (20) 42- Bahi (Bele) atn diine baklmaz (18,27,30) 118

43- Beyaz atn (Gratn) (Kr atn) yannda bulunan ya huyundan ya suyundan (kapar) (18, 23, 26, 30) 44- Bir mh bir nal kurtarr, bir nal bir at kurtarr, bir at bir asker kurtarr, bir asker bir vatan kurtarr (32) 45- Emanet ata binen tez iner (31) 46- Gem almayan atn lm yakndr (1, 31) 47- Hastalk atla gelir, yaya gider (31) 48- Irmaktan geerken at deitirilmez (20) 49- Kr atta hner ok amma dizde derman yok (1) 50- Yava atn tekmesi berk olur (1, 3) 51- Yein (Yeni) at yemini artrr (16, 23) 52- Yiidin iyisine deli, atn iyisine doru derler (1, 3) Eek 53- Acemi nalbant ahmak eeinde usta olur (20) 54- Adam hac m olur ulamakla Mekkeye, eek dervi mi olur ta ekmeyle tekkeye (32) 55- Alak eek binmeye, ksz olan dvmeye kolay (23) 56- Altn eer vursan eek at olmaz (23) 57- Can yanan (Kamy yiyen) eek attan (yrk olur) hzl gider (3,31,32) 58- Dam otu(ynan) ile eek beslenmez (7,17) 59- Dirgeni yiyen spa bir daha gelir mi sapa (8,23) 60- El elin eeini trk ararak (syleyerek) arar ( 4,6,18,23,26,28,30-32) 61- El terazi gz mizan, eek bir kg. spa 100 gram (15) 62- Eee altn semer (vursan) giydirsen eek yine eektir (6,18,26) 63- Eei ahra beki edenler, ahrdaki grltden ikayet edemezler (16) 64- Eei ne kadar dversen dv katr yapamazsn (31) 65- Eei sahibinin dedii yere bala da varsn kurt yesin (20) 66- Eein semeri eee ar gelmez (4) 67- Eeini salam bala, komunu hrsz tutma (18,30) 68- Eek hoaftan ne anlar (6,18,23,31) 69- Hac hac olmaz gitmeyle Mekkeye, eek at olmaz ta tamakla tekkeye (9,18) 70- Herif ile eek eker cefay, avrad ile kpek srer sefay (17) 71- Kardan gelen eein sudan olur lm (26) 72- lm eek kurttan korkmaz (27) 73- nceden gerek idi bu tmar, ld eek kald semer (18) 74- Yorgun eein canna minnet (23,32)

Erciyes niv Vet Fak Derg 3(2) 117-121, 2006

R. ZEN

Koyun 75- Ak koyunu gren, ii dolu ya sanr (27) 76- Bir (koyundan) aydan iki post kmaz ( 3, 15, 31) 77- Buldun bir koyun, ye de doyun (27) 78- Karamann koyunu sonra kar oyunu (31) 79- Ko olacak kuzuya bak atlmaz (1) 80- Her koyun kendi bacandan aslr (31) 81- Kasap et (derdinde), koyun can derdinde (28,31) 82- Koyun can derdinde kasap et derdinde (23) 83- Koyunu kpee teslim eden kebab ele yedirir (1) 84- Sayl koyunu kurt kapmaz (31) 85- Srden ayrlan (koyunu) kurt kapar (18, 23, 26, 30) Tavuk 86- A tavuk kendini buday ambarnda grr (4, 28) 87- A tavuk ryasnda dar grr (15,18,23,26,31) 88- Her horoz kendi plnde (kllnde) ter (tsn) (6,18,23,26,30) 89- Horozu ok olan kyn sabah ge olur (1) 90- Krk gn tavuk gibi yaamaktansa bir gn horoz yaamak daha hayrldr (31) 91- Mart martlanr, tavuu yumurtlanr (1) 92- Komunun tavuu komuya kaz grnr (31) 93- Tavuk giderse pislii de gider (26) 94- Vakitsiz ten horozun ban keserler ( 6, 18, 23, 30) 95- Zenginin horozu bile yumurtlar (27,31) Deve 96- Cahile laf (sz) anlatmak deveye hendek atlatmaktan zordur (18, 30-32) 97- Devenin stnde kuduz talar m talar (26) 98- Deveye gerdan kr demiler, dokuz ky birbirine katm (16) 99- Deveyi eee ektirirler (16) 100- Deveyi yardan atan (atlatan) bir tutam ot (1, 23) 101- Gelin binmi deveye grek (ki) ksmet nereye (8, 31) 102- Servetini pire gtrr kibirini deve gtrmez (26) Kei 103- Aaca kan keinin dala bakan ola olur (1) 104- obann gnl olsa tekeden st karr (3,6,15,23) 105- Kei arap iince kurdun evini sormu (8) 106- Keinin can sopa isteyince obann deneine srnr (31)

107- Klda keramet olsa kei evliya olurdu (23) 108- Ola yok, kuzusu yok (1) 109- Sr tersine dnnce uyuz kei baa geer (1, 3) Sr 110- Dinlenmi kz srlm iftten saylr (5) 111- Dven sren kzn az bo durmaz (7) 112- Ev danas inek olmaz (1,3,4,17) 113- Oha vardr kz durdurur, oha vardr zelve krdrr (23) 114- kz yemek bulsa burnu kokar (31) 115- kzn aln sakar, lakabn bakas takar (30) Kedi 116- Caminin mumunu yiyen kedinin gz kr olur (20) 117- Cins kedi lsn gstermez (31) 118- Kedi(nin) boynuna cier aslmaz (9,18,23,30) 119- Ps olaamad ete mundar der (18,30) Manda 120- Camzn iyisi stnden belli olur (31) 121- Can kaymak isteyen manday yannda tar (1,16) 122- Sakn aprilin beinden, camz ayrr einden (31) 123- Ucuz mandann eti yenmez (5) Kaz 124- Yarn ki kazdan bugnk tavuk yedir (16) rdek 125- akn rdek arka arka yzer (31) Tartma ve Sonu Aratrma kapsamnda derlenen ataszlerinden hareketle, Kayseri folklorundaki ataszlerinde en fazla kullanlan hayvann kpek olduu sylenebilir. Kpein dier hayvanlara oranla ataszlerinde fazla kullanlmasnn blgenin nemli geim kaynaklarndan biri olan kkba hayvanclkla ilgili olabilecei dnlebilir. nk kpek, hayvan srlerini koruyan gndelik yaamn nemli bir paras olarak deerlendirilmitir. Trk kltrnde Oniki Hayvanl Trk Takviminin 11inci ylnn kpek yl olarak adlandrlm olmas (29) kpee gsterilen nemin bir iareti olarak kabul edilebilir. Ancak, Kayseri ataszlerinin birounda kpein olumsuz zellikleri ile yer ald ya da kpee olumsuz anlamlar yklendii grlmektedir. Doan ve Bayraktar (12) ile Kurukafann (19) almalar da ataszlerinde kpein bu zellikleri ile yer ald grn desteklemektedir. 119

Kayseri Folklorunda Evcil Hayvanlarla lgili

Erciyes niv Vet Fak Derg 3(2) 117-121, 2006

Her ne kadar bu almada ataszlerinde en fazla kullanlan hayvann kpek olduu grlyor ise de atn dier hayvanlara gre baatl, Kayseri ataszlerinde belirgin bir ekilde etkisini gstermitir. At ile ilgili ataszleri incelendiinde, hibir hayvana yaplmad ekilde atn yceltildii, stn niteliklerinin ve at binme sanatnn anlatld grlmektedir. Bu durumun, atn Trk toplumlarndaki vazgeilmezliinden, en deerli varlklar saylmasndan kaynakland ileri srlebilir (19,22,24). Eein Kayseri ataszlerinde ska kullanld grlmektedir. Bu durumun da blgenin geim kaynaklar olan tarm ve hayvanclktan kaynakland dnlebilir. Kayseriyi ziyaret eden seyyahlardan biri olan Strabon (M.. 64-M.S. 21), aslnda ehrin kurulduu yerin yaamaya elverili bir blge olmadn, ancak yaplar iin gerekli ta ocaklar ve kerestenin kolay salanabilmesi amacyla tercih edildiini anlatmaktadr (14). Bu durum ta ve kerestenin ehre tanmasnda eeklerin kullanldn dndrmektedir. lk yerleim birimlerinin kuruluundan bugne kadar geen dnemde, iftilerin ve obanlarn ykn tayan, ulam arac olarak kullanlan ve gnlk hayatn vazgeilmez bir paras olan eek, ataszlerinde anlalmas g olmakla beraber genelde yerilen, hor grlen bir hayvan olmutur. Kayseride halkn en nemli geim kaynaklarndan biri koyun yetitiriciliidir. Koyunun eti ve st yannda, ynnn ve derisinin kullanlabilirlii, bu hayvann deer ls olarak kabul edilmesine neden olmutur. Bu durum, blgede kullanlan ataszlerine de yansm; koyunun fiziksel zellikleri yannda insanlara salayabilecei faydalar lsnde ataszlerinde yer verilmitir. Tarihi belgelerde ok eski dnemlerden beri tavuun Trkler tarafndan bilindii ve yetitirildii anlalmaktadr (22,29). Byk kurban trenlerinde at, sr ve koyundan sonra horozlarn da kurban edildii bilinmektedir (22). Kayseri ataszlerinde tavuk ve horozun kullanm incelendiinde, Kurukafann (19) grn destekler ekilde, bu hayvanlarn insan yaamna yaknl ve salad faydalar yznden ataszlerinde yer ald grlmektedir. Trk toplumlarnda en nemli yk tama ve ulam aralarndan biri olan devenin gnmzde Kayseride yetitiricilii yaplmamakla beraber, fiziksel zellikleri ve huyundan bahseden kimi ataszlerinin hala halk arasnda yaygn olarak kullanld grlmektedir. Kei, blgede koyuna gre daha az yetitirilen bir hayvandr. Sarp ve fazla ot bulunmayan yerlerde rahatlkla beslenebilen keinin, Kayserinin corafi 120

konumu itibaryla yetitiricilii youn bir ekilde yaplmamaktadr. Blgede kullanlan ataszlerinde keinin daha ok fiziksel zelliklerinin n plana kt sylenebilir. Trk toplumlarnda genellikle at ve koyundan sonra nc nemli hayvan sr olarak kabul edilmektedir (22). Strabon, Kayseride sr yetitiriciliinin ok eski dnemlerden beri yapldn ve halk elinde hayvanlar arasnda sr saysnn fazla olduunu bildirmektedir (14). Etinden, stnden, derisinden, boynuzundan faydalanlan sr, zellikle sanayi ncesi toplumda toprak ilemede gcnden faydalanlan bir hayvan olmutur. Kayseride kullanlan ataszlerinde de srn bu zelliinin baskn olduu anlalmaktadr. Dolaysyla ataszlerine de bu ynlerden kaynak olduu dnlebilir. Blgede kedi, manda, kaz ve rdek gibi evcil hayvanlarla ilgili az sayda ataszlerinin de varl yaplan almalarda saptanmtr. Trk kltrnn bir parasn oluturan, syleyeni belli olmayan; ancak, her biri dikkatli ve yerinde gzlemlere dayanlarak sylenmi olan ataszlerinde, gndelik yaamda nemli rol oynayan hayvanlarn ve bu hayvanlarn zelliklerinin eitli ekillerde ifade edildii grlmektedir. almada, Kayseri folklorunda yer alan ataszlerinde, yaamlar boyunca insanlara faydalar dokunan evcil hayvanlarn, duruma gre kimi zaman yceltilip kimi zaman yerildii ve insan evrenin merkezinde gren insanmerkezli bir bak asyla kullanld ileri srlebilir. Kaynaklar 1. Akba SB. 1993. Bnyan ve yresi halk edebiyat, folklor ve etnografyas. Yksek Lisans Tezi. Erciyes niv. Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Program. Kayseri. 2. Aksoy A. 1984. Ataszleri ve Deyimler Szl 1 Ataszleri Szl. Ankara: TTK Basmevi, s.36. 3. Altuntop ME. 2002. Bnyan ile merkezindeki gelenek, grenek ve dini inanlar. Lisans Tezi. Erciyes niv. lahiyat Fakltesi, Kayseri. 4. Arslan P. 2002. Bnyan ilesi Ynren ky rf, adet ve din inanlar. Lisans Tezi. Erciyes niv. lahiyat Fakltesi, Kayseri. 5. Asil H. 2003. Felahiye ilesinde sosyal ve dini hayat. Lisans Tezi. Erciyes niv. lahiyat Fakltesi, Kayseri.

Erciyes niv Vet Fak Derg 3(2) 117-121, 2006

R. ZEN

6. Bac R. 2003. Kayseri ili Sarolan ilesi Tatl ky dini folkloru. Lisans Tezi. Erciyes niv. lahiyat Fakltesi, Kayseri. 7. Bayraktar FS. 2000. Kayseri merkez ile az (metin-gramer-szlk). Doktora Tezi. Trakya niv. Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Program, Edirne. 8. akr E. 2002. Mimarsinan kasabasnda dini ve sosyal hayat. Lisans Tezi. Erciyes niv. lahiyat Fakltesi, Kayseri. 9. inik M. 2005. Emekli, Ya:62, Yahyal / Kayseri. 10. Diner F. 1967. Trk Folklorunda Veteriner Hekimlii zerinde Aratrmalar. Doktora Tezi, Ankara; Ankara niv. Veteriner ve Ziraat Faklteleri Basmevi, s.1-5. 11. Diner F, ztrk R, 1999. Veteriner Hekim Gzyle Ataszlerinden rnekler. I. Lokman Hekim Tp Tarihi ve Folklorik Tp Gnleri, Mays, 20-22, Adana-Trkiye. 12. Doan L, Bayraktar FS. 2002. Trk kltrnde ve ataszlerinde hayvanlarla ilgili inanlar, Trk Kltr, 468: 229-256. 13. Doanay S. 1982. Afyon Folklorunda Veteriner Hekimlik Aratrma ve ncelemeleri. II. Milletleraras Trk Folklor Bildirileri. Ankara: B.Y Yksek Okulu Basmevi. Cilt 4:131-151. 14. Eravar O. 2000. Seyahatnamelerde Kayseri. Kayseri: Dergah Ofset, s 21-27. 15. Ergl . 1999. Gesi yresi az aratrmas folkloru halk edebiyat etnografyas. Doktora Tezi. Erciyes niv. Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Program, Kayseri. 16. Hzlsoy R. 2005. Ressam-Aratrmac, Ya : 62, Merkez / Kayseri. 17. Gerel A. 2005. naat Mhendisi, Ya: 58, Merkez / Kayseri. 18. Kker S. 1994. Trk kltr asndan Yahyal. Yksek Lisans Tezi. Erciyes niv. Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Program, Kayseri. 19. Kurukafa V. 1990. Ataszlerinde hayvanlar (tesbit, tasnif, tahlil). Trk Dnyas Aratrmalar, 68: 137-162. 20. Mastar N. 2005. ifti, Ya: 74, Byk Brngz Ky, Gesi / Kayseri

21. Morris D, 1991. Hayvan nsan Szlemesi. (ev.; Mehmet Harmanc). stanbul: nklap Kitabevi Yaynclk Sanayi ve Tic. A. ., s. 9151 22. Orkun NK. 1954. Eski Trklerde Evcil Hayvanlarn Tarihesi. Ankara: Yeni Matbaa, s. 12, 32-33, 35. 23. zdamarlar K. 1997. Develi ve yresinin foklor halk edebiyat ve etnografyas. Doktora Tezi. Erciyes niv. Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Program, Kayseri. 24. zen A, Yerlikaya H. 2004. At sevgisi: slam Uygarl a kaynaklarndan arpc bir rnek, Vet Bil Derg, 4:29-32. 25. zen A. 2005. Hayvanlarla olan ilikimizi dzenlemede anahtar tutum: hi deilse Trkiyede Birinci Hayvan Refah ve Veteriner Hekimlii Eitimi Konferans, 72-82, Ankara. 26. ztrk M. 2005. Eczac, Ya : 42, Erkilet/ Kayseri. 27. zdemir M. 1984. Haclar (Kayseri Haclar) ve Tm Haclar Topluluklarnn Tarihleri. Kayseri: Emek Matbaaclk, s.1-384. 28. Takanat M. 2003. ncesu ilesi eyh aban kynn dini folklr. Lisans Tezi. Erciyes niv. lahiyat Fakltesi, Kayseri. 29. Turan O, 1941. Oniki Hayvanl Trk Takvimi. stanbul: Cumhuriyet Matbaas, s.25. 30. Trkolu M. 2002. Yahyal-Dereba kasabasnda halk inanlar. Lisans Tezi. Erciyes niv. lahiyat Fakltesi, Kayseri. 31. Yeilta HM. 2002. Sosyal ekonomik ve kltrel ynleriyle bugnk Sarolan ilesi. Lisans Tezi. Erciyes niv. Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Kayseri. 32. Yksel S. 2005. Kamu Grevlisi, Ya: 44, Turan Ky, Gesi / Kayseri.
Yazma Adresi : Yrd. Do. Dr. Rahan ZEN Frat niversitesi Veteriner Fakltesi Veteriner Hekimlii Tarihi ve Deontoloji A.B.D. 23119 ELAZI Tel: 0 424 2368371 Fax: 0 424 2388173 E-mail: rozen@firat.edu.tr rahsanozen@hotmail.com

121