KUZEY IRAKTA NAN GRUPLARI VE BUNLARIN ANADOLU HALK NANLARI LE LKS

Kemalettin TA
ev. Beyan OTRAKI ZATA Anadolu Platosunun doal bir uzants olan Kuzey Irakta halk inanlarnn nemli bir ksm Anadolu halk inanlarnn bir devam olarak kendisini gstermektedir. Bu bakmdan bu inanlarn denenmesi ve Anadolu halk inanlar ile karlatrlmas ok nemlidir. Okuyacanz almann yukarda sylediimiz gerekelerle ilginizi ekeceini umuyoruz. Irak Vakflar Genel Mdrl tarafndan 1972 ylnda Badatta yaynlanm olan Risalete Fit Tevhidi vela Farkl Muasarata isimli Arapa kitaptan dilimize evrilmitir. Kitap Kemalettin El Tai tarafndan hazrlanmtr. Kitaptan yaptmz,eviride yazarn kavramlar kullanna ve konuya bak asna bir mdahalede bulunulmamtr. Elbette bu yazarn btn dncelerini benimsediimiz anlamna gelmemelidir. Dergimizin amac okuyucumuzu deiik bir corafya parasnda yaayan inan biimleri hakknda bilgilendirmektir. Bu yzden evirideki bilgilerin eksik ve yanl noktalar olabilecei gibi yazarn baz ifadeleri de kendi dini anlaylarnn etkisiyle yaplm yorumlardr. Bu yorumlar okuyucumuz tarafndan dikkate alnmad zaman, yaznn verdii bilgiler daha ok nem kazanacaktr. Bu metin Selahattin niversitesi ngiliz Dili ve Edebiyat Blm mezunu, Gazi niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm yksek lisans rencisi, Beyan Otrak zata tarafndan dilimize evrilmitir. ZEYDLK Zeydilik (1) eyh Muhammed Ebu Zehrann sylediine gre slam cemaatine en yakn ii grubudur. Ilmllklar ve imamlarn peygamber gibi gstermemeleri ile tannrlar. Zeydiler imamlarn peygamberden sonra gelen en iyi insanlar olarak tanrlar. Zeydiler, sahabelere kfretmezler, zellikle Hz. Alinin tand ve onaylad imamlar kabul ederler. Zeydilerin imam Zeyd b. Ali Zeynel Abidin b. el Hseyin b. Ali b. Ebu Taliptir. mamln Kufe ehrinde ilan etmi, 15 bin silahl adamla Hiam b. Abdlmelik ile savamak iin yola kmtr. Irak hakimi Yusuf b. el mer el Sakafi ile sava srasnda baz adamlarnn Ebu Bekir ile mere kfr ettiklerini duyunca onlar azarlad, bylece bir ok adam ondan uzaklat. Adamla6-145 Zeydilerde ermi, yiit ve cmert olmayanlar imam olamazlar. Imamlarn Hz. Fatmann evlatlar olmalar art da bulunmaktadr. Btn bu aranlan zelliklere ramen imamlk babadan oula kalma yerine seimle yaplmaktadr. iilik ten farkl olarak iki deiik blgede iki imamn bulunmasnda bir saknca grmezler.

Zeydiler byk ktlk yaptktan sonra bundan tvbe etmeyenlerin cehenneme gideceklerine inanmaktadrlar. Baz yakn inan biimlerin de olduu gibi imamlarn kaybolup tekrar grnmelerine de inanmamaktadrlar. Allah inanlarna gelince Allahn btn dier nesnelerden farkl bir varlk olduuna inanrlar. Dier nesnelerle benzemesi veya aynilemesi dncesine kardrlar. Allahn kendisine zg bir ilim sahibi, byk bir g olduunu, ksaca Kurandaki sfatlarnn hemen tamamn benimserler. Zeydilerde iman konusuna gelince; imann iki temel dayana olduuna inanrlar. Bunlardan birincisi iman dorudan bir bilimdir, mann dier ana unsuru ise insann bu iman aka ikrar gereklidir. Bu ikisi olmadan iman olmaz. Daha sonra imann uygulama biimi olduuna inanrlar. Bunlar, Allahtealann isteklerini bilmek, helal olanlar haramdan ayrt etmek, yasaklar renmek. Allahn insanoluna verdii emirleri yerine getirmek, adam ldrmek ve zina yapmak tan kanmaktr. Allahn verdii nimetlere kar gelmeyi Allaha kar bir saygszlk olarak grmezler. KAKALER: Kakailer (Kekailer) Kuzey Irakta Kerkk ehrinde yaayan bir toplulukturlar. Kak kelimesi Krtede karde anlamna gelir. Sylentilerden birine gre Kakailiin ortaya k Berzenci byklerinden birinin ad kaka olan kardeine Kakailii kurmas grevini verdiine inanl maktadr. Dorusu ise Trkiye ve randa bulunan ahilikten kaynaklanarak ortaya km olmasdr. (2) Kakailerin bir kolu ise Trkmen oyma olan Sarllardr(3) Sarllar ise kendilerini Hz. Aliye kadar dayandrmaktadrlar. Sarllarn inanna gre adlarnn kayna u rivayettir. Hz. Aliyi ldren Abdullah ibni Mlcemin cinayetini gerekletirdii srada sarllarn atas saklanmak istemi ve Hz. Aliye ne yapaym diye sormutur. Hz Mide ona: Kede bulunan hasra sarl demi, onun soyundan gelenlere ise Sarllar denilmitir. En belirgin zellikleri eytana sayg duymalar ve onunla alay edenleri ldrmeleridir. Bir de devran ve tenash ad verilen bir inanca sahiptirler.(4) Kakailer gizli bir grupturlar. nanlarn ve toplantlarn herkesten gizlerler ve byk bir gizlilik iinde tutarlar. Dini hi bir farz benimsemedikleri gibi ibadetin yeri ve zaman olduuna da inanmazlar. En byk ibadetleri adakta bulunmaktr. Adaklarn gerekli paray bulduklar zaman yaparlar. nanlarna gelince; Kakailer, kainatn ve yaratann bir olduuna inanrlar. Kendilerinin ondan olduklarn ve tekrar ona dneceklerini sylerler. Allahn vasflandrlmasna ve anlatlmasna kar koyarlar. Sfatlarnn byk bir ksmnn kendisini terk etmesinden sonra katld savata yenilerek ldrld. Ondan sonra olu Yahya b. Zeyd, Velid zamann da isyan kard, lnceye dek savat. 6-146

larn ve isimlendirilmesini doru bulmazlar. Allahn rahmet sfatyla baz insanlarda tecelli edebileceine inanrlar. Ruhun veya nefsin tenash ile temizlendiini ve ilahlk mertebesine ykseldiini de dnrler. (5) Tenashn bir dier aamasnn ise devran olduuna inanrlar. nsan ruhunun lmsz olduunu, bedenden bedene geerek olgunlatn, en sonunda en olgun bir bedende Allaha katlacan sylerler.(6) Bu devrin 1001 kere olacana inanrlar. Kuran- Hz. Osman toplatt iin okumazlar ve deer vermezler. Byk bir hata yaparak Hz. Muhammedin dzmecesi olduunu ne srerler. Baz Kuran ayetlerini ise kendi davranlarna uygun olduu iin benimsiyormu gibi grnrler, Baz deer verdikleri insanlar tarafndan yazlm iirlerle, Beyan adl bir kitab okumaktadrlar. ibadetleri: Kakailer Karlama (istikbal) gn dedikleri Ocak aynn 11. Gnnde oru tutarlar. Oru gnleri dedikleri gnlk (27,28,29 Ramazan) orutan sonra bir gnlk bayram yaparlar. Hacca gitmezler. Baz byklerini (Seyyidler) ziyaret ederler. Gnein doduu anda baz bildikleri dualar okurlar. Kyamet gnne inanmazlar. Sylendiine gre llerine yle derlermi: Eer sana Mnkir-Nekir melekleri gelirse, u kadar buday u kadar arpam var. Hepsi filanca depoda bulunmaktadr. diye syle, eer kabul etmezlerse bir tabak mercimek ile bir kadeh arap ver. Eer yine kabul etmezlerse onlara de ki: Ben Kakaiyim. Benden uzak durun. 0 zaman giderler, sen de cennet yolunda ilerlersin. (7) Hi kimseye kfr etmezler kin duymazlar, kmsemezler ve hi bir inanca mdahale et mezler. Yezidiler gibi eytana inanrlar ve sayg duyarlar, yanl yorumlanmasn diye tkrmezler. Mslman olduklarn iddia ederler, pazartesi ve cuma gnlerini yceltirler. Evliliklerini ve toplantlarn bu gnlerde yaparlar. Koyun ve horozlar adak olarak kestikleri ve herkesi davet ederek birlikte yedikleri zel gnleri vardr. nanlar genelde Kzlbalarla ayndr. Tenash e inanrlar, tenash devresi biten bir kimsenin ilahlk mertebesine ykseldiine ve Allahn ruhunun iine dolduuna inanrlar. (8) Hz. Alinin birlie ulatna inanrlar ve pe pee Allahn baz insanlarda tecelli ettiini Hz. shakn da Aliden sonra geldiini sylerler.

Kutsal kabul ettikleri baz mezarlar vardr. Bunlardan biri Seyyid brahim mezardr. Bu za tn alt kez tenash yoluyla dnyaya geldiini ve son olarak da mehdinin zuhur zaman olan kyamet gn tekrar yer yzne dneceine inanrlar. Sultan shakn mritlerinden olan Davutu da yceltirler. Bazan da peygamberden stn tutarlar. Kakailer sosyal olarak kola ayrlrlar: 1. Seyyidler: Emir veren din adamlardr. Dini bakanlardr. 2. Delil (rehber): Sultan shakn mritleridirler ve Mam diye adlandrlrlar. nsanlara yneldikleri iin bunlara mrit veya baba denir. 3. Kardeler: Kakailerin geri kalanlardr. Pir6-147 lerine itimat etmeleri ve pirin tm isteklerine kar gelmeden itaat etmeleri arttr. Seyyid veya kullanabilmektedir. Pir, Kakailerin mallarn ihtiya veya genel kar uruna

EBEKLER (*): Musul ehrinin dorusunda 20 kyden fazlasnda yaayan Trk gruplar olarak bilinirler. Bazlarna gre Krt airetlerinden geldikleri de sylenir. Dilleri Arapa, Farsa, Krte ve Trke karmdr. Hz. Aliyi ok yceltirler ve dualarnda srekli olarak (Elif: Allah; Mim: Muhammed; Ayn:Ali) derler. Yani leme inancna sahiplerdir. Bektailer de ayn ekilde Hz. Aliyi yceltmekte ve onu lahlk derecesine kadar getirmektedirler. Baz adetleri Hristiyanlkla ayndr. (9) rnein leme inanc Allah- Muhammed-Ali Hristi yanlkta Baba-Oul-Kutsal ruh inancna benzer. arap iip gizli olarak ilahi akam yemei (10) treni dzenlerler. Inanlarndan biri ise Krklarn (Abdallarn) her cuma ve pazartesi gnleri Sincavda bir ma arada toplanmalar eklindedir. Krklar meclisinin bakannn Hz. Ali olduuna inanrlar. Bu Krklar adn ise sadece Selman- Farisi bilmektedir. Sylentiye gre peygamber efendimiz bir gn toplandklar yerin kapsna gelerek vurmu, Kim o diye sorulmu. Ben Muhammedim demi. Kapy amamlar. Tekrar vurmu: Kim o diye seslenilmi. Benim, Allahn Resul yine kapy aan olmam. nc kez kapy vurmu :Kim o denmi. Benim, fakirle rin fakiri o zaman Selman- Farisi kapy am. Peygamber efendimiz ieriye girince 39 kiiyi grm. Balarnda ise Hz. Ali varm. Ali Selmandan bir salkm zm istemi ve bu zmn suyunu karm. Herkes bu sudan iince birden kollarndan kan akmaya balam, dnp Muhammede sormu: Bizim tarikatmzdan memnun musun? demi. 0 da: Evet demi. Krklar dan biri oluvermi.

ok ilgin inanlardan biri ise peygamber efendimizin Cebrail ile Miraca kmas srasnda ki bir olaya dayandrlmaktadr. Buna gre, peygamber efendimiz gkyzne kt zaman bi rinci katta peygamberleri grm. En son kata ulatnda karsna yrtc bir arslan karak grlemi. Muhammed elindeki yz onun azna doru frlatm. Aslan gerilemi. Peygamber dnyaya geri dndnde Krklar toplanm. Hz. Alinin elinde yzn grm ve o zaman gkte karlat aslann Ali olduunu grm ve ona Allahn Aslan lakabn koymu (11) Namazlar: ebeklerin namaz dier Mslman gruplarn namazlarna benzemez. Pirin evinde cuma gn leri halka eklinde oturarak namaz klarlar. Pir Glbank denilen bir iirden blmler okumaya balar. (12) Delil (13)ise ezberledii baz szleri pirden sonra okumaya balar. Daha sonra pir onlara secde etmelerini emreder. Dua okur.Vilayet ve tecelli kabul edilsin. Muratlara ermek kolaylasn. Hac Bekta Velinin ve Erdebilden gelen Kzl eyhlerinin srrn sr eder. Bize bu tarikat retenlerin ruhuna vasl eyle Allah, Muhammed, Ali. ocuklarn yedi yana ermelerinden nce Cuma namazna katlmalar yasaktr. ocuk yedi yana gelince babaya gtrrler. Babann eli kez plr. Baba ocuun beline bir kemer ku atp yedi dm atar. (14) ocuk ise krklara iaret olarak krk kuru ve krk yumurta sunar. Ba 6-148 ba ona glbank okur ve bylece ocuk namazlara katlmaya hak kazanr. Oru: Ramazan aynda oru tutmazlar. Muharrem aynn ilk dokuz gnnde oru tutarlar. Namaz klmazlar. nk Hz. Ali namaza giderken yaralanmtr. Oru tutmazlar nk Ramazan aynda ldrlmtr. Daha da arya giderek yle derler: Ramazann eei amura dt. Biz onu kurtarnca bizi oru tutmaktan muaf tuttu. Zekat: Zekat vermezler. Ancak ekinlerinin bete birini peygamberin soyundan geldiklerine inandk lar baz Seyyidlere verirler. Hac: ebekler hacca gitmezler. Kerbela ve Necefte bulunan imamlarn ziyaret ederler, Kerbelaya yedi kez giden Hacca gitmi olur. ebeklerin zel dini gnleri vardr: Ylba gecesi: Her sene arki Aralk aynn ilk gecesinde(15) balar. Tren u ekilde olur:

Pir zel bir odada oturur. Rehber ky halkn toplar. Pirin olduu odaya onar onar ieriye girerler. Odann Asitane denilen eiine yz srerler. Odada bulunan kandile kar yzlerini evirerek pirin nnde tekrar yz srrler. Pirin yanna gelen her ahs beraberinde bir horoz ve arap ile ekmek getirmek zorundadr. Rehber hazr bulunanlara yere uzanmalar iin iaret verir. Pir bunlarn srtn svazlar ve glbank okur. Bu tren akam yaplr. Gece olunca okunmu ba olan tc horozlar tlar. Daha sonra yemekle beraber arap iilir. Bendir alnr ve nutuklar sylenir. Bu kutlamaya katlmayanlarla selamlalmaz. Cuma gecesi namazna katlmalarna izin verilmez. Rzalk alma: Bu gecede kskn kiiler birbirlerinden zr dileyerek barrlar. Ksknler bir Cuma gecesi gnein batmndan bir saat nce pirin evinde toplanrlar. Bu gecede her kii bir yemek piirir ve pirin evine getirir. Pir bir konuma yapar ve sonra barmalarn emreder. Daha sonra onlar yksek sesle namaza arr. Ksknler de dizleri zerinde kerek pirin nnde otururlar. Pir: Yz srmek iin eilen balarda ac duyulmaz. der ve namaza balarlar. tiraf Gecesi: Bu gecede ebekler babaya gider ve yaptklar su ve gnahlar, hatalar itiraf ederler. Baba ise rehberin eliinde zel olarak glbank okur. Pir onlar affeder. Bylelikle gnah ileyen ebek arnm olur. Bu hususta bir ok kaside dzenlenmitir.(16) arap ebekler de haram deildir. Kadnlar ve erkekler kullanmaktadrlar. Kurann arab haram klmadn iddia ederler. ebeklerin tarikata giri trenleri: ebekli ei ile birlikte karde olmak iin eli bir arkada edinir. (17) Bu drt kii krk gn beraber olurlar. Ruh ve cesetlerinin birlemesi ve drdn bir olmas birin ise sr olmas iin yaplr. Daha sonra pirin yanna yanda bir koyun ve krk ie arap alnarak gidilir. Bir sr kesilir ve ky halkna datlr ve sonra seksen eren koyunu yemek iin gelirler. Daha sonra pir oturarak 6-149 evresine seksen ereni alr. ebekli, kars arkada ve arkadann eini alarak gelir. Ellerine drt kadeh verilir. Pir u kasideyi okur: Yedi iklimi drt keyi dolatm. Aliden ycesini grmedim. 0 on sekiz bin alem yaratt. 0 gl ve zengindir. Rzk verendir. Tek ad Ali, br ad ise Allahtr. Allaha hamd ve kr olsun, Aliden ycesini grmedim. Cennetin inci ve mcevher den oluan kaps Alinin ayaklarn altndadr. Ali Krklarn sultan, ya Pir Sultan. Ya Abdal, benim gnlm yle der: Ali, Muhammed ve Allahtr. TRKMENLER:

Musul vilayetinde bulunurlar. Varlklar Moollarn Hlagu liderliinde Irak istilas sras- na dayanr.(18) Balangta ticari ve askeri yollar korumak ile grevlendirildiler. Soylar ise Trkmen shak Babaya dayanr, sosyal yaantlar Sarllarla ayndr. Trkmence konuurlar. nanlar: Namaz, batldr; nk mam Ali namaza giderken lmtr. Oru: Ramazanda oru tutmazlar. Muharrem aynn ilk on gnnde oru tutarlar. Hacc: Kerbelaya yedi kez giderler, Hac olurlar. Kurban kesmezler, kurban yerine horoz keserler. Kurban olarak kesilecek horozu kyn d na brakrlar. Onu almak isteyenler, onu yakalamak iin yarr. Horozu yakalayan onun sahibi olur. Haram olan eylere inanmazlar. ki imesini ise helal klarlar. Hz. Alinin klcnn ( Zlfikar ise gkten indiini ve savalarda uzayp ksaldn sylerler.(19) Bulutlar Hz. Alinin yrttn, imein Hz. Alinin sesi, yldrmn ise klcnn parlts olduunu sylerler, imek akt zaman:Can Ali Can derler. Allah Teal mam Aliyi Peygamberlik iin setiini; ancak Cebrailin Muhammeti setiini sylerler. Onun iin Cebrailin ad getiinde Emine ihanet eden diye sylenirler. Kuran Kerimin 40 czden olutuunu, Ebu Bekir ve merin kendi karlar uruna 30 cze indirdiine inanrlar. Debistan Mezahip adl kitapta emsettin yle demi : Kuran, Allah Teal kelam ancak onu Osman yazd iin okunmas caiz deildir. Bazlar mam Alinin Ademden nce var olduuna inanrlar, ve frit denilen cine kzp kol larn prangalarla baladn sylerler. Bu frit Ademe gelir ve kurtarmas iin yalvarr; ancak Adem bunu yapmaz. frit, gelen her peygambere bunu syler; ancak hi biri onun prangalarn a maz. Son olarak Hz. Muhammete gelmi ve yannda Aliyi grnce, Beni bu balad, ne olursunuz beni azat edin. diye yalvarr. Hz. Muhammet, Aliden onun serbest braklmasn ister. mam Ali: Mslman olursa onu brakrm. der. frit, slam kabul eder ve hrriyetine kavuur.(20) Kur Kerimin karlarna gre tefsir ederler. rnein ulu haberi (Ali) diye tefsir ederler. Kuran da zikr edilen incir ve zeytinin ise Hasan ve Hseyini kast ettiini iddia ederler. Kuranda bulunan ki deniz birleir, bu birleimden bir 6-150

nehir oluur, iinde mercan ve inci bulunur ayetini ise Muhammet, Ali , Fatma, Hasan ve Hseyin olarak alglarlar. Sosyal olarak bir ka gruba ayrlrlar 1- Aa: Tm glere sahiptir. 2- Pir : Kyler arasnda dolaan ve insanlar eiten kiidir. Bir Cuma gecesi arap ieleri ile birlikte tm ky halk onun evinde toplanr. Gelen mritler birer birer nnde secde ederler ve bunlara renci (21) lakab verilir. Pir, her mridin beline bir kemer takar ve srtna elini dayayarak: Elif Allah, Mim Muhammet, Ayn Ali der. Bayramn ikinci gn Ninova (Ninive) ky ne giderler, birlikte halay ekerler. Birinci gn ise Hz. Abbasn mezarn ziyaret eder at yarlar dzenlerler. (22) El-Nusayriye (El-Aleviye): El- Nusayriye: Batnilik guruplarndan bir gruptur. Ebu uayh Muhammet bin Nesir El Basrinin ekollerindendir. Fransann Suriyeyi igali srasnda onlara Alevi ad taktlar. Bu guruplarn fikirlerini bilim adamlar yle deerlendirirler: Ali bin Ebu Talibin davasn iki da arasndaki bolua benzetirler ve onun yerini de bulutlar olarak gsterirler. Bunun iin bulutlar ulu sayarlar. Eer onlarn zerinden bulut geerse Es-sel aleyk ya eba el- Hseyin derlerdi. Gk grlts ve imek akmasn Alinin adnn anlmasndan sayarlard. Bunlar Abdurrah man bin Mlcemin Ali (R.A)yi katline seviniyorlar, nk sanyorlar ki uluhiyet yoluyla (Allah) eytandan kurtardlar. Bunun iin Ibni Mlceme lanet edenleri hatal sayarlar. zm ubuunu kutsal kabul ederler. Onu bir nur gibi grrler. Ruhlarn bedenden bedene getiine inanrlar. yi insanlarn ruhlar ldkten sonra gnein etrafnda dnen gezegenlere intikal ederken, kt insan ruhlar pis saylan hayvanlarn cesedine geer. Hristiyanlarn bayramlaryla bayram yaparlar. Ramazan aynda oru tutmazlar. Ali, Hasan, Hseyin, Muhsin ve Fatma isimlerini zikretmek be vakit namaz saylr. Ayr ca cnplk hallerinde ykanmaya ve abdest almaya gerek olmadna inanrlar. Bir inanlar daha vardr ki bir mmin imannda ykselirse esfiy mertebesine ular. Yani bu mertebe pey gamberlerden bile yksek mertebededir. Bu mertebeye ulatktan sonra ibadet yapmaya da gerek kalmaz. Cennet ve Cehennem iki iarettir. Her imamn bir kaps vardr ve oradan ilim girer. Imamlar lleri diriltir ve gayb ilmini bilirler. mam Hseyinin ldrlmediine ama ona benzer birinin ldrldne inanrlar. Bu durum hemen anlalaca gibi Hz. sann durumuna benzemektedir. Mmin eer mkemmellik seviyesine yetiirse meleklerden bir melek olur ve bylece ge kabilirdi. Bu grubun inanlar kadnlara bildirilmez nk onlar sr saklayamazlar. Erkekler de on dokuz yana girmeden bu srra sahip olamazlar. Ondan sonra bu srr ldrlseler bile kimseye sylemeyeceklerine yemin ederler. Es Salate Beynet Tasavvuf vet Teyi adl kitapta Ketebl Fark isimli kitaba dayanlarak Nasirilerin kurucusu Muhammet bin Nasir deil Ali olmaldr. nk Alinin vcudunda Allahn ruh vardr. slam dininde Cebrail olarak bilinen melek o zamanlar baka kiilere grnmtr. Yer ve gk yaratlmadan nce Ali yaratlmtr, Ali Ben Ahmetttenim

nurdan gelen bir nurum. Bu iki nur arasnda bir fark yoktur. Biri nce dieri sonra gelmitir. Yani Peygamber ve Ali 6-151 ayn seviyeye konmutur. Zamanla Aliyi peygamberden stn grdler. Ali, slam dinini tebli etmeye balayarak peygamberle kendini bir tutmutur. ehirlerde bu iler ok ileriye gitmeye balad. Peygambere ihanet eden kiiler Aliyi peygamberden stn grp peygamberi Alinin gnderdiini sylemeye baladlar. Zaman getike El-Mufavvaza adl grubun inancna gre, Allah, Ali ve evlatlarn yaratt ve alemleri onlara verdi, Onlar da yerleri ve gkleri yaratt. Rivayete gre rkda Sbhane rabbiyel azim secdede de Sbhane rabiyel aal diyoruz. Namazda ki bu ifadelere dayanarak Ali ve evlatlar en yksek yaratc; dnyay onlara veren ise byk yaratcdr eklinde yorum yaplmaya baland. Mehdi E-ia ldkten sonra bu inan daha da ilerledi. Nusayriler, bu inana gre yasalar oluturup kendi ilerinde deiik bir ynetim tarz kurdular. Bunlara yardm edenlerin iinde eski bir sahabe olan Amr bin meyye el- Zamiri bulunmaktadr. IV. asrda bu gruba bet- Tah mis (beli) denirdi. Nusayrileri destekleyenlerden biri de Badatda oturan elKarhiyyundur. Nusayrilerin gizli kitaplar incelendii zaman grlyor ki bu inan imam merkez sayarak btn gizli inanlar onun evresinde topluyor. Ayrca Nusayrilerin kitaplarndaki edinilen bilgiye gre imam ldkten sonra imam sisteminde byk deiiklikler olmutur. Bunun nedeni ia milletinin bir imamdan ilim alyor olmasdr. Her imamn bir kaps olmas lazmdr. 0 kapdan da ilim girer. Bununla ilgili bir atasznde yle denir. lim isteyenin bir kapya ynelmesi gerekir. Ali b. Ebi Talip Kaps : Selman El-Farisi el Hasan b. Ali Kaps: Kays b.Varak el Maruf bis Sefine el Hseyin b. Ali Kaps: Reit -el Hicri Ali Zeyn el- Abidin Kaps: Abdullah el-kabli el-Kabili ve knyesi Kenger Muhammet el-Bakr kaps: Yahya b. Muam mer b. Ummuu t-Tavil e-imali Cafer el-Sadk Kaps: Cabir b. Yezid el-Caafi. Musa el Kazm Kaps: Muhammed b. Ebi Zeynep el-Kahili. Ali el- Rza Kaps: el-Mufazzal b. mer-el Caafi. Muhammed el Cavvad Kaps: Muhammed b. Mufazzal b. mer. Ali el- Had Kaps: mer h. el-Ferran el-Me hur bil Katip. Hasan el Askari Kaps: Ebu uayyib Mu hammed b. Nasir el Basri. Sylenildiine gre mam Muhammet b. el- Mehdi kaps yoktu; ama Ehi uayip Muhammet b. el-Nusayr ile birlikteydi. mam Mehdi ldkten sonra tercih edilen Ebu uayip Nusayri mezhebi iin genel kap ve gerek kurucu sayld. Nusayrilerin iddialarna gre

imamlar llleri hayata geri dndrrler. Bu nedenle imam el-Hasan el-Askar bu mucizeyi grmek iin ebu uayyib b. Muhammeti nevruz gn inin beyaz ehrine gnderdi. Orada binlerce sene nceden bir Hiristiyan gencin yzne ebi uayip su serpti ve bylece hayata dnd. Buda inanlmaz bir hzla oldu. Gz ap kapayana kadar srd. Nusayrilere gre meleklerden bir melek olmak iin yemek imek kendine bakmaktan, kt huylardan vazgeerek saflamak yeterlidir. Bu ilemleri tamamlayanlar olgunlaarak mmin olur. stedii zaman ge ykselir, istedii zaman yere iner. Imamn yksek mertebesine yaklaan kiiler peygamberlik mertebesinden stn saylrlar. Bu 6-152 mertebeye de yetimek iin de bir kimsenin saf, temiz olmas lazmdr .Ayrca btn gizli marifetleri bilmelidir. Bunu bilenlerin gnlk ibadet yapmasna gerek yoktur. mam Ali b. Ebi Talip ve mam El-Hseyin b. Ali ldrlmedi, onlarn yerine Handala b. Esatin ldrldn sylerler. Bunun iin Handala b. Esad ve Abdurrahman bin Mlcemi byk eyh ve kutsal insan sayarlar. nk kendilerini feda ederek Ali ve Hseyini korudular. Ayrca derler ki: Allahn bu kavlini (fedeyna hu bizebehin azim) peygamberden sordular ve yle cevaplad; Hasan, brahim zamannda shak idi ve Hseyin de smail idi. Mesihin hikayesini peygamberden sordular, Mesihin bana gelen Hseyinnin bana da m geldi? Peygamber cevap verdi; Allah, Hseyin b. Aliyi azaptan ve kafirlerin elinden kurtard ve haa demirin scakln Hseyine ektirmedi. Allah Mesihe Zekeri yaya ve Yahyaya yapmadn Hseyin iin yapt, Mesih lmedi ona benzeyen birisi ld. Ayn olay Hseyin iin de geerlidir. nsanlar nasl rahata gmleklerini ve cbbelerini karrlar, imam da isteyerek veya istemeyerek vcutlara girer. Bunun iin Allah mam Hseyinin ldrmek isteyen dmanlardan kurtararak yanna ald. mam Hseyin Iraka giderken kafirler ldr meyi planladlar ama Cebrail Hz. Hseyine haber verdi ve bylece Cebrail, Mikail, srafil ve btn melekler onu Allahn yanna gtrdler. E ia: E ia: Szlk karl byklerine tabi olmak ve byklere yardm eden anlamna gelir. nsanlara yardm her insann kendilerinden olduunu sylerler. Aliye ve ailesine tabi olanlar ia saylrlar. Ali ve soyundan gelenleri hilafete en yakn olanlardan sayarlar. Ksaca ia inanlarndan bahsedelim: Akaid el-i el- mamiye lieyh Rza El Muzaffer bu inann temel kitaplarndan biri kabul edilir. mamlk, Snni inantan farkl olarak dini bir kurum saylr. mamlk kurumuna inanmayan ve balanmayan kiinin iman da tam saylmaz. Allahn birliine ve peygamberine nasl iman artsa, imama da ayn ekilde baklmaldr. Her ada bir imam olmaldr, peygamberin grevlerine hilafet etmelidir. Hz. Hseyin de Allahn bir ltfudur. Imamlk insanlarn semesi veya oy vermesiyle olmaz. Al lahn grevlendirdii birisi, peygamberin soyundan veya nceki imamn soyundan olur. lmini de peygamber vastasyla veya nceki imamdan alr. Bu ilmin ierisinde maarif, ilahi hikmetler vb. deerler bulunur. mamlar bu ilmi Allahn kutsal gc yoluyla, yani ilmi ilham yoluyla alabilirler. Bu imamlar. hi retim grmemi, ocukluktan blu ana kadar okula gitmemi ve okuma yazma renmemilerdir. Derler ki: Allah tektir, benzeri, ba ve sonu yoktur. Allah dnya ve aya benzeten kiiler Allahn bykln kavrayamamlardr. Hz. Peygamberin diliyle ve vahiy aracl ile Kuran- Kerim gnderildi. indeki her ey aktr. Kuran, insanlarn grm olduu en byk mucizedir. Peygamberimizin elindeki Kuran tahrif edilmeden zamanmza kadar gelmitir. Bunun tersini sylemek dinden kmak demektir.

Mehdi el-Muntazar hakknda yle derler: Hasan el-Askarinin oludur, ismi de Muhammettir. Tannm bir kiidir. (Hicri 256) dodu ve imamlarn inanlarna gre imdi de yaamaktadr. Allahu Teala bugne kadar insanlara gstermedii imamn kyamet gnne saklamaktadr. Mctehitlik kaps kapanmamtr. Dini konu6-153 larda en ok alan kiiler mctehittir. Dinin ve eriatn sorumlusudurlar. Onun bu zelliklerini reddetmek imamn yetkilerini reddetmek demektir. mamn yetkilerini kabul etmemekle mctehi din sorumluluklarn kabul etmemek birbirine eit derecede byk bir sutur. nk imamn yetkilerini yok saymak Allaha irk komaktr. Bu yzden mctehite imam yardmcs da denir. ia iinde de bir ok kol bulunmaktadr. Bu kollardan biri de Er- Recadr, Er-Raca hakknda yle derlerdi. Ehli Beytten olan imaml miras olarak alr. Allahu teala bu dnyada len kiileri yine yeryzne getirir, bazlarn rezil eder; bazlarn mutlu eder. Mehdi el-Muhammet kaikt gn, mazlumlar, zalimlerle; hakszlar hakllarla hesaplarlar. Bir dier kol da el- Bedi dir. Onlarn inanlar da ksaca yle zetlenebilir: mam Cafer bin Muhammet yle dedi: Allah, smaili nasl kurtard. Bu demektir ki her an her ey olabilir. Sonra derler ki; Allah muhkem kitabnda: yemhu Allah meyaa ve yesbit ve in dehu umml kitap bu da demektir ki: Allah, darda kaldmz her durumda kullarnn iyilii iin peygamberin ve evliyalarn dilleri araclyla yardm gnderir. Sonra dilerse bu yardm eker. Bu da Hz. smail hikayesindeki gibi olmutur. Hz. brahim Olunu ryasnda kendisinin kurban ettiini grd. Bunlarn hepsi demektir ki Allah bir eyi deitirmeye karar verdiyse kimse bilmez, bu da Allahn ilmine baldr. iann bir baka kolu da el- Vafidir. Vafilerin kitabnda der ki: mamdan ayr alanlar; do muz ve l eti yemi gibi gnah ilerler. ia mezhebinden baka bir mezhepteki Mslman ehit saylmaz. ia mezhebi mensuplar yatakta lseler bile ehit kabul edilir. Onlara gre: Allah yolunda savaan ve ii olmayanlarn sonu kt olacaktr. Tehzibl Ahk kitabnda Beir, Ebi Abdullah sordu: Ryamda sana imansz sava eden kii domuz, l eti yemi gibi gnah ilemitir dedim ve cevabn verdim : Evet yledir, evet. Sonra Ebu Abdullah dedi: yle, yle. Araplarn baz dmanlar imamlara iftira ettiler ve onlarn dillerinde ktlkler yaptlar. On lardan da Araplar susuzdurlar. Hz. merin dediine gre: Btn Fars halk ve dierleri de dk ve basit insanlardr. Araplarla asla eit olamazlar eit olmaz. (23) Hz. mer peygamberden duyduu eyi anlatyor. Alinin ve ailesinin ballar baka toplum lardan olabilirler. Hz. merin peygamberden duyduuna gre: Alinin mritleri

Acem aslldrlar. Onun iin Acemleri ldrmeye kalkt. ran istila ederken Araplarn baz dmanlar imamlara iftira etmilerdir. Halbuki bu imamlarn da z be z Arap olduklar bellidir. Bu iftira ile ilgili en byk delil mehur:Buhar el Envar isimli kita bn 5. cilt, 67. cznde ak bilgiler vardr. Iranllarn bir ou ile baz topluluklar ve onlarla ibirliine giren kiiler Arap deildirler. Bu kiiler Hz. merden rivayetle Hz. Peygamberin yle sylediini ne srerler: Hz. Ali ve Ehli - Beyte yakn olanlar Acemdirler. Ondan dolay rann fethi zamannda Acemlerin katline ferman vermitir. Bundan dolay Hz. Ali, Hz. mere bu konuda kar kmtr. Yine Hz. merden rivayetle peygamber demitir ki, Bunlar ehli kitabn snneti zerine kabul edin. Dolaysyla onlarn evlatlar Irakllar oluturmutur. Dier imamlar onlarn mritleri ve sr dergahlar yntem ve inan biimlerini kaynaklara dk 6-154 mlerdir. Bu kaynaklarn say olarak okluu ve yaygnl sebebiyle dnceleri btn dnyaya duyurulmutur. Cafer bin Muhammet, El-Vafi isimli kitabnda yle anlatr: Allahn yanndaydk ne mal ne de ayr bir eyi vard. Btn bunlar Allatan baka ve ayr olarak sonradan var oldu. Yeri ve g halk etmeye balad. Biz de onunla birlikteydik. Sonra da ayr bir aklama yapt. Cafer bin Muhammet bunu da yle anlatr: Allah bizim ruhumuzu kendi byk nurundan yaratt. Sonra da bedenimizi arn altndaki topraktan yaratt. Bu da demektir ki biz iki nurani eyden yaratldk. Dolaysyla Allah evrende kimseye vermedii bir gc bize verdi. El-kilini Cafer bin Muhammedin El-Akif kitabnda anlatlr. Kuran vahiy ile Muhammete indirdii zaman yedi bin ayet idi, bugnk ayetlerde 63267dir. Bu iki saynn arasndaki fark ehli beyt yannda kaldrlmtr. Derler ki El-Imamdan baka kimse Kuran toplamad ve btn ilimlerini de bilir. Bunu da yapan ve toplayan Ali bin Ebi Talip,imamlar da ondan sonra Kuran toplamaya baladlar. AIKLAMALAR, NOTLAR ve ELETRLER: 1.Zeydilik, slam ordularnn bu blgeye daha nce gelmi olmasna karlk 13. yzyldan itibaren Malatya ve Kahramanmara yresinde egemen olmu bir inan sistemidir. Seluklu ve Osmanl Devleti zamannda bu dnceler Anadolu ve Rumelinin bir ok yresine yaylmtr. Seyyid Battal Gazi, gazavatnameler bu gelenein rn olarak halk edebiyatmzda yer almaktadr. Anadolunun bir ok yresinde Hz. Ali ve Seyyid Battal Gaziye hamledilen mezarlar ve at nal izleri de bu gelenein rndr. 2. Yazar burada byk bir elikiye dmektedir. nce ahilie benzer bir rgtlenmeden sz etmektedir. Daha sonra da Krtlere ve Krteye ait bir kavram olduunu sylemektedir. Kerkk 1970li yllarda nfusunun % 70i Trkmen olarak bir Trk ehridir. Dolaysyla bir Ahi rgtlenme biimi olduuna gre Trkmenlerin arasnda yaygn olmas son derece normaldir. Ahiliin Krehirden balayarak yayldn dnrsek, daha ok Trklerin yerleik olduu ehirlerin kltrel tabanl sivil toplum rgtleri olduu bugn

tartlmamaktadr. Nitekim yazar da bata bunu kabul etmekte ancak anlalmayan sebeplerle sonra farkl yorumlar yapmaktadr. Yazar bata Ahilie benzettii inan daha sonra Ahilikle hi ilgisi olmayan baka inanlarla birletirmektedir. Ahiliin Arapa abi kelim sinde geldii iddialar yannda Trke ak kelimesinden geldii iddialar da son derece gl iddialardr. Bu konuyla ilgili olarak yazarn dt nc byk eliki ise Ahiliin temel prensip lerinin bulunduu ftvvetn bugn elimizdedir. Aktr. Oysa yazar Kekailie mal ettii dncelerin Ahilikle neredeyse hi ilgisi olmadi sanrz bilmemektedir. 3. Sarl Oyma, Yazar Kekailiin sarl oyma iinde yaygn olduunu sylemektedir. Sa rl oyma kk ok eskilere giden bir Trk oymadr ve bunun ok ak belgeleri bulunmak tadr. Dolaysyla Kekailik yazar tarafndan detayl bir aratrmaya tabi tutulmam Trkmen inan biimidir. Yazar burada da bir takm rivayetleri kitabna almakta, ancak Sarllarn kkeni ile ilgili ciddi bir alma yapmamaktadr. Sarl oyma ile ilgili olarak Dr. Tufan Gndzn hazrlad Ana6-155 doluda Trkmen Airetleri, Bozulu Trkmenleri isimli eserinde Osmanl ariv belgelerine ve Irakta yaplan bilimsel almalara dayal olarak u bilgilere yer verilmektedir: Akkoyunlu boylar birlii iinde yer alan Sarlu aireti, Erbil blgesinde Haftan Kalesinin Karakoyunlulardan alnmas srasnda Derlerle birlikte grev almlard. 1540 tarihinde, Bozulus iinde sadece nefer ile temsil olunan Bozulus airetinin, II. Selim dneminde 22 hane ve 2 mcerred (bekar) nfusu bulunduu dier airetlerle birlikte Ortaana doluya gelmedii ve erken dnemlerde yerleik hayata getii tespit edilmektedir. Bu cmleden olarak Urfa kazasnda Bozahad nahiyesine tabi Deri Kpr, Ortaviran, Slkl ve saviran ky lerini enlendirdiklerini ve ziraat ile megul olduklar grlmektedir. te yandan Sarlu aireti beyzadelerinden Emir Han ve Birke, ehr-i Zol sancanda Kala-i Zaim varolarndaki bo harabe yerler, hkmetin de izni ile kendilerine tmar verilmek suretiyle yerlemilerdi, Ayrca baz airet mensuplarnn da Badat yaknlarndaki kylere yerletii grlmektedir. Sarlu airetinin bazlar da Erbil ve Musul arasndaki Zap suyunun sa ve sol yanlarndaki Til-i Leben, Basatliye, Kprl, Harabs Sultani gibi kylere yerlemilerdi. (Bilge Yaynlar, Ekim 1997 Ankara sayfa: 97,98) Grld gibi son derece geni bir topluluk olarak Badattan Urfaya kadar uzanan yrede yerlemi bir Trkmen oymadr. 4.Yazarn bir baka elikisi ve aklayamad durum da eytana tapma dncesidir. Kekailiin hem Ahilie benzemesi, hem de eytana tapma gibi tarihin binlerce y1 eskilere giden bir inanc benimsemi olmalar ok akbir elikidir. tenash, devran ve adak inanlar da Anadolu halk inanlar arasnda yer almaktadr. Bu dnceler dikkatle incelendii zaman grlecektir ki, eytana tapmakla devran ve tenash aka bir birine zt dncelerdir.

5. Tenash inancnn yalnzca Alevi kkenli tasavvuf inancnda deil snni kkenli tarikatlarda da yaadn gryoruz. 6. Devran inanc da tenash inan gibi yaygn bir inantr. Bu inancn iki temel gerekesi vardr. Bu da Allahn rahmet ve balayclk sfatlarnn aklanmas; ikincisi ise Allahn adl-i mutlak olmasnn aklanmasdr. 7. Yazarn bu konuda da tpk daha nce yapt gibi ciddi bir sosyolojik aratrma yerine yalnzca duyduklar ile yetindii anlalyor. 8. Ayn dnce tasavvufun dier btn kollarnda da bulunmaktadr. Vahdet-i Vcut dncesi de buna dayanmaktadr. 9. Yazar burada Hristiyanlktaki leme ile kartrmaktadr. Buradaki lemenin kayna ve gerekesi Hristiyanlktakinden ok farkldr. 10. Bektai tarikatindeki Muhabbet ve Alevilikteki Cem toplantsna benzeyen bu durum yalnzca dini nitelikler tamaz ayn zamanda bir sivil toplum rgtlenmesi disiplini iinde srdrldkleri iin sosyolojik bir zellik de tarlar. 11. Bu inann da Anadoluda aynen yaadn gryoruz. 12. Glbang bilindii gibi bir iir deil Trke seci ve tekrarlarla ssl cokulu bir seslenitir. inde dua, yakar, istekler yannda Kuran Ayetlerinin Trke anlamlar da bulunmaktadr. Yazarn burada anlatmak istedii de cem de ve benzeri toplantlarda, toplantnn disiplini 6-156 iinde bir konudan dierine geii salayan yine genellikle Trke olan cokulu szlerdir. 13. Yazarn bu blmde anlattklar da Anadolu halk inanlar arasnda yaamaktadr. 14. Kuak balama trenleri Ahilikteki ed balama trenleri gibidir. Bu gelenek ankr yresindeki Yaren Meclisine kabul edilen yeler iinde geerlidir. 15. Yazarn burada kaside dedii ey, nutuk, nefes ve toplant sonrasnda eyhin, dedenin veya babann iinden gelerek, toplantnn anlamna uygun olarak syledikleri uzun bir dini kasidedir ki btn tarikatlerde tarikatlerin zelliklerine gre icra edilir. Bilindii gibi tarikatler de eitimin ok nemli bir parasdrlar. 16, Bu bilgi sonderece yanltr. Kuzey Iraka gelen Trkmen ve Trk unsurlar 9., 10., 11,12. yzylda gneydou ve kuzeydoudan dalgalar halinde gelmilerdir. Yazar btn Trkmenleri ayn inan grubu iindeymi gibi gstermektedir. Oysa Irakta ii, Snni, Anadolu Aleviliine benzer inan grubunda olanlarn yannda Kerkkte Kala Gavurlar adyla anlan Hristiyan Trkler de bulunmaktadr.

17. Yazar bu inanlar halk bilim, sosyal antropoloji ve folklor derleme kurallarna gre yap mad iin yalnzca azdan aza dolaan sylentileri derlemitir. 18. Burada da bir inan sistemi olmayan inan biimleri sanki sistematik bir alma gibi gsterilmektedir. 19. zel bir deyim olarak talip ad verilmektedir. Ayn zamanda renci anlamnda da kullanlan bu kelime burada farkl bir derinlik tamaktadr. 20. Yazar mecazi anlamdaki baz kavramlar la, Kerbela ile ilgili baz olaylar birbirine kartr maktadr. Ancak bu durum yrede inan ve inan biimlerinin nasl birbirine kartn gs termesi bakmndan nemlidir. Bu durum yalnz batn inan biimleri iin deil ortadoks sanlan inan biimleri iinde geerlidir. 21. Bu tarz hadis rivayetlerinin slamiyetin yaylmaya balad yllanla birlikte baladn gryoruz. Araplarn ilk kez yabanc toplumlarla kar karya kalmalar sonucunda bu topluluklarla kendi aralarnda bir stat fark aray iine girdiklerini biliyoruz. Hatta baz cihatlara slamiyeti henz kabul etmemi olan baz Arap kabilelerinin srf Arap asabiyeti iin girdikleri btn slam Tarihlerinde anlatlmaktadr. Bylece gizili bir stnlk iddias ile birlikte bunu belgelemek iin slam Peygamberine atfedilen szler yaygnlatrlmtr. (*) Trkmen oymaklarndan Anadoluya gelmek yerine Gneydou Anadolu ve Musul bl gesine yerleenlerdendir. ebeklerle ilgili olarak tarih kitaplarmzda ayrntl bir bilgi bulun mamaktadr. Oysa Trkmen boylar iinde nemli bir yeri olan Karakeili oymana mensupturlar, Bilindii gibi Karakeili oyma Kay boyunun Osmanl devletini kuran en byk oymaklarndan biridir. ok nemli bir ksm Dou ve Gneydou Anadoluda bulunan bu oyman bir kolunun Rumeliye kadar giderek yerletikleri bilinmektedir. Aratrmaclarmzn bu konuda bulacaklar bilgiler tarihimizin bir blmne k tutaca gibi Gneydou Anadolu platosunun uzantlarn ortaya koymas bakmndan nemlidir. ebekl, ebeklerle ilgili yaptmz aratrma srasnda bulduumuz bilgilerden ilki Tapu 6-157 Kadastro Genel Mdrl Arivinde bulunan Osmanl Mardin Tahrir defterinde bulunmak tadr. Mardin Tahrir Defterinde ebekler iin Karakeili, Mezra-y ebek (ebek mezrasnda oturmaktadriar) ziraat eder kayd vardr. Bk. Mardin Tahrir Defteri H. 975/ Miladi 1566-67; No, 117; sayfa No: 386 b.1. kinci kayt Urfa Tahrir Defterindedir. Burada : Karye-i ebek,ky ad olarak gemektedir. H. 973. 1565 varak No. 161A. nc olarak Musul Tahrir Defterinde vardr: ebek Tabii Musul 132 nefer, Ayn- Sefine Nahiyesi M. 1575/ H. 983 111. Murat Dne Defter-i Mufassala Liva-y Musul 120

nolu defter varak no 59 b. Ariv bilgilerini bize ulatran deerli aratrmac Emine Erdoana teekkr ederiz. Trk milletinin elinde ve kafasnda tuttuu meale msbet ilimdir. Mustafa Kemal Atatrk (Onuncu Yl Nutkundan) Bilimsiz can l bir beden gibidir. Hac Bekta Veli (Fevaidden) 6-158