bilig

Say-2/ Yaz '96

Sahibi Ahmet Yesevi niversitesine Yardm Vakf Adna Namk Kemal ZEYBEK Genel Yayn Ynetmeni Himmet KAYHAN Yaz leri Mdr lker TASLACIOLU Teknik Koordinatr Adem UZUN

Dizgi, grafk-tasarm, redaksiyon, reklam ileri, yayna hazrlama almalar bilig yayn ekibi Hilal Oytun ARSLAN Aye ZTEKN Mine BAYKAL lker TASLACIOLU Cengiz KELE Adem UZUN tarafndan yaplmaktadr, Yaz Kurulu Hilal Oytun ARSLAN Naci BOSTANCI Ayhan PALA Yayn Danma Kurulu Bener CORDAN Yusuf HALACOLU Glin ANDARLIOLU Nevzat KSOLU A. Bican ERCLASUN Oktay SNANOLU Hrriyet ERSOY Uygur TAZEBAY Reat GEN Sadk TURAL Namk Kemal ZEYBEK dare Merkezi Takent Cad. 10. Sokak. No: 30 Bahelievler/ ANKARA Tel: (0-312) 215 22 06 (3 Hat) Faks: (0-312) 215 22 09 e-mail: yesevi-e@servis.net.tr Teleks: 42027 hayy tr Abone Bedelleri : 1.400.000TL (Yllk) Yurtd :80 USD (Uakla) Hesap No: Vakfbank Bahelievler (Ankara) ubesi: 2026391 Mustafa SEN Aye ZTEKN

Yurtii

bilig, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas Trk-Kazak niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 'nn ibirliiyle yaynlanmaktadr.

ISSN 1301-0549

MNPA Matbaclk Tic. Ltd. ti. 30915 09 - 312 2712 ANKARA

indekiler
Bahtgl KALAMBEKOVA Krgzistan: Nereden Nereye ve Nasl?..................................................................................................7 Ken PETERSON Yeniden Yaplanma Srecinde Tarih................................................................................................... 11 Oya AKGNEN MUGHSUDDN Trkiye'nin Gvenlik ve D Politika Alglamalar erevesinde Dou ve Gney Komulan le likileri..15 Aynur COKUN Trkiye Cumhuriyeti'nin Avrasya lkeleriyle Olan Diplomatik likileri (1991-1995)...............................23 sa NANDI Trk Dnyasnda Misyonerlik .............................................................................................................34 Maka TATIMTEG Trk Alemi....................................................................................................................................... 49 Haluk LEK Tarihi Sre erisinde Kazakistan'da Rus Varl..................................................................................54 A. Mehmet KOCAOLU Aaolu Ahmet ve "ngiltere ve Hindistan" simli Kitabnn Uluslararas likiler Inda Tahlili ............. 75 Metin HAKVERDOLU Nasreddin Hoca Hakknda Bir nceleme.............................................................................................. 89 J. TANAWOVA Kazak Halk Edebiyatnda .Nasreddin Hoca........................................................................................... 95 Ahmet MEMMEDOV Ependi'nin Glks........................................................................................................................... 97 A.Abbas INAR Kazak Halk airi Cambl Cabaev......................................................................................................... 102 Zeki AHMETOV Jambl'n iirdeki Ustal.................................................................................................................. 107 akir IBRAYEV Jambl Jabaev (Hayat ve Sanat)......................................................................................................... 113 brahim DLEK "Tp Oyunu" ve Bir Altay Masal ........................................................................................................ 117 eref BOYRAZ Koz Krpe Bayan Sulu Hikayesi 'nin Versiyonu zerinde Mukayese almas ................................121 Leyla KARAHAN Kk Trkistan: Anadolu ................................................................................................................. 135 Hayriye SLEYMANOLU YENSOY Bulgar Folklorunda Trk Folkloru Etkileri........................................................................................... 140 M. ELPHANOV Yusuf Balasagun'un "Kutadgu Bilig" Mesnevisinde Kiilik ve Kemale Erme Meselesi.............................147 Yusuf HSEYNOV Eski Ouz Mitlerinin Felsefi Boyutu .................................................................................................... 149 Akif MANOV "rur" Sznn Etimolojisi Hakknda.................................................................................................152

smail SRAFLOLU Azerbaycan Halk Pedagojisinde Aile Terbiyesi Problemleri................................................................... 156 Cengiz ALYILMAZ Safruh ve Yeni Ouz Sz'nden Semeler ............................................................................................162 Yavuz AHUNDLU "Kanl Sen'eler"in bret Dersi............................................................................................................. 171 Kadir KULUYEV Nahcivan'n Nehrem Kynde Dn ve Yas Merasimleri..................................................................175 K. ERGBEKOV iir ve Zaman....................................................................................................................................179 Tot KENOVA Yceler Ahengi.................................................................................................................................. 182 Annagurban AROV "El Yazma Kitabm Sele Aldrdm"....................................................................................................186 Belks GRSOY XV. y.y.'dan tibaren stanbul'daki Edeb Muhitlere Genel Bir Bak..................................................... 188 Filiz KILI Osmanl Hanedannda Bir air: "ehzde Korkut".................................................................................203 Timur SL Talarn Dili......................................................................................................................................220 H. smayl MUHTAROLU linceay Hnegh ve Tarihi ahsiyetler .............................................................................................228 Hasan KKSAL Gnmz k ve airlerinde At Yakma Gelenei ............................................................................ 234 Ergnz AKORA Trk Tarihinde Gler ve nemli Sonular.......................................................................................... 241 Ahmet BLGL Bir D skan Uygulamasnn Sosyolojik zmlemesi: "Ulupamir rnei"............................................. 247 Fuat ALTUNKAYA Trke Derslerinde Dinleme Becerisini Gelitirme Etkinlikleri............................................................... 255 J. KAMALOVA Kitab Aknlarn Eserlerinin Folklorla likisi ve Kendilerine Has zellikleri. ........................................ 258 Altan ALPEREN Bilim Kurgu Romanlarndaki Zaman tesi Dnya..................................................................................261 Nurjan ERBOSINOV Kazakistan'n Dviz Politikas'nn Genel Durumu................................................................................ 266 Naib LASOV- Elfina SIBGATULLNA Uzaklardaki Gne I.... .................................................................................................................. 274 Kazmbek ARABN Jambl Kitab Hakknda ..................................................................................................................... 278 Mustafa SEN Uzak klimlerde Yaynlanm lgin Bir Kitap: "The Ocean Of Unity" ...................................................280 Mehmet KARA Trke-zbeke, zbeke-Trke Szlk............................................................................................ 282 Halil ELK Tenkitli Metin Yntemi Asndan eyh Galip Divan ..................................................................... 284 Mberr GRGENDEREL Kayp Bir Divan: Ziyy Divan........................................................................................................... 290

YAZ'96 MEKTUBU

bilig 'in ilk says byk bir ilgiyle karland. Ulat her yerden kutlama, tevik ve tenkit ykl sesler geldi. Dostlarmzn yan sra tanmadmz evrelerden -yeni dostlardan- mektup veya telefonla grlerini ve tavsiyelerini bildirenler oldu. Yeni bir derginin douu, yeni bir kitabn yaymlanmas, elbette, kltr ve dnce hayatmza katlan yeni bir soluk ve yeni bir renktir. Trk corafyas yeni ve byk bir almla geni ufuklara uzanan yeni bir kltrel rperi iindedir. Trk halklarnn dnyaya baknda, gemii ve gelecei alglaynda, yeni bir dnce biimi olumaktadr. Trkiye 'de Trk devlet ve topluluklarndan gelen binlerce renci okumakta, pek ok bilim adam niversitelerde almaktadr. Trkiye 'den giden ocuklarmz ve bilim adamlarmz da bu lkelerin niversite ve liselerinde nemli yer tutuyorlar. Ahmet Yesevi niversitesi Trkiye ve Kazakistan devletlerinin birlikte kurduklar; sadece bu iki lkeden deil, dier devlet ve Trk topluluklarndan da gelen genlerimizin ayn sralar paylat ok zel bir niversitedir. Trkiye'den giden ocuklar, Kazak, Krgz, zbek, Tatar, Bakurt... yatlaryla ayn sralarda okuyor, ayn trkleri sylyor, ayn oyunlar oynayp, ayn nktelere glyor ve ayn atlarla ileniyorlar. Ankara'dan Bikek'e, Kazan 'dan Takent'e, Bak'den Akabat'a kadar btn niversite merkezlerinde ayn manzaralar grlyor. Uzak iklimlerden karde uluslarn genleri dostluklar kuruyor, birbirine ak oluyorlar. Resim sergileri, konserler, folklor gsterileri ve her gn byyen karlkl ziyaret trafiiyle birbirimizin hayatna giriyor ve yeni renkleri, yeni tatlar yayoruz. Artk, Abay , Macan ve Jambl Kazakistan 'da, Mahtumkulu Trkmenistan 'da, Vahapzade Azerbaycan 'da, Emrah ve Veysel Trkiye 'de, Tukay Tataristan 'da okunan airler olmaktan kt. Yesevi'den Yunus'a, Dedem Korkut (Korkut Ata) 'dan Nasreddin Hoca (Nasreddin Ependi) 'ya Mahtumkulu'ndan Karacaolan 'a, Krolu (Grolu) 'ndan Manas 'a kadar eski ve kkl ortak kltr abidelerimiz yeniden ve birlikte yceltiliyor. Trk dnyasnda, hem kendi aramzda hem de bakalaryla her birimiz arasnda youn bir diplomasi trafii olduu gibi, ekonomik ve ticari alanlarda nemli gelimeler de sz konusudur. bilig hakknda internet araclyla yaptmz bilgilendirme zerine pek ok lkenin eitim, aratrma ve yayn kurumlarndan youn bir ilgi grdk. University of Wisconsin, Indiana University Press, University of Washington, University of Texas, Middle East Bibliographer University Resaerch Libriary, Leicester (England), Research Center for Turkestan, Azerbaijan, Crimia, Caucasus and Siberia (Netherland), The Wall Street Journal Europe gibi kurumlardan

bilig iin abonelik istemi olduu kadar, bilig 'e makale ve kitap tantm iin yaz gnderenler de oldu. Bunlardan University of Washington 'dan Ken Peterson 'n Sovyet Sonras zbekistan 'da gelien yeni aydnlanmaya tarihin yeniden dirilii tehisini koyan makalesi bu saymzda yer ald. Kazak halk airi Jambl'n 150. Doum yl Kazakistan'da byk kutlama programlaryla anld. Trkiye'de Ahmet Yesevi Vakf Jambl'n iirlerinden oluan 450 sayfalk bir kitap yaymlad. 2 Austos 1996 gn Trk Oca salonunda Vakf tarafndan dzenlenen Jambl ' anma toplantsnda, DevletBakan Namk Kemal Zeybek, Kazakistan Bykelisi Kanat Saudabayev, Trkmenistan Elilik Mstear Annaguli Nurmemedov, Do. Dr. sa zkan konumac olarak katldlar. Jambl 'in iirlerinden rneklerin de sunulduu programn ikinci blmnde, Kazak halk frlar ve Korkut Ata kylerinden oluan kopuz resitali ilgiyle izlendi bilig'in bu saysnda biz de Jambl 'a zel yer verdik. 1996 yl UNESCO tarafndan Nasredin Hoca Yl ilan edilmitir. Hoca, btn Trk corafyasnda her evin iinde ve her sohbetin neesi, her derin dnn hikmet kayna olan byk bir halk filozofudur. Hoca Nesr, Nasreddin Ependi, Molla Nasreddin, Hoca Efendi gibi deiik adlar bulunan hocamz, Trk kltr emsiyesi altndaki btn halklarn ortak deeridir. Bu saymzda Trkiye 'den, Trkmenistan 'dan ve Kazakistan 'dan gelen makalelerle Hoca nemli yer tutmaktadr. Ksacas, demir perdenin yarlmasndan bu yana Trk halklar her mnda birbirini yeniden kefediyor, siyasi, kltrel, ekonomik, bilimsel ve teknolojik ibirliiyle kucaklayor ve birbirini derinden etkiliyor. Trk dnyas gerei, kltr ve dnce hayatmzda meydana getirdii derin etkilerle, yakn gelecekte yaayacamz byk deiimlerin kayna olacaktr. aret etmek istediimiz, Trk dnyasnda balayan byk harman olu ve hep birlikte yaamaya baladmz yeni kltr ve moral rperiidir. Bu rperi, zaman iinde evrensel sonular douracak bir sarsntya dnecektir. bilig'in bu saysnda yer alan 45 yaznn yarsnn Trkiye dndan gnderilmi olmas, szn ettiimiz byk harman oluun elle tutulur iaretidir. bilig, byk iddialarn grltsyle deil, sessizce ve alak gnlllkle yayn hayatna girerken, Trk halklarnn kltr ve dnce hayatnda balayan bu rperiin iinde bulunmak ve karnca kararnca grevini yapmak amacndadr.

Gelecek saymzda daha gzel ve daha zengin bir bilig 'te bulumak dileiyle...

Himmet KAYHAN Genel Yayn Ynetmeni

KIRGIZSTAN: NEREDEN NEREYE VE NASIL?

Dr. Bahtgl KALAMBEKOVA

____________________________________

Krgzistan Cumhuriyeti Ankara Bykelilii 'nde Diplomat

Krgz Cumhuriyetinin bamszlnn 5. yl arifesinde "bilig" dergisinin deerli okuyucularnn dikkatine Krgzistan'n milli ekonomisinin Sovyet dneminde elde ettii neticeleri, yaadmz gnlerde merkezi ekonomiden piyasa ekonomisine geiin seyri ve imdiki dnemin gncel problemleri hakknda lkenin priorite dallarndan olan tarm misaliyle genel bilgiler sunmak istiyoruz. Kald ki, makalenin konusu da ad geen derginin aydnlatma faaliyetlerinde nem verilen konulara gre, yani Trk dnyasnn sosyoekonomik gelimesinin mterek problemlerinin biri olarak seilmitir. Dolaysyla biz de okuyucularmzn dikkatini ekonomik, siyasal ve sosyal hayat gl bir ekilde etkileyebilecek durumda olan isizlik problemine ekmede yarar grdk. Bilindii gibi isizlik piyasa ekonomisinin ayrlmaz paras olarak, sanayilemi lkelerin yan sra ilerlemeye balayan lkelerde de giderek bymekte ve gncel bir problem haline gelmektedir. Krgz Cumhuriyeti 31 Austos 1991'de kuruldu. Milli Parlamento Krgzistan' egemen, bamsz, kendi topraklarna, btnlne ve blnmezliine sahip, demokratik hukuk devleti olarak ilan etmitir. Krgzistan kuzey ve kuzeybatda Kazakistan, gneybatda zbekistan, gneyde Tacikistan, gneydouda Tanr dalarnn bir paras olan Kkaalatau sradalar ve in (Dou Trkistan) ile snrlar bulunan 198.500 metrekarelik yz lme sahip Tanr Dalar ve Pamir Dalar'nn karl ve buzlu eteklerinde bulunan, iddetli depremlerin olduu bir lkedir. Krgzistan'n yzlm Portekiz, svire, Belika ve Hollanda'nn yzlmlerinin toplamna eittir. Krgzistan doudan batya 900 km., kuzeyden gneye 410 km. uzunluundadr ve lkenin deniz seviyesinden ortalama ykseklii 2750 metredir. Krgzistan'n kuzeydeki u noktas Roma'yla ayn enlemdedir, gney noktas ise Sitsiliya (Sicilya) adasyla ayn enlemdedir. Krgzistan topraklarnn %93' dalarla kapldr. Bu dalar 3/4'nn deniz seviyesinden ortalama ykseklii 1500 metrenin zerindedir. Yine bu alann byk bir ksm (%41'i) 3000 met-

bilig-2/Yaz96

re ykseklikte bulunur ve yln 6 aynda kar ve buzlarla kapldr. Krgzistan, -dier bir deyimle- binlerce akarsuyun besledii saysz glleriyle, Tanr Dalarndan olumu bir yayla lkesidir ve 84 milletin temsilcilerinden oluan 4.5 milyonluk nfusu vardr. Ekonomiye Gelince; Sovyetler Birlii daldnda Krgzistan'n sanayi sektr gelimi durumdayd. Makine sanayii, araba, elektronik hesap makineleri, tezgahlar, presetasnifi makineler, elektrikli motorlar, elektrik lambalar retiyordu. Civa, antimon, altn, kmr, dier madenler ve petrol yataklar iletilmi, byk hidroenerji sistemi kullanlmtr. Yap endstrisi, yap gereleri, mobilya, kuma, konfeksiyon olarak tekstil rnleri, ayakkab retilip piyasaya srlrd. Byk lde tarma dayal ekonomik yapya sahip bulunan Krgzistan'da sanayi, zellikle hafif sanayi ve mikroelektronik alanlarnda gelimitir. Balca sanayi kollar metalurji, petrol, doalgaz, elektronik, demird metaller, elektrik motorlar, gda prosesi, konservecilik, deri rnleri, ceviz mobilya, kmr madencilii, konserve et ve eker rafineleri alanlarnda younlamtr. Ekonominin temel eleri olarak inaat, ulatrma, haberleme ve ticaret de nemli yer tutmaktadr. Topraklarnn %7'si tarma elverili olan lkemizin balca tarm rnleri buday, pamuk, ttn, kenevir, yal tohumlar, eker pancar, zm, eker kam, haha, msr, meyve ve sebzedir. Tarma elverili arazinin %72'si sulanabilmektedir ve sulama kaynaklarnn uzunluu 30.000 km. civarndadr. Dalk bir lke olmas nedeniyle hayvanclk yaygn olarak yaplmaktadr ve nemli gelir kaynaklarndan birini oluturmaktadr. lke, eski Sovyetler Birliinin balca yn reticilerinden olup, Rusya ve Kazakistan'dan sonra 3. Srada yer almaktadr. Hayvanclk alannda tabaklanm deri ve ipek retimi de nemli bir yer tutmaktadr. Gda endstrisi et, st ve tahl rnleri, ekerleme ve pasta ile iki retmitir. Yllarca, ok geni bir alanda byk bir nfusun her trl ihtiyac, merkezi planlama yolu ile salanmaya allmtr. Sovyetler Birliinin dier Cumhuriyetleri gibi Krgzistan'n ekonomisi

de estansif teknolojiler kullanmna deil, tabii kaynaklar ekstansif ekilde benimsemeye dayanarak gelimi. Fakat hammaddelerin bolluu yznden byme hz ve kalknma oranlar salanm, bu maddelerin tkenmesi veya azalmas halinde verim dmesi ortaya kmtr. Bugn Krgzistan'n ekonomisi, retimde gerileme, isizlik art, gda ve tketim mallarnn azl gibi birtakm skntlarla kar karya gelmi durumdadr. Halkn hayat seviyesi de giderek dmektedir. Sovyetler Birliinin kmesiyle, blgeler aras balant ve branlar aras ilikiler bozulmu, sanayi rnlerinin retimi dm, ekonomik dengelerin bozulmas hzlanm, ihracat ve retim azalm, mesken yapm ve sosyo-kltrel tesislerin halk hizmetine sunulmas almalar kslmtr. Gerekletirilmeye balanan zirai reformlar, tarmda yeni yaplanmaya ynelik olarak, geleneksel iletmelerin (kolhoz solhozlarn) reorganize edilmesini gndeme getirdi. imdi onlarn yerine kk ve orta byklkteki kooperatifler kuruldu. Bu vesileyle krsal blgelerde isizlik oran hzla bymeye balad. Btn dier cumhuriyetlerde olduu gibi, Krgzistan'da da toprak mlkiyetinin zelletirilmesi srasnda, tepkisel bir davran sonucunda topran ok kk paralara blnmesi sz konusu oldu. 1992'den bu gne kadar yaklak 10.000 Kolhoz-solhozun mlkiyeti zelletirilmitir. Bu yeni sistemin 34 senelik uygulamas byle kk kooperatiflere dayal tarm iletmeciliinin verimlilikten uzak olduunu gsteriyor. stelik btn kk iletmeler krsal nfusun emeini karlamak iin yeterli kapasiteyi edinmemi durumdadr. in en zor taraflarndan biri de yeni sistemin kurallarna gre i gcnn, bir kooperatiften dierine geebilme ve i bulabilme imkanlar belli bir lde snrlanm, formalite olarak u veya bu kooperatife ye olunmas, mlkiyet sahibi iletmeye ballk aranmas, baz zorluklar karabilmektedir. Krsal blgelerdeki emek arznn geleneksel darl da mevcut durumu kartryor. Oradaki tarm iletmelerine bal olarak kurulmu sanayi, retim, ulatrma, haberleme iletmeleri, eitim salk, kltr ve ocuk messeseleri de reorganize olmak zorunda kalmtr. Demek ki, giderek iyerleri azalyor ve i bulma imkanlar daralyor.

bilig-2/Yaz96

Bylece, bugn isizlik problemi, hibir zaman olmad ekilde iddetli bir hale gelmi olup, bunun tedbirlerini alma zarureti domutur. Bu ynde en nemli olan da bo igcn yerinde tutabilmektir. nk krsal nfusun i aramak iin ehirlere akm, onu kabul etmek iin hazr olmayan yerlerde de emek, barnak ve tketim piyasalarna byk bask yaratyor. Yani Trkiye'deki (Krgzistan iin nceden bilinmeyen) "gecekondulama"nn belirtileri grlmeye balam, ayn zamanda baz gncel problemlere yol amaktadr. Bu durumda, yetkili makamlar mevcut problemleri zmeye ve tahmini problemleri nlemek iin gereken tedbirleri almaya alyor. Bu alanda devlet politikasn gerekletirmek zere, yerel makamlarn etkilerini glendirme ve sorumluluklarn artrma almalar gndemdedir. Yaplacak ilerin en nemlisi, halkn i, tketim, sosyo-kltrel ihtiyalarn karlamak iin gereken artlar bir an nce oluturmaktr. lke nfusunun %62'sinin ve Krgzlarn %80'den fazlasnn krsal blgelerde yerlemi olduu ve yukarda belirtildii gibi topraklarnn sadece %7'si tarma elverili olduu halde ve ayrca topraklarna gz koyan komularnn bulunmas yansra, yeralt ve yerst zenginliklerinin nemli kaynaklar bulunmas Krgzistan'n gei dnemi meselelerinin nemini artrmaktadr. Belirtmek gerekir ki; bu devleti yeniden kurmak, btn ilikileri adeta yeniden dzenlemek, byk bir sosyal deiim olayna girimek demektir. Bu da olduka zor ve uzun zaman alacak bir konudur. Oysa lkenin kaybedecek zaman kalmamtr. Bir an nce bu dnya ile btnlemek istenmektedir. Bugn Krgzistan 120'den fazla lke ile ikili ilikiler oluturmu ve 30'dan fazla uluslararas tekilatn yesi olmu bir devlettir. Yatrm ve ticaret konularnda ok nemli olan ortak yatrmlar, yabanc sermaye, bankaclk, zel mlkiyet ve zelletirme, kambiyo, gmrk ve d ticaret kanunlar km, uygulama balamtr. Fakat uygulamann yn ve yntemlerini bilen eitilmi insanlarn, elemanlarn yeterli olmamas iin hzl gitmesini engellemektedir. Dolays ile, piyasa ekonomisinin eitli alanlarnda alabilecek insan gc yetitirmek iin ilave eitim ve staj faaliyetlerine byk nem verilmektedir.

Deiik bir uygulamay hemen belirtmekte yarar vardr: lkemizde yeni bir iadam grubu, yava da olsa domaktadr. Daha da nemlisi brokraside insanlarn artk zel ilerini, iletmelerini kurarak almalar sz konusudur. Zira, yetimi insan gc kaynan eski brokrasi kadrolar oluturmaktadr. Ekonomideki mevcut durum hakknda geni bir ekilde bilgi verirken, baz gncel meseleleri ortaya koymu olduk.

Krgzistan Nereye?
Acaba, Krgz halk zamann imtihanndan geebilir ve imdiki skntl artlara katlanabilir mi? Gnmzn zorluklarn yenmek iin gereken iradeye ve gl ruha sahip midir? Kendi tarihinde Krgz halk, eitli olaylarla karlarken, kararlln ve gl iradesini defalarca gstermitir. Krgzlar her zaman yeniliklere ak, kavrayl ve yeni artlara kolayca uyabilmenin rneklerine sahip olmutur. Krgz milletinin olumas, karmak bir karakter gstermi, asrlar boyu komuluk balantlar, mterek kltr, kkl gelenekler ve tecrbe zenginliine sahip olmutur. Krgzistan halknn mantalitesi, eitime olan byk saygsyla zellik arz eder. Aileler, aile efradndan her kiinin yksek tahsil yapmas iin byk fedakrlklar gze almtr. Bu bakmdan gnmzde isizlerin byk ounluunu yksek tahsilli uzmanlar oluturmaktadr. Onlar, biraz nce sahip olduklar iyerlerini, ad geen reorganizasyon nedeniyle kaybetmilerdir. Krgz ortak dn tarznn dier bir zellii de, byklere ar lde saygdr. Ailelerin i hayatnda ve kendi ilerinde, kabile ilikilerinde karlkl anlay ve karlkl fedakrlk, daima yardma hazr olmak, ortak karakterdir. Aile, kendi iinden birinin bana gelen hayat zorluklar karsnda onu tek bana brakmaz. Aksine davranmak milli ve ahlaki deerlere aykr olur ve ailenin -veya kabileninerefini kaybetmesi anlamna gelir. nsanlarn zel hayatnda kamuoyu ve komularn sayg ve grleri byk nem tamaktadr. Krgz halk sabrl ve fedakrdr. imdiki ekonomik zorluklara da cmerte tepki gsterecektir. Birbirine mmkn olduu kadar yardmc olacak, birbirine dayanacak ve herhangi bir ihtilafa yer vermemek iin tedbirli davranmay bilecektir.

bilig-2/Yaz96

10

Bunlarn yansra, halkn mantalitesinde komnist rejimden ve eski geleneklerden miras kalm baz farkl unsurlar da bulunuyor: Birincisi, inisiyatif ve kararlln yeteri kadar olmamas. Yukardan birinin emri zerine hareket etme alkanl var. kincisi de, milletin her eyi devletten bekleme alkanldr. Ayrca belirtilmesi gereken bir nokta; Sovyet dneminde komnist ideolojinin temel ilkelerinden gelmekte ve ticaretle uraan insanlara kmseyici, alayc bir bakla bakmak yerlemi. Bundan dolay piyasa ekonomisindeki al-veri ve satclk ilerini balangta yadrgamlardr.

Geleneksel bir ticari tre olumam, henz yeni yeni olumaya balamtr. Krgzistan halknn mantalitesi olarak yukarda vurgulanan zellikleri dikkate alnarak, insan gc potansiyelini, lkenin sahip olduu tabii kaynaklarn, ekonomik kalknma ve lkenin karlarna uygun kullanabilmek sz konusudur. Sabrl, alkan, ne kadar byk zorluklar olursa olsun iradeli ve kararl olabilen, her zaman byklerine saygl ve kne sevgi gsteren Krgz halk, yeni sosyo-ekonomik sisteme gei devrinin derin problemlerinin stesinden gelecektir. Biz Krgz halkna inanyoruz.

bilig-2/Yaz96

11

YENDEN YAPILANMA SRECNDE TARH: Sovyet Sonras zbekistan'da Ceditilik

Giri
zbekistan'da kimlik sorunu, bu yeni bamszln kazanm devlete srekli bir vizyon kazandrma giriiminde bulunanlar iin artc bir meydan okuma eklinde sregelmitir ve gelecekte de srecektir. Yetmi yldan daha fazla bir sredir Sovyet Dzeninde yer alan etnik ve ulusal kimlikler, Sovyetler Birlii'nin Rus olmayan Cumhuriyetlerini yeni batan oluturdu. zellikle Orta Asya Cumhuriyetlerinde, blgesel birlii zayflatmak amacyla, ulusal kimliin oluumuna katkda bulunan en temel unsurlar el altndan ustaca kullanld: Blge, 5 ayr Cumhuriyete ayrld; genellikle keyfiye hatta hatal olan etnik adlandrmalar halka empoze edildi (SABOL, 1995:225); Orta Asyal Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri'nin her birine farkl bir resmi dil tayin edildi (FIERMAN, 1991:7071); din siyasi bir ara olarak kontrolde tutuldu (BRAKER, 1994:167170); Sovyet otoritesinin bir tehlike olarak deerlendirdii yazarlar, aydnlar ve siyasi liderler gizli bir ekilde katledildiler ve resmi tarihten karldlar (KILICHECHEV, 1992:152). Yirminci asrn banda, Orta Asya'nn aydnlar arasnda en nemlileri "Cedidler olarak adlandrlrlar. Bu gen ve ileri grl insanlar, Rus mparatorluu dneminde, Trkistan'n belli bal ehirlerinde Mslman kurulularn ve medeniyetini gelitirmeye alyorlard. Bu grup, Boleviklerin ynetimi ele aldklar dnemde bile faaliyetlerine devam etti, ancak yeni siyasi ortamda sesini ykseltemedi. 1930'larn sonuna kadar, Cedid hareketleri fiilen sndrld ve bu grubun liderleri yeni Sovyet tarihinde ya vatan haini olarak nitelendirildi veya ounlukla tarih kitaplarndan karld (ALLWORTH, 1990:251). Fakat Stalin'in lmnden sonra, bir ka cesur kii, Cedid'lerin anlarn yeniden canlandrmaya balad. Ondan sonraki yllarda da bu tutum yava yava devam etti. Glastnost, yani aklk politikasnn gelii, Sovyetler Birlii'nin yklmas ve zbekistan'n bamszln kazanmasyla beraber, Cedid'lerin hayatlar ve eserleri hakknda konumak tekrar mmkn oldu. Bu yeni zgrlk hareketinin anlam, kimliklerini yeniden ekillendirme srecinde, kendini tek bana ortaya koyar. Kendi kendini tanmlamak iin bir millet, ortak kltrel miras ilemeli ve halkn ideallerine rnek tekil eden kahramanlarn tanmaldr. ada ulusal

Ken PETERSON Washington . Yakn Dou Dilleri ve Medeniyetleri B. r. yesi.

___________________________________

ev. Aye ZTEKN

bilig-2/Yaz96

12

benliklerini arayan zbekler tarafndan da Cedid'ler kahraman olarak gsterilmektedir. Sovyetler Birlii'nin arptlm tarihinde, zbekistan'daki gerek kahramanlklarn eksik kald aka grlmektedir. Mahmud Hoca Behbudi, Mnevver Kari ve Abdulrauf Ftrat gibi Sovyetler'in tarihinde karalanan aydnlar, son zamanlarda yeniden aklandlar. Cedid liderlerin baarlar roman, edebi dergiler, gazeteler ve zel toplantlarda anlmaktadr. Bunlar Cedidilik mcadelesinin en gze batan abalarndandr. Bu yenilikilerin anlar ve dnceleri, gl bir milli birlik dncesini oluturma mcadelesinde nemli bir yer tekil eder. Cedid'lerin yaptklar, bir zamanlar Orta Asya'da doan bir dnce btnln temsil eder. Bugn olduu gibi, o zamanki aydnlar mtecaviz yeni jeopolitik dzen iinde yaamlarn srdrebilmek amacyla hviyetlerini korumaya zorlandlar ve bunun iin byk aba sarf ettiler. Dnyada meydana gelen temel deiimlerden uzak kalan halk etkilemeye ve deitirmeye altlar. Onlarn amazlarnn zm, ne kendi durumlarn devam ettirebilmekte, ne de herhangi bir yabanc ideolojiyi kabullenmekte yatmaktayd; Cedid'ler daha ok, yabanc ideolojilerden eitli fikirleri eleyerek kendi toplumlarnn taslan oluturmaya altlar (LAZZERINI, 1992:161). ada zbek toplumunun reform yolunda meydan okuma abas, Cedid'lerin Sovyetlere meydan okumasna benziyor. Bu iki devirdeki artlar farkl olmasna ramen baz benzerlikleri de var. En nemli benzerlik, yeni jeopolitik ortamda varlklarn srdrebilmek ve uyum gsterebilmek iin gerekli olan, kendilerini yeniden tanmlama gereksinimidir. Bugn bu srecin en gerekli aamalarndan biri, Sovyet tarihilerinden kalan sosyalist tarihten zbek medeniyetinin kahramanlarnn aklanmasdr. Cedid'lerin aklanmas yalnzca zbek tarihsel kimliinin glendirilme gereksinimine hizmet etmekle kalmaz, ayn zamanda zbeklere reform yolunu aar.

Cedid'lerin Saygnlklarn Yeniden Kazanma Mcadelesi

1938 ylndaki siyasal devrimi takip eden yllarda Cedid'lerin kiilikleri, anlar resmi Sovyet tarih kitaplarndan kartld ve faaliyetleri, halkn menfaatine aykr olan bir burjuva oluum olarak ktlendi (NARMATOV, 1993: 175).

Stalin dneminde zbeklerin gerek kahramanlar Sovyetler Birlii'ndeki dier uluslarda olduu gibi ayaklar kaydrlarak bata Stalin'in kendisi tarafndan yaratlan Sovyet kahramanlaryla yer deitirilmek istendi. Lkin Stalin ldkten sonra, bizzat onun tarafndan bastrlan kiilikler karanlktan kartlmaya baland. 1956 ylndaki zbek Sovyet Kongresinde bu kiiliklerin isimleri zenle yd edildi. Bu bahsedilen isimlerin arasnda Buharal Cedid (ayn zamanda Abdulrauf Fitrat'n zel arkada) Fayzullah Khojaev ve yazar Abdullah Kadiri de vard. Kadiri isminin kamuoyunda ayr bir nemi vard, yle ki Kadiri'nin "tgan Knler" adl kitabnn neredilmesine izin verildi. Bolevik ynetimi izleyen yllarda yazlm olan bu eserin seimimin byle bir dnemde yaplm olmas olduka yerindedir. Bu kitap, ok da eski olmayan bu zaman halka hatrlatmak ve kim olduklarn unutturmamak iin yazlm bir kitapt ve gerekliydi (NARMATOV, 1993(2): 175-6). Bir ka Cedidin 1950 lerde aklanmalarna karn, Cedid hareketine kar resmi tutum, umumiyetle, devlete kar, aalanan bir pan-Trkist, panislam hareket eklindeydi ve bu iddia hep srd. Bu nedenle Cedid'ler hl kahraman saylmyorlard (ALLWORTH: 251). Abdullah Fitrat dahil Cedid'lerin pek ou bile tarihin sayfalarnda eski yerlerine konuldular ve Sovyet ideologlar hareketin btn iinde sulamalarna devam ettiler. 1970'lerde zbek Sovyet Ansiklopedisi basldnda Cedid hareketi hakknda bir girie yer verildii gibi Cedid'lerin zgemileri de yazld (Uzbek Soviet Ensiklopidias, 1973,4:278-9). Bu giri yazlarnda kiilerin ve hareketin hak ettikleri gibi olumlu yanlar yoktu, ancak bu gibi girilerin mevcudiyeti, Cedid'lerin halkn bilincinde yeniden canlandn gstermektedir. Yetmili yllarda Cedid'lerin yeniden saygnlklarn kazanmalarnda bir baka nemli olay, Stalin devrinden beri kapal olan arivlerin almasdr. Bylece bir kii, Cedid'lerden, yazar Abdullah Kadiri'nin olu, Habibullah, babasna ne olduuyla ilgili sorulan cevaplama ansn elde etti. Btn hayat boyunca babasnn lp lmediinden emin deildi. En sonunda ald belgeyle babasnn Sovyetler tarafndan ldrldn rendi. Bilgilerini toplayp 1974 ylnda, "Atam Hakida" (Babam Hakkna) adndaki kitab neretti. Daha sonra da babasnn hayat ve lmn

bilig-2/Yaz96

13

iine alan olaylarla ilgili delilleri toplamaya devam etti ve 1983 'te kitab yeniden neretti. Glasnost'un gelmesiyle birlikte, Kadiri'nin izini takip eden bilginler Cedid'lerin gerekten kim olduunu ve hareketin Sovyet'ler tarafndan nasl bastrldn anlatmaya baladlar. zbekistan Edebiyat ve Sanat, ark Yldz, Halk Sz ve Yalk gibi yaynlarda Cedid'lerin zgemileri ve yaptklar grlmeye baland. Habibullah da "Qadiriyning Songgi Kunlari" (Kadiri'nin son gnleri) adl uzun bir makale yazd ve Yalk'n 1989 saylarnda dizi halinde yaymlad (QADIRIY, 1989, C. 4.: 40-49, C. 5. 50-57, C. 6.:37-55 ). Bylece zbekistan bamszla yaklanca Cedid'lerin anlar oktan gn yzne kt. 1991 ylnda bamszln kazanlmasyla, bu ilerlemenin siyasi engellerle nlenmeye allmas pek de uzun srmedi. u andaki engeller ise ekonomik nedenlidir. Sovyet sonras ekonomik zorluklar karsnda kaliteli kitaplarn neredilmelerindeki imknszlklar zbek halkna geri dnme abasnda olan Cedid'leri mahcup etti. Bununla birlikte, zbekistan'daki bilim adamlar, yeni bamszln kazanm Cumhuriyetin vatandalarna Cedid'lerin fikirleri, eserleri ve baarlar hakknda bilgi vermeyi srdrmektedirler. Yazlar, iirleri ve oyunlar dergilerde, brorlerde ve kitapklarda yaymlanyor. Bunun nemli rneklerinden biri, okullar iin yeni baslan tarih kitaplardr. Bu kitaplarda Cedid'ler, zbek tarihindeki kahramanlar olarak yer alr (BOBOBEKOV, RAHMOV, SADKOV,1994, b.29). Aratrmaclar bu konunun geni bir ekilde duyurulmasnda televizyon ve radyo gibi medya avantajndan da yararlanmaktadrlar. zbek hkmeti Cedid'lerin bu saygnlklarn yeniden kazanma abalarn desteklemitir. slam Kerimov, 30 Aralk 1991'de IX. zbekistan Cumhuriyeti Kongresinde yapt konumada, Cedid'lerin isimlerini an p, Kadiri ve Ftrat gibi adamlarn bugnk zbeklerin sahip olduu bamszlk iin abalayarak ldrldklerini syledi ve her zbek vatandan onlarn izinden giderek yaamalarnn gerekli olduunu belirtti. Devlet, saygnln yeniden kazanlmas yolunda para ba da yapmaktadr. Ulu Bey niversitesi'nde (nceki Takent Devlet niversitesi) zel bir blm kuruldu. Bu blm zbek tarihinde bask altnda tutulan olay ve kiilikleri yeniden canlan-

drma abasnda olanlar tevik etmek amacyla kuruldu. ah Rza'nm ran'da Sirus'un itibarnn yeniden kazanlmas iin yapt gibi, zbekler de kaybedilen tarih kiilikleri yd etmek amacyla bir dizi ulusal kutlama dzenlediler. 1996 yl hem "Timur Yl" olarak hem de Abdulrauf Ftrat'n 110. Doum yl olarak kutlanyor. Btn yl boyunca medya, bu kiiliklere sayg gstermek amacyla kullanld. Bu kutlamalarn en bykleri, bu kiilerin doduklar yerlerde yaplacak. Prof. Ftrat iin bu toplant Ekim aynda Buhara'da ahrsabz'da yaplacak. Adet olduu zere, Ftrat'n eserleri ve hayat hakknda yaplacak konumalarn yan sra onun oyunlar ve iirleri rencileri tarafndan sunulacak ve ans yaatlacak. Yl boyunca radyo ve televizyonlarda onun ansn korumaya ynelik programlar da yer alacaktr.

Sonu
Tarihi kiiliklere ve olaylara yeniden saygnlklarnn kazandrlmas yalnzca zbekistan'a zg deildir. 19.yy'n sonlar ve 20 yy'n balarnda eski imparatorluklar kt ve yeni global gler yeni dnya dengelerini tehdit etti. Zamanla yok olma tehlikesiyle kar karya gelen bunlar iin en iyi savunma, milli birliklerini ina etmelerinde yatmaktadr. Kuvvetli bir milli kimlik oluturabilmek iin, halklarn ortak dili, medeniyeti ve tarihinin olmas gerekir. Gemilerini anlamalar iin, halklarn gemilerini renmeleri ve canl tutmalar gereklidir. Cedid'ler gemilerinin ihtiamna ilgi ekerek, ortak bir edeb dil yaratarak ve kltrlerini yaatarak vatanlarnn eninde sonunda gerekleecek olan bamszln korkusuzca aradlar. Trkiye ve ran'daki kardeleri gibi modern ve bamsz bir devlet kurmak konusunda baarl olamadlar. Btn Sovyetler Birlii'nde milliyetilik yerine daha byk bir sosyalizm lksyle geindiler. zbekistan'da millet oluturma faaliyetleri bugn yeniden balad. Cedid'lerin pek ok kere kar karya kald milli kimlik sorunuyla, benzer bir ekilde, bugn de zbekistan'daki siyasi ve kltrel liderler karlamaktadr. Jeo-politik tehdit bugn yalnzca askeri deildir; daha ok kltrel ve ekonomik emperyalizm eklindedir. Gelecekteki basklara kar kendilerini glendir-

bilig-2/Yaz96

14

mek iin, gemilerini etkin bir ekilde gzden geirmekte ve saygnlklarn kazanmaktadrlar. Rehberlik etmeleri ve telkinde bulunmalar

iin atalarn aramaktadrlar. zbek tarihinde milli birlii kuvvetlendirmek iin en uygun yolu gsterecek olan yine de Cedid'lerdir.

KAYNAKLAR ALLWORTH, Edward 1990 Mouton de Gruyter: New York. HAYT, Baymirza 1987 Trkln ve slamn Baz Meseleleri, Trk Dnyas Aratrmalar, stanbul.

The Modern Uzbeks: From The Fourteenth Century to The Present, Hoover 1 University Press, Stanford. "Religious, National and Identities In Central Asia", n Muslims In Central Asia: xpressions of Identity and Change, Ed. Jo-Ann Gross, Duke University Press, Durham.

ATKIN, Muriel 1992

BENNIGSEN, Alexandre 1983 slamic Threat to the Soviet State, Croom Helm, London. BOBOBBEKOV, H. RAHMOV, J. SADKOV, H. 1994 zbekistan Tarihi (XIX Asming Ikkinchi Yermi- XX Asrning Bashlari), Okutuvchi: Tashent, Chapter:29. BRAKER, Hans 1994 "Soviet policy Toward Islam", In Muslim Commu-nities Remerge, eds. Andreas Kappeler, Gerhard Simon and George Bruner, Duke University Press, Durham. d'ENCAUSSE, Helene Carrere dENCAUSSE, Helene Carre 1994 "Colonizing the Territories", In_Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, A Historical Overview, 3rd Edition, ed. Edwaard Allworth, Duke University Press. FIERMAN, William 1991 Language Planning and National Development: The Uzbek Experience,

KLCHECHEV, Fayzulla "Mustakillikning Fajiali 1992 Yoli",_Shark Yulduzi, (7). LAZZERINI, Edward J. "The Jadid Response to 1992 Pressure for Change in the Modern Age", In Muslims in Central Asia: Expressions of Identity and Change ed. Jo-Ann Gross, Duke University Press, Durham. LEWIS, Bernard The Emergence of Modern 1961 Turkey, 2nd Edition, Oxford University Press, London. NARMATOV, Umarali "stiklal Kaygusi", Shark 1993 Yuldzi, (2). SABOL, Steven "The Creation Central 1995 Asia: Delimitation", Asian Survey, No.2. SARAY, Mehmet 1987 Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspirali smail Bey (1854-1914), Trk Kltrn Aratrma Enstits. "Qadiriyning Songgi Kunlari: Hatira Kissa", Yoshlik Vol.4-5-6.

QADRY, Habibullah 1989

QASMOV, Begali

'Fitrat".

bilig-2/Yaz '96

bilig-2/Yaz96

15

TRKYE'NN GVENLK VE DI POLTKA ALGILAMALARI EREVESNDE DOU VE GNEY KOMULARI LE LKLER

Do. Dr. Oya Akgnen MUGHSUDDN ____________________________________ Bilkent . Uluslararas likiler B. r. yesi

Lozan anlamas ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan bu yana Trkiye'nin Avrupa ve dnya devletleri ile olan ilikileri belli bir ereve iine oturtulmutur. Baz gzlemcilere gre Trkiye Lozan anlamas Mslman dnyada, Batnn teknolojik ve ekonomik stnlne kar oluan tarihsel tepkinin en baarl rneini vurgulamaktadr (AKGNEN, 1990: 450451). Dier bir gre gre de, Ortadou tarihinde ilk defa olarak, 19. yzyl Avrupa devlet modeline uygun bir ulus-devlet, Avrupa uluslar sistemine yani Avrupa uluslar hukukunun iine girmitir, yani Avrupa gizini yakalamtr (SANDER: 12 13). Trkiye'nin jeo-stratejik konumu, adeta ktay birbirine balayan bir kpr durumunda olmas ona zel bir durum salamaktadr. Trkiye'nin, sadece ktalar deil, farkl kltrlerin, farkl siyasi yaplanmalarn ve ekonomik oluumlarnda hem kesitii hem de birbirlerine teet getii bir noktada olmas, ona hem avantaj hem de dezavantajl bir durum salamaktadr. Trkiye, etrafn evreleyen Balkanlar, Karadeniz ve Kafkaslar ile Ortadou blgelerinin yaratt bir gen iinde d politikasnn esaslarn belirlemek zorundadr. Bu blgelerin Trkiye etrafnda bir emberin ana izgilerini yaratt dnlrse, bunlarn Trkiye stndeki etkilerini ve Trkiye iin nemlerini anlamak iin her blgenin de bal olduu bir i havzann varln da hatrlamakta fayda vardr. rneklemek icap ederse, Balkanlardan te bir Dou Avrupa ve Karadeniz havzas; Karadeniz'den te bir Rusya havzas; Kafkaslardan te bunun geit verdii bir Orta Asya havzas ve Ortadou'dan te bir Dou Akdeniz havzas mevcuttur. Trkiye d politikasn belirlerken btn bu havzalar ve onlarn Trkiye asndan ifade ettikleri nemi dikkatle gz nnde tutmaldr. Dolaysyla bu havzalar iin de, Trkiye'nin d politikasnn ikinci ve d emberi denilebilir. te bu sebeplerdir ki Trk D Politikasnn belirlenmesi ve en etken bir ekilde uygulanmas bir hayli g, dikkat, doru bilgi ve uzak gr isteyen bir itir. Gnmzde lkelerin d politikalar belirli hedeflere gre belirlenmektedir. Bunlar u sraya gre sralanabilir: Milli gvenliin ve devletin bekasnn salanmas, Milli karlar dorultusunda lkenin dier lkelerle ilikilerinin belirlenmesi,

bilig-2/Yaz96

16

Jeo-stratejik konumun, lke gvenlii ve karlar iin en avantajl ekilde kullanlmasnn salanmas, lkenin sosyo-kltrel salkl ve olumlu geliiminin salanmas. Belirlenen bu hedefler gayelerinde baarl olabilmek iin, mutlaka belirli bir ereve iine oturtulmak zorundadrlar. Bu ereveyi belirleyen unsurlar ise; lkenin tarihi geliim ve deneyimleri, lkenin jeo-politik ve jeo-stratejik konumu, Komular ve dier devletlerle iletiim ve balantlar ve Sosyo-kltrel etkileniinden oluan unsurlardr. Bu belirleyici unsurlar ise her lke iin farkl olup, lkelerin d politika hedeflerini ok farkl ekilde etkilemektedir. Hedefler prensipte ayn veya benzer olsalar bile, zel belirleyici unsurlarn etkisi altnda bu sonular ok farkl bir geliim gsterebilirler. Belirleyici unsurlarn yan sra ve bunlara ilaveten deien zaman, ortam, i ve d artlar da lkelerin d politika hedeflerinin belirlenmesinde veya gncel olarak ekillenmesinde farkllklar yaratrlar. Bir lkenin baarl d politikas btn bu artlar ve deikenler gz nne alnarak oluturulan ve uygulanan bir politikadr.

atmalarda genellikle tarafsz kalma ilkesi dikkatle uygulanmtr, tabii Kore harbine katlma karar hari olmak zere (GRN).

Souk Sava Dnemi ve Sonras

ki kutuplu kuvvet dengesi oluumu iinde ise Trkiye, Bat gurubu iinde yer almtr. 1970lerden itibaren deien dnya konjonktr ierisinde Trkiye'nin de olaylara bak asnda farkllklar balamtr. Zamanla daha geni ufuklu bir d politika deerlendirmesine geilmi ve zellikle snr komular ve yakn komularla olan ilikiler yeni deerlendirmelere tabi tutulmutur. Buralardaki politikalarda belirli deiiklikler yer almaya balamtr. Trkiye d politikas zellikle 1980lerden sonra daha belirgin bir deiim iine girmitir. Bu devrede yurtiindeki i etkenlerin d politika oluumlarna daha ok hkim olmaya balad gzlenmektedir. Bu tarihten sonra ilk defa ekonomik boyutta olmak zere da almalar balamtr. Bu akm, 1989'lardan sonra politik alana da sramtr. Esasen, 1989 'lar sonras tm dnyann byk bir deiim iine girdii bir devredir ve bylece iteki ve dtaki deiimler akm ve ortaya karttklar etkiler de bir o kadar farkl ve kalc nitelikte olmutur. Bu dnem iinde Trkiye sadece etrafndaki ember lkelerle deil onlarn bal bulunduklar i havzalarla da temasa gemeye ve politikasn d ember havzalarnda da hissettirmeyi baarmtr (FULLER). Trkiye zaman iinde reaksiyoner bir politikadan daha ok aksiyoner bir politikaya doru kayma abas iine girmitir ama henz bu konuda gerektii kadar yol katedildii pek sylenemez.

nemli Dnem ve Deiimler Statkocu ve e Dnk Dnem:

Trkiye 1923'ten bu yana i ve d politikada ekonomik kalknmaya nem ve arlk vermitir. Bir taraftan bu hedefi salamak abas iinde iken, dier taraftan da lkenin gvenliini ve devamlln garanti altnda almak amac ile Yurtta Sulh, Cihanda Sulh prensibini d politikasnn temel esi olarak benimsemitir. Zaman iinde ise, deien dnya kuvvet dengeleri erevesinde Trkiye, Bat Mttefik Savunma paktlarnn kanlmaz bir paras haline gelmitir. Bu sayede de Trkiye'nin korunmas garanti altna alnmtr. zellikle II. Dnya Sava srasnda ve sonrasnda devletin gvenlii ve bekas prensibi en nde gelen prensip olarak ele alnmtr. 1923 1973 yllar arasnda ki 50 yllk dnemde Trk d politikas genel hatlar ile statkocu ve ie dnk bir politikadr. Bu dnem iinde blgesel

Gvenlik Alglamalar ve Etkileyici Tarihi Olgular

Dnya Siyaset Arenasnda 1990'lardan itibaren meydana gelen deiiklikleri belirlemekte fayda vardr nk bu deiiklikler dnyada ve Trkiye'nin de iinde bulunduu blgedeki olay ve gelimelerin erevesini izmektedir. Yine bu gelimeler, 2000'li yllara dnk projeksiyonlarn tabann oluturmaktadr. Bunlar, Dnya konjonktr ve lke gndemini etkileyen deiiklikler dizisi olup, u kmeler ierisinde incelenmelidir:

bilig-2/Yaz96

17

NATO'nun Rolnn Deimesi: ki kutuplu dnya dengesinin deimesinden sonra ayakta kalan NATO iin yeni bir rol aranmaktadr. NATO'nun genileyerek zamanla eski Varova pakt lkelerini de bnyesinde toplamas ve "Bar iin ortaklk ve ibirlii" slogan ve uygulamas ile etkin olmasna allmaktadr (ASMUS, BLACKWELL, LARABEE, 1996: 79-101). Rusya'da Komnist rejimin k ile eski Sovyetler Birlii 'nin tarihe karmas ve bunun sonucunda Sovyet hegemonyasndaki Kafkasya ve Orta Asya devletleri ile Karadeniz kylarnda yeni lkelerin bamsz devletler olarak dier ky devletleri ile ibirliine girimeleri, Rusya Federasyonu'nun eski Sovyetler Birliine nazaran daha kk fakat en az onun kadar politik hrsa ve yaylma eilimine sahip bir tutumla dnya politika sahnesinde yerini almas ve eski gcn toplamak iin her trl politik eylemlere girimesi, (GOLTZ, 1993: 92-115; BODLE, 1993: 509-524) Gney Slav Birlii olarak tannan Yugoslavya'nn, Rusya'daki gelimeleri takiben 1989-dan itibaren dalmas ve Balkanlarda bu olay takip eden gelimeler, (AKGNEN), Karadeniz ky lkeleri arasnda Trkiye nclnde balatlan Karadeniz Ekonomik birlii (KEB) oluumu, ran' tamamen tecrit etme politikalar gden bir Amerika ve gerek Ortadou ve gerekse Balkanlardaki olaylarla yakndan ilgili politikalar takip eden Irann yaratt ortam, (PHILLIPS, 1995: 140-158; ALKAN, 1995: 19-27; AKGNEN, 1995: 158-174) Ortadou'da balatlan Bar Sreci ve bu ereve iinde yer alan gelimeler, Deien dengeler iinde Blgesel G olmak yolunda politikalar ve uygulamalar balatan Trkiye'nin tutumu ve karlat engeller, Trkiye'nin Gmrk Birlii sreci ve Trkiye-Avrupa Birlii ilikileri,

stnde younlamakta yarar vardr (D Politika Enstits alma Grubu, 1992). Ortadou'daki Durum Trkiye'nin ran'dan balayarak Tunus'a kadar geni bir spektrum iinde temasta olduu ve Ortadou lkeleri olarak tanmlanan lkeler uzun bir sre Trkiye gndeminde olduka arka saflarda braklm ve ancak 1960'lardan sonra tedricen bir yaknlama ve uzlama srecine girmitir. Tabii, buna ABD etkisi ile 1950'li yllarda kurulan eitli paktlar katmamak gerekir; zira o paktlar daha ok Amerikan stratejisinin bir paras olarak gerekletirilmi olup, birok defa bu blgedeki devletlerin kesin izgilerle ayrlarak bloklamasna da yol amtr. O devrede daha ok Sovyet blou iinde kalan Msr ile kar bloun nde giden lkesi konumunda olan Trkiye arasnda ok ciddi kutuplamalar olmu ve bunun sonucunda Arap dnyasnda Trkiye'ye kar olumsuz tavrlar ve politikalar olumutur. 1960 sonras balayan yaknlama olduka ar ilerlemitir ve daha iyi gelimeler 1980leri beklemek zorunda kalmtr. Ne var ki bu iyileme ancak 10-15 yl kadar srm ve 1990 da meydana gelen Krfez Sava ve deien politik konjonktr yeniden Trkiye ile baz Arap lkelerini kart kamplara yerletirmitir. Trkiye halknn byk ounluunun Krfez savana bulamak istememesine karn o srada bata bulunan hkmetin karar ve biraz da bu savata en etken rol oynayan ABD'nin basks ile Trkiye, tarafsz kalmak yerine kendisini Bat kampnda bulmutur. ran-Irak sava srasnda tarafszln srdren Trkiye, Krfez sava srasnda ayn eyi gerekletirmemitir. Gnn artlar iinde Gney Dou Anadolu'da konulandrlan eki G 1996'da Trk i politikasnn ana sorunlarndan birisi haline gelmitir. Genel olarak bakldnda Krfez Arap lkeleri ve Suudi Arabistan ve Yemen'le Trkiye ilikileri gayet iyi devam etmektedir. Tunus, Cezayir, Libya ve Fas'ta ayn durumdadr. Her ne kadar, zaman zaman Libya'dan ve Cezayir'den yaknmalar mevcutsa da bunlar devletler ve lkeler arasnda olagelen trden olaylar olmann tesine gememektedir. Msr burada yine bir farkllk arz etmektedir. Arap liderlii iddiasnda bulunan Msr, birok konularda olduka vokal hale

Trkiye'nin Politik ve Sosyal Faktrleri

Bylesine geni bir spektrum ierisinde Trkiye'nin tm seeneklerini kapsaml olarak anlatmak bu makalenin hedefinin de tesine geebilir. Bu sebeple gnmzde yani zellikle 1995-1996 yl iinde ncelik tannan ve srekli olarak Trk d politikas gndeminde kalan birka blge

bilig-2/Yaz96

18

gelmitir. Bunun en iyi rnei Msr'n dzenledii terr zirve toplants ve en son aylar iinde Suriye ve Suudi Arabistan'la gerekletirdii mini zirve toplantsdr. Bu forumlarda Trkiye ile ilgili tenkitleri dile getirmekten de ekinmemektedir. Bu tutum ancak Msr Cumhurbakannn Temmuz 1996 banda Trkiye'ye yapt bir gnlk alma ziyareti srasnda yumuamaya balamtr.

Dou Ekseninde ran

Ortadou da Trkiye'nin en uzun sredir bar iinde olduu bir devlettir. ran'n geirdii devrim ve kendi bnyesi ve politikasnda yapt deiikliklere ramen Trkiye ile olan ilikileri 17. yzyldan bu yana dzenli ve kurallara uygun bir dzeyde devam etmitir. Son on, on be yldr ran'la daha geni ibirlii giriimleri olmakla beraber, gerek Kafkaslarda ve gerekse Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinde Trkiye ile ran arasnda srekli ama aa kmayan, adeta perde arkasnda yrtlen bir rekabet mevcuttur. Buna ramen bu rekabetin ykc bir rekabet olmad hemen vurgulanmas gereken bir husustur. ran iin Trkiye Batya ve Dnyaya al kapsdr. Trkiye iin de problemli Arap komular snrndan sonra daha sakin ve gvenilir snrlar salamak ve Kafkasya ve Orta Asya ile ilikileri kolaylatrmak asndan iyi ran ilikileri ok nemli bir faktrdr (FULLER). eenistan gibi, Abhaza olaylar gibi, Gney Kafkaslar, Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile Trkiye ilikileri daha baka parametreler stne oturtulmu bir makalenin kapsamna gireceinden burada stlerinde durulmayacaktr. ran gibi nemli bir komu lkenin ack veya kapal ekilde iinde olduu ve Trkiye'nin de kendi asndan tehdit alglamas olarak kabul edecei baz faaliyetlerinin toplumca bilinmesinde ve bilimsel bir analiz yazsnda belirtilmesinde fayda vardr. Olaylarn deerlendirilmesi gereki temellere dayandrlarak yaplmaldr. D politika olumlu ve olumsuz tm artlarn lke lehine o-labilecek en iyi denge iinde yrtlmesi olarak tanmlanrsa, bu gereki tutumun ne kadar nemli olduu da ortaya kar. ran'la ilgili olarak bilinmesi gereken baz nemli hususlarda aada belirtilmitir: ran devrinin gereklemesinden bu yana, bu ihtilalin fedaileri olarak kurulan Hizbullah rgt

Ortadou'nun bir ok yerlerinde olduu gibi Trkiye iinde de faaliyetlerde bulunmaktadr. Blgede dier lkeler iinde kurulmu bulunan benzer illegal rgtlere destek vermekte ve bylece bir "Kurtulu Hareketleri emberi" yaratmaya almaktadr. Bu arada yaptklar terr eylemlerine de kendilerince slam Cihad adn vermekte ve baz yerlerde intihar komandolar kullanmaktadrlar. Gerekletirdikleri ve aka stlendikleri eitli uluslararas terr faaliyetleri sebebi ile "Terre Destek Veren lkeler" listesinde yer alan ran, yine ayn listede ad geen Suriye, Yunanistan, Libya, Sudan, Kba ve Kuzey Kore gibi lkelerle scak ilikiler kurma azmi ve almas iinde grlmektedirler. Bunlarn iinde en az ikisinin (Yunanistan ve Suriye) ana hedefleri arasnda Trkiye yer almaktadr. Dolaysyla Trkiye blgedeki bu tip gelimelere pek de scak bakmamaktadr. Yine, kendine gre sebeplerle ran, Ortadou'da kurulmak ve gelitirilmek istenen "Bar planna" scak bakmamaktadr. zellikle bu plann kendisinin ba dman olarak kabul ettii Amerika Birleik Devletlerince desteklenmesi, ran'n bu konuda ykc bir tutuma girmesinin ana sebebidir. Dolayl sebeplerle de olsa bu durum Trkiye ile ran' karlkl kamplarda yer almaya zorlamaktadr. Msr ve Suudi Arabistan'a kar giriilen ve ran tarafndan desteklendii ortaya kan olaylar blgede istikrar zedelemekte ve blgede ki g dengelerini de etkilemektedir. ran'n blgede en fazla menfaat birlii iinde olduu lke Rusya Federasyonudur. Yine blge iinde Ermenistan'la yakn ilikiler iindedir. Nitekim rann Azerbaycan-Karaba sava srasnda ki tutumu, dier blge lkelerinin daima hatrlamalar ve dikkate almalar gereken bir tutum olarak alt vurgulanmaldr. ran, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra uluslararas arenada yerlerini almaya ve da almaya alan pek ok Kafkasya ve Orta Asya lkesi ile siyasi, ekonomik ve kltrel ibirlii iine girmeye balam olup, kendi nfuz havzasn ve etki alann geniletme politikasn yrtmektedir. ran'n uluslararas silah ve uyuturucu kaakl ile de balantlar bulunduu yakalanan guruplarn sorgulamalar veya mallar stnde ki ia-

bilig-2/Yaz96

19

ret, yaz ve dokmanlardan ortaya km bulunmaktadr. Bu balamda, illegal birok blc rgt bu yeralt piyasasndan yararlanmak imknn ele geirmektedir. ran tarihten gelme bir dostluk anlay ierisinde Ermenilere kar msamahakr ve dostane davranlarn srdrmektedir. Onlarn ilerine karmayarak veya stlerinde herhangi bir bask uygulamayarak, rahat bir ortamda hareket etmelerine imkn salamaktadr. Dorudan olmasa bile, bu msait ortam Trkiye'yi hedef alan Ermeni Terr iin az bulunur bir "korunma liman" haline gelmektedir. Ermeni rgtlerinin yan sra, aynen onlarn ablonundan hareket eden PKK rgtnn de Iran iinden baz guruplardan destek grd yine yakalanan kii, dokman, silah ve mhimmattan anlalmaktadr* .Dolaysyla bu durumlar Trkiye'de byk bir huzursuzluk ve gvensizlik duygusu yaratmaktadr. Her eye ramen Trkiye ran'la geleneksel, uyumlu diplomatik kurallar iimde srdrlen ilikileri devam ettirmekte ve Dou ekseninde ki gerginlii mmkn olduu kadar en alt seviyede tutarak, daha ok uzlama ve ibirlii yollar ile problem ve przleri halletme yoluna gitmektedir. Gneydou Ekseninde Irak ve Suriye: Irak'n konumu farkldr. Daha nce de ifade edildii gibi olaylar daha ok blge dndaki glerin etkisinde gelimitir. Trkiye'nin Irak ile uzun yllardr devam eden bir scak takip politikas mevcuttur ve Trkiye PKK'ya kar srdrd mcadelede icabnda Irak topraklarna girerek, askeri harektta bulunabilmektedir. zellikle Krfez savandan sonra Irak etrafndaki komulara zarar verecek durumda deildir. Bu geici bir sre olarak kabul olunsa bile 1990 dan dan bu yana Irak tarafndan gelebilecek tehdit alglamalar Suriye'ye oranla ok azdr ve yine daha ok Krt meselesi ve eki G politikas ile balantl olarak dnlmektedir.** Suriye ise bunun tam tersi bir tutum sergilemektedir. Scak takibi ho grmek yle dursun, gerek Suriye iinde ve gerekse idarelerinde olan Beka vadisinde PKK kamplarna, yerleim ve ya saklanmalarna olanak salamakta ve bunlar srekli olarak inkr etmektedir. En son olumsuz r-

neklerden bir tanesi de Yunanistan parlamentosundan Girit adasn temsil eden milletvekillerinden bazlarnn, PKK lideri Apo'ya (Abdullah calan) kahramanlk ve yiitlik nianesi olarak Girit Haneri verme treni Suriye topraklarnda gereklemi olmasdr. Bu olay Trk ve Yunan basn tarafndan kapsaml olarak kamuoyuna yanstlmtr. Suriye bunun yan sra eitli konularda iddialarda bulunarak ve iyi komuluk ilikilerine uymayan politikalar reterek iki lke arasndaki gerginlii srekli olarak yksek tutmay tercih etmitir. Bunlar arasnda saylabilecek davranlarn bazlar unlardr: Frat ve Dicle sular stnde daha fazla hak iddia ederek ve srekli Trkiye'yi yeterince su vermemekle sulayarak gerginlik yaratmak, Yunanistan ile anlamalar yaparak onlara askeri slerin kullan yetkisi vermek, PKK' ya her trl destek vererek bunu Trkiye'ye kar bir koz olarak kullanmak, Haritalarnda Hatay blgesini srekli Suriye topra olarak gstererek gerginlii srdrmek ve Trkiye'den toprak talebinde bulunmak, eitli Arap zirvelerinde suyu bahane ederek Trkiye aleyhine bir ortam yaratmak ama bu kadar ikyete ramen Trkiye ile su konusunda masaya oturarak ilmi ve akademik bir alma yapmaya yanamamak. Son yaplan Trkiye srail askeri anlamasn bahane ederek bunun Araplara ve zellikle kendisine ynetilmi bir tavr ve dmanca bir giriim olarak nitelendirmeye devam etmek. Buna en iyi rnek olarak Arap Mini-Zirve bildirisi gsterilebilir. Amerika Birleik devletleri tarafndan son yllarda dzenli olarak yaynlanan Uluslararas Terrist lkeler listesi iinde hem Suriye hem de ran yer almaktadr. Gayri resmi nfuz arac olarak Uluslararas terrizmi kullanan Suriye, bu yolla bask ve tehdit oluturarak kendisi iin aavantaj veya kar salamaya almaktadr. Suriye'nin terrizmle ilikisi, Filistinli rgtlere destek salamakla balamtr. lk defa Lbnan' uygulama alan yapmtr. Esasen Lbnan da Suriye'nin "Byk Suriye" hedef ve ideolojisinin bir paras olarak grlmektedir. Tabii, bu ideolojinin dier bir paras da Trkiye topraklar olan Hatay vilayetidir.

bilig-2/Yaz96

20

Suriye kendine zg metotlarla, kendi d politikasnn hedeflerini karlkl siyasi mzakerelerle deil de terr ve endirekt metotlarla zmeyi tercih eden totaliter bir aznlk rejimidir. Suriye illegal blc rgtleri destekleyip kulland kadar, silah ve uyuturucu kaakln da kendi karlar dorultusunda destekleyip, kullanmaktadr. Bu konuda Suriye'nin Lazkiye liman zel bir yere sahiptir ve bu faaliyetlerin mihenk noktas veya en byk transit merkezi olarak kullanlmaktadr. Suriye, Trkiye'nin GAP projeleri erevesinde gelitirdii kalknma uygulamalarn baltalayarak, her trl uyumsuzluk ve huzursuzluu yaratarak Trkiye'de i zayflk ve istikrarszlk ortam meydana getirmeye ynelik faaliyetlerde bulunmay kendi milli karlar andan yararl bulmakta ve bunu hem ak hem de gizli metotlarla srdrmektedir. Suriye'de 250.000'den fazla Ermeni yaamaktadr. Suriye hkmeti onlarn her trl yasad faaliyetlere katlmalarna gz yummakta ve Ermenilerin Trklere ve Trkiye'ye kar dmanlk hislerini canl tutma gayretleri iinde giritikleri her trl propaganda faaliyetine de izin vermektedirler. Bunun en gzel rnei Deyrizor'da ki Ermeni kilisesi bahesine szde "Ermeni Soykrm" m simgeleyen bir antn dikilmesi ve Suriye hkmet yetkililerinin buna gz yummalardr. Suriye'nin Ermeni Terrne yllardr destek verdii ve hala da destek ve en azndan himaye salad bilinmektedir. Trkiye'ye kar en kanl terr eylemlerini gelitiren Asala tekilatnn zellikle silahl eitim ve lojistik destek asndan dolayl veya dorudan Suriye kanaln kulland Trk istihbarat birimlerince ortaya kartlmtr. Asalann yeralt tekilatnn ana karargh da ok uzun zamandr am da yer alm bulunmaktayd. imdi blc rgt PKK bunun yerini alm bulunmaktadr. Olay, Yunanistan Gney Kbrs Suriye balants iinde dnlrse Trkiye asndan ne kadar byk bir nem tad rahata ortaya kar.*** Gney Ekseninde srail: srail'in durumu ise daha deiiktir. Trkiye ok uzun yllar srail'in Arap topraklarn haksz igalini protesto etmek amac ile srail ile olan diplomatik ilikilerini son derece dk seviyede

tutmutur. Ancak Msr'n srail'le bar anlamas imzalamas ve baz dier Arap lkelerinin srail ile daha dostane ilikilere girmesinden sonra Trkiye de srail ile yakn ilikiler kurmutur. Dikkat edilmesi gereken dier bir hususun da Filistin temsilciliinin de ayn zamanda elilik dzeyine kartlm olmasdr. 1995 iinde Amerika Birleik Devletlerinin byk giriimleri ile gerekletirilen Ortadou Bar Sreci'nin Trkiye de desteklemitir. Bu arada 1995 yaznda Kazablanka'da yaplan Ortadou ekonomik zirve toplantsna da katlarak, Ortadou'daki olumlu gelimeleri desteklemeye devam etmitir, ubat 1996'da da Trkiye ile srail arasnda bir Askeri Eitim birlii anlamas imzalanmtr. Bu anlamann tmnn parlamentoda tartlmamas veya kamuoyuna aklanmamas sebebi ile Trkiye iinde ve dnda byk speklasyonlara sebep olmutur (Aksiyon, 1996, S.76). Anlama ve bu konuda brokrasinin tutumu daha uzun bir sre bu speklasyonlarn devam edeceini gstermektedir. nmzdeki aylar iinde ki gelimeler bu eksende ki faaliyetlerin hangi ynde gelieceini ve Trk d politika ve gvenlik alglamalarn nasl etkileyeceini gsterecektir. Bu sebeple, imdilik dikkatli bir bekleme ve izleme politikasnn izlenmesinde fayda vardr. leriye Dnk neriler Sadece bu anlatlan konulara bakarak bile Trk D Politikas iin yaplacak neriler yle ifade edilebilir: Daha tanmlayc, daha aktif ve olaylar belirleyici olmak zorundadr ve bunu yapabilmesi iin her eyden nce bir yaklam deiiklii gerekmektedir. Olaylar teferruat ile takip edebilmek iin daha geni bir aratrma ve tahmin yapabilme yeteneine sahip think tank'lere ihtiya vardr. Bunlarn gerektii gibi alabilmesi iin de paraya ihtiya vardr. Olaylarn neden olduu kadar ve ondan daha ok, neler olabilecei ve nasl olmas gerektii konusunda ciddi almalarn yaplmas gerekmektedir. Blgesel bazda istikrar ve gvenliin salanmas konusunda, Trkiye'nin daha ok mesuliyet yklenmesi ve buna her eyden nce zihnen ve psikolojik bakmdan hazr olmas gerek-

bilig-2/Yaz96

21

mektedir. Blgesel G olmak isteyen ve bu konuda potansiyeli olan bir lke olarak Trkiye'nin daha kararl admlar atmas gerekmektedir. Milli karlarn ne olduu yeniden tanmlanmal ve politikalar ona gre bilinli olarak hazrlanmaldr. Baz slogan ve uygulamalarn, deien zaman artlarna ne derece uygun olduu gzden geirilerek gereken uyarlamalar yaplmaldr. Trk d politikas takipi olmaktan karak daha ok gndem belirleyici olmak zorundadr. Dnyada sratle deien dengeler ve orta

ya kan yeni politik ve sosyal akmlar, Trkiye 'yi de kendi d politika uygulamalar ve ilkelerini sorgulamaya mecbur brakmtr. Yeni artlar ve deiimler Trkiye'nin d politika kararlarnda daha dinamik olmas konusunda ite ve dta kuvvetli bir talep yaratmtr. lke iindeki aydnlar ve karar oluturma merkezleri de, gittike artan lde, Trk d politikasnn artk takipi olmaktan karak daha ok gndem belirleyici bir tutum iine girmesini zorlamaya balamtr (AHMAD, 1993:15-45)

KAYNAKLAR AHMAD, Ferouz 1993 The Making of Modern Turkey, New York: Routledge. BODLE, C. William 1993 "Threats From The Former USSR", Orbis A Journal of World Affairs, Vol.37, No.4, Fail. D Politika Enstits alma Grubu 1992 Trk D Politikasnn Hedefleri, Monogram, DPE Yaynlar, Ankara. FULLER, E. Graham Turkey's New Geopolitics From the Balkans to Western China, Boulder, Weasview Press. GOLTZ, Thomas 1993 "Letter From Euraasia: The Hidden Russian Hand", Foreign Policy, No.92, Fall, USA. GRN, Kamuran

AKGNEN, Mughisuddin, Oya 1990 "Trkiye'nin Rus D Politikas: 1990 Sonras Gelimeler ve bu gelimeler erevesinde D Politika Tercihleri", Yeni Trkiye, S.3, Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Ankara "Gney Slav Birlii Dalrken", Yeni Trkiye, Ankara. 1995 "Humeeyni'den Sonra tan'm D Politikas", Avrasya Dosyas, C.2, S.l, Al Matbaas, Ankara.

ALKAN, Mustafa Nail 1995

"ran'n Bat le likileri", Avrasya Dosyas, C.2, S.l, Al Matbaas, Ank.

Trk Sovyet likileri (1920 -1953), Trk Tarih Kurumu, Ankara.

ASMUS, D. Ronald BLACKBELL, D. Robert LARABEE, F. Stephan 1996 "Can NATO Survive", The Washington Querterly, Spring.

PHILLIPS, A. James 1995

"ran'n Kuatlmas", Avrasya Dosyas, C.2, S.l, A-l Matbaas, Ankara.

bilig-2/Yaz96

22

SANDER, Oral "Lozan'n Uluslararas Tarih Asndan Yorumu", 70 Ylnda Lozan Bar Anlamas, nn Vakf, Ankara. .. .. Aksiyon Dergisi, Yl.2, S.76, Mays. Sabah, Hrriyet ve Cumhuriyet Gazeteleri, 8, 9 Haziran 1996.

Deerlendirilmesi1996" almasndan; Faruk Skann "hanetler Karsnda Trkiye", 1995 adl almasndan; T.C. ileri Bakanl'nn "Blc rgtlerin ran, K. Irak ve Suriye Kamplar", 1995 raporundan Austos 7, 1995 ve ubat 15, 1995 Time Dergisinden faydalanlmtr. ** Cumhuriyet, Milliyet, Sabah Gazeteleri, Mart Temmuz 1996. *** Bu blm iin Jane's Intellegence Review, Vol.7, no.4, London, 1995; ABD Dileri Bakanl 1991 ve 1994 Terr Raporlar; Milliyet, 1 Temmuz 1995; Nokta Dergisi, Yl. 13, S.31, 1995; Sabah, Milliyet, The Sunday Telegraph ve The Sunday Times, Nisan 1995Nisan 1996 ve " International Terrorism and the Drug Connection Symposium on International Terrorism", 17-18 Nisan 1994 Ankara Raporundan faydalanlmtr.

* Bu blm iin ABD Dileri Bakanl'nn "Patterns of Global Terorism" kitabndan, The Independent, The Guardian 6 Mart 1996 gazetelerinden T.C. Hkmeti ileri Bakanl'nn "Uyuturucu OlaylarnnGenel

bilig-2/Yaz96

23

TRKYE CUMHURYET'NN AVRASYA LKELER LE OLAN DPLOMATK LKLER (1991-1995)

Aynur COKUN
____________________________________

Ahmet Yesevi . Sosyal Bilimler Enst. Aratrma Grevlisi

Trkiye Cumhuriyeti, SSCB paralanmadan nce Avrasya iin sadece jeopolitik durumu ile askeri nem tamaktayd. Dou Blokunun yklmas tm dnya ve Trkiye iin srpriz olmutur. Sovyet Rusya'nn paralanmas beklenmekle birlikte zaman bilinmemekte ve bu kadar abuk olaca tahmin edilmemekteydi. Bu nedenle btn dnya gibi Trkiye de bu byk olaya hazrlksz yakalanmtr. Avrupa lkeleri Dou Blokunun paralanmas ile Trkiye'nin askeri nemini yitirecei kansnda idiler. nk SSCB paralannca komnist tehdidi ortadan kalkm oluyordu. Beklenenin tam tersine Trkiye Cumhuriyeti eskisine oranla nemini yitirmemi, prestij ve sorumluluk kazanmtr. Trkiye'nin deerini daha da arttran bu durumun temel nedenleri unlardr: Trkiye, Orta Asya lkeleri ile dil, din, rk ve tarih birliine sahiptir. Bu ok nemli nedenlerden tr Orta Asya Cumhuriyetleri Trkiye ile doal ve scak ilikiler ierisindedir. Trkiye, ortak balar nedeniyle u an Avrupa ile Orta Asya lkeleri arasnda kpr durumundadr. Trkiye'nin, tarafsz, bar ve radikal olmayan (mantkl hareket eden, fevri ve duygusal klarda bulunmayan) tutumu, Avrasya iin ok nemli bir denge unsurudur. Trkiye Cumhuriyeti Avrasya iin gvenlik asndan ok nemli bir yer tekil etmektedir. Trkiye, Orta Asya Cumhuriyetleri iin lmlatrc ve kmas muhtemel etnik ve dini atmalar harmonize edici durumdadr. Orta Asya'da kacak her trl sava ve kargaa Avrupa'nn gvenliini tehdit edecektir. Ayrca kacak karklklar Rusya Federasyonu tarafndan kullanlabilecektir. Yeni oluan Avrasya lkeleri, zor bir gei dnemi yaamaktadr. Trkiye Cumhuriyeti, blgedeki yeni bamsz devletleri ilk olarak tanyan ve imkanlar lsnde destek vermeye alan ve doal balarndan dolay blge lkelerine en yakn lkedir. Yaplan yardmlar Trkiye'nin ekonomik olanaklar ile snrl olduundan, bu lkelerin ayakta durabilmesi iin gelimi lkelerin blgeye yatrm yapmalar konusunda giriimde bulunulmaldr. SSCB'nin dalmasndan sonra Trkiye dnyann en hassas ve kvlcml yerleri olan Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Dou'da etkili blge devleti olmutur. Trkiye, olduka hareketli Avrasya blgesinde izleyecei gvenilir, istikrarl ve

bilig-2/Yaz96

24

dinamik politikalaryla Orta Asya, Balkanlar, Kafkaslar ve hatta BDT snrlar iinde de sz sahibi bir g merkezi haline gelebilecektir. Bu itibarla, Sovyetler Birlii'nin dalmasnn ardndan Avrasya blgesinde ortaya kan yeni bamsz devletlerle Trkiye'nin diplomatik ilikileri yle zetlenebilir:

Trkiye Kazakistan likileri

Trkiye, 16 Aralk 1991 tarihinde bamszln ilan eden Kazakistan' ayn gn tanm ve tanyan ilk lke olmutur. 2 Mart 1992 tarihinde diplomatik ilikiler tesis edilmi ve bykeliliimiz 18 Nisan 1992 tarihi itibaryla faaliyete gemitir. Kazakistan'n Ankara Bykelilii'ne atanan Kanat Savdabayev, 20 Mays 1992 tarihinde Ankara'ya gelerek grevine balam, 10 Temmuz 1992 tarihinde gven mektubunu Cumhurbakanna sunmutur. Trkiye ile Kazakistan arasnda bamszlk ncesi dnemden itibaren Cumhurbakan, Meclis Bakan, Babakan ve Bakanlar dzeyinde karlkl ziyaretler yaplmtr. Bu erevede, Kazakistan Cumhurbakan Nazarbayev resmi ziyaret ve dier vesilelerle 1991 Eyll, 1992 Austos, 1992 Ekim, 1993 Temmuz ve 1994 Ekim tarihlerinde lkemize gelmitir. Merhum Cumhurbakan Turgut zal 1991 Mart aynda, Dileri Bakan 1992 Mart aynda, Cumhurbakan Demirel'in Babakanl srasnda 1992 Nisan Mays aynda, merhum Cumhurbakan Turgut zal 1993 Nisan aynda, Cumhurbakan Demirel 1995 Haziran aynda Kazakistan' ziyaret etmilerdir. Babakan Tansu iller, Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev'in davetine icabetle 14-16 Austos 1995 tarihlerinde Kazakistan' ziyaret etmitir. Sz konusu ziyaret srasnda Babakan iller ve Cumhurbakan Nazarbayev, babaa bir grme yapmlar, ayrca bakanlklarnda heyetler aras grmeler gerekletirilmitir. Sz konusu grmelerde, Trkiye ile Kazakistan arasnda mevcut ok ynl ilikilerin Trkiye - Krgzistan likileri ve ibirliinin daha da gelitirilmesi ve Trkiye 16 Aralk 1991 tarihinde derinletirilmesi zerinde durulmu, iki lkeyi Krgzistan'n bamszln tanyan ilk lke ilgilendiren ayrca blgesel ve uluslararas olmu; 29 Ocak 1992'de de diplomatik ilikiler konular ele alnmtr. tesis etmi-

Ziyaret srasnda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Veysel Atasoy, Kazakistan Petrol ve Gaz Sanayii Bakan Nurlan Balgmbayev ile kapsaml grmelerde bulunmu, iki bakan Kazakistan petrolnn Ceyhan terminaline tanmasna ilikin projenin yatrm ncesi dokmanlar paketinin hazrlanmas iin bir ortak irket kurulmas konusunda bir protokol imzalamlardr. te yandan, Trkiye Merkez Bankas ile Kazakistan Milli Bankas yetkilileri tarafndan iki banka arasnda bir ibirlii protokol imzalanmtr. Ziyaret srasnda "ifte Vergilendirmenin nlenmesi Anlamas", "Cezai Konularda Karlkl Adli Yardmlama ve Sulularn adesi Anlamas", "Bitki Koruma ve Karantina Alannda birlii Anlamas" ile "Hayvan Sal Alannda birlii Anlamas" imzalanmtr. Trkiye, dier karde cumhuriyetler iin de olduu gibi Kazakistan'n da nc lkeler tarafndan tannmas ve uluslararas ve blgesel kurululara katlmas veya ibirlii ilikileri kurmas, bamszlnn ve egemenliinin pekitirilmesi iin zellikle batl lkelerin ilgi ve dikkatinin ekilmesi, ekonomik glklerinin hafifletilmesi iin nc lkelerin ve uluslararas kurulularn destek ve yardmlarnn salanmas, lider ve yetkililerin yurtd temas ve ziyaretlerinde yardmc olunmas gibi hususlarda almalar yapmtr. Kazakistan'dan 1 gen diplomat 15 Haziran15 Nisan 1992 tarihleri arasnda Dileri Bakanl Eitim Merkezi tarafndan Trk Cumhuriyetlerinin gen diplomatlar iin dzenlenen mesleki eitim kursuna katlmtr. 13 Eyll-21 Ekim1993 tarihlerinde dzenlenen kurslara ise Kazakistan'dan 5 gen diplomat itirak etmitir. 16 Eyll-19 Ekim 1994 tarihleri arasnda dzenlenen kurslara 3 Kazak diplomat katlmtr. Bylece sz konusu kurslara imdiye kadar toplam 9 Ka zak diplomat katlm bulunmaktadr. Kazakistan Cumhurbakan Nazarbayev'in 1994 Ekim aynda lkemizi ziyareti srasnda, iki lke Dileri Bakanlklar arasnda dzenli istia reler yaplmas konusunda bir protokol imzalanmtr.

bilig-2/Yaz96

25

tir. Bikek Bykeliliimiz 18 Mart 1992 tarihinde faaliyete gemi, resmi al ise Babakanl srasnda 27 Nisan-3 Mays 1992 tarihleri arasnda blgeyi ziyaret eden Cumhurbakan Demirel ile Krgzistan Cumhurbakan tarafndan 29 Nisan 1992 tarihinde yaplmtr. Krgzistan 5 Ekim 1992 tarihinde Ankara'ya Maslahatgzar gndermi; Bykeli olarak atad Tlm Okeev de 1993 Temmuz aynda Ankara'ya gelerek grevine balamtr. Krgzistan Bykeliliinin resmi al, Ankara Zirvesi mnasebetiyle lkemize gelen Krgzistan Cumhurbakan Akayev ile Cumhurbakan Turgut zal ve dnemin Babakan Demirel tarafndan 31 Ekim 1992'de yaplmtr. Trkiye ile Krgzistan arasnda bamszlktan sonra, Cumhurbakan, Meclis Bakan, Babakan ve Bakanlar dzeyinde karlkl ziyaretler yaplmtr. Bu erevede, Krgzistan Cumhurbakan Akayev 1991 Aralk ve 1994 Ekim aylarnda resmen, 1992 Haziran, 1992 Ekim, 1993 Temmuz ve 1994 Ekim aylarnda dier vesilelerle lkemizi ziyaret etmitir. Dileri Bakam 1992 Mart aynda, Demirel 1992 Nisan aynda, Cumhurbakan Turgut zal da 1993 Nisan aynda Krgzistan' ziyaret etmilerdir. Babakan Demirel, Krgzistan Cumhurbakan Askar Akayev'in davetine icabetle 16-17 A-ustos 1995 tarihlerinde Krgzistan'a resmi bir ziyaret gerekletirmitir. Sz konusu ziyaret srasnda Babakanmz ve Cumhurbakan Akayev babaa bir grme yapmlar, ayrca bakanlklarnda heyetler aras grmeler gerekletirilmitir. Grmelerde, Trkiye ile Krgzistan arasnda mevcut ok ynl ilikilerin ve ibirliinin daha da gelitirilmesi ve derinletirilmesi zerinde durulmu, ayrca iki lkeyi ilgilendiren blgesel ve uluslararas konular ele alnmtr. Ziyaret srasnda iki lke arasnda "Karma Ekonomik Komisyonun Kurulmasna Dair Anlama" ile "evre Alannda birlii Anlamas" imzalanmtr. Ziyaret srasnda, Krgzistan'da "Uluslararas Ruhaniyet Dernei"nin 1994 yl Uluslararas Kurmancan Datka (Kurmancan Sultan) dl Babakanmza tevdi edilmitir. lk kez verilen bu dln, Babakanmzn Trkiye ekonomisinin ve kltrnn gelimesi ve devletler arasnda iyi komuluk ilikilerinin kurulmas yolundaki al-

malarna Krgz halknn verdii yksek deerin ve Krgz halknn Trk halkna olan derin saygsnn bir gstergesini tekil ettii yetkililerce belirtilmitir. Trkiye, dier karde lkeler iin de olduu gibi Krgzistan'n nc lkeler tarafndan tannmas, uluslararas ve blgesel kurululara katlmas veya ibirlii ilikileri kurmas, bamszlnn ve egemenliinin pekitirilmesi iin zellikle batnn ilgi ve dikkatinin ekilmesi, ekonomik glklerinin hafifletilmesi iin nc lkelerin ve uluslararas kurulularn destek ve yardmlarnn salanmas, lider ve yetkililerinin yurtd temas ve ziyaretlerinde yardmc olunmas gibi hususlarda almalar yapmtr. Krgzistan'n 5 Mays 1995 tarihinde kabul edilen yeni Anayasasnda yaplmas ngrlen baz deiiklik nerileri hakknda Krgz makamlar lkemizden gr ve nerilerin beklendiini belirtmi ve bu erevede, ilk Krgz Anayasasnn hazrlanmas almalarna katlm olan Anayasa Profesr Dr. Ergun zbudun ve Dileri Bakanl Hukuk Mavirliinin gr ve nerileri Krgz makamlarna iletilmitir. Trk Cumhuriyetleri ve topluluklarndan gelen gen diplomatlara Dileri Bakanl Eitim Merkezinde 1992 ylndan beri dzenlenen mesleki kurslara Krgzistan Dileri Bakanlndan da gen diplomatlar katlmaktadr. 1992-1994 tarihleri arasnda dzenlenen kurslara 5 Krgz diplomat katlmtr.

Trkiye - Trkmenistan ilikileri

Trkiye 16 Aralk 1991 tarihinde Trkmenistan'n bamszln tanyan ilk lke olmu, 29 ubat 1992 tarihinde de diplomatik ilikiler tesis etmitir. Akabad Bykelimiz 26 Mart 1992'de gven mektubunu sunarak grevine balamtr. Bykeliliimizin resmi al ise, Babakanl srasnda, 27 Nisan-3 Mays 1992 tarihleri arasnda blgeyi ziyaret eden Cumhurbakan Demirel ile Trkmenistan Cumhurbakan tarafndan 2 Mays 1992 tarihinde yaplmtr. Trkmenistan'n ilk Ankara Bykelisi Han Ahmedov, 25 Temmuz 1992 tarihinde Ankara'ya gelerek grevine balamtr. Trkmenistan Bykeliliinin resmi al ise Ankara Zirvesi vesilesiyle lkemize gelen Trkmenistan Cumhurbakan ile Cumhurbakan Turgut zal ve Babakan

bilig-2/Yaz96

26

Demirel tarafndan 29 Ekim 1992 tarihinde yaplmtr. Trkiye ile Trkmenistan arasnda bamszlktan sonra Cumhurbakan, Babakan ve Bakanlar dzeyinde karlkl ziyaretler yaplmtr. Bu erevede Dileri Bakan ubat 1992, Nisan 1994, Temmuz 1995'te; Babakan Demirel Mays 1992'de ve Ekim 1994'te, Cumhurbakan Turgut zal Nisan 1993 'te Trkmenistan' ziyaret etmilerdir. Trkmenistan Cumhurbakan Niyazov da Aralk 1991'de resmi ziyaret Haziran 1992, Ekim 1992, Temmuz 1993, Ekim 1994 ve Ocak 1995'te dier vesilelerle, Haziran 1994'te resmi ziyaret iin Trkiye'ye gelmitir. Babakanmz Cumhurbakan Saparmurat Niyazov'un davetine icabetle 17-18 Austos 1995 tarihlerinde Trkmenistan' ziyaret etmitir. Sz konusu ziyaret srasnda, Babakanmz ve Cumhurbakan Niyazov, babaa bir grme yapmlar, heyette yer alan Bakanlarmz da muhataplaryla grmeler yapmlardr. Sz konusu grmelerde, Trkiye ile Trkmenistan arasnda mevcut ok ynl ilikilerin ve ibirliinin daha da gelitirilmesi ve derinletirilmesi zerinde durulmu, iki lkeyi ilgilendiren ayrca blgesel ve uluslararas konular ele alnmtr. Ziyaret srasnda, "ifte Vergilendirmenin nlenmesi Anlamas" ve "Karma Ekonomik Komisyon Kurulmasna Dair Anlama" imzalanmtr. Dileri Bakanl Eitim Merkezince yeni Bamsz lkeler gen diplomatlar iin 1992 ylndan beri dzenlenen kurslara imdiye kadar 13 Trkmen gen diplomat itirak etmitir. Trkmenistan Cumhurbakan Niyazov 1921 Haziran 1994 tarihleri arasnda lkemize resmi bir ziyaret gerekletirmitir. Trkmenistan Cumhurbakan Niyazov'un Cumhurbakanmz ile yapt grmede, dier konular meyannda doalgaz boru hatt konusu da ele alnmtr. Trkmen doalgaznn ran ve Trkiye zerinden Avrupa'ya nakline ilikin boru hatt projesinin hzlandrlmasn arzuladklarn belirten Niyazov, hattn Trkmenistan'dan geecek blmnn yapmna baladklann sylemitir. Niyazov, ayrca lkesindeki petrol ve doalgaz kaynaklarn Trkiye ile ortak iletmek istediklerini de belirtmitir.

Sz konusu ziyaret srasnda iki lke ilikilerinin ve ibirliinin daha da gelitirilmesine ilikin bir Mutabakat Zapt imzalanmtr. Zabtta yer alan hususlar arasnda, iki lke arasnda alt yap projeleriyle mteahhitlik hizmetleri, sanayi, tarm, enerji vb. alanlarda ibirliinin devam ettirilmesi, taraflarn birbirlerine en ziyade kayrlan lke stats tanmalar, taraflarn doalgaz boru hatt projesinin ve proje dahilinde Trkiye'ye doalgaz salanmasnn sratle gerekletirilmesine katkda bulunmalar, Trkmenistan'dan Trkiye'ye dzenli elektrik enerjisi salanmas ve Trk ve Trkmen elektrik sistemlerinin birbirlerine balanmas konularnda balatlan grmelerin ve almalarn hzlandrlmas ve ifte vergilendirilmenin nlenmesi ile deniz ticareti alannda birer anlama akdedilmesi hususlar yer almtr. Ziyaret dolaysyla Ankara'da bir caddeye Akabad Caddesi ad verilmitir. Cumhurbakanmz, resmi yetkililer, iadamlar ve basn mensuplarndan oluan bir heyetle grmelerde bulunmak ve Trkmenistan'n nc bamszlk yl trenlerine katlmak zere 25-27 Ekim 1994 tarihlerinde Trkmenistan' ziyaret etmilerdir. Cumhurbakanmz ile Trkmenistan Cumhurbakan 26 Ekim gn "Trkiye Cumhuriyeti ile Trkmenistan Arasnda Trkmenistan'dan Doalgaz Alm ve Satm Anlamas"n imzalamlardr. Dileri Bakanmz da 9-11 Temmuz 1995 tarihlerinde Trkmenistan'a resmi bir ziyaret gerekletirmitir. Ziyaret srasnda ikili ibirlii konular ve iki lkeyi ilgilendiren blgesel ve uluslararas konular ele alnmtr. Bu meyanda grmelerde, petrol ve doalgaz boru hatt, Trk iadamlarnn Trkmenistan'da karlatklar sorunlar, Trkmenistan'n Trk vatandalarndan almaya devam ettii yksek vize harlar meselesi ele alnmtr. Trkmenistan Cumhurbakan Niyazov Dileri Bakanmz ile grmesinde, iki lke arasnda uzun vadeli ve kapsaml bir ibirlii program hazrlanmas nerisinde bulunmutur. Bu konuda teknik dzeyde almalar srmektedir. Trkiye, dier karde lkeler iin de olduu gibi Trkmenistan'n nc lkeler tarafndan tannmas, uluslararas ve blgesel kurululara katlmas veya ibirlii ilikileri kurmas, bamszlnn ve egemenliinin pekitirilmesi iin -

bilig-2/Yaz96

27

zellikle batnn ilgi ve dikkatinin ekilmesi, ekonomik glklerinin hafifletilmesi iin nc lkelerin ve uluslararas kurulularn destek ve yardmlarnn salanmas, lider ve yetkililerinin yurt d temas ve ziyaretlerinde yardmc olunmas gibi hususlarda almalar yapmtr. Trkmenistan, 1991 ylnda bamszln kazandndan beri d politikasn Cumhurbakan Niyazov'un "Olumlu Tarafszlk" ilkesi dorultusunda yrtmektedir. Son olarak 14-15 Mart 1995 tarihinde slamabad'ta yaplan ECO zirvesinde Niyazov lkesinin tarafszlk statsnn dier lkelerce de tannmas iin giriimde bulunmu, bu hususta ECO belgelerinde yer verilmesini istemi ve bu meyanda Cumhurbakanmzn desteini talep etmitir. Destek talebine Cumhurbakanmzca olumlu karlk verilmitir. Konu slamabad Bildirisinde yer almtr. Trkiye Trkmenistan Cumhurbakann, sz konusu giriimini, tarafszlk statsn Trkmenistan'n bamszln glendirecek bir ara olarak grd cihetle desteklenmektedir. zbekistan Trkiye likileri Trkiye 16 Aralk 1991 tarihinde bamszlm ilan eden zbekistan' ayn gn tanm ve tanyan ilk lke olmutur. 4 Mart 1992 tarihinde diplomatik ilikiler tesis edilmi ve Takent Bykelimiz 25 Nisan 1992 tarihinde gven mektubunu sunarak grevine balamtr. Bykeliliimizin resmi al ise Babakanl srasnda 27 Nisan-3 Mays 1992 tarihleri arasnda blgeyi ziyaret eden Demirci ile zbekistan Cumhurbakan tarafndan 28 Nisan 1992 tarihinde yaplmtr. zbekistan'n Ankara Bykeliliinin resmi al ise Ankara Zirvesi mnasebetiyle lkemize gelen zbekistan Cumhurbakan Kerimov ile Cumhurbakan Turgut zal ve Babakan Demirci tarafndan 30 Ekim 1992 tarihinde yaplmtr. zbekistan'n Ankara Bykeliliine atanan eski Dileri Bakan Ubeydullah Abdurrazzakov da 31 Ocak 1993 tarihinde lkemize gelerek grevine balamtr. Bykeli Abdurrazzakov 1994 ubat aynda danmalar bahanesiyle Takent'e arlm ve grevinden alnmtr. zbekistan'n yeni Ankara Bykelisi Abdurgafur Abrurrahmanov 5 Austos 1994 tarihinde grevine balamtr. Trkiye ile zbekistan arasnda bamszlktan sonra, Cumhurbakan, Babakan

ve Bakanlar dzeyinde karlkl ziyaretler yaplmtr. Bu erevede zbekistan Cumhurbakan slam Kerimov resmi ziyaret ve dier vesilelerle, 1991 Aralk, 1992 Haziran, 1992 Ekim, 1993 Temmuz,1994 Haziran ve Ekim aylarnda lkemize gelmitir. Zamann Dileri Bakam Hikmet etin, 1992 Mart ve 1994 Nisan aylarnda, Babakan Demirci 1992 Nisan aynda, Cumhurbakan Turgut zal 1993 Nisan aynda zbekistan' res men ziyaret etmilerdir. Babakanmz, zbekistan Cumhurbakan slam Kerimov'un davetlisi olarak 9-10 Temmuz 1995 tarihlerinde zbekistan' ziyaret etmilerdir. Babakanmz ziyareti srasnda zbekistan Cumhurbakan slam Kerimov ile babaa bir grme yapmtr. Bu grmede Trk - zbek ilikilerinin mevcut durumu ile gelecekte yaplabilecekler ele alnm, blgesel ve uluslararas sorunlar hakknda gr teatisinde bulunulmutur. Ziyaret srasnda Trk - zbek ilikilerinin gelecekte alaca mahiyeti belirleyen ve ilikilere yeni bir dorultu getiren bir Mutabakat Zaptnn yan sra, Trkiye ile zbekistan arasnda Karma Ekonomik Komisyon Kurulmasna Dair Anlama, Vize Kolayl Anlamas, Bilimsel ve Teknik birlii Konularn Dzenleyen bir Anlama ile Bykeliliklerin Yerleim Konulan ile lgili Dzenlemeler eren bir Anlama imzalanmtr. Trkiye, dier karde lkeler iin de olduu gibi zbekistan'n nc lkeler tarafndan tannmas, uluslararas ve blgesel kurululara katlmas veya ibirlii ilikileri kurmas, bamszlnn ve egemenliinin pekitirilmesi iin zellikle batnnilgi ve dikkatinin ekilmesi, ekonomik glklerinin hafifletilmesi iin nc lkelerin ve uluslararas kurulularn destek ve yardmlarnn salanmas, lider ve yetkililerinin yurtd temas ve ziyaretlerinde yardmc olunmas gibi hususlarda almalar yapmtr. Dileri Bakanl Eitim Merkezince yeni Bamsz lkeler gen diplomatlar iin dzenlenen mesleki eitim kurslarna zbekistan'dan 1992'de 4 kursiyer katilmi, 1993'te katlaca bildiren 4 kursiyer son anda gelmemitir. 16 Eyll-19 Ekim 1994 tarihleri arasnda dzenlenen kurslara ise 8 zbek diplomat katlmtr. Bylece sz konusu kurslara imdiye kadar toplam 12 zbek diplomat katlm bulunmaktadr. Trkiye-zbekistan ilikileri 1994 banda ciddi bir krize girmitir. Bu durum zbekistan

bilig-2/Yaz96

28

Cumhurbakan Kerimov"un 1993 ylnda yasaklanan Muhalefet Partisi Erk'in lideri Muhammed Salih ve dier baz muhaliflerin Trkiye'ye geldikleri, burada rejim aleyhtar faaliyetlerde bulunduklar, zellikle Trkiye'de okuyan zbek rencileri kkrttklar ve bu faaliyetlerin de Trkiye'deki baz evrelerden destek aldklar veya msamaha grdkleri yolundaki dnce ve grlerinden ileri gelmitir. Kriz, Kerimov'un Haziran 1994'te lkemizi ziyareti srasnda, Cumhurbakanmz ve Babakanmz tarafndan kendisine Trkiye'nin zbekistan ve rejimi aleyhindeki faaliyetlere sahne olmasna msaade edilmeyecei ynnde verilen teminat ile dondurulmutur. Muhammet Salih'in 6 Austos 1994'te biten ikamet msaadesi uzatlmam ve ad geen en st dzeyde verilen talimat sonucu 1994 Aralk aynda Trkiye'den kartld renilmitir. Bu krizin dorudan bir sonucu olarak zbekistan hkmeti 1992-93 retim ylndan balayarak burslu olarak Trkiye'de okumakta olan 1784 rencisini geri ekmi ve bunlar bir elemeye tabi tuttuktan sonra ancak 407'sini 1994 sonbaharnda lkemize geri gnderme karar almtr. zbekistan hkmeti ayrca, 1992-93 retim ylndan itibaren lkemizdeki Harp Okullar ve Askeri Liselerde eitim grmekte olan 135 zbek Askeri Personelini, Temmuz 1994'te tatil iin gittikleri zbekistan'dan geri gndermemitir. Trkiye'ye dnmelerine izin verilmeyen sivil rencilerden 10 kadar ve bir askeri renci kendi imkanlar ile Trkiye'ye gelerek eitimlerine devam etmilerdir. zbek taraf bu rencilerin zbekistan'a iadesini istemi, Cumhurbakanmz, Kerimov'a yazd bir mektupta kendi imkanlar ile okumak isteyen rencilere mani olmamak gerektiine inandn belirtmitir. Kerimov'un Trkiye ziyaretinden ve zellikle Muhammed Salih'in Trkiye'yi terketmesinden sonra zbekistan ile Trkiye arasndaki ilikiler dzelmeye balamtr. Bununla birlikte, geri ekilmelerine ramen Trkiye'ye kendi imkanlar ile dnen renciler konusu ve Kerimov'un deiken ve hassas karakteri ilikilerde baz olumsuz gelimelere yol aabilecek mahiyettedir.

Trkiye Rusya likileri

Rusya yaamakta olduu transformasyonun btn glklerine ve karmaasna ramen, etra-

fnda dolalamayacak bir blgesel ve uluslararas g konumunu muhafaza etmektedir. Rusya, te yandan, tketime a byk nfusuyla, zengin doal kaynaklaryla, yetimi insan gcyle ve halen gerekletirmeye alt ekonomik transformasyonuyla btn kapitalist lkelerin ilgisini ekmektedir. Trkiye de , zellikle corafi yaknl ve bir sredir i dnyamzn Rusya'ya yapmakta olduu baarl penetrasyon itibariyle, ortaya kmakta olan pastayla yakndan ilgilidir. Komnizmin kmesi, Varova Pakt'nn ve SSCB'nin dalmasndan sonra ortaya kan yeni koullar, souk sava dneminde dahi iyi komuluk ilikileri erevesinde birbirleriyle nemli bir ekonomik ibirliine girmi olan iki lke arasnda ilikilerin ve i birliinin yaygnlatnlp derinletirilmesi iin ok msait bir ortam hazrlanmtr. deolojik rekabetin ortadan kalkmas, bloklararas mcadelenin sona ermesi, Rusya'nn oulcu demokrasiye ve Pazar Ekonomisine ynelmesi ve dnyaya entegre olmaya almas filhakika bir takm karlkl tabularn yklmasna yol am ve iki lkeyi, iki halk birbirine yaklatrabilecek yeni gelimeleri gndeme getirmitir. Kitlesel llerde bir turizm akm ortaya kmtr. 1994 ylnda lkemizi ziyaret eden Ruslar'n says 832.000. dir. Bunun dnda Trkiye'den Rusya'ya ylda 2-4 milyar dolara varan lde bavul ticareti vardr. Halen Rusya da 6 milyar m3 olan doalgaz almmzn 1998 de 10,5 milyar m3'e karlmas planlanmaktadr. Trk mteahhitlerinin Rusya'daki i hacmi 5 milyar dolar amtr. ki lke arasnda eitim ilikileri de balamtr. Halen Rusya'da kendi hesabna yksek tahsil yapan 1000 dolaynda, Rusya'daki Trk ve akraba topluluklardan lkemizde yksek renim gren 600 kadar renci vardr. Bunun dnda Rusya'da 20 dolaynda zel Trk Lisesi faaliyet halindedir. Rusya Federasyonu bnyesinde yaayan ve toplam lke nfusunun % 15 kadarm oluturan yaklak 20 milyon dolaynda Trk ve/veya mslman halklarla Trkiye arasndaki tarih, dil, din ve kltr balan da bu deien artlarda n plana km ve bu soydalarmzla dorudan, e-

bilig-2/Yaz96

29

konomik, ticari, eitim, kltr ilikileri gelitirilmeye balanmtr. Bu tablodan da grlecei zere Trkiye ile Rusya arasndaki ekonomik, ticari, beeri, eitim vb. ilikilerde nemli atlmlar yaanmakta ve ilerisi iin daha da vaadkar bir ortam olumaktadr. Bu nemli gelimelere ramen, ksa zamanda iki lke arasnda karlkl bir gvensizlik duygusunun da yeniden kendini hissettirmeye balad grlmtr. Trkiye bakmndan bu gvensizlik duygusunun temelinde u konular yatmaktadr. Moskova'nn "Yakn evre" politikas kapsamnda yeni bamsz komu lkelere ynelik mdahaleci, istikrar bozucu, hegemonyac ve hatta yaylmac uygulamalar iine girerek ikili ve ok tarafl (BDT) zeminde blgedeki siyasi, askeri ve ekonomik varln pekitirmeye ynelmesi (Yukar Karaba, Abhazya, Gney Osetya, Transdinyester, Tacikistan, Krm tilaflar, Ermenistan ve Grcistan'n d snrlarna Rus hudut muhafzlar konulandrlmas , bu lkelerle 25'er yllk s anlamalar akdedilmesi, ayn amalarla Azerbaycan zerinde bask icra edilmesi, petrol boru hatlar ve AKKA Kanat Tavanlar konusundaki Rus tutumlar). Bunlara Moskova'nn yeni boazlar tz konusundaki menfi yaklamn ve son zamanlarda PKK'y Trkiye'ye kar bir koz olarak kullanma giriimlerini de eklemek gerekecektir. Bu arada, Rusya'da zellikle Trkiye'yi Eski Sovyet Corafyasndaki Trk ve/veya Mslman Cumhuriyetler ve topluluklar zerindeki Rus nfuzu ve menfaatleri bakmndan bir tehlike olarak alglamaya balamtr (Trkiye'nin blgeye ynelik atlmlar, bu Cumhuriyetlerin K, ECO yelikleri, Azerbaycan'da Elibey dnemi, Pan-Turanizm sylemleri, Trkiye'nin blgedeki Rus politika ve uygulamalarna Bat'nn srekli dikkatini ekmesi, eenistan krizi). Trkiye'ye kar duyulan phe Rusya'da 17 Aralk parlamento seimlerinden glenerek kacaklar tahmin edilen milliyeti ve komnist evrelerde ve ayrca askerlerde daha da kuvvetlidir. SSCB zamanndan beri PKK ile ilgilenmi olan Ruslar son iki yldr PKK'nn Moskova'da rgtlenme almalarn, ikazlara ramen engellemedikleri gibi son olarak szde srgnde Krt Parlamentosunun 30 Ekim - 1 Kasm 1995

tarihlerinde Moskova'da bir toplant yapmasn dahi salamlardr. Toplantnn durdurulmas iin Rus makamlar nezdinde 29 Ekim'den itibaren yaplan tm giriimler sonusuz kalmtr. Rusya Dileri Bakanl tarafndan yaplan aklamada, bidayette sadece bir seminer dzenlenmesinin sz konusu olduu, ancak bunun baz evrelerce saptrld ifade edilerek bu tr faaliyetleri knadklar kaydedilmitir. Toplantnn Ruslarca bir hazrlk dnemi olduu aikardr. Ayrca PKK'ya bu destein sadece Duma'daki baz evrelerden deil Kremlin'den geldii sonucu karlmtr. Trkiye'yi tatmin etmek iin Rus tarafndan bu konuda hazrlad ve ilettii ikinci basn aklamas taslann mevcut haliyle kullanlmasnn mmkn grlmedii Rus tarafna bildirilmi ve metinde elzem olduu dnlen baz deiiklikler nerilmitir. Rus taraf ise metinde deiiklik yaplmasnn imkansz olduunu ileri srmtr. Rusya'nn PKK'ya destek konusunu Trkiye'nin eenistan sorunundaki tutumu ile irtibatlandrd gzlenmektedir. eenistan direnii, cumhuriyette duruma sratle hakim olabileceini dnm olan Moskova'nn hesaplarn altst etmi, Rusya'nn zaafiyetlerini ve askeri metotlarnn vahetini ortaya karm, ieride yeni istikrarszlklara, darda prestij kaybna ve hatta bir sre iin baz uluslararas yaptrmlara yol amtr. Askeri mdahalenin balangcndan 1 yl sonra bar bir zm hala ufukta grnmemektedir. Sava kararnn sorumlular baarszlklarna gereke aramakta, d sebep olarak da direniin arkasnda esas Trkiye'nin bulunduu grntsn yaratmaya almakta, bu amala baz een yetkililerin Trkiye'deki mevcudiyetlerini ve lkemizdeki bir takm faaliyetlerini giderek artan bir ekilde ileri srmektedirler. Son zamanda Rus Dileri de konuyu ilemeye balamtr. een yetkilileri Trkiye dna karlmalar ve Azerbaycan zerinden eenistana Trkiye arasnda gidi gelilere engel olunmaya allmas Ruslar'n emelleri arasndadr. Rusya kendisini Akka Kanat tavanlarna uymaya iten ana saikin Kafkasya'daki istikrarsz durum olduunu ileri srmekte ve bu arada Kuzey Kafkasya'daki etkin gruplarn ba kaldrmalar korkusunu tadn ima etmektedir. Ancak ne bu gruplarn ne de blge lkelerinin Rusya'ya byle

bilig-2/Yaz96

30

bir deiiklii gerektirecek boyutta tehdit oluturmadklar aktr. Akka'nn ulusal silah tavanlarna ilikin hkm 17 Kasm 1995 tarihinde yrrle girmitir. Rusya Federasyonu'nun resmi, askeri verilerinin ilk incelemesinden anlan lkenin genel tavanlara riayet etmekle birlikte antlamann lkemiz topraklarnn da iinde yer ald kanat blgesine ilikin hkmnn getirdii snrlamalar ihlal ettii tesbit edilmitir. Bu tesbit, ihlalden doan haklarmzn sakl tutulmasn salayacak ekilde antlama taraflarna ve kamuoyuna aklanmtr. Trkiye ile Rusya arasndaki petrol boru hatlar ekimesi ahiren somut ve yapc bir aamaya girmitir. Filhakika, Azeri erken petrol retiminin ihrac iin ifte gzergah (KuzeyRusya ve Bat Grcistan) kararnn Azerbaycan petrolleri konsorsiyumu (AIOC) tarafndan 9 Ekim 1995 tarihinde alnmasndan sonra bu kararn uygulanmasna geilmitir.

Trkiye Tacikistan likileri

Bamszln kazandktan sonra lkede sre gelen kark i durum ve bir nceki islamc Demokratik Hkmetin siyasi ynelimi nedenleriyle Tacikistan'la ilikilerimiz geliememitir. Dier taraftan Tacikistan zerindeki ran kltrel nfuzu da gznnde bulundurulmas gereken bir dier husus olmutur. Bununla birlikte, yeni ynetimin Trkiye ile ilikilerini ve ibirliini gelitirmek ynnde gsterdii arzuya Trkiye tarafndan derhal cevap verilmi ve ilikiler belirli bir canllk kazanmtr. Eski komnist kadrolarn arlkta olduu yeni ynetimin, dier Orta Asya lkelerininkine benzer siyasi ve ekonomik politika izlemek ve Trkiye ile ilikilerini gelitirmek, bylece ran'n kltrel nfuzunu krmak istedii gzlemlenmektedir. Trkiye 16 Aralk 1991 tarihinde Tacikistan'n bamszln tanm, 29 Ocak 1992 tarihinde de diplomatik ilikiler tesis etmitir. Bykeliliimiz, 4 Austos 1992 tarihinde faaliyete gemitir. Duanbe Bykeliliimizin ihtiyac iin 2 katl ve 2800 m2 alam olan bir bina Tacik makamlarnca tarafmza bedelsiz olarak tahsis edilmitir. Ksmen onarlan binaya Bykeliliimiz

1995 ubat aynda tanmtr. Tacikistan'n Ankara Bykelilii iin kanlarya ve Bykeli iin rezidans tahsis edilmitir. Tacikistan'n Ankara Bykelilii'ne eski ileri Bakam Yakubcan Kerimovi Salimov atanm, ad geen 16 Ekim 1995 gn Cumhurbakanmza gven mektubunu sunarak grevine balamtr. Dileri Bakamnz 28 ubat-6 Mart 1992 tarihlerinde blge lkelerini ziyareti srasnda Tacikistan'a da gitmitir. Ziyaret srasnda iki lke arasnda Kltrel birlii Anlamas imzalanmtr. Bundan sonra uzun sre Tacikistan'a lkemizden st dzey baka bir ziyaret gereklememitir. Tacikistan Babakan Yardmcs Abdurrahman Muhtasov 18-20 Ocak 1993 tarihlerinde lkemizi ziyaret etmi, Cumhurbakanmz , Babakanmz ve Babakan Yardmcmz tarafndan kabul edilmitir. Tacikistan Meclis Bakan ve Devlet Bakan Vekili mamali Rahmanov, 5 Temmuz 1993 tarihinde stanbul'da dzenlenen ECO Zirvesi vesilesiyle lkemize gelmitir. Rahmanov'a Tacikistan Dileri Bakan da elik etmitir. Ziyaret vesilesiyle iki lke arasnda Dostluk ve birlii likilerinin Temel lkeleri Hakknda Anlama ile Dileri Bakanlklar Arasnda Danmalara likin Protokol imzalanmtr. 10-11 Eyll 1995 tarihlerinde, Cumhurbakan mamali Rahmanov'un davetlisi olarak, Dileri Bakam Erdal nn, Devlet Bakan Ayvaz Gkdemir ve beraberlerindeki heyetle Tacikistan'a resmi bir ziyaret gerekletirilmitir. Ziyaret srasnda iki Cumhurbakan babaa grmelerde bulunmular, ayrca 10 Eyll 1995 gn iki lke Dileri Bakanlarnn bakanlnda heyetler aras bir grme yaplmtr. Ziyarette, iki Cumhurbakan tarafndan imzalanan Ortak Bildiri'nin yan sra, evre Alannda birlii'ne dair Anlama, Hava Ulatrmas Anlamas, Bilim ve Teknoloji Alannda birliine Dair Anlama ve TIKA'nn Tacikistan'daki faaliyetleri ile ilgili bir Mutabakat Muhtras akdedilmitir. Cumhurbakanmzn Tacikistan'a yapt ziyaret bu lkeye tarafmzdan Cumhurbakan dzeyinde yaplan ilk ziyarettir. Daha nce Tacikistan'daki i karklklar nedeni ile ertelenen bu ziyaretin gereklemesi ile tm Orta Asya lkeleri

bilig-2/Yaz96

31

ile Cumhurbakan dzeyinde temas kurulmu olmaktadr. Cumhurbakanmzn ziyareti hem Trkiye'nin orta ve uzun vadeli karlarna hizmet edecek temaslarn temelini atm, hem de Taciklerde varl hissedilen, dier Orta Asya Cumhuriyetlerine oranla darda braklmlk duygusunun giderilmesini de salamtr. Tacikistan ile talebi zerine Curnhurbakan dzeyinde imzalanan "Ortak Bildiri" de iki lke arasnda ibirliinin arttrlmasna ynelik hkmlerin yan sra, uyumazlklarn zmnde BM ve AGT ilkelerine uyulmas ve bu rgtlerin bu konuda daha etkin rol oynayabilmeleri amacyla glendirilmesi yer almtr. Yaplan temaslarda Tacikistan sorununun zm ile ilgili olarak kar tarafa verilen mesaj, lkedeki tm taraflarn katld bir sre sonunda uzlamaya dayal bir zme varlmas olmutur. Meru siyasi srete yer alan veya almayan btn unsurlarn zme ortak edilmeleri konusu zellikle vurgulanmtr. Cumhurbakanmzn talimatlar zerine, Enver Paa'nn Tacikistan'da bulunan mezarnn Trkiye'ye nakli konusunda almalar baaryla sonulandrlmtr.

tevik eden Trkiye'nin tutumu Moldova yetkililerince takdirle karlanmtr. Ancak Moldova yine de Gagauzlarla ilikilerimizi yakndan izlemektedir. Gagauz Yeri zel Hukuki Stats Yasas uyarnca yaplan seimlerde Gagauz Yeri Bakan seilen Georgiy Tabunik 25 Eyll 1995 tarihlerinde lkemizi ziyaret etmitir. Tabunik ve beraberindeki heyet Cumhurbakanmz, Babakanmz tarafndan kabul edilmi, TOBB ve DEK ile de temaslarda bulunmutur. Moldova lke btnln korumak ve pekitirme, gei dnemi glklerini ama abas iindedir. Moldova'da siyasi istikrar ve ekonomide yeniden yaplanmaya katkda bulunduumuz lde ilikilerimiz geliecektir.

Trkiye-Ukrayna likileri
Trkiye Ukrayna ilikileri, souk sava dneminin sona ermesi ve SSCB'nin dalmasyla birlikte yepyeni bir dinamie kavumutur. Ukrayna'nn oulcu demokrasiye ve piyasa ekonomisine ynelmesi ve bat ile ilikilerini gelitirmenin yollarn aramaya balamas Trkiye ile Ukrayna arasndaki siyasi ve ekonomik ilikilerin gelimesini de kolaylatrmtr. Ukrayna blgemizde Rusya'nn arln dengeleyici gler arasnda yer alabildii lde Trkiye bakmndan nemli olacaktr. Cumhurbakan Sleyman Demirel, Ukrayna eski Cumhurbakan Kravuk'un 1992 ylnda lkemize yapt ziyareti iade etmek zere 30 Mays-1 Haziran 1994 tarihlerinde Ukrayna'ya resmi bir ziyarette bulunmu ve ziyaret srasnda 1992 tarihinde imzalanm olan Dostluk ve birlii Anlamasnn Onay Belgelerinin Teatisi Protokol, Turizm birlii Anlamas, karayolu tamacl anlamas ve Akdeniz-Karadeniz Petrol Boru Hatt Protokol imzalanmtr. Cumhurbakanmz Ukrayna'nn yeni Cumhurbakan Kuchma ile 1995 Mart aynda Kopenhag'da BM Sosyal Kalknma Zirvesi srasnda bir grme yapmtr. Cumhurbakanmz Eyll 1995 tarihinde Bakan Kuchma'y 1996 ylnn ilk yarsnda Trkiye'ye resmi bir ziyarette bulunmaya davet etmi ve sz konusu davet Bakan Kuchma tarafndan kabul edilmitir.

Trkiye-Moldova likileri
Trkiye 16 Aralk 1991 tarihinde Moldova'y tanyarak bu cumhuriyetin bamszln tanyan ilk lkeler arasnda yer almtr. 1 Ekim 1992 tarihinde Kiinev'de alan Bakonsolosluumuz 3 Haziran 1994 tarihinde Bykelilik dzeyine ykseltilmi, ilk bykelimiz de 1995 Mays'nda grevine balamtr. Moldova Bykelisi Ankara'daki grevine Temmuz 1994'te balamtr. ki lke arasndaki ilikilerin zirve noktasn Cumhurbakanmzn 1-3 Haziran 1994 tarihlerinde Moldova'ya resmi ziyareti tekil etmitir. Ziyaret srasnda iki lke arasnda bir dizi anlama imzalanmtr. Moldova Cumhurbakan Snegur'un 1996 ylnn ilk yarsnda lkemize resmi bir ziyaret gerekletirmesi iin Cumhurbakamzn yazl daveti Eyll ay iinde Kiinev'e gnderilmitir. Gagauz sorununun lkede yol at gerginliin almas ve Gagauz Yeri Hukuki Stats Yasasnn hazrlanmas aamalarnda sorunun Moldova'mn toprak btnl iinde ve diyalog yoluyla bar bir zme kavuturulmasn telkin ve

bilig-2/Yaz96

32

Trkiye Ukrayna'nn Avrupa Konseyine yelik bavurusunu aktif olarak desteklemitir. Ukraynal Parlamenterler dier baz blge lkeleri Parlamenterleri gibi Yunanistan'n KEPA'ya yelii konusunda Haziran Moskova toplantsnda Yunanistan'n yannda yer almlardr. Eski Bakan Kravuk'un bir teklifi olarak 1994 ylnda gndeme gelen Karadeniz'de gven artrc nlemler giriimine Trkiye olumlu yant vermi ve bu amala balatlan srece katlmtr. Trkiye, Stalin tarafndan 1944 ylnda srgne gnderilen Krm Tatarlar'nn anayurtlarna dnmelerine tarihi bir hakszln tamiri olarak olumlu ve sempati ile bakmaktadr. Bu erevede, Cumhurbakan Sayn Sleyman Demirel'in 1994 Haziran'nda gerekletirdii Ukrayna ziyareti srasnda Krm Tatarlar iin 1000 konut ina edeceimiz aklanmtr.

Trkiye- Beyaz Rusya likileri

Trkiye, Beyaz Rus Cumhuriyeti'nin bamszln, dier bir ok eski Sovyet Cumhuriyetinin bamszl ile ayn gnde Babakanmz 16 Aralk 1991 tarihinde gnderdii bir mektupla tanm ve iki lke arasnda diplomatik ilikilerin tesisine ilikin protokol, 25 Mart 1992 gn Helsinki'de yaplan AGK toplants srasnda iki lke Dileri Bakanlar tarafndan imzalanmtr. Trkiye'nin Minsk Bykelilii Nisan 1992'de hizmete girmitir. Beyaz Rusya'nn ise lkemizde bykelilii bulunmamaktadr. Trkiye ile Beyaz Rusya arasnda resmi ziyaretler o tarihte ayn zamanda Devlet Bakan konumundaki Beyaz Rus Yksek Sovyet Bakan Suskivi'in 23 Nisan trenlerine katlmak zere TBMM Bakan Hsamettin Cindoruk'un davetine icabetle 1992 ylnda lkemize gelmesi ile balamtr. Meclis Bakanmz da Bakan Sus-kavi'in bu ziyaretini iade amacyla 22-25 Ekim 1992 tarihlerinde Beyaz Rusya'y ziyaret etmitir. Trkiye ile Beyaz Rusya arasndaki siyasi ilikiler bugne kadar zellikle Parlamentolar arasnda gelime gstermitir. Parlamento Bakanlar, Bakan Yardmclar ve Genel Sekreterleri bakanlndaki heyetler karlkl olarak toplam 6 ziyaret gerekletirmilerdir. Bunlarn sonuncusu 1994 Nisan aynda Vefa Tanr Bakanlndaki

TBMM Heyetinin Beyaz Rusya'y ziyareti tekil etmitir. Beyaz Rusya Dileri Bakam Piotr Kravchanka'nn 12-14 Aralk 1993 tarihlerinde lkemize yapt ziyaret, iki lke arasnda bakan dzeyindeki ilk ziyarettir. Bu ziyaret srasnda iki lke dileri bakanlklar arasnda dzenli danmalar ngren bir protokol ile Diplomatik, Hizmet ve Hususi Pasaportlarn Vizeden Muaf Tutulmas Anlamas imzalanmtr. Beyaz Rusya Dileri Bakan, daha nce de Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi toplants mnasebetiyle 1993 ylnda stanbul'a gelmiti. Babakan Chiugir'in Nisan 1994 tarihinde lkemizi ziyaret nerisine, ziyaret tarihine ancak bir hafta kala ve ksmi yerel seimlerimiz nedeniyle olumsuz cevap verilmitir. Beyaz Rusya Babakanna bilahare Dileri Bakanlmz tarafndan bir davet iletilmi deildir. Beyaz Rusya taraf da, Cumhurbakanmzn Haziran 1994 tarihinde Minsk'e yapmas kararlatrlm olan ziyaretini 23 Haziran'daki Beyaz Rusya Cumhurbakanl seimlerini ileri srmek suretiyle Mays banda ertelemitir. Davet yinelenmi deildir. 1994 Kasm aynda Minsk Bykeliliimizde grevli iki diplomatmz "stenmeyen ahs" ilan edilerek snr d edilmilerdir. Karar Trkiye tarafndan bir provokasyon ve tertip olarak deerlendirilmi ve kar nlem olarak Beyaz Rusya ile her trl st dzey ziyaret durdurulmu, hazrlanan anlamalarn imzalanmas da askya alnmtr. Dileri Bakan Syanko, KAK toplants vesilesiyle 31 Mays 1995 tarihinde Hollanda'nn Noordwijk kentinde bulunduu srada Dileri Bakanmzla grerek, ilikilerimizdeki menfi gelimeden znt duyduunu dile getirmi ve ilikileri dzeltme arzusunu izhar etmitir. Bykelimizin Bakan Syanko ile grmesinin ardndan da Beyaz Rusya Dileri Bakanl tarafndan 19 Haziran 1995 tarihinde bir aklama yaynlanmtr. likilerimizde evvelce meydana gelen gelimelerden znt duyduunu bildirdii, Beyaz Rusya'nn Trkiye ile ilikilerinin gelitirilmesine byk nem verdiini ve ikili ilikilere yeni bir ivme kazandrlmasndan yana olduunu belirttii, bu erevede Dileri Bakanmz Beyaz Rusya'ya resmi bir ziyarette bulunmaya davet ettii belirtilmitir. Beyaz Rusya makamlarnn sz ko-

bilig-2/Yaz96

33

nusu aklamasna cevaben Dileri Bakanlmz da, 21 Haziran 1995 tarihinde, ikili ilikilerimizin karlkl sayg ve ortak yarar ilkeleri dorultusunda gelitirilmesine yeniden hz verilmesi gerektiini grnn paylaldn belirten bir aklama yaynlamtr. Bu gelime muvacehesinde, Beyaz Rusya ile ilikilere Kasm 1994 tarihinde getirilen kstlamalar kaldrlm ve Dileri Bakanmz Beyaz Rusya'ya 7-8 Austos 1995 tarihinde resmi bir ziyarette bulunmutur. Sz konusu ziyaret srasnda Uluslararas Karayolu Tamacl Anlamas, Hava Ulatrma Anlamas, Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Anlamas ve Kltr, Eitim, Bilim ve Spor Alanlarnda birlii Anlamas imzalanm, Dostluk ve birlii Anlamas da parafe edilmitir Cumhurbakanmzn Beyaz Rusya Cumhurbakan Lukashenko'yu 1996'nn ilk yansnda Trkiye'ye davet eden mektubu, Eyll 1995'te Minsk'e gnderilmitir. Sovyet mparatorluu'nun k, dnyada yeni dengeler aray, yeni endielere, yeni umutlan ve yeni hesaplan gndeme getirmitir. Bu alkantl araylar nmzdeki yllarda devam edecektir. Yeni oluumlarn meydana kmas ve yerine oturmas zaman istemektedir. Endielerin balca kayna, Rus siyasi ve askeri evrelerinin, arlk Rusya'sndan miras aldklar hegemonyac, istilac karakteridir. Rus aydnlan, zaman doru deerlendirmek ve kendi devlet ynetimine etki ederek, bu saldrgan dn tarznn, ban ve i birliine alan yeni bir zihniyeti gelitirmek zorundadr. nk beyaz ve komnist arln sahip olduu saldrgan ve hegemonyac zihniyetin getirecei aclar, baka halklarla birlikte Rus halk da ekecektir. Afganistan istilas ve kk eenistan'a kar giriilen klasik Rus tavrnn sonulan ortadadr. Trkiye ve Rusya dost olmak, gvenlik ve ekonomik

Sonu

alanlarda ibirlii yapmak, zaman birlikte yakalamak zorunda olan iki komudur. Bu corafyada, bir arada yaamak mecburiyetinde olan, tarihin tortularn berraklatrm, kukularndan arnm bu iki komu; hem kendi halklar hem de blge ve dnya halklar iin gelecein salam teminat olabilirler. Trk Cumhuriyetleri ve Trk kltr emsiyesi altnda bulunan federasyon halklarna kar Rusya'nn gsterecei tavr; Trk-Rus dostluunun, baka bir deyile, Trk-Rus mnasebetlerinin kaderini tayin edecek temel unsurdur. Trk Cumhuriyetlerinin bamsz olarak dnya siyaset sahnesine klar beinci yln doldurmaktadr. Geriye dn yoktur. Artk bu lkelerin gemite olduu ekilde Rusya'nn zincirli smrgeleri olmas asla mmkn deildir. O devir, bir daha dirilmemek zere tarihe gmlmtr. Tarihin ise geri dn yoktur. imdi yaplacak olan, yeni dnemde blge uluslar iin gvene ve karlkl faydalara dayanan ilikilerin kurulup gelitirilmesidir. Trkiye'nin bu lkelerle ilikileri, derin kklerden beslenen yapc, dengeli ve dier komulan ile ibirliine aktr. Bu ilikiler, giderek younlama ve yaylma karakterini gstermektedir. Esasen bu karakter, btn Trk corafyas ve Trk halklar iin kanlmaz, alternatifsiz, tercihe dayanmayan bir kader hkmndedir. ylesine ki, Trk Cumhuriyetlerinin siyasi kadrolarnn eilimine veya geici tavrlara, ksa hedefli politik tercihlere tabi deildir. Ulamn, iletiimin, bilginin snr tanmad bir dnyada, karde lkeler ve topluluklar arasnda almaz duvarlar ykseltmeye gc yetecek bir kudret yoktur. Trk Cumhuriyetleri arasndaki siyasi ve diplomatik ilikilerden beklenen, karde uluslarn sosyal, kltrel ve ekonomik ilikileri iin yol ac olmasdr. 1991-1995 yllarndaki diplomatik mnasebetlerinin bu younluunun 1996 ylnda da devam umut vericidir.

bilig-2/Yaz96

34

TRK DNYASINDA MSYONERLK

I. Kilise Messesesi inde Misyonerlik

l.l.Dnya Kiliseler Konseyi

Misyon, kilise tarafndan btn dnyaya gnderilen elilerin, Hz. sa'ya inanmayan halklar ve gruplar ncil'e armak ve oralarda kilisenin tohumlarn atmak iin stlendikleri zel bir grevdir. zellikle 50'li ve 60'li yllarda 3. dnya lkelerinde balayan bamszlk hareketleri kiliselerin misyonerlik faaliyetlerini zorlatryordu. Kilisenin birliini gstermek, dnya apnda misyonerlik faaliyetlerini btn mezhepleri iine alacak ekilde desteklemek amacyla 1961'de Yeni Delhi'de yaplan toplantda "Dnya Kiliseler Konseyi" (RK) kurulur. Merkezi Genf'te bulunan konseyin bir ok alt kurulu vardr. Bir ok uluslararas meselede etkinliini gsteren konsey, ayn zamanda BM'de tek devletsiz tekilat olarak hukuki bir statye sahiptir. BM'nin alt komisyonlarndaki faaliyetleri ile etkinlik salayan konseyin ynetim ve karar mekanizmalarnda ounlukla Amerikallar ve Almanlar bulunmaktadr. "Dnya Misyonerlik Konferansnn" 1963'te Meksika'da yapm olduu toplantda Konferansn "Dnya Kiliseler Konseyine" (RK) entegre edilmesi kararlatrlr. Bylece misyonerlie yasal bir boyut kazandrlacak ve dier taraftan uluslararas meselelerde etkin olan konsey vastas ile etkinlii, hareket sahas ve destei artan bir misyonerlik ortaya kacakt. an artlarna uygun hale getirilen misyonerlik messesesi 1973 Bangkok, 1980 Melbourne, 1980 San Antonio konferanslaryla RK'ya tam entegrasyonu gerekletirerek ortak alma alanlarn belirlemitir. zellikle 1991 ylnda Avustralya'nn Canberra kentinde yaplan toplantda Trkiye'deki Misyonerlik faaliyetlerini de yakndan ilgilendiren karar alnr: 1. Kilise adalet iin savamal, bar ve evangelizasyonu (Hristiyanlatrmak) gerekletirebilmek iin "zgrlk hareketleri" desteklenmelidir. (Daha sonra "zgrletirme teolojisi" ad altnda alan bir misyonerlik alt birimi oluturuldu.) 2. Mezhep problemleri gndeme getirilmeden Protestan, Katolik ve Ortodoks kiliseleri

sa NANDI
___________________________________

Aratrmac - Yazar

bilig-2/Yaz96

35

arasnda srdrlen diyalog ve ortak alma ile elde edilen somut faydalar gznnde bulundurularak aralksz olarak devam etmelidir. 3. Gelecek on yl iin oulculuk, sosyokltrel hareketler, diyalog konular ilenerek kilisenin direkt olarak ulaamad yerlere girebilmesi salanacaktr. 1.2. Uluslararas Faaliyet Yapan Dier Tekilat ya da Konseyler 1. Avrupa Kiliseler Konferans 2. Asya Hristiyanlar Konferans 3. Pasifik Kiliseler Konferans 4. Afrika Kiliseler Konferans 5. Orta Dou Kiliseler Konseyi Trkiye'yi daha ok ilgilendiren Orta Dou Kiliseler Konseyi dierleri gibi misyonerlik amaldr . kinci dnya savandan sonra kurulan konsey devaml olarak misyonerlik faaliyetlerini srdrmtr. 1964'te resmen kurulan konseye Ortodoks, Protestan ve Eski Dou kiliseleri yedir. alma alan Trkiye ve civar olan konseyde 15 Protestan kilisesi, 4 Bizans Ortodoks kilisesi ve 3 Eski Dou kilisesi misyonerlik faaliyetleri yapmaktadr. Arlkl olarak Trkiye'de faaliyet yapan konseyin amac Trkiye'de bulunan kiliseleri yeniden canlandrmaktr. Bu blgelerin aslnda Hristiyan nfusa sahip olduunu iddia eden konsey, Trkler tarafndan asimile edilen yerli halkn kendi faaliyetleri ile yeniden kiliselerini kuracan mit ediyor. 1.3. Dnya ncil Tekilatlar Birlii Toplam 56 tekilattan oluan birlik ncil'in tercmesini dnya dillerine, datmn ve oaltmasn stlenmitir. II. Devletler le Misyonerlik likisi 2.1. Genel likiler zellikle 20. yzyln balarnda bat medeniyeti ve Hristiyanlk kendisini dier kltr, medeniyet ve dinlerden daha stn grmeye balad. Bunun neticesinde, daha nceki yzyllarda balam olan smrgecilik hareketi yeni bir boyut kazanyordu. Yeni ve yabanc dnyalar politik smrge altna alma abalarn din ve kltr istilas takip etti. Batl devletlerin paralelinde srdrlen bu hareketin boyutlarn, daha 1910 ylnda

Mnster'de bulunan lahiyat Fakltesi'nin devletten misyonerlik ilmi ile uraacak bir blm kurulmas iin bulunduu talebin gerekesinde grmekteyiz: "Misyonerlik ile yksek okullarmzda hem teolojik hem de ilmi adan uramak, Alman Rayh'nn amzda srdrd koloniletirme gayret ve abalarn baanl klmak iin bir zaruret halini almtr." (E. HEGEL:24) Misyonerliin bugnk Uluslararas boyutu ise bir ok Uluslararas tekilatta resmi olarak danmanlk ve istiare statsne sahip olmasdr. Bu balamda fiilen misyonerlik yapan tekilatlardan; ECO-SOC'da 16, UNESCO'da 16, UNCEF'te 7, FAO'da 5, iLO'da 8, WHO'da 1, olmak zere toplam 53 misyonerlik tekilat ilgili kurumlarla resmen ibirlii halindedir ve danmanlk hizmetleri vermektedir. Bunun yansra ilgili kurumlara eleman temin etmekle birlikte UNESCO ve FAO'ya kurs ve seminer tarznda eitim hizmetleri sunmaktadr. Bu nedenle ilgili kurumlarn Trkiye ile ilgili ald kararlar, yaptklar uygulamalar sadece insani amal olarak nitelendirilerek kabullenilemez, mutlaka nesnel olup olmadklar aratrlmaldr. 2.2.Misyonerliin Yaps ve Teknikleri 1. Misyonerler bulunduklar toplumlarn sosyo-ekonomik yapsn, politik sistemini bir sosyal analizci gibi tetkik ederler. Hareket edecekleri ortamlarn, yani sistemlerin mantn anlarlar ve toplumun karakteristiini belli eden de rin sosyal gerilimleri ve ayrlklar tespit ederler. Bu farkllklar zengin fakir gibi snfsal farkllk lar, st kesimin karlar, ayaklanmay planlayan bir alt tabaka olup olmad, i savalar, srt meler, anlamazlklar olabilir. Toplumun rvete meyli olup olmad da nemlidir. Misyonerlerin zellikle bilmesi gereken, yine uraacaklar toplumlarda gruplarn ya da snflarn birbirlerine kar nyarglar olup olmadn tespit etmektir. Bu nyarglar kyl ehirli, okumu cahil, alan isiz, zengin fakir eklinde ortaya kabilecei gibi, kamuoyunda seslerini ve varlklarn duyuramayan, birileri tarafndan bask altnda tutulan, zulmedilen vb. gruplar olabilir. 3. te byle bir ayrmn olduu ortamlarda, zayfn, gszn, horlanann yannda yer aln maldr. Onlara her trl yardm yaplp, otoriteyi

bilig-2/Yaz96

36

elinde bulunduran sisteme kar birlikte mcadele edilmelidir. 3. Onlarla diyalog kurabilmek iin ncelikle onlarn sorunlarna eilmeli. Otoriteye kar mcadele eden gruplar arasnda snfsal farkllklar ya da sosyal gruplamalar var ise, onlar biraraya getirmeli ve onlar tekilatlandrmak. Tekilatlandrma aamasnda onlarn hr iradeleri ile katlmalar temin edilmeli. Aksi taktirde politik ya da toplumsal basklar neticesinde hareketten uzaklarlar. Ynetim ile halk arasndaki uurumu belirginletirmek iin, alternatif kavramlar kullanlmal. Kendi kurtulularnn hakim gc ykmakla mmkn olaca vurgulanmal, onlara cesaret verilmeli. Grld gibi misyonerler dinlerini anlatabilmek iin ncelikle o lkenin sosyal, politik, etnik ve dini yapsn aratryorlar, daha sonra kendilerince bask altnda olduuna inandklar gruplar ile misyonerliin zel bir blm olan "zgrletirme Teolojisi" erevesinde faaliyet yaparak onlarla evangelizasyon dozajna gre yaplmaktadr. Btn bu faaliyetlerin sadece 3. dnya lkelerinde ya da slam lkelerinde yaplyor olmas dikkat ekicidir. Misyonerlii fiilen yapan Hristiyanla gnlden inanm olan insanlar, yaptklar faaliyetin ncelikle kendi devletlerine ve smrgecilie hizmet ettiim direkt olarak bilmeseler de, kendilerini yneten ve ynlendiren misyonerlik tekilatlan ve onlarn da bal bulunduklar kiliseler bu trden faaliyetlerini tamamen kendi devletlerinin direktifleri ve bilgisi dahilinde gerekletirmektedirler. Bylece misyonerler dini grevlerini yerine getirmi oluyorlar, ilgili devletler de fnans ve diplomatik yardmlar ile hem istihbarat topluyorlar hem de etkinliklerini artryorlar. Uluslararas bazda blclk yapan bylesi tekilatlarn bulunduklar lkeden bamsz olarak hareket etmesi zaten dnlebilecek bir olay deildir.

neticesinde Hristiyan says giderek artmaktadr. Hristiyanln dndaki dier dinlere mensup olan toplumlar, kendilerini direkt olarak Hristiyan misyonerlerinin almalar neticesinde Hristiyanlk ile karlam olarak hissetmeseler de, bilakis batl hayat ekli, teknik ve dnya medeniyeti tarznda dnya milletlerinin zihinlerinde Hristiyanlk felsefi altyapsn bulmutur artk. Bundan dolay misyonerler btn dnyada bu elle tutulabilecek kadar bariz olan hayranlk ve her durumda baty baz alma kompleksinden istifade etmekteler. Missio Aachen'in yapm olduu aratrmalara gre Afrika ve Asya'da nmzdeki 25 yl ierisinde % 40 orannda Hristiyanlatrma gerekletirilecektir. Misyonerliin boyutlarm etkileyebilecek olan bu saysal gelimenin dinamiini ise misyoner bilimciler 3. dnya lkelerinde ve gelimekte olan lkelerdeki kltrlerin misyonerler tarafndan iyi tetkik edilmesine, o lkelerdeki gen neslin artmasna ve zellikle onlarn fakirliklerine dayandrmaktadrlar. 3.1. Dinlere Yeni Bak: 1964 ylnda VI. Paul'un Hristiyan olmayanlar iin kurduu sekreterya daha sonraki yllarda rnlerini vermeye balar. Bu erevede Asya piskoposlar Hristiyan olmayanlar ile diyalog merkezleri kurarlar. zellikle slam corafyasnda etkin olan bu merkezler, eitli etkinlikler dzenlemektedirler. Misyonerlikteki bu isim deitirme, misyonerlik kavramnn asrlardr yozlam olmasndan ve emperyalizm ile adeta zdelemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Oysa kendi ilerinde diyaloun misyonerlik anlamna geldii ve evangelizasyon iin acele edilmeden aama aama hareket edilmesi gerektii vurgulanmaktadr (bkz. EK. 1).Tarihten gelen bu imaj zellikle darda misyonerlere kar nyarg ile yaklalmasn beraberinde getiriyordu. Ayrca kendi ilerinde gelien humaniter akmlara kar da kilisenin gvenilirlii kalmyordu. Bundan dolay artk misyonerlik kelimesinden kanmak gerekiyordu. Bunun yerine baka isimler altnda allacaktr. kinci Vatikan konsilinin dier dinlerle diyalog kurulmas gerektii sonucuna varmas, bu konuda kiliselere ve misyonerlere geni bir hareket sahas getiriyordu.

kinci Vatikan konsili ile deien bir misyonerlik anlay balamtr. Bu deiimin balca nedeni saysaldr. nc dnya lkelerinde gen kiliselerin gayretli almalar, sosyal problemler ve bu lkelerin gelime yardm alma talepleri

III..ada Misyonerliin Temelleri ve Hedefleri

bilig-2/Yaz96

37

3.2. Yeni Hareket Alanlar a) Misyonerliin II. Vatikan konsilinden sonra gelime problemine olan ilgisi artt.. Kilise salk ve eitim alannda kilise dii resmi ve zel kurulularla ibirlii yaparak almalarn arttrd. Piskoposlar ve piskopos konferanslar al tklar lkelerdeki geri kalmlk konusunda aratrmalar yaptrarak bat iin gelime yardm projeleri gerekletirir. b) Sosyal ve etnik karklk olan lkeler iin zgrletirme ve devrim teolojileri gerekletirildi. Bu anlamda faaliyet yapan tekilatlar aktif olarak faaliyetlerini devlet ile ibirlii iinde srdrmekteler. 1967'de Lustita Et Pax (Dnyada Adalet) ad altnda bir papalk komisyonu kurularak etkinlik sahalar gelitirildi. c) Dnya apnda "Ekoloji" almas ve "Ekoloji Teolojisi" gerekletirildi. Dnyann her tarafndaki "evreci" derneklerle irtibat salanarak organizasyonlara itirak, projeler gelitirme ve projelere finansman konularnda ciddi ilerlemeler kaydedildi. zellikle 3. dnya lkelerinde evre krizi, gelimilik krizi ve enerji krizi birlikte ilenerek , daha sonra samimi bulunan adaylara yaklalmakta. Ekonomik kriz gndeme getirilerek, ii haklar, halklarn zgrlklerine kavumas fikri, sosyal ve askeri krizler toplumlarn gelime modellerindeki yanllklara balanarak yaklalmaktadr. d) Aile Planlamas konusunda almalar ve yardmlar salanmaktadr. Bu konu dolayl olarak misyonerlik amal olsa da aslnda Hristiyanlarn 1. derecede korktuklar Mslman nfusun artmasn engellemi olmaktan dolay ift ynl bir baar elde etmi olmaktadrlar. e) Bar Dernekleri ad altnda faaliyet yapmaktadrlar. Dnyann muhtelif yerlerinde brolar olan ve dnya bar iin alan CFK (Hristiyan Bar Konferans) sayesinde zellikle 3. dnya lkelerinde etkinlik salamay ama edinmilerdir. Bunun yansra "Pax Christi" ve daha bir ok dernek kurularak dnyann her blgesinde ye toplanmtr. Bu yeler nceleri uursuz olarak misyonerlere hizmet ederlerken daha sonralar kastl olarak yardm ve destek salamaktalar. Bu derneklerin alma sahas bar, eitlik, adalet vb.. konulardr. f) Yine 3. dnya lkelerinde kullandklar bir baka yntem maddi yardmlardr. Bu almalar srdren kiliseler gelimi devletler ile ya-

kn diyalog iindedirler. ou zaman yaplan yardmn kiliseden mi, ilgili devlet tarafndan m yapld dahi karmaktadr. Her kilisenin bu konuda ayr dernek ve kurulular olmakla birlikte merkezi Genf'te bulunan "Lufher'ci Dnya Gelime Yardim Birlii" finans ynnden en gl olanlarndandr. Ayrca "kumene Gelime Kooperatifleri" yelerine hisse senetleri satarak ve yapm olduklar ticari yatrmlarn faizleri ile uygun grdkleri gelime projelerine destek salamaktadrlar. Dnya kiliseler konseyi ve Misyonerlik Konseyi ile birlikte yaplan bu almalarn tamam yine misyonerlik amaldr. Yine daha nce deindiimiz gibi kiliselerin bnyesinde 3. dnya lkelerinde alan saysz uzman vastas ile gelimi devletlerin insani ve gelime yardmlarnn belirlenmesi, dalm ve projelendirilmesi konusunda devlet ile ibirlii yapmaktadr. g) Dnyadaki bir ok Hristiyan radyo, televizyon ve basn derneinin oluturduu "Hristiyanlk letiimi Dnya Birlii" ve 1975'te kurulan "Hristiyan Edebiyat Gelitirme Kurumu" adlar altnda dnya apnda bir taraftan iletiim aralar ve edebiyat vastas ile kendi deer yarglarn aktarrken dier taraftan konuyla ilgili gelimeleri takip etmektedirler. Genellikle diyalog ad altnda slam'a hurafeler sokmak ve kesin inanlar greceletirmek ama edinilmitir. Film alannda OCIC, basn yayn alannda UCIP, radyo televizyon alannda UNDA faaliyet yapmaktadr. Dnya Hristiyan medya mensuplarnn kurduu WACC ve yardm amal Interfaith Media Fondation vakf yeleri mesleki bilginin yansra teknik donanmn yapm ve teolojik alt-yapl kiilerden olumakta. Bunlar dier medya kurulularna da malzeme teinin etmekteler. h) Eitim alannda yaplan almalar "Dnya Hristiyanlk Eitim Konseyi" (WCCE) ad altnda toplanmaktadr. 3.3 Yeniden Yaplanma Misyonerlik faaliyetleri zerindeki nyarglar atmak ve dier dinlerin de kilise tarafndan tanndn szde kabul eden karardan sonra darya kar tolerans, diyalog, eit haklar eklinde yeni bir imaj oluturulmaya baland. Bu yeni imajla birlikte aslnda misyonerlik genelletirilmi oluyordu. Artk her insann yapabilecei bu faaliyetin boyutu da geniliyordu. Boyutlar ge-

bilig-2/Yaz96

38 4.2 Organizasyon emas

nileyen misyonun muhtevas da deiiyor ve inanc iletmek iin snrlar kaldrlarak her trl katk meru grlyordu. eitli komisyonlar tarafndan yllar sren almalar ve 5 defa yeniden gzden geirilen yeni yaplanma tasla; a) Yeniden Bilinlenme, b) Personel Yardm, c) Finansman, d) Organizasyon konularn iine alyordu.

IV. Kilise inde Misyonerlik

Bat kiliselerinin en gl olanlar Katolik ve Protestan kiliseleridir. Ortodokslar ise misyonerlik konusunda daha ziyade Protestanlar ile birlikte almaktadrlar. Trk dnyasnda zellikle katolik kilisesi ile Ortodoks kilisesi arasnda bir ok alanda bulunan rekabet, Papa ile Patriin grmelerinde giderilmeye allmakta. Bunun haricinde bir ok bamsz kilise, cemaat ve tarikatlar vardr. Bunlarn bazlar iki byk kilise tarafndan kabul edilse de ou batl olarak deerlendirilir. Kilise iinde misyonerlii deerlendirirken katolik ve protestan adan bakmak gerekir. Ancak yurt d faaliyetlerini ortaklaa yrtmelerinden tr misyonun gerekletirildii lke baz olarak alndnda byle bir ayrma ihtiya duyulmayacaktr.

4.1.KatoIiklerde Misyonerlik
1.Misyon sadece ruhu arndrma ilemi deildir. nsanlar bedeni ihtiyalarnn da giderilmelerini isterler. Onun iin misyon ve gelime yardm birlikte ele alnmaldr. 2. Misyon ncelikle blge kiliselerinin bir grevidir. Buradan balayan ve btn dnyaya alan misyonerlik faaliyetinde, Papa (Vatikan) yol gsterici, koordine edici ve birlii salayc bir grev stlenir. Oysa ikinci Vatikan konsilinden nce bu ilem sadece Papa ve ona bal olan misyonerlik cemaatlerinin ve propaganda merkezinin grevi idi. Bu gelime misyonerlikte ikinci Vati kan konsilinin att en ciddi admdr. Artk her Hristiyan bu sorumluluun bilincinde olarak zerine deni yapmaktadr. 3. Yeni anlaya gre bu grev her bir katolik Hristiyan'a yklendii gibi, katolik olma yan misyoner cemaat ve derneklerle de ibirlii yapmay, inan farkllklarn ele almadan genel olarak misyonerlik problemlerini amay hedefler.

Merkezi Vatikan'da bulunan "Misyonerlik Sekreteryasnn" dnyaya almnda en etkin faaliyet yapan Federal Almanya koludur. Alman devleti ile yakn iliki iinde olan ve masraflarnn ounu Hkmetin gizli denekleri ile finanse eden misyonerlik messesesi devletin paralelinde almaktadr. Alman Katolik Misyon Konseyi (DKMR) faaliyetlerin st kuruludur. 1953'te kurulan konseyin merkezi 1990'dan beri Bamberg'de bulunmaktadr. Konseyin bakanlm Karme-liten misyonerlik tarikatna mensup olan P. Wolfgang Schumacher yapmaktadr. Alman Katolik Misyon Konseyi, dnya misyonerlii alannda alan btn misyon tekilatlarnn, enstit ve akademilerinin, piskoposluk dahilinde alan misyonerlik blmlerinin ve misyoner tarikatlarnn koordinesini oluturan bir st kuruldur. Konseye bal kurulular unlardr: 1. 22 Alman Piskoposluu ve onlarn bnyesinde alan 56 Piskoposluk Misyon Mdrl. 2. 10 tane papala ve Piskoposlua bal olarak alan dnya kilisesi misyonerlik kurumlar. Bunlarn en nemlileri Advenat, Msereor, Msso Aachen, Msso Mnchen ve dierleri. 3. 7 tane misyonerlik enstits. (Bu enstitler de kendi aralarnda uzmanlaarak hizmet vermektedirler. rnein Wurzburg Tp Doktorlar Misyonerlik Enstits, ya da Katolik Misyonerlik Teolojisi Enstitleri gibi.) 4. Misyonerlik yapan 50 tane rahip tarikat. 5. Misyonerlik yapan 10 tane karde cemaat. 6. Misyonerlik yapan 88 tane kadn tarikat. Konseyin ncelikli grevi, misyon faaliyetlerinin koordinesini, Alman misyonerlerinin genel misyonerlik eitimini ve zel durumlara zg eitimini, genel olarak basnda zelde de misyonerlik medyasnda alan redaktrlere eitim ve bilgi ak salamaktr. Bunun haricinde Alman katolik kilisesi ile Asya, Afrika ve Latin Amerika misyonerlii arasnda kpr vazifesi yapmaktr. Yukarda belirtilen tarikatlar isim itibariyle tarikattr, fakat faaliyet ve z bakmndan farkldrlar. Almanya'nn muhtelif kentlerinde bulunan merkezlerinde lkelere gre zel blmleri, arivleri, bilgi ve iletiim a, bilgisayar donanm ve faal olarak alan yz binden fazla misyonerleri ile yaplan hummal almalarn boyutlarnn ne denli byk olduunu ortaya koymaktadrlar.

bilig-2/Yaz96

39

4.3.

Protestan Misyonerlii

Protestan Misyonerlii kilisenin yaps itibariyle katoliklerden farkldr. Katoliklerde bulunan hiyerarik yap protestanlarda yerini daha serbest bir yapya brakr. 24 blge kilisesinin semi olduu EKD (Alman Protestan Konseyi) eitli alma birimlerine ayrlr. Konsey diplomatik ve pastoral olmak zere iki nemli grev stlenir. Diplomatik ilevim Almanya iin Bonn'da hkmet iinde srdrrken, Avrupa Topluluu iinde Brksel'de yerine getirir. Protestan kilisesi hem yap hem de grnt itibariyle katolik kilisesinden daha ok da ak ve sekuler kurulularla daha yakn bir diyalog ierisindedir. Protestan kilisesinde ykselebilmek iin kken olarak din adam olma zorunluluunun bulunmamas ve katoliklerde bulunan papann dogmalarna uyma zorunluluunun olmamas yine onlarn daha rahat hareket etmelerini salamaktadr. Misyonerlik faaliyetlerini tamamen st kapal yapan protestan kilisesi kumene Hareketi, Evangelizasyon, ya da Dnya Bar gibi adlar altnda faaliyet yapmaktadr.

3. EMWye ye olmayan fakat oradan istifade eden protestan misyoner kurulularnn says 12dir. Bu kurulularn alma alanlar yine 3. dnya lkeleri olmakla birlikte, alma ekilleri zellikle yardm trndendir. rnein Deutsche Intatv Hlfe, Deutscher Hlfsbund Frchrstlches Liebeswerk Im Orient ve dierleri. 4. Dnya apnda misyonerlik organizasyonu IMR (Uluslararas Misyon Konseyi) ad altnda yaplmaktadr.

4.5. Kadrolama
Protestan misyoner tekilatlarnn eitimlerini tamamlamalar ve zel eitim isteyenlere grevlendirilecekleri lkelere gre eitim sunan kurulularn oluturduklar st kurula AEM (Protestan Misyonerleri alma Gruplar) ad verilmektedir. Bu at altnda toplanan tekilatlarn alma alanlar ok farkldr. Bir taraftan misyonerleri finanse eden tekilatlar bulunduu gibi, medya misyonerlik tekilatlarndan, ingenelerden ya da yabanc iilerden sorumlu misyonerlik tekilatlarna ve enstitlerine kadar bu st kurul altnda alan toplam 53 tekilat, okul ve enstit bulunmaktadr. Ayrca Hamburg'da 1 Misyonerlik Akademesi, ksa sreli eitimler iin 13 Misyonerlik Semineri, zel eitim iin 5 Misyoner Koleji, 1 Yksek Okul, malzeme temini iin merkezi Hamburg'da bulunan bir limited irket yeni kadrolarn olumasna yardmc olurlar.

4.4. Organizasyon
Dnya misyonerlii konusunda merkezleri Almanya'da bulunan protestan misyonerlik tekilatlarnn st kurumu EMW'dir (Federal Almanya Misyonerlik Birlii). 19.9.1975'te kurulan ve 1.1.1977'den beri faaliyetini srdren st organ, yelerinin etkinlik gsteremedii alan ve konularda devreye girer ya da yardmc olur. Dnya Misyonerlik Komisyonu yesi olan EMW ayni zamanda Dnya Kiliseleri kumen Konseyi'nin de faal yesidir. Merkezi Hamburg'da bulunan birlie ye olan misyonerlik kurulular unlardr: 1. Alman Protestan Kilisesi: Merkezi Hannover'de bulunan ve Almanya'daki blge kiliselerinin bal bulunduu bu merkez, d lkelerde yaplan faaliyetleri, gelime yardmlarn ve kumen hareketleri koordine eder. 2. Merkezleri Almanya'da olmakla birlikte alma alam 3. dnya lkeleri ve gelimekte olan lkeler olan Birleik Misyonerlik Tekilatlarnn says 23'tr. Bunlardan bazlar; Vereinigte Evangelische Mission, Deutsches institut fr Aerztliche Mission, Deutsche Gesellschaft fr Missionswissenschaft ve dierleri.

4.6. Finansman
Misyonerlik faaliyetleri kilisenin en kk birimi olan mahalle kilisesine kadar entegre edilmitir. Misyonerlik messesesinin btesini en alt birimde; Mahalle Birimleri (Her bir kilise gelirinin %5'ini misyonerlik tekilatlarna aktarr), piskoposluklar, piskoposlua bal kurulular, balar oluturmaktadr. Ancak bunlarn yannda ok daha nemli finansman katks Federal Hkmetin misyonerlik faaliyetleri iin dedii gizli bir global denektir (bkz. EK 2). Bu denek ayn zamanda Devlet ile Misyonerlik faaliyetlerinin ilikisini gstermektedir. Bunun haricinde kilise vergilerinin bir ksm ve yine nemli bir gelir kayna da misyoner tekilatlarnn gayri menkullerinin gelirleri ve dner sermaylerinden gelmektedir.

bilig-2/Yaz96

40

V. Trkler'e Ynelik Misyonerlik Faaliyetleri

5.1. Trkler'e ynelik misyonerlik faaliyetlerinde katolik kilisesinin en nemli giriimi stanbul Ortodoks kilisesi ile 1965 ylnda yapm olduklar antlamalar ve hemen akabinde oluturduklar alma gruplar (bkz. EK 3) ve 1984'de Antakya Eski Dou Ortodoks Patriklii ile Papa II. J. Paul arasnda yaplan antlama ve daha sonraki gelimeler olmutur. 1995 ylna gelindiinde Fener ve Vatikan 2000 ylnda Ortodoks-Katolik btnlemesi olacan ifade ediyorlar (4 Temmuz 1995, Yeni Yzyl). 1993 ylnda Chambesy'de Ortodoks ve Eski Dou kiliseleri arasnda yaplan toplantda Mslmanlara kar ortak tavrlar sergilemek ve Hristiyanln yaylmas iin ortak faaliyet alanlar belirlemek konusunda anlarlar (bkz. EK 4). Katolikler ile Ortodokslar arasnda gerekletirilen bu samimi ilikiler 1984'de Avusturya'da "Pro Orente" vakfnn kurulmasna neden olmutur. Almanya ve Avusturya'da faaliyet yapan vakf birlik yolunda nemli almalar yaparken, asil amalar Anadolu'da Misyonerlik faaliyetlerinin yeniden canlanmasn temin etmektir. Hristiyan dnyasnn %60'ini oluturan ve bir ok lke ile diplomatik iliki ve antlamalar olan Vatikan devletinin Anadolu'da etkinlik kazanmas bylece gereklemi oluyor. Hristiyan alemindeki birleme bununla da kalmayarak kendi ilerinde otonom olmalarna ramen Ortodoks Kiliseleri stanbul patriini lider olarak seerek niyetlerini aklamlardr. Oysa Ortodoks inancna gre byle bir liderlik mmkn deildir. stanbul patriinin byle bir konuma getirilmesine rnein Belika patrii itiraz etmitir, ancak alnan bu karar dini olmaktan ok siyasidir. Ortodoks kilisesi ile uzun zamandan beri ibirlii yapan protestan kilisesi de Trkler'e kar etkili mcadele yapmann zeminini oluturmu durumdadr. 1979'dan beri her iki taraftan da 30'ar kiilik bilim adam alt komisyonlar eklinde dzenli olarak almaktadrlar. Ayrca "Avrupa Piskoposlar Konferans Konseyi" (CCEE) ve "Avrupa Kiliseler Konferans" (KEK) 1978'de kurulmu olan "CEC Consultative Committee on slam in Europe" nin devam olarak 1987'de kurduklar "Avrupa'da slam" Kurulunun alma alan Avrupa (Trkiye

dahil olmak zere Akdeniz lkeleri) ve eski Rusya snrlar iinde yaayan Mslmanlardr. Kurul hem kiliseleri hem de Avrupa devletlerini Avrupa ve Trk devletlerinde yaanlan slam konusunda bilgilendirirken, ilgi sahas Mslman Trkler olmas hasebiyle, o blgelere gnderilecek olan din adamlarm eitir ve genel din eitimi iinde de slam ve Mslman milletlerin mentalitesi konusunda aydnlatc bilgiler sunar. Her yl farkl bir lkede toplanarak durum deerlendirmesi yapan Kurulun katolik, protestan ve Ortodoks kiliselerine mensup bilim adamlarndan oluan alma gruplar vardr. Bu gerekte gsteriyor ki, Trk dnyasnda yaplan misyonerlikte Hristiyan mezhepleri birlikte almaktadr. 5.2. Onlara Gre Trkiye'nin nemi ncelikle Trkler'in slam dnyasndaki yeri, prestiji ve muhtemel gelime potansiyeli misyoner tekilatlarnca ve onlarn arkasnda olan devletlerce dikkatle izlenmekte. Bugn artk arkiyatlarla misyonerleri ve istihbaratlar ayrt etmek mmkn deil. arkiyatlarla, misyonerlerin ortak aratrmalarnda genelde slam dnyasnda, zelde Trk dnyasnda Hristiyan dnyasna oranla nfus artnn sebebiyet verdii mslman nfusun hzl art onlar tedirgin etmekte. Hatta Mslmanlar arasnda misyonerlik faaliyeti iin kuanma dnemi diye adlandrdklar tam gn alma ortam olan ksa dnemli kurslarn tantmnda dahi bunu zellikle vurgulamaktalar. Bunun iin bir taraftan resmi yollar ve yardmlarla bu unsur kontrol altna alnmaya allrken, dier taraftan kendi aralarnda Mslman nfusun artmasn byk bir tehdit olarak sunup onlarn bir an nce Hristi-yanlatrlmas gerektii ilenmekte. (bkz. EK 5) 5.3. Hareket Tarzlar 1. lmi almalar lmi almalar misyonerlik almalarnn temelim oluturmaktadr. zellikle niversitelerin arkiyat ve Teoloji blmleri gemiten gnmze Trk dnyas ve Trkler hakknda aratrmalar yapmaktadr. Bu aratrmalar ok geni boyutlu olup, siyasetten ekonomiye, etnik yapdan kltrel dokuya kadar her alanda en gncel konular ihtiva etmektedir. Teoloji Faklteleri, Misyonerlik Tekilatlar, Trkoloji Enstitleri ve devletin dier aratrma birimleri koordineli ola-

bilig-2/Yaz96

41

rak almaktadr. rnein Uluslararas Misyonerlik Aratrma Enstitsnn (IIMF) bakan ayn zamanda Teoloji Fakltesinde Blm Bakan olan bir slam uzmandr. Enstitnn ok geni alma alan olmakla birlikte, bu balamda deinmek istediim zellii resmi kurulular ve enstitler ile misyonerlikle uraan kurumlar arasnda irtibat ve ortak alma alanlarn salamasdr. Misyoner yetitirmede ve onlara yeni ufuklar kazandrma konusunda en etkili olanlar yine Trkolog ve arkiyatlardr. Misyonerlere pratik ve gncel konularda dersler sunanlar yine Amerikan ve Alman niversitelerindeki retim elemanlardr. Kiliselerin zel ilgi sahasna giren Trkler hakknda bir ok aratrmalar Alman Kiliselerinin ba olan EKD (Protestanlar iin) ve Alman Piskoposlar Konferans (Katolikler iin) tarafndan yaplmaktadr. Kiliselerin bnyesinde oluturulan Trkler ile ilgili aratrma birimlerinin yansra ne yazk ki misyonerlik tekilatlarnda da ayr alt birimler oluturulmu ve bu birimlerde bir taraftan ariv almalar bir taraftan da aratrmalar yaplmaktadr. Baka dal ve brantan bilim adamlar Trkiye'ye ve zelllikle farkl etnik yaplarn olduu blgelere gnderilerek bir ok konuda aratrma yaplmaktadr. 2. Eleman Yetitirme Trkler iin misyonerlik yapacak olan elemanlarn zellikle Trkiye ile ilgili bir blm bitirmi olmas tercih edilmektedir. Ancak duyulan acil ihtiyatan dolay bu ilem 1 aydan 1 yla kadar sren youn kurslar ile telafi edilmektedir. Bu kurslar vastasyla dil, din, kltr, rf ve adetler tamamen renilerek Trkiye'ye gnderilirler. Trkiye'ye gelen elemanlar bir taraftan kendi formel ilerini yapyor gibi grnrlerken, dier taraftan daha nceden Ankara, stanbul ve zmir'e yerlemi olan misyonerlerin denetimi ve rehberliinde halkn arasna girerek kendilerini iyice yetitirirler. Trkiye'ye dardan gelen ve meslek olarak teolog olmayan misyonerler, zellikle retmen ve retim grevlisi olmakla birlikte doktorlardan, fotoraflara kadar geni bir meslek grubuna sahiptirler. Yllk toplantlar, Avrupa'da merkezlerine verdikleri raporlar ve uzmanlarn grleri dorultusunda Trkiye misyonu tekilatlanmasn ve stratejilerini srekli deitirmektedir. zel amal gnderilen misyonerler ise Roma'daki Psa ya da

Birmingham'daki Selly Oak Colleges'in slam Centre'inde eitim grrler. Bu balamda, diyalog konusuna olumlu yaklaan Aksiyon dergisinin (Say 63/1996) PISAI aratrmaclarn diyalog srecini gelitirenler olarak takdim etmesi ve misyonerlik konusundaki baarlarn grmezlikten gelmesi, kanaatimizce kamuoyunu yanl bilgilendirmektedir. Ayrca giritikleri iyi niyetli diyalog srecinde muhataplarnn gerek niyetlerini tam olarak tanmadklar da ortaya kmaktadr. Bu merkezler Avrupa'nn slam lkeleri konusunda zel amal misyonerlik eitimi veren en gelimi merkezleridir. Btn bu almalarn nihai amac ise yerli halktan Misyonerler yetitirmektir. Ne yazk ki bu konuda da baarlar elde etmi olan misyonerler, bu anlamda en byk destei ise Trk vatanda olan Hristiyanlardan almaktadrlar.

5.4. Yntem
Hristiyan olmayanlar ile ilgilenmek aslnda uzman olan insanlara braklmtr. Ancak zellikle Avrupa'da Mslmanlar ile gnlk ortamlarda karlamak ok kolay olduundan kilise bu konuda dindar insanlara da baz grevler yklemitir. Bunlar ylece sralayabiliriz: 1. Sosyal alanda yardm zellikle kendisini yabanc dilde ifade edemeyen insanlara yaknlk gsterilecek, ok zor artlarda alan bu insanlara samimi davranlacak. En kk kilise birimlerinde dahi onlar koruma altna alnarak Hristiyanlk inancnn ilk rnei gsterilmi olacak. 2. Dini Adan Bu insanlarn sadece ev ve i sorunlar ile ilgilenilmeyecek, bilakis onlarn ruhsal ve dini ihtiyalar karlanmaya allacak. Genellikle bu insanlarn ou tarmla uraan geri kalm toplumlardan geldiklerinden arkaik dindarlklarn onlarn artlan iinde muhafaza etmeleri mmkn deildir. te bu noktada kilisenin grevi onlarn avukat gibi yabanc gelenek ve deerlerine azami dikkat gstererek onlar kurtarmaya almaktr. Kilise zerine den misyon grevini yerine getirmede ne kadar ciddi olursa olsun bu insanlar ncil'in yoluna davet etmeden nce onlar mutlaka dinlemesini bilmeli ve onlarn dini tecrbelerini renmelidir. Daha sonra duruma ve muhataba ynelik elastiki bir tavr almaldr, ayet dindar

bilig-2/Yaz96

42

kiiler ise onlar iin ibadet yeri tesis etmeli ve onlara inan geleneinden yaklamal. 3. Misyon Boyutu Onlarn insani ihtiyalar ve darlklar giderildikten cmerte misafir perverlik gsterildikten, anlay ve sayg ortam oluturulduktan sonra artk sa'nn btn insanlk iin geldii konusu mutlaka yava yava ilenmeye balanmal. Muhataplar modern dinsizler olabilirler ya da dindar olabilirler, dolaysyla onlara uygun teklifler getirilmelidir. Daha sonra muhataba uygun teklifler blmnde uzun uzadya yaklam tarzlan verilmekte. Bu balklar ylece sralayabiliriz: a) Ak Teklifler (Baz insanlar utangatr ve iletiimden ekinirler, onlar iin teklif ak ve net olmal). b) Cemaat Havas c) Kilise ve yan kurululara gtrmek d) Muhatap aktif hale getirilebilir. Onun da paylat ve inand konularn muhatap tarafndan savunulmasn temin etmek. e) Toplumsal ve sosyal olaylar kullanlabilir. f) Birlikte almak. g) Ziyaretler yaplabilir. h) Tarafsz ortamlarda etkinlikler dzenlenerek dine olan mesafeleri knlmaya allabilir. I) Mektup tarz kullanlabilir. i) Telefon. j) Kur ve kamplar. k) kumene birliktelikler tesis edilebilir. 1) Canl rnek. m) Turizm yoluyla.

Yukardaki ekilde muhatap gruplar belirlenirken bu gruplara zg ok boyutlu faaliyetler srdrlmektedir. lk srada yer alan Trkler arasnda misyonerlik faaliyetlerine byk nem vermektedirler. Bu byk kitleye verilen nemin nedeni a) Saysal okluk ve gen nfusa sahip olmalar b) Daha geni bir alma sahas olan btn bir Trk Dnyas iin eleman kazanmak. 5.6. Trkler'e Ynelik alma Prensipleri 1. Basn-yayn ve Radyo,Telefon ve TV. yoluyla Misyonerlik: Trkler arasnda sosyal grup ve statlerine zg byk bir titizlik ve pedagojik hassasiyet ile neredilmi olan kitaplar, hikayeler, takvimler vs. ya Trkler'in adresleri ne gnderilmekte ya da eitli vesileler ile Trk ler'e ulatrlmakta. Bunun haricinde Trke olarak hazrlanm ve video bantlar ve Trkler iin gnlk olarak yaplan misyonerlik amal radyo yaynlan. u anda Almanya ve Moskova zerinden yaplmakta. 2. Misyonerlik Amal Cemiyetler zellikle Trkiye'nin bykkentlerinden stanbul, Ankara ve zmir olmak zere bir ok ehirde ak ve gizli olmak zere iki tr misyonerlik faaliyeti yaplmaktadr. Ak alanlarda yaplan faaliyetleri; basn yayn yoluyla ilanlar vermek ve ncil'e davet etmek, radyo ve yaynevi kurmak, turizm irketleri kurarak Avrupal ve Amerikal misyonerleri Trkiye'de inan turizmi ad altnda yerli halkla ilikiye sokmak, Trk vatandalar ile toplant ve ibadet yapmak, yardma muhta olan, inan bunalmnda olan genlerle irtibata geerek onlar slam'dan uzaklatrmak ve ncil'in mesajn sunmak, eitli semt ve ortamlarda propaganda amal yaynlar datmak olarak sralayabiliriz. Gizli alan olarak isimlendirebileceimiz misyonerlik faaliyetlerini ise; diyalog ve hogr toplant ve grmeleri, evreciler, bar ve zgrlk hareketleri, aile planlamas, zel okul, hastane ve gszler yurdu olarak sralayabiliriz. Bu alanlarn bazlarnda (okul, hastane, kimsesizler yurdu) eskiden beri faaliyet yaplmakta ise de, zellikle kurtulu sava yllarnda Merzifon ve Antep'te bu kurumlarn dman glere destek

5.5. Trkler'e Ynelik Faaliyetler

Trkler'i eitli gruplara ayrarak faaliyet srdrmekteler. alma gruplar olarak ylece sralayabiliriz: 1. Trkler a) Muhafazakarlar b) Genler ve ocuklar c) Kadnlar d) Dinden uzak olanlar 2. Krtler a) Halktan insanlar b) Kadnlar c) ocuklar d) zgrlkler ve aktivistler 3. Aleviler 4. Dier Aznlklar

bilig-2/Yaz96

43

salamas Cumhuriyetle birlikte yetki ve alanlarnn kstlanmasna neden olmutur. Bundan dolay alma yntemlerini deitirmilerdir. Misyoner okullarndan mezun olmu varlkl iadam, siyaseti ya da entelektel ahsiyetler, kabaca ifade edebileceimiz gibi Trkiye'de Amerika ve Avrupa'nn karlarn korumulardr. Varlkl kesimin ve st dzey brokratlarn ocuklarnn devam ettii bu okullar, Trkiye'de byk bir itibar kazanmtr. Bugn Trkiye'de Amerikanc m, Almanc m olunaca tartmas garipsenmeden yaplabilinecek aamaya gelindi ise, bunda kukusuz misyoner okullarnn byk katks olmutur. Bu okullardan mezun olmu, ynlendirici konumunda olan isimler ve binlerce st dzey brokrat ve iadam saylabiliyorsa, bu okullarn Trkiye'nin batllamasnda mhim bir rol oynad sylenebilir. Resmen misyonerler tarafndan kurulan ve onlarca idare edilen bu okul mezunlarnn, T.C. devletinin kurmu olduu ve Milli Eitim mensuplarnn ynettii mam Hatiplere neden kar ktklar bylece anlalmaktadr. Bu okullarn amac rencilerine yalnzca entelektel ve kltrel dzey kazandrmak deil, bilakis onlarn sadk, istekli ve fedakar Hristiyanlar olarak yetitirilmesini salamaktr. Birok nl ismin mezun olduu, Avusturya Koleji bugn bile, Avrupa'da yaymlanan Kilise Kurumlarnn adres kitapnda misyoner okulu olarak gsterilmektedir. Yeni Hareket Alanlar (3.2.) blmnde teorik olarak sraladmz alanlarn tamamnda Trkiye'de faaliyet yapldn syleyebiliriz. rnein Deniz Turmepa Derneinin Temmuz 1995'te dzenledii etkinlie bata Fener Rum Patrii Bartolomeos olmak zere ok sayda Hristiyan din adamnn katlmas ve gemiyle Yunan karasularna girildiinde Yunan jetlerinin eliinde top atlar ile karlanmalar, evre ile misyonerliin ve siyasetin balantlarn gstermektedir. Ayrca Avrupa'nn bir ok kentinde zel olarak Trkler arasnda misyonerlik faaliyetleri iin kurulmu olan bu cemiyetler fiilen misyonerlik yapmann yansra dindar Hristiyanlarn misyonerlik faaliyetlerini desteklemek amac ile yazl, szl ve grntl neriyatlar hazrlamakta ve ilgilenenlere sunmaktadr.

Byk kentlerde bulunan merkezlerin ihtiyaca cevap vermemesi zerine artk semtlerde de ubeler alm durumdadr. rnein Kln'de bir genel merkez olmak zere Vingst, Troisdorf ve Gummersbach semtlerinde ayr ube bulunmaktadr. Bu merkezler dini bir grnt ve ortamdan ok uzaktrlar. Yaplan uzun sreli arkadalk, dostluk ve yardmlardan sonra Hristiyanla davet edilir. Trkler arasnda byk baarlar elde eden bu cemiyetler Trkler ile yakn diyaloglar sayesinde artk Trk vatandalarndan misyonerler dahi yetitirmi durumdadrlar. Bu cemiyetlerden en nemlileri Yeni Hayat, Esma, Umut ars ve dierleri. Bu cemiyetlerin rgtledii ncil Halkalar Trkler ile ev ziyaretleri ve baka yollarla irtibat kurmakta ve uzun vadede amalarna ulamaya almaktadr. Yurt dnda yaayan Trk ve Krtlere ynelik Misyonerlik faaliyetleri her yl toplanan yabanclar iin misyonerlik konferansnda ele alnarak deerlendirilmektedir. Kilisenin bnyesinde bulunan ve Trkler tarafndan kilisenin bir alt kurumu olduu bilinmeyen Trk brolar ve Trk dan adyla bilinen dernekler Trkler'in her alanda problemlerine maddi karlk beklemeden yardmc olmaktadrlar. Ayrca kiliseye bal sosyal amal dernek ve vakflar da dine sndrmak amac ile hamile olan Trk kadnlarna, ok ocuklu ailelere, dar gelirlilere maddi yardmda bulunmaktalar. Derslerinde baar gsteremeyen rencilere cretsiz ders imkan sunmaktalar.

5.7. Etnik Kkenlere Gre Yaplan Faaliyetler

1. Krtler: Kilisenin yrtt misyonerlik faaliyetlerinin en korkun ve zararls olan ve smrgeciliin nc kuvvetleri eklinde alan bu alann, ynetim ve ynlendirmesinin istihbarat servislerince ya da onlarla koordineli olarak yrtldn sylemek abartl bir ifade olmasa gerek.. 18-22 Ekim 1993 tarihleri arasnda Avrupa Kiliseler Birliinin Brixen (Cusanus Akademisinde) yapt toplantda aznlklarn her trl haklarnn korunmas ve zgrlk mcadelelerinin desteklenmesi iin kilisenin youn olarak almas kararlatrlr (bkz.. EK 6). Bilindii

bilig-2/Yaz96

44

gibi bu tr kararlar Mslmanlarn ounlukta ya da kiliseden ayr gibi gzken protestan olduklar blgeler ya da lkeler iin alnr. cemaatler vastas ile faaliyet yapmaktadr. Bu Muhtemelen bu tarihten sonra Trkiye zerine balamda merkezi Bonn'da bulunan Krt Enstits'nn bakan olan Klaus Immer, bir yaplan almalar da younlatrlmtr. Yine bu erevede Avrupa Kiliseleri, 1923 dnem SPD milletvekillii yapm olmakla Lozan antlamas ile Hristiyan kiliselerine dini birlikte koyu bir protestan olup Alman zgrlklerini taahht eden Trk devletinin o Protestan Kilisesi'ne byk hizmetleri dnemdeki antlamadan nasibini alamayan dokunmu, halen Ren blgesi Protestan kaytldr. (NORDELBIS-CHE "Ortodoks Sryani" kilisesine de dini cemaat sinotuna olma hak ve yetkilerinin verilmesi konusunda KIRCHENZEITUNG, 16.8.1987: 5).ncil'in Trk devletine diplomatik yollardan bask Krte'ye tercmesini yaptran enstit yapt yaplmasn kararlatrr (bkz. Ek 7). Trkiye'de blclk faaliyetleri ile yakndan bilindii iin aznlklara bask yapld, oysa Avrupa nsan detaya girmiyorum. Yine szde kilise haricinde olan protestan Haklar Beyannamesini imzalayan Trkiye'nin sz konusu antlamann 2. ve 9. maddelerine bir misyonerlik kuruluu da merkezi Wiesbaden'de aykr olarak milli bir eitim politikas izledii ve bulunan Orentdenst'tir (ark Hizmetleri). bylece aznlklar asimile ettii gerekesiyle alma alan Trk Dnyas ve Trkiye'deki Akiliseler bir taraftan bu konuda yaptklar yaynlar znlklardr. Bu merkez Krtler'in ounlukta ile kamuoyunu ynlendirirlerken, dier taraftan olduu blgelerde kullanlan Krte ve ehirlere Trkiye'ye bu konularda bask yaplmas gre deien leheleri Misyonerlik ve blclk gerektiini kendi devletlerine hazrladklar yapacak olan insanlara dzenli olarak sunduu kurslar ile retmektedir. Krte leheleri ile raporlarda ifade etmektedirler. Trkiye'de zelde Krt kkenli ilgili geni bir malzemeye de sahip olan merkez, vatandalarmzla genelde de btn aznlklarla uygun grd kii ve kurululara destek daha etkin olarak uraan kilise Protestan vermektedir. Aynca misyonerlik amal olarak kilisesidir. nceki blmlerde deindiimiz gibi hazrlanm olan Krte dini kitaplar, ocuk protestan kilisesi dnyaya daha aktr ve devlet ile adeta i iedir. Almanya'da her blge hikayeleri, kasetler vb. malzemeler kendi kilisesinin dahilinde alan yabanclar ifadelerine gre ok olumlu sonular vermektedir. brolarnn alma alan Krtler ve Yine Hristiyanl semi olan Krtler'den Trkiyede'ki dini ve etnik aznlklardr. misyoner yetitirmek iin ksa dnemli kurslar Dini adan "zgrlk Teolojisi" olarak dzenlenmektedir. Krtler iin Kirmani olarak grdkleri bu faaliyeti byk bir dikkat ve gizlilik hazrlanm takvimlerde, Krt blgelerinden ierisinde srdrmektedirler. Bu merkezlerde resimler seilerek byk bir hassasiyet ile onlarn altrdklar Krt kkenli Trk vatandalarmz Trkler tarafndan smrlmln(!) ve sayesinde Almanya, Trkiye ve Irak'ta yaayan ezilmiliklerini(!) Krt halknn yardmseverliini Krtler ile irtibat kurmaktalar. Kendi anlatan ncil ayetleri ile dile getirmekteler. istatistiklerine gre Almanya'da yaayan 400.000 Takvimden kan kuponlarla merkezleri ile Krt kkenli vatandamza ynelik yine muhataba irtibat salamalar temin edilmekte. Hatta uygun alma gruplar ve etkinlikler yllarn vermi olduu tecrbe ile batda yaayan dzenlemektedirler. ncelikle KRT sorununa Krtler'in Krte'yi iyi bilmemelerinden dolay Krtler'den daha fazla sahip karak Krtler'i Krte Trke olarak takvimler basmaya Trk devleti aleyhinde kkrtrken, dier taraftan balamlar. Takvimlerin Krt halk arasnda ok Krtler ile mterek olarak savunduklar baz geni bir sempati uyandrdm ve bu sayede ok deerler ortaya km oluyor. Krtler'i byle bir sayda Krt'e ulaabildiklerini belirtmekteler. psikoloji ile kendisine eken kilise, daha sonra Krt rknn aslnda Hristiyan olduunu szde 2. Aleviler: bilimsel tezlerle ispat edince Krt halk arasnda Misyonerlerin byk bir ciddiyetle zerine byk baarlar elde etmektedirler. eildikleri grup ise Aleviler'dir. Asya Protestan kilisesi almalarn bir taraftan piskoposlarnn 1978 yl Kasm aynda kilise bnyesinde yaparken, dier taraftan fazla Kalkta'da yapm olduklar toplantda, dikkat ekmemek iin sivil dernek ve kurulular Mslmanlar iinden Hristi-

bilig-2/Yaz96

45

yanla en yakn olan yolun Alevilikte ve baz slam tarikatlarnda olduu vurgulanmtr. Yllar nce balayan aratrmalarn meyvelerini ok hzl bir ekilde almaktadrlar. Alevileri Hristiyanla en yakn grup olarak ilan eden kiliseler kendilerince Trkiye'nin % 10-15'ini tekil eden bu grup iin youn aba ierisindeler. Bir taraftan Aleviler'i Hristiyanlatrmaya alrlarken, dier taraftan baar elde edemedikleri zaman muhataplar ile irtibatlarn kesmemekte, bu defa onlar Alevilik konusunda bilinlendirerek kimliklerini kazanmalar iin Snnilerden farkl olduklarn retmekteler. Almanya'da Hristiyanl semi olan Aleviler hakknda kilise kesin rakamlar vermekten kanmakla birlikte saylarn binlerle ifade edilebileceini sylemekte. Alevi misyonerliinde de nihai ama Aleviler'den misyonerler yetitirmektir. u anda kilisenin ifadesine gre Trk vatanda olan 20.000 Alevi ile kilise yakn diyalog iindedir. Bunlarn ou ya Hristiyanl semi durumda ya da semek zeredir. Alman Katolik kilisesinin ilgilendii Alevi'ler iin kiliselerde zel ayinler ve merasimler dzenlenmekte. Trkiye'deki Aleviler iin gnderdikleri misyonerler ayet Alevi kkenli deillerse Alevi inanc, rf ve adetleri konusunda eitildikten sonra, Trkiye'de Aleviler arasnda yllarca kalmaktadrlar. Kendi kaynaklarnda alma merkezleri olarak stanbul, Mara ve Malatya gsterilmekte. zellikle gen Aleviler arasnda alan misyonerler, kendi dinlerine ektikleri genlerin Hristiyan olan biri ile evlenmelerini temin ediyorlar. Aleviler zerinde yaplan almalar, Krtler'de olduu gibi inanm dindar misyonerler hari dini bir amatan uzak "zgrletirme Teolojisi" ad altnda Trkiye'yi blmek ya da en azndan uzun vadede karklk meydana getirmek amacna ynelik faaliyetlerdir. Byk grup olarak Krt ve Alevilerden baka Yezidiler, Ermeniler ve dier btn Hristiyan ve Mslman aznlklar konusunda faaliyet yapmaktalar.

5.8.Balkanlarda ve Trk Devletlerinde Misyonerlik

zellikle Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte ok yeni ve bo bir alan misyonerlik faaliyetleri iin alm oluyordu. Durumu iyi deerlendiren ve daha nceden bu gelimeye hazrlkl

olan misyoner kurulular hemen harekete geti. ok ksa sre ierisinde ilgili dillere tercme edilen dini yaynlar bir ok vesile ile ilgili lkelere ulatrlmaya baland. Bamszlna yeni kavumu olan Trk devletlerinin bir ok konuda acemi olmasndan istifade eden misyonerler yine baka kimlikler altnda ilgili lkelerde faaliyetlere baladlar. Balkanlarda misyonerlerin youn olarak Trkler zerinde altklar lke ise Bulgaristan'dr. Bulgaristan'da kendi ifadelerine gre 1 milyon Trk'ten misyonerlerin ok iyi konutuklar yerel diller, alma azimleri, maddi destek ve tonlarla getirilmi yazl ve szl malzemeler, byk organizasyonlar, yardm kampanyalar ve bir ok baka faaliyet vastas ile binlercesi Hristiyanl semi durumdadr. u anda Hristiyanlaan bu Trkler batdan aldklar destekle ky ky dolaarak misyonerlik yapmaktadrlar. zellikle Bulgaristan, Makedonya ve Arnavutluk'ta youn olarak alan misyonerlerin Trk kkenlileri tercih etmeleri ilgintir. nk Hristiyan alemi Trksz bir slam dnyas arzu etmektedir. Balkanlar ve Trk Devletleri iin misyonerlik konusunda yaplan yllk istiare toplantlarnn 1993 ylnda Trkiye'de yaplm olmas Trkiye'nin misyonerlik konusunda artk bir s olarak kullanldn gstermektedir. stanbul ve zmir'den ok sayda insanin katld bu toplantda Balkanlar'a ve Trk devletlerine gnderilecek olan Misyonerlerin orannda Trkiye'nin paynn artrlmas, Trk devletlerinden ya da Balkanlardan Trkiye'ye muhtelif amalarla gelmi olan genlerle ilgilenilmesi Trkiye ubesine braklacaktr. Trk devletlerine gnderilen misyonerlerin byk bir blm Trk vatandadr. Dier bir gelime ise Ortodoks kilisesine mensup olan "Gagavuz Trkler'inin" kullanlmas. Bu anlamda eleman yetitirme ilemi Krelingen'de faaliyet yapan Ortadou uzman Prof. Dr. E. Troeger bakanlnda yrtlen seminerler ve pratik kurslar ile yaplmakta. Trkiye'den gnderilen misyonerlerin bir ksm masraflarnn Trk Hristiyanlar tarafndan karlanmas da olduka dikkat ekici. Trk devletlerine gnderilen misyonerler Moskova zerinden gnderilmekte. Moskova'da bulunan "Avrupa'da slam" Kurulu yesi olan merkezden talimat alan misyonerlerin Ayrca Takent'de bulunan bir merkezin denetiminde altktan bilinmektedir.
Misyonerlerin en ok nem verdikleri lke Kazakistan'dr. Alman devleti tarafndan destek

bilig-2/Yaz96

46

lenen faaliyetlerin iki yn var. 1. Oralarda yaayan Almanlarn kendilerine gvenlerini salayarak onlarn batya glerini engellemek. 2. Ekonomik glkler iinde olan ve slam'dan ok uzak bulunan Kazak Trklerini Hristiyanlatrmak. darenin Almanya ile kurmak istedii yaknlk ve ba dolaysiyle Almanlarn Trk devletlerindeki faaliyetlerine msaade edilmekte, hatta imkan salanmakta. Misyonerler bu alanda en byk rakip olarak Trkler'i grmekteler. Durumu iyi deerlendiren Amerikan ve Avrupa misyonerleri hi bir engelle karlamadan misyonerlik yapmann rahatlm yaamaktalar. Sadece zbekistan'da misyonerlerin faaliyetleri engellenmeye' allrken, zellikle Krgzistan ve Kazakistan'da Amerikal Babtistler ile Alman Katolikler byk baarlar elde ediyorlar. Avrupa misyonerlik tekilatlarnda yeni kurulan Trk devletleri birimlerinin u sralarda, Trk devletlerinde ortaya kartlabilecek ihtilaf konular zerinde almalar, daha nce deindiimiz gibi bu tekilatlarn dini amatan ziyade siyasi olduunu gstermektedir.

VI. Sonu
Trkiye'de Trkler'e ve farkl etnisitilere, Balkanlarda Trk aznlna, Avrupa'da yaayan Trklere ve Trk devletlerindeki Trklere kar srdrlen misyonerlik almalarnn younluu ayn corafyalarda yaayan baka hi bir millet iin yaplmamaktadr. Yaplan bu almalar gsteriyor ki, bu konu zellikle lke Gvenlii'ni ilgilendirmektedir. Hi bir devlet kendi gvenliini uzun vadede ciddi olarak tehdit edebilecek byle bir faaliyete kar tarafsz kalamaz. nk inan, insann tm davranlarn belirleyen, onun hem dnya grn hem pratik hayatn ekillendiren deerler rgsdr. Bir milletin dinini deitirmek imkansz deildir. Yzyln banda

G. Kore'de hi Hristiyan yokken, bugn Hristiyan nfusun % 40'lara ulamas en byk kanttr. Trk dnyas iin byk tehlike arzeden Hristiyan dnyasnn desteindeki Ortodoks yaylmacl iyi tespit edilmeli ve katolik protestan ibirlii takip edilmelidir. Bu almamzda sadece Katolik ve Protestan Misyonerliini ele aldk, bu iki kilisenin yansra Serbest Kilise ad altnda alan radikal faaliyetler de hesaba katlnca olayn boyutlar ve vahameti ortaya kmaktadr. stanbul Patrii yllardan beri ekmenik yani evrensel sfatn her trl resmi ve gayri resmi ilikide kullanmak suretiyle, Vatikan tarz bir stat elde etmenin peindedir. Ortodokslar bu balamda Uluslararas bask gruplarm harekete geirmektedir. Clinton'un iller'e Patrikhanenin statsnn deitirilmesine ilikin gnderdii mektup gibi (24 Mart 1994/ Sabah Gaz.) 1993 Ekiminde Yunanistan Srbistan ve Rusya arasnda ortak bildiri hazrlanarak, Trkiye'nin ve Mslmanln engellenmesi iin birlikte hareket etme karan alnmtr. Moskova'da Ortodoks Bank kurularak finansman temin edilmeye balanmtr. Trk dnyas iin byk tehlike arzeden Ortodoks yaylmaclna kar bir an nce tedbir alnmaldr. Trk devletinin ve Diyanet lerinin Hristiyan terminolojisi ve Misyonerlik konusundaki bilgi ve birikim yetersizlii, 1994'teki hogr konferansnda Patrik Bartholomeos'un ekmenik sfatnn yanna Diyanet leri Bakam M. Nuri Ylmaz'n da imza atmasyla neticelenmitir. Btn bunlar hesaba katlnca mutlaka slam haricindeki dinler ve mezhepler ile ilgili Diyanet leri bnyesinde bir birim oluturma zarureti ortaya kmaktadr. Burada olaylar takip etmenin yansra misyonerlikten uzak, gerek anlamda dinler aras diyalog ve hogrnn zemini oluturulabilinir.

bilig-2/Yaz96

47

EKLER:

Katolik haber ajans (KNA)'nin bildirdiine gre 1979 ylnda Vatikan ile Ortodoks kilisesi arasnda ibirlii ve diyalog resmen balamtr. Papa'nn stanbul Patriini ziyaretinden sonra 1 Aralk 1979'dan itibaren her iki taraftan oluturulan 30'ar kiilik heyetler dzenli ve devaml olarak almalarna balamlardr. Papa yapt aklamada stanbul Ortodoks kilisesinin Slav devletlerindeki baarl misyonundan bahsederek, Ermeni kilisesinin de aslna cesaretle sarlmasndan dolay duyduu memnuniyeti ifade eder. EK 4: "kumene Mitarbeiterbief adli bltenin (1993) 3. saysnda 16 Kasm 1993'te Ortodoks kumen Patrikhanesi merkezinde Ortodoks kilisesi ile Dou Ortodoks kilisesi arasnda yaplan antlamada zetle unlar yer alr: 1964, 1967, 1970 ve 1971 yllarnda yaplan 4 gayri resmi grme ve 1985, 1989 ve 1990 yllarnda yaplan 3 resmi grme neticesinde, gemiteki anlamazlklarn ve sulamalarn bir tarafa braklarak her iki eilimin de ortodoks inanc olduunun iki tarafa da kabullenilmesine karar verilmitir. Bundan byle anlamazlk konularnn kaldrlmasna ve iki kilisenin de bulunduu corafyalarda Hristiyan terminolojisinin yaatlmas ve yaylmas iin tarihi misyonunu yerine getirmede ibirlii yapma noktasnda yeni bir dnemin balangcna imza atmasna karar verilmitir. Daha sonra alma gruplar ve alma alanlar hakknda bilgi verilmekte. Bu arada Trkiye'nin Gneydou'sunda Tur Abidin'deki kilise, manastr ve ziyaret yerlerinin canlandrlmas konusunda duyarl olarak hareket edilmesi ve birlikte kamuoyu oluturma karar alnr. EK 5:

Vatikan'dan orijinal olarak Alman katolik kilisesine gnderilen ve yabanclar iin mahrem olan bu talimatta misyon ve diyalog kavramlarndan ne anlalmas gerektii ve diyaloun ne ekillerde hayata geirilebilecei ifade edilmekte. Metinde nemli mesajlar bulunmakla birlikte diyalog kelimesinin misyonerlik iin kullanlan bir ifre olduu ak ve net bir ekilde ifade edilmekte. Metnin devamnda misyonerliin aktif olarak uygulanmas ve yeniden yaplanmas iin diyaloun gerekliliine deyinilerek bu balamda uyulmas gereken temel prensipler aklanmakta. EK 2:

Alman katolik misyon konseyinin muhtemelen yeleri ile yapt bir toplant dkman olan bu belgede Federal Hkmetin hi bir zaman itiraf etmedii ve etmeyecei bir gerein delilleri bulunmaktadr. Bu metinde baka nemli bilgiler bulunmakla birlikte iaretli ksmda "misyonerlik faaliyetlerinin finansmannn 1. derecede Federal Hkmetin global bir denei ile karland" ifade edilmekte. Ayrca bir baka belgede de misyonerlik faaliyetlerinin yerel hkmetlerin katklar ile gerekletii ifade edilmekte. EK 3

Tbingen Dou Bilimleri Seminerlerinin Protestan Miyyonerlii alma Grubu ile ibilrlii iinde Mslmanlar Arasnda Misyonerlik inde Kuanma Dnemi ad altnda dzenledikleri ksa dnemli youn kurslarn tantm brornn banda Mslmanlarn 26 ylda bir iki kat artmalarna ramen Hristiyanlarn ancak 54 ylda bir iki katna kabildikleri belirtilerek bu tehlikeli gelimeye dur deme vaktinin geldii ve sorumluluk sahibi Hristiyanlarn misyonerlie yeniden bilinli olarak sarlmalar gerektii vurgulanmakta. bilig-2/Yaz96

48

EKL 6

EK 7

Avrupa Piskoposlar Konferans Konseyinin (CCEE) 1822. 10 1993'te Brixen'de yapm olduu "Avrupa'da Kilise: Halklarn ve Dillerin Uzlam Birlii" ad altnda yaplan toplantda Papa'nn 1989 dnya bar gn iin "Bar alayn, aznlklar koruyun" mesajndan hareketle farkl lke snrlar ierisinde dini ve etnik aznlklarn farkl muamele grdkleri vurgulanmakta ve aznlklarn korunmas ve kimliklerine kavuturulmas kararlatrlmakta.

Alman Piskoposlar Konferansnn "Trkiye'de Mslman olmayan vatandalarn hr olarak dini vecibelerini yerine getirme talebi" konusunda basn bildirisi. Dnya Kiliseleri ile ilgili Alman komisyon bakanlnn yapt aklamada gene] olarak Hristiyan Ortodokslar ile Krtler'in yllar sren Trkiye'deki ezilmilikleri anlatlmakta, daha sonra Sryani Ortodoks kilisesine mensup insanlara yaplan basklardan bahsedilmekte. Sonu olarak resmi makamlara Trkiye'ye Hristiyanlar asimile etme abalarndan vazgemesi konusunda bask yaplmas ve onlara hukuki ve maddi yardm yaplmas konusunda da arda bulunulmakta.

bilig-2/Yaz96

49

TRK ALEM (21.Asr Trkler'in Asr Olacak)

1983 ylndan beri, Trk halklarnn says, yerleimi ve nfus art, istatistik ve nfus bilimi asndan iyice aratrlp deerlendirilmemitir. O zamandan beri, nfus Trk yurdunda, aa yukar yzde 26, veya yzde 27 civarnda artmtr. Gemite gebe hayat srdren Trk halklar, bugn dnya nfusunun krkta birini oluturarak, dnya tarihinde zel bir yere sahiptir. Byk ve geni Avrasya'da, dalarak yerlemi Trk halklarnn bulunduklar corafya, kuzeydouda Kuzey Buz Denizinden balayarak, gneybatda Ege denizine kadar, tahminen 14-15 milyon kilometrekare alan kapsamaktadr (Trk halklarnn topraklar). Tarihte adaletsizlikten en ok eken halk Trk kkenlilerdir. Yaklak krktan fazla ulusu oluturan Trk kkenli halklar, ou zaman bakalarnn hakimiyetinde, onlarn dediklerini yaparak, smrge altnda yaamlardr. 20. yzylda onlarn iinde bamsz bir devlet sadece Trkiye idi ve geride kalanlarn iinde kendi ayaklar zerinde duran egemen devlet yoktu. Trk halklarnn Kuzey Buz Denizi'nden stanbul Boaz ile Balkan'a kadar bu kadar byk alanda tarih ve doann birlikte yapt snr, smrcler, Gney Sibirya, Kuzey Kazakistan, Ural Blgesi, dil boyu ve kuzey Kafkasya'da bir ka yerden bozmutur. Krm'daki Trklerin izi bile kalmamtr. Elbette byle bir adaletsizliin ebedi devam etmesi olanakszdr. Adalet yerine geldi, Trk halklarn ezen Sovyetler Birlii kt. Orta Asya ve Kazakistan bamszln kazanp kendi devletlerini kurdu. Hayat birlii, kesilen ilikileri yeniden canlandrp bugnk dnya uygarl seviyesine getirmek iin tm imkanlar ve ilk artlar ortaya karverdi. Burada en byk destek veren ve yardm eden Trkiye'dir. Tahminen 6. ve 7. yzyllarda Srderya ve Amuderya kylarndan giden Trk kavimleri Seluklularn Anadolu'ya, Kk Asya'ya g ederek Osmanl mparatorluuna dnen byk bir devlet kurmas, Avrupallarn Amerika ktasn amasna eit derecede byk bir olaydr. Onlarn yeni mekanlarna ata yurdunun geleneksel yer, su/memleket isimlerini kendileriyle gtrmeleri artc ve sevindirici bir olaydr. imdiki Trkiye'nin gneyinde iki nehir Ceyhun ve Seyhun diye isimlendirilmitir. Trkiye'de de Kazaklarda olduu gibi Uluda , Alada Tanrdalar vardr. .

Prof. Dr. Makas TATMTEG ___________________________________ Kazakistan Devlet Aratrma Enst .Nfus Bilimci

bilig-2/Yaz96

50

Trk aleminin yerletii tm alan (250 milyon nfusu 20 devleti bulunmakta) komu Arap lkelerinden daha fazladr. 300 milyonluk (12 devlet) Slav aleminden ise imdilik nfus says daha az olmasna ramen nfus art asndan ok daha kuvvetlidir (8-10 kat). Trkler, kendilerini erkin brakmayan, rahat gelimesine imkan vermeyen ve kuvvetini kullanan Slav aleminin nne sonunda nfus says ile geecekler. Nfus artnn kendine ait zel konumlar vardr. Avrupa kltrne daha yakn olan Slav milleti, zellikle Rus halk imdilik demografik gerileme yaamaktadr. Byk tarihi olaylar ve devlet birliklerinin kurulmas Trk dillerinin yerleip daha da yaylmasna yol at. lk Trk Kaanl kurulduunda Karluk dilleri, Altn Orda zamannda Kpak dilleri, Timur dneminde aatay dilleri ve SelukluOsmanl mparatorluu devrinde Ouz dilleri geliti. Gebe hayat tarznn hakim olduu orta alarda Trkleme srecinin hzla yaand gerektir. O devirde Mool, Muncur, Fin-Ugor hatta Fars dillerinin de Trk dillerini baya kenara ittii bir gerektir. Fakat sonradan slam dini yayld devirde Arap dili, arlk Rusya smr dneminde Rus dili Trk dillerini kenara itip, onun dnyadaki nemini bir lde kaybettirmitir. Trk halklarnn demografisini aratrdmzda, dilleri, medeniyetleri ve yerlemesi asndan birbirine ok yakn ikier veya er, hatta bazlarnn drder gruplatn fark edebilmekteyiz. Mesela Trk-Azerbaycan-Karapapak; zbek-Uygur; Kazak-Krgz-Karakalpak; Tatar-Bakurt; TrkmenKagay-Kzlba-Karada; Kumuk-Ka-raay-BalkarNogay; Altay-or; Tuva-Hakas-Uranhay-Topa; KrmKaraim-Krmak vs. Bunlarn bir aacn gvdesinden dalan byk, orta veya kk dallar olduu bellidir. Bu byk dallarn arasnda ayr bir milliyet olarak blnme yaygndr. Bugn bu sre tamamyla bitmitir; kkleri arasnda da tam tersi, btn ulus olarak aba sarf ederken, baz siyasi sebepler yznden gemi asrlarda Kazaklar, yedi gbee kadar ne kz almtr, ne de vermitir. Bundan dolay kz istemek iin uzak kylere gidip baka rularla/boylarla dnr olmak zorunda kalmlardr.

Genelde yedi gbein deimesi iin en az 250-300 sene gerekmitir. Ksacas, Kazaklar arasnda nemli bir etnik faktr olan dilin etkisiyle kendi ana dilini kaybetme, ancak imdi durdurulup, z ana diline dnme gelenei glenmeye balamtr. Demografik adan durumumuzun iyilemesi, bunu byk lde etkilemesine ramen, bu ii daha da hzlandrmak iin yaamn her dneminde (rnein, ocuk dourmay artrmaktan balayarak, onlara ailede eitim verme, okulda okutma, almay retme ve kendi ana dilimizi her yerde resmi dil olarak kullanmaya kadar) ona katkda bulunmamz gerekmektedir. Yani aktif dil siyasetini, ancak nfus bilimi ile ilgili nemli ve fonksiyonel deiimlerle birletirdiimiz zaman faydal olacaktr; baka bir deyile 'anann dilini ancak atann kuvvetiyle' (yani nfus bilgisiyle) ykseltebiliriz. Bunun bizler Kazak Trkleri iin ok derinde olan ac gerek olduu herkese bilinmektedir. Trke konuan halklarn eski ata yurdu eski Sovyetler Birlii yerindedir. Bu yzden btn Trklerin yzde 40'tan fazlas eski SSCB blgesinde yaamaktalar. 40'tan fazla Trk halklarnn 25'i tarihte ulus olarak kaydedilmitir. Maalesef onlarn bazlarnn tm olan milli mekan devlet snr ile blnmtr (mesela Azeriler, Kazak, Trkmen, zbek ve Krgzlar). Azerilerin yarsndan fazlas (9 milyon) bir zamanlar Marok-ka'ya kadar g etmitir. Bunun gibi Kazaklarn yzde 12'si, zbeklerin yzde 10'u ve Krgzlarn yzde 6's in'de ve Afganistan'da yaamaktadr. Krm Tatarlarn ise bir tek smrclk deil, Stalin felaketleri de ezerek g etmeye mecbur brakmtr. Ahska Trkleri sava sralarnda kendi mekanlarndan g kullanlarak kovulmutur. Azak Denizi hala Trklere iade edilmeyip o kutsal ata mekanmz Slavlarn kullanmnda kalmaktadr! Bir ok Trk halklarnn tarihi kaderi zor durumda olumutur. Sibirya'daki Trk halklar smrge devri ve Sovyet hkmeti sralarnda az kalsn tamamyla yok olacakt. Bir zamanlar Kazaklarla ayn derecede olan gebe halk Nogaylar, smrclerin acmaszca basks altnda kalarak bugne ok az sayda gelmitir. Tatar, Bakurt ve uvalar baskyla Ruslatrlm, hatta zorla Hristiyanlatrlmtr. Trk halklar arasnda nfus says olarak ilk srada olan Kazaklar Sovyet h-

bilig-2/Yaz96

51

kmeti yllarnda gle yerleik dzene geirilmi ve zorla kollektivizasyon nedenlerinden alk ve Goloekin'in krmz felaketine uram ve ok byk lde nfus says azalmtr. imdiki nfus art, baz Trke konuan halklarn nfus bakmndan eksikliklerini hala giderememitir. Gemiteki bu kadar kt kaderlerine ramen, Trk halklar, nfus art hzn koruyabilmitir. Hzl nfus art sonucunda nfuslar artarak dnya halklar arasnda iyi bir yere gelmilerdir. Yerli Trk halklar ile emperyalist Ruslar'n arasnda nfus sava halen Kazakistan'da devam etmektedir. Trklerin demografik yaplarn incelediimizde, gemiteki tarihi zorluklar sebebiyle olumu baz olaylar fark edilebilir. Smr merkezlerinden uzakta olan veya smrclk sistemi ge ulaan yerlerdeki Trklerin says devaml ayn ekilde artmtr. Mesela, emperyalizmi yaamayan Trkiye Trkleri, bask sistemi sadece kuzey ksmlarn biraz etkileyen Azeri Trkleri ve smrgeciliin uzun kolunun ge ulat zbeklerin nfusu dierlerine nispetle daha ok artmtr. Nogaylar, Krm Tatarlar, Kazan Tatarlar, Ba-kurtlar, Kazaklar ve Sibirya Trkleri ise tam tersine smr siyasetinden ok zdrap ekmi, nfus says asndan da nceki kardelerinin aksine azalmlardr. Onlar iin hzl nfus art tekrar dirilmek kadar kymetli diyebilirim. lmi nfus bilgisi tahminlerine gre, ileride dnyadaki btn Trk halklarnn says iki buuk- kat artacaktr. Bu, onlarn saysnn 350-400 milyona ulaaca anlamna geliyor. Avrasya ktasnda kendisi gibi etnik gruplar arasnda Trklerin says, inliler ve Hintlilerden sonra gelen Slavlarn saysna yaklamakta ve ilk yerde olmasa bile, drdnc yere geebilecektir. Btn Trke konuan halklarn, gelecekte sadece dil ve kltr olarak deil, sosyal ve siyasi adan da bir olup tekrar yaknlamas mmkndr. Bu yolun izlenmesi iin nemli kaynak, Trk halklar nfusunun hzl artdr. Dillerin birbirine yakn olmas birlemenin ilk arabulucusudur. 20. yzyln sonuna kadar Tataristan ile Bakurdistan'n, nmzdeki 21. yzyln banda ise Saha ve Tuva'nn ortasnda Karaay ile Balkar, Kumuk ile Nogay'n ve 21. Yzyln sonlarna doru Uygur, uva ve Gagavuzlarn kendi devletlerini kurup bamszlklarm kazanma olaslklar ok yksektir.

1994 ylnn ortalarnda yaptmz bir hesaba gre, btn dnyada tm Trk halklarnn toplam nfusu 150 milyona ulamtr. Onlar, u anda bile Slavlarn en byk halk olan Ruslarn saysn gemi durumdadrlar. 30-40 yl sonra Trk nfusu, 100 milyon olan Rus nfusunun katna ulaacaktr. Bylece Trk halklar, birleerek btn her yerdeki Rus smrgeciliine son verecektir. Bunun bir rneini Kazakistan'dan verebiliriz. Sadece 10-12 yl sonra kendi cumhuriyetimizde Kazaklar'n says Ruslar'n iki kat olacaktr. Sonu olarak Trk Alemini birletirip, bir araya getirecek yeni zamann geldii besbellidir. Bunun en nemli adm olarak Trke konuan halklarn "Dnya Trkler Kurultay"n organize etmek lazm. Bu, eski Trkler'in torunlar olarak atalarmza kar ulu borcumuz ve gelecee kar kutsal farzmzdr. Ben biliyorum ki nmzdeki asr Trklerindir! Trkler, nerede yaarlarsa yaasnlar, kendi benliini koruyup, smrcl ister Moskova'dan, Pekin'den, Tahran'dan veya Kabil'den olsun, hatta Washington ile Londra'dan ksn, toplu halde ykarak, eski kahraman Trk atalarmzn bayra altnda toplanmallar!

Trk Nfus Bilgileri ve Yerleim Yerleri

Birlemi Milletler tekilatnn 1994 yln "aile ve nfus bilimi yl" olarak ilan etmesiyle ilgili nfus bilimcisinin, her lkenin istatistik bilgilerinden yararlanarak yapt tablolar: Tablo 1 Dnya Trk Halklar'nn Genel Says
Uluslar Trkler zbekler Azeriler Kazaklar Uygurlar Tatarlar Trkmenler Krgzlar uvalar Bakurtlar Krmllar* Kakaylar Kzlbalar Karakalpaklar Sahalar Avarlar Says 65.7 milyon 20.9 milyon 17.1 milyon 11.5 milyon 8.6 milyon 8.5 milyon 5.4 milyon 3.3 milyon 2.5 milyon 2 milyon 790 bin 785 bin 630 bin 475 bin 400 bin 390 bin

bilig-2/Yaz96

52

aksbanlar Kumuklar Tuvalar Ahskallar* Gagauzlar Karaaylar Kbrsllar* Karapapaklar Balkarlar Salarlar Hakaslar Nogaylar Altayllar Buhar Yahudileri** Hacarlar Uranhaylar Karadalar orlar SarUygurlar*** Dolganlar Hotanlla*** Karaymlar Krmaklar Topalar Btn dnyadaki Trk halklarnn resmi says ****

320 bin 315 bin 250 bin 225 bin 223 bin 170 bin 155 bin 105 bin 100 bin 95 bin 93 bin 90 bin 85 bin 40 bin 38 bin 30 bin 35 bin 20 bin 14 bin 7 bin 5 bin 4 bin 2 bin

Kpak grubu (Kazak, Tatar, uva, Bakurt, Krm Tatarlar, Karakalpak, Kumuk, Karaay, Balkar, Nogay, Karaym, Krmak) toplam 12 dil, yzde 17' si aatay grubu (zbek, Uygur, Salar, Bahar Yahudileri, Sar Uygur, Hotan) toplam 6 dil, yzde Seluk grubu (Trk, Azeri, Ahska Trkleri, Gagauz, Kbrs Trkleri, Karapapaklar, Hacar) toplam 7 dil, yzde 55'i Btn Trk dilleri- be grup, 40 dil, yz ive

25 milyon 246 bin

29 milyon 654 bin

82 milyon 346 bin

149 milyon 182 bin

Tablo 3
Trk Halklan'nn dnya zerindeki yerleimi (Tam olmayan resmi bilgiler, 1994 ylnn ortasnda)

Blge, halklar ve devletler

1. D Asya'da Trkiye 'de ran 'da in 'de Afganistan 'da Arap lkelerinde Moolistan 'da Baka lkelerde 2. Eski Sovyetler Orta Asya 'da Ural ile dil boyunda Kazakistan 'da

Says

bin
149 milyon 182 bin

75 milyon 306 bin 50 milyon 975 bin 12 milyon 280 bin 9 milyon 100 bin 2 milyon 150 bin 500 bin 186 bin 115 bin 53 milyon 431 bin 24 milyon 500 bin 10 milyon 231 bin 8 milyon 350 bin 7 milyon 380 bin 1 milyon 600 bin 1 milyon 250 bin 4 milyon 500 bin 2 milyon 400 bin 1 milyon 500 bin 600 bin 120 bin 55 bin 40 bin 25 bin 133 milyon 482 bin

* Krmllar (Krm Tatarlar), Ahskallar (Ahska Trkleri) ve Kbrsllar (Kbrs Trkleri) ayr milliyet olarak Tatar ve Trk saysndan ayr hesapladk. ** Buhar Yahudileri aatay-zbek dilinin bir ivesini konutuklar iin, Trke konuan unsurlara kattk. *** Sar Uygurlar ile Hotanllar ayr milliyet olarak hesaplanarak, Uygurlar saysna girmemitir. ****bu sayya 3 milyon kadar Srp Mslmanlar Bosnallar girmemitir. Onlarn ou Trk dilini biliyorlar. Tablo 2 Dnya Trk Halklar'nndil benzerliine gre yerletirilmesi (1994 ylnn ortasnda)
Trke konuan guruplarn saylar ve yzdeleri Karluk grubu (Krgz, Saha, Tuva, Hakas, Altay, Uralhay, or, Dolgan, Topa) toplam 9 dil, yzde 3' Ouz grubu (Trkmen, Kakay, Kzlba, Avar, aksban, Karada) toplam 6 dil, yzde bei 7 milyon 550 bin 4 milyon 186 bin Genel says

Kafkasya ile Krm 'da Sibirya ile Uzak Dou'da Avrupa blgesinde 3. D Avrupa'da Balkan blgelerinde Kuzey Avrupa 'da Gney Avrupa 'da 4. Kuzey Amerika'da 5. Afrika'da 6. Latin Amerika'da 7. Avustralya'da 8. Dnyadaki toplam says

bilig-2/Yaz96

53

Tablo 4 Eski Sovyetler Birlii'ndeki Trk Halklar'nn 1991 yl ortasnda resmi istatistik bilgilerdeki says. (1989 senesi Sovyetler Birlii nfus saym sonular ve iki buuk yllk tabii artlara gre yaplan hesap)
Halklar imdiki devlet durumu Nfusu Eski SSCB ile d lkelerdeki yzde oran 90:10 84:16 45:55 93:7 74:26 97:3 99:1 92:8 65:35 99:1 99:1 95:5 4:96 99:1 88:12 0.3:99.7 0.7:99.3

Karaaylar Balkarlar Hakaslar Nogaylar Altayllar Buhar Yahudileri orlar Dolganlar Karaymlar Topalar Karapapaklar Salarlar Kakaylar Karadalar Hacarlar Kzlbalar aksbanlar Toplam

zerk cumh. zerk cumh. zerk cumh. zerk cumh. zerk cumh blgesi yoktur blgesi vardr blgesi vardr blgesi yoktur blgesi vardr blgesi yoktur blgesi yoktur blgesi yoktur blgesi yoktur blgesi yoktur blgesi yoktur blgesi yoktur

164 bin 97 bin .85 bin 80 bin 74 bin 39 bin 17 bin 6.8 bin 2.7 bin bin 0.9 bin 0.8 bin 0.7 bin 0.5 bin 0.3 bin 0.2 bin 0.1 bin 53 431 3 00

96:4 97:3 91:9 89:11 87:13 98:2 85:15 97:3 66:34 100 1:99 1:99 1:99 4:96 1:99 0.2:99.8 0.3:99.7 77:23

zbekler Kazaklar Azeriler Tatarlar Trkmenler Krgzlar uvalar Bakurtlar Krm Tatarlar* Karakalpaklar Yakutlar Kumuklar Uygurlar Ahska Trkleri Tuvalar Gagauzlar Trklemi ranllar

egemen devlet egemen devlet egemen devlet zerk cumh egemen devlet egemen devlet federasyonda kald zerk cumh cumhuriyeti yoktur zerk cuml zerk cumh. zerk cuml. blgesi vardr. blgesi yoktur zerk cumh. devleti yoktur blgesi yoktur

17.9 milyon 8.7 milyon 7.2 milyon 6.9 milyon 3.0 milyon 2.8 milyon 1.86 milyon 1.47 milyon 500 bin 470 bin 397 bin 299 bin 278 bin 223 bin 219 bin 205 bin 165 bin

*Son nfus saymnda Krm Tatarlar'nn says tam gsterilmedii iin, yazar kendi hesaplamasna gre onlarn mmkn olduunca tam saysn gstermeye almtr. Bamszln kazanmayan Trk halklarnn says, uzmann kendi deerlendirmesine ve hesaplamasna gre gsterilmitir. Tabloya sadece SSCB'de hi bulunmayan Sar Uygurlar, Hotanllar ve ran'n gneyi ile Afganistan'n batsnda yaayan, nfus says ok az olan baz Trke konuan uluslar girdirilmitir.

bilig-2/Yaz96

54

TARH SRE ERSNDE KAZAKSTAN'DA RUS VARLII

Haluk LEK
___________________________________

Ahmet Yesevi . Sosyal Bilimler Enst. Aratrma Grevlisi

Sovyetler Birlii 'nin paralanarak ok sayda yeni devletin domas, ekoslovakya 'nn iki ayr devlete ayrlmas, Yugoslavya'nn paralanmas ve yllarca sren katliam, Kafkasya'da AzerbaycanErmenistan arasnda anlamazl sren Karaba problemi ve Rusya'nn eenistan'la yrtt sava gibi ok saydaki rnek, gnmz dnyasyla ilgili bir tespit yapmamza yetecek kadar veriyi bize sunmaktadr. inde bulunduumuz yzyln balarnda olduu gibi, bugn de milliyetilik rzgarlar artan bir iddetle esiyor. Dnya bir taraftan globalleir grnrken, dier taraftan mikro milliyetilik her blgede taraftar bulmaya devam ediyor. Snr tanmayan sermaye ve teknolojik gelimeler ve sunduklar imkanlarn yan sra, bilgi dnyay globalletirip ulalan her yere hakim kltr sunarken; dier tarafta kk etnik gruplara kadar varan lde bir ze dn, bir kendini tanma abas da etkili bir akm haline gelmi grnyor. Tabii bu tespiti paralanan Sovyetler Birlii'nin ardndan kurulan yeni devletlerdeki milletler iin de sylemek doru olacaktr. Bu devletlerdeki milliyetilik akmlar Sovyetler Birlii'nin son dneminde yeniden filizlenir gibi olmasna karlk, bamszlktan sonra farkl bir ynde seyretmeye balamtr. Bu cumhuriyetlerin hemen hepsinin ortak zelliklerinden birisi, ilerinde barndrdklar ok saydaki etnik nfustur. Bunlarn banda gelen de Rus etnik nfusudur. Yeni bamsz devletlerde asli nfusun yan sra saylar ne olursa olsun etnik gruplarn da hissedilir dzeyde artan bir milliyetilik hareketine girdikleri gzlenmektedir. Bunun arpc bir rnei, aslen Trk yurdu olmasna karn, iki Slav halknn nfusa youn olduu Krm'da yaanmaktadr. Ukrayna'ya bal olmasna ramen, youn Rus nfusu yznden iki devlet atmann eiine kadar gelmilerdir. Rusya, Krm'daki Rus nfusunu kullanarak Krm' kendisine balama emelleri beslemektedir. Dikkatimizi bamsz Trk Devletlerine evirdiimizde de benzer problemlerin varln grebiliriz. Kadim ismi ile anarsak, Bat Trkistan' oluturan be devlette bugn yirmi be milyona varan Rus nfusu yaamaktadr. Bamszlk srelerini devletleme aamasyla tamamlamak zere olan bu cumhuriyetlerdeki ar Rus nfusu, zaten ok ynl Rusya'ya bamllklar sren bu devletlerin politikalarnda nemli etkilerde bu-

bilig-2/Yaz96

55

lunmaktadr. Bu youn Rus nfusunun yan sra arlk Rusyas ve SSCB dneminde srdrlen Ruslatrma sonucu asimile olan ok saydaki Trk de bu kategoriye kattmzda ortaya kan tablonun yeni devletler iin boyutlar daha iyi anlalr. lke nfuslarna oranla nemli saylabilecek etnik nfusu barndran devletlerin, gerek i politikalar ve gerekse d politikalarnn bundan etkilenmemesi dnlemez. Trkistan Cumhuriyetleri ierisinde, bahsedilen sorunla en fazla i ie yaayan devlet ise Kazakistan Cumhuriyetidir. 2 milyon 717 bin kilometrekare yzlmne sahip olan Kazakistan, hem en fazla Rus nfusuna ve dolaysyla etnik nfusa, hem de iki byk komu Rusya ve in ile en byk kara snrna sahiptir. Bamszlnn artk beinci yln dolduran Kazakistan'daki bu mevcut durum, incelenmeye deer bir konudur. Sovyetler Birlii'nden de eskiye, arlk Rusya'sna kadar uzanan Rus nfusu yerletirme ve Ruslatrma politikasnn bugne kadar ki etkileri ve bu srecin bugn nasl iledii aratrma konusudur. Kald ki, Kazakistan'n tek ve belki de en nemli problemi etnik deildir; birbirlerini ok ynl etkileyen dier problemler bu gen cumhuriyetten zm beklemektedir. Devletin yeni batan imar, yeni ekonomik politikalar, hukukla, toplumsal hayatla ilgili bir ok konuda yeniden yaplanma Kazak yneticilerin nnde biriken sorunlardr. Bunlarn hayata geirilmesi aamas ise zellikle halk iin uzunca bir sreyi zor artlar altnda geirmek demektir ki; bu, honutsuzluklar ve eskiye zlem, mevcut idareyi sulamann ve toplumsal alkant ve atmalarn artaca bir dnemdir. Btn bunlar Kazakistan'daki farkl etnik yapy da doal olarak etkileyecektir. Kazakistan'da bugn var olan yapnn anlalabilmesi iin, biraz eskiye gidilecek, meselenin balangc olan arlk Rusyas dnemi ile ardndan devrimle beraber gelen SSCB dnemi incelenecek ve Kazakistan'a zellikle Rus nfusunun nereden ve nasl geldii ve yllarca srdrlen Ruslatrma politikalar ortaya konulacaktr. Kazakistan'da var olan dier etnik gruplar daha geni bir almann konusu olduu iin, bu alma Ruslar ile snrl tutulmutur. Kazakistan, tarihi sre ierisinde incelenirken, kimi durumlarda dier Orta Asya Cumhuriyetleri ile beraber "Trkistan" genel adyla anlm ve btnnde

uygulanan politikalardan bahsedilmitir. Dier taraftan, yzylmzn bana kadar aralarnda fazlaca bir ayrm yaplmayarak beraber anlan Kazak ve Krgzlar, zellikle belirli dnemlere ait nfusla ilgili bilgiler verilirken bu aratrmada da birlikte anlmlardr.

arlk Rusyas ve Kazakistan

Byk Rus mparatorluunun kurulmas, 1917 Ekim devriminden nce beyz yl akn bir zaman zarfnda ve youn abalar sonucunda gerekleebilmiti. Moskova Knezlii ok mtevaz artlarda kurulduktan sonra, 15. ve 16. yzyllarda, hakimiyetini evresindeki Rus knezliklerine kabul ettirmiti. Drdnc/Korkun van 1552'de Kazan' ve 1556'da Ejderhan' zapt ederek Tatar Hanln zayf drdkten sonra, Rus hakimiyetini Volga nehri boyunca glendirmeye koyulmu ve Rusya'nn bat ynnde Baltk kylarna, gneyde Ukrayna ovalarna ve douda Byk Sibirya Ormanlar'na kadar bymesinin temellerini atmt. Ruslar, Orta Asya'ya gelip dayandklarnda, bir zamanlar blgede hakim olan yksek slam medeniyeti, Orta Dou'nun bir ok lkelerinde de grld gibi k iinde idi. Siyasal bir hareket olarak Ruslar'n Orta Asya'y ele geirmeleri, ngilizlerin Hindistan ile Sudan' fethetmesine ok benziyordu (HENZE, 1988:38). 1722 ylnda Rus ar I. Petro, "Krgz (Kazak) ordular btn Asya memleketlerinin anahtar ve kapsdr. Bu yzden, bu ordular Rus himayesi altna alnmal ki, bunlar vastasyla dier btn Asya memleketleriyle irtibat kurulabilsin ve Rusya iin faydal ve uygun tedbirler alnabilsin..."(HAYIT, 1975:49) diyerek smrgecilik hedefini belirlemi ve blgenin nemini de dile getirmiti. 1723 ylnda, Kalmuklar'n Kazaklara saldrarak Sayram, Takent ve Trkistan gibi Kazaklara ait yerleri zapt etmesi Ruslar'n iine yaramtr. Kalmuklar'n saldrsna urayan Kazaklara Ruslar da hcum etmiler ve igal edilen Kazak topraklarnda eitli kaleler ina ederek Rus istila sn ilerletmilerdir. Ruslar, bir yandan askeri istilay srdrrken, dier taraftan da Kazaklar aldatma areleri aramlardr. Mesela, Kazaklara eli gndererek, Rus idaresi altna girmeleri teklif edilmitir. Ruslar'n byle bir talebiyle ilgili olarak 10 Ekim

bilig-2/Yaz96

56

1732 senesinde toplanan Kazak Kurultay, yaplan teklifi reddetmi ve Ruslara u cevap verilmitir: "Biz sizinle sulh iinde yaamak istiyoruz, fakat tebanz olmak istemiyoruz" (HAYIT, 1975). Kazaklarn bu cevabndan sonra Ruslar'n Kazaklara tehdidi srmtr: "Rus mparatorluu Kazaklar'dan rkmez. Kazaklar, Rusya'ya tabi bulunan Kalmuklar, Bakurtlar ve Sibirya'nn ehir halk ile Yayk Kazaikleri tarafndan malup edilip kltan geirilebilir" (HAYIT, 1975). Ruslarn bu tehdidi, Kazaklara kar daha evvel bakalar tarafndan yaplan eitli saldrlarn, Ruslar'n kkrtmasyla olduu ve daha sonraki katliamlarn da bu maksatla yapldnn ispat saylmaktadr. Bu durumu Dou Trkistanl Kazak tarihisi Jakp Junsul, "Ruslar, Kalmuklar Kazaklara ve Kazaklar Kalmuklara kar fitne ve fesatla dman etmi, ikisini de zayflatarak topraklarn istila etme plann uygulamtr" (JUNISULI, 1981) diye tespit etmitir. 1935 senesinde Almat'da Rusa olarak baslan "Kazakistan Tarihi" adl eserinde, Stalin devrinde ldrlen Prof. Sanar Asfendiyarolu'nun, "Kazaklar'n kendi istekleriyle Rusya'ya iltihak olduunu iddia etmek, Rus ovenistlerin efsanesi, tam bir yalandr" (KAZAKBALASI, 1988:8) demesi de ayn duruma iarettir. Zeki Velidi Togan'n belirttii gibi, Kazaklar'n byk Han' Ablay, 1754 senesinde Ruslara kar savamakta olan Bakurtlara yardmc olmutur ki, ayn zamanda kendisi de Kalmuklara kar savamakta idi (TOGAN, 1947:307). Topran genilii ve Kazaklarn cengaverlii gibi sebeplerden dolay, 19. asrn ikinci yarsnn balangc, yani Ablay Han'n torunu Kenesar Kasm'n ehit dt 1846 senesine, hatta 1873'e kadar, Ruslar Kazakistan' tam olarak igal edememitir. Kazaklar'n Ruslara kar direnmesi, geni Kazak toprann bir tarafnda bastrlm gibi grnse de, dier tarafnda yeniden ahlanarak devam etmitir. Mesela; 1783-1797 yllar arasnda Srm Batr'n nderliinde Kazaklar'n "Kii Jz" boylar, Ruslara kar ayaklanmtr. Onu, "Kii Jz" boylarnn Han' Nur Ali'nin kardei Ayuvak gibi nfuzlu kiiler de desteklemitir. 1797-1814 seneleri arasnda "Kii Jz" Kazaklarndan Sultan Karatay da Ruslara kar ayaklanmtr. Bu ayaklanma 1824 ylna kadar devam etmitir.

1836 senesinde Isatay Tayman ile Mahambet temis'lerin nderlik ettii ayaklanma, 12.7.-1838'de kanl savalar neticesinde bastrlmtr. 1837 senesinin Kasm aynda, Ablay Han'n torunu, yani Kasm Han'n olu Kenesan, Aktav'daki (Akda) Rus kalelerine hcum ederek yine milli bir ayaklanma balatmtr. Kenesan Kasm'n kuvvetleri, 1838'de Kketav ve Akmola'daki Rus kalelerine de hcum etmitir. Kenesan Han, 1840'ta Takent ile Gney Sibirya ticaret yolunu kontrol altna almtr. Kenesan Han, 1846 senesinde ehit olmu, onun nderlik ettii ayaklanma olu Sultan Sdk Tre tarafndan 1873'e kadar srdrlmtr.

Rus Nfusun Trkistan'a Ak Nedenleri

Kazakistan'a Ruslar'n neden geldiini ya da getirildiini anlamak iin, arlk Rusyas dnemine ksaca gz atmak faydal olacaktr. 1917 devriminden 56 yl ncesine, yani 1861 senesine kadar Rus kylsnn (mujiinin) toprak sahibi olma hakk yoktu. O, bu tarihe kadar en basit hak ve hukukundan da mahrumdu. 1861 tarihine kadar Rus arlar, ahslarna veya devlete hizmet gsteren memurlara ve yaknlarna mujikleri hediye olarak verirlerdi. Herhangi bir suretle ky ahalisi zerinde sahiplik hakk kazanan kiiler onlara ev hayvanlar imi gibi davranrlard. Gerekirse satarlar, hediye ederler, hatta "taz-kpek" karlnda deitirirlerdi. Dayanmann son haddine kadar gelen mujikler, isyanlar karrlar ve sahiplerini ldrrlerdi. O zamann deyimiyle "kzl horozu salverirler", yeni ev sahiplerinin ev barkn yakarlard. Rusya tarihinde iki kez kyl ayaklanmas, hkmete kar umumi halk ayaklanmas eklini almtr. Bunun ilki (1667-1671) Stepan Razin hareketi, ikincisi (17731775) Emilyan Pugaov hareketidir. Bu ayaklanmaya Tatar-Bakurt ve Kazaklar, o zamana kadar Rus istilasna uram olan lkeler de katlmlard (OKAY, 1988:52). Bu ayaklanmalar olumlu bir netice vermemekle beraber, eski zamann kul idaresi siyasetinin devamnda, ar'n taht ve btn devletin tehlike altnda olduu anlalnca, 1861'de ar II. Aleksander kylleri kulluktan azad etme fermann kard. ar'n ferman, tarihte kyl ahalinin kurtuluu olarak gsterilse de bu kurtulu tam deildi. nk bununla kylye toprak verilmedi.

bilig-2/Yaz96

57

Ferman ilan edildii zaman kyllerin ilemekte olduklar topran bir ksm "kyl toplumlarna" satlmak iin ayrld. Bu topraklar ayr, tek bir topluluun yesinin deil, topluluun umumi mlk olarak tannmtr. Bu suretle eski sahiplerinden kurtulan kyl, toplulua balanmtr. Bu artlar altnda inklaplk propagandasnn kyl ahali arasnda son derece uygun bir zemin bulduu da pek tabiidir. Rus arlar hkmeti, bir taraftan tahtn dayana saylan mlk sahiplerinin yzyllardan beri gelmekte olan "hakkn" korumaya alrken, dier taraftan kyl ahali kitlesinin bymekte olan inklaplk ekimesine kar mcadele ediyordu. Gittike bymekte olan zorluktan kurtulma aresini istilaclkta, kyl ahaliyi bu ekilde kazanlm topraklardaki gayri Rus lkelere, Kafkasya, Sibirya, zellikle Trkistan'a ve orada da youn olarak Kazakistan'a g ettirmekte buldu. "ar hkmetinin resmi kaynaklarna gre, yalnz 1917 ylnda, Kazakistan Cumhuriyeti evresinde Rus muhacirlerine vermek zere ekip alnm topran 45 (krkbe) milyon hektar olduu dahi, bu gayr Rus lkelerdeki toprak ekip alnann derecesini gstermeye yeter bir misaldir"(okay, 1988: 53). Trkistan'a getirilmi Rus muhacir kylsnn, sahip kt topran gerek sahibi sayldn da eklememiz gerekir. Bu suretle Rusya'da hkmet dman inklap ruh tayan Rus kyls, Trkistan'da bu hkmetin dayana oluvermitir.

Nfus Dengesinin Bozulmas

Rus istilacl ve planl gmen politikasnn sonucunda, igal edilmi blgelerde yzlerce yldr sregelen nfus dengesi de bozuldu. Bundan en fazla etkilenenler ise, geni bozkrlarda yaayan Kazaklar oldu. Kazaklar'n nfusu ile ilgili elimizde eitli rakamlar var. Levchime'ye gre, 1840' l yllarda saylar 2 milyon 350 bindir. Daha sonra yaplan 1897 resmi saymnda Kazaklarla Krgzlar beraber 4 milyon 50 bin olarak gsterilir (ATALTEPE, 1990:410). 1897 nfus saymna gre, Bat Trkistan'n (Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan) toplam nfusu ise 10.846.800'dr. Bu nfusun yzde 90'n Trkler, yzde 7'sini Ruslar ve yzde 3 'n de Tacikler ve dier etnik gruplar oluturuyordu. Trkistan nfusundaki nemli

deiiklikler 1911'deki nfus saymyla daha ak bir ekilde ortaya kt. 1911 nfus saymnn neticelerine gre, 1897-1911 yllar arasnda Bat Trkistan'da Trk nfusunun ortalama yzde 22.5 artmasna karlk, Rus nfusu yzde 183 artmtr. 1911 nfus saymnda, aradan geen uzun zamana ramen Kazaklar, Krgzlarla beraber 4 milyon 654 bin olarak gsterilir (DNMEZ, 1989:6). Bir yl sonraki bir baka saymda Krgzlarla beraber saylan 5 milyon 165 bin olarak verilir (DI POLTKA, 1989:91). Daha sonraki saymlarda ise devaml bir d gsterilir. 1926'da 3 milyon 968 bin (1916 isyannda yz binlerce Kazak ldrlm ve bir ksm da srlmtr); 1939'da 3 milyon 99 bin (1.5 milyonun 1933-34 ktlnda ve kollekletirme hareketinde ld ileri srlrken, baz yazarlar ise Kazaklarn bir ksmnn Sibirya sanayi blgelerine, bilhassa Kunbas'a srldn belirterek alk ve kollekletirme hareketindeki lmlerin ancak 500 bin olduunu belirtiyorlar); 1959'da 3 milyon 581 bin ve 3 milyon 622 bin (BENNNGSEN, 1984:10; DNMEZ, 1986:6); 1970'de 5 milyon 200 bin ve 5 milyon 299 bin (BENNNGSEN, 1984:10; DNMEZ, 1986:6); 4 milyon 234 bin (ULUDA, 1992:280); 1975'de 5 milyon 289 bin (ULUDA, 1992:280); 1989'da 6 milyon 534 bin (ULUDA, 1992:280) rakam verilmektedir. Rus nfusun en fazla art gsterdii yer Kazakistan olmutur. 1926 senesinde Ruslar Kazakistan nfusunun ancak yzde 20'sini tekil ederlerken, 1959'da yani 33 yl iinde yzde 230 artarak saylar 1.214.800'den 4.014.000'e ve Kazakistan nfusundaki oranlar da yzde 43.1'e ulamtr. Rus nfusun hzl bir ekilde art bir yana, genel nfusa orannn bu kadar fazla oluunun nemli sebeplerinden birisi de Kazaklara kar yrtlen soykrm ve srgn politikalardr. Aynca Stalin dneminde, 1937'de zellikle aydn snf hedef alan bir yok edi (soykrm) yaanmtr. Yine kinci Dnya Sava'nda Kazak erkek nfusunun byk lde azald grlmektedir. 1939'da kadnlar nfusun yzde 48'ini, 1959'da yzde 59'unu, 1989'da ise yzde 52'sini oluturmaktadr (ULUDA, 1992:281).

bilig-2/Yaz96

58

Kazakistan Nfusunun Bileimi (1 Ocak 1989) (Uluda, 1992:280)

1970 1975 (1000 olarak) 1989 Toplamdaki Yzde

davasna hak kazandrmas bakmndan ok mhim tesiri olmutur (T., 1954:15).

Kazak Rus Alman Ukraynal

zbek

4234.2 5521.9 858.1 933.5 216.3 285.7 129 198.3 81.6 57.7 61.6 34.5 18.5 51.2 21.4 26 26 17.3 16 12.3 22.9

5289.3 5991.3 900.2 898 263.3 312.6 147.9 181.5 92 73.3 61.1 38.3 25.8 49.9 32.5 30.3 30.3 22.5 19.3 17.7 22.3 14684.3

6534.6 6228.6 957.5 896.2 332 328 158.3 182.6 103.3 9.1 60 49.5 49.6 46.7 31.9 33.1 33.1 30.2 25.5 25.4 22.3 16464.5

39.7 37.8 5.8 5.4 2 2 1.1 1.1 0.6 0.5 0.4 0.3 0.3 0.3 0.3 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.1

Tatar Uygur Beyaz Rus Koreli Azeri Polonyal een Trkler Yunanl Bakurt Moldoval Mordoval Dungan Tacik Krt uva
Toplam

| 13008.7

Bolevik Devrimi Dneminde Kazak-Rus likileri ve Milli Hareketler

Trkistan'da istila hadisesi ile eit denilecek bir ekilde ayaklanma hareketleri de balamtr. Bu ayaklanmalar, istilaya urama hadisesi karsndaki halk duygu ve dncesini ifade etmesi bakmndan ok kymetli ve dikkate deer hadiseler olmakla beraber, milli menfaat iin olumlu ve netice vermekten uzak bulunuyordu. Zaten bunlar mspet bir ama ve ona gre yaplan hazrlklarla ortaya km hadiseler deildir. Hep birer halk duygusu tamas ve halk infiali olarak kalmlardr. Bunlara rnek olarak, mehur Ezler an'n idare ettii 1891 "Taatar" hadisesi veya D an'n idare ettii 1898 Andican ayaklanmalar gsterilebilir. Ani halk duygusunu ifade eden hareketlerin en by ve ayr zamanda arlk Rusyas hakimiyeti ann son hadisesi 1916 umum Trkistan halk isyandr. Geri bu isyann da Trkistan milli davasnn tahakkuku bakmndan elle tutulacak bir neticesi olmamsa da, Rus emperyalizminin mahiyetini ortaya koymas ve Trkistan milli

Ala Orda'nn almalar Bu hareketlerin en nemlilerinden birisi Alihan Bkey, Ahmet Birimcan, Muhammetcan Tnbay, Ahmet Baytursun, Mir akp Dulat, Mustafa okay gibi aydnlarn liderliinde Haziran 1905'de Karkaral'da 14500 delegenin katld kurultayla balad. Bu ilk kurultayda Macan Cumabay ve Ahmet Birimcan gibi hatiplerin ikna edici konumalaryla Trk grler tasvip edilerek; Rus hkmetine kar din hrriyeti, toprak mlkiyeti vb. milli meseleler grld. Bu toplantdan sonra Ala Partisi* aydnlar arasnda gayr resmi kurularak gizli faaliyetlere balad (ALTAY, 1987:28-29). Ala Partisi'nin gizli almalar her eyden nce Trkleri eitim sahasnda ilerletmeyi temel hedef olarak semiti. Bununla beraber Trkler'in ileride kuraca milli ve bamsz hkmetin hazrlnn da ierisindeydi. Halk uyandrmann en etkili vastasnn basn olduu anlalarak, 1907'de Kazak, 1911'de Aykap ve 1913'te Mustafa Orazay ve Ahmet Baytursun tarafndan Kazak Gazetesi tekrar yaymlanmaya balad. Ala Partisinin mensuplar, resmen parti adna olmasa da, partinin siyasi gr ve fikirlerini yukarda adlar zikredilen yayn organlarnda dile getirdiler. Bylece partinin saflar gn getike sklamaya ve milli hareket glenmeye balad. Temmuz 1917'de Ala Partisi'nin resmi kurultay topland. Alihan Bkey tarafndan alan kurultayda alnan konumuzla ilgili baz kararlar yle: l.Rus muhacirlerinin Trkistan'a gnderilmesi hemen durdurulmal. 2.Hkmet tarafndan gasp edilen ve Rus muhacirlerine datlan topraklar Trklere iade edilmeli. 3.Cephe gerisi iin ii olarak cepheye gnderilen Trkler hemen memleketlerine geri yollanmal. Kurultayn ikinci gn Rus hkmetinden talep edilmek zere u hususlar da karara baland: 4.Trklerin ve Ruslarn idari ilerinin ayr olmas. 5.Trkler ve Ruslarn kendi milletlerinden olan hakimler vastasyla yarglanmas.

bilig-2/Yaz96

59

6.Eitimin herkesin ana dilinde yaplmas (ALTAY, 1987:29). Bolevik Devriminin hemen ardndan Kazak steplerinde, Orenburg'ta toplanan ikinci Pan-Krgz Kongresi, 1917 Aralnda iki Kazak Hkmeti kurdu. Bunlardan bir tanesi, Dou Kazakistan iin Semipalatinsk'de Alihan Bkey nderliinde kurulmutu. Dieri ise Bat Kazakistan iin Urallar'n yaknndaki Cambaytu kynde Dost Muhammed ynetiminde idi. Her iki hkmet de, milli Ala Orda Partisi'ne balydlar (QUELQEJAY, 1988:111). Hkmet ilk kurulduu gnden itibaren bnyesini salamlatrarak polis, ordu ve maliye tekilatlarn sratle gelitirmeye alt. Bunun neticesinde Ala Orda hkmetinin ordusu, niformal polisi oldu. Ord. Prof. Dr. Zeki Velidi Togan'n belirttiine gre, "Ala Orda Orunbor, Torgay, Kostanay ve Semey vilayetlerinde milli alaylarn kurmaya muvaffak olmutur. Ayn zamanda Ala Orda hkmeti btn vilayet ve kazalara yeni idari amirler tayin etme iim de hzlandrmtr (TOGAN, 1947). nklabn bandan beri, nce Orenburg'ta toplanm olan Umum Kazak Kongresi, daha sonra Takent'teki Umum Trkistan Kongresi, Rus muhaciri getirilmesinin derhal durdurulmas, muhacirler iin ayrlan fakat henz muhacirlerin eline gememi olan yerlerin derhal Trkistanllara geri verilmesini talep ederek karar kard. Bu dilek, muvakkat hkmet tarafndan da onayland.

ktlar. Takent'in yaknndaki Zag Ark evresindeki ahali ise, eski alkanl ile kendi isteince vaktinden nce suyu aktarp gitmek isteyen Rus muhacirlerini kovalayabildi... Trkistan bozkrlarnn bir ok yerinde Trkistan Kazak-Krgzlar, eskiden ellerinden ekip alnan otlak ve bimelik arazilerini, Rus muhacirlerinden geri aldlar. Gn getike anlamazlk da artt. Rus muhacirleri, hatta i ve Askerler uras da bu mesele zerinde ciddi kargaalklarn kabileceini anladlar. te ortaya kmas ihtimali olan karkln nn almak ve Messesan Meclisi toplanncaya kadar ie yarayan bir anlama yolu bulmak niyetiyle "Trkistan Rus Muhaciri-Kazak uras" adl bir kurulu oluturuldu (OKAY, 1988:55). Mustafa okay, Hatralarnda bu yeni kurulan ura ile ilgili unlar anlatyor: "Trkistan Rus Muhaciri-Kazak urasnda, biz arazi meselesi zerinde Trkistan halk ile Rus muhaciri arasndaki ilikileri aratrdk. Her iki taraf da kendi talep ve arzularn ortaya koydular. Ruslar, Trkistanllarn muhacirlerin yerlerine tecavz durdurmalarn ve onlarn arklarndan faydalanmalarna mani olmamalarn istediler. Ancak, aratrldnda bu gibi hareketlerin, Ruslar tarafndan eskide olduu gibi, sorumsuzca zorbalk eklinde yaplan olaylara Trkistanllarn "cevab" olduu anlald. Rus muhacirleri, eskiden beri hkmetin yardmyla srdre geldikleri zorla suyu aktarp alarak, yerli iftinin hakkn inemek istiyorlard. Trkistanl kyller de onlar suya yanatrmam, kovalamlard. Biz de kendi amzdan Rus muhacirlerinin, i ve Asker uralarna balanmamalarn, Trkistanllara eskideki gibi muamelede bulunmamalarn kesin art kotuk. Yedisu'daki muhacirlere, yerli Kazak-Krgzlara kar silahl hcumlarn durdurulmasn temin etmelerini, nihayet bu yerlemi muhacirlerin, bizimle birlikte, Rusya'dan yeni muhacir getirme siyasetine kar kmalarm talep ettik. Bu taleplerimiz kabul edildii taktirde, Trkistan'dan bir Rus muhaciri temsilcisinin Messesan Meclisi'ne adayln, Milli Merkezimizin onaylayacan bildirdik. Bugn yllardan sonra, bizim o zamanki taleplerimiz, ne kadar saflk eseri olarak grnmektedir! Fakat biz, o zaman, o kadar gsz ve hazrlksz idik ki, bu taleplerimiz bile, byk bir "inklap kazanc" olarak grnyordu (OKAY, 1988:5657). Trkistan'da memnuniyetsizlik, srekli yerli ahali aleyhine deien uygulamalarla artmaktayd. Mustafa okay, hatralarnda bu ikayetlerden

Trkistan Halknda Artan Rahatszlk

Trkistan'daki Rus muhacirleri temsilcileri bu karara kar ktlar. i ve Askerler uras da, tabii Rus muhacirlerini tutuyordu; Muvakkat Hkmetin Ziraat Bakanl (Yer) "Arazi Komiteleri" kurma hususunda bir kanun kard. Arazi Komiteleri, mlk sahibi olanlarn elindeki ve baka tr mlklerde olan arazilerin, topra ekip bien kyllerin eline bir dzen zere gemesine bakacak ve bu hususta gereken tedbirleri alacakt. Buna Trkistan'n yerli ahalisinin tepkisi byk oldu. Bu tepkinin doduu bir ok blgeden birisi olan Bayramali evresindeki ve Tecen blgesindeki Trkmenler, Rus muhacirlerine verilmi olan eski arklarn zorla geri alarak kendileri sahip

bilig-2/Yaz96

60

birisini, Gazali ilesinin Kazak ahalisinin ikayetini yle dile getiriyor: "Biz inklaptan sonra durumumuzun iyileeceini mit etmitik. Fakat i tersine dnd. lede sng gcyle idareyi ele geiren ii ve askerler, bize eski yneticilerden ok daha kt muamelede bulunuyorlar. Gnden gne artan srekli bir terr iinde yayoruz. Silahl ii ve askerler kylere gelerek, btn ky muhasara ediyor. Evlerde aramalar yaparak, 'nklap ve onun kurbanlar' yararna diyerek, halka lsz ar vergiler detiyorlar. Kimin kapsnda iyi cins at, evinde kymetli hal, krk, altn, gm eya grrlerse, alp gtryorlar. Kadnlarmz tahkir etme olaylar da az deildir. Bizim tekilatn yeleri, hi bir kusuru olmasa da tutuklanmaktadr. i ve Asker uralar ve onun baz yelerinin yerine getirilemeyen talepleri sebebiyle, kk bir yanlma yznden btn ky halk cezalandrlmaktadr. Bizi, daimi cezalandrlma korkusu altnda tutuyorlar. lede alk balamak zeredir. Bize tahl vermiyorlar. Demiryoluyla getirilen buday, dar, arpa, pirin, ne varsa Ruslara paylatrlmak zere istasyonlarda ve ehirlerde saklanmaktadr (OKAY, 1988:35). Bu trden ikayetler Trkistan'n her tarafndan srekli gelmekteydi. Muvakkat Hkmet Komitesiyse, bu ikayetleri Trkistan Merkez i ve Asker uralarna vermekle yetiniyordu. i ve Asker uralar da, bu ii ve askerleri "nklap Kanunlarna" riayet etmeye aran karar vermekle yetinmekteydi.

lerinde ise yazl olmayan halk greneklerine (rf, adet) uyularak yaplrd (OKAY, 1988:48). Kad ve beyler, bir davaya ancak her iki taraf raz olduklar takdirde bakabiliyorlard. Bir taraf ii Rus mahkemesine gtrmek isterse, i Rus mahkemesine alnr; bununla kad ve beyler, bu ie bakmak hakkndan mahrum edilmi olurlard. Bu yn glendirmek, geniletmek iin her trl lleler de kullanlmakta idi. 30 Som (Lira) altn kymetindeki adi cinayet ileri, kad ve beyler mahkemesine tabi idi. Talanclk, baskn cinayeti Rus mahkemesine giderdi. Bozkr, klak (ky) hatta ehirlerde adi hrszl baskna evirip, Rus devlet mahkemelerine gnderme olaylarna da rastlanrd. Bu durum, gerek grenekler, gerekse eriat esasnda kurulmu yerli mahkemelerin itibarn tamamyla silmekteydi. Bir sre sonra yaplan bir deiiklikle de; eriat esasnda kadlar tarafndan verilen hkm, Rus idaresinin, yani ile bakannn talebi zerine yeniden incelenebilir, hatta Rus mahkemesi kararyla tamamen ortadan kaldrlabilir hale geldi.

Bolevik Devriminin Ardndan

19. yzyldan beri Orta Asya'daki Rus politikasnn hi bir deiiklie uramad aka ortadadr. Ekim ayndaki Bolevik ihtilali, her ne kadar 3 Aralk 1917'de Lenin ve Stalin tarafndan imzalanan "Rusya ve Doudaki Mslman Emekilere ar" balkl bildiriyle, arlk dnemindeki rotadan ayrlaca gibi bir izlenim yaratmsa da, izlenen yolda hi bir deiiklik olmad. Bildiri de yle deniyordu:

Trkistan'da, Rus iisi, zellikle askeri, "nklap Kanunu" dendiinde, kendisinin hi bir ekilde snrlanmam hukuka sahip olduunu, her istediini yapmakta hr olduunu dnyordu. "Bugnden itibaren dininiz, adetleriniz, milli ve Talanclk, her trl zorlamann tm, Trkistan'daki kltrel kurulularnzn serbest ve her trl mdahalenin i-Asker uralarnca inklap kanunu hkmndendi. dnda kalaca ilan olunur. Hi bir engelle Bu dnemle ilgili olarak, mahkemelere de gz karlamakszn milli hayatnz dzenleyiniz... Bu sizin atmak, konuyu daha iyi aydnlatacaktr. nklaba hakknzdr" (BRAKER, 1988:221). Sovyet dnemiyle kadar olan devirde, Trkistan mahkemelerinin ilgili olarak etnik yaklamlara baktmzda, iki zellii vard. Rusya'daki gibi halk iinden seilen szcn nem kazand grlr. Sblizhenie ve kiilerin katlmasyla ileyen "Yeminli Mahkeme" Slijanie. Birincisi daha yakna gelmek, etnik uurun (Sud prisyajnikh) Trkistan'da yoktu. Btn ilere biraz olsun kaybettirilerek birbirine yaklatrlmas; resmi devlet mahkemelerinde baklyordu (Koronniy ikincisi ise, bu yaklamn daha gelitirilerek yeni bir Sud). Yerli Trkistanllarn kendi aralarnda ister Sovyet insannn yaratlmas, eitli Sovyet halklarnn cinayet, ister mlki anlamazlklar olsun, ar cezay tek bir halk haline dntrlmesi anlamn gerektirmedii takdirde, ehir ahalisi evresinde vermektedir. kinci szcn uygulamada "Kadlar" tarafndan, gebe mal sahipleri arasnda gereklemesi pek mmkn olamad (ULUDA, "Beyler" tarafndan zme gtrlyordu. 1992: 280). nk, byle bir olgunun gereklemesi Kadlklarda, i eriat esasna gre yrtlr; halinde, etnik zelliklerin bata dil olmak zere Beylerin mahkeme-

bilig-2/Yaz96

61

kaybolmas ve bugn bamsz devletler kuran milletlerin yok olmas gerekirdi. Ancak Sovyetler'in ilkinde nemli baarlar elde ettikleri de saklanamayacak bir gerektir. arlk Rusyas'nn son dnemlerinde zayflayan merkezi otoritenin etkisinden uzak kalan Trkistan'da yeni yeni filizlenmeye balayan milli hareketler, yeni bir tehditle, Bolevik devrimiyle kar karya kaldlar. 1918'in ilk aynda Sibirya'dan ve Urallar'dan gelen Kzl Rus birlikleri, ciddi hi bir direnile karlamakszn Kazak steplerine girdiler. 7 Ocak'ta Akmola, 18 Ocak'ta Orenburg, 21 Ocak'ta Semiplatinsk ve 3 Mart'ta Almat(Verni) igal edildi. Ala Orda ynetiminin yeleri de steplere katlar (QUELQQEJAY, 1988:85). Bolevik devrimi srasnda yaanan i sava Ruslar ilgilendiren bir sorun olarak grnmesine karlk, genellikle Rus topraklar dnda cereyan etti. Bylece aznlklar da ok zor bir seenekle kar karya kaldlar. yle ki, bu hasmlardan biri veya dieri ile kader birlii yapmak durumundaydlar. Tataristanl Sultan Galiyev gibi az saydaki mslman liderler seimlerini Bolevik'lerden tarafa yapmlard. Ancak byk ounluk tarafsz gzlemciler olarak kalmay yelediklerinden bu kritik karar ertelemek abasna giritiler, nk hasmlarn her ikisi de onlara ayn derecede sevimsiz geliyordu. Ala Orda'nn lideri Ahmet Baytursun durumlarn yle aklar: "Krgzlar(Kazaklar) ilk ihtilali sevin, ikincisini ise endie ve korku ile karladlar. Bunun neden byle olduunu anlamak kolaydr. Birinci ihtilal onlar arn zalim rejiminden kurtararak, geleneksel zerklik umutlarn canlandrmt... kinci ihtilali ise bir dikta rejiminin kurulmasyla birlikte, snr blgelerindeki iddet, yama ve talan izledi... Ksaca buna tam manasyla, anari denir... Eskiden saylar az da olsa arn brokratlar Krgzlara(Kazaklara) bask yapmlard. Bugn ise ayn tip insanlar veya bakalar Bolevik klna girerek ayn rejimi snrlarmzdan ieri sokmaya almaktadrlar. Ancak arlk dneminin yeniden kurulacana and imi Kolak'n siyaseti, Ala Orda'nn Sovyetlere ynelmesini zorunlu klmsa da, yerel Boleviklerin davranlar gz nne alndnda, bu seenein de pek salkl olmad anlalyordu (QUELQEJAY, 1988:88). Ala Orda'nn Kazak birlikleri 1919 Martna kadar Komu, Avksentev hkmeti, Orenburg, Ural ve Yedisu Kazaklar gibi Beyaz glerle ibirlii yapmlard. Ancak bu sre iinde Kol-

ak'n mslman aleyhtar stratejisi, onlar hi istemedikleri halde Boleviklerin kollarna att. Ala Orda liderlerinden Ahmet Baytursun daha balangtan beri Sovyetlerin yannda arpan Kpak airetinin reisi ald ile Omsk'da gizlice bulutu. Bu toplantdan sonra, Kazak birlikleri arpmay brakarak Kazakistan'n merkezi blgesindeki le ekildiler. Baytursun 1919 Hazirannda Moskova'da yapt bir anlama ile Birleik Sovyet Ala Orda geici hkmetini kurdu (QUELQEJAY, 1988:95). Rus basks, Kazak steplerinde kendisini daha hafif bir biimde gsterdiinden, Kazak milliyetileri ile Sovyet rejimi arasndaki ibirlii 1920 Tere kadar srd. Kazak milliyetileri de 1930'lu yllarn banda ortadan kaldrldlar. Bunun iindir ki; 1925 ylna kadar Halklarn Eitim Komiserlii, basn ve btn (Kazak) eitim kurumlar kar devrimci milliyetilerin kaleleri oluyordu. Sovyet aleyhtar hareketin lideri Baytursun o srada Halklarn Eitimi Komiseri idi ve arkada Dulatov ile birlikte Kazak basnn ynlendiriyordu, ki bu kurulu tamamyla Ala Orda milliyetilerinin denetimi altnda idi (QUELQEJAY, 1988:95).

Sovyet Ordusunun Etkisi

Kazakistan'n denetimi ve Ruslatrlmasnda, Rus ve daha sonra da Sovyet ordusunun nemi byktr. arlk Rusyas, Kazakistan' igalde dzenli ordularn kulland gibi, yerletirdii Rus nfusu korumak iin de ayn yntemi kullanmtr. Yukarda belirttiimiz gibi bu silahl giriin ardndan, hukuktan toprak dzenlemelerine kadar bir ok konuda muhacir Ruslar koruyucu tedbirler alnmtr. Sovyet silahl kuvvetlerinin yaps ise arlk dneminde olduu gibi Moskova, yani Rus merkezine tam bir bamll salayacak ekilde dzenlenmitir. lk dnemde ulusal cumhuriyetlere, Sovyet Cumhuriyetler Birlii komutanlna ksmen bal olacak ekilde ordularn kurma hakkn tanyan eski bir yasa tasars hemen yrrle girmiti. 1944 ylnda ise, Cumhuriyet statsndeki birimlere, ulusal silahl kuvvetler kurma yetkisini veren zel bir madde 1931 tarihli Sovyet Anayasas'na eklenmiti. Bu madde genellikle savatan sonra yrtlecek politikada izlenmesi dnlen yntemin bir paras olup yalnzca kat zerinde kalmt. Nitekim yasallam

bilig-2/Yaz96

62

olan bu madde 1977 tarihli Sovyet Anayasas'ndan kartld (MATUSZEWSK, 1988:139). Aslnda silahl kuvvetlerin kurulu ve eitim tarzlar, cumhuriyetlere sz konusu yetkileri kazandrm olan bu anlay tmyle ortadan kaldrmakta ve onlarn merkeziyetilikten yana olan bir dnce ile eitildiklerini aka gstermektedir. Silahl kuvvetlerin resmi dili Rusa ve yksek komuta konseyinin byk bir ounluunu Ruslar oluturmaktayd. Birliklerin yerleim dzeni de ulusal nfuz blgelerinin kurulmasna imkan vermeyecek bir ekilde ayarlanmt. Silahl kuvvetler lkede belli bal iki nemli grevi stlendiler. Bir kere, bu kuruluun grevi ulusal askeri birlikleri datmak ve cumhuriyete merkeziyetilii zorla kabul ettirmek iin ne lazmsa onu yapmakt. Bu kuvvetlerin bir dier grevi de Rus kkenli olmayan askerlerin kltrel bir deiimden geerek Ruslatrlmalarnda bir ara roln oynamakt. Sovyet ynetiminin etnik sorun karsnda bavurduu zorlayc yntemlerden baka, Sovyet rejimi eitli ve bir hayli tesiri olan yntemler de gelitirmitir. Bu paket iinde, mevcut amalar ve canll, rejime yararl olacak ekilde balayacak frsat yaratma, kar salama, ekonomik ve sosyal dller verme gibi programlar da yer almtr. zellikle yerli aydnlarn belli bir zaman sonrasnda kazanlmasndaki Sovyet baarlar da dikkate deer ldedir. Bu baarnn nemi, eski Sovyet halklarnn uzun saylabilecek bir sre kontrol edilebildikleri dnldnde daha iyi anlalacaktr (MATUSZEWSK, 1988:142). Moskova bu sonuca, her Rus kkenli olmayan yksek rtbeli yetkilinin yanna bir Rus'u vermekle ulamtr. Gerek Sovyet, gerekse Sovyet ncesi dnemlerinde Slav olmayanlarn, Rus askeri kurulularndaki Slavlarla tam bir eitlik stats iinde grev yaptklar hi grlmediinden, Sovyet planclar byle bir olasl kendileri iin ciddi bir tehlike olarak saymlardr. Curran ve Ponomareff u noktay vurgulamaktadrlar: "Rus rejimi 1699-1700 yllar arasnda askere alma politikasna her ne kadar yeni bir anlay getirdiyse de, silah altndaki Rus kkenli olmayanlarn ou, muntazam ordunun birlikleri dndaki 'baka uluslarn taburu' olarak dzenlenmi birliklere gnll olarak alnmlardr. Oysa, aznlklarn ordu-

daki saysn azaltp, bu kurulutaki Rus stnln gvence altna almak amac ile yalnzca Rus blgelerinden olanlar askere arlmlardr. 1874 reformlarnn bir sonucu olarak, lke apnda askere alma yasas kartlmsa da, ayrm daima gzetilmitir. Dzene ballklarndan phe edilen Rus kkenli olmayanlar hizmet d braklmlar ve . 1916 ylna gelinceye kadar hi bir Orta Asyal askere arlmamtr"(WMBUSH, 1988:333).

Orta Asyallara Ordu'da Gvensizlik

1916 ylnda, allagelmi politika bir yana braklarak Orta Asyallar'n askere alnmas gibi baarsz bir atlma giriildi. 1916 ylnda 30 bin kadar Kazak, Ruslar'n adil olmayan uygulamalarndan ve mecburi askerlik hizmetinden kurtulabilmek iin Dou Trkistan'a (in idaresi altndaki adyla Sincan) kamlard. Blgenin inli idarecisi Yang Tsen Tsin, Ruslarla masaya oturarak, bu Kazak kaknlarnn byk bir ounluuna genel af kartm ve onlarn lkelerine geri dnmelerini salamt (BRAKER, 1988:181). Buna karlk Rus hkmeti zellikle geleneksel olarak, merkezi glere kar hn duyan uluslar arasndan az sayda bile olsa, milli birlikler kurulmasn tevik etti. 1917 ihtilalini izleyen dneme gelinceye kadar bu ulusal birliklerin ou varlklarn srdrdler ve Bolevikler bu birliklerden Beyaz Rus taburlarna kar yaplan arpmalarda geni apta yararlanmasn bildiler. Bunda, zellikle self-determinasyon hakkn vaat etmeleri nemli rol oynad. Bu birlikler nce Lenin, daha sonra da Stalin tarafndan Kzl Ordu kadrosu iine alnmaya alldysa da baarl olunamamas zerine, 1938 ylnda resmen datldlar. Buna ramen, bu birliklerden bazlar kinci Dnya Sava srasnda yeniden kuruldu, fakat isim olarak etnik grnm arz etseler de, bu birliklerin ounluunu Slav aslllar oluturmaktayd (WMBUSH, 1988:334). 1943 Ocanda, Sovyetlerin Kursk zaferini kazanmalarnn ardndan, Slav olmayanlarn birleik Sovyet kuvvetlerindeki saylarnda byk azalma grld. Eski ve yksek rtbeli bir Sovyet kurmay subay, bu olayn zndeki Sovyet politikasn yle dile getirmektedir: "1941 ylnn sonunda veya 1942 balarnda Yksek Sovyet Konseyi 'nn zel bir direktifi zerine, alma ve Savunma Konseyi tarafndan, Rus kkenli olmayanlarn yapacaklar hizmetler hakknda ok

bilig-2/Yaz96

63

gizli bir kararname kaleme alnmt. Bu kararname 'Sovyet Silahl Kuvvetlerinde stihdam lkeleri' balm tayordu. Metinde u noktalara yer verilmiti: 'Sava btn Sovyet uluslarnn arpma kapasitelerinin ayn olmadn gstermitir. Baz birlikler yenilmilerdir. Bu da bu birliklerde ounluu oluturan uluslarn sava yeteneklerinin zayf olduuna iaret etmektedir'. Hazrlanm olan bu metindeki son nokta unu vurguluyordu. Sava yetenekleri bakmndan Orta Asyallar 'hi de gvenilir olmadklarn' kantladklar gibi, hi bir askeri konuda yararl olmadklarn da gstermilerdir" (WMBUSH, 1988:334). Kararnamedeki baka bir madde de btn birliklerde Slavlarn ounlukta olmasn istiyordu (WMBUSH, 1988:334). Sovyetlerin silahl kuvvetlerindeki uluslara ilikin politikalarnn, bir ok ynden Sovyet dnemi ncesindeki Rus emperyalist politikasnn daha geniletilmi ve hatta daha da abartlm bir modeli olduu grlr. eitli uluslarn Sovyet silahl kuvvetlerinde askere alnmas, yntemin ne olduunu da aka gstermektedir. Askerlik ubelerinin en kk rtbede silah altna ald mkellefler eitli niteliklerine gre snflandrlr, ki bunlarn en nemlisi etnik faktrdr. Bu mkellefler, daha sonra elinde belirli sayda ve belirli etnik zellikleri gsteren kiileri tespit edip ayrmas talimat bulunan bir grevli tarafndan birliklerden veya askeri blgelerden seilirler. eitli askerlik ubelerinde toplanan nitelik zellikleri hakkndaki bilgilerin tmne sahip olan Genel Kurmay'n bu grevlileri ie kotuu kesindir (WMBUSH, 1988:335). Sovyet silahl kuvvetlerinde, baz ayrcalklar dnda, gelimi teknik beceriyi gerektiren snflarda Slav kkenli personele daha byk bir arlk verilmektedir. Nitekim Slavlarn, yzde 95 orannda temsil edildikleri kurulular olarak hava kuvvetleri, donanma ve fze birlikleri gsterilebilir. Bu snflarda Slavlar arasnda bile byk ounluu Ruslar oluturmaktadr. Snrlarda KGB birliklerinde ise, hizmetin gerektirdii siyasal gvenirlik asndan Ruslar ve dier Slavlar byk bir ounluu tekil ederler. Buna karlk, Sovyet silahl kuvvetlerindeki kara ordusunda Slav olmayanlarn dier birliklere kyasla ok byk bir saylar vardr. Slav olmayanlar tabur dzeyindeki mevcudun yzde 20'sini ve daha kk birliklerde ise daha byk bir oran olutururlar. Slav olmayanlarn ou onarm a-

laylarnda grev yaparlar, mutfak hizmetleri destek ktalar gibi muharebe d grevlerde bulundurulurlar. Onarm birliklerinin yzde 80-90'n Slav olmayan aznlklar ile boykot edilmi bir avu-Slav tekil eder. Bu birliklerin hemen hemen tm Slav subaylarn komutasndadr. Kritik grevleri stlenen birliklerdeki allagelmi etnik seim yntemine getirilen tek bir ayrcalk da Gvenlik Kuvvetleri'nde (MVD) grlr. Bu birliklerin byk bir yzdesini, aslnda daha ok aznlk kesimindeki Orta Asyal askerler oluturur. Kurallara ters den bu uygulama, SSCB'nin baka bir blgesinden getirilen birliklerle i direnilerin nn almak isteyen Sovyet rejiminin politikasndan kaynaklanmaktadr (WMBUSH, 1988:337). te bu kaynaktan salanan askerler, ayn etnik gruptan olan birliklerin aksine, o yredeki direnii hi bir ekince gstermeksizin bastrabilirler. Bu kural gerei Orta Asyallar daha ok Rusya ve Ukrayna'da onarm alaylarnda hizmet verirken, Orta Asya'da ise Slav aslllar grev almlardr. Varova Pakt lkelerinde, yurt d grevi yapan Sovyet birliklerini ise, genellikle Slavlar oluturmutur. Slav olmayanlarn ou iin, askerlik mesleine girmek demek, belirli bir oranda Ruslamay bilerek veya isteyerek kabul etmek demektir. Aznlklarn eitimi, silah altnda bile farkl olmaktadr. Orta Asyallarn ou ve zellikle onarm taburunda olanlar, hemen hemen hi muharebe ve silah eitimi grmezler. te yandan, btn ordularda olduu biimde, Sovyetler de komuta etmek iin tek bir dil, yani Rusa'y kullanrlar. Bu blgelerde zaten Rusa'y ikinci bir dil olarak retmekte baanl olan Moskova, askerlik vastasyla bu politikasn pekitirmektedir. Sovyet silahl kuvvetleri, tarihsel gelenein de erevesi iinde, aznlk askerlerine yeterli saylabilecek bir dil becerisi kazandrmak iin, youn bir biimde Rusa'ya dayanmlardr. Bu yaklam ksmen baarl olmutur. Hi Rusas olmayan veya dili ok az bilen askerler, hizmet srelerinin bitimine doru sokak Rusas dzeyinde bir bilgiye sahip olabilmilerdir (WMBUSH, 1988:342). Sovyet silahl kuvvetlerinde etnik bilincin artt ve etnik kiiliin bilenerek, zellikle Ruslara kar byk bir antipatinin yaratld kart

bilig-2/Yaz96

64

eilimleri glendirecek davranlara frsat verilmitir. Bir ok srtmeler rk sorunundan kaynaklanmtr. Slav askerlerinin Orta Asyal kartlarna olan davranlarnda, rk stnl anlay kendisini aka gstermitir ki, bu husus rklar iin kullanlmakta olan tabirlerle vurgulanmtr (WMBUSH, 1988:345).

Sovyetler'in Dil Konusundaki Baarlar

20 Haziran 1950 tarihli Pravda'da Stalin yle yazyordu: "ki dilin birbiriyle karlamasnn, onlardan ayr bir nc dili oluturduuna inanmak hatal olur. Aslnda dillerden biri, genellikle bu karlamadan muzaffer olarak ayrlr"(MONTEL, 1992:112-138). Stalin'in bu szleri bir gerei iaret ediyordu. Gerekten de, Orta Asya'daki milli diller en byk istilay yaadlar. 1939'da baskn gelen kiril alfabesinden ok nceleri, milli dillerdeki kelime daarc Ruslamaya balamt. Rusa, giderek eitim dili olarak kullanlma ynnde ilerdi. Balangta, retim milli dille yaplrken, zamanla bu da deiti. 1930'larda, okuryazar orann ykseltmek iin alan okullarda, ilkin okuma-yazma milli dilde, sonra Rusa olarak srdrld. Kazak gerler iin, kendilerine zg retmenleriyle 'kzl yurtlar' oluturuldu. retim cretsiz yapld. 1952'ye kadar Kazakistan'da, sava yllar dolaysyla ba gsteren 'okuma brakma' ise, sonralar pek grlmedi (MONTEL, 1992:117). Nispeten daha gelimi blgelerde Rusa, 5. Yldan (12 yatan itibaren) ikinci dil olarak retilir hale geldi (MONTEL, 1992:118). Yksekretime gelince, Rusa, genellikle bilimsel, tbbi ve teknik retime ayrlrken; edebiyat ve hukuk retiminde milli diller kullanld (MONTEL, 1992:113). Yksekretimdeki profesrleri ise ounlukla Ruslar oluturdu. 1940'ta Orta Asya niversitesi profesrlerinin yzde 88'i Rustu. Kat marksist oluumla birlikte Rus dilinin de renilmesi zaten niversite adaylarndan isteniyordu (MONTEL, 1992:113). Btn bunlara karn, Ruslar'n, milli dilleri renmek gibi bir abalarna rastlamak mmkn deildir. Hemen hemen btn blgelerde ounluka konuulmasna ramen, Ruslar bu dilleri srarla renmeme taraftan olmulardr. Tm

Kazakistan'da Kazaka bilen Rus bulmak hemen hemen imkanszdr. Ayrca, Ruslarn nfusun yarsndan fazlasn oluturduu byk ehirlerde, Rusa'nn daha fazla gelime gsterdii grlr. Byk ehirlerdeki bu durum, Kazaklarda iki tr tepkiye yol amaktadr. Baz anne-babalar, ocuklannn zaten gnlk ilikilerinde Rusa'y evrelerinden renerek akc konutuklann, bu sebeple ortaokulda Rusa retilmesinin gereksizliini savunurken; dierlerizellikle kk bir grup- gelecekte -nemli derecede kullanlmayacan dnerek ocuklarna ana dillerini retmeme taraftan idiler (MONTEL, 1992:119).

Kazak ve Ruslar Arasnda Evlilik

Sovyet iktidar etnik gruplarn karmasnn karma evliliklerle gerekleeceini mit ediyordu. Milletler st bir bilincin gelitiini gstermek iin karma evlilikleri malzeme olarak kullanyordu. Sovyet sosyologlarnn son dnem almalar, her ne kadar Ruslar bazen kendi milli gruplan dndan evlenseler de, btn milletlerin bu konuda ayn tutumu gstermekten ok uzak olduklarn ortaya koymutur. 1969 ylnda, Rusya Federasyonu dnda btn Sovyet Cumhuriyetlerinde gerekleen evlilikler zerine yaplan bir anket, endogami (bulunduu gruptan biriyle evlenme) says dikkate alndnda SSCB'deki milletlerin gruba aynldn gstermitir. Birinci grup, hemen hemen tamam endogam evlilikler yapan milletlerdi. Bunlar Krgzlar (% 95.4), Kazaklar (% 93.6), Trkmenler (% 90.7), Azeriler (% 89.8), zbekler (% 86.2), Grcler (% 80.5) idi. kinci ve nc grupta yer alanlarda ise grup d evlilikler daha yksekti (D'ENCAUSSE, 1992:64-65). Etnik gruplar aras ilikiler sosyolojisinin ncs Abramzon, 1962 ylnda yaynlad nemli incelemesinde; devrimden nce Orta Asya'da mslmanlarla mslman olmayanlar arasnda istisnai olan evliliklerin, devrimden sonra da bu zelliklerini srdrdklerini belirtiyor. Abramzon, bu tr evliliklerin, karlarnda sosyo-dini gelenekleri bulduklarn vurguluyor. Byle bir evlilik yapldnda, hemen her zaman mslman bir erkein mslman bir kzla evlenmesi sz konusuydu. Oysa mslman kkenli kzlar hemen hi bir zaman kendi gruplan dndan evlenmiyorlard. Abramzon bunlara ilaveten, bir ok,

bilig-2/Yaz96

65

65 durumda (daha ok kentlerde yaplan) bu evliliklerin mslman kocann ailesinde husumetle karlandn kaydediyordu (D'ENCAUSSE,1992:65).

Sovyetlerin Son Dnemlerinde Meydana Gelen Olaylar

Kazaklar'n, Sovyet dneminde bilinen isyanlarndan birisi 3-5 Ekim 1956 tarihinde Karaganda yaknlarndaki Temir-Tav kentinde oldu. Salksz barnaklar, dk cretler ve kt alma artlarndan, ksaca komnist ynetimden ikayeti 1500 ii harekete geerek bir antiyeyi ve ambar yaktlar. nce milislerle atmaya giren isyanclar KGB kuvvetlerinin mdahalesi sonucu 3 gnde bastrldlar. Sonu ise yzlerce l ve yaral oldu (ALABEK, 1987:60). 1979 senesinde batya szan haberlerde Kazakistan'n "bakir topraklar" blgesi denilen, imdi yeni bakent olarak kararlatrlan Akmola kentinde gsteri yry olduu belirtilmiti. Kazaklarn ad geen blgede, yani Kazak topraklarnda, kinci Dnya Sava srasnda Volga tarafndan Kazakistan'a srlen Almanlar'a otonom cumhuriyeti kurulmasna kar kt haber veriliyordu. Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkezi Komitesi'nin, 1987 ylnda, Kazakistan Komnist Partisinin eski birinci sekreteri Dinmuhammet Ahmetolu Konayev'i sulayan kararna gre, gerekten 1979 senesinde Akmola kentinde Ruslar'n, Kazak topraklarn Almanlara vermek istemelerine kar gsteri yry yaplmt (KAZAKBALASI, 1987:9-10). Dier baz kaynaklara gre, 1980 senesinin ilkbaharnda, Ruslar'n Afganistan'da len Kazak askerlerini, mslman mezarl olmayan askeri mezarla koymaya almasyla da nemli olaylar yaanmtr (KAZAKBALASI, 1987).

17-18 Aralk 1986 Almat Olaylar

17-18 Aralk tarihinde Almat'da balayan olaylarn ilk anda grlen sebebi, 1964'ten beri Kazakistan Komnist Partisi Genel Sekreterlii grevini yrten Kazak asll Kunayev'in yerine, 1986 Aralk aynda Rus asll Kolbin'in atanmas idi. 1986 yl Aralk aynn 17-18'inde cereyan eden hadiselerde, niversite rencilerinin nderlik ettii yaklak 300 bin Kazak Trk arabalar atee verip partiye ait bir ok bro, maaza ve dkkanlar tahrip ettiler. ki hapishaneyi basp iindekileri serbest braktlar. koldan Kom-

nist Parti merkezine yryerek baz karakollar ele geirdiler. Ynetim aleyhindeki bu gsteriler, SSCB'nin 70 yllk tarihindeki en nemli milli ayaklanma olarak nitelendirilmektedir (TEMZ, 1991:43-47). Kazakistan Yazarlar Birlii'nin yayn organ 'Kazak Edebiyat' adl haftalk gazetesinin 7 Eyll 1990 tarihli saysnda, 1986 Almat olaylar aynen u ekilde deerlendirilmitir: " gn aralksz devam eden Celtoksan (Aralk) olaylar sadece Kazakistan'n simasn deil, btn Sovyetler Birliinin simasn deitirmitir... Aslen Almat olaylar Sovyetler Birliindeki milli ayaklanmalarn balangcn tekil eder. Bylelikle Almat'daki renci hareketleri imdiye dein Sovyetler Birlii'nde propaganda edilen 'tarihi sovyet halk' denilen lafn gerei ifade etmediini, SSCB'de milletler meselesinin var olduunu gzler nne serdi" (TEMZ, 1991:44). Protesto srasnda Kazaklar "Avtonom-Kendi kendimizi idare hakk isteriz", "Birlemi Millet-ler'de temsil hakk isteriz", "Ruslar, Rusya'ya dnn" gibi slogan atmlard. Gsterilerin ortak slogan ise "Kazakistan Kazaklarndr" cmlesiydi. Ayaklanmada 15 renci, 7 polis lmt (ALABEK, 1987:58-60). Bu hareketlerle ilgili ilk bilgi, 18 Aralk 1986 gn Sovyetler'in TASS ajans tarafndan zet olarak u ekilde verildi: "Dn akam ve bugn Almat sokaklarnda, Kazakistan Komnist Partisi Merkezi Komitesi'nin yaknndaki toplantsn tasvip etmeyen milliyeti unsurlar tarafndan kkrtlm olaylar oldu... "(KAZAKBALASI, 1987:11). Daha sonra bat lkelerinde verilen haberlerle olay iyice duyulmasna karlk, ilk haberler olaylarn sadece Almat'da olduu yolunda idi. Oysa benzer olaylar, ayn saatlerde Kazakistan'n baka kentlerinde de olmutu. Almat dndaki Kazak kentlerinde de ayn gn olaylarn olduu daha sonra eitli kaynaklar tarafndan doruland. Mesela, Kazakistan'n Karaganda kentine varan Reuter haber ajansnn muhabiri, "Almat'nn 75 kilometre kuzey batsnda olan Karaganda kentinde de gsteri olmutur" diye belirtmitir (KAZAKBALASI, 1987:11). Sovyet ve bat ajanslar, milli harekete itirak eden talebelerin sokakta Rus olduklar tahmin edilen kiilerle attn, arabalar devirdiini, devlete ait bir maazay yaktn belirttiler. Sovyetler'in APN muhabiri, 'Kazakistan Kazaklarn-

bilig-2/Yaz96

66

dr' gibi milliyetilik ifade eden baz dvizler tayan ve ayn zamanda baran genleri grdn belirtti. Londra'da yaymlanan "The Guardion" gazetesinin Moskova'daki temsilcisinden ald zet ise yle: "Almat'daki gsteriye 10 bin kiiden fazla itirak olmu. Gstericiler, 17 Aralk aramba gn leden sonra, Komnist Partisi'nin merkezine koldan hcum etmi. Baz dairelerini datm. Almat'ya acele olarak 70 bin asker gnderilmi... Moskova'dan zel olarak kaldrlan 15 uakla Kazakistan'a sorgulayc gnderilmi..." Baz baka ajanslar, Almat'daki milli harekete itirak eden Kazaklar'n daha da ok, hatta 300 bin kii civarnda olduunu belirttiler (KAZAKBALASI, 1987:12). Bilhassa belirtilmesi gereken bir husus, eitli kaynaklarn ve kimselerin, Kazakistan'daki olaylarla ilgili olarak birletii nokta, 'gsteri' veya milli harekete 'milliyetilik duygusunun' sebep olduudur. Ruslatrmaya Kar Direni Bat ve Sovyet kaynaklar, Kazakistan Komnist Partisinin 74 yandaki sekreteri Dinmuhammet Ahmetolu Konayev'in vazifesinden alnarak, yerine Gennady Kolbin adl Rus'un tayin edilmesini, gsterilerin nedeni olarak belirtmekteler. Aslnda Konayev'in vazifeden alnarak, yerine Kolbin'in tayin edilmesi, olaylarn tek sebebi deildir. O, sadece barda taran son damla saylabilir. Meselenin esas sebebi daha derindedir ve incelememizin bandan beri belirttiimiz Moskova merkezli politikalarda dmlenmektedir. Prof. Dr. Alexender Benningsen, New York Times gazetesinin 30.12.1986 tarihli saysnda Kazakistan'daki ayaklanmay yle izah etmitir: "Kazaklarn ayaklanmas, dnyadaki ok milletli son imparatorluun, idaresi altnda 50 milyon salam Mslman bulunan Sovyetler Birlii olduunu bir defa daha hatrlatm oldu... Bu ayaklanma, Sovyetler Birlii'ndeki milletlerin memnuniyetsizliini belirten ilk iaret deildir... 1980 senesinin ilkbaharnda da, Almat'da, Sovyetlerin (Ruslar'n) Afganistan'da len Kazak askerleri mslman mezarl olmayan askeri mezarla koymaya almasyla olay kmt... Resmi evrelerin Almat'daki olaylarla ilgili olarak, Konayev'in yerine Rus Kolbin'in tayin edilmesini sebep olarak gstermesi tam tafsilat saylmaz. Bu ayaklanmann

sebebi derin ve uzun tarihi vakalardan kaynaklanmaktadr. Bunun kk, 1916 senesinde Kazaklar'n katliama tabi tutulmasna, 1930 senelerindeki Stalin'in yerletirme kampanyas srasnda len bir milyondan fazla Kazak'a ve 1986 senesinde Gorbaov'un balatt anti-slam kampanyasna dayanr.. ."(KAZAKBALASI, 1987:14). Ayaklanmann sebebi, tarihin derinliinden gelmektedir. in esas, Rus smrgecilii ile gittike hz arttrlarak yrtlen dil, din ve milli adet-rften mahrum ederek Ruslatrmay hedef alan siyasete kar direnie dayanr. Kazak ve Rus Basn Arasndaki Tartmalar Meselenin esas sebebinin, Rus smrgecilii ve onun gerei olan Ruslatrmaya kar kmaktan kaynaklandn, Sovyetler Birlii Komnist Partisi'nin gnlk yayn organ Pravda gazetesinin, Kazakistan'da yaynlanan gazete ve dergilerin bazlarn, bilhassa Kazaka olanlarn hedef alarak saldran makalesi ak olarak gstermektedir. Pravda gazetesinin 11 ubat 1987 gnk saysnda kan makalede; "Ontstik Kazakistan-Gney Kazakistan", imdi "Gryev" denilmekte olan eski yik kentinde yaymlanan "Komnistik Enbek-Emek", Semey'deki "rti", Jambl'daki "Komnist Jol-Yol", Almat'daki "Leninil Jas-Gen" gibi gazeteleri, "enternasyonalizm terbiyesi verme" iine devaml olarak yer ayrmamakla sulamt. Rus komnistlerinin "enternasyonalizm terbiyesi" dediklerinin de, Ruslatrmadan baka bir ey olmad bilinen bir gerektir. Pravda Gazetesinin 11 ubat 1987 gnk saysnda yaymlanan ad geen makalede unlara yer verilmiti: "... Kazak dilinde kan bir ok gazete ve dergiler, ismen belirtilmesi gerekirse, 'Kazakistan AyelderiHanrmlan', 'Madeniye jane Turms- Medeniyet yine Vaziyet' dergilerinde, 'Ontstik Kaza-kistan-Gney Kazakistan' gazetesinde tek tarafl olarak, sadece Kazaklar'n isminden bahsedilmekte, hep yerli halkn resim fotoraflar yaynlanmakta... 'Juldz-Yldz' dergisinin sorumlu mdrne, okuyucunuza Rus ve baka halklarn edebiyatlarnn eserlerini niye sunmuyorsunuz denildiinde, 'Bizim dergi tercme ederek aktaran organ deildir' diye cevap vermekte..."(KAZAKBALASI, 1987:14-15). Burada "Pravda" gazetesinin Kazak dilindeki baka gazete ve dergileri hedef alan saldrlarndan nce, yukarda ad geen Kazak dilindeki

bilig-2/Yaz96

67

gazete ve dergilerin Pravda gazetesine, dolaysyla Ruslara ho grnmeyen tutumlarndan baz ksa rnekler verilmesi konuya aklk getirmek bakmndan daha iyi olacaktr. "Ontstik Kazakistan" gazetesi, Kazakistan'da Kazaklarn ounlukta olduu gney taraftaki imkent kentinde yaymlanmaktadr. Aslnda Ruslar, sadece Ontstik Kazakistan gazetesinden deil, btn Gney Kazakistan blgesinden de holanmamaktaydlar. Mesela, Reuter ve UPI ajanslarnn 10 Ocak 1987 tarihinde belirttii gibi, ayn gn yaymlanan Sovyetler Birlii Komsomol Tekilatnn gnlk yayn organ "Komsomolskaya Pravda" gazetesi, 17-18 Aralk olaylar ile ilgili olarak yaymlad makalesinde; "Almat'daki olaylara karanlarn ounluu gney taraftan gelen ve Kazaka okuyan talebeler. Onlarn yatakhaneleri de milletler esas alnarak hazrlanm..." diye tenkit etmiti (KAZAKBALASI, 1987:16). Pravda gazetesinin saldrd 'Kazakistan Ayelderi-Hanmlar', Kazaka aylk olarak yaynlanmaktayd. karanlar ve yazarlar ounlukla Kazak hanmlaryd. Dergi gemiteki saylarnda, ocuk terbiyesine, bilhassa genlerin ana dili olan Kazak Trkesine deer vermenin ehemmiyetine zellikle dikkati ekmitir. Ayn zamanda, Kazakistan'n muhtelif yerlerinde Kazaka ders veren "bala bahesi-ocuk bahesi", yani ana okulu olmadndan, ie giren annebabann Rus dilindeki ana okuluna ocuklarn brakmak zorunda kaldklarn; ufak yata Rusa renen Kazak ocuunun sonra Rusa okutulan okullara verilmesi mecburiyetinin doduunu da ikayet etmiti. Dergi bununla da kalmayarak, baz blgelerdeki (bilhassa kuzey taraftaki) Kazaka ilk ve orta okullarn kapatlarak, Kazak ocuklarnn Rus mekteplerine gitmeye mecbur edildiini belirtmiti. Byle bir durumun yaratlmasnn, milletler "eitlii esasna" kar olduunu hatrlatmt (KAZAKBALASI, 1987:16). Pravda gazetesinde, "Sadece Kazaklarn resim-fotoraflarn yaynlyor..." diye knanan "Medeniyet yine Vaziyet" dergisi de, Kazaka aylk olarak kyordu. Bu derginin gemi saylarnda da, Kazakistan'daki eski tarihi eserlerin resimleri yaymlanmt. Onlarn bakmsz durumu dile getirilerek are bulunmas talep edilmiti. Ayn zamanda da elektrik, ime suyu, yol ve anadilindeki okul, okunacak Kazaka kitaba olan

ihtiya, dergiye gnderilen okuyucu mektuplar da yaymlanarak belirtilmiti. Tabii kaynaklar ynnden zengin olan Kazakistan'da, byle bir durumun olmamas gerektii hep hatrlatlmt. Dil hakknda, ad geen derginin 1986 senesindeki 12. saysnn 16. sayfasnda yaymlanan "Ana Diline Sayg Gster" adl makalede, "... bir ka dili iyi bilmek vazifeinasln belirtisi..." denildikten sonra, "...ana dilin arndr... Baka dillerin hepsini bil, ama z ana diline en byk saygy gster..." denilmitir (KAZAKBALASI, 1987:17). Derginin ayn saysnda yaymlanan takvime Kazaklarn ay adlar konmu, Kazak folklor topluluunun resmi baslmt. Pravda gazetesinin tenkit ettii "JuldzYldz" dergisi, Kazakistan Yazarlar Birlii'nin Kazaka aylk yayn organdr. Bu dergide Kagarl Mahmut'tan, Kutadgu Bilig'den alntlar gibi tarihi, edebi, tetkik yaz ve Altn Orda adl roman seri olarak yaymlanmt. Pravda gazetesi, Kazakistan'da Kazaka yaymlanan gazete ve dergileri hedef alan 11 ubat 1987 tarihli yazsn daha da devam ettirmitir. 16 Aralk 1986 gn Almat'da yaymlanan baz gazetelerin, "Yeni alan Kazaka ana okuluna ho geldiniz" diye balk attndan, orada "Kazaka ders verildiinin" zellikle belirtilmesinden de ikayeti olmutur. Pravda'daki makalede; Kazakistan Hkmetinin Kazaka gnlk yayn organ "Sosyalistik Kazakistan" gazetesinin 16.12.1986 gnk saysnda "... Cumhuriyetimizin bakenti Almat'da yeni bir Kazaka ana o-kulu almas gerekten tarihi nemi olan bir olay..." olarak gsterdiini ve yeni alan Kazaka ana okuluna gelen ocuklar "... sevimli kara gzl ocuklar" diye tarif ederek "burada okuma ve eitim Kazaka yrtlecek..." diye de bilhassa sevin belirttii zellikle tenkit edilmitir (KAZAKBALASI, 1987:17). Burada, Kazaka yaymlanan gazetelerin, Kazakistan Cumhuriyeti bakentinde alan bir ana okulunu bu kadar byk sevinle karlamasnn sebebini anlamak iin, ayn gazetelerin daha evvel yazdklarna da bakmak gerekir. Kazakistan'n bakenti Almat'da nfusun ounluunu Ruslar tekil etmekteydiler. Bir milyondan fazla nfusa sahip ehirdeki Kazaklarn says o tarihlerde yzbin civarndadr. Kazaklar ehrin bir tarafna deil, dank olarak her

bilig-2/Yaz96

68

tarafna yerlemilerdi. Almat ehrinde Kazaklarn ihtiyacn karlayacak kadar Kazaka okul ve bilhassa ana okulu yoktu. Bu durum "Leninil Jas" ve "Kazak dbiyeti" gibi gazetelerde daha evvel defalarca belirtilmiti. Pravda gazetesindeki makalede saldrya urayan Kazaka yayn organlarnn bir dieri de "Bilim jane Enbek- lim ve Emek" dergisidir. Aylk olarak "Kazakistan Komsomol Tekilat" tarafndan karlan bu derginin tiraj 72.940 olarak belirtiliyor. Pravda gazetesi ad geen derginin 1986 senesindeki 11 ve 12. saylarnda yaymlanan "Pedagogika lminin Aday" ve "Demograf Uzman" Makas Tatimov'un, Kazakistan nfusunu ve bilhassa Kazaklarn saysn konu edinen iki ilmi makalesini hedef alarak tenkit etmitir(KAZAKB ALASI, 1987:18). Pravda, Kazakistan Yazarlar Birliinin Kazak dilindeki haftalk yayn organ "Kazak dbiyeti" gazetesinde yaymlanan baka bir makaleye de hcum etmitir. yle ki, Kazak Trkleri'nin saysnn oalaca hakkndaki tetkiki de ilmi 'milliyetilik' duygusu ve 'enternasyonalizme aykr' tutum olarak nitelemitir. Bu durum ok ocuklu hanmlar 'kahraman anne' diye gstererek Rus nfusunun oalmasn tevik edenlerin, Kazak nfusunun artndan duyduklar endieyi gstermektedir. Pravda gazetesinin ad geen 11 ubat 1987 gnk saysnda saldrya urayan ve Kazaka olarak Almat'da kmakta olan gnlk gazetelerin bir dieri de "Kazakistan Komsomol Tekila-t"mn yayn organ "Leninil Jas" gazetesidir. Pravda ad geen Kazaka gazetenin 3 Ekim 1986 gn yaymlanan saysndaki "Kalemle Yazlan Silahla Silinmez" balkl uzun yazy bilhassa ele almtr. O yazda zetle yle deniliyordu: "... Ana diliyle vnmek; onun saflm muhafaza etmek, onun ykselerek gelimesi iin emek sarf etmek her Kazak'n, her Kazak ailesinin, kalbinde Kazaklk olan her kiinin, btn toplumun yegane grevidir. Biz ana dilimizi en ok konuulan, en bilgin, en zengin dillerin birine dntrmeliyiz. Bu, bugnk bizim, yarnki gen neslin devidir..."(KAZAKBALASI, 1987:19). Rus dilinin safl ve onun herkes tarafndan renilmesinin gereklilii hususunda, milli bencillikten de teye Rus ovenistliini sergileyen resmi direktifler, Sovyetler Birliindeki btn dillerdeki gazete ve dergilerde sk sk yaymlanr-

ken, yukarda ad geen makale, Pravda tarafndan "milli bencilliin belirtisi" diye knanmtr. Bu durum, Sovyetler Birliinde Rus dilinden bakasn vmenin, retilmesini hatrlatmann su olduunu bir kere daha gzler nne sermektedir. Pravda gazetesi, Kazaka mektep ve ana okulu almasn, Kazak dilinin genlere retilmesini talep etti diye, Kazaklar 17-18 Aralk 1986'daki ayaklanmay krklemekle sularken; Ruslar'n ayn sahada Kazaklara imkan tanmamasn, Kazaklar devaml olarak Ruslatrmaya almay, Kazaka okullarn kapatlmasn, yeniden almak istendiinde engel olunmasn, Kazakistan'da Kazaka yaynlanan kitaplarn yaynlarn tirajnn senelerden beri yaplan ikayetlere ramen devaml ve uurlu olarak azaltlmasn grmezden gelmitir (Kazakistan'da Kazaka yaymlanan kitap saysnn kasten azaltlmakta olmasyla ilgili olarak Kazak yazar, air ve alimleri 'Kazak dbiyeti' gazetesinde bir ak mektup yaymlamtr. Ayn konu daha sonra pek ok makaleye konu olmutur. Hatta 1987 senesinde, Moskova'da Sovyetler Birlii Yazarlar Toplants'nda, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerinin bazlarndaki durum rnek gsterilerek, 'Kazakistan'da Kazaka kitaplarn tiraj azaltlyor' denmitir. (KAZAKBALASI, 1987:23). Almat Olaylarna likin Tahkikat Komisyonu Raporu Almat olaylarna ilikin 1990 senesinde bir 'Tahkikat Komisyonu' kuruldu ve bakanlna milli kahraman olarak adlandrlan air ve SSCB milletvekili Muhtar ahanov getirildi. Komisyonun hazrlayarak Kazakistan Yksek Sovyeti'ne sunduu 101 sayfalk raporda; Sovyet milis ve askeri glerinin gstericilere saldrs sonucu olaylarn vahim bir noktaya geldii vurgulanmtr. Almat'daki gsterilere katlanlara kar iileri bakanlna bal zel gvenlik askerlerinin iddete dayanan kanunsuz uygulamalar btn boyutlar ile tespit edilmi, gstericilerin siper kazlan kazmakrek, zincir gibi aletlerle dvld, kz gstericilerin yerlere yatrlarak tekmelendii de ayn raporda belirlenmitir. Gstericiler zerine gvenlik kuvvetlerinin saldrsyla balayan iddet olaylar srasnda, gstericiler tutuklanp cezaevi arabalar ve kamyonlarla tand, te yandan da dier gstericilerin saatlerce yerlere

bilig-2/Yaz96

69

yatrlarak kn souunda panzerlerle zerlerine su fkrtld, buna ramen gstericilerin direnlerini devam ettirdii de ayrca belirtilmitir. Kn souunda Sovyet ordu ve milis glerinin, genleri datmak iin insafszca bir ok arelere bavurduu da komisyon raporunda ifade edilmitir. Gvenlik kuvvetlerinin gstericilere saldrmas srasnda 8515 kiinin tutukland, ayrca 5000 kadar gstericinin ise cezaevi arabalar ve kamyonlarla Almat'nn 50 km. uzaklnda tenha alanlara tanp kemerleri kesilmi, pantolonlar kartlm halde karlar zerine saatlerce yatrlp ikenceye tabi tutulduklar da bildirilmitir. Yine Sovyet milis ve askeri glerinin gstericilere kar kullandklar iddet olaylar srasnda, kaarak evlere snmak isteyen kz gstericilerin polis kpekleri ile pelerine dld ve kzlarn askerler tarafndan trl ekilde tartaklanp sa-balar yolunarak tekmelendikleri de tespit edilmitir. Olaylar srasnda ldrlenler arasnda Kazakistan Enerji Enstits'nn rencisi E. Spatayev gibi rencilerin, Sovyet gvenlik glerinin saldrlar sonucu beyni paralanarak katledildikleri de Celtoksan Tahkikat Komisyonu tarafndan hazrlanan raporda bildirilmitir. Ayn raporda, Almat'daki olaylara ilikin, 19-25 Aralk 1986 gnleri toplu gsteriler Kazakistan'n Cezqazan, Qaraand, Pavlodar, im-kent, Cambl, Tald-Qoran, Kketav, Arqalq vilayetleri ve Samalan, Sar-zek gibi dier blgelerinde devam ettii belirtilmitir. Kazakistan'n 'Kazak Dili Kurumu'nun 'Ana-Tili' adl yayn organnn 15 Kasm 1990 tarihli saysnda, ahanov'un bakanlnda yrtlen Tahkikat Komisyonunun, resmi rakamlarn iddia ettii gibi sadece 2 kii deil, 168 kiinin ldrldn ortaya karmas, 55 gizli mezarln tespit edilmesi aklamasna ilikin, Kazakistan'n 17 gayr resmi tekilat ve siyasi partisinin imzalad ortak bildiri yaymland** (TEMZ, 1991:43-47). Bamsz Kazakistan ve Gemiten Devralnan Sorunlar imdiye kadar dile getirilen olaylarn tamam, koloniyal bir bask altndaki Kazakistan'da meydana gelen olaylard. Ancak bugn artk bir gerek var ki, 16 Aralk 1991 tarihinde Kazakistan bamszln kazand. Kazakistan, gerek sahiplerinin adyla bamsz bir devlet oldu. An-

cak u var ki, bamszla kadar geen zaman ierisindekiler, phesiz ki Kazakistan'n bugnn de olduka etkilemektedir. almann bandan beri belirttiimiz Rus politikasnn etkileri ve milyonlarca etnik Rus nfus bamsz Kazakistan'da gemiin izleri olarak durmaya devam ediyor. Bir iddiaya gre, Kazakistan'daki tm resmi toplantlar ve iletiim pratikte Rusa ile yaplyor. Radyo ve televizyon istasyonlarndaki tm haberlerin yzde 80'i Rusa. Kazaka olan gazete ve dergilerin says 252 iken, Rusa olanlar 331 tane. Okullarda Rusa'y kullanan renci oran yzde 38. Buna ramen Kazak okuluna giden Rus renci neredeyse yok. Almat'daki Kazak okulu says 26 iken, Rus okullar 93 tane (KIRIMLI, 1995:7). Bu artlar altndaki bamszln ardndan devleti sahiplenmeye balayan Kazaklar arasnda, dnyadaki yerlerinin ne olaca konusunda nemli gr farkllklar da ortaya kt. Dnya grleri farkllaan bu entelektel Kazaklar'dan bir ksm kendi ayaklar zerinde durmay savunurken, bir ksm ise Rusyasz bir Kazakistan dnmemekte devam etti. Kazakistan'n gelecei ile ilgili cevap araylarna, Meryem Krml 'nn, Kazak medyasnn 1994 ve 1995 yllarnda konu ile ilgili tartmalarn inceleyen makalesinde rastlyoruz (KIRIMLI, 1995:213). Devletin geleceine ilikin hararetli tartmalarn bazlar, zellikle ilk olarak 7 Mart 1994'te gerekletirilen Sovyet sonras seimlerden hemen nce ve seimlerin ardndan gndeme gelmitir. Bir Economist Intelligence Raporu'na gre; "Cumhurbakan Nazarbayev taraftarlar ve etnik Kazaklar seimlerde etkileyici bir ounluk kazandlar... Rusa'nn resmi dil olmasn ve lkedeki Ruslar iin ifte vatandalk hakk isteyen grubun da herhangi bir aday seilemedi. Seimler Kazaklar kesin olarak ynetime getirdi. 1993'ten beri Cumhurbakan Nazarbayev belirli bir 'Kazaklatrma' politikas izlemitir; bir ka istisna dnda tm st dzey grevlere nitelik gzetmeksizin etnik Kazaklarn getirilmesi, yer adlarnn Kazaka olanlarla deitirilmesi" (KIRIMLI, 1995:3) ksa zamanda yaplanlardr. Cumhuriyetin geleceine dair pek ok farkl fikir var. Halkn Kongre Partisi Bakam ve tannm bir Kazak entelekteli olan Oljas Sleyman da dahil olmak zere bir grup, Kazakistan'n

bilig-2/Yaz96

70

Rusya ile konfederasyonunu ve Rusa'nn cumhuriyet iinde resmi dil olmasn istiyor. Dier tartmalarn konusu Kazak topraklarnn ahslara satlarak veya kiralanarak zelletirilmesi ve cumhuriyetin Rus nfusunun ifte vatandalk haklardr. Ayn zamanda devletin iindeki Ruslar destekleyen argmanlar, bir i sava ihtimali zerinde duruyor ve Kazaklar, lkedeki Ruslar rahatsz ederek Rusya Federasyonu ile ters dmemek konusunda uyaryor. Bu tarz fikirlerin savunucusu, ana dillerini unutmu ve Rus halk tarafndan asimile edilmi olan ve "marjinal" ( KIRIMLI, 1995:4) olarak adlandrlan grupmu gibi grnyor. Aralarnda kendilerini psikolojik olarak yeni artlara adapte edememi olan ve 70 yllk Sovyet mirasndan kopma fikrine tuhaf bakan pek ok yerli Kazak var gibi grnmekte (KIRIMLI, 1995). Baz Kazak entelektellerine gre bunlar imdi dalm olan eski dzenin kat koruyucular olup da, bir kast olmakszn ve aniden ayrcalkl pozisyonlarn kaybetmi bir gruptur (KIRIMLI, 1995). Bir ok Kazak entelekteli bu fikirlere kar gelip kendi grlerini ileri srmlerdir. Bu Kazak entelektelleri, Kazakistan'daki halka ifte vatandalk verilmesi fikrine kardrlar. Baz Kazaklar arasnda bile devletteki Ruslar memnun etmek ve ne isterlerse sahip olmalarna izin vermek, Rusa'ya resmi dil stats vermek, Rusa konuan halka ifte vatandalk vermek ve Rusya ile konfederasyona gitmek gibi pek ok konuda tartmalar srmektedir. Bu grleri savunan marjinal saylabilecek bir grup, bunlar olmad takdirde Kazakistan'n bamszlnn tehlikeye gireceini dile getirmektedirler. Onlara gre bu tehlike iki taraftan gelebilir. lki, Kazakistan'n hala ok sk balarla bal olduu Moskova'dan; ikincisi ise, Kazak-Rus snr blgesine yakn yerlemi olan Kosak gruplarndan gelebilir (KIRIMLI, 1995:4). Bir baka makalede ise, Kazakistan'n jeopolitik konumunun kstllnn yaratt dezavantajlar yok etmek iin tek seenekten bahsediliyor; Rusya, makalenin yazarlar Masanov ve Amirkulov'a gre, eer Rusya Kazakistan'a yardm etmeyi kabul ederse lke kurtulur. Rusya Kazakistan'a Kazaklar iin deilse bile, lkedeki Rus vatandalar iin yardm edebilir. Eer Kazak Cumhuriyeti, snrlar iindeki Ruslar yanllkla huzursuz edecek olursa, Kazakistan'n sonu da

kolonileme sonras Afrika lkelerininki gibi olur. Yazarlar, makalelerinin sonunda, gelecek yzyln ilk yarsnda Kazakistan'n Rusya ile birleecei tahmininde de bulunuyorlar (KIRIMLI, 1995:5). Kazakistan'n tannm yazarlarndan, antinkleer hareket Nevada-Semey'in bakan ve Halk Kongresi Partisi Bakan Oljas Sleyman da KazakRus federasyonunu savunan nemli isimlerden birisidir. Kendisi Kazakistan'n gelecei ve gelimesi iin konfederasyona ilk art olarak bakmaktadr (KIRIMLI, 1995:5). Rusya ile federasyon fikrine kar kan Aqselev Seydimbek, Rusya'nn Kazakistan'a uygulad koloniyal politikalardan bahsettikten sonra yle diyor: "Daha nceleri (Sovyet dneminde) Rusya ile konfederasyondaydk. Bu dnemde yaklak drt milyon Kazak ld ve len hi bir Kazak entelekteli veya liderinin lm doal sebeplerden deildi. Sovyet dneminde Kazak denizinin ortasnda 500 nkleer deneme yapld. Bakir topraklarn ilenmesi srasnda iki milyon Slav Kazakistan'a yerletirildi ve ilerinden 12 bini zellikle seilmi hayat kadnyd. Bu kampanya srasnda yaklak bin Kazak okulu kapatld ve Kazak genlerinin yaklak yzde 40' kendi anadillerini unuttular. Konfederasyon ihtimali tartlmamaldr bile. Ne konfederasyon, ne de bir blok, Rusya yalnzca komumuz olarak kalmaldr (KIRIMLI, 1995:6). Kazakistan'da Kazak dilini kullanan medyadaki nemli tartmalardan birisi de, Kazakistan'n resmi dili ile ilgili olmutur. zellikle seim dnemlerinde Rusa konuan halkn oylarn toplamaya ynelik propaganda malzemesi olarak kullanlan bu konu, anayasa ile iki kez dzenlenmitir. Kazak medyasnda belirtildiine gre, "Baz 'igzar' politikaclar, Ruslan 'Kazaka devletin resmi dilidir ve Rus ocuklar iin bir gelecek sz konusu deildir' diyerek tehdide alyorlard. Ruslar ite byle bir tehdit altndaydlar" (KIRIMLI, 1995:6). Bu fikre bir reaksiyon olarak Kazak entelektelleri, konuyla ilgili ad geen politikac Oljas Sleyman'a u ak mektubu yazdlar: "Oljas, Rusa yazyor olmana ve esas problemin Kazaklar'n Kazak snrlan iinde yayor olmalarna ramen ilk dil olarak Rusa'y kullanmaya zorlanmalar olduunun ve bunun da komnist saldrganlnn bir sonucu olarak ortaya ktnn farkndasn. Bylelikle Kazak dili yerini Rusa'ya brakmak ve ikincil bir dil durumunda kalmak zorun-

bilig-2/Yaz96

71

da kalmtr... Kazakistan'da bir tek Rus bile Rusa'y unutmamken, ana dillerini unutmu pek ok Kazak var. Kazaklar, komnist saldrganlk sayesinde Ruslatrlmakta. Kazaklar kimliklerini kaybetme snrna kadar gelmilerdir. 70 yldr milli bilin boulmutur. Pratikte Rusa yaamn her kesiminde srekli olarak kullanlmakta ve Rusa konuan insanlar hi bir dil sorunu yaamyorlar... Sizin liderliini yaptnz parti, Halkn Kongre Partisi ve Sosyalist Parti'nin adaylar, seim kampanyas srasnda bu dil problemini kullanyorlar. Bu hareket cumhuriyet ierisindeki milletlerin arasndaki barl arkadal bozabilir ve byk apta politik alkantya, hatta kanl kavgalara sebep olabilir. Kazakistan'daki halk bu tr bir tehlikeye kar korumak isteriz. Anayasann dil blmn tekrar tartmak fikrine hepimiz karyz" (KIRIMLI, 1995:7). Ne var ki, Kazak entelektellerin bu konudaki hassasiyetleri baz deiiklikler yaplmasn engelleyememitir. Kazakistan Anayasas'nda 1993'te yaplan bir dzenleme ile, Kazaka'ya devletin resmi dili, Rusa'ya ise halklarn anlama dili stats verilmitir. Ancak bu kadarla kalnmayarak Anayasa'da 1995 ylnda bir deiiklik daha yaplm ve kullanlan muallak bir ifade ile Rusa'ya resmi dile yakn bir stat verildi (Kazakistan Anayasas). Dier taraftan Ruslar iin talep edilen ifte vatandalk ise kabul edilmedi. Ancak baka lkelerde yaayan Kazak kkenlilere lkeye dnte vatandalk kazanabilme imkan saland. En azndan bu kararla, zellikle Moolistan'dan gelmekte olan Kazaklara vatandalk yolu alm oldu.

den birisi olan ve Sovyet dneminde yllarca srgnde kalan A. Soljenitsm'e gre, Kazakistan'n snrlar drst izilmemitir. Ona gre, Kazaklar gneyde yaamaktadr ve cumhuriyetin nfusunun yardan azn tekil ediyorlar. Soljenitsn, Cumhuriyetin Dou'dan Hazar Denizine kadar olan gney blmn asl Kazak topra sayyor ve bu arazinin dnda kalan kuzey kesimin Rusya'ya ait olduu fikrini savunuyor (ALZADE, 1992:283-286). Politikalarn ayn blge zerine yapan Yedinstvo (Birlik) hareketi ise Kazakistan'da faaliyet gstermektedir. Slav Halklarn Birlik Hareketi niteliindeki Yedinstvo, lkedeki Kazaklatrmaya kar kmaktadr. Bir aydn hareketi olan bu hareket, nce kltrel ve sonra siyasi hak taleplerinde bulunmaktadr. zerinde srarla durduu konular ise, Kazakistan'n resmi dili, ifte vatandalk, Kazaklarn ne karlmas ve kadrolamadr.

Sonu
Bamsz Kazakistan bugn, bir ka yzyl boyunca sregiden bir kaderi ters evirmede nemli avantajlar yakalam grnyor. Bakentin deitirilmesinin bu yolda nemli bir adm saylmas gereklidir. Dier taraftan Kazakistan'da Kazaklar'n says, bu yzyl ortalarndan itibaren ilk kez genel nfusa oranla en yksee km durumda. 1989'daki resmi nfus saymnda, etnik Rus nfusla arasnda yzde iki gibi ok az bir oran varken, aradan geen ksa bir srede nemli deimeler kaydedildi. Dier Trk Cumhuriyetleri gibi Kazakistan da, lke dnda yaayan soydalarnn vatandalk hakkn kazanabilmesi ve bu yolla esas unsur nfus oranlarnn artrlmasn salamak iin yukarda belirtilen ifte vatandalk salamann yan sra topraklandrma, yatrm kolayl, vergi muafiyeti, kredi salama gibi yasal ve iktisadi alt yap oluturma almalarn srdrmektedir. Bu almalarn sonucunda zellikle Kazakistan, bugn iin dier Trk Cumhuriyetlerine kyasla esas unsur itibariyle en dk orana sahip olmasna ramen, nmzdeki yzyln ilk yarlarnda bunu yenecektir. Kazakistan Cumhuriyeti'nin Babakanlk Kurumu Enformasyon ve Analitik Merkezi'nin Kazaklarn Nfusu ve Yerleimi ile ilgili olarak 1995 ylnda demograf Makas Tatimov'a yaptrd aratrma-deerlendirme, Kazakistan'da son

Kazakistan'da Bugnk Nfus ve Gelecek Hakknda Tahminler

Nazarbayev ynetimi, bamsz Kazakistan iin nemli kararlarndan birisini vererek, bakenti, gneyde kalan Almat'dan kuzeydeki Akmola'ya tamak iin harekete geti. Bu kararn ardndaki en nemli ama, etnik Ruslar'n ounlukta bulunduu kuzeydeki Kazak varln glendirmektir. Kuzeyde younlaan etnik Ruslara kar Akmola, her ne kadar Rus nfusu daha fazla olsa da bir s bakent grevini grecektir. Bu hareket, Aleksandr Soljenitsn gibi Rus milliyetilerinin yllardr srarl taleplerine maruz kalan ve bugn artk Rusya'nn da neredeyse resmi tezini oluturan 'Kuzey Kazakistan'n Rusya'ya ait olduu' fikrine kar bir tedbirden baka bir ey deildir. Rusya'nn nemli milliyetilerin-

bilig-2/Yaz96

72

yllarda meydana gelen nfus deimelerini de arpc bir ekilde sergilemektedir. Bu aratrmann baz verileri aadadr:
Blge
1 Gney Kazakistan 2 Jambul 3 Kzl Orda 4 Semey 5 Almat 6 Aktbe 7 Atrav 8 Taldkorgan 9 Bat Kazakistan Almat kenti 10 Pavlodar 11 Dou Kazakistan 12 Karagand 13 Jezkazgan 14 Akmola 15 16 Kketav 17 Kostanay Mangistav 18 Torgay 19 Kuzey Kazakistan 20 Blgelerin Toplam I II III Toplam Bat Kazakistan Kuzey Kazakistan Gney Kazakistan

growt) ynteminin kullanld almada, 1989 nfus saym resmi verilerine dayanlarak Kazakistan'daki durum inceleniyor (AVAR ve SOLAK, 1995: 5)
Nfusun iki katma kma/ yarlanma sresi(yl) lke Kazakistan Azerbaycan Krgzistan zbekistan Trkmenistan Esas Unsur 33 33 25 24 24 Rus 173 -36 693 -693 -173 Dier 69 -693 32 26 28

Nfus
1 milyon 200 bin 600 bin 545 bin 500 bin 485 bin 475 bin 425 bin 420 bin 400 bin 337 bin 330 bin 300 bin 285 bin 280 bin 240 bin 235 bin 225 bin 205 bin 150 bin 140 bin 1 milyon 505 bin 2 milyon 685 bin 3 milyon 587 bin 7 milyon 777 bin

Oran(%)
65 55 95 65 45 60 85 55 60 30 35 33 25 50 30 35 25 60 50 25 65 30 55 47

Toplumlarn ge kapal olduu varsaymyla, doum-lm hz gibi unsurlar dikkate alnarak elde elde edilen bu sonular, dier Trk Cumhuriyetlerindeki esas unsurlardan biraz geride olsa da, Kazak nfusunun bu art hzyla lkedeki nfus ounluunu artrarak koruyacan gstermektedir. Ayn almada, Kazakistan'daki Kazaklar'n ve dier etnik gruplarn gelecekteki nfuslaryla ilgili tahminler ise Kazakistan'n yakn gelecekte bir kere daha nfus ynnde Kazaklaacan gsteriyor (AVAR ve SOLAK, 1995).

Kuzey Kazakistan blgesi on byk yerleim alanna ayrlmaktadr. Semey, Pavlodar, Dou Kazakistan, Karagand, Jezkazgan, Akmola, Kketav, Kostanay, Torgay. Kuzey Kazakistan blgesinin yerleim alanlarnn nfuslar 140 bin500 bin arasnda, oran olarak da % 20 ile % 65 arasnda deimektedir. Bu blge, Kazakistan'n yzlmnn % 40'n (en byk blgesi) ve toplam nfusunun % 50'sini oluturmaktadr. Fakat Kazakistan'daki Kazaklar'n % 37'sini oluturmaktadr. Aratrmac Dr. B. Zakir Avar ve Ferruh Solak'n, Trk Dnyas'nn nfus yapsna ilikin projeksiyon yntemi kullanarak yaptklar aratrma ise, Kazakistan'n yakn gelecekteki nfusu ile ilgili veriler vermektedir. Nfus yapsnn gelecee ynelik olarak tahmin edilmesi iin matematiksel yntemlerden stsel art (exponential

Yl

Esas unsur Rus n(1000) n(1000) %

Dier n(1000)

Nfus Yo. Kii/km2

%
1989 1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050 6.532 39.5 6.671 39.9 8.229 43.4 10.152 47.0 12.525 50.7 15.452 54.2 19.062 57.8 23.517 61.2 6.226 37.6 6.251 37.3 6.506 34.3 6.772 31.4 7.048 28.5 7.336 25.8 7.635 23.1 7.97 20.7

%
3.780 222.9 3.88 22.8 . 4.220 22.3 4.63 21.6 5.154 20.8 5.66 20.0 6.25 19.1 6.957 18.1 6 6 7 8 9 10 12 14

bilig-2/Yaz96

73

* Ala, Kazaklar arasnda milli meselelerde, dmanlarla

AIKLAMALAR 1964 senesinin sonbaharnda Ketpendag zirvesinin kuzey tarafnda bulunan ta kitabelerde, V. ve VII. asrlar arasnda yaayan Trk kabileleri iinde Arsar, Salur ve Ala boylarnn bulunduunu reniyoruz. ** Ortak bildiriyi imzalayan Kazakistan'n gayr resmi siyasi tekilat ve siyasi partileri unlar: Kazakistan Azat Partisi, Celtoksan Milli Demokrat Partisi, NevadaSemey Anti Nkleer Harekat, Kazakistan Aral ve Balka Gllerini Koruma Komitesi, Adalet Harekat, Kazakistan Sosyal Demokrat Partisi, Kazakistan Mslman Hanmlar ttifak, Kazakistan Kazak Dili Kurumu, Kazak Dili Kurumu Almat ubesi, Trk ve Dou Mslmanlar Tekilat, Sanraq Tekilat, Ceruyq Tekilat, Memorial Tekilatnn Almat ubesi, Kazakistan Bamsz renciler Birlii, Gen naatlar Birlii ve Kazakistan nsan Haklan Mdafaa Komitesi

karlalnca uran (slogan) olarak kullanlr. Mesela, askerlerin savalarda Allah Allah diye haykrmalar gibi, Ala Ala dedikleri de olmutur. Krgzlarn mehur Manas Destannn kahraman Manas Btur'un da inlilere kar savarken; "Atam Yakn adm Manas, Boyum Krgz, uranm Ala" diye haykrd sylenir. Uran olarak kullanlan Ala sz ayn zamanda memleket ve millet manasna da gelmektedir. Kazak Sovyet Ansiklopedisinde, Kazaklarn nceki isimlerinin Ala olduu belirtilmektedir. Yine ayn ansiklopedide, Ulu Bey'in "Ulus- Erbaa" ve "Nasabnamen Kazak" adl tarihi yazma kitaplarda, Trk boylar iinde ilk defa Ala adm alanlar Ouz, Kpak ve Kangl olmutur, deniliyor. Kazakistan'n Karkaral civarnda bulunan 1.90 cm. boyundaki taa Orhun harfleriyle kaznm olan kitabede, "Kagan Alt Brig Ala" sz okunmaktadr.

KAYNAKA
ALABEK, Mahmut, Eyll 1987 ALZADE, Mays, 1988 Trk Yurdu, "Kazakistan'da syan': "1992Trkiye Modeli ve Trk Kkenli Cumhuriyetlerle Eski Sovyet Halklar", Yeni Forum Yaynlar, Yeni Forum Dergisinin 16-19 Eyll Sempozyumuna Sunulan Bildiriler. "in-Sovyet likilerinde Milliyet Hareketleri", Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar ve Dier Aznlklar Yeni Forum Yaynlar. OKAY, Mustafa 1988 SSCB'deki Mslmanlar, Ankara ALTAY, Balkan Kasm 1987 "Ala Orda" Trkistan'da lk Trk Hkmeti, Trk Yurdu

AVAR, B.Zakir- SOLAK, Ferruh; 1995 "Beeri Kaynaklar Asndan Yeni Trk Cumhuriyetlerinin Dn, Bugn ve Yarn", Milliyeti izgi Gazetesi 18-25 Ekim S.62-63 ATALTEPE, Sipahi Temmuz 1990

BRAKER, Hans 1988

"SSCB ve in Halk Cumhuriyetinde Yaayan Trklerin statistiklerine Ait Bilgileri Mukayeseli Bir nceleme", Dou Trkistan'n Sesi Dergisi, S.26 1917 yl Hatra Paralar, Ya Trkistan Neriyat, Ankara

BENNNGSEN, A. 1984

bilig-2/Yaz96

74

D'ENCAUSSE, Helene C. 1992 DNMEZ Yusuf 1989

T.,Y. Sovyetler'de Mslmanlar 1954 Trk Dnyasnn Beeri ve ktisadi Corafyas, stanbul Trkistan, Rus ile in Arasnda, stanbul

Trkistan'da Trklk ve Halklk, karan Dr. A. Oktay, stanbul

1990

TATMOV, Maka 1995

Kazaklarn Nfusu ve Yerleimi Kazakistan Cumhuriyeti Babakanlk Kurumu Enformasyon ve Analitik Merkezi, Almat.

HAYIT Baymirza 1975

HENZE, Paul B. 1988 "Ulusal Muhalefetin Grnm ve Yaratt

TOGAN, Z. Velidi 1947 Trkili, stanbul

QUELQEJAY, Chantal-lemercier Sorunlar",Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar ve Dier Aznlklar JUNISULI, Jakp 1988 KAZAKBALASI, C. 1988 le Aydn Dergisi, No. I, Dou Trkistan 17-18 Aralk 1986 Kazakistan Olaylar, stanbul 1988 "htilal ve Sava Srasnda Aznlktaki Mslmanlar", Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar ve Dier Aznlklar. TEMZ, Suat Haziran, 1991 "17/18 Aralk 1986 Kazakistan Olaylar ve Celtoksan iiri", Trk Yurdu. KIRIMLI, Meryem Yaz 1995 '"Milliyetiliin Ortaya k ya da Bamsz Kazakistan' n Yeni Stratejisi", Avrasya Etdleri MATUSZEWSK, Daniel C. 1988 "mparatorluk, Uluslar, Snrlar", Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar ve Dier Aznlklar ULUDA, ilhan 1992 Sovyetler Birlii Sonras Bamsz Trk Cumhuriyetleri ve Trk Gruplarnn Sosyo-Ekonomik Analizi, Trkiye le likileri, TOBB.

WMBUSH, S. Enders, 1988 "Sovyet Silahl Kuvvetlerinde Uluslar", Stratejik Adan Sovyet Mslmanlar ve Dier Aznlklar.

MONTEL, Vincent 1992

Sovyet Mslmanlar, Pnar Yaynlan

bilig-2/Yaz96

75

AAOLU AHMET VE "NGLTERE VE HNDSTAN" SML KTABININ ULUSLARARASI LKLER IIINDA TAHLL

I. Aaolu Ahmet Hakknda zet Bilgi Bilindii gibi, Aaolu Ahmet, Trk fikir ve politik hayatnda nemli etkiler yapm olan bir ahsiyettir. zellikle Osmanl mparatorluunun son dneminde ve Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu yllarnda nemli almalar yaparak adn duyurmutur. Hayat ve almalar sadece Trkiye corafyasnda deil; Azerbaycan'dan Rusya'ya Kafkasya'dan Fransa'ya, Trkiye'den Malta'ya kadar olan geni bir alanda gemi ve etkisini gstermitir. Aaolu Ahmet, 1868-1939 yllan arasndaki 70 yllk mr boyunca, etin mcadeleler vermitir. Bat uygarln tmyle benimsemi olan Aaolu Ahmet, liberal dnce ve Trkl savunan bir fikir adamdr (i) (AAOLU, 1940: 64). Aaolu Ahmet, 1868'de Azerbaycan / ua'da dodu (Meydan Larousse, C.l: 176). 1939'da stanbul'da ld. Ortarenimini doduu ehirde tamamladktan sonra Paris'e gitti. Sor-bonne niversitesinde tarih ve filoloji okudu. Fransz dergilerinde, ou Fars edebiyat ile ilgili, makaleler yazd. Ahmet Rza ile tant. Eitimini tamamladktan sonra 1894'te Tiflis'e dnd. Hseyinzade Ali (Turan), Ali Merdan Topuba, smail Gaspral ile birlikte milliyeti fikirleri yaymaya alt. Hasan Zerdani ile Hayat Gazetesini kard. rat Dergisini yaymlad. Yazlar Jn Trklerin ilgisini ekti. ura'y mmet dergisinde yazlarnn bir blmn yaymlad. Rusya'daki Trklerin haklarn savunacak derneklerin kurulmasna nclk etti. kinci Merutiyetin ilanndan sonra stanbul'a geldi. nce Maarif mfettii, sonra Sleymaniye ktphanesi mdr oldu. Hikmet, Sebil'r-reat ve Ate dergilerinde yazlar yazd. Darlfnunda Rusa ve Trk-Mool tarihi hocalna getirildi (1909). Trk Yurdu ve Trk Ocann kurulmasna nclk etti. Trk Yurdu dergisinde "Trk Alemi" adl yaz dizisini yaymlad. 1912'de Afyon milletvekili seildi. Ayn yl ittihat ve Terakki Frkas/ Partisinin merkezi umumi/genel merkez yeliine getirildi. Matbuat Cemiyetinde kurucu yelik yapt. 1919'da ittihat ve Terakki Partisinin ileri gelenleriyle birlikte ngilizler tarafndan tutuklanarak Malta'ya srgne gnderildi (ii) (MR, 1985: 70). ngilizler, gerekle ilgisi olmayan sular icat ederek, sava zamannda bakan, milletvekili, hoca ve yazarlar n srada tutuklamlardr.

Prof. Dr. A. Mehmet KOCAOLU

___________________________________

Krkkale . BF Kamu Ynetimi Hukuk B. r. yesi

bilig-2/Yaz96

76

Bunlar arasnda Halil Bey (Mentee), Kara Kemal, Ali Mfit Bey, Ahmet kr Bey, Hseyin Tosun Bey, Mahmut Kamil Paa, Hac Adil Bey, Mithat kr Bey (Bleda), Prens Sait Halim Paa, Prens Abbas Halim Paa, Ziya Gkalp ve Aaolu Ahmettir. Aaolu Ahmet'e isnat edilen su, asayii bozmak ve Ermenilere zorbalk yapmak" olarak belirlenmitir. Nitekim, 15 Mays'ta Yunanllarn zmir'e kmasyla stanbul'da kurulan skynetim mahkemesine karlan Ziya Gkalp, "Milletimize iftira etmeyiniz. Trkiye'de bir Ermeni soykrm deil, bir Trk Ermeni vurumas vardr. Bizi arkadan vurdular biz de vurmak zorunda kaldk" diyerek, sadece gerei tm dnyaya ilan etmitir (MR: 83). Aaolu Ahmet, kendisine isnat edilen suu kabul etmeyerek, srgnde kendisine verilen 2764 numarasn da belirterek, 19 Temmuz 1919'da ngiltere Adalet Bakanna yazd mektupta, "Tutuklanma sebebini: Almanlara satlm imiim. Ermeni olaylarna katlm imiim. ngiltere, dnya lsndeki gcyle, benim gibi savunmasz birok kiiyi elbette ezebilir ekselans. Ama bu ngiltere'nin anna ne kazandracak? Acnmay ya da balanmay asla kabul etmem. Ben adalet istiyorum" szleriyle, ngilizlerin hakszln ve adaletsizliini haykrmtr. Ancak, tm mektuplar cevapsz ve sonusuz kalmtr (MR:244). Aaolu Ahmet, Malta srgn dneminde insanlardaki ahlaki knty de grecek, fikir ve duygularn, ahlak ve tabiatlarn uygunluuna gre deil, srf cepteki parann miktarna gre deitiini tm plakl ile fark edecektir (iii) (AAOLU, 1969: 126-139). Tm bunlara ramen, Aaolu Ahmet, esaret gnleri boyunca ylmam ve midini kaybetmemitir. Eine ve ocuklarna yazd mektuplarda srekli olarak, vatan sevgisini ve kurtulu midini alamaya almtr. Yalnz almakla felaketlerin tamir edileceini vurgulayan Aaolu Ahmet, ardan ve hayadan mahrum milletlerin l kalplerini bir gn Trk ruhunun fethedeceini de belirterek, ocuklarna daima milli duygular alamaya almtr. Mustafa Kemal Paa, Milli mcadele taraftarlarnn stanbul da tutuklanmalarna karlk, Konya'da CAMPBELL ve Erzurum'da da RAWLINSON'u tevkif ettirince, Malta'daki esirle-

rin bir ksm 192l'de bunlara karlk serbest braklr. Srgnden sonra Ankara'ya dnen Aaolu Ahmet, milli mcadeleye katld. Ankara'da Matbuat Mdrl yapt. Hakimiyeti Milliye gazetesinin bayazar oldu. 1923-1931 yllar arasnda Kars milletvekillii ve Ankara Hukuk Mektebinde Anayasa Hukuku hocal yapt. Aaolu Ahmet'in siyasi mcadeledeki arkadalar arasnda birinci dereceden olanlardan biri de Trk milliyetiliinin byk mridi Ziya Gkalp idi. Trk Devleti'nin esaslarnn ne olmas gerektii konusunda Gkalp'le ayn gr paylamamaktadr. Z.Gkalp'e gre, "Yeni Devlet, her eyin esas olmalyd. Hukukun kayna dahi ancak, devletti. Hak yok, vazife vard" Aaolu Ahmet ise, Yeni Devletin tamamen liberal fikirlere ve prensiplere dayanmas gerektiini savunarak, "Trk Milleti'nin Bat medeniyetine erimesinin tek aresi, bu medeniyeti meydana getirmi olan hr ve serbest teebbs ilkelerinin samimiyetle kabulnden ibarettir" diyordu. Bu iki dost ve Trk milliyetisinin gr ayrlklar CHP'nin program ve TC'nin Anayasasnn yaplmasnda da kendini gstermitir. Uzun yllar TBMM'de yelik yapm olan Trk milliyetiliinin nderlerinden Prof. Yusuf AKURA gibi, Aaolu Ahmet de Trklerin esir olduu lkelerden hr ve bamsz Trk Devletine iltica etmitir. Ancak, ikisine kzdklar zamanlarda "snt" diyenler de kyordu. Halbuki onlar, Trk Devletinde bulunmaktan mutluluk duyarak, kendilerine "snt" diyenlere kar kyorlard. kisi de Hukuk Fakltesinde hocalk yapmakta, fikir adam ve politik nitelikleri vard. Ankara Hukuk Fakltesinde Tekilat Esasiye/Anayasa hocal yapan Aaolu Ahmet, ayn fakltede renci olan olu Samet Aaolu'nun Bakomutanlk Kanunu nedeniyle Sakarya Meydan Muharebesinin tarihini sylemekte birka saniyelik duraksamasna kzarak, snav salonunu babann olunu imtihan ediini grmek zere gelen devasa kalabaln nnde, "Bu tarihi bilmeyen, hatta olum bile olsa nazarmda memleketle ilgisiz adam demektir" diye barmtr (EK, 1994:17). 1930'da Atatrk'n emri ile kurulan Serbest Cumhuriyet Frkasnn fikir nderiydi. Atatrk'e gre, Serbest Cumhuriyet Frkas ile Cumhuriyet

bilig-2/Yaz96

77

Halk Frkas/ Partisi, birbirlerini kontrol edecek, birbirlerinin fikirleri, niyetleri ve hareketleri hakknda kamuoyunu aydnlatacaklard. Bu sayede, devlet yetkisi kullananlarn hareketleri Milletin gz nnde olacak ve devlet yetkisinin ktye kullanlmas nlenecekti (SOYAK, 1972, C.2:408; NAN, 1981:264; YETKN, 1982: 67). Serbest Cumhuriyet Frkas/ SCF'i kurmak zere, 7 Austos 1930'da Atatrk'n en yakn arkada Fethi Bey'den sonra Aaolu Ahmet, Gazi tarafndan grevlendirilmitir. Frka'nn ikinci adam ve idolou Aaolu Ahmet'e gre, SCF'nin kurulmasnn asl sebebi, "Cumhuriyetin bir tek frka ile idare edilmemesidir". 11.8.1930'da Cumhuriyet Gazetesi'ne verdii demete, "Ben teden beri sylyorum ki, Hkmet uzun zamandan beri denetimsiz kalmtr. Dnyann hibir yerinde byle bir ynetim tarz mevcut deildir. Partisiz denetim, denetimsiz cumhuriyet olmaz" demitir (EK: 21). Gerekten Aaolu Ahmet, gerek ekonomik ve gerekse politik alanda liberalizme eskiden beri ve itenlikle inanm bir ahsiyettir. . Sreyya Aydemir, "Bat anlamnda bir demokrasinin o zaman tek savunucusu oydu" derken; Zekeriyya Sertel, "SCF'nin kurucularndan yalnz Aaolu Ahmet Bey itenlikle liberaldi ve ne istediini biliyordu" demektedir. Y. Kadri Karaosmanolu ise, "Ortodoks bir demokrasi taraftar olduunu" belirtmitir (YETKN: 54). Serbest Frka'nn kurulmasndan sonra bir gn bir Fransz yazar, Aaolu Ahmet Bey'e, "Bir lkede eitli fikirlerin ve akmlarn yaayabilmesi iin o memlekette adalet duygusunun gelimi olmas gerekir. Sizin lkenizde ise byle bir hissin varlna inanmyorum. Ben, sokakta vatandalarn seyirci ve tepkisiz kaldn grdm. Byle bir memlekette iki parti yan yana yaamaz" demitir (AAOLU, 1969: 54). Gerekten 8 Austos 1930'da temeli atlan SCF'i, 17 Kasm 1930'da kapatlr. Daha dorusu frka dalr. Bu dalma zerine Aaolu Ahmet, "Ah! arkn bu riyakarl! Kelime altna snarak vehmi mevcut, hayali gerek gibi gstermekten ekinmemek! Bu zavall lkedeki tm felaketlerin kayna bu korkun ruh hastaldr. Bizde cumhuriyetten en ufak bir belirti bile yoktur. Buna ramen herkes, hrriyetten, cumhuriyetten bahsediyor. Karlkl bir aldatmacadr ki, memle-

ketin bir ucundan dier ucuna kadar devam edip gidiyor" demitir (AAOLU: 92). SCF'nin kendini feshetmesinden sonra, stanbul'a dnen Aaolu Ahmet, Darlfnunda hukuk tarihi hocalna balad. Kurduu AKIN gazetesinde nn Hkmetini eletiren yazlar yazd iin Atatrk kendisine kzmtr. stanbul'da bir. yemee ard Ahmet AAOLU'na Atatrk, "Hem Darlfnunda hocalk, hem muhaliflik olmaz"der. Aaolu Ahmet, gazeteyi kapatmayacan syleyince, Atatrk, "demek kafa tutuyorsun? Hem sen unutuyorsun ki bir sntsn" diye barr. Bunun zerine, "hayatmn enderin kederi iimi doldurdu" diyen Aaolu Ahmet, Atatrk'e, "Paam, 18 yandan beri Trk Milletinin hizmetindeyim. Bana bu laf birok defa sylediler. Hepsine gldm. Ama sizin aznzdan bunu iitmek, beni ruhumun en derin noktasndan sarst. tekiler kk adamlard. Siz, bu memleketi kurtardnz. Bir yandan tm dnyann Trk rkndan, Trk Milletinden geldii tezini ortaya atyorsunuz. Dier yandan, hududumuzdan iki saat tedeki halis Trk ve yazk ki esir bir yurttan Trkn zgrln korumay baarm bir ksmna gelen, yine halis bir Trk'e snt diyebiliyorsunuz. Bu ne korkun tezattr. Niin Allah bana sizi byle bir tezat uurumu iinde gstermek felaketini nasip etti" diyerek, adeta isyan etmitir (AAOLU, 1953:53; 1969: 211-212). Bu szler zerine Atatrk ayaa kalkarak, Aaolu Ahmet'i kucaklam ve "sen beni yanl anladn, yle demek istemedim" demitir. Sonuta yaplan sulamalar bitmez. Akn gazetesi kapatlr. 1933'te niversite reformu yaplnca Aaolu Ahmet, kadro d braklr ve sonutan ok znt duyar. niversite kurulurken sadece iktidar taraftar olmayan yazlar yazan Aaolu Ahmet, kadro d braklmaz. Fuat Kprl, Neet mer ve Cevat Abbas da istifa etmek zorunda kalrlar. 1933'te niversiteden emekli olan Aaolu Ahmet, eitli yayn organlarnda yazlar yazd ve kitaplar yaymlad. Aaolu Ahmet, tm yazlarnda Trk Milliyetilii fikrini iledi. Dnyada bamsz kalan son slam lkesi Osmanl mparatorluunun tutsak olmamas iin, milliyetilii uyandrmann gerekli olduunu savundu. Malta'da yazd, Medeniyet (stanbul 1972) adl kitabnda Avrupa Uygarlnn teki uygarlklar arasnda stn duruma ykseldiini,

bilig-2/Yaz96

78

Trk ve slam toplumlarnn Avrupa uygarlna ayak uydurduklar lde varolabileceklerini ileri srmtr. Balca eserleri: ii Mezhebi ve Membalar (1892), slam ve Ahund (1900), slam'a Gre ve slam Aleminde Kadn (1901), Medeniyet (1920), ngiltere ve Hindistan (1927), Serbest nsanlar lkesinde (1931), Devlet ve Fert (1936), htilal mi, nklap m (1942), Serbest Frka Hatralar (1950)dr. II. "ngiltere ve Hindistan" simli Kitabn Uluslararas likiler Inda Tahlil ve Tenkidi 1. Kitap Hakknda zet Bilgi Ad geen kitap, Cumhuriyet Matbaas tarafndan 1927'de stanbul'da baslm ve toplam 44 sayfadan ibarettir. Kitap, balca iki ksmdan olumaktadr. Birinci ksm, ngiltere baln tamakta olup, 14 sayfalk blmn kapsamaktadr. Hindistan baln tayan ikinci ksm ise, 30 sayfadan ibarettir. Kitabn dili 1920'lerdeki Trke ile yazlmtr. Bugnn kuaklarnn kitab anlamas zor olmamakla birlikte, baz kelimelerin anlamm Osmanlca szle bakmadan karmak pek mmkn olmaz. Milli ahsiyette deimeyen tek unsurun dil olduunu syleyen Aaolu Ahmet, sadece bir lisan bilmenin neminden ok, lisanla yani dille birlikte terbiye ve halk hissiyatnn/duygusunun nemi zerinde durur. Avrupal alim ve yazarlarn en az dil bildiini vurgulayan Aaolu Ahmet, zellikle Alman, Fransz, ngiliz, talyan ve Rus alimlerinin yabanc dil bilmeleri sayesinde dnyay ve dnyada olup bitenleri zamannda yani gn gnne yakaladklarn belirtmeden de geemiyor (AAOLU, 1972: 7). Bylece dnya medeniyetiyle kaynamak iin evrensel nitelik kazanm birka dili renmenin gerekliliini vurgulamaktan kendini alamamaktadr. "Dilimizi yabanclara deil, kyllerimize bile okutturamadk" diyen Aaolu Ahmet, bir milletin en salam olan deimeden gelien lisann/dilin zerinde nemle durur, ahsiyet ve benlik denen mefhumun dil sayesinde gelierek o milletin maddi varlm oluturduunu vurgulamaktadr.

Bu nedenle, Trke'nin yegane dil olarak kullanlmasnn maddi ve manevi faydalarnn nemi zerinde srekli durur. Bir milletin manevi mevcudiyetinin en byk delilinin lisan olduunu zellikle belirtir. Her eyinde kendi dilini hakim klmayan bir milletin, egemenliinin tam olarak salandndan phe edileceini belirtir. Bu yolda manevi bir geveklik yznden Trke'nin yeterli dzeyde gelimediini de tespit etmektedir (AAOLU,1918, C.2: 231). Nitekim, bugn Trkiye'de blc rgt PKK'nn kulland blclk silahlarnn banda, Krte diye bir lisann olduu ve bunun Trke'den ayr bir dil olduu ve bu dili konuanlarn da Trklerden ayr bir rktan geldii propagandas yaplmaktadr. Ksacas, dilde birlii salayamamann ve dilimizi kendi Milletimize retememenin acsn ekiyoruz. Dilde birlik milletlemenin en byk harcdr. Sonuta Aaolu Ahmet'in dil konusundaki grlerine katlmamak mmkn deildir. O zaman balatlmasn istedii dil birlii mcadelesine hi olmazsa daha ge kalnmadan bir an nce balamak zorunda olduumuzu anlamalyz. Kitabn birinci blmnde ngiltere'nin tarihi sre iinde geliimimi ve demokrasi yolunda adm adm ilerlemesini ve oluturduu siyasal ve hukuksal yapy inceleyen Aaolu Ahmet, kinci blmde Avrupallar tarafndan Hindistan'n nasl istila edildiini, Hindistan' ve Hindistan'a giden yollar elinde tutmak isteyen ngiltere'nin evirdii dolaplar, akl almaz yntem ve usulleri anlatyor. Kendi lkesinde ynetim biimini gn getike insaniletiren ngiltere'nin Hindistan'da kapitalizmin kat ve vazgeilmez smrc kurallarn nasl uyguladn gzler nne sermektedir. Bylece kitap, bugnk uluslararas uygulamalara k tutmaktadr. Sonuta uluslararas ilikilerde devletlerin ve toplumlarn ne srekli dostlar, ne de srekli dmanlar olmadn, sadece korunacak karlar bulunduunu, ngiltere'nin Hindistan politikasnda uygulad yntemlerle bunu net bir biimde ortaya koymaktadr. Gemiten ders almayan toplum ve milletler, gelecee yn veremezler. Akll insanla aklsz insan, akll milletlerle aklsz milletler arasndaki temel fark hi hata yapmamak deildir. Yaplan hatay tekrarlamamak, akll ve basiretli ynetici olarak millete zdrap ektirmemektir. Bu nedenle, Trkiye zerinde oynanan oyunlar ve gemiteki Hindistan zerinde oynand ekilde

bilig-2/Yaz96

79

Osmanl'y paraladklar yetmiyormu gibi bugnde srdrlmeye allmaktadr. Bu nedenle, tm Trk genliinin lke ve dnya sorunlarn yakndan bilmesi, uluslararas ilikilerin nasl olutuunu anlamas, dnya ve lke gereklerine uygun davran gstermesi, ksacas, oyunun nasl oynandn ve kurallar bilmesi gerekir. Bu inceleme, gemile bugn birletirerek, gelecee nasl yaklamamz gerektiini de vurgulanmaktadr.

3. Uluslararas likilerin Temel Esaslar

Uluslararas alanda akla gelebilen hemen her ey, menfaat/kar ilikisine dayanmaktadr. Sava ve bar dahil tm ak gizli uluslararas mcadeleler, ulusal karlar korumak, doal kaynaklara sahip olmak ve dnya nimetlerinin blmnden en fazla pay alarak, uluslararas alanda stn/dominant duruma gelmek iin srdrlmektedir (KOCAOLU, 1993:1,536). Bu nedenle, uluslararas ilikiler tarihi daha ok hammadde kaynaklarnn bulunduu blgelerde olumutur/olumaktadr. Bunun tipik rnei de Hindistan'dr. kinci Dnya Savandan sonra Ortadou ve bugn Ortadou'nun yan banda Kafkasya ve Hazar evresidir. Amerikal Senatr Albert J.BEVERIDGE, "Allah bizi hkmetmek iin, ilkel ve geri uluslar da ynetilmek iin yaratmtr" diyerek, Bat toplumlarnn Hristiyan kltr ile yorulmu insannn kendini stn grme tavrn ortaya koymutur. Yanl ve doru hareketlerden ders alnd taktirde, hatalar srdrmek ve Batllar tarafndan ynlendirilip ynetilmek uluslarn kaderi olmaktan kar. Bu nedenle, byk milletler tarihi olaylar unutmayanlardr. Sait Halim Paann dedii gibi, "Tarih bouna yaanmaz ve tarihten ders almayanlar gelecekten ders almak zorunda kalrlar". Bilindii gibi sava, devletlerin ve toplumlarn kan pahasna hesaplamasdr. 1990'larda Sovyetlerin dalmas dnya toplumlarn yeni dnya dzeni adyla, bir dzensizlie doru yneltmitir. Ortadou, Kafkasya, eenistan, Balkanlar sanki kan glne dnmtr. Bunlar olurken, ABD Bakan BUSH, Mart 1991'de Kongrede, "Kltrmzle tm dnyay aydnlatacaz. 21.yzyl da bizim yzylmz olacaktr"

diyerek, gemite ngiltere'nin yapt gibi, ABD'nin gelecekte dnyay tek bana ynetme arzusunu vurgulamtr. unu bilmekte yarar vardr. Bat toplumlar, daha dorusu Hristiyan alemi, kendi aralarnda bir "grnmez ulus" ve "sistem" meydana getirmilerdir. Bu sistem, kendi kltrel, ekonomik, sosyal ve politik deerlerini srekli heyecan ve kaynama iinde tutacak kadar salam bir sistem haline gelmitir. Bu sistemin dnda kalanlar blmek, paralamak ve ynetmek temel amalardr. Nitekim, ngiltere, bu sistemi Hindistan'da, Pakistan'da, Ortadou'da, Osmanl topraklarnda ok kurnaz bir biimde uygulamtr. Aaolu Ahmet de Hindistan'daki uygulamay ak bir biimde kitabnda gzler nne sermitir. Blmek, paralamak, pasta keser gibi kk paralara ayrmak, sonra bu kk ve zayf devletleri ynetmek ve onlarla oynamak, kazan ve iktidarlarn srdrmek iin bunlar birbirlerine kar kkrtmak, sava karmak/kartmak, silah yapmclarn ve tekelci kazan kurulularn sevindirmek, yardm eder grnrken hrpalamak ve ykmak, batl byk devletlerin, sper glerin, emperyalizmin ve smrgeciliin vazgeilmez silahlardr. Bu silahn ngiltere tarafndan soukkanl bir ekilde Hindistan'da kullanld Aaolu Ahmet'in kitabnda anlatlmaktadr. Uluslararas ilikilerdeki "bl ve ynet/ (divide and rule)" ilkesi, kar taraf veya rakipleri blerek yada srekli blnm vaziyette tutarak, onlar zayf durumda brakmak isteyen lkelerce kullanlan bir yntemdir. ngiltere tarafndan hi bir zaman vazgeilmeyen bu yntem, srekli olarak kullanlan klasik bir yntemdir. On dokuzuncu yzylda ngiltere'nin cihan hakimiyetini salamasnda Hindistan gibi devasa tabii kaynaklara sahip bir mstemlekeye sahip olmasnn nemi inkar edilemez. Aaolu Ahmet'in de belirttii gibi, "ngiltere'nin o muhteem sanayiini yaatan, ngiliz ekonomisini ve maliyesini takviye eden Hindistan'd". Bu nedenle, 19.yzyl boyunca ve 20. yzyln ilk yarsnda ngiliz d politikasnn temel ta Hindistan olmutur. Hindistan' muhafaza ve mdafaa endiesi ile koca Osmanl mparatorluu paralanm Cebelitark, Malta, Msr, Svey Kanal, Bahreyn, Irak, Basra, Benderbuir, Sey-

bilig-2/Yaz96

80

lan, Hayber Geidi, ksacas Hindistan'a giden tm yollar, boazlar, ke balar, stratejik noktalar tutulmu veya igal edilmitir. Balkanlardan Afganistan'a, Rusya'dan Trkiye'ye, ran'dan Nepal'e kadar tm evre lkeler gzetim altna alnmtr. Zaman zaman ran' ve Trkiye'yi paralayarak, Rusya ile Hindistan yolu zerinde birok tampon lkeler oluturmak, hep ngiltere'nin Hindistan ve Hindistan yolunu gvencede tutmak endiesinden kaynaklanmtr. ngiltere niin bunlar yapt? Blgedeki g dengesini kendi lehine dengelemek ve srekli dengede tutmak iin yapt. (iv) Trkiye'nin Ortadou'da blgesel bir g olmas istenmedii iin, Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile ilikilerinin n kesilmek istenmekte, blclk, islami kktencilik, rklk ve mezhepilik tevik edilmekte, ak ve gizli desteklenmekte, Avrupa Birliine girmememiz iin nmze engeller konmakta, Kbrs iin bask yaplmakta, zaman zaman Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti de kartrlmakta Trkiye'deki ynetim zafiyetleri, partiler aras iktidar mcadelesi, ekonomik istikrarszlk ve PKK gibi blc terr rgtnn istekleri dorultusunda yanl bir ekilde baz vatandalarmzn ulusal kimlik sorunlar tahrik edilerek, Trkiye blnp, paralanmaya allmaktadr. Niin? Ortadou'da baat g olmas istenmedii ve kapitalizmin ezeli ve vazgeilmez ilkesi olan smr dzeninin gemite Hindistan'da olduu gibi Ortadou ve Kafkas blgesinde srdrmek iin (KOCAOLU ,1995). Uluslararas ilikilerde g, temel ve z bir kavramdr. G, ister tek bana isterse dier devletlere dayal olarak dnlsn, bir devletin yeteneklerinin toplamdr. Gcn dinamik tanm ise, devletlerin uluslararas ilikilerinde odaklanr. Bu nedenle, bir devletin gerektii zaman yeteneklerini kullanma arzu ve iradesi ile mahareti, dier devletler zerindeki etkisi ve kontrol olduka nemlidir. Aaolu Ahmet'in kitabnda belirttii gibi, ngiltere bu yeteneklerini tm 19. yzyl boyunca, 20. yzyln birinci yarsnda etkin bir ekilde kullanmtr. Gnmzde de kh ABD'nin politikalarn destekleyerek, kh Onun arkasndan giderek bu etkinliini srdrmeye almaktadr. Genel olarak g, iktidar olmay ve bir eyi, kiiyi, grubu, toplumu ve milleti ynetmeyi de ierir. Kendi amalarna uygun olarak dierlerinin

davranlarn etkiler, dnce ve hareketleri zerinde kontrol salar. Uyumazlklar ve zorluklar yenme yeteneidir g. Gc olmayan devletler, uluslararas ilikilere yada uluslararas politikaya aktif taraf olarak katlamaz (MORGENTHAU, 1968:31). UA'de silahl kuvvetler ve silahl g, bir ulusun maddi gcnn en nemli unsurudur. Bu bakmdan 19. yzyldaki ngiliz donanmasnn gc ile bugn ABD'nin silahl gcnn stnln bu devletlere salad prestij tartlmayacak kadar aktr. nk, UA'de savaa bavurma zorunluluu balad andan itibaren, siyasal g yerine askeri g gemi yada ikame edilmi olur. Savaa karar verenler, silahl mcadeleye balamadan nce, rakibinin g ve yeteneklerini iyi hesaplamak zorundadrlar. Baar ans ve ihtimali, kendi milli ve rakibin yeteneklerini iyi deerlendirmi olmasna baldr. Tm askeri hazrlklarn siyasal hedefi hemen yada gelecekte rakip taraf g kullanmaktan caydrmaktr. Nitekim, her savan tek amac, mutlaka toprak ele geirmek veya dman ordularn imha etmek deildir. Dmana boyun edirerek siyasal yoldan kabul ettiremedii isteklerini, silah edirerek, silah yolu ile benimsetmektedir. Gcn deiik paralar arasndaki ilikiler gzden karlmamaldr. Gcn ekonomik, askeri, sosyal, siyasal ve dier yetenekleri birbirlerinden bamsz faktrler olarak alglanamaz. Ekonomik gcn stn olmas, askeri gc ve yetenei otomatik olarak destekler sosyal atnn ve yapnn gl olmas her ikisini birden destekler. Kltrel yapnn salam olmas sosyal yapy, birlik ve beraberlii salar. lkedeki adalet dzeninin iyi ilemesi, vatandalarn devlete olan sadakatini artrr. Bu nedenle, Aaolu Ahmet'in kitabn birinci blmnde belirttii gibi, ngiltere tarihsel geliim iinde srekli olarak adaletli bir devlet dzeni kurma yolunda aba harcamtr. 20. yzyl biterken, lkemizde ekonominin genel gidiinin pek i ac olmad, Devlet btesinin srekli ak verdii, vergi gelirlerinin adil bir ekilde artrlmad, i ve d borlarn giderek artt, vergi gelirlerinin byk bir ksmnn bor faiz demelerine gittii, enflasyonun drlemedii, toplum kesimlerinin milli bir heyecanla tasarrufa ynlenemedii, tketim ekonomisinin srekli krklendii, lkeyi ynetenlerin ve siyasal partilerin ahsi ve politik karlarn bir

bilig-2/Yaz96

81

yana brakamad, vatandalarmzdan bir ounun gelecee gvenini yitirmeye balad gnmz Trkiyesinin kreselleen dnyada itibar ve g sahibi olmas hayalden teye geemez. Bununla Trkiye, ok kt durumda "eyvah! bitiyoruz, gidiyoruz" demek istemiyorum. Elbette Trkiye blgesinde ve Ortadou'da yine en gl devlet ve millettir. Dnyada demokrasi ile idare edilen 20 lkeden Ortadou'da devletten biridir. 65 milyona varan gen ve dinamik nfusu Ortadou'daki Jeo stratejik ve Jeopolitik konumu, 600 yzyllk bir mparatorluun mirass olmak nedeniyle Avrupa'dan Asya'ya, Asya'dan Afrika kadar birok devlet ve insanlar ile olan kltrel balar nedeniyle, elbette Trkiye gl bir devlettir. Bundan hi kimsenin phesi olmasn. Ancak, bir devletin gl olmas nemli ise de, esas olan gl olmak deildir. Gerektii zaman, gerektii yerde ve yeterli derecede bu gc kullanma azim ve iradesini ortaya koymaktr. Maalesef, Trkiye, pasif d politikas yznden zellikle lkemize kar dmanca davranlar iinde bulunan ve blc terr rgt PKK'y ak ve gizli bir ekilde destekleyen komularmzdan bazlarna kar bu gc kullanamamtr/ kullanamamaktadr (KOCAOLU, 1995, S.2, C.2: 191-208; 1992, S.l, C.2 :86-110; 1996, S.l,C.3:45-54; 1995, S.3, C.2:224-409). Halbuki ngiltere, tm 19. yzyl boyunca UA'de ve dnya politikasnda en nde yer igal etmitir. Bunun balca sebebi, hem ngiltere'nin kendisine saldrlmayacak kadar gl gstermesi ve hem de ngiltere'nin gcn kullanrken bu gce kar konamayacak kadar akll ve hesapl kullanmasndan ve bu ynde uluslararas politika izlemesinden kaynaklanmtr. Bu nedenle, "ne yani tm komularmzla sava m edelim?" diyenler vardr. ncelikle unu belirtelim ki, bir lke ynetiminin ve yneticilerinin birinci dereceden grevi, lkeyi kalkndrmak ve lke insanlarn hakk olan refah ve mutlulua ulatrmaktr. Uluslararas ilikilerde sava, uyumazlklarn zmnde en son kullanlacak bir vastadr. Ancak, gerektii zamanda da kanlamaz. Fakat, komularmza sava amadan nce onlara kar kullanacamz o kadar ok imkanmz var ki, bunlar onlarn bize kar kullanm olduklarndan ok daha fazladr. Bu yzden kullanlacak vastalarla, onlarn i dinamikleri ve i dengeleri ok

daha abuk altst olabilir (v) (KOCAOLU, 1995:250-400; 520-537). Uluslararas ilikilerde "g dengesi/ (Blance of Power)" olduka nemlidir. Baskn ve stn gcn baarsn nlemek iin bir g dengesi kurmak nemlidir. nk, glenen lke ve devletlerden rakipleri ve komular hep korkmulardr. Korku ise, sava beraberinde getirmitir. Rakibin gcne kar koymak iin tarihsel sre iinde ok kutuplu g dengeleri olutuu gibi, 19451990 dneminde de iki kutuplu g dengesi olumutur. 1990'lardan sonra bu g dengesi tamamen ortadan kalkt. ABD tek sper g olarak tm dnyay birinci derecede etkilemeye alrken, Avrupa Birlii, Japonya, Rusya Federasyonu ve in gibi gl lkeler ABD'nin arkasndan kendi dengelerini yaratmaya almaktadrlar (vi) (ELEKDA,1996; TOKER, 1996). G dengesi yntemi ve dengeleme politikalar olarak, "Bl ve ynet", "silahlanma", "ittifaklar kurmak", "karlkl bamllk yaratmak ve i ilerine karmak" eklinde usuller uygulanmaktadr (KOCAOLU, 1993:34-63; VIOTTIM, 1967:59). ngiltere, tarihsel sre iinde bu yntemlerin birini veya hepsini, yerine gre en iyi kullanan lkelerden biri olarak kendini gstermitir/ gstermektedir. ngiltere ve Hindistan isimli kitapta da bunu net bir biimde grmekteyiz.

3. Kitabn ngiltere Blm ve Aaolu Ahmet'in ngiltere'ye Bak ve Deerlendirilmesi

ngiltere'nin tarihine ve gelimesine panoramik bir biimde bakan Aaolu Ahmet, "Tarihte bazen dostumuz bazen hasmmz olan ngiltere, dnyann bete birine malik bir devlettir" diyerek, ngiltere'nin 1920'lerde dnyann en gl devletlerinden biri olduunu vurgulamtr. ki yzyldan beri mukadderat Trkleri ngiltere ile kar karya getirmitir. Bazen dostumuz, bazen de dmanmz olmutur. "Trkler cihann en asil centilmenleri" diyen ngilizler olduu gibi, "Ben beer olduuma utanyorum. nk, Trk de beerdir." diyenler de kmtr. 1853'lerde Trklerle yan yana Ruslara kar muharebe eden Palmerston'un ngiltere'si, Loyd George'nun elinde Ruslarla birlikte Osmanl mparatorluunun mezarn Sevr'de kazmaya balamtr. 1920'lerde ngiliz destekli Yunan Ordusu

bilig-2/Yaz96

82

Anadolu'yu adm adm igale alrken, Musul'u Trkiye'den koparmak uruna 1925'te eyh Said isyannn arkasnda yine ngiltere vardr. Kbrs davamzda srekli ngiltere'yi karmzda bulmaktayz. ngiltere'nin cihan mul siyaseti, Ortadou'nun kilit noktasndaki Trkiye ile devaml kar karya kalmasn salamtr. Bu kar karya kal 1950'lerden sonra ortaya kan Kbrs sorunu nedeniyle gncelliini korumutur. Aslnda Kbrs'ta bir sorun olmas ngilizlerin 1878'de Osmanl'y Ruslara kar korumak ve sonra iade etmek zere almalar ve sonra da "ahde vefa" prensibine uyarak Ada'y Trkiye'ye iade etmemesinden kaynaklanmaktadr. Trkiye'nin ve Kbrs'n ngiltere'nin can noktas olan Hindistan zerinde bulunmas, ngilizlerin iki yzl siyasetinin temelini oluturmutur. Aaolu Ahmet'in de belirtmi olduu gibi, ngiltere'de ve ngilizlerde adeta iki ahsiyet mevcuttur. Biri dierini srekli inkar eder. Bunlardan biri kendi vatan iin dnen ngiltere ve ngiliz dieri bakalar iin, yabanc iin dnen ngiltere ve ngiliz. Birincisi, alicenap, insancl, zgrlk, kibar, adil ve centilmen iken; tekisi, zalim gaddar, vahi, krc, smrc ve istilacdr. ngiltere'nin bu ikinci yz, 19. yzylda ve 20. yzyln ilk yarsna kadar dnyann en gl devleti yapmtr. Ahmet Aaolu, bu kadar muazzam bir gce sahip olabilmek iin "pek esasl ve pek kuvvetli faziletlere sahip olmak gerektir" diyerek ngilizlere kar hayranln belirtmitir. Tarihte byk devletler kurmu olan Latinlerin, Cermenlerin, Anglosaksonlarm, Slavlarn ve Trklerin en mmtaz milletler olduunu vurgulamtr. Ancak, UA uzmanlarn bak asndan incelersek, ngilizlerin devasa bir imparatorluk kurmu olmalar, "onlarn zgrlk, kanunlara bal, geleneklerine saygl, azimli ve faziletli" olmalarndan kaynaklanmamtr. Sanayilemenin younlatrd ngiliz kapitalizmin ortaya kard emperyalizm sonucu olumutur. Bilindii gibi, emperyalizm, kuvvete dayanarak devletin egemenlik ve kontrol alann ulusal snrlarn tesine yayma politikasdr. Emperyalizm, dnyann zengin lkelerinin fakirleri smrme aracdr. Sanayilemi lkelerin hammaddeye ihtiyac vardr. ngiltere bu maddelerin bulunduu yerleri askeri, gc ile igal etmi veya nfuzu altna almtr. Yoksa ngilizlerin ok

fazla adil ve alicenap olmasndan dolay toplumlar kendi lkelerinin ynetimi ngilizlere teslim etmemilerdir. Devletlerin i yapsn bilmeden, d politikasn belirlemek gtr. nk, her lkenin d politikasnn belirlenmesinde o lkenin i yap ve dinamiklerinin ok byk nemi vardr. te bu kural iyi anlam olan ngilizler, zellikle 1215'ten itibaren krallarnn yetkilerini ksarken, halkn zgrlklerini genileten tutumlarn srdrmektedirler. Zaman iinde de hukuk devletinin temel ilkelerini gelitirerek, liberal ekonomik ve siyasal sistemin gelimesine nclk etmilerdir. Bu nclk kanunlar ve yazl hukuk kurallarnn oluturulmasndan ziyade, uygulama ve tatbikatn geleneklemesi sayesinde olmutur. ngiliz ilim yuvalar olan niversitelerin srekli gelimeleri sonucunda ngiltere, kalknmakla kalmam, asrlar boyunca oluan ngiliz karakter ve gelenekleri olumutur. ngilizce, btn dnyada en ok konuulan dil haline gelmitir. Lordlar ve Avam Kamaras daha dorusu buradaki ahsiyetli temsilciler sayesinde, ngiliz demokrasisi gelimi ve ngiltere dnya demokrasisinin beii haline gelmitir. ngiltere'de din istismar veya horlarna konusu yaplmamtr. Aaolu Ahmet'in belirttii gibi, "imdiye kadar bir rahibin hayalinden bile mebus olmak fikri gememitir". Bu da ngilizlerin geleneklerine ne kadar baml olduklarnn iaretidir. Gelenek neyi gerektiriyorsa, ngiliz onun dna kmamay fazilet saymaktadr. Milletvekilleri grevlerinin kutsall iinde hareket ederken, ngiliz halk egemenliinden hi taviz vermeyerek ona srekli sahip kmtr, kraln yapt hakszlklara srekli tepki gstermitir. 1215'te balayan 1701'de tekemml etmi olan ngiliz devlet tekilat, yava yava ve hayatn gereklerine uydurularak gelimitir. Dier bir ok lkede grld gibi, yaplan inklaplar, bir ok kan dklmesine ve mazinin/gemiin yklmasna sebep olmamtr. 1701'deki misakn birinci maddesi ngiliz Kral'nn ngiliz Kilisesine mensup olmasn art koarken, 4. maddesi Kraln yabanc danman/ mavir altrmasn yasaklamtr (vii) (NAL, 1958: 13). ngiliz Kral, ngiliz milletinin birliini temsil eder, tm ngiliz topraklarnn yegane sahibidir. Ancak, sorumsuzdur, nk, "The King can

bilig-2/Yaz96

83

do no wrong" yani Kral yanl/ hata yapmaz. Bu nedenle de sorumsuzdur. ngiliz giriimcilii, ngiliz azim, irade ve sebatnn sonucudur. ngiliz ilim ve edebiyat harikalar yaratmtr. ngilizlerin bir ok mstemlekesi, bata Amerika ve Avusturalyadakiler, oralara gm olan ngilizler tarafndan kurulmutur. Bunun tipik rnei Hindistan'dr.

4. Kitabn "Hindistan" Blm ve ingilizlerin teki Yz

Kitabn birinci blmnde ngilizlerin stn meziyetlerinden bahseden yazar Aaolu Ahmet, "Hindistan" isimli ikinci blmnde ngilizlerin UA'de oynadklar inanlmaz roln, kapitalizmin ve ngiliz emperyalizminin gerek yzn ortaya koymaktadr. Kendi vatanna ve insanlarna kar ok hrmetkar olan marur ve soukkanl ngilizlerin, dier insan ve lkelere kar ne kadar saygsz ve hakaretmiz olduunu vurgulamaktadr. ngilizler, insanlar ksma ayrrlar. Birincisi, kendileri olup, "Allah onlar insanlar arasnda en gzide varlk" olarak yaratmtr. ngilizlerden sonra beyaz renkli Avrupallar ve Amerikallar gelir. ngiliz bunlar da insan sayarak, kendileri kadar olmasa bile yine de hrmete layk insanlar olduklarn dnmektedirler. Beeriyetin bu iki grubun dnda kalan ksm ise, ngilizlerin nazarnda insanla hayvanlar arasnda bir nevi mutavasst/gei dnemi mahluklardr. Asya ve Afrika'daki tm insanlar ile zellikle renkli/siyahi insanlar bu gruba sokulmaktadr. Bu gibiler, ne hrmete, ne de itinaya layktrlar. Hrriyet, adalet, bamszlk gibi nimetler bunlar iin deildir. Bunlar, idare edilmek iin ve bilhassa ngilizler tarafndan idare edilmek iin yaratlmlardr (viii). Nitekim Aaolu Ahmet'in kitabnda belirttii rnek, ngilizlerin dncelerininin uygulamaya nasl geirildiinin ak delilidir. Bir gn gezinti yapan ngiliz kadna istihza ile bakan halkn zerine ate atran ngiliz generalinin emri zerine 10 dakika iinde 700 l, 1500 yaralanma meydana gelmitir. Bununla da yetinmeyen general, halk gn elleri ve dizleri zerinde srndrmtr. General, alan soruturmada unu sylemitir. "Hindular, mabutlar karsnda yzst

srnrler. Hindulara anlatmak istedim ki, bir ngiliz kadn, bir Hindu mabudu kadar mukaddestir, azizdir. Onun karsnda da srnmelidirler". Ayrca, general, "Bu emri verirken insan olan bir kimsenin byle bir emre itaat edeceini hatr ve hayalime bile getirmemitim. Ama itaat ettiler" diyerek, bu insanlara istihza ile bakmakla kalmam ve hakaret etmitir. Generale herhangi bir ceza verilmedii gibi, General ngiltere'de kahraman oldu. ngilizler, bu zihniyet sonucu, mstemlekelerinde yerli ahali ile kesinlikle karmazlar. Onlardan daima uzak dururlard. Mstemlekelerinin yerli halk ngilizlere mahsus yerlere giremez. Maalesef bugn ayn durum ABD tarafndan ayn biimde srdrlmektedir. Bu zihniyetin sonucu olarak ngilizler, eitli mstemlekelerinde farkl ynetim biimleri oluturmulardr. Beyaz renkli ve aslen Avrupal olan nfuslu meskun olan mstemlekelerin ynetimi usul, beyaz renkli olmayan yerli halkn meskun olduu yerlerin ynetiminden tamamen farkldr. Birinciler, bir ok imtiyazlara hatta muhtariyete/ zerklie sahip olduklar halde; ikinciler ok Sk ve edit/despotik ynetim biimi ile idare edilmilerdir. Dominyon namn tayan Avustralya, Kanada, Gney Afrika gibi lkeler, halk tarafndan seilmi ve yasama yetkisi olan ynetimlerce idare edilmilerdir. ilerinde bunlar tamamen mstakildirler. Dileri ve savunma sadece Londra tarafndan idare edilir. Kral temsilen bir temsilci bulunur. Temsilci, kanunlar Kral adna tasdik veya reddeder. Tm bu dominyonlarn bal olduu Londra'da bir Bakanlk vardr (ix). ngiliz mstemlekeleri iinde tam muhtariyetle idare edildii iddia edilen Hindistan'n ngiliz mstemlekeciliinde zel yeri ve nemi vardr. Yukarda da belirtmi olduumuz gibi, Hindistan, 19. yzyl ve 20. yzyln ilk yansnda ngiliz d siyasetinin ve uluslararas ilikilerinin mihenk tam tekil etmitir. nk, muhteem ngiliz sanayiinin yaamasna, ngiliz ekonomisi ile maliyesinin gelimesine en byk destek Hindistan'dan gelmitir. Ksacas, ngiltere Hindistan' smrmtr. Hindistan tarihi sre iinde bir ok ulusun istilasna manz kalmtr. lk nce rk esvede mensup Reqroit cinsinden bir kavim buraya yerlemitir. Aryaniler yani Hintliler buraya sonra-

bilig-2/Yaz96

84

dan gelmilerdir. Burada nce "Brahma" dini teekkl etmitir. M.S. 500'den sonra Aryaniler Hindistan'n her tarafm igal ederek, devletler ve saltanatlar kurmulardr. Bu arada "Buda" dini teekkl ederek, tm Hindistan'a yaylmtr. Bu dine gre insanlar drt snfa ayrlmtr (x). M.. 327'de Byk skender, Milattan takriben 100 sene sonra skitler, Miladin nc asrnda aslen Trk olan Koane kavmi Hindistan' istila etmilerdir. 711'de slam komutan Kasm, nce Gazneli Mahmut, 1186'da Gorlar Hindistan'n tamamn istila ederek Trk hakimiyeti altna almtr. 1211-1236'da Cengiz Han, 1414'te Timurlenk, 1526-1761 arasnda Babroullar Hindistan' idare etmilerdir. Avrupa'dan nce Hindistan'a Portekizler, arkasnda Hollandallar daha sonra Franszlar ve ngilizler Hindistan'a geldiler. 1600'de Kralie Elizabeth, Ost ndia kumpanyasnn/ irketinin nizamnamesini tasdik ederek, bu irkete kendi adna asker toplayarak ve donanma kurarak, Hindistan'a askeri ve ticari seferler yapma imtiyaz vermitir. ngiltere, 200 yllk sre iinde hile, ihanet ve gaddarlkla Hindistan' igal etti. Srekli zulm ve baskya maruz braklan halk, ya g etmek zorunda kalm ya da mahvolmutur. Kapitalizmin ve emperyalizmin en nemli zelliklerinden bir de, smrmek istedikleri lkelerde kendilerine yardmc olacak belli kar gruplar yaratmak ve bu kar gruplarn kullanmaktr (KOCAOLU, 1993:72-86). Bu ii en iyi yapan emperyalist lkelerin banda ngiltere gelmektedir. Bu cmleden alarak, ngilizler Hindistan mcadelesinde yerli halk prenslere, prensleri birbirlerine kar kkrtmlar. Dini uyumazlklar krkleyerek Mslmanlar Mecusiye, Mecusiyi Mslmana kar kullanmlardr. Para ile adam satn alarak, ihanet ve hyanet ettirmilerdir. Bu hususta en ilere gidenler ngiliz irketlerinin yneticileri olmutur. ngiliz kumpanyalar ve yneticileri korsanlk yapmak ve yaptrmak, hac kafilelerini soydurmak, halka azami vergi koymak, ticaretten elde etmeyi umduu krdan ak karsa bunu vergiler yolu ile kapatmak, ngiltere'nin Hindistan'da uygulad smr biimlerinden bazlaryd. ngilizlerin Hindistan'da uygulad smr biimlerinden bazlaryd. ngilizlerin tayin ettii genel

vali, ngiliz Kumpanyas adna Hindistanlya vergi koymutur. Vergi ile beraber ticaret, Hindistan' soymak iin kullanlan nemli bir vasta idi. Kumpanya, ticarette de zor/cebir yntemini kullanmtr. Kumpanyann mallar zorla yerli halka satlmtr. Bylelikle tm ark ve Garp'ta mehur Hint kumalar, allar, ve dayankl olmasna ramen piyasadan ekilmi, Hint mal ve mahsullerinin dar karlmasna mani olunarak Hindistan sanayii ve ekonomisi fel edilmitir. ngiltere ve ngiliz kumpanyasnn gerek hedefi, Hindistan' idare ve imar etmek deil, azami kazan temin ederek smrmekti. in ac ve garip taraf yaplan cebir ve zulm, sipahi adn tayan yerli ahaliden para karl tutulan yerli askerler vastasyla yaplyordu. Ksacas yerli askerlerle ecnebi yani ngiliz hakimiyeti salanyordu. 1857'de ortaya kan bir isyan bastrmak iin kullanlan zulm ve iddetin emsaline tarihte rastlanmamtr. ki yl iinde isyan bastrld. Sulh ve skun saland. Fakat, bu olay kumpanyasnn dalmasna ve Hindistan idaresinin de dorudan doruya ngiliz devletinin eline gemesine sebep olmutur. ngiltere, Hindistan' zel bir ynetim biimi ile idare etmitir. Hindistan idare ve siyasal bakmdan iki ksma ayrlmt. Bir ksm dorudan doruya ngiltere'nin daresinde ve kontrolundadr. teki ksm yerli prenslerce ynetilmektedir. Ancak, prenslerin ynetim ve icraatn, askeri ve dier ilerini dzenleyip ynlendiren bir ngiliz temsilci vardr. Hindistan ynetimin tamam sonuta Londra'daki Hindistan Bakanlna/ The Secretary For Indian Affair baldr. Hindistan'n kendine mahsus btesi vardr. Nazr bata olmak zere Hindistan'la ilgili btn grevlilerin maalar ile Hindistan'a yaplan tm masraflar, bu bteden karlanr. Szde, bte ngiliz parlamentosunun denetimine tabii ise de, Hindistan Genel Valisi bamsz hareket eden bir zgrle sahipti. Sonuta ngilizler, Hindistan' lkelerinin bir paras gibi deil ondan azami istifade edecek biimde ynetmilerdir. Hindistan ngiliz halknn ve sanayiinin hayat memba idi. Bu membandan istifade edebilmek iin ne gerekiyorsa onu yapmaktan ekinmemilerdir. Bu nedenle, iki hedef ngilizler iin vazgeilmez bir tutku halini almtr. Birincisi, bu zengin, servete tkenmez memba kaybetmemek;

bilig-2/Yaz96

85

ikincisi, menbadan azami istifade etmektir. Bu durumda Hindistan'n gvenliini ortaya karmtr. Bu nedenle de, ngilizler Hindistan'a varacak tm yollan, stratejik noktalar, kanallar, delikleri tkamlardr. Ayrca, ngilizler Hindistan'dan azami istifade etmek iin her eyi ve herkesi kendi kontrollar altna almlardr. ilere verilen cret, sadece sefalet creti idi. nsani endieler, beeri dnceler, tm ngiliz teebbslerine yabancyd. Tek endie, azami kazan teinin etmekti. Dk cret, Hindistan'da eksik olmayan salgn hastalklar artrm, a ve sefil insanlar telef olmaktan kurtulamamtr. 19. asrn sonuna kadar Hindistan'da balca mahsul pirin ve budayd. ngiliz sanayiine gerekli olan hammaddeyi salamak iin, pirin ve buday yerine zorla pamuk kaim klnd. Yok pahasna aldklar ham maddeleri, ileyerek en az katna Hindistan'a sattlar. Hindistan'da faaliyet gsteren yabanc, ancak ngilizlerle ortak olmak, daha dorusu onlarn hesabna almaktan baka aresi yoktu. ngiliz ve Avrupa medeniyeti, Hindistan'da husumet samtr. Hintlilere bir taraftan Avrupa ilim ve fennini retirken, te yandan kendi medeniyetlerinin, kendi lisanlarnn ve tarihlerinin inkar ve ktlenmesi ynnde telkinlerde bulunmutur. Bu bir kltr emperyalizmidir (xi) (KOCAOLU, 1993:134). 1900'lerden itibaren zenginlemeye balayan Hindistan'daki yerli burjuvazide, benlik duygusu uyanmaya balad. Bunun sonucunda Hindistan'n ynetiminde sz sahibi olma arzular depreti. Bu arzular burjuvaziyi Hintli mnevverlere yaklatrd. Bylece ngilizlerin istismarna kar bir ayaklanma ve bakaldr balad. Fazla alma, dk cret, ocuk iilerin istismar nce iilerin ayaklanmasna; toprak aalar tarafndan istismar kyl ve iftilerin bakaldrmasna sebep oldu. Ancak, harekete geen ngilizler, Mslmanlarla Mecusilerin birlikte hareket etmelerini nlemek iin hemen nifak tohumlarn ekmeye baladlar ve bu iki grubu birbirlerine kar kkrttlar. Mcadelenin ba ve simgesi Gandi, bir Mecusinin olu idi. Gandi, iddete bavurmadan, pasif direnile/Resistance Passsive mcadelenin yrtlmesine taraflard. Gandi ile Mslmanlarn lideri Mehmet Ali ve evket kardeler, Hindistan' batan baa dolaarak nce slahat sonra

bamszlk urunda halk mcadeleye armlardr. Bylece, Hindular, Mslmanlarla mterek hareket etmilerdir. Bilindii gibi ngilizler, kolay kolay pes etmezler ve verecekleri bir eyi, hakknz olsa dahi toptan vermezler ve para para vererek zaman iinde sorunlar kendi lehlerine zmeye alrlar. Ancak, 1789 Fransz ihtilalinin getirdii fikirler nasl Avrupa'y ayaklandrdysa, Trk, Japon, in inklaplar nasl ark milletlerini uyandrmsa, sonuta Hindistan da uyanarak bamszln kazanmtr. 1947'de Hindistan Yarmadas dini temellere dayanan bir blnmeyle ikiye ayrld ve ounluu Hindu olan bir Hindistan ve ounluu Mslman olan bir Pakistan kuruldu. 1971'de Bengaldelilerin ounluu oluturduu dou blgesi Pakistan'dan ayrlarak Banglade adn ald. Bylece, 1600'lerde ngiliz Ost ndia kumpanyas ile balayan ngiliz emperyalizmi ve smr dzeni, 350 yllk bir sre ve mcadeleden sonra sona erdi. Ancak, 350 yllk gemiin izlerini silmek kolay olmamtr. Demokrasi, laiklik ve sosyalizm zerine kurulmu bir Hindistan ile dini devlet modelini benimsemi olan Pakistan ve Banglade dnyann dizginlenememi bir nfus art hz ile varlklarn srdrmektedirler. Kendine zg zellikleri, 850 milyonu geen nfusu ve hatta ekonomik arl ile "nc Dnya lkelerinin" liderlerinden biri olan Hindistan, ar bor yk altndaki Pakistan ve Banglade'le eitli sorunlar nedeniyle, gemite ekilen tohumlarn ve dini farkllklarn da etkisiyle zaman zaman srtmektedir (ThemaLarousse, C.2:120-128; C.l:302-303).

III. Sonu
18.yzylda ortaya kan bulular, ngiltere'yi sanayii devrimin ncs yapt. Bu nclk ngiltere'nin ekonomik stnln 19. yzylda iyice belirginletirdi. Bu yzyl boyunca ngiltere, top raklar iinde Hindistan'n ayr bir nem tad byk bir imparatorluk haline geldi. Bylece, ngiliz emperyalist program, yaylma siyasetinden koruma siyasetine dnt. Bundan sonraki Ama, ngiliz mparatorluunu oluturan unsurlar elde tutmaktr. Ahmet Aaolu'nun kitabnda gayet gzel anlatm olduu gibi, ngiltere hayat memba olan Hindistan'a giden yollan tutabilmek iin Osmanl

bilig-2/Yaz96

86

mparatorluu'nu paralamtr. Trk Milletinin hayat hakkn elinden almak iin Yunanllar Anadoluya saldrtmtr (KOCAOLU, 1995:41-167; HOWARD, 1966). Emperyalizmin smr dzeninin fiilen Hindistan'da nasl iletildii Aaolu Ahmet tarafndan gzler nne serilmitir. Kendisi de Rus igalindeki Azerbaycan'dan Trkiye'ye geldii iin Hindistan' iinde duyarak yazmtr. Fransa'da okuduu yllarn etkisiyle liberalizmi benimsemitir. Bu nedenle ngiliz liberalizmine yaknlk duymu ve ngiliz devlet sistemine ve bu sistemin zaman iinde oluan zgrlk yapsna zaman zaman hayranlm belirtmekten kanmamtr. Sadece kanmamakla kalmam, Atatrk zamannda CHP'yi ve uygulamalarn tenkit ederek, Serbest Cumhuriyet Frkas vastas ile liberal ve zgrlk sistemin Trkiye'de uygulanmas iin aba harcam ve yazlar yazmtr. Liberal ve zgrlk olmayan sistemin, UA'de fazla et-

kin olamayacan vurgulamaya almtr. Her eye ramen milliyeti fikirlerden ve Trklkten vazgememitir. Geri Birinci Dnya Savandan Osmanl'nn yenik kmasyla, "Azerbaycan'n artk Rusya ile anlamaktan baka aresi olmad eklinde bir Rus gazetesine beyanat verdii ve "Rus gizli servisinde ajan provokatr" olarak alt iddialar varsa da bunlarn doruluu kantlanmamtr ve ihtiyatla karlamak gerekir (MEHMETZADE, 1991:100; EK:67). nk, O, bir Trk Milliyetisidir ve Trk Milliyetiliinin gelimesinde byk rol oynamtr. Aaolu Ahmet'in "ngiltere ve Hindistan" kitabnn yazlm olmas, Trk genliine uluslararas ilikilerin Hindistan'daki tatbikatnn ve kar ilikisine dayanan uygulamalarn ibret olmas nedeniyle ok ilgin ve yerinde tespitlerdir. Herkesin, zellikle Devleti ynetmeye talip olanlarn okuyarak, ders almasnda fayda grmekteyiz.

AIKLAMALAR dalarnn ahitlik etmeleri artyla bor ister. Hseyin (i) slami deerlere bal bir ailenin ocuu olan Cahit, "Hayr, Ahmet, nsan esarette ne bor ister, ne Aaolu Ahmet, babas Mirza Hasan'dan bahsederken, bor verir" diyerek, paray vermez. "Karaba'n Kurtlareli'ndendir. Mmindi. Kendisine sen (iv) ngiltere ve Batllar bunu srekli kimsin? diye sorulduunda, Elhamdlillah Muhammed mmetindenim derdi. Aklna Trk olduu gelmezdi. yapar/yapmaktadr. ngiliz diplomat Nicholson, 1919 Paris Ruslarn gelip Kurtlareli'nin yerinde yeller estiini hi Bar Konferansndan kars Vito'ya bir mektubunda yle dnmezdi" diyerek, babasnn Trkln yazar. "Sevgilim cahil ve sorumsuz adam, pasta keser hatrlamamasndan rahatszlk duymaktadr. gibi Anadolu'yu blerek paralamas ok korkuntur". Bu cahil adam, ngiliz L.George, Fransz Clemenceau ve (ii) 15 Mart- 7 Nisan 1919'da ngiliz Yksek KoABD'li Wilson'du. miserliince tutuklanarak cezalandrlmak maksadyla Trk Hkmetine verilen listede adlar bulunanlara isnat (v) rnek olarak sylersek, Suriye'deki ynetimle edilen balca su, "Ermeni soykrmna katlm olmak" halkn byk ounluu ayn dini inanlar paylamatr. Nitekim, Amiral Webb, 3 Nisan 1919 gn ngiliz maktadr. Irak'ta da durum ayndr. ran'da 20 milyonun Dileri Bakam Mr. BALFOUR'a unlar yazar" Ermenileri stnde Trk kkenli nfus bask altndadr. 10 milyonun zulmetmekten sulu olan herkesi cezalandrmak iin stndeki Snniler ii ynetimince bask altnda Trkleri toptan idam etmek gerekir. Bu bakmdan tutulmaktadr. Bu lkedeki ynetim diktatrlktr. cezalandrmann hem son Trk mparatorluunu Diktatrlere kar halk dosta davranmaz. Yunanistan'n paralayarak Milleti cezalandrma, hem de benim ise, Girit halk ile problemleri var. Makedonya ile listemdeki gibi yksek grevlileri ibret iin yarglamak Arnavutluk ile, hatta byk Bulgaristan hayalleri biiminde olmaldr" diyerek Batllarn tarih boyunca nedeniyle Bulgaristan'la ak gizli sonullar vardr. Bu Trklere bak alarm aa vurmu oluyordu. Bak. Bilal sorunlarn altn demek, onlarn bize uyguladklarnn MR, Malta Srgnleri, stanbul. 1985 sf.70 ok azn kullanmak dahi, onlar dize getirmeye (iii) Nitekim, gznden rahatszlanan Aaolu yetecektir. nk, onlarn hi birisi Trkiye kadar gl Ahmet'e darda bir doktora tedavi olmak iin 50 ngiliz deildir. liras gerekmektedir. Esaretten kurtulduktan sonra (vi) 22.1996'da Suriye ve Irak, Arap Birlii demek, olmazsa ocuklarnn demeleri, ikisi de hayatta lkelerini yanna alarak Trkiye'ye kar bir Arap Cephesi olmazlarsa yine ocuklarnn Hseyin Cahit'in ocuklarna oluturmaya, Iran ve zellikle Yunanistan'la Suriye demeleri ve bu duruma hapisteki tm arkaibirlii yaparak Trkiye'yi evrelemeye ve PKK'y des-

bilig-2/Yaz96

87

tekleyerek lkemizi blmeye alrken; Trkiye'de srail ile yapt askeri ibirlii anlamas ile blgedeki yalnzln gidermeye g dengesi oluturmaya almaktadr. (vii) Halbuki Osmanl tarihini incelersek saraya girenler, oralardaki vazifeleri grenler, yalnz dnme ve devirmelerdi. 17. asra kadar Enderun mektebinin kaplar da sadece dnme, devirme ve esir edilmi olanlara akt. mparatorluun asli unsuru olan Trk ocuklarna kapal idi. Bunun sonucu olarak Trk ulusunu asrlarca kendinden olmayan bir kitle ynetmitir. Bunlar ne kadar Trke renirse rensinler, ne kadar slam terbiyesi alrlarsa alsnlar, yine de milliyetlerini unutmamlardr. Devlet tekilatndaki bu sakatlk, Osmanl'nn zayf olduu dnemlerde btn plakl ile ortaya kmtr. Sonuta Osmanl tarihi bir Trklk ve devirmelik mcadelesine sahne olmutur. (viii) Nitekim bir ngiliz airi: "East is East, West is West; And never these twain shall meet" yani "ark arktr, Garp Garptr; Bu iki alem hi bir zaman imtiza edemezler/ uyuamazlar" diyerek, ngilizlerin dncesini aa vurmutur. (ix) Malta, Kbrs Bermut Adalar, Natali, Havana, Seylan, Borneo gibi mstemlekelerde yerli halkn setii yasama organlar vard. Yrtme ngilizler tarafndan atanan temsilciler kanalyla srdrld. Bunlar yar muhtariyete sahip mstemlekelerdi. Yar ve tam

muhtariyete haiz olanlarn dnda kalan ou mstemlekeler, ngiliz Kral tarafndan atanan memurlar tarafndan idare edilirdi. (x) Brahman snf: ruhbanlar ve alimlerden oluan bu snf, memleketi idare eder. Racalar, askerlerin oluturduu snftr. ncs tccar snf; drdncs ise, sanatkarlar ve iilerdi. Bunlarn dnda ve altnda, dier snflardan kovulmu "Parya" denilen sefaletle yaayan ve sefil ilerle megul olan insanlarn oluturduu bir snf vard. Buda dini, ahlak ve inan ynnden Brahman'a gre yksekti. Ahlaki ve manevi faziletlerin inkiafn aryordu. Buda tarikat, her trl hurafeyi, gayri tabii inan ve ibadetleri bertaraf ederek insanda ideal olmak zere manevi ve ahlaki/moral faziletlerin inkiafm aryordu. Fakat, bu tarikat insanda her trl yaama hissini de ldryordu. (xi) Bilindii gibi trl emperyalizm vardr. Askeri emperyalizmle bir lkeyi silahl gle igal edersiniz. Ekonomik emperyalizmle bir lkenin kaynaklarn ve halkn eitli biimlerde smrrsnz. Kltrel emperyalizmde ise, bir lkenin insanlarnn beyinlerini ykarsnz, kendi telkinlerinizi kavrayarak ve isteklerinize boyun eecek kafa yaps oluturursunuz. Ksacas insanlar uyuturursunuz. Bunla da askeri ve ekonomik emperyalizmi kolaylatrrsnz. ngilizler, bu yntemi de tek tek yada birlikte srekli olarak kullanmlar. En ok kullanlan lkelerden biri de Hindistan'dr.

KAYNAKLAR
AAOLU, Ahmet 1918 Meclisi Mebusan Mazbatalar, Devre III, Sene IV, Ankara. htilal mi nklap m, Ankara. Serbest Frka Hatralar, stanbul. Medeniyet, stanbul. EK, Refika 1994

1942

ELEKDA, kr

Ahmet Aaolu Hayat ve Eserleri zerine Bir alma, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Ankara "Trkiye srail ve Orta dou'da Yeni Dengeler", Milliyet Gazetesi

1969 1972 AAOLU , Samet 1940

1996

HOWARD, H.N. Babamdan Ankara Hatralar, 1966

The Partition Turkey, A Diplomatic History, 1913-1923, New York.

1953 1969

retmen Gafur, stanbul. Babamn Arkadalar, stanbul.

NAN, Afet 1981

Hatralar, Ankara.

bilig-2/Yaz96

88

KOCAOLU, A. Mehmet 1992

MORGENTHAU,H.J. "ran, Krtlk ve PKK", Avrasya Dosyas, ran -zel Says, S. 1, C.2 Uluslar aras likiler Ankara. Uluslararas likiler Inda Ortadou: Paralanmak l "Ortadou'da Krt Kumar", Avrasya Dosyas, S.2, "Suriye PKK'y Trkiye'ye Kar Politik Bir Bask Arac l k "Kuzey ll Irak kved Petrol", Avrasya Dosyas, Kuzey Irak zel Says, S.1,C3. 1968 Politics Among Nations, New York. Atatrk'ten C.2, stanbul Hatralar,

1993 1995a 1995b 1995c 1996

MEHMETZADE, Mirza Balz

SOYAK, H. Rza 1972 MR, Bilal 1985 TOKER, Metin 1996 NAL, Tahsin 1958 VIOTIM,P.R. KAUPPI, V. 1967 YETKN, etin 1982

Malta Srgnleri, stanbul. "Ortadou'da Olanlara k l Ortadouda Olanlara

Bakalm Milliyet 29.4.1996

Trk Siyasi Tarihi, Ankara. International Relation Theory, London. Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, Ankara

1991

Milli Azerbaycan Hareketi, A.K. Dernei Yaynlar, Ankara

Thema Laruosse, C. 1-2 Meydan Laurousse, C.1.

bilig-2/Yaz96

89

NASREDDN HOCA HAKKINDA BR NCELEME

Hep deriz ya "Trk milleti sabrldr, mtevekkildir; zorluklara, hakszlklara, hatta hainliklere sonuna kadar mukavemet gsterir" diye. te bu hasletin nereden nasl hasl olduunu kendine soran kii, Nasreddin Hoca'y, Yunus Emre'yi, Mevln'y yan banda bulur. Onlar Timur istilas ve ona benzer yzlerce sosyal felakete kar bazen glmsemeyle, bazen iman ne'esiyle bazen de engin hogryle halk ayakta tutan moral deerler olmulardr. zellikle Nasreddin Hoca bu gn dahi btn Trklk aleminin moral hocas olmaya devam etmektedir. "Nasreddin Hoca hikayelerinin dolat diyarlarn kendi evlad saylmtr, oralar halknca; ad kimi kez zor tannr biimlere sokulmu, Trkiye'de de hikayeleri anlatlrken adna eklenen "efendi" sznden bozma kelimelerle adlanm, Dou Trkistan'da "ependi", zbekler arasnda "Afand veya Apand" Kazaklar arasnda "Koja Nasr" Azerbaycan'da "Molla Nasreddin" olmutur (BORATAV, 1992: 91).

Fkra Nedir?
Fkra, insanlarn, hayatlarnda bir tebessmle binlerce yllk derslere vakf olabilmelerini salama sanatdr. "Umumiyetle gerek hayat hadiselerinden hareketle mhim bir "hisse" kapmay hedefleyen ve temelinde az ok nkte mizah, tenkid ve hiciv unsuru bulunan szl ksa mensur hikayelere "fkra" ad verilir (ELN, 1993: 556). Fkra, hikaye ekirdeinin hayattan alnm bir vaka tam bir fikrin tekil ettii ksa ve youn anlatml beeri kusurlarla itimai ve gndelik hayatta ortaya tan kt ve gln hadiseleri, arpklklar, zddiyetleri, eski ve yeni arasndaki atmalar saduyuya dayal ince bir mizah, hikmetli bir sz, kesin bir istihza yoluyla yanstan; umumiyetle bir fkra tipine bal olarak nesir diliyle oluturulmu, szl edebiyatn mstakil ekillerinden ibaret, yaygn epik dram trndeki hikayelerden her birine verilen isimdir (BORATAV, 1992: 85). Burada fkra ile ilgili yzlerce tarif vermek mmkndr; ancak bizim gayemiz Nasreddin Hoca ile Trk Milleti'nin karakteri arasnda balar kurup, zayf izgilerle de olsa Trklk aleminde, onun fkralarnda bulunan tipleri karlatrmaktr. Yine de genel bir bilgi olmas asndan hocamz sayn sa zkan'n u satrlarn zikrede-

Metin HAKVERDOLU
___________________________________

Edebiyat retmeni

bilig-2/Yaz96

90

lim: "Trklerin, islamiyeti kabulnden sonra, Bat Trklerinin bu nevi hikyeleri kssa, masal, nkte, mizah, hikye ve latife gibi e anlaml terimlerle karladn gryoruz. 16. Yzyldan itibaren Anadolu sahasnda da fkralarn "latife" ve bu latifelerin bir araya getirildii tomarlara da "letif' ad verilmitir. 19. asrdan sonra latifenin yansra "fkra" ad da kullanlmaya balar (ZKAN, 1982: 134). Fkralar milletlerin aynasdr. Onda ne gryorsak aynen bizde vakidir. Nasreddin Hoca fkralar da Trk milletinin Adriyatik'ten in seddine kadar btn bu corafyann toprana insanna, kltrne sahip olduu gibi glmsemesine de sahip olduunu dosta dmana haykran gr bir sestir.

Nasreddin Hoca Kimdir?

Bata Fuad Kprl olmak zere, Abdlbaki Glpnarl, Saim Sakaolu, Dursun Yldrm, brahim Hakk Konyal, kr Kurgan, kr Elin gibi aratrmaclar hatta Azerbaycanl Aziz Mrahmedov hocann stndeki esrar perdesini tam anlamyla aralayamamlardr. Onun kesin olan tek zellii Trklerin kalbinde domu, orada yaam ve yine oraya gmlm olduudur. Sivrihisar'a yakn Hortu kynde doduu, babasnn orada imamlk yapt sonradan Akehir'e yerletii gibi herkes tarafndan bilinen anekdotlar zellikle smail Hakk Konyal'nn "Nasreddin Hoca'nn ehri Akehir Tarihi Turistik Klavuz" adl eserinde 721-758. sayfalar arasnda inceden inceye aratrlm ve her ne kadar kesinlik kazandnlamamsa da tarihi ve arkeolojik verilerle belli bir inanrla kavuturulmutur. Hoca'nn yaad devirde ve sonralar Anadolu insan Seluklu'nun ykln ve Mool tehlikesini yaam; bunun sonucu olarak da dine ve dolaysyla tarikatlara ynelmitir. Anadolu insan ruhi sknt yaratan bu durumdan Ynus, Mevln, Nasreddin Hoca gibi gnl erenleri sayesinde kurtulabilmitir. Hoca bu ortamda zellikle dini kimlii ile halkn itimat ettii ve szne deer verdii; hikmetli szleri ile halk dearj eden bir ahsiyet olmutur. Ayrca Hocamz Sivrihisar'daki grevini brakp Seyyit Mahmud Hayrani'ye intisap etmeye gidecek kadar tarikatperver bir kiidir (GLPINIRLI, 1965: 3787). Nasreddin Hoca'nn Timur ile alakasnn olamayacan belirttikten sonra Hallac Mansur ve

Nesimi ile de ada olmadn smail Hakk Konyal'nn u szlerinden anlyoruz: Nasreddin Hoca'y air Nesimi ve nl tasavvufu Hallac Mansur ile arkada yapan ve Hoca'nn kuzusunu kestiren mehur menkbenin daha dorusu masaln kahramanlarn Makedonyallar Pir Ebi, Hoca- Cihan ve Nasreddin Hoca eklinde sylerler ki bu tamamen dorudur. Timur'la ada olan kiinin de nl air arasnda getiini de yine ayn eserden anlyoruz (KONYALI, 1945:722). Hoca halk muhayyilesinde evi, kars, komusu, ocuu, talebesi ve btn evresi ile gerekten yaayan bir kimsedir. stelik Akehir'de ziyaret edilen mezar da vardr. Acaba bu mezarda yatan, etrafnda efsanevi bir ahsiyet teekkl eden tarihi ve gerek Nasreddin Hoca kimdir? Ne zaman yaamtr? (TECER : 111). Bu sorularn karlklar alnd zaman Hocamz "Cuha" veya Nasreddin-i Ts'nin bir mukallidi imi gibi gsterilme yaftalarndan kurtulmu olacaktr. Hocann Azerbaycan'da dahi makamlarnn olduunu Aziz Mirahmedov'dan reniyoruz (ZKAN, 1982: 147). O halde bata sylediimizi tekrarlamaktan baka aremiz kalmyor; o Trk milletinin kalbindedir! Nasreddin Hoca Fkralarnda Tipler lk olarak Hoca'nn fkralarn mukallitlerinden nasl ayrrz ona bakalm; 1- Bir fkrada iki veya iki meclisi varsa, o fkra Hoca'nn deildir. nk Hoca ikiyi yasaklayan Snni Mslman Trkler'in mizah tipidir. 2- Hoca ok ama ok zengin gsteriliyorsa, bu fkra da onun olamaz. nk Hoca mr boyunca yoksul yaamtr. 3- Bir fkrada apknlk, iffetsizlik, ahlakszlk varsa, bu fkralar baka milletlerden ona yaktrlmtr. 4- Hocaya cimrilik yaktran hikayeler; zenginin birisine taz yerine iri bir kpek gtrp "tasalanmayn sizin kapnzda bir ayda naslsa tazya dner" fkrasndaki felsefeye ters der. Hoca birinin dalkavuu gsteriliyorsa, bu hikaye ncili avu'tan gemedir. 5- Hoca bir fkrada kaba gle hak aryorsa, bu onun olamaz. nk o Dede Korkut gibi ileri kvrak zekas ile halleder. Onu zenginden zorla alan yoksula veren bir tip olarak Ruslar kullanmlardr. Sosyalizmin dalkavuu yapmak iin.

bilig-2/Yaz96

91

6- Son olarak bir fkra ok uzunsa, bu da onun olamaz. nk o az ve z szle maksad anlatr (KURGAN, 1963: 6,7). imdi ilk olarak bir fkra tipi olarak Hoca zerinde durmak yararl olacaktr. Hoca aykr konumay seven, akl selimi kuvvetli, neeli, babacan bir tiptir; mizah hiciv kadar ykc deil, yapcdr. Hoca iyi niyetlerin timsalidir. Onun dnya gr, akl ile hissin muvazenesine deer veren orta a sonu Anadolunun ideali olan cemiyet nizamna bal ferdiyeti bir ahlak grdr. Fkralarn hususiyeti buradan doar; bazsnda akln, bazsnda hissin mbalaal tesiri altnda gelien ferdi hodkamlklar ona mevzu olur. Hoca herhangi bir ar davrana kar onun zdd ile karlk verir. Hocann bir cmlesiyle insan mtenaks bir durum karsnda olduunu anlar. Bu fkralar insan hem gldrr hem dndrr (TECER, 109). Hocann fkralar Bektai fkralar, ncili avu, Bekri Mustafa gibi belli bir zmreye deil tm Trk halkna amildir. Onun fkralarnda dierlerine oranla slm endie daha ok grlr. Hocann fkralar davran ve zihniyet hususiyetlerine gre ikiye ayrlr: A. Konusunu Dini Hayattan Alan Fkralar 1- nanlarla ilgili fkralar 2- Muamelatla ilgili fkralar B. Konusunu timai Hayattan Alan Fkralar 1- dari ileyile ilgili fkralar 2- Ahlak ve terbiye ile ilgili fkralar 3- Gndelik hayatla ilgili fkralar Nasreddin Hoca'nn fkralarndaki ahslar ise drt ksmda incelenebilir: a. dareci kimliindeki ahslar b. Halk tabakasna mensup kiiler c. Nasreddin Hoca ile dorudan ilgili ahslar d. Din ve inanlarla ilgili ahslar (Z KAN, 1982: 150,160) Biz burada genel zellikler zerinde deil daha zel tipler ve zellikle "kad hkmdar" tipinin ilgin ayrntlar zerinde duracaz. Hocann fkralarnda, padiah (hkmdar), kad, komu, ev sahibi kyl, frnc, tccar, olu, kars, eei, imamlar, vb. tipler sk sk kullanlr. imdi baz tiplerin genel zelliklerini fkralardan yola karak belirlemeye alalm. Fakat unu da batan belirtelim fkralarda Dou Trkistan varyant olsun, Azerbaycan, Trkmenistan,

Anadolu varyantlar olsun karakterlere sahiptir; mesela;

birok

tip

ortak

Kars;
ou hikayede saf ve aldatlmas kolay bir insandr; Mehur "kedi yedi" hikayesinde komular tarafndan aldatlan ve eve gelen eti yediren hanm suu kediye ykler, ama hocann sivri zekas ile kediyi tartmas sonucu yakay ele verir. (KONYALI, 1945) Yine ok gezdiinden ikayet edilen bir tiptir. Hoca'ya senin hanm ok geziyor demiler. Asl olmasa gerek demi. Gezseydi bir kerecik de bizim eve urard.(ELN, 1993). Bazen safa dorular syler. Hocann hanmnn uyarsna ramen nallah dememesi zerine, sabah ie gitmek yerine Konya'ya kadar sipahiler tarafndan gtrlmesi hikayesinde olduu gibi. Hoca'nn kurtulmak istedii kiidir; Hanm hastaland zaman hemen lm gibi atlara balar. Bu hali soranlara; ii ok youn bir insanm, eer hanm lrse alamaya vakit bulamam eklinde cevap verir.(YALIN; EMET, 1995). Hoca'y eletirir; bal ile ay ierken tabaa bir sinek der, hoca sinein kanatlarn yalar. Kars bu oburluk ve agzlle kzar, Hoca'nnsa cevab hazrdr; "Cahil kadn agzllmden deil, sinee acdmdan, bu zavall byle yap yap hanmnn eline derse hamm onu ineyerek yer." Hoca'y yldran bir tiptir; Hoca merhum ocak yakacak olmu ocak bir trl yanmam. Hemen hanmnn hotozunu giyinmi ocak yanm. Hoca laf gediine koymu; "Meer ocak da benim gibi hanmdan ylarm." nat olduunu, eee yem verme konusunda Hocayla inatlamasndan bahseden fkradan anlyoruz. Her ne kadar evi soydurma pahasna inatlkta Hoca stn kmsa da. Hoca'nn birka karsnn olduunu da, Hocann iki kars varm diye balayan ve ikisini de ok sevdiini belirten "mavi boncuk kimdeyse benim gnlm onda" fkrasndan; gencini biraz fazla sevdiini ima ettiren, "lk hanmm sen biraz yzme bilirdin deil mi?" deyip herhangi bir deniz kazasnda gen hanmn kurtaracan korkarak da olsa belirttii fkradan anlyoruz. Ayrca irkin bir kadn olduunu "Bana grnme de kime grnrsen grn" hikyesinden;

bilig-2/Yaz96

92

suratnn glmediini "ben senin dn evinden geldiini de bilirim" nktesinden karabiliyoruz. Ksacas Hoca'nn hanm da btn hanmlar gibi tatl tatl ekiilen, hafif hafif kzdrlan ama sonunda yine balara ta yaplan bir Trk ana tipidir. Hangi Trk ailesinde zellikle dede ve ninelerin bu nkteler benzeri birbirlerine szler syledii grlmez. Fakat sonuta bu didien kiilerin birbirlerini daha fazla sevdiini hayretle grrz.

Komusu;
Hocann komusu srekli ondan akl almaya gelir, "Bu kadndan bktm boanmak istiyorum, hocam ne dersiniz?" Hocann cevab hazrdr. "Hanmn boa desem sonra bana kfredersin, boanma desem imdi bana kfredersin. Onun iin kendi bildiin gibi yap.(YALIN; EMET, 1995). ou zaman bir eyler ister ve alamaz; nk hoca ipe un sermitir veya eee sormutur gitmeyi kabul etmemitir. Bazen de eek ahrda deildir ama nasl olmusa ahrdan eek sesi gelmektedir, hocann buna da cevab hazrdr, "Bu yata ak sakalmla benim szme inanmyorsun da eein szne mi inanyorsun" (ELN, 1993). Komuda dn olur da Hoca arlmaz m? arlmayanlarn vay haline , ya bo bir mektup zarfyla ya da karsyla kavga bahanesiyle onlar utandrr. Hoca ile gonglg iddiasna girip onu uzaktaki bir fener ile snm kabul edenler narn banda gazan asmsan, dibinde de am yandrmsan, amda gazan gaynadar m?" sorusunu sormak zorunda kalr. Fazla merakl komular da hocadan iyi bir ders alrlar; 999 altm kabul etmem Allahm bana bin altn ver, diye dua eden hocaya 999 altn gnderen komu, meraknn cezasn altnlar geri alamayarak der (Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi, 1993, C.1.272). Akgz komular kazann dourduuna inanyorsa ldne de inanmak zorundadr. Kimi zaman da Hocann komusu ok ters bir insan oluverir; byle komulardan birine ldkten sonra telkin vermek yine Hocaya der ama Hocann cevab hazrdr: "Bo yere srar etmeyin bilirsiniz rahmetli benim hi bir szm dinlemezdi. Telkini bakasna verdirin." der.

Grne nem veren komulara en gzel dersi yine Molla Nasreddin verir; "Ye krkm ye" hikayesinde olduu gibi. yi komular da yok deildir. Hocann , bir gn piknie gitmeye karar veren komu erkekleri getirecekleri yiyecekleri yemin art ederek anlatrlarken fakir Hocamzn yine zekas durumu kurtarr; "Ben de bu kadar yemei yemee gelmez ve hepinizden ok yemezsem Allah'n laneti zerime olsun" der. Saf komularn tuhaf sorularna mantkl cevaplar vermek de hocaya der; "Sabah olunca insanlar niin ayn tarafa gitmezler?" Herkes ayn tarafa gidecek olsa, Neuzbillah dnyann dengesi bozulur da ondan..." Komuluk esaslarna riayet etmeyenlerin en gzel dersleri Hocadan aldm ve davranlarn dzelttiklerini bu latifelerde grebiliyoruz.

Eei;
Derbeder ve tevekkll hali ve tkenmez sabr ile hayvanlarn filozofu olarak tannan ve bilhassa halkmzn bu gn bile cefake bir hizmetkar olan bu munis hayvann, Hocamza ok hizmet ettii, bizzat kendisinin bu konuya ait bir ok fkralaryla sabit ve muayyendir. Hocann heykeli eek zerinde dnlmtr. Diye tan ve tariz etmek, ad eyhiye ait mehur eseri Har-nmeye konu olan bu zavall hayvann, insanlarda da bulunabilen inatlndan dolay ktlenebilecek fakat haline ve yaratlna gre mazur grlebilecek tarafnn sevk ve delaletiyle, taan ve teni vastas yaplmas ve hele Hocann erefine nakise iras ettii yolunda dnlmesi, cidden sathi ve dar bir gr saylr (GR, 1952:96) Btn nshalarda Hoca'nn eei inatdr. Hoca eeini satmaya pazara gtrr. Eek azna bakanlar srr, srtna dokunanlar tepeler, hi kimseyi yanna koymaz. Hoca'ya eeinin huyunun ok kt olduunu, satamayacan sylerler, o da zaten satmaya deil bu eein bana nasl zulmettiini gstermeye getirdim, der. (YALIN; EMET, 1995). Eek, Hocann fkralarnda genellikle bir ders verilirken ara veya rnek olur. zellikle inat insanlarn bu sembolden alacaklar dersler vardr. Hoca'nn dnya mal olarak da nem verdii en deerli eylerden biri eeidir. lgintir, Uygur nshalarnda eek genellikle yneticileri ktlemekte kullanlr; Hocaya "Senin

bilig-2/Yaz96

93

eek filan ehre kad olmu"derler. Hoca "Tevekkelli deil kad laf edilince kulaklarn kaldrp dikkatle dinliyordu"der. Hoca merhum bir gn eeini kaybeder, trkler syleyerek ararken, sorarlar "Hocam eeini kaybeden trk syleyerek arar m? Hoca; Bir u dan ardnda midim kald, orada da bulamazsam seyredin siz bendeki feryad der (KONYALI).

Hkmdar ve Kad Tipi

Dou Trkistan nshalarnda hkmdar ve kad tipi Anadolu varyantlarndan byk farkllklar gsterir. zellikle hakszlk yapan, hak yiyen, halk tarafndan hi sevilmeyen, en galiz hareketlere layk grlen hkmdar ve kad tipleri dikkat eker. Oysa Anadolu ve dier bir ok nshalarda Hoca'nn dahi kadlk yapt, kadlarn haklyla haksz ayrd, halk tarafndan sevildii, kararlarna sayg duyulduu, gerekirse eletirilebildii; hkmdarlarn Timur hari sevildii, hi deilse hakaret grmedii aka bellidir. Uygur nshalarnda hkmdarlar aptal gsterilir; Hkmdar hocaya medrese okumu olunu metheder, Ependim de denemek iin avcundaki yuvarlak ortas delik eyin ne olduunu sorar, olann, deirmen ta cevab zerine, "Aferin ayn babana ekmisin" der. Hoca kadlarla alay eder; Bir kni Ependim eei ile giderken kadya rastlam, kad, "Hocam iki karde nereye gidiyorsunuz" demi. Hoca, "Efendim kardeinizin can skld bir ahbabn grmeye size gidiyorduk, rastlamamz iyi oldu yolumuz ksald" der. Kadlar yanl karar veren insanlardr; Hoca pazara giderken bir taa taklp dm, derken de "lanet olsun sana" demi. Bir grevli bunu duyup, bu sz bana dedin diye kadya gtrm onu. Kad da dinlemeden hocay yarm "tenge" demeye mahkum etmi. Hoca cebinden bir tenge karr ve "lanet olsunun cezas yarm tengeyse size de lanet olsun" der. Kadlar halk tarafndan sevilmez; Hocaya sormular, cehenneme mi gidelim cennete mi? Hocann cevab halkn tercman; "Nerede kad yoksa oraya gidin." Hkmdar da yle; Hkmdar Hocaya sormu, halkmzn en mutlu gn ne zamandr. "Menin biliime, puhralarnin en hoallik kni

hazretliri cennetke yol algan kn iken." Dep cavap beriptu Ependim. u rnek de hkmdar ve vezirlerin hi sevilmediini gstermede etkili olur sanyorum: Hoca hkmdar ve vezirle scak bir gnde geziye kar. Hkmdar ve vezir stlerindeki ceketlerini hocaya yklerler. Bir de dalga gemek iin "Hoca bir eeklik ykn oldu derler. Hoca'nn cevab hazr, "Bir eein deil iki eein yk." Bizde yol arkadalarna mal edilen mehur eein dudam kesme, buna karlk atn kuyruunun ak olmas hikayesi bu nshada hkmdara layk grlmtr. Btn bu rneklerden sonra u yargya kolaylkla varabiliriz sanyorum; Dou Trkistan (Uygur) halk inli hkmdar ve kad hegemonyasndan bkp usanm ve bu isyann Hoca'nn dilinden dar vurmutur. Daha nce de belirttiimiz gibi Hoca gittii corafya halknn dertlerinin tercman, davurum yolu olmutur. Dou Trkistanl kardelerimizin yneticilerden neler ektiini en iyi bu fkralardan anlayabiliriz. Bizdeki Kad ve Hkmdar konulu fkralardan birka rnek vererek aralarndaki fark daha arpc ekilde anlayabiliriz. Uygur nshalarnda Hocann, kadl ancak eeine layk grdn yukarda belirtmitik. Oysa bizde "Hoca kadlk yaparken veya Hoca glge kads iken" diye balayan birok fkra rnei vardr. Mesela Nasreddin Hoca kadl srasnda bir hamaldan "hi" alaca olduunu syleyen bir adama "u yastn altna bak bakalm, ne gryorsun" der. Adam "hi" deyince "al o hiini oradan da bu adamn yakasn brak" der. Odun krann "hnk" deyicisi hikayesi de bunun bir deiik varyantdr. O akgze de kazanlan parann sesi dmtr. Bir araya gelmi olmalar ihtimal d olmasna ramen, Hoca ile Timur hikayelerinde bile hakaretler yoktur. Timur Hoca'ya "Abbasi halifelerinin unvanlar vard; Muvaffak billah, Mtevekkil Alallah gibi. Ben onlarn arasnda olsaydm unvanm ne olurdu" der. Hoca'nn cevab ironilidir. "Sizinki muhakkak surette Neuz Billah olurdu" (GR). Hoca haklyla haksza karar veremedii zaman "Sen de haklsn" esprisini patlatr. Bazen de Egoizmin adaleti nasl etkilediini gstermek iin "len benim boa ise i deiir" deyiverir.

bilig-2/Yaz96

94

Netice
Nasreddin Hoca Trk Milletinin hangi corafyada olursa olsun duygularna tercman olmu bir halk filozofudur. Onun hakknda, bata da belirttiimiz gibi pek ok aratrmalar yaplm fakat henz kesinlik kazanm bir biyografi elde edilememitir. Hocamzn n btn Trklk alemini kuatm, her Trk boyu onu kendine mal etmitir. Nerede bir Trk varsa orada Nasreddin Hoca vardr demek herhalde yanl olmasa gerektir. Hoca'nnYugoslavya'da da tannp sevildiini Do. Dr. Mariya Cukanovi'in "Ilgaz" dergisindeki vg dolu yazsndan anlyoruz. 1996'nn Nasreddin Hoca Yl olarak tm dnyada kutlanyor olmas da bu balamda, onu gzmzde bir kat daha yceltiyor.

Hoca'nn Son akas

Nasreddin Hoca merhumun vefatndan iki yzyl sonra bir Cuma gn yzlerce ahl memleketin eski ve mehur Ulu Hoca, merhumun birok vasflarna ve kyafetine varis olan trbedar yksek sesle; Ey ahali, size gayet acayip bir ey syleyeceim. Abdest aldm, camiye gelmek zere trbe kapsn kilitleyeceim srada Hoca merhumu iittiimiz ehresi ve libas ile grdm. Sandukasna at gibi binmi, etraf seyrediyor bana "imdi Ulu Cami cemaatim ar, gelmeyen olursa kendi canna kym olur" dedi, deyince Hoca merhumun kerametine inanan ve o nispette trbedara da sayg gsteren halk trbeye koarlar. Tabi Hocay gremezler. Fakat hep bir azdan: Hay koca akac ara sra bizimle alay etmekten vazgemezsin diyerek birer fatiha okuyup geri dnerler. Bir de bakarlar ki caminin kubbesi tamamyla km. Hepsi Hoca'nn bu kerameti karsnda ona bir kere daha gnlden balanrlar (GR, 1952: 96).

Hocamzn Anadolu'da bir veli kabul edildii gereinden hareketle onun u son kerametini naklederek szmze bir nokta koymak istiyoruz: KAYNAKA
ARBAK, Perihan Nasredddi Hoca Bibliyografyas BANARLI, N. Sami 1971 Resimli Trk Edebiyat, Milli Eitim Basmevi, stanbul.

KANIK, Orhan Veli 1943 Hoca Hikayeleri, stanbul. Nasreddin Hoca'nn ehri Akehir T.Turistik Klavuzu, Numune Matbaas, stanbul. "Trk Mizahnda Nasreddin Hoca", Ilgaz Dergisi, Austos, S.23. Nasreddin hoca'nn Tarihi ahsiyeti ve Fkralar zerine Bir nceleme", Trk Folkloru Aratrmalar. slam Ansiklopedisi Nasreddin Hoca Maddesi, Cz:91.

KONYALI smail Hakk 1945 KURGAN, kr 1943 ZKAN, sa 1982 TECER, A. Kutsi

BORAT AV, Pertev Naili 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, 1992 Gerek Yaynevi, 6. Bask, stanbul. ELN, kr 1993 Halk Edebiyatna Giri, Aka Basm Yayn, Ankara.

GLPINARLI, Abdlbaki 1965"Mevlana- Nasreddin Hoca", Trk Folkloru

1966
GR, Refik 1952

Aratrmalar, 9/129 Temmuz.

Nasreddin Hoca'nn Nkte T.C. Kltr Bakanl 1993 Menurundan Iklar,

YALIN, Soner EMEK, Erkin 1995 T.C. Kltr Bakanl 1993

Nasreddin Hoca Uygurca Trke, T.C.Kltr Bakanl Yaynlar/1746, Ankara. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi. C.l. Ankara

bilig-2/Yaz96

95

KAZAK HALK EDEBYATINDA NASRETTN HOCA

J. TANAWOVA Ahmet Yesevi . Kazak Halk Ed. B. r. Grevlisi

___________________________________

Kazak Trkesinden Aktaran; Banu MUKA YEVA-Mine BA YKAL

Kazak Halk Edebiyatnda Nasrettin Hoca ile ilgili gnmze dein ciddi ilmi aratrmalar yaplmamtr. Kazak Edebiyat Tarihinin yazlmasna da yarm asr nce balanmtr. Aldarkse, Nasrettin Hoca, Asanqay, Jyrene ve Ayaz Biy gibi nceden yaam akll, bilgili byklerimiz hakkndaki dnce ve fikirler ounlukla efsane, hikaye ve masallarla birlikte aratrlarak ortaya konmutur. Kazak Halk Edebiyatnda Nasrettin Hoca hakknda yaplm herhangi bir aratrma bulunmamaktadr. Kazak halk, Nasrettin Hoca'nn fkralarn ok nceden beri bilmektedir. Nasrettin Hoca ismi, dier baz nemli Kazak edebi ahsiyetleri gibi halk arasnda sylenen masallarda ve efsanelerde yer almtr (EBDRAHMANOV,1977:5). Kazak Edebiyat Tarihi adl kitaptaki: "...reformdan sonra matbaayla birlikte kitaplarn yaygnlamasyla komu halklarn gldr unsuru tayan hikayeleri, Nasrettin Hoca fkralaryla birlikte halk arasnda daha fazla yaylma imkan bulmutur"eklindeki ifade dorudur. Nasrettin Hoca kitaplar araclyla halk arasnda yaylmadan nce de szl halk edebiyatnda biliniyordu ve fkralar syleniyordu. Nasrettin Hoca fkralar Kazak halk arasnda her dnemde, o dnemin zelliklerine gre yeniden uyarlanarak sylenmitir. Baltabay Adambayev "Tarihi Efsaneler" adl aratrmasnda Nasrettin Hoca hakknda gzel szler syler ve onu ver. Seyit Qasqabasov "Kazak Halk Nesri" adl aratrmasnda Nasrettin Hoca'nn fkralarn 'hiciv' (yergi) trne yerletirmi ve Nasrettin Hocay ayn zamanda hiciv trnde nemli bir karakter olarak kabul etmitir. Nasrettin Hoca'yla ilgili bilgilerin Trk halklar edebiyatnda VII-IX. asrlardan beri var olduunu gryoruz (EBDLRAH-MANOV, 1977). Trk halklarnn edebiyat tarihine bakarsak Nasrettin Hoca hakknda be monografi, yze yakn ilmi makale ve brorlerin yaymlandn grrz Kazak edebiyat tarihinde Nasrettin Hoca hakknda farkl fikirlere rastlamak mmkndr. Kazak szl edebiyatnda yer alan Nasrettin Hoca adnn bile farkl farkl yazldn gryoruz. Mesela Qajanasr, Qojanesir, Nesiriddin, Qoja, Ependi v.b. gibi Bu da bize Hasrettin Hoca'nn hayat hakknda yaplan aratrmalarn ortak bir

bilig-2/Yaz96

96

izgide yrtlmediini gstermektedir. Bununla birlikte Nasrettin Hoca kimdir? Nasrettin Hoca hakknda eitli bilgiler halk arasnda nceden beri yaylmtr. Baz alimler halk arasnda yer alan Hoca boyunun Kazak cznden hibirine girmediini, dolaysyla bu boya ait olan Nasrettin Hoca'nn Kazak olmadn sylyorlar Ancak bizim grmze gre, 'Hoca' kelimesini Kazak dilinde ok manalar vardr ve ecerede 'Hoca' adyla bilinen isimlerin sk sk gemesi Nasrettin Hoca'nn Kazak halkyla olan balantsnn bir delilidir. Nasrettin Hoca'nn Trk halknn bir yesi olduu fikrini Kazak folklorcusu B.Adambaev de kabul etmitir Nasrettin Hoca'nn gldrrken dndren fkralar halk airleri ve szl edebiyatlarn da dikkatini ekmitir. Onun hayat hakkndaki bilgileri netletirmek iin vatanda olan Trk aratrmaclar ok aba gstermilerdir. Nasrettin Hoca fkralar kitap olarak ilk defa 1897 ylnda stanbul'da yaymlanmtr (ADAMBAEV,1981:81). Kazakistan Cumhuriyeti Milli limler Akademisi Merkez Ktphanesinde,mstensihi belli olmayan, Arap harfleriyle yazlm bir nsha halinde "Kssa Nesir Efendi" yazs bulunmutur. Bu nshay inceleyen kii Nasrettin Hoca'nn Kazak halk iinde eskiden yaam olduunu anlayabilir. Dnya halklarnn ounda Nasrettin Hoca hakkndaki bilgilerin, szl hikaye eklinde bulunmasna karn Kazak Halk Edebiyatnda hika-

ye, kssa, terme (Ata szlerinin dombra ile sylenmesi), tolaw (Bir olay dombra ile uzun uzun anlatmak), eklinde dombra ile sylenen ekilleri de vardr. Ayrca Nasrettin Hoca fkralar Kazak halk arasndaki yetenekli kiiler tarafndan ark, iir, terme, tolaw,kssa trlerinde yaylmtr. Bu da Nasrettin Hoca'nn Kazak szl edebiyatnda ok nceden beri yer alm nemli bir ahsiyet olduunu gstermektedir. Bu dncemize kant olarak Nasrettin Hoca hakknda sylenmi bir kssadan alnt yapalm: Minekey, qatar-qurb,tmdaaysn,
yesiz bul szimdi qlmaaysn, mirdin qzlqt waqtnda Habarsz erneseden turmaaysn. Sz sylep sizder in dken qurdm, Bolsn dep sizden sawq knl burdun Birazn aldnza men salayn, Bolanda Qoja erdin engimesin. te,arkadalar dinleyin, Bu szm sahipsiz sanmayn, Hayatn gzel dneminde, Hibir eyden habersiz kalmayn Sizin iin sz syledim, pazar kurdum, Siz neeli olun diye gnlm verdim Bir oundan sizi ben haberdar edeyim Size Hoca 'nn hikayelerini syleyeyim.

Bu msralardan da anlalyor ki Nasrettin Hoca, Kazak halknn z evlad ve onun hikayeleri bizim edebiyatmzn ayrlmaz bir paras olarak kabul edilmitir. Nasrettin Hoca'nn fkralarn Kazak halk kendi z mal gibi benimsemitir

KAYNAKLAR
EBDRAHMANOV,T.1977 Qoj anasr Hkayalar Kirispe Szin Jazan "Jazuw" baspas Almat, ADAMBAEV,B. 1981 Anz Engimeler Kitapta Qazaq Folklornn tipologiyas "lm" Almat.

bilig-2/Yaz96

97

EPEND'NN GLKS

Dr. Ahmet MEMMEDOV Trkmenistan limler Akademisi Dnya ve Sanat Tercme B. Mdr
_________________________________________

Gadem MAMMEDOV yle bir hikaye vardr: Byk Perverdigr, sz ve gldr ustas olan bilge kiileri ran'n her yerinde eit sayda bulundurmak istemi. Bu amala, peritelerden (melek) birine emir vermi. Perite sz ustas, bilge kiileri byk bir uvala koyup, lkenin bir kesinden umaya balam. spihan zerinden uarlarken, uval aniden yrtlm. Bylece uvaldaki sz ve gldr ustalarnn ou spihan'da kalm ran'n spihan ehrinde sze, komediye ve yomak (gldren kimse, sz ustas)'ya sayg duyulmas bu hikaye ile aklanr. Gerekten de her lkede szn ve komedinin zengin olduu blgeler bulanmaktadr. rnein Bulgaristan'daki Gabrova ky bu konuda btn dnyada bilinmektedir. Trkmen topranda; Novayi'nin, Kemine'nin, Ata Salih'in, Atakpek Merge'nin, Esenpolad'n, Keymir Krn isimleriyle anlan fkralar, Man ile Ahal evrelerinde folklorun bu trne eskiden beri nem verildiinin bir gstergesidir. Fakat konumuz bununla ilgili deildir. Konuyu biraz daha akla kavuturursak burada nemli olan peritenin uvalndaki sz ve gldr ustas kiilerin yerlemi olduu yerlerdir. Perite'nin yrtlan uvalndaki fkralarn ou, Ependi'nin fkralarna ait olup, bu fkralar Srplar, Bonaklar, Trkler, Yunanllar, Farslar, Hrvatlar, Azeriler, Tacikler, Tatarlar, eenler, Uygurlar, Kazaklar, zbekler, Karakalpaklar, Avarlar, Trkmenler gibi halklarn yaad yerlere dmler ve oralarda yerleip daha da gelimilerdir. Ancak Ependi bu halklarn her birinde farkl isimlerle tannmtr. Bir halkta Molla Nasreddin, dier halkta Hoca Nasreddin... gibi. Trkmenlerin arasnda ise, Ependi adyla bilinir. Bazen de onun adna Molla Nasreddin Ependi veya Hoca Nasreddin Ependi dendii de olmutur. Yunanllarda onun ad, Anastratn olarak bilinir. Ependinin adnn getii bu geni alan gznnde bulundurursak, dnyadaki glklerin yansm Ependi'nin glklerinin oluturduunu syleyebiliriz. Yukarda ad geen halklarn ara snda ad folklor kahraman olarak anlan veiler (gldr ustalar) de her zaman bulunmutur. rnein; Taciklerde ve genel olarak btn Fars halklar arasnda Mviki'nin glkleri yaygndr. Aldar Kse, Esenpolad, Keymir Kr, Novayi gibi byk halk sanatlan, Trkmenler arasnda her zaman anlmtr. Karakalpaklar mrbeg lak-

Trkmen Trkesinden Aktaran:

bilig-2/Yaz96

98

kn (sz ustas) kendilerinin mehur halk sanats olarak grmektedirler. Byle Yomaklar her halkta bulunmaktadr. Ancak, Kafkasya'da yakn ve Ortadouda, Orta Asya'da Ependi seviyesinde mehur olabilecek kadar yetenekli ahandaz (stn nitelikli) ve dilaver (sz ustas) henz ortaya kmamtr. Ependi'nin glkleri, mesela Trkmenistan'da ilk kez air Yakup Nasrl tarafndan 1937 ylnda baslm ve halk arasnda yaylmtr. Ondan sonraki elli yl akn zamanda Ependi'nin glkleri, A. Kekilov, M. Kseyev, . Halmuhammedov, A. Baymuradov gibi edebiyatlar tarafndan dzenlenmitir. 1982 ylnda . Gandmov ve A. Nuryakdyev tarafndan Ependi'nin glklerinin tamam Trkmenistan M. G. Enstits tarafndan yaymlanmtr. Rus yazarlarndan Leonid Solovyev "Rahatl Bozucu" adl romann, folklor aratrmacs Boris Privalov ise,"Mutlu Dn (zdeyi ve ataszlerini syleyen kimse)" adl eserini Hoca Nasreddin Ependi'ye ithaf etmilerdir. zbek film yapmclar da Ependi'nin hayatyla ilgili filmler hazrlamlardr. Bu durum bizi sevindirse de ayn zamanda, bizim air ve yazarlarmzn Ependi ile ilgili eserler ortaya koymad gereini anlatyor. Kazak kardelerimiz, Aldar Kse hakknda film yapmlardr. "Aldar Kse", "Kemine ve Kad" gibi operalar Trkmen tiyatrolarnda eskiden beri gsterilmektedir. Ayrca Novay, Keymir Kr hakknda da kitaplar baslmtr. Yazar A. Durduyev'in yeni baslan "Keymir Kr" adl roman bulunmaktadr. Onlarn, her birinin, halk edebiyatnda ayr yeri vardr. Ancak Halk edebiyatnda, "Ependi" ok farkl bir yere sahiptir. Aldar Kse'nin, Kemine'nin, Novayi'nin ve dierlerinin glk dnyasnda Ependi'nin yerini tutamayaca ortadadr. Ependi'nin glklerini okuduktan ve onun hakknda halk arasnda sylenen szleri dinledikten sonra, hayat ve yaptklar konusunda ortaya konan ilmi dncelere baktmzda bir ok sorunun cevapsz kaldm grrz. Bu sorular; Ependi'nin tarihi bir ahsiyet mi yoksa bir folklor kahraman m olduu, halklarn tarihinde ne tr bir prototipe sahip olduu, glklerinin yaygnl, verdii mesaja gre snflandrlmas, sanatsal ve folklorik karakteri, sonradan ortaya km veilerce sahiplenilmesi ("Siyahatl", "Cahanke-te" eserler denildii de olur. Ah. M.) ve nedenleri,

onun eitli halklarn folklorundaki yeri, ulusal ve uluslararas etkileri gibi konularla ilgilidir. nl Rus Trkolou B.A. Gordlevski, almalarnn birinde Ependi prototipine XIII. yzylda rastlandn belirtmitir. Azeri bilim adamlar, B. A. Gordlevski'nin bu fikrini dorulamlardr. in ilgin taraf, bu bilim adamlar XIII. yzylda yaam Hoca Nasreddin'in, Azeri alim Tusi Efendi'nin ta kendisi olduu fikrini ortaya atmlardr. Profesr Fuad Kprl ve Hilmi Ziya. onun Seluklular dneminde muallimlik yaptn sylyorlar. Bize gre, bu tr bilgiler, Ependi'nin glklerinde sz edilen tarihi dnemler, bilinen olaylar ve ahsiyetlerle veya o dneme ait baka sorunlarla ilgili olsalar dahi belli bir kesinlie sahip deildirler. Niin? Birinci olarak Ependi'nin byk mirasyla sadece bir halkn ilgilenmesi doru deildir. kinci olarak, konuyu ele alan kii, ne kadar alim ve sistematik dnce sahibi olursa olsun, Ependi prototipini aklamakta zorluklarla karlaacaktr. nk Ependi, sadece olumlu zellikleri deil, ayn zamanda bir takm olumsuz zellikleri de kendinde bulundurur. O, bir dilaver ya da vei olarak tanmlanamaz; daha ok insan hayatn, zamann siyasetini ve sosyal olaylar sistemli bir ekilde aratran bir sosyologdur. Vard sosyolojik sonularla insanlar tanmlamaya alr. Ependi'nin mirasnda felsefe, sanat, mzik, din, metafizik, tarih, etnografya hatta matematik yer alr ve bu konularn gnmzde nem tamas da bu nedenledir. Onun karakterinden sz edildiinde dahi durum ayndr. Folklorla ilgilenen aratrmaclar, Ependi'nin glklerine bakarak onun bazen kendini bilge, ferasetli, bazen de aklsz olarak gsterebildiini belirtirler. Bunun sebebini onun mirasnda "folklor kahramannn bilgelik karakterine olumsuz zellikler kazandran kk eserlerinin" ortaya k ile aklayanlar da vardr. Mesela, 1982 ylnda karlan "Ependi'nin Kitabnn nszne bakabiliriz: "Farkl mizahi folklor kahramanlarnn birbirinin kart olan zellikler tamas (iki keplilik) meselesi ortaya kmtr. Zira bu kahramanlar, bazen bilge bir kii olarak grnr, bazen de cahil ve aklszca hareket ederler. Bu durumu nasl aklayabiliriz? B. Privalov bu durumun sosyal temelini aklarken folklor kahramanna duyulan sempatinin nedenini onun pozisyonunda aramak gerektiini sylyor. Aslnda bu tespit dorudur."

bilig-2/Yaz96

99

Yukardaki tespit ve bunu tamamlayan dnceler yanltr. Anlatann sempatisinin Ependi'nin tarafnda olduunu dnsek bile, folklor kahramann saf ve aklsz bir insan olarak gsteren fkralar, anlatanlarda da bir antipati yaratmaz m? Ependi'nin fkralar arasnda, folklor kahramann aalayp kmseyenlerin says az deildir. Fakat bunlar "Kk eserleri" tarafndan sonradan Nasreddin'in mirasna bilerek mal edilmitr. ncelikle; kk veilerinin sadece kk hayatm ve kk sahiplerini anlatmadklarn sylemek gerekir. Halk veileri ve kk veileri, siyasi ve sosyal durumlar dile getirmek bakmndan birbirinden ayrlmazlar. kisi de kendilerine ters gelen taraflar dile getirirler. Aslnda komedi mesleini yukardaki gibi dnmek bu konuda yeterince bilgi sahibi olmamann neticesidir. Sanattan; sosyal tabakalarn, karakterini, yaam dzeylerini, ahlak, drstlk, sayg ve helallie kar olan tutumlarn akla kavuturup gerek hayatta olan tespit etmek, hangi tabakann sosyal amac iin daha hrsl olduunu, halkn dncelerini, istek ve arzularm akla kavuturmak talep ediliyor. Sanat'n bu byk fonksiyonunu, bizim atalarmz kendi vazife, rtbe ve derecelerine, zenginlik ve fakirliklerine bakmadan kabul etmilerdir. Onlarn "bykl" de buradan gelir. "Ependi Niin Paray Seviyor" ve "Ependinin Aa Dikii" gibi fkralarna bakalm: Cimrinin biri Ependi'ye: -Sen paray seviyor musun? Diye sormu, Ependi de: -Evet tabi ki seviyorum. nk para insafsz cimrilere muhta olmaktan kurtaryor, diye cevap vermi. Ependi kendi bahesinde gndzleri aa dikiyor, geceleri ise koparp evine gtryormu. Komular: -Ependi niye yle yapyorsun? Diye sormular. Ependi ise: -Ne zaman ne olacan bilemeyiz, bazen hi dnmediim eyler oluyor. Onun iin "fakirin mal gznn nnde" sz dorudur, diye cevap vermi. Bu fkralarn birincisinde Ependi, sorulan soruya kendisinin doru kabul ettii cevabyla karlk veren, ikincisinde ise halk arasnda sylenen szleri gerek anlamnda kullanan bir karak-

teri canlandryor. lkinde, bilgili, akll, ikincisinde ise aklsz, cahil biri olarak grnyor. "ki keplilik" meselesi nasl aklanmaldr: Halk, sanat ve edebiyatnda kendi gerek yzn grmek istemitir. Bu istek alt ve st tabakaya mensup insanlarda ayn derecede var olmutur. Fakat insanlar birbirlerine benzemezler. Her birinin kendi benlii, kendine ait dnyas vardr. Hayat meselelerini herkes kendine gre deerlendirir. Bak alarnn okluu neticede ok ynl problemler ve karakterler ortaya karyor. st tabaka insanlarnda bilgi, kltr, kibarlk ve belli bir abann var olduunu, buna karn alt tabaka insannda, cahillik, ar saflk, kabalk, kadere raz olmak gibi zelliklerin belirgin olduunu gryoruz. st tabakadaki bu gelimi karakterlerin alt tabakalara ve alt tabakadaki gelimi karakterlerin de st tabakalara geii gereklemedii takdirde toplumda adalet ve gelimeden sz edilmesi imkanszdr. Hoca Nasreddin ite hayatn bu ynn kavrayabilmitir. Eitim amacndan yola karak anlatclar, folklor kahramann zaman zaman ok saf, aklsz olarak gstermilerdir. Akllca ve ll hareket etmeyenlere, ailede, arkadalar arasnda, toplum iinde kendine dikkat etmeyenlere, hayat eleyip gerek neticelere ulamay baaramayanlara glnd herkese bilinmektedir. Anlatclarn, bu olumsuz zelliklerin bulunduu kiilerin, saf ve cahil halkn ok ynl gelimemi dncesini uyandrmakta ve onlar bilinlendirmede, zgvenlerini kazandrmada ok nemli bir yere sahip olduu anlalmaktadr. Aslnda btnyle aklsz veya btnyle bilge ahsiyet yoktur. "Delinin mun gepi telek, bir gepi gerek" sz de bouna sylenmemitir. Yine "Diri bolup ger-de del, dana bolup trde" diye bir sz vardr. Hoca Nasreddin yaamn bu tarafna nem vermitir. Bu nedenle yresindeki insanlarn nasl olduklarn onlardan biri olarak anlatmtr. Eski zamanlarda Hkmdarlar yanlarnda komedyenler bulundururlard. Bu komedyenlerin grevi hkmdarlarn durumuna gre glk bularak onlar mutlu etmekti. Daha dorusu hakimiyetin (erk) halk ile ilikisini kurmulardr, (iki tarafn adalete olan istei, arzu ve midi, nemli hayat meselelerine bak..) Kk komedyenlerine eitli imkanlar salanmtr. En nemlisi de yaama hakknn, (Sultam rezil edecek derecede eletirmi dahi olsa kk komedyenleri arasnda bu eletiri aka sylenebilirdi) devlet tarafndan gvence altna

bilig-2/Yaz96

100

alnm olmasdr. Ependi'nin ve onun gibi ahsiyetlerin (folklor kahramanlarnn), gerek tarihi ahsiyetlerin her zaman etrafnda toplanmas ya da yle gsterilmesi bu gelenein bir sonucudur. Novayi (Mral), Sultansyn Baykara'nn yannda bulunmutur. Kemine, Eral Pirin rencisidir. Birbal, Hint Hkmdar Akbar'n hizmetindedir. Balakirev, I. Petr'in veisidir. Ependi'yi ise biz Teymirlen'siz dnemeyiz. Ependi ile ilgili (sadece Ependi de deil) glklerin kknn Teymirlen'in yaad, hkmdarlk yapt zamann da gerisine gittiini burada belirtmemiz gereklidir. Bu da bize, padiahlarn yanlarnda zel olarak vei bulundurma alkanlnn her lkede farkl zamanlarda grldn gsterir. Bilge, filozof Ependi ile aklsz, kaba Ependi'nin birbirine uyan, birbirini glendiren ve destekleyen ynleri de az deildir. Ependi'nin folklor kahraman olarak sadece aklszl veya aklll hakknda herhangi bir neticeye varmadan nce edebiyat aratrmaclarnn, onun mirasndaki tipi ve onun farkl zellikleri bir arada bulundurduu gereini gz nne bulundurmalar gerekir. Ependi ile Teymirlen arasnda geen diyalogda bu durum aka grlmektedir: Teymirlen Ependi'nin oturduu ehri igal ettiinde onun akll, bilge biri olduunu renmi. Bir gn Ependi'yi yanna arm. Ependi de Teymirlen'in yanna varm. Teymirlen yumuak bir yorgan zerinde salkl olan bacan ne uzatarak oturuyormu. Ependi ieri girince hi kmldamam bile. Oturduu yerden parman ne uzatp Ependi'ye yer gstermi. Ependi, Teymirlen'in bu davranna ok alnmasna ramen sesini kartmayp ve gsteriler yere oturmu. Ksa bir sessizlikten ve sonra Ependi saf numaras yaparak bir ayan ne uzatp oturmu. Ependi'nin bu davran hkmdar ok kzdrm. Teymirlen: -Ben bir ayam sakat olduundan byle oturuyorum. Hem ben bir hkmdarm istediim gibi otururum, demi. "Bu adamda bana bahsedildii kadar akl gremiyorum. ok aklszca davranyor. Bu bir oyun mu acaba" diye iinden geirmi. Sonunda Ependi'nin havasn bozmaya alarak: -Bakyorum da sen aslnda eekten fazla uzak deilsin, deyince Ependi sze balam: -Evet, onunla aramz iki kartan fazla deil, diyerek Teymirlen ile arasn karlam. Teymirlen buna ok sinirlenmi ama gene de da-

yanm. Kendisini akll ve sabrl gstermeye alm. Ependi ise hi oral olmam. Bu arada sofra hazrlanm ve yemee oturmular. Yemek srasnda Teymirlen Ependi'nin yzne kar haprm, Ependi de: -Paam, insann yzne kar haprmak kt deil mi acaba? demi. Teymirlen bu soruya: -Bizim taraflarda bu ayp saylmaz, diye cevap vermi. Yemekten sonra tatl yemeye balamlar. te o anda Ependi yellenmi. Teymirlen buna ok kzarak: -Bu yaptn ok byk terbiyesizlik, hi utanmyor musun? demi. Ependi ise: -Paam sinirlenmeyin, bizim taraflarda da bu ayp saylmaz, diye cevap vermi. Biz bu uzun fkraya bouna dikkat ekmiyoruz. Bu fkra Ependi'nin farkl ynlerini, onun dneminde halk ile padiahn ilikisini, esasen de insanlarn nasl davranmas gerektiini anlatr. Burada Ependi'de halk, Teymirlen'de ise ah tipinin verildiini gryoruz. Burada, 'eekle' aradaki uzakl lmek ve yellenmek ile ilgili blmlerin Mfike'de, Kemine'de, mrbek'te de grlmesini, Ependi'nin kendinden sonraki yllarda ortaya kan veiler iin eksilmeyen kaynak olarak hizmet ettii eklinde ifade etmek mmkndr. Aslnda Kemine'nin "sz uvalmdaki" "nimetlerin" ou seyahati fkralarndan ibarettir. Ependi ve Kemine'ye ait yomaklann ouna mrbek'te de rastlyoruz. Glk unsuruna yer verilen eserlerin yazarlarnn deimesi ve gelimesi doaldr. nk glknn snr yoktur. Bu nedenle, Ependiy'e atfedilen glkleri, onun yaad 13. yzyldan nceki eitli halklara ait kaynaklardan kartmak mmkn olabilir. Burada glk, gittike gelierek ve yeni bir ekil alarak ortaya kmtr. Farkl milletlerde, glkler, anlatann milli zellikleri, dili, veilik derecesi ve kullanlan sanatsal sz oyunlarna gre farkl milli zelliklere brnr. Fakat glknn ekli, anlam deimez. "Ependi ile Teymirlen" adl bu glkde gerekler ortaya konmaktadr. Edebiyat aratrmaclar, glk tr eserleri insanlardaki etkisine gre snflara ayryorlar ve bunlar, "ac glk" , "etkili glk" "ak glk", "gizli glk", "yersiz glk"... olarak adlandryorlar. Ependi'nin Teymirlen ile syleisi rneindeki glky nasl deerlendireceiz? Bizim fikrimize gre orada yukarda saylan glk trlerinin hemen hepsine rastlyoruz.

bilig-2/Yaz96

101

Aslnda glk yaratma yetenei veilik sanatnn temelidir. Hangi trde olursa olsun glk, konusuna, ana dncesine, anlatann tarzna gre ortaya kar. Mesela, bir kii kendisi veya ailesi ile ilgili glky dinleyici ya da anlatc olarak yaratabilir. Ependi'nin: "Byk bir ihtimalle kye gidebilirim", "Annemden kurtulmann aresine bakyorum", "lmeseydi de boayacaktm zaten", "Ependi'nin annesinin nasihati", "Kiide tek bir sz olur",... gibi rneklerde bu durum aka grlr. Ancak glkdeki anlam, kullanlan tipin kendisi ve ya sosyal hayattaki konumu ya da kudretli ve sekin olup olmamasna bal olarak deiir. Bu tr eserlerde glk ikinci plana der. Yani, eserdeki karakter, eitli ekillerde sslenip n plana karlr. Bylece sosyal ve felsefi nitelii olan toplumsal eserler ortaya kar. Hoca Nasreddin Ependi'nin Teymirlen, kadlar, imamlar, tccarlar ile ilgili glklerinde bu durum aka grlmektedir. Glk insan ruhunun kanaddr. Ruhen salkl olmann da bir artdr. Ependi, birok halkn, zellikle de Akdeniz'den Altay Dalarna kadar uzanan blgede yaayan Trk halklarnn deerli gldr ustasdr. Bu nedenle onun zengin edebi mirasnn renilmesi,

en azndan Trke konuan halklarn bilim adamlar tarafndan kaleme alnmas gerekmektedir. Fikrimizce bu almalar ok dikkatli yrtlmelidir. Bu amala Trkiye'de veya baka bir Trk devletinde "Ependicilik Merkezi" kurulmaldr. Dier Trk Devletlerinde ise ubeleri almaldr. Kurulacak merkezlerde Ependi'inin fkralar, onun hakknda yazlan yazlar, antolojisi kitapklar, plaketler, afiler ve kitaplar baslarak halka tantm amacyla datlmaldr. Konferanslar, glk gnleri ve buna benzer faaliyetler dzenlenmelidir. Bu tr faaliyetler, bizim glk ile ilgilenen yazar ve airlerimizin kendilerini gelitirmelerine, kendi aralarnda ilikilerinin kuvvetlenmesine imkan salar. Hatta bunun da tesinde Trk Devletleri arasnda, uluslararas "Ependi dl" konulmas gereklidir. Her insan, aile, halk hayatn zorluklarm yenip mutlu yaamak ister. Bu nedenle bizim Ependi etrafnda birlememiz gerekmektedir. nk Ependi'nin glks hepimizin tand bir glkdr. O, birbirimizi desteklememizin, anlamamzn bir rneidir. Ahlaki temizliin, ruh ve beden salmzn vazgeilmez kaynadr. Bu kaynan suyu hibir zaman kesilmesin.

bilig-2/Yaz96

102

KAZAK HALK AR CAMBIL CABAEV VE SANAT DNYASI

Bir lkenin edeb ahsiyetleri ebed kltr varlklardr. Cambl, Kazak Trklerinin bir ebed ahsiyet olarak kabul ettii nde gelen sanatlarn banda yer alr. Trkiye'de olduu gibi Kazakistan'da da nl ahsiyetlerin anlmas kararlatrlm, bu erevede 1995 "Abay Yl", 1996 "Cambl Yl", 1997 "Muhtar Evezov Yl" kabul edilmitir. Kendi lkemizde olduu gibi, Trk Cumhuriyetlerinin nl ahsiyetlerini de tanmak zorunluluumuz vardr. Bu ahsiyetlerden biri olan Cambl, Almat ili, Cambl ilesinde domutur. Ulu czdendir. "Yedisu klarnn altn hazinesi" olarak nitelendirilen k Syinbay'm radr. Syinbay'dan fatiha (pata) alan k, raklktan ustala gemi, pekok iir, destan, atma metni brakmtr. 1846'da doan air, 1945'te vefat etmi, 100 yllk uzun bir mr srmtr. Hem Hanlk, hem arlk Rusyas, hem de Sovyetler Birlii'nin kurulu ve gelime dnemlerini yaam, deien art ve zamanlara gre sanatm icra etmeyi baarm bir kiidir. Cambl'n babas Cabay gebe Kazaklardandr. O da dier pekok Kazak gibi otlan ve suyun hareketine gre hareket eder. Bu glerden birinde Han Da'nn karsnda yer alan Cambl Da eteklerinde konaklar. Cambl bu dan eteklerinde bulunan Ekey'de dnyaya geldii iin kendisine Cambl ad verilir. Kl adrl evde doar, byr. Yaad veya babasnn g ettii geni bozkrlar daha sonra Cambl'n sanatna da etki edecek, Cambl kapal meknlardan ziyade ak meknlar, geni alanlar iirlerinin temas olarak kullanacaktr. Cambl'n alt olu vardr: Kocamberdi, Koca, Akkul, ztilev, Aladay, Tezekbay. Bunlardan ilk ikisi ocuk yalarda lmtr. ztilev ile Aladay orduya alnmtr. Aladay'n askeri basanlar Cambl'n mutluluk kayna olmutur. Cepheye gnderdii bir mektubunun sonunu yle balar: Ey oul tut aklnda, mrndr vatan senin. ekinme dmandan, durma ilerle Selam syle dostlarna, Dmann yen, dn vatamna. Cambl'n amcas ad bilinen dombraclardandr. Onun dombraya ilgisi amcasnn etkisi ile oluur, geliir, zenginleir. On iki yanda dombra almay renen air bundan ok etkilenir. Bunu, "Dombra elime dediinde heyacandan nutkum tutuldu" biiminde aklar (AHMETOV-

Dr. Ali Abbas INAR ____________________________________ Mula . Fen-Edebiyat Fak. ada Trk Leheleri ve Edebiyat B. r. Eleman

bilig-2/Yaz96

103

AMANOV- KUTHOCINA 1989: 37). Babas hayvan yetitiricisi olmasna ramen o bu meslei beenmez. Dombra almak, trk sylemek ona daha ilgin gelir ve mutluluk verir. Yank ve gl sesi sanatya ayr bir g kazandrr. Geni bozkrlar, Onun sesini en iyi ekilde tabiat ile yourmasna da etken olur. dombraya sevgisini kanatlanmakla e tutar. Takt kanat yeniden Geni obamda dombram, Tekrar duyuldu kymde Sylendi trkler Cambl'dan Kakt kanat canadan Ken dalamda dombram, Kayta estildi avlmda Crlap Cambl salan en (AHMETOV-AMANOV-KUTHOCNA:37-38). Ondrt yana gelen gen Cambl, klk geleneini srdrebilmenin yollarndan birinin babasndan ayr hareket etmekle mmkn olabileceini dnr. Mesleini icra edii ilk defa ramazan aynda, ramazan "carapazan" manileri sylemekle balar. Gen Cambl'n sesi ve domray al teknii halk tarafndan beenilir. Halkn beenisi Cambl' daha da yreklendirir. Dnemin en nl klarndan Syimbay'n yanna gider ve ra olmak istediini syler. Syimbay Cambl' biraz dinledikten ve onu snadktan sonra onda klk istidadnn olduuna karar verir, yanna alr. Syimbay'n yannda klk geleneinin ilkelerini renen air, raklk dnemlerinde zellikle Syimbay'n iirlerini syler. Onalt yandan itibaren kendi iirleri de ortaya kmaya balar, ancak nl klarla atmaya girmez, kendi yandakilerle sz yartrr. Cambl gittii yerlerde k iiri rnekleri vermez; halk trkleri, masal ve hikyeler, belli klarn hayatlar etrafnda teekkl eden ak hikayelerini de ifade eder. Cambl'n doduu evre hem zbekistan, hem de Krgzistan corafyasna yakndr. Bundan dolay ya biraz ilerledikten sonra Kazaklarn nl klar yannda, kendi lkesi dnda klarla, zellikle Krgz klarla da atm, stadln belgelemitir. Cambl gl bir gzlemcidir. Gezdii, grd yerleri deerlendirir, karlat her insann dncesini nemseyerek irdeler, klarn sanatlarm icra edi usulleri-

ni gzleyip inceleyerek bir senteze varr. O ayn zamanda iyi bir radyo dinleyicisi, gazete takipisidir. Yenilikleri radyodan dinler, ya ilerledii iin okuyamad gazeteleri okutturur, bunlardan edindii bilgilerle iirlerini zenginletirir, yeni temalarla ssler. Cambl 97 yana kadar at srtnda oba oba dolaan ve gelenei yaatan usta bir sanatdr. Kazakistan Cumhuriyeti'nin temsilcisi olarak Sovyet Cumhuriyetlerinin pekouna seyahat etmitir. Bu seyahatleri sonucunda ilgili lkelerin gzellikleri, dostluklar hakknda syledikleri dikkat eker. Kendisine, hangi konuda eserler verdiine dair sorulan bir soruya yle karlk verir: "Zorluk iinde yaayan, hasretlik eken halkm hakknda, zulm gren vatanm hakknda, yrekli kahramanlar hakknda syledim. Geceler boyu trkler syleyip hasmlarm yendiim oldu (AHMETOV-AMANOV-KUTHOCNA: 36)". 1936 ylnda, Almat'da Kazakistan I. klar bayram yaplr. Cambl bu trenlerin ba konuudur. Ayn yl Moskova'da yaplan Kazakistan Sanat Gnleri erevesinde dzenlenen sanat gnlerinin ba konuu olarak Cambl kabul edilir. Cambl'a Sovyetler Birlii ynetimi tarafndan Birliin en byk nian olan "Kzl Bayrak" verilir. 20 Mays 1938 ylnda Cambl'n edebi hizmetine sayg gn dzenlenir, bu erevede hem Almat'da, hem de Cambl'da trenler yaplr. aire Sovyetler Birlii ynetimince Lenin nian verilir. 1936 ylndan 1940 ylna kadar Cambl'n 10.000 dizeyi aan manzum paralar syledii yaplan tespitler arasndadr. Bu iirlerin ou mevcut ynetimin ileyiini ele alan ve yer yer vglerle ssl olan siyasi ierikli iirlerdir (MUKANOV, 1989: 34-35). Devletin Propagandaya ihtiyac vardr. Bu propaganday Cambl aracl ile rahata yerine getirir. Cambl'a grkemli bir ev verilir. Her trl ihtiyac karlanr. Hizmetine verilen zel ktibi Kalmakan Abdikadirov, onun iirlerini yazya aktarr. ofr 24 saat hizmetinde bulunur. Devaml bakm altnda tutulur. zel doktoru Rahimbek Dosmbekov'dan baka Kazakistan'n nl doktoru H. Barlbaev'in srekli gzlemi altnda sal takip edilir. zel as Fatima Fayzrahmanov'u Cambl "beni emziren ikinci annem biiminde tanmlamtr. Atyla 95 yana kadar kyleri dolaabilir. 1940 veya 1942 ylndan itibaren fazla dolaamaz, evinden dar kamaz, ancak yeni eserler vermeye devam

bilig-2/Yaz96

104

eder. 22 Haziran 1945'te Almat'da vefat eder. Cambl iki Dnya Savan yaam biridir. Sovyetlerin Almanlara kar vermi olduu direni savan ele alan "Leningrad" balkl iiri btn Sovyetlere nnn yaylmasn salayan etkenlerin banda yer alr (EVEZOV, 1989: 14). Cambl iin Sovyetler, Kazakistan veya Kazakistan'n gc, kudreti demekti. nk Kazakistan'da Birlie ye lkelerden biriydi ve Almanlar'a kar savaan erlerin banda, iinde Kazaklarn da yer ald Trk kavimlerinin evltlar yer alyordu. Cambl, Ulu Vatan Sava "Ulu Otan Sos" olarak nitelendirilen 2. Dnya Sava'n konu alan pekok iir yazmtr. Bunlarn 3000 dizeden fazla olduu bildirilmektedir (MUKANOV: 37). iirlerin tamam kahramanlk, topran kutsall, yurdun namusu zerinedir. Bu iirler sava boyunca gazeteler aracl ile cepheye ular, Almanlar'a kar savaan Sovyetler Birlii ordusu iinde yer alan Trk kavimleri askerlerine nemli moral kayna olur. zellikle Leningrad savunmas zerine syledii "Leningrattk renderim" balkl iirleri bunlarn en nls olarak kabul edilir (MUKANOV: 36-38). O, en byk gerekliin kiinin yrei olduunu savunur. Lirik iirler, epik eserler meydana getirirken bu gereklii hep gznne alr. Cambl kendi karlar dnda, ann Kazak airlerince olduu gibi, komu lkelerdeki airlerce de stad kabul edilir. Pamir Yaylalarndan, Tacikistan'dan seslenen Gasem Lahuti bir mektubunda Cambl'a yle der: Dinler, sen syleyince kulak kesilir, akyverir sonra bahedeki her blbl. zlemle her zaman ezgilerini bekler, Kazak'n blbl ey k Cambl. Tnayd sen sylesen kulak salp, Ky kyler erbir bahta turan blbl Intp lenindi samad, Kazaktn blbl kus akn Cambl. Cambl vefat ettii 1945 ylna kadar yeni eserler verir. 2. Dnya Sava'nda kazanlan zaferden dolay syledii ileri srlen "Artk lsem de gam deil" iiri kaydedilmemitir. Onun 1944'te syledii: Sndn m, parldayan m, ram? Gittin mi talam bo kulam?

Yatsam da dekte dermanm yok, Sen syletirsin beni ey yalnzlm, ye deilim artk kendi kendime, Sizlere bu benim sonki szm. Sndin be, calkraan am-ram? Kaldn ba, tas bekinip, kos kulam? Catsam da tsek tartp dermenim cok, Sen bolp syletesin calz cam. Kalppn iye bolmay zme -zim, Senderge sok-ak aytar son szim. Dizeleri airin 99 yandayken yazya alnabilen son szleridir. Destan kahramanlar halkn duygu ve dnce dnyasn yanstmaktadrlar. Cambl bu destanlarda halkn yaay dnyasnn tercman olmutur. airi gl klan zelliklerden biri destan geleneini yaatmak ise dieri atmalardr. Muhtar Evezov'un deyimiyle (1989: 10) sanatm dile getirirken bir tiyatro oyuncusu gibidir. Halkn yaaynda var olan umut, umutsuzluk, gelenek, grenek, tre, mera problemleri onun en ok iledii konular arasndadr. Abay, mal sahibi olmay, bakalarn vmekle e anlaml sayan kiileri yerer. Ayn eletiri Cambl'da da grlr. Mal iin dilini bezeyip kendini aldatan "Mal in tilin bezep cann caldaan" lardan farkl bir slup gsterir. Epik trde eser veren halk airi Marabay; lirik eser veren Bircan, Akan, Cayav Musa; atmaclar" ce, Kulmambet; at "halk mns" Asan Kay'dan Cambl'n en nemli fark kendinden nceki halk airlerine gre repertuarnn geniliidir. O hem bir destanc, hem atmac, hem de gerektiinde ak airidir. Cambl iki yzl aklar sevmez, var olan, yaad gereklii syler. Kayg ve hasret en ok dile getirdikleridir. At srtnda ilden ile, Krgzistan'dan Dou Trkistan'a giden k, slbunu pekitirir, kendisini gelitirir. Atma geleneinin temel esi lk gcnn ifadesidir. Cambl gerek kendi lkesinden, gerekse dier lkelerden gl klar yapt atmalarda yener, hibir zaman yenilmez. Bu da onun nlenmesini halk arasnda milli kahraman olarak nitelendirilmesini salar. Cambl'n sanat anlayna ustas Syimbay'n byk izlerinin olduu aratrmaclarn vard sonulardan birisidir. Cambl sadece iiriyle deil, yetitirdii pekok kadn ve erkek -

bilig-2/Yaz96

105

raklaryla byk bir ekol yaratmtr. Gnmz Kazakistan'nda zellikle Gney Kazakistan'da yer alan imkent, Cambl, Trkistan, Otrar vb. nemli yerleim alanlarnda Cambl ekolu varln youn bir biimde srdrmektedir. mirzak, Ormbay, Estay, Erip, Kenen, Ospantay, tep, Sayadil adl nl aklar Cambl'n raklardr (EVEZOV: 14 ; TRENKULOV, 1989: 372). Cambl halk mziim dzenleyen veya halk mziinden en iyi biimde yararlanan airlerin banda yer alr. Dombray ustaca alar. Cambl'n dombra almadaki ustal lke apnda "Cambl Dombras" ad ile bilinen gen biimindeki dombrann yaygnlamasn veya gelenekte var olan bu dombrann Cambl adyla anlmasn salamtr. Cambl halk airleri geleneinin en nemli zelliklerinden biri olan irticalen syleme yeteneine sahiptir. Cambl'n sanat kiiliini iki blme ayrmak mmkndr. Bunlardan birinci dnem 1917 ihtilline kadar, ikinci dnem ise ihtillden sonradr. Sanatnn birinci dneminde iledii temalar arasnda ak, tabiat, sevgi gzellik, kahramanlk yer almaktadr. kinci dnemde ise bunlara ek olarak parti, parti ileri gelenleri, ordu, Sovyetleri oluturan halklarn kardelii, iiler, bilim, 2. Dnya sava gibi temalar nem kazanr. air, halkm "Tuvskan El" balkl iirinde yle der: Gp gitti Cengiz Han Geride kalan ac ve kan. (...) Zorluk grdk beylerden! Uzaklatrldk klaktan, Ayrldk yaylamzdan. Krgz, Kazak ve zbek Yersiz, susuz ve barksz Kurtulmadk alamaktan... Kurtulunca Cengiz'den, Nikolay geldi ezerek, Halk kana boyad, G ettirdi vatadan, Koyup beni eie, Uzand ba keye tip edi ns Han Kana blep halkmd. (...) Korlk grdik baylardan, Kstavdan kip ubrp, Ayrldk ta caylavdan.

Krgz, Kazak, zbekter, Cersiz, susuz, konssz Kutlmadk zarlavdan... Kutlanda nstan, Nikolay keldi esirip, Halkmd kana boyad, Otrzp esikke Tuvan erden kirip, Trimde att ksilip. (AHMETOV-AMANOV-KUTHOCNA: 37-38). Kazak Trkleri aratrmaclar Cambl' amzn Homeros'u sayarlar. Aratrmac Muhtar Evezov da bu nitelendirmeyi paylaanlarn banda yer almaktadr (EVEZOV: 7). Cambl'n bir asrlk mr sanatn icra etmekle gemitir. Kazak geleneini, tarihini, tre ve tre kurallarn iirlerinde yanstmas, destanlar dile getirmedeki baars onun HomerosTa karlamasnn balca sebebi olmutur. Cambl iirlerini dile getirirken kendinden nce yaam halk airlerinin iirlerini ve sanat dnyalarn yakndan tanr, onlar kendine rnek alr. Cambl'n tegen Batr, Suray, Savrk ve apar adl epik telif destanlar onun sanat gcn gsteren en nemli delillerdir. Bu zellikleri sebebiyle kazak aratrmaclar Cambl'n iki kez doduunu sylerler. Bunlardan biri annesinden, ikincisi vatann barndan dnyaya geli olarak nitelendirilir. 90 ile 97 ya arasnda meydana getirdii binlerce dizelik iir artc gelir, insanlk leminin yz ak olarak nitelendirilir. Cengiz Aytmatov, Cambl' alp k "alp akn" (AYTMATOV 1989:65; EVEZOV:7, MUSREPOV: 43) olarak niteler. Cambl'n destan ata, alp k, Homeros olarak nitelendirilmesi onun sadece sistemi vmesine balanamaz. airin baars Kazak yneticilerle Birlik ynetimine srekli olarak iletilmitir. Sovyet ynetiminin Cambl'a bu kadar deer vermesinin eitli nedenleri vardr. Bunlardan biri onun gl sanat kiilii, ikincisi sanatnn ikinci dneminde ynetimin houna gidecek iirler sylemesi, ncs ise halk arasnda kendisini kabul ettirme, halka irin grnme peinde olan Sovyet ynetiminin deiik millet ve halklara ait deerlere sahip karak prestijini salama, propaganda arac olarak kullanma eiliminden kaynaklanmaktadr. Btn bunlar bize sanatnn gcn gstermektedir. "1996 Cambl Yl"n kutluyor, sanatnn ruhunun ad olmasn diliyoruz.

bilig-2/Yaz96

106

KAYNAKLAR EVEZOV, Muhtar AHMETOV, ; AMANOV, 1989 KUTHOCNA, R. (Kur) 1989 Edebiyet Okuv Kitab, Mektep Baspas, Almat. GEORGE, Thomson AYTMATOV, ngs 1984 1989 "Askak ndi, Alp Akn", Destan Ata, Cazuv Baspas, Al-mat. CAMBIL, Cabaev 1982 MUKANOV, S. Eski Tomdk ar-malar Ciyna, Cazuv Baspas, Al-mat EBDRAHMAOV, T. CARMUAMBETOV,K. (Kur) 1983 XX. asrda, Kazak Edebiyyeti, Mektep Baspas, Almat ERGBEK (Kur) 1994 XX. asr Basnda Edebiyyet, Bilim Baspas, Almat. 1989

"Cambl ene Halik Alemdar", Destan Ata, Cazuv Matbaas, Almat.

iir Sanat, ev.Cevat APAN, iek Yaymevi, Ankara.

"Ululk Srr", Destan Ata, Cazuv Baspas, Almat.

TREKULOV, N. 1989

"Alptar, Kezdesvi", Destan Ata.Cazuv Baspas, Almat.

1989

Destan Ata, Cazuv Baspas, S.416., Almat

bilig-2/Yaz96

107

JAMBIL'IN RDEK USTALII

Prof. Dr. Zeki AHMETOV Kazakistan Cumhuriyeti limler Akademisi r. yesi

____________________________________

Kazak Trkesinden Aktaran: Mine BAYKAL- Banu MUKAYEVA

Jambl, Kazak halknn klasik byk airlerinden biridir. Jambl yle bir sanatdr ki, onun 'dnya yznde ok nadir rastlanan annda iir syleme, aklk sanatnda byk bir da' olduunu sylemek mmkndr. Jambl' byk ak yapan sadece onun irticalen iir syleme kabiliyeti deil, genliinde milletin hznn anlayp, derinden hissedebilmesi ve halkna olan yaknldr. Jambl'm adnn dier milletlere yaylmasn ve bylece dnyaca tannmasn salayan sadece onun ada olan meslektalar arasnda ileri gitmesi ve hitabetindeki gzellik deil, onun kendi halknn duygularn, dncelerini dile getirebilen, akll, basiretli, iinin ehli biri olmasdr. Halknn iyiliklerini kendinde toplayan, hayatn manasn anlayan, insanlar ok iyi tanyan ulu akn, nasl kendi halknn ihtiyalarn, dileklerini, amalarn anlamsa ayn ekilde btn insanln zlemlerini de kavramtr. Kazak halknn baka milletler ile yakn dostluk ilikisi iinde olmasna byk nem vermitir. Jambl'n bir ok iirinde Ekim devriminden sonraki yeni devri tantmas, o zamanki resmi siyasete bal olduu anlamna gelmez. Ancak halkn dncesinden doan duygularn dile getiren bu keskin szlere, iirlere siyasetle uraanlar bavurmulardr. Jambl kendi halkn baka milletlere, btn dnyaya tantan byk bir ahsiyet oldu. Onun, irticalen iir syleme yetenei ve aklll sayesinde gnlleri fethetmesi, bir ok insan imrendirip artmtr. Buna, biz iir sznn ycelii, halk iinde nemli bir yeri olan irticalen iir syleme sanatnn lmezlii diyoruz. Biz, iiri annda, irticalen sylemek deyimlerini ska kullandk Ancak bu kavramlarn erevesini belirleyip, ilm manada tetkik edebildik mi?. rticalen iir syleme sanat bir ok milletin edebiyatnda yer almtr. Yazl edebiyat gelitii zaman, iirler kitap halinde neredilmeye balaynca irticalen iir syleme sanat da zamanla nemini kaybedip, gelenein bir kalnts durumuna dt. Ancak epik 'jr' gelenei gcn kaybetmeden irtical iir sanat ile klk sanat da toplum iinde yaamaya devam etmi ve dlanmayp, ebedilik vasfm kazanmtr. Bu irticalen iir syleme ustalna klasik airlerde de rastlanmaktadr. Ancak klasik edebiyatta irticalen iir sylemek, iir yazmamn esas tekniklerinden deil, bir yan teknik olarak kabul

bilig-2/Yaz96

108

edilir. Klasik airler, k airler gibi, iiri bandan sonuna kadar annda sylemeyi ama edinmeyip, her sz kada yazp, zerinde uzun sre alarak nerederler. Yerli ve yabanc bir ok a-ratrmac usuz bucaksz destann durmadan irticalen sylenmesi ve hafzalarda saklanmasna arp kalmlardr. Destan aratrmaclar, msterikler, alimler ilhamla irticalen sylenmi uzun iirlerin, nceden sylenmi kalbna binlerce sz rneklerinin, binlerce ahenk unsurunun, kafiye ve iir satrlarnn eklenerek zaman iinde yeniden retilmi olmasn, bunlarn btnyle kavranp hafzada saklanabilmesini ve birbiri ile uyumasn hayretle grrler. Destan iirini syleme srecindeki gelenek ve yenileme meselesi ok nemlidir. Amerikal alimler, M. Perri, A.B. Lord Bosna-Hersek Mslmanlarnn destan, iir ve jr sanatn aratrp, jr syleyenlerin kalplam sz kullandklarm tespit etmilerdir. Buna benzer tespitlere Rus ve Avrupa alimlerinin, folklor aratrmaclarnn ve baz Kazak alimlerinin kitaplarnda da rastlanlmaktadr. Destan iirleri geleneinde devam etmekte olan konunun, ana hatlarn bozmadan, iir dilinde kullanlan gzel sz rneklerinden, kalplam szlerden gittike daha fazla faydalanld bir gerektir. Bu, jr syleyene byk kolaylk salar. Fakat Jrc'nn nitelik olarak benimsenmi olan gelenee uymas ya da kendine ait bir ustalk gstermesi onun airlik kabiliyetine baldr. "Ayts" (Atma), "Terme" (Ata szlerini dombra ile sylemek), "Tolaw"(bir olay dombra ile uzunca anlatmak), iirleri gibi lirik eserlerde annda, hi hazrlksz olarak iir syleme en nemli zelliktir. Bunun gibi irticalen iir syleme ustal, szl edebiyatta da olduka geni yer tutan bir sanattr. Annda iir sylemenin, air gibi hissedebilmeye, air gibi dnebilmeye ve iir kabiliyetinin olmasna bal bulunduuna inanmak gerekir. Jambl'dan sz ettiimizde, sz syleme sanatnn zelliklerini bunun gibi bir ka ynden inceleyebiliriz. nk Jambl, lirik iirin, eitli trlerini yazan usta, bir lirik a, bununla birlikte yarmalarda nne kimsenin kamayaca ekilde atan, yorulmadan uzun destan syleyebilen bir akndr. Toplumda bu byle kabul edilmitir. Mizah, uygun bir ekilde iirle sylemek ya da konutuu kiinin szne bir iki szle de olsa iirle karlk vermek halk arasnda ok yaygn bir

tr olsa gerek. Kazak gibi "ner ald kzl dil" (sanat ncesi dil) deyip sz ustaca yerinde kullanmayan, az da olsa, iir sylemeyi beceremeyen insan yoktur. Fakat gerek bir airin gl olandan daha da gl olduu bir gerektir. Yetenek sahibi kamil bir airin syledii anda dalgalar ykselir ve durmadan devam eder. Bu sfatlar tayan airin ustalnn dorua ulat kabul edilir. Byle yetenekli bir airin basireti, aklll ve yeteneklilii sadece uzun iirlerde deil, ksa iirlerde de grlr. Jambl' n azndan kan ksa fakat youn ve manas derin, ekici mizahi iirler az deildir. Annda sylenen iire has birinci zellik: Dncenin kesintisiz, daima bir sahada gelierek, derinlemesi ve buna bal olarak da szn zgrce sylenmesidir. Dier taraftan da bu irtical iirlerinde gnlk konuma dilinin zellikleri grlr. Jambl'n her durumda, annda syledii iirlerinin rahatlkla anlalabilmesi, onun usta olduunun bir kantdr. Kenen Ezirbayev'in, belirttii gibi Jambl ekinmeden her eyi aka, syledii iin bir sene, insanlarn topland bir sergiye davet edilmez. Buna kzan Jambl bakann oturduu mekana gizlice girip iirlerini sylemeye balar: Au, men Jamblmn, Jamblmn, Kara jolday dalmn. Krgenim kp kne edim, len jra qamblmn, Kuirenip kni-tni, Jalz qalp qardm Qatar kurb qadirles Zamadast sandm. Qataan men Kebekbay Maqamdast sandm. Kkte jzgen kmis kn, Appaq ayd sandm. Qaldrmaytn toynan Noaybayd sandm Kedeylerdi jaqtamay Baya qaan jandm. Bolsqa qaan bandm? Boy bermey jrip olara, Bostandm sandm. Ktken knim twanday Qurmetim men oljamnan Ne sebepti kaldm?

bilig-2/Yaz96

109

Jas aqndar qasnda Dudar an basnda, Sir baqqan, tas rtep Ekelerindi biluw em, Oraz benen Jban, Torkal toya akrmay, Men senderge ne qldm? Ey ben Jamblm Jamblm Kara yol gibi sonsuzum. ok grm geirmiim iirlere kaynam Gecez gndz hznlenip Yalnz kalp dolatm. Deerli yatlarm Akranlarm zledim. Kataan ve Kebekbay Makamdas zledim.. Gkte yzen gm gn, Apak ay zledim. Dnleri bensiz gemeyen Noaybay zledim. Fakiri kollamayp Zengine ne zaman ya ektim. Bols 'a ne zaman balandm. Hi uymadm onlara Hrriyetmii zledim Bekledim gn doar gibi, Saygnlm ve nasibimden Ne sebeple ayrldm? Gen aklar yannda Kvrck san banda, nek bakan, ta yandran Atalarn bilirdim Oraz ile Juban, Byk dne davet etmediniz Ben sizlere ne yaptm?. Jambl iirlerinde, ounlukla Kazak iirinde eskiden beri yerlemi, kalplam, geleneksel iir tarzm benimsemitir. O, konusu eitli olan lirik iirlerinde, uzun tolaw ve destanlarda da bu iir tarzm kullanlmtr. iir ls 7-8 hecelidir. Yedi heceli msra 4+3 eklinde iki duraktan, sekiz heceli msra da 3+2+3 eklinde duraktan kuruludur. Msralar deien bu ritimlerle canl dalgal gittike hafifleen ok gzel bir iir oluturur. iirin yapsnn btn ynleri, boyutu, kafiyesi, irticalen sylenmesi iirin dnce zgrln gelitirmesine yardm eder. Buna bal olarak i-

irde msralarn belli bir lde snrlandrlmadan zgrce sylenmesinde bir ama vardr. iirde, ifade edilmek istenilenlerin okluu, msralarn manas, kelimelerdeki ses ahengi, sz dizimsel yaps, kafiye hep birlikte dnlmektedir. fade edilmek istenen dncelerin okluu iirin, fikirlerin devaml akla geldii gibi sylenmesi olduunu gstermez. Onun iirlerinde epik iir geleneinin dncelerinden nce yerletii bir gerektir. Ancak epik iirlerde, "terme", "tolaw", "mersiyelerde" dnce younluu daima sakl olduundan kalp da gittike gelimektedir. Jambl halk iirinde yaygn olan 11 heceli iir kalbn kullanr. 11 heceli iir lsnden, irticalen iir syleyen airler geen asrda ok faydalanmlardr. nk kolay, bol nefesli bir iir lsdr. iir msralarnda her msrada birka durak bulunmaktadr. iir ritminin gzellii ve hafiflii, kafiye uygunluu, iirdeki l rneklerinin amaca ulatran, ok gelimi bir vezini olmasndan dolay ok kullanlmtr. yleyse Jambl'n irticalen syledii iirlerinde 11 heceli ly sk kullanmas alacak bir ey deildir. Mesela; Saqalm temir krek bora malan, Seleudey am seldir zora qalan. Awza aq jaba japsranday, Kerilik nemdi qoyd qorlamaan Qulpran qzl ray tsimdi ald Awzmd opraytp tisimdi ald Bosatp buwnmn egelerin Sdrp tula boydan kimdi ald Sakalm demir krek bor'a bulanm, Seyrek sam zorla kalm. Aza beyaz yapa yaptrm gibi, Neyimi koydu rezil etmemi. Tenimin kzl rengini ald Azmda parlayan diimi ald Eklemlerim ivisi tutmaz oldu kertip, bedenimdeki gcm ald. Bu iiri Jambl'n ne hakknda sylediini Ebdilde Tacibayev yle anlatyor: "Bir gn byk bir aynann nnde durup kendi yzn seyreden Jambl, yanna yaklaan ve ne yaptm aknlkla izleyen Leonid Sabolev'e, yanndaki ,Muhtar Ewezov ve Ebdilde Tacibayev'e mizahla kark bir iir syler".Baka bir rnek:

bilig-2/Yaz96

110

Bul Jambl krgen burn talay taran, Kez bold endi oan altn zaman, Ke jatqan baytaq ulan eciremin, Tarht dombrasn qolma alan. Bu Jambl zamannda ok ey grd, Ona oldu imdi, altn zaman, Sonsuza uzanan byk ecireyim, Tarihin dombrasn eline alan. Jambl' d ardaq talip bulbul szi, Gawharday nurn tgip eki kzi, Toqsanda qaytp alam jyrma besti Jasarp qart babann turan kezi. Jambl 'n deerlenen blbl sz Cevher gibi nur dkt iki gz, Doksandan yirmi be yaa geip, htiyar babann genletii zamandr. Jambr'n bu iirini (Sonra airin "Qaytp Kelgen Jastq/ Geri Dnen Genlik" adl kitabnda yaynland) bir mecliste konuma sras kendisine geldiinde sylediini Qasm Amanjolov yle anlatr: "O mecliste, her birimiz kendi iirimizi okuduk. Bazlarmz ark syledi. iir ve ark ile uramayanlarmz da neeli szler syledi". Qasm Amanjolov devamla "Sz deryasna girdike halk airleri ve genler birbirimizle kaynatk. iir, yk gittike uzad. Jambl'in yz sanki daha da gzelleti. 90 yandaki ihtiyar, karmzda 25 yanda bir gen oluverdi. Jambl her konumasnda 'keke sizin yatnz olsaydm' diyordu". "O ne demek Jambl , baz genlerden siz daha gensiniz" dedi iimizden bir arkada. Jambl bu sz syleyen delikanlya dikkatle bakt ve dombrasn eline ald, sessizce bekledik. Jambl'in srlarn kendisinde toplayan gvdesinden bir ses kt ve.sylemeye balad Jambl'n "hayatnn iiri" adl iirinden: Eske alsam ertegidey erteni tken, Talay jan creginin jrn tkken Eirep en daladan baqt izdep, Taba almay, asap Asan qay da tken. Qulanday qaqtan bezgen Qorkt qagp, Kezdespey krden basqa ol da ketken. Dnsem masal gibi geip giden, Nice can yreinin iirini dken Alayp engin lde iz sren,

Bulamadan, Asan Kayg da geti. Ceylan gibi rkp lmden kaan Korkut Kurtulamad mezardan o da gitti. diye balayan iiri de 11 heceli lyle yazlmtr. Muhammedcan Qarataev, Jambl'n, Tiflis'te ota Rustaveliy'in "Kaplan Derisini rtnen Cesur" adl destannn 750. yldnm iin yaplan Grcistan Yazarlar Birlii Meclisi'nde bu iiri nasl bir ilhamla sylediinden yle bahseder: "air dombrasn eline ald zaman salonun ii sessiz kald. nce kanatlarn umaya hazrlayan ahin gibi biraz durdu. Sonra iki omzunu silkerek dombrasn almaya balad. Szsz sesini uzatp yamur gibi sz boaltt. Baktmda Jambl'n yznn kzardn, alnndan ter dktn grdm. airin parmaklaryla birlikte gvdesi de oynuyordu ve iir seli gittike oalyordu. htiyar airin bir ok iir sylediini grdm fakat byle ilhamla, byle sevinerek iir sylediini ilk defa gryorum. iirlerindeki youn dnceler, benzetme ve karakterlerin okluu sadece bakalarn deil bizi de artt. Bir ara salonda oturan Kenen ve Tayr'a gzm kayd. kisinin de gzlerinde ya vard." Muhammedjan Qarataev tren yolculuunda Grcistan, Kafkas Dalan, ota Rustaveliy hakknda Jambl'a fikir vermek iin Tayr'la birlikte bir ok yk anlattn sylyor: "Fakat ihtiyar air, yarnki mecliste syler misiniz? eklinde yaptmz teklifi kabul etmemi gibi grndnden gerekten sylemezse diye heyecanlandk" diye anlatyor. Bu szleri Jambl, ertesi gn iirinde sylemek iin dnerek yrse de o an iin buna hazr deildi. Ancak air mecliste toplumun nne ktnda, gvdesinde toplanan dnceleri, duygular, gzel szleri nndeki engeli ykp yolunu aan elale gibi syledi. Annda kan iirin nasl olduunu, irticalen syleyen airin ustalm dinleyenler hayranlkla izledi. Jambl'n ustalnn srrn anlamak iin airlik sanatna gnl vermenin gerekli olduu bir gerektir. Jambl'n ilham geldii zaman iiri nasl sylediini Ebdilde Tajibaev'in szlerinde aka grebiliriz: Au, men Jamblmn, Jamblmn, Qara joldaw danlmn. Jastaymnan jn bup, len kuwdm qardm./ apqam jerdi an kldm.

bilig-2/Yaz96

111

Aytsqand tan qldm Tndawmd qandrdm Ey ben Jambl 'm Jambl 'm Kara yol gibi sonsuzum. Genliimde mecnun olup iir yoluna dmm Getiim yollarda baarl oldum. Attm arttm Dinleyenimi sevindirdim diyen Jambl, dombrasn eline alp "Ey" diye balayarak "nce kendisini vd" diyor, Ebdilde Tejibayev. Jambl, dinleyenlere kendisinden ne hakknda sylemesini istediklerini sordu. ve Muhtar ile Sabit'in "zaman" hakknda syleyin" nerisini kabul etti ve ok gemeden iiri sylemeye balad. "Genliinde ok iyi koan bir ata bindiini, kzlardan en gzelini sevdiini de gizlemedi. Onun szlerini glerek dinledik," diyor Ebdilde ve devam ediyor."Sonra yava yava Muhtar ile Sabit'in syledii konuya balad. "Sylemeye devam edersem syleyeceklerim tkenmez" dedi. Zamanlar hakknda syledi, Krm'n krk cesurundan haberi olduunu belirtti. "Krolu'nun hangi blmn syle, diyorsunuz?" diye sordu. Ondan sonra Suran ve Sawrqtar hakknda iki gn syleyebileceini belirtti. Jambl burada destan syleyen gerek an karakterini bir kez daha aka tantm oldu. Hangi destan syleyeyim diye dinleyicilere seme hakkn vermesi bunun bir rneidir. air, nceden iyi bildii destan, sylemesi halinde ezberlemi olduu iirin msralarn, yineleyecektir. Hafzas ok gl olan air, geleneksel destann kelimelerini her syleyiinde deitirmeye gayret etmez. nceki syledii kelime eklini saklar. Ama bu defa Jambl, kendi bildii destanlardan birini sylemeyip, dnemiyle ilgili uzun tolaw iirini, gnlden ilhamla syledi. Ebdilde Tejibayev, "Jambl, yeni bir ritimle balad tolaw' durmadan syledi" der. rnek verdii iirlerden byk airi hemen tanyabiliriz. Toqsana kelgen jasm bar, Kpti krgen basm bar. Aman jettik bul knge, Oyd-qrd aralap, Aq esekti sabalap Serik bold mirge...

Qazaq qazaq bolal, Krdik qoy talay Handard. tkizdik qoy biz bastan Azapt, awr zadard. Qoqant bilep bir kezde ristegi mald ald, Qonsta jand ald. Sol bir tken zamannan Arman bolar ne qald... Doksana gelmi yam var ok ey grm bam var Salam geldik bu gne, Her yeri dolap Ak eei gdp Yolda oldu mre... Kazak Kazak olal, Grdk ok eit Hanlar. Biz bamzdan geirdik Azab, ar artlar. Kokant 'a tabi oldu bir zaman Yayladaki mal ald, Topraktaki can ald. Byle geen bir zamandan zlenecek ne kald... Bu tolaw iirini 'bir saatten fazla durmadan syleyen' Jambl'n dinleyenleri mutlu ettiini syleyen Ebdilde Tejibayev, Muhtar Evvezov'un u szlerini aktaryor: "-te!" dedi Muhan (Muhtar), Seben'e (Sabit) bakarak iki elini ap; "doalamann zirvesi budur! Destanda nceden kullanlan karakterleri nasl kullanyor! Duraklamadan, kendisinin yce fikirli harika iirini annda syledii zaman halkn zenginlii ona altn gibi dklp onu ldatmyor mu?" Muhtar Evezov'un, ulu airin annda sylenen tolaw iirinde, destanlarda karlalan gzel sz rneklerini kullandna dikkat ekmesinde de bir ustalk, uzmanlk vardr. rticalen iir syleme sanat, annda iir sylemenin kolaylyla, halk iirinin kelime hazinesini, gzel sz rneklerini bol bol kullanmakla gzellik kazanr; halkn usuz bucaksz sz sanatn kendisine kaynak olarak alr... Bizim, Jambl' milyon satirli iiri hafzasnda tutabilen air diye vmemizde bir gerek vardr. Onun bildii ve syledii destanlarnn yazl olanndan daha fazlas da yazl deildir.

bilig-2/Yaz96

112

112

Jambl'n "Suran" destann ilhamla sylediine ahit olan Dihan Ebilev yle diyor; "Jeke (Jambl) dombray fazla almyordu, yal parmaklaryla iki teli alarak: Aq dombra qola alp, Ay men ayta tolanp, zen quyan teizdey, Jrd seli tasqndap, Aq semserdey jaltldap, alstan kn salp.../ Ak dombray ele alp, Aylarca, haftalarca coup Kabarp, nehiri bulan deniz gibi iiin seli tap, Ak kalkan gibi parlayp, Yansyor, k sap... diye sylemeye baladnda beyaz gvdesinin tozunu iir rzgaryla silkelemi gibi oturdu. Dihan Ebilev, Jambl'n airlik ilhamnn yceliini grd zaman ardn gizlemiyor; "Harmanda grdm zaman ok yalanm bu ihtiyarn byle iir syleyebileceini zannetmiyordum" der. imdi ise bu dncesinden vazgetiini ve Jambl'n airlik yeteneinin, gcnn hala var olduunu sevinerek syler: "Kaynandan kp akan su giderek nehir halini alyor ve uzaa doru gidiyor. Kulam sznde, gzm kendisinde, dikkatle dinliyorum. ten sylyor, iire ara veriyor, tekrar saz eline aldnda beyaz yzne bir kzllk geliyor." Sylenen szlerden ve nl airlerin Jambl'n iir sylemesi srasnda nasl bir hali yaadn gzlemleyerek onun hakknda verdikleri bilgilerden neyi anlyoruz. ncelikle ulu ak, iiri oturarak, ilgisizce sylemiyor. Gl bir duyguya kaplarak, derin dnceye dalarak, kanatland zaman iirin zenginliini dktn gryoruz. te bu gerek airlik ilhamnn vazgeilmez bir zelliidir. Ayn zamanda da doalama iir sylemenin bir artdr. rtical uzmanlk seviyesi her airin yeteneine, zekasna ve keskin fikrine baldr. Tabii, irticalen iir syleyen air de bazen iiri annda syler, bazen de hafzasnda olan, ezberinde ekillenen msralar srasna gre syleyebilir. Her ekilde iirle dnp, iirle syler. Gerek air iin bu alkanlk haline gelmitir.

Syleyecei fikrin manta uygunluunu bulduu an, iire ait szn ritmi, ekli, ls ve uygunluu gzelleir. Gerek aire, fikrini iirle sylemek, basit bir nesirle sylemekten daha kolay gelir; Bylece syledii iir daha gzel, daha etkili olur. 'air ncelikle syleyeceini basit nesir olarak aklar ancak ondan sonra iire dker' diye dnmek hatal olur. Onun, dnmesiyle sylemesi ayn anda olur ve birbirinden ayrlmaz bir btnlk gsterir. Bunu bilhassa iiri annda syleyen air hakknda konutuumuzda dikkate almamz gerekir. iir sznn ritmi mzie benzer ve ounlukla ayn ekilde sylenir. Nitekim sylenecek szn dinleyiciye etkisinin fazla olmasna ayrca dikkat edilir. Aqn Jambl men bolp,/ sken em ren ke bolp. ni degen at bolmas Ewzi kil juwatpay, Alatawdan arndap, Aqqan suwday qulatpay, Qbrn kildi, Qtln tawp suratpay, Dosm bolsa kldirip, Ssindirip jubatpay, Jawn bolsa buldirip, Dombra- beren, szi- on Del tiygizip suwlatpay air Jambl benim, iir deryasnda bydm. arkc, arkc olmaz Gnlden ilham gelmeyince, Aladadan glenip, Akarsu gibi dklmeden Gnln cokusu, Arzusunu bulup, sormadan, Dostum olsa gldrp, Sevindirip, destekleyip, Dmanm olsa datp Dombram kl, szm ok Hedefi tam vurur, incitmeden. diye ulu k bouna sylememitir. Ulu Jambl'n sanatkar ahsiyeti, ilham, toplumdaki amac hakkndaki dncelerimizi bu iirle bitirmeyi uygun buluyoruz.

bilig-2/Yaz96

113

JAMBIL JABAEV (Hayat ve Sanat)

Prof. Dr. akir BRAYEV Kazakistan Bilimler Ak. Edebiyat Sanat Ens. Bk. ________________________________________ Kazak Trkesinden Aktaran: Mine BAYKAL-Banu MUKYAEVA

Jambl Jabavev (1846-22.06.1945, Almat) Kazak halk iirinin byk ustalarndan biridir. Jambl ilindeki Jambl dann eteinde gebe olan Ekey boyuna mensup fakir bir ailenin ocuudur. Kklndeki olumsuz artlardan dolay okuyamayan bu zeki ocuk, okuryazarl olmasa da ok eyi gzyle grp gnlne dokumutur. Jambl, bir yandan nce Kokan Hanl sonra arlk Rusyasnn baskc politikas, dier yandan da yerli ynetici zmrenin basks sonucunda halkn ektii zorluklar bizzat yaam ve derinden hissetmitir. Bu ekilde iki tr bask altnda kalan halkn hayatndaki adaletsizlikleri ve problemleri erken yata ve youn olarak yaamtr. O, uzun mrnde eitli yerleri gezip, airlerle atmalara katlp ark, terme*, jr** syledi. Onun airlik hreti geen asr btn Jetisuw*** ile Krgz lkesine yaylmtr. On be yandan itibaren airlik sanat iinde bulunan Jambl, uzun yllar boyunca doup yaad yerleri ark, iir ve jrlar ile yaatmtr. Kyler arasnda yaplan atmalara katlarak atma sanatn gelitirmitir. Jetisuw'un en baarl atmaclarndan biri olan Syin-bay'dan eitim ve destek alp ark iir ve halk jrlarnn icra edilmesi gereken nemli birer sanat olduklarn rendi. Jambl'n atmalarndan sadece Aykmis, Baqtbay, Sar, Sarbas, Dosma-anbet auwbay Qulanayaq ve Qulmanbet'le olan atmalar saklanm ve eitli kitaplarda yaymlanmtr. Geen asrn seksenli yllarnda atmada nl olan Qulmanbeti yendikten sonra Jambl, kendi lkesinin en nl atmacs oldu. Onun sanatnda, halkla ilgili motiflere ilk atmalarndan itibaren ska rastlanmaktadr. Qulmanbet, kendi boyuna mensup olan zenginleri ve beyleri verken Jambl, vatann koruyan erleri vmtr. Bu durum Jambl'n airlik sanatnda yolunu kaybetmemesini salamtr. airin iir sanatn rendii okul, halkn usuz bucaksz olan szl edebiyatdr. O, iirlerini, gnlk hayat hikayelerini, ak hikayelerinin estetiini kahramanlk destanlarn inceleyip kendi mziini de katarak sylemitir. Karde Krgz halknn "Manas" destann kendince yorumlayp farkl bir ekilde ortaya koymutur. Jambl Kgz'n Balq, Tnbek, Qalul, Naymanbay, Qataan, Arstahbek Sambek gibi manas airlerin sanatn inceledi. Bununla birlikte O, dou edebiyatnn en nemli rneklerinden haberdard. Mesela Orta Asya halklarnn or-

bilig-2/Yaz96

114

tak miras olan Krolu Destan onun severek syledii destanlardan biridir. "Bin bir Gece" ve "ehname"den etkilenen eitli edebi hikaye ve destanlar Jambl, hafzasnda saklayabilmitir. Btn bunlar, onun airlik sanatnn gelimesini ve olgunlamasn salamtr. Halk arasnda Jambl, atma sanatnn byk ustas olarak tannd. Genliinde, Maylqoja, Maykt, Qullnaq gibi byk airleri renerek, bkmadan ark ve iir toplayan air yalnz Jetisuw deil, Krataw ve Sr boylarna da gidip bir ok sanatlarla grp dost olmutur. O, iir sylemenin yannda ky**** de almtr. airin Ekim Devrimi***** dnemine kadarki atmalar ile arklarnn ou yazya geirilmediinden dolay unutulmu, halkn arasnda varln devam ettirebilmi olanlarn sadece bir ksm gnmze kadar gelebilmitir. Jambl'in iirlerinden, onun genliinden beri ak szl,gereki ve akc bir dile sahip olan byk bir air olduunu anlyoruz. Jambl'n iirlerinde yersiz kullanlm kelimeler yoktur. arin "Kdey Kyi" (Fakirin Hali) adl iirinde, alk yznden dilenci olan fakir ocuklarn halini anlatr. "alabay'a" adl iirinde ise iki yzl yneticinin kt niyetini ortaya koyar. airin hangi iirini incelersek onun sosyal hayattaki karklklar, eitsizlikleri nceden ortaya koyduunu grrz. "am" (Yaknma), "keme" (Babama), "Jlq" (Seyis), "bdenge" (bden'e), "Set Saylanarda" (Set Tayin Edildiinde), "stepkede" (Sergi'de), Pata miri Tarld" (ar Emiri Darald), "Zildi Buynq" (Sert Emir) gibi iirlerinde hayatn eitli gereklerini ounlukla hiciv trn kullanarak yeriyor. Jambl ihtiyarlnda bile verimli almtr. Onun reti, 1936 ylnda "Tuwan Elim" (Doduum Memleket) adl iiri yaymlandktan sonra daha da yaylmtr. "Tuwan Elim'in" Rusa tercmesinin "Pravda" gazetesinde yaynlanmas onun nne n katmtr. O, dnyada olup biten nemli tarihi ve kltrel olaylara, iirleriyle katlp yeni gerekleri ortaya koymutur. 1936-1945 yllar arasnda yaynlad iirleri on bin msray amaktadr. Ya doksana gelmi bir airin bu kadar ok iiri syleyebilmesi az rastlanan bir olaydr. Onun bir ok iirleri ikinci dnya savandaki kahramanlklar anlatr. Jambl, szl edebiyatn eitli trlerini kullanarak dneminin kahramanlarn anlatmtr.

Baary ve zaferi gzel bir slupla vmtr. ki asrn tan olan bilgili airin szlerine halk byk deer vermitir. O, gemile yaad dnemi karlatrp yeni olann gzelliini ortaya koydu. Jambl, nceden halk kahramanlarm vmek iin kullanlan edebi sanat geleneini yeniden kullanmtr. Eski edebiyattaki "Tulpar" (Kheylan), "Sunqar" (ahin), "ar" (Dnya), "Aristan" (Arslan) gibi tasvir edici kelimeleri yeni bir ekilde ustaca kullanmtr. airin bir zellii de eski dnem geleneine yeni sanatlar ekleyerek sylemesidir. Bu durum onun nl "Tuwan Elim" adl eserinde aka grlmektedir. air, Kazak edebiyatnda nceden var olan "Arnaw"****** iir trn yeni muhteva ile zenginletirip gelitirmitir. Onun airlik hretini artran "Arnaw" trnde syledii bir ok iiri vardr ["Belsen-dilerge" (Yneticilere), "Qazaqstan Toyna" (Kazakistan trenine), "Ordep Alanda" (Madalya Aldnda), "asem Lahuwtiyge" (asem Lahuwtiy'e), "Puwkinge" (Pukine), "Balalara" (ocuklara), "Qzl skerge (Kzl Askere), spandk Tuwsqandara" (spanyol Kardelere), "Amankeldi Toyna" (Amankeldi Trenine), "Kavkaza" (Kafkasya'ya), "Tmq Donn Uldarna" (Sakin Don'un Oullarna), "Leningradtk renderim" (Leningratl Evlatlarm), "Moskovaa" (Moskova'ya), "Voronej Batrlarna" (Voronej Kahramanlarna).gibi] O, zamannn eitli gereklerini iilerinde konu olarak almtr. Bunun yannda iirlerinde, eski edebiyat geleneinin etkilerine rastlanmaktadr. iirlerinde eski ve yeni gelenein bir arada bulunmas dnce ve duygularna bir incelik, bir zenginlik katmtr. air iirlerinde, halk iiri geleneinin benzetmelerini byk bir ustalkla kullanmtr. Hayat tecrbesi fazla olan Jambl, halk iiri geleneinin, zenginliini kefetti. air, halknn derdini, hznn anlayp onu iirinde temel ta yapt ve yeni, zengin unsurlarla tasvir etti. Jambl Moskova'da ve Kafkasya'da yaplan ota Ruwstavel'i anma trenlerinde bulundu ve buralarda nl insanlarla tanma frsat buldu. Bylece devrim sonrasnda halknn yeni hayat gereklerini renme imkan buldu. Jambl'n dnya grn etkileyen bu deiiklikler onun iirine de yansd. O zamana kadar sadece kendi boyu ve evresini gzlemleyen air, artk kendi lkesinde ve btn dnyada meydana

bilig-2/Yaz96

115

gelen olaylarla ilgilenmeye balamtr. Hmanizmi ve halklarn dostluunu iirlerinde konu olarak ald. mrnn son on ylnda airlik yetenei daha da glenen air, lkesindeki nemli siyasi ve sosyal olaylar hakknda iirler sylemitir. Yal air, ikinci dnya sava yllarnda, Sovyet insannn savataki kahramanln ve gnlk hayatn iirlerine konu alarak sanatn halk iin yaptn gsterdi. airin bu tr iirleri halk yeni zaferlere tad. Onun "Leningradtk renderim" adl iiri dmana kar savaanlara g ve destek verdi. Bylece O, iiri yceltme grevini yerine getirmi oldu. Onun "tegen Batr", "Suran Batr" gibi destanlar Kazak iir tarihinde nemli bir yere sahiptir. tegen Batr destan nceden sylenmi olan efsanelere dayanlarak yeniden yaratlmtr. Burada, halknn mutluluu iin kendini tehlikeye atan, halk iin zgr ve uygun mekan arayan tege'nin karakteri tasvir edilir. Suran Batr'da ise halkn bamszln savunan, zgrlk ve namusu her eyden stn tutan kahramann mcadelesi vlr. Bu eserlerin dnyay tanmada ve insan etiminde nemi byktr. Jambl kendinden sonraya lmez, unutulmaz eserler brakt. Onun eserleri krktan fazla dile evrilmitir. Rus diline evirmek iin P. Kuwznetsov, K. Altayski, M. Tarlovski, M. yakovski, N.Selvinski, A. Adalis, A Bragin, gibi airler ok aba gstermileridir. Jambl, Kazak iirinin adn btn dnyaya duyurdu. 1938 ylnda, Jambl'n iir sanatndaki 75. yl kutlamalarnda ona dnyann eitli yerlerinden kutlama mesajlar geldi. Fransa'nn byk Romen Rolland' Jambl': "Yeni insanln byk akn" olarak gsterdi. Martin Andersen Nekse, Katarina Suwsanna Priard, Mihail olohov gibi byk ustalar Jambl iin vg dolu szler sylediler. Kazak airleri arasnda Jamll'a iirler ithaf etmeyen veya onun hakknda gzel szler sylemeyen air yoktur. M.vezov: "Heyecan ve coku dolu olan bu air ahine benzer; her eyi grr, her hareketi farkeder, sonunda da avn yakalar. Zeten iyi bir airde de bu nitelekler bulunmaldr." der, ("Jr Alb" (Jr Ustas), A., 1971 ). air . Msirenov, Jambln iirlerini kazanlan devrimin mar olarak nitelendirdi. Tercman Mark Tarlovskiy Jambl', "sz ustas, iir sanatnn gebe akademisyeni" olarak gsterdi.

Jamll'n iirleri, XX. yzylda yaayan halk airlerinin iir sanatnda etkisini gstermitir. Bu sralarda Kenen zirbaev, Nartay Bekejanov, Doskey Elimbaev, Sayadil Kerimbekov, Ornbay Taymanov, mbetli Kribaev gibi airler etkili olmulardr. Jambln iirlerini yazya dken Q. Ebdiqadrov, T. Jarokov, . Ormanob, E. Tjibaev, Q. Tozaqov gibi airlerin almalar dikkate deerdir. Jambl, iir sanatna verdii hizmetlerden dolay devlet tarafndan, Lenin madalyas , Enbek Qzl Tuw madalyas (Emein Kzl Bayra), "Qurmet Belgisi" (Hrmet Belgesi) ile dllendirilmitir. 1941 ylnda SSCB devlet dln almtr. Jambl, seilen birinci Kazak SSC Byk Meclisinin vekili olmutur. "Jambl" ad, bir il, bir ka ile baz kurum ve kurulular ile cadde ve sokaklara verilmitir. Jambl'n iirleri hakknda lkemizde ve baz d lkelerde ok sayda makale, inceleme ve tezler bulunmaktadr. Onun 125. sanat yl dnmnde (1972 Haziran ), lkemizde byk trenler yaplm, bu trenlere, Bulgaristan,Macaristan, Kba, Polonya, Hindistan, Kenya, Almanya, ekoslovakya, Banglade gibi eitli lkeler ve Sovyet Cumhuriyetlerinden temsilciler katlmtr.

Eserleri
Jambld lenderi, A., 1937; Bolat Tond batrlar,A.,1941; Tandamald lenderi, A., 1946;armalarjynaa, 3 tomdq, 1-3-T., A., 1955; (arnalar), A., 1957; Tandamald, A., 1971; Pesniy iy poezm, M., 1938; Sobraniye soineniy, A.-A., 1946; zbranno, M., 1949; Stihiy,Ta., 1953; zbrann proyzvedeniya, A:-A., 1972. Jambl'la ilgili yaplan almalar: Begelin C, Tjibaev E., Ritman-Fetizov M., Jambl. mirbayan tuwral oerk, A., 1946; Kenjabaev B., Jambl Jabaev - Qazaq halqmn ul aqm, A., 1955; Syinliyev H., Jambl Jabaev-Qazaq halqmn ul aqn, A., 1955; Ismaylov E., Aqmdar, A., 1956; Qazaq debiyetini tarihi, 1tom, 2-kitap, A., 1964; Jr alb. Jambl jayl ectelikter, A., 1971; Tjibaev E., Nurmaanbetova O., Ul Jr, A., 1972; Fetiysov M.,Djambul Djabaev, M., 1953; Zeliskiy K., Djambul, M., 1946;Tvorestvo Djambula. Statiy, zametkiy, materiyal, otv. red. N. Smirnova, A.-A.. 1956; Karataev M., Rohdenni Oktyabrem, A.-A., 1958; Oerk storiy kazakskoy sobetskoy literaturi, M., 1960.

bilig-2/Yaz96

116

AIKLAMALAR

* Terme: Ataszlerini dombra ile syleme. ** Jr: Destandan ksa olan bir nazm tr. *** Jetisuw: Almat, Jambl. Taldqurgan illerini kapsayan blgenin ad.

**** Ky: Szsz mzik ***** Ekim devrimi: 1917 devrimi ******Arnaw: Birisine sunulan manzum eser.

bilig-2/Yaz96

117

TIP OYUNU" VE BR ALTAY MASALI

Altay Trkesinde masal karl olarak "rk" kelimesi kullanlr. Masal anlatclar ise daha ok kadnlar olmakla birlikte "kay" ad verilen destan anlatclarnn da masal anlatt bilinmektedir; Kay A. G. Galkin ve N. K. Yalatov bunlardandr. Altay masallar 2-20 sayfa uzunluunda ve nesir halindedir. Bununla birlikte masallar iinde sylenen kojonlar ekline uygun olarak nazmdrlar. Ayrca baz durumlarda kahramanlarn konumalar da nazm eklinde verilebilir. Bu ekilde verilen konumalar daha ok szl gelenein kalplam ifadeleri olarak dikkat eker. Ayn ifadelere Altay destanlarnda da rastlamak mmkndr. Mesel; "Alakan la 0nn Uludan" adl masalda yal kadn oluna yle seslenir: T'eti suun ol t'annda, T' eti tuun ar t'annda Toolop bolbos mal azragan, Tooz t'ok t'on bakargan Teke bay t'urtap t'at (YALATOV,1993:5). Yedi suyun o yannda, Yedi dan te yannda Saylamayacak (kadar) mal besleyen, Saysz halk yneten Teke bay yayor. Altay masallar genellikle "Ozo ozo ylr tuta..." (ok evvelki zamanlarda...), "Ozog akta..." (eski ada), "Mna ozo..."(Bundan nce...), "Kp kp t'ldar mna ozo..."(Bundan ok ok yllar nce), "Mna ozo akta..." (Bundan evvelki ada...), "Ozodo..." (eskiden...), "Mna ozo, ozog akta..." (Bundan nce, eski ada...)* gibi giri cmlelerinden herhangibir birisiyle balar. Daha sonra masal anlatcs "bizim Altay'da" diyerek, masaln corafyasn belirtir. Bunun sonunda da kahramann Altay'da yaad yeri tasvir eder. Bir ok Altay destannn girii ayn ekildedir. Bunun en nemli sebebi kaylarn szl edebiyatn dier trlerini de ok iyi bilmesi ve kay-rk (destan)lerin ifade gcnn masallara tesiridir. Baz Altay masallarnn giri szleri Anadolu masallaryla da benzerlik gsterir. Mesel; "Snaru" adl Altay masal yle balar: "Eski alarda imdiki yallar annelerinden domamken, kayn aalar kk fidanlar iken, tek ata binen, yalnzca iki inei saan, yalnzca iki kei-

ibrahim DLEK ____________________________________ Gazi . Fen- Edebiyat Fak. Aratrma Gr.

bilig-2/Yaz96

118

leri olan yal kar-koca yayormu..." (ULAGAEV, 1986:293) Altay masallarnn sonunda masal mutlu sonla bitiren anlatc " ...Maldu-atu, t'allarlu, bayp, t'rgap t'urtay berdiler." (...mal-mlk iinde, hizmetkrl, zengin, elenceli bir hayat srdler.) veya "...anan an ono karndatar, t'aman-dapay, kya krpey, sayrap-t'rgap t'ada berdiler." (...ondan sonra kardeler, birbirlerine kin gtmeyip, ktlk etmeyerek rahat yaadlar." ... veya bunlara benzer cmlelerle masal bitirir. Bugn hl ok canl bir biimde anlatlmaya devam eden Altay masallarn S. Surazakov u ekilde tasnif etmitir (SURAZAKOV, 1975: 114136): 1. Hayvanlarla ilgili masallar 2. Korkun yaratklarla mcadeleleri anlatan masallar 3. Byl masallar 4. Sosyal konulu masallar 5. ocuk masallar Altay masallar hakknda bu umumi bilgileri verdikten sonra lkemizde oynanan "tp oyunu" ve bu oyun motifi zerine kurulu "nstu" (ULAGAEV: 310-315) adl Altay masal bahsine geebiliriz. Bilindii zere lkemizin muhtelif yerlerinde oynanan tp oyunu; seilen bir ebenin dier oyun yelerine "tp" demesiyle balar. Bu andan itibaren ebe hari dier oyuncularn hareket etmesi, glmesi, konumas ... yasaklanr. Bu arada ebe, hareketsiz kalan oyunculara oyun d iler yaptrmak iin baz uralar verir. Hareket eden veya yaplmas yasak ileri yapan oyunculardan bir giysisini karmak, para vermek, taklit yapmak ... gibi cezalan yerine getirmesi istenir. Bu oyun Altay Trkleri arasnda da ok yaygn olmamakla birlikte oynanmaktadr. Aada Trkiye Trkesi ile verdiimiz, "tp oyunu" zerine kurulu Altay masal, Trk Kltrnn yaamaya devam ettii en uzak corafyalarda, ayrntlarda dahi bir btnlk gster diini yanstmas bakmndan nemlidir. Irstu Smer dann gne deen tarafnda, st glnn kysnda bir oulcuk yayormu. Onun boyu ksackm, otlarn iine girdiinde oulcuun tepesi grnmezmi. ki sincabn derisinden yaplan gzel bir brk, karacann tek ayann de-

risinden yaplm byk, rahat pabular giyermi. Yz yusyuvarlak, gzleri yldz gibiymi. Hi bir zaman alamazm. Bir defasnda st glnn ak-boro atna binen Ak-Kaan gelmi. O evresinden kulaa ho gelen gzel sesler duymu. "iekler nasl oluyor da ark syleyebiliyor?" diye, Ak-Kaan iinden dnm. Atndan inip, kamsnn sapyla akayk ieinin ban araladnda, orada yuvarlak yzl oulcuu grm. Kk oulcuk bir kte oturarak, kaval alp oynuyormu. - Senin adn ne ocuum? - Benim adm Irstu. - Senin annen, baban kim? - Babam Smer Da, annem st gibi Ak- Gl. - Sen bunu nereden biliyorsun? - Da beni ileiyle besliyor, gl ise suyuyla suluyor. ocuun cevab Ak-Kaan'n houna gitmi. - Sen benim ocuum olmak ister misin Irstu? Ben sana ipek elbise giydiririm, meyveyemi yiyecekle beslerim, hzl giden gzel atlara bindiririm. Irstu fazla direnmeden ak-boro atn terkisine binerek, Ak-Kaan'dan skca tutunmu. ki saray gzetleyerek yola kmlar. Eve vardktan sonra kaann davranlar baka olmu. ocua maldavar baktrmaya balam, Irstu k gnnn souunda donup, bahar gnnn yamurunda slanarak gece, gndz mal bakm. Rzgrn souu iine ilemi, pabular kurumaktan ayana, elbisesi ise omuzlarna yapm. Gzlerinden ya, azndan kederli arklar dklr olmu. Fakat onun kederini hi kimse bilmemi. Irstu bir defasnda yeil otlarn zerinde uyuya kalm. Dnde ona, ak bal, buruuk yzl bir yal adam gelerek: - Sen oulcuum, krda yalnz bana yaarken, gznde ya grnmyor, azndan kederli arklar kmyordu. imdi uyuyup dururken niin zntyle inliyorsun? - Benim ayaklarm su toplad, siil doldu. Kollarmn gc kt. Karnmda yiyecek yok. neklerle beraber gece, gndz dolamaktan gcm kalmad. Yal adam bastonunu okayp, sakaln svazlad. Gzn ksarak konumu. - Sen oulcuum, inekleri yatrmak istersen, "Bp" de, onlar yattklar yerde donup kalr. Sonra

bilig-2/Yaz96

119

tekrar otlatmak istersen "tap- tajla!" de, inekler otlamaya balar. Irstu ban kaldrp,gzn am, mavi gkyznde gneten baka hi bir ey yokmu. Gzn tekrar yummu. - M diye meleyen inekler her yere dalm. - Bp! diye, Irstu barm. neklerin hepsi durduu yerde dona kalm. Oulcuun znts azalm. Oyunu, elencesi artm, ay kanatl kularla, altm trl iekle oynamaya balam. nekler ise mlemeden de gevi getirmeden de yatar olmu. Fakat Irstu inekleri dondurup fazla otlatmad iin hayvanlar zayflam. Bu durumu fark eden Ak-Kaan: Tembel alak, inekleri otlatmay bilmiyorsun. Sen baka kii misin? Ben bundan sonra sana kzlar gibi egen piirteyim de gr. Irstu o gnden sonra uykusuz kalarak, AkKaan'n altm f egenini gece, gndz piirmi. Oulcuun kollan gszlemi. Ak-Kaan'n hatunu gelinlerine rak hazrlatp, evine gelen zenginlere, kamlara ziyafet vermi. Herkes akllar balarndan gidecek kadar sarho olmu. Onlar elenip dururken Irstu ise bir defa olsun rahat gn grmemi. - Bu ne biim i! diye sarho hatun barm. Fyla egen byle piirilir mi? Keskin bakla ban keserim, uzun mzrakla yreini deerim demi. Kaann iki ocuu varm. Olu sekiz yana kadar konuup, ayaa kalkp yryememi, yuvarlak denek gibi yuvarlanm. Yuvarlak yzl kt yryl imi. Kz ise; kt yaratll sincap grnl imi. Kzdnda eytan gibi olurmu. Bir defasnda kzla kardei karacann ak kemii iin tartmlar. Oul a alp, skca tutunup oturmu. Kz ise onu trmalayp duruyormu. "Bp" diye Irstu barnca, kzn eli kardeinin bana yapp kalm. Bunu gren anneleri iki ocuunu kucaklayarak: - Ne yaptnz, benim ocuklarm? Byle i keke baka insanlarn bana gelseydi! Diye sylenip alam. - Irstu "bp!" diye, fsldaynca, Kaann hatunu ocuklarna yapvermi. O vakit kapdan Ak-Kaan giripte onlar grdnde arp kalm. - Sizler sarho mu oldunuz, ne oldu? Diye, Ak-Kaan bararak sormu, eini dvmek iin

elini kaldrm. Irstu "bp!" diye syleyince kaann eli einin omzuna yapvermi. Irstu ise kavaln eline alarak almaya balam. -Sen, bitli, kurtlu Irstu! Sekin kamlar buraya ar, diye kaan bararak sylemi. Irstu abucak gidip btn kamlar toplam. Onlar gelerek sr iinden sekin tay ekerek almlar. ilen raklar alacak matara, yenilen etleri koyacak yer bulunamam. O kadar ok yenilip, iilmi. Kamlar yemi, imi. Fakat kaan ve ailesinin durumuna are bulamamlar. Bir yal kam yle demi: -Yeryznde btn kanlardan stn Teltekpey adl kam var. Bizim gcmz yetmiyor. Bu ie are bulsa o bulur. Hemen szleip Irstu'yu o kama gndermiler. Irstu, Teltekpey kama varm. Ulu Teltekpey kam gk boasna binip, dilerini gcrdatarak kaann yerine ulam. -Byle hastal iyiletiremezsem Altay' aan adm, nm, anm nerede? Pipo ve ttn ekerek onlar birbirlerinden ayrrm, diye Teltekpey yavaa binitinden inip etraf yle bir dolap yeil otlara oturmu. Ttn yakarken, Irstu: -Siz byk insansnz, yeil ota niin oturuyorsunuz.? Onun yerine u byk scak taa oturun. Teltekpey biraz utanarak, yavaa kalkp, byk taa oturmu. Irstu yavaa "bp!" demi. Teltekpey kam piposunun uzun sapndan tutarak ekmi. Dierleri ise hi nefes almadan dikkatlice onu izliyorlarm. ikinci, nc, drdnc pipoyu da imi. Fakat kaan ve ailesinin durumunda bir deime olmam. Teltekpey kam ayaa kalkmak isteyince oturduu ta ta onunla, ona yapk olarak kalkm. Kam tan arlndan yere dm. Byk tala beraber yere den Teltekpey kam utancndan gzn kaldrp etrafna bakamam. -Bu nasl ta, ocuum Irstu? -Ta gibi ta ite, yalnzca biraz byk. Dadan getirilen ta. Da iyesine dua ediniz, ondan yardm isteyiniz, diye oulcuk cevap vermi. Teltekpey alnn yere eip dua etmi. -Bp! diye Irstu barm, herkes kamn alnnn yere yaptn grm.

bilig-2/Yaz96

120

A a, syleyince..., bu senin iin mi utanmaz Irstu? Ben seni imdi ldrrm! diye, kaan haykrm. Irstu sa kolunu kaldrnca onun ay gibi yz kzarm. "Tap- tajla!" diye syleyince kaann ailesi zlp etrafa salp, Ulu Teltekpey'in aln yerden, k da tatan ayrlm. Gk boasna binerek hzla uzaklam. Kk Irstu yryerek kaana doru yaklam.

- Evet, beni ldrmeye dnyordun, ldr! Kaan skca tutulmu bir san gibi titremi. Ei ise, byk bir kurbaa gibi yere yaylp otura kalm. ocuklarn hepsi yataklarn altna gizlenmi. Kamlarn hepsi kam. Irstu ise, altn eii geip ieri girip, hi ekinmeden altn tahta oturmu. Oturduktan sonra kendi kendine "Tap- tajla" diye sylemi, tahttan inerek Ak-Glne, Smer dana tekrar geri dnm.

KAYNAKLAR SURAZAKOV, S. (1975) ULAGAEV, N.U. (1986) YALATOV, N.K. (1993)

Altay Folklor, Altaysk.

Gorno-

anlar Tuulardn rktri, Gorno - Altaysk.

Er- Samr, Gorno- Altaysk.

Bu giri cmleleri ankr Tuulardn rkteri adl eserde yer alan 17 masaldan seilmitir.

bilig-2/Yaz96

121

KOZI KRPE BAYAN SULU HKAYESNN VERSYONU ZERNDE MUKAYESE ALIMASI

eref BOYRAZ ___________________________________ Cumhuriyet . Fen-Edebiyat Fak. Trk Dili ve Edebiyat B. Ar. Grevlisi

Koz Krpe Bayan Sulu (EROL, 1992) hikayesi, Kazakistan'da ortaya km ve oradan da geni corafyalara yaylm bir szl anlatm mahsuldr. Hikayenin yayld corafyalardan bahsedilirken Altay, Bat Sibirya, Bakurdistan, Tataristan ve Krm gibi yerlerin adlar gemektedir: "Koz Krpe - Bayan Sulu jr tek Kazak arasnda ana emes, Altaylktara, Bakurttara, Krm Tatarlarna da erteden tanmal mura. Keyingi jldarda jrdn Ruvmniya Tatarlar men Nogaylarna da kankt ekeni melim bolp otr" (SEYDEHANOV,1985: 7). Dikkat edilecei gibi hikayenin bilindii yerler Trkiye'nin kuzeyinde ve kuzeydousundadr. Trkiye ve Azerbaycan szl geleneinde Koz Krpe Bayan Sulu adl bir hikayeye rastlanmamaktadr (AHUNDOV, 1961:,Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, 1981, C.4 :57-63). Yaylma sahalarna bakarak Koz Krpe Bayan Sulu'nun zellikle Kazaklar ve Tatarlar arasnda yaygn olduunu sylemek mmkndr. Bu anlatm trnn yaygn olarak bilinmesi, hikayenin varyant saysndaki art da beraberinde getirmitir. Tespit edilen varyantlarn elliye yaklat bilinmektedir (SEYDEHANOV, 1961: 6; INAR, 1996:64) Bu varyantlarn ounda klar birbirlerine kavumadan lmektedirler. Ancak son zamanlarda ortaya kan baz varyantlarda klarn kavutuklar, ocuklar olduu, hatta Koz Krpe'in lp dirildii grlmektedir. Fakat tm bu varyantlar toplayan ve bu hikaye hakknda en kapsaml almalar bulunan (SEYDEHANOV, 1961: 6; INAR, 1996: 11-12, 64) Muhtar VEZOV'a gre hikayenin gerek varyant, klarn lmyle sonulanandr. Baz varyantlarn mutlu sonla bitmesi, dinleyici topluluunun psikolojisi ve anlatann anlatm esnasndaki durumuyla izah edilebilir. Bunun rneklerini Trkiye'de de grmek mmkndr (BAGZ, 1986: 49-137). Koz Krpe Bayan Sulu hikayesi genellikle manzum mensur kark bir yapdadr. Fakat zellikle baz ozanlarn tasnif ettii versiyonlarn tamamen manzum olduu da grlmektedir. Hikayenin ne zaman ortaya kt konusu, henz bilinmezliini korumaktadr. Ancak gebe hayatnn yaand ve yaylalarda hayvancln yapld zamanlarda ortaya kt tahmin edilmektedir. Koz Krpe Bayan Sulu hikayesinin bozkrda yaayan ve hayvanclkla uraan gebe kavimle-

bilig-2/Yaz96

122

rin hayatn yanstt, aratrmaclarca belirtilmektedir. Hikayede temel vakay, birbiriyle beik kertmesi yaplan iki gencin, kzn ebeveynleri tarafndan ayrlmas ve erkek kahramann sevgilisini aramaya kp sonunda engelleri aamayarak vuslata eremeden lmesi oluturmaktadr. Yukardan beri "hikaye" kelimesini kullanarak szl anlatm trleri ierisindeki yerini belirtmeye altmz Koz Krpe Bayan Sulu'ya, ortaya kt yer olarak kabul edilen Kazakistan'da "destan" denilmektedir. Kazakistan'da-Azerbaycan'da da olduu gibi (EFENDYEV, 1992:309-409). Trkiye sahasnda kullanlan "halk hikayesi" kavram yerine "destan" kelimesi kullanlmakta ve bu destanlar temalarna gre kahramanlk (batrlk) ve muhabbet (aktk) destanlar diye ikiye ayrlmaktadr (ALPTEKN, 1992:21-22). Koz Krpe Bayan Sulu ise muhabbet (aktk) destanlar ierisinde zikredilmektedir (INAR,1996:63-64). Fakat biz, Koz Krpe Bayan Sulu'nun Trkiye sahasnda "destan" ad verilen trlerle kartrlmamas iin Trkiye'deki benzerlerini de dnerek ona "hikaye" deme yolunu setik. Kazakistan'da Koz Krpe Bayan Sulu'ya "destan"n yansra kimi kaynaklarda "jr" da denilmektedir. "Jr", aslnda halk iiri nazm eklidir: "Jr: Gazah, Garagalpah, Grgz (ir eklinde) Tatar ve Bagrd (yr eklinde) edebiyatnda halg e'ri formas" (MREHMEDOV, 1978:72)dr. Fakat zamanla "jr", anlam genilemesine urayarak bir musik aleti eliinde alp sylenen veya terennm edilen manzum eserlerin genel ad olmutur: "Adeten msigi aletleri kobz ve dombrann mayieti ile (eliiyle) reitativ (terennm) halnda ifa olunur. ndi deklamasiya eklinde (mziksiz ahenkle) de okunur" (MREHMEDOV, 1978:72). te bu sebeple Koz Krpe Bayan Sulu'ya "jr" da denilmektedir. Ancak srf terennm edilmeleri cihetiyle szl anlatm trlerinin ve halk iirlerinin hepsine birden "jr" denilmesi birtakm problemlerin kayna olacaktr. Onun iin Koz Krpe Bayan Sulu'ya "hikaye" demeyi yeliyoruz. Koz Krpe Bayan Sulu hikayesi kimi versiyonlarda masal bal altnda verilmektedir. rnein hikaye Barabin varyantnda "Barabin Tatarlarnn Nallar" ana bal altnda okuyucuya sunulmutur (DMTREVA,1981) ve

"nal" kelimesinin de Trkiye'deki karlnn "masal" olduu malumdur OVREHMEDOV, 1978:121). Yine Dobruca varyant, "Bozcigit Dobruca Tatar Masallar" eklinde, ierisinde "masal" kelimesini barndran bir bala sahip kitabn sayfalar arasnda yer almaktadr (MAHMUT-MAHMUT, 1988:227-236). Ancak bu noktada bir hususu belirtmek gerekir: "Bozcigit Dobruca Tatar Masallar" adm tayan kitabn ierisinde anlatm trleri, "Batrlk Masallar" ve "Ak-Sewda Masallar" diye iki ana balk altnda sralanmtr. "Edege Batr", "ora Batr", "Adel Sultan", "Baybri Ul Beyret Batr", "Aysl Ul Amet Batr", "Kylap Batr" gibi destans mahiyette olan anlatm trleri "Batrlk Masallar" balna dahil edilirken "Bozcigit", "Tayr man Zre", "Kozkrpe men Bayansluw", "Arz man Kamber", "Yusuf man Zleyha" gibi halk hikayesi mahiyetindeki anlatm trleri de "Ak-Sewda Masallar" bal altnda verilmitir. Buradan anlalaca zere "destan", "masal" ve "halk hikayesi" arasnda bir ayrm yaplmamtr. Yukarda ad geen destan ve hikayeler, kitabn "iindekiler" ksmnda "masal" olarak gsterilirken ayn kitabn "Giri" mahiyetindeki blmnde "destan" ya da "destan / masal" olarak anlatlmtr (MAHMUT-MAHMUT,1988:5-14). Bu durum trler arasndaki ayrmn yaplmadn daha ak bir biimde gstermektedir. Btn bunlara bakarak Koz Krpe Bayan Sulu hikayesine "masal" denilmesi iki sebebe balanabilir: 1-Yukanda anlatld gibi szl anlatm trleri arasndaki ayrmn yaplmamas, 2Hikaye ierisinde masal unsurlarnn / motiflerinin bulunmas. Hemen birok hikayede olduu gibi Koz Krpe Bayan Sulu hikayesinde de baz masal unsurlar /motifleri grlmektedir. Kahramanlarn douu epizodu, haberci kuun konumas, sihirli kl, kuu ldrenlerin annda Koz Krpe'in yannda olmas gibi unsurlar, Koz Krpe Bayan Sulu hikayesinde ilk anda gze arpan masal motifierindendir. Ad geen bu ve benzeri motifler hikayeye ya sonradan anlatc tarafndan eklenmitir ya da bu, masaldan hikayeye gei dneminin bir eseridir. Bu sebeple de ierisinde masal unsurlar barndrmaktadr. Bir metnin, bnyesinde baz masal unsurlarn barndrmas, onun masal olarak nitelendirilmesine yeter mi bilemiyoruz. Ancak kanaatimize gre hikaye unsurlar arlkta olan metinlere, barndrd birka masal

bilig-2/Yaz96

123

motifinin hatrna 'masal' denmesi doru olmamaldr. imdi ksaca tantmaya altmz hikayenin versiyonlarnn mukayesesine geebiliriz.

Barabin Varyant (VI)

Bu varyant Barabin Tatarlarna ait olup Azerbaycan'da baslan "Zaman Zaman inde Trk Halglarnn Nallan" (GZELOV, 1993:104112) adl kitaptan almamz iin seilmitir. Bu kitaba da yukarda knyesini verdiimiz "Barabin Tatarlarnn Nallan" adl kitaptan Azer lehesine evrilerek alnmtr. Bu versiyon manzum mensur kark olmasna ramen manzum ksm yok denecek kadar azdr ve olan manzum ksmlarn ou da Kozkrpe ile annesi arasnda gemektedir. ok az ksm ise iki k arasndaki duygu ve dncelerin aktarlmasna yardmc olmaktadr. Toplam on defa geen manzumelerin drd drtlk, drd beyit, ikisi de beliktir. Bu varyantn ismi "Kozkrpe" olarak gemektedir. Fazla hacimli olmayan bu varyantn epizotlar u ekilde sralanabilir: 1- Eleri hamile olan Ahan ile Garahan ava karlar ve ocuklar doduunda erkek olana Kozkrpe kz olana da Bayansulu adm koymay kararlatrrlar. 2- Av dnnde bir obandan Ahan'n olu, Garahan'n da kz olduu haberini alnca Ahan o sevinle atm kotururken attan der ve boynu krlp lr. 3- Olaanst bir biimde abucak byyen Kozkrpe, on iki yana bastnda, babasnn oku ve yayyla talim yaparken bir gelinin testisine nian alr ve gelin testisini kracana gidip erken giden nianlsn bulmasn, syler. 4- Kozkrpe annesine erken giden nianlsnn kim olduunu sorarsa da annesinden gerei renemez. 5- Kozkrpe, obann ocuklaryla ak oynar ve her seferinde onlar yener. Bunun zerine ocuklar, "Bizi utacana erken giden nianln bul" diye ona laf atarlar. 6- Kozkrpe ve Bayansulu doduklarnda beik kertme (gbek kesme)'si yaplmlardr. Ancak bir mddet sonra Garahan'n ei, kzn Kozkrpe'e vermeyeceini sylemi ve Gara Derya'nn yaknna ailece g etmilerdir. Bu sebeple herkes Kozkrpe'e "erken giden nianln" demektedirler.

7- Ayn obann ocuklar Kozkrpe'e nianlsnn kim olduunu renebilmesi iin bir yol gsterirler ve o da bu yolu deneyerek annesinden nianlsnn kim ve nerede olduunu renir. 8- Kozkrpe o sralarda on yedi yandadr ve nianlsn bulmak iin annesinden izin ister, fakat annesi gitmesine raz olmaz. Uzun uramalardan sonra Kozkrpe, annesinin rzaln alamadan babasnn silahlarn kuanarak, atna binip yola kar. Bu sebeple de annesinin "Gitmeye yolun olsun da dnmeye olmasn" eklindeki kargna hedef olur. 9- Kozkrpe yolda rastlad bir kurt ve ayy vurmak ister, fakat hayvanlar dile gelerek "Ben senin annenim" derler ve Kozkrpe de geri dnp tekrar annesini raz etmeye alr ama yine rzaln alamadan yola kmak zorunda kalr. 10- Kozkrpe yolda rastlad deve, at, sr ve koyun obanlarndan Bayansulu'nun yerini renir ve koyun obann ldrerek onun klna girer, sonra da Garahan'n evine gelir. 11- Kozkrpe bundan sonra Bayansulu'yu grmek iin obanlk yapmaya balar ve bir gn Bayansulu'nun Gara Kkkel'in oluyla nianlandn duyduunda, bir kuzunun kulana, ierisinde Kozkrpe yazl Yzn takar ve Bayansulu'ya gnderir. 12- Kuzu, Kozkrpe'in rettiklerini Bayansulu'ya iletmek iin saraya gelir fakat iletemeden kovulunca kulandaki yzk der ve yanllkla bir gelinin eline, ondan da Bayansulu'nun abisine geer. 13- Dn kurulduunda Kozkrpe bir tertiple kendini Bayansulu'ya tantr ve Bayansulu Gara Kkkel'in oluna varmaktan vazgeer. 14- Bayansulu ile Kozkrpe btn bir geceyi birlikte geirirler. Sabahleyin bir gelin Kozkrpe'in, Bayansulu'nun odasnda gizlendiini anlar ve durumu Bayansulu'nun ahilerine haber verir. 15- Bayansulu'nun byk kardeleri durumu babalar Garahan'a anlatrlar ve Gara Kkkel'in olunun dnnde Kozkrpe'i ldrmek iin bir tuzak hazrlayp onu dne davet ederler. 16- Kozkrpe, Bayansulu'nun yardm ve uyarlaryla tuzaktan kurtulur ve Garahan'n adamlarnn elinden atna binerek kaar. 17- Kozkrpe kaarken bir ocuun okuyla yaralanr ve Kozkrpe bundan sonra bir ku

bilig-2/Yaz96

124

vastasyla Bayansulu'yla haberleip ondan yiyecek alr. 18- Bu durumu renen gelin, Bayansulu' mm elbisesini giyer, ku da gelip onun koluna konar. Garahan'n adamlar falcnn rettii yolla kuu ldrnce hepsi de bir anda Kozkrpe'in yannda olurlar. 19- Garahan'n adamlar ne kadar urarlarsa da Kozkrpe'i bir trl ldremezler. Sonunda Kozkrpe yastnn altndaki klcyla leceini syler ve onlar da ldrrler. 20- Bunu duyan Bayansulu dn brakarak Kozkrpe'in cesedinin yanna gelir ve kendini Kozkrpe'in bayla ldrr. 21- Bayansulu'nun ldn renen Gara Kkkel'in olu da ayn bakla kendini ldrr. 22- Bayansulu'nun anne babas kzlarn ayn bir tarafna Kozkrpe'i de dier tarafna gmerlerken ortaya Gara Kkkel'in olunu defn ederler. 23- ki an mezarndan kan aalar tam suyun stnde birleecekken orada bulunan Gara Kkkel'in olu'nun mezarndan kan dikenli dal iki aac ayrr. ayn stnde geceleri iki rdek birbirlerine doru yzerler fakat tam kavuacaklar srada siyah bir ku gelip bu iki rdei ayrr. nana gre bu durum hala byle devam etmektedir.

Dobruca Varyant (V2)

Dobruca Tatarlarna ait olan bu varyant (MAHMUT-MAHMUT, 1988:227-236) da manzum mensur karktr. Ancak manzum ksmlar dzensiz ve ok azdr. "Kozkrpe men Bayansluw" eklinde bir balk tayan bu versiyonun banda uzun bir masal tekerlemesi yer almaktadr. Hacim olarak Barabin varyant kadardr. Bu versiyonun epizotlarn aadaki biimde sralamak mmkndr: 1-Yedi derya dolaylarnda yaayan iki arkada Edil Bay ile Cayk Bay, kayp hayvanlarn aramak iin bir obaya giderler ve orada Edil Bay'n kz, Cayk Bay'n da olu olduunu bir atldan renirler. 2- ki arkada ocuklarn evlendireceklerine dair sz vererek kzn adn Bayansluw, olannkini de Kozkrpe koyarlar. 3- Akranlar arasnda olaanst zelliklere sahip olan ve alnnda ay, yldz iareti bulunan

Kozkrpe ile Bayansluw bir birlerini sevmektedirler. 4- Gnn birinde Kozkrpe'in babas avda hastalanp lnce Edil Bay kzn yetim Kozkrpe'e vermekten vazgeer fakat kzm raz edemeyeceini anlaynca ailesiyle birlikte o diyardan g eder. 5- Kozkrpe bu durumdan habersiz, yaylada hayvanlarla urarken kyden gelen akranlarn ak oyununda yener ve sonra onlarn "Bizim aklarmz alacana git nianln bul" szleri zerine durumu renir. 6- Kozkrpe srarlarna ramen annesini raz edemeden Bayansluw'u aramak iin yola kar. 7- Kozkrpe'in yolda karsna kanlar, onu geri dndrmek isterlerse de muvaffak olamazlar ve nihayet Kozkrpe kel bir oban klna girerek Edil Bay'n oban olur. 8- Kozkrpe ile Bayansluw bir gn bahede karlarlar ve Bayansluw onu alnndaki ay, yldz iaretinden tanr. 9- ki sevgili gizli gizli buluup hasret gidermeye balarlar. Bir gn Edil Bay'n kars obanlarnn kim olduunu anlayp kocasna haber verir. 10- Edil Bay Kozkrpe'i bulmak ve ldrmek iin bir tuzak hazrlar fakat Kozkrpe sevgilisinin yardmyla kaar. 11- Bundan sonra iki sevgili bir ku vastasyla haberleirler. Fakat bir gn Edil Bay'n adamlar kuu tutarlar ve ona eziyet ederek Kozkrpe'in yerini renirler. 12- Kozkrpe'in ba karlnda Bayansluw'la evlendirilme vaadini alan Edil Bay'n adamlar, Kozkrpe'i uykuda yakalayp bam keserler. 13- Durumu gren Bayansluw, Kozkrpe'i gmmek iin giderlerken bir tertiple sevgilisini ldreni kuyuya atar ve bayla kendisini de ldrerek Kozkrpe'in yanna gmlr. 14- Edil Bay'n oban, Kozkrpe'i ldreni kuyudan karr ve iki sevgiliyi ayrd iin onu ldrr. Bu srada Kozkrpe'in katilinin kam iki n kabrinin arasna srar. 15- ki n mezarndan gller kar ve birbirlerine kavumak iin urarlar ama aralarndan kan kuburnu, glleri ayrr.

bilig-2/Yaz96

125

Kazakistan Varyant (V3)

Bu varyant Kazak Ozan Bisembay tarafndan nazma ekilmi ve Kbey SEYDEHANOV tarafndan derlenmitir, dier iki varyanta gre olduka hacimli ve olay rgs ayrntldr. Bu varyant Kazakistan'da mstakil bir kitap olarak yaynlanmtr (SEYDEHANOV.1985). Kitabn banda Rahmankul BERDiBAEV tarafndan yazlm, nsz mahiyetinde "Mengilik Jr" (lmsz Jr) baln tayan yedi sayfalk bir ksm mevcuttur. Bu ksmda halk edebiyat mahsullerinin halk hafzasnda uzun yllar korunduu ve bu mahsullerin yeni yeni derlendii, ifade edildikten sonra Koz Krpe Bayan Sulu hikayesi hakknda yaplan almalar, hikayenin yayld corafyalar, anlatlmakta ve hikayenin ksa bir tahlili yaplmaktadr. Bu ksmdan sonra 83 sayfa boyunca hikayenin metni verilmektedir. Metin verilirken hikayenin baz sahnelerini tasvir edici, tam sayfalk 14 adet resim aralara serpitirilmitir. Tamam manzum olan metnin ounluu, drtlklerden ve drtlkler de 11 heceli msralardan olumaktadr. Ara ara 2, 3, 6, 10 ve 14 msral bendlere de rastlanmaktadr. Eser takriben 2500 msra kadardr. Bu metnin epizotlarn u ekilde verebiliriz: 1- Yalan hayli ilerlemi olmasna ramen ocuklar olmayan Karabay ile Sarbay bir av esnasnda karlap dost olurlar ve ocuklar olduu takdirde birbiriyle evlendireceklerine dair sz verirler. 2- Sarbay avda bir marala Karabayn srarlaryla att okun geri dnmesi sonucu lr. Karabay da kekeme bir kadndan kendisinin Bayan Sulu adn verdikleri kz, Sarbay'n da Koz Krpe adn verdikleri olu olduunu renir ve bunun zerine kadn kamlaynca onun kargn alr. 3- Sarbay'n Hanm grd bir rya neticesinde kocasna bir eyler olduunu kocasnn yardmcs Taylak'a anlatr. Taylak da Sarbay' aramaya gittiinde onun cesedini bulur ve bu durumu bir Kelolan, Sarbay''n hanmna bildirir. 4- Sarbay'n cenaze merasiminde Sarbay ile Karabay'n anlamas renilir ve Sarbay'n yerine han yaplan Taylak, olu Tanas' anlamaya uymas iin Karabay'a gnderir ancak Karabay onlar kovar. 5- Karabay, Sarbay'n yurdu Sararka'da rahat edemeyeceini anlaynca ailesiyle birlikte srasyla Semey, Kulja, Sr ve u'ya gider. En

sonunda da kzn vermesi karlnda srlerini susuzluk ve ktlktan kurtaran Kodar'n tavsiyesiyle Ayagz'e yerleir. 6- Aradan on yl geer, Bayan Sulu gzellii dillere destan bir gen kz olur ve vey ablalarndan rendii Koz'ya grmeden k olur. Bayan Sulu'nun gzelliini duyup onu almaya gelen doksan yurdun yiidini Kodar yenerek kendine esir eder. 7- Taylak'n kk kardei Ayba, Koz Krpe iin Bayan Sulu'yu arayp bulur ve Koz Krpe'e Bayan Sulu'nun yzn getirir. 8- Koz annesini raz edemeden Bayan' aramaya kar ve eitli skntlardan sonra Karabay'n yerini bulur ve Kelolan klna girerek srlerine oban olur. 9- Bayan Sulu, dzenledii tertiple oban'n kim olduunu renir ve iki k bundan sonra bulumaya balarlar. 10- Kodar, Bayan'n Koz'y sevdiini renince Koz'y delloya davet eder fakat Kodar yenilir. 11- Karabay'n arkada Sasanbay'n kyndeki dnde Koz ile Bayan'n birbirleriyle olan mnasebeti iyice ortaya knca Koz dnde ldrlmek istenir ancak Bayan'n vey ablalarnn yardmyla Koz kaar kurtulur. 12- Bayan' Kodar'a vermek istemeyen Kodar'n, doksan esirinden olan Ksem Sar esaretten kurtulur ve Koz'nn dostu olur. 13- Kodar, aacn altnda uyuyan Ksem Sar'yi Koz zannederek ldrr. Koz da, Kodar ile Karabay' ldrerek intikamn alr. 14- Koz ile Bayan'n aklarnn gizli meyvesi Klip dokuz yana basmtr. Koz, olunu kendi yurduna gnderir ve onu orada han seerler. Koz Krpe ile Bayan Sulu da mutlu bir hayat srerler. Koz Krpe Bayan Sulu hikayesinin bu varyantnda grld gibi benzer ve farkl epizotlar/motifler bulunmaktadr. Varyantlarn karlatrlmas yaplrken u sekiz temel epizot sras takip edilecektir: 1- Kahramanlarn ailesi ve memleketi 2- Kahramanlarn doumu ve k olmalar 3- klarn kavumasnn engellenmesi 4- Erkek kahramann sevgilisini aramas 5- n sevgilisiyle karlamas 6- Sevgilinin bakasyla evlendirilmek istenmesi veya yeniden ayrlk

bilig-2/Yaz96

126

7- Kahramanlarn sonu 8- lm sonras oluan efsaneler

1- Kahramanlarn Ailesi ve Memleketi

Her varyantta da kahramanlarn aileleri zengindir. yle ki V3'teki ailelerin her birinin srsnde 90.000 hayvan vardr. VI'de Koz'nn ve Bayan Sulu'nun babalar zenginliklerinin bir gstergesi olarak ava seksen adamyla kmaktadrlar. Kahramanlarn babalar VI ve V3'te han, V2'de kyn ileri gelen zengini, "bay"dr. Kahramanlarn ailesinin zengin ve nfuzlu olmas, bir anlamda onlarn sradan insan olmadklarnn ilk iaretidir. VI ve V3'te Bayan Sulu'nun babas, adeta hikayenin kt kahramann okuyucuya nceden bildirircesine isminde "Kara" sfatn Koz'nn babas da bunun tam tersi bir durumla "Ak" ve "Sar" sfatn tamaktadr. Bu ise hemen her hikaye ve masalda kesif bir biimde kendini hissettiren dalizmin bu hikayedeki balangcdr. Hikayenin her varyantnda da sosyal aktivitenin erkekten yana olduu bir hayat tarz yanstld iin kahramanlarn anneleri silik kalmtr. ylesine siliktir ki onlarn adlar dahi verilmemitir. Ancak bu siliklik hali V3'te biraz daha azdr. V3'te Koz'nn annesi, kocasnn lmnden sonraki rnek davranlaryla Koz gibi bir kahramana yarar anne olduunu ispatlamaktadr. Hikayenin erkek kahraman versiyonda da ailenin tek ocuudur ve "alp" ile "k" tipinin (KAPLAN, 1991) zelliklerini zerinde tamaktadr. Bayan Sulu ise annesinin tek ocuudur ve fakat babasnn ilk ocuu deildir. VI 'de Bayan Sulu'nun vey aabeyi V3'te vey ablalar vardr. V2'de ise Sulu tek ocuktur. Buradan anlalaca zere VI ile V3 'te Bayan Sulu'nun babas birden fazla evlilik yapmtr. Her varyantta da kahramanlarn babalar ya nceden arkadatr, ya da hikaye ierisinde arkada olurlar. Bu durum, esas kahramanlar arasnda cereyan edecek ilikilerin n hazrlndan baka bir ey deildir. Yine her varyantta da kahramanlarn babalar yaldr. Hikaye ve masallarda "yallk" sz konusu edildiinde, tecrbe, bilgelik ve lm ilk anda akla gelen armlardr. Kahramanlarn babalarnn yal olduu belirtilirken hikayenin bundan sonraki ksmlarnda tecrbe, bilgelik ve lm kelimelerinin ifade ettii durumlardan biri ya da birka ile

karlalacann sinyali verilmektedir. Kahramanlarn ailesi konusundaki zelliklerin birok masal ve hikaye ile benzerlii dikkati ekmektedir. Kahramanlarn memleketi konusunda VI 'de her hangi bir ipucu elde edilemezken V3'te varyantn bir ozan tarafndan yeni yazlmas dolaysyla Kazakistan corafyasna ait Semey, Kulja, Sr, u, Sararka ve Ayagz gibi yer adlar gemektedir (KAZAKSTAN LKE RAPORU, 1993). V2'de de hikayenin cereyan ettii mekan mphemiyet ierisindedir. Ancak bu versiyonun banda "Bir zamanda, Yedi Derya etinde, uzak memleketnin birinde..."(MAHMUT-MAHMUT, 1988:228) eklinde geen cmledeki "Yedi Derya" ibaresi, bize Manas Destannda yer alan "Ceti Su" (RADLOFF, 1995:42) kelime grubunu artrmaktadr. "Ceti Su" Kazakistan'da bir yer addr. Bu hikayenin kaynann Kazakistan olduu da aratrmaclarn birletii bir noktadr. Buna gre Dobruca varyantndaki "Yedi Derya " ibaresinin Kazakistan'daki "Ceti Su" dan kaynakland dnlebilir. 'Ceti Su'yun glerle Dobruca'ya tand ve zamanla orada "Yedi Derya" ekline dnt yabana atlamayacak bir ihtimaldir. Her varyantta da hayvan srlerinin otlatld d mekanlar / bozkrlar nemli yer tutmaktadr. 2- Kahramanlarn doumu ve Ak Olmalar Her varyantta da hikaye baladnda kahramanlarn anneleri hamiledir. Burada doum epizodunun dier hikayelere gre ksa tutulduu gzlenmektedir. Bir ok hikaye ve masalda rastlanlan doum epizodunun dervi / Hzr / ermi / ihtiyar bilge ve zrriyet (elma) motifleri bu hikayede bulunmamaktadr. Bu ynyle hikayenin destan geleneine ve realiteye yaklat dnlebilir. Uzun sre evlat sahibi olamayan babalar, bir vesile ile evden dar ktklarnda ocuklarnn olduunu renirler. Babalar, VI ve V3'te av iin, V2'de ise kayp hayvanlarn aramak iin dar kmtr. Sebep her ne olursa olsun versiyonda da kahramanlarn babalarnn dar k(anl)mas bouna deildir. Hikayedeki ekirdek vakann oluumu iin bu gereklidir. ekirdek vakann balangcn henz domam ocuklarn birbiriyle evlendirilmek istenmesi oluturmaktadr. Sz edilen istein domas ise kahramanlarn ebeveynlerinin tanmasna ve hatta bundan da te

bilig-2/Yaz96

127

arkada olmalarna baldr. te bu arkadaln tesisi ya da baka bir deyile kahramanlarn daha domadan nianlanmalar iin byle bir yola gerek duyulmutur. Kahramanlarn babalarnn ayn sosyal seviyeye sahip olmalar, tabiat artlarnn arasnda ayn ortam ve derdi paylamalar, onlar birbirine yaknlatrm ve neticede ocuklarm evlendirme kararna sevk etmitir. ocuklarn doum haberini Vl'de bir oban V2'de iki ayr atl, V3'te ise yal, kekeme bir kadn verir. Koz Krpe ve Bayan Sulu'nun babalar versiyonda da doum ncesinde, VI ve V3'te av sahasnda V2'de bir obada karlatklarnda doacak ocuklarn evlendireceklerine dair birbirlerine sz verirler. Bu sz verme motifi hemen her hikayede karmza kmaktadr. Birbirlerine, doacak ocuklarn evlendireceklerine dair sz veren insanlar, bunu elbette ki doacak ocuklarndan birinin kz, dierinin erkek olmas artna balayacaklardr. Bylesi bir artn var olabileceini sylemenin abeslii kadar, doacak ocuklarn ikisinin de kz, ikisinin de erkek veya birinin kz tekinin erkek olma ihtimallerinin eitlii de tabiidir. Tabii olmayan masal ve hikayelerde her zaman nc ihtimalin yani ocuklardan birinin kz, dierinin erkek olmasnn vuku bulmasdr. Ancak tabii olmayan bu durum, hikayenin kurgusu iin son derece elzemdir. Bu noktada, zerine dikkatlerin evrilmesi gereken bir hususu belirtmek yerinde olur ki, o da kahramanlarn evlenmesine karar verenlerin sadece babalar olmasdr. Hemen birok hikaye ve masalda durum byledir. Bu, hikayenin anlatld yer ve zamanlarda erkekle kadnn ailedeki yerini ve ata erkil aile yapsn gstermesi bakmndan nemli bir ip ucudur. te kahramanlarn birbirlerine ak olmalarnn temelinde sz verme (beik kertme) yatmaktadr. Trkiye'de "beik kertmesi" tamlamasyla ifade edilen bu sz verme Vl'de "gbek kesme"(GZELOV,1993:105), V2'de "etek crtma" (MAHMUT-MAHMUT, 1988: 228) ibareleriyle anlatlmaktadr. Kahramanlarn adlar, VI ve V2'de beik kertme esnasnda babalar tarafndan verilirken V3'te adlar sonradan verilmektedir. Hikayenin esas kahramanlarna isimleri verilirken adeta onlarn birtakm zelliklerini ifade eden kelimeler seilmitir. Kadn kahramana, ismi her anldnda gzellii akla gelmesi iin Bayan Sulu (Gzel Hanm) ad verilirken

erkek kahramana anne ve babasnn nazarnda tek ocuk olmann getirdii ar sevgi, efkat, sahipleme ve zlem duygularyla birlikte onun yetimliini ifade edecek ekilde Koz Krpe (Krpe Kuzu) ismi uygun grlmtr. "Krpe" ve "kuzu" kelimelerin halk hafzasnda artrd anlamlan ifade etmeye gerek yok sanrz. Kahramanlar varyantta da idealize edilmi tiplerdir. ok abuk byrler; gzellik, yiitlik, cesurluk, maharetlilik gibi zellikler ynnden akranlarndan ok stndrler. V2'de Koz Krpe'in tamamen farkl bir insan olduunu gsterir, alnnda ay yldz iareti vardr, btn bu zellikler, kahramanlarn sradan insan olmadklarn, sradan insanlarn hikayelere konu olamayacan sylemektedir. Sz konusu varyantlarn nde de kahramanlarn yetimeleri ksa kesilmitir. V2'de birlikte byyen kahramanlar birbirlerini sevmektedir. Vl'de Koz Krpe, beik kertme nianls olduunu ak oyununda yendii arkadalarndan ve testisini krmaya alt bir gelinden renir. V3'te ise babasnn yerine han olan Taylak'n kardeinden renir, Bayan Sulu ise vey ablalarndan rendii Koz'ya grmeden k olur. Grmeden k olma motifinin birok hikaye ve masalda ve hatta Divn Edebiyat mesnevilerinde ilendii herkese bilinen bir gerektir. Kahramann su testisini krmaya almas fonksiyonu sadece bu hikayeye has deildir. Ayn fonksiyon Arzu ile Kamber hikayesinde de bulunmaktadr (MAHMUTMAHMUT, 1988:238; ALPTEKN, 1984:28). Vl'de Koz bir gelinin su testisini okuyla krmaya alrken Arzu ile Kamber hikayesinin Dobruca varyantnda, Arzu Cadnn testisini babasnn oynamas iin verdii altn topla krar ve onun bedduasn alr. Arzu ile Kamber hikayesinin Anamur varyantnda ise Kamber cadnn bardan okuyla krar ve bedduasn alr. Vl'de testi krma istei neticesinde testi sahibinden nianlsnn varln renir. Grld gibi testi krma fonksiyonu, ufak farkllklarla her iki hikayede de gemektedir. Bu ise hikayelerin ortak bir kltrn rnleri olduunu anlatmaktadr.

3- Aklarn Kavumasnn Engellenmesi

Koz Krpe Bayan Sulu'yu ayrmaya ynelik btn herey varyantlarda Koz'nn yetim kalmasyla balar. Koz'nn babas varyantta da avda lr. Vl'de avda, olu olduunu renen

bilig-2/Yaz96

128

baba o sevinle atn kotururken attan der ve boynu krlp lr. V2'de baba, olunun doumundan nice sonra bir gn avda hastalanp lr. V3 'te ise Koz'nn babas daha olu olduunu bile renemeden Sulu'nun babasnn srarlarna dayanamayarak bir marala att okun geri dnmesi sonucunda yaralanarak lr. Vl'de Bayan Sulu'nun annesi, V2 ile V3'te ise babas Koz'nn yetimliini bahane ederek kzlarn ona vermekten vazgeer ve oradan uzaklara g ederler. Kz tarafnn sz verdii halde kzlarn vermekten vazgeip karmalar motifine Kerem ile Asl hikayesinde de rastlanmaktadr (YURDATAP,1981: 10; TRKMEN, 1983:165). Propp'un yapsal fonksiyon metoduna (GNAY, 1975:23-38) gre her iki hikayedeki kz karma motifi de birbirinden farkl deildir. Zaten dikkat edilecek olursa her iki hikayenin balangtan bu noktaya kadar olan fonksiyonlar yani iskeleti hemen hemen ayndr. Farkllklar iskeletin d eperinde / ss unsurlarndadr. Bu da yaanlan corafya ve hayat tarzndan kaynaklanmaktadr. Kerem ile Asl'da kzn babas (Kei), din farklln bahane ederek sznden dnp kzn karmaktadr. Hatrlanaca zere bu hikayede olduu gibi dier birok hikaye ve masallarda araya giren engeller, genellikle dorudan ya da dolayl olarak kz tarafndan kaynaklanmaktadr. Bunu iki temel sebebe balamak mmkn olabilir: 1- Kz tarafnn endieleri ve rakip 2- Erkek kahraman snamak Her eyden nce kzn anne-babas veren taraftr ve veren tarafn da naz yapmaya birtakm artlar ileri srp isteklerde bulunmaya hakk vardr. Hikaye ve masallarda belki bir anlamda bu zihniyetin tezahrne izin verilmi ve dolaysyla engeller genellikle kz tarafndan karlmtr. Uzun sre evlat hasretiyle yorulan ebeveynler, "biricik" ve "dnya gzeli" kzlarndan ebetteki ayrlmak istemezler. Fakat ayrln mukadderlii karsnda ebeveynler, kzlarn koruma adna onu, yaadklar zamann en gzel ve en mreffeh hayat tarzn salayacana inandklar kiiye verme emelindedirler. Zira kzlarnn zlp incinmesi, rahat bir hayat srdrememesi onlar da zecektir. O nedenle anne-baba, kendilerine damat seiminde olduka titiz davranr ve titiz davrandka da araya giren engeller ya da bahaneler oalr.

Kzn gzellii karsnda tabii ki talip tek olmayacaktr ve anne-baba, damat alternatiflerini deerlendirirken zahiren kendilerine uygun grdklerine, kzlarn verme konusunda esas kahramana davrandklarndan daha mteveccih olacaklardr. Bu ise rakibi yreklendirecek ve iki sevgilinin kavumamas iin gerekli engelleri biraz daha artracaktr. Engellerin bir dier sebebi de erkek kahraman snamaktr. Erkek kahraman fiziki zellikleri ynnden son derece rabettedir. Ancak evlenmek iin bu yeterli deildir. Akl, g cesaret ve azim gibi hasletlere de sahip olmak gerekir. Bu hasletlerin hepsi birden zenginlii zaten getirecektir. te kz tarafndan karlan engeller, baka bir adan bakldnda erkek kahramann bu zelliklere sahip olup olmadn anlamaya yneliktir. V2'de g edilen yer belirsizken Vl'de "Gara Derya'nn yaknna" (GZELOV, 1993: 105) ifadesiyle gidilen yer anlatlmtr. Buradaki "Gara Derya" muhtemelen Karadeniz'dir. V3'te g epizodu ayrntl bir biimde anlatlm, g srasnda geilen yerler tek tek sralanmtr. G, VI ve V3'te kahramanlar daha ok kkken yaplr. V2'de ise kahramanlar birbirlerini sevdiklerini idrak ettikleri srada yaplr. versiyonda da Koz'nn durumdan / gten ge haberi olur. VI ve V2'de Koz durumu ak oyununda yendii arkadalarndan, V3'te ise hann kardeinden renir. Vl'de Koz beik kertme nianlsnn kim olduunu annesinden zorla renir. Zorla renir nk annesi biricik evladn bir kzn yolunda kaybetmekten korkmaktadr.

4- Erkek Kahramann Sevgilisini Aramas

Sevgiliyi arama epizodu hikayenin bu versiyonlarnda ksa tutulmutur. Koz Krpe versiyonda da annesini raz edemeden Bayan Sulu'yu aramaya kar. Koz Vl'de yolda grp ldrmek istedii kurt ve aynn szleri zerine annesini raz etmek iin geri dner fakat baaramayp yoluna devam eder. Kurtla aynn Koz'ya olan szleri "Men senin ananam" (GZELOV, 1993:107) cmlesinden ibarettir. Bu cmleye gre szl anlatm trlerimizde sk sk rastladmz don deitirme motifi bu hikayede de yer almaktadr. V2 ile V3'te yolda Koz'nn karsna kan ihtiyarlar ona yardm ederler ve onu geri dndrmeye alrlarsa da buna muvaffak olamazlar.

bilig-2/Yaz96

129

Koz sonunda varyantta da sevdiinin babasnn srlerine ve obanlarna rastlar, onlardan sevgilisinin yerini renir. Koz versiyonda da kel bir oban klna girerek Sulu'nun babasnn srlerine oban olur. Koz'nn kel bir oban eklinde tebdil-i kyafet etmesi, hafife alnacak bir durum deildir. Koz'nn esas amac sevgilisine kavumak olduuna gre ncelikle yaplmas gereken Bayan Sulu'ya yaklap kendini ona tantmaktr. Fakat Bayan Sulu'nun anne-babas kzlarn Koz Krpe'e vermek istemediklerinden tanma iini aktan aa yapmak mmkn deildir. Bunun iin gizlilik arttr. te bu sebeple Koz tebdil-i kyafet ihtiyacn hissetmitir. Tebdil-i kyafette oban klna girmenin iki temel sebebi olabilir: 1- oban ve obanlk meslei yaanlan hayat tarznn gerekli ve allm bir paras olduundan bu kla girmek tabiilik ve inandrclk salamaktadr. Bu da Koz'nn iini rahat yapmasna yardmc olacaktr. 2- oban, toplumdaki sosyal seviyesi bakmndan pek itibara alnan bir tip deildir ve obandan sosyal seviyesine uygun tavrlar beklenmektedir. O nedenle bir obandan gtt sr sahibinin kzna talip olma gibi bir tavr asla umulmamaktadr. Hikayede obann itibarszln artran bir zellii daha vardr ki o da kel olmasdr. Fiziki ynden bir eksii olanlara halkn hangi nazarla bakt malumdur. Kellik de olumsuz bir zellik olduuna gre obann halk nazarndaki itibar biraz daha azalmaktadr. te btn bunlar Koz Krpe'in, sevgilisine daha rahat kavuabilmesi iin gerekli ortam salamaya yneliktir. O nedenle Koz, kel bir oban klna girmeyi semitir. Koz Vl'de oban ldrerek yerine geer, V2'de obanla yer deitirir, V3'te ise kendini oban olarak tantr. Klk deitirme motifine hemen her masal ve halk hikayesinde rastlamak mmkndr. rnein Kamber Arzu'nun dnne Kelolan (BOYRAZ, 1990: 25), ingene (MAHMUT-MAHMUT, 1988: 244), dervi ve dilenci (ELN 988:168) klnda gider. Bu hikayenin versiyonunda da kel bir oban klna girmeden hareketle, "Kelolan" imajnn yaygn olduu ve bu versiyonlarn anlatld yerlerde hayvancln nemli bir yer tuttuu sylenebilir.

5- An Sevgilisiyle Karlamas Koz Krpe versiyonda da obanlk yaparken kendini Bayan Sulu'ya tantma yollarn arar. VI ile V3'te Bayan Sulu obann kimlii konusunda phelenmektedir. phesine engel olamayan Bayan Sulu V3'te bir arkadan koyun klna sokarak srleri otlatann sevgilisi olduunu renir ve bundan sonra iki k bulumaya balarlar. Burada Bayan Sulu'nun hikayenin genel havasna gre aktif bir grnt sergiledii izlenmektedir. Koz Krpe V2'de bir gn Bayan Sulu'yu bahede yalnz yakalar, burada konuurlarken Bayan Sulu Koz Krpe'in alnndaki ay yldzdan onu tanr. Burada iki sevgili gizlice buluup hasret gidermeye balarlar. Vl'de Bayan Sulu evlendirilmek istenir. Hemen bir ok hikaye ve masalda karmza kan klasiklemi engel, burada da uygulanmaya allr. Koz kendini Bayan Sulu'ya tantabilmek iin ona bir kuzu vastasyla yzn gnderir. Koz bir arkada, srda olmadndan kuzuyla haber gnderme yolunu seer. Fakat amacna ulaamaz. Nedense hayvanlarla konumak bana daha ok Sleyman Peygamberin kssasn hatrlatmakta ve anlatm trlerindeki hayvanlarla konuma motifinin sz edilen kssann bakiyesi olduunu dndrmektedir. yzk gnderme V3'te de grlmektedir. V3'te Bayan Sulu kendi yzn Ayba vastasyla Koz'ya gnderir. Vl'de Bayan Sulu ve Gara Kkkel'in olunun dn baladnda Koz evdeki btn baklar toplayp bir yere gizler. Bak lazm olduunda Koz Bayan'a zerinde adnn yazl olduu bir bak verir ve bylece iki k birbirleriyle tanm, karlam olurlar. 6- Sevgilinin Bakasyla Evlendirilmek stenmesi veya Yeniden Ayrlk Birinci versiyonda Koz'nn Bayan'a gnderdii yzk yanllkla Bayan'n yengesinin eline ondan da aabeyine geer. Bylece Bayan'n ailesi Koz Krpe'in yaknlarnda olduunu renir. V2'de obanlarnn Koz Krpe olduunu Bayan Sulu'nun annesi anlayp kocasna haber verir. V3'te Bayan'n babasnn srlerini susuzluktan ve ktlktan kurtard iin Bayan'la evlenme Sz alan Kodar Bayan'n Koz'y sevdiini renir ve onu delloya davet eder, fakat yenilir. Bylece Koz Krpe'in kimlii ortaya knca onu bertaraf etme yollar aranr. Koz'nn kimli-

bilig-2/Yaz96

130

ini renen Bayan, Gara Kkkel'in oluyla evlenmekten vazgeerek Koz'yla bir geceyi beraber geirir. Bayan'n babas gelini vastasyla bu durumu renince dne hz verilmesini ve dnde Koz'nn ldrlmesini ister. V3'te Karabay'n arkadann kyndeki dnde, iki n arasndaki ilikiler iyice ortaya knca Koz dnde ldrlmek istenir. Dikkat edilecei zere bu iki versiyonda ldrmek iin hazrlanan tuzak bir dnde icra edilmek istenir, nk kalabalkta Koz'y ldrmek daha kolay olacaktr. Dnlerden biri ise Bayan'n bakasyla evlendirilmek istendii dndr. Koz'n ldrmek iin hazrlanan plan, V2'de de dne benzer bir enlikte uygulanmak istenir. ki ayrmaya ynelik engellerden birisi de sevgilinin bakasyla evlendirilmek istenmesidir. Bu motifin masal ve hikayelerde var olduunu sylemek malumu ilmdan baka birey deildir sanrz. versiyonda da Koz Krpe dn ya da dne benzer bir enlikte zehirlenerek ldrlmek istenir. Ancak Koz VI ve V2'de Bayan'n V3'te ise Bayan'n vey ablalarnn yardm ve uyarlaryla tuzaktan kurtulur. Yine burada kadn kahramanlarn aktiflii, erkek kahramann pasiflii sz konusudur.

7- Kahramanlarn Sonu
Koz Krpe VI'de atyla kaarken dikkate almad bir ocuun okuyla yaralanr. VI ile V2'de Koz ile Bayan birbirleriyle, konuan bir ku vastasyla haberleirler. VI'de Bayan Sulu'nun yengesi yine aktiftir; Bayan'n elbisesini giyerek kuu yakalar. Kua Koz'nn yerini renmek iin eziyet ederlerse de bunu baaramazlar. Sonunda bir falcnn verdii tle kuu ldrrler ve ku ldnde hepsi bir anda Koz'nn yannda olurlar. V2'de kuu yakalayan Bayan'n babasnn adamlarndan birisidir. Bu versiyonda kua olanca eziyeti ederler fakat Koz'nn yerini renemezler. Sonunda ldrlme tehdidiyle Koz'nn yerini kutan renirler. Bu, haberci konuan ku motifi masallara hastr ve V3'te bu motif yer almamaktadr. Burada kuun stlendii grevi, baka masal ve halk hikayelerinde kimi zaman ya n ya da sevgilinin srda veya arkada stlenmektedir. nc versiyonun musannifi olan Ozan Bisembay burada ahs tercihini kullanp klar

kavuturduu iin versiyonun bundan sonras dierleriyle farkllk arz etmektedir. Bu nc versiyonda, Bayan'n gzelliini duyup onunla evlenmek arzusuyla gelen ve fakat Kodar'a esir den doksan yiitten olan Ksem San esaretten kurtulunca Koz ile dost olur. Kodar, aacn altnda uyuyan Ksem Sar'yi Koz zannederek ldrr. Bunun zerine Koz Krpe, Kodar' ve Bayan'n babasn ldrr. Koz ile Bayan'n aklarnn gizli meyvesi dokuz yana basmtr. Koz olunu memleketine gnderir ve onu orada han seerler. Koz ise Bayan'la mutlu bir hayat srer. Ozan Bisembay hikayeyi, ustaca hazrlanm, ani bir biti epizodu ile sonlandrmtr. V2'de Koz'nn ba karlnda Bayan'la evlendirilme Sz alan birisi Koz'y uykuda yakalayp onun ban keser. Bunu gren Bayan, bir tertiple Koz'y ldreni bir kuyuya atar ve kendisini bayla ldrr, Koz'yla yanyana gmlr. Bayan'n babasnn oban Koz'nn katilini kuyudan karp ldrr. Kuyuya atlma motifi Yusuf peygamberin kssasn artrmaktadr. VI'de Garahan'n adamlar ne kadar urarlarsa da Koz Krpe'i ldremezler. Sonunda Koz, ancak kendi klcyla leceini syler ve onlar da Koz'y ldrrler. Masallarda sk sk karmza kan sihirli kl motifi bu hikayeye de girmitir. Koz'nn ldn duyan Bayan kendisini Koz'nn bayla ldrr. Bayan'n ldn gren Gara Kkkel'in olu da kendini ayn bakla ldrr ve iki n arasna gmlr.

8- lm Sonras Oluan Efsaneler

Koz Krpe Bayan Sulu hikayesinin VI ve V2 varyantnda klarn lmnden sonra mezarlar ile ilgili etiyolojik mahiyette birtakm efsaneler (ZDEMR,1986,C.2:305-310) meydana gelmitir. Koz ile Bayan'n kavutuunu gsteren nc versiyonda bu epizot yoktur. Mukayesesini yapmaya altmz ilk iki versiyonda Koz ile Bayan kabre konulduktan bir mddet sonra onlarn mezarlar stnden birer bitki kar ve bu bitkiler birbirlerine kavumak iin urarlar. Fakat rakibin mezarndan kan kt bitki klarn mezarndan kan bitkileri ayrr. klarn ve rakibin mezarndan bitki kmas motifi birok eserde grlen yaygn bir rnektir. Tahir ile Zhre, Arzu ile Kamber, Olcabay minen

bilig-2/Yaz96

131

Keimcan'da grlen bu motifin benzerlikleri dikkat ekicidir. Tabloda grld gibi klarn mezarlaryla ilgili efsane, yukarda sralanan hikayelerde ve bu hikayelerin versiyonlarnda ufak farkllklarla birbirinin ayndr. Koz Krpe Bayan Sulu hikayesinin birinci versiyonunda, klarn mezaryla ilgili yukardaki tabloda verilen motifleri destekleyici bir motif daha bulunmaktadr: Bu versiyonda klarn mezar bir ayn iki yakasndadr. Geceleri bu ayn stnde iki rek birbirlerine doru yzerler fakat tam kavuacaklar srada siyah bir ku gelip bu iki rdei ayrr. Dier hikayelerde ve onlarn versiyonlarnda klar ve rakibi simgeleyen bitki iken bu versiyonda bitkinin yan sra hayvan da ayn grevi stlenmitir. Bu motifin tenash inancnn bir bakiyesi olabilecei dnlebilir. Buraya kadar yapm olduumuz epizot karlatrmas varyantlarda yle bir ortak yap arz etmektedir. 1- Varyantlarn nde de kahramanlarn ailesi zengin ve iktidar sahibidir. Kahramanlarn babalar bir vesile ile ev dna ktklarnda ocuklarnn doduunu renir ve onlar beik kertme nianl yaparlar. 2- Erkek kahraman yetim kalnca kz taraf kzn vermekten vazgeip o diyardan g eder. 3- Erkek kahraman sevgilisini annesinin rzaln alamadan aramaya kar ve belki de bu yzden vuslata eremeden lr. 4- Erkek kahraman sevgilisini grme uruna obanlk yapar ve gnn birinde iki sevgili bir ekilde tanrlar. 5- Durumu renen kzn ailesi erkek kahraman ldrmeye kasteder ve fakat kahraman sevgilisinin yardmyla kendisine kurulan tuzaktan kaar, kurtulur. 6- Bir mddet sevgilisi ile haberleen erkek kahraman (V3 hari) sonunda ldrlr.

7- Sevgilisinin ldn gren "Bayan" kahraman da (V3 hari) kendisini ldrr. Bu arada rakip de ldrlr. 8- klarn ve rakibin karakterleri ya da yaadklar hayat simgeleyen birer bitki mezarlarnn stnden boy verir. Koz Krpe Bayan Sulu hikayesinin nc versiyonu tamamen manzum olduu iin dier iki varyantn iirleriyle bu versiyonun iirlerini karlatrmak mmkn deildir. Sz konusu dier iki versiyonun iirleri ise vezin, kafiye ve l gibi kesin kurallara bal olarak yazlmad iin yap bakmndan aynlk arz etmemektedirler. Bu iki versiyonda iirlerin benzetii cihet muhteva bakmndandr. Her iki versiyonda da iirler ilk defa Koz'nn annesinden sevgilisini aramak iin izin istedii epizotta gemektedir. ki versiyonun bu iirlerinde anne yaadklar yerin ve hayatn gzelliklerini Koz'ya syleyerek onu vazgeirmeye almakta Koz ise neye mal olursa olsun yola kacan sylemektedir. Bundan sonra geen ve az sayda olan iirler Koz ile Bayan'n tanmalarna yneliktir. Masal ve halk hikayelerinin iskeletini fonksiyonlar oluturmaktadr. Fonksiyonlar deimez ama zaman, mekan, kahramanlar ve vastalar deiebilir. Yukarda karlatrmas yaplmaya allan versiyonun fonksiyonlarnn ayn olduunu ve bu hikayenin fonksiyonlarnn da baka halk hikayeleriyle benzetiini dikkatlere sunmak isteriz. Tahir ile Zhre ve Arzu ile Kamber hikayesinin birbirine ok benzedii teden beri bilinmektedir (EKREM, 1986, C.2:93-99). Koza Krpe Bayan Sulu hikayesinin de Kerem ile Asl ve Tahir ile Zhre hikayesinin epizotlarnn ounun birbiriyle aynl aratrmaclarn ortak kanaatidir (TRKMEN,183:164-165). btn bunlardan hareketle Koz Krpe Bayan Sulu, Tahir ile Zhre ve Arzu ile Kamber hikayelerinin ayn kaynaktan kan bir hikaye olduu zamanla bu hikayenin deiik mekan ve zamanlarda farkl kltrlerin etkisi altnda kalarak deitii ve temelde ayn, teferruatta farkl baka baka hikayeler olarak karmza kt dnlebilir

bilig-2/Yaz96

132

klarn Gmlmesi

Koz Krpe Bayan Sulu VI V2 klar bir Yanyana iki ayn iki mezara yakasna gmlrler gmlrler

Olcabay minen Keimcan v (1 Yanyana iki mezara gmlrler V2(2) Ayn mezara gmlrler

Tahir ile Zhre VI (3) klar yanyana iki ayr mezara defn edilirler V2(4) Yanyana iki ayr mezara gmlrler

Tahir ile Zhre Vl(5) Yanyana gmlrler V2(6) ki sevgili ayn mezara gmlr klarn mezarnn yanna gmlr Sevgililer in mezarnda n iki gl kar

Rakibin Gmlmesi

klarn mezar yaknna gmlr Her iki n mezarndan birer aa kar

klarn Mezarn dan kan Bitkiler

klarn mezarnn arasna rakibin kan damlar ki n kabrinde de kadife gller ve iekler biter

klarn mezarlarnn. yanna gmlr klarn mezarndan birer nar fidan boy verir

klarn mezarnn baucuna gmlr Zhre'nin mezarndan beyaz, Tahir'in mezarndan ise krmz bir gl fidan kar Kara al kar

klarn mezarnn yanna gmlr ki n mezarnda gl fidanlar biter

klarn mezarnn arasna kan damlar -

ki bitki kar

Rakibin Mezarnda n kan Bitkiler kan Bitkilerin Fonksiyonu

Dikenli bir dal kar

Kuburnu kar

Sarmak gl kar

Kara al kar

akr dikeni kar

Kara al biter

Aalar birbirlerine kavumaya alrken dikenli bitki araya girer

Gller birbirine kavumaya alr, kuburnu ayrr

narlar birleip tek bir nara dner, sarmak araya girer

ki bitki birbirine dolanp tek ve byk bir aa olur

Birleme ye alan glleri bu al ayrr

YILDIRIM, Dursun, "Pamir'de Bir Krgz Destan, Olcabay minen Keimcan", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C.II, Ktr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1982, s.484. 2 A.g.e., s.486. 3 TRKMEN, Fikret, Tahir ile Zhre, Ktr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1983, s.248. 4 KASIM, Naci, Tahir ile Zhre, stanbul Maarif Ktphanesi, stanbul, 1975, s. 76-77. 5 TERZBAI, Ata, Arz Kamber Matah, Fatih Matbaas, 3. Bask, stanbul, 1971, s.39. 6 ELN, kr, Halk Edebiyat Aratrmalar.C.II, Ktr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1988, s. 168-169

AIKLAMALAR Koz Krpe, Bayan Sulu; Krpe Kuzu, Gzel Hanm anlamlarna gelmektedir. Trkiye'de de buna benzer - Kuzu, Kozbey, Gzel, Adgzel, gibiisimlerin konulduu bilinen bir gerektir. Hatta "Gzelaa", "Boyugzel", Sagzel" eklinde hitap szleri de kullanlmaktadr. Bkz. Aydil EROL; arklarla iirlerle Trklerle ve Tarih" rneklerle Adlarmz, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, 2. Bask, Ankara 1992. Kazakistan versiyonunda "Koz Krpe Bayan Sulu" eklinde bir imla ile yazlan bu kelimeler dier versiyonlarda lehe farkll nedeniyle "Kozkrpe Bayansulu", "Kozkrpe Bayansluw" biimlerinde gemektedir. Epizotlar verilirken versiyonlarn kendi imlas korunmu dier ksmlarda Kazakistan versiyonunun imlas kullanlmtr.

bilig-2/Yaz96

133

AHUNDOV, Ehliman 1961

KAYNAKLAR EKREM, Mehmet Ali 1986 (Azerbaycan sahasnda an latlan halk hikayeleri iin bkz)Azerbaycan Halg Dastanlar I, II, Azerbaycan Dvlet Neriyyat, Bak. ELN, kr 1988 "Arzu ile Kamber Hikayesi", Trk Folkloru, Say.61, Austos, (Anamur varyant).

"Arz (Arzu) le Kamber", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, C. E. Halk Edebiyat, Kltr ve Turizm Bakanl MFAD Yaynlar, Ankara. Halk Edebiyat Aratrmalar, Cilt:II, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara.

ALPTEKN, Ali Berat 1984

Gz 1992 "Kazak Folkloru ve Halk Edebiyat Hakknda Do. Dr. akir BRAYEV ile Bir Sohbet", Milli Folklor, 15, Ankara. BAGZ, lhan 1986

GZELOV, 1993

Fuzul

(Tertib Edip Azerbaycan Trkesine eviren) Zaman Zaman inde Trk Halglarnn Nallar, Bak Yazc.

"Hikaye Anlatan k ve Dinleyicisi -Deiik Dinleyici Kitlelerinin Hikaye Anlatmna Etkisini nceleyen Bir Deneme-", Folklor Yazlar, Adam Yaynlar, stanbul. "Arzu le Kamber'in Tat Ky Rivayeti", Erciyes Dergisi, Yl: 13, Say: 151, Kayseri.

GNAY; Umay 1975 (Propp metodu hakknda bilgi iin bkz.) Elaz Masallar (nceleme), Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum. KAPLAN; Mehmet 1991 (Sz edilen tiplerin zellikleri iin bkz.) Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 3 Tip Tahlilleri, Dergah Yaynlar, II. Bask, stanbul. MAHMUT, Nedret- MAHMUT,Enver 1988 Bozcigit (Dobruca Tatar Masallar), Kriterion Kitabyi, Bucureti. MREHMEDOV, Eziz 1978 Edebiyyatinaslg Terminler Lgeti, Maarif Neriyyat, Bak. ZDEMR, Hasan 1986 (Etiyolojik efsaneler hakknda geni bilgi iin bkz); "Etiyolojik Trk Halk Efsaneleri", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Manas Destan, (Yayna hazrlayan: Prof. Dr. Emine Grsoy Naskali), TRKSOY Yaynlar Ankara.

BOYRAZ, eref 1990

INAR, Ali Abbas 1996

Trk Dnyas Halk Kltr zerine Aratrma ve ncelemeler, Mula niversitesi Matbaas, Mula.

DMTREVA; L. V. 1981

Barabin Tatarlarnn Nallar, Yazk Barbarinskil Tatar, Leningrat. Azerbaycan ifahi Halg Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak.

EFENDYEV; Paa 1992

RADLOFF; Wilhelm 1995

bilig-2/Yaz96

134

SEYDEHANOV, Kbey 1985

Koz Krpe Bayan Sulu, Jaln Baspas, Almat.

TRKMEN, Fikret 1983

Tahir ile Zhre, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara.

TIKA 1993

Kazakistan ve corafyas iin bkz. Kazakistan lke Raporu, Yaynlar, Pelin Ofset, Ankara.

TRKMEN; Fikret 1983

Tahir ile Zhre, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara.

TRK DL VE EDEBYATI ANSKLOPEDS DEVRLER / SMLER / ESERLER / TERMLER 1981 (Trkiye sahasnda anlatlan halk hikayeleri iin bkz.), "Halk Hikayesi, Hikayeleri" maddesi, Dergah Yaynlar, stanbul, Cilt: 4.

YURDATAP; Selami Mnir 1981 Tam Kerem ile Asl Resimli Byk Halk Hikaye-si-, enyldz Yaynevi, stanbul.

bilig-2/Yaz96

135

KK TRKSTAN: ANADOLU

Do. Dr. Leyl KARAHAN

____________________________________

Gazi . Gazi Eitim Fak. Trk Dili ve Edebiyat B. r. yesi

Dil, tad ses, yap ve anlam zellikleriyle bir milletin kltrel ve etnik yapsnn belirleyicisidir. Sadece kelime deil, bazen bir ses, bazen bir ekil o milletin bilinmeyen bir tarafn aydnlatverir. Bundan dolay dil verileri tarih, folklor, sosyoloji ve dier disiplinler iin deerlendirilmeleri gereken nemli malzemelerdir. Bugn Anadolu'da tarih, coraf ve sosyal artlardan ve Ouzlarn boy yapsndan kaynaklanan eitli azlar bulunmaktadr. Anadolu azlar, Ouz Trklerinin hem Orta Asya, hem de bu topraklar zerindeki macerasna k tutacak canl ipular tamas bakmndan son derece nemlidir. 11. yzyla kadar Orta Asya, 11. yzyldan itibaren de Anadolu'da konuulan bu azlar, zaman iinde standart Trke ynnde ksmen deimi olsa da kaybolmam ve iindeki binlerce yllk madd ve manev kltr unsurlaryla gnmze ulamtr. Bu azlarn ilm llerle incelenmesi sadece Ouz Trklerinin dil ve kltr yapsn aydnlatmayacak, ayn zamanda dier Trk topluluklar ile aramzda var olan dil ve kltr beraberliinin derecesini gsteren ilgi ekici sonular da ortaya karacaktr. Bilindii zere Anadolu'yu vatan yapan Trkler, Ouz Trkleridir ve bunlarn konutuu Trke de Ouz Trkesi'dir. 11. yzyldan itibaren byk topluluklar hlinde bu topraklara gelen Ouz Trkleri, yine byk topluluklar hlinde Anadolu'nun birer kesini yurt tutmu ve birou yerletikleri blgelerde bugne kadar az zelliklerini byk lde devam ettirmitir. Azlarn corafi dalm, ayn zamanda Ouz boylarnn Anadolu zerindeki yerleme ve yaylma alanlarn da gsterir. Mesel, Mula, Aydn, Denizli, Manisa, zmir, Burdur, Isparta ve yresinin az zelliklerinin birbirine ok benzemesi; Kahramanmara, Hatay, Gaziantep, Adana ve yresi azlarnn zellikleri bakmndan bir grup oluturmalar; Kayseri, Nevehir ve Nide azlarnn da kendi aralarnda gruplamas Ouz Trklerinin Anadolu'daki yerleme tarihi ile yakndan ilgilidir. Bu dzen, eitli zamanlarda sosyal ve siyas sebeplerle ortaya kan i glere ve karmalara ramen gnmze kadar korunmutur. Mevcut bilgilere gre Ouz Trkesi, 11-12. yzyllara kadar sadece konuma dili idi. Balangta Anadolu'da ilim ve edebiyat dili olarak Arapa ve Farsa kullanlyordu. Ouz Trkesi, bir mddet sonra bu yeni vatanda, eski yaz dillerin-

bilig-2/Yaz96

136

den uzak kalan Ouz Trklerinin yaz dili hline geldi. Bu yaz dili ile kaleme alnm eserlerde, nceleri Orta Asya Trk yaz dilinin etkisi grlrse de zamanla bu etki kaybolmu ve Ouz Trkesi'nin zellikleri btnyle yaz diline hkim olmutur. Bugn Anadolu, Azerbaycan, Trkmenistan ve Balkanlarda kullanlan yaz dillerinin esasn Ouz Trkesi tekil etmektedir. Ouz Trkesi, baz ses ve yap zellikleri ile dier Trk lehelerinden biraz farkldr. Biz bu leheye ait ilk bilgileri Kgarl'nn Divan Lgati't-Trk'nde buluyoruz. Divan'da "ben" ve "men" kelimeleri rnek verilerek Ouzlarn "ben" eklini kullandklar, "deve" kelimesi rnek verilerek Ouzlarn kelime bandaki t'leri d'ye evirdikleri anlatlr. Ouzcann baka zelliklerine de temas eden Kgarl, bylece leheler arasndaki ilk karlatrmay yapm olur (Banguolu, 1960, s.29,32). Kgarl'nn da belirttii zere Ouzcay dier Trk lehelerinden ayran baz temel zellikler vardr. Mesel Ouzlar "gk, gn, dil, demek" kelimelerinde olduu gibi kelime bandaki "k" ve "t" seslerini "g" ve "d"ye evirirler, "barnak" ve "birmek" fiilleri Ouzcada "varmak" ve "vermek" eklindedir. Ouzlar "olmak" fiilini kullanrken, dier Trk boylar "bolmak" fiilini kullanrlar. "men" zamiri Ouzcada "ben"dir. Anadolu azlarnn baz istisnalarla hepsinde bu temel zellikleri grmek mmkndr. Bunlar, Ouz Trkesi'nin karakteristiini ortaya koyan ve onu dier lehelerden ayran genel, kurall zelliklerdir. kinci derecedeki baz zellikler ise Anadolu'da belirli corafyalarda kmelenmi azlarn varlna iaret eder. Bir az dierinden ayran zellikler de bunlardr. Mesel "h" (h) sesi Dou ve Orta Anadolu'da net bir ekilde duyulurken, Bat Anadolu'da bu ses kaybolur. Grtlaa yakn blgede boumlanan "g" (g) sesi de Orta ve ksmen Dou Anadolu'ya mahsus bir sestir; Bat Anadolu ve Dou Karadeniz blgesinde hi duyulmaz. Anadolu'nun eitli yrelerinde serpinti hlinde grlen bir grup zellik ise bu yre azlarna Ouz d farkl bir kimlik kazandrmakta, onlar dier Trk lehelerine yaklatrmaktadr. Bizim asl zerinde durmak istediimiz zellikler bunlardr. imdi bu zelliklerin birka zerinde duralm: Anadolu'nun kuzeybatsndaki zmit'in Takpr ilesinden douda Amasra, Bartn, aycu-

ma, Karabk-Ereli, Perembe ve Tirebolu'ya kadar uzanan ince, uzun yerleim eridinde Ouzca'da bulunmayan veya kurall olmayan ilgi ekici iki ses deimesi ile karlarz. Bunlardan biri yumuak g () sesinin "v" sesine evrilmesidir. "da" kelimesinin "dav", "ba"m "bav", "alamak"n "avlamak", "az"n "avz", "ar"n "avr" eklinde sylendii bu yre azlarnda 'nin v'ye evrilmesi ayn Kpak grubu lehelerinde olduu gibi kurall bir deimedir (KORKMAZ, 1994: 4). Kazak Trkesi'nde "da", "ba" kelimeleri "dav", "bav"dr. Krgz Trkesi'nde "da" kelimesi daha ileri bir deimeyle "t" ekline dnmtr. Karaay Trkesi'nde de ayn kelime "taw" eklindedir. Karadeniz Blgesi'ndeki bu yerleim birimlerinde tesbit edilen ikinci ses deimesi Bat ve Orta Anadolu Blgesinin karakteristik sesi olan damak n'sinin y sesine evrilmesidir. Mesel "deniz" kelimesi bu azlarda "deyiz", "gittiniz" kelimesi "gittiyiz", "evin" kelimesi "eviy" eklinde sylenir (KORKMAZ, 1994: 5; Acar, 1988: 32). Gneydouda Urfa merkez ve Ceylanpnar aznda da grlen bu deime, snrlarmz tesindeki Tellfer, Altnkpr, Tazehurmatu, Tuzhurmatu, Kifri, Beirli, Emirli, Karatepe azlarna kadar uzanr (BULU, 1972: 182). Kars'n Tuzluca yresinde baz eklerde bu deime grlmektedir (ERCLASUN, 1983: 120). Dou snrlarmz tesindeki Nahvan, Aynallu, Ka-kay ve Afganistan Avarlar azlarnda da n>y deimesi vardr. Tarih Kpak metinlerinde rnekleri bulunan bu ses deimesi, bir Kpak grubu lehesi olan Karaymcada kuralldr. Kazak, Karaay Trkelerinde de tek tk rneklere rastlanr (KORKMAZ, 1994: 4). zerinde duracamz dier bir ses deimesi de zellikle Kazak ve Nogay Trkesi'nde kurall olan >s deimesidir. Bilindii gibi Kazaka'da "ta" kelimesi "tas", "ba" kelimesi de "bas"eklinde sylenir. Anadolu'da bu zellii aynen devam ettiren azlar bulunmaktadr. Mesel Elbistan'n Byk Yapalak ve Ekinz beldelerinde, Haymana'nn al kynde, Hozat'n baz yrelerinde sesi dzenli olarak s sesine evrilmekte ve ayn Kazaka'da olduu gibi "ta" kelimesi "tas", "ba" kelimesi de "bas" eklinde sylenmektedir (AKBA, 1985; GLENSOY, 1992). Bu yre azlan dier zellikleri bakmndan byk lde Ouz Trkesi'yle bir uyum

bilig-2/Yaz96

137

ierisindedir. Krehir'in iekda ilesi az zerinde yaplan bir almada , bu ilenin baz yrelerinde 'lerin s'ye evrildii, ancak imdi bu syleniin unutulduu kaydedilmektedir ki bu da bir zamanlar Anadolu'da bu zellii tayan daha ok azn bulunduunu gsterir (IIK, 1985). Ulam,eitim ve teknolojideki gelimeler ve zaman , az zelliklerini yava yava yok etmektedir. ankr'nn Yaprakl ilesi az , ilgi ekici bir ses deimesiyle karmza kar. Baz eklerdeki s sesi, bu azda dzenli olarak "h" ye dnmektedir. Mesel "gelirsin" kelimesi bu yrede "gelihin" , " gelmelisiniz" kelimesi "gelmelihiniz" eklinde sylenir (KREMT, 1986: 42). Bu deimenin Bakurt Trkesi'nde kurall olduunu biliyoruz, "alsn" kelimesi bu lehede "alhn" , "sen" kelimesi "hin" eklindedir. Kpak Trkesi zellikleri, Anadolu'nun dou ve kuzeydou blgelerinde daha youn olarak grlr. Kelime bandaki "k" ve "t" seslerini "g" ve "d" ye eviren Ouz Trkesi'nin bu zelliine karlk Trabzon'un Vakfkebir, Tonya, Maka, Akaabat, Of, aykara ilesi azlarnda deiik oranlarda bu ses korunmaktadr. Mesel bu yrelerde "gel, git, diz, dal" kelimeleri ayn Eski Trke'de ve bugn Kazak, Krgz, Kara-kalpak, Krm ve dier baz lehelerde olduu gibi "kel, kit, tiz, tal" eklindedir (CAFEROLU, 1949). Kazak ve Krgz Trkelerinde oka rnei bulunan bir deime de "f' sesinin "p" ye evrilmesidir. Krgzca'da "defter, taraf' kelimeleri, "depter, tarap", Kazaka'da "fikir, fakir" kelimeleri, "pikir, pakr" eklinde sylenir. Anadolu'da bu deimenin sistemli olarak grld az, Artvin ve zellikle Borka ilesi azdr. Ayn Kazak ve Krgz lehelerinde olduu
gibi bu azda da "f' sesi kurall olarak "p" sesine evrilmekte ve mesel "misafir" kelimesi "musapir"; "sefer" kelimesi "seper"; "efendim" kelimesi de "ependim" eklinde sylenmektedir (ACAR, 1972: 162).

Artvin'in Hopa ilesi ile Rize'nin baz yrelerinde "a" nlsnn "o" nlsne yakn telffuz edilmesi de bize zbek Trkesi'ni hatrlatmaktadr. inde kendisini etkileyecek baka nl olmad hlde bu azlarda mesela "tane, hangi, ald gibi kelimelerdeki "a" sesi "o" veya "o"ya yakn bir sese evrilir (ACAR, 1972; GNAY, 1972). Bu zellik Dou Anadolu'nun baka yre-

lerinde de grlr. zbek Trkesi'nde de "a" sistemli olarak "o" sesine yakn telffuz edilir. Trkiye Trkesi'nde ince "g,k,l" nszlerinin yannda ince nllerin bulunmas genel kuraldr. nl ve nszler arasndaki bu uyum, Ardahan, Posof, Rize, Kars, Erzurum, Artvin azlarnda deien oranlarda bozulmutur. Mesel "gel, kes" fiilleri, Ardahan ve Posof aznda "gal, kas" eklinde sylenir. Yani kaln nl yanndaki "g,k,l" sesleri incedir. Byle bir uyumsuzluk, Kpak grubu lehelerinden Karaym Trkesi iin kurall bir uyumsuzluktur (ERCLASUN, 1983). Dou Anadolu ve Dou Karadeniz azlarnda, Anadolu'nun dier blgelerine nazaran kalnlk-incelik, dzlk-yuvarlaklk bakmlarndan uyumsuzluk hayli fazladr. Baz eklerin yalnz ince ve dz, baz eklerin de yalnz kaln ve yuvarlak ekilleri kullanlr. "gelduh, yoli, babasi, yazdi, olmi" gibi ses uyumunun olmad rneklere Dou Anadolu'nun birok yresinde rastlamak mmkndr. Bu bakmdan Dou Anadolu azlarna ok benzeyen iki lehe, Uygur ve zbek Trkeleridir. Her iki lehe de kalnlama ve incelme ynnde pek ok uyumsuzluklar gsterir. Grld gibi Anadolu'daki baz az gruplar ile dier Trk leheleri arasnda ses zellikleri bakmndan benzerlikler bulunmaktadr. Bu benzerliklerin sebeplerinin tarih ve filolojik aratrmalarla ortaya kaca muhakkaktr. Biz ksaca baz sebepler zerinde duralm: Ouzlar, Asya'nn dousundan Balkanlara kadar uzanan topraklarda tarihin eitli dnemlerinde dier Trk kavimleriyle ortak bir hayat srm, birlikte devlet kurmu, birlikte savam ve ayn yaz dilini kullanmtr. Bu beraberliin onlarn hayat tarzlarn, kltrlerini ve dillerini etkilemesi ok tabidir. 8. yzylda dikilen Beng Talarda birok kavimle birlikte Ouzlarn da ad zikredilir. Ouzlar, Gktrklerden sonra Otken'e hkim olan Uygurlar zamannda eitli vesilelerle adlarn duyurdular. Tarih kaynaklar 10. yzyln ilk yansnda Ouzlarn Sir derya boylarnda ve bu rman kuzeyindeki bozkrlarda Kartuk, Kpak ve dier Trk kavimleriyle bazen savaarak, bazen bar iinde yan yana, i ie yaadn kaydediyor (SMER, 1986: 26). Harezm blgesinde 13-14. yzyllarda gelien Trk yaz dilinde de Ouz ve Kpak Trkelerinin etkisi grlyor. Ouzlar, dier Trk kavimleriyle, zellikle Kpaklarla

bilig-2/Yaz96

138

olan ortak yaaylarn aksettiren birok kltr unsurunu Anadolu'ya tadlar. Muhtemeldir ki Kpak Trkesi'nden aldklar baz ses zelliklerini de yeni vatanlar Anadolu'ya getirdiler. Anadolu azlan ile dier Trk leheleri arasndaki balantya sebep tekil edebilecek bir baka gerek, Anadolu'ya Ouzlardan baka Trk kavimlerinin de gelmi olmasdr. Anadolu, Trkler iin tarihin hibir dneminde bilinmeyen bir corafya olmamtr. 1071'de tamamen atmz Anadolu kaplar, bu tarihten nce de yar aralk idi ve Trk aknclar araladklar bu kapdan zaman zaman Anadolu ilerine kadar uzanyorlard. Tarih kaynaklar M.. 2. yzylda Bulgar Trklerinin Kars'a geldiklerini, milad 4. yzyl balarnda Aa dil boylarndaki Hun kavimlerinin Derbent geidini aarak Urfa'ya gelip daha sonra memleketlerine geri dndklerini kaydeder. Abbasiler zamannda Mslman Trklerin Horasan ve Trkistan'dan gaza ve cihat iin Anadolu'ya geldikleri ve asker alanda byk baarlar elde ettikleri bilinmektedir (AAN, 1992: 28). ayrca Peenek ve Kpak Trkleri, Bizansllar tarafndan Anadolu'da iskn ettirilip hudut muhafz olarak kullanlmtr (TURAN, 1971). Anadolu'nun Trkleme tarihi kesin olarak 11. yzylda balar. Artk Bizans engeli ortadan kalkm ve birka yzyl iinde bu topraklar Trk vatan haline gelmitir. 13. yzyldaki Mool aknlarnn olumsuz sonularna ramen Anadolu'nun Trklemesinde etkili olduklar inkr edilemez. Anadolu'yu bir Trk vatan yapanlar Ouz Trkleridir. Ancak Ouzlarla birlikte az da olsa baka Trk kavimlerinin Anadolu'ya geldii tarih kaynaklardan ve yer isimlerinden anlalmaktadr. Anadolu'ya gelen Mool ordusunda ve Moollarn hizmetinde ok sayda Uygur, Karluk ve Kpak Trk' bulunuyordu. Faruk Smer, 16. yzylda Anadolu'da saylar az olmakla birlikte baz Tatar obalarnn bulunduunu ve bunlarn Trk veya Trke konuuyor olabileceklerini kaydeder. lhanllar devrinde Trk asll beyler Uygur ve Kpak meneli idi. Diyarbakr emirlerinden Bay Buka, Kpak Trklerinden idi (SMER, 1969). 12.yzyl balarnda Kafkas tesinden gelen Kpak Trkleri, Ardahan, Posof, Ahlkelek ve oruh boylarna yerletiler ve 17. yzylda mslman oldular. Bunlar Ouzlarla kaynamalarna ramen, kendi lehe zelliklerini de Ouzca'ya

yansttlar. Prof. Dr. Fahrettin Krzolu'nun Kpaklar adl eserinde Dou Anadolu ve Dou Karadeniz Blgesinin sosyal, siyas ve kltrel yapsnda etkili olan Kpak boylan ayrntl olarak ele alnmtr. Kpaklarn bu blge azlarnda pek ok izler braktklar az aratrmalarndan anlalmaktadr. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz'n Bartn ve yresindeki Kpak Trkesi zelliklerinden hareketle yapt aratrmalara gre Anadolunun kuzeyine Kpak unsurlar yerletirilmitir. Seluklu emirlerinden Emir oban, Karadeniz'i geerek Kpak lkesine sefer yapm ve bu seferden elde ettii kleleri Sinop ve Kayseri'ye gndermitir. Candaroullar devrinde Kastamonu ile Krm ve Kpak lkeleri arasndaki deniz ticaretinin, Msr Memlkleri ile olan ticar ilikilerin Kastamonu, Bartn, Amasya ve yresi azlarnda baz izler brakt anlalmaktadr. Anadolunun baskn Ouz nfusuna gre sayca az olmalar ve aradan geen bin yl, bu kavimleri ve bu kavimlerin az zelliklerini Ouzlar ve Ouzca ile kaynatrmtr. Ancak baz zelliklerin gnmze kadar korunduu anlalmaktadr. skn tarihimizle ilgili aratrmalarda ariv belgelerinin yannda o yrenin dil zellikleri de incelenmeli ve Anadolu azlarnn dier Trk leheleri ile olan bu balantlar gzden karlmamaldr. Anadolu'ya Ouz d Trk unsurlarnn g yakn dnemlere kadar srmtr. zellikle 18. yzyldan itibaren younlaan bu glerle ok sayda Krm, Kazak, Krgz, zbek, Uygur, Kumuk, ve Karaay Trk' Anadolu'ya yerleti. Bu glerin bir ksmna tarih belgeler ahitlik ediyor, bir ksmna biz de ahit olduk. Bunlarn Anadolu Trkesine etkilerini zaman gsterecektir. uras bir gerek ki bin yldr, daha ok doudan, ksmen de Karadeniz ve Balkanlardan yaplan Trk aknlar, Trk gleri ve nihayet son yllarda Trk dnyas ile younlaan scak ilikiler, Anadoluyu btn Trk dnyasnn karp kaynat kk bir Trkistan hline getirmitir. Bizler, btn Trk dnyasna kapmz ve gnlmz atk. zerinde yaadmz u topraklar bir Trk vatandr. Bu vatan bin yl nce de bugn de sadece Ouzlarn deil btn Trk dnyasnn ortak vatan olmutur.

bilig-2/Yaz96

139

KAYNAKLAR
ACAR, Turgut 1972 Artvin ve Yresi Azlar, Baslmam Doktora Tezi, Erzurum. zmit'in Takpr, Ova ve Balren Azlar, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara. AKBA, Ali 1989 Yapalak-Ekinz Az, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara. ASAN, Muhammed Beir 1992 Trk skan zleri, TKAE Yaynlar, Ankara. BANGUOLU, Tahsin 1960 ERCLASUN, AhmetB 1983 Kars li Azlar, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara. BURAN, Ahmet Tunceli Yresi Azlarndan Derlemeler, Boazii Yaynlar, stanbul. Rize li Azlar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. Kzlcal-Kabakl-Boazevci Kyleri Az, Lisans Tezi, Ankara. Yaprakl lesi Az, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara. Bartn Yresi ve Azlar, TDK Yaynlar, Ankara. Ouzlar, stanbul. Ana Yaynlar,

ACAR, Kenan 1988

GULENSOY, Tuncer1992

GNAY, Turgut 1978 IIK, Metin 1985

KREMT, Mehmet 1986

KORKMAZ, Zeynep 1994 Ouz Lehesi zerine, TDAY. SMER, Faruk 1986

BULU, Saadettin 1975 Mendeli (Irak) Aznn zellikleri, 1. Trk Dili Kurultaynda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1972, Ankara. CAFEROGLU, Ahmet 1949 Kuzeydou llerimiz Az larndan Toplamalar, Burhanettin Matbaas, stanbul. SMER, Faruk 1969 Anadolu'da Seluklu Dergisi, C.I. Moollar, Aratrmalar

TURAN, Osman 1971 Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat Yurdu, stanbul.

bilig-2/Yaz96

140

BULGAR FOLKLORUNDA TRK FOLKLORU ETKLER

Do. Dr. Hayriye (Sleymanolu) YENSOY

____________________________________

Ankara . DTCF. Bulgar Dili ve Edebiyat B. r. Grevlisi.

Bilindii zere, Osmanl Trk Kltrnn Balkanlar'da etkisi, Osmanl Trklerinin bu corafi blgeye egemen olmasyla balar. Yzyllar boyunca ayn bir devletin snrlar ierisinde, ayn sosyal ekonomik koullarda yan yana yaam Balkan halklar birbirleri arasnda kltr al veriinde de bulunmu ve bu kltr al veriinde Trk kltrnden olduka etkilenmilerdir. Folklor dzeyinde etkilenme daha belirgin, daha gl olmu ve Balkan halklarnn folklorunun gelimesi ve zenginlemesinde Trk folkloru nemli bir rol oynamtr. Bulgar folkloruna genel bir bak yaplnca ataszleri, bilmeceler, tekerlemeler, fkralar, masallar gibi szl halk edebiyat trlerinde Trk folklor etkilerini kolayca bulmak mmkn olduunu belirtmek mmkn olduunu belirtmek gerekir. Bildirimizin konusunu da sz geen edebiyat trleri oluturmaktadr. Bulgar melodilerinde, halk danslarnda, mzik aletlerinde, halk sahne sanatnda da Trk etkisi bulunduu hakknda ksaca bilgi vermeye alacaz. Bulgar folkloruna ilk ilgi, geen yzyln yirmili yllarndan sonra balar. Srp bilgini Vuk Karaci 1822 ylnda birka Bulgar halk Trks yaymlar. Daha sonralar Yuri Venelin gibi baz Rus bilim adamlar Bulgar folkloruna ilgi gsterir. Otuzlu yllardan sonra Bulgarlar da Slav romantizminin akmna kaplr ve Bulgar aydnlan kendi folklorlarndan eserler toplamaya balar, bunlar Rus bilginlerine gnderirler. lk toplanan, kayda alnan Bulgar folklor eserlerinde Trk folklorunun da etkisi ortaya kar. Geen yzyln ortalarndan balayarak uzun yllar Bulgar folklorundan malzeme ve en ok atasz, zl szler toplayan Bulgar aydn Petko Raev Slaveykov'dur. Bulgarca ataszleri kayda alrken Slaveykov, Bulgarlarn pek ok Trke atasz de kullandklarn duyar. Bu husuta ilk hatrasn yle anlatr: "Klliyatm, en ok uzun sre kaldm Bala'da zenginletirdim. Bu kyde o zamanlar (yani 1844 ylnda - H.S.Y.) dkkan ve kahvelerde erkekler kendi aralarnda daha ok Trke konuuyorlard. Bu da beni bu dilden "eski szler'i kaydetmeme sevketti. tiraf etmeliyim ki Trke "eski szler"i ben ok anlaml buluyorum, daha sk kullanlmakta olduklarn ve hayatta daha kolay uygulandklarn gryordum" (SLAVEYKOV, S. XV-XVI)

bilig-2/Yaz96

141

Ataszlerinin zel bir ad olmad da Slaveykov'un dikkatini eker ve kullanlan binlerce ataszne nasl olmu da halk bir ad uydurmam, diye hayret eder. Trklerin de Bulgarlarn da "Bir laf vardr" (ima edna duma), "Eski bir sz vardr" (ima edna stara prikazka), "Birisi demi" (Nakoy si kazal) gibi ifadeleri kullandklarn tesbit eder. van imanov, Trk ataszlerinin Bulgar folklorundan baka, teki Balkan halklarnn folklorunda da nemli yeri olduunu belirtmektedir. Konuyu biraz genileterek "Ayn kltr etkisi altnda yzyllar boyu yaam Balkan halklarnn Trklerinde, masal motiflerinde merasim ve adetlerinde var olan ayn benzerlikleri ataszleri de gstermektedir" diyor (Sb Nu, I 48; Sbornik I sjezdu Slovanckych geografu a etnografu, 1926:. 382) Ben Tsonev "Bulgar Dilinin Tarihi" balkl eserinde Trke'nin Bulgarca zerindeki etkisinden bahsederken, bu etkinin sadece kelimelerden ibaret olmadn, Bulgarca'da birok Trke deyimlerin, ataszlerinin zl szlerin de kullanldn vurgulamakta ve bir hayli rnek vermektedir. Gstermi olduu rneklerden: "Kendi den alamaz", "Artk mal gz karmaz" gibi Trk ataszlerinin gnmzde de Bulgarca kullanldklar bir gerektir. Bulgar folklorcusu Mihail Arnaudov da szl halk edebiyatnn byk bir blmn oluturan ve hacim bakmndan en ksa; en yaygn ve en sevilen eserlerin ataszleri olduunu yazarak, bu szl edebiyat trnde zellikle Trk folklor etkisinin ok gl olduunu bildirmektedir (ARNAUDOV, 1968: 514). Saylar bir ka bin olan (ki sadece slaveykov iki binden fazla Trk atasz toplamtr) Trk ataszleri St. Mladenov, St. Bobev gibi bilim adamlarna da aratrma konusu olmutur. St. Miladenov, Bulgarlarn kulland Trk ataszlerini ilk kez bilimsel amala toplayan bilim adamdr. Trk kltrn yakndan tanyan, stanbul Galatasaray mezunu hukuk profesr St. Bobev, hukukla ilgili ataszleri zerinde ilgin aratrmalar yapmtr. Trk ataszlerine esas kayna ve Bulgarca'y gei yollar da aratrlm ve bunlarn genellikle yerli Trk halknn folklorundan szl olarak (ifahi yollarla) getii tespit edilmitir. Bunu gz nnde bulundurarak Stoyan

ilingirov, folklor eserlerini Bulgar devletinin snrlar iinde yaamakta olan teki topluluklarn folkloruyla karlatrlarak incelenmesine nem vermitir. Trk ataszlerini gnmzn Bulgarcasnda Trke biimleriyle de, yar eviri veya tam eviri biimleriyle de rastlamaktayz. Trke biimlerde ilk deimeler ses bakmndan olmutur. Deyimler, ataszleri bir dilden baka bir dile kolayca geebilir. Getikleri dilde bunlar, alnma kelimelerden de daha kolay, daha abuk yerleir. Trke ataszleri de klielemi biimleriyle Bulgarcaya gemilerdir. Bu dile geince de ilk uradklar deimeler ses bakmndan olmutur. Bulgarca'nn fonetik sisteminde bulunmayan "", "" nllerinin, "c", "" nszlerinin telaffuzu deimitir. rnein "Deli(y)e her "un bayram", "Yolciya yol, kurba-ya g'ol" biiminde deimitir. Bulgarca konuanlar bunlar Trke syledikleri gibi, Bulgarca da sylemeye almlardr. Slaveykov bu hususta yle yazyor; "Ancak farkna vardm ki Trke konuurken byle "eski szler"! kullananlar, Bulgarca sylemeye, en azndan bunlarn anlamlarn Bulgarca olarak ifade etmeye abalyorlard ve baaryorlard da. zellikle kadnlar, onlar da Trke'yi biliyorlard, ama Bulgarca sylyorlard, hem de o sz Bulgarca'ya yle eviriyorlard ki, imdi bizim en byk okumuumuz dahi bu kadar uygun eviri yapamaz" (SLAVEYKOV, 1972: 20-21). Trke baz ataszlerini bugn de Bulgarlar tarafndan Trke kullanldna tank oluyoruz. rnein "Eski dost dman olmaz", "Evdeki hesap arya uymaz" vb. ataszleri Trke'yi bilen ve bilmeyen yal ve orta yata Bulgarlar kullanmaya devam ediyor. Bu duruma Bulgar sanat eserlerinde sk sk rastlanmaktadr. ada Bulgarca'da Trk ataszleri evrilmi biimlerinde daha salam yerletii bir gerektir. Bulgar halk dilinde yerlemi Trk ataszleri ve deyimler genellikle Bulgarca'ya evrilmi biimleriyle varlklarn srdrmektedirler. Bunlarn bir blm tam olarak, kalka olarak evrilmi, bir blmnde de baz Trke unsurlar korunmu, yani yar eviri, yar kalkalar durumundadrlar. Bu trl durumlaryla da Bulgar halk dilinden yaz diline gemilerdir. te birka rnek: Trke olarak kullanlanlar: Bu dnya basamak basamak. Biri iner, biri biner.

bilig-2/Yaz96

142

Eski dost dman olmaz, olsa da yakmaz. Evdeki hesap arya uymaz. Nerde okluk, orda bokluk. Tam eviri biiminde kullanlanlar: Vseki den ne e Velikden- Her gn bayram olmaz. Kotkata po grb ne pada- Kedi srt stne dmez. Na ludiya vseki den e velikden- Deliye her gn bayram. Na kogoto na karutsata s kava, negovata pesen pee- Kimin arabasna binerse onun Trksn syler (arr). Yar kalka denilenler: Yani Trke unsurlardan biri veya birka korunmu olanlar. At ima, megdan nama- At var, meydan yok. Edin akl za lete li, za zime li~ Bir akl, yaza m ka m. Dneska si vezir, utre rezil- Bugn vezir yarn rezil. Yar eviri olarak Bulgarca'da kullanlanlarn says olduka oktur, nk bu gruba sadece ataszleri deil, deyimler ve zl szler de dahil edilir. Bulgar folkloruna gemi Trk ataszleri konu bakmndan da pek ok trldr. Bunlarn byk bir blm her zaman ve her yerde uygulanabilen genel olaylar ve motiflerle ilgilidirler. En yaygn olanlardan birka rnek verelim: Bir iekle yaz olmaz- S edno tsvete lato ne stava. Eri oturmal (oturalm), doru sylemeli (syleyelim)- Krivo da sedim, pravo da govorim. Balk batan kokar- Ribata se vmirisva ot glavata. Bulank suda balk avlamak- V mtna voda riba lovi. Islanmn yamurdan korkusu olmazm (Islanmn yamurdan pervas yok)- Mokr ot djd ne se boi. Grld gibi Trk ataszleri ve zl szleri Bulgar folklorunda nemli bir yeri vardr. Bunlarn bazlar Trkiye Trkesi'nde ya yoktur, ya da kayda alnmadndan unutulup gitmilerdir. Bulgar azlarnda ve Bulgaristan (ve Balkan) Trk azlarnda halen var olan, henz unutulmam olan, ancak yeni koullar iinde unutulmaya yz tutmu Trk ataszlerini kayda almak, bunlar zerinde aratrma yapmak folklor aratrmaclarmzn byk bir grevi olmaldr. Bunlar

aratrmak, kltr tarihimize katkda bulunmak demektir. ocuk folklorunda da Trk etkisi vardr. Trklerin ve Bulgarlarn bir arada yaadklar yerleim yerlerinde, mahallelerde ocuklar iki dilde de rahata konuabiliyorlard. Beraber oynarken birbirlerinden birok eyler reniyorlard. Bulgar ocuklar, Trk ocuklarndan yaz-tura, saklamba, krebe, birdirbir, mendil oyunu gibi ocuk oyunlarn, birok bilmeceler ve tekerlemeler renmilerdir. Bilmeceler hakknda Stefan Mladenov'un deerli bir aratrmasndan birok bilgi alabiliriz. Tekerlemeler de ocuklarn sevdii folklor trlerindendir. Parmaklar saymak motifini rnek gsterelim:

Bulgaristan Trk Folklorunda:

Baparmak, haydi yeyelim, demi. Pati parmak (iaret parma), ne yeyelim, demi. Orta parmak (orta direk), ne Allah verdiyse, onu yeyelim, demi. Saadet Hanm (drdnc parmak), haydi alalm, demi. Gl bebek (ktr parma, kk parmak), alarsanz sylerim, demi. Bunu duyunca drt parmak da bir olmu, Glbebei ktr mtr, yemiler. Bu yzden de parmak kk kalm. Bulgar Folklorunda: Palet st kazal, haydi da yedem. Poka zaletst, kak vo da yadem? Popital. Sredniyat prst, kakvoto Gospod dal, otgovoril. etvrtiyat prst, hayde da kradem, kazal. Malkiyat prst, te kaja, rekl. te go izali. Parmak sayma motifine teki Balkan halklarnn ocuk folklorunda da rastlanmaktadr. Ayn motifi Kuzman apkarev'in derleme yazsnda Hamdi Hasan'in "Makedon Folkloru" balkl bir bildirisinde de rnekleriyle buluyoruz. Tekerlemenin Trke, Makedonca, Srpa ve Arnavuta varyantlarnda esas olan: al giderecek tek are hrszlktr. Kk parmak buna kar knca, -teki parmaklar arasnda dayanma olur ve kk parmak cezalandrlr. ok sevilen ve yaygn folklor trlerinden bir de fkra trdr. Fkralar denince de ilk akla gelen ad, Nasreddin Hoca'nn addr. Tm Bulgar

bilig-2/Yaz96

143

folklorunda tek olumlu Trk simas Nasreddin Hoca'nn simas olduu belirtmekle byk bir gerei aklam oluyoruz. Hangi folklor trn ele alrsak, her yerde Trklerin birer olumsuz tip olarak verildiini gryoruz. Bu folklor dncesi, Bulgarlarn uyan devri yazl edebiyatnda hakim olmu, bilhassa 1840' l yllardan balayarak 1877-1878 Trk-Rus '93 Savana kadar yazlm yazl edebiyatta- sanat eserlerinde, gazete ve dergi sayfalarnda kan yazlarda, Trkler her ynl olarak birer olumsuz tip halinde verilmileridir. Gelenek haline gelmi bu durum gnmzn en iyi Bulgar edebiyatnda da varln korumaktadr. Nasreddin Hoca kimdir, ne zaman ve nasl Bulgar folkloruna girmitir? Btn bu sorulara Bulgar aratrmacs Veliko Vlev'in Kurnaz Petre (Hitr Petr) ve Nastradin Hoca balkl byk eserinde bulmaktayz: Nasreddin Hoca Trk'tr, Trk halknn bir temsilcisidir. Halkn haklarn savunan bir hocadr. Folklor yoluyla Bulgar halk arasnda poplerlik kazanmtr. XVI. - XVII. Yzyllarda Trk halk sayesinde Bulgarlar arasnda ky yaam tarzna uygun bir biimde bir tip olarak girdii belirtilmektedir. XVIII. ve XIX. yzyln balarnda Trk mparatorluu snrlar ierisinde Nasreddin Hoca'ya ilginin artt bir dnemde, Nasreddin Hoca Bulgarlar arasnda da sevilen bir sima olarak yaygnlk kazanr. XIX. yzyl ortalarnda Nasreddin Hoca'nn fkralar Bulgar gazetelerinin sayfalarnda da belirmeye balar. Nasreddin Hoca fkralarn mstakil bir derlemede toplayp yaynlayan ilk Bulgar aydn, Hac Nayden Yovanovi olmutur. 1853 ylnda Nasreddin Hoca ve Hasekiy Hakknda Elenceli ve Merakl Hikayeler balkl derlemesini Belgrad'da yaymlar ve bu eseriyle ilk defa Nasreddin Hoca'y Bulgar okurlarna sunar. Veliko Vlev'e gre, bu derlemesiyle Hac Nayden Yovanovi ilk defa Balkan halklar arasnda yazl olarak Nasreddin Hoca'y poplarize etmi olur. Bylelikle Romen folklorcusu G. Konstantin'in Nasreddin Hoca fkralarn Balkan halklar arasnda ilk yayan Anton Pan olduu dncesini dzeltmi olur. Anton Pan'n eseri 1867'dendir, Hac Nayden Yovanovi'in sz konusu derlemesi ise 1853 ylndadr. Bulgar folklorunda Nasreddin Hoca fkralarnn says olduka oktur. Sava Popov, trl var-

yantlaryla birlikte bu fkralarn says iki bin dolaynda olduunu bildirmektedir. Veliko Vlev bu sayy biraz yksek bulsa da Hoca'nn fkralarnn Bulgar folklorunda say ve konu bakmndan pek ok olduunu belirtmektedir. Bulgar halk arasnda en yaygn fkralardan birka balk verelim: Nasreddin Hoca Oturduu Dal Kesiyor Nasreddin Hoca Gl Mayalyor Paray Veren, Dd alar Keramet Krktedir Kazan Dourdu Nasreddin Hoca Baka Eve Tanyor Bana nanmyorsun da Eee mi nanacaksn Dnyann Sonu Ne Zaman Gelecek Nasreddin Hoca Berber Dkkannda Bilenler Bilmeyenlere Anlatsn Bulgar folklorunda rastlanan Nasreddin Hoca fkralarn balca grupta toplayabiliriz: 1. Nasreddin Hoca'nn ba kahraman olduu fkralar, 2. Nasreddin Hoca'nn ad gemedii fkralar, Nasreddin Hoca ile Kurnaz Petre (Hitr Petr, Ma-kedonlarda ise Kurnaz Peyo) fkralar. Kurnaz petre kimdir, bir folklor kahraman olarak ne zaman sahneye kmtr? Bu sorulara yine Veliko Vlev cevap vermektedir. kurnaz Petre hakknda ilk yazl bilgiler geen yzyln ortalarndandr. 1873 ylnda Bulgar aydn liya Blskov, Hitr Petir (Kurnaz Petre) fkralar balyla kk bir kitap yaymlar. Kitabn nsznde: Yunanllarn Ezop'u ile (Ezopos), Trkler Nasreddin Hoca'syla, Ruslar Balakirev'iyle nrler. Bulgarlar da Kurnaz Petreleri olduu halde niye bu komik kahraman poplarize etmesinler, dncesini ortaya atar. Byle bir akac kahramann daha nceki yzyllarda Bulgar halk tarafndan yaratlm olduu aratrmaclarca tahmin edilmektedir. liya Blskov, Kurnaz petre fkralarna Nasreddin Hoca'nn fkralarndan da birkan ekler. O gnden bugne Bulgar folklorunda Kurnaz Petre'nin simasn glendirmek iin Nasreddin Hoca fkralar Kurnaz Petre'ye mal edilmeye devam eder. Nasreddin Hoca'nn simas kurnaz Petre'nin simasndan olduka farkldr. Nasreddin Hoca, talebedir, bir softadr, bir hocadr. Kurnaz Petre ise Bulgar halk kitlelerinden km cahil, yoksul bir kyl ocuudur. Bu Bulgar komik kahraman derlemeciler, yazarlar tarafndan yceltilir, repertuar da Nasreddin Hoca fkralaryla bir hayli

bilig-2/Yaz96

144

zenginletirilir. Bu konuda Velio Vlkev'in ilgin bir dncesi var: "Grld gibi, bu durumda bir "milliletirme" sz konusudur ve bundan yabanc folklor hi bir ey kaybetmez, ancak Bulgar folkloru da hi bir ey kazanmaz", diyor V. Vlev. Birok derleyicinin Nasreddin Hoca'nn bana bir Bulgar kalpa, ayana da potur ve ark giydirmek yeterlidir, dncesini V. Vlev hi de uygun bulmamaktadr. Asrmzn krkl ve ellili yllarnda yaymlanm baz derlemelerde Nasreddin Hoca fkralarnn balklar dahi deitirilmeden Kurnaz Petre fkralar olarak verilmitir. tibar Elbiseyedir, Elli Kurua, Git Eee Sor gibi balklar rnek olarak verilmektedir. Birok fkrada Nasreddin Hoca ile Kurnaz Petre ikiz karde olarak grlr. Her iki simada da demokratiklik, derin insancllk ortak noktalardr. Bu iki edebiyat ve folklor kahraman arasnda aldatmaca ustal ve daha byk yalan sylemekte yar yapma motifleri birok fkraya konu olmutur. Byle fkralarn bir blmnde aldatmada Nasreddin Hoca keskin zekasyla stn gelir, aldatmada, yalan sylemede yar kazanr. Bazlarnda ikisi de eit durumdadr. Baka bir blm fkrada ise Kurnaz Petre Nasreddin Hoca yarmasnda Hoca aptal bir sima olarak gsterilir. Aslnda bu grup fkralar da Nasreddin Hoca fkralardr. Ancak Bulgar derleyicileri ve yazarlar Hoca'nn bu fkralarn o derece deitirmilerdir ki stn zekal Kurnaz Petre olmu, yar aptalca kaybeden de Hoca olmutur. Kurnaz Petre Hoca'ya ders veriyor, bekle Duvar Dmesin vb. fkralar asrmzn ortalarndan bu yana ok yaygnlk kazanm, okul ders kitaplarnda da sk sk bunlara yer verilmitir. Zamannda bu durum Aziz Nesin'in de dikkatini ekmi, ulu bir milletin lmsz bir simasyla bu derece alay etmenin anormal bir ey olduunu belirtmiti. Folklorda masal motiflerine gelince: van imanov, masal motiflerinde de Trk etkisinin bulunduunu yazmt. Mihail Arnaudov ise masal trnn Trk folkloru sayesinde Bulgar folkloruna girdiini belirtmi, birok rnek vermitir. Bulgar melodileri, Trkleri, arklar zerinde aratrma yapm uzmanlar, Trk etkisinden de bahsetmilerdir. Rayna Kastarova "ki Trk arksnn Balkan Varyantlar" balkl aratrmasnda Slav halklarnn halk mziinde Trk etkisini ele almtr. Kastarova'nn bildirdiine gre,

XIX. yzylda baz Bulgar kentlerinde zamann bir modas olarak birok Trk arklar benimsenmi, bunlardan birileri Trke olarak, birileri de Bulgarca evirisiyle sylenmilerdir. Bulgar arklarna da Trk melodileri verildii durumlar olmutur (KASTAROVA: 115-132). Rus aratrmasyla mzikolog Rayna Kastarova byk dilci ben Tsonev'in on yllar ncesi yapt bir neriyi gerekletirmi oldu. B. Tsonev yle yazmt: "Trke'den birok melodi ve arklar gemitir. arklarn bazlarn (Bulgarca'ya) eviriyorlarm, bazlarnn ise melodilerini alarak bunlar Bulgarca'ya uyduruyorlarm. Mzikolog bir kimse hangi Bulgar arklarnn Trke'den getiini aratrp bulsa, ne kadar da ilgin olacaktr. Byle arklarda belirli bir oryantal motifi vardr, biraz maniyi andrrlar. Birok byle ark olduuna ben inanyorum. rnein 'Ah, arkadalar, beni dinleyin, belki de son defa olarak...' arksnn Trk melodisi vardr. Sonra, 'tanyeri aaral, canm anneciim' veya stanbul'da ar arln srdryor...' arklarnn da melodileri Trke melodilerdir. Kurtulutan (yani 1877-78 Trk-Rus savandan) sonra Bulgar vatandalar(mz) Trke ve Yunanca ark sylyorlard. Anlamazlk (mstakil Bulgar kilisesi mcadelesinden sz edilmekte H.S.Y.) knca Yunanca arklar geri planda kald, ancak Trke olanlar okunmaya (sylenmeye) devam etti. Trk arklar sadece name olarak deil, gerek Trke arklar olarak, Trke metinleriyle kurtulutan sonra da hatta uzun zaman sylenmeye devam ediyordu" (TSONEV: 337). Yukarda sylenenlere unu da eklemeliyiz, Trk ehir arklar tr sayesinde Bulgar msiksinde de bir ehir arklar tr olumu ve gelimitir. Bulgar ehir arklarndan bir ou bugn de sevilen arklardr. Son olarak Ylmaz ztuna'nn da Bulgar msiksinde, mzik aletlerinde, halk oyunlarnda Trk etkisi hakknda yazdklarndan birka cmle aktaralm: "slam aleminde Trk Msiksi hakimiyet veya tesirleri, dominant mahiyette kesin ve byktr. Balkanlar ve Dou Avrupa da Trk Msiksinin byk tesir sahalarndan biridir. slam alemi dnda en byk tesirler burada grlr. Zira bu topraklar Osmanl ncesi ve sonras

bilig-2/Yaz96

145

olmak zere bin yla yakn Osmanl hakimiyetinde kalmtr". Ylmaz ztuna, Balkanlar ve Dou Avrupa kavimlerinin hepsinin msiksinde Trk msiksi tesirleri olduunu, Trk sazlar, Trk nameleri kullandklarn vurgulayarak yle devam ediyor: "Gney Slav kavimleri, Slovenler, Srplar, Hrvatlar, Makedonlar, Bulgarlar, Karadallar, Slavonlar ve Slav olmayan Balkan kavimleri: Romenler, Yunanllar, Arnavutlar zerinde zaten Osmanl ncesi Trk hakimiyet asrlarnn izleri derindi. Bulgarlar, Slavlam aslen Trk bir kavimdir. Osmanllar ise, XIV. asrn 2. yarsnn ilk yllarndan balayan, XV. asrdan itibaren iyice yerleen hakimiyetleriyle, klasik Msiklerine kadar bu blgelere ve kavimlere nfuz ettiler.. btn bu kavimler zerindeki Trk kltr ve bu arada Msik tesirlerinin bakyyeleri, bugnde ak ekilde devam etmektedir. Bu milletlerin msiklerinde Trk msiksi tesirleri elle tutulur, gzle grlr ve kulakla iitilir ekildedir. Halk msikleri, sazlar, usulleri, ekilleri, sluplar, nameleri, Trk Msiksinin damgasn tamaktadr. Raks, kyafet, adet ve dilde de ayn derecededir. Yunan ve Bulgar rakslar Trk rakslarnn ayndr. Birok klasik Trk Msiksi makamlarnn seyir hususiyetleriyle beraber getii binlerce Balkan halk msiksi parasnn notas oktan yaymlanmtr" (ZTUNA, 1992: 505506). Bulgarlar, msikde olduu gibi sahne sanatlarnda da Trk etkisinde kalmlardr. Glge tiyatrosu nce ehir folklorlarna girmi ve zamanla kltrlerinin ayrlmaz bir unsuru olmutur. Bulgar folklorunda Trk folklor etkileri balkl konumuzla ilgili literatr gzden geirirken dikkatimizi eken u oldu: batan, aratrmaclar Trk kltr etkisi, Trk folklor etkisin-

den bahsetmilerdir. Zamanla baz aratrmaclar paraleller kelimesini kullanarak yazlarna rnein Bilmeceler Alannda Trk Bulgar Paralelleri (MLADENOV), Hukukla lgili Ataszlerimizde Bulgar-Trk Paralelleri (BOBEV) gibi balklar vermilerdir. Yakn gemite ise seksenli yllarn ikinci yansnda bilhassa, Bulgar Folklorundaki ve genellikle Bulgar etkisi olarak gsterilmi ya da Trk etkisi deil de baka halklarn bir kltr etkisi olduu iddialar ortaya atlm ve gemite eserlerinde Trk etkisinden bahsetmi Mihail Arnaudov, Rayna Katsarova ve daha birok Bulgar bilim adam eletirilmitir. rnek olarak trk kltr etkisini tamamyla reddeden yazlar Bulgar Bilimler Akademisinin 1988 ylnda yaymlam olduu Bulgar Halknn ve Bulgar Milletinin Olumas Problemleri balkl derlemede bulunduunu belirtmek yeterlidir. Bir arada yzyllar boyunca yaam balkan halklar elbette birok folklor trlerinde paralellik olabilir, ancak Trk kltr etkisini tamamyla reddetmekle de hi de hibir ey elde edilmedii de bilinmelidir. Geen yldan beri UNESCO'nun bir program erevesinde balkan halklarnn folklorlarnn aratrlmasna balanmtr. Bu aratrmalarda Balkan lkeleri folklor uzmanlarnn yapmas ngrlmektedir. te bu aratrmalar sonucu Balkan halklar birbirine ne vermitir, bu halklarn ortak folklor eserleri hangileridir, gibi birok sorulara cevap verilmi olunacak ve bylelikle baz Balkan lkelerinin kltr politikalarnda grlen suiistimallere belki de son verilmi olunacaktr. Bulgar bilimi, Bulgar kltr son birka yldr bir bunalm iinde bulunmaktadr. Sular bulanmadan durulmaz der Bulgarlar da Trkler de.

bilig-2/Yaz96

146

KAYNAKLAR ACAROLU, M.T. 1989 "Nasreddin Hoca'nn kiz Kardeleri, Bunlarn Arasndaki Benzerlikler ve rlklar", I. Milletleraras Nasreddin Hoca Sempozyumu Bildirileri ayrbasm. Oertsi Po Blgarskiya Folklor, TL 1927 Tursko-Blgarski Usporeditsi v Oblastta na Gatankite, zvestiya na Nar. Etnogr. Muzey., sofla IV. ? ZTUNA, Y. 1988 Problemina Obrazuvaneto na Blgarskata Narodnost i Blgarskata Natsiya, zd. Na BAN, Sofa. "Trk Musikisi", Trk Dnyas El Kitab, C. II, Ankara. Blgarski Narodni Priti, Sbrani i Zapisani Ot "Blgarski Knijitsi", Kniga Morgenland, Gesellschaft,68.

ARNAUDOV, M.

BAKLACI, S. 1992

"Bulgar Folklorcularnn 1992 Trk Ataszlerine Olan lgisi", IV. Milletleraras Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara ayrbasm.

SLAVEYKOV, P.R. 1854

BOBEV, S. 1931 Blgarsko Turski Uspore-ditsi v Yuridieskite Ni Poslovitsi. Nauen Preg-led,III LNGROV, St. 1923 1855 1889

n.
Tsar Gratski Vestnik,V, No:255. Blgarski Priti li Poslovitsi i Harakterni Dumi, . I, Plovdiv. C. II, Sofa. zbrani Dela, Tom Treti, Misla. Skopje. Sbornik I Sjezdu Slovanckych Geografu a Etnograft, SbNU, I, Praha. storuya na Blgarskiya fizik, Tom Vtori, Sofia. Hitr Petr i Nastradin Hoca, Sofia. "Makedonya'da Nasreddin Hoca", Balkanlarda Trk Kltr, S. 3, Bursa. ada Trke Deyimlerin Ankara. Bulgarca'da Kkenli Durumu,

1897 Turski Poslovotsi Pogo-vorki i Harakterni zrazi, APKAREV, K. zvestiya na Nar, Etnogr. 1976 Muzey, III. Megusebnite Vliyauiya Vo MANOV, v. Detkskiot Folklor Kay 1926 Turtsite, Makedontsite, Srbite i Albantsite vo Yugoslaviya, nstitut za Folklor "M. Tsepenkov"-Skopje, Otdelen TSONEV,B. Otpecadtk, Skopje. 1984 Mdri Turski zreeniya, Sofa. VLEV, V. 1975

HASAN, H. 1991

KARADMTROV, H. 1933 KATSAROVA, R. 1973

MLADENOV, St. 1914

YAAR-NASTEVA, O. Balkanski Varianti na Dve 1992 Turski Pesni, zvestiya na nstituta za Muzikoznanie, T. 16, Sofa YENSOY S., H. 1992 Ein Betrak Zum Turki-schen Prichwrter Scht, Zeitschrift der Deutschen

bilig-2/Yaz96

147

YUSUF BALASAGUN'UN 'KUTADGU BLG' MESNEVSNDE KLK VE KEMALE ERME MESELES

M. LPHANOV Ahmet Yesevi . Kazak Edebiyat B. r. Grevlisi

____________________________________

Kazak Trkesinden Aktaran; Hilal ARSLAN-nar AULBEKOVA

nsan problemi insanolunun teden beri nemli bir meselesi olagelmitir. nsan ve ahlak felsefesini in, Yunan, Hind, bat, dou alimlerinin hepsi bir kii gibi anlatmlardr. lim ve dinle ilgisi olan tasavvuf dncesinde de insann kemale ermesi geni bir kavram olarak yer alr. nsann gelimesi ve kemale ermesi konusunda Yusuf Has Hacip de kendisinden nce gelen tm alimlerin tecrbelerinden faydalanr. Trk topraklarnda domu olan byk alim elFarabi'nin risalelerinden varolu ve insann kemale ermesi konusu, Yusuf Has Hacip'deki insann kemali problemlerinin doru ve gelenee uygun olduunu pekitiriyor. Yusuf Has Hacip, iki konuyu - bireysel gelime ve toplumsal gelimeyi nihai hedef olarak sunar. Ancak daha ok bireysel gelime zerinde durur, nk kmil, gl toplum ve gl devletin kurucusu, ahstr. Yusuf Has Hacip'in mesnevisinin, ada airlerde olduu gibi, Tanr adyla balamasnn byk bir anlam vardr. nk Allah, Farabi'nin ifade ettii gibi en gelimi, yani kmil olandr. Farabi, dnyadaki dnyevi ve ilahi ahsiyetleri deerlendirerek "bunlarn iinde en gelimi, yani mtekamil olann birinci ahsiyet, Allah" (elFARAB, 1973, B.257) olduunu ifade eder. Yusuf Has Hacip'in Kutadgu Bilig mesnevisinde 'kut-saadet, ikbal-baht' temsil eden karakterin 'Aytold' olarak adlandrlmasnn bir sebebi vardr. Aytold, 'Ay sistemindeki her insann yaamak iin aba harcad kut-saadet, ikbal ve devlet anlamna gelir. "Mutluluk, her insann ulamak istedii hedeftir" (el-FARAB, 1957, B.3). Mesnevinin tm konusu, insan ve toplumun olgunlamas ve gelimesi, yani insan ve toplumun mutlulua ulamas zerinedir. Yusuf Has Hacip, insann gelimesini balca konu olarak ele alr. Gelimi toplum ve gl lkenin olumasn ferdin geliimine balamaktadr. Bunun sebebi, "... insanlar, sadece dier insanlarla birlikte olduklar vakit yaratllarnda var olan olgunluk seviyesine ulaabilirler" (el-FARAB, 1973: 322). nsann yaratlna uygun olan gelimesi iki ynden gsteriliyor. Birincisi, insann dncesi, ikincisi hret ve merhamet. nsann dncesinin ve merhametin, mesnevinin tm konusunu oluturduunu sylesek de, gdlmi ve Kntogd, adalet ve akln temsilcisi olarak karmza kar. Dnce ve merhamet erevesinde toplanp ortaya kan btn insan asil zellikler; katillik, cimrilik, cahillik gibi bir

bilig-2/Yaz96

148

ok zellik, zalim hareketin karsnda kutlulua ulamay salayan hareket, salam, iyi harekettir. Bu merhamet zelliinden kaynaklanr. Mutlulua ulamay engelleyen hareket, zalimliktir. Kutluluu, gelime ve kemale ermek diye anlayacak olursak, insan ve asil zellikleri vmek ve zararl olanlardan korunmak, olgunluktur, kemaldir. Tasavvuf dncesinde ortaya kan drdnc karakter Odgurm, insann adalet ve gzel konumay vme zelliine sahiptir. Mesnevinin deerli olmasnn sebebi, ada alime telmih yapmasdr. Eserin muhtevasnda, devrinin ilim, din ve tasavvuf dncesinin rnlerini de bulabiliriz. Eserin bilimsel ieriini el-Farabi'nin toplumsal ahlak konusundaki dnceleri ile karlatrarak aklayabiliriz. Farabi, mutluluk hakknda, anlayan ve idrak eden insana ayrntl bilgi vermitir. Mutluluk hakkndaki iki risalesi nce mutluluun ne olduunu sonra da ona ulama yollarn anlatr. "Merhametli ehirlilerin grleri konusundaki risalesinde" nl alim, gerekten merhametli toplum ve o topluma dahil olan o insanlar hakknda, bu toplumun oluumu hakknda bilgi verir. Merhametli idareci, kalp, merhamet hakknda da ok kapsaml sz syler. Toplum ve insan hayatnn anlam ve dayana, dini ve dili olarak bilimsellikle hayr ileme olduunu belirtir. Bu iki konu Yusuf Has Hacip'in mesnevisinin zn tekil eder. nsann ve devletin gelimesini el-Farabi ve Yusuf Has Hacip feraset ve hayrl iler olduunu ifade ederler. Bu mesnevi eitli konulan kapsar. Ama,

kuvvetli ve iyilie dayanan bir toplum ve kamil insan yetitirmektedir. Dinin ve o dinden gelien ve bir idrak noktasna dnen tasavvuf dncesinin hedefi de insan, yaratlnda var olan kiiliini ve adalet zelliini gelitirmektir. Mesnevinin dini kaide ve kavramlarla balantsn Kononov zellikle vurgulamtr (BALASAUN, 1983, b.506). Biz bu balanty Kononov'un deerlendirmelerinden anlyoruz. Destann yars tasavvuf dncesini anlatyor. Bu tesadfi bir olgu deildir. nk tasavvuf dncesinde insann kemale ermesinin nemli bir yeri vardr. Sadece yntemde baz farkllklar vardr. Odgurm'n adaleti ve hitabeti, sonsuz iyilii sadece kendisiyle snrldr. Kntogd ve gdlmi karakterleri el-Farabi'nin getirdii kamil insan seviyesinde grnmesiyle birlikte, Odgurm kulluun kemale ulamasdr. kisinin de z ve zat ayn, bir ve ikisi de insan- kamile erimeyi amalamaktadr. Kaynan dervilikten alan tasavvuf ok kompleks bir kavramdr. Mesneviyi Rusa'ya eviren S. N. vanov, tasavvufun iyi tanmlanmasnn gereini belirtir. air, dervi Odgurm'n hitabet yetenei ile ilgileniyor. Eserin sonunda Odgurm'n lmesi, airin onu desteklemediinin bir ifadesidir. Sonu olarak unu sylemek istiyoruz; destana ad olan "Kutluluk" insann kendisini yetitirmesi aracl ile elde edilir. El-Farabi'nin syledii gibi bilgi mutlulua erimenin tarzlarndandr. Kutadgu Bilig insan gelimenin nemini ona ulamann yollarn sistemli bir biimde anlatr.

KAYNAKLAR el-Farabi 1973 el-Farabi 1957 Eilosofiyalk Traktattar,, lm,, Almat. Alewmettik-etikalk, Traktattar, lm, Almat. el-Farabi 1973 Filosofiyalk Traktattar, lm, Almat. Z. Blagodatnoe Znanie, Nauka Moskva.

Y. H. BA 1983

bilig-2/Yaz96

149

ESK OUZ MTLERNN FELSEF BOYUTU

Do. Dr. Yusuf HSEYNOV Nahvan zel . r. yesi ________________________________________ Azeri Trkesinden Aktaran. Zlfiye VELBEYL

Dnyann btn eski halklar gibi halkmzn da dnya, kainat ve yaratl hakkndaki mitolojik tasavvurlarn, varolu problemine verilmi bilinsiz felsefi cevaplar olarak deerlendirebiliriz. Bu tasavvurlar dier eski Dou halklarnn tasavvurlar ile benzerlik gstermekle birlikte, kendine has zelliklere de sahiptir. Mit, efsane, destan diye adlandrdmz bu tasavvurlar, ayn zamanda dedelerimizin dnya grdr. Bu dnya gr vastasyla, ulu atalarmzn hayatn gerekliliini ne kadar kavradklarn, tabiata ve varlklara yaklamlarm, gelenek ve greneklerini, dier halklarla ilikilerini renebiliriz. Atalarmzn yaratt ve yaatt mitlerin felsefi bakmdan karakteristik zellii, bu mitlerde yaratln, varln esasnn tabiatn kendinde aranmasdr. Dedelerimiz daha ok kendi yaamlar iin nemli olan bu esas, verim ve kuvvet kayna saydklar bitki, hayvan ve kozmik varlklara dayandrmlardr. Bu adan bakldnda Ouz mitolojisinde bu tipik yaklam, ilk insan olan Ouz'un anasnn Aykaan ilahe, babasnn ise kz olmas ve Ouz'un aydan k eklinde domas ile gsterilmitir. Ouz mitlerinin Uygur varyantlarnn birinde bu olay yle anlatlr: "Gnlerin bir gnnde Aygaan'n gz parlad, olan dodu. Uan z gy, az algrmz, gzleri al, salar, galar gara idi. Gzel meleklerden de gzel idi. Bu uag anasnn dnn ilk sdn idi ve bir daha imedi. iy. et, a, erap istedi, dil at. Grh gnden sonra imekledi, yeridi, oynad. Aya kz ayatek , beli kurt belitek, ciyni samur ciynitek, gs ay gstek idi. Bedeninin hamisi sh tkle rtl idi" (ERBAK, 1959: 22-23). Biz bu makalede insann yaratl hakknda boz kzle ilgili olan mitlerin karakteristik taraflarn inceleyeceiz (SENRL SNBLLER, 1990). Mitolojide, Boz kzn henz zerinde insan bulunmayan dnyay boynuzlarnda tad anlatlr. Bir gn Boz kz su ierken ceviz aacna dayanm aatan yaplm, insana benzer bir kukla grr. Kendi kendine 'ne iyi oldu, bu kuklaya can veririm, o da her gn suyumu, otumu nme getirir' diye dnr. Bylece Boz kz ceviz aacndan yaplm insan eklindeki-kuklaya can verir. Grld gibi Ouzlarn mitolojik dncesine gre insana can veren Boz kz, ona

bilig-2/Yaz96

150

boy pos veren de ceviz aac olmutur. nsanlarn yaamnda ve nimetler elde etmesinde onlara yardm eden g ve kudret sahibi kz, onlara can vermi, onlar yaratmtr. Bu totemist tasavvurun karakteristik taraf burada totemin, insanlarn yaay ile dorudan ilgili ve onlar iin vazgeilmez olmasdr. Bunu totemist tasavvurlarn genel zellii sayabiliriz. Mitolojide insan, yaratld gnden itibaren kendini idrak eden, yaratann ve yaatanlarn deerlendirebilen akl sahibi bir varlk olarak tasvir edilmitir. Yani Boz kzn can verdii insan suretindeki kuklaya - Bak, ben seni dnyaya getirdim. Bunun iin hayatn boyunca bana kulluk etmelisin- dedii zaman, insan; -Bana can sen vermisin, ama, beni yapan azm, burnumu, sam, kolumu, bacam, uzun boyumu yaratan ceviz aacdr. Bundan dolay da Boz kz insan mantn kabul eder ve ceviz aacnn erefine can verdii insana Ouz adn verir. Ouz, Boz kze sadakatle hizmet ettiinden Boz kz, ceviz aacnn yapt bir hatuna da can verip ismim Fat koyar. Ouz'la Fat'y evlendirir, bylece Ouz nesli dnyaya gelir. Mitolojide Boz kz dnyay boynuzlarnda tayan, insana can veren, insanlara yaamakta ve nimetler elde etmekte yardm eden, ayn zamanda insanlar idare edendir. Bu mitolojik dnceye gre Boz kz, insanlarla birlikte hem de dnyay, tabiat, kainat idare edendir. Tabiat ve kainat glerinin insanlarn iyilii iin almasn salamak amacyla, Boz kz bu gleri Ouz oullar vastas ile idare eder. Boz kz, Ouz'la Fat'nn nikahndan doan yedi Ouz olunu ve ceviz aacndan yaplp onlara e verilmi yedi hatunu ararak dnyay ve insanlar idare grevlerini onlara paylatrr. Btn bunlarn bilinsiz bir ekilde ifade edilmi de olsa, insann dnyay idrak ettii takdirde onu idare edebilecei ve insan ilikilerini dzene koyabilecei, eklinde anlamak mmkndr Mitolojide Boz kz Ouz evlatlarnn en yce boylusuna Gk Han adm vererek gklerin idaresini ona verir, onun karsn Maya Hatun olarak adlandrp, Maya Hatm'u bolluun koruyucusu tayin eder. Krmz yanakl Ouz olunu Kodu Han olarak adlandrr, gnein ve odun idaresini ona verir. Onun karsna Ulduz Hatun adn vererek onu da bar ve gvenliin koruyucusu tayin eder.

Salar dank Ouz oullarndan birini Yel Han, dierini Sel Han olarak adlandrr. Yel Han'a yelin, havann, rzgarn, Sel Han'a suyun, selin ynetimini verir. Yel Han'n kars Telli Hatun'a can alma ve sava ilerini, Sel Han'n kars Selli Hatun'a hastalk ve salamlk ilerini havale eder. Ouz'un mavi gzl oluna Deniz Han adn vererek onu aylarn, gllerin ve denizlerin idarecisi tayin eder. Kars Nahide Hatun'u Ouz'un cannn gzelliinin, bahtnn, talihinin bekisi yapar. Da gvdeli Ouz oluna Da Han adn verir. Dalar, ormanlar ona havale eder. Onun kars Gll Hatun'a iyilii koruma ve yeryznde yayma sorumluluu verir. Kara gzl karan Ouz olunu Yer Han diye adlandrp, yeri himaye grevini ona verir. Btn dier kardelere, Ouz soyunu yer yznde artrmakta ve yaatmakta Yer Han'a yardm etmelerini buyurur. Yer Han'n karsna Ana Hatun adn vererek btn analar koruma grevini de ona verir. Grld gibi eski felsefede btn varlklarn ve yaratln temelini tekil eden drt unsurun -hava, toprak, od ve su- dzenlenmi ve insanlarn hizmetine verilmi olduu mitolojide temel dnce olarak ele alnr. Mitolojide doa glerinin dzenlenmesi ve insanlarn hizmetine verilmesi iin onun srrnn renilmesinin gereklilii sz konusudur. Bu bakmdan Boz kzn Ouz oullarna yapt konuma karakteristiktir. Konumasnda; "Ouz olu, dnyay yere bldm. Gk dnyay Gk Han'a, Ak dnyay Yer Han'a verdim .Kara dnya ise kim ona urarsa onun olsun. Btn hanlar yer yzn sslemek iin Yer Han'a yardm etmelidirler ki, Ouz, soyunu her yne yaysn. Gn gelecek Ouz olu Ak dnyann da, Gk dnyann da, Kara dnyann da srrn zecek. Onlardan bir birine yollar aacak. nsan olunun gelecei Ak dnyaya, Gk dnyaya ve Kara dnyaya baldr. Ouz olu bereketi bu dnyalardan bulacak. Bu dnyalar insan bereketinin kaynadr. Bu Mitolojik dnceler gnmzde karlk bulan derin dncelerdir. nsana yerin, gn srrn kendinde arayp bulmas gerektiini anlatan bu szler, dnyay anlamak, onun srrn zmek isteyen insanlara doru yolu gsterir. Mitolojide Ouz olunun-Ey Boz kz, Ouz oullarna szn ne?-sorusuna Boz kzn

bilig-2/Yaz96

151

cevab da felsefi bir anlam tamakta. Cevabnda unlar sylyor: "Birinci szm udur, kendi yurtlarnn bereketini korusunlar. Onu oaltsnlar. Elleri her zaman ite olsun. kinci szm, Ouz evlatlar her zaman dost olsunlar, karde olsunlar. O zaman Ouzun serveti artar, sayya hesaba gelmez". Bu cevaplarla nce zahmetsiz baar kazanmann, servet ve deer oluturmann imkanszl aklanm, ikinci olarak filozoflar ok uratran ve dndren-sosyal gelimenin hzn ve bolluu salayacak nemli art nedir?sorusuna cevap verilmitir. Cevaptan, bu artn doru kurulmu insan ilikileri olduu anlalyor. Daha ak bir ifadeyle bu art, sosyal gelimenin btn sahalarnda, birbiri ile ilikide olan insanlarn dost ve karde gibi geinmesi ve insani lleri kaybetmemeleridir. Bolluk ve mutluluk ancak byle bir durumda oluur, iyilik ve yardmseverlik byle bir durumda yeryzn kaplar. Demokrasi de yine byle bir ortamda baaryla kurulabilir. Boz kzle ilgili mitlerin karakteristik taraflardan biri de 'yer yznde kin, yalan, nefs, haram, er, insanla ihanet vardr ve insanlar bu ktlklere kar mcadele etmelidir' yaklamdr. Mitolojide dnyay idare eden Ouz Hanlarm bana toplayan Boz kzn dilinden sylenir; "Ey Hanlarm! Kpegiren kan (cad) Ouz'dan, insanolundan ack eylemitir (ksmtr). Ey Hanlarm! Kpegiren yeryzne kt ruhlar getirmi! Yalan getirmi! Kin getirmi! Nefs getirmi! Bu ruhlarn Ouz'a yakn ol-

masna izin vermeyin. Yer Han kpegireni Hanlarn ve Hatunlarn gz nnde yakmaldr". Yer Han kpegiren kary yakar, ama kln gmmekte geciktii iin kpegirenin klnden eytan meydana gelir ve kk bir ku eklinde uup gider. Boz kz bundan ok perian olup syler; "Geciktin Yer Han! Ouz byk felakete dt. Kpegiren karnn ruhundan eytan dodu. Bu eytan kt ruhlarn koruyucusu olacak..." Grld gibi Ouzlar erin, kt niyetliliin insanlar iin ne kadar zararl olduunu, bununla birlikte dnyann ikili karakterde olduunu, hayrla erin birlikte yaadn da idrak etmilerdir. er engellenemezse de Ouzlar ona kar daima amansz mcadele srdrmeyi gerekli saymlardr. Ouzlara ait bu mitolojik dnce, daha sonralar Zerdlk dini-felsefesinin meydana gelmesinde nemli rol oynamtr. Biz bu kk makalede Ouzlarn Boz kzle ilgili mitolojik dncelerinin karakteristik taraflarna deindik ve halkmzn soyu olan Ouzlarn dnya hakkndaki tasavvurlarn felsefi boyutuyla aklamaya altk. Bu tasavvurlarn halkmzn dnyaya bakn ekillendirmekteki etkilerini gz nnde bulundurduumuzda, konunun felsefi adan nemi netleecektir. Bir kez daha, her halkn mitolojik dncesinin o halkn ilk felsefi tasavvuru olduunu kaydetmeliyiz. Bunlarn renilmesi ve aklanmas halkmzn bugnk dnyaya baknn derinlemesi ve gelimesi iin de hayli nemlidir.

KAYNAKLAR ERBAK, A.M., 1959 1990 Ouzname, Moskva. Senrli snbller, Azerbaycan Mifleri, Bak.

bilig-2/Yaz96

152

"RUR" SZNN ETMOLOJS HAKKINDA

Do. Dr. Akif MANOV Nahivan zel . r. yesi ___________________________________ Azeri Trkesinden Aktaran: Zlfiye VELBEYL

Azerbaycan Trk dilinde mevcut olan onomastik terimler, yani zel adlar aratrlmas gereken nemli konulardan biridir. Bu kapsamda aratrlmaya ihtiya duyan konulardan biri de toponimlerdir. (Bu sz Yunan meneli topos: yer, onoma: ad szlerinin birlemesinden olumutur). Toponimlere hem yerleim merkezlerinin adlar (oykonim) hem de da, tepe, dzlk, dere, geit adlar (oronimder) dahildir. Yer adlarnn incelenmesi sonucunda o yerin kkeni, tarihi, etnik zellii milli kimlii vs. gibi problemler aklk kazanacaktr. Tabi toponimler herhangi bir tesadf sonucunda deil, her zaman ve her yerden belli kanunlar esasnda yaratldndan ait olduu halkn dili, tarihi, kltr, adet, gelenek ve grenekleri ile sk baldr. Halkn tarihini, dilini, etnik yapsn, corafyasn, bugne ulatrmakta zel adlar vazgeilmez bir kaynaktr. nk dildeki her zel ad (onomastik vahid) sosyal tarihi geliimin, olayn rndr. Uzak gemite halkn yaratt tek tek her yer ad tarihimize tanklk eder. ada devirde tartmalara yol aan, karanlk kalm problemlerin aydnlatlmasnda bu kaynaklar tutarl ipular verebilir. imdiye kadar Trk dnyasnn zengin hazinesine ait binlerce yerleim yeri, onlarn adlar, kurulu tarihi renilmemitir. Byle yerlerden biri de uzak gemiimizin izlerini bugne tayan "rur" oronim ve oykonimidir. (Bu sz rur dzl, rur rayonu ve rur ehri adlarnda kendini korumaktadr). "rur" szne eski ve muhteem yazl kaynaklarmzdan biri olan "Kitab- Dede Korkut" destannda rastlyoruz. nl Azerbaycan alimi Hamid Arasl'nn hazrlad "Kitab- Dede Korkut"un "Uun Koca Olu Segrek Boyunu Beyan eder" adl onuncu boyunda anlatlmakta: "...ondan erukum ucundan Gce Denizine tekin el arpt. Galebe doyum oldu. Yolu lince Kalesine oramt"(Kitab-I Dede Korkut, 1978: 134). Ferhat Zeynalov ve Semet lizade'nin birlikte hazrladklar metinde ise "eruk" sz tamamiyle farkl ekilde verilmitir: "...Andan irokuz ucundan Gce Denize tekin el arpt. Galaba toyum oldu. lince Kalesine uramt". Genellikle, bu ad eitli nairler ve aratrmaclar yle okumulardr: Orhan aik, rkn ve irokven; Girziolu Muhammed Fahreddin-irokavan; Muharrem Erginirokven; H. Arasl

bilig-2/Yaz96

153

1938'deki nerinde -rur, 1960 basmnda (sonraki neirde de A. .) -erukun, Bartold eryukyz; . A. Cemidovrurun (CEMDOV,1977:52) . Cemidov daha sonra yazyor: "Bu okunular aka gsteriyor ki metinde (Arap alfabesiyle) erukn olarak yazlm sz ismin yanl yazlm eklidir ve bunun doru ekliyle dzeltildiini sylemek hala mmkn deildir". Bilindii zere "Kitab- Dede Korkut"un onuncu boyunda eruk'la birlikte Ge Glnn, Deream'n ve lince Kalesinin de ad gemektedir. Buna dikkat eden aratrmaclar en ok eruk'un yerletii araziyi, yani eserdeki kahramanlarn faaliyet gsterdii yeri, mekan tayin etmeye almlar. F. Zeynalov, S. lizade birlikte kardklar "Kitab- Dede Korkut'ta imdiye dek fazla bilinmeyen ve aklamas hala yaplmam baz tarihi corafi ifadeler ve yer adlar hakknda izahlarda bulunuyorlar: "irokuz nemli etnoponimlerden biridir...Ermenistan'daki irek (irak) yaylas ile ilgilidir. Bir yer ad olarak protobulgarlarla ayn zamanda Kafkasya'ya yakn bir yere gelip yerlemi iraklarn adndan tremitir. iraklarn da protobulgarlar (Protoouz) soyundan olduklar muhtemeldirSzn terkibindeki "Okuz" veya Kuz /Guz komponenti bu dnceyi destekler" (KTAB-I DEDE KORKUT, 1988:110). Grld gibi F. Zeynalov ve S. lizade, irokuz (erukun) arazisini tayin ederek szn etimolojisine deinmi ve hakl olarak onun etnotoponim olduunu belirtmilerdir. irek kavimlerinin eski aman Trklerinden olduklar, M.. 3-2. yzyllarda Don-Terek aylar etrafnda yaadklar ve Hazarlarn bir kolu olan bu kavimlerin Kafkas Dalarn aarak Azerbaycan'a geldiklerine, "Dede Korkut" destanlarnda "eruk" olarak kaydedildiine iaret edilmekte ve Dzkent rayonunda (Ermenistan corafyasnda -A..) irek adl Kale ve kyn varlna dikkat ekilmektedir. (LKBRL, 1994:201). Aratrmac E. Elekberli'nin eski Ouz yurdu olan "Ermenistan"da kurulmu tarihi ryel mahalli iin tertip ettii haritada irek da silsilesi ve irek Dzlnn adlarn kaydetmitir (ELEKBERL, 1994:200). Bylelikle, irek kavmi, adn ad geen mevkide son zamanlara kadar korumutur. O zaman, Nahvan'n en byk blgelerinden birinin ad olan "rur" sz nereden kaynaklanyor?

Bilindii gibi, rur blgesinin dou taraf, Kngrli da sras olup, Bat taraf ise tarihte rur dzl adm alm ve bu sz edebi dilde rur, konuma dilinde eril eklinde kullanlm ve hala kullanlmaktadr. Hatta eril adyla ilgili saz havalan da mevcuttur: "rili", "Ar rili", "Orta rili", "Yngl erili",vs. Folklor rneklerinde de bu sz kullanlr: "Ak lsger saz da, Nay da gtrp geldiler erile"(AIG ELESGER,1972:283). Halk arasnda yaayan rur/ ril szlerinin etimolojisi ile ilgili eitli izahlar vardr. Aras ve Arpaaynn bu corafyadan getiini dikkate alarak rir "hr-i Rr", yani "aylar ehri" anlamn veren sz olarak izah ediyorlar. Dier taraftan rur szn "er" ve "Ur" birlemesinden oluarak "ri vurmak, kovmak" manasn tadn kaydediyorlar. ri sznn ise "er ve il" szlerinden meydana geldiini syleyenler vardr. Merhum yazarmz Ferman Kerimzade "Hudaferin Kprs" romannda kahramanlardan birinin dilinden u bilgiyi veriyor: "lnd Mirz de he zne yahi yer semeyip. O grnen Ar dadr, bu yere rur'dan baka ril de deyirler. Yin ki, er il demektir. Kuzeydeki dalar byk Erice yaylaklardr. Ar, er, Erice" (KERMZADE, 1982:3 80). Yeri gelmiken syleyelim, bu romanda rur'daki Kngrli kylerinden olan Karabalarn da ad sadece halk etimolojisine dayanarak aklanmtr: "Bu hans kenddir? -Garabalar. Grnr bu trbede yatan kimdise onun ruhunu ziz tutup kend ehli hemie kara giyinip, kara balayp. Kendin ad da bele kalp". (KERMZADE,1982:38). Grld gibi verilen bu izahlarn hepsi yalnz halkn ifadesine dayanan gayri ilmi aklamalardr. "rur" szn ilmi ynden izah etmeye alan aratrmaclardan biri Memmed Elli'dir. O, "rur" sznn anlamn "Ninurta Tanrnn Hneri" adl eski Smer Destan ile ilikili olarak aklanmtr. O destanda rur Tufan Tanrs Enli'nin olu Gney Tanrs Ninurta'nn ilahi nizesinin(cirit) addr. Ninurta o nize ile, yani rur'la yeraltndaki dnyada yaayan ve zaman zaman yeryzne karak lm ve hastalk yayan Asak adl azman dragonlar mahvetti.

bilig-2/Yaz96

154

M. Elli, eskiden yiit savann yenilmezliini gstermek iin onun atna, giyimine ve tad silahlara ilahi zellikler verildiini ifade ediyor. Yazarn "silaha tapnma" inancyla ilgili yer adlar bulunduunu belirtir (Okut, Oktar, Okuay, omaktur, Qlcan, Qlnl kyleri). Nize, yani rur kara kuvvenin, erin, ktln dmandr. O, ktl vurup ldrr, kendi sahibine zafer kazandrr (ELL,1985:18). Baka bir aratrmac, Ejder Frzli "erur Dz" ifadesinin nce "irur Dz" olduunu belirtir ve "irur" szndeki "ir" parasnn "Avesta"daki irvin'le ilgili olduunu syler. 'Avesta"da yilik Tanrs Ahuramezda'nn yardmclarndan biri -od sever babalarmzn efsanevi peygamberi- irvin'dir. irvin ateten, ktan yaratlmtr, "ir", "ire", "irin"de ayn kktendir". Yazarn mlahazalarna gre rur (irur) Dz ifadesindeki "r-ir" - od; "Ur" ise nesil, soy bildirir. Onda rur-irur Dz- od soyunun dzl gibi anlalr (FRZML, 1989:56). Bizim dncemize gre, "rur"un etnoponim olduu herhangi bir pheye yer brakmayacak kadar aktr. Bilindii gibi, Kagarl Mahmud'un nl "Divan- Lugati't-trk" adl eserinde Ouzlarn yirmi iki boyu gsterilir, bu boylardan biri de aruk (aruklu) olarak adlandrlr (ZEYNALOV, 1981:95). Tarihilerin yapt aratrmalara dayanarak, mevcut yirmi drt Ouz boy birliinin, muhtemelen on yedincisinin Azerbaycan corafyasnda yerlemi olduunu syleyebiliriz (KURBANOV, 1988:328). nl Trk tarihisi ve filologu Refik zdek Kagarl Mahmud'a dayanarak birok Trk boylaryla birlikte aruk boyunun da Rum li'ne, Dou'ya doru uzandklarn kaydediyor (ZDEK, 1993:19). Bu bilgiye baz Azerbaycan bilim adamlarnn eserlerinde de rastlanabilir (KURBANOV, 1988:124-125). Bylece, Douya doru gelen Trk boylarndan aruk'un adnn rur etnotoponiminin ortaya kmasnda esas rol oynad sonucuna varabiliriz. Yani rur sznde aruk boyunun ad yaamaktadr: aruk- arukruk- rur. Aratrmaclardan Nadir Memmedov'un da kaydettii gibi Trk dillerinde > ses deimesine ok fazla rastlanr (MEMMEDOV, 1993:166).

Grld gibi, - ses deimesinin sonucunda aruk sz eruk ekline dnmtr, daha sonra kelime yeniden fonetik deimeye urayarak "rur" eklini almtr. Eski Ouz yurdu olan rur ve onun evresinde, etnotoponimlerle ilgili zel adlar oktur. rur blgesinin dalk taraf eski Trklerden Kengerlerin ismini bugne kadar nasl koruyup saklamsa, dz arazide yerleenler, yani aruklar (aruklular) da bugn rur sznde adlarn yaatrlar. rur blgesinde olan Demirci, Karhun, Yayc, Hl, lliiler gibi ky adla Trk kavimlerinin adn aks ettirmiyor mu? rr byk bir corafyann ad olduundan muhtemeldir ki, bu yer aruk boyunun ad ile adlanm, kylere ise bu boya dahil ayr ayr kabilelerin isimlerini almtr. aruk boyunun Ouzlardan olmas ve bu topraklarda yaylmas, "Kitab- Dede Korkut" ve zellikle Ouz yiitlerinden bahsedilmesi bu dnceyi dorular niteliktedir ve destanda ad geen ruk, imdiki Nahvan vilayetinde bulunan rur'dur. Bu dnceyi rur'un corafi konumuna da dayandrabiliriz. "Kitab- Dede Korkud"un onuncu boyunda, Ouz yiidi krek'in yz yiitle birlikte yrye karak rur'un kenarndan Gce Denizine kadar olan sahay yamaladklar ve sonra lince Kalesine yneldikleri anlatlr. Fikrimizce, krek Gce Denizinden sonra yryne devam etmi ve lince Kalesine kuzeyden de gelmi olabilirdi. Onun kardei Sekrek ise gn at aparak (koturarak) Deream'dan geip lince Kalesine kadar gelir (Gneyden). Deream, Aras'n sol yakasndan lince'nin Gneybatsnda bulunmaktadr, (imdi orada demiryolu istasyonu vardr). rur dz de Aras'n sol kysndadr. Bylece Sekrek rur'dan km, Aras boyunca ilerleyip Deream'a gelmi, oradan da lince Kalesine gitmitir. Destandaki "ruk'un ucunda" ifadesi ruk'un son noktas, ucu anlamndadr ki, bu da Sdrk yerleim merkezinin -drt km gneyinde yerlemi olan, imdi "rur Yeri" adyla bilinen corafyayla ilgili olabilir. Sylenenlere gre burada eski bir ehir varm. Baz yazarlar Sdrk sznn de destandaki Sekrek adyla ilgili olduunu kaydediyorlar (MEMMEDOV, 1973).

bilig-2/Yaz96

155

Btn bunlarla birlikte, rur - ril szne fonetik yap olarak yakn olan bir Trk kavmi de vardr- rey. Azerbaycan limler Akademisi yesi Prof. A. Kurbanov'un bu yaknlarda yaymlanan bir makalesinde baz Trk Topluluklar ile birlikte irey'de de bahsedilir: "Ccekent birleik bir etnonimik yapya sahiptir. Burada eitli Trk topluluklarnn isimleri geer: Kararvanllar (Kara kurbanllar), Derviler, Caggarlar, Sahatdar (Sakatlar), lleziler, rpanlar, Tlleler, Snnetler, Yelmemeddiler (Yelmemedliler), Boallar,

Demiriler, Sereler, Karakeller, Beyler, reyler, Gazaglar, Cdalar vs. Bu adlarn bazlarna toponim gibi, baka baka yerlerde rastlayabiliriz" (KURBANOV,1996). rur- ril szlerinin meydana gelmesinde bu topluluun (rey'in) rolnn de bulunmas mmkndr. Ama rey topluluu hakknda henz geni bilgimiz olmadndan ilk aklamaya ulaamyoruz. "rur" sznn etimolojisi hakknda aratrmaclarn daha tutarl aklama verebileceklerine inanyoruz.

KAYNAKLAR LKBRL, ziz 1994 Kedim Trk-Ouz Yurdu "Ermenistan", Sabah Neriyyat, Bak. MEMMEDOV, N. 1993

Azerbaycan'n Yer Adlar, Azerbaycan Dvlt Neriyyat. "rur'de Bir hr Varm", Azerbaycan Mellimi Gazeti,.

CEMDOV, amil 1977

Kitab- Dede Korkud, Elm Neriyyat, Bak.

MEMMEDOV, Vakif. 12.Oktyabr.1973

ELL, M. 1985

Elm ve Hyat Jurnali, Bak, No. 12.

ZDEK, Refik 1993

FRZL, E. 1989

Trkn Kzl Kitab, II Kitab, Yazc Neriyyat, Bak.

Dede Korkud Yurdu, Azerbaycan Dvlt Ne.riyyat, Bak.

ZEYNALOV, F. 1981

KRMZAD, F. 1982

Trkologiyann Esaslar, Maarif Bak.

Hudaferin Kprs, Yazc Neriyyat, Bak. 1988 Kitab- Dede Korkud Yazc Neriyyat, Bak Kitab- Dede Korkud Genlik Neriyyat, Bak "Ak lskr'in Nahvan Seferi", Ak lskr, H Kitab, Elm Neriyyat, Bak.

KURBANOV, Afat 1988

Azerbaycan Dilinin Onomologiyas, Maarif Neriyyat, Bak.

1978 1972

19.yun.l996

"Ccknd Yazl Abidelerinin Srr", Halk Gazeti,No:117.

bilig-2/Yaz96

156

AZERBAYCAN HALK PEDAGOJSNDE ALE TERBYES PROBLEMLER

Prof. Dr. smail SRAFLOLU Nahvan zel . Rektr

____________________________________

Azeri Trkesinden Aktaran: Zlfiye VELBEYL

Yetmi yllk Sovyet rejiminin verdii zararlardan biri de terbiye sahasnda emperyalist bir siyaset yrtmekti. Eski SSCB'ne dahil olan 140'a yakn halk iin tek ve temeli Rus ovenizmine dayanan terbiye sistemi oluturmak amacyla almalar yaplyordu. Bu politikann gereklemesine imkan verecek esas vastalardan biri, sosyal terbiyenin roln suni bir ekilde abartarak aile terbiyesinin nemini hie indirmek idi. Bugn bamszln kazanm Azerbaycan'n en nemli grevlerden biri, belki de birincisi baz manevi yaralar alarak zayflatlm terbiye sistemini milli esaslar zerinde temellendirmek ve yeniden kurmaktr. Milli terbiyeyi yeniden kurmann, halkn asrlar boyu snayarak kabul ettii terbiyeye dnmenin en uygun yolu ise, fikrimizce, etnopedagojiye bavurmaktr. Her trl sosyal sisteme, siyasi tesirlere ramen halk, ana st ile, kanla, ruhuna uygun olan terbiye unsurlarn folklorunda, sanat eserlerinde, gelenek ve greneklerinde koruyup saklayabilir. Etnopedagojiye gre terbiye sisteminin en nemli ksmlarndan biri de aile terbiyesidir. Azerbaycan Trklerinin hayatnda aile terbiyesinin, nemini, toplumdaki yerini doru anlayabilmek iin, aileye, aile fertlerinin karlkl sorumluluklarna, aile terbiyesine etki eden etkenleri deerlendirmek gerekir. Bavuracamz etnopedagoji rnekleri daha ok Azerbaycan'n Nahvan blgesine ait olacandan aile terbiyesine etki eden etkenler iersinde bu blgeye ait zelliklerin ounlukta olaca gznnde bulundurulmaldr. Nahvanl aile ile Azerbaycan'n dier blgelerinde yaayan Trklerin aile yapsnn esasnda, hayat tarznda, terbiyenin niteliinde kkl ayrlklar bulunduu dnlmemelidir. Sadece, Nahvan'n jeopolitik durumu, burada yaayan halkn ahlaki yapsnn sabitlii, akrabalk ilikilerinde, aile ilikilerinde kendine has bir takm zellikler yaratmtr. Azerbaycan Trkleri "Aile terbiyesi" kavramm iki anlamda kullanrlar: Birincisi, eiyle birlikte ocuklarnn terbiyesi ile ilgilenmek anlamnda; ikincisi, kiinin ait olduu aile, kavim, soya has, daha ok rs zellikler tayan terbiye anlamndadr. Birinci anlamyla aile terbiyesi kavramnn, ikincisinden tamamen ayrlm olmadn kaydetmeliyiz. Daha ak syleyecek olursak, ait olduu kavmin ve soyun terbiyesini yetien nesle

bilig-2/Yaz96

157

vermek asl uygulama eklidir. Bu adan bu yazda "aile terbiyesi" ifadesiyle ikinci, yani kavramn daha geni anlamn kastediyoruz. Bu anlam nemli hakk kapsyor. Aile terbiyesinin esasm ata soyu tekil eder. Azerbaycan Trklerinde bu soy ok zaman "tayfa" kelimesiyle karlanr. rnein, "Kerbelay-i Eli Tayfas", dendiinde baba tarafndan ait olunan byk bir soy anlalr. Yeri gelmiken syleyelim ki, 'tayfa'dan meydana gelmi, byk bir soy oluturan kiiler eer yedi nesil ncesine sahip deillerse, onlara soy denmez. rnein, "sker ua", "Abbas ua" vs. denilir. Yani soy iin "Yedi arka dnenin"olmas gereklidir. "Yedi arka dnen" ifadesiyle kastedilen akrabalar: baba (dede), ata (baba), oul (atann ocuu), neve (olun ocuu), netice (nevenin ocuu), krke (neticenin ocuu), yadca (ktkenin ocuu) ve itice (yadcann ocuu). ocuklar dededen uzaklatka onlara verilen adlar akrabalk derecesinin zelliklerini tar. rnein, "netice" bir olayn, iin sonu, elde edilen rn demektir. Yani netice soya ait irsi zellikleri tamamen kendinde tayan son kiidir, ktkede bu zellikler zayflamtr, Osmanl Trkesiyle sylersek "bozulmutur". Yadca, soy bakam hakknda ancak kulaktan dolma bilgiye sahiptir ve kendi de soya aitliini hatralarla tayin eder. "tice" sz yitmek, yok olmak anlamn verir. Yani nesil burada yok olur. tice ile yeni bir nesil balayabilir. Aile terbiyesinde ata soyuyla tayin olunan dier akrabalarn da rol ok byktr. Bu akrabalar unlardan olumaktadr: Nene (atann anas), emi (atann kardei), bibi (atann kz kardei), emiolu (eminin erkek ocuu- emiolu her zaman kardele bir tutulur), emi kz (eminin kz ocuu). Ailenin terbiyesinde rol oynayan akrabalarn bir taraf da 'ana terefden" olarak adlandrlan akrabalardr. Bu akrabalar: Baba (anann atas), nene (anann anas), day (anann kardei), hala (anann kz kardei). nc taraf hanm taraf akrabalardr: Kaynata (hanmn atas), kaymana (hanmn anas), kayn (hanmn kardei), baldz (hanmn bacs). Azerbaycan Trklerinde yakn akrabalar hakknda fikir edinmek iin baz dnceler hakknda bilgimiz olmas gerekir. Bir eve gelin giden kza o evde herkes "gelin" (kklerse bazen "gelinbac"), bir evden kz alm erkee o evde "kreken" (kklerse bazen "emiolu") diye hitap

ederler. Bir ailenin btn krekenleri birbiriyle "bacanak", btn gelinlerse birbiriyle "kayn arvad" olur. Yukarda aile terbiyesinde baba tarafnn, ocuun ait olduu soyun rol belirleyicidir demitik. Burada her bir ocuun terbiyesi iin sorumluluk tayanlar:

Dede
Azerbaycan Trklerinde babann babasna "baba", dedenin babasna "byk baba", byk babann babasna "ulu baba", ulu babadan sonra ise drdnc beinci vs. baba denir. Dede ocuklar iin her eyden nce gnlk hayatta tavrlaryla rnek olur, soyun kavmin bakan olarak terbiyecidir. ocuk gzn atndan itibaren dedeyi toplumun sz dinlenen yals (asakkal) gibi grr. Herkesin ona sayg gsterdiini, onun bir sznn, hatta babann yannda bile, iki edilmediine ahid olur. Dedelere aksakal gibi en zor problemlerin hallinde danlr, onlarn bir sz ile kan davalar bile kesilir. Bizim ilde "Asakkal olan yerde hyr bereket olar" "Allahsz yerde otur asakkalsz yerde oturma" demiler. ocuklarn dededen ald esas ahlaki zelliklerden biri temkinliliktir. Dede ailenin iine her zaman karmaz, babann sorumluluk alanna girmez. Kk ocuklar sonsuz sorularyla babadan daha ok dedeye danrlar. Bu sorular dedenin sabrn tarmaz. ocuk, dedenin kendine has yce yerini koruyabilmesinin srrnn sabr olduunu grr. ocuklarn dedede ahit olduklar asl zellik ise torununa gsterdii dikkat ve samimiyetidir. Dedenin torununa olan sevgisi ok zaman kendi oluna olan sevgisinden fazladr. Dedenin terbiye iinde en byk rol onun baba ile ilikilerinin ocuklara ahlaki tesiridir. zellikle bu iliki ocuklarda byk kk anlaynn gelimesinin temelini oluturur. Azerbaycan Trklerinin en mhim ahlaki zelliklerinden biri bye saygdr. Tarihe yazlm ataszleri sylediklerimizi bir kez daha kantlar: Byk danan kiik gtrer. Byk olan yerde kiik danmaz. Byyn zne a olan torpak gtrmez. Byyn tanmayan he kim tanmaz. Byk szne bakmayan byre byre kalar. Byye hrmet ele, sen de byyeceksen! Byklerde gc olar, yalan olmaz. Byksz evde hyr, bereket olmaz. Byyn byk yeri var, kiiyin kiik.

bilig-2/Yaz96

158

Byyn byk derdi var, kiiyin kiik. Bereket harda var? Byk olan yerde! Yol byyndr, su kiiyin. vs.

Nene Hem babann hem de anann anasna nene denir. Ailenin yaamnda nenenin vazgeilmez rol vardr. Nene ailenin "abirek" bydr. Ailenin korunmasnda baka ailelerle ilikisinde, gurur, eref ve namusunun korunmasnda dedenin "asakkal"n rol ne kadarsa, soy ierisinde ilikilerin ak ve rtl dzenlenmesinde, soy yeleri arasnda birliin korunmasnda ok zaman aile btesinin verimli tekilinde, ismet gibi konularda nenenin- "abirek"in rol de o kadardr. Bazen fkeli soy bakann kzgn korkun kararn, emrini abirek nenenin yumuak karakteri ustalkla dnlm yaklama tarzyla deitirmek, yumuatmak mmkn olur. Soy bakanlarnn byk siyasetilerin ortadan kaldramad anlamazl abirek rts kaldrr. ocuklarn gznde ise nene son derece efkatli, btn istekleri yerine getiren, torunlarnn her trl nazm eken, bir ok masallar anlatan, nameler syleyen, bulmacalar, oyunlar oynayan bir kiidir. Neneler folklor rneklerinin canl tayclar, halk terbiyesini bizzat uygulayan pratik reticileridir.

Baba ve Ana
(Ata ve Ana); aile terbiyesini bizzat yrten, bunun iin kavim ve toplum karsnda sorumlu olan kiiler baba ve annedir. Ailenin ad san, erefi, kavim ve halk iindeki yeri baba ve anneye, onlarn birbiriyle, ocuklaryla ve bakalaryla olan ilikisine baldr. Anne babann ailede yeri ve rol btn Trk topluluklarnda ayn olduundan bu konular tekrarlayarak deerli okuyucular yormak istemedik. Sadece, Azerbaycan Trklerinin tarih boyunca ekillenmi aile terbiyesinde anne ve babann rol, zaman iinde istifade edilen usuller, etnopedagojik rnekler hakknda kk bir zet vermekle yetindik. Ailede ebeveynin, zellikle babann yeri ok nemlidir. Azerbaycan'da her Trk mukaddes szlerdeki bu ifadelere uymak zorundadr. Ataya itaat Allah'a itaattir. Atann zne a olmak, Allah'n zne a olmaktr. Behit analarn aya altndadr.

En rahat gapdan behite getmek isteyen ahs z valdeynlerinin rabetini kazanmaldr. Aile terbiyesinin baars daha ok babaya baldr. Baba ile evlatlar arasnda ok sk bir ahlaki, manevi perde vardr. Evlat iin bu perdenin arkas bir sr olarak kaldndan babasn kudretli, her eye kadir, herkesten gl biri olarak grr, ismet perdesinin olmas sebebiyle evlat, babann imkanlarnn, yeteneinin snrsz olduunu dnr. Babann otoritesini kurmasnn ve korumasnn eitli yollar vardr. nce baba evlatlaryla sk sk muhatap olup, onlara "ahlak dersi" denebilecek uzunca yorucu bktrc tler vermez, sylemek istediini daha ok kendi tavrlaryla rnek olarak anlatr, ata szleri ve rivayetlerle terbiye verir. Buna bir rnek vermek istiyorum: babam bayram akamlar akam yemeinin ardndan terbiye edici hikayeler, rivayetler anlatrd. Byle sohbetler "bayramdanbayrama" olduundan herkes, annem, kardelerim, gelinler krekenler dikkatle dinlerlerdi. Evimize yeni gelin geldii yl bayram akam babamn anlatt rivayeti olduu gibi aktaryorum: "Dounun en nl ve saygdeer ahsiyetlerinden biri eyh Sadi'dir. Bir gn mescitte ona: Ey eyh, sana bu kadar sayg gsterilmesinin nedeni nedir? diye sormular. Sadi cevap olarak "Vallahi ben de bilmiyorum. unu biliyorum ki, evlendiimiz ilk gnden itibaren ben kapdan ieri girdiimde hanm ayaa kalkard, sonra ocuklarmz oldu. Onlar da bydklerinde annelerine bakp ben geldiimde ayaa kalkarlard. Bir gn komunun hanm bize gelmiti. Ben ieri girdiimde ev halkyla birlikte o da ayaa kalkt. O hanm eine anlatm. Ben mescide girdiimde o erkek ayaa kalkt, onunla birlikte btn mescitte bulunanlar bana hrmet ederek ayaa kalkt. yle zannediyorum ki saygy byle kazanmm" der. Tabi ki bu bir rivayettir. Sadi kendi derin zekas ve hareketleriyle n kazanmtr. Ama Sadi derin zekasyla sonraki nesillere, aile reisinin halk arasnda saygnlnn ilk nce, onun ailesi, hanm, ocuu ile ilgili olduunu byle anlatm. Babamn bu hikayesinin zerinden yirmi sene gemi olmasna ramen mutlu birer aile kurmu kardelerim, gelinler ve krekenler bu hikmetli d kendi evlatlarna anlatrlar. kincisi, baba her tr kk hata iin evladn uzun uzadya knamaz, ona yanlm rnekle veya annesinin vastasyla anlatr. Dou'nun byk d-

bilig-2/Yaz96

159

nr 13. asrda yaam olan Hoca Nasireddin Tsi, "Ahlak-i Nasiri" adl eserinde evlat terbiye eden babaya hitaben: "ok konumay adet edip, her eyi yasak etmekten ekinmek gerekir, bu yzszle, kserek o ii bir daha yapmaya sevkeder... ocuk t dinlemekten bkar, usanr, "korkak" olmadn gstermek iin kt ilere balar. Belki de daha ince kt hilelere ba vurur!" diyor. ncs, baba ocuklarn yana ve gcne uygun isteklerde bulunup, onun bu grevleri yerine getiriini ve sonular kontrol eder. Kontrol edilmi sonu mutlaka deerlendirilir. yi hareket sevgi ve efkatle vlr, kt hareket ise eer ikinci kere tekrarlanmsa knanr. Drdncs, babann ahsi rneidir. ocuklar her zaman babann kendinden byklere nasl sayg gsterdiini duyarlar. Doru konuup her eyi olduu gibi anlatr m? Sznde durur, sylediini yapar m? Affetmeyi baarr m? vs. Ana, dnyada en yakn insandr. Azerbaycan Trklerinde byle bir deyim var: "Dnyada atadan kudretli, anadan doma, bacdan mehriban, kardeten mhkem arka he kes ola bilmez". ocuklarn yetimesinde, birinin baba gibi hareket etmesi beklenebilir, ama annenin yerini kimse tutamaz. "Uak atadan yok (deil), anadan yetim kalr" demiler. nl airimiz Cfr Cabbarl'nn syledii gibi: Eer btn beeriyyet edvvi-canm ola, rek sgut elemez ald metanetten. Ricav hvfe mekan vermerem ger alimler Mini il de vz edeler deheti-giyametten. Pelenkler tuta dvrm, ekinmerem esla, Ve ya ki, v'd edeler dvleti-cahan mene Ki, bir kese ba eyip iczimi beyan eyleyim, Eyilmerem ne ki, yer, verseler seman mene, Yanmda ger dura cellat elinde emiri, lm gcile mene hkm ede olun teslim, Eilmerem yene haa! lm nedir ki, onu Gcile halka hegirane eilyim te'zim? Cananda yok ele bir gvve ba eim ona men, Feget ne gcl, zeif birvcud var, ya hu, Ki, hazram yklp haki-payine har gn, pm ayan icz ile Kimdir o? Nedir o? Ana! Ana! .. O adn karsnda bir kultek Hemie secdeded olmak mene feharettir; Onun elile bela behrine yuvarlansam, Yene heyal ederem bezmi-istirahettir.

Es, ey klek bar ey behri-biaman, lepelen! Atl cahana sen, ey ildrm al, parla! Grulda, tagi-semavi, gurulda, atla, dal! Sen, ey gne, yan yadr, ey bulut, ala! Bunlar mene eser eyler mi? Mtlega yok! Yok! Feget ana! O mugeddes adn gabagnda. O pak barna bassn meni, desin laylay, Tebessm oynadarak titreyen dodanda . Btn vcudun eser, ruhun eyleyer pervaz, Uar semalarda o alemi-heyalatda. Yatar, ler bedenim, nitikden der bir sz: Ana.. .Ana... Sene men rahibem itaette!.. Aile terbiyesinde annenin vazgeilmez rol ocuklara daha yakn olmasndan ileri gelir. ocuk z ana dilinin irinliini ana ninnisinden, okamasndan duyar: Yk ste goydum tas, inde kavurmas, Sen by, ekim nazmYat, bala, bendim,laylay! ekerim,gendim,laylay! oban, ar koyunu, oktur arkn oyunu. Birce grm toyunuYat, bala, bendim, laylay! ekerim, gendim, laylay! Ter gonal butasan, Her kamna atasan. Koynumdaca yatasanAy bala, bendim, laylay! ekerim, gendim, laylay! Her eyden nce anne her hareketi, gnlk tavrlar ile babann nfuzunu korumaya alr. Bunun iin annenin ocuklardan istedikleri ile babann istedikleri akmaldr. ocuun her ciddi hareketi konusunda babaya hesap verse de, evladnn kk marklklarn bazen gya gizler. Bazen grmezlikten gelir. ocuklar ailede herkesin yerini, ilikilerinin korunmasn da bizzat anadan renir. Ailede baba ile annenin yeri, rol hakknda etnopedagoji rnekleri sayszdr. Biz burada idrak hazinesi olan ataszlerinden bir ksmna bakalm: Ata anann szne bakan "neyleyim?" demez. Ata ana szne bakmaya klhanada yatar. Ata anasna hyr olmayann he kese hyr olmaz. Ata malna gz diken mal-dabarsz kalar.

bilig-2/Yaz96

160

Ata oul savat, ebleh ona inand. Ata olmayan ata gedri bilmez. Ata rei-meydan rei, oul rei-zindan rei! Atan, anam grmeseydim, zne han deyerdim. Atalar sepen oullara mirastr. Atalar sz Kuran'a girmez, amma Kuran yannca geder. Atalar szn tutmayan biyabana atarlar. Atamla atan deyince, zmle zn de. Atan soan, anan sarmsak, sen hardan oldun glmeeker? Atann duas anann ah. Ana kzna taht verer, ata kzna baht. Anasna bak, kzm al, grana bak bezini al. Ana kimi yar olmaz, lkem kimi diyar. Ana evin direidir. Ana sebri byktr. Anal kuzu, knal kuzu. Anal kzn z byyer, anasz kzn sz. Ana bala ucundan zn oda yakar. Anam ele oh bilir ki, kndeni hrda tkr, atam da ele oh bilir ki, ikisin birden bkr. Anann eziz olu hammal olar. Anann ilki olmaktan dalarda tlk olmak daha yahidir. Anas durmuken, dayenin bar atlayr. Anas han aac gz budak budak keser. Anasndan gabak den gulunu kurt yeyer. Anaszn bitmez ii danlaa kalar. Anadan olmayan garda saylmaz. Anas turp, balas lm. Anann a, tendirin ba. Ata yumaklanar, oul budaklanar. Ata gzdr, oul gzn . Atana hrmet ele- olun da sana hrmet eder. Ata olmak asandr, atalk eylemek etin. Ata olmak kocalk elameti deil. Ata hakk vlada mirastr. Atadan kalan mal yanan ama benzer; eriyip eriyip kurtarar. Ata evinde- gey ana, er evinde- kayn ana. Ata malndan mal olmaz, zn gazanman gerek.

Evlad
(vlad);Aile terbiyesini, "Terbiye eden" ve "terbiye edilen" olarak iki ksma ayrrsak, evlat, terbiye edilenlerin ilkidir. Azerbaycan halk peda-

gojisinde evlat terbiyesi, evlatlk borcu gibi problemlerin nemine defalarca deinilmi "vladm ezizdir, terbiyesi ondan da ezizdir" diyerek ulu atalarmz terbiye iine ok deer vermiler. Ailede erkek evlada "olum", kzlara ise "kzm" denilir ve bunlarn her ikisi ayn sevgiyi grr. Halk pedagoji rneklerinde olanlar ve kzlarn terbiyesi konu olarak ayrlsa da, nem asndan eittir. Masallarda destanlarda ve efsanelerde g, kuvvet, yetenek, sadakat, mcadelecilik, cesaret, liyakat gibi zelliklerde bazen kzlar olanlardan hatta stn gsterilir. Ama soyun srdrcs olduundan her ana-baba zellikle oul sahibi olmay arzu ederler. Eer ailede olan oksa, anadan ilk doan "byk karda" , ikinci "ortancl karda", sonrakiler "nc", "drdnc" vs. sonuncu ise "kiik karda" olarak adlandrlr. Nahvan'n baz kylerinde byk kardee "dada" diye de hitap ederler. Kardeler arasnda ok byk disiplin vardr. Byk karde baba vekili saylr ve babadan sonra btn kardelere babalk etmek zorundadr. Genellikle, aile terbiyesinde "evlatlk borcu anlaynn idrak edilmesine ok dikkat edilir. Her evlat, ailesine, anne babasna, vatanna ve halkna kar sorumlu olduunu anlamaldr. Nasireddin Tsi baz szlerinde bu konuda deinmekte ve: "bylece, Allah'a borcunu yerine getirdikten sonra, anne baba hakkn yerine getirmek, onlar dnmek dertlerine ila bulmaktan daha byk bir fazilet olamaz. Bu hakk yerine getirmek, nceki borcu vermekten daha nemlidir, nk Allah kendi verdii nimetler karlnda mkafata ihtiya duymaz, anne babann ise buna byk ihtiyac vardr, btn mrleri boyunca evlatlarnn byyp ellerinin bir yere ulamasn ve onlara yardmc olmalarn byk arzuyla beklerler" demektedir. Ailede, anne babann evladna sevgisi doal, evlatlarn anne babaya sevgisi iradidir. Bundan dolay da evladn anne babaya yardmndan daha ok bahsedilir. Azerbaycan halk pedagojisinde bu sylenenlere ait yeteri kadar materyaller vardr. Evlat hakknda ataszlerinden rnekler vererek bu dnceleri tamamlamak istiyorum. Oul arhadr, gz yaragdr. Oul bed evlad olsa, ldrer derd atan. Olandr-ohdur, her evde yohdur. Fersiz ouldan gz yahdr.

bilig-2/Yaz96

161

Olan kamal ile, gz camal ile. Olum oul olsun, ona taplmayan gz olsun. Olana balacalgda gz veren oh olar. Gz aac, goz aac, her gelen bir da atar. Gz aac, goz aac, sndrarsan yoh elac. Gz alan kzle banmasn, gula ile eitsin! Gz gaps ah gaps, mini geler, biri raz geder! Gz- gzl alma, gz gzden salma. Gz gzldr, gedrini bilsin gerek. Gz dediyin aacdak almadr, kim salar, o da aparar. Gz evlerde tannar, ipek dezgahda. Gz yk- dz yk! Gz geri gdr. Gz zge amanatdr. Gz zge ran yandrar. Gz otalya (evi olana) yoh, papaglya ber.

Gz zbana goysan, ya halvacya geder, ya zurnacya. Gz anadan, gorhmasa yd almaz. Gz anadan olanda, gzn aar, deyer: -bura bizim ev deyil! Gzdr-gzldr, olan neohdur. Gz anas yreder. Gz vermisen, zne oul gazanmsan. Gzsz ana, dzsz ana. Yeddi fersiz ouldan bir ferli gz yahidir. Anal gzn ii grner, anasz gzn dii. Oul atadan grmeyince sfre ekmez. Oul atann grenini eker. Oul on iki yanda ya keher atda gerek, ya yer altda. uurlu oul neyler ata malm, uursuz oul neyler ata maln. . Oul dayya, gz halaya eker. Olum oul olsun, kol dibi evim.

KAYNAKLAR LYEV, . . 1995 Etnopedagoji Materiyallarn Terbiyesi Ehemmiyeti, Azerner, Bak. Yazc Neriyyat, Bak. ATALAR SZ 1949 1989 Haz. E. Hseyinzade, Bak, Azerner. Hace Nasirddin Tsi: Ehlagi-Nasiri, Elm Neriyyat Bak.

ATALAR SZ 1981

bilig-2/Yaz96

162

SAFRUH VE YEN OUZ SZ'NDEN SEMELER

Asl adi Elman AAOLU olan Safruh, 13 Kasm 1939'da Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Adam ehrinin smaylbeyli kynde dnyaya gelir. Babas okur yazar olmayan, mrn iftilikle geiren Aa BAHADUROLU; annesi ise ilkokul ikinci snftan ayrlma, pamuk iisi Minabeyim HESENGIZI dr. Elman AAOLU, 7-8 yalarna gelince ilkokula balar. Ancak bu sralarda ailesinin Xdanov (Beylegan) ehrinin estoy / Altnc Sovhoz / Altnc 'be (Bolsulu) kyne g etmesi ve kyde Trke eitim retim veren bir okulun bulunmamas sebebiyle renimine bir sre ara vermek zorunda kalr. 1949 ylnda on yanda iken kylerinin yaknndaki Tezekend kynde Trke eitim retim veren bir okulda yeniden ilk okula balar. lk okulun ardndan 1960'ta Beylegan'da orta renimini tamamlar. Yaklak bir yl kadar niversiteye giremez; iilik yapar. Mezuniyetinden bir yl sonra Pedagoji Enstits1ne girmeyi baarr. Safran, bu enstitnn "Pedagogika ve btidai Mektep Metodikas" adl blmnn ikinci snfnda renci iken askere alnr. Otuz sekiz ay (3 yl iki ay) askerlik yapar. Askerlik dn yksek renimini, blmn sevmedii iin tamamlamaz. Bir yl kadar ii olarak altktan sonra 1966 ylnda Azerbaycan Devlet niversitesi Filoloji Fakltesi'ne ekstern renci olarak girer. Otuz iki yanda iken 1972 ylnda yksek renimini tamamlar. niversite rencilii srasnda arkada gazeteci Yakup'un da yardmlaryla Beylegan'daki Ykseli Gazetesine "korrektr" olarak girer. Daha sonra bu gazetenin Genel Yayn Ynetmenliine kadar ykselir . Grevi esnasnda devlet politikasna aykr davrand gerekesiyle bir ka kez iinden uzaklatrlr. Safruh, evli ve ikisi kz, biri erkek ocuk babasdr. Yeni Ouz Sz Byk bir Trk olan gazeteci, filozof Elman AAOLU'nun 1989 ylnda yaymlanan Duyumlar Deyimler adl eseri okuyucular tarafndan byk ilgi grr. Yazar bunun zerine sz konusu eser zerinde alr, eklemeler yapar ve onu Yeni OuzfSz (Baku 1991) adyla yeniden okuyucularnn istifadesine sunar. Yeni Ouz Sz: Halg, Millet, Veten, Vetende (S.545), Dil, Ana Dili (S.46-51), Tarih (S.5256), ,

Yrd. Do. Dr. Cengiz AL YILMAZ

____________________________________

Atatrk . Kzm Karabekir Eitim Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi

bilig-2/Yaz96

163

gzarlg, Mbarize, Mbarizlig (S.57-107), nsana Mnasibet (S. 108-137), Terbiye: zn terbiye, Terbiyeci, Terbiye Edilen (S. 138-166), Gzellik, YaamagEgi (S. 167-197), Edebiyyat, ncesenet (S. 198-217), Exlag, Etika, Leyaget (S.218-257), Sevgi (S.258- 264), Maddi Ne'metlere Mnasibet (S.265-273), Siyaset (S.274-284), Blebilmediyim ... (S.285-478), Garanlgdan a (zm Szm) (s.479-497), Sonsz Evez: Ata Sz Virdimdir (s.489-500), balklarn tayan on be blmden olumaktadr. Eserin sonunda ise eserin raportr filozof Asf ATA (Asf EFENDYEV) tarafndan yazlan zmlein - zmletirin (s. 501-504) balkl bir yazya yer verilmitir. Yeni Ouz Sz'nden Semeler Halk, Millet, Vatan, Vatanda Xalg emeyin ve insann birge addr: halk emein ve insann ortak addr. Azerbaycan yalnz yer addr: Azerbaycan yalnz yer addr. "Ya azadhg ya lm!" arn bayrag eden xalga lm yoxdur: "Ya istiklal ya lm!" parolasn bayrak edinen millete lm yoktur. Gonagseverliyi yaseverlik derecesine atdran xalg bedbextdr: Konukseverlii dman severlik derecesine ulatran millet talihsizdir. Tarix yollarnda he bir xalg lmr, yalnz kiminse dili unudulur ve ad deyiilir: Tarihte hibir halk / hibir millet lmyor; yalnz bazlarnn dili unutuluyor ve ad deiiyor. Atas olmayan xalg bedbextdr: Atas (soyu sopu) olmayan millet talihsizdir. Veten veten olduu iin gzeldir: vatan, vatan olduu iin gzeldir. Vetenin gzelliyini mgayisede grmek eslinde vetene gar korlug ve nankorlugdur: Vatann gzelliini her hangi bir eyle mukayese etmek aslnda vatana kar yaplm bir nankrlktr, krlktr. Millet atadan gelir, ana dili balas olduumuz xalgdan: Millet, babadan gelir; ana dili ise yavrusu olduumuz halktan. Abad lkenin, yax lkenin balalar diyarbadiyar dmez, gurbet ellere sepelenmez it unu kimi: Gelimi , mutlu lkenin ocuklar /

fertleri tpk "it unu gibi"uraya buraya atlmaz / diyar diyar dolamaz; gurbet ellere dmez. Senatkrlar seherin umumi panoram zerinde ucalan minarelere, gllelere benzeyirler: Sanatkrlar, bir ehrin zerinde ykselen minarelere, gkdelenlere benzerler. Dnk bizlerde ite deyirler: Dnek / kahpe bizde kpee derler. Ey Azerbaycan Xalg, "Meni kesen baltann sap menden olmasayd, kesilmeyim meni bunca artmazd!" Szn deyen aacm oldu, senmi oldun?!: Ey Azerbaycan Halk, "beni kesen baltann sap benden olmasayd, kesilmi olmam beni bu kadar zmezdi" szn syleyen aa m oldu sen m oldun? Ana veten deyildirse, veten anadan irelidir: Vetene gar xan anaya aman yoxdur: Ana, vatan deildir; vatan anadan ileridir. Vatana ihanet eden anaya acnmaz. Bize yalnz ele analar gerekdir ki, veten olma bacarsnlar, onu temsil ede bilsinler!: Bize yle analar lazmdr ki, vatan olmay becersinler; onu temsil edebilsinler. Btn dayaglar torpaa dayanr: Btn dayaklar / destekler topraa dayanr. Xalg millet eleyen dmenin yumruudur: Halk millet yapan dmann yumruudur. Milletin yaras xalgnkma nisbeten daha ge saalr: Milletin yaras, halkn yarasna nispeten daha ge iyileir. Xalg airi olmayan airin xalgn teknesine el uzatmaa hagg yoxdur: Halk airi olmayan airin, halkn teknesine el uzatmaya hakk yoktur. Eer dostu yar sralamag olarsa, birinci dost, birinci yar vetendir-eliyle, diliyle, diniyle: Eer dostu yan sralamak sz konusu olursa; birinci dost, birinci yar (gerek dost, gerek yar) eliyle, diliyle, diniyle vatandr. Verilmi milli azadhg millet n lmez bir ba gaxncdr: Verilmi (kazanlmadan elde edilmi) mill hrriyet, (bir) millet iin lmez yitmez (ebed) bir ba kakncdr. nsan varsa veten var, veten yoxdursa, insan yoxdur: nsan varsa vatan var; vatan yoksa insan yoktur (insann olduu yerde vatan vardr; vatann olmad yerde insan (da) yoktur). Hara garsan ga, hara srlrsen srl, ister gal, ister l veten yene de vetendir: Nereye kaarsan ka, nereye gidersen git; ister kal, ister l; vatan yine de vatandr.

bilig-2/Yaz96

164

En dehetli gar budur: "vetenden yetim galasan!": En kt karg (beddua) udur: "vatandan yana yetim kalasn!". El n alamayan krdr: El iin/ vatan iin alamayan krdr. El n yerimek istediyimden elin yeriyiini yeriye bilmedim: El iin/ halk iin yrmek istediimden, halkn yryne ayak uyduramadm. Gresen Anayurd'un dili olsa, dil ab deyermi mene ki, "haggmda gay ekme, zce bann mileyini goru?M: Acaba Anayurdun dili olsayd dile gelip bana der miydi ki: benim iin bouna kayglanma; sen kendi bam sivrisinekten koru?". Ana yalnz veten mezmunuyla gymetli ve mgeddesdr: "Ana" (kelimesi), yalnz vatan mazmunuyla birlikte kullanldnda kymetli ve mukaddestir. Torpag idik, gum oldug. Guma ganimiz garmaynca yeniden torpag olmayacayg: Toprak idik kum olduk; Kuma kanmz karmaynca yeniden toprak olmayacaz. Veten meni Mecnun eledi, zn de Leyli kimi aparr:Vatan beni Mecnun eyledi; kendini de Leyla gibi gryor. imde Trk ruhu var, menim balacalm onu sxr. Duyuram ve sevinirem ki, o meni crb xacag ze: imde Trk ruhu var. Benim bedenimin kkl onu skyor / rahatsz ediyor. Hissedip seviniyorum ki, o (bir gn mutlaka) bedenimi paralayp kacak. lmeyi tergitmi xalg lmeye mehkumdur: lmeyi terk etmi/unutmu olan millet lmeye mahkmdur. z dvleti olmayan xal-babansz ba: Devleti olmayan millet, ba bansz baa benzer. Atsz, glnsz, sazsz Trk yoxdur. Atmz, glncmz, sazmz elimizden aliblar. zmze gaytmal, ye'ni Trklemeliyik.: Atsz, klsz, sazsz Trk yoktur. Atmz, klcmz, sazmz elimizden almlar. Kendimize dnmeli yani Trklemeliyiz. Dil, Ana Dili Men ele bir sinem ki, meni yalnz ana dilinden olan mizrab dillendire biler: Ben yle bir telim ki, beni yalnz ana dilinden yaplm bir mzrap dile getirebilir / seslendirebilir.

Gzel dil yoxdur, ana dilinden baga: Ana dilinden daha gzel bir dil yoktur. Ey Rus dilini duyan, bilen, seven Azerbaycanllar! Lenin dilinde dann, maymaglar, ne geder ki, gec deyil dann!..:Ey Rusa dnen, Rusa konuan, Rusa'y seven Azerbaycanllar! Lenin'in dilinde konuun, ahmaklar! nk nasl olsa vakit sizin iin hi de ge deil! Tarih Milli tarix milletin bel stunudur: Milli tarih milletin bel kemiidir. "t getti, gurd geldi" Azerbaycan tarihi bundan ibaretdir: "t gitti, kurt geldi" Azerbaycan'n tarihi bundan ibarettir. Tarix ele bir gzgdr ki, masirlerden he kes zn ondan gizlede bilmez: Tarih yle bir aynadr ki, muasrlardan hibiri ondan yzn gizleyemez. Tarix torpagdr. Torpa yrenmemi, sememi, becermemi ona toxum sepmek ekincilikde nahgdr: Tarih topraktr. Topra tanmadan bilmeden, semeden, onu ilemeden tohum serpmek iftilikte cahilliin iaretidir. Ulu Trk rgan deyildi ve ocann bandan gragda arvadn ymrd: Ulu Trk boboaz / geveze deildi ve evinin dnda hanmn vmezdi. , gzarlk, Mcadele He bir i tutmayann iddias daha byk olur, nki onun ii iddia etmekdir: Hibir ii olmayann iddias byk olur; nk onun ii iddia etmektir. Garma xan ilan tapdalamramsa, bu ona ehtirammdan ireli gelmir: Karma kan ylan ezmemi olmam ona olan saygmdan ileri gelmiyor. Tebiet ele bir anadr ki, dik ba balasn zyola balasndan artg isteyir: Tabiat yle bir anadr ki, asi yavrusunu, uysal yavrusundan daha ok sever. Emeki: "yemekle emek hemgafiyedir". Mftexor: "Biz serbest vezinde yazrg: Emeki: "yemekle emek kafiyelidir". Asalak: "biz serbest vezinde yazyoruz". Gm deneleri bir-birini tutmad n klek gm istediyi semte asanlgla sepeleyir:

bilig-2/Yaz96

165

Kum taneleri bir birini tutmadklar iin rzgr onlar istedii yne hem de kolaylkla gtrr / datr. Hava hemie isti olsa, milek ilboyu yaar: Hava her zaman scak olsa, sinek btn yl boyunca yaar. Ham halg oyanmaa arr, he deyen yoxdur k, bir zm de oyanm: Herkes halk uyanmaa aryor. Hi diyen yok ki, kendim de bir uyanaym. Odu perde altda izletmek olmaz: Atei perde altnda saklamak olmaz (ate perde altnda saklanmaz). Sehv etmekden gorxmag z sehvdir: Yanl yapmaktan korkmann bizzat kendisi yanltr. Maragldr ki, ah esir alnmaynca oyun bitmir: lgi ekicidir ki, ah esir alnmaynca oyun bitmez, (ah esir alnmadka oyunun bitmemesi ilgi ekicidir). Gsz hegigetperest bazara pulsuz geden adam kimidir: Gsz drst, gereki (kimse) pazara parasz kan insana benzer. nsan az olan yerde heyvan ox olur: nsann az olduu yerde hayvan ok olur. Tenbelilik gorxaglgdan gat-gat ar derd, gat-gat pis sifetdir: Tembellik, korkaklktan kat kat ar bir dert ve kat kat ar bir sfattr. Gann dyn goz grmrsa, nifret etmeyi bacarmrsan: Ka atnla eer ceviz kram-yorsan demek ki, nefret etmeyi beceremiyorsun. Balg badan iylenjrse, maliceye de badan balamag lazm deyilmi?: Balk batan kokuyorsa, tedaviye de batan balamak gerekmez mi? Pulsuzun z boynunda, pullunun ise taleyinin boynunda ip olur: Fakirin kendi boynunda, zenginin ise talihinin boynunda ip olur. Gocasanca, bizi mdrikliyinle sevindir; gencsence, evikliyinle: Eer yalysan bizi bilgeliinle; eer gensen evikliinle sevindir. lmden gorxma - yalnz lye lm yoxdur: lmden korkma; yalnz ller iin lm yoktur. "Yyrek at zne gam vurdurmaz" szn at yox, atl dnb!: "Yrk at kendine kam vurdurmaz" szn at deil; binici dnm. Tenbel erli ve ya tenbel arvadl ev bir terefini iflic vurmu can kimidir: Tembel han-

ma veya tembel kocaya sahip olan bir aile, bir taraf fel olmu insana benzer. Gorxu z iimizde dmenimizin mttefgidir: Korku iimizdeki dmann mttefikidir. En gcl imek gemden gopur: En gl imek gamdan kopar. Serdar mreliyev olmag yaxdr, Aa Ne'metulla da elece. Kaarl Mahmud olmag yaxdr, Fzul de elece. Me'mar Sinan olmag yaxdr, Ag Eleger de elece. Hudu Memmedov olmag yaxdr, Xala Letif de elece. zeyir Bey olmag yaxdr, Garyad olu Cabbar da elece... Ancag bunlarn he biri olmayan, bunlarn hamsndan byk olub hamisini znde toplayan bir sima da gerekdir ATATRK kimi: Serdar MRELYEV olmak gzeldir, Aa N'METULLA da yine yle. Kaarl MAHMUT olmak gzeldir, Fuzul de yle. Mimar SNAN olmak gzeldir, Ak ELESKER de yine yle. Hudu MEMMEDOV olmak gzeldir, Halac LETF de yle. zeyir Bey olmak gzeldir, Garyadolu Cabbar da yle... Ancak bunlarn hibiri olmayan, bunlarn hepsinden byk olup, hepsini ahsnda toplayan birine de ihtiya vardr. ATATRK gibi. nsan ite hrmez, it insana hrer: nsan kpee havlamaz; kpek insana havlar. Gorxa-gorxa gudurtmuug itleri!: Korka korka kudurtmuuz kpekleri! Yol gedrini yolu biler: Yolun kymetini yolcu bilir. Ganmzdan g yaranacag, yasmzdan sevinc!: Kanmzdan aydnlk; yasmzdan ise sevin / mutluluk doacak! nsani likiler Gzlgln de ayag altna atlm zibildir: Kzl gln de ayaklar altnda kalan ptr / sprntdr. All saylan adamlar dorudan da all olsaydilar, delxanalar bo galard: Akll saylan insanlar gerekten akll olsaydlar, tmarhaneler bo kalrd. Meni boan barmaglarn etrini birbirinden seebilirem. Bunlarn iinde burnuma doma gelen etirler de var. Meni en ox ardan da onlardr: Beni boan parmaklarn kokularm seebiliyorum. Bunlarn iinde ok yakndan

bilig-2/Yaz96

166

tandm kokular da var. Ne yazk ki, beni en fazla da bunlar zyor. Dorudan da minnetdar olduumuz adamlara minnetdar olduumuzu etinlikle dile "getiririk: Gerekten minnettar olduumuz insanlara kar minnettarlmz byk bir zorlukla ifade edebiliyoruz. Ebedi minnetdarlg ola bilmez: Ebed minnettarlk olamaz. Kimese lnce minnetdar olunca, lmek yaxdr: Her hangi bir kimseye lnceye kadar minnettar kalmaktansa lmek daha iyidir. Sirrini ele adama ver ki, sabah onunla ganlbag olsan da, sirrin n arxayn ola bilesen: Srrn yle birine a ki, yarn onunla (kanl bakl olduunuzda, birbirinize dtnzde), senin verdiin srr kimseye amayacandan emin olabilesin. Yaxla evez yoxdur: yiliin ei benzeri yoktur. lann ban vgle sallamag isteyen knl! lan bilmir ve bilmeyecek ki, sen onu sevirsen: Ey ylann ban evkle istekle okamak isteyen gnl! Ylan senin onu sevmek istediini bilmiyor ve bilmeyecektir de!

Terbiye: Kendi Kendini Terbiye Etme, Terbiye Eden Ve Terbiye Edilen

Fikirlemeyen derinlemez: Dnmeyen derinleemez. zn aldatma, olduundan artg grnmeye alima! Bunun sonu hecalet ve pe-manlgdr: Kendini aldatp olduundan farkl grnme. Bunun sonu utan ve pimanlktr. Be'zen derin hafize dayaz adamlarn daya olur: Bazen derin hafza basit insanlarn / sradan insanlarn destei / dayana olur. Gzellik zehmetin, yaltaglg zorakln mehsuludur: Gzellik zahmetin, yaltaklk / dalkavukluk kaba kuvvetin mahsldr. Oxuyuram ki, terbiyelenim, yadda saxlayram ki, terbiyelendirim: Terbiye sahibi olmak iin okuyorum. Okuduklarm bakalarn da terbiye etmek iin aklmda tutuyorum. yrenib terbiyelenen, ancag yredib terbiyelendirmek n yadda saxlamayan adam su keirmeyen torpaa benzer: (Bir eyler) renip terbiye sahibi olan, ancak bunlar baka-

larna da retmek iin aklnda tutmayan kimseler, su geirmeyen topraa benzerler. Vehiler arasnda yaayan, z balasn ise insan kimi bytmek isteyen, ye'ni iki od arasnda galan ata-anann halna yanram: Vah yaratklar arasnda yaayp, ocuunu insan gibi yetitirmek isteyen yani iki ate arasnda kalan anne ve babalarn (ailelerin) haline acyorum. All mesleheti alrg, ancag goymaa yer tapmrg: Akll tavsiyeleri alyoruz ancak koyacak yer bulamyoruz. nek de daim otlamr, gah otlayr, gah gveyir: nek de her zaman otlamaz; bazen otlar; bazen da gevi getirir. "Her eyi bilmek isteyirem" ne demekdir? "he neyi emelli-bal bilmek istemirem ve ya bilmeye gabil deyilem" demekdir.: "Her eyi bilmek / renmek istiyorum " ne demektir? "hibir eyi gerektii ekilde bilmek / renmek istemiyorum veya buna muktedir deilim" demektir. Terbiye yandan xm adam terbiyelendirmek megsedile tenbeh etmek, danlamag, gnamag - terbiye etmek bo eziyyetdir: Terbiye ya gelmi birini terbiye etmeye kalkmak, azarlamak, knamak, bouna zahmet ekmektir. Bagasmn arxasnca deyileni z zne deyilen sz kimi gebul et: (Senin yannda) bakasnn arkasndan syleneni kendi yzne sylenmi gibi kabul et. mrn me'nas hagda derin-derin dnlmeyen yerde insan yoxdur: mrn / hayatn anlamnn derin derin dnlmedii yerde insan yoktur. Kitab yalnz oxumag xatirine oxumag hem meanhg elametidir, hem de onu yazann emeyine hrmetsizliktir: Kitab yalnz okumu olmak iin okumak, hem dar grlln iaretidir hem de kitabn yazarnn ektii emee saygszlktr. Bizi en ox aldadan, aylmaz bir yuxuya daldran zmz baredeki xo efsanelerdir: Bizi en ok aldatan, uyanlmaz uykulara gark eden bizim hakkmzda yaratlan gzel efsanelerdir. z gzelliyinin exsiyete dexli yoxdur: Yz gzelliinin ahsiyetle bir ilgisi yoktur. Pis o deyildir ki, uag uaglg edir, pis odur ki, byk husuz olur: Kt / ktlk, ocu-

bilig-2/Yaz96

167

un yapt ocukluk deil; byn yapt aklszlktr. Derdim - mellimimdir: Derdim retmenimdir. Al aya benzeyir: Yata genilendikce ay dayazlar: Akl aya / rmaa benzer; yata geniledike slar. Bilik cine benzeyir: Ses-ky olan yere yaxn dmr: Bilgi cine benzer; kavgann grltnn olduu yere yaklamaz. Deyirler, denizde zn temizleme xisleti vardr. Bu, denizin byklyndendir. Denize benzemeli!: Denizlerin kendi kendini temizleme zelliine sahip olduunu sylyorlar. Denizlere benzemeli! Canllarn en gorxuncu zn tehlil ile meul olmayan adamdr: Canllarn en korkuncu kendini anlayp dinlemeyen/yaptklarnn muhasebesini yapmayan insandr. Cana bir temrin yeterse, ruha yz azdr: Cana bir ok yeter ama ruha yz ok bile azdr. Ganmazn ala ehtiyac olmaz: Anlayszn/edepsizin akla ihtiyac yoktur.

zmn gzelliyi azaldgca gelbimin gzelliyi artr: Yzmn gzellii azaldka kalbimin gzellii artyor. ncesenet menim baa dmediyim bir dilde heyat boyu sepelenib, kitablar onu menim baa ddym bir dile evirir: Gzel sanatlar benim anlamadm dilde hayat boyu yazlm/uraya buraya salm; kitaplar onlar benim anladm bir dile eviriyor. Cmle zvlerinin cmledeki yeri onlarn ata yurdudur-onlar didergin salmayn: Cmlenin elerinin cmle iindeki yerleri onlarn ata yurtlardr; (sakn) onlar yurtlarndan ayr koymayn/derbeder etmeyin. Ag seneti bizim xalgn candr, ruhudur ki, an dilinde titreyip, sazn telinde: Aklk sanat bizim halkmzn candr, ruhudur, (zira bu can, bu ruh) an dilinde ve sazn telinde yanklanmtr. Trk xalg - istisnasz olarak - btn zamanlarn, Trk airlerinden daha byk airdir: Trk milleti gelmi gemi btn Trk airlerinden daha byk airdir.

Edebiyat ve Gzel Sanatlar

Gzellik, Yaama istei

Torpan neler yarattm dndke o menim gzmde ele mgeddesleir ki, onu ayaglama gnah sayram: (Bizlere) neler verdiini dndke toprak gzmde yle mukad-desleir ki, onu inemeyi bile/ona ayak basmay gnah sayyorum. Dahiler de uaglar geder orijinal olabilmezler: Dahiler bile ocuklar kadar orjnal (fikirlere) sahip olamazlar. Garan gefese salmazlar: Kargay kafese koymazlar. rekden glrsnzse, dilerinizin grnmeyinden utanmayn: Eer yrekten/iten glyorsanz dilerinizin grnmesinden korkmaynz. (yrekten glen dilerinin grnmesinden korkmaz). Gz yalar olmasayd, reyimiz oxdan yanb kle dnmd: Gz yalan olmasayd yreimiz oktan yanp kle dnerdi. Yalnz hegiget gzeldir, baga adda gzel tanmram!: Yalnz hakikat gzeldir; baka gzel tanmyorum. Saza alamamdan bilirem ki, Trkem: Saz alndnda (kendimi tutamayp) alaymdan (bir kez daha) Trk olduumu anlyorum.

Sevgi
Byk olan ilk sevginin oxu daa deydikde, o, oxlu xrda "sevgilere" paralanr: Byk olan ilk sevginin oku taa deince, bir ok kk sevgiye ayrlr. nsan hans yadan sevilerek sevirse, onun genliyi de o vaxtdan balanr: nsan hangi yata sevilip de severse onun genlii ite o zaman balar. ztirab sevginin ilk garanguudur: Istrap sevginin ilk krlangcdr. Sevmediyimiz adam bizi iztiraba sala bilmez: Sevmediimiz kimse bize strap veremez. Sevginin mr sedagetinki gederdir, belke ondan da gdekdir: Sevginin mr, sadakatin mr kadardr; belki de ondan daha da ksadr. nsan heyvandan ferglendiren balca elamet belke de uur yox, sevgidir: nsan hayvandan ayran asl zellik belki de akl/uur deil, sevgidir. Sevgili garsnda gul olma bacarmag adamdan mecnun dahiliyi isteyir: Sevgili karsnda kul olmay becermek insandan mecnunun

bilig-2/Yaz96

168

sahip olduu dahilie sahip olmay istiyor (sevgili karsnda kul olabilmek iin mecnundaki dahilie sahip olmak gerek). Sevgi ile acizlik bir araya smr. Seven adan aciz ola bilmez, aciz adam sevile bilmez, seve bilmez: Sevgi ile acizlik bir arada bulunmaz. Seven insan aciz olamaz; aciz insan da sevilemez, sevemez. Yalnz sevgi gcne Geys Mecnun ola bilmezdi, bunun iin Mecnunne zek da gerekdir: Yalnz sevginin gc sz konusu olsayd Kays, Mecnun olamazd. Mecnun olabilmek iin(nce) "Mecnunne" zekya sahip olmak gereklidir.

yzden onunla birbirimizi sevemiyoruz / yldzmz barmyor.

Siyaset
Her bir gelem sahibi mensub olduu dvletin sng gezdirenidir: Her kalem sahibi mensubu bulunduu milletin askeridir. tinin oruya satlmasn istemirsense, onu tox saxla: Kpeinin hrsza satlmasn (sana ihanet etmesini) istemiyorsan onu tok sakla. Her hans bir eyi gadaan etmek onu mdafi eden bir cebhe yaradmag demekdir: Her hangi bir eyi yasaklamak onu savunan bir cepheyi de meydana getirmek demektir. Garmza turu goyurlar, azmzn sulandna gre bizi gnayrlar: nmze turu koyuyorlar; azmz suland iinde bizi knyorlar. Sava gorxusu olmasa, bar balamas he kesin alna gelmez: Sava korkusu olmasa , bar antlamas kimsenin aklna (bile) gelmez. Nedense be'zi adamlar dvlet bas olmaynca "eser" yaza bilmirler: Her nedense baz kimseler devletin bana gemeden/devlet bakam olmadan eser yazamyorlar. lke tekpartiyal olanda adamlar oxpartiyal olur: lke tek partili olunca insanlar ok partili olur. Kitab oxluu-kitab yoxluu yaradr: Kitap okluu, kitap yokluunu dourur.

Dnya Nimetlerine Olan lgi

Eya ox sebirlidir, lap yava-yava da olsa, bizi esir alr: Eya ok sabrldr; olduka yava olsa da bizi esir alyor. Evlerimize getirmekle gefese saldmz her bir ey evimizde bizi z hemi geder genilikden mehrum etmekle bizden intigam alr: Evlerimize getirip bir anlamda kafese koyduumuz her hangi bir ey, evimizde kendi hacmi kadar bir yerden bizi mahrum ederek bizden intikam alyor. Gadna tebetin en ar zulm doum arlardr. Cemiyyetin en ar zulm bezeye herislikdir. Bunlardan birincisi ona byklk ve lmszlk getirir, ikincisi ise onu kiildir ve ldrr: Kadna tabiatn verdii en ar zulm doum arlardr. Toplumun verdii zulm ise onu sse / ziynete meylettirmesidir. Bunlardan birincisi ona byklk ve lmszlk verirken ikincisi onu alaltr ve ldrr. Murdarlg gtrmeyen ayn suyu bol olmaz: Pislii gtrmeyen ayn/rman suyu bol olmaz. Gadn gezdirdiyi zer-zinet, vurduu berbezek geder z gymetini intirir: Kadn, taknd tak, yapt makyaj kadar kymetini azaltr. Vezife yuxuda taplan goz kimi bir eydir. Aylanda greceksen ki, elin bodur: Vazife (mevki, makam) ryada iken bulunan ceviz gibidir. Uyannca elinin bo olduunu anlayacaksn. Pul mene vesite kimi gerektir. O ise meni vasiteye evirmek isteyir. Odur d, sevdamz ba tutmur: Para bana bir vasta olmas bakmndan lazmdr. O ise beni vasta yapmak istiyor. Bu

Tasnif Edilemeyen Szler

Praktika adl canlnn gz nezeriyyedir: Pratik adl canlnn gz teoridir. Gabagcllarn ardnca getmekdense, geride galanlarn gabamca get: nde gidenlerin ardndan gideceine, geride kalanlarn nnde git. t var ki, adam zgenin dii ile tutur: yle kpek var ki, insan bakasnn dii ile srr. Salamln bir ad var, xesteliyin binbir: Saln bir ad var; hastaln binbir. zgenin dilini yrenmeye ne var! Oulsan zgeye z dilini yret!: Bakasnn dilini renmekte ne var; erkeksen kendi dilini bakasna ret! Byk fikirler xrda balarda yazg gne galr: Byk fikirler kk kafalarda zor anlar yaar.

bilig-2/Yaz96

169

Yemeye yerin yoxdursa, xreyin dadl olmasnn ne me'nas?: Yemeye yerin yoksa, (senin) iin yemein gzel olmasnn ne anlam var? Byk ganunlar yazlmadan da fealiyyet gsterir: Byk kanunlar, yazya geirilmeden de ilerlik kazanr/uygulanr. Her bir insann dnyaya ad pencere onun biliyi boydadr: Her insann dnyaya at pencere onun bilgisi byklndedir. Kitab bilik menbeyi deyildir; bilik menbeyi heyatdr, kitab ise artg elde edilmi bitikler haggnda me'lumat anbardr: Kitap bilgi kayna deildir; asl bilgi kayna hayattr. Kitap ise edinilmi bilgilerin ambardr. Fikir de maya kimidir, aglgda tutmur: Fikir de maya gibidir; akta tutmaz. C'emiyyet hegigetden - znn esl simasndan gorxur. Ona gre de bezekdzekle meuldur: Toplum hakikatlerden, kendi simasndan korkuyor. Bu sebeple de ssle bezekle (makyajla) ilgileniyor. Ba nece buyurursa, rek nece yemleyirse, ayag da o cr yeriyir: Akl neyi emreder, gnl neyi arzularsa ayaklar da o yne doru gider. Dolu gaba su tkmek olmaz: Dolu kaba su konulmaz. En axrda gcmz gz yama atr: En sonunda gcmz gz yana yetiyor. lmn arln yz hret, yz ad birce vlad geder azalda bilmez: lm acsn yz hret yz ad, bir tek evlat (ocuk) kadar hafifletemez. Erle arvad arasndaki her bir naraz dang evin bu nvresine szan su kimidir: Kar koca arasndaki her bir tartma evin temeline szan su gibidir. Dmeniliyin en pis formas dostlug oyunudur: Dmanln en kts dost grnmektir (dmann en kts dost grnendir). He kes he kesi aldatmr, aldadan zn aldadr: Kimse kimseyi aldatmaz; aldatan kendini aldatr. Deyilen sz yadigrdr, tutulan i abide: Sylenen sz yadigrdr; yaplan i ise abide. Ganan daim zn gnayr. Ona gre de daim zgeni gnayan ganmaz saysag yanlmarg: Anlayl olan daima kendini knar. Bu sebeple srekli bakalarn knayan "anla-

ysz" (dncesiz, edepsiz) sayarsak yanlm olmayz. Veten balalarnn azar can dermandronu reyine ekenler n: Vatan ocuklarnn derdi, onu yreinde hissedenler iin can dermandr. Ana yalnz veten mezmunuyla giymetli ve mgeddesdir: Ana (kelimesi) yalnz vatan mazmunuyla/kelimesiyle birlikte kullanldnda kymetli ve mukaddestir. Bala n: ana-rnekdir, ata-ideal, ana heyatdr, ata-nal, ana-stnde gezdiyi torpagdr, ata-can atd fg: ocuk iin: ana rnektir; baba ise ideal. Ana hayattr; baba ise masal. Ana zerinde gezindii toprak; baba ise(erimek iin) can att ufuktur. Hegigeti menden gorumayn-onun yiyesi menem: Hakikati benden saklamayn nk onun sahibi benim. Gz ya da gerekdir gzler geder: Gzler kadar gz yana da ihtiya vardr. Anlamsz bilikler, soyug bilikler! Sizi hezm etdikce donur ilikler!: (Ey) anlamsz bilgiler, souk bilgiler! Sizi sindirdike donar ilikler! Utanann olu olar, pulu olmaz: Utanann olu olur (ama) paras olmaz. Sene lm yoxdur, Trkm, nki senin gelbun insana, dnyaya, sevgilere agdr: (Ey) Trkm, sana lm yoktur. nk senin kalbin insanla, dnyaya ve (btn) sevgilere aktr. Saralmag heyvana gelib, gzagmag insana: Sararmak hayvana; kzarmak (ise) insana mahsustur. Bir-birini grmag kimi eski eskiklik sizemi galb, Trkler, gadanz alm?!: (Ey) Trkler, Allah akna, bir birini krmak / yok etmek gibi a d davranlar (kala kala) size mi kald?! zne mellim olana heyat mekteb olur: Kendi kendinin retmeni olana hayat okul olur. Trk dilinin yzden doxsan sz Trk sz olmaldr, dnya dillerinin yzden on sz Trk sz olmaldr: Trke'nin %90' Trke kelimelerden olumaldr. Dnya dillerindeki kelimelerin ise % 10' u Trke olmaldr. air olub insan sevmeye ne var! Oulsan, hekim ol-sev insan!: air olup insan sevmekte ne var! Erkeksen doktor olup da insanlar sev! Trkler! lde tumanag gezene biz: Ana deye bilmerik,

bilig-2/Yaz96

170

Bac deye bilmerik, Arvadmz deye bilmerik, Gizimiz deye bilmerik.: Trkler! Darda (arda pazarda) i amaryla gezip dolaana bizler: Ana diyemiyoruz. Bac diyemiyoruz. Kann diyemiyoruz Kzn diyemiyoruz. Trkler! Bizim: Anamzn ana simas olmaldr, Bacmzn bac simas olmaldr, Arvadmzn gadn simas olmaldr, Gizimizin giz simas olmaldr. Heyat buna mane olursa, heyat deyiilmelidir! Anamz yox, bacmaz yox, arvadmz yox, gizimiz yox, heyat deyiilmelidir!: Trkler, bizim : Anamz ana gibi, Bacmz bac gibi, Kadnmz kadn gibi,

Kzmz da kz gibi olmaldr/hareket etmesini bilmelidir. Hayat buna engel oluyorsa hayat deimelidir (hayatta buna engel olan eyler varsa onlar deimelidir). Anamz, bacmz, karmz, kzmz deil; bu hayat deimelidir. Utanmagla utanmaz utandra bilmezsen: Utanarak utanmaz utandramazsn. Trklyn geleceyi gylerin enginliyi gederdir!: Trkln gelecei gk yz kadar engindir. Deli-ayn bu taynda da delidir, o taynda da: Deli, ayn/rman bu tarafnda da delidir; dier tarafnda da. Trkm, sen de xalgsan, bagalar da. Bagalarn sevmeyen Trke bil balama, inanma, Trkm, kor say sen onu! O sene dmen artrar: Trkm, sen de milletsin, bakalar da. Bakalarm (baka milletleri) sevmeyen Trk'e bel balama, gvenme onu kr say. O (srekli) senin dmanlarnn saysn artrr .

bilig-2/Yaz96

171

"KANLI SEN'ELER"N BRET DERS

Prof. Dr. Yavuz AHUNDLU Nahvan zel . r. yesi

___________________________________

Azeri Trkesinden Aktaran: Zlfiye VELBEYL

Mehmet Said Ordubad, (1872-1950) 20. yzyl Azerbaycan Edebiyat'nn tannm simalarndan biridir. Edebiyatn, btn trlerinde kalemini snam, irili ufakl 60.00 eser yazmtr. Lirik ve satirik iirleri, dram, trajedi, komedyalar, hikayeleri, felyetonlar, ilmi, poplist makaleleri, daha ok da romanlar yaratclk ufkunun geniliini gstermek iin yeterlidir. Edebi eserlerinde devrinin ciddi, sosyalsiyasi problemlerine deinen, toplumun olumsuz ynlerini eletirmesiyle farklln gsteren yazar, akademik ve poplist yazlarnda ise tarihin hatrlardan kmayan olaylarndan ve ahsiyetlerinden bahsetmi, edebiyatmzn nemli sanat problemlerinden de uzak kalmamtr. Onun edebi faaliyetinin bir ynn de tercme almalar tekil etmitir. Ordubad Birinci Dnya Sava yllarnda yazd "Teymurleng ve Ildrm Beyazid" dramnda Trk halklarnn tarihinden ibret verici levhalar yaratmtr. Ordubad Azerbaycan Edebiyatnda tarihi roman trnn kurucusu olmak gibi bir unvana sahiptir. Byk edip, bu romanlar ile halkmzn kkl tarihinin nemli devirlerini bugne tamtr. Tarihi gerekle edebi yaratn birlii, olgun karakterler, zengin slubu, akc dili bu eserlerin baarsn salayan unsurlardr. M.S. Ordubad tarihi konularda yazd eserleriyle halkmzn mrekkep gemiini ada genlie ulatrmak, onun vatanseverlik ve milli vn duygusunu ykseltmeye almtr. Yetenekli yazarn ilk tarihi roman "Dumanl Tebriz"dir (1933-1948). Mellif drt kitaptan oluan bu romanda Settar Han'n rehberlii ile ortaya km halk hareketini kaleme alm, Gney Azerbaycan hayatnn grnmn epik bir ifadeyle aksettirmitir. M.S. Ordubad'nin ilgin tarihi romanlarndan biri de "Qln ve Kelem"dir. Eserde XII. asrn dnyaca tannm dnr airi Nizami Gencev'nin hayat ve yaratcl fonunda, devrin itimai muhiti ve ruhu ok ynl olarak tasvir edilmitir. Byk edip sanatlnn ilk yllarnda devrin nemli meselelerine faal yazar olarak yaklam, eitli konularda onlarca poplist makaleler yazmtr. zellikle 19051906 yllarnda Ermeni milliyetilerinin Trk halklarnn balarna atklar belalan, yaptklar hainlikleri, soykrmn dehetli sonularn dikkatle izlemi, gerekleri,

bilig-2/Yaz96

172

doru belgeleri, gvenilir kaynaklar esas alarak "Kanl Sn'ler" adl kymetli bir eser yazmtr. 1813 ylnda Glstan ve 1828 ylnda Trkmenay anlamalarndan sonra ar Hkmeti Kafkasya'da yerini salamlatrmak ve ark siyasetinde kendine destek salamak amacyla ran ve Trkiye'den Azerbaycan topraklarna ok sayda Ermeni getirerek en iyi ve verimli yerlerinde iskan ettirmitir. zellikle eski Gence, Karaba, Erivan ve Nahvan hanlklarnn topraklarna daha ok Ermeni yerletirilmitir. Ermeniler buralarda yer tuttuktan sonra ezeli Azerbaycan topraklarnda Rusya'nn himayesinde kendilerine devlet, hi olmazsa ayr bir vilayet kurmaya altlar. 1890 ylnda Tanak Partisinin faaliyete balamas sonucu Ermenilerin toprak iddialar ok daha ciddi bir boyut kazanmtr. Geen asrn sonlarnda byk aydnmz Hesenbey Zerdabi "Ekinci" gazetesinde Ermeni milliyetilerinin hayasz emellerini knamtr. XX.yzyln balarnda arlk Hkmeti genileyen bamszlk hareketini engellemek iin Rusya'nn eitli yerlerinde milli ayrlklar yaratm Kafkasya'da ise Ermeni-Azerbaycanl atmasn ortaya karmtr. Azerbaycan'n nl aydnlar S. Memmetkuluzade, E. Hseyinzade, E. Aaolu, N. Nerimanov, Sabir ve bakalar arln bu menfur siyasetini ifa ederek, Ermeni saldrganlarn insanlk d irkin hareketlerini knamtr. M.S. Ordubad de "Kanl Sn'ler" adl eserini bu zor yllarda kaleme almtr. Eser 1911 ylnda Bak zenginlerinden Murtaza Muhtarov'un maddi yardm ile Hambey Vezirov'un "Seda" matbaasnda baslmtr. 1905 ylnn canl trajedilerini halkn ge ykselen feryatlarn geni okuyucu kitlelerine ulatrmak iin kudretli yazar, yaanan olaylar vicdannn sesine kulak vererek objektif bir ekilde aklamtr. Yazar kendi mahedelerine ve 345 muhbir mektubuna dayanarak bu olaylarn tarihi kkenlerini, ortaya k sebeplerini, gidiatm olduka gereki bir biimde kaleme alm ve umumiletirmitir. M.S. Ordubad ilk nce 1905 olaylarnn drt esas sebebi zerinde durur. Yazar: birinci sebebi yle aklyor, "Ermeni Tanak Styun rgtnn zalim bir te-

kilat oluturmas sonucunda Kafkasya'da kanl oyunlar oynand". M.S. Ordubad Tanak rgtnn irkin emellerini knayarak, onlarn maksadnn sivil Azerbaycanllar ihtilafa drmek, eitli yerlerde fitneler karmak, atmalar yaratmak suretiyle "Byk Ermenistan" Devletini kurmak olduunu ifade eder. rnein Gence'de 18 Kasm 1905'te meydana gelen kanl olaylar ncesinde kasmn sekizinde Tanaklar Vehmen'de yaayan insanlar, bir ranl biareyi, Koanar mahallesinde Molla Cemilde yaayan insanlar ve bakalarn ldrmlerdir, veyahut Nahvan facias srasnda, nce Tanaklar bir iftiyi namaz klarken ldrmlerdir. Bak'de, ua'da, Cebrayl'da, Cavanir'de ve Zengezur'daki yamalamalar da Tanaklarn emellerinin sonucudur. Namazasr, Arambey; Bagrat, Askrat ve baka eli kanl cellatlar bu ilere liderlik etmilerdir. kinci sebep, hkmetin ve hkmet memurlarnn bu olaylara umursamaz yaklamlardr. Yazar gereklere dayanarak sadece hkmetin ortaya km faciay nlemek iin etkili tedbirler almam olduunu ispat etmiyor, hatta fitneyi karanlarn, yani Ermenilerin tarafn tuttuunu, Mslmanlara ise zalimce davrandn ortaya koyuyor. Nahvan Blge Reisi Engil'in mevkii buna ak rnektir. O, yanan ateleri sndrmektense canileri yeni cinayetlere tahrik ve tevik etmitir. Bence, bu szlerin mahiyeti aktr. Ve bugnk olaylarla ne kadar da uyumludur. nc sebep, soydalarmzn temiz kalplilii ve silahszldr. nk Azerbaycanllar, kendi topranda snacak verdii komusunun onlarn mahvedilmesi iin namerte planlar hazrladn dnemediklerinden silahlanmay da akl edemediler. Ama Ermeniler uzun yllar boyunca silahlanm, gnlller toplam, sonra tekilatlanm olarak eitli yerlerde soykrma balamlard. Drdnc sebep, Ermenilerin muhtariyet ad altnda "Byk Ermenistan" kurmak planlandr. M.S. Ordubad Ermeni heyetlerinin Londra'ya, Paris'e, Amerika'ya giderek bu konu ile ilgili almalar yaptklarn da ortaya koyar. D evreler ve ar hkmeti "Byk Ermenistan" Devleti kurma planlar yapan Ermenileri her ekilde himaye ediyorlard. Bu arazi ise Azerbaycan, Grcistan, Trkiye topraklarn kapsyordu. Emperyalist gler "Kl

bilig-2/Yaz96

173

zamandr" diyerek Ermenileri yeni facialara ynlendiriyorlard. Tanak liderleri gelecek Ermenistan Devletinin hayaliyle mest olduklarndan hibir irkin davrantan kanmyorlard. Onlar bir taraftan gl propaganda yapyor, Trklere kar dmanlk duygularn kkrtyor, dier taraftan, yeni silahlarla tehiz olunmu gnll ordu birlikleri hazrlyorlard. Nihayet, Tanaklar 1905'te ubat'n 2'sinde Bak'nn Kuba meydannda Aa Rezi adl bir Azerbaycanly katlettiler. Bu hareketin yerli halk iin hakaret olduunu dnen genleri durdurmak mmkn m? Ama ehrin nfuzlu yallar yine de fitneye uymamay uygun grmlerdi. Bizim mdrik babalar her zaman bara arm, kan dklmesine izin vermemi, insaf ve adaleti, merhamet ve vicdan elden brakmamlardr. Olaylar yeni yeni sakinleip, heyecan azalmt ki, ubatn altsnda baka bir Mslman ldrdler. M.S. Ordubad: " Bu cinayet yle bir bomba idi ki, btn Kafkasya'ya buradan ate yayld". Bylelikle, Ermelilerin istedii soykrm balar. Yazar, Azerbaycanllarn ounun durumun gerginliine bakmayarak Ermenileri evlerinde sakladn ve kan dklmesini engellemek istediklerini kaydediyor. Mslman kadnn 50 Ermeniyi saklamas halkmzn gayretini, yceliini, kalplerinin geniliini gsteren bir rnektir. Ermeniler ise karlarna kan elsiz-ayaksz Mslmanlar krp kesmekte idiler . Bak'den sonra Nahivan'da da atmalar balar. 5 Mart 1905'de gndz saat civarnda kii Cehrili hmahmut kynn yanndan geerken Ermeniler tarafndan ar yaralanr, Maysn 7'sinde ise Tumbul kynde bir Azerbaycanl ldrlr. Maysn 9'unda Eliabad ky yaknlarnda Hac Eli Bayram adl nfuzlu kii yedi glle yaras ile lr. Maysn 2'sinde Ermeniler ehri yakarlar. ki buuk saat ierisinde ehirde glle sesi, alev ve duman dnda hibir ey grnmez olur. Vali yardmcsna ikayete giden ehirliler u cevab almlardr: " Eer onlar size ate ayorsa, siz de onlarn tabancalarn aln". Bu da devlet dairelerinin tavr. Yazar kesin bilgilere dayanarak Nahivan'da Ermeni fitnesinin yerli halkn gayreti sayesinde bertaraf edildiini, dmanlar yenildikten sonra Kazak birliinin kumandan Kirilov"m emri ile askerlerin Ermeniler ile birlikte Azerbaycanllarn

dkkanlarn yakm, talan etmi, yeni fitneler karm olduklarn gsteriyor. 26 Kasm gecesinde meydana gelmi bu olay Nahivan" da facia gecesi olmutur. Kasmn 30'unda Cehri ky Ermeniler tarafndan yakld. Bilindii gibi, o zaman Erivan ehri ve evresinde esasen Azerbaycanllar yayordu. Azerbaycanllar burada silahsz idiler. Onlarda toplam 20 tfek, az miktarda kurun vard. Yazarn bir kayd zellikle ilgintir. Ermenilerin silah ok olsa da, gnllleri mkemmel harp talimi yapm olsalar da bilindii gibi, Ermenilerde sebat ve metanet ve yrek gc yoktu. Onlarn hem korkak hem de kansz olmalar inkar edilmez bir gerektir ve imdiki olaylar da bunu aka gstermektedir. Ermeniler Erivan taraflarnda onlarca Mslman kyn yakyor, halka ikence etmilerdir. Krhbulak'ta ise Gzecik, Gllce, Krkl, Koabulak gibi kyler yerle bir edilmitir. M. S. Ordubad daha sonra bu Cebrayl kazasnda ortaya kan olaylar anlatyor. 13 Haziran 1905'te Cebrayl kazasnda soykrmlar balar. Divaneli, Kaar, Abulak vb gibi kyleri yakarlar. Ama savalarda Ermeniler yenilip kaarlar. atmada 50 Azerbaycanl, 100 kadar Ermeni lr. 16 Austos 1905'te ua olaylar balar. Burada da yenilgiye urayan Ermeniler yal dillerini kullanarak bar ve aman isterler. Lakin defalarca yaplm bar bozup frsatn bulur bulmaz yeni fitneler karrlar. Yazarn ifade ettii gibi, 12 Temmuz 1906'da ua'da ikinci defa soykrma giritiler. Belediye Bakam Kalaanov'un iki yzl siyasetini knayan M. S. Ordubad arlk hkmetinin asl yzn ortaya karyor. Yazar bir probleme zellikle dikkati ekiyor. Bir tarafta bar salanr gibi olduunda Ermeniler dier tarafta baka fitne karrlar. ua'da olaylar sakinleince Gence ve Kazah'da ortaya kan olaylardan bahseden M. S. Odubad, "Ermenilerin btn dncesi Mslmanlar Gence blgesinden karp, burada Ermenistan' kurmakt" diyor. Cavanir kazasnda Terter ve Han'daki Mslman kylerinin datlmas da bu plann bir paras idi. Yazara gelen mektuplarn birinde: "Ermeniler hamile kadnlarn karnlarn hanerle par-

bilig-2/Yaz96

174

aladnda masum ocuklarn kanl balan dar kyormu" yazyor. Burada yazarn kk bir kayd var. "Bu olaylarn tasvir edildii sayfalarda baz cmleleri okuyamadm". Yazar devamla: "Ama gerekte, bunlar su deil, mektubu yazann gz yalarym. Bense okuyucular yeniden alatmamak iin o sayfalar yazmryorum..." diyor. imdiye kadar tarihte hi bir halk baka bir halkn kadnlarna byle zulm etmemitir. Bir anann nce drt ocuunu ldrrler, ocuklar mcadele eder, gzyalar iindeki anay da ldrrler. Yazar: "Ermeni medeniyeti bu mudur? Bu habis gidile istiklal arzusunda olan bir milletin sonunun ne olacam dnyorum" diyor. "Kanl Sn'ler" kitabnda Tiflis'te yaplan bar grmelerini de etrafl olarak aklamtr. Burada da Ermeni saldrganlarnn iki yzll, ar memurlarnn ifte standartl siyaseti ifa ediliyor. Ahmed Bey Aayev, limerdan Bey Topubaov, Mhmmdaa ahtahtinski, brahimaa Vkilov, lkbr Bey Hasmemmedov, Edilhan Ziyadhanov ve bakalarnn Azerbaycan Trklerinin milli haklarn nasl erefle mdafaa ettikleri anlatlr. Onlar kesin bir dille, tarihin eski alarndan beri bu topraklarda yaayan bir halk sktrmak, onu z yurdundan kovma siyasetinin hi bir ekilde onaylanamayacan bildiriler. Ahmed Bey Aayev Ermeni terrne son verilmedike Kafkasya'da bar olamayacan aka ifade ediyor. Kitabn son blmnde Zengezur olaylar kaleme alnmtr. ua'da yenilen Ermeniler sava Zengezur'a kaydrrlar. Ordubad sakinlerinin Zengezur kylerine yardmna geni yer veren yazar bu birliin nemine zel olarak dikkat ekmek ister. 1905-1906 yllarnda bizzat Tanak Partisinin kkrtmasyla yaplan ve arlk daireleri tarafndan alenen kztrlan soykrm bir ok masumun lmne, hesapsz azaplara sebep olmutur. Tarihi unutarak provokatrlerin yaklak 80-

85 yl sonra yeniden byle fitnelere balamalar, halkmzn gemiinin bu kanl sayfalarn bir daha dikkatle yeniden gzden geirmesi, gen nesle gerei olduu gibi anlatmas gerektii anlamna geliyor. "Kanl Sen'eler" belgelere dayanan, halk eseri olduka gncel ve ada; balan dumanl adamlar gemiin ac gereklerinden ders almaya aran bir eser. Eserin dikkat ekici dier nemli taraf bundan 80-85 yl nce meydana gelmi olaylarla imdiki olaylar arasnda ilgi ve benzerlik olmasdr. Bu tabi tesadfi deil. Ayn merkezden idare edilen, ayn igalcilik amac tayan olaylar, komuya ihanet, ezerek gemek, arakadan vurmak, dnya kamuoyunda kendini mazlum olarak tantp gerekte akla smaz bir vahet rnei sergilemek, tm bunlar Ermeniler tarafndan aynen tekrar ediliyor. Yazar 1905-1906 yllarnn kanl dnemlerinde baz atmalarda soydalanmzn malup olma nedenleri zerinde durur ve onlar baarszla uratan problemler arasnda olaylar yaam birinin, halknn dncelerini paylamamasna zellikle dikkati eker. Bu anlamda "Kanl Sn'lr" halihazrda da Trkleri birlie, karlkl yardma aran bir eserdir. Eserin bir zellii daha var; yazar ok etin durumlarda bile halkmza has olan bar severlik, hmanizm, geni yreklilik gibi sfatlarn gereklere dayandrarak yle maharetle genelletirmitir ki, bu gn de biz halkmzn bu nemli insani zelliklere sahip olmas ile vnyor, yakn bir gelecekte hakl davamzda galip geleceimize inanyoruz. nanyoruz ki, halkmz gemiten rnek alacak, gl dman karsnda eilmeyecek, ban her zaman dik tutacak, bu etin snavdan da yz akyla kacaktr. Bu sebeple de ben halkmz bir daha temkinli, sabrl, idrakli olmaya, z yurdu adna fedakarla aryorum ve bu yolda ona uurlar diliyorum.

bilig-2/Yaz96

175

NAHIVAN'IN NEHREM KYNDE DN VE YAS MERASMLER

Do. Dr. Kadir KULUYEV Nahvan zel . r. yesi

____________________________________

Azeri Trke sinden Aktaran: Zlfiye VELBEYL

nsan psikolojisi, geliim sreci iinde ekillenir, deiir ve yeni psikolojik zellikler kazanr. Bunun iin nce insan kavram hakknda bir eyler syleyelim. nsan ncelikle biyolojik bir varlk olup, "homo sapience" tr memeliler snfndandr. Hayvanlardan farkl olarak memelilerin bu tr, sosyal bir rn olan dnme ve konuma yetisine sahiptir. nsan, evresinin gerekliini aksettiren ve deitiren bir varlktr. nsann farkl zelliklerinden biri, kendi sbjektif dnyasnda ortaya kan sreleri idrak etmesidir. Kendi psikolojik hayat hakknda dnebilir, kendi arzu ve isteklerini objektif gereklikle kyaslayarak idrak etmeyi baarr. Hem filogenetik hem de ontogenetik gelime srecinde kendini idrak etme, insann gelimesinin zirvesini tekil ediyor. Nazari bilgiler ve uzun sreli pratik almalar bize Nehrem'de yaamakta olan insanlarn milli psikoloji zelliklerini ve burada yaplan dn ve yas merasimlerini aklama imkan veriyor. Bilindii gibi, kiisel psikoloji ve tipoloji zellikleri edebi eserlerde dile getirilmitir. Bireysel psikolojik zellikler kiinin temel yapsn tayin eder ve bu zellikler bir insan dierinden (ayn millet veya farkl milletlerden) ayrr. Buna karakteri, becerisi, akl, kltr ve btn yetenekleri ve kiisel zellikleri dahildir. nsana ait en nemli zellikler, tipik zellikleriyle uyumlu bir ekilde kendini dnce ile idare etme becerisiyle sonulanmtr. Milli gelenek ve grenekler, dn, yas ve dini trenler Nehrem kynde Azerbaycan'n baka yerlerinden kendine haslyla ayrlr. Bu kyn insanlar sinir sistemleri ve dayankllklarnn zellii ile de farkllklarn gsterirler. Dayankllklarnn esas sinir sistemlerinin rsi nitelikleriyle ilgilidir. Bunda esas rol rsiyete aittir. Milli psikoloji rsi olarak ata-babalardan bize miras kalmtr diyebiliriz. Burada tarihi bir olay hatrlamak yerinde olacak: igalci Andronik Nahvan'a saldrd zaman Nehrem Kyne girememi bu kyn kuatmasn kaldrarak geri dnmtr. 1990 olaylar da buna rnek olabilir. Nehremliler Nahvanllar ile birlikte av silahlaryla menfur Ermeni Tanaklarnn topraklarna ayak basmasna izin vermediler. Bununla da u sonuca varlabilir, dayankllk irsi bir zellik de olsa (yani ayn millet olduumuza gre) onun ayr ayr zelliklerini hayat ve terbiye durumunda (zellikle erken yalarda) ortaya km psikolojik artlar, hastalklar gnlk yaam artla-

bilig-2/Yaz96

176

rnn tesiri altnda yeni yetmelik, genlik ve hatta yetikinlikte bile deiebilir. nsanlarn karakterleri asndan da birbirlerinden (ayn milletin fertlerinden bahsediliyor) farkl olduklar bilimsel bir gerektir. Baka milletle kyaslamaya gerek grmyoruz. Bilindii gibi, Trkler her eyden nce birbirinin karakterine byk nem verir, tavrlarnda biri dierinin karakterini dikkate alr. yi adam, kt adam ifadelerinde; iyi millet, kt millet veya milletin iyi snf yahut kt snf kavramlar meydana gelir. Bunlarn hepsinin temelinde ise hangi millet olursa olsun, insan karakterleri hakknda tasavvurlar bulunmaktadr. rnein; ataszlerinde bu dnceler ok gzel ifade edilmitir. "Konsun pistir g kurtar; arvadn pistir boa kurtar" (pis: kt) "Baars, evladn pisi: ne kesmek ne de ondan kurtarmak olmr". Dncemizce milletin ktsnden de kap kurtarmak imkanszdr. Uzun sreli deneylerimize ve ata babalarmzdan iittiklerimize dayanarak bir zelliin Trk milli psikolojisi iin olumsuz olduunu dnyorum. Bu, abuk kzp abuk balama zelliidir. Aslnda abuk balayabilmek, kin tutmamak gerekte insan iin olumlu bir zelliktir. Ama bu zelliin kendi milletine kar olmas iyidir, Ermenilere veya dier bize dman olan milletlere kar olmas deil. Milli psikolojimizde affetme, kin tutmama, merhametli olmak gibi olumlu zellikleri dman milletlere kar olduunda olumsuz buluyorum. Kendime ait bir hatra: ocukken ata babalarmzdan duyduum Andronik'in Trklere yapt zulm hi unutamyorum. Bu dncenin ocukluumda hatrmdan silinmez stereotipler oluturduunu syleyebilirim. u andaki durum ise bu stereotipleri tekrar canlandrd. Bunu Nehrem'de yaayan Trklere has zellik sayyor ve onun dier blgelerde yaayan Trk karakterinden farkl olduunu sanyorum. Dayankllk biyoloji ve rsiyete bal ise, karakterin sosyal artlarn tesiri sonucunda olutuunu kaydedelim. Bu her devir iin farkl derecede nem arzediyor. Yukarda verilen psikolojik ve sosyolojik zellikler, ahsiyet ve aile ilikilerinde etkisini gsterir. Trk ailesi, genelde, kendine has zellikleri ile dier milletlerden ayrlr. Bunu erkek-kadn, baba-oul, baba-kz, karde-karde, bac-bac, dede-nene, nene-torun, dede-torun, vs. ilikilerinde grebiliriz. ster edebi eserler, ister atalarmzn syledikleri, ister grdklerimiz Trk

ailesine zg ciheti aksettirir. Nenelerimiz ocaktan kirpikleri ile kor (od) gtrr sabaha onu snmeye brakmazlard. Bu, ailenin tm zorluklara ramen dalmasn engeller ve kadnerkek ilikilerinde sadakat gibi meseleleri aklar. Gemite de imdi de baz ana babalar veya yakn akrabalar, aile kanunlar dorultusunda sevgiyle deil, aile kurma, nikah meselesinde bile menfaati gzetirler. Bundan da ihtilaflar kar. Halk byle karcl ktlemi, bunu aadaki gibi ifade etmitir: Korkuda koyun kuzu Koyna verdim duzu, Devlete susamayn gide verin kz Trklmz ana-evlat ilikilerinde de ak ekilde grnr. E. Memmedhanl'nn "Buz Heykel" hikayesinde okuyoruz: -Ana ocuunun donacan anlayp, kendi elbisesini ona sarar. Kendi donar, ocuu ise sa kalr. Aile ilikileri, olun ebeveyni karsnda borcu Eli Kerim'in "Kaytar Ana Borcunu" iirinde verilmitir. Nehrem Nanvan'n eski tarihe sahip kylerindendir. Bu ky baz zellikleriyle Azerbaycan'n dier blgelerinden ayrlr. Bu da demek oluyor ki, gelime asndan insanlarn hepsi bir aacn dallar gibidir. Kyn gemii hakknda ak sakallardan duyduklarm da tipiktir; bu kyde ak sakaln sz esastr. Boylar aras kan davalarnda ak sakal sz ok nemlidir. Bildiimiz gibi genelde byle olaylar insan psikolojisinde silinmez izler brakr. Bu izler uzun sre unutulmaz. Buna ramen Nehrem'de ak sakallar boylar arasndaki davalar durdururlarm. Bu kyn dn, yas ve dini trenleri de kendine has zellikler tar. Bundan krk yl nce olanla kz hi bir yaknlk kurmadan, uzaktan grmeyle nianlanrlard. Kz dnnde erkekler bulunmazd. Orada yalnz kadnlar elenirlerdi. Erkek dnnde ise kadnlar bulunmazd. Erkek dn bittikten sonra meclisi kadnlara verirlerdi. Yalnz erbet, baz zengin dnlerinde ise arap da ikram edilirdi. Onu da ak ekilde ikram etmezlerdi. Dn yaplmad srece erkek kzla hi bir yakn ilikide olamazd. Dn gn, gece yaplmaktayd. Babam derdi ki, eskiden kz grmedii olanla, olan da grmedii kzla szlerlerdi. Sz kesin olurdu. Hi bir itiraz kabul edilmezdi. Bu kyde de Azerbaycan'n dier blgele-

bilig-2/Yaz96

177

rinde olduu gibi kzla olann gbek kesti (beik kertme) ederlerdi. Bundan baka "emiolu ile emi kznn nikahn gkte melekler keser" derlerdi. Kz nikah yapldktan sonra olan evine getirirlerdi. Yas merasimi ise aadaki gibi oluyordu. len kii dini usulde gmldkten sonra yedi gn gece gndz yas tutulurdu. Yedinci gn ihsan verilir, yabanclar iin yas bitmi saylrd. Akrabalar ise merhumun krkna kadar akamlar yas yerine gelir ve len kiinin oluna, kzna ve dier yakn akrabalarna taziye bildirirlerdi. Yalnz krk gn getikten sonra akrabalar artk yas yerine gelmezlerdi. Ancak yl getikten sonra akraba ve komularda dn merasimi yaplabilirdi. Bir sene sonra ihsan verilir ve ev halk da yastan km olurdu. Nehrem dine ballyla dier kylerden ayrlr. Bu ky halk arasnda "Mvhumat Kend" olarak adlandrrlar. Burada kadnlarn ounluu araf giyerlerdi. Allah'a ve Peygambere inantan dolay, bu kyde herhangi bir ie and ier ve o ii bitmi sayarlard. "Kur'an"a el basmazlard. Hi bir k yolu olmad zaman bunu yaparlard. Bu kyde tkiye verilir, ihsan datlr. Her Cuma akam mezarla gider, lenlerin ruhuna dua okurlar. Bu kyde aile ilikileri baka yerlerden tamamiyle farkldr. Aile aralarnda kan ba bulunan, genel ev tasarrufatna sahip olan devletin mevcut olduu yerde belli manevi, ahlaki ilikilere uyan, birbirinden sorumlu olan insanlarn birliidir. Aile bu kyde aadaki zellikleri aksettirir. Baba ailenin reisidir. Her ii o halleder. Anne ev ilerinin dzene koyulmasnda temel rol stlenir. Babann dedii aile iin kanundur. Aileyi o idare eder. Btn tasarrufat ileri, ailenin psikoloji, biyoloji ve sosyoloji iklimi ona baldr. Erkek kadn ilikilerinde anlam snr denilen bir snr vardr. Bu snra kadn ve erkek her zaman dikkat etmeye alrlar. Anlam snrnn (perde) bozulduu baz aileler burada da vardr. Evlatlar bu ilikinin altnda terbiye edilirler. Dede ve neneye zel sayg vardr. Onlar ailenin direi saylrlar. 'Ak sakalsz ev henedir' gibi bir halk sz de sylenmektedir. Dede ve nene ne kadar yayorlarsa evin by onlar saylrlar. yle ki btn iyi ve kt ilerde onlara danlr. Onlarn syledikleri, herhangi bir ite dikkate alnr. Onlar

ldkten sonra baba ve anne ailede tek idare edici olurlar. imdi ise dn ve yas trenlerinde ksmen deiiklikler olmutur. imdi kz erkei, erkek kz grr, hatta konuma imkan bulur. Kz almak iin eli (grc) gidilir. nce kadnlar gider -olann halas, bibisi, bacs vs gibi akrabalar. Eliler, kz annesiyle konuur. Anne de onlara 'kzn ve babasnn onayn alalm, sonra cevap veririz' der. Kz kabul ederse, baba da onaylarsa kzn nenesine ve dedesine danlr. Ama bu ocakla br ocan aile kurmas konusunda herkesin dncesini renmektir. Onaylandktan sonra erkek tarafna "evet" cevab verilir. Sonra kzn szn almak iin olan tarafndan olann babas, amcas ve dier yakn akrabalar gelir. Bu gelite kaygana ve tatl ay ikram edilir. Bu olaydan bir ka gn sonra kza nian getirilir. Bu gelite ise yzk, elbise, ayakkab gibi giyim eyalar getirirler. Eer dn yapmak isterlerse nceden kza balk da verilir. Balk parasnn az veya ok olmas Nehrem'de dedikoduya sebep olmaz.. Balk verdikten sonra ise dn gnn tayin eder dn merasimini yaparlar. imdi dn bir gn yaplr. Avet verir hatta alkoll ikiler ikram ederler. Misafirlie yalnz erkekler itirak eder, kadnlar ayr oturur ve elenirler. Kadnlar alkoll ikiler imezler Azerbaycan'n birok blgelerinde olduu gibi Nehrem ky iin de bu zellik geerlidir. Fikrimizce baz ailelerde kadnlarn erkeklerle beraber alkoll iki imeleri aile ilikilerinde olumsuzluklara yol aar. Bu, ailede salam psikolojik iklim, bozulur. Genelde alkoll ikilerin fazla iilmesi (erkekler kastediliyor) ailede biyolojik, ekonomik ve sosyolojik olumsuzluklar yaratr. Baba evlat, anne evlat ilikilerini bozar. Ailede herkes bana buyruk davranr. krler olsun ki bu Nehrem kynde yoktur. Yas merasimi imdi aadaki gibi yaplr. len kiiyi dini usule gre gmerler sonra drt gn yas tutarlar, drdnc gn ihsan verilir, yabanc kiiler iin yas bitmi saylr. Akrabalar iki cuma akam yas yerine gelir. Krk gnden sonra yas bitmi saylr. Krk gne kadar kadnlar cuma gnleri yasa giderler, erkeklerse gitmezler. Yl getikten sonra akrabalar yastan km saylrlar.

bilig-2/Yaz96

178

Yl bitince lm kiinin mezar tala dzeltilir. Bu onun hatrasn yaatmak iindir. Fikrimizi tamamlarken, milli adet ve ananelerimizin, psikolojimizin eski tarihi kklere bal olduunu sylemeliyiz.Yalnz Nahvan'n Neh-

rem kynde deil, Azerbaycan'n btn blgelerinde Gney Azerbaycan'da ve Trkiye'de orjinalliini korur. Tabi bunlar iinde Nehrem'in de kendine has bir yeri vardr. Ksa da olsa bu zellikleri etnopsikolojik ynden akladk.

bilig-2/Yaz96

179

R VE ZAMAN

Dr. K. ERGBEKOV Ahmet Yesevi . Kazak Edebiyat B. r. yesi ____________________________________ Kazak Trkesinden Aktaran: nar AULBEKOVA-H. Oytun ARSLAN

XX. asr bandaki Kazak toplumunun okuma yazma bilen, kltrl bir millet olmasn amalayarak bu yolda ok alanlardan birisi de gazeteci, air ve yazar Muhammetjan Seralin'dir. Onun bizim zamanmza kadar ulaan eserleri ok deildir. "Topjaran", "Glkaima", "Rstemzarap" destanlar, bir yk tercmesi, be alt iiri ve Ekim istilasna kadar devam eden ve yaymlanan gnlk makaleleri vardr. airin gnmze kadar ulaan eserlerinin ok olmamasnn en nemli sebebi olarak u iki hususu belirtmemiz gerekir. Birinci sebep, 1900 ylnda "Topjaran", 1903 ylnda "Glkaima" destanlarm kitap olarak yaymlayan M. Seralin'in, halkn gelecei iin yaplacak ilerin direk olarak gazetecilikle balantl olduunu dnerek, gazetecilie ynelmesidir. XX. asr banda Kazak milletinin hayatn inceleyerek milletinin dnyann gelimilik seviyesinin gerisinde, hala orta a karanlnda olduunu grp, halknn gelecei iin byle hareket etmitir. Milletini ok seven air, btn enerjisini ve emeini Kazak toplumunun bu karanlktan kmas iin yaynlar yapp, dergi karmak iin harcad. Seralin hakknda bilim adam B. Kencebaev "Gazeteci M. Seralin" (Jurnalist Muhammetjan Seralin) adl makalesinde yle diyor; "1890 ylnda M. Seralin Trotski ehrine vard. Oradaki zengin Tatar auev'ten grev ald. 1909-1910 yllar tauev'in gvenilir temsilcisi olarak alt. Yani, kylere kp uauev'in vergilerini toplad". Bu son ii, M. Seralin'in kendisi de sevdi, bu onun zihinsel gelimesine tesir etti. nk, bu sayede toplumla kaynat ve halkn yaayn grd. Kylnn durumu ile ehirlinin durumunu kyaslama imkan buldu. Kendi halknn tarmda, siyasette medeniyette ok geride olduunu fark etti. Halkn tarmsal, siyasi, medeni durumuyla kavrad ve Seralin, Kazak dilinde dergi karmann nemli olduuna karar verdi. Kylerde ve ehirlerdeki samimi insanlar ile konuup, dergi karmak iin para toplad, hkmetten izin istedi, basmevi arad. M. Seralin'in Kazak dilinde dergi karna dncesi 1911 ylnda gerekleti. Bu yln Ocak ayndan itibaren Trotski ehrinde "Aykap" dergisini yaymlamaya balad. Derginin kurucusu da, yayn mdr de M. Seralin'in kendisi oldu. kinci sebep lmnden sonra ortaya kar. Biz, halk iin lnceye kadar emek sarf eden

bilig-2/Yaz96

180

Seralin'in 1937-1938 yllarndaki bask rejiminden nce, 1929'da vefat ettiinden bu milliyeti insann ailesi; yani okuma yazma bilen, gz ak, evresinde otorite kabul edilen adamn yakn olduklar iin 1937 yllarndan 1950 ylna kadar hakarete uradlar, dlandlar ve srldler. airin bir ok eserlerinin bu sebeple kaybolduunu dnyoruz. Bu olaydan airin kz 'Kazakstan yelderi' adl derginin 1989 ylndaki 8. Saysnda "Atadan Kalan Gz dik' adl hatrasnda bahsetmitir. Bizim bu yazmzn konusu airin 'Topjaran' destandr. 'Topjaran' destan 1898 ylnda yazld ve 1900 ylnda Trotski ehrinde kitap halinde yaynland. Bu destann konusu XIX. asrn 18301840 yllarm kapsayan, Kazaklarn nl Han Ablay'n torunu Kenesar'nn balatt milli ayaklanmadr. Genel Kazak Edebiyat tarihinde bu milli ayaklanma ve onun idarecileri Kenesar Nawrzbay hakknda yazlan destanlar oktur. Fakat bu konular 'Pravda' gazetesinin 26 Aralk 1950 tarihli saysnda yaymlanan 'Kazakistan Tarihinin Meseleleri Marksist ve Leninist Bak As ile ncelensin' adl makalede verilen fikirlerle Birleik Komnistler Parti Merkezi tarafndan bu ama dorultusunda incelenip gerekli grlen yerleri deitirildi. Bu hususta 1940 ylnda SSCB limler Akademisinin Dil ve Edebiyat Enstits bilim adamlar Prof. E. smailov ve air K. Bekhacin "Kenesan Nawrzbay" Kenesan ve onun askerleri hakkndaki destanlar ve efsaneleri toplayp hazrladlar. Bu eserlerin 1941 ylnda Kazak devlet yaymlarndan kmas bunun delilidir. Yukarda belirttiimiz gibi 1951 ylna kadar Kenesar nclndeki milli ayaklanma destanlar ders kitaplarnda ve baka eitli yerlerde yaymlanmtr. Zaman zaman onlara karkan aratrmalar da yaymland. Bu kar kn bir rnei olarak 1948 ylnda M. Awezov nclnde neredilen "Kazak Edebiyat Tarihi"nin I. Cildindeki 'ak iirleri ve tarihi iirler' blmnde Kenesar'nn kendisinin ve balatt milli ayaklanmann baz blmlerindeki nemli noktalarn doru deerlendirildiini sylemeliyiz. Yukardaki karardan itibaren Kenesan hakknda sadece olumsuz dnceler ortaya kondu. Kenesar isyan bir reaksiyon, milli bir hareket ve Kazak halkn Rus halkndan ayran bir isyan

olarak grld. Kenesar ve onun askerleri hakkndaki destanlar da sadece Kenesar'nn yersiz olarak vld eserler olarak deerlendirildi. Yani, o devirdeki siyaset ve ideolojinin tesiri Kazaklarn milli tarihi ve medeniyetinin aratrlmasna byk bir engel tekil ediyordu. M. Awezov "Han Kene" piyesini ve "Kazak Edebiyat Tarihi"nin I. cildini yazd iin, E. Bekmahanov Kenesar isyan hakkndaki monografisi yznden ideolojik adan eletirilip karalandlar. Bu olaydan sonra Kenesar'y ven eserler dland, yukarda ad geen tenkit edilmi eserler sakland. Seralin'in "Topjaran" destannn deitirilen blmlerinde Kenesar eletirilmi ve bu kahraman, kanl bir haydut ve zalim olarak gsterilmitir. "Edebiyat ve Sanat" dergisinin altnc saysnda yaymlanan Kazak Edebiyatnn byk alimi, Prof. T. Nurdazim'in "Kenesar'nn Zalimliini Mehur Eden Destan" adl makalesi de yukarda anlatlan olaylarn tesirinde yazlmtr. Makalenin balndan da anlald gibi aratrmann esas, Kenesar'y ve onun balatt milli ayaklanmay sadece siyasi olarak deerlendirmek oluturuyordu. Bu bak asyla, Seralin'in destannn amacnn, Kenesar ve onun ynetimindeki isyanclar eletirerek rezil etmek olduu iddia ediliyordu. "Topjaran" destannn asl maksad Kenesar hakknda ileri srlen yalanlarn hepsini geersiz klmak idi. Yani, makalenin amac bellidir. Bizce Kenesar'y yermek, airin destannn deil, tam tersi tenkit eden makalenin hedefidir. "imdi destan deerlendirelim. zet bir ifade ile; destanda hayvan ve insann ilikisi byk bir yer kaplar. Olayn banda koyunu imanlatmaa hazrlanan Kenesar ve Nawrzbay' gryoruz, destann sonuna kadar onlar koyunlaryla birliktedirler. nsana has haysiyetli davranlar, dnce, akl sz konusu olduunda bunlarn hibirine Kenesar ve Nawrzbay'da rastlanmyor". Bunlardan anlald gibi Kenesar, Nawrzbaylar ve onlarn balatt milli ayaklanma hakknda o dnemde fikir belirtmek, makale yazmak belli bir emir ve mecburiyetten domutur. Yoksa, byk edebiyat aratrcs tenkiti T. Nurtazim byle demezdi. Bu sert ve ar gnlerin baskcl ile ortaya kan, bilim adamn zorlayan gdml makale, gdml fikir diye adlandnlabilecek bir durumun sonucu olarak alglanmaldr.

bilig-2/Yaz96

181

Bu anlatlan olaylarn etkisi ile, 1965 ylnda yaymlanan "Kazak Edebiyat Tarihi"nin II. Cildinin ikinci kitabndaki Seralin'e ithaf edilen makale de ayn dorultudadr. O devirde Kenesar isyann tenkit ettii sylenen "Topjaran" destan hakknda tenkitiler bu meseleyi de dile getirdiler. Destann nemli karakterlerinden biri olan Aday boyundan bir delikanl kendi kyne amcas ihtiyar Salbay' ldren katil, amcasnn karsna tecavz eden zalimdir. Amcasn ldrp, ilinden dlanan katil, Kenesar saflarna katld, nk Kenesrn zmresi zalimler ve katiller zmresidir. Bu mesele destanda, delikanlnn amcas ihtiyar Salbay'n 16 yandaki karsna ak olmasdr. Akn atei, bilmeden yanmak deil midir? Delikanl Kazak geleneini bozup yengesine ilam ak eder. Bir gn koyunlar beklerken biri gelip srtna bir eyle serte vurup onu yere drr. ok kzan delikanl, nasl yaptm bilmeden yerde duran tfeini alp kendisine vuran adama ate eder. Eserdeki bu konuyla ilgili msralardan delikanlnn amcas ihtiyar Salbay', kasten deil, aniden ldrmesi, sonra halkna kar yz kara olduu iin yurdundan kap, serseri olduu aka grlyor. Tabi, bu fikirle airi, karakterinin iledii cinayeti, bir ekilde aklamaya almyoruz. Sadece Kenesar zmresi zlm ve katiller zmresi idi, bir katil daha gelip onlara katld, kendi halkna smayan katil Kenesar'ya sd, nk Kenesar da katildi, gibi bir dncenin karsnda olduumuzu ifade etmek istedik. Destanda Kenesar zalim idi fikri kesinlikle yoktur. Gerekten, destanda Kenesar hakknda baz tenkitlere rastlarz. Bunu yok saymamz imkanszdr. Kenesar zmresinde farkl farkl in-

sanlarn bulunmasnn sebebi, hann her ekilde askerinin saysnn oaltmas zorunluluudur. Bu konuda E. Bekmahanov, "O her yolla isyana katlanlarn saysn oaltmaya alt" diyor. Baka bir mesele de, tenkitilerin, destanda Kenesar zmresinin yamaclk yaptklarna ve baz boylara saldrdklarna dikkat ekmeleridir. Gerekten Kenesar'nn kendi tarafnda olan boylara yardm edip, kendi tarafnda olmayan boylan ok sert cezalandrd tarihi bir gerektir. Tarihi E.Bekmahanov'un szne dayanarak Kenesar 'nn Jappas boyuna saldrmasna 1844 ylnda Jappas zekat toplamaya, Nawnzbay' askeri ile gndermesinin sebep olduunu syleyebiliriz. Jappasllar Nawrzbay ile onun askerlerini karlayp kendilerine den zekat toplamaya sz verirler, onlara akam yemei ikram edip, her birini kye yerletirirler. Gece yarsndan sonra, askerler uyduu zaman 'zawriad horunjy' (Kazaklarda askeri bir unvan) rtbeli Janabl kendi askerlerini toplayp Nawrzbay' ve onun askerlerini ldrmeye karar verir. Nawrzbay'n yz askerinden 95'i ldrlr. Bu olayn ardndan Janabl Tlegenov Orenburg snrna gnderdii haberde unlar syler: " 'Rus arlna hill olacaz' andmza uygun olarak armzn dmanlarndan intikam almak iin dmanlarmzdan 95'ini ldrdk". Jappas boylarnn beylerinden intikam almak iin Kenesar, Janabl ve onun askerlerinin kyne saldrd. Nawrzbay'm askerlerinin lmne sebep olan Janabl'n, Altnbay'n, Sultan Omarov'un, ky sahibi Mrzabek Kulmanov'un, Niman Altibaev'in koyunlarn gaspetti.

bilig-2/Yaz96

182

YCELER AHENG Abay ile Ahmet Baytursnov'un iirlerindeki Uyum

Tot KENOVA Ahmet Yesevi . Kazak Dili ve Edebiyat B. Aratrma Grevlisi

____________________________________

Kazak Trkesinden Aktaran: Banu MUKAYEVA-Mine BAYKAL

Kazak iirinin hangi dnemine bakarsak orada Abay geleneinin devam ettiine ahit olur, Onun Kazak Edebiyat tarihindeki nemini grrz. nk Abay, XIX. asrn ikinci yarsnda edebiyat dnyasna, iire birok yenilikler getirmitir. Bu durum tannm alim, Prof. R. Szdqova'mn tabiriyle: "Abay' Kazak bedii ifadesi ve edebi dilinde yeni bir dnem aan, ona yeni bir bak as kazandran sz sanatnn gzel bir rneini veren kii olarak tanmladmzda o yeniliin devamn aryoruz. Eer bu yeniliin devam getirilmezse bu durum bir dneme zg bir yenilik olarak kalacaktr. Abay' yce yapan, onun iir geleneinin, rh zenginliinin, sanatnn devamll ve kendisinden sonra gelenler iin rnek tekil etmesidir (SIZDIKOVA,1995:185). Abay' dnemindeki ve daha sonraki airlerden ayran nemli zelliklerden biri de Abay'n kendine zg estetii olan zgn eserler vermi olmasdr. Bunun bir kant olarak Abay'n Kazak iir dnyasna baz yenilikler, nazm ekillerine, yeni l ve kafiye dzeni getirmesini gsterebiliriz. Nazm trne Abay'n getirdii yenilik, o dnem iin ok nemli olmutur. Bu yenilikler, edebiyatta son kuak iin 'geleneksel zellikler' olarak kabul edilmektedir. Halk dnce ve edebiyatnda Abay gibi yetenek sahibi olan deerli insanlar kendi izlerini brakrlar ve bu izler kalc olur. Yeni kuak da bu izlerden yararlanarak kendi yolunu izer. Prof. K. Jumaliyev, Abay hakknda yle der: "Eserlerinin sadece sosyal, dnsel ynyle deil, sanatkarl ile de Abay kendisinden sonraki Kazak airlerini etkilemitir. Abay'dan sonra gelen Kazak Edebiyat Abay' rnek alarak gelimitir. XX. asrn bandan gnmze kadar Kazak Edebiyatnda iir dili, konusu ve yaps ile ilgili olarak Abay'dan etkilenmeyen airin olmadn grrz". (JUMALEV, 1960: 356) Yukarda K. Jumaliyev'in belirttii gibi Kazak Halk Edebiyat airlerinin hemen hepsi nazm trne getirdii yeniliklerin etkisinde kalmtr. Biz bu makalemizde farkl bir bak asyla Abay geleneini incelemeye alacaz. Burada Abay'n edebi ortamn, yetitii evreyi ve rencilerini ele alacaz. Biz bu incelemeyi hangi amala yaptk?: Birinci amacmz, . Qudayberdiul, A. Baytursmul, M. Jumabayul, J. Aymavtul eserlerinin hakkyla deerlendirilip halka yeniden sunulmas olay edebiyat eletirmenlerine Abay'n "Edebi Mektebi" konusunun almasna ve akla kavuturulma-

bilig-2/Yaz96

183

sna imkan salad. kinci olarak, edebiyatmzda aratrlmayan sahann yani "Edebi Mektep" temsilcilerinin eserlerindeki siyasi, sosyal motiflerin yeni dnce kltrne sahip uzmanlarn ilgisini ekeceini mit ettik" (SAPARALIN, 1992: 43). Dncesine katlarak byk Abay'n mehur "Segiz Ayaq (Sekiz Msra)" iirine benzer olarak yazlan A. Baytursunov'un "Jan-Tergen" (Yan-Toplayan) iirim incelemeye alacaz. Abay'n "Segiz Ayaq" dnemindeki hayatn gereini, halkn sevincini, hznn anlatan bir iirdir. iirin bir yn yergi, bir yn de ibret ve airin vasiyetinden olumaktadr. Bu iir, airin btn samimiyeti ve hayal gcyle yazlmtr. "Segiz Ayaq" iiri ekli bakmndan ritim ve dnce zerine kuruludur. erik bakmndan ise lirikten ok smrge olan halkn olumsuz artlarn hiciv tryle anlatmtr. A. Baytursnov'un Abay'la bu iirinde birletii nokta, konu ve fikir ahengidir. Baytursunov'un iirlerindeki temel motif Abay'n iiri ile benzerlik gsterir. Bu durum "Jan-Tergen" iirinde aka grlmektedir. Bu iirde Abay'n tesiri hissedilmektedir. Ayrca bu iirde o dnem Kazak halknn gnlk problemleri anlatlmtr. Milletin onurunu dnenlerin azl, halk birliinin yokluu, toplumda ileri gelenlerin basks gibi sorunlara iirde yer verilmitir. Toplumun yaps hakknda Abay yle demektedir: "Er jold oylap Her yolu dnp Oyma boylap, Dnceye dalp, Uqtm tayz, terendi... Anladm s, derini..." diyerek kendisini anlayabilen insanlara hitab ediyor. stad Abay gibi Baytursmov da: "Salnp dawa, satlp jawa" {Dp davaya, satlp dmana) diyerek elde ettii makam sayesinde insanlar kullananlar, maddi dnyay savunanlar, tembelleri yermektedir. "Uykl jurtt, Uykuyu seven yurdu, Tksigen murtt Kara bykl bir kii Obr obp, sorp tur. Ara vermeden yutuyor Tn etip knin, Gece olmu gndz, Krsetpey ininin,

Grmesin diye eksii Oyatkzbay qorp tur. Uyandrmaya alyor. airin burada ekonomik zorluklan yaatanlara milli zihniyeti uyandrmamaya alan ve milli ruha bask yapanlara telmihi vardr. air "Jan-Tergen" iirinde Kazak halknn geirdii zor durumlar dnem dnem anlatr. Birinci dnem: "Qaraymn keyin, Bakarsam sonra Orsqa eyin Rus gelinceye kadar Jan bapt qazaqt Han besledi halk". kinci dnem: "gizdey rge, kz gibi yokua tkelsiz jerge, Geitsiz yere, Knde aydap jekkenge Her gn sryor". nc dnem: "Salnp dawa, Dp davaya Satlp jawa, Satlp dmana Bolstqt alst. Ynetmek iin yart". A. Baytursmov'a Abay'n tesirinin olduunu bu iirde de akca grebiliriz. Bu iirdeki dnce, Abay dncesi ile bir noktada buluacaktr. "Segiz Ayaq'"n ikilii gibi son yedi ve sekizinci msrasnda deyimler kullanlmtr. rnein: "Obr bolsa qamqonn, Obur olursa yardmcn, Qaynaan sol sorfi Yakn olur felaketin:" ou zaman toplumca anlalamayan Abay ve Baytursmov okuyucusuna dert yanar. Baytursmov Abay gibi yle der: "Qmza qayp, Kmza doyup Qzarpjanp, Kzarp yanp Bay uyqtayd mastqpen. Zengin uyur, mest olup. alap iken kedey mas, alapla fakir mest olur.

bilig-2/Yaz96

184

Mna jurtt tri obas. Bu halkn durumu ne olur." (alap: bol sulu ayran) Burada air milli ruhtan habersiz olan halkndan bahsediyor. Baytursnov, dnemin aydnlarna gveniyor ve halkna sesleniyor: "Qanan joqpa eli uyq, Sona ermedi mi uykun, Uyqtaldn bar ne syq, Uyuyacak nedir halin" diyerek zntsn anlatr. Bu ekilde Baytursnov Abay'n iir geleneini devam ettirir. Bu iire, airin siyasi dncesinin zeti olarak bakabiliriz. airin iirindeki "ben" sznn onun kendi zntsn, merakn, endiesini anlattn ve ayn zamanda toplumun sorunlarn, halkn kederini ve geleceini dile getirdiini gryoruz. Abay'n Baytursnov'a ekil bakmndan da tesiri olduunu sylemitik. Abay'n, "Segiz Ayaq"'ndan sonra ekerim, Sultanmahmut, Ahmet Baytursnov, liyas gibi airler de "Segiz Ayaq" iirindeki kalpla iirlerini yazmlardr. nk "Segiz Ayaq"l kompozisyon air cokusunu, dnce ve duygu unsurunu anlatmaya yarayan uygun bir ekildir. Drt drtlkten oluan "Segiz Ayaq" iiri'tezis' (beyan etmek) ve 'antitezis'ten meydana gelmitir. nceki beyitten oluan alt msra tezis, son iki msra ise antitezisten oluur. Abay'da son blm deyi ve zdeyilerden olumaktadr. Baytursonov'un "J-an-Tergen" iirinde de bu kalp kullanlmtr. Bu iirin ierii Kazak toplumunun sosyal meselelerinden oluur. Toplumun gelimesini engelleyen kesimler, farkl kltre sahip insanlarn engelleyici tutumlar gibi konular iirlerinde iler. Abay dneminde kendini yalnz hisseder ve yalnzln yle anlatr: "Molasnday baqsmm, Jalgz qaldm tal nm" (Mezar gibi baksnn, yalnzlm gerekliim ) Baytursunov da: "Qs iinde birer qaz, kelgenmenen qayda jaz?"(K iinde gelse de bir ka kaz, hani nerede yaz) diyerek zlmesi her dnemde airin kendini yalnz hissettiine bir rnektir. "Qazam elim, Kazam halkm, Kaykayp belin Eilir belin Snuwa tur tayanp. Katledilmek zeresin. Talawda maln,

Yamada maln, Qamauda jan Kafeste cann A kzidi oyanp. A gzn uyan. Qanan jok pa eli uyqn, Bitmedi mi hala uykun, Uyqtaydn bar ne syq? Uyumaya var m halin? " Bu iiri, arlk dnemindeki basn yaymlamamtr. Bu iir,Ahmet Baytursnov'un airlik zelliklerini gsterir. O, sesi milli, fikri hmanist bir demokrattr. Baytursnov, dnemi gerei politikayla ilgilenmitir. Halka hizmetinin ilk dneminden itibaren arlk Rusyas'nn smrgeci siyasetine, iktidar basksna kar kt ve halktan olmasna ramen makam uruna halka ktlk eden hainlerle mcadele etti. Bu mcadele sadece tten ibaret olmamtr. Halk bilinlendirmek iin ulalacak hedefleri anlatmak gerekiyordu. Dolaysyla air bu amaca hizmet etmitir. Sonu olarak unu syleyebiriz ki; Ahmet Baytursnov'un iirleri, Kazak nazm ekline yenilik getiren Abay'n geleneinin devamdr. Abay "Segiz Ayak" kalb ile yazlm olan "JanTergen" iiri bu geree bir rnektir. Bu makaleyle ilgili olarak Prof. M. Mrzahmetov'un gr: Kazak edebiyatnda nemli olan "Abay' tanmak" ve "Abay Gelenei" meseleleri vardr. Abay ile Ahmet Baytursnov'un iirlerinde ekil benzerlii sz konusudur. Bu makalenin yazar, Abay iirinde, ekil bakmndan "Segiz Ayaq" diye adlandrlan nazm ekli zelliini ilk olarak Baytursnov'un iirlerinde kullanmasn gelenek devam olarak aklamaya almtr. "Segiz Ayaq" iiri, bir Kazak iiri gelenei oluturduundan dolay eletirmenler bu zor konuyu farkl ekillerde aklamlardr. Burada asistann aklamaya alt konuyu kendi bak acsyla aratrarak yeni bir dnce ortaya atmas, olaya yeni boyut as kazandrmtr. Bu konu sradan bir aratrmann aklayabilecei bir konu deildir. Bu konuyu aratran kii iir tabiatn, nazm ekli zelliklerini iyi bilmeli, estetik anlay gelimi olmaldr. Bu zellikler ayn zamanda aratrmacnn kapasitesini belirler. Makale yazarnn, Abay'n "Segiz Ayaq" iirinin ekli zelliini Baytursnov'un kendi edebi evresinin zelliklerine uygun bir ekilde kullan-

bilig-2/Yaz96

185

masn onun ustal olarak deerlendirmesi, Baytursmov'da Abay iir geleneinin ihtiva ettii yenilikleri belirtmesi ve dncesini bu ekilde

sunmasndan dolay "Yceler Ahengi" adl makalesini ilmi makaleler snfna gvenle sunuyorum.

KAYNAKLAR: SAPARALN, B. 1992 Qac "Qaysa, Qaza Qays, Taza Qays..." Kitapta: Bes Ars, A. Abaydn Sz rnei JUMALEV, K. 1960

SIZDIKOVA, R. 1995

Qazaq debiyeti Tarihinin Meseleleri jne Abay Poeziyasn Tili

bilig-2/Yaz96

186

"ELYAZMA KTABIMI SELE ALDIRDIM"

Prof. Dr. Annagurban AIROV Trkmenistan Elyazmalar Enst. Gn. Md. ____________________________________ Trkmen Trkesinden Aktaran: Gadem MAMMEDOV

Bugn bize, ismi Tkmen'in trks haline gelmi Mahtumkulu'ndan kalm hazine, 700 civarnda iirle be alt tane orta boy eserdir. Biz Prag'nn bir iirine deil, tek satrnn gaml yrein tesellisi, mutlu yrein sesi ve t anahtar olduuna, inanyoruz. Ama "kas gam ile dolu dnyada", vatanndan ve zamanndan dertli olan, fakat buna ramen "dili hareket ettike syleyen" Mahtumkulu'nun edebi miras, kt belalarn bak ne kadarna dm?! airin "Reygan eyledi" adl iirinden anlaldna gre, yaad ada iki kere kt kaderi, onun edebi hazinesinin stnden gemitir. Birincisinde, airin "emek harcayarak ve zahmet ekerek yazd kitaplar sel alr". kincisinde ise, "be ylda yazd bir kitabn, Kzlbalar alp yok ederler". Bu sadece bizim bildiimiz kadar. Tabi bu kayplarn acs Mahtumkulu'nun kendisi iin snrszd. Ama bizim iin, halk iin bunun iki katdr. Zamann yk omuzlarna ken Mahtumkulu byle aclarn bak ne kadarna katlanabilmi!? Mahtumkulu ldkten sonra da onun zihin szgecinden geirdii iirlerinin bulunduu elyazma eserler ok zorluklarla gnmze ulamtr. Tarihi ve ilmi kaynaklar Ekim devriminden nce Mahtumkulu'nun kendi eliyle yazd bir yazmann bulunduunu kantlyor. Bu gerei halk arasndan tespit edilen bilgiler de destekliyor. Ama bugne kadar ilmi evrelerce airin eliyle yazd tek satr dahi bilinmemekte idi. Tabi baz tahminler yapld, fakat bu tahminler inandrc bilgiler ile desteklenmedii iin bugne kadar tahmin olmaktan teye gidemedi. Yakn zamanda ise buna benzer bilgilerin bir tanesi daha gn na karld. "ran'da Mahtumkulu eliyle istinsah edilmi kitaplarn biri muhafaza ediliyor" gibi bir bilginin geree uygun olduunu kantlamak olduka zor. Bu konunun aratrlmas gerekiyor. Maalesef, d lkelerden kltr mirasmz aramak bugn iin mmkn olmuyor. Aratrmalarn birok aratrmaclarca yaplmas sayesinde sadece mellif nshalar deil, Mahtumkulu'nun tm "klliyaf' ortaya karlabilecektir. Mahtumkulu'nun klliyatnn olduu halktan kaydedilen bilgilerde dahi yer alyor. Trkmenba'nn adn tayan Tkmenistan Milli Elyazmalar Enstits'ndeki 1681 numarada kaytl bulunan eserde bu tr bilgilerden bir ksm bulunur. Kirov ilesinin "Teze Yol" kolhozundan

bilig-2/Yaz96

187

75 yanda Recep Muham (Annamuhammed olu) usta 1958 ylnda u bilgiyi vermitir: "Fakir bir gm ustas olan dedemiz, Mahtumkulu'nun kendi elinden km kitab durmadan okurdu..." Burada Mahtumkulu'nun kendi istinsah ettii eserlerden (mellif nshas) bahsediliyor. Orada Recep Muham usta baka bir bilgi daha veriyor: "Fakir dedemiz Mahtumkulu'nun kendi kitabn Ahal'da, Mri kasabasnda usta Taan adl adamn evinde de grm. O kitap ancak iki kiinin tayabilecei byklkte imi". Tabi bu byklkte bir kitabn varln kesin olarak bilemiyoruz. (Baz kiilerin bu bilgileri fazla abartmas da mmkn. Fakat bykl asndan, bu byklkte yazma kitaplar olmas mmkndr. Onlarn biri de bizim Elyazmalar Enstitmzde bulunan on alt kg arla sahip olan "Muhiyf'dir). Belki de o Mahtumkulu'nun "klliyat" olabilir. (Klliyat: airlerin tm almalarnn bulunduu bir cilttir.) Mahtumkulu'nun klliyatnn olduuna dair Garngala endir dalnda yaayan 51 yandaki leman Nuriolu 1940 ylnda u bilgiyi vermi: "Mahtumkulu Klliyat Orazmemmet ianlarda olurdu. O klliyatn bykl iki kat vardr". Grld gibi Mahtumkulu eserlerinin elyazmalarnn en byklerinden biri olduunu elimizdeki bilgiler kantlyor. nk bugne kadar Mahtumkulu'nun divannn 70'e yakn nshas bulunmutur. Fakat onlarn byklklerinin hi biri de normal yazmalardan fazla deil. Elbette hepsinin ierii ayn deil. Yaklak 300'den fazla iirinin bulunduu yazma, elimizdekilerin en bydr. airin divanlar sz konusu olduunda akla kavuturulmas gereken bir konu daha var. Divanlarn ou "Turgul Diydiler" adl iiriyle balar. kinci gurup divanlarda ise ilk iir "Ya Rp" iiridir. Divanlarn hepsinde de esasen bu ya da dier iirler tekrarlanr. Nadiren iir dzeni deiir. Onun iin de airin halk dilinden kaydedilen baz iirlerine yazmalarda nadiren rastlanr. Bu, zellikle de airin ahsi hayatyla ilgili iirlerinde byledir. airin, Menli'yle olan ilikilerini aklamakta byk yardm olan "Glzardan Ayrldm" adl iirine, Mahtumkulu'nun iirlerini ie-

ren 350 civarnda yazmann sadece ikisinde rastlanyor. "Cana Geldim" adl iirine ise yaknlarda bulunan yazmada rastlanyor. Bu iirde Mahtumkulu'nun 17-18 yalarnda iken gnl verdii kzla evlendii, onun da 20 yalarnda ld anlatlr. Edebiyatn, Trkmen halknn medeniyetinin byk aklarndan biri olan Mar'l merhum Syn Annaniyazov, Mahtumkulu divannn bir nshasn Elyazmalar Enstits'ne vermiti. te bu nshada da ok nadiren rastlanan, daha dorusu bu zamana kadar sadece bir nshada rastlanm olan "Cana Geldim" adl iiri vard. Hala halkn arasnda Trkmen medeniyetine ait olan elyazma kitaplara rastlanyor. Bunu Telman ilesinde Gvher Recebova'nn yazd mektup da destekliyor. Gvher, bize yazd mektubunda, kendinde ufak tefek elyazmalarn bulunduunu yazmakla doru bir i yapm oluyordu. Yakn gnlerde oraya aratrma iin gidilecek. Mahtumkulu'na ait en deerli ve en eski yazmalar Mahtumkulu adndaki Dil ve Edebiyat Enstitsnn Elyazmalar Blmnde saklanyor. Orada bugne kadar Mahtumkulu'na ait 60'tan fazla divan topland. Bunun dnda, Mahtumkulu'nun nakledilen 100'den fazla iirine, bir o kadar iire de baka yazmalarda rastlanyor. Bunlarn arasnda en eskisi 1779 ylnda henz airin yaad dnemde istinsah edilmi divandr. Bu yazma ile ayn durumda olan yazmalarn biri ran'da Mahtumkulu'nun torunlarndan birinde bulunuyor. Bu yazmay elde edememi olmamza ramen, yazma hakknda suret nshas ile az da olsa bilgi edinmek mmkn oldu. Bu yazma Mahtumkulu'nun torunlarnn verdii bilgiye gre, bu yazma, mellif nshasndan kopya edilen nc nsha olmal. Elbette bu yazmaya asl deerini vermek gelecee kalm bir itir. Mahtumkulu halka byk bir zenginlik brakmtr. Bunu aramak, renmek, gelecek nesiller iin ak tutmak aire sayg duyan her insan iin kutsal bir grevdir. Mahtumkulu'nun yazmalarn bulmak Mahtumkulu tanma bilgisinin anahtar olmaldr.

bilig-2/Yaz96

188

XV. YZYILDAN TBAREN STANBUL'DAK EDEB MUHTLERE GENEL BR BAKI:

Yrd. Do. Dr. Belks GRSOY

___________________________________

Gazi . Fen-Ed. Fak Trk Dili ve Edebiyat B. r. yesi

lim, tefekkr ve san'atn-hatta zenaatn bilebir gelenek ve muhit ii olduu muhakkaktr. Bu hususlara yatkn ve kabiliyetli insanlarn ortaya kp, serpilip gelimeleri, belli n artlarn mevcut olmasn gerektirdii kadar, hali hazrdaki artlarn da uygun bulunmasna baldr. Belirli corafi blgelerin ve belirli zamanlarn ilim ve san'at erbab karmaktaki younluu da ancak mevcut olan gelenein; elverili ortam ve artlarla birleip, kendisini devam ettirmesiyle izah edilebilir. Trklerin Orta Asya'dan beri yaattklar sohbet geleneinin bizim kltr tarihimiz iinde husus bir nemi vardr. Anadolu'ya tanan bu gelenek, hem Seluklular, hem Beylikler, hem de Osmanl dneminde varln srdrm, azalarak da olsa gnmze kadar gelmitir. lm, siyas, sosyal, kltrel, din ve edeb olan bu sohbetler, her blgedeki ve her seviyedeki insanmz eitmi, yourmu ve ona ekil vermitir. Bu sohbetler, sadece edep-erkn retmekle kalmam, ona bir yaama tarz ve bir dnya gr kazandrmtr. nsanmz iten ie besleyerek, onu yerine gre air, edip, yerine gre lim veya rif yapan bu husus; yllar yl bizim mektebimiz olmutur. Biz, insanmzn yap talarndan biri olan sohbet geleneine, bu almamz ierisinde deinmeyi uygun bulduk. Fakat elde edilen malzemenin okluu konumuzu sadece stanbul'da mevcut bulunan edeb muhitlerle erevelendirmek mecburiyetinde brakt. Zira stanbul'un, Trk kltrnn odak noktalarndan biri olarak kltr tarihimizde ayr bir yeri vardr. Dier corafi blgeleri ve farkl zamanlar, ileride baka almalarn konusu yapmay dndk. Sohbet, geleneimiz zerinde biraz durulduunda ifah kltrn hayatmz zerindeki messiriyeti ortaya kar. yi ve muntazam bir tahsil grmedii halde byk air sfat kazanan insanlarmzn srr da bu gelenekte yatar. Tarihimizde Hseyin Baykara'nn Meclislerinin ok mehur olduunu, daha sonraki bu kabil meclisler iinde de "Hseyin Baykara meclisi gibi" benzetmesinin yapldn hatrlatalm. phesiz ki her eit sohbet, bir insan topluluuna ihtiya duyurduu kadar, bir de mekna ihtiya duyurur. Bu meknlar genellikle evler (saray, konak, yal, kahvehaneler meyhane, ayhane) dkknlar ve devlet daireleri (kalemler

bilig-2/Yaz96

189

matbaa, gazete ve dergiler) eklinde kendisini gsterir. Osmanl mparatorluu'nun kuruluundan beri air ve ediplere kymet verildii grlr. Padiahlar, limler, yksek dereceli devlet memurlar ve din adamlarnn da iirlerle megul olmalar, bu sahaya duyulan ilgiyi artrmtr. Saray ve konaklarda muayyen zamanlarda pek ok airi etrafnda toplayan iir meclisleri bulunurdu. Karlkl iirlerin okunup, edeb mnakaalarn yapld bu toplantlar; edebiyatn gelimesine hizmet etmilerdir. Hkmdar ve devlet byklerinden rabet gren airler, ayrca hsan, (al, saat, kuma) caize, (para veya hediye) ulfe ( ayda bir verilen maa), salyne (ylda bir kere denen maa) zeamet (arazi) ve tmar gibi eitli madd kazanlarla dllendirilirdi. Btn bunlardan baka air olmak, devlet kademesinde hatr saylr bir mevkie getirilmek iin de yeterli sebep saylabilirdi. airler, kadlk, sancak beylii, kazaskerlik, defterdarlk, hariciye ve maliye bakanlklar gibi yksek dereceli memuriyetlere tayin edilebiliyorlard. Padiahn ve devlet byklerinin takdir ve sevgisini kazanp, onlarla ayn meclisi paylaan air ve edipler, hi phesiz ki, halk iinde de itibar kazanm oluyorlard. Btn bu sebeplerle devri iinde airliin ve edipliin fevkalde zendirici olduu ve tevik grd rahatlkla sylenebilir. airler, padiahlarn tahta knda, sultan ve ehzade doumlarnda, snnet ve evlenme merasimlerinde, sefer ve zaferlerde, yeni bir mimar eserin yapmnda kasideler yazar, tarihler drr, karlnda da eitli ihsanlar alrlard. Ayrca ramazaniyye, ydiyye, bahariyye, itaiyye gibi belirli zamanlar konu alan kasideler yazdklarnda da, emekleri karlksz kalmazd. Dier devlet bykleri de derece terfi, ev yapma, sakal koyma, evlenme ve doum gibi eitli vesilelerle bu airlerin eserlerinden hissedar olurlar, onlar da ihsanda bulunurlard. Osmanl padiahlarnn iire ve aire verdikleri neme ksaca bir gz gezdirmek, bu durumu daha ak bir ekilde ortaya koyacaktr. Konumuzu stanbul'la snrlandrdmzdan XV. yzylda baehir olan bu kentteki edeb havaya bir gz atmakla ie balayalm: Mahlas kullanan ve divane tertibeden ilk Osmanl padiah olan Fatih (1451-81) ilme olduu kadar iire ve

edebiyata da ok nem verirdi. Hizmetinde 185 airi olan Fatih'ten 30 air, air ulufesi alrd. Molla Cami'i stanbul'a davet eden padiah, ayrca ona her yl 1000 filori altn gnderirdi. Fatih'in etrafndaki airler, devrin btn ileri gelenlerinden de ihsan alrd. Fatih'in vezirlerinden olan Mahmud Paa da (. 1474) lim ve san'atkrlar koruyan ve onlara kar son derece cmert davranan biriydi. Bir divan olan Mahmud Paa'nn nesri iirlerinden de stnd. Fatih'in vezirlerinden olan hem iir, hem de nesirle megul olan Karaman Mehmed Paa, (.1481), daha ziyade nesri stn olan Sinan Paa, (. 1486) ilim ve iir meclislerinin mdavimi olan Gedik Ahmed Paa (.1478) lim ve san'atkrlar koruyan devlet bykleri arasndadr (PEKTEN, 1969: 16-36) Adl mahlasyla Trke ve Farsa iirler yazan II.Beyazd'n (1481-1512) saray da lim ve san'atkrlar bnyesinde toplamtr. Bu padiah da Molla Cami'e ylda 1000 filori gndermeye devam etmi, Mevlana Celaleddin Medevani'yi de her yl caize yollamak suretiyle desteklenmitir. Pek ok airin ulfe ve salyne ald bu devirde san'at erbabnn madd bakmdan refah iinde olduu grlr. Trk airleri iin rehber tekil edecei dnlerek Basr ve ah Muhammed Kazvin adl ranl airler saraya alnmlar; padiah tarafndan korunup, kullanmlardr. Meyyed-zde Abdurrahman Efendi (. 1516) Tacizde Cafer elebi (.1515), Hadm Ali Paa devrin iirle megul olan ve konaklarn airlere aan devlet byklerindendi (PEKTEN: 37-52; slam Ansiklopedisi, II.Bayezid Md., C.2: 397). XVI. Yzyl Divan iiri asndan ok parlak bir dnem tekil eder. airler, zamann ve zeminin uygunluundan istifade ile olgun eserler vcuda getirmilerdir. Yavuz Sultan Selim (1512-1520), ksa sren saltanat dneminde edebiyatn geliip yaylmasna hizmet etmi bir padiahtr. Tebriz fethi srasnda ran'da lim ve san'atkrlar getiren Yavuz, Divan Edebiyat'nda Farsa divan tertip ettii halde, Trke divan olmayan tek padiahtr. Bu dnemde de birok air ulfe almaya devam etmi olup, Zati'ye bir ok ihsanla birlikte Bursa'da bir ky hediye edilmitir. Bu isimlerin dnda skender Paa, Hadm Ali Paa, Kara-Bali elebi, Sadrazam Ayan Paa,

bilig-2/Yaz96

190

Hsrev Paa, Elkas Mirza, Lala Mustafa Paa, Piyale Paa, Temr Ali Paa, eyhlislam Civizade Muhyiddin Efendi, Gzelce Kasm Paa'nn da evleri iir meclislerinin kurulduu yerler olup, airler misafirhanesi hkmndeydi. ah Muhammed Kazvin, Dervi ems, ah Kasm isimli ranl airler, padiahn himayesini gren kalem erbaplarndand (PEKTEN: 53-74; slam Ansiklopedisi, Yavuz Sultan Selim Md., C. 10: 433). Kanun Sultan Sleyman'n (1520-1566) etrafnda da ok geni bir airler topluluu bulunuyordu. stanbul, ksa zamanda byk air ve sanatkrlarn yetitii bir muhit haline gelmiti. iirlerinde, Muhib veya Muhibb mahlasn kullanan Kanun'nin zamannda, Sadrazam da dahil olmak zere, pek ok devlet bynn iirle uratn, uraanlar da koruduunu gryoruz. Kanun'nin sadrazamlarndan Pir Mehmed Paa (. 1532), Damad brahim Paa (. 1536), (At Meydan'ndaki kona hner erbabnn sna mevkiindeydi.) Defterdar skender elebi (. 1535), Kemalpaazde (. 1534), Kazasker Kadri Efendi (. 1552), Rstem Paa (. 1561) gibi devrin byklerinin konaklar lim ve airlerin, barnp korunduklar evlerdendi. Kaptan- derya Seydi Ali Reis'in (. 1563), (1540 ylnda Galata'da yaptrd her taraf naklarla ssl byk konak, musikiinas ve airlerin toplanma yeriydi.) Knal-zde Ali Efendi (. 1571-72), Fenri-zde Muhyiddin Efendi (. 1547) (Haftada iki defa bahesinde lim ve airleri toplar, onlar arlard.) Muslihddin Halife-zde, Hayat Mehmet elebi, Ebu'1-Fazl Efendi, Cell-zde Mustafa elebi (. 1567), k elebi (1520-1572) gibi zatlarn evlerinde iir meclisleri toplanrd. Kanun'nin nianclarndan olan Cell-zde Mustafa elebi'nin kendisine sunulan kasidelere verdii caizelerin toplam "27 yk akaya" (2.700.000 aka) bali olmutur. Bu evlerde tertiplenen iir meclislerine katlan airlerin her biri, kendi eserini ortaya koyar, gsterdii iktidarn derecesine gre de ihsan ve ltuf grrd. ah Kasm, Sehab-i Acem, Bidar adl acem airleri de, sarayda himaye edilirlerdi( PEKTEN: 75-114; slam Ansiklopedisi, Kanuni Sultan Sleyman Md., C. 11: 153). Kendisi de iirle uraan bir padiah olan Sultan II. Selim (1566-1574) devrinde airler ko-

runmular, ihsan ve ulfe almlardr. Kanun devrini de idrak etmi olan emsi Ahmed Paa, Bak gibi airler bu dnemde de hret ve itibarlarm devam ettirmilerdir (PEKTEN: 114121; slam Ansiklopedisi, Sultan Selim II. Md., C. 10: 440). Murad mahlasyla iirler yazan ve iirlerini Arapa, Farsa ve Trke olmak zere ayr divanda toplayan III. Murad'n (1574-1594) devrinde, drt padiahn dnemini idrak eden Baki'nin hretinin doruunda olduu gzlenir. (PEKTEN: 122-128; slam Ansiklopedisi, Murad III Md., C. 7: 624-625). Adl mahlasyla iirler yazan III. Mehmed dneminde (1595-1603) edeb hayatn canlln fazla koruyamad grlr. Yine de devrin byklerinin saray ve konaklar, airler iin bir barnak tekil eder (PEKTEN: 129131; slam Ansiklopedisi, Mehmet III. Md. C.7: 535-547). XV. ve XVI. yzyllarda Osmanl Edebiyat balangta Edirne'de, sonra da stanbul'da geliirken, Rumeli ve Anadolu'daki baz merkezlerde de ilerleme zemini bulmutur. On be veya on sekiz yalarna gelen Osmanl ehzadeleri muhtelif ehirlere sancak beyi olarak gnderilmiler, gittikleri yerlerde de saraylar etrafnda airleri toplamlardr. Ayrca zaman zaman bu airleri eitli devlet hizmetleriyle grevlendirdikleri de olmutur. Bu ekilde stanbul dnda da daha kk apta olmak kaydyla edeb mahfiller teekkl etmitir. Bu sayede Edirne, Konya, Amasya, Manisa, Ktahya ve Trabzon birer edebiyat ve kltr merkezi haline gelmitir. Buralarda saltanat sren ehzadelerden padiah olanlar, air dostlarn beraberlerinde stanbul'a getirmilerdir. Hatt srgndeki kt gnlerinde Cem Sultan' yalnz brakmayan bir airler halkas olduu bilinmektedir. Ayrca sancak beyliklerine km vali paalar, stanbul'dan srlm vezirler, snrlar korumakla grevli u beyleri, her vilayette hali vakti yerinde olan memurlarn evrelerinde birer edebiyat muhiti olumutur. Bunlarn dnda airlerin de kendi aralarnda topland, "uara meclisleri" meydana getirdiklerini biliyoruz. Bu toplantlar, birbirleriyle dost birka airin kendi evlerinde bir araya gelmesiyle veya edebiyatla ilgili bir kimsenin evinde toplanmak suretiyle olurdu. Kn evlerde, yazn ise evlerin bahesinde toplanan airler etrafnda canl bir edebiyat atmosferi teekkl e-

bilig-2/Yaz96

191

derdi (PEKTEN: 162-225). Evlerin dnda dkknlar da birer edebiyat meclisi grnmndeydi. Zati'nin (. 1546), Bayezid Camii avlusunda remilci dkkn vard. Fal ap, smarlama iir yazan Zati'nin dkkn, devrinde yaayan airlerin toplanma mahaliydi. Uzun yllar bir mektep vazifesi gren bu dkkn, gen airlerin iirlerinin de muaheze edildii bir meknd. Fal baktrmak bahanesiyle dkkna gelen genler, bir stad olan Zati'den iirleri hakknda fikir almak isterlerdi. Karamanl Sbut'nin (. 1586) stanbul'da Karaman Pazar'ndaki attar dkkn, bir uara meclisi hkmnde idi. Rahik'nin (. 1546) Mahmut Paa'daki attar dkkn da airlerin urak yeri olarak bilinmektedir. Zeyni'nin Karaman Pazarndaki sahhaf dkkn airlerin urad ve iir sohbetlerinin yapld bir meknd (PEKTEN: 251). Bunlarn dnda Tahtakule, Balkpazar ve Galata'da bulunan meyhaneler ekseri iki merakls olan airlerin toplant mahalliydi. Yazn deniz kenarlarnda da ak meyhaneler bulunurdu. Tahtakale'de bulunan Efe Meyhanesi ve Yani Meyhanesi devirlerinde ok mehurdu. Bilhassa Efe Meyhanesi II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanun devirlerinde ak olup, zamann pek ok airinin bir araya gelip, iir sohbeti yapt bir mekn olmutur (PEKTEN: 254). XVII. yzylda Osmanl Devleti'nde birok sahada gzlenen geri gidie mukabil, edebiyat gelime izgisini ykselterek korumaya devam etmitir. Evliya elebi stanbul'da "800 iir esnaf" olduunu syler. Padiah I. Ahmed (1603-1617) devrinde devlet ilerinde grlen karklk, sarayda iire verilen kymeti azaltmamtr. Baht mahlasyla iirler kaleme alan padiah ve devlet ricali saray ve konaklarnda airleri barndran ve himaye eden bir tavr iinde olmulardr. I. Ahmed, I. Mustafa, II. Osman ve IV. Murad devirlerini idrak eden Nef i, padiahlara ve devlet byklerine kasideler sunmu, bugn iin ok yksek saylabilecek meblalarda caizeler almtr. Din ve mill hislerle ykl iirler terennm eden I. Ahmed'in yansra Faris mahlasyla iirler yazan II. Osman (16181622) ve Murad mahlasyla iirler yazan IV. Murad (1623-1640) dnemleri iir ve edebiyat bakmndan son derece verimli zamanlardr. eyh-

lislam Yahya (1552-1644), eyhlislam Bahi, hem kendileri iirle uraan, hem de airleri koruyup kollayan isimler olarak dikkati eker. eyhlislam Yahya, IV. Murad ile birlikte Revan ve Badat seferlerine katlm, yolculuk ve sava ortamnda dahi, padiah ile birlikte iir sohbetlerini srdrmtr. Nefi, padiahn hayranlk ve takdirini kazanm olup, saraya yakn olan airlerdendi. IV. Murad devrinde saz airleri de iltifat grmlerdir. Birok saz airi onun etrafnda, onun adna iirler sylemilerdir. Bu dnemde seferlerden geriye manzum hatralar brakan ordu airlerinin de himaye edildii grlr (slam Ansiklopedisi, Ahmed I. Md.; I. Mustafa Md., C.8: 692-695; II. Osman Md., C.9: 443-448; IV. Murad Md. C.8: 625-640). IV. Mehmed (Avc) (1648-1687), III. Sleyman (1687-1691), II. Ahmed (1691-1695) ve II. Mustafa (1695-1703) dnemlerinde sebk-i Hind (Hint uslbu) denilen yeni bir uslb tarz, XVII. yzyln ortalarna doru moda olan bir sanat cereyan halini alr (slam Ansiklopedisi, Mehmed IV. Md., Ahmed II.Md., C.I: 164-165; Mustafa III. Md., C. 8: 700- 708). Nabi, Avc Sultan Mehmed iin Lehistan seferine dahi katlmtr. Yazd Fetihname-i Kamanie sayesinde padiahn ltuf ve ihsann kazanmtr. Bu sefere katlan airler arasnda Silahdar Fndkl Mehmed Aa da vardr. Bu air Merzifonlu Kara Mustafa Paa ile beraber Viyana seferinde de bulunmutur. Amcazade Hseyin Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paa devrin airleri koruyan byklerindendir. XVIII. yzylda devletin siyasi bakmdan geriledii, bir knt dnemi yaad grlr. Yerlileme cereyannn gze arpt bu dnemde halk ifadeleri kullanlm, halk felsefesini aksettiren iirler kaleme alnmtr. Yeni nazm trlerinin denendii bu devirde, ok sade bir Trke'yle iirler terennm edildii de grlmtr. Bu yzylda yaayan Osmanl padiahlarndan III. Ahmed ve III. Selim hem kendileri air olan, hem de airleri koruyup gzeten bir tavr gsterirler. Necip mahlasyla iirler yazan III. Ahmed (1703-1730) ayn zamanda hattatt. Devrinde air Nedim, saray ktphanesinin hafz-ktplne getirildi. Osman-zde Tib'e fermanla, airlerin sultan (Melik'-uara, reis-i airn ) unvan verildi (slam Ansiklopedisi, Selim III. Md.; Ahmed III. Md. C. I: 165-169).

bilig-2/Yaz96

192

Damad brahim Paa, airleri koruyup gzeten bir devlet byyd. brahim Paa'nn sadrazaml srasnda (1718-1730) Beikta ile Ortaky arasndaki sahil saraynda gndzleri, ilim, sanat ve iir topluluklar dzenlenirdi. air Nedim, Sami, Neyli Ahmed, Seyyid Vehb, Mirza Efendizde Mehmet Salim, Nahifi gibi devrin airleri biraraya gelirlerdi. Nedim, bu dnemde ok rabet grm, Ayn Tarihi'ni Arapa'dan Trke'ye tercme etmek iin tekil edilen airler heyetinde grevlendirilmitir. Bu komisyonda grevlendirilen airler arasnda Slim, Neyl, Seyyid Vehb, elebi zade sm ve zzet Ali Paa da vardr. nce III. Osman'n (1754-1757), sonra III. Mustafa'nn (1757-1774) sadrazam olan Koca Ragp Paa (1699-1765), kendisi de air olan ve konanda iir meclisleri tertip eden bir devlet by olarak dikkati eker (slam Ansiklopedisi, III. Md. :448- 450; Mustafa III. Md., C.8: 707). Cihangir mahlasyla iirler yazan III. Mustafa zamannda Smblzde Vehb'ye hacegnlk rtbesi verilmitir. Damad brahim Paa, ehit Ali Paa, Halil Hamit Paa airleri koruyan ve gzeten devlet byklerinden sadece bazlar olarak dikkatimizi eker. I. Abdulhamid de (1774-1789) airlere iltifat etmi ve ihsanlarda bulunmu olan padiahlardandr. Biz, bu almamzda asrlar hzla geecek en st kademedeki devlet byklerinin sanata ve sanatkra gsterdikleri ilgiden ve iir meclislerinden ksaca bahsettik. XIX. yzylda bizdeki edeb muhitlere gemeden nce, Fransa aristokrasisi arasnda ok revata olan salon toplantlarna birka rnekle deinelim. Zira bu asrda gzler bat edebiyatlarna, daha dorusu Fransz edebiyatna evrilmitir. Onlarn salon toplantlar gelenekleriyle, bizim iir meclislerimiz birok noktalardan paralellik arz eder. Avrupa'da rnesans dneminde prens saraylarna dayanan ilim ve sanat atmosferi, XVII. yzylda krallarn ve imparatorlarn nezdinde bir saray gelenei eklinde devam etmekteydi. Fransa'da XIV. Lui'nin, ngiltere'de Kralie Ann'n, Yunan'da Perikles'in saraylar gibi, saraylardan salonlara yaylan bu gelenek, 1620 ylnda Ramboillet'in salonu ile Fransz tefekkrnn gelimesinde nemli rol oynamtr. Bu salon 1635 ylnda Fransz Akademisi'nin kurulmasnda ilham kayna olmutur. Bu akademi Franszca'nn

byk bir lgatini ve gramerini hazrlayarak, bu dili bugnk seviyesine ulatrmakta mhim katklar sahibi olarak, varln gnmze kadar srdrmtr. Zengin Fransz hanmlar, belirli zamanlarda devrin yerli ve yabanc birok ilim, fikir ve sanat adamm atolarnda arlamlardr. La "cour de Sceaux" (1700-1753), Sceaux atosunda kalabalk bir edeb toplulua ev sahiplii yapmaktayd. Mme de Lambert (1710-1733) sal gnleri lim, sanatkr ve yazarlar, aramba gnleri de dost ve ahbablarn atosunda kabul ederdi. Fenelon, Fontenelle, Le Motte, Montesquie, Marivaux gibi isimler onun salonunun mdavimleri arasndayd. Mme Tencn (1726-1749) filozoflar, edebiyatlar, mehur yabanclar ve eitli meslek gruplarna mensup entellektel kimseleri salonunda toplayarak arlad. Tartmalar idare eden Mme Tencn, misafirlerine evk ve heyecan verirdi. Mme de Deffand (1740-1780) Ansiklopedistleri ve edebiyatlar salonunda kabul eder, onlarn hayatlarn pekok bakmdan kolaylatrrd. Fontenelle, Marivaux, Montesquie bu salona devam eden mehurlardan bazlardr. Mme de Geoffrin de, sanat, yazar ve bilginleri arlard. Ansiklopedistlerin masraflarn da karlayan madam, felsefecilere de kaplarn amt. nl yabanclar, onun evinde bulunmaktan eref duyarlard. Mile de Lespmasse (1764-1776), evinde birok air ve sanaty arlamaktan zevk duyard. Onun salonuna devam eden mehurlar arasnda Condillac, Marmontel, Condercet ve Turgot gibi isimler vardr (GNTEKN, 1929: 8-12; LAGARDE-MICHARD, 1966: 7-9). Avrupa aristokrasisinin ilim ve sanat ehline kar himayetkar ve ltufkar olan tavrlarnn, bu tavr ortaya koyanlara da byk bir itibar kazandrdn ifade edelim. XIX. yzylda Avrupa'da bu salonlarn yerinin kahve ve kulplere braktna iaret edelim. Bu bahse ilerde yer vereceimizden imdi XIX. yzyl Trk Edebiyat'na dnelim. Bu yzylda devletin siyas, asker ve ekonomik alanda geriledii ve yeni yeni araylar iine girdii gzlenir. Deien ve zorlaan hayat artlar, k yollar aramak ihtiyacn hissettirmi; gzlerin Bat'ya evrilmesine sebep olmutur. Esasen yenileme hamlelerine daha XVIII. asrdan beri giriildii bilinmektedir. Artk devrini

bilig-2/Yaz96

193

tamamlam olan Divan iirinin de, yeni bir ses ve soluk getirmekten uzak olarak, kendisini tekrarlamaya devam ettii grlr. XVIII. yzyln sonlar ile XIX. yzyln balarnda padiah olan III. Selim (1789-1807) hem air, hem de bestekr olup, lham mahlasyla iirler yazmtr. Bu dnemde eyh Galib'e byk nem veren III. Selim, onu eyhi olarak da kabul etmitir. Enderunlu Fazl'n III. Selim'e sunduu kasidelerle dikkati ektii ve bu sayede kendisine memuriyet hizmeti verildii bilinir. ehid Ali Paa, Silahtar brahim Paa, Damat brahim Paa, devrin airlere kolkanat geren devlet byklerinden sadece bazlardr. IV. Mustafa (1807-1808), II. Mahmut (1808-1839) I. Abdlmecid (1839-1861), Abdlaziz Han (1861-1876) II. Abdlhamid (1876-1909) adl padiahlar dneminde saray ve evresinin edebiyatlar koruduunu gryoruz. Devlet ricali arasnda ise edebiyatla ilgilenen ve bu sahada eser veren pekok isimle karlayoruz (SEN, 1955: 39-44) II. Mahmut dnemi devlet adamlarndan Halet Efendi (1760-1823) hemen hemen her akam ilim ve edebiyatla megul kimseleri konanda toplard. zzet Molla, Halet Efendi'den sadece himaye grmekle kalmayp, ayn zamanda onun konann el stnde tutulan devaml misafirlerinden biriydi. eyhlislam Arif Hikmet de (1786-1859) (TANPINAR, 1967: 66), hem kendisi iirle uraan, hem de edipleri koruyan bir hviyetin sahibidir. Arapa, Farsa ve Trke iirler syleyen Arif Hikmet Bey, devrinin lim ve airlerini muayyen zamanlarda evinde topluyordu. Ziya Bey (Paa) eyhlislam Arif Hikmet Bey kanalyla Mabeyn'e beinci ktip olarak girer. Mustafa Reid Paa'nn takdirini kazanmas da bu yolla olur (BANARLI: 839). Abdurrahman Sami Paa'nn (1795-1878) Takasap'da Sar Musa Soka balarndaki muhteem kona bir akademi hviyetindedir. Haftada veya on be gnde bir edeb toplantlarn yapld bu konan mdavimleri arasnda Ahmed Vefk Paa, Ziya Paa, Ali Suavi, Nevres Efendi, skdarl Hakk Bey, Yeniehirli Avni Bey, Muallim Feyzi, Kzm Paa gibi isimler vardr (KERMAN, 1986: 11-12) Tanzimat'n mhim simas Mustafa Reid Paa (1800-1858) devrinin ediplerinden bir ounu himaye etmitir. inasi, Reid Paa iin kasideler syleyerek, onu aslna uygun bir biimde vmtr. Ziya Paa'nn da sarayda Reid Paa tarafndan korunduunu, o lnce de rahatnn

katn biliyoruz. Ziya Paa da Reid Paa'y ven kasideler kaleme almtr. Ali Bey'in Gedik Paa Tiyatrosu'nda kurduu mill tiyatro heyetinin bakam Reid Paa'dr. Nuri Bey, Halet Bey, Ali Bey ve Namk Kemal de bu tiyatro heyetinin dier yeleriydi (KERMAN, 1981: 75-76). Yusuf Kmil Paa'nn (1805-1876) Bayezid'deki kona devrin ilim ve sanat erbabnn toplanma mahalliydi. air Rahile Srr Hamn (1814-1877) Yusuf Kmil Paa'nn konanda drt sene misafir edilmitir (NAL, 1982:1732). Leskofal Galip Bey, Namk Kemal, Hersekli Arif Hikmet Bey ve Recaizde Mahmut Ekrem, Yusuf Kmil Paaya kasideler sunarlar. Sait Halim Paa'nn (1863-1921) Yeniky'deki yals air ve edebiyatlarn toplanma yeridir. 13 Haziran 1913'de sadrazam olan Said Halim Paa, Sadaret Kona ad verilen, Sultan Ahmet'te Fuad Paa Trbesi karsnda bulunan konakta oturur. Sk sk Mehmet Akif, Necmettin Arif, Cellettin Arif, bnlemin, Neyzen Tevfik gibi isimleri konanda toplar (BRSEL, 1989: 275). Yusuf Kmil Paa'nn olu Subhi Paa'nn, Mahmut Celleddin Paa'nn ve Fethi Ahmet Paa'nn meclisleri de iir encmenidir. Hersekli Arif Hikmet Bey, skdarl Talt, Safi Bey, Abdurrahman Sreyya Efendi, Hseyin Dani Bey, bu meclislerinin mdavimlerindendir (NAL). Bu dnemin devlet ricalinin edebiyatla ilgili olduu grlr. Akif Paa (1787-1845), hece vezniyle yazlm, Mersiyesi ve yeni bir dnya grn aksettiren Adem kasidesi ile dikkat eken simalardan biridir. Ali Paa'nn (1815-1871) ve Fuad Paa'nn (1815-1869) da iirle itigal ettiini biliyoruz. Ethem Pertev Paa (1824-1872) Av'avenmesi ve Bat'dan tercmeleriyle edebiyatla uraan devlet bykleri arasna katlr (TANPINAR). Eski iiri yaatmak isteyen bir grup air, 1861 ylnda Hersekli Arif Hikmet Bey'in (1839-1903) Laleli ukureme'deki evinde her hafta sal gn toplanrlar. Kendilerine "Enmen-i ura" ad verilen bu airler topluluunun yeleri arasnda Leskofal Galib Bey, Osman ems E-fendi, Abdlhamid Ziya Bey, Musa Kzm Bey, Mehmed Lebib Efendi, Hoca Salih Nail, brahim Halet Bey, Recaizde Mahmud Cell Bey, Deli Hikmet Bey, Osman Nevren Efendi, Memduh Faik Bey, Mustafa Refik Bey, brahim Hakk Bey, Salih Faik Bey vard. Bu isimlerin dndaki birok airin de zaman zaman bu meclise itirak et-

bilig-2/Yaz96

194

tiini biliyoruz. Sadullah Rmi Bey, Mustafa Eref Paa, Yusuf Kenan Bey, Mustafa zzet Efendi, Mehmet Hayreddin rfan Paa gibi simler, muntazam olmasa da Hersekli rif Hikmet Bey'in evindeki toplantlara katlanlar arasndadrlar. eitli iirlerin okunduu ve edeb mnakaalarn yapld bu mecliste, hitabeti iyi olan ve topluluun on gen eleman olan Namk Kemal iirleri okurdu. Leskofal Galib Bey, encmenin reisi durumundadr (BANARLI: 869; ZGL, 1987: 12-23). Mehmed Lebib Efendi (1785-1867) Devlet ricalinden olan bu zatn da Mahmud Paa Camii civarnda Menge Mahallesi'nde bulunan kona limler ve ediplerin toplant yeriydi. lim ve sanat erbabm himaye eden Lebib Efendi, kabiliyetli genlerin yetimesine alrd. Ziya Paa, Ceride-i havadis muharriri Ali Bey, onun konann mdavimleri arasndayd (NAL). Memduh Paa (1839-1925) da meclisine Leskofal Galib, Namk Kemal, Hersekli Arif Hikmet, Halet, Nal, Kzm Paa gibi isimlerin devam ettii bir devlet adamyd (NAL,C2: 286). air Fehim ile Kuadal brahim Efendi'nin meclisleri de devrinin mehur toplant mahallerindendi. Ahmed Cevdet Paa, bu meclislere devam edenlerden biridir (TANPINAR: 160-168169). Tanzimat Dnemi'nin belli bal edeb simalarnn saray veya evresiyle alakas vardr. inasi, Ebuzziya Tevfik ve Ziya Paa, Mustafa Reid Paa'dan himaye grm kimselerdir. II. Abdulhamid'in clusunda (31 Austos 1876) uray devlet yeliine geen Namk Kemal, Kanun-i ess encmeninde grev alr. Namk Kemal, Celleddin Harzemah' yazdktan sonra bir yazma nshasn II. Abdlhamid'e takdim etmitir. Kendisine mkfat olarak "bl" rtbesi verilmitir (KEMAL-GKGN, 1987: 16). Ziya Paa da, II. Abdlhamid tarafndan Kanun-i Esas encmeni yeliine seilir, vezir rtbesiyle Suriye, Konya ve Adana valiliklerine gnderilir (GGN, 1987: 16). Recaizade Mahmud Ekrem, 1889 ylnda Trablusgarb'a gnderilen murahhaslar heyetine ye seilerek talyan propagandasnn buradaki tesirini anlamak ve nlemek iin grevlendirilir. Meclis-i yn yesi olarak hayatn tamamlayan Recai-zade'nin evi de haftada bir yaplan edebiyat toplantlarna ev sahiplii eder. Namk Kemal, Ziya Paa, Osman ems, H-

let, Recai-zade Cell, Manastrl Nail, Fatin Efendi, Mnif Paa gibi isimler, bu toplantlarn mdavimleri arasndayd. Bir Tanzimat edibi olan Ahmet Mithat Efendi, nce Mithat Paa, (kendisine Mithat ad da onun tarafndan verilmitir.) sonra da II. Abdlhamid tarafndan korunmu, Takvm-i Vekayi ve Matbaa-i mire mdrlne getirilmitir. Tercman-i Hakikat' (27 Haziran 1878) kararak, Muallim Naci, Ahmet Rasim, Hseyin Rahmi gibi gen kalemleri etrafnda toplamtr. II. Abdulhamid'in son yllarnda Ahmet Mithat Efendi'ye "bal" rtbesi verilmitir. Mlkiyenin en yksek rtbesi olan bu rtbenin bir st ise "vezirlik"dir (Z, 1990:179). 1881 ylnda Muallim Naci'nin kaleme ald Erturul Bey Gazi adl manzum eseri takdir eden II. Abdlhamid, ona Tarihnvis-i l-i Osman unvann vererek, maa balayp nianla dllendirir (TARAKI, 1994: 17). ngiltere'de grev yapan Abdlhak Hamid'in yksek meblalarla ulaan borlar da ayn padiah tarafndan denmitir. Ali Suavi, 1876 ylnda Ktphne-i Hmayn'a hafzktp olarak getirilmi, sonra da Galatasaray Sultanisi Mdrlne tayin edilmitir (ELK, 1993: 31). Fransa'da aristokrat aile kadnlarnn evlerinde resim ve sanat toplantlar tertip ettiklerinden ksaca bahsetmitik. Osmanl toplumunda da yetimek ve gelimek iin imkn bulabilen hanmlarn bu vadide varlk gsterdiklerini, hatta tpk Avrupal hemcinslerinden bazlarnn yapt gibi, evlerinin salonlarn lim ve sanatkrlara atklarn gryoruz. ehzade II. Selim'in Manisa'daki sancakbeylii srasnda etrafnda toplanan airler halkasnda Hubb Hatun da vard. Bu hanm, II. Selim padiah olunca, onunla birlikte stanbul'a gelmi, bu ehirde saraydaki iir meclislerine katlmt (PEKTEN: 207). Zeyneb (. 1474) ve Mihri Hatunlar (. 1516), ehzade Bayezid'in ve onun olu ehzade Ahmed'in Amasya Valilii srasnda etraflarnda bulunan airler topluluundand. Sonrada stanbul'a gelen Zeyneb Hatun, Divan'n Fatih Sultan Mehmed adna tertip ederek padiaha sunmu, karlnda da ihsan ve caizeler almtr (PEKTEN: 180). Ftnat Hanm (?-1780) Koca Ragp Paa'nn iir meclislerine katlan bir kadn airdi (BANARLI: 768). Leyla Hanm, II.Mahmud ile onun kz Esma Sultan'dan ihsan alm bir kadn airimizdir (BANARLI: 840). Bir dier hanm air olan eref Hanm'a ise sadrazam Ali Paa ayda 200 kuru

bilig-2/Yaz96

195

aylk balamtr (BANARLI: 841). II. Mahmud'un kz dile Sultan (1826-1899) da iirle megul olup, Fndkl'daki saraynda devrin lim ve sanatkarlarn toplayan meclisler tertip ederdi (BANARLI: 841). Cemaleddin Efgani, (1838-1897), 1892 ylndan itibaren ili'deki Kona'nda haftalk sohbetler tertip ederdi. Bu sohbetlerin mdavimlerinden biri de Mehmed Emindir. Bu sohbetler Mehmed Emin'deki Trklk uurunun ilenip gelimesine yardmc olmutur (BANARLI: 991). Tahirl Mevlevi'nin (1861-1924) Takasap'taki evi de bir edeb mahfil konumundadr. Muammer Ltr'nn ehzadeba'ndaki pansiyon odas ile Yaar Nabi'nin ehzadeba'ndaki evinde toplanan Yedi Me'aleciler, zaman zaman Sabri Esad (1907-1968)'n Kadky'ndeki evine de giderler (Z: 233). Nigar Hanm (1862-1918) yazn Hisar'daki yalsnn, kn da ili'deki konann salonlarn sal gnleri alim, sanat ve sosyetik simalara aard. Yerli ve yabanc isimlerin katld bu salona devam edenler arasnda Recaizade Mahmud Ekrem, Abdlhak Hmid, Macar trkolou Dr. Kuno da vard. (MARDN, 1983: 55). Fatma Aliye Hanm (1864-1924) evini ilim ve sanat erbabna am bir kadn yazarmzdr. Kse Raif Paazade hsan Hanm'n Osmanbey'de bulunan Raif Paa Apartman'ndaki salonuna devrin bir ok edebiyats devam ederdi. Halit Fahri Ozansoy, Selahaddin Enis, Yahya Kemal, Ruen Eref, Rauf Ahmet gibi isimler bu salonun misafirleridir (OZANSOY, 1970: 310-312). Abdullah Cevdet'in (1869-1932) Caalolu'ndaki tihad Yurdu Apartmanndaki aramba gn toplantlarn, yabanc gazetecilerin de geldii bilinir. Abdlhak Hmit, Celal Nuri, Sleyman Nazif, Rza Tevfk bu salonun mdavimlerindendir (BRSEL: 49). Abdlhak Hmid'in Maka'daki evi Halit Ziya Uaklgil'in salonlar da edebiyatlar iin bir toplanma yeridir. Halit Ziya'nn Yeilky'deki kknde onbe gnde bir yal ve gen edebiyatlar toplanrlar (OZANSOY: 24). Hseyin Kzm'n (1870-1934) Haydarpaa'daki kona da edebiyatlarn topland bir yerdir (KADR, 1993: 8-9). bnlemin Mahmut Kemal nal (1870-1957), babasnn lmnden sonra, Bayezid'de Mercan Yokuu'ndaki konanda sohbet geleneini devam ettirmitir. Aluned Hamdi Tanpnar, Yusuf Ziya

Orta, Hasan Ali Ycel, Kzm smail Grgen, Tevfik Remzi Kazancgil gibi pekok isim bu konaktaki sohbetlere katlmtr (Byk Trk Klasikleri, C. 10: 335). smail Hami Danimend, (1889-1967) Taksim ile Harbiye arasndaki evinde her cumartesi ilim ve sanat konularnda sohbetler olur (DANMEND, 1971:3). Halit Fahri, (1891-1971) Kadky'nde emsitap Mahallesi'nde bir evde pansiyoner olarak kalr. Bu bekr odas, ksa zamanda bir edeb mahfil halini alr. Yusuf Ziya, Faruk Nafiz, Ali Mkerrem gibi isimler bu odann devaml misafirlerindendir (OZANSOY: 30-31). Saray, ev ve dkknlarn dnda kahvehanelerin ve meyhanelerin de gerek bizde, gerekse Avrupa'da bir edeb mahfil konumunda olduunu biliyoruz. Bizde ilk kahvehanenin ne zaman ald hususundaki bilgiler muhteliftir. Baz kaynaklar Kanun Devrinde 1554 ylnda aldm sylerler. Alman aratrc Dr. Land Avrupa'da ilk kahvehanenin 1551 ylnda stanbul'da aldn bildirir (EBUZZYA, 129). smail Hami Danimend, ilk kahvehanenin Kanuni devrinde 1555 ylnda aldn ifade etmektedir (DANMEND, 1952: 3). Bu birbirlerine yakn farkl tarih, neticede Kanun devri zerinde birlemektedir. Haleb'li Hakem ve ems adl iki kiinin 1553-54 yllarnda "Tahtakale" mevkiinde byk bir kahvehane at eitli kaynaklar bildirirler. Ksa zamanda stanbul'un her tarafna yaylan kahvehaneler Sultan I. Ahmed'in hkmdarl sonlarnda lks bir ekilde ilk olarak halclar kknde almtr (NVER, 1962:.44). (1004 ve 1015). Btn dnyaya Yemen'den yaylan kahve, zaman zaman Avrupa'da ve bizde zararl grlerek yasaklanmsa da,bu yasaa fazla riayet edilmedii bilinir. III. Sultan Murad, III. Sultan Mehmed ve IV. Sultan Murad dnemlerinde zaman zaman kahve yasa getirildii kahvehanelerin ykld grlyor. Kahve, imenin lehinde ve aleyhinde eitli fetvalar verildii biliniyor. Kahvehanelerin kapatld dnemlerde bu yerlerin bir gecede bekr odalar derici veya nalbant dkknlar haline getirildii bilinmektedir. kmaz sokaklarda bulunan veya gizli arka kaplarndan ileyen bu kahvehanelere girmek iin Suba'ya veya Asas Ba'ya para verildii bile olurdu. Refik Ahmet Sevengil, meyhanelerin stnde bulunan odalara akamlar air ve ediplerin geldiini, hem

bilig-2/Yaz96

196

iip hem de iirler okuduklarn karlkl tenkitlerin yapldn anlatr (SEVENGL, 1927: 201). Daha Kanun dneminden itibaren kahvehanelerin birer kltr oca olmas hususunda tedbirler alnm, birer kraathane haline getirilmesi istenmitir. Peevi,devlet erkn hari btn kibar ve zarif stanbul erkeklerinin kahvehaneleri doldurduunu syler (NVER: 53; EBUZZYA: 15). Refik Ahmed Sevengil, air, edib ve limlerin topland kahvehanelerde insanlarn ilgi alanna gre eitli gruplar oluturulduunu ifade ediyor. En yeni gazel ve kasidelerin okunduu bu meclislerde, ei dostu toplayabilmek iin ziyafet verenler dahi bulunuyor (SEVENGL, 1936: 6). stanbul'da her meslek grubunun gittii belli kahveler vardr. Yenieriler, tulumbaclar, denizciler, balklar gibi muhtelif ileri yapan kimselerin gittii kahveler ayr ayrdr. Ediblerin topland mehur kahvelerden biri 1583 ylnda almtr. Macunizde, bununla alkal olarak bir tarih drmtr (NVER: 553). XIX. yzyldaki mehur kahvehanelerden biri Mahmud Paa Camii yanndaki bir kahvehanedir. Herhangi bir kimsenin oturamad bu kahve, ilim ve san'at erbabnn toplanma mahalli olarak tannr. Ceride-i Havadis muharirlerinden Ali Efendi, Hafz Mfik Efendi, limlerden Abdi Bey, Mnif Efendi, Edhem Pertev Efendi, Mneccimba Osman Saib Efendi, Bekir Sami Paa, Mithat Paa, attar Hac Ahmed Efendi, Recai Efendi, Ahmed Faris Efendi, vakanvis ve Takvim-i Vekayi musahhihi Ltfi Efendi, Bursal Sahib Efendi gibi isimler bu kahvede toplanrlard. Bu isimlerle grmek isteyen kimseler de bu kahvehaneye gelirlerdi (BRSEL, 1975: 237-241) Bayezid'de Okularba'ndaki uzun kahve, sonradan Sarafim Kraathanesi adyla anlmtr. Bu kahvenin Mustafa Reid Paa'nn (1799-1857) son yllarnda veya lmnden hemen sonra ald sylenir. Halkn toplanp da dedikodu etmesini nlemek iin Kanun devrinden itibaren kahvehanelerde okuma geleneinin yerletirilmeye alldn ve bunun iin de bu yerlere kraathane adnn verildiini daha nce sylemitik. (Bu kahvehanelerde sahaflardan kiralanan Kan Kalesi, Battal Gazi, Hamzanme gibi kitaplardan biri okumay bilen bir mteri tarafndan okunurdu. Kahveci de kraat eden mteriden para almazd.) Bu kraathaneye Ceride-i havadis ve Takvim-i

Vekayi gazeteleri her hafta, biri sal dieri perembe gnleri olmak zere gelir. Sonralar bu gazetelere ilaveten Tercman- Ahvl, Ruz-nme, Tasvr-i Efkr, Mecmua-i Fnn, Mir'at gibi gnlk gazete ve mecmualar da ilave edilir. Ebuzziya Tevfik Bey'in bu kahvehaneye devam etmek uruna, kalemdeki grevini ihmal ettiini biliyoruz. Bu kahvehaneye gelenler arasnda Namk Kemal, Kzm Bey, Ebuzziya Tevfik, Galib Bey, Halet Bey, Ayetullah Bey, Hasan Subh, Ali Bey, Refik Yusuf Bey, Aziz Bey, Vidinli Tevfik Paa, Sleyman Paa, Hac Reid Efendi, Said Efendi, Krm Aziz Bey, Gazi Ahmed Muhtar Paa, Yusuf Paa gibi isimler bulunurdu. Sonralar Tuna, Bosna, Frat ve Envr- arkiyye ve Suriye gazeteleri de burada datldndan, haber almak maksadyla da bu kraathanede toplanlrd. Uzun yllar Sarafim adl bir Ermeni tarafndan iletildii iin bu adla anlan bu kraathanede, eski yeni gazete ve mecmua koleksiyonlar ile neredilen kitaplarn tamam numaralandrlm olarak bulunurdu. Pek ok kitap nerederek, lkemizin yayn hayatna da hizmet eden Sarifim Efendi, bu kraathanede roman geceleri devrin entelektellerin bir araya getirirdi (NVER: 481489). Karakulak Ham kahvesi Bayezid'de Okularba'nda krk elli adm ileride olan bir hann avlusunda bulunmaktayd. Ramazanlar her gece, dier zamanlarda cuma ve pazar gnleri stanbul'un mehur mzisyenlerinin san'at icra ettikleri bu yere devrin entelektelleri devam ederlerdi. Ebuzziya Tevfik Bey, burada Namk Kemal vastasyla Sadullah paa ve Hersekli Arif Hikmet Bey'i tanmtr. Leskofal Galib Bey, Kazm Bey gibi zatlar da bu kahvehanenin mdavimlerindendir (EBUZZYA, 1912: 6668). Edirne Kaps'nda Savaklar emesi'nin karsndaki yolun sol kesinde Teraziciba Kahvesi bulunurdu. III Mustafa devrinde yaplan bu kahvenin mimar bakmndan da bir zellik tad grlr. Bu kahvehanede asrn mehur meddahi Kz Ahmed hikayeler anlatrm (BRSEL:94; NVER: 56-57). Edirne kaps dndaki Dedenin Kahvesi, III Selim'in Meclislerinde bulunmu, Mevlevi dervii Murtaza Efendi tarafndan almtr. Ediplerin sk sk topland bu kahve sonralar arabaclarla,

bilig-2/Yaz96

197

gelip geenlerin urak yeri olur (BIRSEL:95-96). skdar'da Karaca Ahmed Mezarl civarndaki III. Sultan Selim emesi'nin karsnda bulunan ieki Kahvesi, XVIII. yzyldan itibaren mevcut bulunurdu. Btn mterileri ilim ve san'at erbab olan bu kahvehanede "edibne, hakimne ve rindne" sohbet ve muhabbetle vakit geirilirdi. Bu kahvehaneye gelenler arasnda skdarl Hoca Vasf, Muallim Naci, skdarl Talat Bey, Hattat lmi Efendi, Salih Saim, Saf, eyh Vasfi, Arif Hikmet, Tanbur Ahmet, Nihad, Hseyin Haim, Hicr Efendi, ressam Ali Rza, Esvabcba Behet, air Ziya, Mehmed Akif, Mahir z, Necmeddin Okyay Bey, gibi isimler devaml mteriler arasndayd (BRSEL: 75- 76; stanbul Ansiklopedisi, C.7: 3960). Yzyln ikinci yarsnda Divanyolu'nda bulunan ve Arifin Kraathanesi diye anlan kahvehaneye setli kahve de denir. Namk Kemal, Ebzziya Tevfik, Yahyal Nuri Efendi, bu kahvehaneye sk sk gelenlerdendir (BRSEL: 251-254). Bu kahvehanelerin dnda skdar'da Dizdar'n Kahvesi ile Balaban skelesi'nde havuzlu kahve de birer edebi mahril hkmndedir (BRSEL: 77-79). Direkleraras'daki nemli bir krathanede de Alyanak Mehmed Efendi krathanesi'dir. Her trl kitap ve gazetenin bulunabilecei bu mekna Mualim Naci, Hayret Efendi, eyh Vasfi, Ali Ruhi gibi isimler gelirler (BRSEL: 151-152). Direkleraras'ndaki Kzm Efendi kraathanesi de devrinde bir edebi muhit olarak dikkat eker. Haylhne-i Osmni adl tiyatro kumpanyas 1882 ylnda bu kahvehaneyi, mekn olarak kullanmtr (BRSEL: 152-153). Direkleraras'nda musiki cemiyetlerinin sanat icra ettikleri ve tiyatro kumpanyalarnn oyunlarn sergiledii Fevziye Kraathanesi de bir edebi mahfil durumundadr. Bu kahvehanede Ramazanlarda Karagz, Meddah ve kukla oynatlr (BRSEL: 153-158). Yine bu semtteki ems Kraathanesi de edebiyatlarn urak yerleridir. Darttalim Kraathanesi de devrin pek ok edebiyatsn toplar. Direkleraras'nda Hac Reid'in ayevi de edebiyatlar bnyesinde toplar. Muallim Naci, eyh Vasfi, Cenab ehabeddin (delikanllk anda), Hoca Hayret Efendi, Muallim Feyzi Efendi, Andelib (asl ad Mehmet Esat) Mstecabii zade smet, Deli Celal, Tepedenenlizade Kmil,

Adanal Ziya, Ahmet Rasim gibi isimler bu kahvenin mdavimleri arasndadrlar. Bata Tarih ve Malumat olmak zere btn gazeteleri bu dkknda bulmak mmkndr. Bu dkkna daha ziyade mutavasstn denilen grup gelir. Hac Reid'in ayhanesi'ne gelenler dekadanlara kar kan kimselerdir (BRSEL: 121-137). Valide Kraathanesi, Eminn Meydan'nn mehur bir kahvesidir. Gazetelerle, Servet-i Fnn Dergisi kamtan yaplm gergef bir alete geirilmi olduu halde, bu letin sapndan tutulmak suretiyle okunur. Pierre Loti, 1876 ylnda stanbul'a geldiinde, bu kahvede de oturmutur. 20. Yzyln iinde Ahmed Hamdi Tanpnar, snf arkadalaryla birlikte, hocalar Yahya Kemal yanlarnda olduu halde Nurosmaniye'deki kbal Kraathanesi'ne gittiklerini anlatr. Sonra hep birlikte Sultan Ahmet'teki Setli kahvelere alan grubun sohbetleri, geceleri de devam eder (TANPINAR, 1982: 14). Emirgan'daki naralt Kahvesi de Yahya Kemal'in sk sk gittii yerlerdendir. Fuat emsi, Hseyin Bekta, Faruk Nafiz, Sermet Sami Uysal, Halis Enginar gibi isimler buraya gelirler (BRSSEL, 1989: 265-266). 1865 ylnda Beyolu'nda Lebon Pastahanesi, Ziya Paa, Namk Kemal gibi ediplerin sk sk gelip gittikleri yerlerdendir. Ziya Paa'nn Zafername'nin birok beyitlerini bu kahvelerde syleyip yazdrd bilinir. Lebon, Servet-i Fnn mensuplarnn toplanma yeridir. Halid Ziya, Cenab ehabeddin, Hseyin Cahit gibi isimler buraya gelirler. smail Safa, Faik Ali Ozansoy, Sleyman Nafiz ve Celal Nuri'ye edebiyat zerine grp konuurken burada rastlamak mmkn olabilirdi (BRSEL, 1989: 42, 43, 4, 47). Commerce de, Servet-i Fnn Edebiyat yelerinin uradklar bir kahvedir. Lxemburg Kahvesi, Halid Ziya'nn ok sevdii bir yerdir. Bu kahvede resimli gazeteler de bulunur (BRSEL:
18).

nce Paris Kahvesi adyla anlan Tokatlyan'da XX. yzyln balarnda devrin mehur ediplerini bnyesinde toplayacaktr (BRSEL: 35). Kahvelere Tepeba'nda da rastlanr. Bunlarn iindeki en nemli kahvelerden biri Kann-i Essi Kraathanesi'dir. Mai ve Siyah romann kahraman, bir akam arkada Ali ekib'i ucuz bir lokantaya gtrm, oradan da nargile imek iin Tepeba'ndaki kahvelerin birine getirmitir.

bilig-2/Yaz96

198

Halid Ziya'nn bu kahveleri yi bildii dnlebilir (BRSEL: 35). Tepeba Kahvesi, btn Servet-i Fnn mensuplarnn kahvesidir. Mehmed Rauf, Hlid Ziya, Ahmet Hikmet, Safvet-i Ziya bu kahveye en sk gelenlerdendir. Abdlhak Hamid, Sleyman Nafiz, Recaizade M.Ekrem, Neyzen Tevfik de bu kahvenin mterileri arasndadr (BRSEL: 61). Anadolu ve Rumeli corafyasnn birok yerinde k kahvehaneleri bulunur. Halk kltrnn ve edebiyatnn bir uzants olan bu gelenek, XVII. yzyldan itibaren stanbul'un birok yerinde varln srdrr. XVIII. yzyldan itibaren k kahvehaneleri ile yenieri kahvehaneleri ayn amaca hizmet eder bir grnm almlardr. 1826 ylndan sonra stanbul'da emberlita civar ve Tavuk Pazar'ndaki k kahveleri, klarn faaliyetlerini srd yerler olarak grlr. Yine 1826 ylndan sonra Semai kahvehaneleri denilen algl kahvehaneler, stanbul'un kltr hayat iinde yer alrlar. Bata ehzadeba olmak zere Unkapan, Defterdar, Eyb, Halcolu, Kasmpaa, Galata, Fndkl, Beikta, Kadky ve skdar'da iletilen semai kahvelerinde, nceleri klk geleneinin hkm srd, II. Abdlhamid dneminden sonra da alafranga mzie ynlendii grlr (KAYGILI, 1937: 386-392). Direkleraras'ndaki kahveler iinde ayc Hac Mustafa'nn ayevi, Neyzan Tevfik, Mehmed Akif gibi isimlerin urak mahallidir (BRSEL: 143). Direkleraras 'nda Yavru'nun ayhanesi diye anlan kahveye herhangi bir kimse giremez. Mnir Nurettin, Saadettin Kaynak gibi mzisyenler, Abdlbaki Glpnarl, Ali Nihat Tarlan, Mkremin Halil gibi edebiyatlar bu kahvenin mterileri arasndadr (BRSEL: 146). 1919 yllarnda Halit Fahri, Faruk Nafiz, Ahmet Haim, Yakup Kadri, Salih Zeki Aktay, mer Seyfettin, Nazm Hikmet, Reat Nuri gibi isimler Kalam Koyu'na bakan ifa'daki bir kr kahvesinde otururlar. Bu gruba Ahmet Rasim de katlr. Bu isimlerin, toplu halde akam gezintilerine ktklar, Mod'da mehtap seyrettikleri de olur (BRSEL, 271-272 ; OZANSOY: 158-159). Vezneciler'de Letafet partman'nn altndaki Darttalim Kraathanesi, devrin birok edibine toplanma mahalli olur. Ali Nihat Tarlan, Saadettin Nzhet, Rfk Mell Meri, Sabahattin Batur,

brahim Olgun gibi isimler bu kahveye sk sk gelirler (BRSEL: 158-159). 19401 yllarda ferah sinemasnn altnda Acemin Kahvesi adyla anlan bir yer vardr. Bu kahve Ahmet Haim'in kahvesi olarak bilinir. Yakup Kadri, Salih Zeki Aktay, Reat Nuri, Mahmut Yesari de bu kahveye gelenlerdendir. 1920-25 yllar arasnda Fahri Cell, Halit Fahri, Mkrimin Halil, Tahir Nadi gibi isimler de bu kahveye gelirler. Ali Nihat Tarlan, Mnir Nurettin ve Mkremin Halil de bu kahvenin mdavimlerindendir (BRSEL: 299). ehzadeba'ndaki halk kraathanesi de devrin birok nl simasn toplayan bir kahvedir. Mustafa ekip Tun, Hasan Ali Ycel, Hilmi Ziya lken, Faruk Nafiz, Emin Ali avl, Mkrimin Halil, Sabahatin Ali gibi birok isim burada edeb, felsefi ve siyas sohbetler ederler (BRSEL: 148). Divanyolu'ndaki ule gazinosu da edebiyatlarn toplanma yeridir. Abdlhak Hamid, Sleyman Nafiz, Agah Srr gibi isimler gelip giderler. Ahmet Hamdi Tanpmar'la Ahmet Kutsi Tecer de buraya sk sk urarlar (BRSEL, 1975: 283). Divanyolu'nda emberlita' geince, Kasaba Soka'nda Diyarbakr kahvesi bulunur. Hamamizade hsan, Kilis'li Rfat, akir lk Tar, Suut Kemal Yetkin, evket Rado gibi isimler buraya gelirler (BRSEL: 290) Yakup Kadri, Yahya Kemal, Ahmet Haim, Refik Halit, Faruk Nafiz; zaman zaman Fenerbahe'deki Belv Gazinosu'na da gelirler (BRSEL: 294-297). Haim, 1923-26 yllar arasnda Kadky skelesi'nde ki Mihran'n kahvesine de gider. Rusuklu Hakk, Reat Nuri, Mahmut Yesari, Salih Zeki gibi isimler de buraya sk sk gelirler. (BRSEL: 301). Nisuaz eski Melek Sinemas Soka'nn karsnda bulunan Kulolu Sokann stikll Caddesi'ne knda bulunan bir kahveydi. II. Dnya Sava gnlerinde Samim Kocagz, Sait Faik, Cahit Saffet, Orhan Arbumu, Cavit Yama, Cell Slay, Sabahattin Kudret, Salah Birsel, Suavi Koer, Asaf Halet, ressam Hamet Akal, Avni Arba gibi isimler buraya gelirler. all brahim, Necib Fazl, Peyami Safa, Hamit Grele gibi isimler de Nisuaz kadrosuna dahildirler (BRSEL: 79-80).

bilig-2/Yaz96

199

Bu yllarda, Ayaz Paa'da Park Otel'in bitiiinde Cennet Bahesi denilen bir yazlk kahve vardr. Bu kahveye gelenler arasnda Samim Kocagz, Sabahattin Kudret, Suavi Koer, Bebe Ltf, Cahit Safvet, lhan Berk, Fahir Onger, Oktay Akbal, Nermi Uygur, Behet Necatigil, Melih Cevdet gibi isimler vardr (BRSEL: 206). Suna Kraathanesi Osmanbey'de Halaskrgazi'de bulunur. Fahir Onger, Behet Necatigil, Naim Tirali, Fethi Karaka, Oktay Akbal, Orhan Anburnu, Ltf zkk, Edip Kksel, Arif Erim, zdemir Asaf, Suavi Koer, Nahit Ulvi Akgn, Tahir Alangu, Ali Avni ne, Salah Birsel gibi isimler bilhassa cumartesi gnleri burada buluurlar (BRSEL, 1989: 265266). Sultanahmet'teki kbal Kraathanesi'ne akademi de denir. kbal kraathanesi bir akademidir. Hemen hemen her edeb nesli bnyesinde barndran bu kraathanede I. Dnya Savann ilk yllarnda Halil Nihat Boztepe, Fuat Kprl, brahim Alaeddin Gva, Yusuf Ziya Orta, Hasan Saka, Hamamizade hsan, Enis Behi, Orhan Seyf, Hakk Sha, Agh Srr gibi isimler hemen hemen her akam buraya gelirler. Celal akir, M. Nermi, Nadi de burada grnenlerdendir. Yalnz iirden ve edebiyattan konuulan bu kahveye Halil Vedat Fratl Rfk Mell Meri, Vl Nurettin, Dr. Ekrem erif Egeli de gelir. Dergah dergisi Tanin Basmevi'nde kt iin kbal ksa zamanda btn dergahlarn urak yeri olur. Nurullah Ata, Yunus Kzm Koni, Mustafa Nihat zn, Mustafa ehip Tun, Necmettin Halil Onan, Ali Mmtaz Arolat, Abdlhak inasi Hisar, Osman Cemal Kaygl, Mkremin Halil Yinan, Hasan Ali Ycel, Ahmet Hamdi Tanpmar ve Yahya Kemal de kahvehanenin mdavimlerindendir (BRSEL: 321-332). nceleri Yldz adn tayan ve Servet-i Fnn'cularn toplant yeri olan Meserret Kahvesi daha sonra Nayiler'in gelip gittikleri bir yer olur. Halit Fahri, Ali Naci Karacan, Selahattin Enis, Yakup Kadri gibi isimler bu kahvehanenin mdavimlerindendir. Beyazid Camii nnde bulunan kllk ile Beyazid Ktphanesi karsndaki naralt Kahvesi birer edeb mahfil konumundadr. Akademi adyla da anlan kllk uzun yllar, ilim ve san'at erbabn bnyesinde toplam bir mekn olarak dikkat eker. Buraya sk sk gelen isimlerden bazlarn sayalm. Asaf Halet, Yahya Kemal,

brahim Alaeddin, Burhan Toprak, Agah Srr Levent, Ali Canip, Mesud Cemil, Sadettin Nzhet, Abdlbaki lpmarl, Faruk Nafiz, Halit Fahri, Mehmet Behet, kfe Nihal, Orhan Saik, Halit Bayr, Fazl Ahmet, Mithat Cemal, Necip Fazl, Ahmet Hamdi Tanpnar, Mustafa Sekip Tun, Hilmi Ziya lken, Rfk Mll Meri, Mehmet Kaplan, Zahir Gvemli, Kilisli Rfat, Neyzen Tevfik, Behet Kemal, Mkrimin Halil, Ahmet Kutsi Tecer, Suut Kemal Yetkin Agah Srr Levent, Reat Nuri ve daha niceleri burada iir ve edebiyat sohbeti yaparlard. 1940'l yllara kadar bu kahvede sk sk grlen bu isimler 1940 sonras yerini gen kuak diye anlan baka isimlere braklmlardr. Abidin Dino, Nail V., Fikret dil, Rfat Ilgaz, Niyazi Akncolu, Hsamettin Bozok, Sabahattin Kudret, Asaf Halet elebi, Celal Slay, Suphi Tahan, Arif Dino, Cavit Yama, hsan Altay, Samim Kocagz, Suat Dervi, Hasan zzettin Dinamo, mer Faruk Toprak, Ltf Erici, Arif Kaptan, Bedri Rahmi Eybolu, Suavi Koer buraya sk sk gelen kimselerdendir. 1940 ylnda "Kllk" diye de bir dergi kar (BRSEL:.303-319). 1940'l yllarda Kllk'e gelenler arasnda Nurullah Ata, Sait Faik, Oktay Akbal, Sabahattin Ali'de vardr. Tanpnar'n Huzur, Peyami Safa'nn Matmazel Noralya'nn Koltuu adl romannda bile Kllk Kahvesi geer. Tank Bura'nn Kllk adn tayan bir hikyesi vardr. Kahvelerin yansra baz dkknlar da edeb mahfil durumundadr. Ahmet Rasim, Babali Caddesi'ne bakan Sucu Yorgi'nin dkknnn st katndaki bir odadan bahseder. Trke, Arapa, Farsa gazel, kaside, kt'a ve beyitlerin okunduu bu odadan kldktan sonra meyhanelere gidilir. Suu Yorgi'nin dkknnda balayan edeb sohbet; krekiler kapsndaki Sarachan, ar kapsndaki Tahan, Kumkap stndeki Byk, Kk Mslim, emberlita'taki Vezirhan Kafkas Birahanesi, Balk Pazar veya Liman skelesi'ndeki herhangi bir meyhanede devam eder (RASM, 1980: 145-150). Avrupa'da da ilk kahvelerin birer akademi havasnda olduu grlr. Bu kahveler ilim ve san'at erbabn cezbedip, bir araya getiren meknlar hviyetiyle karmza kar. Bizim kahvelerin, ngiliz kulplerine rnek tekil ettii bilinir. Kahve ve kahvehane Avrupa ve Amerika'ya Trkler kanalyla gitmitir. Avrupa'da ilk kahve-

bilig-2/Yaz96

200

hane 1640-1645 yllan arasnda Venedik'te almtr. Londra'daki ilk kahvenin de 1673 ylnda yine Venedikliler tarafndan ald bilinmektedir. Londra'daki kahvelerin ilk mterilerini yksek snfa mensup insanlar tekil eder. Birer kk ktphanesi olan bu k ve gzel yerler, bir ara hkmet eliyle kapattrlmtr (EBUZZYA, 1912: 16-17). Paris'te ilk kahvehaneyi bu tarihlerde Paskal isminde Halepli bir Ermeni, Kirkor adl arkadayla beraber amt. Paskal'dan sonra Sicilyal Precope olarak bilinen bir talyan'n 1689 ylnda son derece gzel bir kahvehane atn biliyoruz. Comedia Franoise'n karsnda olan bu kahvenin mdavimleri mehur kimselerdi. Du Bellay, Lemier, Crebillon, Jean Baptiste, Rousseau, Piron, Diderot, Fontennelle, Voltaire bu isimlerden bazlardr. Sonradan Victor Hugo, Thiers, Jules Janin, Gambette gibi mehurlar da bu kahveye gelip gidenler arasna girmiler. Bu kahvede Voltaire'in oturduu koltuk hl muhafaza edilmektedir. Caf Voltaire, Palais du Luide Evan'de olup Voltaire'in devaml olarak gittii bir kahvedir. Fransa'da nerolunan edeb mecmualarn tamam, ngiliz ve Alman mecmualarnn da en mehurlar burada bulunurdu. Caf de La Rgance, 1718 tarihinde Fransz tiyatrosu meydannda almtr. Diderot, Dalambert, Voltaire, Marmontel, Bernardin de Saint Pierre, Chamfort, Avusturya mparatoru II. Josephe, Robespiene, Bonaparte, Alfred de Musset gibi isimler bu kahveye sk sk gelirlerdi (EBUZZYA: 17-21). XIX. Yzylda Paris'te muhtelif san'at erbabnn farkl kahvelerde toplandn, buralar birer meslek kulp haline getirdiklerim biliyoruz. Bu meknlar, tanma, grme, bilgi alveriinde bulunma, paylama ve tartma iin uygun zeminler oluturuyorlard. stanbul'da matbaa, dergi ve gazetelerinde birer edeb muhit oluturduklar grlr. 1862 de kan Tasvr-i Efkr gazetesinin matbaas devrin genlerini toplayan bir muhit mevkiindeydi. Namk Kemal, Sadullah Bey (paa), Hlet Bey, Ali Bey. Refik Bey, Vidinli Tevfik Bey, Ayetullah Bey, Reat ve Nuri Bey'lerin toplandklar bu mekn, Ebuziyya Tevfk'in memuru olduu Maliye Nezareti Mektub Kalemi'ndeki iine gitmesine mani ola-

cak kadar cazipti (TANSEL-TEVFK: 100). Mecmuai fnun da (1862) devrin nemli simalarn bnyesinde toplayan bir mecmua olarak, fikir hayatmzda nemli bir rol almtr (TANPINAR: 181-1829. 27 Mart 1891 ylnda kmaya balayan Servet-i Fnn Dergisi, Servet-i Fnn, Fecr-i ti, Milli Edebiyat ve Yedi Me'leciler gibi edeb hareketlerin yayn organ olmutur. Servet-i Fnn topluluu nceleri Recaizade'nin evinde toplanrken, sonralar bu dergide bir araya gelmilerdir. Bu derginin kapatlmasndan sonra grubun daldn biliyoruz. 20 Mart 1909 ylnda stanbul'da kmakta olan Hill gazetesi'nde ilk toplantlarn yapan Fecr-i ti grubu da Servet-i Fnn'da yaz hayatn devam ettirir (Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi., Fecr-i Ati Md., C.3: 173). 25 Ocak 1912 ylnda kmaya balayan Rbab Dergisi etrafnda "Nayiler" ad verilen ksa mrl bir grup toplanr. Bu dergiyi takip eden Kehkean da ayn topluluu bnyesinde toplar. Yahya Kemal, Hakk Tahsin, Selahaddin Enis, Ali Naci, Halit Fahri ve Yakup Salih gibi isimler de bu halkaya dahildirler. Bu dergilerin yazarlar o yllarda Fndkl'da imdiki gzel san'atlar Akademisi karsnda toplanrlar. 1918 ylnda kan air ile 1919 ylnda kan Nedim Dergisi de ayn grubun yaygn yeri ve toplanma mahalli olur (BRSEL: 269-276). Dergah Dergisi 15 Nisan 1921 ylnda yaynlanr. Etrafnda Yahya Kemal'le rencilerini evresinde toplayan, bu derginin; yazar-izer kadrosu da ayn ortak paydada birleen bir grup oluturur. "Dergahclar" diye anlan bu grubun toplanma yerleri hakknda daha nce bilgi verdiimizden burada ksaca bahsetmekle yetiniyoruz. Bu dergilerin yazarlar o yllarda Fndkl'da imdiki gzel san'atlar akademisi karsnda toplanrlar. Sabri Es'ad, Vasf Mahir, Yaar Nabi, Muammer Ltf, Ziya Osman, Ken'an Hulusi ve Cevdet Kudret'ten oluan bir grup 1 Temmuz 1928 ylnda Yedi Meale Dergisi adl bir yayn organ karrlar ve kendileri de bu adla anlrlar. Bu yedi arkadan toplanma yeri nceleri Tahir-l mevlevi'nin Takasap'taki evi iken sonralar Muammer Ltf'nin Gedikpaa'daki pansiyon odasnda ve nihayet Yaar Nabi'nin ehzadeba'ndaki evinde toplanrlar. Bu grubun Sabri Esad'n Kadky'deki evinde topland da olur (KOCATURK,

bilig-2/Yaz96

201

1945: 6). Yenilii gelenekte arayan "Dergahlar"dan sonra 1950 ylnda Hisar Dergisi kmaya balar. 1957-1964 yllar arasnda yayna ara vermi olan bu dergi, 1964-1980 yllan aras yeniden kmaya balar. M. Faik Ozansoy, lhan Geer, Mehmet narl, Glterim Samanolu, Mustafa Necati Karaer, Nzhet Erman, Nevzat Yaln, Ayla Oral, Yahya Akengin, Mehmet Kaplan, Cemil Meri gibi isimler bu dergide bir "zn aray" ve bir "kendine dn" eklinde ifadelendirilebilecek olan bir faaliyetin iine girerler (INARLI, 1979: 55). XIX. yzylda kalemler de genlerin yetitii, iir ve edebiyat zevkini gelitiren, lisan renilen bir muhit olarak karmza kar. Babli Tercme Odas, Mabeyin Kalemi, Tophane Kalemi, Gmrk Kalemi gibi devlet daireleri birer kltr ve edebiyat muhiti vechesi kazanr. 1832 ylnda kurulan Tercme odas, Ali Paa, Fuad Paa, Safvet Paa ve Mustafa Refik, Edhem Pertev Paa, Sadullah Paa gibi isimlerin yetitii yerlerdir. inasi, Tophane kaleminde, brahim Efendi adl bir zattan eski ark ilimlerini renmitir. 17 yanda iken Sadret Mektub Kalemi'ne ktip olarak giren Ziya Paa, bu kalemde edeb bilgisini artrm, tezkireci Fatih Efendi, Osman ema Efendi'yle bir arada almtr. Hriciye Nezareti Tercme Odas'nda ktip olarak alan Namk Kemal, iki yl kadar da Leskofal Galib Bey'in muavini olarak Emtia Gmr'nde almtr. Kemal, Tercme Odas'nda Mehmed Mansur Etendi'yle alarak Franszcasn ilerletir. Bu iki senenin Kemal'in ahsiyet ve san'atnda mhim te'sirleri vardr. 1862 ylnda Hariciye Mektub kalemine giren Recaizade Mahmud Ekrem, burada Franszca renmi, Ayerullah Bey, Namk Kemal gibi isimlerle burada tanmtr. Suphi Paazade Ayetulah Bey, Necip Paa'nn torunu Mehmed Bey, Kani Paazade Rfat Bey, Nuri Bey gibi Yeni Osmanllar cemiyeti yeleri de Tercme Odas, Mhimme Kalemi Mabeyn-i Hmyun gibi muhitlerde yetimi ve tanmlardr (TANPINAR: 142-143). Grld gibi kltrmzn temel ta olan stanbul'daki edeb muhitlerin bazlarndan ok kaim izgilerle bahsettik. 1940-50 yllarna kadar geldik. Dergahlardaki edeb toplamay alma-

mzn dnda braktk. Bu zet bize; gerek Avrupa'da, gerekse bizde muhit ve sohbet geleneinin neminin bir kere daha belirtmi oldu. Bilindii gibi yaz bir tespittir. Sohbet ise bir iletiimdir. Sohbetle, ayn havann duygu ve fikrin paylalmas, paylarken birbirine arpp krlan dalgalar gibi byyerek yaylmas sz konusudur. nsanlar arasnda dostluklarn kurulmas, bilgi aktarmnn salanmas, heveslerin uyanmas, rekabet duygusuyla kamlanma, beenilebilmek endie ve zevki, toplumda bir yer edinme abas gibi daha oaltlarak verilebilecek hususlar insanlar besler gelitirir ve yaatr. Bu hususta evrenin fert zerindeki gizli, manev basksnn zorlaycl olduu kadar; zendirme ve zemin hazrlama ynlerindeki tesiri de inkr edilemez. Mes'elelere ehil kimselerin azndan dinleyen insanlar, bilgi hamulesini, tecrbeyle sentezlenmi olarak dorudan doruya alyorlard. Bu konuda "ilmin zekt retmektir" szn hayata geiren insanmz, bilgisini aktarmakta, bir ibadet lezzeti buluyor. Meslek ve sosyal dayanma, karp kaynama, bir eit rgtlenme mahalli olan bu yerler, bilgiyi, sohbet havas iinde zorlamadan verdii iin daha pedagolojik bir veche kazanyor. Verenin de, alann da tamamen amatr bir ruh hali iinde gerekletirildii bu bilgi ak, profesyonellerin yetimesi iin ok uygun bir zemin oluturuyor. Kltr tarihimiz iinde autodidact insanlarn okluu, bu kendi kendine ileyen ve resmi kayd olmayan usta rak geleneine baldr. Marifetin iltifata tabi" olduu bilinir. Osmanl dneminde lim ve airlere itibar gsterildii, madd ve manev olarak himaye edildii bilinir. 19501i yllara gelinceye kadar Millet Meclisinde ve devlet hayatnda aktif grev yapan edebiyatlarn okluu dikkatimizi eker. Gnmzde sohbetin, kongre, sempozyum, panel ve konferans adlaryla baka mecralara tandn gryoruz. Ad ve ekli ne olursa olsun, bu eit faaliyetler, ilim ve san'at hayatmzn gelimesi iin gereklidir. Edeb muhitler ve sohbet, niform bir insana deil, farkl kltrel birikimlere sahip insanlara da hitap eder. Sadece akademik anlamda bilgi aktarmakla kalmaz; insan belli bir slp ve irfan potas iinde kavrayp kuatrlar.

bilig-2/Yaz96

202

KAYNAKLAR BANARLI, Nihat Sami Resimli Trk Edebiyat Tarihi. BRSEL, Salah 1975 1989 ELK, Hseyin 1993 INARLI, Mehmet 1979 DANMEND, smail 1952 Kahvehaneler Kitab, st. Ah Beyolu, Vah Beyolu, stanbul. Ali Savi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. Sanat Dostlarn, tken Yaynlar, stanbul. i "Osmanl Keyfnin Drt Unsuru", Milliyet Gazetesi, 24 Mays zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, stanbul. Namk Kemal, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlan, Ankara. Ziya Paa'nn Hayat, Eserleri, Edebi ahsiyeti ve Btn ili'leri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. LAGARDE, Andre MICHARD, Laurent 1966 XVII. Sicle Les Grands Auters Franos Auters Franois du Programme, Bordas. Edebiyatlar evremde, Smerbank Kltr Yaynlar, Ankara. Edebiyatlar Geiyor, Kanaat Kitabevi, stanbul. Hersekli Arif Hikmet Bey, Kltr be Turizm Bakanl Yaynlan, Ankara. Muharrir, air, Edip, Tercuman 1001 Temel Eser, Haz.Kazm Yeti, stanbul Eski stanbul Nasl Eleniyordu? , Shulet Kitabevi. stanbul. "Eski stanbul Kahvehaneleri", Akam Gazetesi, 24 ubat. XIX. Asu' Trk Edebiyaat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul. Muallim Naci, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. Namk Kemal'in Mektuplar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. "Ebuzziya Tevfik", slam Ansiklopedisi, C.4. Mecmua-i Ebuzziya, Kahvehaneler, No. 129, 21, Muharrem 1330/11. Mecmua-i Ebuzziya, Kahvehaneler, No.131, 5, safer 1330/25. "Trkiye'de Kahve ve Kahvehaneler", Trk Etnografya Dergisi, No.. 5. "Yayn Hayatmzda nemli yeri Olan Sarafm Kraathanesi", Belleten, C.433, st. slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi,

OZANSOY, Halit Fahri 1970

ZGL, Kayahan 1987

1971

RASM, Ahmet 1980 SEVENGL, Refik Ahmet 1927 1936 TANPINAR, Ahmet Hamdi 1967

GGN, nder 1987a 1987b

GNTEKN, Reat Nuri 1929

Fransz Edebiyat Antolojisi, C.II, stanbul. NAL, bnlemin Mahmut Kemal TARAKI, Celal Son Asr Trk airleri, 1982 1994 Dergah Yaynlan, stanbul. SEN, Mustafa TANSEL, Fevziye Abdullah 1995 1967 Osmanllarda Devlet-San'at likisi ve Bu likinin III. Selim'le eyh Galip'teki Grnts, Ayn Basm, stanbul PEKTEN, Haluk 1969 KERMAN, Zeynep 1981 TEVFK Ebuzziya, 1912a Trk Edebiyatnda Edeb Muhitler (XV-XVI. Asrlar), Erzurum. 1912b Sami Paazade'nin Hikaye, Hatra, Mektup ve Edeb Makaleleri, .. Edebiyat Fak. Yaynlar, NVER, Sheyl 1962 stanbul.

KOCATRK, Vasf Mahir 1945 "Yedi Me'ale Nasl Toplanmtr?", Divan Mecmuas, No.5, stanbul. MARDN, erif 1983 Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, 1986 stanbul. Sami Paazade Sezai, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara.

bilig-2/Yaz96

203

OSMANLI HANEDANINDAN BR AR: EHZADE KORKUT

Alt yz yl sren Osmanl devletinin ynetildii sarayda sanat ve sanatya her zaman scak baklm, bizzat padiah, ehzadeler ve saraydaki dier grevliler birok sanat dalyla megul olmulardr. airlik, hattatlk, nakkalk, musik-inslk, oymaclk gibi sanatlar arasnda en makbul airlikti. Osmanl Devletinde bata Osman Gzi olmak zere btn pdihlar birbirinden gzel, birbirinden baarl iirler yazmlardr. Edebiyatmzn ykselmesinde Osmanl sultanlarnn byk rol olmutur. Sarayda iirle uramak bir gelenek halini almt. Sadece padiahlar deil ehzdeler, dier devlet adamlar hatta eitli snftan kadnlar iirler yazmlardr. iir sylemedeki hassasiyeti ve arl gstermesi asndan III. Murad'n olu ehzde Mustaf'nn daha 9 yanda iir sylemesi ok arpc bir rnektir. "Nizm- lem" iin ldrleceini bilerek syledii beyit udur:
Nsiyemde ktib-i kudret ne yazd bilmedim h kim bu glen-i lemde bir kez glmedim

Yrd.Do.Dr. Filiz KILI ____________________________________ Gazi . Fen Ed. Fak. r. yesi

Kahramanlkta, muharebe meydanlarnda milletine rnek olan Trk devlet reisleri hassasiyet ve incelii ifadede de milletinin rehberi olmutur. Bu husus en mkemmel ekilde Osmanl sultanlarnda kendini gstermitir. Onlar milletimizin bu kadar ok edipleri iinde en ssl ve en parlak iirleri syleyenler arasndadr. Osmanl hnedn mensuplarndan yirmiden fazlas divan tekil edecek kadar iir kaleme almtr. Bir o kadar da takdir edilecek lde hattattr. 8'den fazla padih ise msik-ins ve bestekrdr. Ayrca pek ou resim ve eitli sanatlarda stat derecesine ykselmitir. Bir ok sultn ilmi eserler de yazmtr (KIRKKILI,1986:72). Bugnk bilgilerimize gre iirle bizzat megul olan ilk Osmanl hkmdr II. Murd'dr. Fakat Osman Bey'den balayarak bu devre kadar olan btn Osmanl pdihlarnn iir syledii rivyet edilmektedir. Sultn II. Murd, devrinin lim, ir ve musikiinslarn saraynda toplayarak onlarn sohbetlerine katlmtr (BANARLI, 439-440). Divan tekil edebilecek kadar iiri elimize gemi ilk pdih ise Ftih Sultn Mehmed'dir. Fatih'in dhice bir planla stanbul'u ele geirmesi, Osmanl Devletinde, her alanda olduu gibi ilim ve sanat asndan da bir dnm noktas olarak kabul edilir.

bilig-2/Yaz96

204

Ftih Sultn Mehmed'in stanbul'u fethi ile burasn bir slm kltr merkezi hline getirmek istemesi, btn slm lkelerinden lim ve irlerin buraya akmasna vesile olmu, gen pdih, saray evrelerinde ilm ve kltrel almalar tevik etmi, evresinde toplanan ilim ve sanat adamlarnn toplantlarna bizzat katlmtr. Teesss eden bu gelenek Osmanl saray evrelerinin bir zellii olmutur. II. Byezid da bu hususta babasnn yolunda yrmtr. Yavuz Sultn Selim'in divn ise Farsadr. Yavuz, Trke iirler de yazm olmasna ramen bunlar bir divan tekil edecek kadar yekun tutmazlar. Knn Sultn Sleyman divanndaki bin kadar gazeli ile Osmanl hnedn iinde en ok iir yazan pdihtr. II. Selim'in bir beytini takdir eden Yahy Keml bunu Sleymniye Cmii'nin ihtiam ile e tutmutur (BEYATLI:61-62). Osmanl padiahlar da klsik iir geleneine uymular, iirlerinde kavuamadklar sevgiliden, aktan dolay ektikleri skntlardan szetmilerdir. lk bakta her eyi elde etme imkanna sahip olan bu hnedn mensuplarnn iirlerinde sevgiliye duyulan hasretten bahsetmeleri yadrganabilir. Ekseriya karamsar dnceler iinde olmalar, ele gemeyen gzellerden sz etmeleri belki garip karlanabilir. Onlarn iirlerindeki bu tarz terennmler, ksmen sarayda kapal bir hayat geirmi olmalarna balanabilir. Ancak, stad airler de sevgiliye kavuamamaktan dolay, kederlerini dile getirmitir. Onlar taklit eden dierleri gibi Osmanl sultanlar da btn imknlarna ramen eserlerinde sevgiliden uzak olmann ztrabn ifade etmilerdir. Ayrca, baz air sultnlar da iirlerinde ilh aka yer verirken, sevgiliden ayr olmay da dile getirmilerdir. Bilindii gibi Trklerin Orta Asya'dan Batya gelmesi drt asr gibi uzun bir sre iinde istikrarsz aklarla gereklemitir. Yaadklar yerlerdeki corafyann sertlii, geim artlarnn zorluu, etrafn dmanlarla evrili olmas neticesinde dou insannda baz ortak karakter izgileri olumutur. Karde kavgalar, iktidrn devamllk arz etmemesi sebebiyle dou milletleri,...yarnlarna, kar gvensizlik duymutur. Mcadeleci bir ruhun yansra geleceinden endie etmesi sebebiyle mal biriktirme arzusu duymular, ksa zamanda ykselme ve yklmalara ahit olmulardr. Btn bunlar dou insannn kararsz bir ruh haline srklemitir. Yani, dou milletlerinin iinde bulunduu zor artlar, onlar bir yandan sert, dier taraftan baz

konularda hassas yapmtr. K s a c a airlerimizin ve Osmanl hkmdarlarnn ztrap iirleri yazmas biraz tasavvuftan, biraz ran iir geleneinden etkilenmi olmalarndan, biraz da devaml deien hayat artlarnn meydana getirdii karakter yapsndan ileri gelmitir, denilebilir (KIRKKILI, 1986:72-73). iirle uraan padiahlar ve iirlerinin muhtevalar hakknda verdiimiz bu ksack bilgiden sonra yazmzn esas konusunu oluturacak olan ehzade Korkut'a sz getirmek istiyoruz. Fakat, daha nce ehzde Korkut'a kadar Osmanl padiahlar ve ehzadeleri iinde iir syleyenleri srasyla mahlaslaryla birlikte- verecek olursak, II. Murd-Murd ( (1404-1451), Fatih Sultn Mehmed-Avn (1432-1481), II. Byezd-Adl (1447-1512), ehzde Cem (1454-1495), Yavuz Sultn Selm (1466-1520) dir. Bu makalenin asl konusu ehzade Korkut'un edeb kiiliini ve iirlerini gn na karmaktr. Yaptmz aratrmada ehzadenin bu yn zerinde pek az durulmu olduunu grdk. Hatta air sultanlardan bahseden baz kaynaklar onun adn bile zikretmezler. (EMR, 1960)ehzade Korkut kimdir? 1470'de babas II. Byezd'in vali bulunduu Amasya'da dodu. II. Byezd'in sekiz ehzdesinden biridir. Bu sultann son zamanlarnda hayatta kalan olundan ortancasdr. lk tahsilini stanbul'da dedesi Fatih Sultn Mehmet'in yannda yapt. Sultan Mehmet'in 1481'de vefatyla yenieriler ayaklannca vezir shak Paa Korkud'u tahta geirdi. 17 gn bu grevde kalan ehzade yenierilerin ulufesini arttrmtr. ehzde Cem'e kar II. Byezd'in tahta gemesini isteyenlerin duruma hkim olmasyla Korkut tekrar Amasya'ya dnd. Saruhan ve Manisa valiliklerinde bulundu. Bir ara babasn grmek iin stanbul'a gelmek istei ve Manisa yerine Bergama valilii arzusu saray tarafndan reddedildi. Amasya valisi ehzade Ahmed'in telkinleri ile Antalya sancana gnderildi ve Hamidili ile Lazkiye sancaklarnn zeameti de ona balanarak idaresi altndaki alan geniledi. Tekrar Saruhan valiliini istedi ama kabul edilmedi. Ahmet'in gittike taraftar toplamas ve babasnn da Ahmet'e yaknlk gstermesi zerine inzivaya ekilmeye karar verdi. 1509'da Msr'a gitti. Divanesinde yer alan u beyit bu karar zerine yazlmtr:
Tc u kaby terk idp uryn olayum bir zemn Gurbetde seyrn eyleyp pyn olayum bir zemn (G27/1 )*

bilig-2/Yaz96

205 Sultn Byezd ki Rm ehzadelerinden ulm u marife andan tevaggul itmi ve tekmil-i fazi u irfna ehliyle mushabetle tevessl itmi ehzade yokdur. Ol zemnda Magnisa'da ehzde ve sofra-i bezl-i mevid ihsn msfir mcvire nihde ve dest-i keremp vridin sdrin ehl-i kemle gde imi" (KILI, 1995:924). Korkut'un evresinde Gazali, Fedy, Manisal Serr ve Sevdy adl airlerin bulunduundan haberdr olmakla birlikte bunlar hakknda ok bilgimiz yoktur. Bu airlerden, zellikle Deli Birder lakabyla anlan Gazl ve sadk bendelerinden Piyle Bey ok sevdii ve yanndan ayrmad ahslard. Bu kiilerle arasnda ylesine kuvvetli bir gnl ba vard ki, Yavuz Sultn Selim'den cann kurtarmak iin kaarken kardeine yalvararak, hi bir eyde gz olmadn belirtmi " tek bana Birder'le Piyle hem-sohbet olsun k'ilem yirm taht- chdan bedel taht- h y bir ke-i hn-kh olsun" demitir (KILI, 1995:925). ehzde, Gazl'nin zarafetinden ve sohbetinden holanrd. Bir gece iki meclisinde bir szne krlan Korkut, Gazl'nin ldrlmesini emreder. Ancak, ehzdeyi ok iyi tanyan Gazl, kendisini ldrmekle grevli kapcbana "bu gece sen beni ldrrsen, yarn ehzde sarhoken verdii emirden piman olup seni de ldrr. Sen beni sakla. Yarn ehzadeye emrini yerine getirdiini syle. Eer fikrinden caymazsa o zaman ldrrsen" der. Ertesi sabah ehzde, kendine gelip Gazl'nin ldrld kendisine sylenince son derece fkelenir. Gerek anlalnca da sevinir ve kapcbana ihsanlar verir, Gazl de l m d e n kurtulur(KILI, 1995:926). Bu olay da Korkut ile Deli Birder arasndaki mnasebetin derecesini gstermesi ve ehzadenin kiilii hakknda bilgi vermesi asndan ilgintir. ok sevdii hmisi e h z a d e n i n katledilmesinden sonra ok zlen Gazl, bir sre dervi kyafetinde dolatktan sonra Bursa'ya gelerek, Geyikli Baba tekkesinde eyh olmutur. Gazl u beytiyle bu olaya iaret eder: Hayl-i em-i ahularla her br Geyikli Babaya dndk be hey yr (KILI, 1995:926) Birder'in ehzdenin m e z a r n n bulunduu ehre gelerek, bu ekilde ona daha yakn olmak istemesi de muhtemeldir. ehzde Korkut'un Arapa tasavufdidaktik eserleri arasnda yer alan Kitab fi'ttasavvuf adl eserinde kendi yazd iirleri

Dnnde Teke sanca yeniden kendisine verildi. Saln sebep gstererek Aydn'a gnderilmeyi ve gelirinin arttrlmasn istedi, ancak istekleri kabul edilmedi. Teke sancanda i hareketlerinin hzlanmas zere ani bir kararla Saruhan sancana gitti. Yolda Teke'nin ii sileri ehzade Korkut ve maiyetindekilere saldrnca ehzade Manisa kalesine snd. Ancak, stanbul'dan gelen kuvvetle bu isyan bastrabildi. Daha sonra 30 yldr grmedii babasyla ve stanbul'la hasret giderebilmek iin klk deitirerek stanbul'a geldi. Burada yenierilerin desteiyle tahta gemek istedi. Ancak, yenieriler Selim'i sultan grmek isteyince Selim baa geti. Bunun zerine Korkut, yeniden Manisa sancandaki grevine dnd. daresi altndaki yerlerin artrlmas yolundaki talebi, Yavuz Sultan Selim tarafndan reddedildi. Korkut'un hl saltanat hrsyla dolu olduunu anlayan Selim, ani bir kararla Manisa sarayn kuatt. ehzade kamay baardysa da daha sonra yakaland ve Eriboz'da boduruldu. Naa Bursa'da Orhan Gazi Trbesi civarnda defnolundu(1 513). Ebu'l-hayr diye de anlan, Korkut'un yalnz Ferahd isminde bir kz hayatta kald.** ehzade Korkut, zayf, hassas, sanatkr ruhlu bir kiiydi. lmi ve irfan ile Osmanl padiahlar ve ehzadeleri arasnda ayr bir yere sahipti. Skunet iinde yaamay severdi. Kardei Sultan Selim'den byk olduu halde, saltanat ona brakmaa raz olmu, stanbul'a geldiinde Yenibahe'deki karlama trenine o da katlmt. Arapa telifleri ve baz kitaplara erh ve haiyeleri vardr. zellikle msukde ok usta idi. Her eit saz alard. ran'dan gelen Zeyne'lbidn, msikde hocas olmutur. Kendi icad olan "Gd-y rh" adndaki saz devrinde mzik ustalarnca beenilmitir (SEN, 1980:52). eyh'l-hatttn Hamdullah Efendi'den hat dersleri alan ehzade ok gzel yaz yazard. Ayn zamanda ir olan Korkut "Harm" mahlasyla iirler yazmtr. Harem-i erf ziyaretine niyet ettii iin bu mahlas alan ehzade, iirlerini kk bir divanda toplamtr. Saraynda lim, ir ve sanatkrlar toplayan Korkut, bunlara deerine gre itibar gsterirdi. 16.yyn tezkire yazarlarndan k elebi eserinde ehzde Korkut'un bilgin kiiliini verken Manisa'da oluturulan bu ilim ve sanat muhitine de iaret etmitir:"0/ asrn ehzadelerinden Sultn Korkd bin

bilig-2/Yaz96

206

de bulunmaktadr(Sleymaniye-Ayasofya Ktp.,No: 1763). Ancak, yaptmz incelemede burada kaytl olan iirlerin Divanede bulunanlardan fark olmadn grdk. 262 varaklk bu hacimli eserde Harm'nin iirlerinden baka, Htem, Yunus Emre, Need, Abdlkerm, eyh Baba Yusuf gibi airlerin iirleri de mevcuttur. Kaynaklarda, ehzadenin saraynda muhteem bir ktphanesinin olduunu yazldr. Hatta, Latif Tezkiresinde da andran ktphanesini pek ok deve katarnn tadndan sz edilir (SEN, 1990:75). Burada tamamn vereceimiz ve ancak bir Divane zellii tayabilecek hacimde olan Harm'nin iirlerini toplad bu eser, Millet Ktp., manzum Eserler, No:104'te bulunmaktadr. Yazmann tavsifi u ekildedir: 205x123-153x91 mm.47s. Mein, emseli, bordo cilt, cildin i kapaklar siyaha yakn renkte, Filigranl, sar, kaln kat, ilk ve son sayfa ebrulu. Bataki 2 sayfa altn yaldzl tezhip ve tezyinle ok gzel bir ekilde sslenmi.Yaz: Ta'lik Mstensih: Haim-i MekkJ stinsah Tarihi: H.1324/M.1908-1909. Divane'nin, Ankara Mill Ktphanede de bir mikrofilmi mevcuttur. ehzade Korkut'un eserinde 52 gazel, 2 beyitlik Arapa bir iir ve 2 Trke beyit bulunmaktadr. Bu gazellerin beyit says ve kafiye veya redif olan son kelimenin harfine gre dalm u ekildedir: 7 beyitlik 7 tane 5 " 38 " 6 " 6 " Elif Peltek se Re ze sin ayn kaf kef lam mim nun vav gzel he ye () 3 1 5 3 1 1 2 3 1 2 5 3 6 16

Divanda yer alan btn iirlerin vezin asndan sralan da u ekildedir: f'iltn f'iltn f'iltn f'iln;32 fe'iltn fe'iltn fe'iltn fe'iln;9 mefl f'ilt mef'l f'iln;4 mefl mef'l mef'l fe'ln;3 f'iltn f'iltn f'iln;2 mef'ln mef'ln mef'ln mef'ln; 2 mef'ln mef'iln fe'ln; 2
mstef'iln mstef'iln mstef'iln mstef'iln; 1

iirlerin 1 tanesi de 12'li hece vezniyle yazlmtr. 7 beyitlik bu gazelin bir msranda vezin 11 'li kmaktadr. Gazellerin 22 tanesi redifli yazlmtr. Redif olan kelimeler unlardr: "ile bahs, yeter, kopuz, olmaz, geemez, k, gerek, benm (2tane), olayum bir zemn, imdengir, yine, leyl, olmad, tei, gibi (4 tane), elencesi, yri, var idi ".Grld gibi bu kelimelerin 5'i dnda dierleri Trke kkenlidir. Trke olmayan bu 5 kelimenin 2 tanesi (zemn, bahs) nlerine aldklar Trke kkenli szcklerle birlikte redif olmulardr. Nazire mecmualarn taradmzda Harm'nin gazellerinin 29'u hari dierlerinin eitli airlere nazire olduunu tesbit ettik. Ancak, bu 29 gazelin bir ksmnn da eyh, Ahmet Paa ve Nect'ye nazire olduu kanaatindeyiz. Aada, nazire yazlan gazelin ilk beyti ile Harm'nin nazire olan gazelinin ilk beyti ard arda verilerek gsterilmitir :***
Hsnn gniyle kef olur esrr- ve'd-duh Zlfn dnyla nkte-i ve'l-leyl iz ec hd (Edirneli Nazm, M.N.,25b) Y Rab bu hsn-i hulk ile ol yr- pr cef Ben mbtelya mihr klup eylemez vefa Harm (G/2) Cn u dildr sen meh-i bedrn mekn d'im Anun in dirler ey dilber sana bedr-i duc Nizam (Pervne Bey, MM,9b) (Bu iir de bir airin iirine naziredir. Ancak, mecmuada en eski nazire olarak gsterilmi olduu iin yukardaki beyti, Harm'nin nazire yazd iirin ilk beyti olarak aldk). Ayagun toprana ykndigin ttiy rip an doztd dostum bd- sab Harm (G/3) tmesn hrd-i rahn r-y cnn ile bahs Bendeye lyk degildr k'ide sultn ile bahs Ahmed Paa (Pervane Bey,M.N.90a)

()
()
()

() () () () () () () () () ()

bilig-2/Yaz96

207

Gl ne can ile klur bu hsn-i cnn ile bahs Gone ne yzden ider ol verd-i handn ile bahs Harm (G/4) T emen sahnn cemli aksi kld llezr Gl ruhundan ermsr old haddinden llezr Hff-i Edirnevf (Pervane,MM,l49-190) Meclis-i agyrde ol serv-i kadd-i gl-izr Bir nihl-i tzedr balam etrafnda hr Harm (G/6) Firkatnn hirkti her dem imi dalar Nice ber ura bu mihnet yregme dalar Ahmedf (Pervane Bey,M.N.,222b) Taze taze sinem stinde grinen dglar Sanki bir virnedr stine kond zlar Harm (G/8) Zlf-i siyeh olmasa yzinde aceb olmaz Kim cennet-i Firdevs durur anda eb olmaz Ahmet Paa (Edirneli Nazmi,M.N.,157a) Misk itse zin hlne nisbet aceb olmaz n ellere dede igende edeb olmaz Hanmf (G/1 1) ol ki tecrd olamaz tc u kabdan geemez Halka-i bezm gibi ehl-i safdan geemez Necati Bey (Pervane Bey,M.N.,158b) Sen cef-pie yine cevr cefdan geemez Bf-riydur bu gnl mihr vefadan geemez Han'mf (G/12) Grmedin cn terkin eyler bi-niz' Vasf- hsnini kim itse istim' Ahmet Paa (Pervane Bey,M.N.,8a) Eyledi gl glene nkim veda' Blbl ardunca grur el-ved' Hanmf (G/14) Alm idi defter-i glen varak varak Dil mushaf- cemln okurken sebak sebak Cezenzde Ksm Paa (Pervane Bey,MM, 165a) Levh-i gnlde yazd elif kaddni Hak Ikun mu'allimi bana virdi o dem sebak Hanmf (G/16) Kanlu yaum ydigr la'l-i wrmdr benm Yzmi anunla yumak iftihrumdur benm Ahmed Paa (Pervane Bey,MM,411b) 0l sanavber kad mnevver had ki yrmdr benm Hsldur mrmn lemde varumdur benm Harm (G/21) k olupdur dest-i hasret ile giribnum benm Ben kuluna efkat et devletl sultnum benm

Ahmed Paa, (Pervane Bey,MM, 389a) Dkmee kanum kadem basdukca cnnum benm Hayr- makdem nak ider bamana kanum benm Harim (G/22) rn lebnn evki eder yaum glgn ebdz san fikri klur gnlmi mahzun ker Sinan Bey, Pervane Bey,M.N.,431a) Sevdya salar cnum ol gzleri meftun Leylf sana eyleyeliden dili Mecnn Hanm (G/23) Alnupdur lle rengi ol gl-i sirbdan Kuruyupdur ll kn ol iki unnbdan Nect Bey, (Pervane Bey,M.N.,441b) Kalarun kec r idp dnderme yz ahbbdan Mustaf dndrmedi kble yzin ashbdan Hanimi (G/24) Cn u ser terk itmizdr geri rh- yrda Dmiz ayaklara lkin der-i dildrda Ahmed Paa (Edirneli Nazmi,M.N.,325a) Hat yazlsa tan mdur ykt- la'l-i yrda Besmele yazarlar evvel Mahzen'l-esrrda Harimi (G/31) Yz suyyla vardugumca cnib-i cnnuma La'l toldurur yaum isr in dmnuma mi (Edirneli Nazmi,M.N.,331 b) Kim ki dirse kum odlar brakur cnuma Korkarum ki dostlar k ola cnnuma Harimi (G/35) Anmaz oldun sanem cevr cef ile beni Byle gzden mi savarsn seni cndan seveni Ahmed Paa (Pervane Bey,M.N.,564a) Kt- cn old dile la'l lebnn lebeni Glen-i hsnni zeyn eyledi hattun emeni Harimi (G/38) Hlilerz biz zlerz ol serv-i kmeti Khil kubr cnla ister kymeti Necti Bey,(PervaneBey, M.N., 536-574) 0l yr- bi-vefy grrse nihyeti Cevr cef ile beni ldre gyeti Harm (G/39) Grmedi kimsene bu resm ile nesl-i beeri Ki kala klli hcil tal'at-i ems kameri eyhi (Pervane Bey,M.N., 576-615) Sanem deliden gnlme mihrn eseri Gzme dize gelr devr-i zemnun kameri HarimI(G/41) N'eyleyem ol glen-i cnun gl-i handnun Dinlemez ben blbl-i rfdenn efgnn Vasf elebi (Pervane Bey, M.N., 589a)

bilig-2/Yaz96

208

Yr d imi lebleri ydna virmez cann Ol cefkrun bize yok yi re gr bhtann Mesti (Edirneli Nazmi,M.N.,417b)

(nazire yazlan beyit olarak iki mecmuada bu iki ayr beyit verilmi).
Mdde'den n'ola saknsam ol dem cnn M'min olan saknur eytndan mnn Harm (G/ 43) Sidre divne gibi raks urur ey serv-i sehf Mnteh kaddn ile salnacak gh gehl Ahmed Paa, (Pervane Bey.M.N., 593b) Ne revdur bu ki ey hsn ilinn pdiehi Kld yagma dil cn mlkini kun sipehi Harm (G/44) Kan ol dem ki severdm ben seni cnum gibi ster idm cn virp derdni dermnum gibi Ahmed Paa (Pervane Bey,M.N., 879) Gnlmn tahtnda kun h- devrnum gibi Cn u dil ehrinde hkm itdi Sleymnum gibi Harm (G/45) La'l-i cnn evkdr her lahza cn elencesi kun olur arb- erguvan elencesi Zll (Pervane Bey,M.N.,598a) Zlf-i pr-ni olur afte cn elencesi Dne-i hli durur cn u cihn eglencesi Harm (G/49) Hsrev iklim-i hsne halk ile hn ol yri Pdiehsin sen begm lemde sultn ol yri Scd (Edirneli Nazmi, M.N., 402b) Ika ddn ey gnl ney gibi nln ol yri Zlf-i dilber gibi var hl-i perin ol yri Harm (G/51)

ay

Harm Divnesinde dikkatimizi eken bir baka husus, iir saysna oranla deyimlerin okluu idi. Gerek ataszleri ve gerekse deyimlerin ortak kltr miras iinde kendine zg yeri ve nemi vardr. XV-XIX. yzyllar arasnda yaam klsik airlerimiz arasnda bir oklar atasz ve d e y i m l e r d e n faydalanmlar, bunlar mill varln gl sembolleri olarak ve sylediklerine inandrc bir hava verebilmek isteiyle rahata kullanmlardr (KARAHAN, 1981: 165-174). Ayrca, mecazlarla ykl Divan iirine ataszleri ve deyimlerin son derece uygun olmas da ok kullanlmalarna sebep olmutur. Bugnk bilgilerimizle iirde atasz ve deyim kullanma gelenei XV. yzylda Sf mahlasl Cezer Kasm Paa ile balamtr. Bu gelenein edebiyatmzdaki en baarl temsilcisi olarak Necat gsterilir. 1470-1513 yllar arasnda yaam olan ve nazire

olan iirlerinden Nect, Ahmed Paa ve Sf'den etkilendii sonucunu karabileceimiz Harm'nin de devrin iir h a va s n d a n etkilenmemi olmas dnlemez. Divnesinde yer alan gazellere bu gzle baktmzda, birok deyimin kullanlm olduunu grdk. Tesbit edebildiimiz 73 deyimin 7 tanesi birden fazla yerde kullanlmtr. Divanenin hacmi gz nne alnrsa bu rakamn olduka yksek olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bu deyimlerin pek ou bugn hl ilevini srdrmektedir. Bu deyimleri, alfabetik olarak sralayacak olursak verdiimiz bilgileri daha da netletiririz sanrm: akln dat- (G46/5), ayan bala(G8/4), ayan ek- (G7/3; bda ver(G15/2), bar kebap ol- (G16/5), barmn ba (G46/2), bar delin- (G1o/5, G47/2), ba koy(G45/4), ban iin (G19/3), bana kutlu gn do- (G35/3); cn at-(G17/3), cna ky(G32/1), cann yak-/cn yandr- (G2/4,G41/3); cn nakdi ver-(G50/2), cn ver- (G17/1, 18/2, 24/5, 30/5, 46/3, 47/7, 52/4), cihn zindan ol(G26/2); d ur- (G19/4), dmeni belde (G52/5), dil bala- (G26/3, 49/5), dilini kes(G32/3), dil d- (G52/3), dnya karanu (G26/2); el uzat- (G47/3), el vur-(G48/1), eseri d- (G41/1), eser etme-(G28/1), eser kalma(G37/5), eser klma-(G32/3); gnln perian et(G3/5), gzden k- (G36/2), gzne diz(G41/1), gz karart- (G8/5), gdan k(G15/2), gn gibi lemi tut- (G35/5), gn tutulmas (G43/2); hevsna uy- (G21/1); iimi altn et- (G9/1); kan ala- (G5/2), kan dk(G22/1), kanna kan- (G47/1), kan i(G2/7, 4/3, 5/16), kan tut- (G35/4), kan yut(G27/3, 38/3, 48/6), kesd eyle-(G38/2), kulana er- (G33/3), kulana gir-(G41/3); maya al- (G36/4), meftun et-(G2/3), murda er- (G13/7), mbtel eyle-(G2/4); nrna yan(G42/6), nazar kl- / eyle- (G34/4, 35/5, 41/4), nefsini teslim kl- (G34/5); oda yak- / yan(G12/5, 17/3, 19/3, 29/5, 41/2, 44/6, 48/4), od d- (G47/2); rza ver- (G28/1); sevdaya sal(G23/1), sz kes- (G13/7); vef eyle(G2/1); yamaya git- (G36/2), yanp yakl(G17/3), yere al- (G44/2), yil gibi yil- (G13/4), yrei kan dol- (G47/5), yz dnder- (G24/1), yz karas (G3/2), yz sr- (G2/6, 5/4, 5/7, 10/1, 13/3, 18/1, 19/5, 44/7, 47/6), yz ver(G50/4) iirlerde yer yer henkli beyitler bulunmaktadr. Bu hengi salayan en nemli unsur kelime veya haflerin tekrarlardr:

bilig-2/Yaz96

209

Harm srrun f eylerm f(G1/7) Tze tze dglar yakdum grenler cismmi (G3/4) Zerler nisr ider yoluna gl tabak tabak (G16/2) Kur'n hakn okum idm sebak sebak (G16/3) Hn- ciger gzmde toludur kabak kabak (G16/4) Yregi kann idi Harm anak anak G16/5) Gz yan dke dke efgn ide gerdn (G23/4) Cevrn ykin eke eke tak old tkati (G39/5) Dem-be-dem la'l-i lebn evki ile dne dne (G47/1)

Pehlevnlk krzrnda bu gn Rstem-sfat Eylerm meydn- k ire Neriman ile bahs Ey Harm i'rinn vasfn erh itmez hezr Defter divn iderse ger bu destn ile bahs

(G4/4-5)
Ey Harim sakla nazmun drrini Kesret oldukda kesd ulu meta' (G14/5) Nazm itdi Harm yine bir tze cevhir Barn deler iidir ise dr-i meknn (G23/5)

Birka gazelde kelime tekrar beyitlerde ard arda sralanmaktadr: Tze tze sinem stinde
grinen dglar Hasret-i dildr indr tze tze dglar h- kum ey Harm tze dgum dir gren

Harm'nin iirlerini ekil ve muhteva asndan deerlendirdikten sonra, Divanenin tamamn burada veriyoruz:

(G8/1,5,6)
Ayagna ba koyup dem dem surhi ey sanem emesinden emimm her dem akar kanum gibi Akln yagmaya virp bu Hariminn bu dem

(G45/4.5)
Harf tekrarlar: Hemdemm hum durur m- gam- dildrda Gam-dem olurdum eger olmasa hem-dem h eger

DVN-I EHZDE KORKD BN S-SULTN BYEZD HN BN S-SULTN EB EL-FETH SULTAN MEHEMMED HAN
Bismi 'llhirrahmanirrahim 1 Yine bir te old cnda peyd Ki c itdi gnl mnend-i dery Yine bu nm u neng defterini alup deryya diler k'ola rsv 3 Yine dvne-i sevd-y 'kum Bana av-y 'lemden ne perv Yine bir derd olupdur dilde zhir Dev bilmez ana hergiz etibb 5 Gamu egnme bir kisvet geyrdi Pals old bana bi'l-cmle (Harm'nin "Kitab fi't-tasavvuf" (178b) adl eserinde bu kelime "bu cmle" eklindedir.) dny Dili zr zeber klal 'kun Kamu yeksndur ana zr bl 6 Harm srrun f eylerm("iderm" Kitab fi't-tasavvuf", 178b) f Ne bilr mest olan 'k mdr Mef'iln Mef'ln Fe'ln 2 Veleh Tayyeballh erh 1 Y Rab bu hsn-i hulk ile ol yr- pr-cef Ben mbtelya mihr klup eylemez vef B-re eyledi n'idem vre gnlmi Bunca bel ile yine ol zlf-i dil-rb

(G7/4)
Gh dg, ghi turug. ghi glg, gh aglayug Geh kan yutug bir ho olup hayrn olayum bir zemn

(G27/3)
0l sehi-kamet kaan gelse kyama dir gren h kim kamet getrdi ldre ^ti lar

(G50/3)

Syleyi asndan birbirine benzeyen kelime tekrarlar:

stemez yavuz yil esdiini Harm stne Yitdii yiri bilrmi yirine serv-i emen

(G26/5)
Sanem gamzelern kasd bu dem can gibi Kanuma kanmak in anun meyli kana gibi (G47/1)

Muhteva asndan Harm'nin gazellerinde ana tema, beer veya ilh aktr. Bu iirlerde tasavvuf unsurlar da gze arpmaktadr. Konu olarak, aktan, sevgiliden dolay ekilen ac, yalnzln, dostun olmayn verdii znt ilenmitir. Ayrca,"kopuz" redifli iirinde kopuz bar yank, dertli bir k gibi ele alnarak, neyden yapld, nasl alnd hakknda bilgi verilmitir. Zaman zaman kendini ve iirini vd beyitlere de rastlanmaktadr. yle ki:

bilig-2/Yaz96

210
Leyli ana glmi meftn idp bu dem Mecnn eyledi beni ol yr- mehlik Canm 'kun odna yakmaa her (bir) nefes Derd bel ile deli eyledi mbtel 5 'Uk- ad niyz ile ehsr idp mdm Ben bi-nevya derd gamn eyledi nev zi tozn gzlerme armaan getr Yz srivir iigine varrsan ey ab 7 Cd gzi gelrse n'ola kanum imege Dilden Harmi vir ana ehlen merhaba Mef'l F'ilt Mef'il F'iln 3 Veleh-Revvahallh rhah 1 Ayagu toprana ykndigin ttiy rip an doztd dostum bd- sab Hattua nisbet benefe dostum yz karas eme nergis nazr olmak sen 'ayn- hat Secde klmazd urhi ayana saru Grmese ebrlaru 'aksini meyde skiy Tze tze dlar yakdum grenler cismmi Bir peleng postn giydi anurlar bir ged 5 Ey Harm 'ku glin pern it deyu Ol nigru zlfini tahrik ider bd- sab F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 4 5 2

Kan alad gzlerim mcer yeter

3 Kurup kau kemnn kad itme cnuma Gamzen hadengi baa kaderden kaz yeter Yz srmege ayagua ey yr- pr-cef Ben mbtelya sencileyin b-vef yeter emie uyd gamzeler cnum almaa Derdl yregme anem bu cef yeter Zlfn hevs fikr-i ruhun ey per-fat Bama tc egnme bir dem kab yeter 6 Yr iginde yz sre varmaa ey rakb Sen frig ol Harimiye 'avn- Hud yeter Mef'l F'ilt Mef'il F'iln

6
Veleh- Nevverallh medca'ah 1 Meclis-i 'ayrde ol serv-i kadd-i gl-'izr Bir nihl-i tzedr balam etrfnda hr Dlardan stne mhr urdum anu hfz in Snem anduk ire genc-i mihr-i yr var Kand-i la'lden gider cn nebt- hattu Konmasun dirse eger canna 'uku gubr Sneme 'k tei urdum grp ruhsru D'im abdl olan klhanda yatur ey nigr Ey Harm 'ire mahbb m eksk olur Eksk olmaz nki ehbze cihn ire ikr F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 7 Veleh- 'Ammerallh 'ukbh

HARF'-
1 Gl ne cn ile klur bu hsn-i cnn ile bah Gone ne yzden ider ol verd-i hndn ile bah Bah-i yr ider benmle dem-be-dem b-din hasd Hey ne kfirdr gr eyler mselmn ile bah 3 Kanm imek dilerse suhte hn gzler Kim ider ol shir mekkr u fettan ile bah Pehlevnlk krzrnda bu gn Rstem-fat Eylerm meydn- 'k ire Nerimn ile bah 5 Ey Harm i'ri vasfn erh itmez hezr Defter dvn iderse ger bu destn ile bah F'iltn F'iltn F'iltn F'iln

Ttiy-y bk-i pyudan klan kat'- nazar ki gzme grnmez kdn ey nr- baar Get-zr- sneme ekd muhabbet tohmn Hy 'mr hl bi'llhi bundan ne beter

Bir kadeh meyle gz adrmaz baar nr ehlini Ski-i gl-ihren bulnmaz ayan eker Hem-demm hum durur m- gam- dildrda Gam-dem olurdum eger olmasa hem-dem h eger Her nefes ney gibi ben meclisde efgn idicek Ey Harm bilmezem mutrib arada ne eker F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 8 Veleh- Enrallh merkadeh

HARF'R-R
1 Zlfn hevs bauma cn bel yeter Hl hayli gzime 'ayn- 'n yeter rn leb erbna dil-tene oluben 1

Tze tze snem stinde grinen dlar Sanki bir vrnedr stine kond zalar Hsnnn anda rahm it 'k- b-dillere

bilig-2/Yaz96

211

Yohsa u gibi geer ek-i revnum alar 2 Her ne dem zlf-i siyhu yd idp gamgn olam Ey gne yzl benm in bulutlar alar Glen-i kyu koyup murg- dil umak istese Zlf-i mkn hevs ayan balar 5 Sinem zre gz karardrlar beni ldrmege Hasret-i dildr indr tze tze dalar h- 'kum ey Harm tze dgum dir gren Kang il sultnnudur bu kzl otalar (Pervane Bey,Mecmuat'n-nez'ir ,224b'de, bu gazelin son iki beyti birletirilerek, tek beyit olarak verilmitir: Ey Harm gz karardrlar beni ldrmeye Hasret-i dildr indr tze taze dalar) F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 9 Veleh- Tbe erh 1 imi altn ider sk gm peymneler Kmydr var ise bk-i der-i meyhaneler Tze glendr ruhu evkiyle meclis skiy Blble bilpdr anda gl durur peymneler 3 Hller skker lebde noktalardur Hsrev ' Aks-i dendnu olupdur gyiy dendneler Almazam ben b- hayvn lrsem azma Yeter insne ola dirlik gam- cnneler Ey Harm 'ku glin perin eyleyp Zlfine her bir pern dil virrler neler F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 10

n ellere dede igende edep olmaz (Edirneli Nazm,Mecma'n-nez'ir158a, adl eserde bu beyit yle verilmitir: Mk itse zin hlme nisbet aceb olmaz ok ellere dmide hay v edeb olmaz) Glzr- ruhun b- cinn olsa 'aceb mi 'lnb- leb gibi cihanda rutab olmaz imd ne yz ile sana ykine ey dost Kaddi zn olmak anem bl-sebeb olmaz Uzatma ige zlfi ey cn yzn zre Kim b- cinndur ebeden anda eb olmaz

Cevr eyleme kyuda Harmiye ki Hakk Cennetde kimesneye 'tb u ta'ab olmaz Mef'l Mef'il Mef'il Fe'ln 12 Veleh- Es'adallah fi'l-cinn

Sen cef-pie yine cevr u cefdan geemez Bi-riydur bu gnl mihr vefadan geemez Dil nice gamze ile kaua eyleye nigh Tapuna gemege ol ok ile ydan geemez

'rzu b kenrnda be Hindileri Glen-i hsni seyr itmege mdan geemez Geyben l u 'ab tapuna geldi rakib Gsterr zhdi veli kalbi riyadan geemez

Gzlerm yan akdup veli odlara yakar Bana toprak anun bu hevdan geemez Bauma klm imi 'ku takdir-i ezel Bu Harm anem hkm-i Huddan geemez Fe'iltn Fe'iltn Fe'iltn Fe'iln 13

HARF'Z-Z
1 Perdesiz dimek in razn dildre kopuz Elin ayan pp yz sre yalvara kopuz Geydigi khne nemed ohbet-i 'uka gider Yrr elden ele bi-re v vre kopuz 3 Mutrib alup dizi stine kulan burar Dimesn diye meger srrn agyre kopuz Daman atladuben la'line karu ezilr Dostlar grince 'k dirilr yre kopuz 5 Delinp bagr anu ney gibi iledigi bu Ey Harm bulamaz derdine bir re kopuz Fe'iltn Fe'iltn Fe'iltn Fe'iln 11 Veleh -Nle m temennh 1 Misk itse zin hle nisbet 'aceb olmaz 5 3 1

HARF'-S-SN
'Iku od old n nr- Haille bir .............es Bu dil-i pr-derde dermn eyle ey 's-nefes 'rzu b u hevs evkna ey serv-i nz Gzlermden nice demdr kim akar cy ermes Hey ne zib serv olur kadd cihn banda kim Pyua yz srmege yil gibi yiler bunca kes Ey gl-i ra'n ceml olmak in ber-keml Dmen-i pkiyle el uzatmasun her hr u bas 'Ikuu bzr germ olduka dil-i brynna Muhtesib hkm itmeyp dahi eylemez bir dem 'abes Ks- rhlet alnup baland mahmil bilrem tr-i 'kudan irdi guma bang- ceres

bilig-2/Yaz96

212

Bir mrdm kim murada irmee eyhm didi nki irdk bu yola gel ey Harm szi kes F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 14

Mef'l F'ilt Mef'l F'iln

17 HARF'L-KF
1 Hsni evsf beyna gelse ol cnnenn Cn virr kalmaz karr bu dil-i vrnenn Hsrev rn anlmaz bezm-i 'kunda senn ohbet-i germ ire olmaz lezzeti efsnenn 2 Cn atup dil 'rzun evkiyle yanar yaklur Oda yanmakda benmle bahi yok pervnenn Tolal 'kun arbiyle bu gnlm hnesi Kalmad hergiz cihnda hrmeti meyhnenn 6 Bu Harmye nazar itmezse lutf idp nigr Mahv olur r cmle bu dil-i vrnenn F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 18

HARF'L-'AYN
1 Eyledi gl glene nkim ved' Blbl ardunca rur el-ved' Ey eh-i ferhunde-ahter l-cerem Mihr-i hsnnden irer mihre u'' 3 Sordum azun yirini didi lebn ("Her sr iki kii arasnda kalmal")

Ol rakb-i bed-likya ey sanem Bunca halkyle nedendr etb' 5 Ey Harm akla nazmufi drrini Keret oldukda kesd ulu meta' F'iltn F'iltn F'iln

Veleh-E'lallh derecteh 15

HARF'L-KF
1 Dilde c itdi yine sevd-y 'k lemi gark idiser dery-y 'k kd gumdan ads 'lemn Bda virdi baum ava-y 'k 3 Bde-i 'k pr-n itdi dil Nef u zarrdan old bi-perv-y 'k Komayup dilde karr u cnda abr Yine sergerdn gezer b-cy- 'k 5 Srr- 'k kimsene ketm idemez Pes Harm olalum rsv-y 'k F'iltn F'iltn F'iln 16 Veleh-Efzllah 'aleyhi birreh 1 Levh-i gnlde yazd elif kaddni Hak 'Ikun mu'allimi bana virdi o dem sebak B ire snblne benefe boyun burar Zerler nir ider yoluna gl tabak tabak 3 Rz- ezelde 'k ile hsnn kitbn Kur'n hakn okum jdm sebak sebak Hn-b aktdm sanma ek-i emn Hn- cier gzmde toludur kabak kabak 5 Mey-gn lebn hevsna bar kebb olup Yrei kann idi Harm anak anak 5

ubb-dem yil gibi yilp 'azm-i yr itsem gerek Yz sriy iginde cn nir itsem gerek Dil sa sevdsna tolad nkim ol mehn Cn virp bu kr u br trumar itsem gerek Sihr ile cd gzi cn mlkini idp harb 'Iknun bnydn ben stvr itsem gerek Zlfnn cdsna meyi itdi mi ehbz- dil Ol hmy yine ben pee ikr itsem gerek

Ol mehn mihrin 'alem gibi nin itmek in Ser-i 'kn cihne ikr itsem gerek Bu Harm zhd takvya kadem bamak in 'Ik yolnda melmet ihtiyr itsem gerek F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 19 Veleh-Esba'allah 'aleyhi te'bib'l-ufrn

anem glen-i hsnndeki berg-i semenn Kymetin urd kesd itdi gl ysemenn Hey dimezsek bu dem ol hu-y r-efgenne Kan ider yreini nfe-i misk-i Hutenn

Beni yakma oda ey rh- revn baun in Cevrni nice eke bu dil-i dvne senn Nice bir barma d ura benn Hinds Nice bir 'kum telh eyleye rn dehenn Ey Harm sana rahm itmeye ol h- cihan

bilig-2/Yaz96

213

Yz sri ayana boynuna takup kefen Fe'iltn Fe'iltn Fe'iltn Fe'iln

Ey Harm rak uram t har olnca evkden Bendesin zlfine dar eylerse sultnum benm F'iltn F'iltn F'iltn F'iln

20

HARF'L-LM
'k oldum ol cemle esridm hemn cemel Sekrden hergiz ifkat bulmaa yok muhtemel Bulmad nkim tabbn derd-i 'kma 'il Val- hrde gzedr old cn burc- hamel 3 Gam degl ey 'kn cem'-i melmetdr ala 'ku nmsna rsvyluk virmez halel Derd-i 'kudan u del akd ekm kalmad Hcre-i emm sulamaa kabagumda belel 5 5 Ey Marm Ka'be-i ky harmi rhna Ba kadem mubkem hazer kl virmeye kimse zelel Fa'iltn F'iltn Fa'iltn F'iln 21 3 1 1

23 HARF'L-NN
Sevdaya salar cnum ol gzleri meftn Leyl sana eyleyeliden dili Mecnn Zlfi resenine tolaur cn acsndan h- zenahnda bu gnl olal mescn Aladguma d oluben glmesn agyr Dem de benm gibi ola hli diger gn h tutann grse o dem gge boyanur Gz yan dke dke efn ide gerdn Nazm itdi Harm yine bir tze("silk-i" Pervane Bey,Mecmuat'n-nez'ir,431a) cevhir Brn deler iidir ise dr-i meknn Mef'l Mef'l Mef'l Fe'ln 24 Veleh-Takabbelallah Hasenteh Kalaru kec r idp dnderme yz albbdan Mustaf dndrmedi kble yzin ahbdan Grinen sk habb degil durur bdeden ("Grinen skl habb- mey degildr badeden" Pervane Bey, A.g.m.,441b) Gzleri gitmez Cem cm- arb- nbdan 3 Tk- ebrn grelden zhid-i halvet-nin Olmad bir lahza hli ke-i mihrbdan Ddeden nin nihn old nihl-i kmet Serv hod bir dem cd olmaz kenr- bdan 5 Ka'be-i kyumda cn virmez Harmi diyben Ey hallm sen an redd eyleme ol bbdan F'iltn Fa'iltn F'iltn F'iln

HARF'L-MM
1 0l anavber kad mnevver had ki yrmdr benm Hldur 'mrmn 'lemde varumdur benm ol kadar ta urd hicr bauma kim hare dek 0l bel ta ki dr- seng mezrumdur benm 3 Gam beni p-bend ider zlfn hevsna uyup Bunca demdr kim huss eski yrmdr benm Bu dim- 'lemi klan mu'attar her nefes 0l mu'anber zif ol mk-i tatrumdur benm

Bu Harimi kef-i rz itmezdi halka h kim Srr f iden bu em-i ek-brumdur benm F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 22 Veleh-Tbe erh

25 Veleh-Nevverallh merkadeh
1 Diler nazmn tuyup bgrn deler drr-i 'Aden Kkln byn alup hke der mk-i Huten Bg- hsn ire eh kadd-i hrmnu grp D'im ayag zre sergerdn turur serv-i emen 3 Ka'be-i kyuda her hr- mugaylnu sen Y gl-i terdr bana y nesterendr y semen Gnlme virr tarah sevd-y zlfn dem-be-dem Cnuma virr ferah yaraur ol sb-i zekan

Dkmege kanum kadem badukca cnnum benm Hayr- makdem nak ider pemna kanum benm Sye-ve yannca ben ftdesinden 'r ider Gn gibi tenh yrr ol mh- tbnum benm 3 Dinmese bir dem n'ola brn- ekm dostum ki merdm gark idpdr em-i girynum benm Kad- cn idp ele tg alsa hn gzler 'k- dil-hasteler eydr koma cnum benm

bilig-2/Yaz96

214

Gl yzi evki ile lr ise ey 'andelb Verd-i terden eylesnler bu Harmye kefen F'iltn Fa'iltn F'iltn F'iln

alaldan 'leme pertev ceml mihri ey meh-r Mu'attar ider fk mdm ol zlf-i 'anber b Hev-y 'rzu b irerse gnlme bir dem Gzmn b mevc urup akar nite ki tagun u

26
Veleh-Tbe serh 1 Tavr- 'izz nz btden gren ey smn-beden Bin scd eylerler itmez kimseye bir kez shan Gzme dny karau bauma zindn cihn tmedi kimse bana ill ki ol hatt- zevkin 3 Cn ile kad itmim dil baglamakda zlfne Takmum kend elmle boynuma muhkem resen Snbl z bgdan eyle gzer ey ho-hrm K'ola topraa berber berg-i reyhn u Semen stemez yvuz yil esdigini Harm stne Yitdigi yiri bilrmi yirine serv-i emen F'iltn F'iltn Fa'iltn Fa'iln 3 27 Veleh-Enrallah mezce'ah 1 Tc u kaby terk idp 'uryn olayum bir zemn Gurbetde seyrn eyleyp pyn (SEN, 1990:76) olayum bir zemn eng rebbu sohbeti mutrib temm old hemn Bezm-i belda ney gibi nln olayum bir zemn 3 Gh dp ghi turup ghi glp gh alayup Geh kan yutup bir ho olup hayran olayum bir zemn Mstef'iln Mstef'iln Mstef'iln Mstef'iln 28 1 Boy 'ar'ar semenber bir melek-manzar hat 'anber Sa snbl beni flfl mu'attar zlf mgn b Sa'det ahteri togd bama dn gice cn Ne tli'dr bu tli' kim tul' itdkde sen meh-r 5 Harm cn virem dirken iig yadanup cn Nice gavg nice sevd getrdi bauma bu h Mef'iln Mef'iln Mef'iln Mef'iln 31 4 3 Beni gam bahrine salsa sau sevdlar dilden Sevd- zlf-i mgn getrr bauma kaygu Ne sihr olur 'aceb bu kim nigr zlfn ucndan Zemndur gice v gndz gzme d olur uyhu Kya baklaru cn Harmyi dne dne Yakar hecr odna her dem ol iki gamze cd Mef'iln Mef'iln Mef'iln Mef'iln 30 Veleh-Revvallh rhah 1 Ne fitnedr be zlfn biri zeng biri Hind Ne sihr olur gzn gamze biri 'ayyr biri cd Kim vardur sen gibi cihnda bir dah dilber anavber-kad mnewer-had lebi hokka dii inc

HARF'L-H
Hat yazlsa ta fmdur ykt- la'l-i yrda Besmele yazarlar evvel Mahzen'l-esrrda Sana nisbet ey kamer ruhsr hsnile gne Nak olnm anasu bir emsedr dvrda 2 Kan bulam penbe-i dg- dil-i blbl durur Krmz gl yapr sanma biten glzrda Hrmen-i 'mrm dadr h o 'mrm hal Dmenile yile virr ve-i reftrda 5 Ktib-i ekm Harm dem-be-dem tahrr ider h hum Mustafy her der dvr F'iltn F'iltn F'iltn F'iln

HARF'L-VV
1 Nh nuhu eer itmez bana imdengir Ben harbt ehline virdm rz imdengir By- zlf-i yr fk mu'attar eyledi Ey sab lzm degl mk- Ht imdengir 2 Yr ile ayr nkim bir yaa olm durur Ey ecel biz de olalum bir yana imdengir Hbluk rahmi tarki sende olmdur temm Gelmeye mil cihna dilber imdengir 5 Ol tabb-i cn Harm hastesin yd eylemez Ey ecel bri hekm ol kl dev imdengir F'iltn F'iltn F'iltn F'iln

32 Veleh-Tbe erh 1 'Ik bahrine tal ey dil ires yek-dneye Cna kymayan kaan vsl ola cnneye Baa ne mlk-i cihn yhd bana ne nm u neng Ben harbt oluben dmm meyhaneye

29
Veleh-Eskenellh fi'l-cinn

bilig-2/Yaz96

215
'Ankebt an urdum zabm- hn-efnuma 3 Nh kes dili benden beni ko hlme Kim eer klmaz nasihat 'k ile dvneye 'Akl nksla 'avma yol degl ta'n ideler 'Ik rhnda bu gn kmil olan merdneye Ey Harm lbli ol bu gn 'k eyle kim Vaz' ile hergiz vakr olmaz imi mestneye 1 33 Veleh-Ahsena'llhu ileyhi 1 Ey gnl hl nedr kim byle zr oldun yine Blbl-i evk- gl-i ry- nigr oldun yine By- vuslat m irimidr dimana bu gn Hasretinde ca gelp b-karr oldun yine 2 Va'de-i kurbet mi irmidr kulana sen ltift- mevte vakf- intizr oldun yine rz-y 'lem-i vahdet mi kldu yine kim Cn u dilden byle keretden kaar oldun yine 5 Ey Harm kald 'aklu bir nefes cem' olmadan nki derd-i 'k rhnda gubr oldun yine F'iltn Fa'iltn Fa'iltn F'iln 34 Veleh-Eskenallh fi'l-cinn 1 'Ikuu derysnu n dmm girdabna Vaktidr bu tene-dil ire vil bna Komad nlem rebb rhat- cn bir nefes Her yana devrn ider dnp yaum seylbna 3 Saltanat deyrine 'lemde revn ola m ol Dil ki bir rek'at namz ide kau mihrbna Gz ki ol nr- tecelline nazar klup sen ltifat ide cihne gark ola ko hbna 4 Bu Harm cnna cevr ba kr ide 5 3 37 5 Gn gibi i'rm Harm tutd 'lem mlkini Bir nazar eylerse ol meh mihr ile dvnuma 36 Veleh-Nle m temennh Yine ddi deli dil zge sevdya Yine virdi bu kuru ba gavya Gzmden yle kd yine 'lem kim Dil cn- cihn hep gitdi yamaya Dil imdengir kes benden ey nh Ki em u g gitdi bir dah cya Kilin tahmir iderken ben za'fn Hamr-i 'k imi alduklar mya 5 Anun lenger-i dil kanda eylese eker habl u ddu an deryya Olam 'ku yolnda lbli kim Kimesne iltift itmeye rsvya 7 Ceml evkine cn Harmin Kalupdur klca katlanmaya ferdaya 12'li hece vezni

HARF'L-Y
1 Tolaldan 'leme gav-y Leyl Beni Mecnn ider sevd-y leyl Harb u mest olupdur ski-i 'k unaldan cna pr-ahb-y leyl Gzmden katre katre dkilen ya Olsar cem' olup dery-y leyl Cihn endesinden pk ol ey dil K'ola t zaviyen mv-y leyl Harmden eer kalmad ill Hem n evk ile hy u hy leyl Mef'iln Mef'iln Fe'ln 38 Veleh-E'lallh Derecteh 1 Kt- cn old dile la'l leb lebeni Glen-i hsni zeyn eyledi hattu emeni Gn yzn evki bozup revnakn ysemin ' rzu lutf kesd eyledi berg-i semeni 3 Kan yudup la'l-i leb mihri ile ey meh-r Yaralar barn her demde 'akk-i Yemeni

Nefsini teslm kld 'kuu kassbna Fa'iltn F'iltn Fa'iltn F'iln 35 Veleh-Tbe erh 1 Kim ki dirse 'kum odlar brakur cnuma Korkarum ki dostlar 'k ola cnnuma Gice gndz fikr endiem mje oklardur Ey kemn-ebr terahhm eyle gedi cnuma 3 Hem-demm syem durur gam gnlerinde ol dah Bauma bir kutlu gn tomazsa gelmez yanuma Grinen cismmde mlar sanma kann tutmaa

bilig-2/Yaz96

216 5

Dehen srrn kef itmek in glende Gona k eyledi badan ayaa preheni 5 Nice tebih ideym kaddi serve kim anu Yok durur piste-leb u nukl- ekerden deheni Kl terahhm bu Harmye ki un bilp Kapua geldi eh boynna takup kefeni Fe'iltn Fe'iltn Fe'iltn Fe'iln

Yr iiginden ra olup ilh dilerm Olmasun kimse Harm gibi halkun 'aberi Fe'iltn Fe'iltn Fe'iltn Fe'iln 42 Veleh-Teammedehullh bi-rahmeteh

39
Veleh-Tekabbelallah Hasenteh 1 0l yr- b-vefy grrse nihyeti Cevr cef ile beni ldre gyeti Gamzen kirime ile dile dilsitn olur 0l em-i cnsitnu irerse bimyeti 3 Kurup kau kemann kad itme cn ile Gamzen okndan eylemesn dil ikyeti Kapuda her nefes baha itdgin it rakb erb eylesem tapunda dkenmez hikyeti 5 Tutmaz elini bu miskin Harimn(Vezin bozuk) Cevr ykin eke eke tak old tk Mef'l F'ilt Mef'il F'iln 40 Veleh-Refaallh Kadreh 1 ol gnl kim 'kuu nryle pr-nr olmad Pertev-i hsnn tecellisine ol Tr olmad Ey gnl d ol gam- 'k ile kim her kimsede Bu gam olmad iki 'lemde mesrr olmad 3 Hk ola ol ser ki bd- 'ka perrn olmaya k ola ol sne kim 'kla tenevvr olmad D hrbtna 'knu bu 'lem halkna Ey dil-i divne ahvl ma'zr olmad 6 Ey Harm hnumn kl pke derghna 0l cenba nki her derve destr olmad F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 3

Cnum yandrd ey dilber firku tei Kle mi virdi hevya iftirkun("itiykun " Kitb fi't-tasawuf,182b) tei 'Ikuu hamrnda bir lezzet bulupdur mest-i dil T ebed synmez andan ol mezku tei

Va'de-i vasl alamdur dil hitb- gaybdan Yakd an pes o mefhm- siyku tei Gzleri ebrlaryle fitne in cem' olup Ddi bu dil ehrine ol ittifku tei ol kadar yand Harmi cn evku nrna 'leme sri olur ol itiykufi("ihtirkun", Kitb fi't-tasavvuf, 182b-der-kenar) tei F'iltn F'iltn F'iltn F'iln

43
Veleh-Ratmetullahi 'aleyhi 1 Mdde'de n'ola saknsam ol dem cnn M'min olan saknur eytndan mnn Gn tutuld diye hkm ide yaza takvimine Grse yzinde mneccim zlf-i mg-efn 2 Halka 'arz eyler bahr ltn bir hcedr rsy- bgda aup sab dkknn Karua almasun zlfn hayliyle rakb Gamzen tiyle al 'mrm anu urgnn 6 Ksesinde server zerrn-kadeh altn ezer Bu Harm kulunun tezhb in dvnn ("dkknn" Pervane bey, A.g.m.,589b) F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 44

41 Veleh- Serahallh adreh 1 anem deliden gnlme mihr eseri Gzme dize gelr devr-i zemnu kameri yle dem urd bu dem 'ku od snede kim Korkarum oda yakar kyu hum ereri Dilber la'l-i leb nr- ruhu evki ile Girmedi kulauma em' erbu haberi nki hk eyleyben aldu ayaklara beni Ke-i em ile n'ola klursa nazar 1

Veleh Ne revdur bu ki ey hsn ilin pdiehi Kld yama dil cn mlkini 'ku sipehi Gl ruhun evki ile dem gelr ey serv-i revn Vecd olup yire alar lle-i nu'mn klehi 3 Kadd-i dil-c grem diy eh leyl nehr Nice demdr ki aya zre turur serv-i seh Kuds tvs disem zlfne yarar anem

bilig-2/Yaz96

217

B- firdevs-i na'm oldn cilve-gehi Ne keramet korni ol Hindf-y hldeki hak Cennet-i huld- bern old anu cygehi Gli sziyle koyup lleyi odlara yakar Grnz ol ruhun stindeki hl-i siyehi Bu Harm yanua dse ne tan sye gibi ze yz srer ey serv-i revn gh gehi Fe'iltn Fe'iltn Fe'iltn Fe'iln 45 Veleh-Enrllah erh Gnlmn tahtnda 'ku h- devrnum gibi Cn u dil ehrinde hkm itdi Sleymnum gibi Gzme olup hayl-i kadd ey simin-beden B- dilde alnur serv-i hrmnum gibi Her gice zlfn hevsnda hayli haddn Dil harbn ren eyler mh- tbnum gibi Ayana ba koyup dem dem urhi ey anem emesinden emimm her dem akar kanum gibi 'Akln yamaya virp bu Harmn bu dem An b-h iden ol zlf-i pernum gibi F'iltn F'iltn F'iltn Fa'iln 46 Veleh-Nevverallah Kabreh Kond dil mlkine 'ku ey peri cnum gibi Oturup tahtna hkm itdi Sleymnum gibi Barmu bana gamzen yle neter urd kim 'Ayn- emmden bu dem hnb akar kanum gibi 'Ikuu derdine dil ol hadde mnis old kim Almak in cn virr derdini dermnum gibi B- hsnnde bu dem reyhn hatun sevdsna Beni hayrn iden ol serv-i hrmnum gibi Glini trca virp bu Harmn eh Tadan 'akln ol zlf-i pernum gibi F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 6 47 Veleh-'Ammerallh 'Ukbh anem gamzeler kasd bu dem cn gibi Kanuma kanmak in meyli anu kana gibi 'Anbern belerin firkati brm delp Micmer yregine od drp yana gibi Hat- reyhnua hayrn oluben leyl nehr Zlfne bd- sab el uzadur ne gibi 3 1 7

Dilber gl ruhun stndeki hl-i siyeh Beni ayd itmek in dm degl dne gibi 5 Dem-be-dem la'l-i leb evki ile dne dne Nice bin drl yrek kan tola peymne gibi ubh-dem bd- seher yz sre tapua gelp Merhab didigi sen zlf-i perne gibi m- zlfnde Harmi giceler taa kalur em'-i ruhsrua cn virmege pervne gibi Fe'iltn Fe'iltn Fe'iltn Fe'iln 48 Veleh-Nevverallah erh Ey ab zlfine el urma dilin ne gibi Kesmesn t-i cef baru dendne gibi Gher-i ekmi besler adefi gzlerm Ki ayana nir eyleye drdne gibi Zlf ruhsr haylini giceler o meh Yakarum cn u dili em'ine pervne gibi Yaluz ben deglm nr- firkyle yanan Hicrin odna bu cmle cihn yana gibi Beydak- hli ruh nat'na h oldn ald fil ile feres stne ferzne gibi Bu rev m ki Harmi giceler ubha degin Meclis-i gamda kalup kan yuta peymne gibi Fe'iltn Fe'iltn Fe'iltn Fe'iln

49
1 Zlf-i pr-ini olur fte cn eglencesi Dne-i hli durur cn u cihn eglencesi

Ben nice erh ideym esrr- 'kn ol meh n dehn srrdur rz- nihn eglencesi 2 Gamze-i hn-rzine meyl itdigi ebr-y yr Bir Mool-in gzldr tir kemn eglencesi Zlf-i dilber gibi srer her gnl 'mr-i drz Olsa yannda anu bir dil-sitn eglencesi Ey Harmi hattna dil balama zlfi gibi T ola cn murnu b- cinn eglencesi F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 50 Veleh-Tayyeballh erh 1 Germ olup 'lem n'ola meh-ra olsa mteri Ey gne oldun bu gn sen mh-rlar lkeri Yalnup stine anu nakd-i cn virsem n'ola

bilig-2/Yaz96

218

Bir yaln yzl gzeldr ol nigru haneri 3 0l seh-kmet kaan gelse kyama dir gren h kim kmet getrdi ldre lar teyp karuda sfi sana engellenmesn Lutf idp yineye yz virme bi'llh ey peri Ey halilm kl ider gayret od eczasn i'r-i pr-szn Harmn grrse zeri F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 51 Veleh-En'amallah 'aleyhi 1 'Ika dd ey gnl ney gibi nln ol yri Zlf-i dilber gibi var hl-i pern ol yri Pdiehlk budur ey dil t lince dilbern tleriyle her gice kynda mihmn ol yri Lutf kl ey mdde' tek dmen-i dildr ko Bsbtn dny saa dar Msra sultn ol yri Bahr-i 'ka flk-i ten gark olsardur 'akbet 'lemi tfn idp ey ek-i brn ol yri Geri kim olm durur mride izhr- keml Ey Harmi sen bugn i'rle Selmn ol yri F'iltn F'iltn F'iltn F'iln 52 VelehAbsenu'llh leyhi 1 Kan ol demler ki bir mahbb efendm var idi 'Ik- rah gibi destmde semendm var idi Glen-i hsni tem-gh idi cn u dile B- hsn iinde bir serv-i blendm var idi

Dil sa zincirine ddigi dem divne-ve Bend-i zlfinden dah boynumda bendm var idi Zlfin sevdsna cn virmege iltir beni Dil dimiler adna bir derdmendm var idi

'Ik h kullarndan bu Harimn ezel Dmeni belde nice pk levendm var idi F'iltn F'iltn F'iltn F'iln

Veleh-i'r-i

'Arabi

I (Gnlm, ak derdiyle mbteladr, tabip istemez. Bu dert, onun nasibi, kaderidir. Ak derdiyle eriyen kalbimin atei yanaklarma vuruyor. Sana gelmi olan bu garibe yardm et.) Veleh-Tayyeballah Enfseh 'Iku bu gnlde olaldan beru peyd Tutdum yzini sana ben ey h- dilver Mef'l Mef'il Mef'il Fe'ln Veleh-Rabmetullh Hasret-i la'l-i leble lle-i nu'mn gr Ba auk abdl olup biline yaprak balanur F'iltn F'iltn F'iltn F'iln hkar'l-halk Him'l-mekki /1324

AIKLAMALAR

* Beyitlerin sonlarndaki bu rakamlar, Harimi Divanesi'nde yer alan gazellerin sra ve beyit numarasn gstermektedir. ** Hayat hakknda daha geni bilgi iin baknz: Tayyib Gkbilgin, "ehzade Korkut Maddesi", slam Ans., C. 6; Trk Dili ve Edebiyat Ans., "Harimi Maddesi", Dergah Yay., C. 4; Ana Britannica, "Korkut elebi Maddesi", Hrriyet Yay., C. 19; Yaar Ycel, Ali Sevim, Klasik Dnemin Hkmdar: Kanuni-Yavuz-Kanuni, TTK Yay., Ank. 1991.

Ayrca, Rt ardag'n air Sultanlar adl eserinde ehzade Korkut'un ksaca hayat, divanesinde bulunan drt gazeli latin alfabesiyle ve gnmz Trkesiyle birlikte verilmitir. (Trkiye Bankas Yay., Ank. 1982, s.129-132) ** Beyit altlarndaki M. N: Mecmuat'n-neza'ir ve Mecmua'n-neza'ir'in ksaltmasdr. Pervane Bey, Mecmuat'n-neza'ir, Topkap saray, Badat, No: 406 Edirneli Nazmi, Mecmua'n-neza'ir, Nuruosmaniye Ktp., No: 4222.

bilig-2/Yaz96

219
BANARU, N.S., Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C. 1. BEYATU, Yahy Kemal, Eski iirin Rzgaryla. Ali Emir, 1319 KILI, Filiz , 1995 Cevhir'l-mlk, 1 .Cz, Mukaddeme, Asr Matbaas, st. Me'ir'u'arjnceleme-Tenkitli Metin, Baslmam Doktora Tezi, Gazi nv. Sosyal Bilimler Ens., Ank. "Osmanl Padiahlarnda iir ve Sultan III. Murad", TDED, Atatrk nv. Kazm Karabekir Fak., S.1,Erzurum. KARAHAN, A., 1981 "Trabzonlu Fign'de Atasz ve Deyimler", TDED,XXIII (19771979) st.

KIRKKILI, Ahmet, 1986

SEN, Mustafa 1980

1990

Seni Bey Tezkiresi, (Haz) , Tercman Yay., stanbul Latifi Tezkiresi, (sadeletiren) Kltr Bak.Yay., Ank.

YCEBA, Hilmi, 1960

air

Padiahlar, st.

bilig-2/Yaz96

220

TASLARIN DL

Ta; Trklerin itimai hayatnda daima -

Timur SL
____________________________________

Tarih Aratrmacs

nemli bir yer tutmutur. Eski Trklerin inanlarn, estetik zevklerini ve dnya grlerini muhtelif figrler halinde kaya zerlerine, mezar talarna aksettirmesi tesadfi deildir. "En kadim ve tabii nimetlerden biri olan ta," (EFENDYEV, 1980: 10) phesiz eski Trklerin yaamnda hava, su ve ate kadar mhim bir yer tutuyordu. Tatan geni lde istifade etmesini bilen atalarmz bununla, "Bozkr Kltrn", yerleik dzene yanstmakla kalmam, ayn zamanda ta iiliinin en gzel estetik ve ematik numunelerini de vermilerdir. Orhun ve Yenisey Antlar ile balban ad verilen talar bunun en canl timsalidir. Bununla birlikte, ta abidelerimiz ierisinde oyma, yontma, kabartma ve izme usul ile yaplm mezar talar daha ok dikkati celbetmektedir. En eski devirlerde yaam Trklerin eserlerine Cenubi Sibirya'da tesadf edilmektedir. Bu eserlerin en mhimi "Kurganlardr". Bu mezarlarda yaplan kazlar sonucunda silah, tezyinat, levazm, karg, balta gibi daha ok ferdi hususiyetler tayan ve defnedilen ahsn yaamnda nemli bir yer tuttuu anlalan eyalar ele geirilmitir (GEL, 1991: 28-89). slamiyet sonras Trk toplumunda da ekil ve mahiyet bir nebze deimi olmakla beraber, bu gelenein devam ettirildii anlalmaktadr. lkemizin dou ve gneyinde mezar ant olarak dikilen ko/koyun ve at heykelleri bu durumun en bariz rneini tekil etmektedir. Eski Trk toplumunda "balban" ad verilen ve mertliin, ecaatin remzi olan talar neyi ifade etmekteyse, bugn Tunceli (GEL, 1992: 156), Kars ve Idr Yresinde varln devam ettiren ko/koyun heykelleri de ayn manay ihtiva etmektedir. Bununla beraber bu mezar antlar, devrin siyasi ve iktisadi (AY, 1983: 37) vaziyeti ile ilgili olarak ayr ayr forumlarda (EFENDYEV: 16) icra edilmilerdir. Dou ve Gneydou Anadolu mezarlklarn da yer alan ve daha ok estetik zerafeti ile dikkatleri eken figrl, tasvirli, kabartmal ve motifli mezar talarna yakndan bakldnda, sanki onlar canlanacak ve konuacakm gibi geliyor insana... Zira, sz edilen mezar talar, defnedilen ahsn kimlii, mezhebi, sanat anlay, dnya gr ve hatta toplumdaki mevkiine varncaya kadar birok konuyu ihtiva etmektedir. Bu ynyle figrl mezar talar, kuru bir ta olmaktan kp, adeta konuan bir ta grnm kazanmaktadr.

bilig-2/Yaz96

221

Nitekim, Azerbaycan'n nde gelen ilim adamlarndan olan Rasim Efendiyev de, bu tr mezar talarnn varlkl, soylu kimseler iin dikildiini belirtmekle kalmayp, ayn zamanda ahsn cinsiyetini, mesleini de belirttii sylemektedir (EFENDYEV: 14). Bugn Anadolu'nun muhtelif yerlerindeki yatrlar, trbeler ve tabiattaki dier talarla ilgili efsane ve inanlarn halkmz arasndaki gl mevcudiyetini, nazar dikkate aldmzda tan, Trklerin itimai hayatnda ne denli nem tad grlecektir (TANYU, 1987).

tedbir olmas amacyla yapld syleniyorsa da eski "zerdt dininin" veya "amanizmin" kalntlarndan olmas kuvvetle muhtemeldir (iii).

a. At Figr:
At: Trklerin bir trl vazgeemedii bir hayvan... Tarih boyunca bu byle olmutur. Batl tarihiler Trklerin, atla olan mnasebetini byk bir hayranlkla aksettirirler. Bunlardan biri; "Hunlar, atlarnn zerinde iken bir kenter bile kendi bedeniyle bu kadar balant kuramaz der. Bir dieri de Hunlarn at srtnda al veri yaptklarm ve bu arada tabii ihtiyalarn karlamak iin dahi attan inmeye lzum grmediklerini nakleder" (DYARBEKRL, 1971:39). Btn bu ifadeler dahi Trklerin ata verdii kymeti anlatmaya kafi gelmiyor pYARBEKRL, 1972:33-57). "Tarihi kaynaklar gsteriyor ki, halkmz arasnda at daima insann erefi, kahramanl ve namusunun remzi olduu halde, atszlk malubiyetin, sefaletin ifadesi olmutur."(EFEND-YEV:24). Gemite ata beslenilen bu muhabbet Kitab- Dede Korkut'ta da ok gzel tasvir edilmitir: "Ak ak meydana benzer senin alncn ki gece k saan taa benzer senin gzceizin briime benzer senin yeleciin ki ift kardee benzer senin arkacn At demem sana karde derim kardeimden daha iyi Bama i geldi arkada derim arkadamdan daha iyi" (ERGN, 1980:78) Grld gibi at, Trklerde birok deerlerin stnde bir mevki igal etmitir. Atn gemite mukaddes sayldna dair yzlerce delil vardr. Bu delillerden birisi de, Kars, Ardahan ve Idr yresinde mezar talarna olduka fazla sayda at figr ve tasvirinin ilenmi olmasdr. Hatta denilebilir ki, figrler ierisinde en ok, rabet gren attr. Bu figrn ko/koyun heykeline denk tutulduu anlalyor. Zira, ko ile at anlam bakmndan mertlii ve ecaati ifade etmektedir. Yre halknn kendisine yiitlii hatrlatan her eye bilhassa ko/koyun ve ata bu kadar muhabbet beslemesi ve bunu her defasnda ifade etmesi, psikolojik ve sosyolojik adan zerinde durulmaa deer bir husustur. yle ki mezar tana figr olarak ilenen veya ant olarak dikilen at, ahsn e-

Tasvirli ve Figrl Mezar Talar

Yaptm aratrmalar neticesinde Kars ve Idr yresindeki mezarlar; sradan mezarlar, seyit veya trbe eklindeki mezarlar ve heykelli/Figrl mezarlar olmak zere grup altnda toplamay daha uygun buldum. Sradan mezarlarn dikkate deer hi bir zellikleri olmayp, sadece zerlerindeki Arapa ve Farsa terimlerden ibarettir. Seyit veya trbe eklindeki mezarlara ise halk, bir an olsun gereken ihtimam gstermekte kusur etmemitir. Ayn zamanda bu mezarlar ocuu olmayanlarn, dertlerine ifa arayanlarn urak yeri olmutur. yle ki, Kars, ve Idr yresindeki seyit veya hatr saylr din alimlerinin mezarlarnda, senenin muayyen gnlerinde geceleri mum ve ate yaklmakta ve gkyzne szlen alevler enteresan bir manzara oluturmaktadr... (i). Mum yakma hadisesinin ise, peygamberimizin ehli beytinin, masumiyet ve temizliklerine olan inantan kaynaklandn sylememiz mmkn grlmektedir (ii) Heykelli ve figrl mezarlara gelince, en ok ilgi eken ve zerlerinde durulmas gereken mezarlar bunlar olsa gerek... Bu tr mezar talar halkn nezdinde de deiik manalar ihtiva etmekte olup, halk sz edilen mezarlarn bulunduu yere yiitler ve efsaneler diyar olarak bakmaktadr. Topyekn mezar talarnn zerlerindeki yazlara ise bir gz atldnda ilgintir, hemen hemen btn terimlerin mir (seyit), hz (bu) gibi ifadelerle balad grlr. Dikkate deer bir husus ise, yeni vefat eden birisinin mezarnda bilhassa k mevsiminde geceleri birka gn ate yaklmasdr. Bu hareketin her ne kadar kurt ve akaln cesedi mezardan karma tehlikesine karlk bir

bilig-2/Yaz96

222

vikliini, cesaretini, yiitliini gsterdii gibi, iyi bir sava ve binici olduuna da iarettir... "Eski Trkler lmden sonra, insann bu dnyadaki hayata benzer bir hayat sreceklerine, orada yiyip ieceine, muharebeler yapacana ve eleneceine inanrlard. nsann ldkten sonraki hayatnda gerekli olan eyleri beraberinde gtrmesi gerekirdi..."(BN FAZLAN, 1975:132). Zamanla slam dncesinin tesirine giren Anadolu mezarlklarnn (RIVANOLU, 1992: 187-188) yukardaki mana ve inanlarla kullanlmas pek mmkn olmadndan Kars, Ardahan ve dr yresindeki halkn bu gelenei deiik bir ekilde yorumlayarak, devam ettirdii anlalyor. Sz edilen mezar tana Idr'n, Aaver kynde rastladk (Res.l) zerindeki at, haner, tabanca ve ayna (iv) muhtemelen ahsn hayatndaki en parlak sahifelerini aksettiriyordu. Bundan daha nemlisi defnedilen ahsn hayatta iken gz gibi koruduu, yanndan bir an olsun ayrmad eyalarn lmnden sonra, mezara konulmas yerine figr veya motif olarak mezar tana ilenmesi gelenei Idr'n, Aaver, Hakmehmet, Pulur, Bayat, Cennetabat ve Alican kylerinde gnmzden on yl ncesine kadar mevcutmu...(v) Bugn ise, bu gelenein artk yok olmaya yz tuttuunu grmekteyiz. Buna sebep; zamann ve kltrel etkileimlerin bu tr gelenekler zerinde nemli bir tahribata yol am olmasdr. Atla ilgili mevzuyu tamamlamadan nce, konunun arpcl asndan mezar tana atla birlikte temsili resmi izilen ahsn hikayesini anlatmay gerekli gryoruz (Res. 2). Mezardaki ahsn ismi Mtallim, babasnnki ise Kamberdir. "Anlatlanlara gre; olann babas, gelinin evine bir bayram gn ko yerine teke gnderir. Halbuki ko gndermek adetmi. Olan durumdan haberdar olur ve atna atlayarak doruca babasnn yanna gider ve niin nianlsnn evine ko gndermediini sorar? Babas da parasnn ko almaya yeterli gelmediini, buna ramen bu kadar nemli ise ko temin edebileceini syler. Bu duruma son derece hiddetlenen olan ekip kendisini vurur ve bylece gururunun kurban olur..."(vi)

tesirli olmutur. Bundan dolaydr ki, Kars, Ardahan ve Idr yresindeki halk, mezar tanda kl veya haner kabartmas bulunan bir ahsn ok yiit olduunu belirtmek iin;" Klcndan kan damlyor" (vii) tabirini kullanr. Zamanla yukardaki anlamndan ok ey kaybeden kl kabartmasnn, artk unutulmaa yz tuttuu ve bunun yerini bak motifinin ald anlalmaktadr (Res.3). Bak kabartmasnn ise defnedilen ahsn lm eklini belirttiini ispat iin, Idr'n, Aralk ile mezarlnda yer alan ve "Sevim Karaaa" ismindeki bir bayann mezar tan misal vereceiz. Ad geen bayann kafas kesilmek suretiyle ldrldn ve bunu temsilen mezar tana bak kabartmasnn yapldn yaknlarndan rendik (viii).

c. Silah / Tabanca Motifi:

Kars, Ardahan ve Idr'n baz yerleim merkezlerinde mezarlklarnda yer alan tabanca motifi eski anlamyla yiitlii sembolize ederse de, mezar talarna tabanca motifinin ilenmesi daha ok son dnemlere rastlamaktadr. Bu duruma yol aan sebepler arasnda, klcn ortadan kalkmasn ve yerini sava arac olan silaha brakmasn gsterebiliriz (Res. 1). Silah ve tabanca motifi defnedilen ahsn yiit oluunun yannda keskin bir nianc veya avc olduuna da iaret etmektedir. Durum byle olunca mezar tanda tabanca veya silah motifi yer alan ahsn, hayatta iken yiit birisi mi, yoksa keskin bir nianc m? olduunu pek anlayamyoruz. Zira, tabanca motifi zaman ierisinde eski anlam ve nemini yitirmitir(ix). Son dnemlerde defnedilen ahsn lm eklini tasvir eden birok motifin mezar talarnda yer almas; bunlar arasnda tabanca ve silahn da bulunmas, tabancann gemi anlamndan farkl bir ekil ve mahiyet kazandn teyit etmektedir(x). Grmz teyit eden bir dier mezar ta, Idr'n Aralk ile mezarlnda yer alan ve "Yaverolu, Eyyup Duman'a" ait olan ampul motifli mezar tadr. Bu ahsn elektrik arpmas sonucu lmesi ve bunu temsilen mezar tana ampul motifinin ilenmesi bu durumun canl temsilidir(xi).

b. Kl/Haner Motifi (Kabartmas):

Genliin, mertliin, ecaatin remzi olan kl ve haner, Anadolu halk zerinde uzun sre

bilig-2/Yaz96

223

d. El Motifi (Elam):
Anadolu'da pek sk rastlanmayan mezar talarndan birisi de el motifidir. Bunun sebebini yresel oluunda ve mezhebi bir karakter tamasnda aramak gerekir. El motifi, Peygamberimizin ve Onun ehli beytine olan sevginin bir ifadesi olarak, mezar talarna ilenmitir. Bu tr mezar talarna daha ok ii Caferi Trklerinin youn olarak yaadklar Kars, Idr yresinde tesadf edilmektedir. El motifi bu ynyle mezardaki ahsn Caferi Mezhebinden olduunu gstermektedir (Res. 4). Kars ve Idr Yresinde Caferiler her yl, Muharrem ayn yas toplantlar yaparak geirirler. Kerbela vakasnn gz yalarla hatrland muharremin onuncu gnnde (aure), Kerbela sahrasnda Hz. Hseyin'in olu Ebu'l Fazl Abbas'n kesilen kollarn temsil en, metalden yaplm bir el sokaklarda tanr. Bu el dr yresinde elm/ elem (xii) olarak nitelendirilir. El motifi ayn zamanda Hz. Hseyin'in tad slam sancann yere dmediini ve kyamete kadar bu sancan ellerde tanacan sembolize etmektedir (xiii).

kim, "Kll nefsin zaigtl mevt" (Her nefis lm tadacaktr) ayetini mteakip, "Ahmet kz saadet" diye bir ifadenin gemesi, bu grmz teyit etmektedir(xvi).

g. Ku Figr:
ocuklar, ou zaman kua benzetilir. ocukken lenler iin cennet kuu, ku gibi uarak gnahsz, sualsiz cennete gitti denir. Bu ve buna benzer ifadeler hep ocuklarn masumiyetini anlatmak iin kullanlr. Prof. Dr. Hikmet Tanyu da; "llerin ruhlarnn ku olarak tasarlanmas ve esasen can kuu, gnl kuu, insann kua evrilmesi, ruhun can ku ekliyle uuu ve her trl efsanevi kularn yannda, meslek belirten avclk vb. maksatlarla mezar talarnda ku figr kullanlmaktadr" demektedir (TANYU: 194). Kars ve Idr yresindeki ku figrl mezar talan zaman ierisinde yukardaki zelliinden farkl bir anlam kazanmtr. Buna gre ku figr, len ahsn hayatta ka ocuk braktn sayca ifade etmekle kalmayp, ayrca, ocuklarn cinsiyetini de belirtmektedir. Szgelimi, mezar tandaki bir ku figr geride bir erkek ocuun, ayet ku figrnn yannda bir tarak motifi mevcut ise, o zaman, hayatta kalann kz ocuu olduunu gstermektedir. Hatta denilebilir ki, bu tr mezar talarna hayatta kalan ocuklarn saysnca ku figr ilenmektedir. Bu ynyle ku figrl mezar talarm bir vasiyet, halka iletilmesi gereken bir mesaj eklinde yorumlayabiliriz. Defnedilen ahs bu mesajnda, geride iki erkek ocuu braktn, halka bu ocuklar kanatlarnn altna alp, himaye etmelerini vasiyet etmektedir. Yre halk da mezar talarndaki kularn saysna bakarak len ahsin hayattaki ocuklarna yardm elini uzatr, onlara sahip karlard (Res. 7). . iek Motifi: Sevgi ile acnn birka izgi ile ifade edili tarznn en gzel numunesini biz yine mezar talarnda grmekteyiz. Nasl m? Mezardaki ahsn ailenin en sevilen ocuu olduunu, ancak ok gen yata vefat ettiini; dahas iei burnunda bir delikanl veya kz olduunu anlayarak, hissederek... Kars ve Idr yresindeki baz mezar talarnn her iki tarafna iek motifinin ilenmesi def-

e. Makas Motifi:
Kaydettiimiz mezar talarnn defnedilen ahsn cemiyetteki sosyal mevkiinden tutun da sanatna varncaya kadar bir ok ferdi hususiyetleri kapsadn zikretmitik. Makas motifi de estetik zerafeti ile terzi olanlara mahsus ilenmi olmaldr (Res. 5). Hemen belirtelim ki, tarak ve makasn birlikte yer ald mezar talar da mevcuttur. Makasn yanndaki tarak, defnedilen ahsn bayan terzi olduunun iaretidir (xiv).

f. Tarak Motifi:
Diiliin simgesi olan tarak motifi, defnolunan ahsn, hayatta iken ok uzun ve gzel sal bir bayan olduunu belirtmektedir. Kars ve Idr yresinde, kadnlarn ansna dikilen koyun heykelinin yansra, tarak motifinin de mezar talarnda yer almas, yre halknn kadna verdii deerin bir gstergesidir (Res. 6). Yrede, Erkekler iin tarak motifi kullanlmayp, bunun yerine tespih, kl, haner, tabanca, silah vb. motifler kullanlmaktadr (xv). Resim altdaki mezar tandan defnedilen ahsn bayan, mesleinin ise terzi olduu anlalmaktadr. Nite-

bilig-2/Yaz96

224

nedilen ahsn, nianl olduunu veya henz muradna ermeden bu dnyadan g ettiini ifade etmektedir (Res. 8). Idr yresindeki iekli mezar talarna ayr bir itina gsterilmi, hatta bir ksm tabiat hadiseleri karsnda anmasn diye naylonla kaplanmak suretiyle, estetik bir ekil verilmek istenmitir(xvii). h. Kilit Motifi: "Kilitli kap bin belay nler,"(xviii) atasznn mezar talarna motif olarak yansmas olduka enteresandr. Kars ve Idr yresindeki kilit motifi kaynam daha ziyade geleneksel "Trk aile yapsndan" almtr diyebiliriz. Zira, erkein evin reisi saylmas, hatta evin direi olarak kabul edilmesi, Trk aile yapsnda az rastlanlan bir hadise deildir. Bundan dolaydr ki, yre halk

erkei bir evin kapsn muhafaza eden kilide benzetmitir (Res. 4-5). Bu kilidin krlmas, yok olmas evin erkeinin lm ile mmkn olabilir. Bu da o evin yerle bir olmas, ocann snmesi manasna gelmektedir (xix). Kilit motifinin tek bana kullanlmad daha ziyade tarak ve makasla birlikte mezar talarna ilendii dikkati celbetmektedir. . brik Motifi: Cmert insanlara mahsus bir mezar ta motifidir. Mezar talarndaki ibrik kabartmas, defnedilen ahsn, halim selim bir insan olduunu, hayat boyunca toplum iin altn ve geride lmez eserler braktn ifade etmektedir (xx). Ayrca bu motif, fedakar insanlarn hatrasnn halk nezdinde, daima yaatldna ahitlik etmektedir(xxi).

Resim 2: IDIR/ Hakmehmet Ky Gururunun Kurban olan bir delikanlnn, atla birlikte tasvir edilii.

Resim 1: Idr /Aaver Ky Defnedilen ahsn, hayattayken en ok sevdii eyalarnn temsili resmi mezar tanda grlmektedir.

Resim 8. DIR/ Melekli Beldesi. Gen yata vefat edenlerin ansna ilenen bir iek motifi grlmektedir.

bilig-2/Yaz96

225
225

Resim 3. KARS /Kazman ile mezarl Mertliin, ecaatin resmi olan kl veya haner kabartmas.

Resim 5: Ardahan il merkezindeki mezarlkta yer alan bu mezar tandaki makas motifi, meslei terzi olanlara mahsustur.

Resim 4: IDIR/ Karakoyunlu ilesinin eski mezarlnda yer alan bu mezar ta, defnedilen ahsn ii-Caferi mezhebinden olduunu belirtmektedir.

Resim 6: Idr/Karakoyunlu lesinin eski mezarlnda yer alan mezar tandaki bu tarak motifi, kadnlarn ansna ilenmitir.

bilig-2/Yaz96

226

226

Resim 7: IDIR/Karakoyunlu ile mezarlnda bulunan ku figrl mezar ta defnedilen ahsn geride brakt iki erkek ocuunu sembolize etmektedir.

Resim 9: IDIR/ Aralk ile mezarlnda yer alan ibrik motifli bu mezar ta; cmert ve fedakar insanlarn hatrasnn halk nezdinde yaatldn ifade etmektedir.

bilig-2/Yaz96

227

KAYNAKLAR
AY, Abdulhaluk M. (1983) Anadolu'da Trk Damgas, Ankara. baz kylerinde ate yakma gelenei devam etmektedir. (iv) Caferilerin, mhr adn verdikleri ve namazda secde olarak kullandklar Kerbela topra olma ihtimali de vard. (v) Kaynak kiiler: Karakoyunlu ilesi sakinlerinden H. Abbas Akc, Idr,Stl mahallesi sakinlerinden Famil Ylmaz, Cennet Abatli ky sakinlerinden Hasan Benek, Aralk lesi sakinlerinden M. Ali Sili, Sadk Aslantrk, Rahim Aytekin. (vi) Anlatma Hakmehmet ky sakinlerinden Mehedi Abbas Ud. (vii) Idr aznda, "lcndan gan damlayr" eklinde sylenir. (viii) Anlatan: Kahraman Karaaa (Kocas) (ix) Tabanca veya silahla vurularak ldrlen ahslarn mezar talarnda da bu motif grlmektedir. (x) Kars, Ar , Ardahan ve Idr yresinde eceliyle len ahslarn mezar talarndan hi bir iaret olmayp, gsteriten uzak, sade bir ekilde ilenmitir. (xi) Mirzaolu Rza Gl'n, mezar tandaki tabanca motifi, bu ahsn tabancayla ldrldn belgelemektedir. (yer: dr/ Aralk le Mezarl) (xii) Sancak (xiii) Kaynak kii: Mir Abbas Yaln, (Aralk lesi Camii hocas). (xiv) Kaynak kii: Ardahan ili sakinlerinden, Aydn Zorlu. (xv) Kars ve Idr yresinde eski dnemlerde, kadnlarn ok gzeli ve erkeklerin yakkls iin mezar talarna tarak motifinin ilendii sylenmektedir. (Anlatan: Idr / Aralk ilesi sakinlerinden Rallim Aytekin). (xvi) Kaynak kii: Idr / Karakoyunlu ilesi sakinlerinden ve Kurtulu Sava gazilerinden H, Abbas Akc. (xvii) Kaynak kii: Idr / Aralk ilesi sakinlerinden, Muharrem Teksoy. (xviii) Idr Aznda; "gfll gaf min balay savar" eklinde sylenmektedir. (xix) Kaynak kii: Idr / Karakoyunlu ile sakinlerinden H. Abbas Akc. (xx) Kaynak kii: dr/ Hakmehmet ky sakinlerinden, Mehedi Abbas Ud. (xxi) Erzurum, Kars, Ar, Ardahan ve Idr yresinde iyi insanlarn uzun mrl olamayacaklarna dair yaygn bir inan mevcuttur.

DYARBEKRL, Nejat Trk tarihi II, Ankara. (1971) Hun Sanat, stanbul. (1972) EFENDYEV, Rasim (1980) Dalar Danr, Kenlik, Bak. ERGN, Muharrem (1980)

Dede Korkut Kitab, Boazii Yaynlar, stanbul.

FAZLAN BN (1975)

bn Fazlan Seyahatnamesi, ev.Ramazan een, stanbul.

GEL, Bahaeddin (1991)

slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara. Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu, Ankara.

(1992)

RIVANOGLU, Mahmut (1992)

Dou Airetleri ve Emperyalizm, Boazii Yaynlar, stanbul.

TANYU, Hikmet (1987)

Trklerde Talarla lgili nanlar, Ankara.

(i) Bu gelenek daha ok Kars,Ardahan ve Idr yresinde yaayan Azeri Trklerince devam ettirilmektedir. (ii) Caferi Mezhebine gre; peygamber soyundan gelen seyitlere hrmet gstermek gerekmektedir. (iii) Idr'n Aralk, Karakoyunlu, Tuzluca ileleri ile

bilig-2/Yaz96

228

LNCEAY HNEGHI VE TARH AHSYETLER

Yrd. Do.Dr.Hacyev smayl MUHTAROLU Nahvan niversitesi Tarih B. r. yesi ___________________________________ Azeri Trkesinden Aktaran: Zlfiye VELBEYL

Elinceay vadisi Nahvan diyarnn esas kltr ocaklarndan biridir. En eski zamanlardan beri, burada yaamn srekli bir ekilde devam ettiini eitli devirlere ait maddi kltr abidelerinin varlndan anlyoruz. Bu vadinin lince Kalesi, Hnegh Trbesi gibi monumental tarihi mimarlk eserleri henz geen asrn ortalarnda yabanc seyyahlarn dikkatini ekmitir. nl Azerbaycanl arkeolog-etnograf E. lekberov 1926'da Zengezur -Nahvan arkeoloji seferi srasnda Elinceay vadisinde eski ve orta alara ait ok ilgin abideler tespit etmitir. Ama imdiye kadar kapsaml arkeolojik aratrma yaplmadndan, buradaki tarihi eserler hakknda etrafl ilmi bilgi verilmemitir. lince Kalesi kendi evresindeki abidelerle tm bir kompleks tekil ediyor. Bunlardan en nemlisi Hnegh Trbesidir. Trbe Elince Kalesinden iki km douda, Elinceay'n sol yakasnda, alak tepelerin koynundaki derede bulunur. Baz uzmanlara gre imdiki Hanaga Ky (Culfa li-Rayonu) kendi ismini Hnegh'tan almtr (ELYEV-MEMMEDOV, 1972). Uzmanlarn bir ksm ise kyn nceki isminin lince olduunu kaydediyorlar (CDD-SEYFEDDN, 1984). Aratrmaclara gre, hnegh konaklamak iin yaplan hanlarn eklinde dini yaplardr. Mslman lkelerinde yaylm, eitli yerlerde tekke, zaviye adlar tamtr (A.S.E.1987,C.10:48). Dervilerin (sufilerin) yaad hneghlar sufiliin tebli merkezlerinden olmutur. Sonralar hnegh eitli yaplardan (hcreler, mescid, trbe, vs.) ibaret komplekse dntrlmtr. Kervan yollarnda koruma duvarlar ile mstahkem hneghlar dikilmiti. Elinceay zerindeki Hnegh kompleksi de trbe, minare ve ziyaretiler iin hcrelerden ibarettir. Komplekse dahil olan yaplarn hepsi mdafaa istihkamn hatrlatan umumi duvarla evrilmitir. Bir zamanlar burada bulunan yaplardan bize yalnz trbe ve ona birleik olan mescid ulamtr. Hnegh Trbesi kark ekildedir: alt ksm kare eklindedir, st ksm ise sekiz yzldr. Trbenin duvarlar ve kitabeli sanduka keramik nakla ilenmitir. Mescidin girii, ba tak ve mihrab onun en gsterili ksmlar saylr. Mihrap zerinde kec zerinde ilenmi bitki ve geometrik ornamentler zellikle dikkati ekicidir. Kec oymasna ilave

bilig-2/Yaz96

229

edilmi renkli keramik mihrabn bedii simasn daha da zenginletirmitir. Aratrmaclara gre Hnegh abidesi orta ada Azerbaycan'da ok tannm kltr ocaklarndan biri olmutur. 14. Yzylda Azerbaycan'da zulme, adaletsizlie kar mcadele eden byk Azerbaycan airi . Nesimi'nin hocas, hurufliin kurucusu, byk edip ve filozof Fazlullah Neimi Timurleng'in lince Kalesine yryleri srasnda (1387-1399) ldrldkten sonra Hnegh'ta defnedilmitir (ELYEVMEMMEDOV, 1972). Bu konuda Azerbaycan tarihinde muhtelif fikirler vardr. Hem F. Neimi'nin ldrld zaman, hem de defn edildii yer konusu aratrmaclar arasnda ihtilafl bir konudur. Alimler, F. Neimi 'nin ldrlme tarihinin H.796 (1393-1394)- 804 (1401-1402) yllar arasnda olduunu kaydetmilerdir (Lugatname, 1338:479-480). yle ki H. Arasl 1394'te Nahvan'da (Muhteser Azerbaycan Edebiyat Tarihi,1943, C.l:135), . Petruevski "1401 ya da 1402" (PETRUEVSK, 1966:304) ve 1393-1394 yllarnda irvan'da (PETRUEVSK, 1951: 98), C. brahimov 1402'de Nahvan'da (BRAHMOV, 1958: 174), M.Kulzade 1394 ve 1396 yllarnda irvan'da ve Nahvan'da* (Azerbaycan Tarihi, 1960, C.l: 266), L. H-seyinzade 1393'te Nahvan'da (HSEYNZA-DE, 1969), E. Seidzade 6 Zlkade 796- 2 Eyll 1394'te Nahvan'da (SEDZADE, 1969), T. Musevi 1394'te lince'de (MUSEV, 1969), Z. Kuluzade 6 Zlkade 796'da Nahvan'da ldrldn (KULUZADE,1970:96) yazmlar. "Azerbaycan Tarihi" adl kitapda 1402'de irvan'da (Azerbaycan Tarihi, 1961,C. 1:219), "Azerbaycan Felsefesinin Tarihine Dair Oerkler" kitapta ise 804(1401-1402) ylnda Nahvan'da ldrld sylenmitir (Azerbaycan Felsefesinin Tarihine Dair Oerkler, 1966C.1: 157). ran alimlerinden Mehemmedeli Terbiyet (1314 :387) ve Seid Nefisi (1344, C.2:764) 6 Zlkade 796'da ldrldn ve kabrinin Nahvan'n linceg (lince . H. ) adl yerinde olduunu yazmlardr. Bu meseleye daha eski kaynaklarda da deinilmitir. 15. Asrda yaam Muhammed ibn Abdurrahman Sehavi, Fazlullah Neimi'nin lince'de katledildiini kaydediyor. Ali'l-la'nn rencisi Mirfazl F. Neimi'nin idamndan 40 yl sonra: "O nrni sz sahibinin trbesi Tebriz'den

uzak Astrabad'n (ran'n imdiki Gorgon ehri.H.) yaknnda, kk lince ehirciinde yerleir, mezar bodrumdadr...Ondan baka yannda bir mezar daha var..." diye yazyordu (ZEKYEV, 1994) E. Hseyni, buna dayanarak Hnegh Tr-besindeki mezarlardan birinin eyh Eb Nesr Elinceliye, dierinin ise Nemimi'ye ait olduunu ifade ediyor.(HSEYN, 1972). F. Neimi'nin ldrld tarih ve yer hakknda . Nesimi'nin yazd Madde-i Tarih'te bu konuda kesin bilgiler verilmitir. Bu tarihe filolog alim E. Rahimov Tahran niversitesinin Merkez Ktphanesinde rastlanmtr. Orada: "Dou ve Bat, Ye'ucun fitnesi yznden fesatla dolu, Timur en gaddar zalim idi. nsana ve melee yol gsteren Allah'n merhametinden o zaman (Timur'un) tayn bir kii grmemitir ve bundan sonra da grmeyecektir zulm ile irvan mlknden talep ettiler ve gittiler. mr'n yezidi nutfesinden meydana gelen, Allah'n lanetine layk, mrik, mel'un, it, eytann mridi- ad Maranah (Miranah) olan Elince'nin kapsnda idi. Hicretin ardndan 796 yl gemiti "de ki: Allah yeter", yani Allah'n Fazl (Fazlullah) ehid oldu. Kazadan miskinlerin bayram olan Cuma gn, Araplarn Zlkade olarak adlandrdklar ayn 6's idi." deniliyor (RAHMOV, 1975: 92). Nesimi'nin kendi liderinin ldrlmesi ile ilgili olarak yazd bu Madde-i Tarih baz alimlerin kaydettikleri 6 Zlkade 796 tarihini destekliyor. Neimi'nin 6 Zlkade 796 (2 Eyll 1394) tarihinde lince'de Miranah tarafndan ld ynnde dier bir bilgi, Timurleng'in olu Miranah'n o tarihte gerekten orada olmasdr. 15. asr tarihilerinden Nizameddin am'nin (1937: 150-158), erafed-din Ali Yezdi'nin (1972:538-561) verdii bilgiler, Miranah'n 1394'n Mays ayndan ayn yln kna kadar lince'de bulunduunu akla kavuturur. Sonu olarak Neimi gerekten 2 Eyll 1394'te Nahvan ehrinden ortalama 30 km uzaklkta olan lince'de ldrlm ve Hnegh Trbesinin bodrumuna gmlmtr (ZEKYEV, 1994). Elinceay Hnegh'nn halk arasnda Neimi'nin Trbesi, eyh Horasan Trbesi ad ile mehur olduunu kaydetmeliyiz. F. Neimi'nin salnda takipileri, rencileri onu "eyh Horasan" olarak adlandrmlar. Aratrmaclarn bir

bilig-2/Yaz96

230

ksm "eyh Horasan" sznn gne anlamnda Fazlullah Neimi'ye verildiini sylyorlar (NMET, 1992:50). Elinceay Hneghnn yapl tarihi ve oradaki kitabeler, baka tarihi ahsiyetler hakknda da birok bilgiler verir. Aratrmaclar Hnegh Trbesinin Ecemi Ebubekir Nahvan'nin rencisi Cemaleddin tarafndan 13. asrn sonu 14. asrn balarnda yapldn ifade ediyorlar. Hnegh kompleksinde konstruktiv-mimari ekline gre 12-13. asrlara ait olan trbe binasnn kaps zerindeki kitabenin son satrndaki szler yprand iin tarihi silinmitir. Bu sebeple kesin yapl tarihini tayin etmek zorlamtr. Arapa yazlm kitabenin konusu yledir: "Bu mukaddes, mbarek makberenin yaplmasna kendi zel mlk hesabna emir veren isfehsalar (basergerde), kudretli, byk alim, adil, dinin ve devletin hobahtl, slam ve Mslmanlarn gzellii, hkmdarlarn ve sultanlarn klc, her iki mukaddes yerin (Mekke ve Medine'nin) n, haca zevvarn ve iki mukaddes, mbarek mekann daya Ulu Kutlu Lala Bey es-sefveti (sufi) -Allah onun glgesini zerimizden eksik etmesin- bu imaretin mimar ve hrmetli ve alicenap Hace Cemaleddin'dir..." (CDD-SEYFEDDN, 1984). Hnegh Trbesinin giri kaps ile kar duvarnda iki ta kitabe dikkati eker. Sadaki kitabede Arapa, sls hattyla aadaki szler hakkolunmutur: "Hepiniz acele edin demeyeAllah da olduundan baka kudret ve kuvve yoktur, (Kur'an 55-26,27). Ayetler, bu mezar Seyyid Hemid'in olu Seyyid Tahir'indir. 707"(1307-08). Dikdrtgen eklinde olan ikinci tata nesih hattyla Arapa yazlm kitabenin metni yledir: "Ey btn mezarlarn dostu. Bu ba, yani mezar eyh Nureddin'in olu, rahmetli, balanm, hobaht ehit, dini ama urunda dvlerde ldrlm 1010 ylnda Allah'n rahmetine ulam eyhler neslinden olan eyh slam'ndr". Grld gibi her iki kitabe de konkret ahsiyetlere baldr. Son yllarda Hnegh Trbesinin arka tarafnda ak mermerden hazrlanm ve gzel naklarla, yazlarla sslenmi mezar st tavalar bulunmutur. bu mezar st tavalardan ikisinin zerinde Hicri 136 tarihi ve Badad halifesi elMansur'un ad hakk olunmutur. Buradan hare-

ketle 8. asrda burann gelimi yerleim yeri olduu sylenebilir. Mezar st hatra abidesinin yznn kenar ilemelerinde lentvari kitabe eklinde Kur'an'n ikinci suresi, 256. Ayet (dindarlar arasnda "Ayete'l-krs" adyla bilinir), ba taraftaki dikdrtgende ise Arap dilinde sine tann hatrasna hazrland adamn ad hakkolunmutur. "Bu bahe kad Mcd Ed-din'in kz merhume Huvandar Bike'nindir". lm tarihi belli olmayan bu kadnn adna Haneah kompleksine dahil olan ikinci trbenin mihrabnn ba tarafnda bugne kadar ulam iki satrlk kitabede de rastlanr. Kitabenin metininden, kompleksin gney tarafnda sonradan ina edilmi ikinci trbenin, Hanegahn mritlerinden olan eyh Hac Ll Melik'in hatrasna Huvandar Bike Hatun adl kadn tarafndan H. 901'de (1495-1496) yaptrlm olduu anlalr**. Aratrmaclarn dncesine gre feodal devlet ynetiminde nemli bir yeri olan Mecd Ed-din adl devlet liderinin kz Huvandar Bike, eyh Hac Ll Melik'in hanm olmutur. Ortaa kaynaklarndan, sufi eyhlerinin, hanmlar ve mritleri ile birlikte hanegahlarda yaadklarn anlyoruz. nl oryantalist V. Bartold da bu fikri tasdik ediyor. Buradan, Huvandar Bike'nin, ei eyh Hac Lala Melik'le birlikte hanegahta yaam olduunu anlyoruz. Hac Lle Melik ldkten sonra orada defn olunmutur. Mridler arasnda byk nfuza sahip olan Huvandar Bike, mezarn stne bir trbe yaptrmtr. Einin lmnden sonra hayatnn sonuna kadar orada yaayan bu kadnn kendi de ldkten sonra Hanegah evresinde defnolunmu, mezarn zerine mermer sanduka konulmutur (SEFEROV, 1989). Yukarda anlatlan konu ve ahsiyetler hakknda ikinci trbedeki kitabede bilgi verilir. Arapa yazlm kitabenin konusu yledir: "Bu cennet (Mgbr-. H.) sehavetli, olgun, alim, eyh, haclarn ve iki mukaddes mekann (Mekke ve Medine'nin) iftihar, kavimlerin mridi, Allah' tanyanlarn eyhi Hac Ll Melik'indir. Yap byk, kerametli hatun Hond Bike'nin *** -onun ismeti fazla olsun- katklaryla 901 ylnda tamamland (1495-1496)" (NMET, 1992:51). Kitabede ad geen eyh Hac Ll Melik byk bir sufi eyhidir. Ebu Sid Ebul Hayr'n Nahvan'da dncelerini yayan mritleri hakknda dier

bilig-2/Yaz96

231

kitabeler ve kaynaklarda da bilgiler vardr. Tarihi Muhammed ibn Mnevver'in yazdna gre Nahvan'da sufilik dncesini yayan sufi eyhi bu mer Nahivan, onun evlatlarndan (mritlerinden .H.) idi. Yukarda bahsettiimiz mezar st tavalardan biri trbenin etrafndaki mezarlkta bulunmutur. Ak mermerden paralel kenar eklinde dzeltilmi bu ba tann yznn drt tarafnda nesih hattyla bir sure (2. Sure, 256. ayet) hakkolunmu arka, ba ve st yzeyinde gzel gl ve iek resimleri izilmitir. Bu gl ve ieklerin yukarsndaki kk bir kare ekli ierisinde ise satrda bir sra Arapa yaz vardr. Bu yazlarda mezarda defnolumnu bir kadnn lm tarihi, kendinin ve babasnn ad hakkolunmutur: 1. Haze Rozet'lmerhme Kurey 2. ehrebni, 3. Binti Emir Arabah 848. "Bu cennet bahesi (mezar) Emir Arabah'n merhume kz Kurey ehbani'nindir. 843 yl"****. H.848'de (M. 1444) Emir Arabah'n kz Kurey ahbani lm ve mezar zerine bezekli bir stella konulmutur. Hnegh trbesinin kaps aznda baka bir mezarn ba ta bulunmutur. Bu ba tandaki yazlar H. Ciddi ve M. Seyfeddini okumular (1984). Ba tandaki yaz da bilinen bir tarihi ahsiyet hakknda bilgiler verir. Ba tanda aadaki szler yazldr: "Bu ehit btn Trklerin munisi, byk ve kerametli, btn faziletleri ve gzel karakterleri kendinde toplayan, sz Allah'n szyle beraber olan Molla Taceddin Eliah'tr. Allah onun (kabrini) pak etsin..." Kitabenin sonuncu satrndan yalnz "Ged" ve "Sb" (Mae) szleri (H. 700) kalmtr. Tarihi kaynaklara gre, Taceddin liah lhanl hkmdarlarndan Olcaytu Hudabende

(1304-1317) ve bu Sid'in (1317-1336) hakimiyetleri devrinde vezirlik yapmtr. lhanl veziri Sid-eddin Saveci'nin saray ihtilaflar sonucunda ldrlmesinden sonra bu vazifeye tayin edilmitir (H. 711/1311-1312). Taceddin liah nl tarihi "Cme ettevarih"in yazar vezir Fazlullah Reideddin'in adadr. Reideddin 1318'de Olcaytu'yu zehirleyip ldrmekle sulanm ve olu ile birlikte katledilmitir. Kaynaklarda yazldna gre Fezlullah Reideddin ldrlecei zaman Taceddin'e: "Sen kendin de bir gn byle katlin kurban olacaksn, senle benim farkm ancak kefenlerimizin eski veya yeniliinde olacaktr" demitir. Meydana karlan mezar tann zerindeki yazdan Taceddin de Reideddin'in syledii gibi saray tartmalarnn kurban olmu ve ldrld anlalr. imdiye kadar Taceddin liah'n Tebriz'de 'Nermiyan Mahallesi'ndeki mescidin yaknlarnda gmlm olduu dnlyordu. Ama tasvir olunan mezar ta onun Tebriz'de deil Hnegh Trbesi yannda defnedildiini gsterir. Taceddin liah'n, F. Neimi'den nce bu corafyada gmlmesi dikkat ekicidir. Bu olay gstermektedir ki 14. asrdan nce bu topraklar tarihi ahsiyetlerin defnedildii yer olmutur. Hurufilerden nce lince Kalesinin ve onun yaknndaki Hneghn devrin hakimleriyle mcadele eden ahsiyetlerin topland merkez olduu dnlebilir. Taceddin liah lhanllar sarayndaki tehlikelerden kendini kurtarmak iin lince Kalesine kam olduu ve burada yakalanp ldrld tahmin ediliyor. Elinceay Hnegh aratrlm da olsa "bu abide henz Nahvan mimarlk okulunun yeteri kadar renilmemi rneklerinden" (SALAMZADE-MEMMEDZADE, 1985: 191) biridir.

bilig-2/Yaz96

232

KAYNAKLAR
1987 ASE C. 10, Bak. PETRUEVSK, 1. 1951 XV. srde Azerbaycan Dvletleri, Tarih ve Felsefe nstututunun Eserleri, C.I, Bak. ran'da slam Vn-XV srlrd, Leningrad, (Rusa).

LJEV, V.-MEMMEDOV, R. II.01.1972 "line Galas", rg Gaps Gezeti. CDD, H.-SEYDEFEDDN, M. 17.08.1984 "Tarihi Abideler ve Tarihi ahsiyyetler", Edebiyyat ve ncesenet Gezeti. GULUZADE, Z. 1970 Hurufizm ve Onun Azerbaycan'da Yaylmas, Bak, (Rusa). HSEYN, E. 14.01.1972 "Neimi'nin Gbri Hardadr?", Azerbaycan Mullimi Gzeti. HSEYNZADE, L. 14.06.1969 "line ahiddir", dbiyyat ve ncsnt Gzeti. BRAHMOV, L. 1958 Azerbaycan'n XV. sr Tarihine Dair Oerkler, Bak. LUGTNAM 1338() MSEV, T., 13.12.1969 No 48 (Farsa)

1966

REHMOV, E. 1975 Neimi'nin ldrlmesi Bard Nsimi'nin Maddei Tarihi, Azerbaycan limler Akademisinin M'ruzleri", No l. SALAMZAD, .-MMMDZAD, K. 1975 Azerbaycan M'marlarnn Nahvan Mektebi Abideleri, Bak. SYDZAD, . 22.09.1969 SFROV, F. 11.04.1989 "Yanlla Sbb Olan 'Hyirhahlg'", Sovyet Nahvan Gzeti. ERFEDDIN LI YZD, 1972 Zfrnam,Dakent, (Farsa).

"O Bakldrm? " Bak Gzeti.

TRBYYT, M. 1314()

"Ustadn Vtni ve Mezar", dbiyyat ve ncsnt Gzeti.

Danmndani Azerbaycan, Thran, (Farsa).

ZKYEV, F. 13.04.1994 "Neimi'nin Mezar Hardadr?", Knay Gezeti

NFS, S.

1344()

Tarih-i Nzm ve Nsr Der Zban-i Farsi, C.2, Tehran. (Farsa).

1966

NE'MET, M.
1960

Azerbaycan Felsefesinin Tarihine Dair Oerkler, C.I Bak, (Rusa). Azerbaycan Tarihi, C.I, Bak. Muhtsr Azerbaycan dbiyyat Tarihi.C.I, Bak.

1992 NZAMEDD SAM N 1937

Azerbaycan Pirleri, Bak.

1943

Zefername, Beyrut, (Farsa).

bilig-2/Yaz96

233

AIKLAMALAR * * * Aratrmaclardan bazlar Nuvandar Bik *Azerbaycan Tarihi'nin 1994 ve 1996 yl yazsnn Hond Bik, Bedir Hvva Biki gibi de basklarnda F. Neimi'nin lince Kalesinde idam okumulardr. edilmesi de eklenmitir. ****Bu kitabe epigraf S. Kerimzade **Kitabeyi sayn Profesr Mdihanm tarafndan okunmutur. Ne'metova okumutur.

bilig-2/Yaz96

234

GNMZ IK VE ARLERNDE AIT YAKMA GELENE

Dr. Hasan KKSAL

___________________________________

Ege . Trk Dili ve Edebiyat B. gr. Grevlisi

an gerei, teknolojik yenileme ve sanayilemenin yan sra kltrel etkilenmelerden doan kozmopolitlik, folklor rnlerinin yaama ansn olumsuz etkilemekte ise de; baz deerlerimiz btn canll ile hayatiyetini korumaktadr. Bunlardan biri de gnmz ir ve klarnda grlen "at yakma" geleneidir. Bu gelenek, Trk milletinin tarihi kadar eskidir. Eski Trkler'de dini bir mahiyet tayan ve Orhun Kitabeleri'nde zikredilen "yu" ayinlerinde "yucu" ve "st" larn syledikleri "sagu" ya bugn; Uygur Trkleri'nde "Mersiye Kouklar", Karaay Malkar Trkleri'nde "Kv" Azeri Trk-leri'nde "A", Trkmenler'de "A, Tavsa", Nogay Trkleri'nde "Bozlaw", zbek Trkle-ri'nde "Matemnme", Kazak ve Krgz Trkleri'nde "Coktav", Krm Tatarlar'nda "Tagmag", Kerkk Trkleri'nde "Sazlamag" ad verildii gibi Anadolu Trkleri arasnda da "At yakma", "Sagu sama", "Sayma", "Alatma", "At etme", "l deeti" olarak adlandrlmaktadr. Trk topluluklar arasnda yaygn olan bu gelenein baz milletlerde de mevcut olduunu hem yazl kaynaklardan hem de bu konudaki incelemelerden reniyoruz. (GRKEM, 1990: 12-16) Bu iirlere eski Msr'da "Maneros", slamiyet'ten nce yaayan Araplar'da "Nihayet-nevna, nedb-ndbe, res-mersiye, mtem, bk, na'y", Eski Yunan'da "Thr-enas", Latinler'de "Preceficce" ad verilmekte; Eski in'de, Yahudiler arasnda, Hindistan'da, Avusturalya'da Malta'da ve Eski ranllar arasnda, lnn arkasndan trenler dzenlenmekte ve atlar sylenmektedir. Dikkat edilirse gye fiziki olarak yok olan bir kiiyi veya deeri manen yaatmaktr. Btn olaylara kar ilk tepkimiz, ses ve hareket eklinde ortaya kar. Bu tepki, mnferit olarak ortaya konulduu gibi toplu olarak da gerekletirilir. Bu toplu davranlar belli trenler eklinde icra edilmektedir. Ezgi eliinde etkili szlerin sylendii bu trenler, ounlukla lnn banda ve lnn gmlmesinden sonra l evinde yapld gibi, daha sonra mezar ziyaretlerinde veya lnn hatrland zamanlarda da yaplmaktadr (slam Ansiklopedisi: C.l: 472). Bu trenlerde sylenen atlarn kendine zg ezgileri vardr. nceden sylenmi bir at ezgisiyle sylenen atlar pek etkileyici olmazlar. Bunun gibi srf bir gelenei yerine getirmek iin zorlama ile yaklm atlar

bilig-2/Yaz96

235

da vardr. Bu tr atlarn toplum zerindeki etkileyici ynleri zayftr. Buna karlk, yakldklarndan bu yana yzlerce yl gemesine ramen dillerden dmeyen ve sanatlarn repertuarlarnda yer alan atlar da vardr. Bu tr atlarn ezgilerinde halk musikisinin en gzel inceliini bulabilmekte ve at her sylendiinde, atn yaklna sebep olan olay belleklerimizde tazelemekteyiz. Mesel kocasn kaybeden ve dul kalan bir gelinin azndan sylenen: Camlar vurdum kra, bayra, De de (y)endi ayra, Gveiye deyin gelip ayra, Sar da cam yaralad yrimi, Edi boynuzunu dkt kann. diye balayan ve bugn radyo ve televizyon programlarnda dinlediimiz bu trknn yakl sebebini biroumuz bilmekteyiz. (Erzurum Kylerinden birinde iki manda (cam, camz) ayrda otlarken dvmeye balarlar ve orada bulananlar bir trl ayramazlar. Camzlarn sahibi gen delikanl o gece gerdee girecektir. O'na haber verirler. Delikanl tebdili kyafet ettii iin mandalar O'nu tanmazlar ve boynuzlayarak ldrrler. Bylece dn yarda, gelinin elleri koynunda kalr) (ALADA, 1949: 76). Biz bu almamzda, anonimlemi at rneklerinden deil de, gnmz k ve airlerinin kendilerini ok etkileyen ac bir olay karsnda syledikleri atlardan ve bu gelenein nasl canllm koruduunu gsteren metinlerden sz edeceiz. Her ne kadar at denilince lm akla gelirse de bunun dnda eitli sebeplerle yaklm atlar mevcuttur. Bu mevcutlar, yaplarna ve motiflerine gre incelemek konumuzu dataca iin, biz yalnz konularna gre incelemeyi esas alacaz. Bunlar iinde len kimselere sylenen atlar en yaygn olanlaradr. Cinayete kurban gidenler, evlenmelerinden ksa bir sre sonra lenler, dnlerini grememi nianllar, asker ocanda dmana kar cann siper edenler, gurbetteyken ata ocana hasret gidinler, i veya trafik kazalarnda lenler gibi srasz lmlerin yansra; sava, deprem, sel ve felaketi, grizu patlamas, toprak kaymas gibi toplu lmler, ilenen konular arasndadr. Ayrca "Gelin Atlar" diye adland-

rlan iirleri de bu zmre arasna dahil etmek gerekir. imdi, yukarda zetlediimiz deiik konularda yaklm at rneklerini gnmz klarnn dilinden vermeye alalm. Sunacamz bu atlardan byk blmn bizzat klarla yz yze gelerek, bir blmn mektupla yazarak, bir blmn de yazl basndan temin etmi bulunuyoruz. Yze yakn kla yazma yaptk, ancak belli bir kesimden cevap alabildik. klarn veya airlerin bu zntl olay ve felaketlerden yaknmak iin syledikleri bu iirlere bazen "trk" bazen de "destan" diye adlar da verilmektedir. Nasl adlandnlrsa adlandrlsnlar bunlar, "at yakma" geleneinin birer uzantsdrlar. zellikle u son yl, Trk topluluklar iin at dnemi olmutur. Allah atlara konu olacak olaylar bir daha gstermesin. Srasz lmler zerine yaklan atlar, bazen len kiinin kendi azndan, bazen de len kiiye bakalar tarafndan sylenir. 1988 ylnda Kozan'n Diniker kynden oban Haridi adnda bir kii Saimbeyli ilesinin ayrz denilen yaylasna kar. ki olu hayvanlar otlatmak iin ayrlrlar. Delikanllar, scaktan bunalr ve kmr ocaklarnda birikmi gletlere serinlemek iin girerler. Gletlerin dibi milli olduu iin, batar ve boulurlar. Akam olur, dnmeyen delikanllar aramaya karlar, elbiselerini gletin kenarnda bulurlar, ac gerek renilir. k Hac Karaklk olanlarn babasnn diliyle adn yakar: Dostlar bahar geldi yayla zaman, Bak, yine gelmedi bizim yavrular, Garip bamzn derdi duman, ok, yine gelmedi bizim yavrular Diniker'den gmz ykledik, Hzngr dan yine yokladk, Cevdet'im, Mustafa'm sizi bekledik, Yok, yine gelmedi bizim yavrular. k Kul Nuri, 1989 ylnda bbrek hastalndan kurtulamayarak gen yata len delikanl iin babasnn istei zerine u ad syler: G ettim gurbete yuva kuraym, Kuraym da sefamz sreyim, Hazrlandm bbreimi vereyim,

bilig-2/Yaz96

236

Gen yamda yere verdim yavrumu, lahi kadere edim boynumu. lenin itimai mevkisi, halk tarafndan sevilme derecesi, atlarn deiik azlardan yaklmasna ve bunlarn uzun sre yaamasna sebep tekil eder. k Mansur Alyansolu, amcas k Rstem Alyansolu'nun lm zerine yakt atta, merhumun sa iken grd bir ryaya da yer veriyor. Grlen rya yledir: Amcam bir gece ryasnda Azrail'i grr. Azrail cann almaya geldiini syler. Amcam da "benim canm alma, bana on yl mddet ver, sana baldzm vereyim" der. Bylece ryasnda Azrail ile bacanak olur. 21 Ekim 1971 ylnda "bacanam Azrail'e" isimli bir trk yazar. Bizim de "dedik belki bacana unuttu" sznden maksadmz budur. On drt Ekim gn tuttu bir sanc, O zaman bellisiz derdi eminim, Dedik belki bacana unuttu, Halbuki evini sordu eminim. Alyansolu biliridi iini, On yl evvel grmidi dn, lmeden yazdrd mezar tam, stei yerine erdi eminim. Ayn kiinin lm zerine Arapayl k lhami Demir'in (O da Allah'n Rahmetine kavutu): Blbl gibi yapar idin virdim, Neden bize sylemedin derdini, Kime kstn terkeyledin yurdunu, Verdin kara yere yan Alyansolu. adyla, Karsl k eref Talova'nn: Gen yanda soldu bahesi bar, Gurbet elde kald garip mezar, Aylarca yas tuttu Kars klar, Teller Alyansolu dedi alad. adndaki "kara yere yan vermek", "Tellerin Alyansolu diye alamas" gl imajlardr. klarn devlet byklerinin lmne yaknarak onlara adadklar atlar da sevgi ve vefa duygusunun birer rneidirler. Jandarma Genel Komutam Orgeneral Eref Bitlis ve dier silah arkadalarnn 20 ubat 1993

gn bindikleri uan havada yanmas sonucu ehid olmalar adn konusunu oluturur. k Cammolu: Hangi sebep bu kazaya yol at ? iiri yazarken dilim dolat... Be kumandan ehadete ulat, Hey Koca Trkiye ban saolsun... Krk olsa kim giyer ilenen suu, Uak paralanm yamyor ii, Eref Bitlis Paa ykledi g, Yce Trk Ordusu ban saolsun. Buna benzer bir olay da 17 Austos 1988 gn yaanm, Pakistan Devlet Bakan Ziyalhak'n bindii uak havada infilak etmi ve korkun lm meydana gelmiti. Bu olayn birinciye oranla vahameti, bir suikast sonucu ilenmesiydi. TRT'den haber aldm bu gnler, Cierimin ba yand bu sene!... Pakistan yaldr drt yan iniler, Bacamza bayku kondu bu sene!.. Atlar, her yerde ve herkese sylenmez, ad syleyen ve dinleyenler arasnda ruhi beraberliin olmas gerekir. klarn yakt atlar dinlerken hem masum insanlarmzn lmne alyor hem de gnmzn, bir trl sona ermeyen "terr" belasnn bir an nce ortadan kalkmas beklentisi iinde oluyoruz. PKK terristleri tarafndan 1 Mays 1992 gn ldrlen spir ilesinin Aksu kynden Mustafa Gler, binlerce ehitten biri... Yine bayku tt bu gnler dalda, Vatan bekileri acep ne halde? Mehmetik vurulmu geliyor yolda, Ecel erbetini ien Mustafa, Vatan iin candan geen Mustafa. Mustafa yetimi tam yirmi aa, ehit diye ordu sarm bayraa, Gece on ikide verdik topraa, Ecel erbetini ien Mustafa Vatan iin candan geen Mustafa. k Canmolu alatma saz, lenler ehittir, kalanlar gazi,

bilig-2/Yaz96

237

Be yz kii kld ehit namaz, Ecel erbetini ien Mustafa Vatan iin candan geen Mustafa. Tabiat fetleri, toplum zerinde telfisi g maddi zararlar ve onulmas g yaralar aar. Deprem, toprak kaymas, ve sel baskn, yangn, ktlk, hastalk krgn gibi olaylar zerine yaklm atlar, aclar, skntlar birlikte paylamay salarlar. 1983 ylnda Karadeniz Erelisi-Kandilli'de ve Zonguldak-Armutuk'ta maden ocaklarnn kmesi zerine yaklan atlar, bu felaketlere kar nlem alnmas arsn da beraberinde getirmektedir. k Nurah Mert'in yaku attan blmler aktaralm: Kandilli'yi sard kara bir duman, Her yuvada ayr bir feryat inler! Ykt ocaklar ansz bir aman, Her yuvada ayr bir firkat inler! Kara bulut kt, yamur ilesin, u gzlerden gayr yan ilesin, Bizler gibi kimse byle lmesin, Her yuvada ayr bir ibret inler. Medine'de Hac farizesini yaparken Tunel'de ceryan kesilince karanlkta panie kaplarak birbirlerini ineyip ldren haclar da k Hac Karaklk'n adna konu olmutur: Yine hac mevsimi Kurban Bayram, Beyaz ihrama girdi haclar. Mekke, Medine'ye kutsal yerlere, Binbir sevin ile vard haclar. Tnele girince kesildi ceryan, Kapanm kaplar kararm her yan, Panie kaplm binlerce insan, Hak yolunda cann verdi haclar. Dnya mslman hep din garda, Medine'de yatr Resl'n n, kiyz altmbir Trk vatanda, Mateminiz bizi sard haclar. 20 Mays 1988 gn bir heyelan neticesi byk bir ykma urayan spir-pazaryolu buca-

na bal Elmal kynn trajik durumunu Mahmut Hatunolu (1991 :22) atlatrmtr: Nevbaharn geldi al karal, Evini yapacak yoktur paral, Boynu bkk fakir gnl yaral, Yardmcn yaradan olsun Elmal. Gen yiitler grdm enkaz skyor, Nevcihan kzlarn sanki gyor, Boynu bkk yal mahsun bakyor, Felek ayar olmu sana Elmal. Atlarda znt dile getirilirken yer yer talamalara da yer verilmektedir. 13 Mart 1922'de meydana gelen Erzincan Depreminin ardndan devlet ve hkmet yneticilerinin ilgisizliini Ozan kopuzlu, "Krk Gn Sonra Erzincan" isimli adnda yle dile getiriyor: Felaket bu ehri taram gitmi, Deprem her taraf doram gitmi, Devlet baba bir gn uram gitmi, Ne vekil, ne bakan var, Erzincan'da (ZSOY, 1992: 57) Atlar ayn zamanda tarihi birer belge zelliini de tarlar. Zira olayn olu tarihi, gn, saati ak belirtilen bu iirler, zamanla unutulan ve kllenen bir ok olaya k tutarlar. Mesela aadaki drtlklerden 1939, 1983 ve 1992 Erzincan depremlerini ak bir ekilde renebiliyoruz. Sorgunlu krami (1992; 11) Yirmi yedi aralk otuz dokuzda, Gara haber geldi gzel Erzincan. Yrekden furulduk hep duyu duymaz, Bizi derde sald gzel Erzincan. Ozan Cavakh (1992: 50) Onsekiz Kasm'da sabaha kar, Az kald ykla canm Erzincan! atlad binalar cam doldu ar Az kald ykla canm Erzincan! Murat obanolu (1992: 63) Bin dokuz yz doksan iki senesi, Mart'n on nde Cuma gecesi, Yaradanm bitmez kulun ilesi, Yazlmtr ferman acdan ac Atlarda yer yer sosyal tenkit de yer almak-

bilig-2/Yaz96

238

ta, bu tenkitlerde sorumlu kiilere grevlerini hatrlatma ve onlar uyarma, ana temay oluturmaktadr. Son Erzincan depreminde, zaiyatn fazla olmasna yol aan ihmaller n talamalarna hedef olduu gibi halkn dilinde dolaan ve yansyan rvet, kayrma durumlar da ihbar edilmektedir. k Reyhni'nin "Soruyorum" balkl ad bu hususu yanstan gzel bir rnektir: Ankara'da duran beyler, Erzincan'a vardnz m? Yol gitmeyen garip kyler, Hallerini grdnz m? Geree yan baklr m? Srra snger ekilir mi? Beton bina yklr m? Mtahite sordunuz mu? Yoksul elden tutulmuyor, Uygarla yetilmiyor, amur yerde yatlmyor, Siz hi adr kurdunuz mu? Atlar beste beste, Syleniyor son nefeste, len ld kalan hasta, Yaralan sardnz m? il horozdan eser yeller, Ciloy danda mor gller, Talan yapan resmi eller, Bileinden krdnz m? Reyhni sorma derdimi, Tabip tehisin verdi mi? Sahiden gelen yardm, Sahibine verdiniz mi? (ZSOY,1992: 136) Sava veya dman eliyle gelen lmler iin yaklan tlar da bu tenkit ve talama ak bir ekilde grlmektedir. k Hac Karaklk'n Bosna-Hersek zerine yakt ad hatrlayalm: A.B.D.'ye gvenirsek, Her emrine evet dersek, Daha nice Bosna Hersek, Talan olur, talan olur... Mminler uyanmadka, Srt srta dayanmadka,

Hak batl yenmedike, Nice haksz len olur... Budur ecnebinin fak', Trk', yok etmek merak, Mslmana insan hakk, Var deseler yalan olur... Btl haktan stn olur mu? Domuz gn mest olur mu? Ecnebiden dost olur mu? Olsa olsa ylan olur... Bosna Hersek eziliyor, Cierlerim szlyor, Yedi yanda yavrular, Tecavzle bouluyor!... Getiimiz 1989 ylnda Bulgar ynetiminin Trk soydalarmza kar uyguladklar zulm k Hac Karaklk iire dkerken iletiim asndan nemli bir fonksiyonu stlenmi oluyor: Bulgar gavurunun zulmne bakn, Masum Trk'e ne yapyor gr imdi... nsanlk lemi ayaa kalkn, Deyinsene bu gidie dur imdi... ... Braksn Bulgarlar gelsin soydam, Aktr soframz, ekmeim, am, Neden tutsak olsun benim gardam, Yakn ada btn dnya hr imdi... Gnmz k ve airlerinin yakt atlar, at kadnlarn yakt ve birou anonimlemi atlardan ksmen farkl karakter arz etmektedirler. Yrekleri depretiren, duygu tellerini titreten bu duygusal iirlerde yer yer sorumlulara mesajlar vardr. Bunlar okurken veya dinlerken znt ve gz yalarmz gizleyemediimiz gibi, bu duruma sebep olanlara kar nefret ve kinimizi de saklayamyoruz. Bosna'daki Srp vaheti zerine bir iir yazmasn istediimiz Asker Ozan skender Maranc'nn "Serzeni" adl iirinden aldmz u drtlkler, at trnn tipik bir rneini oluturuyor: Ar yk ykledin srtma benim, Bosna iin yaz yazamam hocam. Bu zulm tarife gcm yetmiyor, Bosna iin yaz yazamam hocam.

bilig-2/Yaz96

239

Bosna'da maden yok, petrol yok belli, Olsa bile ikram eden yok belli... Bu yzden imdada giden yok belli... Bosna iin yaz yazamam hocam.. Azerbaycanl air Mehmet Aslan (1990: 99104), Ocak 1990'da Rus tanklarnn msum Bak halkna kar giritii saldry "ehitlerimize A" bal altnda iirletirmitir. Krkbir drtlkten meydana gelen bu iirdeki imajlarn gll, okuyucuyu trajik ve dramatik ynden etkilemektedir. Gyler yaman garg, Ala gerenfil ala! Sis gelir gan garg, Ala gerenfil ala! Cavanlara gydlar, Tanklar altda goydular, Ganim iip doydular, Ala gerenfil ala! Bu bedensiz gollara, Bu uurum yollara, Bu yiyesez gullara, Ala gerenfil ala! Heyre er stn geldi, niltili n geldi, Alamal gn geldi, Ala gerenfil ala! Trk-slm leminin yreini dalayan bu olay yine Azerbaycanl ir Gabil "Mersiye" balkl iiriyle dile getirmitir. Geceni ate ile grmz dan eylediler, Halgm milletimi glle baran eylediler. Tutulup vahimeden nitg bu gn, dil bu seher, Bezeyip Aberon'u ganl gerenfil bu seher, Bak feryad eleyir, gzden ahr sel bu seher, Gemiler nle ekir ere hr zil bu seher, Geceni ate ile grmz dan eylediler, Halgm milletimi gllebaran eylediler. z Gzl Ordumuzun yurdumuza gesdine bah, stme tank yeriden fitnekarn estine bah, Gz ganmla humar dmenimin mestine bah, Gara bayraglarmn cergesine, destine bah, Geceni ate ile grmz dan eylediler,

Halgm milletimi gllebaran eylediler. ld gen, ld uag, ld gelin gzlarmz, lmedi! anl ehid oldu nee yzlerimiz, Bu saat Kerbbela dzleridir dzlerimiz, Nece gan alamasn tizlerimiz gzlerimiz, Geceni ate ile grmz dan eylediler, Halgm milletimi gllebaran eylediler. Kim grp byle merasim ola milyonlar ile, Bak insan almyla dola milyonlar ile, Salna anl ehidler yola milyonlar ile, Analarla baclar sa yola milyonlar ile, Geceni ate ile grmz dan eylediler, Halgm milletimi gllebaran eylediler. * (YILDIRIM, 1991: 11-12) Trk topluluklarnda "yakn yakma" "gelin alatma" ad verilen at trkler vardr. Bir kzn evden ayrlmas, zellikle anne iin bir anda iine sdramad bir acdr. Bu tr atlarn, konusu lm ve felaketler gibi katlanlmas, kabullenilmesi g olaylar olmamakla birlikte bab evinden uzaklama, etkisi uzun sren zntlerdendir. Kna atlar, daha ok kadn klarmz tarafndan sylenilmektedir. k Nurah (Duren Mert)'in kznn gelin gidiinin ardndan yakt at, hasret duygusunun odaklat msralar oluyor:

Kzm Aldn Giden Benden

Kara gurbet dedikleri, Kzm aldn giden benden, Dert budur syledikleri, Kzm aldn giden benden, Sofrada kald ka, Kz anann yan eii, Karard yanmaz , Kzm aldn giden benden, Kucamda byttm, u koynumda uyuttuum, Ktan ktan avuttuum, Kzm aldn giden benden, Kzm ele gelin oldun, Gayr sen onlarn oldun, Nasibini burdan doldun, Kzm aldn giden benden, Anne Nurah, tacn takar, Firkat adn yakar,

bilig-2/Yaz96

240

Ardn sra yavrum bakar, Kzm aldn giden benden. Verdiimiz bilgilere, trafik kazas, kan gtme, kskanlk gibi sebeplere bal olarak meydana gelen lmleri de eklersek; atlarn ackl bir vakann hikayesi olduu gerei ortaya kar. klar toplu felaketleri konu olarak ele aldklarnda atlarn kendi dillerinden; mnferit lmlerde ise daha ok len kiinin annesi veya babasnn dilinden yakmaktadrlar. Bu durum iire daha fazla itenlik katmaktadr. Sava veya dman eliyle gelen lmler iin yaklan atlar bir

nevi talama hviyetinde, dier srasz lmleri konu alan atlar ise lirik ve trajik duygularn arlk kazand iirlerdir. Temennimiz yeni atlarn yaklmasna sebep olan olaylarn bir daha yaanmamasdr. Szmz u son bentle noktalayalm: Bir yerde bir k snecei an Bir yerde bir garip lecei an, Bytp gnn grecei an, Anann oula hasret gitmesi, Yaralar, yaralar, ldrr beni!...

KAYNAKLAR GRKEM, smail 1990 Yukar (ukurova) Atlar zerine Mukayeseli Bir Aratrma (Baslmam Doktora Tezi), Elaz slam C.1. ALADA,M. Gkalp 1949 Ansiklopedisi, OBANOLU, Murat 1992 ASLAN, Mehmet 1990 "Erzincan'a At" , Destanlarla Erzincan. Bilmecedi Bildiimiz Bu Dnya, Yazc Neriyat, Bak. Garda Edebiyatlar, No. 19, zmir. "Erzincan Destan", Destanlarla Erzincan. "Erzincan Depreminin Ardndan", Destanlarla Erzincan.

Trkiye Diyanet Vakf YILDIRIM, . Murat 1991 SORGUNLU, krmi 1992 CAVAKLI ,Ozan 1992 * Baran : Kurun yamuru

"Dou Anadolu'dan Birka At rnei", TFA.

HATUNOLU, Mahmut 1991

Palandken Mays, S.6.

Dergisi,

ZSOY, Bekir Sami ASLAN, Namk DURBLMEZ,Bayram 1992

Destanlarla Erzincan, Kayseri.

est : Gs kabartma Nitg :Nutk Cerge : Sra Zil : Tiz ses Dest : Deste, grup

bilig-2/Yaz96

241

TRK TARHNDE GLER VE NEML SONULARI

Yrd. Do. Dr. Ergnz AKORA

____________________________________

Ahmet Yesevi . arkiyat Fak. Tarih B. r. yesi

"Trk tarihi" denilince, tek bir topluluun belirli bir corafi mekandaki tarihi deil, Trk veya baka adlar altnda, ayr ayr hkmdarlar idaresinde grnmekle beraber dili, dini, tre ve gelenekleri ile ayn milli kltrn tayclar olan Trk zmrelerinin eitli blgelerde ortaya koyduu tarihi dnmek lazmdr. Bu bakmdan dier baz milletlerin fertleri toplu olarak bir arada bulunduklar iin, herhangi bir zamandaki durumlarn aka tespit etmek mmkn olmasna ramen, Trk toplumlarnn birbirlerinden farkl gelime yollar takip etmeleri sebebiyle Trk tarihini belirli bir zaman ve mekan iinde deerlendirmek hayli zordur. phesiz bunda tarih boyunca meydana gelen glerin byk etkisi olmutur. Tarihleri, snr belli bir corafi mekanda cereyan eden milletlerin yaylmalar da deimeyen bir corafi mekanda kolay olurken, eitli Trk toplumlarnn eitli corafi mekanlarda yaay ve idarelerini tespit etmek elbette zordur. Trkler zaman zaman bir ksm "Bozkr" tipi olarak yaarken, dier bir ksm "Yerleik" tip olarak hayata balanmlardr. Birisi blgede siyasi nfuzunu kaybederken ayn zamanda ortaya km ve eski yeni birok milletlerin tarihleri ile bir arada yani i ie olabilmilerdir. Bu durum Trk Milletinin dnya tarihinde derin iz brakan kudret ve faaliyetinin bir belgesi saylabilir. Trk glerine gemeden nce "Trk Ad" "Trk Yurdu" ve "glerin sebepleri" hakknda bilgi vermekte fayda mlahaza etmekteyim. Trk ad siyasi anlamda ilk defa 6. ve 8. asrlarda Orhun Kitabelerinde gemitir. lk olarak "Trk" eklinde kullanlm ise de gerek kaynaklarda ve gerekse aratrmaclara gre eitli manalar verilerek ortaya konulmutur. Nitekim; Tu-kue (mifer), Trk (terk edilmi, olgunluk a), Treli (kanun, nizam sahibi) eklinde ifade edilirken, isim olarak; (g-kuvvet), sfat olarak (gl, kuvvetli) anlamlar anlalmtr. Ancak yukarda da belirtildii gibi, Trk kelimesinin Trk Devletinin resmi ad ilk olarak Gktrk Devletinde (552-630) kullanld grlmtr. Btn bunlar bize Trk adnn belli bir toplulua mahsus etnik bir isim olarak kullanlmayp siyasi bir ad olarak kullanldn ve ileriki dnemlerde bu sebeple kendi hususi isimleri ile anlan dier Trklerin ortak ad olmu ve zamanla

bilig-2/Yaz96

242

Trk soyuna mensup btn topluluklar ifade etmek zere milli bir ad payesine ykseltilmitir. phesiz Trk ad ile anlan bu toplumlarn ileride bir millet olabilmesi kolay olmam ve bulunduklar yurtlarn terk etmek zorunda kalmlardr. lk yurtlar konusunda da pek ok nazariyeler vardr. Nitekim bunlardan; in kaynaklarna gre (Altaylarn kuzeyi); Hammer, Vambery ve Oberhummer gibi alimlere gre (Kuzeybat Asya-Tanr Dalar aras); kltr tarihilerine gre (rti-Urallar aras, Altay-Krgz Bozkrlar, Baykal Glnn gneyi) olarak dnmlerdir. Ancak bugn iin bunu 82-110 derece meridyenleri ile 45-57 derece paralelleri arasnda, kuzeyde Baykal Gl, Obi Irma; gneyde Gobi l, ungarya ile snrlamak mmkn olmutur. te bu snrlar iinde byk devletler kurmu olan Trkler neden bu topraklar terk etmek zorunda kalmlardr. Bu soruya cevap aramaya alrsak; Bunu birka ana balk altnda toplamak mmkndr. ncelikle bu gler phesiz ciddi sebeplere dayanmaktadr. Hibir kavim veya toplum kendiliinden keyif iin byk zorluklar gsleyerek yer deitirmez. Bir takm zaruretlerden olduu bir gerektir. te Trk toplumlarnn da bu hareketlerini; 1. ktisadi sebep; fetih yolu ile bir ey elde edemeyince geim sknts balam ve toplu olarak veya ferdi olarak baka lkelerde i bulmaya gidilmi ve bu szma yolu ile gerekleen g sonras saylar byk yekun tutmutur. 2. klim deiiklikleri; bilhassa kuraklk sebebiyle orta Asya'dan kendilerini ve byk srlerini besleyebilmek iin yeni otlaklar aramaya gidilmitir. Kuraklk hem ziraati ve hem de hayvancl etkilemi, insanlar ve hayvanlar ok zor durumda kalmlardr. 3. Siyasi basklar; kendilerine gre kuvvetli olan baz byk devletlerin zor ve basklan, onlar hakimiyetleri altna almak istemeleri sonucu baz Trk topluluklar yerlerinde kalrken, dierleri bamsz olma isteiyle ok uzak mesafelere giderek yeniden toplanmaya ve bamsz bir devlet olma ynne aba sarf etmilerdir. Tabiat ile bu tr siyasi bask sonucu yerlerinden oynayanlar zaman zaman gittikleri blgelerdeki insanlarn da yerlerini terk etmelerine sebep olmulardr.

4. Cihan hakimiyeti lks; Trklerde mevcut hakimiyet telakkisi iinde bir ad ve bir bayrak altnda toplama lks maneviyatlarnn da salaml ile baka blgelere gitmelerine sebep tekil etmitir. Yukarda da belirtildii gibi buna baka sebepler de eklemek mmkndr. Ancak bu saylan sebepler iki ana konuda birlemektedir. Yani g ekil olarak iki ekilde yaplmtr. 1. Fetih yolu ile; bunda hareket noktas yeni bir vatan elde etmek olmu. Yani belirli gayelerden yoksun srf macera olsun diye yaplan gler olmamtr. Bu glere hkmdar ve ailelerinin de katlmalar, onlara sk bir disiplin iinde hareket kolayl salamtr. Ayrca kutsal saylan hanedan yelerinin bata bulunmalar ve onlara duyulan sayg ve sevgi dolaysyla hareket birliini salam, eitli corafi blgelerde tadklar misyon ve zellikleri rahatlkla sergilemek imkan bulmasn salamtr. 2. Szma yolu ile; yukarda akland gibi ekonomik skntlar iinde kalan Trk toplumlar kendileri iin yeni i imkanlar aramak zere eitli corafi mekanlara gitmeye balamlardr. Salam yapl olan bu insanlar gittikleri yerlerde genelde paral asker olmu ve kendilerini sevdirip kabul ettirince daha sonra yenileri gelmeye ve zamanla byk saylara ulamay salamlardr. Anlalaca gibi gizli g olarak adlandrdmz bu durum Trk toplumlarnn bu blgelere daha byk g imkanlarn ortaya koyarken bazen orada stn kabiliyet gsteren Trkler askeri ve siyasi hayata hakim olmay da baarmlar ve devlet kurmaya ynelmiler, az bir say ile o toplumlar ynetmeyi baarmlardr. Bu bilgiler nda, tarihte Trk toplumlarnn nemli saydmz baz hareketleri, balangta karanlkta iken bugn elde edilen vesika ve bulgular ile olduka aydnlatmak mmkn olmutur. Bu durum bilhassa Asya Hunlar diye bilinen Trk kitlelerinin Anayurt blgesinden k tarih ve ynlerinin aydnlanmasna imkan vermitir. Bu ktlelerin o dnemin byk devletlerinden olan in tarafndan yerlerinden oynatlmalar zaman zaman yeni devletlerin ortaya kmasna da bir vesile olmutur. Gebe ve sava olan bu toplumlar M.. 1700 yllar ile 1500 yllar arasnda Altaylar ve Tanr Dalar eteklerinde kalrlarken bir baka

bilig-2/Yaz96

243

ksm bugnk Kazakistan zerinden Maverannehir blgelerine kadar yaylmlardr. M.. 1300-1000 yllar arasnda bir ksm Trklerin Trkistan sahasnda olduklar, bu blgenin daha sonra Hint-Avrupai grubun eline getiine dair gr kuvvet kazanmtr. Ancak M.. 1000-700 yllar arasnda ise bu Trklerin Altaylar blgesine ve in'in kuzeybatsndaki Kansu-Ordos bozkrlarna doru kaydklar grlmtr. Yine M. . birinci binde ndus Pencap blgesine ilk Trk hareketleri balamtr. M.. 700 yllarnda Sibirya, Baykal, Moolistan ve Yedisu blgelerinde etnik ynden Mongoloid rkn stnlk kazand, ayn dnemlerde Trkistan ve Harizm blgelerine ran'dan baz topluluklarn geldii grlmtr. Bu yzyllarda Anayurdu boaltan Trk ktleleri douda Ordos'a, batda Volga'ya kadar yaylmlar ancak bunlardan uvalar batya ynelirken Yakutlar imdiki blgelerine ekilmilerdir. M.. 500-300 yllar arasnda Hazar-Volga arasnda ran asll kavimler ile birlikte yaadklar Asya Hun devleti dahil i Asya'nn kuzeybat blgelerine, daha sonra da Sibirya'da getikleri anlalyor. Milattan sonra glerin daha aklk kazandn gryoruz. Nitekim; 1 ve 2. asrlar arasnda Hunlar Orhun blgesinden gney Kazakistan bozkrlarna, Trkistan'a geldikleri, blgeyi yurt edindikleri bilinmektedir. M. S 350 yllarndan itibaren in basks sonucu baz Hun ktleleri Akhunlar (Eftalitler) ad altnda Afganistan ve kuzey Hindistan blgelerini kendilerine yurt semek zorunda kalmlardr. M. S.375 yllan bilindii gibi byk bir g dalgasnn olduu ve mehur kavimler kaps denilen Hazar Denizi'nin kuzeyinden byk bir ktlenin geerek Avrupa'ya gtkleri ve blgedeki yerli kavimlerden; Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandallarn daha batya hatta Afrika'ya kadar yer

deitirmelerine sebep olduklar ve Bat Hunlar olarak Trk tarihinde yer aldklarn gryoruz. M. S 461-465 yllar arasnda Ogurlarn gneybat Sibirya'dan gney Rusya'ya gtkleri anlalmtr. M. S 475 yllarndan itibaren Sabarlarn Aral blgesinden Kafkaslara yayldklar, 550 yllarnda Avarlarn bat Trkistan'dan orta Avrupa'ya getikleri, bunu 668 yllarndan itibaren Bulgarlarn Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a ve Volga kylarna yayldklar bilinmektedir. M. S 830 yllarnda Macarlarla birlikte dier baz Trk boylar Kafkaslarn kuzeyinden orta Avrupa'ya yayldklar, 840 yllarnda Uygurlarn Orhun blgesinden i Asya'ya gtkleri, yine ayn yzylda Peenekler, Kuman (Kpak) ve Uzlar (Ouzlar) Hazar Denizinin kuzeyinden dou Avrupa ve Balkanlara getikleri anlalmtr. phesiz bizler iin en nemli gler 10 ve 11. asrlardaki Ouz gleri olmutur. Orhun blgesinden Maverannehir (Seyhun ve Ceyhun), ran ve Anadolu'ya taan gler sonunda Trklerin slamiyeti semeleri ile isimleri Trkmen, kurduklar devletler Anadolu Seluklu, Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyeti devleti olarak varln srdrmtr. Sonu olarak irili ufakl pek ok devletin kurulmasna ve yklmasna sebep olan tarihi Trk gleri, yeni yurtlar edinme amacyla bilinmeyen yerlere gitmelerini engelleyememi, onlar bekleyen tehlikeleri bile bile aralksz olarak bir lm kalm sava iinde devam etmitir. Elbette bu durum her millet iin tabii saylacak bir hareket olmasa gerek . Trk toplumlarn tarih boyunca hareketli bir topluluk halinde srekliliini mmkn klan bir zindelik, baarlar ile daha da artm, her askeri ve siyasi baar yeni bir hedefe yol am, yeni lkeler alndka yeni fetih arzular da kamlanmtr. Buna Trkler iin slamiyetin cihad emri de katlnca nnde hibir engel kalmamtr.

bilig-2/Yaz96

244

KAYNAKLAR
ARAT, R. Rahmeti 1954 1967 "Kpaklar maddesi': Ansiklopedisi. slam "Azerbaycan Trkleri", Trk Kltr, V/54, Ank. Trk Kavimleri, Ankara. 1984 ANDARLIOLU, Glin 1984 "Uygur-in ktisadi Mnasebetleri", EFTD, st. 1987 Step mparatorluunda Sosyal Yap, stanbul. "Kan-Chau Uygur Devleti (Sar Uygurlar)", Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu I, Ankara.

"Uygurlar", Trk Kltr Aratrmalar, S. XVI., 1-2. ARDEL, A. "Bat Trkistan", Trk Kltr, S. XV. ARSLAN, Mahmut 1984

ATSIZ, Nihal 1939 Dokuz Boy Trkler, stanbul. BARTHOLD, W. 1927 Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul.

DYARBAKIRLI, Nejat 1972 Hun Sanat, Hunlarn KuruDONUK, Abdulkadir luu ve Ykl, stanbul. 1987 "Peenekler", Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu I, Ankara. EBERHARD, W. 1940

BATAV, erif 1949

"Sabir Trkleri", V/17-18, Ankara.

Belleten.

1962

"Atilla'nn Hayat ve lm", Trk Kltr, S.I, Ankara. 1942a "Avar mparatorluu", Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu I, Ankara. "Atilla ve Hunlar", Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu, Ankara.

"Muahhar Han Devrinde (M.S. 25M.S. 220) Hun Tarihine Kronolojik Bir Bak", Belleten, IV/16,Ank. in'in imal Komular, (ev. Nimet Ulutu) Ank. "in Kaynaklarna Gre Orta ve Garbi Asya Halklar",Trkiyat Mecmuas, S.VII-VIII, stanbul. "ato Trklerinin Kltr Traihine Ait Notlar", Belleten, XI/41, Ankara.

1987a

1942b

1987b

1947

BAYRAM, Sadi 1977

"Tarihte Trk Ad Ne Zaman Ortaya kt", Milli Kltr, S. 5, stanbul.

ECKHARDT, S. 1962 EDP, Yavuz Atilla ve Hunlar, stanbul,.

CAFEROGLU, A. 1964a

"Altay Trkleri", Trk Kltr, n/23, Ankara. "Sibirya Trkleri", Trk Kltr, H/24, Ankara. "Kazak Trkleri", Trk Kltr, H/29, Ankara.

1968 ESN, Emel 1978

Tarih Boyunca Trk Kavimleri, Ankara. "slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slama Giri", TEKEK,II, lb,ist.. Bulgar Trkleri Tarihi, Ankara.

1964b

1965

FEHER, G. 1984

bilig-2/Yaz96

245

GABN, A.V. 1944 GKALP, Ziya 1976 Trk Medeniyet Tarihi, (Haz. smail Aka, Y. Kopraman), stanbul. "Gktrklerin Tarihine Bir Bak", ADTCFD, II/5, Ankara.

KOCA, Salim 1983 1990 "Hun a ve Meselesi", Milli Kltr, S. 43, Ankara. "Uygur Devleti", TDTD, stanbul. KODALBA Sencer, "Kuraklk Teorisi ve Orta Asya'dan G", Orman Mh., 11(5), 5.72.

GROUSSET, Rene 1980

Bozkr mparatorluu, stanbul. KURAT, A. Nimet

NAN, Abdulkadir 1925

1937 "Trk Kabilelerinin simlerine Dair", Trkiyat Mecmuas, I, stanbul.

Peenek Tarihi, stanbul. Trkiye ve dil Boyu, Ank.

1966 KURAT, A. Nimet 1972

NAN, Abdulkadir 1934

Trk Tarihinin Ana Hatlar, stanbul. "in le Bat Arasndaki pek Yollan (8. Yzyla kadar)" HEF Dergisi, C. 2, S. 1, Ankara.

ZG, zkan 1984 1976

IV-VIII. Yzyllarda Karadeniz'in Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri Tarihi, Ankara. "Uzlar, Peenekler, Kumanlar", Trk Dnyas El Kitab. TKAE, Ankara.

1986

Kutlu Bilge Kl Kaan, Bg Kaan ve Uygurlar, Ankara.

RASONYI, L. 1939

KAFALI, Mustafa 1970 "Cuci Ulusundaki l ve Kabilelerin Siyasi Rolleri ve Ehemmiyeti", EFTD, stanbul. 1970 1975 1987 "Cuci Slaleleri ve EFTED, stanbul ubeleri",

"Tuna Havzasnda Kumanlar" Belleten, IH, Ankara. Tarihte Trklk, Ankara. "Dokuz Ouz ve Trkler", (ev. Hasan Eren), Belleten, XIV/53, Ankara. Bilinmeyen Asya, (ev. S. Karatay), stanbul. Gktrk mparatorluu, stanbul. "Afganistan'daki Trkmenler", Trk Kltr, II/31. "Hazarlar Meselesinin Bugnki Hali", EFTD, II/3-4, S. 109117.

1971 LAZSLO, G.Y. 1950

KAFALI, Sevgi

Altnorda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri, stanbul. "Trklerin Anayurdu", Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu I, Ankara. "Tarihte Trk Gleri ve Neticeleri", Tre, S. 4 (17).

LIGETTT, L. 1946

MERAM, A.K. 1971 MERL, E. 1965 MORAVCSK, G.

KAFESOGLU, ibrahim 1964

"Trk Kltrnn zellikleri", T Trk Kltr, S. 26, Ankara. 1983 Trk Milli Kltr, st.

bilig-2/Yaz96

246

NEMETH, G.Y. 1962 ORKUN, H. N. 1933 1940 1986 GEL, Bahaeddin 1947 "Atilla ve Hunlar" (ev. erif Batav), ADTCF, Ankara. Atilla ve Oullar, stanbul.

SANCAR, N. 1968 "lteri Kutlu Kaan", Trk Kltr, 6/65, Ankara.

SERTKAYA, Osman F. 1987 "Trk Ad", Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu I, Ankara. SMER, Faruk 1953 "Bayndr, Peenek ve Yreirler", ADTCF Dergisi, XI/ Ankara. Ouzlar, Ankara Tarihte Usul, stanbul "Gktrk Kaanlnn Siyasi

Trk Adnn Asl, stanbul. Eski Trk Yaztlar, Ank. "Byk Hun mparatorluunun Kuruluundan nce Orta Asya'nn Etnik durumu ADTCF Dergisi,.Ank. Trk Mitolojisi, Ank. "Gktrk Devleti", Milli Kl-

1967 TOGAN, Zeki Velidi 1941 1943

1971 1977

Tarihi", Orhun Mecmuas,

1981

Byk Hun mparatorluu Tarihi, C. 1-2, Ankara

s,o.
1940

Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul.

1982

Trklerde Devlet Anlay, TURAN, Osman 1979 1987 Akhun Devleti", Tarihte Trk Devletleri Sempozyumu I, Ankara 1988 Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul. ZTUNA, Ylmaz Byk Trkiye Tarihi, C. 1, 1983 stanbul

TURAN Osman1979 ULUCAY, M. aatay VACZY, D. 1962 Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, stanbul. lk Mslman Trk Devletleri, Ankara Atilla ve Hunlar, stanbul

bilig-2/Yaz96

247

BR DI SKAN UYGULAMASININ SOSYOLOJK ZMLEMES -Ulupamir rnei-

Giri ve almann Yntemi

lkemizde ky almalar 1930'lu yllarda balar. Ama ve yaklamlar birbirinden farkl olmakla birlikte genel olarak Le Play'in monografi teknii kullanlr. Bunun yanda monografi teknii ile dier sosyal bilim aratrma tekniklerinin birlikte kullanld da ska grlmektedir. lkemizde iskan hizmetleri i ve d olmak zere iki kategori de uygulanmaktadr. iskana ynelik ky almalarnn varl yannda d iskana ynelik ky almalarnn says olduka dk saylr. Bu almada aratrma alanmz Van ili Erci ilesine bal Ulupamir kydr. Bir d iskan uygulamas olarak kurulan ky ile ilgili detayl bilgi aada "tarihe" blmnde verilmitir. Alandaki bilgiler kyde onlarla birlikte yaamak, evlerinde misafir kalmak eitli trenlerine ( Dn, kz isteme, taziye vs...) katlmak, kyn ileri gelenlerinin katld Ak Sakallar Meclisi (Aalar Meclisi de denmektedir. )'nin toplantlarna itirak etmek ve kyde yaayan eitli kiilerle grme yapmak suretiyle derlenmitir. Kyde kalnd sre ierisinde btn toplantlara gzlemci sfatyla katlnm ve bilgi toplamada kydeki btn bireyler yardmc olmutur. Daha sonra ise derlenen ham bilgiler Ak Sakalllar Meclisinde de bulunan kiiye okunarak doruluu test edilmitir. Bunun yannda Ky hizmetleri Van l Mdrl'nn Tarmsal skan Revize Raporu ve mdrlk yetkilileriyle grlerek resmi bilgiler derlenmitir. Derlenen bu bilgiler balklar halinde sunulmutur. Ayrca evre kylerin bazlar ziyaret edilmi ve Ulupanirliler hakkndaki dnceleri alnmtr. Bu almada bir d iskan rneinin zmlemesi yaplarak bunun sonular ve bugnk durumu sz konusu edilecektir. Bu rnekten hareketle bundan sonra yaplacak iskan uygulamalarnda toplumbilimsel adan dikkat edilmesi gereken noktalar ortaya konulmaya allacaktr. Tarihe Ulupamirliler Krgzistan'n gneyindeki Alay blgesinde yaamakta iken 1863'ten bu yana zellikle arlk Rusyas'nn basklar ve eitli oyunlar ile muhtelif lkelere g etmek zorunda braklmlardr. Bu alma erevesinde alma alanmz olan Ulupamir kylleri de 1880 ylnda liderleri Pamir Ham Hac Rahman Kul bakanl-

Yrd. Do. Dr. Ahmet BLGL

____________________________________

Yznc Yl . Sosyoloji B. Bakan

bilig-2/Yaz96

248

nda nce Tacikistan Pamiri'nin Murgap Blgesine (37 yl burada kaldlar) sonra ise kk Pamir olarak adlandrlan Afganistan Pamirine indiler. Burada da 25 yl kalan Hac Rahman Kul ve obas yaknl sebebi ile in igali altnda bulunan Trkistan Pamir blgesine 1942'de gemilerse de ksa bir sre sonra da Mao ihtilalinin patlak vermesi nedeniyle geriye dnp 1979 ylnda Rusya'nn Afganistan' igal etmesine kadar bu blgede kaldlar. Afganistan'n urad Rus igali ile tekrar hareketlenen Ulupamirliler Pakistan'a snp 4 yl boyunca Himalayalarn gney eteklerinde kurulu Gilgit ehrindeki bir adr kentte yaamak zorunda kalp ilk ay ierisinde yksek scaklk, nem ve dk irtifa nedeniyle 103, 4 yl ierisinde ise 272 ye kaybedilmitir. Gilgit'teki doal ve toplumsal artlarn kendilerine uygun olmadn tekrar g hazrlklar balayan Ulupamirliler bata ABD olmak zere bir ok lkeye yerleme imkan mevcut iken (ABD'ye mracaatlar ksa srede deerlendirilmi ve Alaska'da iskan edilmek zere davet edilmilerdir.) Trk Bykeliliine mracaat ederek Anadolu'ya gelmek istediklerini belirtmiler ve 1982 ylnda 2641 Sayl kanunla Trkiye'ye gelmilerdir. Sz konusu kanunla Trkiye'ye kabul edilip, Van ili Erci ilesi dahilindeki Altundere tarm iletme mdrlne ait yaklak 34400 dekarlk alan ierisine tarmsal iskana tabi tutulmalar karara balanmtr. Ancak 298 ailenin 202'si Erek Gl kysndaki Karagndz Kynde dier 96 aile ise Malatya ili Merkez ile Yeiltepe kynde geici iskana tabi tutulmulardr. 6 yl boyunca ayr yaayan Ulupamirliler kendileri iin gerekletirilen projenin tamamlanmasyla birlikte 1987 ylnda bir araya geldiler. Ve bylece 298 haneli bir ky yaam balam oldu.

ba (351 Om.), Ala dalar (335 1m.) ve Tendrek (3680m.) dalar ile kuatlm durumdadr. (Yaklak ayn tarihler arasnda Yznc Yl niversitesi Corafya Blm retim yesi Yrd. Do. Dr. Tuncay ZDEMR tarafndan "Trkistan'dan Anadolu'ya Bir G ve Tarmsal retim Amal skan rnei: Ulupamir" isimli bir alma yaplmtr. almamzdaki corafi bilgiler sz konusu bu makaleden derlenmitir.) Kyde k mevsiminin uzun, ilkbahar ve sonbaharn ok ksa srmesi bunun yannda yaz aylarnda zellikle Temmuz ve Austosta scakln 37 dereceye kmas mevcut arazinin tarmsal amala kullanlmasn gletirmektedir. Kyn yerleme alan ve dzenine bakldnda da kurulu amacnda belirtilmesine ramen tarmsal retim yapacak bir yerlemeye uygun olmad grlmektedir.

dari Yap
Ulupamirliler'in sosyal hayatlarnda gebeliin izleri youn olarak grlmektedir. Oba olmann, gebe olmann ncelikli gerei srekli ve hzl karar veren bir mekanizmaya sahip olmaktr. te Ulupamirliler yerleik hayata gemelerine ramen obadaki, yurttaki idari yaplarm, karar mekanizmalarn - eski saygnlkta ve ballkta olmasa da - byk lde korumaktadrlar. Bugnk yerleim yerleri olan kyde resmi olarak muhtarlk kurumunun ve muhtarn mevcut olmasna ramen eski karar ve istiare meclisi olan "Aksakallar Meclisi (Oran az olmakla birlikte "Aalar Meclisi" de denilmektedir.)" halen yrrlktedir. Bu meclis, prestijli 7 ile 10 kiiden olumaktadr. Meclisin ald kararlara - istisnalar dnda- uyulmaktadr. Mecliste son Pamir Ham Hac Rahman Kul'un oludur. 1982 ylnda Trkiye'ye gelite ve bugnk yere iskan srasnda obann reisidir. 1990 ylnda vefat eder. Mezar Ulupamir'de bulunmaktadr. Hac Rahman Kul'un vefatndan obada kendisi kadar karizmas olan birisi kmamtr. Onun boluu hala hissedilmektedir. Ancak yine de oba sakinleri onun oullarna sayg gstermekte ve "byk" olarak telakki etmektedirler. Bugnk muhtar da Hac Rahman Kul'un drdnc olu olan Muhammet Arif Kutlu'dur. (Trkiye'ye geldikten sonra soyad alma zorunluluu sonucu Hac Rahman Kul'un oullar ailenin fonksiyonu ile de ilgili olarak "kutlu" soyadn almlardr.)

Doal ve Toplumsal evre

Aratrma alanmz olan Ulupamir ky Dou Anadolu'nun Van blmnde, Van Glnn kysnda yerlemi bulunan Erci ilesinin 26 kilometre kuzey batsnda 16.000 km2 yi bulan Van gl su toplama havzasnn en nemli kollarndan olan Zeylan (Altundere suyunun akarak Kokpr barajna ulat, nispeten dz bir havzann batsnda, etraf yksek da ve platolarla evrili ve bugn iin yaklak 1900 nfuslu byk bir yayla kydr. Kuzeyden douya doru Murat

bilig-2/Yaz96

249

Aksakallar Meclisi kyde sivil en st danma ve karar organ olarak kabul edilir. Mecliste verilen karara ok byk oranda uyulmaktadr. imdiye kadar bal bulunulan ilenin (Ulupamir'in bal bulunduu Van ili Erci ilesi) resmi mahkemelerine iki kiinin dnda ba vuran olmamtr. Byle bir bavuru zellikle kyn byklerine kendi ifadeleri ile "ok ar" gelmektedir. Kyller arasnda da bu tr insanlar "ayplanmakta" dr. Dolays ile Ulupamirliler d topluluklara kar btnlklerini ok byk bir oranda muhafaza etmektedirler. Tablo 1: Ulupamir kynde nfts dalm
Yllar Toplam Erkek Kadn Nfus 1982 760 330 430 1990 1358 606 752 1995 1859 826 1033 Hane Aile Says 298 298 311 364 328 378

Ekonomik Hayat
Ulupamir Kynde ticari hayat elinde bulunduran sektr bulunmaktadr: Tarm, hayvanclk, el sanatlar. Yetkililer Ulupamirlileri buraya iskan etmelerine karar verdiklerinde de geim kayna olarak bu sektr dnlm. Fakat bugn ne yazk ki de kendilerine biilen fonksiyonu yerine getirememi durumdadr. Kyller arasnda korucular dnda devletten maa alan kii bulunmaktadr. Bunlarn birisi kyn imam dierleri ise Van Yznc Yl niversitesinde almakta olup Cumartesi-Pazar kye gelmektedir. Kyde drt adet bakkal dkkan vardr. Bunun dnda ticari bir iletme bulunmamaktadr. a. Tarm: Ulupamir kynn yerleme alan, dzeni ve corafi koullarna bakldnda kyn kurulu amacnda belirtilmesine ramen tarm yapmaya uygun olmad grlmektedir. Araziler ounlukla engebelidir. Kyde tarm kendi kendine yeterli bile deildir. Kyller hububatn nemli bir ksmn ky dndan cretle temin etmektedirler. Normalde bir unsurun geim kayna olabilmesi iin bunun tam aksine darya satlmas gerektii bilinen bir husustur. b, Hayvanclk: Ky, hayvanclk asndan tarma gre biraz daha elverilidir. Ancak iskan projesi erevesinde yaplan meskenlerin biimi hayvancla hi de uygun deildir. Tm iki katl betonarme, alt katlan dam olan evlerin arka baheleri zerzevat yetitirmek amacyla kullanldndan hayvanlar iin al, yemleme yeri, klk yiyeceklerini saklamak iin samanlk vb. gibi tarmsal ve krsal bir yerlemede bulunmas zaruri olan ve ihtiyalar bulunmadndan hayvanclk, aileler de ancak kendi kendine yeterli bir biimde retim yapmaktadrlar. Bununla birlikte blgede bahar aylarnn ok ksa gemesi de hayvan yetitiriciliini de olumsuz ynde etkilemektedir. Tm bu olumsuz koullarla birlikte proje erevesinde kyllere verilen byk ba ve kk ba hayvanlar projede belirtilen gibi kmam byk bir ksm telef olmutur. Bugn kyde bulunan byk ba hayvanlarn tamam yerel trden hayvanlardan olumakta bunlar da ancak ailelerin kendine yeterli olmaktadr. Sadece yaz aylarnda ailelere gelir (st, yourt, peynir) getirmekte dier aylarda ise sadece kk ba hayvan sat olmaktadr. Kyde hayvancln gelime imkan olmasna

Kaynak: 1990 Rakamlar DE Genel Nfus Saym, Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri Van li, DE Yaynlar. Dier bilgiler: Krgzistan Bykelili-inin zel nfus saym ve raporu. (Eyll 1995)

Demografik Hareketlilik
Ulupamirde nfus hareketlilii fazla youn deildir. Ancak belirli bir oranda yurt ii ve d hareketlilik yaanmaktadr. Tablo 1 de grlen 1982 ile 1990 arasndaki nfus farkll baka blgelerde yerlemi ailelerin 1987 ylnda bir araya gelmesi sonucu olutuunu belirtmek gerekmektedir. Bunun yannda kyde proje gerei ina edilen 298 konut haricinde inaat faaliyeti yoktur. Tarmsal retim amal olarak alt katlar dam, kiler, ambar vb. gibi ihtiyalara ayrlm iken evlenmeler ve nfus art sonucu doan mesken sknts sz konusu blmlerin eve dntrlmesiyle elde edilmi hanelerdir. Dolaysyla tablodaki ailelerin artmas konut saysnn artmas anlamna gelmemektedir. Ulupamir'de gen nfusun g ok byk oranda ekonomik sebeplerle stanbul'a olmaktadr. Bunun yannda az da olsa Krgzistan'a olmaktadr. Nitekim aratrmann devan ettii gnlerde (Mart 1996) aile Bikek'e yerlemitir.

bilig-2/Yaz96

250

ramen bataki yanl uygulamalarn bir neticesi olarak bugnk kt noktaya gelmitir. c. El sanatlar: Ulupamirlilerin eskiden bu yana yapmakta olduklar iki el sanat bulunmaktadr. Bunlar; hal-kilim dokumacl ve deri ilemeciliidir. Bu konularda son derece hnerli olup kendilerine zg desen ve motifleri bulunmaktadr. Fakat maalesef bu deerli yetenek ekonomik olarak gelire dntrlememektedir. Deri ilemecilii tamamen sona ermitir. nk ham deri elde etme gl vardr ve bu glk maliyeti byk lde etkilemektedir. Bu durumda deri ilemeciliini bilen genler zorunlu olarak stanbul Zeytinburnu'na almaya gitmilerdir. Bu genlerin saysnn 60-70 olduu kyllerce belirtilmektedir. Bu, yaklak iki bin nfuslu bir yerde azmsanacak bir rakam deildir. kinci unsur olan hal-kilim dokumacl bir lde yaplmaktadr. Smerbank'n kyde kurduu hal tezgahnda 30 kadar gen kz almakta ve Smerbank yetkililerinin programlamas dahilinde el hals dokumaktadrlar. Ancak alanlarn ifadesi ile bu iten ok az para kazanlmaktadr. Zira Smerbank yetkilileri alanlara sadece hal bana dk cret demektedir (hal bana 7 milyon TL/Mart 1996 fiyat). Sonu olarak bu i de kye fazla bir katma deer salamamaktadr. d. Koruculuk: Ulupamir ky Olaanst Hal Blgesi snrlar ierisinde bulunduu iin "koruculuk" hizmetlerine de katlmaktadr. Kyde koruculuk bugn iin, kyn gvenliini salamann tesinde byk lde istihdam salayan bir yap arz etmektedir. nk yaklak iki bin nfuslu bir yerde 130 kii koruculuk yapmakta ve bugnk rakamlarla bir korucunun maa 10 milyon lira civarndadr. Bu kye her ay bir milyar yz milyon lirann girmesi anlamna gelmektedir ki ky asndan nemli bir mebladr. Kyde koruculuk iki adan nemli grlmektedir. Birincisi potansiyel bir tehlike olan terrist saldrlardan korunma (Kye bir defa PKK tarafndan roketli saldr olmu ve annda pskrtlerek terristlerin elebas ldrlmtr.) , ikincisi ise istihdam salama fonksiyonudur. Bu adan hemen hemen her aileden bir kii korucu olmutur. Koruculuun bu iki faydas yannda bir takm psiko-sosyal zararlarndan da sz etmek mmkndr. Bilindii gibi koruculuk meslei ko-

ullarn zorlanmas ile ortaya kan ve sreklilik arzetmeyen bir istihdam alandr. Kyller ise byk lde her ay buradan gelen dzenli paraya bel balam durumdadrlar. Geici olan bir meslek her zaman isiz kalma tehlikesini ierisinde bulundurur. zellikle gen nfusun bu ii mecburen yapmas ise gelecek asndan ayr bir sorun tekil etmektedir. nk bir yerde kyn kalknma abalar bu gen nfusun almalarna baldr. Konutuumuz genler bu ky nasl kalknacak sorusunun cevabn srekli ertelemilerdir. Tm bunlarn yannda ekonomik hayat canlandrmak zere Tarm l Mdrl'nn teklifi ile Ulupamir Kalkndrma Kooperatifi kurulmu ancak bugn iin herhangi bir faaliyeti bulunmamaktadr. Ulupamirliler, ticari almalardan gereken biimde verim alamadklar iin ekonomik olarak gittike artan bir biimde ktye gitmektedirler. Genler deri ilemeciliini iyi bildikleri iin stanbul Zeytinburnu'na almaya gitmektedirler. Bu byle devam ederse aktif nfusun gelecekte kyde kalmayacan ve stanbul'a g aknnn olacan gstermektedir. Kyn ileri gelenleri ve bir lde de btn kyller gelecek iin mikro planlar yapmaktadrlar. Nitekim katldmz bir Aksakallar Meclisinde "Ulupamirlilerin gelecei" tartlm ve "burada bu imkanlarla uzun sreli olmaz" fikri etrafnda btn meclis yeleri ittifak etmilerdir. Ancak ne yapacaklar konusunda deiik fikirler seslendirilmekle birlikte en ok zerinde durulan "bir baka yere yani bir baka lkeye g" olmutur. Bu yolun ok zor olduu bilinmekle birlikte yine de bunun tercihi ynnde bir eilimin tespiti, Ulupamirlilerin gebeliin izlerini hala ve gl bir ekilde tadklar fikrini dorular niteliktedir. G yeri iin ilk tercih Krgzistan'dr. Bunun yannda da Afganistan tercihine de scak baklmaktadr. Kltr ve Gelenekler Bilindii gibi zellikle gebe hayatnda ve oba yaamnda gelenekler ve grenekler nemli bir yer tutar. Bunlarn uygulanmasna oba asndan nem verilir. Ulupamirlilerin evre kylerle ilikilerinin hemen hemen hi olmamas, zorunlu olan ilikilerinin de pek olumluluk arz etmemesi kltr ve geleneklerine sk skya sarlmalarn glendirmektedir. Muhtar Muhammet Arif'in

bilig-2/Yaz96

251

ifadesi ile gelenek ve greneklerinin pek ounu yerine getirmektedirler. Dnlerde eitli at oyunlar oynama imkan bile bulmaktadrlar. Kltr ve dile ilikin baz deerleri unutma tehlikesi sezen Aksakallar Meclisi resmi nlemler bile alabilmektedir. 1992 ylnda Trkiye Cumhuriyeti'ne resmen bavurarak kendilerine Krgz tarihi ve Krgz dili ve edebiyat retmeni verilmesini talep etmilerdir. Bu istekleri 1995'in eyll ayna kadar gerekleir. Tarih retmeni erkek Krgz dili ve edebiyat retmeni ise bayandr. Bizim de grtmz bu retmenler gndz kyn ilk okulunda rencilere akam da kyllere konular ile ilgili dersler vermektedirler. Bylece hem kendilerinin bu bilgileri ve deerleri unutmamasn salam oluyorlar hem de yem kuaklara aktarlmas olaym gerekletirmi olmaktadrlar. Dini bayramlarda ve kz isteme-kz verme dn-nian, taziye gibi konularda geleneklere uyma konusuna zen gsterilmektedir. Szgelimi dini bayramlarda -Anadolu'nun birok yresinde grld zere- arefe gn mezarlk ziyareti yaplr. Bayram gn ise namazdan hemen sonra topluca bayramlalr. le saatlerinde de evlerden gelen yemekler ky meydannda topluca yenilir ve dua edilir. Sonra da ev ziyaretleri eklinde bayramlama yaplr. Bir dier gelenek ise ylda bir defa genelde mays sonu veya haziran ay banda yaplan "ayran leni" trenleridir. Siyasal yap blmnde de deinilecek bu trenlerde daha ok geleneksel oyunlar (Bukei) oynanr ve yarlar yaplr.

yenmekte fakat yabanc bulunmakta ise ayr yenmektedir. Evlenme olaynda geleneklere ok byk lde uyulmaktadr. Erkein evlenecei kz grmesi ve semesi son derece normal kabul edilmektedir. Kz aileden istendikten sonra aile bykleri istiare ederek kararlarn bildirmekte ve karar olumlu ise ok ksa bir sre ierisinde nian yaplmaktadr. Genel olarak niandan 2 veya 3 ay sonra dn yaplr. Kyde evlenmelerde balk gibi anlalabilecek bir uygulama gze arpmaktadr. ounlukla kzn babasna at, koyun (imdilerde para da olabiliyor.) gibi hediyeler verilmektedir. Kzn babas da bu verilenleri de tekrar kzna harcamaktadr. Dnde erkek taraf bir koyunu zel bir biimde keserek kzn annesine teslim eder. Getirilen koyun kontrol edilerek teslim alnr. Dn gn yemekler yenir daha sonra ise ky meydannda at yarlar ve dier geleneksel oyunlar oynanr. Dereceye girenlere dn sahibi hediyeler takdim eder ve gne batmadan dini nikah kylarak gerdek hazrl tamamlanm olur.

Eitim
Kyde resmi eitim kurumu olarak sadece bir ilkokul bulunmaktadr. Bundan sonraki eitim ise kyller iin nemli bir problemdir. Zira eitimlerini devam ettirmek isteyenler iin kye arala yaklak bir saat sren bir yolu her gn iki defa katetmek zorundadrlar. Ulamn ve k artlarnn da zorluu gz nne alnacak olursa eitimin devam ettirilmesi olduka g bir i grlmektedir. Kyller ocuklarn zellikle okutmak istemektedirler ancak sz konusu bu g artlar ve ilede eitim kalitesini de dk olmas verimi olduka azaltmaktadr. u anda kyde birisi ukurova niversitesi Ziraat Fakltesinde dieri Erzurum Atatrk niversitesi Eitim Fakltesinde okuyan iki renci bulunmaktadr. Bununla birlikte kyden 4 gen niversite eitimi yapmak iin ayrlm ve u anda Bikek niversitesi'nde eitim grmektedirler. Ulupamirlilerin Trk Devletinden resmi olarak talep ettikleri iki Krgz retmenin gelmesi -(cretleri Trk devleti tarafndan karlanan Krgz Dili ve Edebiyat retmeni Erke Bibi ve Krgz Tarihi retmeni Niyazi Bek Bikek'ten iki yl iin kyllerin Trk hkmetine 1994 ylnda bavurusu zerine gelmilerdir.)- ile birlikte gen

Aile Yaps ve Evlenme

Ulupamir'de birok konuda olduu gibi aile yaps da geleneksel biimini muhafaza etmektedir. Geni aile biimi yaygndr. Ky zaten btn uygulamalarda bir anlamda geni aile grnts vermektedir. ok elilik ve ok ocukluluk yaygn deildir. Bir ailenin ocuk says ortalama olarak 5-7 civarndadr. Kyde hkmetin istei ile aile planlamas gerekletirilmise de deien fazla bir ey olmamtr. Ailede baba otoritesi hakimdir. Kyde imdiye kadar iki adet boanma olaynn gereklemesi de bize aile yapsnn muhafazas ve yaps hakknda bir fikir vermektedir. Kyde kadn erkek ilikileri byk bir aile ortam ierisinde srdrlmektedir. Szgelimi evde akrabalar arasnda bir araya gelinmise yemekler bir arada

bilig-2/Yaz96

252

kuaklara Krgz dili ve edebiyat ile birlikte Krgz tarihini retme imkann bulmulardr. Bu durum onlar bir lde rahatlatsa da ky ierisindeki eitim problemlerine are olamamtr. Dini Hayat Ulupamir'de ky projesi ierisinde cami de dnlmtr. Ancak minaresi hala tamamlanamamtr. Maan Trk Devletinden alan, bir Krgz imam grevlidir. mamn kendisi hafz olup, Afganistan, Suudi Arabistan ve Msr'da dini eitim grmtr. Kabil lahiyat Fakltesi mezunudur. Kyller arasnda da saygn bir yeri vardr. Camide Kur'an ve dini bilgiler retilmektedir. Kyde dini hayatn canll normal bir seyir takip etmektedir. Cuma namazlarn istisnasz herkes gitmektedir. Vakit namazlarna yaz aylarnda 60-70 kii, k mevsiminde ise bu rakam 20-30'a kadar dmektedir. Gen kzlar ve kadnlar geleneksel bir biimde rtnmektedirler. Kadn erkek mnasebetleri ise dini snrlar ierisinde ama byk aile ilikileri erevesinde yrtlmektedir. Din, byk lde geleneklertreler erevesinde anlalmakta ve yaanmaktadr. Siyasal Yap Kyde Trk siyasal hayatna ynelik ilgi evre kylere gre olduka fazladr. Bu ilgi, byk lde belirli bir siyasal partinin (Milliyeti Hareket Partisi/MHP) ve lkc bir rgtn (lk Ocaklar/Erci ubesi) Ulupamirlilere zel saylabilecek ilgisinden kaynaklanmaktadr. Bu zel ilgi phesiz ki ideolojik temelleri bulunmaktadr. Ancak dier siyasal partilerinde benzer ilgileri gstermedikleri bilinmektedir. Hatta Ulupamirlilerin ylda bir yaptklar "Ayran leni" Erci lk Ocaklar tarafndan organize edilmekte ve bu lene Van il merkezinden ve dier ilelerden byk lde katlm olmaktadr. Seimlerde de bu almaya paralel olarak oylar %98 orannda sz konusu siyasal partiye verilmektedir. Sosyal Hayat ve evre ile likiler Ulupamirde sosyal hayat canl bir grnm arzetmektedir. Evlerin yaklak %80'inde televizyon bulunmaktadr. Yanstc da yapldnda bir ok televizyon kanal izlenebilmektedir. Kyde Trkiye ve Zaman gazetelerinin toplam 70 civarnda abonesi bulunmaktadr. Bu gazeteler gnlk

olarak Erci ilesinden kyn minibs tarafndan getirilip datlmaktadr. Kyde telefon imkan da vardr. Santral kurulu aamasndadr. Santraln hizmete girmesiyle 70 haneye telefon balama imkan olacaktr. Kyde salk konusu ok acil bir problem olarak grlmemektedir. Salk oca kye kilometre uzaktadr. Ayrca kyde bir hemirenin grev yapt bir "salk evi" vardr. Salk ocanda grevli doktor iki haftada bir kye gelmektedir. Her evde gelenee uygun olarak at beslenmektedir. Ve her Krgz ata binmesini bilmekte ve genlere de retilmektedir. Kyde Krgz Trkesi, ehirde ise Trkiye Trkesi konuulmakta fakat kkler televizyonun da etkisiyle Krgz Trkesi'ni unutma eilimi tamaktadrlar. Buna karn Trkiye Trkesi'ni byklerden daha iyi konumaktadrlar. Ulupamir'de kullanlan isimler Afganistan'daki yaamdan ve dini isimlerden etkilenmi durumdadrlar. Mahmut, Kasm, Muhammet, Hakim, Menderes (Hac Rahman Kul teden beri Trkiye ile yakndan ilgilenmektedir. Bunun bir ifadesi olarak Menderes idam edildiinde bir ok Trk vatanda gibi o da obasndan bir ok ocua Menderes ismini vermitir.), Cuma, Latif, Abdlvahit, Nusretullah, Fatih, Hamza, Toktagl ve Berdibeg gibi isimler bu etkinin younluunu ak bir ekilde gstermektedir. Kadnlara verilen isimler de erkeklerdeki kadar olmasa da benzer etkiyi grmek mmkndr. Bibi Cemal, Bibi Zehra, Fatma, Aye, Tolun Bibi, Turgan Bibi gibi. Ulupamir'de hemen hemen her evde Trk bayram duvarda asl olarak grmek mmkn. Bu da Trk Devletine ne tr bir ballklar olduunu gstermektedir. Kyde bo vakitlerin geirildii bir ay oca bulunmaktadr. Burada "kumar" oynanmamakta ve byk lde ky korucularnn topland bir mekan olmaktadr. Ulupamirlilerin evre kylerle ilikileri yok denecek kadar azdr. Zira evre kyler, Ulupamirlileri devletin youn olarak destekledii, evlerini dahi yapt ayrcalkl bir grup olarak grmektedirler. Yine Ulupamirliler evre kylerde ve Erci ile merkezinde Krgzlar olarak deil Afganllar olarak bilinmektedirler. Onlarn bu ekilde tanmlanmalarnn tek nedeni Afganistan'dan gelmi olmalardr. Bununla birlikte yine

bilig-2/Yaz96

253

ayn evreler onlara Kenan Evren'in kald problemler henz zlemez bir aamaya cumhurbakanl dneminde getirildikleri iin gelmemitir. zme ynelik neriler maddeler Kenan Evren'in ocuklar ismini vermektedirler. halinde yle sralanabilir: Ulupamirliler bu her iki tanmlamadan rahatszlk 1. Yurt ii veya yurt d iskan duymaktadrlar. Tm bunlarn yannda kyde 130 uygulamalarnn mutlaka toplum bilimcinin de kiinin koruculuk yapmas da evre kylerde rahatszlk uyandran nedenlerin banda dahil olduu disiplinler aras bir yaklamla ele alnmas gerekmektedir. (Konu ile ilgilenenlere gelmektedir. yararl olaca dnlerek aratrmamzla ayn tarihlerde yaplan Ulupamir kynn beeri ve Sonu ve neriler corafya asndan incelendii Tarmsal retim amal bir d iskan iktisadi "Trkistan'dan Anadolu'ya Bir G ve Tarmsal uygulamas olan Ulupamir ky, bugn yaplan projenin yanll ve uygulamalarn takipsizlii retim Amal skan rnei: Ulupamir" isimli sonucu tkanma noktasna gelmitir. Doal makalenin "neriler" blm almamzn artlara ve amaca uygunsuz yaplm ve bu sonunda "Ek" olarak sunulmutur.) Bu, sonradan nedenle de fonksiyonel saylamayacak ortaya kabilecek sorunlarn byk lde batan meskenlerde srdrmek zorunda kaldklar yeni grlmesi ve tedbirlerin alnmas anlamna gelir. yaam biimine uyum abalan, sosyo-kltrel, Bu balamda kyn mevcut toplumsal sorunlar sosyo-ekonomik ve fiziki planlama eksiklikleri sosyolojik bir yaklamla ele alnmal ve zellikle bugnk sonucu hazrlayan unsurlarn banda olumakta o-lan toplumsal izolasyona kar gelmektedir. Ulupamir kynde iskan ncesi evre ile tedbirler acilen alnmaldr. 2. Tarm ve hayvancln "gelir getirici" toplumsal uyum konusu bilimsel yaklamlarla ele bir biime dntrlmesi iin makro planlar alnmadndan bugn bu tr problemler yaanmaktadr. skan blgesinin etnik gelitirilmelidir. 3. Kyl iin byk bir avantaj olarak kabul gruplamalarn youn olarak yaand bir yer olmas da sosyolojik yaklama ayr bir nem olan hal-kilim dokumacl ve deri ilemeciliini kazandrmaktadr. Koruculuk bugn iin kye retime dntrmek iin gerekli almalar byk lde katma deer salayan bir meslek yaplmaldr. Bu balamda halen Smerbank'n olarak grlmektedir ancak her zaman iin sona iletmekte olduu hal-kilim tezgahlar erme ihtimali olduundan gelecek iin bir gven iletmecilik asndan eitilerek karlksz olarak unsuru olamamaktadr. Ulupamirlilerin bir takm kylye devredilmelidir. nedenlerden dolay evre kyllerin ve ile 4. Resmi kuruluunu yllarca nce halknn byk ksm tarafndan devletin ayrcalk tamamlam olan Ulupamir Ky Kalknma gsterdii bir grup olarak bilinmesi doal bir Kooperatifi kyllerden bir grup insann eitimden toplumsal izolasyonu beraberinde getirmektedir. Hakl nedenleri olmakla birlikte byk lde geirilerek ilerlik kazandrlmal ve tarmyanl deerlendirmelerden kaynaklanan bu hayvanclk ve el sanatlar ilemeciliinin anlay blgenin hassasiyeti de gz nnde kooperatif aracl ile yaplmas salanmaldr. 5. Nfus olarak belediyelik hale gelmi tutulacak olursa gelecek iin olduka byk bulunan kyn idari yaps bir an nce toplumsal tehlikeler iermektedir. Ulupamir'de tarm ve hayvancln gelir deitirilmelidir. getirici bir biimde yaplamaz hale gelmesi, byk 6. Kyn doal geliimi iin yeni meskenler avantaj saylan kilim-hal ve deri ilemeciliinin bir program dahilinde gerekletirilmelidir. retime dntrlememesi, yaplan dier ilerin 7. Tm bu problemlerin bir sonucu olarak de gelecek iin gven vermemesi kyde bir ekonomik ve toplumsal dnm salanamad tkankla sebep olmu ve kylleri tekrar ve iin kyller -pek istekli olmasa da- son are ciddi olarak hem de yurt d g dnmeleri olarak g ciddi olarak dnmektedirler. noktasna getirmitir. Gelinen bu nokta bir yurt Zaten aktif nfusun nemli bir ksm sz konusu d iskan olaynn baarszlkla sonulanmas nedenlerden dolay stanbul Zeytinburnu'na anlamna gelmektedir. Toplumsal bir yaklamla zmlemeye yerlemi bulunmaktadr. Sonu olarak potansiyel snrlarna dayanm altmz Ulupamir kynn bugn kar bulunan Ulupamirliler, yukarda anlatlan sebepkarya

bilig-2/Yaz96

254

lerden dolay bir karar arefesindedirler. Durumda bir deiiklik olmaz ise Krgzistan veya Afganistan'a g dnmektedirler. Yurt d bu gler gerekleemez ise zaten doal olarak stanbul'a g olmaktadr. Gerekte de bunun artarak devam etmesi beklenmektedir. Ek : Tuncay zdemir. "Trkistan'dan Anadolu'ya Bir G ve Tarmsal retim Amal skan rnei: Ulupamir" Makalesinin neriler Blm. 1. Civardaki 14 ky 9 mezra yerlemesinin hemen hepsinde yapld gibi srdrlen yegane faaliyet hayvanclktr. Bu nedenle zellikle kurak dnemde kullanlmak zere kye ait bir yaylaotlak sahasnn belirlenmesi. 2. Sulamal-ilemeli ziraat faaliyetleri iin mecburi olan sulama kanallarnn tamamlanarak teknik tarm imkanlarna kavuturulmas. 3. Tarmsal faaliyet bakmndan ekingen ve yeterince bilgiye sahip bulunmayan kyn kendileri iin olmasa bile zellikle hayvanlarn ot ihtiyacn karlamak zere rn ekimi ve teknikleri hususunda eitilerek cesaretlendirilmesi ve takip

edilmesi. 4. Mevcut hayvansal rnlerin deerlendirilmesine ynelik organizasyonlar ve zellikle Van Valilii'nce yrtlen proje kapsamnda et-st retimine uygun cins hayvanclk konusunda g birliine gidilmesi bakmndan kylnn bilinlendirilerek zendirilmesi. 5. Kye fiziki corafya artlarnn sunduu bir imkan olarak, kyn kuzeyinde 3.000 m. Ykseklie sahip Aladalar'dan inip temiz, berrak ve buz gibi sular ile kyn sahas ikiden geen Zeylan suyunun bu zellikleri ile alabalk retimi iin olaanst bir frsat olarak grlmesi. 6. Planl bir yapya sahip bu yerlemenin grntsn bozacak olan geliigzel mtemilatlara meydan verilmeyip, meskenlerin alt kenarlarnn ahr olmaktan karlarak, bir yandan artan nfusun mesken ihtiyacnn karlanmas, dier yandan ise meskenlerin arasnda 50 m.'yi bulan bo sahaya dzenli salkl ahrlar ile samanlklarn yaplmas. 7. Nfus miktar bakmndan "belediyelik olma" snrlarna gelmi bulunan bu yerlemenin idare bakmndan kasaba hviyetine kavuturulmas.

bilig-2/Yaz96

255

TRKE DERSLERNDE DNLEME BECERSN GELTRME ETKNLKLER

1.0. Giri
Bu almamzda zellikle "anlama amal dinleme" retimi zerinde duracaz. 1970' lerden beri dil retimi kuram, yntem ve yaklamlarnda temel deiiklikler olmu; bu deimeler temel dil becerilerinin retimini doal olarak etkilemitir. Dil retiminin doasndaki, dolaysyla dil renme stratejisindeki anlaml deimeler, Trke retimini de etkilemeli; Trke retimi ve renimi programlarnda ve kitaplarnda da bu deimeler grlebilmelidir, Burada, "anlama amal dinleme/dinlemeanlama" yi tanmlayarak almamz srdrelim. "Anlama amal dinleme" "konuan kiinin vermek istedii mesaj, przsz olarak anlayabilme ve sz konusu uyuruna kar tepkide bulunabilme etkinliidir" (DEMREL, 1994: 43). Demek ki, syleneni, "konu, zaman, yer, ad vb. kavramlarla anlamak iin dinleyebilmek" (DEMREL,: 43) gerekmektedir. Bu ama dorultusunda bilgi edinmek, haber almak, dinlenilenler arasnda iliki kurmak, dinlenenin yorumunu yapabilmek iin de rahatlkla dinleyebilmek; yani, ama, sadece dinlemek deil, dinlediini de anlayabilmek olmal. Gncel dil kullanmnda en sklkla yer alan dinlemektir. Aratrmalar da iletiimde % 50 dinlemeye, % 25 konumaya, % 15 okumaya ve % 10 yazmaya yer verildiini gstermektedir (MORLY, 1984: 7; RVERS and TEMPERLY 1978: 62). Halbuki, snf ii dil almalarnda dinleme zaman zaman gz ard edilmi; daha ok, konumaya yer verilmi; uzun sre, dinlemenin edilgen bir beceri olduu gr sre gelmitir. 60'larn sonuna doru bu beceriyi n plana karma eilimi balam; 80'lerde ise "dinlemenin rolne" fazlasyla yer verilmitir. Bu srece rencinin etkin katlmnn nemli olduu da ayrca belirtilmitir. Fazlasyla gz ard edilen bu dil becerisinin gelitirilmesi iin, iletiime ynelik eitli etkinliklerin yaplmas gerekmektedir.

2.0. Dinleme
Yrd. Do. Dr. Fuat ALTUNKAYA
___________________________________

Gazi . Eitim Fak. ngilizce B. r. yesi

Biz, bu almamzda gerekli grdmz etkinlikleri, "Bilgi Amal Dinleme almalar" ve "Durum, lev ve Bilgi Amal Dinleme almalar" balklar altnda tartacaz; "Dilin Ya-

bilig-2/Yaz96

256

psal Amal Dinleme almalarn" baka bir almamzda ele alacaz. 2.1. Bilgi Amal

retleyiniz. Yukarda verilen eitlendirilebilir.

rnek

sorular

Dinleme almalar
Bu dinleme srecinde, dinlemeye ilikin odaklama, dilin biimi zerine deil, bilgi zerinde olmaktadr. Bu almalarda dinlenilen metinden, a) bilgi edinmek, b) eksik braklan yerleri tamamlayabilmek ve c) verilen/sorulan sorulara yant verebilmek iin gerekli bilgiyi edinmek amalanmaktadr. Bylece, dinleme sonras renciden aadaki davranlarn ortaya konulmas beklenmekte ve rnek sorular gibi sorulara yant istenmektedir. i. Dinlenilen metnin yazl veya szl zetlenmesi, a) Dinlediiniz metni ksaca anlatnz. b) Dinlediiniz metinden anladklarnz bir zet kompozisyon biiminde yaznz. ii. oktan semeli sorular (her soru iin 4-5 seenek yazlabilir): 1. Konuyla ilgili soruya/sorulara yant ver me, rnein: a) Metinde sz edilen kiinin kiilii ile ilgili seenek aadakilerden hangisidir? b) Aadakilerden hangisi dinlediiniz metnin sonu tmcesi olabilir? c) Bu parada rnein sz edilen gen adam aadakilerden hangisi ile nitelendirilebilir? 2. Metnin ana dncesini syleyebilme, rnein: a) Metnin ana dncesi aadakilerden hangisidir? b) Bu parada aadakilerden hangisine deinilmemitir? 3. Bo braklan ksm doldurma, rnein: Dinlediiniz metinde dnce aknn bozulmamas iin bo braklan yere aadakilerden hangisi getirilebilir? iii. Dinlenilen metnin konusuna ilikin verilen kark bilgileri sraya koyma, rnein: Dinlediiniz metne gre aadaki numaral tmceleri/paragraflar metnin tutarll asndan sraya koyunuz. iv) Doru-yanl somlarna yant verme, rnein: Dinlediiniz metinde verilen bilgiye uyanlar D (doru), uymayanlar (yanl) harfiyle ia-

2.2. Durum, lev ve Bilgi Amal Dinleme almalar

Bu dinleme almalarnda, dinleme oda dilin yapsal biimi zerinde deil, verilen bilgi zerindedir. Bu dinleme almalar iin telefon konumalar, seyahat, i konumalar, bayram, panayr, toplant ve kongreyi konu alan metinler seilir; dinlenme eitiminde kullanlacak olan bu metinler programa alnr; farkl durumlarda kullanlan dilin dinleyerek zmleme etkinlikleri zerinde younlamaya gidilir. Bu tr metinler rencilerin dikkatini verilen duruma, kullanlan dilin ilevine ve bilgi edinmeye yneltir. Burada da dinleme sonras almalar iin 2.1'in i., ii. ve iv. tipindeki sorulara yer verilecektir. Aaya kardmz oktan semeli sorulara da dinlenilen metnin zellii, uzunluk ve ksalna gre 4 veya 5 seenek yazlabilir. Yine, metinden amalanan etkinlie gre bu 10 sorudan ngrlenler seilebilir. 1. Metinde sz edilen yer aadakilerden hangisiyle en uygun biimde anlatlabilir? 2. Dinlenilen parann ana dncesi aadakilerden hangisidir? 3. Metinde verilmek istene duygu aadakilerden hangisidir. 4. Metinde verilmek istenen dncenin ierdii temel kavramlar aadakilerden hangisidir? 5. Dinlenilen metinde sz edilen kiiyi aadakilerden en iyi hangisi tanmlar? 6. rnein, metinde geen "Kouyolu" diye adlandrlan kavram aadakilerden en iyi hangisi ile tanmlanabilir? 7. Metinde verilen dnce ile aadakilerden hangisi elimektedir? 8. Aadaki cmlelerin hangisinde sebepsonu grlmektedir. 9. Aadakilerden hangisi sz edilen etkinlik ortamn en iyi biimde tanmlar ? 10. Metinde geen "hava atmak" sz aadakilerden hangisinin karldr? Ksaca, yukarda zetlediimiz zelliklere bu, anlama amal dinleme olgusunda dinleme sonras etkinlii olarak bakabiliriz.

bilig-2/Yaz96

257

3. Sonu
Ortaokul snflarnda rencilerin 50-60 dakika (DEMREL 1994: 44) aras dinleyebildikleri; hatta, 30-45 dakika arasndaki dinlemenin daha etkin olduu yaplan aratrmalardan anlalmaktadr; buna karn "anlama amal dinleme" becerisinin eitimini, seilen metinlere gre 15-30 dakika arasnda tutmann daha yararl olaca kansndayz. Bu becerilerin gelitirilmesi iin eitime ihtiya duyulduu, bu eitiminde 1. Dinleme ncesi etkinlikler (yeni szcklerin retilmesi, dinlenilecek metnin tantlmas, vb.), 2. Dinleme anndaki etkinlikler (not alma, vb.), 3. Dinleme sonras etkinlikler olarak ele alnmas gerektii

kansndayz. Dinleme eitiminin salkl yrmesi iin rencilerin gdlenmesini gz ard etmemeliyiz. Trke'nin eitim ve retiminde bir etkinlik olarak alacamz' anlama amal dinleme' ksa ve uzun dnemli bellein geliiminde yararl olacaktr. Bu eitimle kiinin davranlarnda olumlu ilerlemeler de grlecektir. Dolaysyla, bu eitim, kiinin tm derslerde baarsn olumlu etkileyecek; daha az zamanda daha ok eyler kazandracak; letiimdeki yerini daha etkin bir hale getirecektir. Bu arada bu srecin geliiminde 'iitsel aralara' grsel ve iitsel aralarla' 'grsel ve iitsel aralarn' etkin rol olduunu unutmamak gerek.

KAYNAKA
ALEXANDER. L. G. 1978 1994 Mailie Beginers, A. London: Longman Group Limited. Classrom Techigues: Foreign Languages and Englisl as a Second Language. N.York: Harcourt Brace Jovanovich, Inc. Trke Program ve retimi, Ankara: Usem Yaynlar-12. lkretim Trke 7 Ders Kitab, Ankara: Koza Yayn Datm. Listening and Language Learning in ESL, Or-landa, Florida: Harcourt Brace Jovanovich. Publish.

ALLEN. Edvrard David 1977

KAPULU. Ahmet 1994

MORLEY. Joan 1984

BRKAN. A., S. Aykun . leri, R. Gkyayla Orta Okullarda Trke Dersleri, stanbul: Ders Kitaplar A.. BOLNGER. Dwight 1975 Aspects of Language 2nd Ed., New York: Har-court Brace Jovanovich, Inc.

RVERS. Wilga M. TEMPERLEY Mary S. A Practical Guide to the Teaching of Englisl: as a second or Foreign Language, New York: Oxfod University Press. ROBNETT. Betty Wallace 1978

BOWEN. J. Donald MADSEN, Harold. Ann HLFERTY 1985

TESOL Tecluigues and Procedures, New York: Newbury House Publish. Developg Second Language Skills 2,,d Ed., Chicago: Rand McNally College Publishing Comp. Yabanc Dil retimi: lkeler, Yntemler, Teknikler, Ankara: Usem Yaynlar-6. STERN. H. H. 1983

Teaching English to Speakers of Other Languages: Minneapolis: Un. of Minnesota Press,.

CHASTAN. Kenneth 1976

Fundamental Concepts of Language Teaching, Oxford: Oxford University. Press Teaching Listening Comprehension, Cambridge: Cambfidge University Press.

DEMREL. zcan 1993

UR. Penny

bilig-2/Yaz96

258

KTABI AKINLARIN ESERLRNN FOLKLORLA LKS VE KENDLERNE HAS ZELLKLER

J. KAMALOVA Ahmet Yesevi . Kazak Edebiyat B. r. Grevlisi

___________________________________

Kazak Trkesinden Aktaran: Banu MUKAYEVA- Hilal O. ARSLAN

Hibir yetenek yoktan meydana gelemez, kendisinden nceki bir eyi temel alarak, ondan geliir. Bunun gibi yazl edebiyat da kendinden nceki folklordan kaynan alr ve ondan geliir. Kazak edebiyat tarihinde yeni yazl edebiyatn balangcndan itibaren iki ynde gelitii biliniyor. Biri bilinen Dou Edebiyatna dayanyorsa, dieri tamamyla bilinmeyen Rus Edebiyatna dayanyor. Fakat bu iki akmn temsilcileri de halk hareketlerinden uzaklamyor. Bu da edebiyatn geliiminin belli bir kural olduunu gstermektedir. Edebiyatn folklor ile ilikisi aratrmaclarn dikkatini ok eken konulardan biridir. Mehur folklor aratrmacs S. Kaskabasov Kazak folkloru ile edebiyatnn ilikisini drde ayryor; (KASKABASOV, 1984) Genetik liki; "Genetik iliki yazl edebiyatn ortaya k dnemine dayanyor. Edebiyat folklordan geliiyor ve onun eklinden, konularndan ve dilinden faydalanyor" diyor alim, bu ilikinin temeli hakknda (KIRAUBAEVA, 1988:80). Bu iliki ekline Kazak edebiyat tarihinde XIX. asrn ikinci yars ile XX. asrn bandaki edebiyatta ok rastlayabiliriz. Bu dnemde edebiyatn kendine has zelliini ortaya koyabildii, ilmi bir gerektir. nk o dnemdeki Kazak Edebiyat kendi iinde farkllamasna ramen asl izgisinden ayrlmadn gryoruz. Bunu sadece nazm trnde deil, yeni gelimeye balayan nesir ve tiyatro trnde de grebiliriz. Bu konuda ilk Kazak romanlarndan biri olan T. Comartbaev'in "Kz Grelim" (Qz Kre-lik) romanna baklabilir. Roman kahramanlarnn davranlarnda eski yaaylarnn izleri grlr. Raynikamal gzele aslan beyler, eskisi gibi uan balon, acayip korno, kaval, ddk gibi mzik aleti gcyle len kz tekrar diriltiyor. Fakat buna masal da diyemiyoruz. Burada mellifin iradesi dnda edebiyatn gelime izgisi dorultusunda kuruluyor. Folklor ile edebiyatn birbirinden uzaklaamad, genetik ilikisinin kesilmedii dneme ait bir edebiyat eseri olduunu gsteriyor. Bu iliki M. vezov'un "Eilik-Kebek" piyesinde de grlr. Bu ilikinin geerli olduu dnemdeki yazl edebiyat temsilcilerinin hibiri bu ilikiyi gzard etmemitir. Buna Abay' rnek verebiliriz. Abay destanlarnn olaylarm hatrlaynz. Kitabi aknlarn eserleri sz konusu olduunda ilk nce Dou'nun akla geldii bir gerektir. Ancak bu eserler de Kazak Edebiyatnn bir paras oldu-

bilig-2/Yaz96

259

undan, edebiyatn gelime srecinden ayr dnlemez. Bu sebeple Kitabi Aknlarn Kazak folkloruyla ilikisine deinebiliyoruz. Kitabi Aknlarn eserlerinde de folklor ile edebiyatn birbirinden ok fazla ayrlmadn grebiliriz. "Kazak kssalar (destanlar) eski yazl edebiyat ile halk edebiyatnn desturunu devam ettirecek ekildedir"(Kazak Edebiyat Tarihi,C.2:534) diyen aratrmac bilim adam A. Krawbaeva bu airlerin eserlerinin folklorla ilikisinin derinliini ifade ediyor. Birinde folklorik zellikler fazlaysa, dierinde yazl edebiyatn zellikleri arlk kazanyor. Zaten, ustalk da burada ortaya kyor. Doulu gelenek ile milli rengin ustalkla sentezlendii folklor ile yazl edebiyatn iice olduu eserlerden biri de "Munlk-Zarlk"tr. Bu eserin zellii her ada her ekilde okuna gelmi olmasdr. Bu konuda baz fikirler u yndedir, "Dou tarznda kurulmu ancak Kazak Edebiyatna malolup, Kazak folklor geleneine balanan eserlerin zelliklerini tar" (SETBAEVA,1982). Kazak destanlar hakknda bilim adam R. Berdibaev bu eklin zellii hakknda unlar sylyor: "...iindeki olaand gler dikkate alnmazsa, burada gerek hayat unsurlarna bol miktarda rastlanr...Destann masal tarzndan daha sonra yazld tad zelliklerden anlalyor" (BERDBAEV,1982:78). Destann Dou'dan alndnn da, Kazak'n daha nceki masal ekli ile yazldnn da iddia edilemeyeceini sylyor, alim. Destann asl Kazaklar arasnda "Altn Aydar" adyla bilinen masaldr. Bu masal gnmze kadar hem szl olarak hem de XIX. asrn ikinci yarsndan itibaren gnmze ulat (ALTINSARIN,1879;VASLEV,1898). Bizim burada ayrca ele aldmz Kitabi Aknlar snfndaki kssac air Y. ayhuslamul masal, halk arasnda yaayan efsaneler veya yaynlanan "Munlk-Zarlk" destannda bir arada grlen Kazak mitolojisi, folkloru, yazl edebiyat, folklor ile edebiyatn ilikisinin gstergesidir. Destann esasn folklorik zelliklerin tekil ettiini yukarda ifade ettik. Bundan baka destanda yer alan folklorik zellikler; iki ksz ocua anne olan geyik, Kanaym'a ocuk olan iki kpek, cad kars, maarada, ormanda kahramanlarn gnlerini geirmesi, destan uzak gemie balayarak ona mitolojik zellikler kazandr-

yor. Destanda kahramanlk iirlerinin yaylma ekillerine de rastlanyor.

Sada jetken jeri bolsa, Tartp ketip barad. Mltk jetken jeri bolsa, Atp ketip barad. Kl jetken jeri bolsa, Krp ketip barad. Sadann yetecei yeri olsa, Nian alp gidiyor. Tfein yetecei yeri varsa, Atarak gidiyor. Klcn ulaaca yeri varsa, Krarak dkerek gidiyor.

Bunun gibi baz msralar baka kahramanlarn iirlerinde bulunan ktalarda da bulunur; uu, januar, uu deydi, Esken jeldey gvleydi. Kulaktan terledi, Terlegen sayn rledi. Kldenen jatkan aard Jeroak kurl krmedi. uu, canavar uu diyor, Esen yelce seslendi. Kulaklar terledi, Terleyen at gittike kuvvetlendi. nnde uzayan byk ukurlar Klmesine at Bunlarn dnda da destanda folklorik zellikler grebiliriz. imdi destann yazl edebiyata ait vasflarna deinelim; bu da alimler tarafndan henz deinilmemi bir yeniliktir. Byk alim R. Berdibayev'in yukarda ad geen eserinde: "Burada yazl edebiyatn unsurlar bol. Ezbere, her destanda grlen gmen msralar ok deil, bu birincisi. Nazm ile nesrin srayla gelmesi de destana ait vasflardan biridir. Destanda yabanc kelimeler kullanlmadan da, Orta Asya Trklerine ait kelimelerle ne kadar uygun ifadeler yakalandn gryoruz. Onlar, yani destan yaratanlar Dou Edebiyatn iyi bilen byk kabiliyet sahipleridir" diyor. Gerekten destanda bunun gibi ifadelere ok rastlanyor. Bunu anar Han yle sylyor: "..Gnlmn gamn artrp..", "Allahn dostu Muhammed", "Medet eyle dostu halime", "kullarn koruyucusu ehriyar", " ", " ", vs. destanda bunun gibi ifadeler batan sona yer alr.

bilig-2/Yaz96

260

Bu kelimeleri dilci alimlerimiz Kitabi Dil olarak adlandryorlar. Alim blkasmov B. "Kazak'n eski yazl edebi dili" adnn verilmesinin doru (BILKASIMOV, 1988) olaca fikrini ifade ettii geen asrlardaki Kazak'n yaz dilinde, yukarda geen kelimelerin ok kullanlan kelimeler olduu phesizdir. Bu da destan yazl edebiyata yaklatryor. Destann bir dier zellii de dinle balantl olaylarn olmamasna ramen mellifin eserinde dinden yararlanmasdr. M: "Din iin canmz satacaz" veya "Her kitapta peygamber ad gizli olduundan hocalar gz ya dkerek kitap okudu" gibi ifadeler mellifin dine bakn

gstermesine ramen, destanla btnlk arzetmeyen msralardr. Bu, Kitabi Aknlarn yaratclnn ayrlmaz bir parasdr. Dier bir zellii de eski yazl edebiyattaki gibi destann nszle balamasdr. Mellif orada t ve kendisi hakknda bilgi verir. te "Muflk-Zarlk" destan, folklorun btn zenginliini iine alarak, Dou Edebiyat geleneini de, eski yazl edebiyatn geleneini de kendinde yaatan farkl bir eser olarak karmza kar. nk bu destan yazl edebiyatn, folklordan ok fazla uzaklamam olduu devrin rndr. Buradaki folklorik tasvirlerin okluu da bundan kaynaklanr.

KAYNAKLAR ALTINSARIN, I. 1879 Krgzskaya Hrestomatiya KIRAUBAEVA, A. 1988 "Gasrlar Mras" A. j.s.80.

BERDBAEV, R. 1982 EBLKASMOV, B. 1988 KASKABASOV, CA. 1984

Kazak Epos, A. J. S. 78.

SETBAEVA, . 1982

Kazahskaya Literatura i

"XVIII-XIX Ga. Kazak Edebi Dilinin Jazba Nus-kalan", A. J.00. "0 Typah i Forman Vzaymodeystvya Kazahskoy literaturi i Folklora", zvestiya, AN az SSR Seriya Filologieska, N3, Almat. VASLEV, A.V. 1898

Bostok, Orazts Krgzskoy Slovestnosti Krgzskoy Skazki, V. Nl, Orenburg.

Kazak debiyetinin Tarihi, 2-T. 1-K.

bilig-2/Yaz96

261

BLMKURGU ROMANLARINDAK ZAMANTES DNYA

Do. Dr. Altan ALPEREN

____________________________________

Gazi . Eitim Fak. r. yesi

Bilim ve Teknolojiden esinlenerek ortaya kan "bilimkurgu", hem gzel sanatlarn sinema dalnda, hem de edebiyatn roman, hikaye gibi nesir alannda yaygnlk kazanmtr. Edebiyat terimleri szlklerinde bir edebi tr olarak geen "bilimkurgu" terimi, Amerika ve Avrupa'da 1926'lardan bu yana "science fiction" (bilimkurgu, bilim edebiyat) olarak literatre girmitir. 20. yzylda "bilimsel gelimeler", akl almaz bir biimde yepyeni bulgulara ulamtr. Bu korkun bilgi patlamasnn nedenlerini aratran dnrler, bu gelimede balca rol oynayan etkenin insann hayal gc olduu konusunda gr birliine varmlardr. Yaadmz ada insanolu, tm dnce tarihi iinde, gelmi gemi bilimsel gelimelerin hibiri ile kyaslanamayacak kadar byk bir bilgi birikimine ulamtr. nsanolu, ayn hayal gcn altrarak gelecekteki gnlerde ok daha byk aamalara eriebilecektir. Zaten insanolu, bilimsel bilgi ve bulgulara dayanarak hayal gcn altrmasayd, ortaya ne yepyeni bulular kartabilir ne de yepyeni bilimsel gereklere ulaabilirdi. Bunun sonucunda da uygarlk yerinde sayard. Buradan u sonuca varabiliriz: Hangi bilim dalnda olursa olsun, ortaya kan yeni bir fikir, keif veya icadn temelinde insanolunun hayal gc ve sezgileri yatar. te 20. yzyldaki bilimsel gelimelere paralel olarak edebiyatta da "science-fiction" ad altnda yepyeni bir ura alan ve inceleme tr ortaya kmtr. amzn bir ihtiyac sonucu doan bilimkurgu, gelecein bilim ve teknoloji dnyasnn tablosunu edebiyatla izmek iin ortaya kmtr. Bilimkurgu edebiyatyla ilgilenen yazarlardan bazlar, eserlerini hikaye, roman veya senaryo trnde yazmlar, bazlar da bugn iin gerek d diye deerlendirilen fizik ve astrofizik ilkeler ne srmledir. Bu yazarlardan bir nc grup ise yine bugn iin imkansz ya da yaplamaz yarglaryla karlanan, ama ileride kolayca yaplabilecek olan biyo-elektrik ya da biyo-sibernetik sistem ve modelleri ortaya atmladr. Bilimkurgu romanlarnda geen siborg'lar (ng. Cyborg= cybernetic organism, yeterli derecede dayankl olmayan organlar desteklemek veya yedek organ fonksiyonu grmek amacyla teknik cihazlarn planl olarak insana entegrasyonu [rnein;

bilig-2/Yaz96

262

uzun sreli uzay uularnda ] ) ite byle bir dncenin rndr. "Science-fction" (bilimkurgu) terimi, ilk defa Hugo Gernsback adndaki bir Amerikal elektrik mhendisi tarafndan ortaya atlmtr. Hugo Gernsback, popler bilim dergilerinin ieriini soyut ve skc olmaktan kurtarmak amacyla yazlm olan hikyelere bir kimlik kazandrmak iin onlara "scientifc fction" (bilimsel hayal) veya "scientification" (bilimselletirme) adn vermitir. Sonradan bu tanmlama ksaltlarak "'science-fction" adn almtr. Popler bilim dergilerinde yer alan bilimkurgu hikyelerinden bazlar, 20. yzyln balarnda Hugo Gernsback'in bizzat kard "Modern Electrics" adl dergide yaymlanmtr (Encyclopedia Americana, 1979: 390). Yeni bulu ve yeni teknolojik gelimelere kar duyulan byk ilgiden bilimkurgu da nasibini alm ve bunun sonucunda 1920'lerde tamamen bilimkurguya ynelik dergiler yaygnlamtr. Bu bilimkurgu dergilerinden ilki, H. Gernsback'in "Amazing Stories" adl bilimkurgu dergisidir (Encyclopedia Americana:390). Bilimkurgu edebiyat Trkiye'de pek yaygn deildir. Gnmzde bu konuda Trke yazlm fazla eser yoktur. Fakat bilimkurgu eserlerinin Trke evirilerine ve zgn rneklerine zaman zaman lkemizde de rastlamaktayz. Ne var ki, bilimkurgunun ne olduu lkemizde tam olarak bilinmiyor. Televizyonda izlediimiz dizilerin ve sinema filmlerinin etkisi ile bilimkurgu denince sadece uzay zerine yazlp izilmi eserler akla geliyor. Bu da yanl bilgilenmekten kaynaklanyor. Oysa ki bilimkurgu eserlerinde sadece uzay deil, bilimin girdii her alan ilenebilir. Zamanda yolculuk, uzay yolculuu, nlama (Ing. Teleportation, materytrans-mission), bilgisayarlar, robotlar, siborglar, sibernetik sistemler, genetik mhendislii, ruh ve dnce nakli, kuvvet alanlar, hiper uzaylar, telekinezi, telepati, ufo'lar, zaman makines, lazer aralar, evre kirlenmesi, mutonlar (Mutant: Mutasyonla deiime uram insan), dnce okuma cihazlar, beyin dalga lerleri ve daha akla hayale gelmedik nice bilimsel speklasyonlar, bilimkurgu eserlerinin konusunu oluturmaktadr. Bu aklamalardan sonra bilimkurgunun ne olduu sorusu akla gelebilir. Bilimkurgu bir masal-fantezi tr eser midir, yoksa korku, gerilim t-

rnde bir zaman tesi serven roman m? Yine bilimkurgu yarnn dnyasn anlatan bir bilimsel hikye inidir, yoksa gelecein dnyasndaki bilimsel gelimeleri nceden tahmin eden bir edebiyat vizyonu mu? Bilimkurgu, bilimsel gelimelerden, bilgi verilerinden yararlanlarak ortaya konan bir eserdir. Eer bir eser bilimsel verilere dayanmyorsa istendii kadar hayal gc ile sslenmi olsun, hibir zaman iin bir bilimkurgu eseri olmaz. nl bilimkurgu yazar Prof. Isaac Asimov'un da belirttii gibi ancak bir peri masal olur (ASMOV, 1978:3). Bir bilimkurgu yazar, bilimsel temellere ve bilimsel bulgulara dayanarak, inceleme ve aratrmalarn yapar ve ilerideki gelimelerin neler getirebileceini hayal gc ile sezerse, ancak o zaman onun bu deerlendirmesi ve eseri, bir bilimkurgu eseri olur. Bu konuda istisnalar da vardr, Ama bunlar amatrce de olsa bilimle uraan veya bilime ilgi duyan yazarlardr. Bat dnyasnda bilgin olan bilimkurgu yazarlarnn eserleri nem tar ve bu yzden Bat lkelerinde eitli kurum ya da kurulular, bilimkurgu yazarlarna "science-fiction" eserleri hazrlamalar iin, zel fonlar ayrrlar (AKMAN, 1982:317). Ama bu arada hemen unu da vurgulamak gerekir ki, bilimkurgu, yarnn dnyasndaki muhtemel bilimsel gelimeler hakknda yazlm bilimsel bir teori veya hipotez deildir. Bilimkurguyu ftrolojiden* veya bilimsel teorilerden ayran temel zellik konunun edebiletirilmesidir. Bilimkurgu edebiyat ve sanat katna yceltilmese, soyut bir ftroloji veya bilimsel bir speklasyon olup kard. Aslnda bilimkurgu genel anlamyla ilerideki bilimsel ve teknolojik konular hakknda, iin iine hayal gcn de katarak speklasyon yapan bir edebi sanattr. Fakat bilimkurguyu hayal rn bilimsel ve teknolojik vizyonlar izdii iin bir masal-fantezi trnde eser olarak grenlerde vardr. Oysa bilimkurgu ve masal-fantezi tr eserleri birbirinden ayran en nemli zellik, birinin bilimsel verilerden giderek olaylara mantkl aklamalar getirmesi, dierinin ise sadece bir eitleme yapp aklamalardan kanmasdr. Bu adan bilimkurgu ile "fantastik" hikye arasndaki iliki iki yan keskin bir kl gibidir. Eer bilimkurgunun iine macera, korkugerilim ve hayali yaratk vb. unsurlar varsa, eser modern masal ve fantezi trne kayar. Arlk bi-

bilig-2/Yaz96

263

limsel bulgu ve teknolojik bulularda olursa, eserin bilimkurgu taraf ar basar. Bilimkurgunun tanmna gelince, bu trde eserlerin ierii son derece zengin ve eitli olduu iin, bu konuda kesin bir tanmlama yaplamamaktadr. Bilimkurgunun snrlarn izmek son derece zor olduundan dolay bu edebi tr deiik alardan tanmlanmtr. Bilimkurgu tr bilimsel edebiyata "sciencefiction" adn veren bu konunun nclerinden H. Gernsback'a gre "bilimkurgu", gelecekteki gelimeleri nceden tahmin etme bilimidir (Alm. Prognostik). M. Pehlke ve N. Lingfeld, bilimkurguyu insanlara gelecein retilmesi olarak grrken, N. Schwonke ayn kavram deiim dncesinin edebi ifadesi eklinde deerlendirmektedir. B. Butor ise bilimkurguyu realist ereve iindeki gerekd olaylar ve uzayzaman ann mitolojisi olarak tanmlamaktadr (Enzyklopadie Brockhaus in 20 Banden, Bd. 17, 1973:202). T. Akman'a gre bilimkurgu, bilimsel verilere dayanlarak hayal gcyle yaratlan eydir (AKMAN: 313). Deiik yazarlarn verdikleri bu tanmlardan sonra farkl szlklerin bilimkurgu hakkndaki tanmlamalarn sralamak istiyorum: 1- "Fen bilimleri ve teknolojik temellere dayal topik konular fantezi ve serven eklinde ileyen edebiyat" (DDEN, 1974: 656). 2- "Bilimsel speklasyonlar bir realite olarak sunan ve hayali bir gelecek zaman imdiki zamanda anlatan topik roman" (BEST, 1973: 249). 3- "Bilimin gelecekteki gelimelerini hayal gcne dayanarak anlatan ve bu bilimsel gelimelerin hayata yapt etkileri ou zaman uzay yolculuuyla dile getiren hikyeler" (Longman Dictionary of Contempoorary English, 1987:934). 4- "Fantastik bir olay canlandrmak amacyla bilimsel gerekleri ve bilimsel speklasyonlar hayal gcne dayanarak anlatan roman" (The Lexicon Webster Dictionary, 1978:859). 5- "ada bilim verileriyle d gcnden oluan film, roman vb."(TDK Szl, 1988: 187). 6- "(Fen) bilimleriyle edebiyatn birletirilmeye alld bir edebi tr" (Enzyklopadie Brockhaus in 20 Banden, Bd. 17, 1973:202).

7- "Konusunu veya arka plann bilimin baz ynlerinden alan roman, edebiyat" (Encyc-lopedia Americana: 390). 8- "Gelecek alar, yaplan dsel yolculuklar konu alan, insanln evrimini, bilimsel gelimelerin sonularn ne olacan gstermek gerei gden anlat tr" (Yazn Terimleri Szl, 1974: 31). 9- "Fen bilimleri ve teknolojiye dayal topik nesir edebiyat" (WAHRG, 1968: 3330). 10- "Bilim verileriyle d gcnn birlei mi" (TDK Resimli Trke Szlk, 1977:83). 11-"Uzayda, zamanda, baka dnyalarda veya baka boyutlardaki seyahat ve servenleri temel alan bilimkurgu hikyeleri, hayal gcne dayal edebiyatn yaygn popler trdr" (The World Book Encyclopedia, 1962:175). Bu tanmlardan da anlalaca zere bilimkurgunun kesen bir tanmn vermek son derece zordur, hatta bu konuda 20. yzyln bilimkurgu yazarlar, bilimkurgu editrleri ve bilimkurgu eletirmenleri de ayn gr ne sryorlar. stelik "science-fction" adnn bile bu edebi tr iin uygun olduundan kuku duyuyorlar (Encyclopedia Americana: 390). Bilimkurgu nasl tanmlanrsa tanmlansn, gerek olan u ki, gnmzde bilimkurgu romanlar, en ok satan kitaplar (Best-Seller) olarak liste balarnda yer almaktadr. Hele nl bilimkurgu yazarlarnn romanlar ayn yl iinde 10-15 bask yapmaktadr (AKMAN: 321). Bilimkurgu edebiyatnn atas, ideal toplumlar anlatan topya edebiyatdr. topya edebiyatnn zgn rnekleri Eflatun'un "Devlet", Thomas More'un "Utopia" (1516), Tommaso Campanella'nn "Gne lkesi" (1623), Frans Bacon'un "Yeni Atlantis" (1627), Edward Bellamy'nin "Geriye Bak" (1888), Jonathan Swift'in "Gulliver Seyahatleri" (1726), Samuel Butler'in "Erewhon" (1872), Aldous Huxley'in "Kahraman Yeni Dnya" (1932) ve Georg Onvel'in "1984" adl eserleri saylabilir. topya edebiyatnn ncs olan Thomas More "Utopia" (topya= Yun. Hibir yer, hayal lkesi) adl eserinde ada sorunlar ele alarak bu sorunlarn olmad bir hayali lkeyi dlediini anlatyor. Bilimkurguyu topya edebiyatndan kesin izgileriyle ayrmak olduka zordur. nk bi

bilig-2/Yaz96

264

limkurgu dnyasn gnmz dnyas ile karlatracak olursak bilimkurguda anlatlan olaylarn getii mekanlar bir "hi" lkesidir, tpk topyann da hibir yer veya bir hi lkesi olmas gibi. Fakat topya, varolan sosyal, politik vb olgulara ideal hedeflerle kar karak topik dnceleri n planda tutuyor. Negatif zellikler tayan bir topyada ise okurlarn korkutulmas iin statkodaki olumsuz artlar veya var. olan dzenin belirli zellikleri da gibi byk sorunlar olarak gsterilmektedir. Buna karlk bilimkurguda gelecee ynelik bir ihtimaller dnyas sunulmaktadr. Bu yle bir dnya ki, onun edebi-ilmi "rgs" bilimkurgu yazarlarnn hayal gcne gre oluuyor. Yazarlar, yarnn "ftrist" dnyasnn hangi bilimsel ve teknolojik gelime dzeyine ulaacana inanyorlarsa, bilimkurguda anlattklar dnya da o derece gelimi veya a atlam oluyor. Bu tip bilimkurgu eserleri, ftrist roman kategorisine giriyor. Gelecein dnyasnda yaayan bilimkurgu kahramanlarna gelecein insan anlamna gelen "homo futurus" denilmektedir. Bilimkurgu edebiyatnn ncs saylan topya edebiyatn bir kenara brakrsak bilimkurgu trnn klasik ncleri ve ilk romanclar Jules Verne ve Herbert Georg Wells'tir. Fakat ada bilimkurgunun ilk romancs ve bu trn babas Fransz yazar Jules Verne'dir. nl ngliz fizikisi ve "Sciencefction" yazar Arthur C. Clarke bilimsel edebiyatn bu iki ncs hakknda unlar yazar: "..., iyi bir bilim adamna gerekli olan niteliklerin banda "hayal gc) gelir... nmzdeki byk problem... 'Salam bir bilimsel bilgi' (ya da hi deilse bilim anlay) ile 'ok esnek bir hayal gcnn', ayn kiide, bir arada bulunmasdr. Jules Verne ve Wells, her istedikleri zaman bu ikisini, yan yana getirebiliyorlard. Wells, (kendisi, ou zaman tersini ileri srmesine ramen ), Jules Verne'den farkl olarak, ayn zamanda, byk bir edebiyat sanats idi ve karsna kan basit gerekleri, iine geldii zaman, bir kenara itmesini biliyordu. Verne ve Wells'in nl adlarn aldktan sonra, unu aka sylemek isterim ki 'gelecein olanaklarn' tartmak konusunda, ancak bilimkurgu yazar ve okurlar gerekten yetkili olabilirler" (CLARKE, 1970: 8-9) Jules Verne'nin bilimkurgu romanlarndaki kehanetlerinden bazlar sonradan gereklemitir.

Onun "Nautilus" adl denizalts, motorla alan ilk denizaltnn ortaya kmasndan 25 yl nce ortaya atlm bir fikirdir. Yine onun anlatt uzay gemisi, 100 yl sonra aya gidecek olan Apollo uzay aracnn bir ncsdr. Onun "Arzn Merkezine Seyahat" (1864) roman yeralt dnyasyla ilgili fantezileri iliyor. "Dnyadan Aya Seyahat" (1865) uzay yolculuunu, "Kaptan Hatteras'nn Servenleri" (1866) kutuplarn kefini, "Denizaltnda 20 Bin Fersah" (1870) denizaltndaki seyahati ve "Esrarengiz Ada" (1874) bir adaya ayak basan insanlarn yaptklar snai smry konu almaktadr. Bilim verilerinden yararlanarak ileride olabilecekleri ykletiren bir baka yazar da H. G. Wells'tir. Wells ilk bilimkurgu roman olan "Zaman Makinesi"ni 1895'te yaymlamt. Bu eserde zaman gezgini, zamann bir eit uzay olduuna inanyordu. Bu gezgin kendi buluu olan zaman makinesiyle 4 boyutlu uzay-zamanda milyonlarca yl ileri ve geri gidip gezindi, zaman yolculuunu baard. Bu zaman yolculuuna modern kurgubilimciler "FTL" yolculuu (Ing. FTL-Trip= Faster ThanLight-Trip, yani ktan hzl sren yolculuk) adm vermektedirler (RUCKER, 1990: 207). Wells'in dier eseri "Doktor Moreau'nun Adas" (1896), bir adada ameliyat edilerek korkun bir doktorun emrine giren yan insan, yar hayvan birtakm yaratklarn sonunu ele almaktadr. "Grnmeyen Adam" (1897), insan grnmez yapan bir ila peindeki gen bir kimyagerin ackl servenidir. "Dnyalar Sava" (1898), Merih gezegeninden Dnya'ya yaplan bir saldr zerine yazlm bir bilimkurgu romandr. Wells'in dier bilimkurgu eserleri "Ay'da lk nsanlar" (1901) ve "Hava Sava" (1908)'dr. "Bilimkurgu" ya da "Science Fiction" terimi, amza ait bilimsel speklatif edebiyata verilen bir isim olmasna ramen, yarnn dnyasn anlatan eserler insanlk tarihi kadar eskidir. Bir bilimkurgu yazar olan Theodore Sturgeon, Tevrat'taki Peygamber HezekiePin (Tevrat Hezekiel, 1958:788) bandan geen olay anlatrken onun "bilimkurgu" yazdn ne srer: "Genel ounluk olmasa da edebiyat tariheleri Peygamber Hezekiel'in gkyznde yanan tekerlekleri anlatrken "bilimkurgu" yazdn kabul ediyorlar. Bu ada UFO (Unidentified Flying Object: Tanmlanmam Uan Nesne) raporlaryla byk bir

bilig-2/Yaz96

265

benzerlik gstermektedir. Yunan hiciv ustas Lucian "Icaromenippus" adl diyaloglarnda bilimkurgu yazmtr. Cyrano de Bergerac da 17. yzyldaki komedi hikyelerinde aya ve gnee yaplan yolculuklardan sz ederek ayn trde eserler vermitir (STURGEON, 1979: 390). Trk edebiyatndaki bilimkurgu rneklerini masal, efsane ve menkbe trlerinde bulabiliriz. rnein velilerin bandan getii sylenilen "tayy- mekan" olay bilimkurgudaki nlamay (Ing. Teleportation), "bast- zaman" (Ing. time dilatation) veya zaman genilemesi ise zaman yolculuunu anlatmaktadr. Yine "kalp gz" ak velilerin dnce okumalar, "keif-ehli" olmalar, bilimkurgudaki dnce okuma cihazlarn, telepat robotlar, prekognisyonu veya klervoyans sahibi siborg'lar artrmaktadr. Keza velilerin eya zerine olan tasarruflar, levitasyon, telekinezi, psikokinezi veya apor olaynn bir benzeridir. Masallardaki uan hallar, uzay aralarnn bir prototipi, cinler ve periler, devler de bilimkurguda geen robotlarn, siborg'larn, uzayl yaratklarn veya baka dnyalarn varlklarnn bir varyasyonudur. Bilimkurgu gibi ok geni kapsaml bir konuyu bir makalede btn boyutlaryla ele almak ne yazk ki mmkn deildir. Bilimkurgu son yllarda lise, kolej ve niversitelere de girmitir. amzn nl astronomi bilgini Carl Sagan bu konuda unlar yazmaktadr.

"... 'science-fction'a byk ilginin genlerden gelmesi nedeniyle filmler yaplmakta, televizyon programlar hazrlanmakta ve kitaplar yazlmaktadr. Bu byk ilgi karsnda lise ve kolejlerde bilimkurgu kurslar dzenlenmektedir... Gerek bilim... ile karlatrmal bir biimde dzenlenmi bilimkurgu kurslar, benim grme gre, okul hayat boyunca, yararl bir dnemdir... Bilimkurgunun insana en byk yarar gelecekte meydana gelebilecek ok'u en aza indirebilmek iin, eitli olaslklar dnebilmek ve dzenleyebilmek ve imdiden keifte bulunabilmek, imkanlarn verebilmesidir. (SAAN, 1979: 144-145). Fen bilimleriyle karlatrmal olarak okutulacak bir bilimkurgu edebiyat; yalnzca dar grl, tutucu ve banaz insanlarn yetimesini nlemekle kalmayacak, ayn zamanda yeniliklere ak, geni ufuklu ve hayal gc zengin insanlar yetimesine yol aacaktr. Bu adan yarnlarn dnyasn bugnden izebilmek istiyorsak, bilimkurguyu bir masal ya da safsata olarak deil, gelecein dnyasn bugnden kefetme abas olarak grmeliyiz. Konuyu Arthur C. Clarke'n bir szyle bitirelim: "Bilimkurgu okurlarnn yzde birinden fazlasnn, inanlr kahinler olacam iddia etmiyorum. Ancak inanlr kahinlerin yzde yz, ya bilimkurgu okuru ya da bilimkurgu yazar olacaktr..." (CLARKE, 1970: 9)

KAYNAKLAR AKMAN, Tayyar 1982 "Dnyann Sibernetik Oluumu", Karacan Yaynlar, stanbul. DUDEN 1974 1990 SAGAN, Carl 1979 STURGEON, Theodore 1979 Das Fremdwrterbuch,Mannheim Die Wunderwelt der vier-ten Dimension, Mnchen. Broca's Brain House, New York. Random

ASIMOV, Isaac 1978

"Evrende En Son Hz Snr", Bilim ve Teknik, S.74, Ankara.

BEST, Otto F. 1973

Handbuch Iiterarischer Fachbegriffe, Frankfurt.

CLARKE, Arthur 1970

"Profles Of The Future", Gelecein ehresi, v. S. Ataman, stanbul.

"Science Fiction", Encyclopedia Americana, Volume. 24, Connecticut, USA. * Ftroloji: Gelecekte teknik, ekonomik ve sosyal alanda ortaya kabilecek muhtemel gelimeleri aratran modern bilim dal.

bilig-2/Yaz96

266

KAZAKSTAN'IN DVZ POLTKASININ GENEL DURUMU

Giri
1991 ylndan itibaren Kazakistan'da ekonominin yenilenmesine ynelik radikal reformlar yaplmaya baland. Piyasa ekonomisine gei, maliye ve kredi politikalarnda dzenli koordinasyon olmamasndan ve eski SSCB Cumhuriyetlerinin aralarndaki ticari ve ekonomik ilikilerin bozulmasndan kaynaklanan sert kriz koullarnda gereklemeye balad. 1993 ylnn Kasm aynda Tenge olarak adlandran ulusal para devreye sokuldu. Tenge'nin karlmas, maliye ve kredi reformlarna gerek bir destek salad. Bu, yenilenme srecinin ikinci aamas idi. Bu aamann temel zellii, Ulusal Banka (Merkez Bankas)'nn ve hkmetin makroekonomik politikalarnn uygulanmasnda birbirinden bamsz olmasdr. Tenge'nin konvertibilitesi ve dier lke paralarnn karsnda deer kazanmas iin, istikrar salanm ulusal bir ekonomiye dayanmas gerekmektedir. Ancak, d lkelerle ticari ve ekonomik ilikilerin acele liberalizasyonu sonucu olarak, lke iine ar miktarda dolar girmesi ekonomide bir ok problem yaratt. st Ynetim rgtleri, Ulusal Banka, hukuki ortam ve ekonominin kendisi dahi, milli para tanzimine ve milli parann lke iinde tedavlne hazr deildi. Kazakistan'n i piyasasna byk miktarda yabanc dviz girmesi, lke iinde nakit dolarn kullanmna dayanan parasal ekonominin olumasna neden olmutur.

I. Tenge Kuru: Dinamikler ve Trendler.

Tenge'nin devreye sokulmasndan bu yana yl gemitir. Bu zaman sresince hem genel durumda, hem de olumakta olan dviz piyasann durumunda byk deiikler yaand. Kazakistan Bankalar aras Dviz Borsasnn, ticari bankalarn ve dviz brolarnn dviz satn alma kurlar analizlerine bakacak olursak, iki nemli aamay belirleyebiliriz. Birinci aama (Kasm 1993 - Mays 1994) Tenge'nin mthi dn gstermektedir. kinci aamada (Haziran 1994'ten itibaren) enflasyon oranlar Tenge'nin d oranlarn am ve Tenge kurunun baka sert dvizlere gre dmesi genelde sabit bir ekilde gereklemitir, (bkz. Tablo 1.1) Tenge'nin dolar ve Marka gre devalasyon tempolar, 1995

Nurjan ERBOSINOV
___________________________________

Ahmet Yesevi . Sosyal Bilimler Enst. Ekonomi B. Ar. Grevlisi

bilig-2/Yaz96

267

ylnda 1994 ylna gre birka kat azald. Yabanc dvizlerin Tenge'ye gre kymet kazanmas, yani kurlarn artmas istikrarl ekilde gerekleti. Ancak istisna olarak 1995 ylnn yaz aylarnda Tenge kuru dolar kuruna gre mthi bir ekilde deer kazand. Bu, dolar talebinin azalmas ve arznn artmasnn bir sonucu olarak meydana geldi. Piyasadaki dolar miktarnn oalmasn gsteren u rakamlar sunabiliriz: lk talep ve arzdaki fark Haziran aynda 66.3 milyon dolar olurken, Temmuz aynda bu fark 65.8 milyon dolara ulat. Bunun sonucu olarak, 15-16 Haziran'dan itibaren dolarn deeri azald ve Temmuz ay sonunda da aniden dt. Dolar miktarnn oalmas ve deerinin dmesinin temel sebeplerini yle sralayabiliriz: - Mutlak demelerle kar karya kalan irketlerde ve kurumlarda Tenge miktarnn yetmemesi; - hracattan dolay byk miktarda dvizin girmesi; - Yabanc idareye devredilen byk irketlerde maalarn ve borlarn denmesi. En son faktr, dolar arznn ykselmesinin temel nedeni oldu. Halkn 1995 ylndaki gelir ve harcama analizi, halkn dvizi satn almasnda istikrarl artlar gsteriyor. Mesel, 1995'in ubat ayndan Mart ayna kadar Milli Gelir 13.9 milyar Tenge'den 19.6 milyar Tenge'ye ykseldi ve uyumlu olarak, dvizin de satn alnmas 4.1 milyar Tenge'den 6.1 Tenge'ye ykseldi. Mart aynda ise, Milli Gelir 25.8 milyar Tenge oldu, dvizin satn alnmas ise 7.4 milyar Tenge olarak gerekleti. Halk arasnda, reel gelirlerini drmemek iin byk miktarlarda nakit dvizin satn alnmas adet haline geldi. Yabanc dviz, para ve dviz tedavlnn ulusal kanallarna girdi, gncel hesaplarn da yaylm bir tr oldu. Kurun durumunu incelerken, uzun dnemli sebepleri ve faktrleri deil, yapsal makro ekonomik deiikliklere bal, cari ekonomik sreleri ve devletin tanzimi altnda olan politikalarn hesaba katmalyz. lkenin genel dviz ve finansal durumunu, ticaret dengesi yanstmaktadr. Ticaret dengesinin, dviz kuruna ve politikasna byk etkisi vardr.

Mesel, D Ticaret Dengesi'nin ktlemesi, dviz kontrolnn sertlemesini getirecektir. Kazakistan'n D Ticaret Dengesi kt durumdadr. Bunun sebepleri, ihracatn azalmas ve d borlarn yknn artmasdr. Bu harcamalar, net altn dviz rezervlerinin ykselmesine imkn vermemektedir. Tablo 1.2'de grld gibi, bu rezervlerin ykselme tempolar brt d aktiflerin ykselme tempolarndan daha dktr. Kazakistan Cumhuriyeti Ekonomi Bakanl'nn verilerine gre, d borlarn yk orannn (d borlarn servis harcamalarnn ihracattan gelen dviz getirisinin hacmine oram), %23-25 olduu grlr. Dviz kurunun tanziminde Ulusal Banka, (Merkez Bankas) klasik para-kredi enstrmanlarm kullanmaktadr. Bu enstrmanlar ulusal paray belli ykseli ve d aralklarnda tutma amac ile gerekletirilen ak piyasa mdahaleleridir. Kazakistan Bankalar aras Dviz Borsa'snda (KBDB) gerekletirilen Ulusal Banka'nm(MB) mdahalelerini analiz edersek, yukarda belirtmi olduumuz birinci dnem iinde Ulusal Banka ounda Tenge'nin dn engellemek iin dviz satma operasyonlar yapt; ikinci dnemde ise, sadece satmakla yetinmedi, dvizi satn alma imknna sahip oldu. Tenge kurunun gereki olmayan ykseliini engellemek amacyla 1994 Haziran-Austos aylarnda dvizi byk miktarda satn ald. Rus Rublesi karsnda Tenge kurunun durumuna, (iki lkede de enflasyonun olumsuz etkilerinin yansra, iki lke kurumlarnn ve irketlerinin birbirine bal olmas), karlkl deme hesaplarnn trleri ve dier baz faktrler tesir etmektedir. Komu lkelerle ticaretimize bakacak olursak; yatrm mallarnn pay ithalatta %88.88, ihracatta %93.97 (Ocak-Eyll 1994) olduunu grrz. Sz konusu mallarn ithalat 27.1 milyar Tenge (Rusya'dan ithalatn pay 22.7 milyar Tenge), ihracat ise 37.6 milyar Tenge'dir (Rusya'nn pay 30.3 milyar Tenge ). Dorudan ilikilere ve takasa ithalatn pay %89.46, ihracatn ise %53.48'dir. Bu rakamlara dayanarak, yatrm mallarnn fiyatnn ykselmesiyle komu lkelerle olan ekonomik ilikilerimizin, Tenge'nin i istikrarna tesir edebilecei sonucuna ularz. Dorudan ilikilerle ve takas aracyla sz konusu lkelerden yatrm mallarnn girii byk miktarda olduu iin, Kazakistan'n kurumlarnn

bilig-2/Yaz96

268

ve irketlerinin yabanc dvize olan ihtiyacn azaltmaya imkan salamaktadr. Bylece komu lkeler, Kazakistan'n dolar donr durumunda deildir. (Tablo 1.3, 1.4,1.5) Tenge'nin kuruna, yukarda sylediimiz gibi, enflasyonun da byk bir etkisi vardr. Enflasyon ve devalasyon arasnda ak iliki olmasa bile, son aylarda enflasyon oranlarnn dmesinin pozitif etkilerini gryoruz. Sert dvizlerin talebinin artmasnda, 1994 Ekim ayndaki ekmek fiyatlarnn liberalizasyonu da nemli sebeplerden biridir. Tketici fiyatlarnn jlikselmesi, sert dvizlerin kullanmnn artmasna neden olmaktadr. Politik ve ekonomik kararlarn alnmasndan dolay meydana gelen enflasyon beklentilerinin zararlar byktr. Dviz piyasasnn durumunun gstergesi, borsa dviz kuru (borsa kuru) ile piyasa (nakit) kuru arasndaki farktr. Bu iki kur arasndaki farkn byk olmamas, dviz piyasasnn liberalizasyonunu ve Ulusal Banka (MB) tarafndan dzenlenme seviyesini gstermektedir. D lkeler tarafndan Tenge talebini oluturan faktrlere bakacak olursak, ksa zaman aralnda olumlu deimeler olmayacan gryoruz. nk lkemizin, rekabet gc olan mal ve hizmetlerin ticareti, teknolojik ve bilgi ibirlii, sermaye ve igc hareketleri, turizm gibi uluslararas ekonomik ibirlii alanlarnda nemli role sahip olmas gerekir. Bu alanlarda ilk admlar atlm ve gelime iin belli bir sre gerekmektedir. Kazakistan'n esas ticari partneri Rusya ile sk ekonomik ilikileri olmasna ramen, Rusya borsasnda Tenge talebi, Kazakistan borsasnda Ruble talebine gre 10 kat azdr. zet olarak, meydana gelen pozitif gelime hareketlerinin sabit eilime evrilmesini salayan objektif artlar yetersizdir. Ekonomistlerin analizlerine gre, ksa vadede sadece net altn dviz rezervlerinin ykselmesi ve Tenge kuruna enflasyon etkisinin azalmas sz konusu olabilecektir. Enflasyon oranlarnn azalmas ve i Tenge piyasasnn faizleri enflasyon oranlarn at zaman, dolar talebinin (zellikle ticari bankalar tarafndan) azalmas muhtemeldir. Bu da cari dviz politikas ile Tenge kurunun istikrarl ve tanzim altnda bulunarak dme politikasnn devam etmesine imkan verecektir. bilig-2/Yaz

II. Tenge Kurunun Stabilizasyon Problemleri ve Dviz Piyasas' nn Durumu

Ulusal para sisteminde olumlu gelimeler kaydedildi. Dviz brolar, temsilci bankalarn ebekesi, bankalar aras dviz borsas gibi fonksiyonel yaplaryla dviz piyasas oluturuldu. Hukuki bazda da dviz tanzimi mekanizmalar, kambiyo ilemleri, d faaliyetlerin karlanmas ve yabanc sermayenin girmesi iin hkmet tarafndan teminatlarn verilmesi vs. gibi konular dzenlenmektedir. Ancak herhangi bir yeni ve karmak ite olduu gibi burada da zlemeyen problemler mevcuttur. Onun iin de optimal dviz rejiminin seilmesi ve uygulanmas konusu nemlidir. Net bir ekilde esnek ve sabit dviz kurlarnn uygulanmas pratik olarak imkansz olduundan dolay, yle bir rejim seilmeli ki, bir yandan makroekonomik artlar hesaba katsn, te yandan ise lkedeki makroekonomik dzenlemeleri tevik etsin. Bu amaca uygun olan tanzim altnda bulunan esnek dviz kuru uygulanmas gerekmektedir. Dviz kurunun desteklenmesine ynelik dviz mdahaleleri, dviz tanzimi ve kstlamalar, optimal faiz politikas gibi tedbirler bilinmektedir. Dviz tanzimini, finansal piyasalar, deme sistemlerinin geri kalmas ve aksaklklar olumsuz ynde etkilemektedir. Bunlarn temel sebeplerini aklamaya alalm. Tenge kuru politikasnda, enflasyonun etkisi ok byktr. Ulusal mallarn ve hizmetlerin rekabet gc olmad iin, Tenge'nin piyasa kuru onun "fiyat" paritesinden aada tutulmaktadr. Mesel, 1995 ylnn sonularna gre, irketlerin ve kurumlarn dviz hesaplarna 3350 milyon dolar yatrld. Aksi halde, Kazakistan reticileri i ve d piyasalarda alma imkann kaybederdi. Btn d ilemleri iin kurun desteklenmesi, hammaddelerin i fiyatnn ykselmesine, retim masraflarnn gittike bymesine sebep olmaktadr. retim masraflarnn srekli olarak artmas, yatrm kaynaklarnn darboazn ve ekonominin yenilenme teviklerinin azaltlmas sonucunu dourur. Belirtmemiz gerekir ki, retilen milli rnlerin dk kaliteli olmas, Tenge kuru belirlemesinin en nemli unsurlarndan biri ve enflasyonun da temel sebeplerindendir. Sadece ham-

bilig-2/Yaz96

269

madde sektrlerinin gelimesine dayanma (petrol, gaz vs.) hl gndemdedir; bu da ekonomiye, yabanc yatrmclar ekme zelliinden anlalmaktadr. Enflasyonu drmek amacyla vergilerin azaltlmas, maliyetten %5 deme vergisinin kaldrlmas gibi makroekonomik tedbirler alnd. Hkmet, 1995 ylnn sonunda sosyal demeleri yerel idare ynetimlerinin bilanosuna devretti. Bu da maliyeti dren unsurlardan biridir. imdilik Ulusal Banka (MB)'nn reel faiz oran %50-60'dr ve dme eilimi de sz konusu olabilir. Enflasyonu dengede tutmasnn ve Tenge'nin istikrarn salayan makroekonomik politikalar ile tekellemeye kar karlan uygulamalarn nemi ok byktr. Bunlarla beraber i dviz piyasasnn, sermaye hareketlerinin, bankalarn d faaliyetlerinin dzenlenmesi gibi baka reglatrlerin de kullanlmas gerekir. Tenge'nin kuruna lkenin i fnansal durumu da dorudan doruya etki etmektedir. irketlerin reel ekonomik artlarda ksa dnemde finansman kaynaklarn stabilize etmesinde z sermayesi ve bte kaynaklar gibi geleneksel yatrm kaynaklar nemli olaca iin, finansman kaynaklarnn maliyetinin stabilizasyonunun nemli vastalarn yle sralayabiliriz: - Bteleme srecinin ve onun ekonomideki genel fnansal duruma etkilerinin istikrarl hale getirilmesi; - Enflasyonu tevik eden bte aklarnn para emisyonu ile kapatlma politikalarnn zaman iinde kaldrlmas; - Ekonomik birimlerin mali durumunun iyiletirilmesi; - Bankaclk sisteminin faaliyetlerini reformlar araclyla yatrma dnk ynlendirilmesi. Kazakistan'n i dviz piyasasnda kambiyo ilemlerinin %80'ni dolarla yaplan "SPOT" ilemi oluturmaktadr, azalma oranna gre srasyla Rus Rublesi ve Alman Mark ilem grmektedir. Kambiyo ilemlerinin byk ksm, Kazakistan Bankalar aras Dviz Borsasn'da yaplmaktadr. Ek olarak, vadeli "forvvard" ve "furure" ilemleri de kullanlmaktadr. 1995 ylnn bandan beri Ulusal Banka, kambiyo risklerinin olas zararlara ("hedgering") kar tedbir enstrmanlarnn gelimesinde ve

"forward" ilemlerinin bymesinde bankalar aras pazarn bymesine nem vermektedir. 1995 ylnn ikinci yarsndan itibaren Ulusal Banka, gelimi ticari bankalar ile birlikte dviz piyasasnn "ON-LINE" rejimine gemesi dorultusunda ibirlii almalarna balad. 1994 yl iinde dviz i piyasas ekstensiv bir gelime kaydetti. Ulusal Banka verilerine gre, 1994 ylnn sonunda gerekleen kambiyo ilemlerinin hacmi, Tenge'nin mevduattaki faizlerinin pozitif ekilde salanmas artyla objektif olarak maksimum seviyesine ulat. Bylece nakit dviz ile kambiyo ilemlerinden yksek getiri salanmasndan dolay, bankalarla dviz brolar arasndaki rekabet, 1996 yl iinde al-sat arasndaki fark minimize edecektir. Bunun iin Ulusal Banka tarafndan alnan tedbirler de etkili olacaktr. Byk bir eksiklik olarak dviz kurlarnn blgesel farkllklar sz konusudur. Blgelerde bankalarn kambiyo ilemleri hacminin bymesini tevik edici tedbirler aracyla bu farkllklar minimize etmek gerekir. Ulusal Banka refinans (reeskont) oran reel olarak pozitif tutulmaktadr (yani enflasyon oranndan yksek) ve para talebin tanzim etmesinde temel parametresi saylmaktadr. Enflasyon oran dt zaman bu oran da indirilmektedir, mesel, 1993 ylnda enflasyon oram %1800 olurken refinans oran da %320 idi; 1994 ylnda srasyla %1200 ve %200, 1995 ylnda % 158 ve %60 . Bylece, Kazakistan'n i finans piyasasnda dvizin kredi finans tanzim etme mekanizmasnn iddetli yenilenmesi sz konusudur. 1995 ylnn nemli sonucu, dviz piyasasnn daha dinamik olmas ve yeterince liberalizasyon getirilmesidir. Bu hususa, kurulularn zorunlu olan dviz getirisinin satma orannn %50'den %30'a indirilmesi ve sonra bu kstlamann ortadan kaldrlmas olumlu etkiledi. Ulusal Bankann (MB) Tenge kurunun belirlenmesinde katks sadece Tenge kurunun iddetli dalgalanmasn engellemek amacyla ak piyasa mdahalesi ile snrlandrlmtr. 1995 ylnn sonular, dviz piyasasnn nispeten istikrarl olduunu sylememize imkan vermektedir. 1995 yl Tenge'nin devale oranlar dolara gre %17.8, Marka gre %27.4, rubleye gre%14.7'dir.

bilig-2/Yaz96

270

Nispeten devalasyonun dk seviyesi, Tenge ilemlerinin (mevduatlar, kymetli evraklar) reel getirisinin dviz ilemlerinin getirisinden % 15-20 daha yksek olmasnn nemli sebeplerinden biri oldu. 1995 ylnn borsa ve nakit dviz piyasasnn stnlk eilimi, 1994 ylnn sonunda balayan Tenge stabilizasyonu ve pozisyonlarn salamlatrlmas idi. Bu sre, borsa dviz piyasasnn pekletirilmesi ile birlikte geti. Kazakistan Ulusal Bankas (MB) tarafndan dzenlenen yeterince sert para politikas da dviz kurlarnn Tenge'ye gre iddetli dalgalanmasn engelledi. 1995 yl Mays aynn yarsna kadar dviz mzayedeleri haftada defa olarak dzenlenmiti; onlarn sonularndan Ulusal Banka Tenge'nin resmi kurunu belirlemekteydi. 15 Mays'tan itibaren yeni dzenlemeler sonucunda dviz mzayedelerinin her gn uygulanmasna karar verildi. Bu kademe, dviz piyasasnn mevsimli canlanmas ile haftalk dolar satlarnn miktarn ortalama 34 milyondan 46 milyona kadar ykselmesine neden oldu. 1995 ylnda Kazakistan Bankalar aras Dviz Borsas'nda ilem sonular aada gsterilmektedir. Tablo 2.1 .KBDB'nin lem Hacimleri
YIL Dviz Cinsi DOLAR MARK RUBLE 1994 SATI HACM (XI000) 1006170 12690 427103000 1995 SATI HACM (XI000) 1814925 59460 734258000
DEM

s (vauerler, mevduat sertifikalar, hisse senetleri, tahvil ve bono piyasas) mevcuttur ve bunun sonucu olarak ticari bankalarn kambiyo ilemleri miktar azald, bankalar kaynaklarn hazine bonolar piyasasna aktard. IH. Konvertibilite Sorunlar ve Uluslararas deme Mekanizmas 3.1. Temel Konvertibilite Sorunlar Tenge'nin konvertibilitesi, btn ekonomik mekanizmann yenilenmesi ve normal faaliyette bulunan piyasann olumasna baldr. Piyasa mekanizmalarnn ve yaplarnn gelime dzeyi asndan, milli ekonomik birimlerin uluslararas pazarlarda yeterli rekabet gcne sahip olmadndan ve baka sebeplerden dolay, ncelikle uygulanmas gereken milli program, Tenge'nin i istikrarllna ve ksmen d konvertibilitesine yn vermesi gerekir. Dnya ekonomik tecrbesi gsterdii gibi, konvertibiliteye gei yolu dviz kstlamalarnn, (ticari demeler ve yabanclar iin ulusal paray hem lke iinde hem de lke dnda harcamalar yaplmas izni dahildir.) tedricen yumuatlmasndan gemektedir. Byle uygulamalarla, lke iinde oturmayanlara (lke vatanda olmayanlara) byk kstlamalar yaplmtr. Yeni uygulamalara gre, temsilcilik ofisleri de dahil olmak zere Kazakistan iinde kendi temsilcilikleri bulunan yabanc tzel kiiler, temsilci bankalarnda veya Kazakistan yetkili bankalarnda ihracat ithalat ilemlerini karlamak amacyla dviz ya da Tenge hesab aabilirler ("T" tipi). Yatrm faaliyetlerini karlamak iin lkede oturmayanlar (lke vatanda olmayanlar) temsilci bankalarda zel yatrm hesaplarn aabilirler ("I" tipi). Yabanc sermayenin lke iine girmesinin byk nemi vardr. Dviz piyasasnn oluturulma zorluklar bu nemi artrmaktadr. Mesel, 1993 ylnda mal ve hizmet ihracat (Kazakistan Cumhuriyeti statistik Komitesinin verdii verilerdir.) 1481.8 milyon dolara ulat, bunun iinde 322.9 milyon dolar takas ilemleri ve 20 milyon dolar kliring hesaplardr. Reel dviz girii ise sadece 767.2 milyon dolar olarak gereklemitir. Tenge'nin konvertibilite program baka objektif hususlar da hesaba katmaldr. Bu programn gereklemesine ynelik prensipleri ve aamalar yle sralayabiliriz.:

ORANI,% 80.38 368.56 71.92

1996 yl dviz piyasasnn gelime yn, dviz riskleri "hedgering" enstrmanlarnn gelimesi ve "forward" kambiyo ilemlerinin bymesi, bankalar aras piyasann mkemmelletirilmesi dorultusundadr. lk olarak, dviz piyasas ile rekabette bulunan menkul kymetler piyasasnn uygulanmasna ynelik tedbirler alnmaldr. Yukarda belirttiimiz gibi, ticari bankalarn konvertibl dvizlere talebi, enflasyon oranlarnn reel olarak azalmasndan ve buna bal olarak refinans orannn azalmasndan dolay kstlanabilir. Ancak bu, bankalarn kendi kaynaklarnn salam alternatif yatrm olduunda gerekleebilir. Mesela, Rusya'da yeterli seviyede gelimi menkul kymetler piyasa-

bilig-2/Yaz96

271

-Ulusal para piyasasnn salamlatrlmas ve i demelerde Tenge kurunun istikrarl hale getirilmesi ve yabanc sermayenin girii iin elverili artlarn salanmas; -Ticari ve dviz kstlamalarnn hafifletilmesi ve rezident (vatanda) olmayanlar iin ticari ilemlerde Tenge'nin kullanma imkanlarnn arttrlmas; -IMF ile anlalan belli dviz kstlamalarn kullanarak cari ilemlerde ksmi d konvertibilitenin salanmas; -D Ticaret dengesinin salanmasnda dier ilemlerin-sermaye ve kredi hareketleri dahilkullanlmas; -Tenge'nin i ve d konvertibilitesinin tam olarak salanmasdr. Bu da i ve d fiyatlar arasndaki farkllklarn gittike azalmasndan, dviz kstlamalarnn ortadan kalkmasndan ve dvizin serbest piyasasnn olumasndan, en iyi dnya teknolojileri kullanma imkannn salanmasndan, toplumumuzun dnya standartlarndan farkllklarnn azalmasndan ve uluslararas sahada ihtisaslamamza bal olarak meydana kacaktr.

3.2. Uluslararas demeler Mekanizmas

Uluslararas deme sisteminin problemleri, d ekonomik faaliyetlerimizin ou ulusal para birimleri konvertibilite olmayan lkeler ile yapldndan dolay lkemiz iin byk bir nem tamaktadr. Eski SSCB lkeleri, karlkl demeleri SKD'ye evirmeden dolay byk zararlar grmektedir. Bat Avrupa ve baka lkelerin tecrbesini hesaba katarak eski SSCB lkelerinin en optimal olarak -yeni uluslararas demeler sisteminin oluturulmas- programnn gerekletirilmesi gerekir. Programn son amac, konvertibl olmayan dvizlerden konvertibl olanlara ve ok dvizli deme (hesaplama sisteminden tek dvizli deme) hesaplama modeline gemektir. Bu programn nemli blmleri ve prensipleri maddeler halinde byle sralayabiliriz: - lk aamada iki tarafl dviz deme anlamalarn kabul etmek gerekir. lk olarak bizim nemli ticari partnerimiz Rusya ile ve dier komu lkeler ile anlamalarn yaplmas gerekir. Bu anlamalara gre, karlkl demeler ve hesaplamalar ulusal dvizin kullanlmas ile yaplr, d

ekonomik birimlerin kendi aralarnda merkezi olmayan anlamalar imzalanr; -Fiyat dvizi ve deme dvizi olarak anlamaya giren herhangi bir lkenin kullanlmas (taraflarn seimine gre); -Katlmc dvizlerin eit statsn desteklemek iin onlarn anlalm kurlar ile birbirine serbest ve snrsz evrilme imkannn salanmas; -Gerektiinde d ticaret kotalarnn limitlerine gre satlan dvizi d ticaret anlamalar ile karlamak iin engelsiz alma garantisine sahip olurken, d ekonomik mbadele taraflar zorunlu olarak yabanc partnerin dvizinde kazanan geliri kendi lkesinin temsilci bankalarna satlmasdr. (u anda ihracat gelirlerinin %90' Kazakistan Bankalararas Dviz Borsas'nda satlmaktadr); -Eit olan karlkl taahhtlerin ve alacaklarn ulusal dviz ile karlanmas, hesaplarn son saldosu SKD ile tanzim edilmesidir; -Belli sre sonra ikili hesaplamalarn ve demelerin, oklu hale evrilmesi (deme birlii olumas ve bu birliin para birimi baznda gerekletirilmesi); ok tarafl demelerin derinlemesi, d ticaret muhasebesine katlan dvizin karlkl konvertibilite rejiminin salamlatrlmas arttndan, dviz kstlamalarnn hafifletirilmesi ve ortadan kalkmas, lkelere tek dvizli deme modeline geme imkn salayacaktr.

Sonu
Kazakistan'n d ekonomik hedeflerinden biri, uluslararas dviz ibirliine katlmak, uluslararas kredi kurumlarnn yesi olmak ve genel olarak uluslararas finans sistemine girmek idi. Bu amacn gereklemesi iin gerekli tedbirler alnd. D ekonomik ilikilerin liberalizasyon koullar altnda piyasa artlarna uygun, kambiyo ilemlerinin kontrol ve tanzim etme mekanizmas oluturuldu. Kazakistan Cumhuriyeti'nin uluslararas finans sistemine girmesi gelimi lkeler tarafndan olumlu karland. 1993 ylndan itibaren birtakm devletlerin desteiyle lke, IMF, IBRD, EBRD gibi temel uluslararas finans organizasyonlarnn yesi oldu. Sonuta, ekonominin d kaynaklardan finanse edilmesi iin gerekli olan miktar 1994 ylnda 1 milyar dolar idi, bunun 193 milyonu IMF'den alnmt ve 513 milyon dolar

bilig-2/Yaz96

272

d ticari krediler idi; 1995 ylnda bu rakam 1,5 milyar dolar at. ABD, Japon ve Avrupa Birlii'nden ylda 80 milyon dolar dolaynda yardm alnmaktadr. 1992-1995 tarihleri arasnda lkenin eitli devletlerden ald krediler yaklak 2 milyar dolara ulat. Almanya, Trkiye ve ngiltere bu devletlerin en nde gelenleri. Dnya Bankas, Kazakistan'a ekonomik reformlarn uygulanmas iin 1995'te 180 milyon dolar kredi verdi. Kazakistan, bu gne kadar Dnya Bankas'ndan toplam 556.8 milyon dolar tutarnda kredi ald. Cumhuriyet 1995'te donr lkelerden ve uluslararas finans kurumlarndan 350 milyon dolar kredi almay ve 1.35 milyar dolarlk direkt d yatrm gereklemesini hedefledi. 1995 ylnn sonularn belirterek, enflasyonun kontrol altna alndm, pozitif bir ticaret

dengesi salandn, altn rezervlerinin artrldn, d borlanmann 2.7 milyar dolarda tutulduunu ve temel bankaclk reformlarnn uygulanmaya konulduunu vurgulamak istiyoruz. 1995'te enflasyon %125'ten %50'ye dt ve 1998'e kadar da %12'ye dmesi beklenmektedir. 1994'n son dokuz aynda Tenge'nin ABD dolar karsnda 6 kat deer kaybetmesine karlk 1995'te bu %5'te tutuldu. u ana kadar Kazakistan'a zellikle gaz, petrol ve madencilik sektrnde 2 milyar dolarlk yatrm yapld. Kazakistan'n yeni yatrmlara ynelme abalan sayesinde 1996 ylnda dier lke ve kurululardan 1.22 milyar dolarlk yeni kredi alma imkan vardr. Kazakistan, tm BDT ve Dou Bloku lkeleri iinde nmzdeki 10 yl iin en fazla yatrm salayan lkedir ve Birlemi Milletler verilerine gre de eski Sovyet lkelerine yaplan toplam 103 milyar dolarlk yardmn 47 milyar dolar Kazakistan'a yaplmtr.

Tablo 1.1. 1994 ylnda Tenge Kurunun Deiim Dinamikleri

Aylar Dolar Kuru Tenge Borsa Kurunun Dolara Gre Dmesi, % (Devalasyon Tempolar) Dolar Talebinin TEFE Deiim vGre Deiim vmeleri, % (Enflasyon meleri, % Tempolar) (Kazakistan Bankalar aras Dviz Borsas halelerin Sonularna Gre) 105.0 3.0 25.3 80.8 63.3 50.0 38.0 6.5 3.2 19.0 23.0 44.6 40.0 17.0 432.0 34.0 46.0 25.0 13.5 10.9 20.1 15.0

OCAK UBAT MART NSAN MAYIS HAZRAN TEMMUZ AUSTOS EYLL EKM KASIM

6.31-10.71 10.71-11.58 11.58-19.94 19.94-29.22 29.92-40.73 40.73-43.29 43.29-45.33 45.33-46.16 46.16-48.00 48.0-49.55 49.55-52.10

69.7 8.0 72.3 50.1 36.1 6.3 4.7 1.8 4.0 3.2 5.15

bilig-2/Yaz96

273
Tablo 1.2. Kazakistan Cumhuriyetinin Altn Dviz Rezervlerinin Art vmeleri, Yaps ve Hacmi. 1.01.1994 ABD$ milyon 1 .Brt Altn Dviz Rezervler(d aktifler), toplam onlarn iinde: .. Dviz rezerevleri 1.2. Altn ve dier kymetli metalleri 2. Ulusal Bankann D Kreditorlardan Borlan 3. Net Altn Dviz Rezervleri % 1.07.1994 ABD$ milyon % 1.08.1994 ABD$ milyon % 1.09.1994 ABD$ milyon %

730.96

100.0

908.5

124.2

941.63 128.8

10002.4

137.1

394.62 336.34 86.6 664.36

100.0 100.0 100.0 100.0

571.96 144.9 336.09 99.9 188.71 217.9 719.34 111.6

588.16 149.0 353.47 105.1 198.08 228.7 743.56 115.4

604.72 397.76 197.259 805.221

153.2 118.3 227.8 125.0

Tablo 1.3. Kazakistan Cumhuriyetinin D Ticareti Dnemler hracat, mil. dolar

Komu lkeler Uzak lkeler Toplam

thalat, mil. dolar

Komu lkeler Uzak lkeler Toplan

D Ticaret A mil. $ -90.64 119.88 203.66 1200.00

I-94 n-94 III-94 I-IV 95

217.4 322.50 396.50

401.65 544.93 413.40

619.05 867.43 809.90 5000.0

115.0 223.80 160.40

594.00 523.75 445.84

709.69 747.55 606.24 3800.0

Tablol.4. Kazakistan Cumhuriyetinin D Ticareti Komu lkeler, mil. $ 571.4 57.9 Rusya, mil. $ 105.1 5.8 Komu lkeler, mir Tenge 27.1 37.6 Rusya, mlr. Tenge 22.7 30.3

thalat hracat

Tablo 1.5. D Ticarette Yatrm Mallarnn Pay thalat hracat Dolar, % Tenge, % 99.53 88.88 88.42 93.97

KAYNAKLAR C.ERTLESOVA, "Kazakistan Cumhuriyetinin Cari lemler Dengesinin Durumu", "Business Club" No 14, 26 Temmuz 1994 Milli Bilim Akademisinin Ekonomi Enstits. "Cumhuriyetimizin fnans-kredi yaps: Gelime problemleri", Almat, "rayan", 1995 Ulusal Banka'nn Haberleri. "Suhbat", NO 37, Eyll 1994 Kazakistan Cumhuriyetinin D Ekonomik likiler Komitesinin Verileri KBDB'nn Verileri Kazakistan Cumhuriyetinin statistik Komitesinin Verileri TKA, Avrasya Dosyas, No36,38,57,59

bilig-2/Yaz96

274

Kitap Dnyasndan:

UZAKLARDAK GNE III

Prof. Dr. Naib LASOV Do Dr. Elfina SIBGATULLNA ___________________________________ Tataristan, Alabuga Devlet Pedagoji Enst. Tatar Dili B. gr. yeleri

Trkiye Cumhuriyeti'nin Kltr ve Milli Eitim Bakanlklar, Trk Kltrn Aratrma Enstits ve niversiteleri, devaml olarak, Trk boylarnn folklorlar ve yazl edebiyat miraslarn tantmakla megul olmaktadr. Btn Trkln ortak yadigrlar olan Mahmut Kagr, Yusuf Has Hacib'in eserleri, Orhun ve Yenisey yaztlar, Altnordu sahas airleri, Seyf Sery, Kutb ve Harezm'nin iirleri, teden beri, Trk limleri tarafndan incelenip, Latin harflerine aktarlarak, akademik almalarla ortaya konulmak suretiyle, byk-kk herkesin istifade edecei eserler hlinde defalarca basld. Ayrca ada Trk lehelerinde kaleme alnan eserler de Trk bilim adamlarnn dikkatinden uzak kalmam; her geen yl, Kazak, zbek, Krgz, Trkmen, Azerbaycan vb. dier Trk boylarnn edip ve airlerine hasredilen eserler yaymlanm; bu hususta milletleraras sempozyum ve konferanslar dzenlenmitir. Bunun yan sra mehur fikir adamlarmz, air ve ediplerimiz, milli kahramanlarmzn hayatlar ve sanatlar hakknda bilgi sahibi olmak iin Trkiye Trkesiyle kaleme alnan eserlere mracaat etmekteyiz. Mesel, Tatar Trkleri arasndan yetimi Reid brahim, Musa Yarullah Bigi, Sadri Maksd ve Yusuf Akora hakknda Trkiye'de teden beri eserler kmakla beraber, bizde bu tarzdaki kitaplarn henz yazld sylenemez. Ksaca, ada Trk leheleri ve edebiyatlar ile kltrlerinin tantlp retilmesi konusunda Trkiye'deki bilim adamalarnn byk iler baardklarn, bu yolla dier Trk boylarna rnek olduklarm inkr etmek mmkn deildir. te Tataristan'a Trkiye'de baslm son derece kymetli bir eser ulat. Bu, Dr. Fatma zkan'n, Trk Kltrn Aratrma Enstits tarafndan baslan "Abdullah Tukay 'n iirleri nceleme-Metin-Aktarma (Ankara 1994) " isimli eseridir. blmden meydana gelen bu cidd ve hacimli eser, 958 sayfa tutarndadr. Eserin birinci blm Tukay'n iirlerinin tahlili, ikinci blm latin harflerine transkripsiyonu ve nc blm ise, Trkiye Trkesine aktarlmasndan olumaktadr. ncelemeye Abdullah Tukay'n 369 iiri esas alnm. Bu iirler arasnda, "Pien Bazar, Yahut Yana Kisikba" iiri gibi mhim eserler de bulunmaktadr. imdiye kadar, Trk okuyucusu Tukay'n btn iirlerini kendi lehesinde okuma imknn bulamamt. Fatma zkan Hanm, son derecede byk i baarm; onun alkanln

bilig-2/Yaz96

275

ve aratrc titizliini kskanmamak mmkn deil. Gerek limlere has sabrla, Tukay'n eserlerini incelemi; Tukay'n kulland her kelimeyi, airin yaad zamandaki manasn vererek tercme etmi. Kitab okuduum zaman, yazarn Tatarcay mkemmel ekilde bildiini, Tatar ruhuna nfuz ettiini grp, hayran kaldm ve Trkiye'de Tukay'n eserleri hakknda byle byk bilginlerin varlna sevindim. Yazar, incelemesine Kazan Tatarlarnn tarihi hakknda ilgi ekici bilgiler vererek balam. Dorusu, byle bir trihi giri vermek, olduka isabetli olmutur. nk, Trkiye'de pek ok kimse Tatar adyla bilinen Trk boyunun varlndan haberdar olmakla beraber, onlarn gemilerini, niin Tatar diye adlandrldklarn, Krm Tatarlar ile Kazan Tatarlarnn ayn boy olup olmadklarn bilmemektedirler. Bylece, hem dier Kazan Tatarlarnn etnogenezine, devlet trihine dir sorulara Fatma zkan, gereklere ve ilm aratrmalara dayanarak tafsilatl cevaplar verip, meseleye k tutmaktadr. Bu bilgiler, Tatar okuyucularnda da merak uyandrmtr. nk, yazar, bizim bildiimiz Sovyet devrinde kan kitaplara mracaat etmeden, Trkiye'de yaayp eser vermi mehur Tatar limleri Reit Rahmeti Arat, Abdullah Battal Taymas, Ahmat Demir, Akdes Nimet Kurat ve Nadir Devlet'in eserlerini kaynak gstermitir. Genel olarak, kitabn ilm yn bir hayli gldr. Yazar eserini hazrlarken, Tataristan, Trkiye ve Rusya'da yaymlanan eserlerin yan sra, ngiltere'de ve Japonya'da baslm kitaplardan da istifade etmitir. Mesel yazar, Cemal Velidi'nin Tokyo'da baslan "Gabdulla Tukay Mecmuga-y Asar (1933)" adl esere sk sk mracaat etmi. imdiye kadar Tatar okuyucularnn pek bilmedii bu kitap ve Zekiye Resleva'nn hazrlad "Tukay zlerinnen" (Kazan 1985) adl eserden faydalanarak, Tukay'n hayat ve eserleri hakknda ayrntl bilgiler vermektedir. Kitabn giri blmnde, XIX. yzyl ba ile XX. yzyln balarnda Tatar Trklerinin sosyal ve kltrel hayat ile ilgili olarak verdii bilgiler de son derecede dikkat ekici ve tatmin edicidir. ehabettin Mercan, Kayyum Nsr, brahim Halfin, Fatih Kerimi, Ayaz shaki, Fatih Emirhan ve Sadri Maksd gibi, mehur byklerimizle Trk okuyucusunu yakndan tantran yazar, Tukay'n hayatn olduka ayrntl ekilde ilemitir. ras muhakkak ki, kitapta zengin

bibliyografyadan istifade edilmi; gereksiz tekrarlardan kanlmtr. Ayn zamanda Tukay'n biyografisinin nemli her teferruat, sanatnn mhim zellikleri dikkatle incelenmitir. Yazar, Tukay'n eserlerini muhteva ile dil, slup ve ekil zellikleri bakmndan iki ayr blmde aratrmtr. Muhteva blmnde iirleri aadaki temalara gre deerlendirmektedir. Ak, millet ve milliyetilik, hrriyet, din ve eitim, ocuklar iin iirler. Fatma zkan Hanm'n Tukay'n iirlerindeki ilk olarak iledii ak temasnda imdiye kadar bizim bildiimiz kalplam tahlilleri tekrarlamadan orijinal fikirler ortaya koymaktadr. Bilindii gibi Tukay'n ak iirleri fazla deildir. O ok sayda iirlerinden ayr olarak sanatnn ilk rneklerini verdii yllarda sosyal problemleri ele alan iirler yazmtr. Ancak ak iirleri sayca az olmakla beraber Tukay'n ahsiyetini, psikolojisini anlamak iin nemli kaynak tekil etmektedir. te bu sebeple lirik iirleri n plana karmaktadr. Tukay'n ak iirlerindeki, ak zdrab ve hasret gibi motifler Fatma zkan'a gre Fuzl'nin iirindeki gibi estetik unsur olarak yer almaktadr. "ftirak Sunnda" ve "Mehebbet" adl iirlerinde air gerekten de kendisinin hasret ve zdraptan lezzet aldn ifade etmektedir. Can yakan azarna hi kinesiz meftnifm, Her zaman item telezziz al- ehzannle ben. Can yakc azarna kin duymam, sana vurgunum; Her zaman alrm lezzet, ah ve hznnden ben (ftirak Sunnda) Emma lezzetli de su yeri gazap yerin yanu! Ancak zevklidir de, gizli ztrap, gizli yan (Mehebbet) Fatma zkan, "ftirak Sunda (Ayrln Sonunda)" adl iirin dil, slp ve semboller bakmndan Divan iiri estetiine bal olduunu sylemektedir. Sz konusu iirle birlikte, "Gyk Bu ya (Ak Bu ya) ", "Mehv Idermisen (Mahveder misin) ", "Derdimend Degilmiyim (Derdmend Deil miyim) " gibi iirlerdeki slp ve muhteva benzerliine iaret eden yazar, bu manzumelerde ayrlk acs ile sevgilinin vefaszl temalarnn ilendiini kuvvetle vurgulamaktadr. Yazar ayrca, Tukay'n airliinin ilk yllarnda kaleme ald

bilig-2/Yaz96

276

su ak iirlerini, divan iirinin gzel nazireleri olarak nitelendirir. Yazara gre, sosyal ve siys meselelere ilgi duyan airin, ak zdrabyla yanan gnln samimi duygularn terennm ettii ilk iirlerini, medrese ald klasik iir teknii ile ilgili bilgilerini tecrbe etmek amacyla kaleme almtr. Gerekten de air, duygularn gnlnn derinliklerinde saklayp i dnyasnn srlarn da vurmak istemeyen bir ruh hli iindedir. Tukay en gzel ak iirlerini Kazan'da tanp k olduu Zeytune Mevldova iin yazm. Fatma zkan, Tukay'n "Ge", "Kul" iirlerinin yazl tarihi doru bir ekilde tespit edip Zeytune Hanm ile ilgili hatrattan faydalanarak air ile bu hanm arasndaki mnasebeti ortaya koyamaktadr. "Kzl Gyk" iirini tahlil ederken aratrc, Tukay'n gen kzlarn yannda kendisini deersiz kabul edip mahup davrand gereine iaret ederek airin ruh dnyasna nfuz etmektedir. Ciddi bir ilmi alma olan kitaptaki bu blm, bal bana bir eser gibi kymet tamaktadr. Millet ve milliyetilik temalarna ayrlan blmde Fatma zkan, Tukay'n sosyal ve siyasi grlerinin deiimine iaret eder. Bata slam milliyetilii savunan Tukay daha sonra bu fikirlerinden vazgeerek Tatar milliyetiliini benimser: "Tatar behti in nin can atarmn Tatar bit min zim de n Tatarnn" Tatar'n baht iin ben can atarm: Tatar'm kendim de, gerek Tatar'm "z-zime (Kendi Kendime)" Hrriyet bal altnda toplanan iirlerinde Fatma zkan, Tukay'n 1905 ihtilali ile ilgili grlerine, "Duslarga Bir Sz (Dostlara Bir Sz)", "Hrriyet Haknda (Hrriyet Hakknda)" vb. iirlerine dayanak verir. "ten garlgan Tatar Kzna (ten Atlan Tatar Kzna)", "Tatar Kzlarna" vb. iirlerini tahlil ederek Tukay'n kadn hak ve hrriyetleri konusundaki fikirlerini ortaya koyar. XIX. yzyln sonu ile XX. yzyln balarnda Tataristan'daki eitim ve retim meseleleri ile slam Dini arasnda sk bir mnsebet olduu dnlnce, Fatma zkan'n din ve eitim ile ilgili iirleri ayn blmde incelemekte ne kadar hakl olduu anlalr. Cemal Velid'nin eseri ile,

Tukay'n, "simde Kalgannar (Hatrmda Kalanlar)" balkl yazsn kaynak gstererek, airin ocukluundan beri zenginleri sevmediini, dier talebeler gibi zenginlerin davetlerine icabet etmediini; Kazan'a geldikten sonra da, buradaki muteber zenginlerle dostluk kurmaktan kandn ve eski taraftar mollalar acmasz ekilde tenkit ettiini, isabetle ortaya koyar. Yazar, Tukay'n btn bu davranlarn iine kapank ruh yapsna sahip oluundan ziyade, cediti fikirlerin savunucusu oluuyla izah etmektedir. "Medreseden kkan ekirtler Ni Diyler (Medreseden kan Talebeler Ne Diyorlar)", "Duslarga Bir Sz", "Mullalar", "an", "Mullann Zar" ve "Sur Kurtlarga (Parazitlere)" gibi iirlerinde Tukay, o yllarda Tatarlar arasnda says gittike artm olan cahil din adamlarn tenkit eder. Fatma zkan, Tatar aratrclarndan farkl olarak, Tukay'n dine deil, chil din adamlarna ve taassuba kar olduuna da iaret eder. Trk bilgini, hakl olarak Tukay'n vefatndan sonra baslan iir kitaplarna din muhteval iirlerinin alnmadn, Sovyet devrinde onun ateist olarak gsterilme gayretlerinin byk yanllk olduunu belirtmektedir. Yazar, "Din muhteval, "Tesir", "Vasiyetim", "Allah Tebarek ve Tegale", "Migrac" ve "Kadir Ki" adl iirlerini yazmam olsa bile, dier eserlerinin nda Tukay'n dinine ve milletine kar olmad anlalrd", demektedir. Sz konusu iirler, Fatma zkan'n eserinde yer almtr. Fatma zkan, Tukay'n iirlerinin dil, slp, tr ve ekil zelliklerini bizim iin yeni olan bir metotla incelemektedir. O, Tukay'n dilindeki Osmanl Trkesi unsurlar tespit ettikten sonra, stanbul Trkesine has syleyilerle, Arapa ve Farsa unsurlar iki grupta deerlendiriyor. "ekirt Yahut Bir Tesadf' balkl iiri tipindeki iirlerinde Tanzimat devri Trk iirinin tesiri olduunu belirtiyor. Vezin, kafiye ve redif meseleleri zerinde duran Fatma zkan, gayet etrafl inceleme yapmtr. Bu blmde yazar, Tukay'n iirlerini tahlil etmek suretiyle, Fuat Kprl gibi tannm limlerin, imal Trklerinin edebiyatnda nazmn iptida olduu, grnn doru olmadn ispat etmektedir. Bylece, Fatma zkan Hanm, Tatar Trklerinin dilini ve edebiyatn ne kadar iyi bildiini, derinden anladn gstermektedir. Gerekten de Fatma Hanm'n kitabnn her satrn-

bilig-2/Yaz96

277

dan Tukay'n sanatna ve Tatar Trklerine duyduu sayg ve sevgi sezilmektedir. Bu almay hazrlamak iin limenin ne kadar mrn sarfettiini bilemiyoruz ama, gz nurunu dkt, bu ie gnl vererek btn samimiyetiyle altn anlyoruz. phesiz ki o, gayet ilm ve cidd bu eseriyle Tatar edebiyat ve genel olarak Trkoloji ilmine kymetli hizmetlerde bulunmutur.

Tatar limlerine ise, "Abdullah Tukay'n iirleri" adl bu hacimli eserin yazar Fatma zkan karsnda hrmetle eilmek dyor. nmzdeki gnlerde Tukay'mzn doumunun 110. yldnm var. Uzaklardan, baka lkelerden ulu airimize sevgi ve sayg nianesi olan byle hediyeler gelmeye balad. Tukay'n kendi halk da bo durmamaldr.

bilig-2/Yaz96

278

Kitap Dnyasndan:

JAMBIL KTABI HAKKINDA

Prof. Dr. Kazmbek ARABN

___________________________________

Pekin Aznlklar Neriyat Kazak Edebiyat B. Bakan

Ahmet Yesevi Vakf Yaynlan (4) serisinde yaymlanan "Jambl" adl kitap, Orta Asya'da zellikle Kazak ozanlk sanatnn tantlmas hususunda Trkiye'de ilk almalardan biri olmas nedeniyle byk bir nem kazanmaktadr. A.. TMER'de Kazak Dili ve Edebiyat retim yesi Do. Dr. Zeyne smail ve yine ayn kurumda Trke retim Eleman olarak grev yapan Ahmet Gngr'n youn ve titiz almalar olarak ortaya kan bir eserdir. Kitap, 428 sayfadan olumakta olup, kitabn nsz ve tantm yazlarn T.C. Devlet Bakan ve Hoca Ahmet Yesevi Trk-Kazak niversitesi Mtevelli Heyet Bakan Namk Kemal Zeybek ve Kazakistan Cumhuriyeti Kltr Bakan Talat Mamaev yazmlar. Eser nsz ve Ulu Ozan' tantmndan sonra, otuz kadar iirinin yer ald blmden sonra, sylemi olduu tegen Batr Destan, ozanlk sanatnn zirvedeki alan olan atmalarndan semeler ve daha sonra tm bu blmlerin yer ald Kazaka Kril harfli blmden olumaktadr. iirlerinin seiminde dikkat ve zen gsterilmi, Trkesine eviri de mmkn olduunca ortak kelimelerin kullanlmasnda ve iirdeki ekil ve ieriin estetiini yakalamlardr. zellikle eviride en zor olan Jambl'n akc, canl,dinamik zellii Trkiye Trkesine tamamyla yanstlm. Burada ok youn aba ve emein olduu aka grlmektedir. iir, destan ve atmalar blmnde Trkiye Trkesiyle beraber Kazaka Latin harfleriyle yazlarak karlkl bir ekilde verilmitir. Ozann Kazak ve Krgzlarn milli iecei kmzla ilgili nefis bir iiri, kitapta yer almaktadr. Ayrca, devrin Rus idarecilerinin Kazak halkna yapm olduu basklar dile getiren stepkede (Panayrda) iiri ierik itibariyle dikkate deer bir iirdir. Kitabn ikinci blmnde Jambl Ozan'n syledii ve halk tarafndan her zaman ilgi gren "tegen Batr" destan yer almaktadr. Destann giri blmnde byk Ozan'n sade, berrak kendine has slubu hemen kendini gsterir. nc blmde ise Ozanlk Geleneinin yz ak saylan "atma" alannda Jambl'n Kulahmet'le yapm olduu atma, Kazak Ozanlarnn hibir zaman unutamayacaklar bir atma rnei olarak kalmtr.

bilig-2/Yaz96

279

Kitapta blmler arasnda Jambl'n hayatndan kesitler sunan resimler yer almaktadr. Ulu Ozan'n 150. Doum Yl mnasebetiyle Trkiye'de hazrlanan kitapta Jambl'n ozanlk stad, "Prim" diye hitbettii iirlerinde her zaman sayg ve sevgisini gsterdii Syinbay Aranul'nn resminin rencisi Janbl'la kar karya baslmasn ok anlaml bulduumuz gzel bir hare-

ket olarak gryoruz. Trkiye ve Kazakistan'daki ilgili insanlara yararl olacan umuyor, Trk Dnyas'nn kltr ve edebiyat alanndaki daha bir ok sekin ahsiyetlerin tantm konusunda almalarn devamn diliyorum. imdi Janbl kitabndaki Kazak ve Krgzlarn milli iecei Kmz'la ilgili gzel bir iiri grelim.

QIMIZ yirilgen qql, tatti sar qmz, Awrua-em, sawa-quwat, dri qmz Istqta urttar susn tappaanda, Erte-ke baylar iken kari qmz. Aan ken sabada altn qmz, Bay, biyge attq bergel salqn qmz Aytuw ek iten nalp, saan qars, Kedeyge kelmegende artn qmz. Bayda bar, jarldajoq tartm qmz, Kz satp, bardan iken halqm qmz Baylardn sabasnda "allahup " tap, Kedeydih torsnda tam-tum qmz Sapran jaylaw jaylap baylar qmz, aqrp birin-biri toylar qmz. Keneytip juwan qarn may qosuwa, Sar tuzdq qaz etimen aynar qmz... Bay qayda? Elden quwdq bgin qmz, Tankerdik zor sabas tbin qmz. Krinbey tnde jortp qumdardajr, peydi bulaq suwn tgil qmz. Sapran dalan, qalam bari qmz, Jaylawd bgin bold sni qmz Stahanov erlerge dem beretin, Bir syew enbegine kari qmz yirilgen sar altnday sar qmz, Awrua-em, sawa-guwat, dri qmz Elimni sosyalistik as bold, ar, ta nen bar, kne qmz.

KIMIZ Cezbede eki, lezzetli sar kmz, Hastaya ifa; saa kuvvet, ila kmz, Scakta iilir, iecek olmadnda, Sabah, akam zenginlerin itii kadim kmz. Mayalanan byk altn sabadaki altn kmz, Zengin beylere ilham veren serin kmz Sylyorduk iten hznle sana beddua, Fakire gelince art olan kmz. Zenginde var., fakirde bir yudum olmayan kmz, Gz szp, varlktan ien halkm kmz. Zenginlerin tulumunda lak luk, Fakirin tulumunda tamtakr kmz. Zenginlerin yaylada saprp itii gzel kmz Birbirini arp elendiren kmz imanlayan gbee ya balatan Tuzlanm kuzu etiyle iilen kmz Zengin nerede? Yurttan itik bugn kmz evirip byk sabann dibine kadar. Grnmez akamlarda koup, kumlarda yryor, ilmez bulak suyu, bir yana kmz Sapran krm, ehrim hepsi kmz, Yaylann bugn oldu neesi kmz. Kmr iilerine nefes verecek, Bir gayretine destek veren kadim kmz. Cezbeden sar altn gibi sar kmz, Hastaya ifa, saa kuvvet ila kmz Halkmn sosyal a oldun karn, artk neyin varsa... kmz

bilig-2/Yaz96

280

Kitap Dnyasndan:

UZAK KLMLERDE YAYIMLANMI LGN BR KTAP:

THE OCEAN OF UNITY Wahdat al-Wucd in Persian, Turkish and Malay Poetry

Prof. Dr. Mustafa SEN

____________________________________

Ahmet Yesevi . Sosyal Bilimler Enst. Mdr

Lisans retimini tamamlayp Divan Edebiyat ile biraz daha ileri dzeyde ilgilenmeye baladm yllarda merak ettiim konularn banda, blgesel farkllklarn bu edebiyata nasl yansd meselesi geliyordu. Daha ak bir ifadeyle skpl bir klasik edebiyat mensubu ile Erzurumlu benzer bir air arasnda duyu, dn ve ifade edi tarznda, kullanlan formda, tercih edilen trde ne eit farklar vard? Merakm ksa bir sre sonra zail oldu. Bu corafi farklar hakim Osmanllk izgisi iinde kaybolup gidiyordu. Peki bu kaln izginin ad neydi? Sonraki yllarda ska gndeme getirilen bir baka soru, zihnimi yordu. Divan Edebiyat, Arap ve Fars edebiyatlarnn taklidi mi idi? Bu edebiyatlar arasnda farklar var myd? Veya aralarnda grlen yakn mnasebet nasl izah edilebilirdi? Bu ve benzeri sorularmn cevabn daha sonraki yllarda medeniyet kelimesinde buldum. Zamanla zellikle din birlii zerine kurulan byk medeniyetlerin ilerine aldklar eitli milletlerin kltrlerini az ok mterek bir hviyete brndrdklerini fark ettim. slam medeniyeti ise bunun en karakteristik rneklerinden birini tekil ediyordu. Yaama biimleri ve corafyalar birbirinden ok farkl olan eitli milletler, mslman olduktan, zellikle de bunu bir medeniyete dntrdkten sonra ortak saylacak bir hayat eklini yaamaya balamlard. Bu medeniyet ise u iki temel etki altnda ekilleniyordu: slamn ilk mensuplar olmalar dolaysyla Araplarn sosyal ve kltrel yaps ile dinin yayld alanlarda yaayan eitli kltrler. Bu iki faktrn birleimiyle aralarnda corafya, tarih ve rk olarak hi bir mnasebet bulunmayan farkl topluluklar, zaman iinde bir potada eriyip ekilleniyorlard. Bunun sonucunda da islam dnyasnn kltrel, entelektel tarihi, blnemez bir btn olarak karmza kyordu. erevesi izilen tabloyu teoriden uygulamaya intikal ettirmek iin bu medeniyetin herhangi bir unsurunu alp farkl mslman corafyalardaki grntlerini gzler nne sermek gerekiyordu. te size imdi byle bir eseri tantmak istiyorum. Hac Muhammed Buhar Lubis, Malezyal bir bilim adam. Malezya Milli niversitesinde Mukayeseli Ortadou slami Edebiyatlar dersleri veriyor. te bu deerli bilim adam slam dncesinin arlkl konularndan biri olan Vahdet-i Vcd dncesinin, Fars, Trk ve Malay edebiyatlarna nasl yansdn ele alan bir al-

bilig-2/Yaz96

281

ma gerekletirmi. Eserin ad The Ocean of Unity.* Bilindii gibi Vahdet-i slam dncesi iinde Halla ile balayan ve bn Arab ile sistemleen bir ekol olup bata tasavvuf dncesi olmak zere slam medeniyetinin eitli alanlarnda etkili olmu bir harekettir. Daha sonra baka mutasavvflar tarafndan da yorumlanarak gelitirilmi ve bu haliyle tasavvuf dncesinin yayld btn alanlarda etkili olmutur. The Ocean of Unity, nsz takiben alt blmden meydana geliyor. Giri saylacak ilk blmde aratrc, tasavvufla iir arasndaki ilikiyi gzler nne sermi. kinci blm vahdet-i vcd dncesinin douu, gelimesi, iire aksi ve balca temsilcilerini ieriyor. nc blmde tasavvufi Fars iiri gzler nne serilip balca temsilcileri hakknda bilgiler verilmi. Bu blm, Fars iirini temsilen seilen Trk asll ama eserlerini Farsa vermi. nl air Bdil'in (1644-1720) hayat ve eserleri ile bunlarda vahdet-i vcd dncesinin yansmas izliyor. Drdnc blm, almann Trke ksmna tahsis edilmi. Aratrc bu blme de Trk tasavvuf iirinin ksa bir panoramasn izerek balam. Sonra bizim edebiyatmzdan seilen brahim Hakk Erzurum'nin (1703-1780) hayat, eserleri ve bu eserlerdeki vahdet-i vcut dncesi deerlendirilmi. Beinci blm almann Malay edebiyat blmnden oluuyor. Dr. Lubis, bu ksmda da nceki rneklerde olduu gibi Malay sufi iirinin tarihi geliimini gzler nne serdikten sonra bu edebiyatta en dikkate deer sufi air olan Hamza Fansr'nin (XVIII. yzyl) hayat, eserleri ve bu eserlerdeki vahdet-i vcud dncesini ele alyor. Tam ad, The Ocean of Unity, Wahdat alWucd in Persian, Turkish and Malay Poetry olan alma, bir sonu blm ile tamamlanyor. Bu blmde Dr. Lubis, elde ettii sonular dikkatlere sunuyor. Aratrc ayr dilden setii bu sufi airleri tesadfen sememitir. Bunlarn de iki nemli tarikatn mntesipleridir: Bdil

Nak, Hamza Kadiri, brahim Hakk, KadirNakibend dir. Dolaysyla airler bal olduklar tasavvuf dnceyi iirlerinde yanstmlar ve bu erevede vahdet-i vcd dncesi ortak bir bak as ve slam tasavvufunun en nemli yorumu olarak airde de aka grlebilecek biimde yer almtr. Dr. Lubis'in belirttiine gre birbirlerinden olduka farkl corafyalarda yaayan bu airlerin kullandklar mecazlarda da byk lde benzerlikler vardr. arap kelimesi tasavvufi bir mecaz olarak bunun ok saydaki rneinden sadece biridir. Bu tarz rneklerden zerinde durulmas gerekenlerden biri de her edebiyatta sklkla yer alan habb mecazdr. Dr. Lubis bu mecazn Budist metinlerindeki yaygn kullanmna da dikkatimizi ekiyor. Bu ve benzeri mecazi ifadelerin ok farkl gibi grnen mistik dncelerde ayn anlama gelecek biimde kullanlmas olduka dndrc. Bu tarz rneklerden biri de deniz ve dalga ilikisi. Ayn medeniyet dairesi iinde yer alan farkl kltrlerin birbirleriyle ilikisi herhalde gelecekte daha da zerinde durulacak nemli konulardan biri olacak. imdilik teorik olarak var kabul edilen bu mterek unsurlarn almalarla dorulanmas gerekiyor. Ama bu i sanld kadar kolay deil. Bir kere farkl dilleri bilmenin yannda, konuyla ilgili elde yeterli kaynak bulunmamas da ii zorlatran unsurlardan biri. Bu bakmdan Dr. Lubis'in The Ocean of Unity, Wahdat al-Wucud In Persian, Turkish and Malay Poetry adl deerli almas, bu tarz rneklerin nc yaynlarndan biri. Umulur ki bu tarz almalar belli noktaya ulanca slam Dncesi Tarihi'ni yazmak daha kolay olacak. Dr. Hac Muhammed Buhar Lubis'i bu gzel almas iin kutluyor, gelecekte baka gzel eserlerini de bekliyoruz * LUBS, Hac Muhammed Bukhar. 1994 Wucud In Persian, Turkish and Malay Poetry, Kuala Lumpur, 376 s.

bilig-2/Yaz96

282

Kitap Dnyasndan:

TRKE-ZBEKE, ZBEKE-TRKE SZLK*

Yrd. Do. Dr. Mehmet KARA

____________________________________

Krkkale . Fen-Ed. Fak. r. yesi

Sovyetler Birliinin tahminleri alt st edercesine hzl k, 1991 ylnn en nemli olaylarndan biri sayld. Bu durum, en ok da biz Trkler iin nemliydi. Ama o gnlerde herkes birbirine " Acaba geici bir sarsnt m? " sorusunu yneltiyordu. Sarsnt devamlyd; 20. yzyln son eyreinde bir corafya depremi yaanyordu. Geni bir sahada aralklarla devam eden depremin ardndan, be bamsz Trk cumhuriyeti tozlarn silkerek ayaa kalktlar. Yeni bamsz cumhuriyetlerin ortaya kmasyla birlikte bir yandan sevindik, bir yandan da baz sorunluklar yklenmemiz gerektiini hissettik. Bir iken alt olmutuk. Dnya zerinde etkimizi arttracamz gnler yaknd. Ne demiti Yunus'umuz: " Kuru idik ya olduk/ Ayak idik ba olduk/ Kanatlandk ku olduk/ Utuk elhamdlillah". " Yunus ne ho dimisn/ Bal u eker yimisn". Daha nce belirli kesimlerin gayretleri dnda Sovyetlerdeki kardelerimizle ilgilenen yoktu. Bunlarn gayretleri de yadrganyordu. Ama gn geldi buralarla ilgilenmeyenler garip karlanr oldu. Son zamanlarda dnyada meydana gelen olaylar, bamz o kadar dndrd ki, bu dn srasnda bazen beynimiz zonklad, bazen de kendimize geldik. Kendimize geldik, nk yeni bamszlna kavuan Trk cumhuriyetlerinde ve dier yerlerde bulunan kardelerimizle ilgilenmek, onlar konumak devlet politikas haline geldi. yle ki lkemizde her fikrin insannn yz bir kere daha Douya dnd. Zaten bizim zamana srlarla yazlm geni zamanl bir cmlemiz vard: " Ik Doudan gelir". Dou kltrn ve Osmanly yeniden tarttk. Birka sene nce ateli Osmanl dman olan aydnlarmz bile artk gerei grmlerdi. zellikle " Krfez Krizi"yle" Bosna Facias"n birbiriyle karlatrnca, Balkanlardan gelen souk ve yal havann iyice etkisinde kaldk. XIX. asrda Batdan doduunu sandmz gne, yakn bir zamanda Bosna'da batt. Misak- Mill snrlar ierisinde yayorduk, ancak kalbimizdeki snrlar o kadar genilemiti ki, en uzakta yaayan kardelerimizi kuatacak kadard. Gnlerdir iimizde bir heyecan saklyoruz "Dirili heyecanla balar." diye. te bugn somut iler yapmann tam vaktidir. Daha eskiye uzanmakla birlikte 1917 Ekim devriminden sonra dilleri, tarihleri, kltrleri

bilig-2/Yaz96

283

farkl mecralara ynlendirilmeye allan kardelerimizle birlikte oturup yeniden dnme ve her eye olmas gereken adan bakma zamandr. Bu konudaki almalar daha nceki yllarda ferdi almalara dayanyordu. Bunun en gzel rneini 1977 ylnda yaymlanan Bugnk Trk Alfabeleri adl eseriyle deerli ilim adam Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun vermiti. Bu eserin yakn zamanlarda Kltr Bakanl tarafndan rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri adyla birka yeni basks yaplmtr. Yine Ercilasun'un bakanlnda bir komisyon tarafndan hazrlanan Karlatrmal Trk Leheleri Szl I-II (Kltr Bakanl, Ankara 1991) nemli bir almadr. Bu almada ferdi gayret ile devlet destei el ele yrmtr. 1993 yl ierisinde benzer bir eserde Nizamiddin Mahmud - Erturul Yaman, tarafndan zbekistan'da yaymland. Trke-zbek-e, zbeke-Trke Szlk (Takent 1993) Eserin lacivert n kapandaki iki figr dikkatimi ekti. Sanrm bunlar stanbul ve Semerkand'da bulunan iki tarihi klliyeye ait. Tabi szlk Trke-zbeke, olunca esere stanbul ve Semerkand kaplarndan giriliyor. Bu kaplardan girdiimde karma ilk kan "Sz Ba". Burada, Trk dilinin gemite ve gnmzdeki yaylma alanlar zerinde duruluyor. Szln hazrlan-

masnda takip edilen yollar dile getiriliyor. Bu blm, "Szl Kullanmada Dikkat Edilecek Hususlar" ve "Transkripsiyon aretleri" izliyor. Ardndan szln Trke-zbeke ksm balyor.(s. 14-174) Son ksmda zbeke-Trke blm yer alyor, (s. 175-319) Eserin kelimeler blmnde ncelikle ilgili madde balar yazlm, sonra baz transkripsiyon iaretlerinin de yardmyla kelimelerin okunuu gsterilmi, nc stunda ise dier lehedeki karl verilmitir. "Sz Ba"nda on iki-on bin kelimelik olduu ifade edilmitir. Bununla yalnz madde balarnn kastedildii anlalyor. Bir kelimenin farkl birka manasnn da verildiini dndmzde, bu say daha da artmaktadr. Biz, bu tr almalarn Trk dnyasnn birbirine yaknlamasnda faydal olacana inanyoruz. Szl hazrlayanlar, yaptklar almalardan dolay zbekistan Yazarlar Birlii Tantma Merkezinin "Uluslararas Mahmud Kagar dl"n almlardr. Biz de bu gayretlerinden dolay kendilerini kutlar, yeni almalarn bekleriz. * NZAMDDN, Mahmud - ERTURUL, Yaman, Gafur Gulam Namidagi Edebiyat ve Sanat Neriyat.

bilig-2/Yaz96

284

Kitap Dnyasndan:

TENKTL METN YNTEM AISINDAN EYH GALP DVANI

Halil ELK ____________________________________ Gazi . Eitim Fak. Ar. Grevlisi

El yazmas eserlerden azami lde faydalanlabilmesi iin ilm usllerle tenkitli metinlerin hazrlanmas gerekir. El yazmas eserleri yayna hazrlarken ihml etmeden herkesin titizlikle uymas gereken birtakm kurallar vardr. Bu kurallara uygun olarak hazrlanmayan eserlerin metinleri salam olmad gibi, aratrclar tarafndan da gvenle kullanlmaz. Yayna hazrlanan el yazmas eserleri incelediimiz zaman bir ksmnn tenkitli bir ksmnn da tenkitsiz metin olduunu gryoruz. Ayrca tenkitli metin olarak hazrlanan eserlerde metin tenkidi asndan bir takm aksaklklara da rastlyoruz. Bu yazda, eyh Galip Divan tenkitli metin kurma metodu asndan deerlendirilecektir. Bugn eyh Galip Divan'nn Naci Oku, Muhsin Kalkm ve Abdlkadir Grer tarafndan ayr ayr hazrlanm adet tenkitli metni vardr. Bu divanlardan Naci Oku (1994) ve Muhsin Kalkn (1994)* tarafndan hazrlananlar yaynlanm, Abdlkadir Grer (1993)'in eseri ise henz yaymlanmamtr. Yazma bir eserin tenkitli metninin hazrlanabilmesi iin ncelikle o metnin ne kadar yazma nshasnn bulunduunun tespit edilmesi gerekir. Bu eserden N'de ne kadar nsha olduu belirtilmemi, metnin 7 nshaya dayandrlarak hazrland ifade edilmitir. M'de 32, A'da ise 44 yazma nsha olduu tespit edilmi, ayrca eyh Galib'in iirlerinin bir ounu ihtiva eden iki mecmuada faydalanld belirtilmitir. Eserin yazma nshalar tespit edildikten sonra bu nshalarn tmnn ayrntl bir ekilde tavsiflerinin verilmesi gerekir. N'de ka nsha bulunduu belirtilmedii gibi sadece tenkitli metin iin kullanlan 7 nshann tavsifleri ok ksa verilmitir. Nshalarn boyutu 14x22 gibi tek bir l verilmi olup bunun kat boyutu mu yaznn boyutu mu olduu belirtilmemitir. Yaz ve kadn boyutlar ayr ayr llmelidir. M'de tespit edilen 32 nshann hangi ktphanede bulunduu belirtilmi ve ktphane kataloglarndaki bilgiler verilmitir. Nshalarn tavsifleri yoktur A'da tespit edilen 44 yazma nshann her biri ayr ayr ve ayrntl bir biimde tavsif edilmitir. Eserin yazma nshalar tespit edilip tavsifleri yapldktan sonra nshalar arasndaki ortak yanllar,fazlalk ve eksikler, imla zellikleri, istinsah

bilig-2/Yaz96

285

tarihleri, iirlerin sralan gibi zellikler yardmyla yazmalarn eceresi hazrlanr. Hazrlanan ecere bir tablo halinde verilir. Aralarndaki akrabalk balarna gre nshalar bir ka kola ayrlarak gruplandrlr. Bu gruplandrmadan sonra tenkitli metin iin kullanlacak yazmalar seilir. eyh Galip Divan'nn M ile N metinlerinde kullanlan yazmalarn eceresi ve nshalar arasndaki akrabalk balar gsterilmemitir. A'da tablo halinde bir ecere verilmemi olmakla birlikte yazmalar arasndaki akrabalk belirtilerek, nshalar be ana grupta toplanmtr. Divan'n tenkitli metni hazrlanrken kullanlan yazma nshalar her eserde de birbirinden farkldr. M'de "Ortak metin tekilinde, tespit ettiimiz 33 nshadan seilen 6 nsha esas alnmtr." (s. 11/95) denilmektedir. Fakat bu alt nshann seiminin hangi lye gre, nasl yapld belirtilmemitir. Kullanlan nshalar unlardr:
1. 2. 3. 4. 5. 6. Ankara niv. DTCFKtp. B/40 British Musem DPB & MSS, Add. 23985. stanbul niv. Ktp. Ty. 401. stanbul niv. Ktp. Ty. 1431. Matbu Nsha (Bulak 1252) Sleymaniye Ktp. Hac Mahmut Ef. 3693/1

6. stanbul Topkap Saray Ktp. (Hazine) No.941. 7. stanbul niv. Ktp. Ty. No. 401. A'da ise ecere yardmyla be gruba ayrlan 44 nshadan u dokuz tanesi tenkitli metin iin kullanlmtr: 1. DTCF Ktp. Yazmalar Ksm M. Ozak No.44(P) 2. DTCF Ktp. Yazmalar niv. B Koleksiyonu No40. (El). 3. DTCF Ktp. Yazmalar niv. B Koleksiyonu No. 40 (E2). (Mkerrer). 4. stanbul niv. Ktp. M. nal Kitaplar No.2782(). 5. stanbul niv. Ktp. Ty. No. 2821 (). 6. stanbul niv. Ktp.Ty. No.9594 (E3). 7. Mecmua- E'ar, Millet Ktp. Ali Emiri(Manzun) No. 766 (M). 8. Mecmua- E'ar, Sleymaniye Ktp. Halef Ef. Kitaplar, No.766(H). 9. Sleymaniye Ktp. Halef Ef. Kitaplar No. 658 (Y).

N'de ise "Divan metnini kurarken eyh Galib'in gerek ktphanelerde gerekse kataloglardaki tespit edilen yazma nshalarn gzden geirerek, airin lmne en yakn olan ve iir ynnden daha hacimli olan yedi nshay seerek bunlarn zerinde altk... Ayrca, matbu nsha olduka salam nshalara dayanlarak hazrland kanaatinde olduumuzdan matbu nshay da almalarmza dahil ettik." (s.X-XI) denilmektedir. Yazmalarn airin lmne yakn olmas veya iirin saysnn fazlal o nshalarn seimi iin yeterli deildir. Nsha seimi, salam bir ecereye dayandrlmaldr. Ayrca matbu nshann salam nshalara dayand sonucuna nasl ulald belirtilmemitir. Matbu nsha gvenilir ise yeniden tenkitli metin kurmaya ihtiya olup olmayaca tartlabilir. Bu metinde kullanlan nshalar unlardr: 1. Ankara niv. DTCF Ktp.** 2. Bibliotheaue Nationale Supplement Turc. No. 1383. 3. stanbul Sleymaniye Ktp. (Esat Ef.) No. 2676. 4. stanbul Sleymaniye Ktp. (HaletEf.) No. 657 5. stanbul Sleymaniye Ktp. (Halet Ef.) No. 658.

Tenkitli metinde kullanlan nshalara ait listeden anlalaca zere her metinde farkl sayda ve birbirinden baka nshalar kullanlmtr. Bu nshalardan sadece DTCF Ktp. No. 40'ta kaytl bulunan nsha her metinde de ortak kullanlmtr. A ve N'de DTCF nshasndan baka Sleymaniye 658 numaral nsha kullanlmtr. M ve N metninde ise DTCF nshasndan baka matbu (Bulk 1252) ve stanbul niv. Ktp. Ty. 401 numaral nsha ortaktr. Buna gre M ile N'nin ortak ynleri daha fazladr. Bu durum eyh Galip Divan'nn yazma nshalar arasnda salam bir ecerenin tespit edilmediini gstermektedir. Her aratrmacnn farkl sayda yazma nsha tespit etmi olmas da bunda etkili olmaldr. Hazrlanan metinde kullanlan nshalarn ksaltmalar ile dier ksaltmalarn bir listesi ve metni transkripsiyonlu ise transkripsiyon alfabesinin verilmesi gerekir. M metni tez olarak hazrlanrken transkripsiyon alfabesi kullanlm olup yaynlanan metinde transkripsiyon iaretleri kullanlmamtr.*** Tenkitli metni hazrlanan eserler hangi dnemde yazlmsa o dnemin ses hususiyetlerini yanstacak ekilde eviri yazlarnn verilmesi esastr. A metninde "Divan metninde yer alan iirler seslendirilirken XVIII. yy'n fonetik kurallar henz belirmedii iin bu yz yln fonetik zelliklerini btnyle yanstmad bilinmekle bir-

bilig-2/Yaz96

286

likte Eski Anadolu Trkesi iin belirlenen fonetik kurallara uyulmu; baz yerlerde ise kafiyenin gerektirdii ekil uygulanmak zorunda kalnmtr." (s.38) denilmektedir. XVIII. yy.'n ikinci yarsnda yazlan bir metni Eski Anadolu Trkesi fonetiine gre eviri yazsnn yaplmasnn ne derece uygun olduu tartlabilir. M ve N'de metinlerinde bu konu hakknda bir aklama yaplmamtr. Gvenilir nshalar seildikten sonra tenkitli metin kurulur. Tenkitli metin kurulurken bir nshann esas alnp dier nshalarn farklarnn aparatta gsterilmesi doru deildir. Tenkitli metinde hibir nsha esas alnmadan airin kaleminden kan orijinal metinin tespitine allr. Bu konuda her metinde u bilgiler verilmektedir: A'da "Divan metni kurulurken divan tertibi bakmndan El (DTCF Ktp. Yazmalar B/40) nshas esas alnm...Divan metnin kurulmasnda kullanlan nshalarda az sayda da olsa yer yer istinsah yanllar bulunduundan bu nshalarn hi biri esas alnmamtr. Bu konuda tek kriterimiz vezin ve anlam olmutur"(s.37-38). N'de metin kurarken kullanlan nshalar hakknda unlar yazldr:... "airin lmne en yakn olan ve iir ynnden daha hacimli olan yedi nshay seerek bunlarn zerinde altk. Yalnz DTCF nshasnn Galib'in mridi Esrar Dede tarafndan airin lmnden nce kaleme alnm olmas ve varak kenarlarnda sahh kayd bulunmasndan dolay bu nshay gz nnde bulundurarak divan metnini kurarken vezin, mana ve kelime mnasebetlerim Galib'in slubunu dikkate alarak, ayrca metne uygun olan kelimeleri yerletirmeye altk." (s. X-XI). M metninde ise "ortak metnin tekilinde, tespit ettiimiz 33 nshadan seilen 6 nsha esas alnmtr." (s. 11/95) denilmektedir. Buna gre her metinde de bir nsha esas alnmadan en doru metnin kurulmasna allmtr. Tenkitli metin hazrlanrken eserin dayand nshalarn varak numaralarnn tenkitli metinde gsterilmesi gerekir. A'da iirlerin hangi nshalarn hangi varaklarnda bulunduu, N yaynnda iirlerin hangi nshada bulunduu dipnotlarda gsterilmitir. M'nin tez metninde bu kurala uyulmu olmakla birlikte yaymlanan metinde yazmalarn varak numaras gsterilmemitir.

Nsha farklar aparatta gsterilirken nce metne alnan doru ekil ve st ste iki noktadan sonra varyantlar ile ait olduu nshalar gsterilir. Bir beyitin ayn satrndaki birden fazla nsha farklarnn (/) iaretiyle, farkl satrdaki farklar ise (//) iaretiyle birbirinden ayrlmas kabul gren bir yntemdir. M'de nce varyantn hangi nshada bulunduu belirtilmi sonra da varyant gsterilmitir. A'da bir nshada sahh kayd bulunmasyla birlikte metinlerin vezin, anlam ve eyh Galib'in slubuna uyacak ekilde uzun uzun tenkit edilerek hibir nshasnn esas alnmadan metnin kurulduu belirtilmekte ve aadaki beyit rnek gsterilmektedir. Bahr- vasf yokdur mlk-i zhdn arz- tis 'nve Mselseldir heme tre-mh- dey pey-ender-pey Sahh kayd bulunan nshada yukardaki ekilde geen beyitteki "arz- s" in 90 derece, yani kuzey kutbu demek olduu belirtilerek beytin: Bahar u sayf yokdur mlk-i zhdn 'arz- tis 'nve Mselseldir heme tre-mh- dey pey-ender-pey eklinde olmas gerektii belirtilmektedir. (s. 38,589). Bu beyit M (427[528]/327-3)**** ve N (887/362-3)'de: Bahra sun ' yoktur mlk-i zhdn 'arz- tis 'n-ve Mselseldir heme tre-mh- dey pey-ender-pey eklinde gemektedir. N'de sun'" kelimesinin aparatta "vasf" ve "sayf"ekilleri M'de de "bahar u sayf" varyant olarak verilmektedir. N metninde: Ey akl re varsa eer der-i ka Kimdir dil-i nizrm el-n sylerim sana eklinde geen beyitteki el-n kelimesi aparatta "alan:olan" eklinde verilmektedir. Buna gre metindeki kelime "el-n" deil "alan" olmaldr, ya da bask hatas vardr. (496/11/6). N metninde "K'beye dndne hac pemn idi Kays"(655/156/2) eklindeki msrada geen "dndne" kelimesi apratta "dudigine:dn-digine" eklinde verilerek nce yanl varyant gsterilmitir. Yine ayn metni 213. Sayfasnda ikinci beyitteki varyant birinci beyitteki varyant

bilig-2/Yaz96

287

olarak gsterilmi olup beyitler kartrlmtr. Buna benzer baka hatalar da vardr. Bu trden hatalar dizgi srasnda meydana gelmi olmaldr. N metninde P ksaltmasyla kullanlan Bibliotheque Nationale Supplement Turc 1383 nshasnda bulunan ve aparatta gsterilen hatalarn byk bir ounluu ne vezin ne de anlam bakmndan metne uymaktadr. Yine tad bu farklarn birounda dier nshalarla birlememektedir. Bu nsha tenkitli metinde kullanlmayacak kadar kt bir nshadr. htiva ettii iirler bakmndan Halef Ef. 657 nshasyla birlemektedir; fakat P'nin tad hatalarn pek azn Halef Ef. 657 nshas tamaktadr. Muhtemelen bu nsha Halef Ef. 657'den istinsah edilmi olmaldr. N iki nshada bulunmaktadr. Bu da grmz desteklemektedir. M ve N metinlerinde kaside balklar eyh Galib'in syleyecei ekilde deildir. Mesela her iki divan metnindeki 19. Kasidenin bal yledir: "Sultan Selim Hn- Slis ehid Rahmetul-lahi Aleyh Hazretlerinin Topkap Saray- Hmyununda Mceddiden nd Buyurduktan B- rem Nm Mahal n Musammat Kasdele-ridir. (N143/19; M80[132]/19): "Bu balk mstensih tarafndan yazlmtr. nk cmlenin kuruluunda "Kasideleridir" denilmektedir. Bundan daha nemlisi de nc Selime sunulan bir kasidede onun "ehid" diye nitelendirilmesidir. eyh Galib (l. 1799) kendisinden 9 yl sonra len -nc Selim (l. 1808) iin yazd bir kasidede ona ehid diyemez. Kasidenin aparatta alnan balklardan birisi yledir: "Kaside-i Musammat Uslb- Bahriyye ve diyye der-Medh-i Hn Selim" her iki metinde de kaside balklar bu ekildedir. A'da ise bu tr balklar yoktur, her biri eyh Galib tarafndan yazlmas muhtemel balklardr. Tenkitli metinde asl ama mellifin syleyebilecei ekli bulmaktadr. Asl nemli olan metnin doru okunup kurulmasysa da, balklar da metne dahil olup onlarnda en doru ekilde tespit edilmesi gerekir. Balklarla ilgili olarak M ve N metinlerinde "terci-i bend" bal ile verilen 11 iirden yalnz birincisi iir "terc-bend" olup 7 tanesi mtekerrir msemmen, biri mtekerrir mseddes ve iki tanesi de mtekerrir muhammestir. (N s.294-329; M s. 165-186/232-255) A'da bu iirlerin balklarnn terc bend olarak getii ama bunlarn mtekerrir musammat olduu her iirin aparatnda gsteril-

mitir. M ve N'de byle bir kayt yoktur. Bir iirin nazm ekli ne ise bal o ekilde yazlmaldr. air veya mstensihe uyarak mtekerrir musammatlara terc-bend denilemez. Yaymlanm divanlarda mtekerrir musammatlarla tercbendler zaman zaman birbirlerine kartrlmaktadr (KURNAZ, 1995:179-183). M'nin yaymlanmam tez metninin giriinde nazm ekilleri, vezin ve beyit saylar gibi bakmalardan tablolar halinde incelenmitir. Bu deerlendirmede "tarih, sk-name, ark, tezkire, mersiye ve lgaz" isimleri yer almaktadr. Eserde tezkirenin nazm ekli olmad belirtilmi, dierleri hakknda bir ey sylenmemitir. (s. 57). Bunlarn hepsi birer tr ad olup, nazm ekli olarak deerlendirilemez. eyh Galip, Trke'nin yannda mlemm ve Farsa iirler de yazmtr. M'deki mlemmalarda Farsa msralarn fotokopisi metne yaptrlm, tamam Farsa veya Arapa olanlar metnin sonuna alnarak tercme edilmitir; fakat mlemmalar tercme edilmemitir(s.576-583). M metni yaynlanrken bu ksmlar esere alnmamtr. A metninde de mlemmalarn Arapa-Farsa blmleriyle tamam Farsa olan iirler metnin sonuna alnmtr. eyh Galib'in Divan' mrettep olduu iin Farsa yazlan iirlerin deitirilmeden airin yapm olduu sralamaya uyulmas daha uygun olurdu. N'de ise Farsa iirlerin yeri deitirilmemitir. iirlerin fotokopilerine yer verilmi, nsha farklar da aparatta Arap harfleriyle gsterilmi; fakat bu ksmlarda tercme edilmemitir. Transkripsiyonu yaplan metinde geen msra veya iirler hangi dil ya da alfabe ile yazlm olursa olsun, btn metnin eviri yazsnn verilmesi gerekir. Transkripsiyon alfabesi ve ileminin amac budur. Farkl bir dilden aktarlan transkripsiyonlu metinler, hangi dile aktarlyorsa o dildeki tercmelerinin de verilmesi lzumludur. eyh Galib Divan, mretteb bir divandr. Fakat hazrlanan metinde mrettep divan zellikleri bakmndan farkllklar grlmektedir. A ve N metinlerinde divan tertibi bakmndan fazla bir fark yoktur. Her ikisinde de iirler aa yukar ayn ekilde tertip edilmitir. N metninde kasidelerle gazeller arasnda ve gazellerin sonunda olmak zere iki blm halinde tarih manzumeleri vardr. A'da gazellerden sonra yer alan tarihlerden III. Selim, Mihriah Sultan ve Beyhan Sultan iin ya-

bilig-2/Yaz96

288

zlm olanlar da ilk blmdeki tarihler arasnda alnm, dier tarihler yerinde braklmtr. Ayrca bu tarihler kronolojik sraya gre yeniden kendi aralarnda sralanmtr. N'nin ilk blmnde yer alan tarihler ayr bir balk altnda verilmeyip kasidelerin sonunda yer almakta ve iir numaralarn da kasidelerin numaralarn takip etmektedir. A'da ayr bir balk altnda verilmilerdir. M'de ise btn tarihler birletirilerek kasidelerin sonunda tarihler balyla tek bir blm halinde verilmitir. Bu tarih manzumelerinin bir ksm kaside, bir ksm da kta-i kebredir. Bu bakmdan bunlarn kasidelerle birlikte verilmesi pek uygun grlmemektedir. A ve M'de ise tarihler bal altnda ayr bir yerde verilmesi ise tarihleri bir nazm ekli kabul etmek demektir. Bilindii gibi mrettib divanlarda iirler trlere gre deil, nazm ekillerine gre sralanr. Fakat divanlarda genellikle tarih manzumeleri ayr bir blm olarak yer almaktadr. Bu manzumelerin nerede yer alaca tartlabilir. eyh Galib'in Esrar Dede iin yazd terkibbend eklindeki bir mersiye A'da musammatlar arasnda yer alrken M'de gazellerin sonunda, N'de ise ktalar arasnda yer almaktadr. Fakat ktalarn sonuna alnmak zere yazlm olup bask hatas sonucunda ortaya alnm olmaldr. nk ondan nceki kta 33, sonraki kta da 34 numaraldr. Ayrca ilk bendin vasta beyti metinde yer almamaktadr. Bunlar birer dizgi hatas olmaldr. M ve N'de kta bal altnda toplanan iirler her ikisinde de ayn sray izlemektedir. Fakat ikier beyitten meydana gelen bu iirlerin bir ksm kta deil nazmdr. Ayrca M'de gazellerin sonunda n-tamam gazel balyla yer alan bir kta N'de ktalar blmnn ilk iiri olarak yer almtr. M ve A'da ktalarn arasna alnan "pitahta" balkl iki kta M'de mesnevilerin sonuna alnmtr. (s.473,476) Bunun dndakiler iki beyitten meydana gelen ktalar olup tarih d-

rmek iin yazlm olan dier ktalarla tarihler blmnde yer almtr. Dolays ile ktalar iki ayr blmde yer almaktadr. M ve N'de kark dizilen mfred beyitler, A'da "matla" ve "mfred" eklinde iki blm halinde ve kendi aralarnda alfabetik olarak sralanmtr. Buna gre her metinde de ktalar karktr. kisinde ise tarih blm yer almaktadr. Buna gre her metinde de mretteb divan tertibi bakmndan eksiklikler vardr. Her metinde yer alan iir saylar birbirinden farkldr. M ve N metinlerinde 335 Trke gazel vardr; N'de Farsa gazellerde metne alndndan toplam 372 gazel grnmektedir. A'da ise 335 Trke gazel vardr. N'de 10, M'de 11, A'da 12 mesnevi ve bunlardan ayr olarak M ve N'de iki, A'da Lgaz trnde mesnevi daha vardr. M'de 62, N'de 64 ve A'da 67ruba vardr. Kasidelerin bir ksm tarih beyti ihtiva ettii iin tarih blmne alnmtr. Bu nedenle tarih ve kasidelerin says da divanlarda birbirinden farkldr. eyh Galib Divan'nn birbirine yakn zamanlarda ayr tenkitli metni ortaya konulmutur. aratrmacnn tespit edip kulland nsha says birbirinden farkldr. Tenkitli metinde kullanlacak nshalarn seiminde farkl kriterler kullanlm ve her eserin metni farkl nshalara dayandrlmtr. Bu durum divanlardaki iir saylarnn farkllk gstermesine sebep olmutur. Divanlar arasnda tertip olarak da farkllk meydana gelmitir. Mlemma ve Farsa iirleri metne alnmasnda farkl metotlar kullanlm, Farsa ksmlarn transkripsiyonu yaplmamtr. Yaymlanm olan M ve N metinlerinde, ok nemli olan dizin bulunmamaktadr. Sonu olarak, A metni yukarda belirtilen bir ka eksiklik dzeltildii zaman tespit edilen nshalarn okluu, salam bir ecerenin karlm olmas, iir saysnn fazlal gibi alardan daha gvenilir bir metin olarak grnmektedir.

bilig-2/Yaz96

289

KAYNAKLAR
GRER, Abdlkadir 1993 eyh Galip Divan (nceleme Metin), A.. Sosyal Bil. Ens. Trk Dili ve Ed. ABD, (Yaymlanmam Doktora Tezi), LXXVIII+ 770 sayfa, Ankara. eyh Galip Divan, (nceleme , Metin), . Edebiyat Fak. Sosyal Bil. Ens. (Yaymlanmam Doktora Tezi), XIX+ 636 sayfa, stanbul. KURNAZ, Cemal 1995 "eyh Galip Divannda Nazm ekilleriyle lgili Problemler", eyh Galip Kitab, stanbul. eyh Galip (Hayat, Edebi Kiilii, Eserleri, iirleri nin Umumi Tahlili ve Divann Tenkitli Metni) III, XII+1029 Sayfa, Ankara.

OKU, Naci 1994

KALKIIM, Muhsin 1992

AIKLAMALAR * Yaymlanan metnin kapanda yazlan "Galip" ekli yanltr. Bu yaynda dipnotlar ve transkripsiyon harfleri kullanlmamtr. Bu esere yaplan atflarda verilen sayfa numaralarndan birincisi yaynlanan, ikincisi de yaymlanmam tez metnine gredir. ** Bu ktphanede adet eyh Galip Divan vardr. Hangi nshann kullanld tam olarak belirtilmemitir. Buna gre A'da kullanlan B koleksiyonu, 40 numaral nsha olmaldr. Fakat ktphanede 40 numaral iki

nsha kaytldr. *** Aka Yaynlar, hazrlad "Trk Klasikleri/ Divanlar" serisiyle sadece akademik evrelere deil geni bir okuyucu tabanna ulamay hedeflemektedir. Bu sebeple M metni de yaynevinin anlayna uygun olarak gnmz Trk'esine yakn bir imla ile transkripsi-yonsuz olarak yaymlanmtr. **** Rakamlar srasyla sayfa, iir ve beyit numarasn gstermektedir.

bilig-2/Yaz96

290

Kitap Dnyasndan:

KAYIP BR DVAN:

ZYY DVANI

Osmanl mparatorluu; tarih ve corafi bakmdan ykseliinin son noktasna 16. Asrda ulamtr. Bunun yannda fikir ve sanat hayat da imparatorluun bu ihtimna uygun bir ekilde gelimi ve yksek bir edebiyat vcda gelmitir. Bu edebiyat; Orta Asya, Anadolu ve Azer sahalarnda en parlak devrini yaarken Balkanlarda da geliimini ihmal etmemitir. Ziyy, 16. Asrda yaam Bosnal bir airdir. Elimize geen snrl kaynaklardan, mehur bir air olduunu reniyoruz. Buna ramen irin adna, Kafzde Fiz'nin "Zbdet'l-E'ar" adl tezkiresinin dnda hibir tezkirede rastlayamadk (SEN, PEKTEN). Asl ad Hasan elebi bn-i Ali El-Mostar olan Ziyy iin bir gazel airidir diyebiliriz. nceleri kimseden destek gremeyen Ziyy'nin bir mddet gurbet hayat yaadm kaynaklardan tespit ettik (ABANOV, 1973). Gurbetten geri dndkten sonra kendisi de air olan Bosna Sancak Beyi Mehmet Be tarafndan himaye edilen Ziyy 992 (1584) de vefat etmitir.* Deerli hocamz Prof. Dr. Mustafa en'in yardmyla elimize geen Dr. Hazm abanovi'in Hasan Ziyy hakkndaki yazsna gre, Ziyy byk bir airdir fakat Dvn bulunamamtr. Biz Edirne Selimiye ktphanesi Ehyazmalar Blmnde Yaptmz aratrmalar neticesinde cilt numaras T. 811-2127 olan bu esere rastladk. Eser Tlik yazyla yazlm, 210x120, 170x80 mm. llerinde ve 110 yapraktr. Srt mein zeri kat kapldr. Divan'da 12 kaside, 2 terci-i bend, 487 gazel, 14 tarih, 9 ruba, 48 kt'a, 26 mfret bulunmaktadr. Ziyy, kendisini himaye eden Mehmed Be'e ve dier belere (Hasan Be, Mustafa Be, Osman Be) kasideler yazmtr. Ayrca acem airlerini ven Farsa bir kasidesi vardr. Gazellerinde canl, samimim ve lirik syleyiler fazladr. Dili sade ve akcdr. Aadaki gazelde bu aka grlmektedir.
Glen-i lemde bir gonca dehnm yok benim Mya dndmgussadan bir mmiynmyok benim

Mberra GRGENDERELI
___________________________________

Br- gam bkt belim hir benipr eyledi Eski derdim tazeler bir nev-civnm yok benim Yr ile ayr ben lm gitmiim Derdimi arz etmeye cnna cnm yok benim

Trakya . Sosyal Bil. Ens. Doktora rencisi

bilig-2/Yaz96

291

Ben gzeller vuslatnda b-nasbimt-zel Derd-i dilden gayr bir rz- nihnm yok benim Ey Ziyy her szn skkerdir amm neyleyim Meyl eder bir tt-i rin- zebnm yok benim

rini ustaca ele aldm gryoruz.

Az tama ok ziyan getirir: ster iken vasln gitti dil akl cn Eyler imi adama az tama ok ziyan El iin alayan gzsz kalr: Acep mi destini yd eyleyip kr olsam alarken El iin alayan gzsz kalr derler gzm nru Azn yok mu: Akbet gayeti bu cevr cefnn Syle ey gonca-dehn yoksa dehnn yok mu Dilin kemii yok: iner dilin inanma ana dilde kemik yok Ayr- sek emdim der ise dilini yrin Olan oldu giden gitti: Bana zulm etti dil gitti dedim bir buse ver bari Dedi ol cnmn cn olan oldu giden gitti Uzun gece belasn hasta bilir: Bana sor gayra sorma gs-y perian Uzun gece belsn bilir ancak Hastann cn

Ziyy; Pir elebi'ye mseddes, Vusl,** Emr ve Bak'ye muhammesler yazm, Kanuni'nin tahta geiine ve Emr'nin vefatna tarih drmtr. Aadaki tarihi Mostar Kprs'nn yapl zerine yazmtr:
Kavs- kuzhn ayn bir kpr bin etti Var m bu cihn ire manendi Allhm bretle bakap dedi tarihini bir rif El getii kprden biz de geeriz hm

Edirneli Ahmet Bd Efendi'nin deyimler ve ataszlerini rnek beyitlerle aklad "Armaan"*** adl eserinde Ziyy'nin 100 kadar beyiti vardr. Divann incelenmesi srasnda bu rnekleri daha da oaltacamz dnyoruz. iirlerinde atasz ve deyimlere olduka ok yer veren Nect (15. YY) ile Sbit (17. YY) arasndaki Ziyy'dir. Aadaki birka rnekte, onun bu halk mahsulle-

Yaptmz almalar neticesinde Divan'n baka bir nshasna imdilik rastlamadk. Eseri doktora tez almas olarak hazrlyoruz. almamzda Divn'n genel bir tahlili ve transkripsiyonu yaplacaktr. Eseri ve almamz ilim alemine duyurmay bir grev addediyoruz.

KAYNAKLAR VE AIKLAMALAR

SEN, Mustafa PEKTEN, Haluk Tezkirelere Gre Divan Edebiyatnda simler Szl. ABANOV, Hazm 1973 Kniyzevnost Msliman Bilt na Orijen talnim Jezicima, Sarajevo.

* Kafzade Faz, Zbdet'l E'ar, Sleymaniye Ktp. ehit Ali Paa, 1887. ** Bosna Sancak Beyi Mehmed Be'in mahlas *** Ahmed Badi, Armaan, Edirne Selimiye Ktphanesi Elyazmalar Blm

bilig-2/Yaz96

292

Dergi Yayn ilkeleri

Dergiye gnderilen yazlarn baka bir yerde yaymlanm veya yaymlanmak zere gnderilmi ya da daha nce kongrede tebli ve zeti sunulmu almalar olmas durumunda, belirtilmek koulu ile, Yayn Kurulu tarafndan uygun grlmesi halinde yaymlanabilir. Gnderilen yazlar standart daktilo kadnn bir yzne iki satr aralkl olarak daktilo ile yazlmal ve sayfann iki yanndan 3'er cm. boluk braklmaldr. Yazlarn diskette verilmesi tercih edilir.Elde yazlm yazlar kabul edilmez. Gnderilen yazlar mmknse latin harfleriyle ve Trkiye Trkesiyle yazlmaldr. Deiik alfabe ve dillerde, (Kiril, Arapa, Farsa vb.) gnderilen yazlar latin harflerine ve Yaz Kurulu gerekli grrse Trkiye Trkesine aktarlacaktr. ekil, fotoraf, grafik, izim ve emalarn tm numaralandrlarak yazda yeri geldike belirtilmelidir, Ayrca makale yazarnn ad, ekil numaras, bal, varsa alt yazs yazlarak ayr bir zarf iinde gnderilmelidir. Yaz kurulu btn yazlarn redaksiyonunu ve gerek grdnde yazdaki fikrin btnln bozmamak kaydyla ksaltlmasn yapabilir. Dergi yayn ilkelerine uygun gnderilmeyen yazlar Yayn Kurulu'nca dikkate alnmayacaktr. Dergide yaynlanacak her makalenin yazarna telif creti denir ve ayrca 2 adet cretsiz dergi gnderilir. Gnderilen yazlar yaymlansn veya yaymlanmasn yazarlarna geri verilmez. Dergide yaymlanan yazlardaki grlerin sorumluluu yazarlarna aittir. Yaz ve fotoraflar kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

bilig-2/Yaz96

ABONE FORMU
ADI SOYADI : ADRES :

bilig

TELEFON-FAKS : Havale Makbuzunun Trihi: Abone Bedeli (TL / Dviz):

Vakfbank Bahelievler/ANK b. 2026391 No'lu hesaba TL Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir.
Yazma Adresi: Takent Caddesi 10. Sokak No:30 Bahelievler - ANKARA Telefon : 0.312. 215 22 06(3Hat) Faks : 0.312. 215 22 09

mza

Abone Bedeli: Yhk Yurtii 1.400.000 TL.; Yurtd 80$ (Yurtd gndermelerde nakliye eklenir)

ABONE FORMU
ADI SOYADI : ADRES :

bilig

TELEFON-FAKS : Havale Makbuzunun Trihi: Abone Bedeli (TL / Dviz):

Vakfbank Bahelievler/ANK b. 2026391 No'lu hesaba TL Olarak dedim. Havale Makbuzu ektedir.
Yazma Adresi: Takent Caddesi 10. Sokak No:30 Bahelievler - ANKARA Telefon : 0.312. 215 22 06(3Hat) Faks : 0.312. 215 22 09

mza

Abone Bedeli: Yhk Yurtii 1.400.000 TL.; Yurtd 80$ (Yurtd gndermelerde nakliye eklenir)