Sayisal 2

MATEMATİK – ÖSS Ortak
PERMÜTASYON
ÇARPMANIN TEMEL İLKESİ ÖRNEK 3
A, B, C, D, E isimli 5 kişi bir sırada oturacaklardır.

Tanım: r pozitif tamsayı ve a1, a2, a3, …, ar elemanlar ol-
a) Kaç farklı biçimde oturabilirler?
mak üzere, (a1, a2, a3, …, ar) elemanına sıralı r li denir.
b) A ile B yan yana olmak koşuluyla kaç farklı bi-
A1, A2, A3, … Ar sonlu sayıdaki kümelerin eleman sayıları çimde oturabilirler?
sırayla; n1, n2, n3, …, nr olsun. c) A ile B nin arasında daima 1 kişi bulunmak koşu-
luyla kaç farklı biçimde oturabilirler?
a1 ∈ A1, a2 ∈ A2, a3 ∈ A3, …, ar ∈ Ar olmak üzere,
(a1, a2, a3, …, ar) biçiminde oluşturulabilecek tüm sıralı r
ÇÖZÜM
lilerin sayısı, n1.n2.n3. … .nr kadardır.
a) 5.4.3.2.1 = 5! = 120 farklı biçimde oturabilirler.
b) A ile B daima yan yana olacağından, onların dizilişini
1 kişinin dizilişi gibi düşünürsek, gruptaki 4 kişinin
oturuş sayısı 4! = 24 olur. A ile B kendi arasında AB
ÖRNEK 1 veya BA biçiminde 2! kadar değişik biçimde oturabi-
leceğinden, tüm dizilişlerin sayısı,
A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} kümesinin elemanlarını kullana-
A B ⋅C D E 4!.2! = 48 dir.
rak, basamaklarından birinde tek rakam, diğerinde çift
rakam bulunacak biçimde iki basamaklı kaç farklı sayı
yazılabilir? c) A x B ⋅⋅
A ile B nin arasına 3 kişiden herhangi biri 3 değişik
biçimde gelebilir. A ile B kendi arasında 2! kadar yer
değiştireceğinden, koşula uygun tüm oturuşların sa-
ÇÖZÜM yısı, 3.3!.2! = 36 dır.
Tek rakamları seçtiğimiz kümenin eleman sayısı 4, çift ra-

kamları seçtiğimiz kümenin eleman sayısı 3 tür. Yazılabi-
lecek iki basamaklı sayılar,
4 ⋅ 3 + 3 ⋅ 4 = 12 + 12 = 24 tanedir. ÖRNEK 4
Tek Çift Çift Tek A = {1, 2, 3, 4, 5} kümesinin elemanlarını kullanarak;

a) Rakamları tekrarsız üç basamaklı ve tek kaç sayı
yazılabilir?
b) Rakamları tekrarsız üç basamaklı ve 340 tan bü-
ÖRNEK 2 yük kaç sayı yazılabilir?
Bir ankette sorulan her soruya evet veya hayır cevapla-

rından herhangi biri verilecektir. ÇÖZÜM
5 soru sorulan bu ankete verilen cevaplar kaç farklı a) Sayının tek olması için, birler basamağındaki raka-
biçimde olur? mın tek olması gerekir. O halde,
3 ⋅ 4 ⋅ 3 = 36 sayı yazılabilir.
b) Yüzler basamağındaki rakam 4 veya 5 olursa, sayı

ÇÖZÜM
daima 340 tan büyüktür. Yüzler basamağındaki ra-
kam 3 ise, onlar basamağındaki rakam 4 veya 5 ol-
Her soruya evet veya hayır cevabı verileceğinden, her so-
malıdır. O halde istenen koşula uyan;
runun cevabı iki farklı biçimde verilebilir.
4,5 3 4,5
2 ⋅ 4 ⋅ 3 = 24 , 1 ⋅ 2 ⋅ 3 = 6 olup,
2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 2 ⋅ 2 = 25 = 32 farklı biçimde olur.
24 + 6 = 30 sayı vardır.
-MEF İLE HAZIRLIK 12. SAYI- 3

ÖRNEK 5 ÖRNEK 8
A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} kümesinin elemanlarını kullanarak A = {2, 3, 4}, B = {2, 5, 6}, C = {1, 4, 7, 8, 9} kümeleri ve-
üç basamaklı tüm sayılar yazılmıştır. riliyor.
Bu sayıların yazımında 1 rakamı kaç defa kullanılmış- Birler basamağındaki rakamı A dan, onlar basamağın-
tır? daki rakamı B den ve yüzler basamağındaki rakamı C
den alarak, rakamları tekrarsız üç basamaklı kaç farklı
sayı yazılabilir?
ÇÖZÜM
Bu kümenin elemanlarını kullanarak, 7.7.7 = 343 tane üç ÇÖZÜM

basamaklı sayı yazılabilir. Her sayıda üç tane rakam kul-
lanıldığından, bu sayıların yazımında, 343.3 = 1029 tane Tüm üç basamaklı sayılar;
rakam kullanılmıştır. Her rakam eşit sayıda kullanıldığın- A B C
dan, 1 rakamı; 1029 : 7 = 147 defa kullanılmıştır.
3 ⋅ 3 ⋅ 5 = 45 tanedir.
Rakamları tekrarlı olanlar;

A B C
1 ⋅ 1 ⋅ 5 =5
ÖRNEK 6 2 2
A B C
TARİH kelimesindeki harflerin yerleri değiştirilerek, beş
harfli harf öbekleri yazılıyor. 1 ⋅ 3 ⋅ 1 = 3 5 + 3 = 8 tanesinin rakamları tekrarlıdır.
4 4
Bu öbekler alfabetik sıraya göre yazıldığında, İHTAR
kelimesi baştan kaçıncı sırada bulunur? 45 − 8 = 37 sayı yazılabilir.
ÇÖZÜM
FAKTÖRİYEL KAVRAMI
TARİH kelimesinin harfleri ile 5! = 120 tane harf öbeği ya-
zılabilir. Her harf her yere, 120 : 5 = 24 defa gelir. Bu
öbeklerin 24 tanesi A, 24 tanesi H ile başlar. 25. öbek İ ile Tanım: n ∈ N+ olmak üzere,
başlar. 25, 26, 27, 28, 29 ve 30. öbekler İA ile 31. öbek İH 1.2.3. …. . (n – 1).n çarpımı kısaca n! (n faktöriyel) biçi-
ile başlar. minde gösterilir.
31. öbek İHART, 32. öbek İHATR, 33. öbek İHRAT, 34. n! = 1.2.3. ... .n dir.
öbek İHRTA olup, 35. öbek İHTAR dır. 0! = 1 dir.
5! = 1.2.3.4.5 = 4!.5 = 3!.20 dir.
n! = 1.2.3. ... .(n − 1).n = (n − 1)!.n = (n − 2)!(n − 1).n dir.
ÖRNEK 7 ÖRNEK 9
Şekildeki kare, 9 küçük kareden oluşmuş 40!
A B C ifadesinin değeri kaçtır?
olup, bu küçük karelere şekildeki gibi 9 harf
yazılmıştır. Her satır ve her sütundaki harf- D E F 38! + 39!
ler farklı renklerle yazılmak koşuluyla bu G H K
harfler, kırmızı, mavi ve yeşil renklerle ya- ÇÖZÜM
zılmak isteniyor.
Buna göre, bu 9 harf kaç farklı biçimde yazılabilir? 40! 38!.39.40 38!.39.40
= = = 39 dur.
38! + 39! 38! + 38!39 38! (1 + 39)
ÇÖZÜM
A 3 renkten herhangi biri ile, B geri kalan

3 2 1 ÖRNEK 10
2 renkten herhangi biri ile, D geri kalan 2
renkten herhangi biri ile ve diğer harfler 2 1 1
geri kalan 1 renkle yazılabilir. (n + 2)! − 2.n!
1 1 1 = 10 denklemini sağlayan n kaçtır?
O halde, bu 9 harf; 3.2.2 = 12 farklı biçim- n.(n + 1)! − n2 .n!
de yazılabilir.

ÇÖZÜM ÖRNEK 13
(n + 2)! − 2.n! n! [(n + 1)(n + 2) − 2] Yuvarlak bir masa etrafında 6 sandalye vardır.
2
=
n.(n + 1)! − n .n! n! ⎡⎣n(n + 1) − n2 ⎤⎦ A ile B isimli kişiler yan yana sandalyelerde oturma-
n(n + 3) mak koşuluyla; A, B, C, D isimli 4 kişi bu masa etra-
= = n + 3 = 10 dan, n = 7 dir. fında kaç farklı biçimde oturabilirler?
n
ÇÖZÜM
ÖRNEK 11 A sandalyelerden herhangi birine oturmuş olsun. B onun

yanında bulunmayan 3 sandalyeden herhangi birine 3
3 farklı biçimde, C geri kalan 4 sandalyeden herhangi birine
(n + 2)! − n!.3n = (n − 1)!.n + 48 denklemini sağlayan n 4 farklı biçimde, D de geri kalan 3 sandalyeden herhangi
kaçtır? birine 3 farklı biçimde oturabilir.
O halde, bu 4 kişi verilen koşula uygun olarak,

ÇÖZÜM 3.4.3 = 36 farklı biçimde oturabilirler.
(n − 1)!n3 = (n − 1)!n.n2 = n!.n2 dir.

n!(n + 1)(n + 2) − n!.3n = n!.n2 + 48
TEKRARLI DİZİLİŞ
n!(n2 + 3n + 2 − 3n) = n!.n2 + 48
2 2 n = p + k + …. olmak üzere,
n!(n + 2) = n!.n + 48 , n!.2 = 48 den, n = 4 tür.
n tane elemanın p tanesi kendi arasında, k tanesi kendi

arasında, …. aynı ise, bu n tane elemanın tüm farklı dizi-
n!
lişlerinin sayısı, S = dir.
DÖNEL SIRALAMA p! k!...
n tane elemanın daire biçimindeki bir şeklin etrafındaki sı-

ralanışına dönel sıralama denir. ÖRNEK 14
n elemanın dönel (dairesel) sıralama sayısı (n – 1)! dir. 111227 sayısının rakamlarının yerleri değiştirilerek 6
basamaklı sayılar yazılıyor.
a) Kaç farklı sayı yazılabilir?
ÖRNEK 12 b) Yazılabilen bu sayıların kaç tanesi çifttir?
A, B, C, D, E isimli 5 kişi yuvarlak bir masa etrafında bulu-

nan 5 sandalyeye oturacaklardır. ÇÖZÜM
A ile B yan yana olmak ve C onların yanında olmamak

koşuluyla, kaç farklı biçimde oturabilirler? n = 6 , p = 3 , k = 2 olduğundan,
a) 6!
S= = 60 tır.
ÇÖZÜM 3!2!
A ile B 1 ve 2 nolu sandal- b) 1. Yol:

yelere oturmuşlarsa, C 4 Sayının çift olması için birler basamağındaki rakam
1
nolu sandalyeye oturmalıdır. 2 çift olmalıdır.
5!
11127 2 S= = 20 dir.
A ile B 1 ve 2 nolu sandal- 3!
yelerde 2 değişik biçimde, D 2. Yol:
ile E 3 ve 5 nolu sandalye- 111227 sayısında 2 tane çift ve 4 tane tek rakam bu-
5
lerde 2 değişik biçimde otu- 2
rabilirler. 3 lunduğundan, çift sayılar tüm sayıların sı ve tek
6
O halde, bu 5 kişi verilen 4 4
sayılar da sıdır.
koşula uygun olarak, 6
2.2 = 4 farklı biçimde otura- 2
bilirler. S = 60 ⋅ = 20 dir.
6

ÖRNEK 15 PERMÜTASYON
3300058 sayısının rakamlarının yerleri değiştirilerek 7 Tanım: n ≥ r olmak üzere,

basamaklı kaç farklı çift sayı yazılabilir? n elemanlı bir kümeden elde edilen tekrarsız sıralı r
lilerin her birine n nin r li permütasyonu denir.
ÇÖZÜM n elemanlı bir kümenin r li permütasyonlarının sayısı,

n!
Sayının çift olabilmesi için birler basamağındaki rakam 0 P(n,r) = dir.
(n − r)!
veya 8 olmalıdır.
6! 4
330058 0 ⋅ = 120
2!.2! 6
6! 3
330005 8 ⋅ = 30 olup,
2!3! 6 ÖRNEK 18
120 + 30 = 150 farklı çift sayı yazılabilir.
A = {1, 2, 3} kümesinin 2 li permütasyonlarını bulalım.
ÇÖZÜM
Bunlar; 12, 21, 13, 31, 23, 32 dir. (11, 22, 33 bu kümenin
ÖRNEK 16 2 li permütasyonları değildir.)
3!
P(3,2) = = 3! = 6 dır.
33005 sayısının rakamlarından herhangi dördünü kul- (3 − 2)!
lanarak, 4 basamaklı kaç farklı sayı yazılabilir?
ÇÖZÜM
4! 2
3300 ise, ⋅ =3
2! 2! 4 ÖRNEK 19
4! 3
3305 ise, ⋅ =9 P(n,2) + P(n,3) = 25 n denklemini sağlayan n kaçtır?
2! 4
4! 2
3005 ise, ⋅ = 6 olup,
2! 4 ÇÖZÜM
3 + 9 + 6 = 18 farklı sayı yazılabilir. n! n!

+ = 25n , n(n − 1) + n(n − 1)(n − 2) = 25n
(n − 2)! (n − 3)!
n(n − 1)(1 + n − 2) = 25n , (n − 1)2 = 25 ten, n = 6 dır.
ÖRNEK 17
222334 sayısının rakamlarının yerleri değiştirilerek 6 ba- ÖRNEK 20

samaklı tüm sayılar yazılıyor ve bu sayılar küçükten bü-
yüğe doğru sıralanıyor. A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} kümesinin 3 lü permütasyon-
larının kaç tanesinde 1 daima bulunur?
Bu sıralanışta, baştan 33. sayı kaçtır?
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
A kümesinin 3 lü permütasyonlarının sayısı,
222334 sayısının rakamlarının yerleri değiştirilerek 6 ba- 7!
6! P(7,3) = = 210 dur.
samaklı, = 60 sayı yazılabilir. (7 − 3)!
3! 2!
1 in bulunmadığı 3 lü permütasyonların sayısı,
3 6!
Bu sayıların, 60 ⋅ = 30 tanesi 2 ile başlar. P(6,3) = = 120 dir.
6 (6 − 3)!
2 1 in daima bulunduğu 3 lü permütasyonların sayısı,
60 ⋅ = 20 tanesi 3 ile başlar.
6 210 –120 = 90 dır.
31. sayı 322234, 32. sayı 322243 ve 33. sayı 322324 tür.

ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜM
Kızların hiçbirinin yan yana gelmemesi için iki kız arasında

en az bir erkek bulunmalıdır.
1. A = {3, 4, 5, 6, 7} kümesinin elemanlarını kullanarak,
iki basamaklı tüm çift sayılar yazılıyor. EKEKEK, KEKEKE, KEEKEK, KEKEEK olabilir.
Yazılabilen bu sayıların toplamı kaçtır? 4.3! 3! = 144 farklı biçimde dizilebilirler.
A) 530 B) 540 C) 550 D) 560 E) 570 Yanıt: E
ÇÖZÜM
Sayının çift olması için birler basamağındaki rakam 4 veya 4. A = {2, 4, 6, 8} ve B = {3, 5 ,7, 9} kümeleri veriliyor.
6 olmalıdır.
4,6 Bu kümelerden alınan iki tek ve iki çift rakam ile
5 ⋅ 2 = 10 tane çift sayı yazılabilir. rakamları tekrarsız dört basamaklı kaç farklı sayı
Birler basamağına beş defa 4, beş defa 6 gelir. yazılabilir?
Birler basamağındaki rakamların toplamı,
5(4 + 6) = 50 dir. A) 696 B) 720 C) 736 D) 780 E) 864
Onlar basamağına her rakam ikişer defa gelir.
Onlar basamağındaki rakamların toplamı,
2(3+4+5+6+7) = 50 dir.
ÇÖZÜM
O halde tüm çift sayıların toplamı, 1.50 + 10.50 = 550 dir.
İki çift ve iki tek rakam, P(4,2).P(4,2) = 12.12 = 144 deği-
Yanıt: C şik biçimde seçilebilir. Bu rakamlarla TTÇÇ, TÇTÇ, … gibi
sayılar yazılabilir.
4!
O halde, 144 ⋅ = 144 ⋅ 6 = 864 farklı sayı yazılabilir.
2! 2!
Yanıt: E
2. A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} kümesinin elemanlarını kul-

lanarak, rakamlarının ikisi aynı, diğeri farklı olan
üç basamaklı kaç farklı sayı yazılabilir? 5. Bir otomobil baş bayisinde 3 tip otomobil bulunmak-
tadır.
A) 112 B) 126 C) 130 D) 142 E) 160
Bu baş bayiye 6 otomobil siparişi veren bir bayi
kaç farklı biçimde sipariş verebilir?
ÇÖZÜM
A) 16 B) 20 C) 24 D) 28 E) 32
Üç basamaklı tüm sayılar, 7.7.7 = 343 tanedir.
Rakamları tekrarsız üç basamaklı tüm sayılar,
7.6.5 = 210 tanedir. ÇÖZÜM
Tüm rakamları aynı olan üç basamaklı sayılar 7 tanedir. 1 1
O halde, rakamlarının ikisi aynı, diğeri farklı olan üç ba-
samaklı sayılar, 343 –210 – 7 = 126 tanedir. 1. Tip 2. Tip 3. Tip
00 00 00
Yanıt: B 000 0 00
0000 00
… …
Siparişler yukarıdaki tabloda belirtilen biçimde verilebilir.

00100100, 00010100, 10000100, … gibi.
3. 3 erkek ve 3 kız bir sırada dizilmişlerdir.
8!
Kızların hiçbiri yan yana gelmemek koşuluyla, Bu da, = 28 farklı biçimdedir.
kaç farklı biçimde dizilebilirler? 2! 6!
A) 72 B) 96 C) 108 D) 126 E) 144 Yanıt: D

KONU TESTİ 6. Bir grup öğrencinin doğrusal sıralama sayısı, dö-
nel sıralama sayısının 8 katı ise, bu grupta kaç
öğrenci vardır?
1. 3 kız, 4 erkek öğrenciden oluşan 7 kişilik bir öğ- A) 6 B) 8 C) 9 D) 12 E) 15

renci grubu, üç kız yan yana oturmak koşuluyla 7
kişilik bir sıraya kaç değişik biçimde oturabilir?
A) 48 B) 96 C) 120 D) 480 E) 720

7. Bir pul koleksiyoncusunda 7 farklı 100 liralık, 5 farklı
50 liralık pul vardır.
Bu pullardan 200 liralık pul almak isteyen bir kişi,

kaç değişik pul seçimi yapabilir?
2. 23435 sayısının rakamlarının yerleri değiştirile-
rek, beş basamaklı kaç çift sayı yazılabilir? A) 91 B) 96 C) 120 D) 160 E) 290
A) 12 B) 16 C) 20 D) 24 E) 36
8. A = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6} kümesinin elemanlarıyla

yazılabilen rakamları farklı, üç basamaklı sayıla-
rın kaç tanesinde 3 rakamı bulunur?
3. P(n, 5) = 6.P(n, 4) ise, A) 80 B) 70 C) 60 D) 50 E) 40
n kaçtır?
A) 7 B) 8 C) 9 D) 10 E) 11
9. Aralarında Ali ile Barış’ın da bulunduğu bir grup öğ-

renci bir sırada oturacaklardır. Ali ile Barış yan yana
gelmemek koşuluyla 7.8! değişik biçimde oturabildik-
lerine göre,
bu grupta kaç kişi vardır?
4. A = {a,b,c,d,e,f} kümesinin üçlü permütasyon-

A) 7 B) 8 C) 9 D) 10 E) 11
larının kaç tanesinde en az bir sesli harf bulunur?
A) 16 B) 32 C) 72 D) 80 E) 96
10. A dan B ye 4, B den C ye 5 farklı yol vardır. A dan C

ye giderken ve dönerken B den geçme zorunluluğu
vardır.
5. Bir otoparkın 4 giriş, 4 çıkış kapısı vardır. İki araç
aynı kapıdan girip farklı kapılardan çıkmak koşulu Geçilen yoldan ikinci kez geçmemek koşulu ile,
ile, kaç farklı biçimde giriş çıkış yapabilirler? A dan C ye kaç farklı biçimde gidip dönülebilir?
A) 24 B) 28 C) 36 D) 48 E) 50 A) 240 B) 300 C) 360 D) 380 E) 400
1.E 2.D 3.D 4.E 5.D 6.B 7.B 8.A 9.C 10.A

GEOMETRİ – ÖSS Ortak
ANALİTİK GEOMETRİ
KOORDİNAT SİSTEMİ VE ANALİTİK DÜZLEM ÇÖZÜM
Tanım: Bir düzlem ve bu

[ AH] ⊥ Ox çizelim.
düzlemde birbirini başlangıç AH = 6 birim
noktasında dik kesen iki sayı OH = 4 birimdir.
doğrusunun oluşturduğu sis-
AOB üçgeninde
teme dik koordinat sistemi,
Öklid bağıntısı yazılırsa,
dik koordinat sisteminin için-
2
de bulunduğu düzleme ise, 6 = 4. HB , HB = 9 birimdir.
analitik düzlem veya koor- B nin apsisi 13 tür.
dinat düzlemi denir.
O noktasına başlangıç noktası veya orijin denir. Genel

olarak yatay durumdaki sayı doğrusuna apsisler ekseni ÖRNEK 3
veya x ekseni, düşey durumdaki sayı doğrusuna ise ordi-
natlar ekseni veya y ekseni denir. Dik koordinat sisteminde
[ AB] ⊥ [BC]
A(0,16)
Dik koordinat sistemi, analitik düzlemi dört bölgeye
B(12,0)
ayırır.
AB = 4 BC ise,
1. Bölge : x > 0 , y > 0 C noktasının koordinatları nedir?

2. Bölge : x < 0 , y > 0
ÇÖZÜM
3. Bölge : x < 0 , y < 0
4. Bölge : x > 0 , y < 0 [CH] ⊥ Ox çizelim.
m(OAB) = m(CBH)
m(OBA) = m(BCH)
ÖRNEK 1 Δ Δ
ABO ∼ BCH
2
A(ab, ab ) noktası analitik düzlemin II. bölgesinde ise,
CH BC 1
= =
12 AB 4
⎛b 2 ⎞
B ⎜ , a b ⎟ noktası nerede bulunur? CH = 3 birim
⎝a ⎠
BH 1
= , BH = 4 birimdir.
16 4
ÇÖZÜM C(16,3) tür.
ab2 > 0
b2 > 0 olduğundan a > 0 dır.
İki nokta arasındaki uzaklık
ab < 0 ⇒ b < 0 olur.
⎛b 2 ⎞ Analitik düzlemde
B ⎜ , a b ⎟ , ( − , − ) olduğundan III. bölgededir.
⎝a ⎠ ( )
A x ,y ve B x ,y
1 1 ( 2 2 )
noktalarını alalım.
BAC diküçgeninde
ÖRNEK 2
Dik koordinat sisteminde
[ AO] ⊥ [ AB]
( ) + ( y2 − y1)
2 2 2
AB = x − x
2 1
A(4,6) ise,
( x2 − x1) + ( y2 − y1)
2 2
AB =
B noktasının apsisi kaçtır?
Not: ( x − x ) = ( x − x ) dir.
2 2
1 2 2 1
-MEF İLE HAZIRLIK 12 SAYI- 9

ÖRNEK 4 ÖRNEK 6
ABCD kare Dik koordinat sisteminde
B(4, 3) A(–1, 3)
D(–2, –3) ise, C(2, –6) ve B ile D noktaları veriliyor.
BC = 2 AB = 2 CD ise,
AB kaç birimdir?
BD kaç birimdir?
ÇÖZÜM ÇÖZÜM
BD = ( −2 − 4)2 + ( −3 − 3)2 = 36 + 36 BC = 2 AB = 2 CD = 2a olsun.

A dan C ye apsis,
BD = 6 2 birimdir.
(–1) den 2 ye 3 arttı
AB . 2 = BD = 6 2 , AB = 6 birimdir. C den D ye 1 artar.
A dan B ye 1 artar.
Bir doğru parçasının orta noktasının koordinatları A dan C ye ordinat,
3 ten (–6) ya 9 azaldı.
A dan B ye 3 azalır.
C den D ye 3 azalır.
B(0, 0) ve D(3, –9) olur.
2 2
BD = (0 − 3) + (0 − ( −9)) = 90 = 3 10 birimdir.
Paralelkenar özelliği
Uç noktaları A x , y ( 1 1 ) (
, B x ,y
2 2 ) olan doğru parçasının
orta noktası K x ,y ( 0 0 ) olsun. AıBıBA dik yamuğunda
⎣⎡KKı ⎦⎤ orta tabandır.

AAı + BBı
KKı = x +x
2 O, [ AC] nin orta noktası, x = 1 3
y +y 0 2
y = 1 2
0 2 x +x
O, [DB] nin orta noktası, x = 2 4
AııABBıı dik yamuğunda ise, ⎡⎣KKıı ⎤⎦ orta tabandır.
0 2
x +x ⎛x +x y +y ⎞ x +x x +x
x = 1 2 dir. K⎜ 1 2 , 1 2 ⎟ 1 3 2 4
= , x +x =x +x olur.
0 2 ⎝ 2 2 ⎠ 2 2 1 3 2 4
Benzer yolla, y +y =y +y tür.

1 3 2 4
ÖRNEK 5
Köşelerinin koordinatları ÖRNEK 7
A(–1, 5) ABCD paralelkenarında
B(1, –4)
A(x, y), B(3,1)
C(5, 1) olan üçgende
AD = DC ise, C(4, −3) , D( −4,0) dır.
[AC] üzerinde P noktası
alınıyor.
BD kaç birimdir?
PA = 2 PC ise,
ÇÖZÜM P nin apsisi kaçtır?
D(x , y ) olsun. ÇÖZÜM

0 0
−1 + 5 5 +1 x + 4 = 3 − 4 , x = −5 tir.
x = =2 , y = =3 , D(2,3) tür.
0 2 0 2 PA = 2 PC = 2a olsun.
BD = (2 − 1)2 + (3 − ( −4))2 = 1 + 49 = 50 A dan C ye apsis,
–5 ten 4 e 9 arttı.
BD = 5 2 birimdir. A dan P ye 6 artar.
P nin apsisi 1 olur.

Üçgenin ağırlık merkezi DOĞRUNUN ANALİTİK İNCELENMESİ
Bir doğrunun eğim açısı ve eğimi

Bir doğrunun x ekseni ile pozitif yön-
de yaptığı açıya, doğrunun eğim açı-
sı denir.
Eğim açısının tanjantına da doğrunun

eğimi denir.
Şekilde d doğrusunun eğim açısının ölçüsü α ise, eğimi

⎛ x + x + x3 y1 + y 2 + y3 ⎞ m = tan α dır.
G⎜ 1 2 , ⎟
⎝ 3 3 ⎠
ÖRNEK 8
Dik koordinat sisteminde
[ AB] ⊥ [BO]
BO 2 Uyarı:
= 1. Doğru x-ekseni ile pozitif yönde dar açı yaparsa
BA 3 eğimi, m = tan α > 0 dır.
A( −26,0) ise, 2. Doğru x-ekseni ile pozitif yönde geniş açı yaparsa
eğimi, m = tan α < 0 dır.
ABO üçgeninin ağırlık mer- 3. Doğru x-eksenine paralel ise eğimi, m = tan α = 0
kezinin ordinatı kaçtır? dır.
4. Doğru x-eksenine dik ise α = 90°, tanα tanımsız
ÇÖZÜM olur ki eğim tanımsızdır.
BO = 2k , BA = 3k dir.
Pisagor bağıntısı yazılırsa,
İki noktası bilinen doğrunun eğimi
(3k)2 + (2k)2 = 262 , k = 2 13 tür.
[BH] ⊥ OA çizelim.
Öklid bağıntısı yazılırsa,
(6 13 ) = AH .26
2
AH = 18
HO = 8 birimdir.
2
BH = 18.8 , BH = 12 birimdir. A(x1,y1), B(x2,y2) noktalarından geçen doğrunun eğimi tanα
B( −8, −12) dir. dır.
0 − 12 + 0
y = = −4 tür. BAH üçgeninde
0 3
y −y
tan α = 2 1 = m dir.
x −x
2 1
ÖRNEK 9
Köşelerinin koordinatları A(2, 3), B(–3, 0), C(1, –3) olan ÖRNEK 10
üçgeninin alanı kaç birimkaredir? 1
A(–3, 1), B(2, k) noktalarından geçen doğrunun eğimi
5
ise,
ÇÖZÜM
2 3 k kaçtır?
−3 0
2.A(ABC) = = 2.0 + ( −3)( −3) + 1.3 − 3.( −3) − 0.1− ( −3).2
1 −3
2 3 ÇÖZÜM
27 1 1− k
2.A(ABC) = 27 , A(ABC) = birimkaredir. m= = , − 1 = 1 − k , k = 2 dir.
2 5 −3 − 2

ÖRNEK 11 Eksenleri kestiği noktaları bilinen doğrunun denklemi
A(1, –6), B(–2, –3) noktalarından geçen doğrunun d doğrusunun eksenleri
eğim açısı kaç derecedir? kestiği noktalar
A(a,0) , B(0,b) ise,
ÇÖZÜM d doğrusunun denklemi;
x y
+ = 1 dir.
a b
−6 − ( −3) −3
m= = = −1 dir. tan α = −1 , α = 135° dir.
1 − ( −2) 3
ÖRNEK 12 ÖRNEK 14
Dik koordinat sisteminde Dik koordinat sisteminde
A(0, 3k+2), B(4k–2, 0) OA = OB ise,
4
m = − olduğuna göre,
AB 3 A, B, C noktalarından geçen
doğrunun denklemi nedir?
A(AOB) kaç birimkaredir?
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
4 3k + 2 − 0 m(CAO) = 45°
− = m = tan 45° = 1
3 0 − (4k − 2) AC
16k − 8 = 9k + 6 C(2,4) tür.
7k = 14, k = 2 dir. y − 4 = 1(x − 2)
A(0,8) , B(6,0) dır. x − y + 2 = 0 dır.
OA = 8 birim , OB = 6 birimdir.
AO . OB 8.6
A(AOB) = = = 24 birimkaredir.
2 2
ÖRNEK 13 ÖRNEK 15
A(3, m–2), B(–1, 2m+1), C(–4, 3) noktaları doğrusal oldu- Analitik düzlemde
ğuna göre, CA = CB
m kaçtır? C( −6,8) ise,
ÇÖZÜM A, B, C noktalarından geçen

doğrunun denklemi nedir?
m =m dir.
AB AC
m − 2 − (2m + 1) m − 2 − 3
= ÇÖZÜM : 1
3 − ( −1) 3 − ( −4)
−m − 3 m − 5 A(0, y) , B(x,0) olsun.
= 0+x
4 7 −6 = , x = −12
−7m − 21 = 4m − 20 2
1 y+0
11m = −1 , m = − dir. 8= , y = 16
11 2
A(0,16) , B( −12,0) dır.
Bir noktası ve eğimi bilinen doğrunun denklemi 16 − 0 4
m = =
AB 0 − ( −12) 3
(
A x ,y
1 1 ) noktasından ge-
4
çen ve eğimi m olan doğru- y − 0 = (x + 12) , 4x − 3y + 48 = 0 dır.
3
nun denklemi,
ÇÖZÜM : 2
PAH üçgeninden,
x y
+ = 1 , − 4x + 3y = 48
y−y −12 16
tan α = m =
x−x
1
1 (
ve y − y = m x − x
1 ) elde edilir. 4x − 3y + 48 = 0 dır.
1

ÇÖZÜM
ÇÖZÜMLÜ TEST
AO = 3k , OB = 2k dir.
1. A(a–b, a.b) noktası IV. bölgede ise, apsis 3k de 3 azalmış.
2k de 2 azalır, –2 olur.
⎛a ⎞ Ordinat 3k de 6 azalmış.
B ⎜ , b − a ⎟ noktası nerede bulunur? 2k de 4 azalır, –4 olur.
⎝b ⎠
B(–2, –4)
A ile C birleştirilirse
A) I. bölgede B) II. bölgede C) III. bölgede
[ AC] ⊥ [BG] olur.
D) IV. bölgede E) Orijinde G(3, −4) tür.
AG = GC olduğundan,
ÇÖZÜM C(3, −14) tür.
a − b > 0 , a.b < 0 dır.
Yanıt: C
a > b , a > 0 , b < 0 dır.
B( − , − ) olduğundan. III. bö lg ededir.
Yanıt: C
4. ABCD paralelkenar
2. Dik koordinat sisteminde [BD] ∩ [ AE] = {P}
d : 2x − 3y + 18 = 0
DE = EC ise,
AB 1
= ise,
BC 2 P nin koordinatları
toplamı kaçtır?
B noktasının koordinat-
ları toplamı kaçtır? 10 12 15 17 24
A) B) C) D) E)
3 5 4 3 5
A) –4 B) –3 C) –2 D) –1 E) 0 ÇÖZÜM
ÇÖZÜM D nin koordinatları (x, y) olsun.
x + 2 = 1+ 4 , x = 3
y = 0 için, x = −9
y + 5 = 2 + 5 , y = 2 , D(3,2) dir.
y = 6 için, x = 0
DP 1
apsis 3k de 9 artmış = dir. DP = k , PB = 2k dir.
k de 3 artar –6 olur. PB 2
Ordinat 3k de 6 artmış 1
Apsis 3k de 1 azalmış, k de azalır.
k de 2 artar 2 olur. 3
B(–6, 2) dir. 1 8
Toplam –6 + 2 = –4 tür. 3− = olur.
3 3
Yanıt: A Ordinat 3k de 3 artmış, k de 1 artar, 3 olur.
8 17
Toplam + 3 = tür.
3 3
3. Dik koordinat sisteminde Yanıt: D

ABCD eşkenar dörtgen
[BD] // Ox
A, O, B doğrusal
AO 3
=
OB 2
A(3, 6) ise, 5. n ∈ R + olmak üzere,
ABC üçgeninde A(3, 2), B( 7, 2), C(m, n) dir. C nin
C nin koordinatları aşa- AB ye uzaklığı 6 birim olduğuna göre,
ğıdakilerden hangisidir?
üçgenin ağırlık merkezinin ordinatı kaç olabilir?
A) (–2, –4) B) (3, 6) C) (3, –14)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6
D) (3, –12) E) (6, –12)

ÇÖZÜM ÇÖZÜM
E orta nokta olduğundan
AB = (3 − 7)2 + (2 − 2)2 = 4 birim B(–3, 1) olur.
4.6 B ile G yi birleştirelim.
A(ABC) = = 12 birimkare
2 [BG ∩ [ AC] = {F} olsun.
3 2 6 üçgenin alanı birbirine
eşittir.
1 7 2
A(ABC) = = 12 1 3
2 m n
3 2 1 −3 1 1
6S = = 1 + 21 + 6 + 9 − 2 + 7 = 21
2 2 −7 2
6 + 7n +2m − 14 −2m − 3n = 24
1 3
4n = 32 , n = 8 dir.
2S = 7 birimkaredir.
ağırlık merkezinin ordinatı y0 ise,
2+2+8 Yanıt: B
y = = 4 tür.
0 3
Yanıt: D
8. ABC bir üçgen

AE = EC
BF = 3 FC ise,
6. Köşeleri A(–2, 2m), B(m, 8), C(–5, 4) olan ABC üç-
geninin ağırlık merkezi II. bölgede olduğuna göre, EF kaç birimdir?
m nin alabileceği tamsayı değerlerinin toplamı

kaçtır?
A) 2 B) 5 C) 6 D) 2 2 E) 2 5
A) –12 B) –6 C) 0 D) 6 E) 12
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM E(3,1) , F(5,0) dır.

2 2
G(x , y ) olsun. EF = (3 − 5) + (1 − 0) = 5 birimdir.
0 0
−2 + m − 5 m − 7
x = = Yanıt: B
0 3 3
2m + 8 + 4 2m + 12
y = =
0 3 3
m−7 ⎫
<0 , m<7 ⎪
3 ⎬ ⇒ −6 <m < 7 9. Dik koordinat sisteminde
2m + 12 > 0 , m > −6 ⎪⎭ d // Ox tir.
3
Ç = {−5, −4, −3, −2, − 1,0,1,2,3, 4,5,6}
toplam 6 dır. Verilenlere göre doğru-
ların eğimleri için aşağı-
Yanıt: D dakilerden hangisi doğ-
rudur?
A) m < m < m B) m < m < m

1 2 3 3 2 1
7. ABC bir üçgen C) m < m < m

2 3 1
D) m < m < m
2 1 3
G, ağırlık merkezi
A(1, 3) E) m < m < m
1 3 2
C(2,–7)
E(–1, 2) ise,
ÇÖZÜM
taralı alan kaç
birimkaredir? d2 nin eğimi negatif, d3 ün eğimi 0, d1 in eğimi pozitif ol-
duğundan, m < m < m dir.
2 3 1
A) 8 B) 7 C) 6 D) 4 E) 3
Yanıt: C

KONU TESTİ 5. Dik koordinat sisteminde
ABC bir üçgen
B(–2, 0)
C(0, –4)
1. A(3k+5, 4k–9) noktasının IV. bölgede olması için k
E(1, 0)
nin alabileceği kaç farklı tamsayı değeri vardı?
D(0, 2) ise,
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
A(ABC) kaç birimkaredir?
A) 8 B) 10 C) 12 D) 14 E) 16
2. Analitik düzlemde
[ AB] ⊥ [BC]
BC = 2 AB 6. Dik koordinat sisteminde
A(0,3) ABCD eşkenar dörtgen
AO = OB
B( −5,0) ise,
C(x, 4 3 ) ise,
C noktasının koordinat-
ları toplamı kaçtır? A(ABCD) kaç birim-
karedir?
A) –5 B) –3 C) –2 D) –1 E) 1
A) 16 3 B) 18 3 C) 20 3
D) 20 3 E) 32 3
3. Analitik düzlemde verilen 7. Analitik düzlemde

ABC üçgeninde BCDE paralelkenar
A(BDE) = 12 birimkare
[CA ] ⊥ [CB]
[ AE] ⊥ [ AC]
A ( ABC ) = 50 birimkare
AE = 6 birim
CA = CB
BO = OE ise,
C(0,6) olduğuna göre,
C noktasının koordi-
A noktasının koordinatları natları toplamı kaç-
toplamı kaçtır? tır?
A) 7 B) 8 C) 9 D) 10 E) 11
A) −6 2 B) −7 2 C) −8 2
D) −9 2 E) −10 2
8. Analitik düzlemde verilen

ABC üçgeninde
4. Dik koordinat sisteminde AD = DC
ABCD dikdörtgen BE = 2 AE
A(1,0), B(7, k), D(0,3) ise, A( −3, −1)
B( −3, −2)
DC kaç birimdir?
C(5, −7) ise,
A(AED) kaç birimkaredir?
A) 2 10 B) 7 C) 5 2 D) 8 E) 9 2 7
A) B) 2 C) 3 D) E) 4
3 2

9. Analitik düzlemde 13. Analitik düzlemde
[ AB] ⊥ [ AC] verilenlere göre, d
doğrusunun eğimi
AC = AB
kaçtır?
A( −3,3) ise,
A(ABOC) kaç
birimkaredir?
5 14 16
A) 24 B) 18 C) 15 D) 12 E) 9 A) 2 B) C) D) 3 E)
2 5 5

ABCD eşkenar dörtgen
[ AC] ∩ [BD] = {E}
10. Dik koordinat sisteminde
D∈d E(4,6) olduğuna göre,
[DC] ⊥ d
BD doğrusunun eğimi kaçtır?
AO = AD
D ( 8,4 ) ise,
OCDA dörtgeninin alanı

kaç birimkaredir? 3 5 1
A) –2 B) − C) − D) –1 E) −
2 4 2
A) 20 B) 30 C) 40 D) 50 E) 60

ABC bir üçgen
A ∈d
11. Analitik düzlemde x
d: y =
A, O, B doğrusaldır. 4
AO = 2 OB ise, AB = AC
A(ABC) = 30 birimkare
a+b B(2, 0) ise,
oranı kaçtır?
c+d
C noktasının apsisi kaçtır?
A) 20 B) 21 C) 22 D) 23 E) 24
A) 2 B) 1 C) 0 D) –1 E) –2
16. Analitik düzlemde ve-

rilen ABCD karesinin
12. Dik koordinat sisteminde [AB] kenarı x ekseni-
m(OAB) = m(BAC) ne paralel ve [AD]
kenarı x = 1 doğrusu
B(3,0) üzerindedir.
C(8,0) ise, OB : x − 4y = 0
BD : x + y − 10 = 0
AB doğrusunun eğimi olduğuna göre,
kaçtır?
A(ABCD) kaç birimkaredir?
A) 16 B) 25 C) 36 D) 49 E) 64
A) –1 B) –2 C) –3 D) –4 E) –5
1.C 2.D 3.B 4.A 5.C 6.E 7.B 8.A 9.E 10.D 11.E 12.B 13.D 14.B 15.C 16.D
TÜRKÇE – ÖSS Ortak
SESBİLGİSİ VE YAZIM KURALLARI
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Uyarı: 1) Ünlü uyumu olmayan bir sözcüğe getiri-
Sözcüklerimizdeki seslerin sıralanışı gelişigüzel değildir. len eklerin ünlüsü, sözcüğün son hecesindeki ünlü
Türkçe sözcüklerde, ünlülerle ünlülerin, ünlülerle ünsüzle- harfe uyar: Devam-lı, kader-ci, kitap-tan, itiraz-
rin, ünsüzlerle ünsüzlerin benzeştikleri görülür. Seslerde ım…
görülen bu özellikleri şu üç kural çerçevesinde inceleyebi- 2) “a” ünlüsünün ince okunduğu yabancı söz-
liriz: cüklerde, bu kurala uyulmaz: haller, dikkati,
1. Ünlülerin uyum kuralları ihtimali, saatim, mecalsiz, sadakatle, ziraatten,
hakikaten…
2. Ünlülerle ünsüzlerin uyum kuralları
3. Ünsüzlerle ünsüzlerin uyum kuralları
ÖRNEK 1
ÜNLÜLERİN UYUMU “Küçük ünlü uyumu” kuralına göre; düz ünlülerden (a, e, ı,
i’den) sonra düz ünlüler (a, e, ı, i); yuvarlak ünlülerden (o,
A. Büyük ünlü uyumu: Yalın ya da ek almış Türkçe söz- ö, u, ü’den) sonra ya düz–geniş (a, e) ya da dar–yuvarlak
cüğün bütün ünlülerinin kalın (a, ı, o, u) veya ince (e, i, ö, ünlüler (u, ü) gelebilir.
ü) olarak birbirine uymasıdır.
Kaçamamışlar, oyalandık, kuşkuluyum… Buna göre, “Erken öten horozun başını keserler.” atasö-
zündeki hangi sözcük, küçük ünlü uyumuna aykırıdır?
Gençleşmiş, üzüntülüyüz, sevindiler…
Günümüz Türkçesinde bu kuralın dışında kalan ekler ve A) erken B) öten C) horozun
kimisi Türkçe, pek çoğu yabancı sözcük vardır. Aslında bu
D) başını E) keserler
kural Türkçe sözcükleri ve bunlara gelen ekleri bağlar.
Yabancı sözcüklerden kimisinin bu kurala uyması rastlan-
ÇÖZÜM
tısaldır. Bileşik sözcüklerde de ünlü uyumu aramak ge-
rekmez. Küçük ünlü uyumuna göre, yuvarlak ünlülerden sonra “o,
ö” ünlüleri gelemez. Zaten Türkçe sözcüklerde “o, ö” ünlü-
a. Bazı Türkçe sözcükler: kardeş, elma, hangi, inan, şiş- leri ilk hecenin dışında bulunmaz. Bu nedenle “horoz”
man… sözcüğü, kurala aykırıdır.
Yanıt: C
b. Yabancı sözcükler: mahalle, tedavi, kitap, kalem, ga-
zete, otorite…
ÜNLÜLERLE ÜNSÜZLERİN UYUMU
c. Bazı ekler:
A. Sert ünsüzlerin yumuşaması (ünsüz değişmesi):
–yor: biliyor, gülmüyor, geçmiyor…
“ç, k, p, t” ünsüzleriyle biten sözcüklere, ünlü ile başlayan
–leyin: akşamleyin, sabahleyin… bir ek getirildiğinde, sözcüğün sonundaki bu ünsüzler sı-
rasıyla “c, ğ ya da g, b, d” olur. Buna “ünsüz yumuşama-
–ken: bakarken, okurken, okuldayken…
sı” denir.
–mtırak: yeşilimtırak, ekşimtırak…
Yamaç – yamaca, araç – araca, ağaç – ağacı, sıcak – sı-
–ki: maçtaki, akşamki, sabahki… cağı, uçak – uçağı, denk – dengi, şarap – şarabı, hesap
– hesabı, çorap – çorabı, dört – dördü, umut – umudu,
geçit – geçide…
B. Küçük ünlü uyumu: Türkçe sözcüklerde, düz ünlüler-
den (a, e, ı, i) sonra düz ünlülerin; yuvarlak ünlülerden (o,
• Tek heceli birçok sözcükte, birden çok heceli kimi ya-
ö, u, ü) sonra dar-yuvarlak (u, ü) veya geniş-düz (a, e) ün-
bancı sözcüklerde, sondaki süreksiz sert ünsüz yumuşa-
lülerin gelmesidir.
maz:
Çocuklarımız, buluşacağız, ortalaması, güdülenmiş, uça-
mazdı… Maç – maça, saç – saçım, ek – eki, tek – teki, hukuk –
hukukun, süt – süte, devlet – devletin…
Bu kuralın dışında kalan sözcük ve ekler şunlardır: • Eylem kök ve gövdelerinin sonundaki “ç, k, p, t” ünsüzleri
a. Bazı Türkçe sözcükler: çamur, kavur, kabuk, çabuk… çoğunlukla değişikliğe uğramaz:
b. Yabancı sözcükler: motor, sosyoloji, greyfurt, müzik, Bat-ıyor, aç-acak, uç-urum, kop-ardı
radyo…

B. Ünlü daralması: Geniş-düz ünlülerle (a, e) biten eylem ÖRNEK 3
kök veya gövdelerine “-yor” eki getirildiğinde, “a, e” ünlüle-
ri, dar (ı, i, u, ü) ünlülerden birine dönüşür. Buna “ünlü da- “c, d, g” ile başlayan ekler, sert ünsüzlerden (ç, f, h, k, p,
ralması” denir. s, ş, t) biriyle biten bir sözcüğe eklenirse, “c, d, g” sertleşir,
sırasıyla “ç, t, k” olur. Bu duruma “ünsüz benzeşmesi
Çağla – çağlıyor, ara – arıyor, yıka – yıkıyor, – söyle – (sertleşmesi)” denir.
söylüyor, gitme – gitmiyor…
Aşağıdaki sözcüklerden hangisi, “–gen, –gan” eki aldı-
ğında bu kurala örnek olmaz?
Uyarı: Ünsüzle biten eylem kök ve gövdelerine, A) Somurt B) Giriş C) Çalış
“-yor” eki, “ı, i, u, ü” bağlayıcı ünlüsüyle eklenir. Bu
bağlayıcı ünlüleri “ünlü daralması” olarak değer- D) Sürün E) Üret
lendirmemeliyiz:
ÇÖZÜM
Boşalt-(ı)yor, bilin-(i)yor, koş-(u)yor, çözül-(ü)yor…
b.ü. b.ü. b.ü. b.ü. Doğru seçeneği bulmak için, verilen sözcüklere “-gen
(-gan)” eki getirmek yeter. Somurtkan, girişken, çalışkan,
Uyarı: Kaynaştırma harfi olan “y”den önceki “a ve üretken; sürüngen. D’de ünsüz benzeşmesi olmamıştır.
e”nin “ı, i, u, ü” olarak söylenmesi kolayımıza gelir. Yanıt: D
Ancak bu daralmayı yazımda göstermek yazım
yanlışıdır.
ÖRNEK 4
Doğru yazılış Yanlış yazılış
gitmeyecek gitmiyecek Öz varlığı olan dilini kaybeden toplumların, bilincini ve
parlayacak parlıyacak I II III
arayacak arıyacak aklını kaybeden insanlardan farkı yoktur.
• Sadece, “demek, yemek” eylemleri ünlüyle başla- IV V
yan bir ek alırsa, köklerindeki geniş “e” ünlüsü, da-
Bu cümledeki numaralı sözcüklerden hangisinde ün-
ralarak “i” olur:
süz benzeşmesi (sertleşmesi) ya da ünsüz yumuşa-
di-y-ecek, di-y-erek, di-y-ebilmek, yi-y-ip, yi-y-erek…
ması yoktur?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
ÖRNEK 2 ÇÖZÜM
Aşağıdaki altı çizili sözcüklerden hangisinde, ünlü da- varlığı – kaybeden – bilincini → ünsüz yumuşaması,
ralmasıyla ilgili yazım yanlışı vardır? yoktur → ünsüz benzeşmesi örneğidir; ak(ı)lını → hece
düşmesi vardır; ancak ünsüz yumuşaması ya da benzeş-
A) Soruları bilemiyeceğini anlayınca kâğıdını boş verdi. mesi yoktur.
B) “Söyleyeceklerimi iyi dinleyin.” dedi. Yanıt: D
C) Çoktandır annesini arayıp sormuyormuş.
D) Başkalarını rahatsız edecek bir şey yapmayalım. B. Boğumlanma benzeşmesi (n → b etkileşimi): Dudak
E) Sakın geç kalmış olmayalım! ünsüzü “b” ile başlayan bir heceden önceki “n” ünsüzü-
nün, “m” dudak ünsüzüne dönmesidir.
ÇÖZÜM Anbar - ambar, çarşanba - çarşamba, çenber - çember,

saklanbaç - saklambaç, penbe - pembe, sünbül - sümbül,
Ünlü daralması sadece “-yor” ekinin (ekin başındaki “y” kanbur - kambur…
ünsüzünün) yol açtığı bir ses olayıdır. “y”yi başına kaynaş-
tırma ünsüzü olarak alan ekler (demek ve yemek eylemle- Bu sözcüklerin “n”li yazılışları yanlıştır.
ri dışında) daralmaya neden olmaz. Bu yüzden A’da “bile-
miyeceğini” yanlış yazılmıştır. “Bilemeyeceğini” olmalıydı. Uyarı: Özel yer adlarıyla bileşik sözcüklerde “n-m”
Yanıt: A değişmesi olmaz: İstanbul, Safranbolu, binbaşı,
onbaşı, sonbahar…
ÜNSÜZLERİN UYUMU C. Sonda bulunmayan ünsüzler: Türkçe sözcüklerin so-

nunda “b, c, d, g” ünsüzleri bulunmaz. Yabancı sözcükle-
A. Ünsüz benzeşmesi: Sonunda, “ç, f, h, k, p, s, ş, t” ün- rin sonundaki bu ünsüzler sertleşerek “ç, k, p, t” ünsüzle-
süzlerinden biri bulunan sözcüğe, “c, d, g” yumuşak sü- rine dönerler.
reksiz ünsüzlerinden biriyle başlayan ek getirilirse, ekin
başındaki yumuşak ünsüz sertleşir. Buna, “ünsüz ben- murad – murat, metod – metot, ilac – ilaç…
zeşmesi”, “ünsüz uyumu”, “ünsüz sertleşmesi” gibi adlar
verilir.
Uyarı: “Ad, hac, sac” gibi sözcükleri at, haç, saç
seçkin, çocukça, dolaptan, bitki; etrafta, sabahçılar, kes- ile karıştırmamak için bunlardaki “c, d” harfleri ko-
kin, düşkün… runur.

SES DÜŞMESİ f. Bileşme sırasında ünlü düşmesi (aşınma): ne+asıl -
nasıl, ne+için - niçin, cuma+ertesi – cumartesi…
Sözcüklerde türlü nedenlerle ses düşmesi olabilir. Ses
düşmesi ünsüzlerde olduğu gibi, ünlülerde de meydana g. Bileşme sırasında aradaki bir ünlüyle birlikte ünsüz
gelebilir. düşmesi: pek+iyi – peki, pasta+hane – pastane, has-
ta+hane - hastane, posta+hane - postane…
Ünsüz Düşmesi
h. Şiirde, ölçü gereği birinci sözcüğün son ünlüsü düşebi-
a. “k” ünsüzü ile biten sözcüklere “-cek, -cik” eki getirilirse, lir. Ses düşmesi “kesme işareti” ile belirtilir:
sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü düşer.
ne ettin - n’ettin, ne olur - n’olur, Karacaoğlan - Karac’oğ-
Büyük-cek (büyücek), ufak-cık (ufacık), sıcak-cık (sıca- lan…
cık), yumuşak-cık (yumuşacık)…
ı. “yeşil, kızıl, sarı” gibi renk adlarından “o renge bürün-
b. Sonunda “k” ünsüzü bulunan sözcüklerden “-le” ve
mek” anlamında eylem türetilirken de ses düşmeleri olur.
“-(e)l” ekiyle türetilen eylemlerde “k” ünsüzü düşer.
yeş(il)er-, kız(ıl)lar-, sar(ıl)ar-…
Ufak-la (ufala), yüksek-l (yüksel), seyrek-l (seyrel), alçak-l
(alçal-)…
Kimi bileşik sözcüklerde “t” ünsüzü düşer. ÖRNEK 6
Rast-gele (rasgele), üst-teğmen (üsteğmen)… Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük, “ün-
lü düşmesi”ne örnek gösterilemez?
ÖRNEK 5
A) Söylediklerin aklımı karıştırdı.
Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcükte,
“ünsüz düşmesi” olmuştur? B) Senin bu fikrine katılmıyorum.
A) Keçiören’de ufacık bir evimiz vardı. C) Düşman hatlarından yaylım ateşi başlamıştı.
B) Karnını ovuşturarak odasına girdi. D) Minicik elleriyle çiçekleri okşuyordu
C) Üzerinde yakaları kıvrık, kirli bir gömlek vardı. E) Devrilen arabada can kaybı olmadı.
D) Bu resmi daha önce bir yerde gördüm, dedim.
E) Aklıma birden senin söylediklerin geldi.
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM A’da, akıl-ım-ı → aklımı; B’de, fikir-in-e → fikrine; C’de,
yayıl-ım → yaylım; E’de, devir-il-en → devrilen ünlü düş-
B, C, D ve E’de ünlü düşmesi vardır: karın-ı-nı → karnını,
mesini örneklemektedir. D’de ise ünsüz düşmesine örnek
kıvır-ık → kıvrık, resim-i → resmi, akıl-ım-ı → aklımı.
vardır. minik-cik → minicik.
A’daki ses olayı ise ünsüz düşmesidir: ufak-cık → ufacık.
Yanıt: D
Yanıt: A
ÜNLÜ DÜŞMESİ
a. Dar ünlülerin (ı, i, u, ü) düşmesi: İki yumuşak ünsüz SES ARTMASI
arasındaki dar ünlü düşebilir. Bunun nedeni, bu hecenin Birbiriyle doğrudan doğruya birleşemeyen kök, gövde ve
vurgusuz kalışıdır. ekler arasında bağlayıcı görev üstlenen sese “yardımcı
ileri-le – ilerle, oyun-a – oyna, ayır-ı – ayrı, kıvır-ık – kıv- ses” adı verilir.
rık, çevir-ilmiş – çevrilmiş… Ses artması, “ünlü veya ünsüz türemesi” şeklinde olabilir.
b. Vücudun kısımlarını bildiren kimi sözcükler, ünlüyle
Genç(e)cik, dar(a)cık, yap(a)yalnız, sap(a)sağlam,
başlayan çekim eklerini alınca orta hece ünlüsü düşebilir:
çep(e)çevre, az(ı)cık, bir(i)cik, his(s)et-, zan(n)et-, zannet-
Burun - burnu, alın - alnı, karın - karnı, boyun - boynu… …
c. Biri sert, öteki yumuşak olan iki ünsüz arasında bulunan
dar ünlü düşebilir:
KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ
koku-la – kokla, süpür-üntü – süprüntü…
Türkçede ünlüyle biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan ek-
d. “fikir, şükür, resim, şehir, ufuk” gibi sözcüklere ünlüyle lerin getirilebilmesi için araya, bağlayıcı ünsüz olan “n, s,
başlayan bir ek veya yardımcı eylem gelirse, dar olan orta ş, y” seslerinden birinin girmesi gerekir. Bunlara, “kaynaş-
hece ünlüsü düşer: tırma harfi” ya da “kaynaştırma ünsüzü” diyoruz.
fikrimi, şükret, resmimiz, şehrin, ufkumuz…
“n” kaynaştırma harfi (ünsüzü):
e. Ünlüsü düşebilen kimi sözcükler: nerede - nerde, bu-
rada - burda, yukarıda - yukarda, içerisi - içersi… 1. Ünlüyle biten adlara getirilen tamlayan ekinden (-ın)
önce kullanılır: parça(n)ın, gemi(n)in, sarı(n)ın…
2. 3. kişi iyelik eki almış sözcüklere getirilen “durum ek-
Uyarı: Bu sözcüklerin her iki biçimi de kullanılır. leri”nden önce kullanılır:
(onun) yolu(n)u, (onun) canı(n)ı…

ÖRNEK 8
Uyarı: 2. tekil kişi iyelik ekini almış sözcüklerdeki
Aşağıdaki dizelerin hangisinde, “ulama”ya bir örnek
durum eklerinden önce gelen “n”ler kaynaştırma
vardır?
harfi değil, 2. kişi iyelik ekidir: (senin) yol-un-u, (se-
nin) can-ın-ı, (senin) ev-in-i… A) Sabahtan uğradım ben bir fidana
Bu örneklerde “( )n” ikinci tekil kişi iyelik ekidir. B) Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır
C) Gönlümüz bağlandı zülfün teline
“s” kaynaştırma harfi: Sadece, ünlüyle biten sözcüklere D) Al benim derdimi götür yâre ver
getirilen 3. tekil kişi iyelik ekinden önce kullanılır: E) Telgrafın tellerine kuşlar mı konar
(1989–II)
(onun) para(s)ı, açı(s)ı, gemi(s)i, soru(s)u, sürü(s)ü…
ÇÖZÜM
“ş” kaynaştırma harfi: Ünlüyle biten sayılara getirilen
“-er, -ar” üleştirme sayı sıfatı yapan ekten önce kullanılır: Ulama, bir sözcüğün sonundaki ünsüz harfi, kendisinden
sonra gelen ve ünlüyle başlayan sözcüğün ilk hecesine
yedi-(ş)-er, iki-(ş)-er, altı-(ş)-ar… katarak okumadır.
“y” kaynaştırma harfi: Ünlüyle biten sözcüklere ünlüyle A’da “sabahtan ve uğradım” sözcükleri arasında “ulama”
başlayan ek getirildiğinde iki ünlü arasında kullanılır: vardır (…sabahtan uğradım…).
)
su-(y)a, konu-(y)u, bahçe-(y)e, olma-(y)acak, parla-
(y)acak… Yanıt: A
ÖRNEK 9
ÖRNEK 7 Çıktım yücesine seyran eyledim
Türkçede, ad tamlamalarında kaynaştırma sesleri n ve Dost ile gezdiğim çöller perişan
s’dir.
Bu dizelerde, aşağıdakilerden hangisi için örnek yok-
Aşağıdaki sözcüklerden hangisiyle bir ad tamlaması tur?
yapılırken bu kurala uyulmaz?
A) Ulama B) Ünlü daralması
A) elma B) yara C) su C) Ünsüz sertleşmesi D) Ünsüz yumuşaması
E) Kaynaştırma ünsüzü
D) yazı E) mavi
(1990 ÖYS)
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM seyran eyledim → ulama
)
“elma (A), yara (B), yazı (D), mavi (E)” sözcükleri tamla-
yan olduğunda “n”, tamlanan olduğunda “s” kaynaştırma çık-tı-m → ünsüz sertleşmesi
seslerini alır. “Su” sözcüğü ise her iki durumda da “y” kay- gez-diği-m → ünsüz yumuşaması
naştırma sesini alır: “su-y-un (rengi), (derenin) su-y-u”
tamlayan tamlanan yüce-si-(n)e → kaynaştırma ünsüzü
Yanıt: C Yanıt: B
ULAMA YAZIM KURALLARI

Bir sözcüğün sonundaki ünsüzü, kendisinden sonra gelen “De” Bağlacının Yazımı
ünlüyle başlayan sözcüğün ilk hecesine katarak okumadır.
“De” bağlacı ayrı yazılır.
Yani, ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan
bir sözcük geliyorsa, orada “ulama” vardır. “Gidip de gelmemek, gelip de görmemek var.” dedi.
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak Bu dizelerdeki “de (da)” bağlacı, “dahi, bile” anlamını ve-
ren ve ayrı yazılması gereken sözcüktür.
)
Bu dizelerde belirlenen yerlerde ulama vardır. Ulama ya- Ayrı yazılan “de” bağlacı ile bitişik yazılması gereken
zımla ilgili değildir. Söyleyişte kendini belli eden bir özellik- “-de” ekini karıştırmamalıyız.
tir.
Uyarı: Cümledeki “de” bağlacı çıkarıldığında, cüm-
Uyarı: Ulama koşullarının oluştuğu yerde nokta- lenin dil akışı bozulmaz. “-de” eki çıkarıldığında
lama işareti varsa, ulama yapılamaz. cümlenin dil akışı bozulur.
• Düşen yaprak, esen rüzgâr yalnız
Bu dizedeki “yaprak ve esen” sözcükleri arasında Kitapta bu sorunun yanıtı var. (Çıkarıldığında dil akışı bo-
virgül olduğundan ulama yoktur. zulur.)
Suda balık oynuyor. (“-da” çıkarılırsa cümle bozulur.)

Su da ister misin kahveyle birlikte? (“da” çıkarılırsa cümle “mi” Soru Ekinin Yazımı
bozulmaz.) “mi” eki, hangi işlevde ve anlamda olursa olsun ayrı yazı-
“de” bağlacında, ünsüz benzeşmesi olmaz, bu nedenle lır.
“te, ta” biçiminde yazılamaz. Cümleye soru anlamı kattığında da (Onu gördün mü?),
Bu ev satılık ta değil, kiralık ta. (yanlış yazım) “zaman” ilgisi kattığında da (Yağmur yağdı mı her yer ça-
mur olur.), anlamı pekiştirdiğinde de (Çalışkan mı çalışkan
ÖRNEK 10 bir çocuktur.) ayrı yazılır.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı Ünlüsü, ses uyumuna göre “mı, mi, mu, mü” olabilir.
vardır? Geldi mi, aldı mı, oldu mu, güldü mü…
A) İşini çok iyi bilirdi; ama yine de bana danışmadan hiç- Kendisinden sonraki ekler “mi”ye bitişik yazılır.
bir şey yapmazdı. Sen de geliyor musun?
B) Bunca yıl çalıştıktan sonra öğretmenliği bırakmak hiç
te kolay değildi. Kapıyı açar mısın?
C) Onunla haftada bir gün buluşup sinemaya ya da tiyat- Gençliğinizde futbol oynar mıydınız?
roya giderdik.
D) Çocuğunun bir sıkıntısı olduğunu sezdi mi onu konuş-
turmaya çalışır, rahatlatırdı. “İle” Sözcüğünün Yazımı
E) Anladım ki onun her istediğini yapmak doğru bir şey “İle” sözcüğü, cümlede “bağlaç” da “ilgeç” de olabilir.
değilmiş. “İle” sözcüğü, ister bağlaç ister ilgeç olsun, ayrı yazıla-
(1996 ÖSS) bildiği gibi, kendinden önceki sözcüğe eklenerek de yazı-
labilir.
ÇÖZÜM
uçak ile – uçakla (-i ünlüsü düşer)
“De” bağlacının ayrı, “-de” ekinin bitişik yazıldığını biliyo-
ruz. “De” bağlacında ünsüz benzeşmesi olmaz, bu neden- Ünlü ile biten bir sözcüğe eklendiğinde “ile” sözcüğü-
le bu bağlaç, “-te, -ta” biçiminde yazılamaz. nün “i” ünlüsü düşer, araya “y” koruyucu ünsüzü girer.
B’de “… hiç te kolay değildi.” (de’nin yazımı yanlış) sıra ile – sıra-y-la gemi ile – gemi-y-le
“… hiç de kolay değildi.” (doğru) sırası ile – sıra-s-ı-yla tümü ile – tümü-y-le…
Yanıt: B
“Kİ” Bağlacının Yazımı

Büyük Harflerin Kullanımı
“Ki” bağlacı ayrı yazılır.
1. Cümlelerin ilk sözcüğü büyük harfle yazılır:
Desem ki vakitlerden bir nisan akşamıdır…
Ayrı yazılması gereken “ki” bağlacı ile bitişik yazılması Her zaman, her yerde seni düşünüyorum.
gereken “-ki” eklerini karıştırmamalıyız. Bilmem ki o da gelir mi?
Bitişik yazılan “-ki”ler iki türlüdür: 2. Her türlü özel ad büyük harfle başlatılır:
1. Sıfat yapan ek: Sabahki ders, evdeki hesap, banka- a. Kişi adları ve soyadları: Burcu Güneş, Orhan
daki para, yoldaki çukur, deminki ses… Atik…
2. İlgi adılı (zamir): bizimki (bizim kitabımız), arkadaşı- b. Hayvanlara verilen adlar: Tekir, Boncuk, Fındık…
nınki (arkadaşının arabası)…
c. Ulus adları: Türk, İngiliz, Fransız…
ÖRNEK 11 d. Devlet ve ülke adları: Türkiye Cumhuriyeti, Hin-
distan, Finlandiya…
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, “ki”nin yazımından e. Kent, köy, cadde, bulvar, sokak adları: Erzincan,
kaynaklanan bir yanlışlık vardır? Bostanlı, Derince, Zambak Sokak…
A) O dünkü çocuktur; kusuruna bakmayın. f. Coğrafya ile ilgili kıta, bölge, ova, dağ, deniz, göl,
B) İlk günkü gibi her şeye yeniden başlayalım. akarsu, orman adları: Avustralya, Trakya, Kuzey
Anadolu, Toroslar, Van Gölü, Ağrı Dağı, İstan-
C) Bu konuda ki görüşlerine katılıyorum. bul Boğazı, Anadolu, Sakarya Nehri, Konya
D) Öyle canım sıkıldı ki anlatamam. Ovası, Karadeniz, Fırat…
E) Sen ki bu işi çok iyi bilirdin, nasıl yanıldın? g. Kurum ve kuruluş adları: Türk Hava Kurumu, İn-
san Hakları Derneği, İzmir Valiliği, Sağlık Ba-
ÇÖZÜM kanlığı, Güzelköy Muhtarlığı, İzmir Kız Lisesi,
“-ki”, D ve E’de bağlaç olarak kullanılmıştır. Bağlaç olan Yeşilyurt İlköğretim Okulu…
“ki” ayrı yazılır. Ek olan “-ki” (ilgi zamiri ve sıfat yapan)
h. Yapı, kitap ve benzeri yapıt, yayın adları: Anıtka-
sözcüğe bitişik yazılır. A’da “dünkü çocuklar”, B’de “ilk
bir, Kars Kalesi, Selimiye Camisi, İnce Memed
günkü gibi” doğru yazılmıştır. C’de ise “-ki” yanlış yazıl-
(roman), Ben Sana Mecburum (şiir kitabı), Türk
mıştır. Bu “-ki” ek olduğu için bitişik yazılmalıydı.
Dili (dergi), Cumhuriyet (gazete)…
Yanıt: C

Uyarı: Kurum ve kuruluş adlarında, kitap adlarında ÖRNEK 12
kullanılan bağlaçlar küçük harfle başlatılır (Et ve
Balık Kurumu, Kerem ile Aslı). Ancak, bütün Aşağıdaki cümlelerden hangisinde yazım yanlışı var-
harfler büyükse bağlaçlar da büyük harfle yazılır dır?
(SUÇ VE CEZA).
A) 1991 yılı, UNESCO'nun kararıyla "Yunus Emre Yılı"
ilan edildi.
i. Din, mezhep, tarikat adları: İslamlık, Musevilik, B) Yunus Emre, halkın anlayamayacağı Arapça ve Fars-
Bektaşilik, Budizm… ça sözcükleri kullanmıyordu.
j. Dil adları: Türkçe, Fransızca, İngilizce… C) XIII. yüzyılda, Anadolu'da dilimizi zafere ulaştıran, Yu-
3. Din, mezhep, kişi vb. adlardan türemiş adlar: Türklük, nus Emre'dir.
Osmanlılar, Kemalizm, Bektaşilik, Afrikalı… D) Yunus Emre'yi Anadolu halkı yanında Azerbaycanlılar
da okur ve sever.
4. Özel adlara bağlı san, unvan, lakap ve saygı adları:
Seyfi Bey, Şinasi Efendi, Hemşire Serpil Hanım, E) "Yunus Emre divanı" ve bu divan dışında kalan şiirleri
Mimar Sinan, Doktor Rıfat, Çolak Ahmet… bu konudaki en önemli kaynaktır.
5. Kitaplarda bölüm, dergi ve gazelerde yazı ve haber

başlıklarının her sözcüğü büyük harfle başlatılır. ÇÖZÜM
Yapıt, kitap, dergi adlarının her sözcüğü büyük harfle baş-
Uyarı: Bu yazılarda kullanılan bağlaçlar ve “mi” eki lar. E’de “Yunus Emre Divanı” bir kitap adıdır. “Divanı”
küçük harfle başlatılır (Ekonomi ve Politika, Ti- sözcüğü de büyük harfle başlamalıydı.
yatro mu Sinema mı?). Yanıt: E
6. Konuşma metinlerinde, mektup ve dilekçelerde hitap

cümlesini oluşturan tüm sözcükler büyük harfle başla- ÖRNEK 13
tılır: Sevgili Öğrenciler, Değerli Öğrencim, Kadıköy Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yazım yanlışı var-
Kaymakanlığı’na, Çankaya Lisesi Müdürlüğü’ne… dır?
7. Özel adın yerini tutan sözcükler, dikkat çekilmek iste-
nen kavramlar büyük harfle başlatılabilir: Söz hakkı A) Siz bu haberi hangi gazetede okudunuz?
alamayan bazı milletvekilleri Başkan’ın yansız dav- B) Geçenlerde biz de aynı konuyu tartıştık.
ranmadığını söylediler… C) Dün bizi arayan Hasan’mıydı acaba?
8. Evrende tek oldukları için gezegenler, burçlar, gökci- D) Konuk sanatçılar için yer ayrıldı mı?
simleri büyük harfle başlatılır: Samanyolu, Utarit, Ay, E) Bu yıl, bahar biraz erken gelecek anlaşılan.
Güneş…
ÇÖZÜM
Uyarı: “Dünya, güneş ve ay” sözcükleri, gökbilim
Nerede, hangi amaçla ve hangi anlamda kullanılmış olur-
ve coğrafya ile ilgili konuların anlatımında büyük
sa olsun, “mi” her zaman ayrı yazılır. Bu nedenle C’de
harfle yazılır: Ay Dünya’nın, Dünya da Güneş’in
“Hasan’mıydı” yanlış yazılmıştır. Bu “Hasan mıydı” olma-
çevresinde döner.
lıydı.
Ancak bu adlar, cümlede genel bir kavram olarak
kullanıldığında küçük harfle başlatılır. Yanıt: C
Yaz günlerinde güneşte fazla durmamalısın.

Dün gece ay ışığında yürüyüşe çıktık. ÖRNEK 14
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde, yazım yanlışı var-
9. Belirli gün ya da tarihi bildiren gün ve ay adları büyük dır?
harfle başlatılır.
A) Onunla 1973'ten beri tanışıyoruz.
O olay 10 Ekim 1975’te olmuş. B) 1 Şubat Perşembe günü görüşmüştük.
Seni 08 Ocak 2007 Pazartesi günü bekliyor. C) TÜBİTAK da bu sonucu doğruladı.
D) Van kedisinin sayısında artış olmuş.
Uyarı: Belirli bir tarihi bildirmeyen gün ve ay adları
küçük harfle başlatılır. E) Sınavda 2'inci olduğuna inanamadı.
Onu cuma günü gördüm, pazar günü bize gelecekmiş. ÇÖZÜM

“İki” sözcüğünün sonunda zaten “i” ünlüsü bulunduğu için,
Uyarı: Tarihler aşağıdaki biçimlerde de yazılabilir: bu sözcüğe gelecek olan sıra sayı sıfatı türetme eki “-nci”
biçiminde yazılmalıydı.
1 Mayıs 2006 01 . 05 . 2006
Yanıt: E
I. V. 2006 I / V / 2006

Bileşik Sözcüklerin Yazımı ÖRNEK 15
Bileşik sözcükler, “bir ad ya da sıfat tamlamasının”, “çe- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yazım yanlışı yok-
kimsiz ya da belli bir çekimde iki eylemin”, “kısa bir cüm- tur?
lenin” kalıplaşması gibi çok değişik biçimlerde oluşur.
A) Bir haftadanberi sana mektup yazamadım.
Kızıltoprak (sıfat tamlaması), Kadınhanı (ad tamlaması),
hünkârbeğendi (kısa cümle) B) Burada eşdost onu tanımazlıktan geliyordu.
C) İnsan oğluna artık bu dünya küçük geliyor.
Hangi biçimde oluşursa oluşsun, bileşik sözcük “an-
lamca” bir bütündür, tek bir kavramı karşılar. Aynı zaman- D) Lodos, İstanbul’un hem afeti hem lezzetidir.
da “biçimce” de bir bütündür. E) Baka kalırım giden geminin ardından.
Sözcükleri arasına, çekim ya da yapım ekleri ve başka
ÇÖZÜM
sözcükler giremez.
“Beri” ilgeci sözcüklere bitişik yazılmayacağından A’da
“haftadan beri”; ikilemeler ayrı yazılacağından B’de “eş
Bileşik sözcüklerin üç yoldan oluştuğunu “Sözcük dost” ayrı yazılmalıdır. C’de ve E’de “İnsanoğlu” ve “baka-
Yapısı” konusunda görmüştük. Kısaca anımsayalım: kalırım” sözcükleri bitişik yazılır. Çünkü “oğul” ve “kal-”
sözcüklerinde anlam kayması vardır.
a. Ad ya da sıfat tamlamasını oluşturan sözcüklerden biri-
nin veya her iki sözcüğün anlamı kayar ve yeni anlamda Yanıt: D
bir sözcük ortaya çıkar; bu sözcükler bitişik yazılır: Dana-
burnu (böcek), rüzgârgülü (bir aygıt), yerelması (elma
değil)… Sayıların Yazımı
b. Ses değişimi yoluyla oluşan bileşik adlarda, birleşen 1. Sayılar, genel olarak rakamlarla gösterilir; ancak bazı
sözcüklerden biri ya da ikisi ses yitimine uğrar. Bu sözcük- durumlarda yazı ile de yazılır:
ler bitişik yazılır: nasıl (ne asıl), niçin (ne için), kaynana a. Deneme ve anlatı türü yazılarda, özel mektuplarda, ke-
(kayın ana), doksan (dokuz on), seksen (sekiz on), sinliği bulunmayan küçük sayılar yazı ile yazılır:
cumartesi (cuma ertesi), sütlaç (sütlü aş)… Buna yüz elli lira vermiş.
c. Sözcük türü değişimi yoluyla oluşan bileşik sözcüklerin, Otuz beş yaşına dek futbol oynadı.
biri ya da ikisi birden tür değiştirir. Eylem soylu sözcükler b. Bilimsel yazılarda, kesinlik aranan konularda sayılar ra-
ad, sıfat olabilir: gecekondu, imambayıldı, bilirkişi, kaç- 2
kamla gösterilir: Türkiye’nin yüzölçümü 780.576 km dir.
göç, mirasyedi… c. Çok sıfırlı, büyük sayıların ana sayılarından sonraki ba-
d. “Etmek, olmak, eylemek…” yardımcı eylemleriyle kuru- samaklar yazı ile gösterilebilir: 200 bin, 4 milyar, 8 mil-
lan bileşik eylemler oluşurken ad soylu sözcükte ünsüz yon…
çoğalması ya da ünlü düşmesi (i, ı, ü, u) olursa, bu söz- d. Yazıya geçirilmiş sayıların her rakamını ve basamağını
cükler bitişik yazılır: gösteren sözcük ayrı yazılır: on iki bin yedi yüz elli iki,
sabretmek (sabır etmek), kahrolmak (kahır olmak), beş milyon beş yüz bir…
zannetmek (zan etmek), affetmek (af etmek), hisset-
mek (his etmek)… Uyarı: Çek, senet, makbuz gibi belgelerde rakam-
ları karşılayan sözcükler bitişik yazılabilir:
e. “a, e, ı, i, u, ü” seslerini alarak oluşan özel bileşik ey- yüzmilyon (100 000 000), ikimilyarikiyüzmilyon
lemler bitişik yazılır: bakakalmak (bak-akalmak), gide- (2 200 000 000)…
durmak (git-edurmak), görebilmek (gör-ebilmek), alı-
vermek (al-ıvermek), düşeyazmak (düş-eyazmak)… e. Rakama gelen ekler, kesme imi ile ayrılır: 75’te,
f. Anlamca kaynaşmış bazı bileşik eylemler de bitişik yazı- 1973’ten, 25’e…
lır: başvurmak, varsaymak, öngörmek…
Düzeltme İminin Kullanımı
a. Doğu kökenli kimi sözcüklerde “k”, “g” ünsüzlerinin ince
Uyarı: Deyim biçiminde oluşmuş bileşik eylemlerin ses vermesi gerektiğinde, “k ve g” den sonra gelen “a ve
sözcükleri ayrı yazılır (göz atmak, saman altından u” üzerinde kullanılır: sükût, kâğıt, dükkân, rüzgâr…
su yürütmek, diken üstünde oturmak, ayak di-
remek…). b. Yazılışları aynı, anlamları ayrı olan bazı yabancı söz-
cüklerin okunuşlarını ayırmak için, uzun okunan ünlüsü
üzerinde kullanılır: alem–âlem, aşık–âşık, alim–âlim,
Birden çok sözcüğün bitişerek yeni anlamda bir sözcük adet–âdet…
oluşturmasının kuralları (anlam kayması, ses değişimi, tür
kayması, terimleşme) gerek “Sözcük Yapısı ve Ekler” ko- Kesme İminin Kullanımı
nusunda gerekse bu sayımızın ilgili altbölümünde vurgu-
a. İnsan, hayvan, yer, kurum adı olan sözcüklere gelen
landı. Ancak, kimi sözcüklerin, özellikle terimlerin, bitişik
çekim ekleri kesme imi ile ayrılır: Elif’in, Oya’ya, Se-
mi, ayrı mı yazılacağı konusunda çeşitli yazım (imla) kıla-
rap’la, Ankara’da, Bolu’nun, Ağrı Dağı’nı, Türkiye
vuzlarında farklı görüşler vardır. Bu ikircimli durumu orta-
Cumhuriyeti’nde…
dan kaldırmak için ÖSYM’nin tutumunu izlemek yararlı
olacaktır. ÖSYM bugüne dek “birtakım”, “konukseverlik”, b. Ayrı gösterilmek istenen harf, sözcük ya da ekten son-
“denizaltı”, “biraz” “herhangi”, “birdenbire” gibi bileşik söz- ra, kesme imi kullanılır: v’nin, o’ya, -yor’dan…
cükleri soru konusu yapmıştır. c. Rakamlardan sonra gelen ekler kesme imiyle ayrılır:
saat 13’te, 1975’i, 1950’li yıllar…

d. Özel adlara eklenen “-ler, -lar” çoğul eki, sözcüğe “bir- ÇÖZÜMLÜ TEST
den fazla, benzerleri” anlamı katmışsa kesme imiyle ayrılır:
Bu memleket daha nice Yunus’lar, Sinan’lar, Mustafa
Kemal’ler yetiştirecektir. 1. Çok iddiacı bir adamdı.
Bu cümledeki altı çizili sözcükte görülen ses

Uyarı: “aile, grup, saygı” gibi anlamlar veren “-ler, uyumsuzluklarının hepsi, aşağıdaki cümlelerden
-lar” eki kesme imiyle ayrılmaz. hangisinin bir sözcüğünde vardır?
A) Şiddetli bir fırtına vardı.

O gün Ayşeler bize gelmişlerdi.
B) Şiiri seven bir gençti.
Istırancalar sarp dağlar mıdır?
C) Artık Büyük Taarruz başlıyordu.
Osmanlılarda devlet yönetimi nasıldı?
D) O daima çalışkan birisiydi.
Vali Bey yerindeler mi?
E) Taahhüdünü yerine getirmemişti.
Uyarı: Özel adlara getirilen ekler satır sonuna rast- ÇÖZÜM

lıyorsa, özel adın sonuna sadece kesme imi konu-
lur, kesme imi ile birlikte kısa çizgi kullanılmaz: Altı çizili sözcükteki ses uyumsuzlukları, büyük ünlü uyu-
muna aykırılık (ı ince ünlü, a ve ı kalın ünlüler), iki ünlünün
… Türkiye’ … Ağrı Dağı’ yan yana kullanılması (çatışma) ve sözcüğün kökünde
nin na aynı ünsüzün yan yana kullanılmasıdır.
A’da sözcük kökünde aynı ünsüz yan yana kullanılmıştır.
Uyarı: 1) Özel adlardan türetilmiş sözcüklerde, ya-
(şiddetli)
pım eklerini de bu yapım eklerinden sonra gelen
çekim eklerini de kesme imi ile ayırmak gerekmez: B, C’de çatışma vardır (şiiri, taarruz). Ayrıca “taarruz”da
Kayserililer, Atatürkçülük, Batılılar, Fransızca- iki ünsüz yan yana kullanılmıştır.
nın, Türkler… D’de çatışma ve büyük ünlü uyumuna aykırılık vardır (da-
ima)
2) Özel adlar ünlü ile başlayan ek aldıklarında,
adın sonundaki sert ünsüz, söylenirken yumuşar; E’de “taahhüdünü” sözcüğünde ise her üç uyumsuzluk da
ancak yazılırken yumuşamaz: Zonguldak’a, Gazi- bulunmaktadır.
antep’i, Mehmet’in… Türkçe sözcüklerde görülmeyen bu ses olayları, dilimiz-
deki kimi yabancı sözcüklerde görülmektedir.
Yanıt: E
Kısaltmaların Yazımı
a. Sözcük kısaltmalarında nokta kullanılır: Dr. Ayhan,
Prof. Serpil Sertan…
b. Kurum ve kuruluş adlarının kısaltmalarında sözcüklerin 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı
ilk harfleri kullanılmışsa, arada nokta kullanılması gerek- yoktur?
mez: MEF Yayıncılık, TCDD, THY…
c. Kısaltmalara gelen ekler, kısaltmanın sonundaki harfin A) Uzak melmeketlerden gelerek buraları yurt edin-
okunuşuna uydurulur: SKK’nin, ODTÜ’nün, THK’de… mişler.
B) Mağraların koğuklarında her türden hayvana rast-
Uyarılar: lanıyor.
1. Anlamı pekiştirilmiş sıfat ve belirteçler bitişik yazılır: C) Görünüşe bakıp da sakın aldanmayasın.
Sımsıcak, sapsarı, sapasağlam, güpegündüz, sırılsık- D) Çocuklar büyüyüp evden ayrılınca ana ile baba
lam, darmadağınık, karmakarışık… yapayanlız kaldı.
2. İkilemeyi oluşturan sözcükler bitişik yazılmaz: E) Asvalt yoldan iki kilometre ilerledikten sonra sola
dön.
Gözgöze, elele, ardarda, başbaşa… (yanlış)
Göz göze, el ele, art arda, baş başa… (doğru)
3. İki ya da üç sözcükle yapılmış ve bileşik sözcük niteliği ÇÖZÜM
gösteren terimler bitişik yazılır: atardamar, toplardamar, Türkçede, sözcük içinde “l” ile “m”nin, (memleket →
paralelkenar, diküçgen, açıortay… melmeket), “r” ile “p”nin (kirpik → kiprik, toprak → torpak),
4. Yabancı sözcükler, çoğunlukla Türkçede söylendikleri “l” ile “n”nin (yalnız → yanlız; yanlış → yalnış) yer değiştir-
gibi yazılır. diğini, bunun söyleyişte olduğu gibi yazılışta da gösterildi-
a. Başında veya sonunda yan yana iki ünsüz bulunan kimi ğini görüyoruz. “Göçüşme” de denilen bu yer değiştirme
yabancı sözcüklerin yazımında, ünsüzler arasına ünlü ko- durumu yazım yanlışıdır. Ayrıca kovuk, kovmak, dövmek;
nulmaz (tren, frank, plan, staj, lüks, film, kapitalizm…). değil, eğitim, eğlence, asfalt gibi sözcükleri “v” yerine “ğ”
ile, “ğ” yerine “y”; “f” yerine “v” ile yazamayız. Bu da yazım
b. Yabancı sözcüklerin iç sesindeki “g”ler, “ğ”ye dönüştü- yanlışıdır. Şu halde A, B, D ve E’de yazım yanlışı vardır.
rülmez (diyagram, magma, dogmatizm…).
Yanıt: C

3. Aşağıdaki cümlelerde kullanılan altı çizili deyim- KONU TESTİ
lerin hangisinde, yazım yanlışı yoktur?
A) Çocuk, lep demeden leplebiyi anlıyor. 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, “ünsüz benzeş-
B) Önce halılara, sonra da koltuklara fiat biçmişler. mesi (sertleşmesi)” örneği olan sözcük yer alma-
C) Hiç merak etme sen; eyere de gelir, semere de mıştır?
onlar.
A) Bitkiler de birer canlıdır.
D) Boşuna zorlamayın, iş için kimseye boyun
eyemem ben. B) Ben bu konuyu öğrenemedim, deyip çıktı.
E) Bu güzel ormanların köküne kiprit suyu dökeceğiz C) Halk coşkun bir sel gibi caddelere taştı.
yakında. D) Soruların beşte birini hazırlayabildim.
E) Yorgun, bezgin bir haliniz vardı dün.
ÇÖZÜM
A’da, “leplebiyi” yanlıştır; doğrusu “leblebiyi”
B’de, “fiat” yanlıştır; doğrusu “fiyat”
D’de, “eyemem” yanlıştır; doğrusu “eğemem”
2. Aşağıdakilerin hangisinde, “bizde” sözcüğündeki
“de”, cümleye verilecek anlama göre, bitişik de
E’de, “kiprit” yanlıştır; doğrusu “kibrit” olacak. ayrı da yazılabilir?
Yanıt: C
A) Sinemaya bizde gidelim.
B) Bu konuyu bizde tartışalım.
4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı
yoktur? C) Üniversite sınavına bizde girelim.
D) Bizde tatile çıkalım mı dersiniz?
A) Büyük salonda 18'nci yüzyıldan kalma giysiler
E) Aradığın kitap bizde vardır.
sergilendi.
B) Söyliyeceğini şaşırınca izleyenler gülmeye başla-
dı.
C) Yerdeki halının rengi yeryer solmuştu. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, kesme işareti-
nin (') kullanımıyla ilgili yazım yanlışı yoktur?
D) Perdeler eskimiş, koltukların yayları fırlamıştı.
E) Sen keyifine bak, işler yolunda. A) Deniz’i gördüm, ama selamını söylemedim.
B) Deniz’i geçip kıyıda boğuldum, diyordu.
ÇÖZÜM
C) Deniz’ler bu akşam bize gelecekmiş.
A’da, “18’nci” yanlıştır; doğrusu “18’inci”
D) Deniz’in dibi bir renk cümbüşünü andırıyordu.
B’de, “söyliyeceğini” yanlıştır; doğrusu “söyleyeceğini”
E) Deniz’i düşünmek -yüzemese bile- onu dinlendi-
C’de, “yeryer” yanlıştır; doğrusu “yer yer”
rirdi.
E’de, “keyifine” yanlıştır; doğrusu “keyfine”
D’de ise yazım yanlışı yoktur.
Yanıt: D
4. Fakir damlar da gezinir ayığışı (I)
Sonra inip sallanır bahçelerde salıncakta (II)
5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı Masmavi bir rüzgar geçer ağaçlardan (III)
yoktur? Senin alnında kırk yılın kırışığı (IV)
A) Bunlarıda sen mi almıştın? Bu dizelerin hangilerinde, yazım yanlışı yapılmış-
B) Sen de mi böyle yapacaktın? tır?
C) Toplumda sevilmiyen bir insandı. A) I. ile II. B) II. ile III. C) III. ile IV.
D) Sizki böyle düşünmüyordunuz, ne oldu? D) I. ile III. E) II. ile IV.
E) Onlar bu işi başarabilirlermi?
ÇÖZÜM
5. Aşağıdakilerin hangisinde yazım yanlışı vardır?
A’da, bağlaç olan “de” ayrı yazılmalıydı → “bunları da”
C’de, “-en” ekinin başındaki “y” kaynaştırma ünsüzü, da- A) Sinoplu Hamdi Bey, 1963'de yazdığım bu roma-
ralmaya neden olmamalıydı → “sevilmeyen” nın baş kişisiydi.
D’de, bağlaç olan “ki” ayrı yazılmalıydı → “siz ki” B) Kemal'i ben, çok sonra Ankara'da tanıdım.
E’de, “mi” soru eki her zaman ayrı yazılır → “başarabilirler C) Halkevleri de kentli gençlere, ödünç kitap veriyor-
mi” du.
B’de ise yazım yanlışı yoktur. D) Düşüncelerimi birkaç kez, yazılı olarak bildirdim.
Yanıt: B E) Birlikte Akçaköy'e, sonra da Ardıçlı'ya gittik.

6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı 10. Aşağıdakilerinhangisinde, satıra sığmayan söz-
yoktur? cüğün yazımıyla ilgili bir yanlışlık yapılmamıştır?
A) Sözlerime, hiç te öyle değil, diye karşılık verdi. A) - - - - kuş- B) - - - - kuyruk-

B) Benim sorunlarımı anlayan yanlız sensin. üzümü luyıldız
C) Duyduklarımızda herhangi bir yalnışlık yoktu. C) - - - - devedik- D) - - - - sen-
D) Buraya gelir mi, gelmez mi diye düşünmeye baş- eni de gelecek misin?
ladık. E) - - - - Türkiye'-
E) Amerika’yı yeniden mi keşif edecekler? nin akarsuları
7. Türkçede, ünlü ile biten sözcüğe ünlü ile başlayan bir 11. Farsçadan Türkçeye giren “hane” sözcüğüyle birle-
ek gelirse, araya “n, s, ş, y” ünsüzlerinden uygun şen sözcükler, “a” ünlüsüyle bitiyorsa “hane”nin ilk
olanı girer. Bunlara “kaynaştırma ünsüzü” denir. hecesi düşer; ünsüzle ya da diğer ünlülerle bitiyorsa
“hane” eksiksiz ulanır.
Buna göre, aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı
çizili sözcük, kaynaştırma ünsüzü almamıştır? Aşağıdakilerden hangisinde, bu açıklamaya uy-
mayan bir yazım vardır?
A) Doğanın yok oluşunu seyrediyoruz.
A) İlaçları köşedeki eczaneden aldım.
B) Canlılar birer ikişer yok oluyor.
B) Adamın eşi hastanede çalışıyormuş.
C) Elinin teması çocuğu uyandırdı.
C) Bu konuyu dershanede öğrendim.
D) Bu düşünceyi kimse benimsemedi.
D) Mektup, üç gün postahanede kalmış.
E) Çevre sorunlarını tartışmaya başladık.
E) Yeni açılan çayhanede buluştuk.
8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yazım yanlışı 12. Bir takım tarihsel belgeler, bunların arasına katılan
yoktur? I
alçak gönüllü yorumlar, okuyucuyu neden bir
A) İkide bir, başbaşa verip birşeyler konuşuyorlar. II
B) Birinci sıraya hukuğu yazmış; bakalım kazanabi- serüven romanı okumuşcasına coşdurur dersiniz?
lecek mi? III IV V
C) Biz de sizden sözediyorduk, geldiğinizi farkede-
Bu cümledeki numaralanan sözlerden hangisinde
medik.
yazım yanlışı yoktur?
D) O toplantıda Ahmet’te uyumağa başladı.
E) Dün akşam, TV’de güzel bir program vardı. A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yazım yanlışı 13. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde, "bü-
yoktur? yük ve küçük ünlü uyumlarıyla, ünsüz yumuşaması
kurallarının" üçüne de aykırılık vardır?
A) Evini on iki yaşındayken terketti.
A) Bir ince yol onları sıkıyor, daraltıyor
B) Arabasını karşıki kaldırıma parketti.
B) Göğsümü parçala bak, kalbim nasıl atıyor
C) Siparişleri ilk kamyonla sevketti.
C) Senden başka her şeyi bir mangıra satıyor
D) Eli kolu bağlı, yapılanları seyretti.
D) Seni çıkarsam, ömrüm başlamadan bitiyor
E) Saatler sonra onun yokluğunu farketti.
E) Göğsümde şimdi yalnız onun aşkı yatıyor
1.E 2.B 3.A 4.D 5.A 6.D 7.C 8.E 9.D 10.B 11.D 12.C 13.D

FİZİK – ÖSS Ortak
KÜRESEL AYNALAR
1. KÜRESEL AYNALAR Tümsek Ayna
Küresel (çukur ve tümsek) aynalar, paraboloid yüzeyli ay-

naların yerini tutabilen, yansıtıcı yüzeyi küre kapağı biçi- M f F f
asal
minde olan aynalardır. M : Merkez noktası T eksen
Işınların toplanma işlemi Şekil 1 deki gibi çukur aynalarla, F: Odak noktası
bir noktadan geliyormuş gibi dağıtma işlemi Şekil 2 deki r: Kürenin eğrilik yarıçapı
gibi tümsek aynalarla yapılır. r
çukur tümsek f = : Odak uzaklığı
ayna ayna 2 r r
2 2
normal Þekil 4
normal
r
asal f asal f ÖRNEK 1
eksen M

F
T eksen
M F T
X Y
r K(kýrmýzý) K(kýrmýzý)
Þekil 1 Þekil 2 hava asal hava

F asal
F eksen eksen
Küresel aynalarda, aynanın T tepe noktasını, küresel yü-
hava
zeyin M merkezine birleştiren doğruya asal eksen denir. su
Küresel aynaların asal eksenlerine paralel gelen ışınların Y (yeþil) Y (yeþil)
yansıdıktan sonra, yansıyan ışınların veya uzantılarının Þekil 1 Þekil 2
kesiştiği noktaya odak noktası denir. Bu nokta, asal ek-
sen üzerinde, tepe ve merkez noktalarının tam ortasıdır. F K(kýrmýzý) Z
ile gösterilir.
hava
Odak noktası ile tepe noktası arasındaki uzaklığa odak asal
uzaklığı denir. f ile gösterilir. Aynada tepe ile merkez nok- Y (yeþil) F eksen
taları arasındaki uzaklık r, küresel yüzeyin eğrilik yarıça- su
pıdır. r = 2f dir.
Þekil 3
X ve Y çukur aynaları ile Z tümsek aynasının asal eksen-
Uyarı: Küresel aynaların odak uzaklıkları, aynanın lerine paralel olarak gelen K (kırmızı) ve Y (yeşil) ışınların
içinde bulunduğu ortama, gelen ışığın frekansına bu aynalardan yansıması Şekil 1, 2, 3 teki gibi gösteril-
(rengine) bağlı değildir. Yalnız küresel aynaların eğri- miştir.
lik yarıçapına bağlıdır.
Buna göre,
I. X, aynasına gelen K ve Y ışınlarının yansımadan son-
ra izlediği yol doğru gösterilmiştir.
II. Y aynasına gelen K ışınının yansımadan sonra izlediği
Küre parçasının iç yüzeyi parlak dış yüzeyi sırlı ise bu tür yol doğru, Y ışınınınki ise yanlış gösterilmiştir.
aynalara “çukur ayna”; dış yüzeyi parlak iç yüzeyi sırlı III. Z aynasına gelen K ve Y ışınlarının yansımadan sonra
ise “tümsek ayna” denir. izlediği yol doğru gösterilmiştir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

Çukur Ayna D) I ve II E) I, II ve III
M f F f
asal
r T eksen
ÇÖZÜM
M : Merkez noktası Işınların aynalardan yansıması renklerine bağlı değildir.
F: Odak noktası Çukur aynada asal eksene paralel gelen ışın odaktan ge-
r: Kürenin eğrilik yarıçapı çecek şekilde yansır.
r r r Tümsek aynada asal eksene paralel gelen ışın uzantısı
f = : Odak uzaklığı odaktan geçecek şekilde yansır.
2 2 2
Yanıt: E
Þekil 3

2. ÇUKUR AYNADA ÖZEL IŞINLAR d. Odak ile ayna ara-
sından asal ekseni
a. Asal eksene paralel ge- keserek gelen ışık
len ışık ışını, odaktan ge- ışını, uzantısı ayna asal
asal F T eksen
çecek şekilde yansır (Şe-
eksen F T arkasından asal ek-
kil 5). seni kesecek şe-
kilde yansır, d < d’
Þekil 5 dür (Şekil 12). d d
Þekil 12
b. Odak noktasından ge asal e. Uzantısı ayna arkasın-

çecek şekilde gelen ışık eksen T dan asal ekseni kesecek asal
ışını, asal eksene para-
F
şekilde gelen ışık ışını
F T eksen
lel yansır (Şekil 6). odak ile ayna arasından
Þekil 6 geçecek şekilde yansır,
d < d’ dür (Şekil 13). d d
Þekil 13
c. Tepe noktasına gelen

ışık ışını, asal eksen ile asal a f
a T f. Aynadan uzaklıkta
aynı açıyı yapacak şe- eksen
2
kilde yansır (Şekil 7). asal ekseni keserek ge-
T asal
Þekil 7 len ışık ışını, uzantısı F
f eksen
ayna arkasından ayna- f
dan f kadar uzaklıkta 2
asal ekseni kesecek şe-
d. Merkezden geçen ışık kilde yansır (Şekil 14). Þekil 14
ışını, ayna yüzeyine dik
asal
geldiğinden kendi üze- eksen
M
F T
rinden yansır (Şekil 8).
Þekil 8
g. Ayna arkasında ayna-
dan f kadar uzakta asal
ekseni kesecek şekilde T asal

gelen ışık ışını, ayna F f eksen
f
önünde aynadan
ÇUKUR AYNADA DİĞER IŞINLAR 2 f
uzaklıkta asal ekseni 2
a. Merkez dışından asal kesecek şekilde yansır Þekil 15
ekseni keserek gelen (Şekil 15).
ışık ışını, merkez ile asal
eksen M

F
T
odak arasından geçe-
cek şekilde yansır
(Şekil 9). Þekil 9
h. Herhangi bir ışının yansıması
F
b. 3f uzaklıkta asal ekseni asal
asal F
keserek gelen ışık ışını,
eksen M F T
len
ýþ ýn M T eksen
1,5f uzaklıkta asal ekse- ge n
1,5f kse
ni kesecek şekilde yansır cý e
dým
(Şekil 10). 3f yar
Þekil 10 Þekil 16
c. 1,5f uzaklıkta asal ekse- I. Yardımcı eksen (ikincil eksen) yöntemi: Gelen ışına
ni keserek gelen ışık asal paralel merkezden geçen bir yardımcı eksen (ikincil
ışını, 3f uzaklıkta asal eksen M F
T eksen) çizilir. Odak noktasından çıkılan bir dikme ile
ekseni kesecek şekilde 1,5f yardımcı eksen kestirilerek F´ yardımcı odak noktası
yansır (Şekil 11). 3f bulunur. Gelen ışın F´ yardımcı odaktan geçecek şekil-
Þekil 11 de yansır (Şekil 16).

II. Normal çizme yöntemi ÇÖZÜM
Küresel aynaların nor-
malleri merkezden ge- a K aynasına asal ekseni 3 birim uzaklıkta keserek gelen
a
çer. Işının aynaya gel- T ışın, asal ekseni 6 birim uzaklıkta keserek yansımaktadır.
diği nokta merkeze bir- ýþýn M F Çukur aynaya 3f/2 kadar uzaklıktan asal ekseni kesecek
en
gel
an
leştirilip normal çizilir. al şekilde gelen ışın, aynada yansıdıktan sonra asal ekseni
ýn ýy
rm
ýþ a n s
Gelen ışın normalle no 3f kadar uzaklıkta keser. Buna göre, 3f1 = 6 birim oldu-
y
aynı açıyı yapacak şe- ğundan f1 = 2 birimdir.
kilde yansır (Şekil 17). Þekil 17
L aynasına uzantısı asal ekseni 2 birim uzaklıkta kesecek
şekilde gelen ışın, yansıdıktan sonra asal ekseni 1 birim
ÖRNEK 2 X Y
uzaklıkta kesmektedir. Çukur aynaya uzantısı asal ekseni
f2 uzaklıkta kesecek şekilde gelen ışın, yansıdıktan sonra
I f
asal ekseni, 2 de kestiğine göre f = 2 birimdir.
asal 2 2
T1
K L M N P T2 eksen Buna göre, f1 = f2 dir.
Yanıt : C
X, Y çukur aynaları asal eksenleri çakışacak şekilde yer-

leştirilmiştir.
Asal eksene paralel gelen I ışını yansımalardan sonra
aynı yoldan geri döndüğüne göre,
I. Aynaların odak uzaklıkları eşittir.
II. L noktası X aynasının odağıdır.
3. TÜMSEK AYNADA ÖZEL IŞINLAR
III. N noktası Y aynasının odağıdır.
(Asal eksen eşit bölmelidir.)
a. Asal eksene para-
lel gelen ışık ışını,
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
uzantısı odaktan asal
D) I ve III E) I, II ve III eksen
geçecek şekilde T F
yansır (Şekil 18).
ÇÖZÜM
Þekil 18
I ışını X çukur aynasının asal eksenine paralel geldiğine
göre, yansıdıktan sonra bu aynanın odağından geçer. Bu
nedenle L noktası, X aynasının odağıdır. Y aynasına ge-
b. Uzantısı odaktan geçe-
len ışın ise aynı yoldan geri dönmüştür. O halde L noktası
cek şekilde gelen ışık
Y çukur aynasının merkezi, N noktası bu aynanın odak
ışını, asal eksene para- asal
noktası olur. T
eksen
lel yansır (Şekil 19). F
Asal eksen eşit bölmeli olduğundan fX = fY = 2 birimdir.
Yanıt : E
Þekil 19
ÖRNEK 3 K L
c. Tepe noktasına
gelen ışık ışını,
asal eksenle yap-
asal a T asal
tığı gelme açısı a
eksen yansıma açısına F eksen
I
eşit olarak yansır
(Şekil 20).
Þekil 20
f1 f2
K ve L aynalarının asal eksenleri çakışık ve eşit bölmeli

olup odak uzaklıkları f1 ve f2 dir.
d. Uzantısı merkez-
den geçecek şe-
I ışınının aynalardan yansıması şekildeki gibi olduğu- kilde gelen ışık R
f ışını, ayna yüzeyi- asal
na göre, aynaların odak uzaklıklarının 1 oranı kaçtır?
f ne dik geldiğinden T F M eksen
2 aynı yoldan geri
1 1 yansır (Şekil 21).
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2 Þekil 21

DİĞER IŞINLAR II. Normal çizme yöntemi :
a. Asal ekseni ayna

önünden keserek ge-
len ışık ışını, uzantısı F asal Norm a
al
tepe ile odak arasın- T eksen
a
dan geçecek şekilde
asal
yansır, d > d’ dür d d M eksen
T F
(Şekil 22).
Þekil 22 k
ý
ýþ
en
el
G ýný Þekil 27
ýþ
b. Asal ekseni aynanın Işının ayna yüzeyine geldiği noktanın normali çizilir. Küre-
arkasında T ile F ara- F asal sel aynalarda normal merkezden geçer. Yansıyan ışının
sında kesecek şekilde eksen normalle yaptığı açı, gelen ışının normalle yaptığı açıya
T
gelen ışık ışını, yansı- eşit olacak şekilde yansır (Şekil 27).
madan sonra aynanın
önünde asal ekseni d d
keser, d > d’ dür (Şekil Þekil 23
23).
c. Aynadan f kadar uzak-

lıkta asal ekseni kese-
rek gelen ışık ışını, doğ-
rultusu aynanın arka- F asal ÖRNEK 4 f1 f2
eksen X
f T f/2 f/2
sında asal ekseni Odak uzaklıkları f1 ve f2
2
f
uzaklıkta kesecek şekil- olan asal eksenleri çakı- d asal
de yansır (Şekil 24). şık çukur ve tümsek ayna- T1 T2 eksen
Þekil 24
lardan, çukur ayna şekil-
deki gibi konulmuştur.
d. Doğrultusu aynanın ar- Asal eksene paralel gelen
kasında asal ekseni ay- X ışını, çukur ve tümsek I II
f F aynadan yansıdıktan son-
nadan uzaklıkta ke- asal ra kendi üzerinden geri
2 eksen
T f/2 f/2 dönüyor.
secek şekilde gelen ışık
ışını, ayna önünden f f
Buna göre, iki ayna arasındaki d uzaklığı aşağıdaki-
kadar uzaklıkta asal ek-
lerden hangisi olabilir?
seni kesecek şekilde Þekil 25
yansır (Şekil 25).
A) f1 + f2 B) f1 – f2 C) f1 – 2f2
D) f2 – f1 E) 2f2 + f1
e. Herhangi bir ışının çizimi ÇÖZÜM f1 f2

X
I. Yardımcı (ikincil) eksen yöntemi :
MT asal
yansýyan
ýþýn FÇ eksen
d
F
asal eksen T I II 2f2
M
k f1
þý
ý
n F´
le Çukur aynanın asal eksenine paralel gelen ışın, çukur ay-
ge ný yardýmcý odak
ýþ
ý
noktasý
nanın odağından (FÇ) geçecek şekilde yansır.
Tümsek aynaya gelen bu ışının kendi üzerinden geri dö-
ý
se ýmc
nebilmesi (yansıması) için, ışının tümsek aynanın merke-

rd
n
ya
zinden geçmesi gerekir.

ek
Þekil 26
Buna göre, çukur aynanın odağı ile tümsek aynanın mer-
Gelen ışına paralel, merkezden geçen yardımcı (ikincil) bir
eksen çizilir. Odak noktasından çıkılan dikme yardımcı kezi çakışıktır. d uzaklığı şekilde görüldüğü gibi,
f1 – 2f2 olabilir.
ekseni kestiği nokta yardımcı odak noktası olarak bulunur.
Gelen ışık ışını, uzantısı, yardımcı odak noktasından ge-
çecek şekilde yansır (Şekil 26). Yanıt : C

ÖRNEK 5 P ÖRNEK 7
K
L
M a asal asal
a eksen
M

F
T eksen
R
S tümsek
ayna
Şekildeki M merkezli tümsek aynaya gelen P, R, S
ışınlarından hangilerinin yansıması doğru çizilmiştir? Bir tümsek aynaya şekildeki gibi gelen birbirine para-
lel K ve L ışınlarının yansıdıktan sonra izleyeceği yol
A) Yalnız P B) Yalnız R C) Yalnız S aşağıdakilerden hangisidir?
D) P ve R E) R ve S
ÇÖZÜM A) B)
Tümsek aynanın merkezine doğru gelen P ışını ayna yü- T T

zeyine dik geldiğinden kendi üzerinden geri yansır. Bu K

M F M F
nedenle P ışınının izlediği yol doğrudur. K
R ışını aynanın tepe noktasına a açısı ile gelmiştir. Bu ışın
asal eksenle aynı açıyı yaparak yansıdığından bu ışının L
izlediği yol doğru çizilmiştir. L
S ışınının asal eksene paralel yansıması için uzantısının
aynanın odağından geçmesi gerekir. Bu nedenle S ışını-
nın yansıması yanlış çizilmiştir. C) D)
Yanıt : D
T F T

M F K M
ÖRNEK 6
K
L L
Şekildeki tümsek ay-
1
naya 1, 2, 3 nolu ışın-
lar gönderiliyor. 2 F M asal
2f eksen
Buna göre, bu ışın- f f E)

3
lardan hangileri ay-
T
nı yoldan geri dö-
M F
ner? K
(f : Aynanın odak uzaklığıdır.)
L
A) Yalnız 1 B) Yalnız 2 C) Yalnız 3
D) 1 ve 2 E) 1 ve 3
ÇÖZÜM
I. Tümsek ayna önün-
den asal ekseni
normal
kesecek şekilde ge- ÇÖZÜM ý
mc
len 1 nolu ışın, şe- 1
a rdý en
y k s
kildeki gibi aynada T F M asal e
yansıdıktan sonra 2f eksen (yardýmcý F´ K
F´(yardýmcý odak)
uzantısı asal ekseni odak) T L asal
F ile T arasında ke-
ser. M

F
eksen
II. Asal eksen merkezden geçtiğinden ayna yüzeyine dik-
tir. 2 nolu ışın asal eksene çakışık olarak aynaya gel-
diğinden, kendi üzerinden geri yansır.
III. Tümsek ayna odağı Şekildeki gibi gelen ışınlara paralel yardımcı eksen çizilip
doğrultusunda gelen 3 odaktan asal eksene bir dikme çıkarılarak yardımcı odak
nolu ışın şekildeki gibi T F asal
(F´) noktası bulunur. K ve L ışınlarının uzantıları F’ yar-
eksen
asal eksene paralel dımcı odak noktasından geçecek şekilde yansır.
yansır.
Yanıt : B
3 Yanıt : B

4. KÜRESEL AYNALARDA GÖRÜNTÜ c. Cisim 3f uzaklıkta ise,
3f
Küresel aynalarda, noktasal bir cismin görüntüsü, o cisim- cisim
den çıkan ışınların aynada yansıdıktan sonra, yansıyan Hc
ışınların doğrultularının kesişmesiyle oluşur. Küresel ay- asal

nalarda, yansıyan ışınların kesiştiği noktada noktasal cis- M Hg F T eksen
min gerçek görüntüsü, yansıyan ışınların uzantılarının ke-
siştiği noktada ise noktasal cismin sanal görüntüsü oluşur.
1,5 f
Þekil 30
görüntüsü 1,5f uzaklıkta gerçek ve ters olarak oluşur.

ÇUKUR AYNADA GÖRÜNTÜ ÇİZİMLERİ Görüntünün boyu cismin boyunun yarısına eşittir.
Dc = 2Dg
Hc = 2Hg dir (Şekil 30).
a. Cisim sonsuzda ise, Sonsuzdaki
sonsuzdan gelen ışık ı- cisim
şınları birbirine paralel
geleceklerinden cismin d. Cisim merkez cisim
T
görüntüsü odak nokta- M F noktasında ise,
sında gerçek olarak o- görüntüsü de Hc
luşur (Şekil 28). merkezde gerçek asal
Þekil 28
ve ters olarak M F T eksen
oluşur. Görüntü- Hg
nün boyu cismin
görüntü
boyuna eşittir.
b. Cisim merkez dışında ise, görüntüsü merkez ile odak Dc = Dg Þekil 31
arasında, gerçek ters ve cisimden küçük olarak oluşur. Hc = Hc dir (Şekil 31).
D C = SC + f _
A ( )
(+) e. Cisim merkez ile cisim
HC odak noktası ara-
SC
asal

Hg B' sında ise, görüntüsü Hc
B M F T eksen
merkez dışında, ger-
A' T
çek ve ters olarak M F
Sg f
D g= S g + f
oluşur. Görüntünün
boyu cismin boyun- Hg
Þekil 29
dan büyüktür,
Dc > Dg Dc < Dg
Hc > Hg dir, görüntü
Hc < Hg dir (Şekil 32). Þekil 32
(Şekil 29).
f.
Hc : Cismin boyu
Hg : Görüntünün boyu cisim
Dc: Cismin aynaya uzaklığı

Hc
M
Dg : Görüntünün aynaya uzaklığı
a
T
F a
Sc : Cismin odak noktasına uzaklığı
Hg = 2Hc
Sg : Görüntünün odak noktasına uzaklığı 1,5f
bu nicelikler arasında, Şekil 29 daki benzer üçgenler-
de, 3f
H D S f görüntü
g g g Þekil 33
= = = (Boyca büyütme formülü)
H D f S
c c c Cisim 1,5f uzaklıkta ise, görüntüsü 3f uzaklıkta ger-
Sc . Sg = f2 (Newton formülü) çek ve ters olarak oluşur. Görüntünün boyu cismin bo-
yunun iki katı olur (Şekil 33).
1 1 1
= + (Odak uzaklığı formülü) D
f D D D =
g
c g c 2
bağıntıları vardır.
H
g
H =
Odak uzaklığı formülünde aynanın önündeki uzunluk- c 2
lar (+) ile, arkasındaki uzunluklar (-) ile gösterilir.

g. Cisim odak noktasın- ÖRNEK 8 N P
cisim
da ise, görüntü sonsuz-
da oluşur (Şekil 34). K
a asal R
F a
T
eksen
M
F
T

L
Þekil 34 Şekildeki düzenekte K noktasal ışık kaynağından yayılan

h. ışınlar önce çukur, sonra düzlem aynada birer kez yansı-
Dc Dg görüntü
yarak görüntü oluşturuyor.
Buna göre, görüntü hangi noktada oluşur?

(F, çukur aynanın odak noktası, M ise çukur aynanın mer-
kezidir.)
cisim
A) L B) M C) N D) P E) R
a ÇÖZÜM
1,5f
F a T N P
Çukur aynadan 1,5f
Þekil 35
uzaklıkta asal eksene
dik uzaklığı 1 birim olan asal K 1 br
R
Cisim odak noktası ile ayna arasında ise, görüntüsü K noktasal cisminin gö- eksen M F
sanal ve düzdür. Görüntünün boyu cismin boyundan bü- rüntüsü, çukur aynanın 2 br

yüktür. Dc < Dg , Hc < Hg dir (Şekil 35). önünde, 3f uzaklığında
ve asal eksene dik L
3f
i. görüntü uzaklığı 2 birim olacak
şekilde L noktasında oluşur.
Bu görüntü düzlem aynanın arkasına düştüğünden, ayna
için sanal bir cisimdir. Düzlem ayna, sanal cismin görün-
cisim
tüsünü aynanın önünde ve cismin ayna eksenine göre
Hg = 2Hc simetriği olan M noktasında verir.
Hc
a T Yanıt : B
F a
f
®
ÖRNEK 9 v
f
2 3f
Þekil 36 asal
f eksen L
M

F
K
Cisim aynadan uzaklıkta ise, görüntü sanal ve düz
2 2f
olup aynadan f kadar uzaklıktadır. Görüntünün boyu
cismin boyunun iki katına eşittir (Şekil 36).
Şekildeki cisim aynanın tepe noktasından 3f uzaklık-
j. g3 →
taki L noktasından, 2f uzaklıktaki M noktasına v hı-
g4 zıyla getirilirse, bu cismin aynadaki görüntüsünün or-
talama hızı ne olur?
c1 c2 c3 → →
c4 → v v → →
A) v B) C) – D) – v E) –2 v
2 2
T
ÇÖZÜM
M F
Bir cisim çukur aynadan 3f uzaklıkta iken görüntüsü ayna-
g1 dan 1,5 f uzaklıkta oluşur. Cisim aynadan 2f uzaklıkta iken
görüntüsü de aynadan 2f uzaklıkta oluşur.
g2 Cisim 3f–2f = f kadar yer değiştirdiğinde görüntüsü,
Þekil 37 1,5f – 2f = –f/2 kadar yer değiştirir. Görüntüsü cisme göre
zıt yönde hareket ettiğinden görüntüsünün ortalama
Cisim odak noktasına yaklaştıkça görüntü odaktan uzak- →
laşır ve görüntünün boyu büyür. Cisim odak noktasından v
hızı − olur.
aynaya yaklaştıkça görüntüsü aynanın arkasından aynaya 2
yaklaşır ve görüntünün boyu küçülür (Şekil 37). Yanıt: C

TÜMSEK AYNADA GÖRÜNTÜ ÇİZİMLERİ d.
cisim
görüntü
a.
asal
eksen f/2 f/2
F
T
sonsuzdaki f
cisim
Þekil 41
T F
Cisim aynadan f kadar uzakta ise, görüntüsü ayna-
Þekil 38 f
dan uzaklıkta oluşur. Görüntünün boyu cismin bo-
2
Cisim sonsuzda ise, görüntü odakta sanal olarak oluşur yunun yarısı kadardır (Şekil 41).
(Şekil 38).
e.
c1 c2
g2
b.
cisim (_) g1
(+) görüntü
Hc
Hg asal a
a
a
eksen asal eksen a F
f/2 f/2 F T
T
Dc Dg
Þekil 39
Þekil 42
Cisim aynanın önünde ise, görüntüsü ayna ile odak ara- Tümsek aynada cisim aynaya yaklaştıkça görüntüsü de
sında, düz, sanal, cisimden küçük oluşur (Şekil 39). aynaya yaklaşır ve görüntüsünün boyu büyür (Şekil 42).
Hc : Cismin boyu
Hg : Görüntünün boyu
Dc : Cismin aynaya uzaklığı
Dg : Görüntünün aynaya uzaklığı ÖRNEK 10 L
Sc : Cismin odağa uzaklığı M N P
Sg : Görüntünün odağa uzaklığı asal

K F eksen
nicelikleri arasında aşağıdaki bağıntılar vardır.
H D S f Şekildeki optik düzenekte K noktasındaki bir ışık kay-

g g g
= = = (Boyca büyütme formülü) nağından yayılan ve önce düzlem, sonra tümsek ay-
H D f S
c c c nada yansıyan ışınların oluşturdukları görüntü hangi
noktadadır?
Sc . Sg = f2 (Newton formülü) (F: odak noktasıdır.)
A) K B) L C) M D) N E) P
1 1 1
− = − (Odak uzaklığı formülü)
f D D ÇÖZÜM
c g
Odak uzaklığı formülünde aynanın önündeki uzaklıklar K cisminden çıkan ışınlar önce düzlem aynada yansıdı-
ğında, düzlem aynadaki sanal görüntü L noktasında olu-
(+), arkasındaki uzaklıklar (_) alınır. şur. L nin asal eksene dik uzaklığı 2 birim, aynaya uzaklığı
tümsek aynanın f odak uzaklığı kadardır.
L
P
asal
c. Cisim ayna önünde eksen F
ise, görüntüsü ayna ile cisim f f/2
odak arasında, sanal
düz ve cisimden küçük görüntü Tümsek aynadan f kadar uzaktaki L nin görüntüsü ayna-
oluşur (Şekil 40). asal a f
eksen a dan uzaklıktaki, asal eksene 1 birim uzaklıktaki P nok-
T F 2
tasında oluşur.
Þekil 40
Yanıt : E

ÇÖZÜMLÜ TEST re cismin yeri bilinmediğinden görüntüsünün boyu ile
ilgili bir şey söylenemez.
Yanıt: C
1. çukur
ayna
X 3. Bir küresel aynanın

S´
Y asal ekseni üzerinde

S
asal bulunan şekildeki S
eksen cisminin küresel ay- asal
Z
K nadaki görüntüsü S´ M

L K

N eksen
olarak elde ediliyor.
Buna göre, aynanın cinsi ve yeri için aşağıdakile-
Odak uzaklığı f olan şekildeki çukur aynanın önün-
rin hangisi doğrudur?
deki noktasal X cisminin görüntüsü K noktasında
oluşuyor.
Buna göre, noktasal Y ve Z cisimlerinin görüntü- A) Çukur aynadır ve L dedir.
lerinin asal eksen üzerindeki izdüşümleri arasın- B) Çukur aynadır ve KL arasındadır.
daki uzaklık kaç f dir? C) Çukur aynadır ve KN arasındadır.
D) Tümsek aynadır ve LM arasındadır.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 E) Düz aynadır ve L dedir.
ÇÖZÜM 3f
ÇÖZÜM
çukur Çukur ayna, odak noktası ile çukur
X cisminin görüntüsü K ayna 1,5f S´ ayna
noktasında oluştuğuna gö- ayna arasına konulan S
re, çukur aynanın F odak X cisminin aynanın arkasında
S
noktası M merkezi şekil-
Y asal
düz ve cisme göre daha bü- y
deki gibidir. Buna göre, F M eksen yük S´ görüntüsünü verir. x asal
Cismin aynaya uzaklığı x, M L K N eksen
3f Z K
çukur aynadan uzak- Z´ Y´ görüntünün aynaya uzaklığı
2 y den küçüktür. Buna göre,
d
lıktaki Y cisminin görüntü- çukur ayna KL arasındadır.
sü aynadan 3f uzaklıkta Y´ noktasında, aynadan f/2 uzaklık- Yanıt: B
taki Z cisminin görüntüsü aynanın arkasında aynadan f uzak-
lıktaki Z´ noktasında oluşur. f = 2 birim olduğuna göre, Y´ ve 4. Bir çukur aynada cisim aynadan a kadar uzaklıkta
Z´ görüntüleri arasındaki uzaklık d = 8 birim = 4f dir. iken görüntüsü cismin 2 katı ve cisme göre düz, cisim
Yanıt: D aynadan b kadar uzaklıkta iken görüntüsü cisimden
üç kat büyük ve cisme göre ters oluyor.
2. Odak noktası F olan tüm- ayna
tümsek
Buna göre,
a
oranı kaçtır?
sek aynanın asal ekseni cisim b
üzerine bir cisim şekildeki 1 3 1 5 3
gibi konulmuştur. A) B) C) D) E)
asal 3 8 2 8 4
Buna göre,
F
eksen
I. Tümsek ayna ile aynı ye-
ÇÖZÜM
re düzlem ayna koyma
Şekil 1 de cismin çukur ay- çukur
II. Cismi tümsek aynaya ayna
nada
yaklaştırma
III. Tümsek aynanın olduğu yere odak uzaklığı tüm- 1 1 1 1 1 g = 2c
= − = −
sek aynanınkine eşit çukur ayna koyma f D D a 2a c
c g asal
işlemlerinden hangileri yapılırsa cismin görüntü- F eksen
f
sünün boyu kesinlikle artar? olduğundan a = dir. 2a a
2
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Þekil 1
D) I ve III E) II ve III Şekil 2 de çukur
ayna
ÇÖZÜM 1 1 1 1 1
Tümsek ayna, önüne konulan cismin aynanın arkasında = + = + c
f D D b 3b b
odak noktası ile ayna arasında, cisme göre düz ve cisim- c g
asal
F M eksen
den küçük görüntüsünü verir. olduğundan
3b
I. Tümsek aynanın olduğu yere düzlem ayna konulursa 4f g = 3c
cismin görüntüsü cisimle aynı boyda olur. Bu neden- b= tür.
3
le düzlem aynadaki cismin görüntüsü tümsek ayna- Þekil 2
dakinden büyüktür. Buna göre,
II. Tümsek aynada cisim aynaya yaklaştıkça görüntüsü f
de aynaya yaklaşır ve boyu büyür. a 2 3
= = dir.
III. Tümsek ayna yerine odak uzaklığı tümsek aynanın- b 4f 8
kine eşit çukur ayna konulduğunda çukur aynaya gö- 3
Yanıt: B

5. düzlem
ayna
çukur
ayna
düzlem
ayna
çukur
ayna
E = E´+E´´=
I
dir. +
I
=
5I
1 2 2 2
4f f 4f
Çukur ayna sistemden alınınca L deki aydınlanma şiddeti

S asal P asal I
eksen eksen E = 2 olur.
2d d 2d 2
4f
E
Þekil 1 Þekil 2 1 = 5 tir.
X Y
E
Birer düzlem ayna ve birer çukur aynadan oluşan Şekil 2
1 ve Şekil 2 deki sistemlerde S ve P ışık kaynaklarından Yanıt: A
çıkan ışınların izlediği yollar gösterilmiştir.
Buna göre, X ve Y çukur aynalarının odak uzaklık- 7. Her iki yüzü de yansıtıcı
f olan şekildeki r yarıçaplı X Y
larının X oranı kaçtır? küresel metal levhada asal
f T
Y oluşan X ve Y cisimleri- eksen
r/2
1 nin görüntülerinin boyları
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1 E)
2 sırasıyla gX ve gY oluyor.
ÇÖZÜM
Şekil 1 de düzlem aynaya düzlem çukur
ayna
Metal levha oklar yönünde biraz bükülüp kesikli
ayna
ikinci kez gelen ışın çukur çizgi ile belirtilen konuma getirilirse gX ve gY için
aynanın asal eksenine pa- aşağıdakilerden hangisi doğru olur?
raleldir. Bu ışın X aynası-
S asal
na FX odak noktasından
eksen gX gY
FX 2d 2d
gelmektedir. Buna göre, X
aynasının odak uzaklığı A) Büyür Büyür
fX = 4d dir. X B) Büyür Küçülür
Þekil 1
C) Küçülür Büyür
D) Küçülür Küçülür
Şekil 2 de Y çukur ayna- düzlem çukur
ayna ayna E) Değişmez Değişmez
sının MY merkezinden
gelen ışın kendi üzerin- ÇÖZÜM
den geri yansımıştır. P asal Ayna X cismine göre, tümsek, Y cismine göre çukur ay-

fY = 2d dir. MY d d 2d
eksen nadır. Ayna bükülüp kesikli çizgi konumuna getirilirse eğri-
Buna göre, r
lik yarıçapı r büyür. Aynaların odak uzaklığı f = oldu-
f 2
X = 4d = 2 dir. Y
f 2d
Þekil 2 ğundan her iki aynanın odak uzaklığı artar.
Y Tümsek aynada cismin
Yanıt: C başlangıçtaki görüntüsü
6. Şekildeki çukur aynanın çukur
ayna g dir.
X
tümsek
ayna
odak uzaklığı f olup odak ekran 1 1
Tümsek aynanın odak 2
noktasına K noktasal ışık
kaynağı konulmuştur. K K asal
uzaklığı arttığında X cis- X
asal
noktasal ışık kaynağın-
L eksen
minin bu aynada görün- T gX gX
1 F1 F2 eksen
dan çıkan ışınların ekra- f 2f tüsü Şekil 1 deki gibi 2
nın L noktası etrafında g olur.

X
toplam aydınlanma şid- 2
Þekil 1
deti E1, sistemdeki çukur ayna kaldırıldığında ise aynı g >g dir.
X X
2 1
nokta çevresindeki aydınlanma şiddeti E2 dir.
çukur
ayna
E
Buna göre, 1 oranı kaçtır?
E
2 gY Y
1 gY
4 5 2 asal
A) 5 B) 2 C) D) E) 1 T F1 F2 2 eksen
3 4 1
ÇÖZÜM
Çukur ayna sistemde iken K noktasal ışık kaynağından L
Þekil 2
I
noktasına gelen ışınların aydınlanma şiddeti E´= 2 dir. Y cismi çukur aynada, ayna ile odak noktası arasındadır. Gö-
4f
rüntüsü g dir. Çukur aynanın odak uzaklığı arttığında Y
K noktasal ışık kaynağı aynanın odak noktasında olduğu- Y
1
na göre, odaktan aynaya gelen ışınlar asal eksene paralel
cisminin bu aynadaki görüntüsü g olur. g > g dir.
yansır. Buna göre, yansıyan ışınların L de oluşturduğu Y
2
Y
1
Y
2
I Yanıt: B
aydınlanma şiddeti E´´= 2 dir.
f

KONU TESTİ 4. Odak noktası F, merkezi
çukur
ayna
M olan çukur aynanın
çukur asal eksenine dik olarak K L
1. ayna I
düzlem
ayna
T
K, L, T cisimleri şekildeki
asal
gibi konmuştur. eksen

M

F

Buna göre, bu cisim-
x asal
lerin çukur aynadaki
y z eksen
görüntüleri aşağıdaki-
lerden hangisinde doğru gösterilmiştir?
M M K
Odak uzaklığı f olan bir çukur ayna ile bir düzlem A) B) C)
aynadan oluşan sistemde I ışını şekildeki yolu izliyor. K M L
K
Buna göre, L L
I. x = y dir. T
T T T
II. x = f dir. L L
III. y = z dir. D) K E) K
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? M M
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) II ve III T
5. tümsek
ayna
çukur
ayna
tümsek
ayna
çukur
ayna
2. tümsek
ayna
çukur
I ayna
Y X
asal asal
asal
eksen K L M N S T P eksen K L M N S T P eksen
f1 f2 Þekil 1 Þekil 2
Asal eksenleri çakışık olarak yerleştirilen şekildeki

Asal eksenleri çakışık olarak yerleştirilen çukur ve çukur ve tümsek ayna düzeneğinde Y ışını çukur ay-
tümsek ayna düzeneğinde, I ışını şekildeki yolu izli- nadan asal eksene paralel olarak yansıdıktan sonra
yor. Şekil 1 deki yolu izliyor.
Tümsek aynanın odak uzaklığı f1, çukur aynanın Aynı düzenekte Şekil 2 deki X cisminden çıkan
ki f2 olduğuna göre, aynaların odak uzaklıklarının ışınlar önce tümsek, sonra çukur aynada yansı-
dığına göre, çukur aynadaki görüntünün yeri
f aşağıdakilerden hangisidir?
2 oranı kaçtır?
f
1
A) T noktasında B) ST arasında
(Asal eksen eşit bölmelidir.) C) NS arasında D) N noktasında
E) MN arasında
1 1 1
A) B) C) D) 2 E) 3
4 3 2 6. Asal eksenleri çakışık çukur çukur
ayna ayna
olarak yerleştirilen X ve
S
3. Şekildeki düzlem ayna
çukur
Y çukur aynalarından
ayna, çukur ay- düzlem oluşan sistemde asal
ayna K L asal
nanın asal ekse- eksene paralel olarak eksen
nine paralel ola- asal gönderilen S ışını şekil-

rak konmuştur. I eksen deki yolu izliyor.
Düzlem aynaya a b Buna göre,
gelen I ışını çu- I. X aynasının odak X Y
kur aynada yan- noktası K dir.
sıdıktan sonra kendi üzerinden geri dönüyor. II. Y aynasının odak uzaklığı X inkinden küçüktür.
III. Y aynasının merkezi KL arasındadır.
Buna göre, çukur aynanın odak uzaklığı aşağıda-
kilerden hangisine eşittir?
a a+b a −b A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) a+b B) a–b C) D) E)
2 2 2 D) I ve II E) I, II ve III

7. çukur
ayna
çukur
ayna 10. X Y
I
a b
II a b
L
F asal asal
asal asal
eksen
eksen
F eksen eksen
K
tümsek çukur tümsek

ayna ayna ayna
III
Þekil 1 Þekil 2
X Y
F asal
eksen
M
asal
T A B C D E G H I eksen
Şekildeki küresel aynalara gelen I, II ve III ışınların-

dan hangilerinin izlediği yol doğru çizilmiş olabilir?
(F : Aynaların odak noktasıdır.) çukur tümsek
ayna ayna
Þekil 3
A) II ve III B) I ve III C) I ve II
D) Yalnız II E) Yalnız I K ışınının X aynasında, L ışınının Y aynasında izle-
diği yol Şekil 1 ve 2 de gösterilmiştir. X ve Y aynaları
8. Asal eksenleri çakışık I
asal eksenleri çakışık olarak Şekil 3 teki gibi yerleşti-
olan bir çukur ve bir tüm- riliyor.
sek ayna şekildeki gibi asal
yerleştirilmiştir. eksen Buna göre, Şekil 3 te X aynasına gönderilen M
Çukur aynaya gelen I ışını Y aynasından aşağıdakilerden hangisi gibi
ışını yansımalardan son- yansır?
ra kendi üzerinden geri (Tüm asal eksenler eşit bölmelidir.)
çukur tümsek
döndüğüne göre, ayna ayna
I. Çukur aynanın odak A) B)
noktası tümsek aynanın merkezi ile çakışık olabilir.
II. Çukur aynanın odak noktası tümsek aynanın tepe asal asal
noktası ile çakışık olabilir.
D eksen
D eksen
III. Çukur aynanın merkezi tümsek aynanın tepe
noktasında olabilir.

C) D)
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
D) I ve II E) I, II ve III asal asal
D
C eksen

G eksen
9. çukur
ayna
E)
asal
O
F

M
eksen
cisim asal
G H eksen
perde
Odak noktası F, merkezi M olan çukur ayna ile say-

dam olmayan bir cisim arasında noktasal bir ışık
kaynağı vardır.
Cismin perde üzerinde yalnız tam gölgesi oluştu-

ğuna göre, noktasal ışık kaynağı nerededir?
A) Ayna ile F arasında B) F noktasında

C) F ile M arasında D) M noktasında
E) M ile cisim arasında
1.E 2.C 3.E 4.A 5.E 6.E 7.B 8.D 9.D 10.A

KİMYA – ÖSS Ortak
ÇÖZELTİLER – II
ÇÖZÜNÜRLÜK ÖRNEK 3
Çözünürlük, belirli basınç ve sıcaklık koşullarında belirli X tuzunun oda koşullarında sudaki çözünürlüğü,
miktardaki bir çözücüyü doyurabilen madde miktarı olarak 45 gram X / 100 gram sudur.
tanımlanır.
Örneğin, belirli bir basınç ve sıcaklık koşulunda 100 gram Buna göre, oda koşullarında bulunan aşağıdaki çözel-
suyu doyurabilen madde kütlesi, o maddenin çözünürlü- tileri doymamışlık, doymuşluk ve aşırı doymuşluk açı-
ğüdür ve “gram madde/100 gram su” olarak ifade edilir. sından sınıflandırınız.
Bir çözücü, belirli bir basınç ve sıcaklık koşulunda çözebi- I. çözeltide : 60 gram suda, 24 gram X çözünmüştür.
leceği kadar madde çözmüş durumda ise, çözelti doymuş II. çözeltide : 40 gram suda, 20 gram X çözünmüştür.
bir çözeltidir. Çözücü, çözebileceğinden daha az madde III. çözeltide : 20 gram suda, 9 gram X çözünmüştür.
içeriyorsa, çözelti doymamış bir çözeltidir. Çözücü, çöze-
bileceğinden daha fazla miktarda madde içeriyorsa, çözel- ÇÖZÜM
ti aşırı doymuş bir çözeltidir. Oda koşullarında 100 gram suda en çok 45 gram X tuzu
çözünmektedir. Belirtilen su miktarlarının oda koşullarında
çözebileceği X miktarlarını bulalım:
ÖRNEK 1
Kütlece % 20 lik X çözeltisi oda koşullarında doymuştur. I. 100 gram su 45 gram X ile doyarsa,
60 gram su ? gram X ile doyar.
Buna göre, X in oda koşullarındaki çözünürlüğü kaç
gram X/100 gram sudur? ? = 27 gram X ile doyar.
I. çözelti, 24 gram X içerdiği için doymamıştır.
ÇÖZÜM II. 100 gram su 45 gram X ile doyarsa,

Çözelti 100 gram olsun. 40 gram su ? gram X ile doyar.
100 gram doymuş çözelti, 20 gram X ve 80 gram su içerir.
? = 18 gram X ile doyar.
Oda koşullarında,
80 gram su 20 gram X ile doyarsa, II. çözelti, doymuşluk değerinden 2 gram daha fazla
100 gram su ? gram X ile doyar. (20 gram) X içerdiği için aşırı doymuştur.
? = 25 gram X ile doyar. III. 100 gram su 45 gram X ile doyarsa,

20 gram su ? gram X ile doyar.
Yanıt : 25 gram X / 100 gram su
? = 9 gram X ile doyar.
ÖRNEK 2 III. çözelti, çözebileceği kadar X içerdiği için doymuştur.

X tuzunun oda sıcaklığındaki çözünürlüğü 0,01 molardır.
Yanıt : I. çözelti : Doymamış
Buna göre, oda sıcaklığındaki 1.10–3 molar 10 litre II. çözelti : Aşırı doymuş
X çözeltisi, kaç mol daha X çözebilir? III. çözelti : Doymuş
ÇÖZÜM ÇÖZÜNÜRLÜĞE ETKİ EDEN FAKTÖRLER

Maddelerin çözünürlüğü,
1.10–3 molar, 10 litre çözeltide çözünen X in mol sayısı, • Çözücü ve çözünenin türüne
n = M.V = 1.10–3.10 = 1.10–2 mol = 0,01 moldür. • Sıcaklığa
0,01 M 10 litre doymuş çözeltide çözünen X in mol sayısı, • Basınca (yalnızca gazlarda)
n = M.V = 0,01.10 = 0,1 moldür. bağlıdır.
Oda sıcaklığındaki X çözeltisinin doymuş hale gelmesi
için, eklenmesi gereken X miktarı = 0,1 – 0,01 = 0,09 Not : İyonik bileşiklerin çözünürlüğü, bu faktörlerin dı-
moldür. şında, çözücüde önceden bulunan ortak iyon varlığı-
na da bağlıdır. İyonik bileşikler, iyonlarından birini içe-
Yanıt : 0,09 mol ren bir çözücüde, arı çözücüye göre daha düşük
oranda çözünür. Başka bir deyişle, ortak iyon varlığı,
iyonik bileşiklerin çözünürlüğünü azaltır.

Çözücü miktarı, çözünürlüğü etkilemez. Sabit sıcaklıkta Basınç Etkisi
çözücü miktarının artması çözünme oranını değiştirme- Basınç değişikliği, katı ve sıvı maddelerin çözünürlüğünü
den, çözücüde daha fazla maddenin çözünmesini sağlar.
Çözeltinin karıştırılması, çözünen katı maddenin toz hali- önemsenmeyecek kadar az etkiler (etkilemez). Gazların
ne getirilmesi gibi işlemler çözünmeyi hızlandırır, ancak sıvılardaki çözünürlüğü ise, basınç arttıkça artar.
çözünürlüğü etkilemez. Çözünürlük
Çözücü ve Çözünenin Türü Yandaki grafikte O2 gazı, NH3 gazı ve NH3
Bir çözücüde, aynı koşullarda farklı maddelerin çözünür- katı C6H12O6 nın çözünürlüklerinin ba-
C6H12O6
lüğü farklıdır. Örneğin, aynı sıcaklıkta suda şeker ve tuzun O2
çözünürlüğü aynı değildir. sınç ile değişimi verilmiştir.

0
Bir maddenin farklı çözücülerdeki çözünürlüğü de farklıdır. Basýnç
Örneğin, şeker suda, zeytinyağındakine göre daha fazla Görüldüğü gibi, basınç artışı gazların çözünürlüğünü ar-
çözünür. tırmakta, katıların çözünürlüğünü etkilememektedir.
Sıcaklık Etkisi
Sıcaklık değişikliği maddelerin çözünürlüğünü değiştirir. ÖRNEK 5
Sıcaklık, çözünürken ısı alan ya da çözünürken ısı veren
Bir gazın, bir sıvıdaki çözünürlüğü ile ilgili,
maddeleri farklı şekilde etkiler.
X + ısı ⎯→ X(suda) (endotermik çözünme) I. Sıcaklık arttıkça artar.
Y ⎯→ Y(suda) + ısı (ekzotermik çözünme) II. Basınç arttıkça artar.
III. Gazın ve sıvının türüne bağlıdır.
Çözünürken ısı alan (endotermik olarak çözünen) madde-
lerde, sıcaklık artışı çözünürlüğü artırır (katıların ve sıvıla- açıklamalarından hangileri doğrudur?
rın büyük çoğunluğunun çözünürlüğü, sıcaklık arttıkça ar-
tar).
Çözünürken ısı veren (ekzotermik olarak çözünen) mad- ÇÖZÜM
delerde, sıcaklık artışı çözünürlüğü azaltır (Gazların ve Gazların sıvılardaki çözünürlüğü, sıcaklık arttıkça azalır,
bazı katıların, sıvılardaki çözünürlüğü sıcaklık arttıkça basınç arttıkça artar. Bütün maddelerin çözünürlüğü, çö-
azalır). zünen maddenin ve çözücünün türüne bağlıdır.
Çözünürlük Öyleyse, I. açıklama yanlış, II. ve III. açıklamalar doğru-
ÖRNEK 4 (gram X / 100 gram su) dur.
70 Yanıt : II ve III
Bir tuzun sudaki çözünürlüğünün 50
sıcaklıkla değişimi grafikteki gibi- 40
dir. ÖRNEK 6 1 2
0 o
15 20 27 Sýcaklýk ( C)
Sürtünmesiz hareket eden pis- Sürtünmesiz
piston
Buna göre, bu tuzun çözeltileri ile ilgili, tonla dengelenmiş olan şekilde- M
X gazý
I. 20°C de 30 gram doymuş çözeltisi 10 gram tuz içerir. ki sistemde X gazı ve X çözeltisi
II. 15°C deki doymuş çözeltisi, kütlece % 40 tuz içerir. vardır.
III. Doymuş çözeltilerinin sıcaklığı artırılırsa, doymamış X çözeltisi
Buna göre, bu sistem ile ilgili,
olur.
açıklamalarından hangileri doğrudur? I. Piston 1 yönünde çekilirse, çözeltideki X derişimi
azalır.
ÇÖZÜM II. Piston serbest iken, aynı sıcaklıkta X gazı eklenirse,
çözeltideki X derişimi artar.
I. Grafiğe göre, 20°C de 100 gram su ve 50 gram X tu- III. Piston 2 yönünde itilirse, gaz fazındaki X molekülleri-
zu içeren doymuş çözeltinin kütlesi 150 gramdır. nin sayısı azalır.
Buna göre,
150 gram doymuş çözelti 50 gram X tuzu içerirse, açıklamalarından hangileri doğrudur?
30 gram doymuş çözelti ? gram X tuzu içerir.
ÇÖZÜM
? = 10 gram X tuzu içerir.
II. 15°C de 100 gram su, 40 gram X tuzu ile doyar ve Gazın çözünürlüğü, basıncı arttıkça artar. X gazının ba-
140 gram doymuş çözelti oluşur. sıncı, I. de azalır, II. de değişmez, III. de artar.
40 Bu nedenle, X in çözünürlüğü;
Tuz yüzdesi = .100 = 28,6 ⇒ % 28,6 oranında I. de azalacağından, çözeltideki X derişimi de azalır.
140
II. de, X in çözünürlüğü ve çözeltideki X derişimi değiş-
tuz içerir.
mez.
III. Grafikte görüldüğü gibi, sıcaklık artışı tuzun çözü- III. de, X in çözünürlüğü artar, çözeltide bir miktar daha
nürlüğünü artırmaktadır. Öyleyse, doymuş çözeltileri- X çözünür, gaz fazındaki X moleküllerinin sayısı azalır.
nin sıcaklığı artırılırsa, daha fazla tuz çözebilecek du- Öyleyse, I. ve III. açıklamalar doğru, II. açıklama yanlıştır.
ruma geleceği için, çözelti doymamış olur.
Yanıt : I ve III
Yanıt : I ve III

ÇÖZELTİLERİN KAYNAMAYA VE DONMAYA +2 + 2CI −
CaCI ⎯⎯→ Ca
BAŞLAMA SICAKLIKLARI 2(katı) (suda) (suda)
Sabit dış basınç ortamında, arı sıvıların donma ve kay- 0,03 mol 0,03 + 0,06 = 0,09 mol
nama sıcaklıkları sabittir ve sıvının tamamı hal değiştirin-
ceye kadar sıcaklık değişmez. C H O ⎯⎯→ C H O
6 12 6(katı) 6 12 6(suda)
Sıvı haldeki çözeltilerin kaynamaya ve donmaya başlama
sıcaklıkları, çözünen katı ya da sıvı maddenin derişimine 0,05 mol 0,05 mol
bağlıdır.
Madde Bilgisi konusundan, içinde katı madde çözünen sı- Aynı miktar suda daha fazla tanecik içeren çözeltinin kay-
vıların uçuculuğunun azaldığını, denge buhar basıncının namaya başladığı sıcaklık daha yüksektir.
düştüğünü, katı madde oranı arttıkça kaynamaya başlama
Buna göre, verilen çözeltilerin kaynamaya başladığı sıcak-
sıcaklığının yükseldiği, donmaya başlama sıcaklığının
düştüğünü anımsayalım. lıklar, II > I > III tür.
Yanıt : II > I > III

ÖRNEK 7
I. % 8 lik KNO3 tuzu çözeltisi ÖRNEK 9
I. m gram suda 0,2 mol NaCIO3 içeren çözelti
II. % 12 lik KNO3 tuzu çözeltisi
II. 2m gram suda 0,2 mol X içeren çözelti
III. Arı su III. m/2 gram suda 0,2 mol Y içeren çözelti
Yukarıdaki sıvıların, Yukarıdaki çözeltilerin, aynı ortamda kaynamaya başla-
a. Aynı sıcaklıktaki denge buhar basınçlarını dıkları sıcaklıklar birbirine eşittir.
b. Aynı ortamdaki donmaya başladığı sıcaklıkları
c. Aynı ortamdaki kaynamaya başladığı sıcaklıkları Buna göre, X ve Y maddeleri aşağıdakilerden hangisi
karşılaştırınız. olabilir?
ÇÖZÜM X Y
KNO3 tuzu çözeltisinin, arı suya göre, aynı sıcaklıktaki A) AIBr3 C12H22O11
denge buhar basıncı daha düşüktür. Aynı ortamda arı su-
ya göre, donmaya başladığı sıcaklık düşük, kaynamaya B) AIBr3 K2SO4
başladığı sıcaklık yüksektir. Çözeltideki KNO3 oranı arttık- C) C12H22O11 AIBr3
ça, bu farklılıklar da büyür.
D) K2SO4 C12H22O11
Öyleyse,
E) K2SO4 AIBr3
a. Aynı sıcaklıktaki denge buhar basınçları; III>I>II,
b. Aynı ortamdaki donmaya başladığı sıcaklıkları; III>I>II,
c. Aynı ortamdaki kaynamaya başladığı sıcaklıkları; II>I>III tür. ÇÖZÜM
Çözeltilerin kaynamaya başladıkları sıcaklıklar eşit oldu-
ğuna göre, birim miktar çözücüdeki toplam tanecik sayıları
Not : İçinde katı bir madde çözünen sıvı çözeltilerin eşittir.
kaynamaya ve donmaya başlama sıcaklıklarının de- Birim miktar çözücüdeki (m gram sudaki) mol sayılarını
ğişme miktarı, çözücüdeki toplam tanecik (molekül ya bulalım.
da iyon) derişimi ile doğru orantılıdır. I. de 0,2 mol NaCIO3,
0,2
II. de = 0,1 mol X,
ÖRNEK 8 2
I. 0,03 mol KNO3
0,2
III. de = 0, 4 mol Y vardır.
II. 0,03 mol CaCI2 1/ 2
III. 0,05 mol C6H12O6 0,2 mol NaCIO3 suda iyonlaştığında toplam 0,4 mol iyon
−
(0,2 mol Na+ ve 0,2 mol CIO ) oluşturur.
Yukarıda miktarları verilen katıların 100 er gram suda 3
çözünmesiyle oluşan çözeltilerin, aynı dış basınçta Öyleyse, X ve Y maddeleri suda çözündüklerinde ortam-
kaynamaya başladığı sıcaklıkları karşılaştırınız. daki toplam tanecik sayıları 0,4 mol olmalıdır.
0,1 mol X maddesi 0,4 mol tanecik içerirse, 1 mol X mad-
ÇÖZÜM desi 4 mol tanecik içerir. X maddesi verilen bileşiklerden
Bu maddelerin suda çözünme tepkimelerinin denklemini AIBr3 olabilir.
ve suda oluşturdukları toplam tanecik (iyon ya da molekül)
0,4 mol Y maddesi 0,4 mol tanecik içerirse, 1 mol Y mad-
sayısını bulalım.
desi 1 mol tanecik içerir. Öyleyse Y, iyonlaşmayan bir
+ maddedir, Y maddesi verilen bileşiklerden C12H22O11 ola-
KNO ⎯⎯→ K + NO−
3(katı) (suda) 3(suda)
bilir.
0,03 mol 0,03 + 0,03 = 0,06 mol
Yanıt : A

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Oda koşullarında bulunan üç kaptan birinde arı su,
birinde 0,01 molar NaNO3 çözeltisi, diğerinde 0,01
1. Li2SO4 katısının suda çözünme tepkimesinin denk- molar CaBr2 çözeltisi vardır.
lemi Buna göre, bu sıvılarla ilgili,
+ −2
Li2SO4(katı) → 2Li + SO + ısı şeklindedir. I. CaBr2 çözeltisinin donmaya başladığı sıcaklık en
( suda ) 4( suda )
yüksektir.
Buna göre, katısı ile dengede bulunan doymuş II. Arı suyun denge buhar basıncı en büyüktür.
Li2SO4 çözeltisine, III. Kaynamaları sırasında buhar basınçları eşittir.
açıklamalarından hangileri doğrudur?
I. Katı Na2SO4 çözme
II. Aynı sıcaklıkta su ekleyerek katının bir kısmını A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
çözme D) II ve III E) I, II ve III
III. Sıcaklığı azaltma ÇÖZÜM
işlemlerinden hangileri uygulanırsa, çözeltideki 0,01 molar NaNO3 çözeltisinin toplam iyon derişimi 0,02
Li+ iyonu molar derişimi artar? molardır. 0,01 molar CaBr2 çözeltisinin toplam iyon deri-
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II şimi 0,03 molardır.
D) I ve III E) II ve III Aynı koşullarda bulunan çözeltilerde toplam iyon derişimi
arttıkça arı suya göre, kaynamaya başladığı sıcaklık artar,
ÇÖZÜM denge buhar basıncı ve donmaya başladığı sıcaklık azalır.
Öyleyse, 0,01 molar CaBr2 çözeltisinin donmaya başladığı
Katısı ile dengede bulunan doymuş Li2SO4 çözeltisinde,
sıcaklık en düşüktür. Suyun kaynama sıcaklığı en düşük
katı Na2SO4 çözüldüğünde SO−2 ortak iyonundan dolayı olduğuna göre, denge buhar basıncı en yüksektir.
4 Kaynama sırasında buhar basıncı, dış basınca eşittir. Ay-
Li2SO4 katısının çözünürlüğü azalır. Li+ iyonunun molar nı koşullarda bulunan sıvıların kaynamaları sırasında bu-
har basınçları eşittir.
derişimi azalır.
Aynı sıcaklıkta su ekleyerek Li2SO4 katısının bir kısmı çö- Yanıt : D
+
zündüğünde, çözünürlük değişmediği için, Li iyonunun Denge buhar basýncý
molar derişimi değişmez. 4. Denge buhar basınçlarının sıcak-

Y Z
Li2SO4 katısının çözünme tepkimesi ekzotermik olduğun- lıkla değişimi yandaki gibi olan X, X
Y ve Z sıvılarından biri arı su, biri

dan, sıcaklığı azaltıldığında çözünürlüğü artar. Bunun so- 0,01 M CuSO4 çözeltisi, diğeri de
nucunda bir miktar daha Li2SO4 katısı çözünür ve Li+ iyo-
0,01 M Mg(NO3)2 çözeltisidir. 0
nunun molar derişimi artar. Sýcaklýk
Buna göre, yalnız III. işlem uygulandığında Li+ iyonunun Buna göre, bu sıvılar aşağıdakilerin hangisinde
molar derişimi artar. doğru olarak verilmiştir?
Yanıt : B Arı su CuSO4 çözeltisi Mg(NO3)2 çözeltisi

Çözeltideki tuz
kütlesi (gram)
2. Kütlece % 20 lik tuz A) Z Y X
çözeltisine aynı sıcak- B) Z X Y
lıkta tuz ekleniyor. C) X Y Z
10
D) X Z Y
0 Eklenen tuz E) Y Z X
6 20 kütlesi (gram)
Çözeltideki tuz kütlesi ile eklenen tuz kütlesi ara- ÇÖZÜM

sındaki değişim grafikteki gibi olduğuna göre, tu- Grafik incelendiğinde, sıvıların aynı sıcaklıktaki denge bu-
zun aynı sıcaklıkta çözünürlüğü kaç gram tuz/100 har basınçlarının X > Y > Z olduğu görülüyor. Arı suyun
denge buhar basıncı, içinde katı madde çözünmüş çözelti-
gram sudur? lerinkinden daha büyük olduğundan, X sıvısı arı sudur.
A) 32 B) 36 C) 40 D) 48 E) 60 CuSO4 ve Mg(NO3)2 tuzlarının sudaki çözünme denklem-
lerini yazarak içerdikleri toplam iyon derişimlerini bulalım:
ÇÖZÜM
+2 + SO−2
CuSO ⎯⎯→ Cu
Grafikten, başlangıçta çözeltideki tuz kütlesinin 10 gram 4(katı) (suda) 4(suda)
olduğu görülür. Çözelti kütlece % 20 lik olduğuna göre, 0,01 M + 0,01 M = 0,02 M
çözeltide 10 gram tuz ve 40 gram su bulunur. Grafiğe gö- +2
re, çözeltide 6 gram daha tuz çözünmektedir. Mg(NO )
3 2(katı) ⎯⎯→ Mg + 2NO−
(suda) 3(suda)
Tuz kütlesi = 10 + 6 = 16 gramdır.
0,01 M + 0,02 M = 0,03 M
Aynı sıcaklıkta tuzun çözünürlüğü,
40 gram suda 16 gram tuz çözünürse, Sıvıların (çözeltilerin) toplam iyon derişimleri arttıkça, den-
100 gram suda X gram tuz çözünür. ge buhar basınçları azalır. Öyleyse, Y sıvısı CuSO4, Z sı-
vısı ise Mg(NO3)2 çözeltisidir.
X = 40 gram tuz / 100 gram sudur.
Yanıt : C Yanıt : C

KONU TESTİ 4. • 0,1 mol C6H12O6 içeren 1000 gram su
• 0,1 mol CaCI2 içeren 500 gram su
1. 1 atm dış basınç ve 10°C sıcaklıktaki doymamış
• 0,1 mol KNO3 içeren 100 gram su
KNO3 çözeltisi tamamen donuncaya kadar soğu-
tuluyor. Su miktarları ve çözünen katı kütlesi yukarıda ve-
rilen çözeltiler için,
Buna göre, soğutma süresince çözelti sıcak-
lığının zamana bağlı değişim grafiği aşağı- I. Aynı sıcaklıkta denge buhar basıncı en yüksek
dakilerden hangisi olabilir? olan C6H12O6 çözeltisidir.
A) B) C) II. Aynı ortamda kaynamaya başlama sıcaklığı en
Sýcaklýk (oC) Sýcaklýk (oC) Sýcaklýk (oC) yüksek olan CaCI2 çözeltisidir.
10
10 10
III. Aynı ortamda donmaya başlama sıcaklığı en dü-
şük olan KNO3 çözeltisidir.
0 0 0
Zaman Zaman Zaman

D) E)
Sýcaklýk (oC) Sýcaklýk (oC) A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
10 10
D) I ve III E) I, II ve III
0 0
Zaman Zaman
2. X, Y ve Z katılarının sudaki çö-

Çözünürlük
zünürlüklerinin sıcaklıkla deği- X

5. Aynı ortamda bulunan iki kaptan birinde arı su, diğe-
şimi grafikteki gibidir. Y
rinde doymamış yemek tuzu çözeltisi kaynamaktadır.
Üç ayrı kapta bulunan doymuş
X, Y ve Z çözeltileri 50°C den, Z
Buna göre, kaynama süresince,
10°C ye kadar soğutuluyor. 10 50 Sýcaklýk (°C)
I. Sıcaklık
I. kapta değişme gözlenmiyor. II. ve III. kapta ise çö-
II. Denge buhar basıncı
kelme oluyor.
III. Sıvı fazın özkütlesi
II. deki çöken madde miktarı, III. ye göre daha faz-
niceliklerinden hangileri her iki sıvıda da değiş-
la olduğuna göre, bu kapların her birinde hangi
mez?
maddelerin çözeltileri vardır?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II
I. de II. de III. de
D) I ve III E) II ve III
A) X Z Y
B) Z Y X
C) Z X Y
D) X Y Z
E) Y X Z
6. Çözeltideki tuz
kütlesi (gram)
3. X uçucu olmayan bir katı madde, Y ise suya göre
daha uçucu olan bir sıvıdır. a
10
X ve Y nin aynı ortamda bulunan eşit derişimli su-
lu çözeltileri ile ilgili,
0 Eklenen tuz
b kütlesi (gram)
I. X çözeltisinin kaynamaya başladığı sıcaklık, su-
yun kaynama sıcaklığından yüksektir.
Bir kaptaki kütlece % 25 lik m gram tuz çözeltisine
II. Y çözeltisinin kaynamaya başladığı sıcaklık,
tuz ekleniyor.
X çözeltisinin kaynamaya başladığı sıcaklıktan
Bu olayda çözeltideki tuz kütlesi ile eklenen tuz küt-
yüksektir.
lesinin değişimi grafikteki gibi oluyor.
III. X çözeltisinin, donmaya başladığı sıcaklık, suyun
donma sıcaklığından düşüktür.
60 gram doymuş çözelti hazırlandığına göre, m, a
ve b niceliklerinden hangileri bulunur?
A) Yalnız m B) Yalnız a C) Yalnız b
D) a ve b E) a, b ve m

7. 10. Denge buhar basýncý (cm Hg)
Madde Ortamın basıncı X NaCI Y

76
1 AICI3 çözeltisi 76 cm Hg
2 KCI çözeltisi 76 cm Hg
3 KCI çözeltisi 72 cm Hg
Yukarıdaki tabloda molar derişimleri eşit olan çözelti-

101 102 103 Sýcaklýk (oC)
ler ve bu çözeltilerin bulundukları ortamın basıncı ve-
rilmiştir. Aynı miktar suda mol sayıları eşit olan X, NaCI ve Y
Buna göre, bu çözeltiler için, katıları çözünüyor.
I. Elektriksel iletkenlikleri, 1 > 2 = 3 tür. Bu çözeltilerin denge buhar basınçlarının sıcak-
II. Kaynamaya başladıkları sıcaklıklar, 1 > 2 > 3 tür. lıkla değişimi grafikteki gibi olduğuna göre, X ve
III. Kaynama sırasında buhar basınçları, 1 = 2 > 3 Y katıları aşağıdakilerden hangisi olabilir?
tür.
yargılarından hangileri doğrudur? X katısı Y katısı
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Şeker AICI3

D) II ve III E) I, II ve III B) KCI CaCI2
C) Şeker CaBr2
8. X maddesi gaz, Y maddesi ise sudaki çözünürlüğü D) KNO3 Şeker
endotermik olan bir katıdır.
E) KBr NaNO3
Bu maddelerin sudaki çözünürlükleri ile ilgili çizi-
len,
11. 0,01 M C6H12O6 çözeltisinin donmaya başlama sı-
Çözünürlük Çözünürlük Çözünürlük
Y X caklığı –a°C dir.
Buna göre, 0,02 M AI2(SO4)3 çözeltisinin donma-

X Y ya başlama sıcaklığı kaç °C dir?
I Sýcaklýk II Sýcaklýk III Basýnç
a a
A) − B) − C) –2a D) –5a E) –10a
I, II ve III numaralı grafiklerden hangileri doğru 10 5
olabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II 12. X katısının belirli bir sıcaklıkta alkoldeki çözünürlüğü
D) I ve III E) I, II ve III 45 gram / 100 cm3 alkoldür.
Aynı sıcaklıkta X katısının alkoldeki doymuş çö-

9. 1 2 zeltisinin kütlece yüzde derişimi kaçtır?
(dalkol = 0,8 g/cm3)
Doymuþ
KCI çözeltisi
A) 30 B) 31 C) 35 D) 36 E) 40
KCI(katý)
Şekildeki kaplarda aynı sıcaklıkta doymuş KCI çözel-

tileri vardır. KCI tuzunun sudaki çözünürlüğü endo- 13. I. kapta : 50°C de 0,4 M KNO3 çözeltisi,
termiktir. II. kapta : 50°C de 0,3 M KNO3 çözeltisi
Buna göre, bu çözeltiler ile ilgili, aşağıdaki açık- bulunmaktadır.

lamalardan hangisi yanlıştır?
Buna göre, II. kaptaki çözeltinin aşağıda verilen
A) Çözeltilerin derişimi aynıdır. niceliklerinden hangisi, I. kaptaki çözeltininkin-
den daha büyüktür?
B) Çözeltilerin denge buhar basıncı farklıdır.
C) Sıcaklık artırılırsa, 1. kapta doymamış çözelti olu- A) Özkütle
şur. B) Denge buhar basıncı
D) Sıcaklık artırılırsa, 2. kaptaki çözeltinin derişimi C) Kaynamaya başladığı sıcaklık
artar. D) Toplam iyon derişimi
E) Sıcaklık düşürülürse, her iki kaptaki çözeltinin de- E) Elektrik iletkenliği
rişimi azalır.
1.A 2.C 3.D 4.D 5.A 6.E 7.E 8.C 9.B 10.C 11.E 12.D 13.B
BİYOLOJİ – ÖSS Ortak
EKOLOJİ - I
(CANLILARIN BESLENME ŞEKİLLERİ VE YAŞAMSAL İLİŞKİLERİ-POPULASYONLAR)
Canlılar beslenme özellikleri bakımından üçe ayrılırlar: II. Mutualizm; ortaklardan her ikisinin de yarar gördüğü
I. Ototrof canlılar birlikteliktir. Bazı örneklerde birbirinden ayrılan ortaklar
bağımsız olarak yaşamlarını sürdüremez (türler arası iliş-
II. Heterotrof canlılar kilerin, kommensalizm olarak başladığı ve mutualizme
III. Hem ototrof hem heterotrof canlılar doğru evrimleştiği varsayılmaktadır). Örnek: Yeşil alg ve
mantarların ortaklığı sonucu oluşan likenler. Mantar, alg
I. Ototrof canlılar (üreticiler); basit inorganik maddeler- hücrelerini korur, ona karbondioksit ve su sağlarken, alg
den organik madde sentezlerler. Kullandıkları enerji kay- hücreleri de fotosentez yaparak mantarlara organik besin
nağına göre iki gruba ayrılırlar. sağlar. Bu birlik, çölden kutuplara kadar hemen her yerde
yaşamını sürdürebilir.
Odun yiyen ancak selülozu sindiremeyen termitlerle ba-
a. Fotosentetik ototroflar; organik besin sentezinde gü- ğırsağında yaşayan ve selülaz enzimi üreten flagellatlar
neş enerjisini kullanırlar. Örnek, yeşil bitkiler, bazı bakteri- (tekhücreli kamçılılar) arasındaki ilişki de mutualizm örne-
ler, algler. ğidir.
b. Kemosentetik ototroflar; organik besin sentezinde

çevrelerindeki bazı inorganik bileşikleri okside ederek sağ-
ladıkları kimyasal enerjiyi kullanırlar. Örnek; demir, nitrit, ÖRNEK 1
nitrat, sülfür ve metan bakterileri. Simbiyotik beslenme ilişkisi gösteren X ve Y türü bireyleri-
nin, deneysel olarak birbirinden ayrılması sonucu birey
II. Heterotrof canlılar (tüketiciler); besinlerini dış ortam- sayılarındaki değişme aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.
dan hazır olarak alırlar. Besinlerini alma biçimlerine göre
Birey sayýsý
üç grupta incelenirler.
X türü
Y türü
a. Holozoik beslenenler; besinlerini katı parçacıklar ha-
linde alıp sindirim organlarında sindirebilen canlılardır.
Sindirim sistemleri, duyu organları, kas ve sinir sistemleri
gelişmiştir. Aldıkları besin türüne göre otçul (geviş getiren t (gün)
memeliler, kemirgen memeliler gibi), etçil (aslan, kaplan
gibi), hem otçul hem etçil (insan, ayı, domuz gibi) olarak Grafik verilerine göre,
gruplandırılırlar.
I. X türüne mantar, Y türüne yeşil alg
b. Çürükçül beslenenler (saprofitlik); sindirim enzimlerini II. X türüne flagellat, Y türüne termit
hücre dışına salgılayıp ölü organizmaları yapıtaşlarına III. X türüne fotosentetik, Y türüne kemosentetik bakteri
kadar parçalayıp, monomer halinde hücreye alırlar. Ör-
nek: Maya mantarları ve bazı bakteriler. şeklindeki örneklerden hangileri verilemez?
c. Birlikte yaşama (simbiyozluk); farklı türe ait iki canlı- A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
nın birlikte yaşaması ve beslenmesidir. Yararlı birlikler ve D) I ve II E) I, II ve III
zararlı birlikler olmak üzere iki grupta incelenir.
ÇÖZÜM
Grafik verileri, birlikte yaşayan X ve Y türü bireylerinin bir-
birlerinden ayrılması durumunda birey sayılarında azalma
Yararlı Birlikler
olduğunu gösteriyor. Bu sonuç X ve Y nin birlikte oldu-
I. Kommensalizm; ortaklardan biri yarar görürken diğeri- ğunda karşılıklı yarar sağladıklarını gösterir. Bu durumda
nin yarar ya da zarar görmediği birliktir. Örnek: Bazı yen- X ve Y canlısı arasında zorunlu mutualizm vardır.
geçlerin solungaçlarına tutunarak yaşayan yassı solucan-
Zorunlu mutualizme, liken birliğini oluşturan alg ve mantar;
lar. Bu örnekteki yassı solucanlar yengecin besin artıkları
odun yiyen termitlerle, termitin bağırsağında yaşayan ve
ile beslenir, onu barınak olarak kullanır, yengeçle birlikte
selüloz sindiren enzim üreten flagellat örnek verilebilir.
yer değiştirir ancak yengeç bu birliktelikten yarar ya da za-
Fotosentetik ve kemosentetik bakteriler arasında mutualist
rar görmez.
bağıntı gözlenmez.
Yanıt: C

Zararlı Birlikler ÖRNEK 3
Parazitizm; birlikte yaşayan iki canlıdan biri yarar sağlar- Cinsaçı (veremotu), köksüz, klorofilsiz bir bitki türüdür.
ken, diğerinin zarar görmesi şeklindeki birlikteliktir. Parazit Cinsaçı, domates ve turunçgil gibi bitkileri ipliksi gövdesiy-
canlının enzim sisteminde eksiklik vardır. Parazitlik bitkile sarıp, bu bitkilerin iletim borularından su ve besin alır.
bitki arasında (ökse otu – elma ağacı), hayvan-bitki arası- Konak bitki bir süre sonra ölür. İpliksi gövdesi tamamen
da (bazı bitkilerin soymuk borularından beslenen böcek- yok edilemeyen cinsaçı bu gövde parçalarından ürer.
ler), hayvan – hayvan arasında (memeli hayvanların ba-
ğırsaklarında yaşayan solucanlar, derisinde yaşayan uyuz Buna göre, cinsaçı için,
böcekleri, bit, kene gibi) gözlenebilir. Parazit organizma,
üzerinden beslendiği canlının (konukçu) vücudunun içinde I. rejenerasyonla üreyebilme
yaşıyor ve çoğalıyorsa endoparazit, dış kısmına yapışa- II. yarı parazit olma
rak veya tutunarak yaşıyorsa ekzoparazit adını alır.
III. fotosentez yapamama
Ekoloji, genellikle organizmaların birbirleriyle ve çevrele-
riyle olan karşılıklı ilişkilerinin incelenmesi olarak tanımla- özelliklerinden hangileri geçerlidir?
nır. Burada çevre, herhangi bir şekilde organizma üzerin-
de etkili olan, organizma dışındaki her şeyi kapsar. Işık, A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
sıcaklık, iklim, toprak ve mineraller, su, pH, abiyotik (can-
sız) çevreyi; üreticiler, tüketiciler, ayrıştırıcılar, avcılar D) I ve II E) I ve III
(predatör), parazitler, biyotik (canlı) çevreyi oluşturur.
Ekoloji, aynı zamanda populasyon, komünite, ekosis- ÇÖZÜM
tem, biyosfer gibi yüksek organizasyon basamaklarını da Cinsaçı, klorofilsiz olduğuna göre fotosentez yapamamak-
inceler. tadır. Konak bitkiden su ve organik besin aldığı ve kona-
ğın ölümüne neden olduğu için de tam parazittir. İpliksi
gövde parçalarından üreyebiliyorsa rejenerasyonla (yeni-
ÖRNEK 2 lenme) çoğalabilmektedir.
Yanıt: E
Tür
X Y
Bağıntı
Populasyon
I + 0
Belirli bir alanda yaşayan, aynı türe ait bireylerin oluşturduğu
II + – topluluğa populasyon denir. Bir anlamda populasyonlar ya-
III + + şama birliklerinin en küçük biyolojik birimleridir. Uludağ’daki
ladin ormanı, İstanbul’un insan nüfusu, Van’daki Van kedileri,
Yukarıdaki tabloda X ve Y ile gösterilen türler arasındaki Karadeniz’in hamsi balıkları birer populasyon örneğidir.
simbiyotik bağıntılar gösterilmiştir.
Populasyon, hem yapısı, hem de görevi olan biyolojik bir
birimdir. Bir populasyondaki bireyler doğar, büyür, ürer ve
Tablo verilerine göre, aşağıdakilerden hangisi doğru-
ölür. Bireyler değişir ancak populasyonlar varlığını sürdü-
dur?
rür.
A) I nolu bağıntı mutualizmdir.
B) II nolu bağıntı kommensalizmdir. Populasyonun Özellikleri
C) III nolu bağıntıda her iki türün de neslinin devamlılığı Populasyonların Gelişmesi: Populasyonlar, doğumlar ve
diğerinin varlığına bağlıdır. içe göçlerle büyüyebilir ya da ölümler ve dışa göçlerle kü-
D) I nolu bağıntıda X ve Y birbirinden ayrılırsa, X in varlı- çülebilir. Bir populasyonun büyüklüğündeki değişme aşa-
ğını sürdürme şanıs Y den yüksektir. ğıdaki formülle hesaplanabilir.
E) II nolu bağıntıda X, Y nin konukçusudur.
Populasyon Doðumlar Ölümler
büyüklüðünde = + +
ÇÖZÜM deðiþme Ýçe göçler Dýþa göçler
Tablo verilerine göre, A B

I nolu bağıntı kommensalizmdir. X canlısı, Y canlısından A > B ise populasyon gelişir (büyür).
yarar sağlarken, Y canlısı bu birliktelikten yarar ya da za-
rar görmemektedir (etkilenmemekte). Bu iki canlının ay- A < B ise populasyon küçülür.
rılması durumunda X zarar görecektir. A = B ise populasyon dengededir.
II nolu bağıntı parazitizmdir. X canlısı, Y den yarar sağlar-
ken, Y canlısı zarar görmektedir. Populasyonun Yoğunluğu: Birim alan veya hacimde bu-
Bu durumda Y canlısı, X in konukcusudur (konak) X ise lunan ortalama birey sayısına populasyon yoğunluğu,
parazit organizmadır. biyolojik ağırlığa ise biyokütle denir. Örnek: Bir dönüm
III nolu bağıntı mutualizmdir. X ve Y nin yaşama ve üreme alandaki ağaç sayısı, bir metreküp havuz suyundaki
şansları birlikteliğin sürmesine bağlıdır. paramesyum sayısı. Populasyon yoğunluğu aynı zaman-
da populasyon büyüklüğü hakkında da bir fikir verir ve
Yanıt: C populasyonun başarısının bir ölçüsüdür.

Bireylerin Yayılış Alanlarında Dağılışı: Populasyonu oluş- Hayvan populasyonlarında üç ekolojik yaş vardır:
turan bireyler, ortam faktörlerinin etkisi altında, yaşadıkları or- I. Üreme dönemi öncesi (insanlarda 1-15 yaş grubu).
tamlarda çeşitli şekillerde yayılış gösterirler (Şekil 3) II. Üreme dönemi (insanda 15-59 yaş grubu)
III. Üreme dönemi sonrası (insanda 60 yaş ve üzeri)
Populasyonlarda yaş Yaþ
dağılımı yaş piramitle- 100 Erkek Diþi
90
a b c riyle gösterilir. Pirami- 80
Düzenli daðýlým Rasgele daðýlým Kümeleþmiþ daðýlým din taban kısmının ge- 70
niş olması, genç birey 60
50
Şekil 3: Populasyonu oluşturan bireylerin dağılım biçimleri oranının fazla olduğu- 40
nu gösterir. Farklı in- 30
a. Düzenli dağılım, çevresel koşulların alanın her yerinde san populasyonlarında 20
10
çok düzenli olduğu ve bireyleri arasında yoğun rekabet yaş dağılımı şekil 5 te 0
7,5 5,0 2,5 0 2,5 5,0 7,5
bulunan populasyonlarda nadir gözlenen bir dağılım bi- örneklenmiştir. a. Populasyon yüzdesi
çimidir. Bireyler arasındaki uzaklık eşittir.
a. Doğum oranının
b. Rasgele (tesadüfe bağlı) dağılım da nadirdir. Çevre yüksek olduğu Hindis-
koşullarının tekdüze olduğu, bireyler arasında yoğun tan’daki yaş dağılımını 100
Yaþ Erkek Diþi
rekabet olmadığı ve bireylerde bir araya toplanma eği- göstermektedir. Genç 90

liminin bulunmadığı durumlarda gözlenir. Bireyler ara- yaşta ölüm oranı yük- 80
70
sındaki uzaklık farklıdır. sektir. Ancak populas- 60
50
c. Kümeleşmiş dağılım ise doğada en sık gözlenen da- yon gelişmektedir. 40
ğılım biçimidir. Organizmaların ortam koşullarının en b. Doğum oranının, 30
uygun olduğu bölgelerde toplanma eğiliminden kaynak- ölüm oranına eşit oldu- 20
10
lanır. Bu tip dağılım, besin, yer ya da ışık için rekabeti ğu, en yaşlı sınıflar ha- 0 7,5 5,0 2,5 0 2,5 5,0 7,5
artırabilir; ancak bu zararlı etki yararlı bazı sonuçlarla riç, her bir yaş grubun-
b. Populasyon yüzdesi
bastırılır. da (genç, ergin, yaşlı)
populasyon yüzdesinin Yaþ
Erkek Diþi
eşit olduğu İsveç 100
90
populasyonunda yaş 80
Ölüm Oranı ve Hayatta Kalma
dağılımını göstermek- 70
60
Bitki ve hayvan gibi büyük organizmaların çoğu, kararlı bir tedir. Populasyon den- 50
hızla üreyemez. Bu organizmalarda üreme potansiyelleri gededir. 40
genellikle yaşa bağlı bir değişkenlik gösterir. Bir po- c. Ergin bireylerin, 30
20
pulasyondaki çeşitli yaş gruplarındaki mortalite (ölüm) gençlerden daha fazla 10
oranlarını belirlemek, yaşam döngüsündeki hangi evrele- olduğu Amerika Birle- 0 7,5 5,0 2,5 0 2,5 5,0 7,5
rin çevresel kontrole en duyarlı olduğunu gösterir ve her şik Devletlerinin yaş c. Populasyon yüzdesi
yaş dönemi sonunda hayatta kalabilecek bireylerin oranını dağılımını göstermek- Şekil 5: Yaş piramitleri
hesaplamayı mümkün kılar. Sonuçlar hayatta kalma eğri- tedir.
leri olarak grafiklenebilir (Şekil 4).
Populasyonların Düzenlenmesi: Populasyonlar sınırsız
1000
I Ýnsan,
bir şekilde büyüyemez, boyutlarını sınırlayan faktörler
büyük memeliler vardır. Avcılar (populasyon bireyleri ile beslenen bir üst
Hayatta kalanlar
100 basamaktaki organizmalar), hastalık, parazitizm, popu-

II Hidra lasyon içi rekabet populasyonlarda dalgalanmalar yaratır.
Populasyonların, zaman sürecinin belirli kesimlerinde sa-
10
yıca azalması ya da çoğalmasına dalgalanma denir.
III istiridye
2.500
50
0 2.000 40
Yaþ aralýðý 1.500 30
Avcý
Av
1.000
Şekil 4: Hayatta kalma eğrisi tipleri 20
500 10
Habitatlarına (yaşam ortamlarına) uyum gösteren canlılar 10 20 30 10 20 30 10 20 30 10 20 30 10 20 30 10 20 30 10 20 30 10 20

genellikle maksimum ömür yaşlarını tamamlar (grafikte I. Tem. Að. Ey. Ek. Kas. Ara. Oc. Þb.
eğri). Hidralarda ölüm oranı tüm yaş dönemlerinde sabittir
(II.eğri). İstiridyelerde ise genç yaşlarda ölüm oranı çok Şekil 6: Av – avcı ilişkisi
yüksektir (larva dönemlerinde başka canlılar tarafından
besin olarak kullanıldıklarından); ancak hayatta kalan bi- Şekil 6 da av-avcı ilişkisinin (predasyon) populasyonda
reylerin daha uzun zaman yaşama şansı elde ettikleri gö- neden olduğu dalgalanma gösterilmiştir. Av bitki olabildiği
rülmektedir. gibi hayvan da olabilir. Avcı hayvan populasyonu, avladığı
hayvan populasyonundan küçüktür (sayıca daha azdır).
Populasyonda Yaş Dağılımı: Populasyonlarda yaş dağı- Avcı tür avını tamamen tüketirse, bir süre sonra kendi de
lımı, ölüm oranına etki yapması bakımından önemli bir besinsizlikten yok olabileceğinden doğada avcılar avlarını
tamamen tüketmezler. Avlanılan hayvan populasyonu kü-
populasyon özelliğidir. Çevre koşullarındaki değişiklik,
çüldüğünde avcı hayvanlar ya besin azlığından azalır ya
herhangi bir populasyon için hayatta kalma eğrisinin şekli-
da başka avlara yönelirler, bu süreçte av olan hayvanlar
ni değiştirebilir. Değişen ölüm oranları populasyon dina-
üreyerek populasyonu büyütürler.
miğini ve gelecekteki büyüklüğünü etkileyebilir.

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Büyüme hýzý
1. Hayvan populasyonlarında büyüme,

I. ömür uzunluğunun artması, yaşlı birey sayısının
genç birey sayısından fazla olması
II. dışa göçlerin içe göçlerden az olması a
Zaman
b c d
III. üreme dönemi öncesi birey sayısının, üreme dö-
nemi birey sayısından çok olması
Büyüme grafiği yukarıdaki gibi olan kapalı bir
populasyonla ilgili olarak,
durumlarından hangileriyle sağlanır?
I. b aralığında doğum oranı ölüm oranından büyük-
tür.
D) I ve II E) I, II ve III
II. c aralığında dışa göç başlamıştır.
ÇÖZÜM III. d aralığında populasyon büyümektedir.
Hayvan populasyonlarında (ve insan populasyonlarında) varsayımlarından hangileri geçerli değildir?
ömür uzunluğunun artması, yaşlı birey sayısının genç bi-
reylerden fazla olması populasyonda gerilemeye (küçül- A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
meye) neden olur. Dışa göçlerin içe göçlerden az olması
ve üreme dönemi öncesi (genç) birey sayısının üreme dö- D) I ve II E) I ve III
nemi birey sayısından fazla olması ise populasyonda bü-
yümeye neden olur.
Yanıt: D
ÇÖZÜM
Grafik kapalı bir populasyonun büyüme hızını gösterdiğine
2. göre, bu populasyonda içe göç veya dışa göç faktörleri et-
kili olmamıştır.
a ve b aralıklarında doğum oranı ölüm oranından büyük-
tür. c ve d aralıklarında büyüme hızı yavaşlamıştır. Ancak
populasyon sabit bir hızla büyümeye devam etmektedir.
Yanıt: B
I II III
Yukarıdaki şekiller populasyonların ekosistemde da-
ğılış tiplerini göstermektedir.
Numaralandırılmış dağılım tipleri için, 4. Holozoik bir canlının sindirim sisteminde yer alan bir
a. I. dağılım, organizmaların, çevre koşullarının en hücrenin;
uygun olduğu bölgelerde bulunma eğiliminden
kaynaklanır. I. hücre dışına sindirim enzimi salgıladığı
II. hücre dışından aldığı maddeleri yapısına kattığı
b. II. dağılım, çevresel koşulların yaşam alanının her
yerinde çok düzenli olması durumunda gözlenir. III. monomerleri yıkarak enerji ürettiği
c. III. dağılım, doğada en çok rastlanılan düzenli gözlenmiştir.
dağılımdır.
Bu özelliklerden hangileri endoparazitlerde de (iç
ifadelerinden hangileri doğrudur? parazit) gözlenebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III

D) I ve II E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
I. örnekte kümeli, II. örnekte düzenli, III. örnekte rasgele
dağılım tipleri verilmiştir. Endoparazitler, konukçu canlının vücudunun içinde yaşar-
lar ve hazır besin alırlar. Tekhücreli veya çokhücreli olabi-
Kümeli dağılım, doğada en sık gözlenen dağılım biçimidir. lirler. Parazit organizmaların sindirim enzimleri körelmiştir.
Organizmaların, çevre koşullarının en uygun olduğu or- Ancak, konukçu canlıdan aldığı sindirilmiş besinleri
tamda toplanma eğiliminden kaynaklanır. (monomerleri) yıkarak enerji elde ederken, aynı zamanda
Düzenli dağılım, çevresel koşulların yaşam alanının her hazır aldıkları bazı maddeleri de yapılarına katarlar.
yerinde çok düzenli olduğu bölgelerde gözlenir.
Yanıt: D
Yanıt: D

KONU TESTİ 5. Bir araştırıcı incelediği bir canlı türünde aşağıdaki
özelliklerin olduğunu saptıyor.
1. Aşağıda verilen canlı gruplarından hangisi ara- – O2 li besin ortamında çoğalabilme

sında gerçekleşen etkileşim parazit yaşama bir – Hücre zarından dışarıya doğru kasılgan uzantı
örnektir? oluşturma
A) Bitki ve hayvan artıklarını amonyağa çeviren sap- – Tüm nükleik asit çeşitlerini sitoplazmada sentez-
rofitler leyebilme
B) İnsan alyuvarında çoğalan plazmodyumlar – Tek bireyinden uygun besi ortamında koloni oluş-
turabilme
C) Yaprak bitlerinin salgıladığı sıvı ile besleyen ka-
rıncalar Araştırıcı bu canlı türü ile ilgili aşağıdaki yo-
D) Alg ve mantarların oluşturduğu birliktelik rumlardan hangisini yapamaz?
E) Otoburların kalın bağırsağında yaşayan, selüloz
sindiren bakteriler A) O2 li solunumla enerji üretir.
B) Parazit olarak beslenir.
C) Aktif olarak yer değiştirebilir.
2. Bazı ototrof canlılar yeterli veya gerekli besinlerin D) Prokaryottur.
sentezini yapamazlar. Bu nedenle bazen gereksinim E) Eşeysiz üreyebilir.
duydukları besinleri ortamdan ya da diğer canlılardan
sağlarlar.
Buna göre;
I. öglena
II. böcekçil bitkiler
6. Kommensalizm (sığıntılık) ilişkisinde, sığıntı deni-
III. suyosunları len canlı, konağından;
canlılarından hangileri hem ototrof hem hete- I. barınma
rotrof beslenir? II. beslenme
III. yer değiştirme
D) I ve II E) I, II ve III gibi durumlardan hangileri bakımından yarar sağ-
layabilir?
A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
3. Bir kuş türü, timsahların diş aralarında kalan besin D) II ve III E) I, II ve III
artıklarını yiyerek yaşamını sürdürür.
Bu kuş türü ile timsah arasında kurulan simbiyoz

ilişki aşağıdakilerden hangisine örnektir?
A) Parazitlik B) Kommensallik 7. Termitler, odunla beslenir ancak odunun bileşimin-

C) Saprofitlik D) Av-avcı ilişkisi deki selülozu sindiremez. Termitlerin bağırsağında
E) Zorunlu mutualizm yaşayan kamçılılar ise selülozu sindiren selülaz en-
zimini üretir ve hücre dışına salgılarlar. Böylece ter-
mitlerin beslenmesini sağlarken kendileri için de ba-
rınma ve beslenme sorunlarını çözmüş olurlar.
4. Doğada, iki farklı türe ait canlının birlikte yaşayıp belli Eğer yüksek sıcaklık ve yüksek oksijen konsantras-
ilişkiler içinde bulunmalarına simbiyoz yaşam denir. yonu sağlanarak termit bağırsağındaki kamçılılar öl-
dürülürse termitler odun yemeye devam ettikleri hal-
Simbiyoz yaşam; de ölürler.
I. parazitizm Termitler ile kamçılı organizmalar arasındaki bu

II. kommensalizm ilişki aşağıdakilerden hangisine örnek gösterile-
III. mutualizm bilir?
etkileşimlerinden hangilerini kapsar? A) Parazitizm B) Mutualizm

C) Böcekçil beslenme D) Kommensalizm
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
E) Ototrofizm
D) II ve III E) I, II ve III

8. Aşağıdakilerden hangisi saprofit (çürükçül) 11. Bir tarlaya ait topraktaki NO3–(nitrat) miktarının za-
olarak tanımlanan canlıların tümünde gözle- mana bağlı değişimi aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.
nen ortak özelliklerden değildir?
NO3 miktarý
A) Solunum artıklarını difüzyonla dış ortama atma

B) Hücre dışına enzim salgılama
C) Ortamdan monomer şeklinde besin alma
D) Ökaryot hücre yapısına sahip olma I IV
II III
E) Monomerlerden polimer üretme Zaman
Grafiğe göre, hangi zaman aralıklarında fotosente-

tik, hangi zaman aralıklarında kemosentetik canlıla-
9. Birey sayýsý
rın etkin olduğu söylenebilir?
Fotosentetik Kemosentetik
canlılar canlılar
A) I, III II, IV
B) II, III I, IV
C) I, II III, IV
D) II, IV I, III
E) I, IV II, III
Zaman
I II III IV V VI VII VIII IX X
Yukarıdaki grafikte bir göl ekosistemindeki bir kurba-

ğa populasyonunun birey sayısının zamana bağlı
değişimi gösterilmektedir.
Buna göre;
I. II. zaman aralığındaki genç birey sayısı yaşlı bi-

rey sayısından fazladır.
II. IX. zaman aralığında populasyonda ölüm oranı
doğum oranından fazladır.
III. VII. zaman aralığından sonra birey sayısının
azalma nedeni dışa göçtür.
12. İncelenen üç tür bakterinin organik besin elde etme
şekilleri aşağıda verilmiştir:
I. Kimyasal enerji ile inorganik maddelerden orga-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III nik madde sentezler.
D) I ve II E) I, II ve III II. Sindirim enzimleri olmadığından gerekli organik
maddeyi monomer halinde alır.
III. Büyük organik maddeleri salgıladığı enzim ile yı-
10. kıp monomer haline getirir ve onunla beslenir.
Bu bakterilerin beslenme şekilleri aşağıdakiler-

I. ortam II. ortam III. ortam den hangisinde doğru verilmiştir?
I II III
amino asit, mineral, su, niþasta, protein, yað, yað, glikojen, protein,
vitamin, yað vitamin, su mineral A) Fotosentez Kemosentez Saprofit
İnsan bağırsağında yaşayan tam parazit bir canlı- B) Kemosentez Parazit Saprofit
nın, bağırsak dışında da yaşayabilmesi için yukarı- C) Parazit Saprofit Kemosentez
da verilen ortamlardan hangilerine konması gere- D) Parazit Kemosentez Saprofit
kir?
E) Saprofit Kemosentez Parazit
1.B 2.D 3.B 4.E 5.B 6.E 7.B 8.D 9.D 10.A 11.C 12.B
TARİH – ÖSS Ortak
ATATÜRK DEVRİMLERİ
Kıyafet Devrimi ( 25 Kasım 1925): Bu yasayla

Kurtuluş gerçekleştikten sonra, sıra devrimlerle baş- gerikalmışlığın simgesi olan fes yasaklandı ve şapka gi-
layacak olan kuruluş aşamasına gelmiştir. yilmesi kabul edildi. Daha sonraki yıllarda kılık kıyafetin
Atatürk devrimlerinin amacı Türkiye Cumhuriyeti’ni düzenlenmesi ile ilgili çıkarılan yasalarla sosyal ayrımların
çağdaş uygarlık düzeyine ulaştırmaktır. görünebilir olmaktan çıkarılması sağlandı. Din adamlarının
dini giysilerle yalnızca ibadet yerlerinde bulunmaları kabul
Siyasal Alanda Yapılan Devrimler edildi.
Türk Devrimi’nin siyasal amacı; kişi egemenliğinden Tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması, tarikatların
ulus egemenliğine geçmek, laik ve demokratik bir yönetim yasaklanması ( 30 Kasım 1925):
oluşturmaktır.
Bu amaçla; Anahtar sözcük
– Saltanat kaldırıldı. Tekke ve Zaviye: Tarikat üyelerinin toplandıkları ve

– Cumhuriyet ilan edildi. tarikat felsefesinin öğretildiği yerler.
– Halifelik kaldırıldı. Tarikat: Ümmet toplumlarında cemaatlerin örgüt-
– Çokpartili demokrasi denemeleri yapıldı. lenme biçimidir. Arapça izlenecek yol demektir.
– Kadınlara seçme ve seçilme hakları tanındı.
(Cumhuriyetin ilanı, halifeliğin kaldırılması ve demokrasi Şeyh Sait Ayaklanması’nın gündeme getirdiği sorunlardan
denemelerinden bir önceki sayımızda bahsettiğimiz için biri de tekke ve zaviyeler olmuştur. Ayaklanma sırasında
burada bahsetmeyeceğiz.) bölgedeki tekke ve zaviyeler kapatılmıştır. Ayaklanma ile
ilgili davalar sonuçlandıktan ve şapka giyilmesi gibi giyim
Kadınlara seçme ve seçilme haklarının verilişi şöyle- kuşamda devrim sayılan bir atılımdan sonra tekke ve za-
dir: viyeler sorunu, günlük yaşamı etkileyen yönleriyle bir bü-
tün olarak ele alınmıştır. Bu kanunla ölüden yardım bek-
– 1930’da belediye seçimlerine katılma hakkı tanındı. leme yerlerine dönüşen türbeler de kapatıldı.
– 1933’te muhtarlık seçimlerine katılma hakkı tanındı. Bu kanunla toplumsal yaşamda akıl ve bilimin temel alın-
– 1934’te milletvekili seçme ve seçilme hakları tanındı. ması sağlandı (laiklik). Tarikatlar yoluyla ortaya çıkan top-
lumsal farklılıklara son verildi ve şeyhlik, dervişlik, müritlik,
Siyasal alandaki devrimlerin temel ilkesi cumhuriyet- büyücülük, falcılık ve muskacılık gibi san ve sıfatların kul-
çilik, bütünleyici ilkesi ise ulusal egemenliktir. lanılması yasaklandı (halkçılık).
Türk Medeni Kanunu’nun kabul edilmesi

Toplumsal Alanda Yapılan Devrimler (17 Şubat 1926):
Türk Devrimi’nin toplumsal amacı; ümmet toplumu ye- Özel hukukun en önemli dalı medeni hukuktur. Medeni
rine, kanun önünde eşit, ayrıcalıksız, kaynaşmış ve ortak hukuk, şahıslar ve toplum için önem ve hüküm ifade eden
çıkar uyumu içinde, sosyal ayrımların görünebilir olmaktan (doğum, ölüm, evlenme vb.) davranışları ve ilişkileri dü-
çıktığı, çağdaş ve ulusal bir toplum oluşturmaktır. zenleyen hukuk kurallarının tümüdür. Osmanlı Devleti’nde
Bu amaçla; medeni kanun olarak laik olmayan Mecelle uygulanıyor-
du.
– Kıyafet devrimi yapıldı. İsviçre Medeni Kanunu, zamanın tüm sosyal ihtiyaçlarını
– Tekke, zaviye ve türbeler kapatıldı, tarikatlar yasaklandı. en iyi şekilde karşılayacak kuralları kapsaması nedeniyle
– Türk Medeni Kanunu kabul edildi. Türkçeye çevrilerek kabul edildi.
– Soyadı Kanunu çıkarıldı.
Anahtar sözcük
Medeni Kanun: Toplumsal yaşamı çağdaş kurallara

Anahtar sözcük göre belirlemek, hukukta birliği sağlamak ve laik hu-
kuk sistemine geçmek amacıyla kabul edilmiştir.
Ümmet: Aynı dine inanan insanların oluşturduğu
dini toplumdur (İslam ümmeti vb.). Medeni Kanun’un kabulüyle toplumsal haklar konusunda
Ulus: Ortak vatan içinde, ortak dil ve amaca sahip, kadın - erkek eşitliği doğrultusunda önemli bir adım atıldı.
kanun önünde eşit, ayrıcalıksız, kaynaşmış toplum- Lozan Antlaşması’yla azınlıklara tanınan özel hukuk uygu-
dur (Türk ulusu vb.). laması sona erdi (uluslaşma).

Uluslararası ilişkilerde uyumun ve kolaylığın sağlanması ÖRNEK
amacıyla; 1925’te uluslararası saat ve takvim, 1928’de
uluslararası rakamlar, 1931’de uluslararası ağırlık ve ölçü Cumhuriyetin ilanından sonra yapılan aşağıdaki deği-
birimleri kabul edildi. Bu devrimlerin diğer bir amacı da, şikliklerden hangisi toplumsal hayattaki uygulamalar-
ülke içerisindeki farklı uygulamaları sona erdirmektir. da, aynı konuda var olan farklılıkları ortadan kaldırma
amacına yönelik değildir?
Soyadı Kanunu’nun kabulü (1934):
Ayrıcalık ifade eden ağa, efendi, bey vb. unvanlar yasak- A) Medreselerin kapatılması
lanarak toplumsal eşitlik amaçlanmıştır. B) Şer’i mahkemelerin kaldırılması
C) Tek dereceli seçim sistemine geçilmesi
D) Miladi takvimin kabul edilmesi
Toplumsal alandaki devrimlerin temel ilkesi halkçılık E) Ölçülerde metrik sisteme geçilmesi
ve laiklik, bütünleyici ilkesi ise ulusal egemenlik, a- ( ÖSS – 1999)
kılcılık ve bilimselliktir. ÇÖZÜM
Medreselerin kapatılmasıyla, okullardaki farklı eğitime son

verilmiştir. Şer’i mahkemelerin kaldırılmasıyla hukuktaki
ÖRNEK farklı uygulamalara son verilmiştir. Miladi takvimin kabul
edilmesiyle, Hicri, Rumi gibi farklı takvimlerin kullanılma-
Türk Medeni Kanunu ile vatandaşlara çoğu konularda sına son verilmiştir. Ölçülerde metrik sisteme geçilmesiy-
önemli haklar tanınmış, bu hakların kavranıp uygulanma- le, arşın, endaze gibi farklı uzunluk ölçülerinin kullanılma-
sında daha sonra çıkarılan kadınlara seçme ve seçilme sına son verilmiştir. Tek dereceli seçim sistemine geçil-
hakkı veren kanun, soyadı kanunu gibi kanunlar da etkili mesi ise, seçim sistemi kanununda yapılan bir değişikliktir.
olmuştur. Toplumsal hayattaki uygulamalarda bir farklılığı ortadan
kaldırmaya yönelik değildir.
Bu durum Türk inkılabının aşağıdaki özelliklerinden Yanıt: C
hangisinin bir göstergesidir?
Eğitim ve Kültür Alanında Yapılan Devrimler
A) Yapılan yeniliklerin birbirini tamamlamasının
B) Dünyada örnek olmasının Türk Devrimi’nin Kültürel Amacı: Çokuluslu kültürel ya-
C) Ulusal egemenliğe dayanmasının pı yerine ulusal bir kültür oluşturmaktır. Çağdaş, laik ve
D) Kültürel özellikleri korumasının ulusal eğitim amaçlanmıştır.
E) Dünya barışına katkıda bulunmasının Bu amaçla;
( ÖSS – 1995)
ÇÖZÜM – Tevhid-i Tedrisat Kanunu çıkarıldı.
– Maarif Teşkilatı hakkında kanun çıkarıldı.
Türk Medeni Kanunu ile vatandaşlara tanınan haklar daha – Yeni Türk harfleri kabul edildi.
sonra kadınlara seçme ve seçilme haklarının verilmesi, – Türk Tarih Kurumu kuruldu.
soyadı kanununun çıkarılması gibi düzenlemelerle geniş- – Türk Dil Kurumu kuruldu.
letilmiştir. Bu durum yapılan yeniliklerin birbirini tamamla- – Üniversite reformu yapıldı.
dığının göstergesidir.
Yanıt: A Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) :
– Bu yasayla tüm öğretim kurumları birleştirildi ve okullar

Hukuksal Alanda Yapılan Devrimler Maarif Vekaleti (Milli Eğitim Bakanlığı) ne bağlandı.
– Laik eğitime geçildi ve ulusal kültürün temelleri atıldı.
Türk Devrimi’nin Hukuksal Amacı: Çok hukuklu sistem- – Yabancı okullara ve azınlık okullarına kültür derslerini
den, tek hukuklu, çağdaş ve laik hukuk sistemine geçmek- Türkçe okutma zorunluluğu getirildi.
tir. – Medreseler kapatılarak, hem dini eğitime hem de kültü-
Bu amaçla; rel alandaki ikiliğe son verildi.
– Şeriye ve Evkaf Vekaleti kaldırıldı. Maarif Teşkilatı hakkında kanun: Eğitimde cinsiyet ay-
– Şeriye Mahkemeleri (şeyhülislamlığa bağlı olan dinsel rımı kaldırıldı, toplumun çağdaşlaşması yolunda bir adım
mahkemeler) kapatıldı. atıldı. İlköğretimde karma eğitime geçildi (1926).
– Ankara Hukuk Mektebi açıldı.
– Medeni Kanun kabul edildi ve cemaat mahkemeleri (ki- Yeni Türk harflerinin kabulü (1 Kasım 1928):
lise ve havralara bağlı olan dinsel mahkemeler) kapa- – Arap alfabesinin okuma yazmayı güçleştirmesi ve Türk-
tıldı. çenin ses varlığına uygun olmaması nedeniyle, Latin al-
– Ceza, borçlar ve ticaret kanunları kabul edildi (İtalya ve fabesi bazı küçük değişikliklerle kabul edildi.
Almanya’dan alınan laik kanunlardır). – 28 Mayıs 1928’de, önce uluslararası rakamlar kabul
edildi.
– Arap harflerinden vazgeçilmesiyle okuma yazma oranı
arttı, kültürel gelişim hızlandı ve Batı kültürü ile yakın-
Hukuksal alandaki devrimlerin temel ilkesi laiklik, laşma sağlandı.
bütünleyici ilkesi ise akılcılık ve bilimselliktir. – Latin alfabesine geçildikten sonra, yetişkinler için “Millet
Mektepleri” açıldı.

Türk Tarih Kurumu (15 Nisan 1931): – Aşar vergisi kaldırıldı (1925).
– Kabotaj Kanunu kabul edildi (1926).
– Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu’ndan farklı – Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkarıldı (1927).
olarak ulusçuluk temeline dayanıyordu. Bu nedenle – Devlet Demiryolları İşletmesi kuruldu (1928).
Türk tarihine ayrı bir önem verildi. – Koruyucu gümrük uygulamasına geçildi (1929).
– Bu kurum, Türk tarihini İslamiyet öncesi dönemlerden – Merkez Bankası kuruldu (1930).
başlayarak araştırmak ve Türklerin tarihsel varlığını or- – Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı kabul edildi (1933).
taya çıkarmakla görevlendirildi. – Tarımı geliştirmek amacıyla çalışmalar yapıldı.
– Temel amaç, ulus ve vatan bilinci yaratmaktı.
I. İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat - 4 Mart 1923):
Türk Dil Kurumu (12 Temmuz 1932): Kongrede “ Türk ulusu büyük özveriyle ve kan dökerek
yeniden sahip olduğu ulusal bağımsızlıktan hiçbir ödün
– Türkçenin kaynakları araştırılarak, tarama ve derleme vermeyecektir. Ekonomik gelişmemiz ve kalkınmamız,
sözlükleri hazırlandı. Böylece unutulmuş sözcükler can- ulusal bağımsızlığımız içinde sağlanacaktır. Temel ilke,
landırıldı. siyasal bağımsızlık gibi ekonomik bağımsızlıktır.” denil-
– Yabancı dillerden Türkçeye girmiş olan sözcükler ayık- miştir.
lanarak yerlerine Türk dilinin kurallarına göre yeni söz-
cükler türetilmeye çalışıldı. Anahtar sözcük
– Kültürde uluslaşma yolunda önemli adımlar atıldı.
– Arapça, Farsça sözcükler içeren Osmanlıca nedeniyle, Ekonomik bağımsızlık: Osmanlı Devleti’nin dışa
halkla aydınlar arasında ortaya çıkan kopukluğun gide- bağımlı olmasını sağlayan iki unsur kapitülasyonlar
rilmesi yönünde çalışmalar yapıldı. ve Düyun-u Umumiye İdaresi idi. Lozan’da her iki-
sinin de kaldırılmasıyla ekonomik bağımsızlık yo-
Üniversite reformu: Çağdaş bir düzenleme ile Darülfü- lunda önemli bir adım atıldı.
nundan İstanbul Üniversitesi’ne geçildi. Ulusal Ekonomi İlkesi: Yabancıların elindeki iş-
letmeleri satın alarak millileştirmek, ulusal serma-
yeye ve ulusal kaynaklara dayalı bir ekonomik mo-
Eğitim ve kültür alanındaki devrimlerin temel ilkesi mil- del geliştirmektir.
liyetçilik ve laiklik, bütünleyici ilkeleri ise akılcılık – bi-
limsellik ve çağdaşlaşmadır.
Aşar vergisinin kaldırılması (1925): Osmanlı dönemin-

de, Müslüman köylüden ürün üzerinden alınan bu vergi
ÖRNEK kaldırılarak köylü üzerindeki bir yüke son verildi ve köylü-
de sermaye birikimi sağlanarak tarımın geliştirilmesi a-
I. Fes ve kalpak giyilmesini yasaklayan “Şapka Giyilme- maçlandı.
si Hakkında Kanun”un kabul edilmesi
II. Türk tarihinin yalnız Osmanlı tarihinden ibaret olmayıp Kabotaj Kanunu (1 Temmuz 1926): Türk limanları ara-
çok eskilere dayandığını kanıtlama amaçlı çalışmalara sındaki her türlü deniz taşımacılığı yabancılardan alınarak
hız verilmesi denizyolları millileştirildi.
III. Türk dilinin yabancı dillerin boyunduruğundan kurta-
rılmasının amaçlanması Teşvik-i Sanayi Kanunu (1927): Bu kanunla ulusal giri-
şimci bir sınıf oluşturularak sanayinin geliştirilmesi amaç-
Yukarıdakilerden hangileri, ulusçuluk anlayışının doğ- landı.
rudan bir gereğidir?
Devlet Demiryolları İşletmesi (1928):Yabancı sermaye-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III ye ait demiryolları millileştirilerek ekonomik bağımsızlığa
D) I ve III E) II ve III yönelik bir adım daha atıldı.
( ÖSS – 2003)
ÇÖZÜM Merkez Bankası (1930): İngiliz ve Fransız ortaklığı olan
ve mali piyasaları denetleyen Osmanlı Bankası’nın Mer-
Şapka Giyilmesi Hakkındaki Kanun, eşitliği amaçladığın- kez Bankası özelliğine son verilerek ulusal sermayeli Mer-
dan halkçılık ilkesiyle ilgilidir. Türk Tarih Kurumu, yaptığı kez Bankası kuruldu.
çalışmalarla Türklerin eski bir uygarlık olduğunu ortaya çı-
kardığı, Türk Dil Kurumu da Türkçeyi geliştirdiği için ulus- I. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1934 - 1938): 1929 dünya
çuluk anlayışının doğrudan gereğidir. ekonomik bunalımının yaşanması nedeniyle Türkiye’de
Yanıt: E liberalizm modelinin uygulanamayacağı anlaşıldı ve dev-
letçilik ilkesi kabul edilerek, devlet eliyle planlı kalkınma
Ekonomi Alanında Yapılan Devrimler dönemi başlatıldı.
Türk Devrimi’nin ekonomik amacı; her yönüyle bağım-

sız, ulusal ekonominin temellerini atmak ve sanayileşmek-
tir. Ekonomi alanındaki devrimlerin temel ilkesi devlet-
Bu amaçla; çilik, milliyetçilik ve halkçılık, bütünleyici ilkesi ise
bağımsızlıktır.
– Birinci İzmir İktisat Kongresi toplandı (1923).

KONU TESTİ 4. Yeni Türk Devleti’nin gerçekleştirdiği hukuksal
1. Türk Medeni Kanunu’nun kabul edilmesinden sonra alandaki devrimlerin, devletin kuruluşundan baş-
Türkiye’deki azınlıklar, Lozan Antlaşması’nın 48. layarak 1937’ye kadar sürecek şekilde geniş bir
maddesinin kendilerine sağladığı “kişisel durum ve zaman aralığına yayılması, aşağıdakilerden han-
aile hukukuna ilişkin konuların geleneklerine bağlı gisiyle açıklanabilir?
olması” kuralından vazgeçtiklerini, Medeni Kanun’a
uymak istediklerini bildirmişlerdir. A) Hukuksal düzenlemelerin, devletin ve toplumun
tüm alanlarını kapsamasıyla
Bu durum Medeni Kanun’un, B) Ekonomik düzenlemelere öncelik verilmesiyle
C) Çokpartili yaşama geçilememesiyle
I. hukuk birliğini sağlama, D) Diğer devrimlerin tamamlanmasının beklenmesiy-
II. siyasal alanda eşitliği sağlama, le
III. laik içerikte olma E) Toplumsal direnişle karşılaşılmasıyla
özelliklerinden hangileri için bir kanıt sayılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II 5. Cumhuriyetle birlikte, eğitimin çağdaş ve ulusal ol-

D) I ve III E) II ve III ması, temel ilke olarak benimsenmiştir.
Buna göre,
I. Öğretim Birliği Yasası’nın çıkarılması,

II. medreselerin kapatılması,
III. üniversite reformunun yapılması
2. Geleneksel toplumlarda her yenilik, başlangıçta eski
güç odaklarının tepkisi ile karşılaşır. Türk Devrimi ge- yeniliklerinden hangilerinin, bu ilke doğrultusun-
leneksel bir toplum üzerinde gelişmesine rağmen di- da gerçekleştirildiği söylenebilir?
ğer dünya devrimlerinde olduğu gibi büyük bir tepkiy-
le karşılaşmamıştır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
Türk Devrimi’nin büyük bir tepki ile karşılaşma-
masında,
I. devrimleri hazırlayan kadroların, bağımsızlık sa-

vaşını da kazanan kadrolar olması,
6. Yeni Türk Devleti’nde azınlıkların, Türk toplumsal
yaşamına tam olarak katılmaları için gerekli olan
II. halkın her türlü değişime açık olması,
ortak bağları elde edebilmeleri amacıyla atılan en
III. devrimlerin pek çoğunun uygun zamanda ve ka-
önemli adım, aşağıdakilerden hangisidir?
muoyunun hazırlanması sonucunda gerçekleş-
mesi
A) Tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması
B) Tüm okulların Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlan-
durumlarından hangilerinin etkisi olmuştur?
ması
C) Kadınlara seçme ve seçilme hakkının verilmesi
D) Kapitülasyonların kaldırılması
E) Yeni Türk harflerinin kabulü
7. Cumhuriyet döneminde,
– aşar vergisinin kaldırılması,
– Ziraat Bankası’nın kredi olanaklarının artırılması,
– Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün kurulması
gerçekleştirilmiştir.
3. Atatürk döneminde,
Bu çalışmalar,
I. kadınlara siyasal hakların verilmesi,
II. çokpartili siyasal yaşama geçiş denemelerinde I. vergi gelirlerini artırma,
bulunulması, II. tarımsal alanlardaki çalışmaları tamamen özel
III. Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun çıkarılması sektöre devretme,
III. tarımsal üretimi artırma
gelişmelerinden hangileri, çağdaş demokrasinin
temellerinin atılmasına yöneliktir? amaçlarından hangilerine yöneliktir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II

D) I ve III E) II ve III D) I ve III E) II ve III
1. D 2.D 3.C 4.A 5.E 6.B 7. B

COĞRAFYA– ÖSS Ortak
EKONOMİ COĞRAFYASI – II
MADENCİLİK Kömür Uçucu Karbon Nem Kalori değeri

türü madde % içeriği % içeriği % Kal.
Yerkabuğunda, çeşitli iç ve dış etkenlerle doğal yoldan Turba 70-90 40-62 52-65 1500-2000
oluşmuş, ekonomik değerler taşıyan mineral bileşenlerine Linyit 44-69 62-76 30-52 6300-8300
maden denir. Taşkömürü 14-52 76-91 2-15 8300-11500
Bir maden yatağının işletmeye açılabilmesi için, Antrasit 2-14 91-99 1-5 14000
– rezervinin (miktar) fazla olması,
– metal oranın (tenör-kalite) yüksek olması,
– kullanım alanlarının yaygın olması, UYARI: Kömürler, kömürleşme süreci ve yataklanma,
– bulunduğu yöredeki yerşekilleri ve ulaşım koşullarının nem içeriği, kül ve uçucu madde içeriği, karbon miktarı
elverişli olması gerekir. gibi birçok özellikleri itibarıyla çeşitlilik gösterir.
Madenler, yeraltında yataklar halinde bulunur. Bunların
çıkarılması ve işlenmesi aşamalarını kapsayan sanayi ko-
luna maden sanayisi denir. Madenler farklı şekillerde sı- ÖRNEK 1
nıflandırılır. Bunlar:
Aşağıdakilerden hangisi, bir madenin işletmeye açıla-
1. Metal Yeraltı Kaynakları: Bu madenler oluşum köken- bilmesi için gereken koşullardan biri değildir?
leri bakımından mağmatik faaliyetler sonucunda oluşmuş-
tur. Bir başka deyişle mağmanın volkanik püskürmeler A) Rezervinin fazla olması
sonucu yeryüzü ve yeraltında oluşmuşlardır. Demir, krom, B) Tenör (maden) oranının yüksek olması
bakır, boksit, nikel, çinko, manganez, altın ve gümüş me- C) Kullanım alanının yaygın olması
tal yeraltı kaynaklarına örnektir. D) Çevrede nüfus yoğunluğunun fazla olması
E) Pazarlama olanaklarının yeterli olması
2. Metal Dışı Yeraltı Kaynakları: Tuz, bor mineralleri,
fosfat ve kükürt buharlaşmanın şiddetli olduğu kurak ve
yarı kurak alanlarda oluşmuştur. ÇÖZÜM:
3. Süstaşları: Bu gruba giren taşlara, değerli taşlar denir. A, B, C ve E’ de verilen özellikler bir madenin işletilmeye
Süstaşları, doğada yaygın olarak bulunan karbon, alümin- açılmasının nedenleridir. Çünkü rezervi az, tenör oranı
yum ve kalsiyum gibi elementler tarafından çeşitli fiziksel düşük ve kullanım alanı sınırlı olan madenlerin ekonomik
ve kimyasal değişime uğratılarak oluşturulur. Elmas, ya- değeri de düşüktür. Maden ocağının çevresinin kalabalık
kut, zümrüt, lületaşı ve kuvars bu taşların başlıca örnekle- olması madenin işletilmesinin nedeni değil, sonucudur.
ridir. Yanıt: D
Uyarı: Çok kullanılan veya ekonomik geliri fazla olan

ÖRNEK 2
madenler, çıkarıldıkları ve işlendikleri yerlerin nüfus-
lanmasında önemli bir etkiye sahiptirler. Türkiye’de bir- Tükenebilir enerji kaynaklarından olan taşkömürü ve linyit-
çok merkezin nüfuslanmasında ekonomik yapısında, le elektrik üreten termik santraller, hammaddeye yakın
değerli madenlerin bulunmasının etkisi olmuştur. yerlerde kurulur.
Bu durumun temel nedeni aşağıdakilerden hangisi

ENERJİ KAYNAKLARI dir?
Enerji kaynakları, farklı olmakla birlikte genelde iki gruba
A) Rezervlerinin fazla olması
ayrılarak sınıflandırılmıştır. Bunların bir kısmı madensel
B) Enerji tüketim merkezlerine uzak olması
(petrol, kömür, doğalgaz) enerji kaynaklarıdır. Bunlara tü-
C) Ulaşım giderlerinin fazla olması
kenebilir enerji kaynakları adı verilir. Bir kısmı da (su gü-
D) Çevre kirliliğine yol açmaları
cü, jeotermal, güneş, rüzgâr) tükenmeyeceği için yenile-
E) İşgücü ihtiyaçlarının fazla olması
nebilir enerji kaynağı olarak adlandırılır.
Yenilenebilir enerji kaynaklarından, bu kaynaklarla ilgili
koşulların elverişli olduğu yerlerde enerji elde edilebilir.
ÇÖZÜM
1.Tükenebilir Enerji Kaynakları: Bunlara birincil kaynak- Kullanım esnasında hammadde ağırlık ve hacminden bü-
lar, yenilenemez enerji kaynaklar gibi adlar da verilir. Bun- yük çapta kaybediyorsa ya da ulaşım giderleri çok fazla
ların en belirgin özelliği rezervlerinin sınırlı oluşudur. Tü- ise sanayi kuruluşu hammaddeye yakın yerde kurulur.
kenebilir enerji kaynaklarını kömür, petrol ve doğalgaz dı- Taşkömürü ve linyit kullanan termik santraller bu gerekçe
şında, uranyum, toryum gibi kaynaklar ile bitümlü şistler ile hammaddeye yakın yerlerde kurulurlar.
oluşturur. Yanıt: C

2. Yenilenebilir Enerji Kaynakları: Birincil kaynaklardan d- Enerji kaynaklarına yakınlık: Sanayi faaliyetlerinin
sürekli olarak yeniden ortaya çıkarılabilen enerjiye yenile- özelliklerinden biri de çok fazla enerji tüketmesidir. Sana-
nebilir enerji kaynakları denir. Bu kaynakların başlıcaları yide enerji, ısı üretmek ya da güç elde etmek için kulla-
su gücü (hidrolik ya da hidroelektrik), güneş enerjisi, jeo- nılmaktadır. Enerji kaynaklarının sanayi tesislerindeki et-
termal enerji, biyomas enerji, rüzgâr ve dalga enerjidir. kisi zamanla değişmekle beraber, madensel enerji kay-
Bunlardan hidroelektrik enerji elde etmeye en uygun akar- nakları gibi taşınması zor ve pahalı olan enerji kaynakları-
sular; akımı yüksek, rejimi düzenli ve yatağı boyunca çağ- na yakınlık üretimi kolaylaştırır.
layan-şelale yapabildiği, yüksek düşme noktaları bulunan
akarsulardır. e- Su kaynaklarına yakınlık: Sanayi tesisinde ve çevre-
deki yerleşim alanlarında kullanılmak üzere su kaynakla-
1986 1992 1997 rının bol olması gerekir.
Ülke
(milyar kWh) (milyar kWh) (milyar kWh)
Kanada 308 313 384 Yeryüzünde çok çeşitli sanayi kolları vardır. Bunlar belirli
ABD 294 249 356 gruplar halinde aşağıdaki şekilde ele alınabilir:
Brezilya 181 221 276
Çin 94 130 175 Besin sanayisi: Yeryüzünün en eski ve en yaygın sanayi
Türkiye 12 26 39 kollarındadır. Un fabrikaları, konservecilik, yağ üretimi ve
Dünya 2020 2211 2536 şeker fabrikaları besin sanayisinde önemli yeri olan kuru-
luşlarıdır.
Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi dünya hidroelekt-
rik üretiminde Amerika ülkelerinin payının yüksek olduğu Dokuma, deri ve giyim sanayisi: Dericilik, ipekli doku-
görülmektedir. Dünya enerji üretimindeki payı % 20’ler ci- macılık, yünlü ve pamuklu dokumacılık bu gruba girer.
varında olan hidroelektrik santrallerinin payı bazı ülkelerde
oldukça yüksektir. Zambiya, Paraguay, Tacikistan ve Nor- Maden sanayisi: Demir- çelik, alüminyum, bakır, ferro
veç gibi ülkelerde bu oran % 100’ler civarındadır. krom.
Makine sanayisi: Otomotiv, traktör tarım makineleri,

ENDÜSTRİ (Sanayi) uçak, elektrikli makineler.
İşlenmiş ya da yarı işlenmiş maddelerin fabrikalarda, ya- Kimya sanayisi: Sun’i gübre, ilaç,boya, deterjan,lastik
pımevlerinde işlenmiş duruma getirilmesine endüstri de-
nir. Endüstri faaliyetleri yeryüzünde eşit olarak dağılma- Çimento, cam ve seramik sanayisi
mıştır. Endüstri kuruluş ve gelişmesinde birçok faktör etkili
olmaktadır. Her endüstri kolunun özelliğine göre önem sı- Orman ürünleri sanayisi: Mobilya, kâğıt, kereste
rası değişmekle birlikte, herhangi bir ülke ya da bölgede
endüstri kuruluşunu hazırlayan faktörler şunlardır.
– Ulaşım
– Sermaye
– Hammadde ÖRNEK 3
– Enerji
– İşgücü Aşağıda verilenlerden hangisi, sanayinin ülke ekono-
– Pazar misine sağladığı katkılardan biri değildir?
– Diğer faktörler
A) Döviz kaybını azaltması
B) Deniz turizmi gelirlerini artırması
a- Ulaşım: Gelişmiş ve yoğun bir ulaşım ağı öncelikle C) Dışa bağımlılığı azaltması
ulaşım giderlerini azaltarak üretim maliyetini düşürür. Ay- D) İş olanaklarını artırması
rıca hammadde temini ve pazara ulaşma süresini de kı- E) Ülkedeki hammaddelerin değerini artırması
saltır. Bugün sanayinin gelişmesinde en etkili ulaşım sis-
temleri, denizyolları ve eski önemini yitirmekle beraber
demiryollarıdır. Gelişmiş ülkelerde fabrikaların kıyılarda ÇÖZÜM:
toplanmasının bir nedeni de budur. İşlenmemiş ürünlerin mamül maddelere dönüştürülmesine
sanayi denir. Sanayileşme ile ülkenin doğal kaynakları
b- Hammaddeye yakınlık: Taşınması zor ve pahalı olan daha iyi değerlendirilir. Ayrıca sanayi ile insanlara yeni iş
ağır hammaddeler ile bozulabilen tarımsal ve hayvansal imkanları sağlanır, ülkedeki hammaddeleri değer kazanır
hammaddelere yakınlık üretim giderlerini azaltır. ve ülkenin dışarıya bağımlılığı azalır. Sanayileşme ile de-
niz turizmi gelişmez. Hatta sanayileşme kıyıların kirlen-
c- Pazara yakınlık: Sanayi tesislerinin dağılışı ile pazar mesine yol açacağından deniz turizminin gelişmesine en-
arasındaki ilişkilere bakıldığında, pazarın sanayi faaliyetle- gel olur.
rini iki şekilde etkilediği görülür. Bunlardan birincisi, paza- Yanıt: B
rın herhangi bir sanayi kolunun kuruluş koşulları arasında
yer almasıdır. İkinci etkisi de kuruluş yerinin belirlenme-
sindeki rolüdür. İşlenmiş maddelerin kırılabilir olması,
mamül maddenin kısa sürede bozulabilir olması ve paza- Uyarı: Sanayileşen ülkelerde hammadde ithalatı, sa-
rın büyüklüğü pazarın ikinci etkisine örnektir. nayileşmemiş ülkelerde hammadde ihracatı daha faz-
ladır.

ULAŞIM ÖRNEK 4
Ekonomik kaynakların değerlendirilmesinde ve kalkınmada
Her türlü ulaşım olanağı bulunan bir ülkede demir
oldukça etkilidir.
cevheri, kömür gibi madenlerin ulaşım ve dışsatımın-
Bir yerin dünya ticaretindeki yeri ulaşımla yakından ilgilidir.
da yararlanılan,
Ülke içinde ulaşımın gelişmesi bölgeler arasındaki kalkınma
ve endüstri dağılışı farklarını ortadan kaldırır. Çevre ve I. demiryolu,
sosyo-ekonomik koşulları geliştirir. Yeni iş olanaklarını orta- II. karayolu
ya çıkarır. III. denizyolu
Doğal çevrenin ulaşım üzerindeki etkisi genel olarak sınır-
layıcıdır. Bununla beraber ulaşım faaliyetlerini kolaylaştıran taşımacılıkları, aşağıdakilerin hangisinde taşıma mali-
doğal koşullar da bulunmaktadır. Deniz ulaşımında boğaz- yeti en yüksek olandan en düşük olana doğru sıra-
lar, dağların aşılmasını kolaylaştıran geçitler ve akarsu va- lanmıştır?
dileri ile düzlük alanlar bunlar arasında bulunmaktadır.
Yeryüzünde ulaşım genellikle doğal faktörlerin etkisi altın- A) I, II, III B) I, III, II C) II, I, III
dadır. Yüzey şekilleri ve iklim ulaşımı etkileyen doğal faktör- D) II, III, I E) III, I, II
ler; turizm, sanayi ve nüfus sıklığı da ulaşımı etkileyen be- ÖSS 2002)
şeri faktörlerdir.
ÇÖZÜM
Ulaşım araçlarıyla bir seferde taşınan yük miktarı azaldık-
Karayolu Ulaşımı: En eski ulaşım sistemi olup en yaygın ça ulaşım giderleri artar. Bir seferde taşınan yük miktarı
olanıdır. Yolcu taşımacılığının büyük bir bölümü karayolla- denizyolunda en fazla, karayolunda en azdır.
rıyla yapılır. Karayollarıyla yapılan taşımacılıkta bütün Yanıt: C
dünyadaki en önemli faaliyet, teknik gelişmelere de uğra-
yan ve iyice yaygınlaşan otobüs işletmeciliğidir. Otobüs
taşımacılığının diğer ulaşım sektörlerini tamamlayıcı bir rol TİCARET
oynaması da gelişmesini teşvik etmiştir.
Sanayi öncesi ticaret, daha çok tarım ve hayvan ürünleri-
nin alınıp satılmasına dayalı olduğundan kapasitesi fazla
Demiryolu Ulaşımı: Karayollarına göre ulaşım giderleri değildi. Ticaret, sanayileşme ile birlikte hızla gelişerek çok
daha azdır. Ancak hızlarının genellikle az olması, her yere önemli bir gelir kaynağı durumuna gelmiştir. Bölgeler ve
gidememeleri ve engebeli alanlarda yerşekilerinden daha ülkeler arasında ekonomik etkinliklerin farklı olması ve
fazla etkilenmeleri demiryollarının karayolları kadar geliş- ulaşım ile haberleşmedeki gelişmeler ticaretin hızını ol-
melerini önlemektedir. dukça artırmıştır.
Ticaret bir ülkenin farklı kesimleri arasında yapılıyorsa iç
ticaret, farklı ülkeler arasında yapılıyorsa dış ticaret denir.
Uyarı: Demiryolları, diğer sektörlere göre daha az
enerji harcaması ve trenlerin elektrikle çalışması ne- İç Ticaret: Bir ülkenin ulusal sınırları içerisinde yapılan
deniyle daha az hava kirliliğine yol açarlar. alış veriş faaliyetleri, iç ticaret terimi ile ifade edilir. İç tica-
retin gelişmesi, öncelikle yeterli miktarda malın pazarlara
Deniz Ulaşımı: Bir seferde taşınabilen yük miktarının en sunulmasına ve bu mallara olan talebe bağlıdır.
fazla olduğu ulaşımdır. Bu nedenle ulaşım giderlerinin en
az olduğu taşımacılıktır. Özellikle sanayileşme ile birlikte Dış Ticaret: Bir ülkenin, ülke dışına mal göndermesi ve
taşınan hammadde ve ürün miktarının çok fazla olmasın- ülke dışından mal alması etkinliğine dış ticaret denir. Bir
dan ötürü önemi oldukça artmıştır. Uluslararası yük taşı- ülkenin başka ülkelerle ticaret yapmasının nedeni, ülke-
macılığının çok büyük bir kısmı denizyollarıyla yapılmak- lerde üretilmeyen bir ürün olması ya da çok büyük mali-
tadır. yetlerle üretimin yapılmasıdır.
Uyarı: Dünya ticaretinin yaklaşık 3/4’ü demiryoluyla

yapılmaktadır. Bunun en önemli nedeni, denizyolları ile Uyarı: Ticari faaliyette sanayi ürünlerinin kazancı daha
yapılan taşımacılığın kara ve demiryollarına göre çok fazla olduğundan, herhangi bir ülkenin ekonomik duru-
daha ucuza mal edilmesidir. mu, sanayileşme ve gelişmişlik düzeyi gibi özellikleri,
alıp sattığı ürünlerden anlaşılabilir. Örneğin ihracatında
sanayi ürünleri daha fazla olan ülkeler, ekonomik açı-
Havayolu Ulaşımı: Hızı ve konforu en fazla, zaman kaybı dan gelişmiş ülkelerdir.
en az olan ulaşımdır. Ancak daha pahalı olduğundan yol-
cu taşımacılığındaki payı fazla değildir. Yüzölçümünün
büyük, yerşekillerinin engebeli olduğu ülkelerde, ülke içi
ulaşımda daha çok kullanılır. Havayolları kısa zamanda
gelişme göstermiştir. Bu durumun nedenleri şunlardır:
– Uçak sanayisinin giderek ve hızlı bir şekilde gelişmesi
– Havayollarındaki faaliyetleri düzenleyen uluslararası
anlaşmaların yapılması
– Havaalanı yapım tekniklerinin gelişmesi
Ülkelere göre yolcu taşımasına bakıldığında, havayolu ile
yolcu taşımacılığında önde gelen ülkelerin gelişmiş ülkeler Dış ticareti yukarıdaki gibi olan ülkeler, ekonomik açıdan
olduğu görülür. En başta gelen ülke de ABD’dir. gelişmiş ülkelerdir.

Bir ülkenin aldığı mallara ödediği, sattığı mallardan ka- Ülke 2004 2005 Değişim(%)
zandığından daha fazla ise dış ticaret açığı oluşur. Dışsa- ABD 74.5 81.7 9.6
tımda sanayi ürünlerinin payının daha fazla olduğu ülke- İspanya 45.2 47.9 5.8
ler, dış ticaret fazlası verirler. Fransa 40.8 42.3 3.5
İtalya 35.7 35.4 -0.7
İngiltere 28.2 30.4 7.6
Çin 25.7 29.3 13.8
ÖRNEK 5 Almanya 27.7 29.2 5.6
Bir ülkenin dış ticaret hacminin büyümesinde, aşağı- Türkiye 15.9 18.2 14.2
dakilerden hangisinin etkili olduğu söylenemez? Avusturya 15.3 15.5 0.9
Avustralya 13.6 14.9 9.5
A) Endüstride üretimin artırılması
B) Serbest bölgeler kurulması Yukarıdaki tabloda, dünya turizm gelirlerinin en fazla ol-
C) Ürün kalitesinin yükseltilmesi duğu ülkeler ve bu ülkelerde turizm gelirlerindeki değişim
D) Fuarların düzenlenmesi verilmiştir.
E) İşçi ücretlerinin artırılması
(ÖSS – 2006)
ÇÖZÜM ÖRNEK 6
İşçi ücretlerinin artırılması maliyet giderlerini artırdığı için Aşağıdaki merkezlerden hangisindeki turizm faaliyet-
ülkenin rekabet gücünü azaltır. Bu da ülkenin dış ticaret lerinin niteliği, diğerlerinden farklıdır?
hacminin büyümesine engel olur.
Yanıt: E A) Alanya B) Nevşehir C) Marmaris
D) Çeşme E) Bodrum
TURİZM
ÇÖZÜM
Turizmi etkileyen faktörler, doğal ve beşeri olmak üzere
A, C, D ve E de verilen merkezlerdeki turizm faaliyetinin
ikiye ayrılır. Doğal faktörlerin başında iklim ve yerşekilleri
niteliği deniz turizmidir. Nevşehir’deki turizm faaliyetinin
gelir. Vadiler, mağaralar, travertenler, peribacaları bitki ve
hayvan türleri de doğal faktörler arasında yer alır. Doğal niteliği ise tarihi eserlere ve yerşekillerine dayanır.
faktörlerin yanı sıra turizmi etkileyen beşeri faktörler de Yanıt: B
önemlidir. Tarihi eserler, konukseverlik, mal ve hizmetlerin
ucuz olması ülke turizmini olumlu etkileyen beşeri faktör-
lerdir.
ÖRNEK 7
Deniz Turizmi: İklim koşullarına ve kıyı şekillerine bağlı Aşağıdakilerden hangisinin taşımacılığında denizyolu
olarak deniz turizmi olanakları farklılık gösterir. Türkiye'de ulaşımı tercih edilmez?
en çok Akdeniz ve Ege kıyılarında gelişmiştir.
A) Otomobil B) Beyaz eşya C) Maden
Kış Turizmi: Kış mevsiminin soğuk ve karlı olması ile
D) Sebze-meyve E) Tahıl
yerşekillerinin engebeli olmasına bağlıdır. Orta kuşakta
yükseltisi fazla olan ülkelerde gelişmiştir.
ÇÖZÜM
Kültür ve Doğal Güzellikler Turizmi: Peribacaları, tra- Sistemleri içerisinde bir seferde taşınan yük miktarı deniz-
vertenler, mağaralar gibi doğal güzellikler ile eski uygarlık- yolu araçlarında en fazladır. Bu nedenle denizyolu ulaşı-
lardan günümüze dek gelebilmiş eserlerin bulunduğu yer- mındaki taşıma giderleri diğer ulaşım sistemlerine göre
ler, önemli turizm merkezleri durumundadır. daha azdır.
Büyük miktarlardaki yük taşımacılığında taşıma giderleri
çoktan aza doğru,
Uyarı: Turizm; ticareti, haberleşmeyi, ulaşımı, inşaat, – Karayolu
mobilya, gıda ve hediyelik eşya sektörünü canlandırır. – Demiryolu
– Denizyolu
şeklinde sıralanır.
Avrupa'da turizmden elde edilen gelir miktarının fazla ol- A, B, C ve E de verilen ürünlerin taşınmasında öncelikle
duğu ülkeler, Fransa, İtalya ve İspanya'dır. denizyolu araçlarının tercih edilme nedeni budur.
D de verilen ürün ise çabuk bozulabilme özelliğine sahip-
tir. Denizyolu ulaşımındaki zaman kaybı daha fazla olduğu
Uyarı: İnsanların ülke sınırları içinde turizm faaliyetleri- için bu ürünün taşınmasında tercih edilen ulaşım sistemi
ne katılmasına iç turizm, ülke dışı turizm faaliyetlerine değildir.
katılmasına dış turizm denir. Yanıt: D

KONU TESTİ 5. Çay, şeker, yağ ve hayvansal ürünleri işleyen fabri-
kalar, hammaddeye yakın yerlerde kurulur.
1. Bazı madenler doğrudan enerji olarak kullanılabildik-
leri gibi, bir başka enerjinin üretiminde de kullanıl- Bu durum, aşağıdakilerden hangisinin sonucu-
maktadırlar. Bazı madenler ise doğrudan enerji kay- dur?
nağı olmasalar da enerji alanında kullanılabilmekte-
dirler. A) Köyden kente göçü azaltmak
B) Ulaşım giderlerini azaltmak
Buna göre aşağıdakilerden hangisi, enerji üreti- C) Ürünleri bozulmadan işleyebilmek
minde ve kullanımında yararlanılan madenlerden D) Sanayinin coğrafi dağılışını düzenlemek
değildir? E) Yöre halkına ek gelir sağlamak
A) Lületaşı B) Bakır C) Doğalgaz

D) Linyit E) Wolfram 6. Aşağıdakilerden hangisi, bir ülkede endüstrinin
gelişmişliğini kanıtlayan unsurlardan biridir?
A) Nüfusun fazla olması

2. Güneşli gün sayısının fazla olduğu yerler, güneş B) Maden çeşidinin fazla olması
enerjisinden yararlanma için elverişlidir. C) Doğal nüfus artış hızının fazla olması
D) Tarım ürünü ihracatının fazla olması
Buna göre, aşağıda özellikleri verilen yerlerden
E) Kentleşme oranının yüksek olması
hangisi, güneş enerjisinden yararlanmaya elve-
rişli değildir?
A) Turunçgiller ve incir tarımının yaygın olduğu yer- 7. Bir ülkede aşağıdaki endüstri kollarından hangi-
ler sinin gelişmiş olması, o ülkenin gelişmiş bir en-
B) Yıl boyunca bağıl nem oranının yüksek olduğu düstriye sahip olduğuna iyi bir kanıt olur?
yerler
C) Tahıl tarımının yaygın olduğu yerler A) Gıda B) Kâğıt C) Makine
D) Doğal bitki örtüsünün maki olduğu yerler D) İpekli dokumacılık E) Seramik
E) Bulutluluk oranının az olduğu yerler
3. kw/saat Üretim
8.
Tüketim
%
90
80
70
60
50
I II III IV V
40
Bölgeler
30
Yukarıdaki grafikte, bir ülkedeki beş ayrı bölgenin 20
elektrik enerjisi üretimi ile tüketimleri verilmiştir. 10
0
1970 1975 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992
Bu grafikten, aşağıdaki sonuçlardan hangisine Sanayi Tarým Madencilik
ulaşılamaz?
A) I. ve IV. bölgelerin sanayisi gelişmiştir. Yukarıdaki grafikte, Türkiye’de üç sektöre ait dışsa-
B) III. bölgede üretim ve tüketim dengelidir. tım (ihracat) ürünlerinin yıllara göre değişimi oransal
olarak gösterilmiştir.
C) V. bölgede üretim fazla, tüketim azdır.
D) Bölgelerin enerji tüketimleri toplamı ile üretimleri-
Aşağıdakilerden hangisi, bu grafikten çıkarılacak
nin toplamı birbirine yakındır. sonuçlardan biridir?
E) Bölgelerde termik enerji üretimi hidroelektrik
enerji üretiminden fazladır. A) Tarımsal ürünlerin payı sürekli azalmıştır.
B) Madenlerin ham olarak satılması, kâr payını
azaltmaktadır.
4. Ülkemizde enerji kaynaklarının kullanımında, aşağı- C) Uzun yıllar tarım ve sanayi ürünlerimizin payı bir-
dakilerden hangisinin payının artırılması, Türkiye birine denk olmuştur.
koşullarında doğru değildir? D) Sanayi ürünlerinin dışsatımdaki payı hızla art-
mıştır.
A) Hidroelektrik B) Petrol C) Rüzgâr E) Türkiye, tarımsal üretimi yüksek olan bir ülkedir.
D) Jeotermal E) Güneş

9. 12. Bir ülkede sebze ve meyve gibi kolay bozulan tü-
V ketim mallarının dışsatımında, aşağıdakilerden
hangisi en fazla etkilidir?
IV
I
III A) Alıcı ülkeye yakınlık B) Nüfus yoğunluğu
Ekvator C) Ürünün fiyatı D) İç tüketim miktarı
E) Üretim miktarı
II
13. Karayollarının, yolcu taşımacılığında diğer ulaşım

Bir limanın gelişmesindeki en büyük etken, bu limanı türlerinden daha fazla kullanılmasının nedenle-
iç kısımlara bağlayan yollar ve dünya ticaret yollarına rinden biri, aşağıdakilerden hangisidir?
yakınlığıdır.
A) Daha ucuz olması
Buna göre, yukarıdaki haritada numaralandırıla- B) Her yere ulaşabilmesi
rak gösterilen limanlardan hangisi, bu elverişli C) Daha hızlı olması
D) Yolcu taşıma kapasitesinin fazla olması
koşullara sahip değildir?
E) Karayolları bakım maliyetinin az olması
A) I B) II C) III D) IV E) V
14. Kara ve demiryolu ulaşımı kıyı bölgelerimizden Marma-

ra ve Ege’de gelişmiş iken, Karadeniz ve Akdeniz’de
gelişmemiştir.
10. Avrupa’da havayolları, kıtanın merkezinde ve batı
kesiminde yoğunlaşmıştır. Bu kıtadaki havayolu ta- Bu durum, bölgelerin aşağıdaki özelliklerinden
şımacılığı ülke içi ulaşımından çok, ülkeler arası ula- hangisinin farklılığından kaynaklanabilir?
şımda tercih edilmektedir ve yolcu taşımadaki payı
da fazladır. A) Tarımsal üretimlerinin
B) İklimlerinin
Buna göre, Avrupa’da havayolu taşımacılığının C) Nüfus yoğunluklarının
ülke içi taşımacılığında önemli olmamasının ne- D) Yerşekillerinin
deni, aşağıdakilerden hangisidir? E) Yeraltı kaynaklarının
A) Otomotiv sanayisinin gelişmiş olması

B) Yerşekillerinin engebesiz olması 15. Aşağıdakilerden hangisi, bir ülkede turizm faali-
C) Havayolunun pahalı olması yetlerinin ekonomiye sağladığı katkılardan biri
D) Ülke yüzölçümlerinin küçük olması değildir?
E) Karayolu taşıt sayısının fazla olması
A) İstihdam alanı yaratması
B) Milli gelire katkıda bulunması
C) Altyapı hizmetlerinin gelişmesine katkıda bulun-
11. Aşağıdaki grafikte, bir ülkenin ihraç (dışsatım) ürünle- ması
ri ve bunlardan elde edilen ihracat gelirleri gösteril- D) İç ve dış ödemeler dengesinde önemli döviz kay-
miştir. nağı olması
E) Hediyelik eşya ve el sanatları işçiliğinin gelişme-
sinde etkili olması
Ýhracat geliri
16. Akdeniz ikliminin etkili olduğu alanlar, yaz (deniz) tu-
Ýhraç edilen ürün rizmine en elverişli yerlerdir.
Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerin hangi özelli-

I II III IV V ği bu durumun nedenidir?
Sanayi ürünlerinin birim geliri daha fazla olduğu- A) Kışların ılık geçmesi
na göre, grafikte sanayi ürünlerine ait olan bö- B) Yıl boyunca yeşil kalan ağaçların varlığı
lüm, hangi numara ile gösterilmiştir? C) Yazların sıcak ve kurak olması
D) Deniz tuzluluğunun fazla olması
A) I B) II C) III D) IV E) V E) Deniz suyu sıcaklığının yüksek olması
1.A 2.B 3.E 4.B 5.C 6.E 7.C 8.D 9.E 10.D 11.C 12.A 13.B 14.D 15.E 16.C

FELSEFE – ÖSS Ortak
ESTETİK – I
Estetiğin Konusu Örneğin Hegel’e göre güzellik ideadır, dolayısıyla güzellikle

hakikat bir ve aynı şeylerdir.
Grekçe aisthesis sözünden gelen “estetik”, duyulur algı an- Heidegger de güzelliği, hakikatin sanat eserinde görünmesi
lamını taşır. Estetiğin konusunu oluşturan kavramların ve olarak, yani hakikatin varoluş çeşitlerinden biri olarak kabul
sorunların ilkçağlardan bu yana filozofların ilgisini çekmesi- etmiştir. Buna karşılık bazı düşünürler de güzellik ile hakikat
ne karşılık bu adla bağımsız bir felsefe disiplini haline gel- arasında herhangi bir ilişki bulunmadığını öne sürmüşlerdir.
mesi 18. yüzyılda gerçekleşmiştir. İlk kez Alman filozofu Bunların başında Kant gelir. Ona göre güzel, kavrama da-
Baumgarten, insanın duyusallığına dayandığı için bu alana yanmayan bir şeydir.
ilişkin eserinde estetik adını kullanmıştır. Güzel ve iyi kavramlarının özdeş olduğu ilk kez Xenofanes
Estetiğin temel konusu, güzellik ve sanattır. Estetik, güzel- tarafından öne sürülmüştür. Ona göre, bir şeye elverişli
liğin ne olduğuna, doğada mı, sanatta mı bulunduğuna, in- olan her şey hem iyidir hem güzeldir. Platon da aynı görüş-
sanları sanatsal etkinliklerde bulunmaya iten nedenlerin ne- tedir. Güzel ve iyiyi ayıran gene Kant olmuştur.
ler olduğuna, sanat eserinin niteliklerine, ortak estetik yargı- Güzel, hoş ve yüce kavramları karşılaştırıldığında, arala-
ların bulunup bulunmadığına, sanatın birey ve toplum üze- rında farklılıklar olduğu görülür. Hoş, gereksinimleri karşıla-
rindeki etkilerinin neler olduğuna ilişkin sorulara yanıt arama yan, duyguları okşayan, haz verendir. Ancak her hoşa gi-
çabasında olan felsefe dalıdır. den varlıkta güzellik bulunmamaktadır. Hoşa giden şeylerin
peşinden gidenler, bazen kendilerini sıkıntılı durumlara dü-
şürebilirler, kendilerine olan güvenleri ve sevgileri azalabilir.
Oysa güzellik, kişiyi küçülten değil, yücelten bir duygudur.
Estetiğin Temel Kavramları Yüce ise insanca ölçüleri aşan, kendisinde üstünlük olan
şeydir. Yücede sınırsızlık söz konusudur. Kant, yüce kav-
Güzel – Güzellik ramını, “sonsuzluğun duyulur ifadesi” olarak tanımlamakta-
dır. Buna göre, çok görkemli olan sanat yapıtları için yalnız-
Filozoflar, estetiğin temel kavramlarından biri olan güzelin, ca “güzel” sözcüğü yeterli olmamaktadır, onlar için “yüce”
ne olduğuna ilişkin çok farklı tanımlamalarda bulunmuşlar- sözcüğünün kullanılması gerekir.
dır. Kimisi güzeli estetik nesneyle, kimisi estetik objeyle iliş-
kilendirmiştir.
Bunlardan birkaç örnek verirsek, Platon’a göre güzel, ken- Estetik Tavır
disiyle aynı kalan, değişmeyen, yok olmayan ideadır. Bizim
“güzel” dediğimiz varlıklar, güzellik ideasından pay almış Herhangi bir nesne karşısında üç tavır geliştirilebilir.
olan, ona katılmış olan görünüşlerdir. Örneğin, güzel bir ka- Örneğin, eski tarihi bir köşke bakarken, aklımızdan köşkün
dın hastalanabilir, yaşlanabilir, sakatlanabilir, güzelliğini yiti- ne zaman ve kim tarafından yaptırıldığı, mimarının kim ol-
rebilir. Güzelliğin kalıcı olması gerekir. Kalıcı olan, hiç de- duğu, hangi mimari tarza göre yapıldığına ilişkin sorular ge-
ğişmeyen güzellik ise yalnızca akılla kavranılan idealardır. çerse, köşk karşısındaki tavrımız bilgisel (entelektüel) ta-
Aristoteles’e göre güzel, oran ve uyumdur. Orantı ve si- vırdır.
metrinin bulunduğu bir yerde ancak güzellikten söz edilebi- Köşke bakarken aklımızdan köşkün değerine ilişkin sorular
lir. geçerse, köşk karşısındaki tavrımız pratik – ekonomik ta-
Plotinos’a göre güzel, ideada ışıyan şeydir, Tanrı’nın say- vırdır.
damlığıdır. Daha sonraki dönemlerde de güzelliği, farklı bi- Köşke bakarken aklımızdan herhangi bir soru geçmeden
çimlerde yorumlanmaya devam edilmiştir. yalnızca hayranlıkla onu izlersek, işte bu tavrımız estetik
Schelling’e göre, sonsuzun kendini sonlu olarak gösterme- tavırdır.
si; O halde estetik tavrın diğer tavırlardan ayırt edici özelliği,
Croce’ye göre, mutluluk veren bir ifade; ilgi kurulan nesneye herhangi bir çıkar gözetmeksizin salt
estetiğin kurucusu Baumgarten’a göre de duyumsal bilgi- beğeni duygusuyla yönelmektir.
nin mükemmelliğidir.
Estetik Haz
Güzellik – Hakikat – İyi – Hoş – Yüce İlişkisi
Estetik haz, estetik nesne karşısında duyulan hoşlanmadır.
Güzellikle hakikat arasındaki ilişkiyi kavrayabilmek için, bir- Sıcak bir yaz gününde soğuk bir içeceğin ya da güzel bir
biriyle çok karıştırılan hakikat (verité) ve gerçeklik (realite) kokunun hoşa gittiğini, haz verdiğini hepimiz biliriz. Ancak
kavramlarını kısaca gözden geçirmek gerekir. Gerçeklik, bu duyusal hazdır. İçecek bittiğinde, gereksinim ortadan
bizden bağımsız olarak var olan nesnedir. Hakikat, gerçek- kalktığında ya da duyusal uyum sağlanıp kokuyu artık eski-
liğe uygunluğu kanıtlanabilir bir nitelik, düşüncenin gerçek- si gibi hissetmediğimizde duyusal haz da biter, çünkü duyu-
likle örtüşmesi durumudur. Bu bağlamda, bazı filozoflar, sal haz bedensel kökenlidir. Buna karşılık güzel bir oyun iz-
güzellikle hakikati özdeş kılmışlardır. leyip tiyatrodan çıktıktan sonra da, etkileyici, sürükleyici bir

romanı bitirip kitabın kapağını kapattıktan sonra da haz al- ÇÖZÜM
maya devam ederiz. Estetik hazzın ayırt edici özelliklerin-
den biri, etkisinin daha uzun süreli olmasıdır. Parçada, Homeros’un eserinden örnekle, bir eserin yaratıl-
Duyusal haz ile estetik haz arasındaki diğer bir fark da du- dığı toplumsal koşullar artık söz konusu olmasa bile, o ese-
yusal hazzın karşılığı olarak acı duyumunun var olmasıdır. rin kültürlü bir çevrede hayran bulmaya devam ettiği belir-
Oysa estetik hazzın karşılığı olan acı duyumu yoktur. Örne- tilmiştir. Bunun anlamı, sanat eserinin değerinin belli bir dö-
ğin, ölüm, ayrılık gibi gerçek yaşamda insana büyük acı ve- nem ve toplumla sınırlandırılmamış olduğudur. Başka de-
ren olayları işleyen bir oyunu estetik haz alarak izleyebiliriz. yişle evrensel nitelikte olmasıdır.
Yanıt: C
ÇÖZÜMLÜ TEST
1. Estetik nesneyi, bize ne faydası olabileceğinden da-

ha çok, kendisi için; ne ise o olması bakımından sey- 3. Sanatçı özgürlüğün insanıdır; o, kendini özgür duy-
rederiz. Estetik nesneye gösterilen bu tavra, estetik duğu ölçüde sanatçıdır. Yaratmak, ancak özgürlükle
tavır denir. olanaklıdır. Sanatçı, kendi özgürlüğünü yaratmak zo-
rundadır. Sanatçı, kendi özgürlüğünü yarattıktan son-
ra bütün bir toplumun özgürlüğünü, bütün bir insanlı-
Buna göre, estetik tavırla ilgili olarak aşağıdakiler- ğın özgürlüğünü konu edinir. Başka bir deyişle, dün-
den hangisi söylenebilir? yada insanca yaşama hakkını geçerli kılmaya yöne-
lir. Sanatçı özgür insandır demek, sanatçı kendini
A) Her türlü çıkar duygusundan uzak, güzelle ilgili özgür kılmış demektir. Tutsak ruhlarda sanat ağacı
gösterilen beğeni tepkisidir. bitmez. Kendine sanatçı sıfatını uygun görmüş olan
B) Nesnelere bize sağladığı yarar açısından değer insan, insanlığa yaraşır olmak zorundadır. Sanatçı,
veren yaklaşım biçimidir. sorumlu insandır, bir toplumdan, insanlıktan sorum-
C) Kişisel eğilimler doğrultusunda bireyin kendini ger- ludur. O yalnız kendi ahlakından değil, insanlığın ah-
çekleştirmesine yönelik eylemleridir. lakından da sorumludur. O yalnızca kendi bilincinden
D) Entelektüel güdüleri doyurmak için, varlığın doğa- değil, insanlığın bilincinden de sorumludur. Bu so-
sını araştırmaya yönelik olan bir eylemdir. rumluluk, verilmiş değil, kazanılmış bir sorumluluktur.
E) İnsanın, yaşama ilişkin pratik gereksinimlerini
doyurmasına yönelik eylemidir.
Bu parçadan sanatçıya ilişkin aşağıdaki yargıların
hangisine ulaşılamaz?
ÇÖZÜM
A) Ahlakıyla, bilgisiyle ortak bilince bağlanıp onu iş-
Soru metninde, “Estetik nesneyi bize faydası olabileceğin- lemek zorundadır.
den daha çok, ne ise o olması bakımından seyrederiz.” de- B) Özgür olmalıdır; ancak bu özgürlüğün insanlığa
niliyor ve bunun estetik tavır olduğu belirtiliyor. Bunun an- hizmet etmek için ona bir sorumluluk yüklediğini de
lamı, estetik tavrın, estetik nesneyi herhangi bir çıkar gö- bilmelidir.
zetmeksizin, yalnızca beğeniyle izlemek biçiminde bir tavır C) Hem kendi özgürlüğü hem de insanlığın özgürleş-
olmasıdır. mesi için savaşım veren bir insandır.
D) Özgür olmayı ve yaratmayı kendi bilinciyle seçmiş
Yanıt: A bir insandır.
E) Her türlü yarar duygusundan uzak kalarak
yaratma eylemini gerçekleştirmek zorundadır.
2. Güzel bir sanat eseri, onu doğuran psikolojik ve top-
lumsal koşullar artık aşılmış olsa bile, kültürlü bir çev-
rede hayranlar bulmaya devam etmektedir. Günü- ÇÖZÜM
müz toplumları Homeros’un içinde yaşadığı topluma
benzemez; ama Odysseus şiiri bugün de değerinden Parçada, sanatçının kendi bilinciyle kendi özgürlüğünü ka-
hiçbir şey yitirmemiştir. zandıktan sonra, toplumunun ve tüm insanlığın özgürlüğü
için de savaşım vermesi gerektiği vurgulanmıştır. Çünkü bu
Bu parçada, sanatın ve güzelliğin hangi özelliğin- parçadaki görüşe göre, sanatsal etkinlikte bulunulabilmesi,
den söz edilmektedir? yaratma eyleminin gerçekleşebilmesi için özgür olmak ge-
rekmektedir. Bu bağlamda sanatçıya hem kendini hem in-
A) Akıldışı olması sanlığı özgürleştirme gibi bir sorumluluk yüklenmiştir. Bu
B) Öznel olması açıklama doğrultusunda seçeneklere bakıldığında, sanatçı-
C) Evrensel olması nın, eserlerini her türlü yarar duygusundan uzak kalarak ya-
D) Estetik haz yaşatması ratması gerektiğini söylemenin parçada savunulan görüşle
E) İnsanı özgürleştirmesi çeliştiği görülür.
Yanıt: E

KONU TESTİ 3. Estetik inanç alanı çok karmaşıktır ve henüz yeterin-
ce araştırılmamıştır. Sanatçının estetik inancı, çok
çeşitli biçimler alabilir. Örneğin, Gerhard Hauptmann
1. İnsan, gören hayvan olarak adlandırılır. Oysa hay- her objenin kendi içinde saklı bir güzelliğe sahip ol-
vanlar, insana göre daha keskin gözlere sahiptir. Ör- duğuna, bu güzelliğin günün birinde açığa çıkacağı-
neğin, gündüzleri kartallar, geceleri de kediler insan- na; Platon ise, bir ezeli – ebedi güzel olduğuna ve
lardan çok daha iyi görürler. İnsan, görmekten farklı objelerin ondan pay alarak güzel göründüklerine iliş-
olan vizyon dediğimiz bir şeye, içgörüye, içten bakışa kin bir estetik inanca sahiptir. Sartre da sanatçının
sahiptir. Bunun gibi kulakları insandan çok daha iyi ödevinin evrenin saçmalığını göstermek olduğuna
işiten hayvanlar vardır. Ama insanda, az işiten Beet- inanır.
hoven’in gerçekleştirmiş olduğu gibi, içten bir işitme
yetisi vardır. Tat alma duyusu bir hayli gelişmiş hay-
vanların yanı sıra, insan tinsel tat alan bir varlıktır. Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşı-
Bizim soyumuza özgü olan, içten görme, içten işitme labilir?
ve içten değerlendirme tarzları, bizim sanat yapıtının
niteliğini ayırt etmemizi sağlar. A) Sanatçının dünya görüşünün biçimlenmesinde öz-
nel deneyimleri etkilidir.
B) Filozofların, yaratma eylemine yükledikleri değerler
Bu parçaya göre, insanın ayırt edici özelliği aşağı- birbirinden farklıdır.
dakilerden hangisidir? C) Aynı dönemin sanatçıları, dünyaya benzer pence-
relerden bakarlar.
A) Duyu verilerini üst düzeyde zihinsel süreçlerle işle- D) Sanatçının estetik inançlarında zaman içinde deği-
yerek yaratıcı biçimde kullanabilmesi şim gözlenebilir.
B) Eylemlerinin sonuçlarını mantıksal açıdan değer- E) Estetik inançlar, evrensel nitelik taşır.
lendirebilmesi
C) Alet yaratma ve geliştirme gücüne sahip olması
D) Kullandığı dil sayesinde bilgi birikimini genç kuşak-
lara aktarabilmesi
E) Elindeki bilgilere dayanarak geleceğe ilişkin
öngörülerde bulunabilmesi
4. Read’e göre bilim ve sanat, aynı gerçeklikle uğraşır;

sanat, gerçekliği betimler ve sergiler, bilim ise açıklar.
Sanat, ilişkileri estetik imgelerle anlatmaya çalışır ve
doğanın gizlerini sezdirir. Bilim ise, akıl yoluyla an-
2. Sanat, pek çoklarınca duyguların ifadesi olarak ta- latmaya ve kanıtlamaya çalışır. Aralarındaki fark im-
nımlanır. Bu tanım, yanlış değildir ama sınırlıdır. Sa- gelerinden kaynaklanır. Fakat ikisi de gerçeğe aynı
nat yalnızca duyguları ifade etmez; o, aynı zamanda noktada varmaya çalışır. Bu bakımdan gerçek bir
güdüleri, içtepileri ve iç yaşamın gözlemlenemeyen sanatçının yapıtı, ne kadar akıldışı gözükse de bir bi-
her türlü zenginliğini de ifade eder. Ayrıca o, dış dün- lim yasasından daha az gerçek değildir. Çünkü sa-
yanın betimine yöneldiği kadar, yeni dünyalar da ku- natçı da bilim insanı gibi gözlemlerini formüllerle ifa-
rar. Sanat bir bildirme formu, bir dil olarak oluşur. Ti- de eder, formülleri bulmak için doğayı gözlemler ve
yatronun kaynaklarından biri olan sessiz dile, konu- bir gerçeğe ulaşır. Değerlendirmelerinin sonunda es-
şulan dile, yazı diline ve giderek resim diline giden tetik yasaları keşfeder.
yolu açar. İnsan, konuşan hayvan olur olmaz dil, sa-
nata etki etmeye başlamıştır. Çünkü insan, dili yal- Bu parçadan ulaşılabilecek genelleme, aşağıdaki-
nızca iletişim aracı olarak değil, tüm deneyimlerini lerin hangisidir?
yorumlamada da kullanır.
A) Bilim, olgusal süreçlere; sanat ise, imgelem gücü-
Buna göre, sanat dili için aşağıdakilerden hangisi ne dayanan etkinlik alanıdır.
söylenemez? B) Sanatın imgelem gücü, bilimle kıyaslanmayacak
kadar geniştir.
A) Duyguların dışavurumudur. C) Sanat ve bilimin amaçları aynı; ama amaçlarına
B) İnsanın doğrudan gözlenemeyen iç dünyasını yan- ulaşma yolları farklıdır.
sıtır. D) Her sanat ürünü, oluştuğu çağa ve topluma tutulan
C) Dış dünyanın bireysel algısını yansıtır. bir aynadır.
D) Entelektüel gelişimin öncüsüdür. E) Bilim nesnel, sanat ise öznel yanı ağır basan
E) Mantıksal tutarlılığa sahiptir. ürünler ortaya koyar.

5. – Sanat; felsefeye, insanın bilgisine ulaşmasını ko- 8. Genel anlamda sanat eseri, bir deha ürünüdür ve bir
laylaştıracak genel öngörüler kazandırır. şeyi kurallarına uygun olarak yapma anlamına gelir.
– Felsefe; sanata, insan doğasıyla ilgili ulaştığı ge- Bilgilenme ve deneyim kazanma için en etkili araçtır.
nellemeleri sunar. Görsel yetiye sahip olmadan üretken düşünme ol-
maz. Dolayısıyla sanat, bilimin gelişmesine de önemli
Bu bilgilere dayanarak sanat ve felsefe için aşağı- katkılar sağlar.
dakilerden hangisi söylenebilir?
Bu parçada, sanatın hangi özelliğinden söz edil-
A) Toplumsal gelişmelerden aynı ölçüde etkilenirler. memiştir?
B) Aralarındaki yarışmadan güç alırlar.
C) Birbirlerini karşılıklı olarak beslerler. A) Temelinde bireysel yeteneğe dayanan bir yaratma
D) Aynı sorulara farklı yanıtlar verirler. alanı olma
E) Gerçeği açıklamada farklı yöntemler kullanırlar. B) İnsanın bakış açısını zenginleştirme
C) Diğer entelektüel alanlardaki gelişimin öncüsü ol-
ma
D) Her defasında özgün ve tek olan bir ürünü yaratma
etkinliği olma
E) Yaratıcı eylemin hedefine etkin bir biçimde ulaş-
6. Sanattaki gerçeklik anlayışı, yakın dönemlere gelin- ması için gerekli olan bilgiye kaynaklık etme
ceye dek dış dünyayı yansıtan bir ayna gibi görül-
müştür. Bu düşünce, sanatı doğanın taklidi olarak ta-
nımlayan Platon’dan bu yana sürüp gelmişti. Oysa
gerçek sanat, doğanın yinelenmesinden ibaret değil-
dir; çünkü sanat, sürekli değişkenlik gösteren bir di-
namizmdir. Hiçbir sanat olayı, ölgün ve durağan de- 9. Sanatçı, güçlü bir estetik inanç etkinliğine sahip kişi-
ğildir. Sanat yapıtı, gerçekliğin kaba, bayağı görünü- dir. Estetik inanç, doğrudan ve sezgiseldir, bir şeyi
münü değil, özgün bir yorumunu ortaya koyar. rasyonel olarak doğru veya yanlış kabul etmeyle hiç-
bir ilişkisi yoktur. Bu inanç, her türlü yarardan, kulla-
Bu parçada, sanatın hangi özelliğinden söz edil- nılabilirlik ve denetlenebilirlikten bağımsızdır ve bu
memiştir? durumda, algılanan gerçekliğin sınırlarını aşar.
A) Eşi, benzeri olmayan ürünler ortaya koyma Buna göre, estetik inanç için aşağıdakilerden han-
B) Dinamik bir yapıya sahip olma gisi söylenemez?
C) Gerçekliğe kendine özgü bir yönelişi dile getirme
D) İzleyenlerde estetik heyecan yaratmayı amaçlama A) Sistematik bir yapıya sahiptir.
E) Doğaya sanatçının gözüyle tutulan bir ayna olma B) Her türlü çıkar duygusundan bağımsızdır.
C) Olgusal ve mantıksal açıdan temellendirilme ge-
reksinimi duymaz.
D) Olgusal dünyanın sınırlarını aşan tasarımlara da-
yanabilir.
E) Bir doğruluk değeri yoktur.
7. Bir savaş alanını betimleyen bir resim, insanların ki-
mine vatansever bir gurur duygusu verebilir, buna
karşılık bir başkasında savaşın vahşiliği ile ilgili bir iğ-
renme duygusu uyandırabilir.
Bu parçadan ulaşılabilecek genelleme, aşağıdaki-

lerin hangisidir? 10. Sanatçı, nesneleri olduğu gibi betimlemez; tersine,
onları kendi duygu ve arzularına, kendi fantezi veya
A) Sanatta doğru ya da yanlış yoktur; güzel ya da çir- sezgisine nasıl görünüyorlarsa, öyle betimler.
kin olan bir ürün vardır.
B) Güzeli güzel yapan değerler evrenseldir; bu yüz- Bu cümlede, sanatın hangi özelliğinden söz edil-
den güzel tüm insanlarda aynı coşkuyu yaratır. miştir?
C) Her sanat ürününün, onu izleyenlere iletmeye ça-
lıştığı bir mesajı vardır. A) Doğadaki güzeli yansıtma
D) Bir mesajı olmayan sanat ürünü, insanlığın gelişi- B) Öznel bir yaratma eylemi olma
mine katkıda bulunamaz. C) Evrensel olanı ortaya koyma
E) Güzelin değerini belirleyen, onu alımlayan özne ve D) Toplumun ve çağın sıkıntılarından arındırma
onun yaşamı algılama biçimidir. E) İnsanı dış dünyanın sorunlarından uzaklaştırma
1.A 2.E 3.B 4.C 5.C 6.D 7.E 8.D 9.A 10.B

MATEMATİK – ÖSS SAY/EA
FONKSİYONLARDA TÜREV
POLİNOM FONKSİYONLARIN GRAFİKLERİ 6. Grafik yandaki y

gibidir. f
n n–1 1
f(x) = anx + an–1x + ... + a1x + a0 (a0, a1, ... , an∈R, x
–1 O 3
n∈N) biçimindeki fonksiyonlara polinom fonksiyonlar
denir. –3
–4
Polinom fonksiyonların grafiklerinin çizimi için, fonksiyo-

ÖRNEK 2
nun tanım aralığındaki değişimi incelenir. Değişimin ince-
lenmesi için aşağıdaki sıra izlenmelidir.
f(x) = x3 – 3x + 3 fonksiyonunun değişimini inceleyip,
1. Fonksiyonun tanım kümesi bulunur. grafiğini çizelim.
(Polinom fonksiyonların tanım kümesi R dir.)
2. lim f(x) bulunur. ÇÖZÜM

x →±∞
3. Fonksiyonun eğrisinin eksenleri kestiği noktalar (var-

1. T.K = R dir.
sa) bulunur.
4. Fonksiyonun yerel ekstremum ve dönüm noktaları
2. lim f(x) = −∞ , lim f(x) = +∞
(varsa) bulunur. x →−∞ x →+∞
5. Bütün bu bilgiler bir tabloda gösterilir.

6. Tabloda bulunan bilgiler yardımıyla grafik çizilir. 3. x = 0 için, f(0) = 3
f(x) = 0 için, x3 – 3x + 3 = 0 denkleminin kökleri bulu-
nur. (Grafik çizildikten sonra, bu denklemin bir tane
ÖRNEK 1 gerçel kökü olduğu görülür.)
f(x) = x2 – 2x – 3 fonksiyonunun değişimini inceleyip, 4. fı(x) = 3x2 – 3 = 0 , x1 = 1 , x2 = –1

grafiğini çizelim. f(1) = 1 , f(–1) = 5 tir.
fıı (x) = 6x = 0 , x = 0 , f(0) = 3
ÇÖZÜM
1. T.K = R dir.
5. x –∞ –1 0 1 +∞
ý
2. lim f(x) = +∞ , lim f(x) = +∞ f (x) + 0 0 +
x →−∞ x →+∞ ýý
f (x) 0 + +
f(x) –∞ 5 3 1 +∞
3. x = 0 için, f(0) = –3
Y.mak D.N Y.min
f(x) = 0 için, x1 = 3, x2 = –1
4. fı(x) = 2x – 2 = 0, x = 1, f(1) = –4 6. f fonksiyonunun grafiği y

f
yandaki gibidir. 5
5. x –∞ –1 0 1 3 +∞ 3
fý(x) 0 + + 1
x
f(x) +∞ 0 –3 –4 0 +∞ –1 O 1
Y.min

ÖRNEK 3 ÇÖZÜM
f(x) = x.(x2 – 2x + 3) fonksiyonunun değişimini incele- 1. T.K = R dir.

yip, grafiğini çizelim.
2. lim f(x) = −∞ , lim f(x) = +∞
x →−∞ x →+∞
ÇÖZÜM
3. x = 0 iken, f(0) = 1 dir.
1. T.K = R dir. f(x) = 0 iken, 2x3 + 3x2 – 12x + 1 = 0 denkleminin üç

farklı kökü olduğu grafik çizildikten sonra görülebilir.
2. lim f(x) = −∞ , lim f(x) = +∞

x →−∞ x →+∞
4. fı(x) = 6x2 + 6x – 12 = 0 , x2 + x – 2 = 0 , x1 = –2 ,
x2 = 1 olup, f(–2) = 21 , f(1) = –6 dır.
3. x = 0 ise, f(0) = 0
f(x) = 0 ise, x(x2 – 2x + 3) = 0, x = 0 dır. 1 ⎛ 1 ⎞ 15
fıı(x) = 12x + 6 = 0 , x=− , f ⎜− ⎟ = dir.
2 ⎝ 2⎠ 2
(x2 – 2x + 3 = 0 denkleminin gerçel kökleri yoktur.)
4. fı(x) = 3x2 – 4x + 3 = 0 denkleminin gerçel kökleri

5. –
1
yoktur. Fonksiyonun yerel ekstremum noktaları yok- x –∞ –2 2 0 1 +∞
ý + 0 0
tur. f (x) +
2 ⎛ 2 ⎞ 38 ýý
f (x) 0 + + +
fıı (x) = 6x – 4 = 0 , x = , f⎜ ⎟ = dir.
3 ⎝ 3 ⎠ 27 f(x) –∞ 21 15 1 –6 +∞
2
Y.mak D.N Y.min
5. 2
x –∞ 0 3 +∞
fý(x) + + +
6. Grafik, yandaki y
fýý(x) 0 + 21 f
gibidir.
f(x) –∞ 0 38 +∞
27
D.N
O 1
x
–2
–6
6. Grafik, yandaki
gibidir. y
f
ÖRNEK 5
O
x f(x) = (x2 – 9)(3 – x) fonksiyonunun değişimini incele-
yip, grafiğini çizelim.
ÇÖZÜM
1. T.K = R dir.
2. lim f(x) = +∞ , lim f(x) = −∞

x →−∞ x →+∞
ÖRNEK 4
3. x = 0 iken, f(0) = –27
f(x) = 2x3 + 3x2 – 12x + 1 fonksiyonunun değişimini ince- f(x) = 0 iken, (x2 – 9)(3 – x) = 0
leyip, grafiğini çizelim. x1 = x2 = 3 , x3 = –3 tür.

4. f(x) = (x2 – 9)(3 – x) = –x3 + 3x2 + 9x –27 NOT: f(x) = (x – a)n polinom fonksiyonunda,
fı(x) = –3x2 + 6x + 9 =0 , x2 –2x – 3 = 0
1. n pozitif çift tamsayı ise, f fonksiyonunun eğrisi, x = a
x1 = 3 , f(3) = 0 apsisli noktada Ox eksenine teğettir.
x2 = –1 , f(–1) = –32
2. n, 1 den büyük tek tamsayı ise, x = a apsisli nokta, f
ıı
f (x) = –6x + 6 = 0 , x=1 , f(1) = –16 fonksiyonunun eğrisinin dönüm noktasıdır.
5. x –∞ –3 –1 0 1 3 +∞
ý 0 + + + 0
f (x)
ýý
f (x) + + + + 0
f(x) +∞ –16 0
ÖRNEK 7
0 –32 –27 –∞ y
D.N f
Y.min Y.mak
Grafik,
f(x) = (x + 1)(x2 + ax + b) fonk-
6. Grafik, yandaki y siyonuna ait olduğuna göre,
gibidir. –1
x
–1 O 3 O 3
x a + b toplamı kaçtır?
–3
–32 f ÇÖZÜM
f fonksiyonunun eğrisi x = 3 apsisli noktada x eksenine te-

ğet olduğundan, x2 + ax + b = (x – 3)2 olmalıdır.
ÖRNEK 6
x2 + ax + b = x2 – 6x + 9 dan, a = –6 , b = 9 olup,
f(x) = x3(x – 5)2 fonksiyonunun değişimini inceleyip, a + b = 3 tür.
grafiğini çizelim.
ÇÖZÜM
ÖRNEK 8
1. T.K = R dir.
Grafiğin, y
f
2. lim f(x) = −∞ , lim f(x) = +∞ f(x) = (x + 2)(x2 – ax + 4) fonksi-
x →−∞ x →+∞ yonuna ait olabilmesi için, a kaç
farklı tamsayı değeri alabilir?
x
3. f(x) = 0 ise, x1 = x2 = x3 = 0 , x4 = x5 = 5 tir. O
4. fı(x) = 3x2(x – 5)2 + 2x3 (x – 5) = x2 (x – 5) (5x – 15) = 0 ÇÖZÜM

x1 = x2 = 0 , x3 = 3 , x4 = 5
f fonksiyonunun eğrisi x eksenini bir noktada kestiğinden,
f(0) = 0 , f(5) = 0 , f(3) = 108 x2 – ax + 4 = 0 denkleminin gerçel kökleri olmamalıdır.
Δ = a2 − 16 < 0 dan, a ∈ ( −4, 4) olmalıdır.
5. x –∞ 0 3 5 +∞
fý(x) + 0 + 0 0 + f fonksiyonunun eğrisi yerel ekstremum yapmadığından,

f(x) –∞ 0 108 0 +∞ f ı (x) = 0 denkleminin gerçel kökleri olmamalıdır.
Y.mak Y.min
f ı (x) = x 2 − ax + 4 + (2x − a)(x + 2)
6. Grafik, yandaki y = 3x 2 + (4 − 2a)x + 4 − 2a = 0 denkleminde,

108 f 2
gibidir. Δ = (4 − 2a)2 − 12(4 − 2a) < 0 , a + 2a − 8 < 0 dan,
a ∈ ( −4,2) olmalıdır.
x
O 3 5 O halde, a ∈ ( −4,2) olup, bu aralıkta 5 farklı a tamsayı
değeri vardır.

ÖRNEK 9 ÖRNEK 11
f(x) = x 4 − 4x 2 + a − 2 fonksiyonunun eğrisinin x ek- Grafik, y

4 3 2
senini 4 farklı noktada kesmesi için, a kaç farklı tam- f(x) = ax + bx + cx + dx + e f
sayı değeri alabilir? fonksiyonuna aittir.
f fonksiyonunun yerel maksi-
mum değeri 9 olduğuna göre, x
O 6
ÇÖZÜM f(1) kaçtır?
f fonksiyonunun eğrisinin x eksenini 4 farklı noktada kes-

mesi için f(x) = 0 denkleminin 4 farklı gerçel kökü olmalı-
dır. ÇÖZÜM
x2 = t diyelim. f(x) = ax 2 (x − 6)2 = a(x 2 − 6x)2 biçimindedir.

2
t − 4t + a − 2 = 0 denkleminde, Δ > 0 olmalıdır.
f (x) = a ⎡⎣2(x − 6x)(2x − 6)⎤⎦ = 0 dan,
ı 2
Δ = 16 − 4(a − 2) > 0 dan, a < 6 olmalıdır.
x = 0 , x = 6 , x = 3 tür.
1 2 3
2
x = t olduğundan, t > 0 , t > 0 ve dolayısıyla x3 = 3 apsisli nokta yerel maksimum noktasıdır.
1 2
1
t . t > 0 olmalıdır. (t + t = 4 > 0 dır.) f(3) = 81a = 9 dan, a = dur.
1 2 1 2 9
t . t = a − 2 > 0 dan, a > 2 olmalıdır. 1 2 2 25
1 2 f(x) = x (x − 6) olup, f(1) = dur.
9 9
a ∈ (2,6) olup, a 3 farklı tamsayı değeri alabilir.
ÖRNEK 12
Üçüncü dereceden f polinom fonksiyonunun eğrisi,

A( −1,2) , B(1,2) , C(3,2) ve D(0,5) noktalarından geçti-
ğine göre,
ÖRNEK 10
f fonksiyonunun yerel ekstremum noktalarının apsis-
Grafik, üçüncü dereceden f y f leri toplamı kaçtır?
polinom fonksiyonuna aittir.
A
d
f fonksiyonunun yerel mak- B
ÇÖZÜM
simum noktası olan A(0, k) –2
x
noktasından, eğriye çizilen O f fonksiyonu,
teğetin, eğriyi kestiği B nok- f(x) = a(x + 1)(x − 1)(x − 3) + 2 biçimindedir.
tasının apsisi kaçtır? f(0) = 3a + 2 = 5 ten, a = 1 dir.
3 2
f(x) = (x + 1)(x − 1)(x − 3) + 2 = x − 3x − x + 5
6
f ı (x) = 3x 2 − 6x − 1 = 0 dan, x + x = = 2 dir.
1 2 3
ÇÖZÜM
2
f(x) = a(x + 2)(x − b) biçimindedir. ÖRNEK 13
f (x) = a ⎡⎣(x − b) + 2(x − b)(x + 2)⎤⎦
ı 2
f
Grafik, üçüncü dereceden f y d
ı 2 polinom fonksiyonuna aittir.
f (0) = a(b − 4b) = 0 dan, b = 4 tür.
Eğrinin, (3,0) noktasındaki te-
f(x) = a(x + 2)(x − 4)2 olur. d doğrusunun denklemi, ğeti olan d doğrusu, düşey ek- O x
f(0) = y = 32 a dır. seni (0,–6) noktasında kestiği- 3
ne göre,
a(x + 2)(x − 4)2 = 32a , x3 − 6x 2 = 0
x 2 (x − 6) = 0 dan, x = 6 dır. fonksiyonun yerel minimum
noktasının ordinatı kaçtır? –6
B noktasının apsisi 6 dır.

ÇÖZÜM ÖRNEK 16
Grafik,
f(x) = ax 2 (x − 3) biçimindedir. y
ı 2 ı f(x) = − x 4 + ax3 + bx 2 + cx + d
f (x) = a(3x − 6x) , f (3) = m = 2 olacağından,
d fonksiyonuna ait olduğuna
2 göre,
9a = 2 , a = dur. –2 k 3
9 –1 O
x
2 bu fonksiyonun yerel mi-
ı 2
f (x) = (3x − 6x) = 0 dan, x = 2 apsisli nokta, f fonksi- nimum noktasının apsisi
9 kaçtır? f
yonunun yerel minimum noktasıdır.
2 2 8
f(x) = x (x − 3) te, f = f(2) = − dur.
9 Y.min 9
ÇÖZÜM
2
f(x) = (x + 2)(k − x)(x − 3) biçimindedir.
ı 2 2
ÖRNEK 14 f (x) = (k − x)(x − 3) − (x + 2)(x − 3) + 2(x − 3)(x + 2)(k − x)
ı
y f f ( −1) = 0 olacağından,
Grafik, aşağıdaki fonksi-
ı
yonlardan hangisine ait f ( −1) = (k + 1).16 − 16 − 8(k + 1) = 8k − 8 = 0 dan, k = 1 dir.
olabilir? ı 2 2
y=1 f (x) = (1 − x)(x − 3) − (x + 2)(x − 3) + 2(x − 3)(x + 2)(1 − x)
ı 2 2 2
x f (x) = (x − 3)( − x + 4x − 3 − x + x + 6 − 2x − 2x + 4)
O 3 6
ı 2
f (x) = (x − 3)( −4x + 3x + 7) = (x − 3)(x + 1)( −4x + 7) = 0 dan,
A) f(x) = x(x – 3)(x – 6) 7
x= tür.
B) f(x) = (x +1)(x – 4)(x – 5) 4
(f fonksiyonu, x = –1 ve x = 3 apsisli noktalarda yerel
C) f(x) = x(x – 3)(x – 5) + 1 maksimum yapmakta idi.)
D) f(x) = x(x – 3)(x – 6) + x
E) f(x) = x(x – 3)(x – 6) + 1
ÇÖZÜM
f(0) = f(3) = f(6) = 1 olduğundan, grafik E seçeneğindeki ÖRNEK 17

fonksiyona ait olabilir. y
Grafik, f
4 3 2
f(x) = x + ax + bx + cx + d
fonksiyonuna ait olduğuna gö-
re, x
O 1 4
ÖRNEK 15
f(1) kaçtır?
O(0, 0) noktası dönüm, x = 3 apsisli nokta yerel
ekstremum noktası olan dördüncü dereceden bir
polinom fonksiyonun eğrisinin dönüm noktalarından
diğerinin apsisi kaçtır? ÇÖZÜM
f(x) = (x − 4)2 (x 2 + mx + n) biçimindedir.

ÇÖZÜM
f ı (x) = 2(x − 4)(x 2 + mx + n) + (2x + m)(x − 4)2 olur.
O(0, 0) noktası dönüm noktası olduğundan,
f ı (0) = 0 ve f ı(1) = 0 olacağından,
f(x) = ax 3 (x − b) biçimindedir.
f ı (0) = −8n + 16m = 0 , n = 2m dir.
ı 3 2 ı
f (x) = a(4x − 3bx ) , f (3) = 0 olacağından, ı
f (1) = −6(m + n + 1) + 9(m + 2) = 0 dan, m = 2n − 4 olup,
a(108 − 27b) = 0 dan, b = 4 tür.
4 8
f ı (x) = a(4x3 − 12x 2 ) , f ıı (x) = a(12x 2 − 24x) = 0 dan, m= , n= bulunur.
3 3
x = 2 apsisli nokta, fonksiyonun eğrisinin dönüm noktala- 2⎛ 2 4 8⎞
rından diğeridir. f(x) = (x − 4) ⎜ x + x + ⎟ olup, f(1) = 45 tir.
⎝ 3 3⎠

ÖRNEK 18 2) Ox eksenine paralel asimptot (yatay asimptot)
a xn + a xn−1 + ...a x + a
Grafik, f(x) = ax3 + 4 fonksiyonuna y f d y = f(x) = n n −1 1 0
ait olup, orijinden geçen teğetinin m m −1
b x +b x + ... + b x + b
A m m −1 1 0
eğimi 12 dir.
fonksiyonunda, n = m ise,
Buna göre, f fonksiyonunun eğ- a
x y
risinin x eksenini kestiği nokta- O lim f(x) = n olup,
nın apsisi kaçtır? x →∓ ∞ b
m
y=f(x)
a
y= n doğrusu eğrinin x
b O
ÇÖZÜM m
yatay asimptotudur.
(
A x , ax
0 0
3
)
+ 4 olsun.
3
ax +4 2
m = 0 = f ı (x ) = 3ax 2
den, x
3
= olur. 3) Eğik asimptot
d x 0 0 0 a
0 a xn + a xn−1 + ...a x + a
y = f(x) = n n −1 1 0
2 2 4
m = 3ax = 12 , x = olur. b x +b
m
x
m −1
+ ... + b x + b
d 0 0 a m m −1 1 0
2 4 4 64 fonksiyonunda, n = m + 1 ise
3 = , 2
= 3
ten, a = 16 bulunur. y y=f(x)
a a a a y= ax + b biçiminde eğik y=ax+b
3 asimptot vardır. Eğik asimpto-
3 2
f(x) = 16x + 4 = 0 dan, x = − olur. O
2 tun denklemi, pay paydaya x
bölünerek bulunur.
BİR EĞRİNİN ASİMPTOTLARI
Tanım: y = f(x) fonksiyonunun eğrisinin sonsuza giden bir

4) Eğri asimptot
kolu varsa, bu kol üzerinde herhangi bir M noktası sonsu-
a xn + a xn−1 + ...a x + a
za yaklaştığında, bu noktanın bir doğruya veya eğriye y = f(x) = n n −1 1 0
uzaklığı sıfıra yaklaşıyorsa, bu doğruya eğrinin doğru b x +b m

xm−1 + ... + b x + b
m m −1 1 0
asimptotu, eğriye de bu eğrinin eğri asimptotu denir. fonksiyonunda, n > m +1 ise,
y y=f(x)
y=f(x) eğri asimptot vardır. Eğri
y=f(x) y=f(x)
asimptotun denklemi, pay pay-
daya bölünerek bulunur.
N O
M x
M N y=f(x) M N
N
M
Düþey asimptot Yatay asimptot Eðik asimptot Eðri asimptot
ÖRNEK 19
ASİMPTOTLARIN BULUNMASI
2
x + 2x + 5
1) Oy eksenine paralel asimptot (düşey asimptot) f(x) = 2
fonksiyonunun eğrisinin asimptotla-
x −4
P(x) rını bulalım.
y = f(x) = fonksiyonunda,
Q(x)
lim f(x) = ∓ ∞ ise, x = a doğrusu düşey asimptottur. ÇÖZÜM
x →a
y=f(x)
y
2
x −4 =0 , x = 2 , x = −2 için, lim f(x) = ±∞ oldu-
Kısaca, Q(x) = 0 denkleminin 1 2
ğundan, x = 2 ve x = –2 doğruları düşey asimptotlardır.
gerçel kökleri düşey asimptot
x
denklemini verir. O a
lim f(x) = 1 olduğundan, y = 1 doğrusu yatay asimptot-
x →∓ ∞
tur.

ÖRNEK 20 a−2
lim f(x) = ∓ ∞ olduğundan, x = doğrusu düşey
x→
a−2 4
(a − 1)x 2 + 5 4
f(x) = fonksiyonunun eğrisinin bir tane düşey asimptottur.
ax 2 + 4x + 2
asimptotu olduğuna göre,
⎛a−2 a⎞
Bunların kesim noktası A ⎜ , ⎟ tür.
bu fonksiyonun eğrisinin yatay asimptot denklemini ⎝ 4 4⎠
bulalım. a−2+a
= 5 ten, a = 11 dir.
4
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun eğrisinin bir tane düşey asimptotu oldu-

ğundan, ax 2 + 4x + 2 = 0 denkleminde x1 = x2 olmalıdır. ÖRNEK 23
Bunun için, Δ = 16 − 8a = 0 dan, a = 2 dir.
4x + 3
2 f(x) = fonksiyonunun eğrisinin simetri merke-
x +5 1 2x − 8
f(x) = 2 olup, lim f(x) = dir.
2x + 4x + 2 x →∓ ∞ 2 zini bulalım.
1
Yatay asimptot denklemi y = dir.
2
ÇÖZÜM
Bir düşey, bir yatay veya bir düşey, bir eğik asimptotu olan
eğrilerin asimptotlarının kesim noktası, bu fonksiyonun eğ-
ÖRNEK 21
risinin simetri merkezidir.
ax + b Bu eğrinin, x = 4 doğrusu düşey ve y = 2 doğrusu yatay
f(x) = fonksiyonunun eğrisinin asimptotlarının ke-
bx + c asimptotu olduğundan, A(4,2) noktası eğrinin simetri mer-
sim noktası A(4,2) olduğuna göre, kezidir.
f(5) kaçtır?
ÇÖZÜM
ÖRNEK 24
lim f(x) = 4 ten, c = −4b olur.
c
x →−
b x 2 + 6x + 3
f(x) = fonksiyonunun eğrisinin asimptot
a x+2
lim f(x) =
= y = 2 den, a = 2b olur. denklemlerini bulalım.
x →∓ ∞ b
2a = 4b = −c = 4k den, a = 2k , b = k , c = −4k olup,
2kx + k 2x + 1 ÇÖZÜM
f(x) = = olur. f(5) = 11 dir.
kx − 4k x − 4
5
f(x) = x + 4 − olduğundan,
x+2
lim f(x) = ∓ ∞ , x = −2 doğrusu düşey asimptottur.
x →−2
ÖRNEK 22 lim f(x) = ∓ ∞ olduğundan, y=x+4 doğrusu eğik asimp-
x →∓ ∞
ax + 5 tottur.
f(x) = fonksiyonunun eğrisinin asimptotlarının
4x + 2 − a
kesim noktalarının koordinatları toplamı 5 olduğuna göre,
a kaçtır?
ÖRNEK 25
ÇÖZÜM x 2 + (a + 2)x + 2a + 3
f(x) = fonksiyonunun eğrisinin si-
x+b
a metri merkezi A(–2, 6) noktası olduğuna göre,
lim f(x) = olduğundan, yatay asimptot denklemi
x →∓ ∞ 4
a a+b toplamı kaçtır?
y= doğrusudur.
4

ÇÖZÜM ÖRNEK 27
Bu fonksiyon eğrisinin simetri merkezi, eğik ve düşey x+3

asimptotlarının kesim noktasıdır. f(x) = fonksiyonunun değişimini inceleyip, gra-
x −1
fiğini çizelim.
x = −2 doğrusu düşey asimptot olduğundan, b = 2 dir.
x 2 + (a + 2)x + 2a + 3 3
f(x) = = x+a+ dir. ÇÖZÜM
x+2 x+2
lim f(x) = ∓ ∞ olduğundan, y = x + a doğrusu eğik 1. T.K = R – {1} dir.
x →∓ ∞
asimptottur.
2. lim f(x) = ∓ ∞ , x = 1 düşey asimptot
x = –2 iken, y = 6 olduğundan, 6 = –2 + a , a = 8 olur. x →1
lim f(x) = 1 , y = 1 yatay asimptot

a + b = 8 + 2 = 10 dur. x →±∞
3. x = 0 iken, f(0) = –3 ve f(x) = 0 iken, x = –3 tür.
ÖRNEK 26
−4
4. f ı (x) = < 0 dır.
3 2
x + 4x + ax + 1 (x − 1)2
f(x) = fonksiyonunun eğrisinin eğri
x
asimptotunun x eksenini kesmemesi için, a nın en kü- 5. x –∞ –3 0 1 +∞
çük tamsayı değeri kaç olmalıdır? ý
f (x) – – – –
f(x) 1 0 –3
–∞ +∞
1
ÇÖZÜM
2 1
f(x) = x + 4x + a + olup, lim f(x) = ∓ ∞ olur.
x x→∓ ∞ y
6. Grafik, yandaki gibidir.
2
g(x) = x + 4x + a f fonksiyonunun eğrisinin eğri asimpto- (1,1) noktası, eğrinin simetri
tudur. merkezidir. 1
x 2 + 4x + a = 0 denkleminde, Δ < 0 olmalıdır. O
x
–3 1
16 − 4a < 0 dan, a > 4 olup, a nın en küçük tamsayı değe-
ri 5 tir. –3
ÖRNEK 28
RASYONEL FONKSİYONLARIN GRAFİKLERİ
x2 + 1
P(x) f(x) = fonksiyonunun değişimini inceleyip,
y = f(x) = biçimindeki rasyonel fonksiyonların deği- (x − 1)2
Q(x)
grafiğini çizelim.
şiminin incelenip, grafiğinin çizilmesi için aşağıdaki işlem-
ler sırasıyla yapılmalıdır.
1. Fonksiyonun tanım kümesi bulunur. ÇÖZÜM
2. Fonksiyonun eğrisinin asimptotları bulunur.
1. T.K = R – {1} dir.
3. Fonksiyonun eğrisinin eksenleri kestiği noktalar (var-
sa) bulunur.
2. lim f(x) = 1 , lim f(x) = +∞ olup,
4. Fonksiyonun türevi alınarak, artan veya azalan oldu- x →∓ ∞ x →1
ğu aralıklar ve varsa yerel ekstremum noktaları bulu- x = 1 doğrusu düşey, y = 1 doğrusu yatay asimptot-
nur. tur.
5. Değişim tablosu hazırlanır.
6. Tablodan yararlanılarak grafik çizilir. 3. x = 0 iken, f(0) = 1 , f(x) = 0 iken, x2 + 1 ≠ 0 dır.

(x − 1)( −2x − 2) ÖRNEK 30
4. f ı (x) = 4 y
(x − 1)
Grafik, aşağıdaki fonk-
siyonlardan hangisine
5. x –∞ –1 0 1 +∞ ait olabilir? f
1
fý(x) – 0 + + –
x
O
f(x) 1 1 +∞ +∞ 1
Y.min
y x
2
x2 x +1
2
6. Grafik, yandaki A) f(x) = 2
B) f(x) = 2
C) f(x) = 2
x +1 (x + 1) x + x +1
gibidir.
2 2
1 x x
D) f(x) = 3
E) f(x) = 2
x +1 x + x +1
x
O 1
ÇÖZÜM
B ve D seçeneğindeki fonksiyonların eğrilerinin düşey

ÖRNEK 29 asimptotları vardır.
x+1 C seçeneğindeki fonksiyonun eğrisi (0, 1) noktasından

f(x) = fonksiyonunun değişimini inceleyip, gra-
x +3
2 geçer.
fiğini çizelim.
A seçeneğindeki fonksiyon,
x2 2x
ÇÖZÜM f(x) = 2
, f ı (x) = 2 2
olduğundan,
x +1 (x + 1)
1. T.K = R dir. ı
f (x) = 0 denkleminin x = 0 kökü vardır. Yani A seçene-
ğindeki fonksiyonun bir tane yerel ekstremum noktası var-
2. lim f(x) = 0 , y = 0 doğrusu yatay asimptottur. dır.
x →∓ ∞ Grafik E seçeneğindeki fonksiyona ait olabilir:
Düşey asimptot yoktur.
ÖRNEK 31
1
3. x = 0 iken, f(0) = , f(x) = 0 iken, x = −1 x −1
3 f(x) = fonksiyonunun değişimini inceleyip, gra-
x −1
− x 2 − 2x + 3 fiğini çizelim.
4. f ı (x) =
(x 2 + 3)2
5. ÇÖZÜM
x –∞ –3 –1 0 1 +∞
fý(x) – 0 + + + 0 – 1. T.K = R – {1} dir.

x −1
f(x) 0 –1 0 1 1 0 2. x ≥ 0 ise, f(x) = = 1 dir. (x ≠ 1)
6 3 2 x −1
Y.min Y.mak
−x − 1
x < 0 ise, f(x) = olur.
y
x −1
6. Grafik, yandaki
lim f(x) = −1 , y = −1 doğrusu yatay asimptottur.
gibidir. x →−∞
f(x) = 0 iken , x = −1 dir.

–3 O y
x
–1 1
Grafik, yandaki gibidir.
1
–1
x
O 1
–1

ÖRNEK 32 ÖRNEK 34
3
x x 2 + ax + b y
f(x) = 2
fonksiyonunun değişimini inceleyip, gra- Grafik, f(x) = 2
x +1 x + cx + d
fiğini çizelim. fonksiyonuna ait oldu-
ğuna göre,
ÇÖZÜM 1
x
1. T.A = R dir. –2 O 1
3
x x f(a + b + c + d) kaçtır?
2. f(x) = 2
= x− 2
x +1 x +1
lim f(x) = ∓ ∞ olup, y = x doğrusu eğik asimptot-
x →∓ ∞
tur.
3. x = 0 iken, f(0) = 0 dır. ÇÖZÜM
x 2 (x 2 + 3)
4. f ı (x) = 2 2
x = –2 doğrusu fonksiyonun eğrisinin düşey asimptotu ol-
(x + 1) duğundan ve eğri x = 1 apsisli noktada x eksenine teğet
olduğundan,
5. x –∞ –1 0 1 +∞
(x − 1)2
fý(x) + + 0 + + f(x) = 2
biçimindedir.
(x + 2)
f(x) x –1 0 1 x
2 2
(x − 1)2 x 2 − 2x + 1 x 2 + ax + b
6. Grafik, yandaki y=x = = olduğundan,
y (x + 2)2 x 2 + 4x + 4 x 2 + cx + d
gibidir.
a = −2 , b = 1 , c = 4 , d = 4 olup,
a + b + c + d = 7 dir.
x 36 4
O f(a + b + c + d) = f(7) = = dur.
81 9
ÖRNEK 33
y
ax f
Grafik, f(x) = 2
x − bx + c
fonksiyonuna aittir. Fonk- ÖRNEK 35
siyonun yerel minimum
değeri –3 olduğuna göre, x
O 1 x
f(x) = fonksiyonunun eğrisinin, asimptotları-
a + b + c toplamı kaçtır? (x − 1)2
nın kesim noktasına göre simetriğinin denklemini bu-
ÇÖZÜM lalım.
x = 1 doğrusu düşey asimptot olduğundan,

x 2 − bx + c = 0 denkleminin kökleri x1 = x2 = 1 olmalıdır.
ÇÖZÜM
ax
f(x) = olur.
(x − 1)2 x = 1 doğrusu düşey, y = 0 doğrusu yatay asimptot oldu-
2 ğundan, asimptotların kesim noktası (1, 0) noktasıdır.
a( − x + 1)
f ı (x) = 4
= 0 dan, x = −1 yerel minimum noktası-
(x − 1) Eğri üzerindeki bir nokta, A(x, y) ve bunun (1, 0) noktasına
nın apsisidir. göre simetriği B(x0, y0) olsun.
x+x y+y
0 =1 , x = 2−x ve 0 = 0 , y = −y olur.
−a 0 0
f( −1) = = −3 ten, a = 12 dir. 2 2
4 2−x
0 x−2
(x − 1)2 = x 2 − 2x + 1 den, b = 2 , c = 1 olup, −y =
0 2
veya y = 2
bulunur.
a + b + c = 15 tir. (1 − x ) (x − 1)
0

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. f(x) = ax3 + b fonksiyonunun eğrisinin x = 3 4 apsisli
noktasındaki teğeti orijinden geçtiğine göre,
1. Grafik, y f bu fonksiyonun eğrisinin x eksenini kestiği nok-

f(x) = (x – a)(x – b)2 fonk- tanın apsisi kaçtır?
siyonuna ait olduğuna gö-
O 3 5
re, 4
x
A) –1 B) − C) –2 D) − E) –3
2 2
a.b çarpımı kaçtır?
–4
ÇÖZÜM
1 1 m = tan α = f ( 3 4 ) idi.
ı f
A) B) C) 1 D) 2 E) 4 T y
4 2
, f ( 3 4 ) = 3a 3 16
ı 2 ı
f (x) = 3ax
4a + b
tan α = 3 4a+b
4 α
x
ÇÖZÜM 4a + b O 34
3
= 3a 3 16 ,
4
Grafik, (4,0) noktasında x eksenine teğet olduğundan,
4a + b = 12a dan, b = 8a dır.
2
f(x) = (x − a)(x − 4) biçiminde olup, b = 4 tür.
f(x) = ax 3 + 8a = a(x3 + 8) = 0 dan, x = −2 dir.
1
f(0) = –16a = –4 ten, a = tür.
4 Yanıt: C
1
a ⋅ b = 4 ⋅ = 1 dir.
4
Yanıt: C
2. Üçüncü dereceden f polinom fonksiyonunun eğrisi 4. Dönüm noktası O(0, 0) olan ve A(4, 0) noktasından
(4,0) noktasında x eksenine teğettir. Bu fonksiyon geçen, 4. dereceden f polinom fonksiyonunun yerel
(0,16) noktasında yerel maksimum yaptığına göre, maksimum değeri 9 olduğuna göre,
f(2) kaçtır? f(1) kaçtır?
A) 4 B) 6 C) 8 D) 10 E) 12 3 5
A) 1 B) C) 2 D) E) 3
2 2
ÇÖZÜM ÇÖZÜM
f fonksiyonu, f(x) = a(x – 4)2(x – b) biçimindedir. f fonksiyonu, f(x) = ax3(x – 4) biçimindedir.

f ı (x) = a ⎡⎣2(x − 4)(x − b) + (x − 4)2 ⎤⎦ f(x) = a(x 4 − 4x 3 ) , f ı (x) = a(4x 3 − 12x 2 ) = 0 dan,
ı
f (0) = 0 olacağından, 8b + 16 = 0 dan, b = −2 dir. x = x = 0 , x = 3 olur. x = 3 apsisli nokta fonksiyo-
1 2 3
f(0) = 16 olacağından, −16ab = 16 , 32a = 16 dan, nun yerel maksimum noktasıdır.
1 1
a= dir. f(3) = −27a = 9 dan, a = − tür.
2 3
1 2 1 3
f(x) = ( x − 4 ) .(x + 2) olup, f(2) = 8 dir. f(x) = − x (x − 4) olup, f(1) = 1 dir.
2 3
Yanıt: C Yanıt: A

5. Grafik, y 7. Grafik,
y
f(x) = (x – 3)(–x2 + ax + b) f(x) = x4 + ax3 + bx2 + cx + d
fonksiyonuna ait olup, fonksiyonuna ait olduğuna f
A(0, k) noktası, fonksiyo- göre,
A
nun yerel minimum nok-
tasıdır. x eğrinin x eksenini kesti-
O 3 x
–1 O A 4
ği A noktasının apsisi
Buna göre, a kaç farklı kaçtır?
f
tamsayı değeri alabilir?
4 5 7
A) B) 1 C) D) 2 E)
7 4 3
A) 8 B) 9 C) 10 D) 11 E) 12
ÇÖZÜM
A noktasının apsisi a olsun.

ÇÖZÜM
Fonksiyon, f(x) = (x + 1)2(x – 4)(x – a) biçimindedir.
ı 2
f (x) = − x + ax + b + (x − 3)( −2x + a) f ı (x) = 2(x + 1)(x − 4)(x − a) + (x + 1)2 (x − a) + (x + 1)2 (x − 4) tür.
f ı (0) = 0 olacağından,
f ı (0) = 0 olacağından, f ı (0) = b − 3a = 0 dan, b = 3a dır.
ı 4
Fonksiyonun eğrisi x eksenini bir noktada kestiğinden, f (0) = 8a − a − 4 = 0 dan, a = dir.
2 7
− x + ax + b = 0 denkleminin gerçel kökleri olmamalıdır. Yanıt: A
2 2
Δ = a + 4b = a + 12a < 0 dan, a ∈ ( −12,0) olmalıdır.
Bu aralıkta 11 farklı a tamsayı değeri vardır.
Yanıt: D
8. Grafik,
y f
f(x) = x3 + ax2 + bx + c
fonksiyonuna aittir. A
B
x
f fonksiyonunun yerel O 3
maksimum noktası olan
A noktasından, f fonk-
siyonunun eğrisine çizi-
6. f(x) = x 3 + ax 2 + bx + c fonksiyonunun eğrisi; len teğetin, eğriyi kesti-
ği B noktasının koordi-
A(–2,0), B(2,0) ve C(3,–10) noktalarından geçtiğine
natları toplamı kaçtır?
göre,
A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9
f(0) kaçtır?
A) 10 B) 12 C) 15 D) 18 E) 20
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM f(x) = x(x − 3)2 biçimindedir.

ı 2
f fonksiyonunun eğrisi (–2, 0) ve (2, 0) noktalarından geç- f (x) = (x − 3) + 2x(x − 3) = (x − 3)(3x − 3) = 0 dan ,
tiğinden, f(x) = 0 denkleminin köklerinden ikisi –2 ve 2 dir. A noktasının apsisi x = 1 dir. A(1,4) olur.
Yani fonksiyon, f(x) = (x2 – 4)(x – a) biçimindedir. x(x − 3)2 = 4 , x3 − 6x 2 + 9x − 4 = 0
f(3) = –10 olacağından, –10 = 5(3 – a) dan, a = 5 olur. 2
(x − 1) (x − 4) = 0 dan, B noktasının apsisi x = 4 olur.
f(x) = (x2 – 4)(x – 5) olup, f(0) = 20 dir.
B(4, 4) olup, B nin koordinatları toplamı 4 + 4 = 8 dir.
Yanıt: E
Yanıt: D

f ÇÖZÜM
9. Grafik üçüncü dereceden f y
polinom fonksiyonuna aittir.

f ı (x) = 4x 3 + 12x 2 = 0 dan, x = x = 0 , x = −3 olur.
1 2 3
Bu fonksiyon aşağıdaki-
x –∞ –3 0 +∞
lerden hangisi olabilir? O
x
fý(x) – 0 + 0 +
f(x) +∞ +∞
A) f(x) = x3 + 3x2 + x + 1 Y.min
B) f(x) = (x + 1)(x2 – 2x + 1)
x = 0 apsisli noktada türev işaret değiştirmediğinden, bu
C) f(x) = x3 – 3x2 + 2
noktada yerel ekstremum yoktur. x = 0 apsisli nokta dö-
D) f(x) = (x + 2)(x2 + 6x + 6) nüm noktasıdır.
E) f(x) = x3 + x2 + x + 1 Bu koşulları sağlayan grafik D seçeneğindeki gibidir.
Yanıt: D
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun eğrisi x eksenini bir noktada kesmekte ve

fonksiyon yerel ekstremum yapmamaktadır. ax + 5
11. f(x) = fonksiyonunun eğrisinin asimptotla-
bx + a − 6
A) f ı (x) = 3x 2 + 6x + 1 = 0 denkleminde Δ > 0 olduğun- rının kesim noktası (–1, 2) olduğuna göre,
dan, f fonksiyonunun yerel ekstremumları vardır.
B) (x+1)(x2 – 2x + 1) = 0 , (x + 1)(x – 1)2 = 0 oldu- a + b toplamı kaçtır?
ğundan, f fonksiyonunun eğrisi, x = –1 de x eksenini
kesmekte ve x = 1 de x eksenine teğet olmaktadır. A) 18 B) 20 C) 22 D) 24 E) 26
C) f ı (x) = 3x 2 − 6x = 0 denkleminde, Δ > 0 olduğundan,

f fonksiyonunun yerel ekstremumları vardır. ÇÖZÜM
3 2 ı 2
D) f(x) = x + 8x + 12x + 12 , f (x) = 3x + 16x + 12 = 0
a a
denkleminin iki farklı kökü olduğundan, f fonksiyonu- y = lim f(x) = yatay asimptottur. = 2 dir.
nun yerel ekstremumları vardır. x →±∞ b b
6−a
E) f ı (x) = 3x 2 + 2x + 1 = 0 denkleminde, Δ < 0 olduğun- lim f(x) = ±∞ olduğundan, x = doğrusu düşey
x→
6 −a b
dan, f fonksiyonunun yerel ekstremumları yoktur. b
asimptottur.
Yanıt: E
6−a
= −1 , a = 2b den, b = 6 ve a = 12 olup,
b
a + b = 18 dir.
10. f(x) = x 4 + 4x 3 − 5 fonksiyonunun grafiği aşağı-
dakilerden hangisi olabilir?
Yanıt: A
A) y B) y
x 2 + ax + 4 − 2a2
12. f(x) = fonksiyonunun eğrisinin eğik
O O x−a
x x
asimptot denklemi y = x + 2 olduğuna göre,
f(2) kaçtır?
C) y D) y A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10
O ÇÖZÜM
x
x 4
O f(x) = x + 2a + olup,
x−a
E) y y = lim f(x) = x + 2a eğik asimptottur.
x →±∞
x + 2a = x + 2 den, a = 1 dir.
x2 + x + 2
f(x) = olup, f(2) = 8 dir.
x x −1
O
Yanıt: D

13. Grafik, R – {1} de tanımlı, y 15. x −1
f(x) = fonksiyonunun grafiği aşağıdakiler-
ax + b x −1
f(x) = fonksiyonuna
cx + d den hangisi olabilir?
aittir. 1
a+b+c +d = 2 A) y B) y
x
olduğuna göre, O 1 1 1
O O
c kaçtır? 1
x
1
x
–1 –1
A) –2 B) –1 C) 1 D) 2 E) 3 C) y D) y
1 1
O
1 x O 1 x
ÇÖZÜM
–1 –1
a
y = lim f(x) = = 1 den, a = c dir. E) y
x →±∞ c
lim f(x) = ±∞ olduğundan, c + d = 0 dan, c = −d dir. 1
x →1
b O
f(0) = = 0 dan, b = 0 dır. 1
x
d –1
a + b + c + d = c + 0 + c − c = 2 den, c = 2 dir.
Yanıt: D ÇÖZÜM
x −1
x > 1 ise, f(x) = = 1 dir.
x −1
x −1
0 ≤ x < 1 ise, f(x) = = −1 dir.
−(x − 1)
−x − 1 x + 1
x < 0 ise, f(x) = = olup,
−x + 1 x − 1
fonksiyonun grafiği C seçeneğindeki gibidir.
y Yanıt: C
14. Yanda grafiği verilen f
fonksiyonu aşağıdakilerden
hangisi olabilir?
1 3 2
x + x +1
x 16. f(x) = 2
fonksiyonunun eğrisinin asimp-
O 1 x −1
totları ile x ekseni arasında kalan bölgenin alanı
kaç birimkaredir?
x x2 x
A) f(x) = B) f(x) = C) f(x) = A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
x −1 x −1 (x − 1)2
ÇÖZÜM
x2 x3
D) f(x) = 2
E) f(x) = 2
(x − 1) (x − 1) x+2
f(x) = x + 1 +
2
olup,
x −1
y = lim f(x) = x + 1 eğik
x→∓ ∞
y y=x+1
asimptottur.
ÇÖZÜM y = lim f(x) = ∓ ∞ olacağın-
x → ∓1 1
2
lim f(x) = ∞ , lim f(x) = 1 ve f fonksiyonunun eğrisi dan, x = 1 ve x = –1 doğruları –1
x
x →1 x →∞ düşey asimptotlardır. O 1
x = 0 apsisli noktada x eksenine teğet olduğundan, grafik 2.2
D seçeneğindeki fonksiyona ait olabilir. S= = 2 birimkaredir.
2
Yanıt: D Yanıt: B

KONU TESTİ 6. f ( x ) = x ( x 2 − 9x + 24 ) fonksiyonunun grafiği aşa-
ğıdakilerden hangisi olabilir?
1.
2 2
Grafik, f ( x ) = ( x + 2 ) ( 2x − a )( ax + b ) fonksiyonuna
aittir.
Buna göre, a.b çarpımı kaçtır?
A) –6 B) –8 C) –10 D) –12 E) –15
2. f ( x ) = x 3 − 6x 2 + 16 fonksiyonunun eğrisi için,

aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) f ( 0 ) = 16
B) f ( 4 ) = −16
C) x = 2 apsisli noktada dönüm noktası vardır.
D) Ox eksenini üç farklı noktada keser.
E) Ox eksenini yalnız bir noktada keser.
3. Grafik,
f ( x ) = ax3 + bx 2 + cx + d
fonksiyonuna aittir.
Buna göre,
f(1) kaçtır?
7. Grafik,
2 1 1 3
A) −1 B) − C) − D) − E) − f ( x ) = ax3 + bx 2 + cx + d
3 3 2 4
4. Grafik, dördüncü de- Buna göre, eğrinin

dönüm (büküm) nok-
receden bir polinom
tasının apsisi kaçtır?
fonksiyona aittir.
Buna göre, f fonk- 5 7
siyonunun dönüm A) 2 B) C) 3 D) E) 4
2 2
(büküm) noktaları-
nın apsisleri çarpı-
mı kaçtır?
A) −1 B) −2 C) −3 D) 2 E) 3
8. f ( x ) = x 3 − 3x 2 + 6 fonksiyonunun eğrisi ile

5. f ( x ) = x 3 − 6x 2 + 6x + 8 fonksiyonunun eğrisinin
y = a doğrusunun üç farklı noktada kesişmesi
dönüm (büküm) noktasının orijine olan uzaklığı
kaç birimdir? için, a hangi aralıkta bulunmalıdır?
A) 5 B) 6 C) 2 5 D) 4 5 E) 2 3 A) ( 2,6 ) B) ( −2,2 ) C) ( 0,2 ) D) ( −4,2 ) E) ( −6,0 )

9. Grafik, aşağıdaki 13. Grafik,
fonksiyonlardan
f ( x ) = ax3 + bx 2 + cx + d
hangisine ait
olabilir?
Buna göre, f(1) kaçtır?
2 2
A) f ( x ) = x ( x + 1) ( x − 2 ) A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
1 2 2
B) f ( x ) = x ( x + 1) ( x − 2 )
4
1 2
C) f ( x ) = x ( x + 1) ( x − 2 )
2 14. Grafik,
3 3 2
f ( x ) = ax + bx + cx + d
1 2 2 fonksiyonuna aittir.
D) f ( x ) = x ( x + 1) ( x − 2 )
2 Bu fonksiyonun eğrisinin
1 2 2 dönüm (büküm) noktasının
E) f ( x ) = x ( x − 1) ( x + 2 ) A noktasına olan uzaklığı
4
2 2 br olduğuna göre,
f fonksiyonu aşağıdakilerden hangisi olabilir?

2
A) f ( x ) = x 2 ( x − 3 ) B) f ( x ) = x ( x − 3 )
3 2
10. f ( x ) = x + mx + nx + 6 fonksiyonunun eğrisinin si-
C) f ( x ) = x 2 ( 3 − x ) D) f ( x ) = 2x 2 ( 3 − x )
metri merkezi M(1,2) olduğuna göre,
1
E) f ( x ) = x 2 ( 3 − x )
m.n çarpımı kaçtır? 2
A) 18 B) 15 C) 12 D) 8 E) 6 15. Grafik,
f ( x ) = − x3 + ax 2 + bx + c
Bu fonksiyonun eğrisi
11. f ( x ) = x 3 + ax 2 + bx + c fonksiyonunun eğrisi A(–2,1) ve A(0,c) noktasında yerel
B(4,–1) noktalarından geçmektedir. Bu fonksiyonu- maksimum yaptığına göre,
nun eğrisi Ox ekseni, x1< x2 < x3 olmak üzere, apsis-
c kaçtır?
leri x1,x2 ve x3 olan noktalarda kesmektedir.
A) 21 B) 24 C) 28 D) 32 E) 36
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi daima yanlış-
tır?
16. Grafik, f(x) = x3 + ax2 + bx + 2 y f
A) x .x .x < 0 B) x .x .x > 0 fonksiyonuna aittir.

1 2 3 1 2 3
Bu fonksiyonun yerel
C) x .x < 0 D) x .x > 0
2 3 1 2 minimum noktasının x
apsisi kaçtır? –1 O
E) x .x > 0
1 3
1 2 4 5
12. Grafik, 3
f ( x ) = ax + bx + cx + d
2 A) B) C) 1 D) E)
3 3 3 3
Bu fonksiyonun eğ-
risine, eğrinin yerel
maksimum noktası 17. Grafik, 4. dereceden f y
olan A noktasından polinom fonksiyonuna

f
çizilen teğet, eğriyi aittir.
B noktasında kes-
tiğine göre, Bu fonksiyonun dö-
x
nüm (büküm) nokta- –3 O 4
B noktasının apsisi kaçtır? larının apsisleri top-

lamı kaçtır?
7 9
A) −3 B) − C) −4 D) − E) −5 1 1 1 1 1
2 2 A) B) C) D) E)
2 3 4 5 6

18. Grafik, y
x 2 + ax + 5
2 2
22. f (x) = fonksiyonunun eğrisinin simetri
f(x) = (x + 2) .(ax − 6).(bx + 8) x+b
f
fonksiyonuna aittir. merkezi A(–1,3) noktası olduğuna göre,
–2
Buna göre, a + b 2 4
x a + b toplamı kaçtır?
O
toplamı kaçtır?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
x3 + ax + 5
23. f (x) = fonksiyonunun eğrisinin asimptot-
x+2
y larının kesim noktasının ordinatı 8 olduğuna göre,
19. Yanda grafiği verilen f f
fonksiyonu aşağıdaki- 8
a kaçtır?
A) –5 B) –4 C) –3 D) –2 E) –1
–2
x
O 4
ax + b
1 1 24. Grafik, f (x) =
A) y = (4 − x)(x + 2)2 B) y = (x + 2)(x + 4)2 cx + d
2 2 fonksiyonuna ait
1 olduğuna göre,
C) y = (x + 2)(x − 4)2 D) y = (x + 2)(x − 4)2
4
1 f(2) kaçtır?
E) y = (x + 2)(x − 4)2
2
5 3 5 4 6
A) − B) − C) − D) − E) −
20. fx) 3
= x – 3x fonksiyonunun grafiği aşağıdakiler- 4 2 3 3 5
den hangisi olabilir?
A) y B) y
2 4x − 6
25. f ( x) = fonksiyonunun grafiği aşağıdaki-
3 O 1 3 x−2
x x
O 1 lerden hangisi olabilir?
–2
C) y D) y
2
–1 O –1
x x
–5 O1
–2 –2
E) y
2
1
x
–1 O
–2
x 2 + 5x + 7
21. f (x) = fonksiyonunun eğrisinin
x+3
asimptotlarının kesim noktasının ordinatı kaçtır?
A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2

26. Yanda grafiği verilen 28. Yanda grafiği verilen
f fonksiyonu aşağıdaki- f fonksiyonu aşağıda-
lerden hangisi olabilir? kilerden hangisi olabilir?
1 x
2 2 A) f ( x ) = B) f ( x ) =
⎛ x+2⎞ ⎛ x +2⎞ ( x − 1)2 ( x + 1)2
A) f ( x ) = − ⎜ ⎟ B) f ( x ) = ⎜ ⎟
⎝ x +1⎠ ⎝ x +1⎠
( x − 1)2 x
2 2 C) f ( x ) = D) f ( x ) =
⎛ x +1⎞ ⎛ x +1⎞ x x −1
C) f ( x ) = ⎜ ⎟ D) f ( x ) = − ⎜ ⎟
⎝ x+2⎠ ⎝ x+2⎠ x
2 E) f ( x ) =
⎛ x −2⎞ ( x − 1)2
E) f ( x ) = ⎜ ⎟
⎝ x −1 ⎠
x−1
x −1
lerden hangisidir?
x2 − 4
x−1
ax 2 + bx + c
30. Grafik, f (x) =
x+d
fonksiyonuna ait
olduğuna göre,
a + b + c + d toplamı kaçtır?
A) –8 B) –6 C) –4 D) –2 E) 0
1.D 2.E 3.A 4.B 5.C 6.B 7.E 8.A 9.B 10.E
11.E 12.A 13.C 14.C 15.D 16.B 17.A 18.A 19.D 20.E
21.B 22.D 23.B 24.D 25.E 26.A 27.C 28.E 29.A 30.B

GEOMETRİ – ÖSS SAY/EA
DETERMİNANTLAR
⎡a b ⎤ ÖRNEK 3
Tanım: 2x2 türündeki A=⎢ ⎥ kare matrisi için
⎣ c d⎦
⎡ 1 2 −1⎤
a.d − b.c reel sayısına A matrisinin determinantı denir.
A = ⎢⎢3 −2 1⎥⎥ matrisinin, a32 elemanının kofaktö-
detA veya A biçiminde gösterilir.
⎣⎢ 1 3 2 ⎥⎦
rünü bulalım.
ÖRNEK 1
⎡5 4 ⎤ ÇÖZÜM
A=⎢ ⎥ matrisinin determinantını hesaplayalım.
⎣9 8 ⎦
3+ 2 1 −1
A = ( −1) = −(1 + 3) = −4 tür.
32 3 1
ÇÖZÜM
Tanım:
5 4
A = = 5.8 − 4.9 = 4 tür. ⎡a a a ⎤
9 8 ⎢ 11 12 13 ⎥
A= a ( ij )3x3 = ⎢a a
⎢ 21 22
a ⎥ matrisi için,
23 ⎥
⎣⎢a a
31
a ⎦⎥
32 33
Tanım:
⎡a a a ⎤ a a a
11 12 13
⎢ 11 12 13 ⎥
A= a ( )
ij 3x3
= ⎢a
⎢ 21 22
a a ⎥
23 ⎥
A =a
21
a
22
a
23
= a .A
11 11
+ a .A
12 12
+ a .A
13 13
sayısına
⎢⎣a a a ⎥⎦ a a a
31 32 33 31 32 33
matrisinde, aij elemanının bulunduğu satırdaki ve sütun- A matrisinin determinantı denir.
daki elemanlar silindikten sonra, kalan elemanların oluş-
turduğu matrisin determinantına, aij elemanının minörü ÖRNEK 4
denir.
2 −1 1
1+1 −2 −1
A = 3 −2 −1 = 2.( −1)
3 2
1 3 2
ÖRNEK 2
1+ 2 3 −1 1+ 3 3 −2
⎡ 3 −2 1⎤ +( −1)( −1) + 1.( −1)
1 2 1 3
A = ⎢⎢ −1 2 0 ⎥⎥ matrisinin a13 minörünü bulalım.
⎢⎣ 4 −3 2 ⎥⎦ = 2.(2.( −2) − ( −1).3) + 1.(3.2 − ( −1).1) + 1.(3.3 − ( −2).1)
= −2 + 7 + 11 = 16 dır.
ÇÖZÜM
SARRUS KURALI
−1 2 3. dereceden bir determinant hesaplanırken, ilk iki sütun
M = = ( −1).( −3) − 4.2 = −5 tir.
13 4 −3 sağa ya da ilk iki satır alta yazılarak, esas köşegen para-
lelindeki çarpımlar (+) işaretle, yedek köşegen paralelin-
deki çarpımlar (–) işaretle yazılarak, yapılan toplam olarak
Tanım: bulunur.
⎡a a a ⎤
⎢ 11 12 13 ⎥ a a a a a
( )
i+ j
⎥ matrisinde, ( −1) .M i j
11 12 13
A= a = a 11 12
ij 3x3 ⎢ 21
a a
⎢ 22 23 ⎥ A =a a a a a
21 22 23 21 22
⎢⎣a a a ⎥⎦
31 32 33 a a a a a
31 32 33 31 32
sayısına, aij elemanının kofaktörü (eş çarpanı) denir ve Aij
ile gösterilir. – – – + + +

ÖRNEK 5 ÖRNEK 7
1 −1 2 ⎡ 5 −8 ⎤
A=⎢ ⎥ matrisinin ters matrisini bulalım.
A = 3 −2 1 matrisinin determinantını hesaplaya- ⎣ −2 4 ⎦
2 1 −3
lım.
ÇÖZÜM
⎡4 8⎤
Ek
ÇÖZÜM A =⎢ ⎥ tir.
⎣2 5⎦
5 −8
1 −1 2 1 −1 A = = 5.4 − ( −8)( −2) = 4 tür.
−2 4
A = 3 −2 1 3 −2
⎡1 2⎤
2 1 −3 2 1 −1 1 Ek 1 ⎡4 8⎤ ⎢ ⎥
A = ⋅A = ⎢ ⎥ = ⎢1 5⎥
A 4 ⎣2 5⎦
– – – + + + ⎣⎢ 2 4 ⎦⎥
= 1.( −2)( −3) + ( −1).1.2 + 2.3.1 − 2.( −2).2

−1.1.1 − ( −1).3( −3) = 8 dir.
DETERMİNANTIN ÖZELLİKLERİ
1. Bir determinantın herhangi bir satırındaki ya da sütu-
nundaki elemanların tümü sıfır ise determinant sıfıra eşit-
tir.
BİR KARE MATRİSİN EK MATRİSİ
Tanım: Bir kare A matrisinde, her elemanın yerine, o ele-
1 3 2
manın kofaktörünün yazılmasıyla bulunan matrisin trans-
pozesine, A nın ek matrisi denir. 0 0 0 = 0 dır.
4 −6 5
ÖRNEK 6
⎡4 3 ⎤ 2. Bir determinantın, herhangi iki satırının ya da sütu-

A=⎢ ⎥ matrisinin ek matrisini bulalım. nunun yerleri değiştirilirse, determinantın işareti değişir.
⎣ 1 −2 ⎦
ÇÖZÜM ÖRNEK 8
1+1 1+ 2 3 2
A = ( −1) ( −2) = −2 A = ( −1) .1 = −1
11 12 A= = 3.4 − 5.2 = 2 dir.
2 +1 2+ 2 5 4
A = ( −1) .3 = −3 A = ( −1) .4 = 4
21 22 5 4
T B= = 5.2 − 3.4 = −2 dir.
Ek ⎡ −2 −1⎤ ⎡ −2 −3 ⎤ 3 2
A =⎢ ⎥ =⎢ ⎥
⎣ −3 4 ⎦ ⎣ −1 4 ⎦ A = − B dir.
3. Bir determinantın, herhangi iki satırı ya da sütunu

Uyarı: 2x2 türünden bir kare matrisin ek matrisi bulu- aynı ise, determinant sıfıra eşittir.
nurken asal köşegen elemanlarının yerleri değiştirilir,
yedek köşegen elemanlarının işaretleri değiştirilir.
⎡a b ⎤ Ek ⎡ d −b ⎤ ÖRNEK 9
A=⎢ ⎥⇒A =⎢ ⎥ dir.
⎣ c d ⎦ ⎣ −c a ⎦ 3 2 1
A = −1 1 2 determinantını hesaplayalım.
BİR KARE MATRİSİN TERS MATRİSİ 3 2 1
Tanım: Bir A kare matrisinin ek matrisinin, A ya bölün-
mesiyle elde edilen matrise, A nın ters matrisi denir. A–1
ÇÖZÜM
ile gösterilir. A.A–1 = A–1.A = I (birim matris) tir.
3 2 1 3 2
A = −1 1 2 −1 1
Uyarı: Bir matrisin tersinin olabilmesi için, A ≠ 0 ol- 3 2 1 3 2
malıdır.
= 3 + 12 − 2 − 3 − 12 + 2 = 0 dır.

4. Bir determinantın, herhangi bir satırındaki ya da sü-
tunundaki elemanlar, k reel sayısıyla çarpılırsa, determi-
KONU TESTİ
nant k ile çarpılmış olur.
2006 2005
1. determinantının değeri kaçtır?
ÖRNEK 10 2005 2006
5 −4
A = determinantının 1. satırını 2 ile çarpalım. A) 4006 B) 4011 C) 4021 D) 4110 E) 4111
−3 3
ÇÖZÜM sin 69° − cos 9°

2. = 4x − 1 olduğuna göre,
5.2 ( −4).2 cos 69° sin 9°
= 30 − 24 = 6 dır.
−3 3
x aşağıdakilerden hangisidir?
5 −4
A = = 15 − 12 = 3 tür.
−3 3 1 1 3 3 4
A) B) C) D) E)
2. A = 6 olduğu görülür. 4 6 5 8 7
Sonuç: A, nxn türünde bir matris ve k ∈ R ise,

− x −1 0
n
k.A = k . A dır. 3. 2 0 y = 0 olduğuna göre,
3 1 −x
5. Bir determinantın, herhangi iki satırındaki ya da sü-
tunundaki elemanlar orantılı ise, determinant sıfıra eşittir. y nin hangi değeri için x tanımsızdır?
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1 E) 0
6. Bir determinantın, herhangi bir satırındaki ya da sü-
tunundaki elemanların k katları, başka bir satıra ya da sü-
tuna eklenirse, determinantın değeri değişmez.
0 4 1 0 4 2
4. A = x 1 3 ve B = 3x 3 18 determinantları
ÖRNEK 11
1 3 0 1 3 0
2 −1 1 veriliyor.
3 −2 − 1 determinantını hesaplayalım.
B nin A türünden eşiti aşağıdakilerden hangisidir?
1 3 2
A) 2A B) 3A C) 4A D) 5A E) 6A
ÇÖZÜM
2 −1 1 2 −1
3 −2 − 1 3 −2 = −8 + 1 + 9 + 2 + 6 + 6 = 16 dır. −4 1 2x
1 3 2 1 3 5. 4x 0 5 = 27 ise,
Üçüncü satırı 2 ile çarpıp birinci satıra ekleyelim. 3 −1 4 − 2x
4 5 5
3 −2 −1 bu determinantı hesaplayalım. x kaçtır?
1 3 2 A) –4 B) –3 C) –2 D) 2 E) 4
4 5 5 4 5
3 −2 −1 3 −2 = −16 − 5 + 45 + 10 + 12 − 30 = 16 dır.
x+4 x+2 x+3
1 3 2 1 3
6. x+1 x+3 x + 2 = 0 denklemini sağlayan x
x+3 x+1 x+4
değeri aşağıdakilerden hangisidir?
7. Bir kare matrisinin determinantı, transpozesinin deter- 5 3 1 3

minantına eşittir. A) − B) −2 C) − D) E)
2 2 2 2
A = AT

⎡6 2 3⎤ 1 −1 x
7. ⎢ ⎥ 12.
A = ⎢1 4 x ⎥ matrisinin birinci satır ikinci sütun 2 3 y = p ise,
⎢⎣2 3 4 ⎥⎦ 0 2 z
elemanının kofaktörü 16 ise,
1 −1 x − 2
x kaçtır? 2 3 y determinantının değeri aşağıdaki-
A) 6 B) 7 C) 8 D) 9 E) 10 0 2 z+1
lerden hangisidir?
A) 2p B) p − 3 C) p + 1 D) 2p − 1 E) 2p − 3
⎡ 1 2⎤
8. A=⎢ ⎥ matrisi veriliyor.
⎣ −1 0⎦
⎡a b ⎤
2 −1 13. A=⎢ Ek
⎥ matrisinin ek matrisi A , |A| = 4 oldu-
X + A = A koşulunu sağlayan X matrisinin tüm ⎣ c d⎦
elemanlarının toplamı kaçtır? ğuna göre,
A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1
|A.AEk| determinantı kaçtır?
A) 0 B) 2 C) 4 D) 8 E) 16
1 i+1 −1
9. 2 i i − 1 determinantının değeri aşağıdaki- ⎡1 x 2⎤
−i 2i 0 14. ⎢ ⎥
A = ⎢1 0 x ⎥ matrisinin çarpmaya göre tersi ol-
lerden hangisidir? ⎢⎣1 − 3 4 ⎥⎦
madığına göre,
A) 1 B) –2+i C) 3+i D) 3 E) 1+2i
x in alabileceği değerler toplamı kaçtır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
⎡ 1 2 3⎤
10. A = ⎢⎢ −1 2 1⎥⎥ matrisinin tersi olan matrisin 2.
⎣⎢ 1 1 −1⎦⎥ 15. ⎡sin x
A=⎢
cos x ⎤ ⎡sin x
B=⎢
0⎤
⎥ 1⎥⎦
satır, 3. sütunundaki eleman kaçtır? ⎣1 0 ⎦ ⎣ cos x
matrisleri veriliyor.
1 4 2
A) –2 B) C) D) E) 2
3 3 3 A.B çarpım matrisinin determinantı aşağıdakiler-
den hangisidir?
1 sin 2x
A) sinx B) cosx C) − sin2x D) E) sin2x
2 2
⎡4 3⎤
11. A=⎢ ⎥ ise,
⎣7 5⎦
A–1 aşağıdakilerden hangisidir? a−1 b c

16. a b−1 c determinantının eşiti aşağı-
⎡ 5 −3 ⎤ ⎡ −5 −3 ⎤ ⎡ −5 3⎤ a b c−1
A) ⎢ ⎥ B) ⎢ ⎥ C) ⎢ ⎥
⎣ −7 4⎦ ⎣ −7 −4 ⎦ ⎣ 7 −4 ⎦ dakilerden hangisidir?
⎡4 7⎤ ⎡ −4 7⎤ A) (a+b+c)–1 B) 1–(a+b+c) C) a+b+c
D) ⎢ ⎥ E) ⎢ ⎥
⎣3 5⎦ ⎣ 3 −5 ⎦
D) a–b+c E) a+b–c
1.B 2.D 3.C 4.E 5.C 6.A 7.E 8.D 9.D 10.B 11.C 12.B 13.E 14.A 15.C 16.A

FİZİK – ÖSS SAY
FOTOELEKTRİK OLAY
1. FOTOELEKTRİK OLAY Cam levha çekilince elektroskobun yaprakları tekrar ka-

panmaya başlar.
Işığın dalga karakterini destekleyen girişim ve kırınım
olaylarında ışığın dalga boyuna göre çok büyük boyutlar Pencere camı görünür ışığı ve kırmızı ötesi ışınları geçirir,
kullanmıştık. Ortam ışığın l dalga boyu düzeyinde oldu- morötesi ışınları geçirmez.
ğunda kırınım olayı, ışığın kırılma olayından daha önemli
oluyordu. Şimdi ortamın kalınlığı atom boyutunda oldu- Kuartz cam ise morötesi ışınları geçirir.
ğunda ışığın nasıl davrandığını inceleyeceğiz.
Dolayısıyla cıva sürülmüş çinko levhadan elektron söken
19. yüzyılın sonlarına doğru yapılan bazı deneyler ışığın ışık morötesi ışıktır.
bir ortamdan başka bir ortama geçmesinde ya da metalle-
rin üzerine düştüğünde kırılma, girişim ve kırınımdan daha Bu sonuç metallerin birçoğu için geçerlidir.
farklı etkiler yaptığını gösterdi.
Işığın metal yüzeylerinden elektron sökmesi olayına foto-
Hertz, radyo dalgaları ile deney yaparken elektrotlar ara- elektrik olayı denir.
sında kıvılcım atmalarını gördü. Morötesi ışınlarla deneyi
tekrarladığında kıvılcım sayısının çoğaldığını gördü. Bu olayda sökülen elektronlara fotoelektron denir.
Üzerine cıva sürülmüş levhayı (_) yüklü elektroskopun to-

puzuna bağladığımızda levha da (_) yüklenir. Bu levhanın
a. Foton Enerjisi ve Birimi
üzerine, ince kenarlı kuartz mercekten geçirdiğimiz ışık
arkının kuvvetli ışığını odakladığımızda, elektroskopun
Bir fotonun enerjisi fotonun frekansına bağlıdır. Max
yapraklarının yavaş yavaş kapandığını görürüz (Şekil 1).
Planck bir ışık fotonunun enerjisinin,
Efoton = hν bağıntısıyla bulunabileceğini gösterdi.

e-
+ e-
ýþýk _
arký _ _ 34
_ _
_ _
_
h: Planck sabiti olup değeri h = 6,62.10 j.s dir.
_ _ _
e- ν : Fotonun frekansı olup birimi s dir.
1
kuartz e-
mercek Efoton : Fotonunun enerjisi olup birimi j dür.
elektroskop
cýva sürülmüþ
c hc
Þekil 1
çinko levha ν= olduğundan, Efoton = hν =
λ λ
Bu deneyden de görüldüğü gibi, kuartz mercekten geçen şeklinde de bulunabilir.
ışık, cıva sürülmüş çinko levhadan elektron sökerek elekt-
roskopun yapraklarının kapanmasını sağlamıştır. c : Işık hızı olup boşluktaki değeri c = 3.108 m/ s dir.
Eğer çinko levha (+) yüklendikten sonra deney tekrarlanır- l : Işığın dalga boyu olup birimi m dir.
sa, elektroskopun yapraklarının açıklığının değişmediği Fotonun enerjisi çok küçük olduğundan enerjisi genellikle
görülecektir. Bu durumda çinkodan elektron sökülmesi elektron volt (eV) cinsinden ifade edilir.
olmamaktadır. Bir elektron 1 voltluk potansiyel farkı ile hızlandırıldığında
Çinko levhayı (_) yükledikten sonra mercekten gelen ışı- kazandığı enerjiye 1 eV denir.
ğın önüne cam levha tutarsak elektroskopun yapraklarının W=q.V
kapanmadığı görülür (Şekil 2). W = elektronun yükü . 1 volt
W=e.V
cam
levha -19
1 elektronun yükü = 1,6.10 C
18
1 J = 6,25 . 10 eV
ýþýk
+ hc = 19,86 . 10-26 J.m
_ _
arký
_
_ _ 1 m = 1010 A°
_ _
_ _ hc = 12400 eV.A°
ince kenarlý değerleri yerine yazılırsa,
cýva sürülmüþ
kuartz mercek elektroskop hc 12400 eV A° dur.
çinko levha
Efoton = hν = =
Þekil 2
λ λ A°

• Bir foton, metal yüzeyine çarptığında enerjisini metal yü- b. Einstein’in Fotoelektrik Denklemi
zeyinin bir tek elektronuna verir ve kendisi kaybolur.
Einstein, enerjinin korunumu yasasından yararlanarak, fo-
• Foton enerjisinin bir kısmı, yüzeyden elektron sökmek tonun enerjisi (Efoton), bağlanma enerjisi (Eb) ve
için harcanır.
fotoelektronun kinetik enerjisi (Ek) arasında,
• Yüzeyden elektron sökülmesi için gerekli olan en küçük
enerjiye bağlanma enerjisi (Eb) veya eşik enerjisi (E0) Efoton = Eb + Ek
1
denir. hν foton = hν 0 + 2
mvm
2
• Eşik enerjisine sahip ışık fotonunun frekansına eşik fre- hc hc 1
kansı (ν0) denir. = + mv m
2
λ foton λ 0 2
• Eşik enerjisine sahip ışık fotonunun dalga boyuna eşik bağıntısının olduğunu göstermiştir. Bu bağıntıya
dalga boyu (l0) denir. Einstein’in fotoelektrik denklemi denir.
Bağıntılardaki vm, sökülen fotoelektronun maksimum hızı-

• Eşik enerjisi, eşik frekansı ve eşik dalga boyu sadece nın büyüklüğüdür.
metal yüzeyin cinsine bağlıdır.
• Eşik enerjisinden daha az enerjiye sahip olan fotonlar

yüzeyden elektron sökemezler.
• Fotonların yüzeyden elektron sökebilmeleri için enerjileri
eşik (bağlanma) enerjisine eşit ya da daha büyük olma-
lıdır. Bağlanma (eşik) enerjisi,
c. Fotoelektronların sayısı
hc
Eb = hν 0 = bağıntısıyla bulunur.
λ0
• Fotonların yüzeyden elektron sökebilmeleri için frekans- Bir foton yüzeyden en çok bir elektron koparabilir.
ları eşik frekansına eşit ya da daha büyük olmalıdır.
Fotoelektronların sayısı yüzeye çarpan ışık akısıyla (Φ)
• Fotonların yüzeyden elektron sökebilmeleri için dalga doğru orantılıdır.
boyları eşik dalga boyuna eşit ya da daha küçük olmalı- Φışık = E . A
dır.
Ι
• Eşik enerjisinden daha büyük enerjisi olan bir fotonun, Φışık = . A.Cos α dır.
d2
eşik enerjisi kadar kısmı elektronu sökmede harcanır.
Kalan kısmı ise koparılan elektrona kinetik enerji kazan- Bir yüzeyden koparılan foton sayısı:
dırır.
1. Işık kaynağının I ışık şiddetiyle doğru orantılıdır.
• Kopan elektronun kütlesi m, hızının büyüklüğü v ise ki-
1 2. Metal levhanın A yüzey alanı ile doğru orantılıdır.
netik enerjisi; Ek = mv2 bağıntısıyla bulunur.
2
• Bazı elektronlar yüzeyden maksimum hızla (vm) ayrılır- 3. Noktasal ışık kaynağının metal levhaya olan d uzaklığı-
nın karesiyle ters orantılıdır.
ken, bazıları da daha derinden koparılır, yüzeye kadar
gelemeyebilir. 4. Işınların metal levhanın yüzeyinin normali ile yaptığı a
• Bazı elektronlar da yolları üzerinde bulunan atomlarla açısının kosinüsü ile doğru orantılıdır.
çarpışarak enerjilerinin bir kısmını kaybeder ve başka
doğrultularda çıkarlar.
• Bir metalin yüzeyinden elektron sökmek, iç tabakaların-
dan elektron sökmekten daha az enerji gerektirir.
• Bir foton bir yüzeyden ancak bir elektron sökebilir. Bu, d. Fotosel Lamba ve Fotoelektrik Akım
fotona özgü bir özelliktir.
• Bazı metallerin bağlanma enerjileri. • Sodyum, potasyum, lityum ve sezyum gibi alkali metalle-
rin bağlama enerjileri çok küçük olduğundan bu metal-
Metal Eb(eV)
lerden görünür ışık elektron sökebilir.
Sodyum (Na) 0,28
Alüminyum (Al) 4,08 • Fotosel lambanın ışığın içeri girebilmesi için lambanın iç
Kurşun (Pb) 4,14 yüzeyinin bir kısmı boş bırakılmış, diğer kısımlara alkali
Çinko (Zn) 4,31 metal sürülmüştür.
Demir (Fe) 4,50
Bakır (Cu) 4,70
Gümüş (Ag) 4,73
Platin (Pt) 6,35

• Alkali metalin hava ile reaksiyona girmemesi için lamba- • Doyma potansiyel farkındaki akıma da doyma akımı ya
nın içindeki hava boşaltılmıştır. Çünkü oksitlenmiş metal da maksimum akım (imax) denir.
yüzeyinden görünür ışık elektron sökemez.
alkali metal
• Doyma potansiyel farkının etkisiyle doyma akıma (mak-
sürülmüþ katot simum akıma) ulaştıktan sonra fotoelektrik akımın şiddeti:
ýþýk
_
_
_ _ I. Işığın frekansına bağlı değildir.
+
_
_
anot + e _
+ + _ II. Katot ve anot arasındaki uzaklığa bağlı değildir.
+ +
III. Anot yüzeyinin büyüklüğüne bağlı değildir.
ampermetre
• Fotoelektronların her birinin anoda çarpmasında kinetik
enerjisi,
Þekil 3 Efoton = Eb + Ek
Efoton = hν0+ e . V
• Lambanın anotu ile katotu arasında açıklık vardır.
Eb + Ek = hν0 + e . V bağıntılarıyla bulunur.
• Devrede üreteç varken, lambaya ışık düşmediği zaman

devreden akım geçmez.
f. Kesme Potansiyel Farkı
• Lambanın katotuna ışık düşürülürse, katottan koparılan
fotoelektronlar anot tarafından çekilir ve devreden bir Fotosele Şekil 5 teki gibi ters potansiyel farkı uygulandı-
akım geçer. Bu akıma fotoelektrik akımı denir. ğında katot levha (+), anot levha (_) yüklenir.
alkali metal
sürülmüþ katot
++ levha
ýþýk
e. Fotoelektrik Akımın Şiddeti +

+ + _
+
• Fotosele gelen ışığın şiddetiyle doğru orantılıdır. _ _ _ e _+
_ _
_
• Fotoselin anot ve katotunun arasındaki uzaklıkla ters

orantılıdır.
ampermetre
• Fotosele düşen ışık şiddeti sabit ise anot yüzeyinin bü-
yüklüğü ile doğru orantılıdır. Þekil 5
• Fotosele Şekil 3 teki gibi bir üreteç bağlandığında foto- (+) yüklenen katot levhaya ışık düştüğünde bu levhadan
sel lambanın anot ve katotu arasında elektrik alanı olu- sökülen elektronlar (+) yüklü levha tarafından geri çekilir-
şur. Sökülen fotoelektronların kinetik enerjisinden baş- ken, (-) yüklenen anot tarafından katota doğru itilir.
ka,
Bu negatif potansiyel farkı belli bir değere ulaşınca fotoe-
W=e.V lektrik akım kesilir, yani fotoelektronların hiçbiri bu negatif
(ters) potansiyel farkını yenecek maksimum kinetik enerji-
enerjisini de alarak anota daha yüksek enerji ile varırlar. ye sahip değildir.
• Katot – anot arasındaki potansiyel farkı arttırılırsa, foto- İşte fotoelektrik akımını sıfır yapan bu negatif potansiyel
elektrik akımı Şekil 4 deki gibi artmaya başlar. Ancak po- farkına kesme potansiyel farkı (VK) ya da durdurucu
tansiyel farkı artsa bile, fotoelektrik akım maksimum değe- potansiyel farkı denir (Şekil 6).
rine ulaştıktan sonra, akım artışı gerçekleşmez. fotoelektrik
fotoelektrik akým
akým imax
imax
i0
i0
_V potansiyel
K 0 Vdoyma farký
potansiyel
0 Vdoyma farký
Þekil 6
Þekil 4
Kesme potansiyel farkının büyüklüğü ile fotoelektronların
• Katottan koparılan fotoelektronların hepsini anota ulaştı- maksimum kinetik enerjileri,
ran potansiyel farkına doyma potansiyel farkı denir. 1
Ek = e VK = mvm 2
bağıntısıyla bulunabilir.
2

Bu bağıntıyı fotoelektrik denkleminde yerine yazarsak, Kesme potansiyel farkı yardımıyla farklı renkte ışıklar kul-
hc lanılarak, fotosellerin katotlarının yüzeylerinden sökülen
hν foton = = Eb + e . VK fotoelektronların maksimum kinetik enerjileri,
λ foton
hc
hν foton = = hν 0 + e . VK hνfoton = Eb + Ek (max)
λ foton
Ek (max) = hνfoton – Eb
hc hc
hν foton = = + e . VK
λ foton λ 0
bağıntısıyla bulunur. Maksimum kinetik enerji - frekans
grafiği Şekil 9 daki gibi olur.
bağıntıları elde edilir.
maksimum
Kesme potansiyel farkının büyüklüğü, kinetik enerji
• Fotoelektronların maksimum kinetik enerjileriyle doğru Ek

orantılıdır.
• Gelen ışığın frekansıyla doğru orantılıdır.
• Gelen ışığın dalga boyu ile ters orantılıdır. a frekans
• Katottaki metalin eşik enerjisi ile ters orantılıdır. 0 n0 n
Aynı fotosel lambaya gönderilen K ve L ışık demeti için fo- _E

b Þekil 9
toelektrik akım – potansiyel farkı grafikleri Şekil 7 deki gi-
bi olursa, akımların maksimum değerlerinin farklılığı K nin
ışık şiddetinin L ninkinden büyük olduğunu gösterir. Bütün metallerle yapılan deneylerde,
VK kesme potansiyellerinin eşitliğinden K ve L ışık fotonla- tan a = h dir (Şekil 10).
rının;
h = 6,62 . 10– 34 j . s Planck sabitidir.
1. E enerjilerinin
2. ν frekanslarının maksimum K
3. l dalga boylarının aynı olduğunu gösterir. kinetik enerji
L
fotoelektrik
akým
M
imax(K) a a a
K frekans
0
_E
imax(L) L b(K)
_E
b(L)
potansiyel farký _E
b(M) Þekil 10
_V 0
K
Þekil 7
Eb
• Sabit ışık akısı altında farklı frekanslı ışıklar, aynı fotose- tan α = = sabit
ν0
le düşürüldüğünde, fotoelektrik akım - potansiyel farkı gra-
fiği Şekil 8 deki gibi olursa ışık frekanslarının artışı i0 akı-
mının artışına sebep olurken maksimum fotoelektrik akım
(imax) değişmez.
fotoelektrik g. Fotoelektrik Olayının Kullanım Alanları

akým
Bir fotosel, üzerine ışık düşmesiyle çalışacağından devre-
de bir anahtar gibi kullanılabilir.
i3
i2 Fotoselin kullanıldığı bazı alanlar şunlardır:
i1 • Aydınlatmada sokak lambalarının kontrolü

• Otomatik açılıp, kapanan kapılar, musluklar, videolar
potansiyel farký • Filmlerin seslendirilmesinde
_V
3
_V
2
_V
1
0 • X – ışınlarının dozunu ölçme
• Yangın ve duman dedektörü
Þekil 8 • Işıkta ses iletimi

ÖRNEK 1 ÖRNEK 3
çinko levha _
Ek (10 19J )
_
_
_
E2
Güneþ ýþýðý
_
_
_ _ _ _1
_ _
_ _
_ 0 n1 n2 n (1014 s )
_ _
_E
cam 1
Şekildeki düzenekte adi cam varken (–) yüklü elektros-

kobun yapraklarında değişme gözlenmemektedir. Sadece Bir metal yüzeyine gönderilen fotonların söktüğü foto-
düzenekteki adi cam kaldırıldığında ise elektroskobun elektronların kinetik enerjisinin, gönderilen ışığın frekansa
yapraklarının kapandığı gözlenmektedir. bağlı olarak grafiği şekildeki gibidir.
Bu deneyden; Buna göre,

I. Adi cam güneş ışığındaki tüm renkleri geçirmemekte- I. E1 metalden sökülen fotoelektronların bağlanma ener-
dir. jisidir.
II. Her renkteki ışık çinko levhadan elektron sökememek-
tedir. II. ν1 fotoelektronları söken ışığın eşik frekansıdır.
III. Adi cam bazı ışık fotonlarını soğurmaktadır. III. ν2 frekanslı ışığın söktüğü fotoelektronların maximum
sonuçlarından hangileri çıkarılabilir?
kinetik enerjisi E2 dir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III yargılarından hangileri doğrudur?
ÇÖZÜM A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Adi cam, morötesi ışınları geçirmez, soğurur. Zn levhadan D) I ve II E) I, II ve III
ancak morötesi ışık elektron sökebilir.
Yanıt: E
ÇÖZÜM
E 1 = Bağlanma (eşik) enerjisi

ÖRNEK 2
ν1 = Eşik frekansı
_ X _ Y
_ _ Efoton = Eb + Ek
_ _
_
_ _ _ Eb = hν1 = E1
_ _
_ _ _ _
_ _ _ _
_ _
_ _
Þekil 1
Efoton = Eb + Ek
Þekil 2
Efoton = hν2 = E1 + E2 olduğundan, E2 sökülen
Z fotoelektronun maksimum kinetik enerjisidir.
_
_
_
_
Yanıt: E
_ _
_ _
_ _
_ _
adi cam
Þekil 3
X , üzerine sodyum sürülmüş çinko levha
Y , çinko levha
Z, üzerine potasyum sürülmüş çinko levhadır. 2. COMPTON SAÇILMASI VE MADDE DALGALARI
X ve Y üzerine güneş ışığı doğrudan, Z üzerine ise adi
camdan geçirildikten sonra düşürüldüğüne göre,
hangi elektroskopların yapraklarında kapanma gözle- a. Compton Saçılması Olayı
nebilir?
• Compton olayı yüksek enerjili X – ışınları fotonunun kar-
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z bon atomunun serbest elektronlarından birine çarparak,
D) X ve Z E) X, Y ve Z elektronu bir doğrultuda fırlatırken kendisinin de herhangi
bir doğrultuda saçılması olayıdır.
ÇÖZÜM
Sodyum, potasyum gibi metallerden görünür ışık elektron • Işığın tanecik yapısını açıklayan bir olaydır.
koparabilir. Çinko metalden ancak morötesi ışık elektron
koparabilir.
Yanıt: E
• Compton olayı ışık fotonlarının momentumlarının oldu-
ğunu göstermiştir.

y y
• Compton olayında çarpışmadan sonra fotonun hızında
n
çý
la değişiklik olmaz ve ışık hızı ile hareket eder.
sa ton
f o
gelen foton
q
x x
a
b. Madde Dalgaları
1
s Ek = mv2
eleaçýla
ktr n v
2 • 1924 yılında De Broglie ve Schrödinger ışığın dalga mo-
on
(a) (b) deli ile tanecik modelini birleştirerek dalga mekaniğini
Þekil 11 (kuantum mekaniğini) kurdular.
• Einstein’in E0 = mc2 bağıntısına göre, enerjisi E olan • Einstein’in kütle – enerji bağıntısına göre m kütleli
E rölativistik bir parçacığın toplam enerjisi, E = mc2 dir.
bir foton m = ye eşit kütlesi varmış gibi hareket eder.
c2
• Bir parçacığın durgun haldeki m0 kütlesi, hareket halin-
• Enerjinin korunumu yasasına göre, deki m kütlesinden küçüktür.
ı
E = E + Ek elektron m0
m= dir.
hν = hν + Ek elektron
ı
v2
1− 2
hc hc c
= + Ek
λ λı elektron
• Durgun haldeki m0 kütleli bir parçacığın toplam enerisi ,
bağıntıları yazılabilir. E 0 = m 0 c2 dir.
• Durgun haldeyken toplam enerjisi E0 olan m0 kütleli bir
Compton olayı bir tür esnek çarpışmadır (Şekil 11). parçacığın hareket halindeyken enerjisi E, kütlesi, m ise
parçacığın kinetik enerjisi,
• Gelen fotonun enerjisi, saçılan fotonun enerjisinden bü- Ek = E – E0
ı
yüktür (E > E ) Ek = mc2 – m0c2
• Gelen fotonun frekansı, saçılan fotonun frekansından Ek = (m – m0)c2 dir.

büyüktür. (ν > ν )
ı
• Fotonun durgunken kütlesi yoktur.

• Gelen fotonun dalga boyu, saçılan fotonun dalga boyun-
dan küçüktür. (λ < λ )
ı E
• Enerjisi E olan bir foton m = ye eşit bir kütleyle hare-
c2
• Madde üzerine gelen fotonun enerjisinin bir kısmı elekt- ket eder.
rona aktarılır. • Fotonun momentumu,
P=m.c
• Gelen fotonun kaybettiği enerji, elektronun kazandığı E= m . c2 = P . c
enerjiye eşittir. hc
E = hν = = P.c
λ
• Compton olayında çizgisel momentum korunur. h hν E
→ →ı → P= = = bağıntılarıyla bulunur.
P = P + P elektron λ c c
• Işık fotonları E enerjili ve P momentumuna sahip tane-
• Gelen fotonun momentumu, saçılan fotonun momentu- cikler şeklinde ışık hızıyla yayılırlar.
ı
mundan büyüktür ( P > P ).
• Işık taneciklerine hareket ederken bir dalga eşlik eder.
• Compton saçılması olayında fotonların dalga boyu deği-
şir. Dalga boyundaki değişim miktarı, • Fotonlara eşlik eden dalga boyuna De Broglie dalga
h boyu denir.
Δλ = λ ı − λ = (1 − Cosθ)
m0c h
• De Broglie dalga boyu λ = bağıntısı ile bulunur. Bu
bağıntısıyla bulunur. P
m0 = Elektronun durgun kütlesidir. bağıntı fotonların hem dalga, hem de tanecik karakterine
sahip olduğunu gösterir.
q = Saçılan fotonun geliş doğrultusuyla yaptığı açıdır.
• Saçılan fotonun dalga boyu • De Broglie bu bağıntıyı genelleştirerek “momentumu P
λ ' = λ + 0,024 (1 − Cosθ) A° bağıntısıyla bulunur. olan her hareketliye bir dalga eşlik eder.” görüşünü ortaya
• Compton olayında saçılma olayı aynı düzlemdedir. atmıştır.

• De Broglie’ye göre, hareket halindeki madde parçacıkla- b. Tanecik Modelinin Açıklayamadığı Olaylar
rına da bir dalga eşlik etmektedir. İşte bu dalgalara mad-
de dalgaları denir. 1. Kırılma olayında ışığın ortamlardaki hızının büyüklüğü
2. Işığın düştüğü ortamdan aynı anda yansıması ve kırıl-
• Kütlesi m, hızı v olan maddesel bir taneciğe, dalga boyu ması
3. Işıkta girişim ve kırınım
h
λ= olan bir dalga eşlik eder. 4. Işığın prizmada renklere ayrılması
mv 5. Işıktaki polarizasyon olayı
• Genelde hareket halindeki her parçacığa bir dalga eşlik

eder.
c. Tanecik ve Dalga Modelinin Ortak Açıkladığı Olaylar
• Fotonların hem dalga hem de tanecik karakteri aynı
oranda belirgindir. 1. Işığın yansıması
2. Işığın soğurulması
• Fotonlar bir olayda ya dalga, ya da tanecik gibi davranır. 3. Işığın doğrular boyunca yayılması
4. Işığın birbirinin içinden geçmesi
5. Işık basıncı
• Fotonlar hiçbir zaman aynı olayda hem dalga, hem de 6. Aydınlanma
tanecik özelliğini birden göstermez. (Örneğin girişim ola- 7. Işığın kırılması
yında dalga özelliğini, Compton olayında tanecik özelliğini 8. Işığın gölge ve yarıgölge olayları
gösterir.)
• Işık hem dalgadır hem de taneciktir. Bu iki özellik
Wavicle, dalga - parçacık ifadesiyle birleştirilmiştir.
ÖRNEK 4
3. IŞIĞIN TANECİK MODELİ, FOTON akým þiddeti
K
• Tanecik modeli, dalga modelinden daha önce geliştiril- L
miştir.
• Birçok bilim adamı tarafından desteklenen bu model, potansiyel

ışıkla ilgili bazı olayları açıklamada çok başarılıdır. _V farký
0
• Tanecik modeline göre, ışık foton denilen çok küçük K ve L ışınlarıyla yapılan bir fotoeletrik deneyinde fotoe-
parçacıklardan oluşur.
lektrik akım şiddetinin potansiyel farkına bağlı olarak deği-
şimi şekildeki gibidir.
• Her renkteki ışığın tanecikleri farklıdır.
Buna göre,
• Tüm ışık tanecikleri boşlukta doğrusal olarak
8
c = 3.10 m/s hızla yayılırlar. I. K nin ışık şiddeti L nin kinden büyüktür.
II. K nin dalga boyu L ninkinden küçüktür.
III. K nin frekansı L ninkinden büyüktür.
a. Tanecik Modelinin Açıklayabildiği Olaylar
1. Işığın yayılması
2. Işığın birbirinin içinden geçebilmesi D) I ve II E) I ve III
3. Işığın yansıması ÇÖZÜM
4. Işık basıncı K nin doygunluk akım şiddeti L ninkinden büyük olduğuna

göre K nin ışık şiddeti L ninkinden büyüktür.
5. Işığın soğurulması K ve L nin –V kesme potansiyel farkları eşit olduğundan
hν = Eb + Vk . e
6. Aydınlanma
hc
= Eb + Vk .e
7. Işığın kırılması λ
bağıntılarından da görüldüğü gibi her ikisi için Eb ve Vk
8. Fotoelektrik olay aynı olduğundan K ve L nin dalga boyları ve frekansları
aynıdır.
9. Compton olayı Yanıt: A

ÖRNEK 5 ÖRNEK 7
Bir ışık fotonunun enerjisinin,momentumuna oranı Momentumları P1 ve P2 olan iki rölativistik taneciğe eşlik
aşağıdakilerden hangisine eşittir? eden De Broglie dalga boyları sırasıyla l1 = 4 l, l2 = l
A) De Broglie dalga boyuna dır.
B) Işık hızına
C) Planck sabitine P
D) Işığın frekansına P
2
E) Fotonun kütlesine
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
ÇÖZÜM 4 2
2
E = mc
E = mc . c ÇÖZÜM
E=P.c
E m kütleli parçacık v hızıyla hareket ederken bu parçacığa
c=
P h h
eşlik eden De Broglie dalga boyu λ = = dir.
olduğundan, oran c ışık hızına eşittir. mv P
h
Yanıt: B
P1 λ1 λ 2 λ P1 1
= = = olduğundan, = bulunur.
P2 h λ1 4λ P2 4
λ2
Yanıt: A
ÖRNEK 8
Eşik dalga boyu 2l olan K metalinin yüzeyine l dalga

boylu ışık düşürülüyor. Eşik dalga boyu l olan L metalinin
ÖRNEK 6 λ
yüzeyine dalga boylu ışık düşürülüyor.
2
106 m/s lik hızla hareket den bir b parçacığına eşlik
eden De Broglie dalga boyu kaç A° dır? K den v1, L den v2 büyüklüğünde hızla elektron sökül-
v
(mb= 9.10–31 kg ; 1 A° = 10–10 m ; h=6.10–34 j.s) düğüne göre, 1 oranı kaçtır?
v
2
20 3 1
A) B) 20 C) D) 30 E) 40 A) B) 1 C) 2 D) 2 E) 4
3 20
2
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
Einstein’in fotoelektrik denklemine göre,
hc hc 1
λ=
h = + mv 2
mv λ foton λ eşik 2
6.10 −34 K metalinden sökülen elektronların hızı,
λ=
9.10 −31.106 hc hc 1 2 hc
= + mv den, v1 = bulunur.
2 λ 2λ 2 1 λm
λ= .10 − 9 m
3 L metalinden sökülen elektronun v2 hızı,
2 hc hc 1 2hc
λ= .10 −9 .10 +10 A ° =
2
+ mv 2 den, v2 = bulunur.
3 λ/2 λ 2 λm
20 v1 1
λ= A° Bu hızların oranı ise, = dir.
3 v2 2
Yanıt: A
Yanıt: A

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Bir fotosel lambanın Emax (eV)
ışığa duyarlı levhası üze-

1. Bir fotoselin ışığa du- rine düşürülen ışığın fre-
yarlı levhası üzerine
i max VK
Akým þiddeti Kesme potansiyeli
kansına bağlı olarak sö-
ayrı ayrı düşürülen tek külen fotoelektronların
X 2i 2V maksimum kinetik enerji- 0 6,4 n (1014 s1)
renkli X, Y, Z ışınlarının
oluşturdukları maksi- Y i 2V sinin frekansa bağlı de-
mum fotoelektron akım Z i V ğişimi grafikteki gibidir.
şiddetleri ile bu elektronlar için kesme potansiyel farkları
şekildeki tabloda verilmiştir. Buna göre, lambanın ışığa duyarlı levhası üzerine
frekansı 8.1014 s–1 olan bir ışık demeti düşürülür-
Buna göre, gelen X, Y, Z ışınlarının λX, λY ve λZ se kesme potansiyel farkı kaç volt olur?
dalga boyları arasındaki ilişki nedir? (h = 6,6.10–34 J.s; e = –1,6.10–19 coulomb)
A) λX = λY = λZ B) λX = λY > λZ C) λZ > λX = λY A) 6,6 B) 3,3 C) 0,66 D) 0,33 E) 0,16

D) λY > λX > λZ E) λZ > λY > λX
ÇÖZÜM ÇÖZÜM
Fotosel yüzeyine X, Y, Z ışınları ayrı ayrı düşürüldüğünde Grafiğe göre, fotosel lambanın katot yüzeyindeki metalin
maksimum akım şiddetleri sırasıyla 2i, i ve i dir. Buna eşit frekansı νo = 6,4.1014s–1 dir. Katot yüzeyin ν frekanslı
göre, X ışığının ışık akısı Y ve Z ninkinden büyük, Y ve Z
ışık düşürüldüğünde kesme potansiyel farkı VK
nin ise ışık akıları birbirine eşittir. Bağlanma enerjisi Eb
hν = hνo + e.VK bağıntısı ile bulunur.
olan fotosel yüzeye λf dalga boylu ışık gönderildiğinde VK
kesme potansiyel farkının büyüklüğü h = 6,6 10–34 j.s,
Ef = Eb + e.VK ya da e = 1,6 1019 C dur.
Buna göre,
h.c
= E + e.V bağıntısı ile bulunur. 6,6.10–34.8.1014 = 6,6.10–34.6,4.1014 + 1,6.10–19.VK
λ b K
f
1,6.10–19 . VK = 6,6.10–34.1,6.1014
Buna göre, kesme potansiyeli 2V olan X ve Y ışınlarının
dalga boyları λX = λY dir. Z ışınının fotoselden kopardığı VK = 0,66 Volt bulunur.
fotoelektronlar için kesme potansiyel farkı (durdurma potan- Yanıt: C
siyel farkı) V olduğundan Z ışınının enerjisi X ve Y den az,
dalga boyu ise X ve Y ninkinden büyüktür. Dalga boyları 4. K ve L rölativistik parçacıklarının momentumları sıra-
arasındaki ilişki λZ > λX = λY dir. sıyla PK ve PL dir.
Yanıt: C
Bu parçacıklara eşlik eden madde dalgalarının
2. Şekildeki fotosel devre- ýþýk alkali metal
λ

sinde ampermetrenin dalga boylarının oranı K = 6 olduğuna göre,

gösterdiği değerin art- + λ
+ + L
ması için, + +
P
A K
I. Işığın şiddetini artırma oranı kaçtır?
II. Üretecin kutuplarını + P
L
ters çevirme V
1 1
III. Alkali metal sürülen A) 36 B) 12 C) 6 D) E)
küresel yüzeyin büyüklüğünü artırma 6 36
işlemlerinden hangileri yapılmalıdır? ÇÖZÜM

Hareket halindeki rölativistik parçalara eşlik eden De
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ya da II
h
D) I ya da III E) II ya da III Broglie dalga boyu λ = bağıntısı ile bulunur.
P
ÇÖZÜM Buna göre, K parçacığının momentumu
I. Bir fotosel devresindeki fotoelektrik akım şiddeti foto-
h
sele gelen ışığın şiddetiyle doğru orantılıdır. Işığın P =
şiddeti artınca ampermetrenin gösterdiği değer artar.
K λ
K
II. Üretecin kutupları ters çevrilirse katot levha (+) anot L parçacığının momentumu
levha (–) yükle yüklenir. Bu negatif potansiyel farkı h
belli bir değerde ise devreden akım geçmeyebilir. Ya P = olduğundan
L λ
da ampermetrenin gösterdiği akım artmaz. L
III. Fotoelektrik akım şiddeti ışık şiddeti sabit ise anot h
yüzeyinin büyüklüğü ile doğru orantılıdır. Alkali metal P 1
sürülen küresel yüzeyin büyüklüğü artarsa katota dü-
K = λ =
6 dır.
P h 6
şen foton sayısı ve sökülen elektron sayısı artaca- L
λ
ğından ampermetrenin gösterdiği değer artar. Yanıt: D
Yanıt: D

l e 2l e ÇÖZÜM
5.
2l 3l
Özdeş fotosellerin katot yüzeyindeki metallerin elektronla-
rının bağlanma enerjileri birbirine eşittir.
hc
E = dır.
b 3λ
e
e I deki fotosel yüzeye λ dalga boylu ışık gönderildiğinde
E1 E2 katottan kopan elektronların maksimum kinetik enerjileri
Þekil 1 Þekil 2 hc hc 2hc
E = − = olur.
Şekil 1 de λ dalga boylu foton durgun elektrona çarp- K
1 λ 3λ 3 λ
tığında saçılan fotonun dalga boyu 2λ, elektronun ki-
Özdeş üreteçlerin e.m.k leri ε ise, bu elektronlar anota
netik enerjisi E1 oluyor. Şekil 2 de 2λ dalga boylu ışın
2hc
durgun elektrona çarptığında saçılan fotonun dalga ulaştıklarında kinetik enerjileri E = + ε.e olur.
3λ
1
boyu 3λ, elektronun kinetik enerjisi E2 oluyor.
II. deki fotosel yüzeye 2λ dalga boylu ışık gönderildiğinde
E katottan sökülen elektronların maksimum kinetik enerjileri
E hc hc hc
2 E= − = olur.
2λ 3λ 6λ
1 1
A) 3 B) 2 C) 1 D)
2
E)
3
II. deki devrede üreteçlerin toplam e.m.k i εT = ε olduğun-
ÇÖZÜM dan anota ulaşan elektronların maksimum kinetik enerjileri
Compton olayı bir tür esnek çarpışmadır. Gelen fotonun hc
E = + ε.e olur.
enerjisi E, saçılan fotonun enerjisi E´, elektronun enerjisi 2 6λ
Ee ise, III. teki devrede üreteçlerin toplam e.m.k εT = 0 dır.
E = E´ +Ee bağıntısı ile bulunur.
III. teki fotosel yüzeye 2λ dalga ışık gönderildiğinde anota
Buna göre, Şekil 1 de hc
hc hc ulaşan elektronların kinetik enerjisi E = dır.
= +E 3 6λ
λ 2λ 1
Buna göre, E1 > E2 > E3 tür.
hc Yanıt: A
E =
1 2λ
Şekil 2 de 7. Şekilde iletken paralel levhalar d 2d
hc hc arasında K noktasından ser- K

= +E L M
2λ 3λ 2 best bırakılan bir elektron L e
hc noktasından geçerken eşlik
E = dır. eden De Broglie dalga boyu λ
2 6λ
oluyor.
hc
E Buna göre, elektron M nok-
1 = 2λ = 3 tür. tasına ulaştığında elektro- +
+
E hc na eşlik eden De Broglie 4V 3V
2
6λ dalga boyu kaç λ dir?
Yanıt: A 1 1
A) 4 B) 2 C) 1 D) E)
6. l 2l 2l 2 4
ÇÖZÜM
Hareket halindeki rölativistik parçalara eşlik eden De Broglie
h h
+ + + +
dalga boyu λ = = bağıntısı ile bulunur. K noktasından
P m.v
I + III
1
bırakılan elektronun L noktasındaki hızı vL ise e.4V = mv 2
II 2 L
İç dirençleri önemsenmeyen özdeş üreteçler ve özdeş 1

M noktasındaki hızı vM ise, e.(4V − 3V) = mv 2 olduğun-
fotosel levhalarla kurulan I, II, III devrelerinde metal yü- 2 M
zeylere λ, 2λ, 2λ dalga boylu ışınlar düşürülüyor. Yü- dan
zeylerden sökülen fotoelektronların anota maksimum v = 2v dir.
çarpma kinetik enerjileri E1, E2, E3 oluyor. L M
L noktasında elektrona eşlik eden De Broglie dalga boyu
Buna göre, E1, E2, E3 arasındaki ilişki nedir? h
λ= ise,
(Fotosel lambaların metal yüzeylerinin eşik dalga mv
L
boyu 3λ dır.) M noktasında elektrona eşlik eden De Broglie dalga boyu
h 2h
A) E1 > E2 > E3 B) E3 > E2 > E1 λ = = = 2λ dır.
M m.v m.v
C) E1 = E2 > E3 D) E3 > E1 = E2 M L
Yanıt: B
E) E2 > E1 > E3

fotoelektriksel
KONU TESTİ 4. Bir fotosel yüzeye ayrı akým þiddeti
ayrı X, Y ve Z ışınları X
1. Bir metal yüzeyine ışık maksimum düşürüldüğünde fotoe-
kinetik enerji
düşürüldüğünde metal- lektriksel akım şiddeti- Y
E nin potansiyel farkına Z
den sökülen elektronla-
rın maksimum kinetik bağlı grafiği şekildeki
enerjilerinin fotonların 0
a
frekans
gibi oluyor.
n0 n Buna göre, potansiyel farký
frekansına bağlı grafiği
şekildeki gibidir. I. X ve Y ışınlarının frekansları birbirine eşit ve Z
Eb ninkinden büyüktür.
Buna göre, II. X in ışık akısı Y ve Z ninkinden büyüktür.
I. Metal yüzeye ν frekanslı ışık düşürülünce yüzey- III. Z nin dalga boyu Y ninkinden büyüktür.
den kopan elektronların maksimum kinetik enerji-
leri E dir. yargılarından hangileri doğrudur?
II. Metal yüzeyden elektron sökebilmek için yüzeye
en az ν0 frekanslı ışık düşürmek gerekir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
III. Metal yüzeyin cinsi değiştirilirse α açısı değiş-
mez.

5. Dalga boyu λ enerjisi E olan bir X– ışını fotonu dur-
gun bir elektrona çarptığında saçılan X– ışınının dal-
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III
ga boyu 3λ oluyor.
Buna göre, elektronun kazandığı kinetik enerji
kaç E dir?
1 1 3 2 3
A) B) C) D) E)
3 2 5 3 4
2. 60 watt lık bir lamba gücünün % 10 bölümü ile
λ = 6,6.10–7 m dalga boylu fotonlar yayıyor.
Buna göre, lambanın 5 saniyede yaydığı foton 6. Elektronlarının bağlanma enerjisi E = 2.10–19 joule
sayısı nedir? olan bir metal yüzeyi dalga boyu λ = 3000 A° olan
(Planck sabiti: 6,6.10–34 j.s; c = 3.108 m/s) ışıkla aydınlatılıyor.
Bu yüzeyden sökülen elektronların maksimum

A) 5.1019 B) 8.1019 C) 1020 D) 2.1020 E) 5.1020 kinetik enerjisi kaç joule dür?
(Planck sabiti: 6,6.10–34 joule.s; ışık hızı: 3.108 m/s,
1A° = 10–10 m)
A) 6,6.10–19 B) 4,6.10–19 C) 3,3.10–19

3. D) 2,6.10–19 E) 2.10–19
30° 30°
düzlem ayna
Dalga boyu λ, enerjisi E olan bir ışık demeti düzlem

7. Eşik enerjisi E olan K metalinden 3λ dalga boylu ışın
ancak elektron sökülebiliyor. K metali ile eşik enerjisi
ayna yüzeyinden şekildeki gibi yansıyor.
2E olan L metali üzerine λ dalga boylu fotonlar düşü-
Buna göre, aynanın ışık fotonlarına uyguladığı rülüyor.
itmenin büyüklüğü,
Buna göre,
h
I. dır. I. K metalinden sökülen elektronların maksimum ki-
λ
netik enerjisi 2E dir.
E
II. dir. II. L metalinden sökülen elektronların maksimum ki-
c netik enerjisi E dir.
2h III. L metali üzerine 2λ dalga boylu fotonlar düşürü-
III. dır.
λ E
lürse sökülen elektronların enerjisi olur.
2
(h: Planck sabiti; c: Işık hızı) yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
D) I ve II E) II ve III D) II ve III E) I, II ve III

8. Katodunun eşik enerjisi 2 eV 12. d 2d
olan bir fotosel lamba her birinin K L M N

e.m.k. i 4V olan üreteçlere şekil- Å Å
deki gibi bağlanmıştır. proton a taneciði

+
Fotosel lambanın katoduna
3 eV enerjili fotonlar gönderil- + +
diğinde katottan sökülen elekt- +
+ 2V
ronlar anota en çok kaç eV luk + V
enerji ile çarpar? Þekil 1 Þekil 2
Şekil 1 de K noktasından bir proton, Şekil 2 deki M nok-

A) 1 B) 3 C) 5 D) 9 E) 13 tasından bir α taneciği serbest bırakılıyor. L noktasın-
dan sonra protona eşlik eden De Broglie dalga boyu λ1
9. saçýlan N noktasından sonra α taneciğine eşlik eden dalga bo-
X ýþýný fotonu
yu λ2 oluyor.
e
gelen λ
X ýþýný fotonu
e
λ
2
Compton olayında bir X– fotonu durmakta olan bir (Yalnız elektriksel kuvvetler önemsenmiyor.
elektrona çarptığında elektronu bir doğrultuda fırlatır- mα = 4mP; qα = 2qP)
ken kendisi de başka bir doğrultuda saçılır.
1 1
Bu etkileşim sonucunda aşağıdakilerden hangisi A) B) C) 1 D) 2 E) 4
2 2
yanlıştır?
A) Gelen fotonun dalga boyu saçılanınkinden küçük-

tür. 13. n n 2n
B) Gelen fotonun enerjisi saçılanınkinden büyüktür.
C) Gelen fotonun momentumu, saçılan fotonla saçı-
lan elektronun momentum vektörlerinin bileşkesi-
ne eşittir.
D) Gelen fotonun frekansı, saçılanınkinden büyüktür. 2E E E
I II III
E) Gelen fotonun hızı saçılanınkinden küçüktür.
Bağlanma enerjileri 2E, E, E olan I, II, III teki fotosel
10. Katot yüzeylerinde K ve L metalleri bulunan fotosel yüzeylere ν, ν, 2ν frekanslı fotonlar gönderiliyor. Yü-
zeylerden kopan elektronlara eşlik eden De Broglie
yüzeylerine νK ve νL frekanslı fotonlar gönderildiğin-
dalga boyları en az λ1, λ2, λ3 oluyor.
de bu fotosellerde sökülen elektronların maksimum
kinetik enerjileri birbirine eşit oluyor.
Buna göre, λ1, λ2, λ3 arasındaki ilişki nedir?
νK > νL olduğuna göre,
I. K metalinin elektronlarının bağlanma enerjisi L A) λ1 > λ2 > λ3 B) λ3 > λ2 > λ1 C) λ1 = λ2 > λ3

ninkinden büyüktür. D) λ1 > λ2 = λ3 E) λ3 > λ1 = λ2
II. K metalinin yüzey alanı L ninkinden büyüktür.
III. K metaline düşen foton sayısı, L ninkinden fazladır.
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 14. I. Işığın soğurulması

D) I ve II E) II ve III II. Işık basıncı
III. Işıkta girişim ve kırınım
11. I. Fotoelektrik olayı IV. Compton olayı
II. Compton olayı
III. Işığın yansıması Yukarıdaki olaylardan hangileri ışığın tanecik ve
IV. Işığın kırılması dalga modelinin ortak açıkladığı olaylardır?
Yukarıdaki olaylardan hangilerinin gerçekleşmesi A) I ve II B) I ve III C) II ve IV

için foton soğurulması gerekir? D) III ve IV E) I, II ve IV
D) I ve IV E) II, III ve IV
1.E 2.C 3.D 4.E 5.D 6.B 7.C 8.C 9.E 10.A 11.A 12.E 13.A 14.A

KİMYA – ÖSS SAY
HİDROKARBONLAR – II
ALKENLER (Olefinler) ÖRNEK 2

Alkenlerde, iki karbon atomu arasında çift bağ vardır.
H C = C − C = CH − CH
Genel formülleri, CnH2n dir. Çift bağlı C atomları sp2 2
I I
3
hibritleşmesi yapmıştır. Alkenler aynı sayıda C atomu içe- CH CH

3 3
ren sikloalkanlarla izomerdir. Alkenler adlandırılırken;
C atomu sayısına göre alkan adı sonundaki –an eki yerine
bileşiğinin IUPAC adlandırma sistemindeki adı nedir?
–en ya da –ilen eki getirilir.
ÇÖZÜM
H−C = C −H eten (etilen)
1 2 3 4 5
I I H C = C − C = CH − CH
H H 2 3
I I
CH CH
3 3
H − C = C − CH propen (propilen)
3
I I En uzun C atomu zinciri 5 karbonlu olan bileşikte C atom-
H H ları, çift bağın yakın olduğu sol uçtan başlanarak numara-
1–büten (bütilen) lanır. 1. ve 3. C atomlarında çift bağ, 2. ve 3. C atomların-
H − C = C − CH − CH da metil (CH3–) grubu bağlı olan bir hidrokarbondur.
2 3
I I
H H Bu nedenle bileşiğin adı, 2,3 – dimetil–1,3– pentadiendir.
CH − C = C − CH 2–büten Yanıt : 2,3–dimetil– 1,3–pentadien

3 3
I I
H H
Geometrik İzomerlik
H − C = C − CH 2–metil propen Geometrik izomerlik, atom gruplarının çift bağın aynı ya
3
I I da farklı tarafında oluşuna bağlı olarak ortaya çıkan ve
H CH farklı polarlıklar gösteren bir izomerlik türüdür.
3
Örneğin, 1,2– diklor eten (etilen) bileşiğinde bu durum
gözlenir.
ÖRNEK 1
2,4–dimetil–2–pentenin açık formülünü yazınız. H H H CI

C=C C=C
CI CI CI H
ÇÖZÜM
Bileşik; 2. ve 3. C atomları arasında çift bağ bulunan, cis-1,2-diklor etilen trans-1,2-diklor etilen
2. ve 4. C atomlarında metil (CH3–) grubu bağlı olan
5 karbonlu bir hidrokarbondur. CI atomları, cis– durumunda çift bağın aynı tarafında,
trans– durumunda ise farklı tarafında yer alır. Cis– duru-
Formülü; munda bileşik polar, trans– durumunda ise bileşik
apolardır. Bu nedenle, cis– izomerlerin kaynama noktası,
trans– izomerlerin kaynama noktasına göre daha yüksek-
1 2 3 4 5
CH − C = CH − CH − CH tir.
3 3
I I
CH CH ÖRNEK 3
3 3
2–büten bileşiğinin cis ve trans izomerlerinin formül-

Not : Molekülünde birden fazla çift bağ içeren lerini yazınız.
alkenlerde adlandırma yapılırken, çift bağların başla-
dığı C atomunun numaraları belirtilerek, –en eki yeri- ÇÖZÜM
ne, iki çift bağ için –dien, üç çift bağ için –trien eki
getirilir. H3C CH3 H3C H
C=C C=C
H H H CH3
cis- 2-büten trans-2-büten

KİMYA – ÖSS SAY
ÖRNEK 4 ÖRNEK 6
I. CH2 = CH – CH2 – CH3 1–bütanolden su çekilerek alken elde edilmesi tepki-
II. CH − C = C − CH mesinin denklemini yazınız.
3 3
I I
Br Br ÇÖZÜM
CH3–CH2–CH2–CH2–OH ⎯→ CH3–CH2–CH=CH2+H2O
III. CH3 – CH = CH2 1–bütanol 1–büten
Yukarıdaki bileşiklerden hangilerinin geometrik izo-

merleri vardır. ALKİNLER (Asetilenler)
Alkinlerde, iki karbon atomu arasında üçlü bağ vardır. Ge-
ÇÖZÜM nel formülleri, CnH2n–2 dir. Aralarında üçlü bağ bulunan
I. ve III. bileşiklerde sp2 hibritleşmesi yapmış olan C atom- C atomları sp hibritleşmesi yapmıştır. Alkinler, aynı sayıda
larından, uçtaki C atomu 2 tane H atomu içermektedir. Bu C atomu içeren sikloalkenler ve alkadienlerle izomerdir.
nedenle bu bileşiklerin geometrik izomeri olamaz. II. bile- Alkinler adlandırılırken C atomu sayısına göre alkan adı
şikte, sp2 hibritleşmesi yapmış C atomlarının her biri farklı sonundaki –an eki yerine –in eki getirilir.
tür atom ya da atom grubu içeriyor, cis–trans izomerleri
var. H–C≡C–H etin (asetilen)
H – C ≡ C – CH3 propin
H 3C CH3 H 3C Br H – C ≡ C – CH2 – CH3 1–bütin

C=C C=C H3C – C ≡ C – CH3 2–bütin
Br Br Br CH3
ÖRNEK 7
cis-2,3-dibrom-2-büten trans-2,3-dibrom-2-büten CH − CH − C ≡ C − CH
3 3
I
Yalnız : Yalnız II CH
3
bileşiğini IUPAC adlandırma sistemine göre adlandırı-
nız.
ALKENLERİN GENEL ELDE EDİLME YÖNTEMLERİ
ÇÖZÜM
Alkil halojenürlerden
İki ya da daha çok karbonlu alkil halojenürler KOH, NaOH 5 4 3 2 1
gibi kuvvetli bazların derişik çözeltileri ile kaynatılırsa al- CH − CH − C ≡ C − CH
3 3
ken oluşur. I
CH
3
H H En uzun karbon zinciri 5 C li olan bu bileşikte, C atomları
I I üçlü bağın daha yakın olduğu sağ uçtan başlanarak nu-
R − C − C − CI + K OH ⎯⎯→ R − CH = CH + KCI + H O maralandırılır, 4. C atomu metil grubu içeren bir alkindir.
2 2
I I Alken Adı, 4–metil–2–pentindir.
H H
Yanıt : 4–metil–2–pentin
ÖRNEK 5 ALKİNLERİN GENEL ELDE EDİLME YÖNTEMLERİ

2–klor propandan alken elde edilme tepkimesinin Birbirini izleyen iki C atomunda halojen içeren alkan yapılı
denklemini yazınız. bileşiklerin derişik KOH çözeltisiyle kaynatılması ile elde
edilebilirler.
CI CI
ÇÖZÜM I I
R − CH − CH + 2KOH ⎯⎯→ R − C ≡ C − H + 2KCI + 2H O
2 2
H H
I I diklor alkan alkin
CH − C − C − H + KOH ⎯⎯→ CH − CH = CH + H O + KCI
3 3 2 2
I I propen ÖRNEK 8
CI H 2,3 – dibrom bütan bileşiğinin derişik KOH çözeltisi ile
kaynatılması sonucunda oluşan bileşiğin adını ve tep-
Alkollerden kimenin denklemini yazınız.
Monoalkolün 1 molünden, 1 mol su çekilirse, alken oluşur.
Su çekici olarak derişik H2SO4 çözeltisi kullanılır. ÇÖZÜM
CH − CH − CH − CH + 2KOH ⎯⎯→ 2H O + 2KBr +
3 3 2
H H I I
I I derişik H SO4 Br Br CH − C ≡ C − CH
R − C − C − OH ⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯ 2 → R − CH = CH + H O 3 3
I I 170°C 2 2 2,3 − dibrom bütan 2 − bütin
alken
H H

KİMYA – ÖSS SAY
DOYMAMIŞ HİDROKARBONLARIN KİMYASAL ÇÖZÜM
ÖZELLİKLERİ 32
• Yanıcıdırlar. Tam yanma ürünleri CO2 ve H2O dur. Çözeltideki bromun kütlesi = 500. = 160 gram
100
3n 160
CnH2n + O ⎯→ nCO2 + nH2O Br2 nin mol sayısı = = 1 mol
2 2 160
Alken 1 mol alkin, 2 mol Br2 ile birleşir. Öyleyse, 1 mol Br2 ile
3n − 1 tepkime veren alkin 0,5 moldür. 0,5 molü 27 gram ise,
CnH2n–2 + O2 ⎯→ nCO2 + (n–1)H2O alkinin mol kütlesi 54 gramdır.
2
Alkin CnH2n–2 = 54
12n + 2n – 2 = 54 ⇒ n = 4, alkinin kapalı formülü : C4H6
ÖRNEK 9
Açık zincir yapılı bir hidrokarbonun 0,2 molü yanınca, 0,6 dır.
mol CO2 ve 0,4 mol H2O oluşuyor. Yanıt : C4H6
Buna göre, hidrokarbonun formülü ve adı nedir? ÖRNEK 11
ÇÖZÜM I. Propin
0,2 molü yanınca 0,6 mol CO2 ve 0,4 mol H2O oluşuyor- II. 2–büten
III. 1–bütin
sa, 1 molü yanınca 3 mol CO2 ve 2 mol H2O oluşur.
Yukarıdaki bileşiklerin eşit mollerinin tamamen doyurul-
ması için harcanacak H2 nin mol sayıları sırasıyla n1, n2
Öyleyse, hidrokarbonun molekülü 3 C ve 4 H atomu içerir.
ve n3 tür.
Molekül formülü, C3H4 tür. Açık formülü H – C ≡ C – CH3
Buna göre, bu mol sayıları arasındaki bağıntı için,
(propin) ya da CH2 = C = CH2 (propadien) dir. aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) n1 > n2 > n3 B) n3 > n2 > n1
• Alken ve alkinler, yapılarında zayıf pi bağları içerdiği
için apolar (H2, CI2, Br2…) ve polar (HCI, HBr, H2O…) C) n1 = n3 > n2 D) n2 > n1 = n3
moleküller ile katılma tepkimesi verirler. E) n2 > n3 > n1
ÇÖZÜM
Bu katılma tepkimelerinde, moleküller her pi bağı başına I. Propin : Bir alkindir, 1 molü, 2 mol H2 ile doyar.
1 molekül ile katılma tepkimesi verir. II. 2–büten : Bir alkendir, 1 molü, 1 mol H2 ile doyar.
Alken + 1 molekül ⎯→ Doymuş yapı III. 1–bütin : Bir alkindir, 1 molü, 2 mol H2 ile doyar.
Alkin + 2 molekül ⎯→ Doymuş yapı Öyleyse, harcanan H2 nin mol sayıları, n1 = n3 > n2 dir.
Alkin + 1 molekül ⎯→ Alken yapısı
Yanıt : C
– Apolar Moleküller ile Katılma Tepkimeleri :
– Polar Moleküller ile Katılma Tepkimeleri :
H C = CH − CH + CI ⎯⎯→ H C − CH − CH Alken ve alkinler, halojenlerin hidrojenli bileşikleriyle ka-
2 3 2 2 3
propen I I tılma tepkimesi verirken, hidrojen atomu hidrojeni çok olan
CI CI C atomuna bağlanır. Bu kurala Markovnikov Kuralı de-
1,2 − diklor propan nir.
ÖRNEK 12
Br Br Propen ve propinin HCI ile doyurulma tepkimelerinin
I I
denklemini yazınız.
H − C ≡ C − CH + 2Br ⎯⎯→ H − C − C − CH3
3 2
propin I I ÇÖZÜM
Br Br
Propen; H21C = 2CH – 3CH3, propin; H1C ≡ 2C – 3CH3 tür.
1,1,2,2 − tetrabrom propan
HCI bu moleküller ile katılma tepkimesi verirken, H atomu,
Not : Katılma tepkimeleri, alkenler ve alkinlerin alkan- hidrojeni çok olan 1 numaralı C atomlarına, CI atomu ise
lardan ayırt edilmesinde kullanılır. Örneğin, alken ve 2 numaralı C atomlarına katılır.
alkinler brom ile katılma tepkimesi verdiğinden bromlu
suyun rengini giderir, alkanlar ise bromlu suyun ren- H C = CH − CH + HCI ⎯⎯→ H C − CH − CH
gini gidermez. 2 3 3 3
I
CI
2 − klor propan
ÖRNEK 10
Bir alkinin 27 gramı, kütlece % 32 lik 500 gram bromlu su- CI
I
yun rengini tamamen gidererek doymuş duruma geçiyor.
HC ≡ C − CH + 2HCI ⎯⎯→ H C − C − CH3
3 3
I
Buna göre, alkinin kapalı formülü nedir? CI
(H = 1, C = 12, Br = 80)
2,2 − diklor propan

KİMYA – ÖSS SAY
ÖRNEK 13 ÖRNEK 14
Bütadien bileşiğinin HCI ile doyurulması sonucunda Etilen (C2H4) ve asetilen (C2H2) bileşikleri için, aşağı-
oluşan bileşiğin adı nedir? dakilerden hangisi ortak özellik değildir?
ÇÖZÜM A) Yanıcılık
H2C1 = 2CH – 3CH = 4CH2 : Bütadien B) HBr ile katılma tepkimesi vermek
C) Amonyaklı Cu2CI2 çözeltisi ile kırmızı çökelti oluştur-
Bütadien, molekülünde 2 tane π bağı içerdiğinden, bir mak
bütadien molekülü, 2 tane HCI molekülü ile katılma yapa- D) Bromlu suyun rengini gidermek
rak doyar. Tepkimede, HCI nin H atomları, 1. ve 4. C E) Polimerleşmek
atomlarına, CI atomları 2. ve 3. C atomlarına katılır
(Markovnikov kuralını anımsayalım). ÇÖZÜM
Etilen bir alken, asetilen bir alkindir. A, B, D ve E seçenek-
H C = CH − CH = CH + 2HCI ⎯⎯→ H C − CH − CH − CH lerindeki özellikler, alken ve alkinlerin ortak özelliğidir.
2 2 3 3
I I
CI CI Amonyaklı Cu2CI2 çözeltisi ile alkenler tepkime vermez,
2,3 − diklor bütan yalnızca alkinler tepkime vererek tuz oluşturur.

Yanıt : 2,3 – diklor bütan Yanıt : C
– Alken ve Alkinlere Su (H – OH) Katılması : AROMATİK HİDROKARBONLAR
Alkenlere ve alkinlere su (H – OH) katılması olayı da Yapılarında düzlemsel benzen (C6H6) halkaları içeren hid-
Markovnikov Kuralına uyar. Alkenlere su katılırsa
monoalkol, alkinlere su katılırsa keton (etine su katılırsa rokarbonlardır. Benzendeki C atomları sp2 hibritleşmesi
asetaldehit) oluşur. yapmıştır. 3 hibrit orbitalinden ikisi komşu iki C atomu ile,
biri H atomu ile 120° lik bağ açısı oluşturacak şekilde
Bu tepkimeleri eten ve propin bileşiklerine su katılması sigma bağı yapmıştır. Hibritleşmeye katılmayan 1 tane p
tepkimeleri ile örnekleyelim : orbitali elektronu ise komşu karbon atomları ile pi bağı
oluşturur. Bu pi bağı, sürekli olarak yer değiştirir. Bu ne-
H2C = CH2 + H – OH ⎯→ H3C – CH2 – OH denle, benzen molekülünün bağ yapısı aşağıdaki gibidir.
eten hidroksi etan (etil alkol)
H H
H C − C ≡ C − H + H − OH →H C − C = CH ƒ H C − C − CH C H C H
3 3 2 3 3 H H
propin I II C C C C
OH O Û
2 − hidroksi propen propanon C C C C
(enol) (keton) H C H H C H
• Alkenler ve alkinler polimerleşme özelliği gösterir. H H

nCH2 = CH2 ⎯→ −⎡ CH − CH ⎤− Benzen halkasındaki pi bağları sürekli olarak döndüğü
⎣ 2 2 ⎦n için, benzen halkası şematik olarak aşağıdaki gibi gösteri-
lebilir.
• Bazik ortamda tuz oluşturma tepkimeleri:
Alkinler, NH3 lü AgNO3 çözeltisi ile ve NH3 lü Cu2CI2 çö-
zeltisi ile tuz oluşturur. Alkenler, bu tepkimeyi vermez. Tuz Û Û
oluşturabilme özelliği, alkinlerin, alken ve alkanlardan ayırt
edilmesinde kullanılır.
Bu tepkimeyi – C ≡ C – yapısındaki C atomlarında H ato- Benzen molekülü, çift bağların yeri sürekli olarak değiştiği
mu içeren alkinler verebilir. Üçlü bağı molekülün uç kar- için oldukça kararlıdır. Katılma tepkimesi vermeye yatkın
bonunda olmayan alkinler, bu tepkimeyi vermez. değildir, yer değiştirme tepkimeleri verir.
Amonyaklı AgNO3 çözeltisi ile tepkime : Benzen Türevlerinin Adlandırılması

+ Benzen halkasındaki C atomları özdeştir. Bu nedenle,
HC ≡ CH + 2Ag+ + 2NH3 ⎯→ Ag – C ≡ C – Ag + 2NH benzen halkasına takılmış grubun sayısı bir tane ise, han-
4
asetilen (beyaz çökelti) gi C atomuna bağlı olursa olsun bileşik aynıdır.
Amonyaklı Cu2CI2 çözeltisi ile tepkime : Örneğin,

+
CI
HC ≡ C – CH3 + Cu+ + NH3 → Cu – C ≡ C – CH3 + NH
4
propin (kırmızı çökelti) CI
CH3 – C ≡ C – CH3 + Cu+ + NH3 ⎯→ Tepkime vermez. bileşikleri C6H5 – CI yapısında olup birbirinin izomeri de-
+
CH3 – C ≡ C – CH3 + Ag + NH3 ⎯→ Tepkime vermez. ğildir ve adı klor benzendir.

KİMYA – ÖSS SAY
Aşağıda bazı önemli benzen türevlerinin formülleri ve ad- Benzen ve türevleri dışında başka aromatik bileşik serileri
ları verilmiştir. de vardır. Aşağıda bu bileşikler verilmiştir.
CH3 NH2 OH NO2

Naftalin (C10H8) :
Metil benzen Amino benzen Hidroksi benzen Nitro benzen

(toluen) (anilin) (fenol) C6H5 - NO2
C6H5 - CH3 C6H5 - NH2 C6H5 - OH
Antrasen (C14H10) :
Not : Bu bileşiklerin parantez içinde belirtilen özel ad- ÖRNEK 16

larının bilinmesi gereklidir. CH2 - CH3
Benzen halkasına iki atom ya da iki atom grubu bağlan-

mışsa, bileşiğin 3 izomeri vardır. Yukarıdaki bileşiğin kapalı formülü nedir?
• İki grup komşu karbonlara bağlıdır (orto–).
• İki grup arasında boş bir köşe vardır (meta–). ÇÖZÜM
• İki grup arasında boş iki köşe vardır (para–). Her köşede 1 C atomu vardır. Halkaların birleştiği köşe-
lerde ve –CH2 – CH3 grubunun bağlandığı köşede H ato-
Aşağıda C6H4CI2 (diklor benzen) bileşiğinin 3 izomerinin mu yoktur. Diğer köşelerde ise birer tane H atomu vardır.
formülü ve adı verilmiştir. Bu durumda bileşiğin kapalı formülü C12H12 olur.
CI Yanıt : C12H12
CI CI
BENZENİN KİMYASAL ÖZELLİKLERİ

CI CI CI Yer Değiştirme Tepkimeleri
1,2-diklor benzen 1,3-diklor benzen 1,4-diklor benzen C atomuna bağlı olan H atomu yerine başka atom ya da
(orto-diklor benzen) (meta-diklor benzen) (para-diklor benzen) atom gruplarının geçtiği tepkimelerdir.
Halojenlerle tepkime
ÖRNEK 15 CI
C6H4(CH3)2 (dimetil benzen = ksilen) bileşiğinin izo- (katalizör)
+ CI2 + HCI
merlerini ve adlarını yazınız.
Benzen Klor benzen
ÇÖZÜM
C6H4(CH3)2 dimetil benzen (ksilen) bileşiğinin üç izomeri
Nitrolama tepkimeleri
vardır. NO2
CH3 CH3 CH3 + HNO3 + H2O
CH3
Nitro benzen
CH3
CH3
orto-ksilen
meta-ksilen Sülfolama tepkimeleri
(1,2-dimetil benzen) para-ksilen
(1,3-dimetil benzen) (1,4-dimetil benzen) SO3H
+ H2SO4 + H2O
Aşağıda bazı bileşiklerin adları verilmiştir.
CH3 CH3 Sülfo benzen
CI O2N NO2 Alkilleme tepkimeleri
C2H5
+ C2H5-CI + HCI
CI NO2
2,4-diklor toluen trinitro toluen (TNT) Etil benzen
(1-metil-2,4-diklor benzen) (1-metil-2,4,6-trinitro benzen) Katılma Tepkimeleri
Benzen, H2 dışındaki maddelerle katılma tepkimesi ver-
OH mez.
CI Br NH2 (katalizör)
+ 3H2
NO2
3-brom anilin (C6H6) (C6H12)
2-klor-4-nitro fenol (meta-brom anilin) Benzen Sikloheksan

KİMYA – ÖSS SAY
ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Açık zincirli X hidrokarbonu ile ilgili, aşağıdaki bilgiler
veriliyor :
1. Açık zincir yapılı alkin sınıfı bileşikler ile ilgili, • 1 molü yakıldığında, 3 mol H2O oluşuyor.
• Amonyaklı AgNO3 çözeltisi ile tepkime veriyor.
I. Doymamış hidrokarbonlar olup genel formülleri
• Yapısında 2 tane pi (π) bağı içeriyor.
CnH2n–2 dir.
II. Molekülleri 2 tane pi (π) bağı içerir. Buna göre,
III. C atomu sayısı eşit olan alkadienlerle izomerdir.
I. HC = CH II. H3C – C ≡ C – CH3
I I
yargılarından hangileri doğrudur? H C − CH
2 2
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II III. H2C = CH – CH = CH2
bileşiklerinden hangileri X bileşiğinin izomeridir?
ÇÖZÜM A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
Açık zincir yapılı alkin sınıfı bileşikler; doymamış hidrokar-
bonlardır. Genel formülleri CnH2n–2 dir. ÇÖZÜM
Molekülleri, sp hibritleşmesi yapmış karbon atomlarından Açık zincirli X hidrokarbonunun 1 molü yakıldığında, 3 mol
dolayı 2 tane pi (π) bağı içerir. H2O oluştuğuna göre, molekülü 6 H atomu içerir. Yapısın-
C atomu sayısı eşit olan alkinler, alkadienler ve sikloal- da 2 tane pi (π) bağı bulundurduğuna ve amonyaklı
kenlerle izomerdir. AgNO3 çözeltisi ile tepkime verdiğine göre, alkindir. X bi-
Buna göre, üç yargı da doğrudur.
leşiğinin formülü, C4H6 ⇒ CH3 – CH2 – C ≡ CH dir.
Yanıt : E II. bileşik : CH3 – C ≡ C – CH3 (C4H6) bileşiği, X bileşiğinin
izomeridir. X bileşiğinin izomerleri, C atomu sayısı 4 olan
2. I. 2–büten sikloalken ve alkadiendir.
II. 1–büten
III. 1–brom propen I. bileşik : HC = CH siklobüten (C4H6)
I I
H C − CH
Yukarıda adları verilen bileşiklerden hangilerinin 2 2
cis–trans izomerleri yoktur?
III. bileşik : H2C = CH – CH = CH2 1,3–bütadien (C4H6)
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II X bileşiğinin izomerleridir.
D) I ve III E) II ve III Buna göre, verilen 3 bileşik de X bileşiğinin izomeridir.
Yanıt : E
ÇÖZÜM
I. 2–bütenin formülü CH3 – CH = CH – CH3 tür. 4. Genel formülü CnH2n–2 olan bir hidrokarbon NH3 lü
AgNO3 çözeltisi ile tepkime vermemektedir.
H3C CH3 H 3C H Buna göre, bu hidrokarbon için,
C=C C=C
I. 3 karbonlu alkindir.
H H H CH3 II. 4 karbonlu alkindir.
III. 3 karbonlu sikloalkendir.
cis-2-büten trans-2-büten
açıklamalarından hangileri doğru olabilir?
II. 1–bütenin formülü CH2 = CH – CH2 – CH3 tür. A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
2 D) II ve III E) I, II ve III
sp hibritleşmesi yapmış olan C atomları uçta 2 tane H
atomu içerdiğinden, cis–trans izomeri olamaz. ÇÖZÜM
CnH2n–2 genel formülüne uyan ve NH3 lü AgNO3 çözeltisi
III. 1–brom propenin formülü Br – CH = CH – CH3 tür.
ile tepkime vermeyen hidrokarbonlar, alkadienler,
H H H CH3 sikloalkenler ve –C≡C– yapısındaki C atomlarında H ato-
C=C C=C mu bulundurmayan alkinlerdir.
Br CH3 Br H 3 karbonlu alkin ; H3C – C ≡ CH dir.
4 karbonlu alkin ; H3C–C≡C–CH3 ve H3C–CH2–C≡CH dir.
cis-1-brom propen trans-1-brom propen
3 karbonlu sikloalken ; CH
Buna göre, I. ve III. bileşiklerin cis–trans izomeri vardır.
II. bileşiğin cis–trans izomeri yoktur. HC CH2
Buna göre, II. ve III. bileşikler bu hidrokarbon olabilir.
Yanıt : A Yanıt : D

KİMYA – ÖSS SAY
KONU TESTİ 6. X + Br → CH − CH − CH − CH
2 3 I 3
I
Br Br
1. İki hidrokarbonun birbirinin izomeri olabilmesi
için,
Y + 2Br → CH − CH − CH − CH
2 2 I I 2
I I
I. Açık zincir yapılı olmaları Br Br Br Br
II. Atomları arasında eşit sayıda sigma (σ) bağı içer-
meleri
X ve Y hidrokarbonlarının Br2 ile verdikleri tepkimele-
III. Atomları arasında eşit sayıda pi (π) bağı içerme-
leri rin denklemleri yukarıda verilmiştir.
IV. Kapalı formüllerinin aynı olması
Buna göre,
özelliklerinden hangileri kesinlikle gereklidir?
I. X in mol kütlesi, Y nin mol kütlesinden büyüktür.
A) Yalnız I B) Yalnız IV C) II ve IV II. X ve Y de sp2 hibritleşmesi yapmış C atomları
D) III ve IV E) II, III ve IV vardır.
III. X alken, Y alkindir.
2. Alkenler (olefinler) ile ilgili, aşağıdaki açıklama- açıklamalarından hangileri doğrudur?

lardan hangisi yanlıştır?
A) Yanma ürünleri CO2 ve H2O dur. D) I ve III E) II ve III
B) sp2 hibritleşmesi yapmış C atomları içerirler.

C) Amonyaklı Cu2CI2 çözeltisi ile çökelti oluştururlar. 7. C atomu sayıları aynı olan X, Y ve Z hidrokarbonları
D) Bromlu suyun rengini giderirler. için, aşağıdaki bilgiler veriliyor :
E) Polimerleşme özelliği gösterirler.
• Mol kütleleri, X = Y > Z dir.
• Y ile Z bromlu suyun rengini giderir.
3. I. C2H2CI2 • 0,1 mol Z yakıldığında, 0,3 mol CO2 ve 0,2 mol
II. C2H5CI H2O oluşur.
III. C3H4
Buna göre, X hidrokarbonunun formülü aşağıda-
Yukarıda formülleri verilen bileşiklerden, hangile- kilerden hangisidir?
ri H2 ile katılma tepkimesi verirler?
A) H – C ≡ C – CH3 B) CH3 – CH = CH2
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II C) CH3 – CH2 – CH3 D) H C − CH
2I 2
D) I ve III E) II ve III I
H C − CH 2
2
E) H C CH2
2
4. Propin ile ilgili, aşağıdaki bilgilerden hangisi yan-
lıştır? CH2
A) Bütün karbon atomları sp hibritleşmesi yapmıştır.

B) Molekülü 2 tane pi (π), 6 tane sigma (σ) bağı içe-
rir. 8. Bir hidrokarbon ile ilgili, aşağıdaki bilgiler veriliyor :
C) NH3 lü AgNO3 çözeltisi ile çökelti oluşturur.
D) H2 gazı ile katılma tepkimesi verir. • 0,5 molü yandığında, 2 mol CO2 oluşuyor.
E) 1 molü yakıldığında, 2 mol H2O oluşur. • 0,5 molünü doyurmak için, 1 mol H2 gerekiyor.
• NH3 lü AgNO3 çözeltisi ile tepkime vermiyor.
5. Etan ve propin gazlarından oluşan bir karışım ile ilgili
aşağıdaki bilgiler veriliyor. Buna göre, bu hidrokarbon aşağıdakilerden han-
gisidir?
• 8 mol H2 gazı ile doyabilmektedir.
• Yakılınca 16 mol CO2 gazı oluşturmaktadır. A) H2C = CH2
B) HC ≡ CH
Buna göre, bu gaz karışımındaki etanın mol sayı- C) CH3 – CH2 – C ≡ CH
sı aşağıdakilerden hangisidir? D) CH3 – CH2 – CH = CH2
E) CH2 = CH – CH = CH2
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6

KİMYA – ÖSS SAY
9. CH3 – C ≡ C – CH3 ve CH3 – CH2 – C ≡ CH hidro- 12. Aşağıda formülü verilen hidrokarbon çiftlerinden
karbonlarının birer molüne, hangisi birbirinin yapı izomeri değildir?
I. 1 mol H2 CH
3
I
II. 2 mol H2 A) CH − CH − CH , CH3– CH2 – CH2 –CH3
3 3
III. 2 mol HCI
CH2
B) CH3 – CH = CH2 ,
katılıyor.
H2C CH2
Buna göre, hangi tepkimeler sonunda iki bileşik-
ten de oluşan ürün aynı olur? C) CH3 – CH = CH – CH3 , CH2 = CH – CH2 – CH3
CH
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III 3
I
D) II ve III E) I, II ve III D) CH3 – CH2 – CH = CH2 , CH = C − CH
2 3
E) CH − CH − CH − CH , CH − CH − CH
3 I 2 3 3 I 2
I
CH CH
3 3 CH 3
13. Açık zincirli hidrokarbonun 0,5 molü ile ilgili, aşağı-

10. Aşağıdaki bileşiklerden hangisinin geometrik izo- daki bilgiler veriliyor :
meri vardır? • Yakıldığında, 2 mol H2O oluşuyor.
A) H B) • 1 mol H2 ile doyuruluyor.

H CI H
C=C C=C
Buna göre, bu hidrokarbonun kapalı formülü aşa-
H H CI CI ğıdakilerden hangisidir?
A) C5H8 B) C3H4 C) C4H10

C) H H D) CH3 C º C CH3 D) C4H8 E) C5H12
C=C
CI CI
E) CH3 CH3 14. CH3 – CH = CH2 + HCI ⎯→

C=C
CH3 tepkimesi sonucu oluşan bileşiğin IUPAC adlan-
H
dırma sistemine göre adı aşağıdakilerden hangi-
sinde doğru olarak verilmiştir?
A) 1–klor propan B) 1,2–diklor propan

C) 2–klor propan D) 3–klor propan
11. Düz zincirli bir hidrokarbon ile ilgili, aşağıdaki bilgiler E) 2–klor propen
veriliyor :
• Bromlu suyun rengini gideriyor.

• Amonyaklı AgNO3 çözeltisi ile tepkime vermiyor. 15. Bir hidrokarbon yakıldığında, eşit sayıda CO2 ve H2O
molekülü oluşuyor.
Buna göre, bu hidrokarbon,
Bromlu suyun rengini gideren bu hidrokarbon
I. CH3 – C ≡ CH için,
II. CH3 – C ≡ C – CH3
I. Pi (π) bağı içerir.
III. CH3 – CH = CH2
II. Genel formülü CnH2n dir.
III. Sikloalkandır.
bileşiklerinden hangileri olabilir?
açıklamalarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III
1.B 2.C 3.D 4.A 5.A 6.C 7.E 8.E 9.D 10.C 11.D 12.E 13.A 14.C 15.B

BİYOLOJİ – ÖSS SAY
TAŞIMA VE DOLAŞIM SİSTEMLERİ
Suda yaşayan birhücreli canlılarda, koloniler gibi organize Yüksek bitkiler taşıma stratejileri bakımından üç ana tipe
olmamış hücre gruplarında, alglerde, karayosunu gibi ba- ayrılır; tek çenekliler, otsu çift çenekliler, odunsu çift çe-
sit bitkilerde, hidra ve sünger gibi basit yapılı hayvanlarda, nekliler. Yaklaşık 50000 tür içeren tek çenekliler çoğunluk-
dış ortamdan difüzyon veya aktif taşıma ile organizmaya la bir yıllıktır (yalnızca bir mevsim yaşarlar). Örnek, buğ-
giren maddeler (O2, H2O, mineral, organik besin, ototrof- day, mısır, yulaf, pirinç, lale, zambak…
larda CO2 gibi) tüm hücrelere veya hücre sitoplazmasının Otsu çift çenekliler, gövdeleri odunlaşmayan, daha çok
her tarafına kısa sürede ulaşır. Hücrelerde oluşan artık yumuşak kalan bitkilerdir. Bunlarda bitkinin toprak üstünde
ürünler de aynı şekilde kısa sürede dış ortama atılabilir. kalan kısmı her yıl ölür ancak kökler canlılığını sürdürür.
Buna karşın, çokhücreli, gelişmiş bitki ve hayvanlarda vü- Bitki her yıl yeni bir gövde oluşturur. Örnek, bakla, fasulye,
cudun iç kısımlarında bulunan hücrelere madde taşınma- enginar…
sında ve bu hücrelerde oluşan atık maddelerin vücut dışı- Odunsu çift çeneklilerin tamamı çokyıllıktır. Bunların hem
na atılmasında difüzyon ve aktif taşıma yetersiz kalmıştır. kök hem de gövde sistemleri pek çok mevsim boyunca
Gelişmiş bitki ve hayvanlarda maddelerin taşınma sorunu, canlı kalır. Ağaçların çoğu bu gruptadır. Tek çenekli ve çift
taşıma ve dolaşım sistemlerinin evrimleşmesi ile çözüm- çenekli bitkilerin farkları aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.
lenmiştir.
Tek çenekli bitki Çift çenekli bitki
BİTKİLERDE TAŞIMA SİSTEMLERİ • Genelde tek mevsimlik bitkiler- • Çokyıllık bitkilerdir.
dir. • Her yıl gövde kalınlaşır.
Bitkilerin evrimleşme sürecinde kara yaşamına uyum sağ- • İnce, yeşil gövdelidir. • İletim demetleri az sayıda,
• İletim demetleri çok sayıda, halkasal dizilimlidir (düzenli).
lamış damarlı çiçeksiz bitkilerden (eğreltiotları) başlaya-
düzensizdir. • Odun ve soymuk demetleri
rak diğer tüm bitkilerde taşıma sistemi, su ve suda çö- • Odun ve soymuk demetleri ara- arasında kambiyum bulunur ve
zünmüş minerallerin taşındığı odun boruları (ksilem) ile, sında kambiyum bulunmaz ve açık iletim demeti adını alır.
fotosentez ürünlerinin, amino asitlerin taşındığı soymuk kapalı iletim demeti adını alır. • Kambiyumun etkinliği ile her
• Bu bitkilerin kökleri saçak kök yıl yeni odun ve soymuk hücre-
borularından (floem) oluşur. Cansız odun boruları, odun tipidir (yüzeyde kalır), yaprakları leri oluşur iletim demeti büyür,
parankiması ve odun sklerankiması, odun demetlerini; paralel damarlıdır. gövde kalınlaşır. Her yıl gövde-
canlı soymuk boruları, arkadaş hücreleri, soymuk paran- Örnek; arpa, buğday, mısır, ye eklenen ksilem (odun) yıllık
kiması ve soymuk sklerenkiması soymuk demetlerini orkide (yaş) halkaları oluşturur.
oluşturur. Odun ve soymuk demetlerinin birlikte oluştur-
dukları yapıların tamamına iletim demetleri denir. Bu
demetler kök ucuna yakın bir yerden başlayıp, birbirine
paralel şekilde gövde içinden, tüm dallara, yapraklara, çi- Suyun Alınması ve Taşınması
çeklere ve meyvelere kadar uzanır (Odun ve soymuk bo- Gelişmiş kara bitkilerinde su ve mineraller topraktan, kök-
rularının yapı ve işlevi için bakınız MEF İLE HAZIRLIK teki emici tüylerle alınır. Emici tüyler, kök epidermis hüc-
8.sayı) Tek çenekli (otsu), çift çenekli (odunsu) bitki göv- relerinin farklılaşması ile oluşan, kısa ömürlü yapılardır.
delerinin ve iletim demetlerinin anatomik yapıları şekil I de Kökün emilim yüzeyini artırırlar.
gösterilmiştir.
Suyun emici tüylerle alınıp odun borularına kadar iletilme-
si ozmoz ile gerçekleşir. Emici tüylerin sitoplazmalarında
Damarlar glikoz ve diğer organik bileşiklerin fazla olması, emici tüy-
lerin ozmotik basıncının dış ortama göre yüksek olmasına
Halkasal neden olur. Böylece su molekülleri daha az oranda bulun-
dizilim
dukları emici tüy içine doğru ozmozla geçiş yaparlar. Su,
emici tüylerden kök korteks hücrelerine, oradan odun
Epidermis
borularına ozmoz kuralına göre geçiş yapar. Odun borula-
Kabuk rına giren suyun sürekli yükselmesi, kök epidermisi ile
Parankima
(kloroplastlı) Parankima odun boruları arasındaki ozmotik güç farkını korur ve su-
Soymuk (kloroplastsız) yun sürekli olarak topraktan emici tüylere oradan da kor-
demeti (dışta)
teks ve odun borularına geçmesini sağlar.
Odun
demeti (içte)
Deneysel bulgular, kök hücreleri ile toprak suyu arasında-
Kambiyum ki ozmotik basınç farkının yok olması (hatta kökün
ozmotik basıncının daha düşük hale gelmesi) durumunda
Tek çenekli bitki Çift çenekli bitki
gövde anatomisi gövde anatomisi kök emici tüylerinin aktif taşıma ile su alabildiğini göster-
miştir.
Şekil 1: Otsu ve odunsu bitki gövdelerinin anatomisi

Odun boruları içindeki suyun kökten yapraklara kadar HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMLERİ
yükselmesine etki eden faktörler;
Çokhücreli omurgasız hayvanlardan sünger ve sölen-
1. Kök basıncı: Kök basıncı, kök emici tüylerinin ozmotik terlerin her bir vücut hücresi, hayvanın içinde bulunduğu
basıncı ile toprağın ozmotik basıncı arasındaki farktan ortamla (suyla) temasta olduğundan solunum gazlarının
doğar. Suyu kökten yapraklara doğru iten bir güçtür, bazı alınışında ve atık maddelerin dış ortama atılışında difüz-
bitkilerde suyu 30 metreye kadar itebildiği belirlenmiştir. yon yeterli olmaktadır. Bunlarda ve yassı solucanlarda
özel bir dolaşım sistemi gelişmemiştir.
2. Kılcallık olayı: Su molekülleri, odun borusu çeperleri Çokhücreli, büyük vücutlu hayvanların hepsinde özel ta-
tarafından çekilerek (adhezyon kuvveti) yukarı doğru şıma sistemi (dolaşım sistemi) vardır.
yükseltilir.
Hayvanların dolaşım sistemi, kalp, damarlar ve taşıma
3. Terleme – kohezyon kuvveti: Yapraklarda fotosentez sıvısından (kan) oluşur.
ve terleme ile su tüketimi, mezofil hücrelerinde glikoz gibi
ozmotik yönden aktif maddelerin üretimi, yaprak hücrele- Hayvanlarda iki çeşit dolaşım sistemi vardır:
rinin ozmotik basıncını artırır. Böylece yaprak hücreleri
odun borularındaki suyu yukarı doğru çeker. Su molekül-
leri de hidrojen bağları nedeniyle birbirlerini kuvvetle çek- AÇIK DOLAŞIM KAPALI DOLAŞIM
me eğiliminde olduklarından (kohezyon kuvveti) su,
odun boruları içinde kopmaz bir sütun halinde yerçekimine
zıt yönde yükselir. Deneysel olarak terleme-kohezyon ola-
yının, bitkilerde suyu 100 metreden yukarıya çıkarabildiği
kanıtlanmıştır.
Odun borularında su ve minerallerin taşınma yönü da-
ima kökten yaprağa (tek yönlü) doğrudur ve taşınma Kalp Kalp
hızı yüksektir.
Atardamar Toplardamar
D
Organik Maddelerin Taşınması o
k Kılcaldamar
u
l
Soymuk boruları, fotosentez sonucu oluşan glikozu yap- a
r
raktan köke doğru taşırken, köklerde oluşan amino asitleri
de yukarı doğru taşırlar. Soymuk borularında madde ile- – Yumuşakçaların çoğun- – Topraksolucanları, ahta-
da (salyangoz, istiridye vb) pot, mürekkepbalığı ve
timi iki yönlü gerçekleşir. Soymuk borularını oluşturan
ve tüm eklembacaklılarda omurgalıların tümünde göz-
hücreler canlı olduğu için madde taşıma olayı difüzyon (böcekler, örümcekler, yen- lenir.
veya aktif taşıma ile olabilir. Soymuk borularındaki sıvının geçler, istakozlar vb.) bu- – Odacık sayısı canlı türüne
akış hızı, odun borularındaki suyun akış hızından düşük- lunur. göre değişebilen kalp, atar-
tür. – Bir pompa gibi çalışan damarlar, toplardamarlar ve
kalp ve kısa bir atardamar kılcal damarlar bulunur.
bulunur. – Kan sıvısı tamamen da-
– Kılcal damar ve toplar- marlar içinde tüm vücudu do-
damar yoktur. Kan kalbin laşır.
ÖRNEK 1 dışına itildiğinde vücut – Kan ile dokular arasındaki
boşluğuna (sinüsler) dökü- madde alışverişi kılcal da-
Kara bitkilerinde kökle topraktan alınan suyun yaprak- lür. İç organlar doğrudan marların ince duvarlarında
lara taşınması için, kanla temastadırlar ve be- gerçekleşir.
sini alırlar. Kanın akış hızı – Kan basıncı ve dolaşım
I. kökteki emici tüylerde çözücü madde miktarının art- yavaştır. hızı yüksektir.
ması – Açık dolaşıma sahip hay- – Kanda oksijen bağlayan
vanlardan böceklerde ka- pigment bulunur.
II. yaprak hücrelerinde ozmotik basıncın artması nın oksijen taşıma görevi
III. gözenek hücrelerinin açık olması yoktur. Bunlar trake so-
lunumu yaparlar.
durumlarından hangileri gereklidir?
D) I ve II E) II ve III
ÖRNEK 2
ÇÖZÜM
Kapalı dolaşım sisteminin, açık dolaşım sistemine kı-
Kökteki emici tüylerle topraktan alınan su kökte odun bo- yasla daha başarılı olmasında aşağıdakilerden hangi-
rularına geçer. Odun borusu içinde suyun yükselmesi için, sinin etkisi yoktur?
yapraklarda gözeneklerin açık olması, terlemenin gerçek-
leşmesi ve yapraklarda ozmotik basıncın (su emme gücü- A) Kan basıncının daha yüksek olmasının
nün) artması gerekir. B) Kanın daha hızlı hareket etmesinin
Kök emici tüylerinde çözücü madde (su) miktarının artma- C) Kalbin pompa görevi yapmasının
sı emme kuvvetini azaltır ve bitki topraktan su alamaz.
D) Kanın damar dışına çıkmamasının
Yanıt: E E) Kılcal damar ağının gelişmiş olmasının

ÇÖZÜM ÖRNEK 3
Her iki tip dolaşım sisteminde de kalp pompa görevi ya-
par. Kapalı dolaşımda, kan tamamen kapalı borular (da-
marlar) içinde tüm vücudu dolaştığından akış hızı yüksek-
tir. Dokulara ve hücrelere kısa sürede ulaşır. Kan basıncı-
nın da daha yüksek olması kılcallarda damar dışına çıkış
hızını etkiler. Açık dolaşımda kanın hem akış hızı, hem de
basıncı düşüktür. Bu, canlı için dezavantaj oluşturur.
Yanıt: C M
K L
Yukarıdaki şekillerde K, L ve M omurgalılarının kalp yapı-

Omurgalılarda Dolaşım ları gösterilmiştir.
Balıklar: Kalp, bir kulakçık Solungaç
ve bir karıncık olmak üzere CO Buna göre, K, L ve M canlılarının evrimsel gelişim sı-
2 O taşıyan
iki odacıklıdır. Vücuttan ge- 2 rası, aşağıdakilerin hangisinde verildiği gibidir?
temiz kan
len CO2 li kan (kirli) kulakçı-
A) K – L – M B) L – M – K C) K – M – L
ğa dökülür, karıncığa geçer Aort
ve karıncığın kasılması ile D) M – K – L E) K – L – M
solungaçlara pompalanır. So-
Dokular
lungaçlarda temizlenen kan CO
2
doğrudan vücuda dağılır. ÇÖZÜM
Kalpte her zaman kirli kan
Şekiller incelendiğinde K nin kalbinin üç odacıklı olduğu
bulunur. Balıklarda küçük Şekil 3: Balıkta dolaşım gözleniyor. K canlısı kurbağa olmalıdır. L canlısının kal-
dolaşım yoktur.
binde, karıncıkta yarım perde oluşumu bu canlının sürün-
gen sınıfına ait olduğunu açıklıyor. M nin dört odacıklı kalp
Kurbağalar (amfibiler): Lar- yapısı ise, kuş veya memeli olabileceğini gösterir. Kuşlar-
va dönemlerinde suda yaşa- da, sol karıncıktan çıkan aort sağa kıvrım yaparken, me-
yan ve solungaç solunumu Akciğer
melilerde sola döner. Aort kıvrımı M nin kuşlar sınıfına ait
yapan amfibiler, başkalaşım kılcalları olduğunu gösteriyor.
Akciğer Akciğer
geçirirken solungaçları körelir atardamarı toplarda- Bu canlılar evrimsel gelişim açısından basitten karmaşığa
ve akciğerleri gelişir. (CO
2
marı doğru K – L – M şeklinde sıralanır.
taşır.)
Ergin kurbağalarda kalp iki Yanıt: A
kulakçık ve bir karıncıktan Karışık
oluşur. Vücutta kirlenmiş Aort kanı
taşır.
olan kan sağ kulakcığa, akci-
ğerlerde temizlenmiş kan sol Doku İnsanda Dolaşım Sistemi
kulakçığa dökülür. Kulakçık- kılcalları
ların kasılması ile karıncığa İnsanın dolaşım sisteminde kan, atardamar, toplardamar
geçen temiz ve kirli kan bu- ve kılcal damar içinde taşınır. Dört odacıklı kalp, kanın
rada karışır. Şekil 4: Kurbağada dolaşım damarlarda akması için gerekli basıncı sağlayan bir pom-
padır.
Vücutlarında karışık kan dolaşır, ancak çıplak derileri, deri
solunumu ile de oksijen almalarını sağlar. Sağ kulakçıkla sağ karıncık arasında üçlü (triküspit), sol
kulakçık ile sol karıncık arasında ikili (biküspit = mitral),
Sürüngenler: Kalpleri iki kulakçık ve yarım perde ile kıs- sağ karıncıktan çıkan akciğer atardamarı ile sol karıncık-
men ayrılmış bir karıncıktan oluşur. Karıncıkta karışan kirli tan çıkan aort damarı başlangıcındaki sigma kapakçıkları
ve temiz kan karıncığın kasılması ile akciğerlere ve vücu- kanın kalpte tek yönlü akışını sağlar. Şekil 5 te bir insan
da pompalanır. Sürüngenlerde deri cansız keratin pullarla kalbinin yapısı ve kısımları gösterilmiştir.
kaplı olduğundan deri solunumu yoktur. Akciğerlerinde
yüzey artışı sağlayan bölmeler kurbağaya oranla daha ge-
lişmiştir.
Kurbağa ve sürüngenler gibi vücutlarında karışık kan do-
laşan canlıların beyinlerinde vücut sıcaklığını düzenleyen
merkez gelişmemiştir. Bu hayvanların vücut sıcaklığı çev-
re sıcaklığına göre değişir (değişken ısılı = soğukkanlı
hayvanlar).
Kuş ve memelilerde kalp, iki kulakçık ve iki karıncık
olmak üzere 4 odacıklıdır. Vücutlarında O2 taşıyan temiz
kan ile CO2 taşıyan kirli kan ayrı damarlar içinde vücudu
dolaşır. Bu canlıların vücut sıcaklığı çevre sıcaklığına göre
değişmez. Beyinlerinde vücut sıcaklığını düzenleyen mer- Şekil 5: İnsanda kalp yapısı
kez gelişmiştir (sabit ısılı = sıcakkanlı canlılar).

Kalbin Çalışma Mekanizması A.V. düğümünden çıkan his demetleri tüm karıncığa ya-
yılır ve her iki karıncığın aynı anda kasılması sağlanır
Kalp duvarını oluşturan kaslar (kendine özgü) çok sıkı ve
(Şekil 7). Vücut ısısının artması, kafein gibi uyarıcı
dallanmış şekilde birbirine bağlanmıştır. Bu sıkı bağlanma
maddeler, sempatik sinirler, adrenalin ve tiroksin
kalp çarpmasıyla oluşan basınca karşı bir uyumdur. Ku-
hormonları S.A. düğümü uyararak kalp atımının hız-
lakçıklar ve karıncıklar (bir tek birim gibi) uyarılara tüm
lanmasına neden olur. Parasempatik sinirler (vagus)
olarak cevap verirler. Tepki meydana getirecek kadar güç-
ve asetilkolin salgısı kalp atımını yavaşlatıcı etki ya-
lü bir uyarı, tüm karıncık ya da kulakçık liflerinin birden
par. Kalp, gereksinimi olan oksijen ve besini, aorttan ayrı-
kasılmasına neden olur (ya hep ya hiç kuralı).
lan koroner damarlardan sağlar.
Kalbin her atışında kulakçık ve karıncıklar sırayla kasılır Dinlenme durumundaki ergin bir insanın kalbi, dakikada
ve gevşer. İki karıncık ve iki kulakçık ardışık olarak aynı yaklaşık 70 kez atarak, 5 litre kan pompalar. Bu da yakla-
zamanda kasılır. Kalp odacıklarının kasılması sistol, gev- şık olarak vücuttaki toplam kan miktarına eşittir. Egzersiz
şemesi diastol olarak bilinir. Her iki kulakçık aynı anda sırasında hem kasılma hızı hem de her atımda pompala-
kasılarak içlerindeki kanı karıncıklara pompalar (bu sırada nan kan miktarı büyük ölçüde artar.
karıncıklar gevşemiştir). Karıncıkların kasılması ile kan
akciğerlere (akciğer atardamarı ile) ve vücuda (aort dama-
rı ile) pompalanır. Bu sırada kulakçıklar gevşemiştir, vü-
cuttan ve akciğerden gelen kanla dolmaktadır (Şekil 6).
Her kalp atışı bir kasılma (sistol) ve bunu izleyen bir gev-
şemeden (diastol) oluşur ve 0,85 saniye sürer.
ÖRNEK 4
İnsanda kalbin çalışmasıyla ilgili olarak aşağıdakiler-
Akciğer den hangisi doğrudur?
Akciğer
toplardamarı Aort
Üst ana toplardamar atardamarı
A) Kalp atımının başlamasını karıncık duvarındaki
atrioventriküler düğüm sağlar.
B) Sempatik sinir uyarısı kalp atımını yavaşlatır.
C) Kulakçıklar gevşediğinde kan atardamarlara geçiş
Alt ana Karıncıklar yapmaktadır.
toplardamar kasılmış
D) Parasempatik sinirler kalp atımını hızlandırır.
E) Kalp kası, gereksinimi olan besin ve oksijeni doğrudan
Karıncıklar odacıklardaki kandan alır.
gevşemiş
Şekil 6: Kalp odacıklarının kasılma ve gevşemesi ile

kanın akış yönü
Atım (kasılma), kalbin kendisi tarafından oluşturulur ve

merkezi sinir sisteminden bağımsız hareket eder. Bir ÇÖZÜM
omurgalı kalbi vücuttan çıkarılıp uygun ortama konduğun- Kalp atımının başlamasını, sağ kulakçık duvarında bulu-
da kasılmaya devam eder. nan sinoatrial düğüm sağlar. Sağ kulakçıkla sağ karıncık
Kalp atımının başlamasını, sağ kulakçık duvarında bulu- arasındaki atrioventriküler düğüm ise iki karıncığın aynı
nan sinoatrial düğüm (S.A) sağlar. Bu özelleşmiş düğüm anda kasılmasını sağlar. Sempatik sinir uyarısı kalp atı-
dokusu aynı zamanda kasılma ritimlerini denetler. S.A dü- mını hızlandırıcı, parasempatik sinir uyarısı ise kalp atımı-
ğümünden çıkan impulslar kulakçığın her tarafına yayıla- nı yavaşlatıcı etki yapar. Kalp, gereksinimi olan besin ve
rak iki kulakçığın aynı anda kasılmasını sağlar. Bu kasıl- oksijeni aorttan ayrılan koroner damarlardan sağlar. Ku-
ma, sağ kulakçıkla sağ karıncık arasında bulunan ikinci lakçıklar gevşediğinde, vücuttan ve akciğerden gelen kan
düğüm dokusunu, atrioventriküleri (A.V) uyarır. kulakçıklara dolarken, karıncıklar kasılmıştır ve içlerindeki
kanı atardamarlara pompalamaktadır.
Yanıt: C
S.A düğüm
A.V düğüm
His demetleri
Kan Damarları
Embriyonik olarak mezodermden meydana gelmiş, tüm
Şekil 7: Kalp atımını başlatan düğümler
vücudu bir ağ gibi saran borulardır. Aşağıda gösterildiği
gibi üç grupta incelenir:

ÖRNEK 5
Kan basýncý
X
Atardamar Toplardamar
Y
Kılcal damar
Z
t
I II III
Yukarıdaki grafik, insanda kan basıncının damarlar için-

– Kanı kalpten or- – Atardamarla top- – Vücuttan toplanan deki değişimini; X, Y ve Z ise damar kesitlerini göstermek-
ganlara ve kılcal da- lardamar arasında kanı kalbin kulakçıkla- tedir.
marlara iletir. bulunur. rına getirirler.
– Oksijence zengin – Karbondioksit içeren
kan taşır (akciğer kirli kanı taşırlar (akci- Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
atardamarı hariç) – Tek sıra yassı epitel ğer toplardamarı ha-
– Çeperleri oransal hücrelerden (endotel) riç).
olarak toplardamar- oluşur. – Çeperleri ince, çap- A) I, Z damarındaki kan basıncını göstermektedir.
lardan kalındır. ları büyüktür. Atarda- B) Kalpten çıkan kan kalbe dönünceye kadar sırasıyla X,
– Elastik lifce zengin mara oranla daha faz-
olması esneme özel- – Çeperleri yarı geçir- la kan taşırlar. Z ve Y damarlarından geçer.
liğini sağlar. gendir. – Kanın akış hızı atar-
– Kanın hareketini damardakinden dü- C) II, X damarındaki kan basıncını göstermektedir.
sağlayan etken ka- şüktür. D) Y damarında elastik lif X ten fazladır.
rıncıkların kasılması – Kan ile doku hücre- – Kan basıncı çok dü-
ile doğan basınçtır. leri arasındaki madde şüktür. E) Z nin çeper yapısı tam geçirgendir.
– Dinlenme duru- alışverişi kılcallarda – Kalbe doğru açılan
mundaki yetişkin bir gerçekleşir. kapakçıklar bulundu-
erkekte 120 mmHg rurlar. ÇÖZÜM
civarında sistolik (ka- – Kanın hareketinde
sılma), 80 mmHg – Kanın akış hızı çok iskelet kaslarının ba-
Kan basýncý
civarında diyastolik yavaş ve sabittir (Şekil sıncı kulakçıkların
(gevşeme) basınç 10). gevşemesi ile doğan
değerleri normal sa- emme kuvveti etkilidir.
yılır.
– Kan kalpten uzaklaş- – Kan basıncı da hızla
tıkça kan basıncı dü- düşer.
şer (Şekil 9)
– Kanın akış hızı
yüksektir.
Kýlcal t
damar Toplardamar
Atardamar
Sistolik
basýnç
120 X Z Y
kan basýncý (mmHg)
100
Damar kesitleri incelendiğinde, çapı en dar, çeperi kalın
80 olan X in, atardamar; çapı en geniş olan Y nin, toplarda-
60
Diyastolik mar; Z nin ise kılcaldamar olduğu anlaşılıyor. Atardamar-
basýnç
larda (X) elastik lif, toplardamara (Y) oranla fazladır. Bu da
40
atardamara esneme özelliği sağlar. Kılcal damar (Z) çepe-
20 ri tek sıra epitel hücrelerinden oluşur ve yarı geçirgendir.
Kan ve doku hücreleri arasında madde alışverişi burada
0
gerçekleşir.
Şekil 8: İnsan dolaşım sisteminde kan basıncı değişimi Kan basıncı, atardamarda en yüksek, toplardamarda en
düşüktür. Kılcal damar boyunca, kan basıncı giderek dü-
şer.
Kan kalpten atardamarlara pompalanır, atardamarlar daha
küçük damarlara ayrılarak, tüm organ ve dokulara yayılır.
Dokularda kılcal damarlar bulunur. Kılcal damarlar topla-
narak, doku ve organlardan uzaklaşan toplardamarları
oluşturur. Kan kalbe toplardamarlarla döner.
Yanıt: B
50 5.000 Dolaşım sistemi ana hatlarıyla iki kısma ayrılır.

40 4.000
30 3.000 I. Küçük dolaşım; kalple akciğer arasındaki dolaşımdır.
20 2.000 Sağ karıncıktan çıkan akciğer atardamarı ile başlar, akci-
10 1.000 ğer kılcalları, akciğer toplardamarı ile devam eder ve sol
kulakçıkta sonlanır. Kanın temizlenmesini sağlar.
Şekil 9: Damarların toplam kesit alanıyla kan akış
hızı arasındaki ilişki

II. Büyük dolaşım; sol karıncıktan çıkan aort ile başlar. ÖRNEK 6
Tüm vücudu dolaştıktan sonra sağ kulakçıkta sonlanır. Kýlcal damar
Besinin ve oksijenin vücut hücrelerine taşınmasını, artıkla- Atardamar Toplardamar
rın ve karbondioksitin dokulardan uzaklaştırılmasını sağlar ucu ucu
(Şekil 10).
( Kan basýncý, Protein ozmotik basýncý)
Kılcal damar boyunca kan basıncı ve kanın protein

ozmotik basıncındaki değişim şekildeki gibidir.
Buna göre,
I. Protein ozmotik basıncı kılcal damar boyunca sabittir.

II. Kılcal damar boyunca su ve suda çözünmüş maddeler
aynı hızla damar dışına itilir.
III. Toplardamar ucunda protein ozmotik basıncı, kan ba-
sıncından yüksektir.
ifadelerinden hangileri doğrudur?

Şekil 10: İnsanda kan dolaşımı
Kan ve Vücut Hücreleri Arasındaki Sıvı Alışverişi D) I ve II E) I ve III
Doku hücreleri, doku sıvısından oluşan bir ortamda bulu-
nur. Doku sıvısı, kan plazmasının kılcal damarlar çeperin-
den hücreler arasındaki boşluklara sızması ile oluşur. Bu
sıvı kan ile hücreler arasında bir çeşit köprü görevi görür. ÇÖZÜM
Kılcal damar çeperinden, su ile birlikte glikoz, amino asit, Şekil verileri, atardamar ucunda yüksek olan kan basıncı-
üre gibi moleküller, sodyum, klor gibi iyonlar ve bazı küçük nın toplardamar ucuna doğru giderek düştüğünü gösteri-
proteinler (albümin) geçiş yapabilirken büyük protein mo- yor. Protein ozmotik basıncının ise kılcaldamar boyunca
lekülleri geçemez. Bu nedenle kan plazmasının protein sabit kaldığı gözleniyor. Toplardamar ucunda protein
miktarı doku sıvısından fazladır (100 ml kanda 7 g, aynı ozmotik basıncı, kan basıncından yüksek gözüküyor.
miktar doku sıvısında ise 1,5 g protein bulunur). Su ve suda çözünmüş maddeler kılcal damarın, atar
Kılcal damardaki kan, doku sıvısına göre yüksek ve da- ucundan büyük bir basınçla dışarı itilir. Bu nedenle atar-
mar boyunca değişmeyen protein ozmotik basıncına sa- damar ucunda maddenin doku sıvısına geçiş hızı yüksek-
hiptir. Bu basınç, doku sıvısından kan plazmasına doğru tir. Kan basıncı kılcal damar boyunca düştüğünden, mad-
su girişine neden olur. Kılcal damarlarda kalp atışı nede- delerin doku sıvısına geçiş hızı da yavaşlar. Toplardamar
niyle ortaya çıkan hidrostatik basınç ise suyun kan plaz- ucunda ise protein ozmotik basıncının, kan basıncından
masından doku sıvısına doğru çıkışına neden olur. yüksek olması, su ve suda çözünmüş maddelerin (hücre-
Ozmotik basınca zıt olan bu kan basıncı kılcal damarın lerdeki metabolizma artıklarının) kan dolaşımına alınmala-
atardamar ucunda yüksek (yaklaşık 30 mm Hg), toplar- rını sağlar.
damar ucunda ise düşüktür (yaklaşık 10 mmHg). Kanın
ozmotik basıncı ile hidrostatik basıncının etkileşimi sonu- Yanıt: E
cu kılcal damarın atardamar ucunda oluşan basınç, su ve
suda çözünmüş maddelerin kandan doku sıvısına geçişini
sağlar. Buna karşılık kılcal damarın toplardamar ucunda
doğan 8 mmHg lik emme basıncı, su ve suda çözünmüş Lenf Sistemi ve Lenf Dolaşımı
maddelerin kılcal damara geçişini sağlar (Starling hipo-
Doku sıvısı, lenf damarlarına girince lenf (akkan) adını
tezi). Kılcalların atardamar ucundan dışarı sızan doku sı-
alır.
vısının çoğu, toplardamar ucundan tekrar kana alınır, an-
cak bir kısmı (%1 – 10 kadarı) lenf sistemi ile kana döner Omurgalılarda kurbağalardan itibaren lenf sistemi görülür.
(Şekil 11). Lenf sistemi, lenf damarları, lenf düğümleri ve lenften
(akkan) oluşur. Lenf damarları dokular arasına yayılmış
40 kapalı uçlu lenf kılcal damarları ile başlar (bunların ge-
Ka
n çirgenlikleri yüksektir). Lenf kılcal damarları, lenf toplar-
ba
sý
nc
damarlarına açılır (Şekil 12). Lenf damarlarının birleştikleri
ý yerlerde lenf düğümleri bulunur. Bunlar akyuvar üretim
merkezleridir. Lenf düğümleri (örneğin bademcikler ve da-
25 Doku sývýsý lak) bakterileri ve onların ürettikleri toksinleri yok etmeye
Osmotik basýnç
15 çalışan süzgeçler gibi görev yapar.
Kan damarý
Şekil 11: Kılcal damarlarla doku sıvısı arasındaki madde
alışverişini etkileyen fiziki etkiler

Lenf
Atardamar Toplardamar damarları
BAĞIŞIKLIK
Bir organizmada, mikroorganizma ve bunların meydana
getirdiği maddelere karşı oluşturulan ve normal olmayan
Lenf şartlara karşı koymayı sağlayan dirençdir.
damarları
İnsanda bağışıklık sistemi elemanları; antikor sentezleyen
lökositler, mikroorganizmaları fagosite eden mak-
rofajlar, dalak, timüs, karaciğer, lenf düğümü, kemik iliği-
dir.
Kılcal damar Doku

hücreleri
Bağışıklık Çeşitleri
Şekil 12 : Lenf ve kan damarlarının dokulardaki konumu
Lenf dolaşımı, üst ana toplardamara açılan sağ ve sol I. Doğal Bağışıklık
köprücükaltı toplardamarlarına açılarak kan dolaşımına
katılır. Doğuştan kazanılan bağışıklıktır. Kalıtsal olarak dölden
döle aktarılır. Antikorlar plazmada hazır olarak bulunur.
Lenf sisteminin görevleri; Örneğin, hayvanlarda veya bitkilerde ölümlere neden olan
virüsler insanlarda hastalık oluşturmazlar.
I. Doku sıvısının fazlasını ve akyuvarları kana taşır.
II. Yağların sindirimi sonucu oluşan ürünleri kan dolaşı-
mına taşır. II. Sonradan Kazanılan Bağışıklık
III. Akyuvar (lenfosit) üreterek vücudu mikroplardan korur. Hastalığı geçirmek ya da aşı olmakla kazanılan aktif ba-
ğışıklıkta organizma antikor üretir, B ve T lenfositlerinde
bağışıklık belleği oluşturulur. Bu durumda birey aynı mik-
roorganizma ile daha sonra karşılaştığında hasta olmaz.
Hasta bireye, hazır antikor içeren serum verilerek tedavi
edilirse, birey pasif bağışıklık kazanır. Bu tür bağışıklık
kısa sürelidir.
ÖRNEK 7
İnsan vücudunda kan damarlarına ek olarak, doku aralık-
larından gelen sıvıyı toplayan ve kan dolaşımına ileten,
ince duvarlı kanallardan meydana gelen sisteme lenf sis-
temi denir.
Lenf sistemi ile ilgili;

ÖRNEK 8
I. Lenf kılcalları ince, kör uçlu, tek tabakalı endotel ile ör- Pasif bağışıklık sağlayan serumun eldesinde kullanı-
tülüdür. lan canlıda,
II. Lenf sıvısının akmasında sadece lenf damarlarının et-
rafında bulunan kasların kasılması etkilidir. I. mikroba karşı aktif bağışıklık kazanmış olma
III. Lenf sıvısının lenf damarlarında akışı tek yönlü ve kal- II. serumun verileceği bireyle aynı tür olma
be doğrudur. III. serumun verileceği bireyle aynı kan grubuna sahip ol-
IV. Lenf sistemi sinir sistemi ve kemik iliğinde bulunmaz. ma
ifadelerinden hangileri söylenemez? özelliklerinden hangilerinin bulunması zorunludur?
A) Yalnız II B) Yalnız IV C) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) II ve III E) III ve IV D) I ve II E) I, II ve III
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
Lenf sıvısının, lenf damarları içinde hareketi, toplardamar-
Herhangi bir hastalığa karşı serum hazırlanırken hastalık
dakine benzer şekilde, iskelet kaslarının kasılması, soluk
yapan etken, giderek artan dozda at gibi kanı bol olan,
alışverişi sırasında göğüs boşluğundaki basınç değişimi,
büyük çapta antikor üretebilen hayvanlara enjekte edilir.
damar içindeki tek yönlü açılan kapakçıklar ve lenf kılcal-
Daha sonra belirli sürelerle bu hayvandan alınan kan özel
larına geçiş yapan doku sıvısının öndeki sıvıyı itmesi ile
işlemlerden geçirilir, kan hücrelerinden arındırılır ve serum
sağlanır.
elde edilir.
I., III. ve IV. veriler doğrudur.
Yanıt: A
Yanıt: A

ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜM
Açık dolaşım sistemine sahip böcek türlerinin tümünde
1. Soymuk borularında, madde akış hızının odun trake sistemi bulunur. Oksijen trake borularıyla, atmosfer-
den doğrudan hücreye taşınır. Bu nedenle bu türlerin ka-
borularına göre daha yavaş olmasının nedeni
nında gaz taşıyan pigment bulunmaz.
soymuk borularının aşağıdaki özelliklerinden
hangisi ile açıklanabilir? Yavaş hareket etme tüm böcek türleri için ortak özellik
değildir. Bazı türlerde hareketi sağlayan kaslar çizgili kas-
A) Çeperlerinin ince oluşu lardır. Bunlar hızlı hareket edebilir.
B) Hücrelerinin canlı oluşu Yanıt: E
C) Çaplarının dar oluşu
D) Organik maddeler taşımakta oluşu
E) Taşınmanın tek yönlü oluşu
4. Bir kurbağanın kalbi, vücudundan çıkarılıp uygun çö-
ÇÖZÜM zeltiye konulduğu zaman çalışmaya devam etmekte-
dir.
Soymuk borularında, madde akış hızının odun borularına
göre daha yavaş olmasının nedeni soymuk borusu hücre- Kalbin böyle ortamlarda çalışmasına neden olan
lerinin canlı olması, hücreden hücreye madde geçişinin yapı aşağıdakilerden hangisidir?
difüzyonla (zaman zaman aktif taşımayla) gerçekleşmesi-
dir. Odun borularında yapraklardan uygulanan emme kuv- A) Endokard B) Sinüs düğümü
veti soymuk borularında geçerli değildir. C) Mitral kapakçıklar D) Karıncıklar
Yanıt: B E) Kulakçıklar
ÇÖZÜM
Bir omurgalı hayvanın kalbi vücudundan çıkarılıp uygun
bir çözeltiye (Ringer çözeltisi) konulduğunda çalışmaya
2. Odunsu çift çenekli bitkilerin, devam eder. Bunun nedeni kalp atımını başlatan sinüs
düğümünün uyarı vermeye devam etmesidir.
I. tohum oluşturma
Yanıt: B
II. yıllık yaş halkaları oluşturma
III. gövdede lentisel bulundurma
IV. yaprakta stoma bulundurma
özelliklerinden hangileri, otsu çift çenekli bitki-

lerde gözlenmez?
5. – Balık
A) I ve II B) I ve III C) II ve III – Böcek
D) I, III ve IV E) I ve IV – Kuş
ÇÖZÜM Yukarıdaki canlıların dolaşım sistemleri hangi

yönüyle birbirine benzer?
Otsu çift çenekli bitkiler, ince yeşil gövdelidir. Genelde top-
rak üstü organlarının (gövde) ömrü bir yıldır. Bu nedenle
A) Açık dolaşım görülmesi
yıllık yaş halkaları oluşturmaz ve gövdede lentisel bulun-
maz. Tohumla ürerler ve yapraklarında stoma bulunur. B) O2 ve CO2 taşıması
Yanıt: C C) Besin ve su taşıması
D) Solunum sistemiyle bağlantılı olması
E) Kapalı dolaşımın görülmesi
3. Açık dolaşım sistemine sahip tüm böcek türleri

için,
ÇÖZÜM
I. hareketlerinin yavaş olması Balık ve kuşta kapalı dolaşım, böcekte açık dolaşım var-
II. trake sisteminin varlığı dır. Kapalı dolaşım sisteminde O2 ve CO2 kanla taşınır-
III. kanlarında gaz taşıyan pigment bulunmaması ken, böceklerde trake borularıyla taşınır. Böceklerde dola-
şım sistemiyle solunum sisteminin bağlantısı yoktur.
özelliklerinden hangileri ortaktır? Örneklenmiş canlıların tümünde dolaşım sistemi besin ve
suyu hücrelere iletir.
Yanıt: C

KONU TESTİ 6. Atardamar ve toplardamar tanımlamasında;
I. içindeki kanın temiz olması
II. içindeki kanın kirli olması
1. Otsu çift çenekli bitkilerin,
III. içindeki kanın kalbe göre akış yönü
I. toprak üstü organlarını her yıl yeniden oluşturma
II. kambiyum etkinliğiyle enine kalınlaşma göster- özelliklerinden hangileri temel oluşturur?
meme A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
III. kapalı iletim demeti bulundurma
özelliklerinden hangileri, otsu tek çenekli bitkiler-
de de gözlenir?
7. Atardamarlarla ilgili;
I. yüksek basınçla kan taşıma
II. orta tabakasında elastik lif bulundurma
2. Bir bitkinin habitatında,
III. dış tabakasında lifli bağ dokusu bulundurma
I. atmosferde nem
II. toprakta su özelliklerinden hangileri toplardamar için de ge-
çerlidir?
III. rüzgâr
gibi faktörlerden hangilerindeki artış terlemeyi A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

azaltıcı etki yapar? D) I ve II E) I, II ve III

8. Aşağıdakilerden hangisi kılcal damarların özellik-

3. Aşağıdakilerden hangisi, otsu tek çenekli bitkile- lerinden biri değildir?
rin özellikleri arasında yer almaz?
A) Tek katlı epitelden yapılmış olması
A) İletim boruları (damarlar) bulundurma B) Sayılarının çok fazla olması
B) İnce, yeşil gövdeli olma C) Kanın hareketinin atardamardan yavaş olması
C) Yıllık yaş halkaları oluşturma D) Toplam yüzeylerinin fazla olması
D) Epidermiste gözenek bulundurma E) Her noktasındaki kan basıncının eşit olması
E) Genelde tek yıl yaşama
4. Aşağıdakilerden hangisi kanın görevi değildir? 9. Aşağıdakilerden hangisi, kapalı dolaşım sistemi-
nin sıcakkanlı canlılara sağladığı yararlardan biri
A) CO2 yi hücrelerden akciğerlere taşıma değildir?
B) Oksijeni akciğerlerden dokulara taşıma
A) Akciğerlerle alınan oksijeni dokulara eşit olarak
C) Sindirilmiş besinleri dokulara taşıma taşımak
D) Hormonları etkin oldukları organlara iletme B) Kan dolaşımını hızlandırmak
E) Büyük besin moleküllerini hücreye geçebilir hale C) Vücut sıcaklığının tüm dokulara eşit olarak da-
getirme ğılmasını sağlamak
D) Atardamarlarda temiz kan bulundurmak
E) Metabolik artıkları boşaltım organlarına taşımak
5. Kanın plazmasında, serumdan farklı olarak;
I. fibrinojen
II. trombin
III. fibrin
10. İnsandaki büyük dolaşım sırasında, kan aşağıda-
ki damarların hangisinden geçmez?
gibi proteinlerden hangileri bulunur?
A) Akciğer atardamarı B) Aort atardamarı
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III C) Alt ana toplardamarı D) Koroner damar
D) I ve II E) II ve III E) Böbrek atardamarı

11. I. Dokulara az oksijen gitmesi 15. Damarların yapısında yer alan;
II. Kanda karbondioksit oranının artması
I. elastik lifler
III. Vücut sıcaklığının artması
II. düz kaslar
durumlarından hangileri kalbin çalışma hızını et- III. endotel
kiler?
tabakalarından hangileri her çeşit damarın yapısın-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III da bulunur?
12. Kalbin sağ ve sol karıncığında bulunan kanın
pompalandığı damarlar aşağıdakilerden hangi-
sinde doğru verilmiştir?
Sağ karıncıktan Sol karıncıktan

16. Omurgalı hayvanların kılcal damarları boyunca,
A) Akciğer toplardamarı Akciğer atardamarı kan basıncı, kanın protein ozmotik basıncından
B) Akciğer toplardamarı Aort atardamarı daha büyük olsaydı;
C) Akciğer atardamarı Aort atardamarı
I. doku sıvısının artması
D) Akciğer atardamarı Sol kulakçık
II. artıkların doku sıvısından uzaklaştırılması
E) Aort atardamarı Akciğer atardamarı
III. plazmadaki besinlerin hücrelere iletilmesi
olaylarından hangileri gerçekleştirilemezdi?

13. Lenf damarlarında lenfin akışıyla ilgili;
I. Tek yönlü hareketi kalbe doğru açılan kapakçık-
larla olur.
II. Hareketinde iskelet kaslarının kasılması etkilidir.
III. Lenf sıvısının akış hızı, kan dolaşımına göre ya-
vaştır.
yargılarından hangileri doğrudur? 17. Aşağıdakilerden hangisi lenf sisteminin işlevleri

ile ilgili değildir?
D) I ve II E) I, II ve III A) Dokulara besin ve O2 taşıma
B) Vücut savunmasında etkili olma
14. C) Bağırsaktan emilen yağları kan dolaşımına katma
D) Doku sıvısının kana geri dönmesini sağlama
Damar Endotel Bağdoku Elastik lifler
E) Kan protein ozmotik basıncının korunmasına yar-
I. Var Var Çok dımcı olma
II. Var Var Az
III. Var Yok Yok
Yukarıdaki tabloda damarlarla ilgili bazı özellikler ve-

rilmiştir. 18. I. Parasempatik sinirler
II. Sempatik sinirler
Buna göre; I, II ve III ile gösterilen damarlar aşa- III. Somatik sinirler
ğıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
Yukarıdakilerden hangileri kalp kası hücrelerini
I II III uyararak kalp atım hızını azaltır?
A) Atardamar Toplardamar Kılcal damar
B) Atardamar Kılcal damar Toplardamar
C) Toplardamar Kılcal damar Atardamar
D) Toplardamar Atardamar Kılcal damar
E) Kılcal damar Atardamar Toplardamar
1.E 2.A 3.C 4.E 5.A 6.C 7.C 8.E 9.D 10.A 11.E 12.C 13.E 14.A 15.C 16.B 17.A 18.A

Sayisal 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sayisal 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MATEMATİK – ÖSS Ortak

ÇARPMANIN TEMEL İLKESİ ÖRNEK 3

A, B, C, D, E isimli 5 kişi bir sırada oturacaklardır.

Tek rakamları seçtiğimiz kümenin eleman sayısı 4, çift ra-

Tek Çift Çift Tek A = {1, 2, 3, 4, 5} kümesinin elemanlarını kullanarak;

Bir ankette sorulan her soruya evet veya hayır cevapla-

b) Yüzler basamağındaki rakam 4 veya 5 olursa, sayı

-MEF İLE HAZIRLIK 12. SAYI- 3

Bu kümenin elemanlarını kullanarak, 7.7.7 = 343 tane üç ÇÖZÜM

Rakamları tekrarlı olanlar;

A 3 renkten herhangi biri ile, B geri kalan

-MEF İLE HAZIRLIK 12. SAYI- 4

ÖRNEK 11 A sandalyelerden herhangi birine oturmuş olsun. B onun

O halde, bu 4 kişi verilen koşula uygun olarak,

(n − 1)!n3 = (n − 1)!n.n2 = n!.n2 dir.

n tane elemanın p tanesi kendi arasında, k tanesi kendi

n tane elemanın daire biçimindeki bir şeklin etrafındaki sı-

a) Kaç farklı sayı yazılabilir?

ÖRNEK 12 b) Yazılabilen bu sayıların kaç tanesi çifttir?

A, B, C, D, E isimli 5 kişi yuvarlak bir masa etrafında bulu-

A ile B yan yana olmak ve C onların yanında olmamak

A ile B 1 ve 2 nolu sandal- b) 1. Yol:

-MEF İLE HAZIRLIK 12. SAYI- 5

3300058 sayısının rakamlarının yerleri değiştirilerek 7 Tanım: n ≥ r olmak üzere,

ÇÖZÜM n elemanlı bir kümenin r li permütasyonlarının sayısı,

3 + 9 + 6 = 18 farklı sayı yazılabilir. n! n!

222334 sayısının rakamlarının yerleri değiştirilerek 6 ba- ÖRNEK 20

-MEF İLE HAZIRLIK 12. SAYI- 6

Kızların hiçbirinin yan yana gelmemesi için iki kız arasında

A) 530 B) 540 C) 550 D) 560 E) 570 Yanıt: E

2. A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} kümesinin elemanlarını kul-

Siparişler yukarıdaki tabloda belirtilen biçimde verilebilir.

A) 72 B) 96 C) 108 D) 126 E) 144 Yanıt: D

-MEF İLE HAZIRLIK 12. SAYI- 7

1. 3 kız, 4 erkek öğrenciden oluşan 7 kişilik bir öğ- A) 6 B) 8 C) 9 D) 12 E) 15

A) 48 B) 96 C) 120 D) 480 E) 720

Bu pullardan 200 liralık pul almak isteyen bir kişi,

8. A = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6} kümesinin elemanlarıyla

3. P(n, 5) = 6.P(n, 4) ise, A) 80 B) 70 C) 60 D) 50 E) 40

9. Aralarında Ali ile Barış’ın da bulunduğu bir grup öğ-

bu grupta kaç kişi vardır?

4. A = {a,b,c,d,e,f} kümesinin üçlü permütasyon-

10. A dan B ye 4, B den C ye 5 farklı yol vardır. A dan C

A) 24 B) 28 C) 36 D) 48 E) 50 A) 240 B) 300 C) 360 D) 380 E) 400

-MEF İLE HAZIRLIK 12. SAYI- 8

KOORDİNAT SİSTEMİ VE ANALİTİK DÜZLEM ÇÖZÜM

Tanım: Bir düzlem ve bu

O noktasına başlangıç noktası veya orijin denir. Genel

1. Bölge : x > 0 , y > 0 C noktasının koordinatları nedir?

-MEF İLE HAZIRLIK 12 SAYI- 9

BD = ( −2 − 4)2 + ( −3 − 3)2 = 36 + 36 BC = 2 AB = 2 CD = 2a olsun.

orta noktası K x ,y ( 0 0 ) olsun. AıBıBA dik yamuğunda

⎣⎡KKı ⎦⎤ orta tabandır.

Benzer yolla, y +y =y +y tür.

ÇÖZÜM P nin apsisi kaçtır?

D(x , y ) olsun. ÇÖZÜM

-MEF İLE HAZIRLIK 12 SAYI- 10

Bir doğrunun eğim açısı ve eğimi

Eğim açısının tanjantına da doğrunun

Şekilde d doğrusunun eğim açısının ölçüsü α ise, eğimi

-MEF İLE HAZIRLIK 12 SAYI- 11

ÇÖZÜM A, B, C noktalarından geçen

-MEF İLE HAZIRLIK 12 SAYI- 12