Mahmut DNER

Serbest Cumhuriyet Frkas ve Menemen Olay

GR
Demokrasi halk idaresidir. ktidarn halk hakimiyetine dayand, idare edenlerin serbest ve drst seimlerle ibana geldii bir idare sistemidir. Demokraside eitli grlere sahip insanlara bir araya gelip tekilatlanma imkan tannr. Bu tr tekilatlanm gruplara siyasal partiler denilir. Demokratik mcadeleler de ancak siyasal partilerle yrtlebilir. Byk Atatrk, zgrlk ve demokrasi taraftar idi. Ona gre Hrriyet olmayan bir memlekette lm ve yok olu vardr, her gelimenin ve kurtuluun anas hrriyettir. Byle dnen bir devlet adamnn da ynettii lkede gerekletirecei son ideal demokrasi olmaldr. Atatrkn de tm yaamnda bu ama dorultusunda hareket ettii grlmektedir. Sylediklerinde ve yazdklarnda hep demokrasi zlemini dile getirmitir. Ancak bir lkede demokrasi birden bire kurulamaz. Demokratik bir ortamn geliebilmesi iin ok nemli baz n artlarn gerekleri yerlerine getirilmelidir. Paralanm, dmanlar tarafndan paylalm, bamszl yok edilmi bir lkede demokrasinin nemi olmayacandan Atatrk ilk nce tam bamszl salad ve demokraside esas olan egemenliin millete ait olmas iin saltanat ve hilafeti kaldrarak milli egemenlii gerekletirdi. Ayrca kiisel egemenlikten kan kurumlarnda kaldrlp yerlerine aklc ve bilimsel yeni kurumlarn konulmas gerektir ki saltanat ve hilafet geri gelmesin. te bunlar nemli inklaplarn konusudur ve milli egemenlie dayal, bamsz, modern ve aklc kurumlarn iledii bir lkede demokrasinin salkl bir ekilde ilenmesini salamaktadr. Demokrasi a Atatrk, btn bunlar biliyordu. Zaman zaman demokrasiye elverili ortamn oluup olumadn anlamak iin denemeler yapm, yani cumhuriyet rejiminin gerektirmi olduu ok partili sisteme gemek istemitir. Ancak her deneme sonucunda anlalmtr ki gerekli ortamn domas iin daha vakit vardr. nk Atatrkn kurmu olduu partiye ve dncelerine kar kurulan her yeni parti eski dzene dnmeyi istemitir. Bu da inklaplarn, modernlemenin ve hatta milli egemenliin yok olmas demektir. te Atatrk, bu noktaya gelme tehlikesi belirince, denemelerini istemeyerekte olsa durdurmak istemi ve uygun zeminin olumas iin yeni admlar atmak zorunda kalmtr. A. CUMHURYET HALK FIRKASI (PARTS) 1919 yl Eyll aynda yaplan Sivas Kongresinde Osmanl vatannn btnln ve Yce Halifelik ve Saltanat makamyla milli bamszln dokunulmazln salamak iin milli kuvvetleri etkin ve milli iradeyi egemen klmak amacyla ve de her trl parti akmlarndan arnm olarak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmutur. [1] Byk Millet Meclisi aldktan sonra milletvekilleri arasnda meydana kan gr ayrlklar sonucu milletvekillerinin ounluu Mustafa Kemal Paann yannda I. Grupu oluturmulardr. Baz milletvekilleri de Paann yrtt siyaseti onaylamadklar iin ayr bir grup olarak II. Grup adyla bir araya gelmilerdir.[2]

1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmasndan bir sre sonra Mustafa Kemal Paa Ankarada gazetelere verdii demete Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin devam olarak Halk Frkas adnda bir siyasi parti kuracan aklamtr. Ayrca Halk Frkasnn dayand iki temel ilkenin tam bamszlk ve kaytsz artsz milli hakimiyet olduunu ifade ederek kurulacak partide btn milletin temsil edileceini belirtmitir.[3] 8 Nisan 1923te Mustafa Kemal Paa yaynlam olduu Dokuz Umde ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini siyasal partiye dntrmtr. Partinin kuruluu ise 9 Eyll 1923tr.[4] 23 Ekim 1923te Halk Frkas adn alan teekkl 10 Kasm 1924 tarihli Frka Grubu Umumi Heyetinde Cumhuriyet Halk Frkas olarak isimlendirilmi ve 1935 ylnda frka kelimesi parti olarak deitirilmitir.[5] Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulduu Sivas Kongresi partinin ilk kongresi olarak kabul edilmitir. Partinin ikinci byk kongresi 1927de yaplm ve Mustafa Kemal burada Byk Nutukunu okumutur. Mustafa Kemal Cumhuriyet Halk Frkasnn genel bakandr. Ancak Cumhuriyetin ilanndan sonra Cumhurbakan seilince, 19 Kasm 1923 tarihli mektubuyla smet Paay genel bakan vekilliine atamtr. Bundan sonra partiyi onun aracl ile ynetmitir.[6] Cumhuriyet Halk Partisi 1924 ve 1930 yllarnda kurulan ve de ksa bir sre sonra kapanan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkasnn dnda 1946ya kadar tek parti olarak faaliyetini srdrmtr. B. TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASI (PARTS) Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Cumhuriyet dnemi siyasi tarihinde kurulan ilk muhalefet partisi olarak kabul edilir. Zaferin kazanlmasnda byk emei gemi ve Atatrkn yakn arkadalar olan baz yiit komutanlar birbirini izleyen saltanat ve hilafetin kaldrlmas ve Cumhuriyetin ilan gibi- inklap hareketlerini hemen benimseyemediler. Eski alkanlklar ve Atatrkn dehasna eriememek, ileriyi grememek bu vatansever kiilerin yaplan ilerden endie duymalarna yol amtr. Bunlar zellikle laiklie gidii ilerine sindiremiyorlard. Atatrkn bu yakn arkadalar eski ttihatlar ile saltanat ve hilafet yanllar tarafndan da destekleniyordu. 1924 ylnn Ekim aynn sonlarnda birinci ve ikinci ordu komutanlar olan Kazm Karabekir ve Ali Fuat Paalar grevlerinden ekilerek meclise girdiler. Askerlik ile ilikilerini kesen bu iki paaya bir sre sonra aralarnda Rauf (Orbay) Bey, Refet (Bele) Paa ve Doktor Adnan (Advar) gibi isimler bulunan 29 kii daha katld. Bu kiiler 17 Kasm 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adnda yeni bir parti kurdular.[7] Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn 27 Kasmda yaplan toplantsnda genel bakanla Kazm Karabekir, ikinci bakanlklara Rauf (Orbay) ile Adnan (Advar) Beyler, genel sekreterlie de Ali Fuat Paa seilmilerdir. Ynetim kurulu da milletvekillerinden oluturulmutur. Hazrlanan tzkten yeni partinin bir ynyle sosyal gelimeden yana, br ynyle de geleneki bir yol izleyecei anlalyordu. Ayrca tze Parti dinsel dnce ve inanlara da saygldr hkm de konulmutur. Bu hkmn halifelik ve saltanat sorunlarnn ite ve dta tartld ve laik anlayn henz zihinlere yerlemedii 1924 sonlarnda ilan edilmesi yeni kargaalara ve sorunlara yol aacak gibi grnyordu. Nitekim yle de oldu ve parti gerek inklap hareketlerine kar kurulmu olmas ve gerekse douda ngilizlerin kkrtmalar sonucunda patlak veren eyh Sait ayaklanmas neden gsterilerek 4 Mart 1925 ylnda nn hkmeti tarafndan karlan Takrir-i Skun Kanunu ile kapatlm bylece Cumhuriyet tarihinde ac izler brakarak sonulanan ok partili siyasal yaam deneyi de tarihe karm oldu.

Yine bu kanun uygulanarak Cumhuriyet Halk Frkasna muhalif olan basn susturulmu ve en nemlisi de 1926 Hazirannda zmirde ortaya kan Mustafa Kemale suikast giriimi sonucunda muhalefetin nemli kiileri ve milletvekilleri suikast giriimi ile ilgili grlerek siyasal yaamdan tasfiye edilmilerdir. Mustafa Kemal Atatrk Nutukta Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn yle deerlendirmektedir: Rauf Bey ve arkadalar frkalarn muhafazakar nvan altnda tekil etseydiler belki bir manas olurdu; fakat bizden daha cumhuriyeti ve bizden daha terakkiperver olduklarn iddiaya kalkmalar samimi ve doru deildi Frka efkar ve itikad- diniyeye hrmetkardr dsturuyla balayan bu umdeyi bayrak olarak kullanan kimselerin samimi cumhuriyeti ve terakkiperver olmas beklenebilir mi idi? Efendiler, hadiseler, vakalar ispat etmitir ki Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn program en hain dimalarn mahsldr. Memlekette mrteciler, geri ve mutaassp kafallarn ynak yeri bu frka olmutur, bu frka da o ynlarda bir dayanak bulmutur.[8]

I. BLM
SERBEST CUMHURYET FIRKASININ KURULUU, LDER KADROSU VE PROGRAMI A. SERBEST CUMHURYET FIRKASI (PARTS)12.08.1930-18.11.1930 Cumhuriyet tarihinde ilk denemesi ac anlar brakarak noktalanan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasndan sonra ok partili demokrasiye geiin ikinci denemesi Serbest Cumhuriyet Frkas ile yapld. Kurtarc ve kurucu Gazi Mustafa Kemal, gnlden baland milli iradeyi tam egemen klmak ve kurumlatrmak iin zaman geirmeden ikinci denemeye girimitir. Bu giriimde gemi deneyimler deerlendirilerek ok partili ynetimin ilenmesi ve kurumsallamas iin zamann koullarnn elverdii btn nlemler alnd. Ancak ne yazk ki var olan koullar, o gne kadar yenilgi tatmayan Yce Lideri ilk ve son kez yenilgiye gtrd. Cumhuriyetin yedinci yl dnmne yaklald bir tarihte Austos 1930da kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasndan nemli farklara sahipti. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurucular Mustafa Kemalin rakipleri olup, Cumhuriyet Halk Frkasn yalnz denetleme deil, onun yerine gemek ve lkeyi ynetmek amacnda idiler. Serbest Frkann kurucular ise, Mustafa Kemalin yakn arkada, akraba ve dostlarndan olumutu. Ayrca bu frka eften izin alnarak kurulmu gdml bir muhalif parti grnm sergiliyordu. Bu parti TBMMnin tatilde bulunduu bir srada kurulup ay biraz aan (100 gnlk) bir sre yaamn srdrebildi.[9] a. Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu Cumhuriyet dneminin ilk muhalif partisi Terakkiperver Cumhuriyet Frkasdr. 1924 sonlarnda kurulup 1925 ortalarna kadar yedi ay yaayabilen Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn baarsz ve zararl muhalefet deneyiminden sonra 1930 ylna kadar herhangi bir parti kurma teebbs olmamtr. CHF tek parti olarak iktidarn srdrmtr. 1927 seimlerinde de hibir bamsz aday kazanamaynca meclis tamamyla Mustafa Kemalin setii Cumhuriyet Halk Frkal milletvekillerinden olumutur. Bu dnemde yaplacak iler ve karlacak kanunlar hakknda mecliste yaplan tartmalar ok yetersiz kalmtr. nemli konularda nce CHF grubunda grlp karara balandndan bu konular tekrar meclise geldiinde tartmasz oylamalar gereklemitir.

1930 ylna gelindiinde 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn Trkiyeye de yansmas ile ortaya kan skntlar karsnda halkn tepkisinin artmaya balamas ve hkmet icraatlarnn mecliste eletirilemiyor olmas, bir muhalefet partisine ihtiya duyulmasna neden olmutur. Bu ihtiyac da en ok Mustafa Kemal duymutur. Mecliste ou konularda tartma olmadan kararlarn alnmasn istemeyen Mustafa Kemalin 1930da syledikleri bir muhalefet patisinin habercisidir.[10] Tek partili bir mecliste zellikle o parti hadise ve vakalarn ulatrd bir Reisin kurduu teekkl olunca o teekkle dayanan hkmeti mesuliyet esasna dayanan ciddi bir denetleme imkansz olur. Ben inklap yapmm, bir devlet kurmuum. Hadiseler ismimi, ahsm, kanunlarla, meclisle, olaylarla kartrm. Milletin itimad var. Bylece devam edip gidiyor. Fakat bu doru bir gidi deildir. Bundan sonras ne olacak? Samimi bir denetleme kurulmadka hkmet de ve ibanda bulunanlar da uur altlarnda sakl, gizli ve hususi emel ve heveslerini devletin hakiki ihtiyalarndan ayramazlar. Hkmeti ve hkmet adamlarn hatadan ve bu hatalar yznden devleti zararlardan korumak iin bir muhalif partiye ihtiya aktr. Baladmz inklab tamamlayalm, en byk emelim devlet bakanlndan ekilip partinin bana gemek ve orada milletin selamet ve ykselmesi namna fikir ve prensip mcadelesi yapmaktr. Mustafa Kemal byle dnmektedir. Her ada ve demokratik lkede olduu gibi ok partili dzeni arzulamtr. Mustafa Kemalin bu dncesinin 1930da fiiliyata gemesini ise deiik yazarlar deiik biimlerde yorumlamlardr. Tevfik avdar o dnem lkenin iinde bulunduu ekonomik skntlar anlatp Mustafa Kemalin de bundan rahatszlk duyduunu belirtmekte ve Serbest Cumhuriyet Frkasnn kuruluunu yle yorumlamaktadr: Mustafa Kemal muhalefetin u ya da bu nedenle bir yerde patlak vermesinden, merkez denetiminin yitirilmesinden korkuyordu. Cumhuriyetin ve onun ayrlmaz paras haline gelen inklaplarn korunmas gerekiyordu. Gdml muhalefet diye nitelendirdiimiz Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas bu koullarn zorunlu bir sonucudur. nk byle bir yapay nefes alma noktasnn yaratlmamas durumunda toplumsal muhalefetin beklenmeyen bir biimde patlamas sz konusu olabilirdi.[11] Tark Zafer Tunaya ise yeni siyasi partiye kuruluu ve kapan karkln muhafaza eden bir mesele olarak grmtr[12]. Konu smet nnnn hatralarnda yle anlatlmaktadr: 1925ten (Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatldktan sonra) 1929a gelinceye kadar stiklal Mahkemesi kalkm, Takrir-i Skun kalkm, bunlarn hepsi kalktktan sonra az zamanda yine nfuz su-i istimali memleketin, idarenin ikayetleri, etrafmzda bulunan daha dorusu Atatrke yaknlk iddia eden bir ok insanlarn hallerinden, hareketlerinden ikayet yaplmas alm yrmt. Kafi derecede zaman gemi, imdi tedbir bulma devrindeyiz. lk hatra gelen Atatrkn bulduu tedbir yeni bir frka tekil etmek olmutur.[13] Mustafa Kemal yeni partinin kurulmasn TBMMnin hkmet icraatlarn daha etkin bir ekilde denetleyebilmesi ve Trkiyede de ok partili hayata geiin zeminini hazrlayabilmek amacyla arzulamaktadr. Byle bir partinin kurulmas iin de en gvenilir kii olarak daha nce babakanlk da yapm olan Paris Bykelisi Fethi (Okyar) Beyi dnmtr[14]. Cumhuriyeti Serbest Frka, 1930 Austos balarnda kurulmutur. Gdml bir muhalefet partisinin kurulmas istei bundan drt ay ncesine kadar uzatlabilirse de yaama gemesi Fethi Beyin Paris Eliliinden dnmesine rastlar. Paristen dnen Fethi Bey, Mustafa Kemale lkede grd genel bunalmlarla ilgili ayrntl bir rapor sunmu ve aksaklklar tek tek sergilemeye almt. Gazi o srada Yalovada Termal Otelinde istirahat etmekteydi. Mustafa Kemal verilen raporun geni bir biimde tartmasn burada bizzat Fethi

Bey ile yapm sonra bu eletirileri daha geni bir lde ve kamuoyu nnde hkmeti uyaracak bir biimde yapabilmesi iin bir muhalif parti kurmasn ondan istemitir.[15] Bir muhalefet frkasnn kurulmas hakkndaki grmeler daha sonra Necmettin Mollann Bykderedeki yalsnda devam eder. Gazi Mustafa Kemal Paa, Fethi Beye kurmasn teklif ettii muhalefet frkasna Serbest Cumhuriyet Frkas adn verir.[16] Fethi Bey, Gaziden her iki frkaya kar tamamen bitaraf kalarak eit muamelede bulunmasn istedii gibi, ayrca o kuraca frkaya hkmetin hogr ile bakmasn ve mlki tekilatn frkasna hibir bask yapmamasn da ister. Gazi, Serbest Frka kurulurken frka tekilatna para yardmnda da bulunmutur. Yeni frkaya Halk Frkasndan ne kadar mebus verileceini de tartrlar. Btn bunlara karlk olarak Gazi, Fethi Beyden tek bir gvence ister o da rejimin temel ilkelerinin korunmasdr. Sonuta iki liderin bu konular kamuoyuna aklanacak iki mektupla pekitirmesine karar verildi. Fethi Bey, mektubunda, Cumhuriyet Halk Frkasnn mali, iktisadi, dahili, harici siyasetlerinin birok noktalarna aykr bulunan ayr bir frka ile siyasi mcadele sahasna atlmak arzusundaym. Zat- devletleri Reisicumhur olduktan maada imdiye kadar mensup bulunduum Cumhuriyet Halk Frkasnn da umumi reisi olmalar dolaysyla ibu arzumun nazar- devletlerinde ne yolda kabul buyurulacan bilmek lzumunu hissediyorum. diyerek bir anlamda partinin kurulmas iin izin istemekteydi. Gazinin bu mektuba verdii cevapta ise u artlar dikkati ekmektedir: Reisicumhur bulunduum mddete Reisicumhurluun zerime verdii yksek ve kanuni vazifeleri, hkmette olan ve olmayan frkalara kar adil bir ekilde ve tarafsz yapacama ve laik cumhuriyet esasna dahilinde frkanzn her nevi siyaset, faaliyet ve cereyanlarnn bir engele uramayacana inanabilirsiniz.[17] Grld gibi, Gazi iki noktada taviz vermiyordu. Bunlardan birincisi cumhuriyet ynetimi, dieri ise laiklik ilkesidir.[18] Yeni bir frkann kurulacan kamuoyuna duyurmak iin srasyla nce Fethi Beyin mektubu 11 Austos, daha sonra da Gazinin mektubu 12 Austos 1930 tarihli gazetelerde yaynland. Bylece yeni muhalefet frkasnn kurulmas iin en st makamdan izin km oluyordu. Serbest Frka lideri Fethi Beye gre frkas Halk Frkasnn sol cenahnda liberal, laik, cumhuriyeti bir frka olacaktr. Fethi Beyin szlerinden de anlalaca zere Serbest Cumhuriyet frkas solcu bir frkadr. Ama onun solculuu Cumhuriyet Halk Frkasnn sol cenahnda yer alan bir solculuktur.[19] Partinin kuruluuna ilikin resmi belgeler ksa zamanda ve grlmemi bir hzla tamamland. Bylece yeni bir muhalefet partisi Trk siyasal yaamna giriyordu. Partinin adndaki iki terim amalarn adeta zetlemekteydi. Birinci terim Cumhuriyeti zelliini vurgulad gibi liberal szcnn karl olan Serbest rejimi de yeni partinin ekonomik programnn temelindeki ilkeyi zetlemekteydi[20]. B. LDER KADROSU VE ZELLKLER Partinin ilk yeleri ve kurucularnn nemli bir blm Gazinin sraryla bu siyasal akma katlmlard. Kurucular ve lider kadrosu ierisinde saylabilecek yelerin Gazinin yakn arkadalar ve gven duyduu kiiler olmas dikkati ekmektedir. Bunlardan Fethi Bey, Gazinin Harp Akademisinden beri en yakn arkadalarndan biri olarak bilinmektedir. Gazinin yeni kurulan partiye verdii ikinci kii ise ocukluk arkada olan Nuri Conkerdir. [21] Ahmet Aaolu Beyde Seyri Sefain daresinin Yalova Kaplcalarnda verdii bir balo srasnda Gazinin istei ile yeni kurulan frkaya gemitir. 9 Austosta yeni frkaya Gazinin emriyle Ktahya mebusu Nuri Bey, Erzurum mebusu Tahsin Bey ve Reit Galip Bey gemitir. 10 Austosta ise Yalovada Gaziyi ziyarete gelen Ankara mebuslarndan Talat Bey ile Gazinin hemiresi Makbule Hanm gene onun istei ile yeni frkaya getiler. 24

Austos 1930da ise yeni frkaya Emin, Naki, Rasim, brahim ve Asaf Beyler yine Gazinin sraryla girdiler.[22] Eski Babakan, TBMM Bakan, Paris Bykelisi Ali Fethi (Okyar)n liderliinde, Ktahya milletvekili Nuri Conkerin katipliini stlendii partinin kurucular, Merkez Ocak yeleri aadaki kiilerden oluuyordu: Ad Soyad Seim Blgesi Talat (Snmez) Ankara Rasim (ztekin) Bilecik Senih (Hzrolu) Bursa Nakiyeddin (Ycekk) Elaziz Tahsin (Uzer) Erzurum Haydar (Yulu) stanbul Sreyya (lmen) stanbul Ahmet (Aaolu) Kars brahim (Tolon) Kocaeli Galip (Yenen) Nide Refik smail (Kakmac) Sinop Mehmet Emin (Yurdakul) ebin Karahisar[23] imdi bu yeleri tek tek tanyalm: 1. Frka Umumi Reisi: Fethi (Okyar) Bey Gazi Mustafa Kemalin SCFnin kurucusu ve genel bakan olmakla grevlendirdii ve z gemii, kiilii, siya sal dnceleri ve eilimleri, partinin gerek yapsnn ve niteliinin anlalmasnda byk nem tayan Ali Fethi Bey, 1880 Pirleppe doumludur (lm:1943). 1901'de Mekteb-i Harbiyeyi (Harp Okulunu) bitirdi, Erkan- Harbiye Mekte binde kurmaylk eitiminden sonra 1903de kurmay yzba olarak orduya katld. 1906da .T.ye girdi. Manastr, Edir ne ve Selanikte bulundu. 31 Mart olayndan sonra II. Abdlhamit tahttan indirilince onun muhafzlna atand, bu grevi srerken 1910da Paris Bykeliliinde ateemiliterlik grevine getirildi. Pariste bulunduu sra da talyanlarn Trablusgarpa saldrmalar zerine 1911in Eyllnde buraya geen Fethi Bey, ayn yl iinde yeniden Parise, oradan da stanbula dnd, Balkan Savana katl d ve 30 Aralk 1911de Meclis-i Mebusana Manastr mebusu olarak girdi, 1913te Sofya Eliliine atand. 21 Aralk 1917de stanbula dnd ve bu kere stanbuldan mebus seildi. Bu dnemde .T.nin Umumi Katiplii grevine getirildi. 8 Ekim 1918de Talat Paa Kabinesi ekilince, zzet Paa Kabinesinde dahiliye nazr oldu ve bu grevi 8 Ka sm 1918de Tevfik Paa Kabinesi kuruluncaya dein srd. zzet Paa Kabinesinde bulunduu srada nazr olarak Mondros Antlamasn imzalayan Osmanl delegasyonu iinde yer ald. Gelien ve bilinen olaylar sonucunda 19 Mart 1919da tutuklanarak Bekiraa Blne kapatld. 27 Mays 1919da Maltaya srgne gnderildi ve buradan an cak 30 Nisan 1921de kurtulabildi. Maltadan kurtulan Fethi Bey, Ulusal Kurtulu Sava na katlmak zere 8 Austos 1921de Ankaraya geldi, 11 Ekim1921de de Dahiliye Vekilliine seildi. Mustafa Ke mal Paann istei zerine bar olanaklarn aratrmak a mac ile, 1922 ylnn Mart aynda Londraya giden Fethi Bey, ayn yln Eyll aynda Ankaraya dnd ve 13 Austos 1923te Bavekillike getirildi ve bu grevi 2 Ekim 1923e dein srd. Cumhuriyet dneminde TBMMnin ilk ba kan seildi ve smet Paann bavekillikten ekilmesinden sonra yeniden bavekil oldu. eyh Sait isyan zerine bu grevden 1 Mart 1925te istifa ederek ayrlan Fethi Bey, 27 Mart 1925te Paris Bykeliliine atand.

Gazinin yeni bir parti kurmasn kendisinden istedi inde bu son grevinde bulunuyordu. 24 Eyll 1930da Gmhaneden mebuslua seilerek T.B.M.M.ne SCF Umumi Reisi olarak girmitir.[24] 2. Frka Umumi Katibi: Nuri (Conker) Bey SCFnin umumi katiplii (genel sekreterlii) grevini stlenmi ve 30 Eyll 1881 Selanik doumlu olan (lm: 11 Ocak 1937) Nuri Bey; Selanik Askeri Rdiyesi, Manastr Askeri dadisi ve stanbulda Harbiye Mektebinden piyade mlazimievvel rtbesi ile subay kt (1902). 1905te mmtazyzba olarak Harp Akademisini bitirdi. 1909da Selanikte grevli iken Hareket Ordusuna gnll olarak katld ve stanbulda Mahmut evket Paann yaveri oldu. 1910 ylnda Arnavutluk harekatnda, 1911de Trablusgarp savanda yine gnll olarak bulundu, ayn yl anakka leye, daha sonra da stanbula atand. Balkesirde 24. Alay komutan olarak bulunduu srada 1915te Anafartalar ve Conk Bayr savalarna katld. 1916da Mu cephesinde, 1917de Kafkas savalarnda bulundu ve ayn yl Laheye ataemiliter olarak gnderildi. 1920de Ulusal Kurtulu Savana katlan Nuri Bey, Matbuat Ve stihbarat Umum Mdrl grevinde bulundu. 1920 ylnn Haziran ve Eyll aylar arasnda Ankara Vali vekili, 8 Eyll 1920den 1 ubat 1921e dein Adana Vali vekili ve 41. Tmen komuta n olarak grev yapt. Ayn yl T.B.M.M.nce Almanyaya gnderildi, 1923te Ktahya mebusu oldu. SCF umumi katibi olduunda Ktahya mebusu olarak bulunuyordu.[25] 3. Aaolu Ahmet Bey (Ahmet Aaolu) 1869da Azerbaycanda (Karabada) doan Aaolu, Ahmet Bey (lm: 19 Mays 1939) ortarenimini Tifliste, yksekrenimini 1888de Parise giderek orada tarih, hukuk ve siyaset zerinde yapt. Gen yalarnda yaz yaamna atld. 1894te Azerbaycana dnen Aaolu Ahmet Bey, burada baz gazeteler kard. 1908de stanbula geldi. uray- mmette yazd. Ksa bir sre iin yapt Maarif Mfettiliinden sonra, Jeune Turc dergisinin kurucular arasna girdi ve Trk Ocanda yneticilik yapt. Trk Yurdu dergisinde Ziya Gkalp, Yusuf Akura, Mehmet Emin Yurdakul gibi Trk aydnlarla birlikte yazlar yazd. 1913de Da rlfnuna atand ve bu arada Tercman- Hakikat gazetesi nin bayazar olarak yaz yaamn srdrd. Birinci Dnya Sava srasnda Mebusan Meclisine girdi ve ttihat ve Terakki Frkas Umumi Merkez yesi oldu. 1917 Bolevik Dev rimi zerine Azerbaycanda siyasal mcadeleye katld. Sa van bitiminde Maltaya srlen Aaolu Ahmet Bey, 1921de serbest kalnca Anadoluya geti ve Matbuat U mum Mdrl grevinde bulundu. TBMMnde ikinci ve nc dnem Kars mebusu oldu. Bu arada Hakimiyet-i Milliye gazetesinde de bayazarlk yapt. Aaolu Ahmet Bey, TBMMnde nc dnem Kars mebusu bulunduu srada, 7 Austos 1930da, SCFn kurmakla Gazi tarafndan Fethi Beyden sonra grevlendi rildi.[26] 4. Tahsin Bey (Hasan Tahsin Uzer) Silah Tahsin olarak da tannan Tahsin Bey Serbest Cumhuriyet Frkasna giren drdnc kiidir. Ahmet Aaolunun belirttiine gre, Tahsin Bey, Gazinin yakn ve eski bir dostuydu, eskiden beri gvendii biriydi. Dahas, .T.nin nde gelenlerinden olan Tahsin Bey, Fethi Beyin de gvenini salam bir kiiydi. 1878 Selanik doumlu olan Tahsin Bey (lm: 1939) 1897de Mekteb-i Mlkiyeyi bitirdiinde Prsan bu cak mdrlne atand. 1902den balayarak eitli yerler de kaymakamlk yapt; 1909da Drama, 1912de Beyolu mutasarrf oldu. 1913te Van, 1914te Erzurum ve 1916da Suriye valilii grevlerine getirildi. Fethi Bey, Ahmet zzet Paa kabinesinde Dahiliye Nazr iken Tahsin Beyi zmir valisi yapt. Bu grevi, kabine deiince, yirmi gn iinde sona erdi (Aralk 1918). Son Osmanl Mebusan Meclisine Ocak 1920de

zmirden mebus seildi. stanbulun ngilizler tarafndan igali zerine Maltaya srld, buradan kaarak Ankaraya geldi ve Meclise katld. SCFna girdiinde Erzurum mebusu bulunuyordu.[27] 5. Dr. Reit Galip 1893 Rodos doumlu olan Dr. Reit Galip (lm: 5 Mart 1934) 1917de Tp Fakltesini bitirdikten sonra stan bulun igali zerine Anadoluya geti, Ktahya kylerinde ky hekimlii yapt, arkadalar ile birlikte bir dispanser kurdu. Daha Tp Fakltesindeki rencilik yllarnda Balkan Savana ve Birinci Dnya Savana salk grevlisi olarak katld. Tekilat- Mahsusada grev ald. Dr. Reit Galipin SCFdaki almalar uzun srmemitir ve zmir olaylar zerine partiden ayrlmtr[28]. 6. Mehmet Emin (Yurdakul) 13 Mays 1869 doumlu olan Mehmet Emin Bey (lm: 14 Ocak 1944), ttihat ve Terakkidendi. Erzurum ve Trabzonda memur olarak grev yapt. 1909da Bahriye Nezareti mstear oldu. Hicaz ve Sivasta valilik yapt. 1914te Musul mebusu olarak mebusan meclisine girdi. 1921de Anadoluya geti. TBMMde ebinkarahisar mebusu iken Gazinin istei zerine SCFna katlan Mehmet Emin (Yurdakul), Trk Yurdu Cemiyetinin ve Trk Ocann kurucularndand. [29] 7. Rasim Bey (ztekin) 1874 Debre-i Bala (Yugoslavya) doumlu olan Rasim Celalettin (ztekin) (lm: 12 Aralk 1933), Gazinin sevdii eski bir silah arkada idi ve onun istei ile SCFna girmiti. Manastr Rtiyesinde ve Askeri dadisinde okudu. 1891de Mhendishane-i Berri-i Hmayuna girdi. Buradan 1895te topu stemen rtbesi ile mezun oldu. kodra, Manastr ve Selanikte grev yapt. Ulusal Kurtulu Savana katld, Birinci TBMMde Cebelibereket kinci dnemde de Erturul (Bilecik) mebusu oldu. SCFna katldnda Ktahya mebusu idi. [30] 8. brahim Bey (Tolon) brahim Bey 1880 Karadeniz Erelisi doumludur (lm: 2 Aralk 1956). 15 Mart 1897de girdii harp okulundan 18 Ocak 1900de astemen olarak mezun oldu. eitli askeri birliklerde grev yaptktan sonra 1 Mart 1904te Selanik Askeri Rtiyesinde retmenlie atand. 1908den balayarak jandarma subay olarak grev yapan brahim Bey, binba rtbesi ile Jandarma Subay Okulu mdr yardmcl grevini srdrrken stanbul hkmetince 1920de emekliye ayrld. Bunun zerine stanbuldan kaarak Anadoluya geti. brahim Bey 1923te Kocaeliden mebus seilmiti.[31] 9. Nakiyeddin Bey (Ycekk) Gazi Mustafa Kemalin istei zerine SCFna giren Nakiyeddin Bey (1876-1948) Selanik Askeri Rtiyesinde Mustafa Kemalin Franszca retmeni idi. O tarihte yzba olan Nakiyeddin Bey, Mustafa Kemale zel bir ilgi gstermi, Franszca renmesi iin yardmc olmutu.[32] Nakiyeddin Bey Gazi Mustafa Kemalin ok eskiden beri tand ve gvendii bir kii idi ve SCFna katldnda Elaziz mebusu olarak TBMMnde bulunuyordu. 10. Talat Bey (Snmez) 1876 Ankara doumlu olan Talat Bey (Snmez) (lm: 24 Haziran 1950), Ankara Rtiyesi ve Mlkiye dadisini bitirdikten sonra Mlkiye Mektebinden mezun oldu. 1900 ve 1912 seimlerinde Ankara mebusu olarak Meclis-i Mebusanda bulundu. 1922de Ardahan Mutasarrflna getirildi. 5 Temmuz 1923te yaplan seimlerde Ardahandan mebus seildi. nc dnem TBMMnde bu kere Ankaradan mebus oldu.[33] 11. Ali Haydar Bey (Yulu)

1879 zmir doumlu olan Ali Haydar Bey (lm: 18 Eyll 1937), zmir dadisinden sonra Mlkiye Mektebinden mezun oldu. 1902de Aydnda Maiyet Memurluuna atand, 1912ye dein deiik yerlerde kaymakamlk yapt. Bu tarihte Meclis-i Mebusana Mentee mebusu olarak girdi. 12 Mart 1923te stanbul valiliine atand, 1927de de stanbuldan mebus seildi. Ali Haydar Bey Gaziden bir buyruk almakszn kendiliinden SCFna girmitir.[34] 12. Refik smail Bey (Kakmac) Kendiliinden SCFna katlan bir baka mebus da Refik smail Bey idi. 31 Austos 1886 Edirne doumlu olan Refik smail Bey (lm: 12 Ocak 1957), 1905te Galatasaray Sultanisini bitirdi. stanbulda Tasvir-i Efkar ve Doryan gazetelerinde alt. Balkan ve Birinci Dnya Savana katld. 1927 seimlerinde Sinop mebusu olarak seilmiti.[35] 13. Sreyya Paa (lmen) Fethi Beyin nerisi zerine Sreyya Paa, 1930 yl Austos ay sonunda CHF ynetiminden izin alarak SCFna katlmtr. 14. Ali Galip Bey (Yenen) 1877 Bursa doumu olan Ali galip Bey (lm: 7 Mays 1948), 1897de Harbiyeden piyade temen olarak mezun oldu ve nc orduya atand. Jandarma subay olarak Selanikte ve skdarda bulundu. 1912den balayarak jandarma komutanlnda alt. 9 Temmuz 1921de Jandarma Genel Komutan oldu. Bu grevinde iken ikinci dnem TBMMne Nide mebusu olarak girdi, SCFna katldnda yine Nide mebusu olarak bulunuyordu.[36] a. Parti yelerinin Ortak zellikleri Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasnda grev alan ya da Cumhuriyet Halk Frkasndan ayrlarak frkaya katlan mebuslarn ilk bakta gze arpan iki nemli zellikleri bulunmaktadr. 1. ncelikle Gazinin Serbest Cumhuriyet Frkasna katlmalarn istedii mebuslar onun ya yakn dostu, silah arkadayd ya da gvenini kazanm kiilerdi. 2. Serbest Cumhuriyet Frkasna katlan mebuslarn tmnn de smet Paa ynetimine kar olmalar ise, ikinci ortak zellikleridir. 3. yelerin bir dier zellii ise liberalizmi savunmalardr. C. PARTNN PROGRAMI Serbest Frkann program iki aamada tamamlanmtr. Birinci aamada 11 maddelik bir program bizzat Fethi Bey tarafndan hazrlanm sonra Aaolu Ahmet, Reit Galip, Nuri (Conker) ve Tahsin (Uzel) Beyler tarafndan gzden geirilerek Gaziye sunulmutur. Gazi program beenmi ancak zne dokunmadan birka dzeltme yapmtr. Sonradan bu 11 maddelik program ekirdek program olarak kabul edilmi ve daha da geniletilmitir.[37] Serbest Frkann programnda Anayasaya dayanan temel ilkelerin dnda zellikle ekonomik yaklamlarda nemli farkllklar grlyordu. zel giriimcilie verilen nem, farkllklarn banda gelmektedir. Programa gre zel giriimciliin kendi yasalar dorultusunda ileyecek olan ekonomiye, devlet ancak zel giriimin yapamad iler alnda mdahale edebilecekti. Bylece devlet, askeri snrlar ierisinde ekonomiye de mdahale edebilecekti. Dier yandan sermayenin tevik edilmesi de programn nemli bir ilkesini oluturmaktayd. Programn iinde yabanc giriimcilere gven salayacak davranlarda bulunulmas, d finans evreleri ile mmkn olduu kadar iyi geinilmesi dorultusunda yorumlanabilecek hkmler de yer alyordu. Vergilerin arl, toplanmasndaki sert yntemler ve bularn brakt olumsuz etkiler parti programnn ynlar tarafndan en fazla benimsenen ynn meydana getirmitir. Ancak Serbest Frkann vergilerin arlna ve tahsil yntemine ynelttii bu sert eletirilerine

karlk frka programnda en azndan ileri bir vergilemeye ynelik tek bir neriye de rastlanmamaktadr. neri diye ileri srlenler ise sadece genelde birka kuramsal szckten tede bir anlama sahip deildir. Fethi Beyin frka programn olutururken smet Paann Devletilik diye adlandrd programna kar olmaktan baka bir dncesi olmad, gazeteci Zekeriya Sertelin ktisadi programnz nasl gerekletireceksiniz? biimindeki bir sorusuna verdii Partimize eski bir maliye mfettii ye olmu, onu maliye vekili yaparz biimindeki cevabyla da aa kmaktadr.[38]

II.

BLM

CHF KARISINDA SCF, FETH BEYN YURT GEZS VE OLAYLAR

A. ELETRLER a. Ekonomik ve Mali Konular Fethi Beyin smet Paa hkmetine ynelttii eletirilerin en banda geleni ve en genel olan genel ekonomik siyasaya ve bunun sonularna ilikindi. Partisinin resmen kurulmasnn zerinden daha on bir gn gemiti ki, Fethi Yarn Gazetesine u demeci vermitir: Benim iddiam udur: Mevkii iktidarda bulunan hkmetin mali ve iktisadi sahada takip ettii yanl siyaset, bu gnk skntl vaziyeti ihdas etmitir. Yani, hkmetin yedi seneden beri att her adm, memleketi merhale merhale iktisadi bir kmaza sokmutur Bir memleket iktisadi sahada bir mevcudiyet gsterirse, umumi servetini her an bir para daha tezyit ederse, cemiyeti tekil eden efradn hayat seviyesini ykseltebilirse ve bilhassa vesati hayat seviyesi refaha ne kadar ok yaklaabilirse, ancak o zaman istiklal ve hrriyetin nimetlerine layk olur. Ve ancak o zamandr ki, istiklal ve hrriyet nimetlerinin zevklerini alp tadabilir[39]. 7 Eyll 1930 gnl zmirde verdii sylevinde de, hkmetin yedi yllk ekonomik siyasasnn kt sonulandn ileri sren Fethi Bey, bu genel eletirilerini TBMMnde daha da gelitirerek srdrecekti. Fethi Beyin TBMMndeki aklamalarna gre; CHFnn izledii ekonomik siyasa sonucunda halk iktisadi zaruret iinde kalmt. ylesine, halkn bir blmnn duar olduklar zaruretten nai kundurasz kalm olduklar bile grlyordu. Bu durumun balca nedeni de hkmetin izlemi olduu yanl yoldu. Hkmetin Dnya Ekonomik Bunalm karsnda lke gereklerini gz nne alarak dnlm bir program yoktu. Bu programszlk sonucu lke ekonomisi ve sanayisi gelimemi ve maddi skntlara dlmt. Hkmetin ekonomik durumu genel adan ve SCFnn eletirilerine kar savunmas ve deerlendirmesi ise ksaca yleydi: Saraolu kr Bey, TBMMnde Fethi Beyin SCF genel bakan olarak iki kez katld 25 Eyll 1930 gnl ve Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu tasarsnn grld birleimde demitir ki, ulusal kurtulu sava utku ile sonulanmt ama savan bitiminde lkenin retim gc ok azalm bulunuyordu, hatta d satm hemen hemen hi sz konusu deildi. Kald ki lkedeki tm stoklar ya yanm ya da tkenmi bir durumda idi. Osmanl borlarnn denmesi zorunluluu glkleri daha da arttrmt. te hkmet bu koullar altnda lkeyi ynetmek grevini stlenmi bulunmaktayd[40].

Bu duruma gre SCFnn ekonomik alandaki genel eletirilerine kar hkmetin sav, lkenin ynetiminin ok g koullar altnda stlenilmi olduu ancak her eye ramen bir ulusal ekonomi siyasas izlenerek lkenin kalkndrlmakta olduu biimindeydi. b. Vergiler SCFnn hkmete ynelttii ve kamuoyunda byk yanklar yaratm olan eletirilerinin dieri vergiler ile ilgili olan idi. Vergi eletirileri SCF programnn ikinci maddesi erevesinde yaplmtr. Bu eletirilerde vergilerin ar olduu, gereksiz vergiler alnd ve toplanmasnda yolsuzluklar yapld noktasnda younlamtr. rnein Fethi Bey Cumhuriyet gazetesinde yaynlanan bir demecinde unlar sylemitir: Vergi sistemi berbattr. Hkmet halk hi dnmyor. Kyly, iftileri atl bir hale getiren yksek vergiler, ehirlerde daha garip tezahrler gsteriyor. Bo arsalardan, kiraya verilmeyen evlerden bile vergi alnyor. Yani hkmet halkn sermayesine el uzatyor Halk hapsederek vergi toplamak bir marifet midir? Fethi Bey ayrca zmirdeki sylevinde de hkmeti vergi konusunda eletirmiti. Bunlara karlk CHF bu andaki eletirileri son derece sakncal grm, bu nedenle de ilke olarak vergilerin haklln ve uygulamann doruluunu savunacak yerde, SCFn sulamtr. rnein Falih Rfk Ataya gre, bu konudaki eletirilere, lkenin gelimesini durdurmak sz konusu olamayacana gre hak vermenin olana yoktu. nk Memleketin btn inkiaf mekanizmasn durdurmakszn, hkmeti bor der ve maa verir bir Bab- Ali hkmeti yapmakszn bugnk masraf ksmak mmkn deildi. Gerekte bu Avrupallarn istedikleri bir eydi. Onlar Trkiyeyi kmaza sokarak bamszlk eyleminin engellenmesini amalamaktaydlar. Falih Rhk bir baka yazsnda da SCFn yle uyaryordu: Millete vergi vermek ananesini henz yerletirmeye urarken hesap kitap yaparak, yeni balayan vergi alakasn gevetmek iyi bir ey deildir. Dahiliye Vekili kr Kaya da, SCFnn vergileri eletirmesi zerine Tm lkede vergi kalkmtr, vermeyin propagandasnn yayldn sylemitir. Oysa Fethi Bey TBMMnin bir nceki birleiminde yle demi bulunuyordu: Vergiler ardr demek propaganda yapmak demek deildir. Bunun propaganda zannedilmesi iin bugnk demokrasi cereyanlarndan tamamen uzak kalm ve Cumhuriyet mefhumunu anlamam olmak lazmdr CHF, vergi konusunda SCFn sulayarak bir kar saldrya gemi olmakla birlikte bir yandan da vergiler alannda olup bitenleri aklamaya ve bylelikle de kendisini savunmaya da almam deildir. Buna gre SCFnn vergiler gereini aka ortaya koymas CHFnda onarlmayacak yaralar aacakt. Bu nedenle de hkmet evrelerini vergiler asndan yaplan eletirileri byk bir sinirlilik ierisinde karlamlard[41]. c. inhisarlar Vergilerden sonra SCFnn eletirilerine konu olan bir baka uygulama da inhisarlard. Parti programnda liman inhisarnn kaldrlaca ilkesi de yer almt. Fethi Bey 7 Eyll 1930 gnl zmir sylevinde ise inhisarlardan yalnz liman ve petrol inhisarnn kaldrlmasnn sz konusu olduunu aklam fakat bununla yetinmeyerek, TBMMnin 2 Ekim 1930 gnl birleiminde ispirto ve mskirat inhisar ile barut inhisarn da eletirilerine hedef semiti[42]. d. Demiryollar lkemizde demiryollarnn yapm ya da daha ak bir deyile o lde gerekli olup olmad, yaplmas iin gereken parann baka yerlere yatrlmasnn daha yararl olup olmayaca ve parasal yknn halka yanstlmasnda izlenen tutum uzun yllar tartma konusu olmutur. Bu tartmalarn kamuoyunda dile getirilmesini ise SCF balatmtr. SCFnn kurulmasndan 18 gn sonra smet Paa 30 Austos 1930da Sivasa ulaan

demiryolunu byk bir trenle iletmeye aacak ve bir ok ynden SCFnn programna ve eletirilerine bir yant nitelii tayan nl Sivas sylemini yapacaktr. Bu arada CHF evreleri, SCFnn demiryolu yapmna tmyle kar olduunu gstermeye alyorlar ve partinin bu tutumunun ulusal karlara aykr olduunu ne sryorlard. Fethi Bey ise smet Paann Sivas sylevine bir yant oluturan zmir sylevinde SCFnn demiryolu yapmna kar olmadn ancak yapmndaki ar koullara kar olduklarn masraflarn memleketin iktisadi tahamml kudretini atn belirtmitir[43]. e. Liberalizm ve Devletilik Gerekte inhisarlar konusu olsun, demiryollar konusu olsun iki parti arasndaki temel gr ayrlnn birer blmyd. Bu temel gr ayrln, lkenin iinde bulunduu ekonomik sknt ve bunalmdan karmak iin CHFnn devleti zmler aramaya balayaca bir srada kurulmu olan SCFnn liberal bir sistemi savunmu olmasyla belirginlemiti. Fethi Bey liberalizmi yle tanmlamtr: Liberalizm meslei, devlete ait olan vazifeleri devlete ve millet efradna ait olan vazifeleri de ahsi teebbslere terk eden ve teebbslerin inkiafna engel olacak mdahaleleri asla tecviz etmeyen bir meslektir. Fethi Beye gre Avrupa ite byle gelimiti. Orada karma bir sistem uygulanm deildi. smet Paa ise Sivas sylevinde yle diyecekti: Liberalizm nazariyat, bu memleketin g anlayabilecei bir eydir. Biz iktisadiyatta hakikaten mutedil devletiyiz. Bylece devletilik gr ilk kez bir sistem olarak smet Paann bu sylevinde ortaya atlm oluyordu. te bu sylevden sonradr ki devletiliin ne olduu zerinde CHF yazarlar zenle durmaya balayacaklardr. rnein 3 Kasm 1930da M. Nermi, Cumhuriyet gazetesinde Modern Devlet Ve Halk bal altnda yaynlad bir makalede CHFnn ynelmeye balad devletilik anlayn kesin izgilerle ortaya koyacak ve diyecekti ki: Millet ve devlet en byk fedakarlklar sistemidir. Kar frkann (SCFnn) en selahiyetli bir adam devlet ve halk arasndaki mnasebetleri anlatrken ei bulunmaz bir hataya dyor ve diyor ki: Devlet kendi iine baksn, halkn iine de karmasn. Liberal buna derler. Byle bir devlet, belki liberal bir devlet olabilir fakat modern devlet, bugn yaayan devlet katiyen bu deildir.[44] u halde iki parti arasnda geen devletilik konusundaki tartmalar dorudan doruya liberalizm ile devletilik kavram ve sistemlerinin tartlmasyd. B. GEZ BALARKEN Serbest Cumhuriyet Frkas kurulduktan sonra, frka lideri Fethi Bey baz frka arkadalar ile birlikte zmirden balayarak Menemen, Manisa, Aydn, Balkesir ve Akhisar iine alan bir seyahate kt. Fethi Beyin bu seyahate kmasnn sebebi hem Bavekil ve Cumhuriyet Halk Frkasnn Sivas nutkuna cevap vermek hem de zmirde yeni frkann tekilatn kurmak idi[45]. zmire gitmek iin stanbuldan 3 Eyll 1930 gn Konya vapuruyla yola kan Fethi Beyin yannda frka ileri gelenlerinden Kars Mebusu Aaolu Ahmet Bey, Erzurum Mebusu Tahsin (Uzer) Bey ile Aydn Mebusu Reit Galip Bey ve stanbul Mebusu Haydar (Yulu) Bey bulunuyordu[46]. Serbest Frkann umumi katibi Nuri (Conker) Bey de zmirde kendilerine katlacakt. Fethi Bey ve arkadalar zmire varmlardr[47]. Fethi Beyin zmirden balayan bu seyahati srasnda ba gsteren olaylar Serbest Frka ile Trkiyedeki ok partili hayat iin bir dnm noktas olmutur. Bunun yannda Trkiyenin 1930 ylndaki siyasi yapsn da bu seyahati srasndaki olaylar gz nne sermektedir[48]. Fethi Beyin zmir seyahatine hangi sebeple ve kimin kararyla kt sorusu Serbest Frkann kurulduu srada TBMMnin bakan olan ve ayn zamanda zmir olaylar Gazi

Mustafa Kemal Paann emri zerine soruturan Kazm Paaya gre Fethi Beyin zmir seyahatine kmasna daha Yalovada bulunduklar srada Gazi Mustafa Kemal Paann kendisi kararlatrmtr[49]. Buna karlk Fethi Bey ile Aaolu Ahmet Bey ise bu seyahate kmaya kendilerinin karar verdiini, nk zmirden ehirlerine gelip Serbest Frka tekilatn kurmak iin srekli olarak arlar aldklarn belirtmitir. Bu tasar ve istekleri Fethi Bey, Gazi Mustafa Kemal Paaya at zaman o da bu istekleri olumlu karlamtr[50]. Fethi Bey, birlikte seyahate kt frka arkadalar ve hatta Gazi, seyahat srasnda zmir ve evre yrelerdeki halkn Serbest Frka liderine ters bir tepki gsterebileceinden ve olumsuz davranlarda bulunabileceinden kayg duymaktaydlar. Hatta Fethi Beyin can gvenliinin bile tehlikeye debilecei dnlyordu. TBMM reisi Kazm (zalp) Paa, Gazi Mustafa Kemal Paann, Fethi Bey zmire gidecek, ilk defa hkmeti tenkit eden bir konuma yapacak. Halk byle eylere alkn deildir. Fethi Beye kar infial gsterebilir, fena muameleye maruz brakabilir. Fethi Beyin emniyeti iin lazm olan tertibat alnsn dediini ve bu sebeple de zmir Valisine Fethi Bey ve arkadalarnn gvenliinin salanmas iin telgraf ekildiini belirtmektedir[51]. Bu srada Adliye Vekili Mahmut Esat Bey de Uak zerinden zmire giderek Fethi Beyden nce zmire vard. Mahmut Esat Bey buradan Gazi Mustafa Kemal Paaya bir telgraf ekerek zmir halknn Fethi Beye kar bir hava iinde olduunu, bundan dolay onun zmire gelmemesinin daha iyi olacan bildirdi[52]. C. ZMRDEK KARILAMA 4 Eyll 1930 gn, Fethi Bey ve arkadalarn getiren Konya vapuru zmir limanna yaklarken iinde bulunduklar psikolojik durumu u szlerle anlatr: Vapur ilerliyordu. Uzaktan ehir gzkmeye balad. Drbnlerle baktk. Btn sahil halkla dolmutu. Acaba Mahmut Esat Beyin haberi doru olmasn?... Dorusu ikimizde (Aaolu Ahmet Bey ve Fethi Bey) sylemeksizin iimizden endieye dtk. Vapur yaklayor, ehir tarafndan yzlerce kayk ayrlarak vapura doru geliyor! Hayr m, er mi? Biz kafamzda bu sualler mevcut iken bize doru gelen kayk kafilesinden muazzam bir <hurra>, bir <yaasn Gazi, yaasn Fethi Bey> nidalar ykseldi. Msterih olduk. imdi ehri emniyetle seyrediyorduk[53]. Fethi Bey ve arkadalar daha zmire gelmeden mahalli idarenin tutumu sebebiyle ehirde baz olaylar kmt. 3 Eyll 1930 gn vali Kazm (Dirik) Paann bakanlnda polis mdrlnde yksek rtbeli polislerin katld bir toplant yaplarak baz tedbirler alnmtr. Yine mahalli idarece baz teekkllere Fethi Beyi karlamaya gitmemeleri konusunda tebligat yaplmtr. Fethi Beyin zmire geldii 4 Eyll gn Birinci Kordonda sk bir polis tertibat vard. Adeta adam bana bir polis dyordu. Polisler 3 Eyll akam aldklar kararlar gereince ehrin her tarafnda faaliyete getiler. Halk korkutmaya, aslan bayraklar indirmeye ve itiraz edenleri karakola sevketmeye baladlar. Kordondaki polislerden bazlar ise binalarn dibine ve kahvehanelerin nne sralanmt. Polisler Fethi Beyin vapurunun gelip gelmediini aratran halka tazyikte bulundular. Yolu tkayp geie engel olduklarn syleyerek, halktan dalmalarn istiyorlard. Fethi Beyi karlamaya gelen kafilede bulunanlarn ellerinden bayraklar alnd. Bu kafilede bulunan baz vatandalarn yznde dayak izleri, yara ve kan grnmekteydi. Gece Fethi Beyi karlamak iin evre kaza ve nahiyelerden zmire gelmek isteyenlere de jandarmalar engel olmutu. Cumhuriyet gazetesi de bu karlama ann yle aktarmaktadr: Sandalla gelip vapura atlayanlar Fethi Beye sarlyorlard. Biroklar alyor Rhtmda, zerine vuku bulan ilk tehacmde Fethi Beyin ceketi yrtld. Bu esnada denize denler, ezilenler ve inenenler de oldu. Davullar, zurnalar alnyordu. Kalabalk arasndan mklatla karlan Fethi Bey hazrlanan ssl bir otomobile bindirildi[54].

te yandan, yine Ahmet Aaolunun Serbest Frka hatralarnda yazdna gre, kendilerini karlamaya gelen halkn sabrn tketmek iin geminin gelii saat geciktirilmi, Serbest Cumhuriyet Frkas yneticilerini gemiden alp karaya getirmek zere tutulmu olan bir motoru henz ilettirmemi, halkn elinde bulunan bayraklar polise alnmak istenmi, bu nedenle kan itiip kakma srasnda ise bir polis memurunu halk denize atmt. Bununla birlikte Fethi Beyin ve arkadalarnn limandan kalacaklar otele gelinceye kadar nemli bir olay olmamtr. Ancak otele byk bir kalabalk arasnda gelinmi ve cokun gsterilerle bindikleri otomobilin camlar krlp tavan kertilmi, kalabalk arasndan glkle klarak otele varlabilmitir. Fethi Bey oteldeki bir odann penceresinden yolda toplanm olan halka ksaca seslenerek, imdi dalmalarn, ertesi gn verecei sylevi dinlemeye gelmelerini sylemi ve kalabalk da <yaasn Gazi, yaasn Fethi Bey> sesleri arasnda dalmaya balamtr[55]. D. OLAYLAR 1. zmir Valisinin Engellemesi Fethi Bey zmire geldii gn, nce Serbest Frkann zmir tekilatnn kuruluuyla ilgilendi. Yeni frka lideri bundan sonra Tahsin Bey ile birlikte valiyi, kumandan ve belediye reisini ziyaret ettiyse de kumandandan baka dierlerini mevkilerinde bulamad. O gn otelde parti rgtnn kimlerden oluturulaca konuulmu, kimi gazetecilerle de grlmt. Ancak bu arada zmir Valisi Kazm (Dirik) Paa Fethi Beye bir tezkere gndererek, gvenlii salamakta glk ektiini bu nedenle de ertesi gn verecei sylevden vazgemesini tavsiye etmitir. Aksi taktirde meydana gelebilecek hadiseler dolaysyla mesuliyet kabul etmeyeceini bildirmitir. Bunun zerine Fethi Bey, Gazi Mustafa Kemal Paaya telgraf ekip durumu bildirmek istediyse de postahane telgraf ekmeyi reddetmitir. Fethi Bey valiye tekrar bavurarak telgrafn gnderilmesi iin diretince ancak birtakm yazmalardan sonra bu telgraf glkle ekilebilmitir. Gazi Mustafa Kemal Paa da telgraf hemen o gece yars cevaplamtr. Gazinin yine telgraf ile verdii yant yledir:[56] zmirde Serbest Frka Reisi Fethi Bey Efendi Hazretlerine (Sureti Bavekile, Dahiliye Vekiline, zmir Valisine); Anlyorum ki sana nutkunu syletmek istemiyorlar. Fakat sen mutlaka nutku syleyeceksin ve tesadf edecein herhangi bir engeli bana bildireceksin. Asayiin temini iin Bavekil, Dahiliye Vekili ve zmir Valisi lazm olan tedbirleri almakla mkelleftirler. GAZ zmir Valisi Gazinin telgrafn alnca kumandan paay Fethi Beye gndererek nutkunu yarn verebileceini sylemitir. Ancak Fethi Bey bu yazmalar ile yitirilen zaman yznden sylevini bir gn sonraya ertelemek zorunda kalmtr[57]. 1. Gsteriler ve Halka Ate Almas ehirde bir yandan Fethi Beyi karlamaya gelen yeni frkann taraftarlar zmir Palas Otelinin nnde gsteriler yaparken dier yandan da Halk Frkasnn taraftarlar kinci Beyler Soka ile Bahribaba Parknda sloganlar atmaktayd. Halk Frkas mutemedi Salih Bey de Halk Frkas merkez binas balkonuna karak Yaasn Halk Frkas diyerek sloganlara cevap vermitir. Bu srada kk bir grup da Yaasn Fethi Bey slogann atnca ortalk karm ve Fethi Beyin taraftarlarnn uzaklamasyla atma nlenmitir[58]. Bahribaba Parkndaki mitingden dnen kzgn halk topluluu yollarnn zerinde bulunan Cumhuriyet Halk Frkasnn merkez binasnn nnden geerken aleyhte baz tezahratta bulunarak Kahrolsun mutemetler diye barmlar. Bu srada Halk Frkasnn binasnda bulunan Sabri Bey de halka Namussuzlar diye barnca, halk binann camlarn talayp krm ve binann levhasn da skmt. Olaylar srasnda binada bulunan Foa mutemedi de yaralanmtr.

Cumhuriyet Halk Frkas merkez binasnn talanp levhasnn sklmesinden sonra iyice heyecanlanan halk Denizli Mebusu Haydar Rt Beyin sahibi olduu Anadolu Gazetesinin matbaasna doru ilerlemitir. Olaylar srasnda kalabalk grup tarafndan atlan talar komiserlerden biri ile bir jandarma erine isabet ederek yaralanmalarna sebep olmutur. Bunun zerine olay yerinde bulunan jandarma eri Yaklamayn yakarm! diye bardysa da onu kimse dinlememitir. Polisler ile jandarma havaya ate edince, gsteri yapan halk bu atee ta atarak karlk vermitir. Atlan bu kurunlarn isabet etmesi sonucunda 14-15 yalarnda Necati Kemal isminde mektepli bir gen vurularak lm, 7 kii de muhtelif yerlerinden yaralanmtr[59]. Halk bu lm olay ve yaralanmalar zerine dalmam, topluca ve balarnda len ocuun babas olduu halde bu olaylardan habersiz olarak otelde bulunan Fethi Beye komulardr. Baba olunun cesedini Fethi Beyin ayaklarnn dibine brakarak, ocuunun yalnzca bir kurban olduunu ve Fethi Beyin kendilerini kurtarmas gerektiini sylemitir. Ahmet Aaolu ise bu sahneyi yle anlatmaktadr: Kalabaln ortasndan ihtiyar bir adamcaz kucanda tad bir ocuu birden bire Fethi Beyin ayaklarnn dibine atarak, te size bir kurban, bakalarn da veririz. Yalnz sen bizi kurtar dedi ve alayarak kendisi de Fethi Beyin ellerine sarld. Manzara mthi tyler rpertici idi. Kanlara boyanm krpe mektepli ocuk Fethi Beyin ayaklar altnda son nefesini veriyordu Fethi Beyin gzleri yaarm, bazlar hngr hngr alyorlard.[60] Bu olay zerine Fethi Bey otelin balkonundan halka seslenerek dalmalarn istemi, verecei nutkun ve yaplacak olan mitingin de ertesi gne ertelendiini belirtmitir[61]. Serbest Frka lideri Fethi Bey 7 Eyll 1930 gn zmir Alsancak stadnda frkann programn aka ortaya koyan nutkunu vermitir. Fethi Bey saat tam on altda krsye kt. Krsde Fethi Beyin yannda Serbest Frkann umumi katibi Nuri Bey, frka arkadalarndan Aaolu Ahmet, Tahsin ve Haydar Bey ile Yeni Asr gazetesinin bayazar smail Hakk, Behzat Arif Beyler ile Serbest Frkann zmir il yneticileri bulunuyordu. Fethi Beyin sesi ksld ve zor konutuu iin sesini ancak yanndakiler duyuyordu. Bu sebeple Fethi Bey nutkunu syleyecek, frka umumi katibi Nuri Bey de onun sylediklerini tekrar edecekti[62]. zmirde meydana gelen olaylar zerine gazi Mustafa Kemal Paa Serbest Frkaya eskiden olduu gibi lml bakmamaya balamtr. Gazi frkalar karsnda tarafsz kalaca sznden vazgeerek Halk Frkasn yeniden destekledi. Gazinin bu tutumunun deimesi de Serbest Frkann feshine giden bu yolun balangc olmutur. Fethi Bey ve arkadalar zmir ve Karyakada Serbest Frka tekilatn tamamladktan sonra trenle Menemen, Manisa, Aydn ve Balkesire yeni frka tekilatn oluturmak amacyla gitmilerdir. Fethi Bey 13 Eyll 1930 gn de Balkesirden Bandrmaya geerek stanbula dnmtr. Bylece Serbest Frka liderinin zmir ve Ege blgesini kapsayan seyahati de tamamlanm oldu[63]. E. BELEDYE SEMLER a. Serbest Cumhuriyet Frkasnn seimlere Girmesi Fethi Beyin zmirden balayan yurt gezisinden sonra parti belediye seimlerine katlmt. Bu belediye seimleri o dnemde izlenen yntem gereince, lke apnda bir gn iinde deil fakat il il, ile ile birbirini izleyen gnlerde ve nce bir yerde seim sandnn oy verilmesi iin hazr tutulmas ve arkasndan o sandn o seim blgesinin bir baka yerine tanmas biiminde yaplacakt. Gazi Mustafa Kemalin genel sekreterliini yapm olan Hasan Rza Soyaka gre SCFnin seimlere katlmas karar yle alnmt: Bir gece Yalovada birlikte bulunduklar srada Tahsin Bey (Uzer), Gaziden stanbul belediye seimlerine SCFnin katlabilmesi iin

izin istemi, Gazi nce bu istek karsnda arm fakat Tahsin Bey bu seimi kesinlikle kazanacaklarn syleyince Gazi partinin seimlere katlmasna izin vermitir.[64] Ahmet Aaolu ise SCFnin seimlere girmesini Gazinin kendisinin nermi olduunu frka reisi ile umumi katibinden duyduunu belirtmektedir. Yine Ahmet Aaolunun kendi kansna gre, Gazi Mustafa Kemalin byle bir istekte bulunmas pek muhtemeldir. Buna karlk Aaolu Ahmet Beyin bu seimlere girilmesine kar olduu anlarnda akladna gre; bir yandan parti rgtnn kurulmas ii srdrlrken bir yandan da seimlere girilmesi hi de uygun bir davran olmayacakt.[65] SCF kendisi iin sonun balangc olacak olan bu seimlere her eye ramen katlacak ve bu seimler Trkiyenin siyasal gelimelerinde ac izler brakacaktr. b. Serbest Cumhuriyet Frkasnn Adaylar (stanbul, zmir ve Adana) 5 terinievvel 1930 gn Cumhuriyet gazetesinin yaynlam olduu listeye gre SCFnin stanbulda gsterdii adaylarn toplam says 117 idi. Bu adaylardan 90 kiinin meslekler asndan ayrm ise yledir: Emekli Memur ve Subay 27 Avukat 13 Tacir 13 Hekim 6 Esnaf 5 ifti 4 Gazeteci-Yazar 4 Emlak Sahibi 3 Bankac 2 Eski Mebus 2 Mhendis, Mimar 2 l Meclis yesi 2 Belediye Meclis yesi 1 Eczac 1 Eski Duyun-u Umumiye Mfettii 1 Noter Yardmcs 1 Emekli memurlar arasnda iki mstear, bir vali, bir belediye bakan, bir Yargtay bakan, iki eli, bir de Dahiliye Tefti reisi vard. te yandan SCF stanbulda drt kadn aday da gstermiti. Aznlklardan gsterilen aday says ise on tr. Buna karlk CHFnin kadn aday says sekiz, aznlklardan ise hi aday gsterilmemitir. zmirde (Karyakay da iine almak zere) Cumhuriyet gazetesinin 29 Eyll 1930 gnl saysnda yaynlanan listeye gre SCFnin toplam aday says 77dir. Bunlardan da meslekleri belli olan 61 kii yledir: Tacir 31 Avukat 7 Hekim 7 Emlak Sahibi 3 Eczac 2 Emekli Memur 2 Gazeteci-Yazar 2 Bankac 1 Baytar 1 ifti 1 Dii 1

Esnaf 1 Fabrikatr 1 Mhendis 1 Bu adaylardan ise kadn, drd de aznlklardand. Adanaya gelince ise 21 Eyll 1930 gnl Vakit gazetesinde verilen listeye gre bu ildeki aday says da 30dur. Bunlardan on sekizinin meslekleri belirtilmemi ancak bu on sekiz kiinin ounluunun ifti ve tacir olduu sylenmektedir.[66] c. Olaylar Bu seim olayl bir seim olacak ve yaanan bu olaylar Cumhuriyet Halk Frkas ile Serbest Cumhuriyet Frkas arasndaki ilikileri onarlamayacak lde bozacakt. SCFna ve onu destekleyen gazetelere gre olaylar, CHF yetkilileri, yerel yneticiler ve kolluk gleri karmlard. Seimler de ar bir bask ve yolsuzluk altnda yaplmt. CHFna ve onu destekleyen basna gre ise durum bunun tmyle tersineydi. Bu seimler SCFnn CHFna ynelttii eletirilerle balayan ve zmir ile teki kentlerdeki olaylarla artan gerginlii doruk noktasna getirmiti. Seimler srasnda SCF eitli yaknmalarda bulunacak ve seimlerin sonucunda da konuyu yolsuzluk ve bask yapld sav ile TBMMne getirecektir. d. Seim Sonular Seim sonularna ilikin resmi aklamalara gre toplam 502 seim blgesinden 31inde SCF kazanmt. SCFnn kazand yerler unlardr: Armutlu (Bursa), Bademiye (zmir), Biga (anakkale), Bozdoan (Aydn), Buca (zmir), Burgaz (stanbul), ine (Aydn), Dikili (zmir), Germencik (Aydn), Grdes (Aydn), Karapnar (Aydn), Kean (Tekirda), Knk (zmir), Ladik (Samsun), Maltepe (stanbul), Menemen (zmir), Merzifon (Amasya), Pnarhisar (Krklareli), Silifke (el), Ske (Aydn), ereflihisar (zmir), irince (zmir), Umurlu (Aydn), Urla (zmir), skp (Krklareli), Vize (Krklareli) ve Yenipazar (Aydn). stanbuldaki sonular ise yleydi: CHF SCF Eminn 5010 1004 skdar 3387 1491 Bakrky 2069 1080 Adalar 1906 16 Beyolu 6298 2374 Fatih 9764 2714 Beykoz 2955 1430 Saryer 1597 1276 Kadky 2956 1503 Bu duruma gre CHF, stanbulda toplam olarak 35.942, SCF de 12.868 oy alm oluyordu. zmirde de CHF 14.624, SCF 9.950 oy almtr. Bergamada ise CHFnn 250 oyuna karlk SCFnn ald oy 1371 idi. nemli bir sonu da Samsunda ortaya kmt. Bu ilde de CHFnn 416 oyuna karlk SCF 3312 oy kazanmtr[67]. e. SCFnn Fesat ve Yolsuzluk Savlar TBMMnin 2 Ekim 1930 Gnl Birleiminde SCF yneticileri bu seim sonularnn gerei yansttn hibir zaman kabul etmemilerdir. Onlara gre seimi SCF kazanmt. Sonular yaplan fesat ve basklarla elde edilmiti. Seimlerde yolsuzluk ve bask yapld sav, basnda yaynlanan demelerin dnda TBMMnde de iki ayr birleimde gndeme getirilecekti.

smet Paa yeni hkmet programn TBMMne sunduu gn, Fethi Bey bu program eletirirken sra i siyasa konularna gelince ilk nce seimler zerinde durmu ve yle demitir: Muhterem Dahiliye Vekili memurlar, polis ve jandarmann belediye intihab ilerine mdahalelerini men edememektedir, bu bir faciadr Mntehiplerin (semenlerin) Tekilat- Esasiye kanununda musarrah olan (belirtilmi olan) hak ve hrriyetlerinin alenen hkmet memurlar tarafndan ayaklar altna alnmasna kar seyirci kalmak bir Cumhuriyet Hkmetinden intizar edilemez (beklenemez). Fethi Beyden sonra krsye gelen Dahiliye Vekili kr Kaya Beyin seimleri bir yana brakp dorudan doruya SCFn ar bir ekilde eletirdii ve sulad grlmektedir. kr Kaya Beye gre; gericiler, saltanatlar, adi sulular SCF saflarn doldurmulard, ykc propaganda alp yrmt. 31 Mart hadiseleri gz nndeyken bir Dahiliye Vekilinin hadisata seyirci kalmas kadar byk bir gaflet olamazd. te o da bu nedenle valiliklere 5 Eyll gnl genelgeyi gndermiti[68]. f. TBMMnin 15 Kasm 1930 Gnl Birleiminde Dahiliye Vekili Hakknda Grme Almas TBMMnin 6 Kasm 1930 gnl birleiminde Fethi Bey Meclis Bakanlna u nergeyi vermitir: BMM Riyasetine, Son belediye intihabatnda hemen her intihap dairesinde mntehiplerin serbeste intihap haklarn kullanmalarna hkmet kuvvetleri tarafndan gsterilen mmanaat (engeller) ve mdahaleler ile umumiyetle intihap ilerine kartrlan fesat ve yolsuzluklar hakknda Dahiliye Vekilinden istizahta bulunmak zere mzakere almasn teklif ederim, efendim. Gmhane Mebusu Ali Fethi Bakan bu nergeyi onaylamak zere iken smet Paa sz alm ve Cumhuriyet Halk Frkasna mensup mebuslardan da intihap hakknda bir ok ikayetler iitmitim. Binaenaleyh, meselenin efkar- umumiye muvacehesinde (Kamuoyu karsnda) mzakeresinde fayda vardr. Ancak, smet Paa konunun ele alnmasn bu gereke ile uygun grmekle birlikte bu grmelerin 15 Kasma braklmasn istemitir[69]. g. Fethi Beyin Sulamalar 15 Kasm 1930 Cumartesi gn saat 14.30da balayan grmelerde nergesini aklamak zere sz alan Fethi Bey, nce partisine yneltilen sulamalar yantlam, arkasndan da seimlerde yaplan yolsuzluklar ve basklar tek tek aklamaya balamtr. Fethi Beyin belirttiine gre; semenler ktklere yazlmam, ktklerde adlar yazl olan semenler de nfus tezkereleri iin yrtk var gibi bahaneler bulunup geri evrilerek yerlerine bakalarna oy kullandrlmt. Baz yerlerde halk, jandarma ve polise seim sandklarna yaklatrlmamt. Baz yerlerde de SCFna oy verecek olanlar da tutuklanmlard. Oysa btn bunlara karlk CHF iin elden gelen kolaylk gsterilmiti. Fethi Bey daha sonra somut rnekler vermi, rnein; Adanada sandktan kan oy says 4.330 idi. Oysa adnn yannda imza, mhr ya da parmak izi olan semen says da 4.652 idi. Bu da demek oluyor ki aktan oy kullandrlmt. Silivride de 800 kiinin Serbest Cumhuriyet Frkasna oy verdii imza, mhr ve parmak izinden belli iken seim sand gece krlm, Serbest Cumhuriyet Frkasnn oyu da 270 olarak gsterilmiti[70]. h. CHF Szclerinin Kar Sulamalar Fethi Beyi yantlamak zere Cumhuriyet Halk Frkasndan 18 kiinin sz istemi ve krsye nce zmir mebusu Vasf Bey (nar) gelmitir. Vasf Beye gre; zmirde seimlerde herhangi bir yolsuzluk ve bask yaplmamt. Dahas SCFllar Sivrihisarda

kaymakam ar bir ekilde yaralamlar, Bornovada da sarho bir SCFl bir polisi tabancayla vurup yaralamt. Balkesir mebusu Hayrettin Beye gre de, kendi seim blgesinde seimlerde bir yolsuzluk yaplm deildi. Ancak SCF irticaya hizmet etmiti. Bu mebuslardan sonra krsye gelen Dahiliye Vekili kr Kaya, SCFna yneltilen bu sulamalar yineleyecek, Fethi Bey ve arkadalarnn zgrlk anlayn dorudan doruya anaristlerin tarz telakkisidir (anlay biimidir) diyerek nitelendirecek ve seimlerde hibir yolsuzluk ve bask yaplmadn ne srecektir[71]. . Fethi Beyin Sulamalara Yant Fethi Bey bu sulamalara karlk olarak, Efendiler, biz anaristlerin istedii hrriyeti istemiyoruz. Biz btn demokrasi memleketlerinde ve bilhassa cumhuriyetle idare olunan memleketlerde mutat olan, kanuni olan hak ve hrriyeti istiyoruz dedikten sonra da partisine yneltilen sulamalar yantlamaya almtr[72]. j. Grmelerin Sona Ermesi Seimler konusunda usulszlk yapld iddia edilerek SCFllar tarafndan mecliste 13.11.1930da hkmet aleyhine gensoru verilmitir[73]. Bu gensoruya karlk, Dahiliye Vekili kr Kayann ntihabat bitti ve muamelat kanun dairesinde geti, imdi benim Meclis-i Aliden isteyeceim ey intihabat esnasnda drst icraatm ve beyanatm hakknda itimadnz talep etmektir. demesinden sonra kendisine alan gensoru da oylamaya katlan mebuslar (231 milletvekilinden 221i gvenoyu ve 10 SCFl milletvekili de gvensizlik oyu vererek) hkmete gvenlerini belirteceklerdir[74].

III.

BLM SERBEST CUMHURYET FIRKASININ KAPANII

A. SERBEST CUMHURYET FIRKASININ FESH SEBEPLER a. zmir Olaylar Etkisi ve Yunus Nadinin Mektubu Serbest Cumhuriyet Frkas liderinin baarl ve olayl geen Ege seyahatinin frkann kapatlmasnda byk pay olduu sylenebilir . zmir olaylar Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paann da tepkisine sebep olmutur. Gazi zmir olaylar zerine bu olaylar incelemek ve taraflar uzlatrmak iin TBMM Bakan Kazm (zalp) Paay zmire gndererek grevlendirmitir. zmir olaylarndan ksa sre sonra, 9 Eyll 1930 gn Cumhuriyet gazetesinde Yunus Nadinin Gaziye hitap eden bir ak mektubu yaynland. Yazlan bu mektup yleydi: Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine, zmirde bir matbaamza taarruz edildii ve Cumhuriyet Halk Frkas binamz taa tutulduu gnden beri memlekette bize den yeni vazifelerin vcut ve ehemmiyetini takdir ediyoruz. Bu arada ezeli ve ebedi efimiz olarak bildiimiz zat- devletlerini baka ve yeni frkalarn kendilerine mal etmeye altklarn grerek, yle dahi olsa biz kendimizi, bize emanet edilen Cumhuriyetin muhafazas vazifesini eksiksiz ifaya muktedir biliyoruz. Vazifemizin kolaylamas hesabna deil, belki vaziyetin tavzihi namna hal ne ise ltfen ifadesini istirham etmeye mecbur kaldk. Her hal ve ihtimalde Cumhuriyetin iyice korunacandan daima emin bulunarak sonsuz hrmetlerimizi ltfen kabul buyurunuz aziz efimiz. Yunus Nadi Ertesi gn de Gazinin Cumhuriyet Halk Frkasna ban vurgulayan mektubu ayn gazetede kt. Cumhuriyet gazetesi bamuharriri Yunus Nadi Beyefendiye,

Cumhuriyet gazetesinde bana hitaben yazlan ak mektubu okudum. Bu mektupta son gnlerde zmirde vukua gelen hadiseler iaret olunarak beni Cumhuriyet Halk Frkasndan baka frkalarn kendilerine mal etmeye altklarn grdnden ve vaziyetin aklanmas namna, hal ne ise ifadesi talep olunuyor. Bu nokta zerinde dier baz gazetelerdeki yazlar da okudum. Her yerde halk arasnda da bu hususta eyialar ve tereddtler olduunu iitiyorum. Hakikat Fethi Beyefendiye yazdm mektupta aka ifade ettiimi zannediyorum. Kendilerince hakiki vaziyetin tamamen bilinmekte olduuna phe yoktur. Ancak umumiyetle yanl zan ve dnceler ve grler olduu anlalyor. Hakikat hali bir daha ifade ve tasrih edeyim. Ben Cumhuriyet Halk Frkasnn Umumi Reisiyim. Cumhuriyet Halk Frkas Anadoluya ilk ayak bastm andan itibaren teekkl edip benimle alan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden domutur. Bu teekkle tarihen balym. Bu ba zmem iin hibir sebep ve lzum yoktur ve olamaz. Resmi vazifemin hitamnda Cumhuriyet Halk Frkasnn banda fiilen alacam. Bu noktada tereddte mahal yoktur. Benim bu esas vaziyetim, bir sene nihayetinde sona erecek olan bugnk muvakkat resmi vazifemin bitarafl bozamaz. aret olunan hadiseler arasnda zmirde bir gazete idarehanesine ve Cumhuriyet Halk Frkas merkezine her ne sebep ve suretle olursa olsun yaplm tecavzlerden ve hkmet ricaline ve otoritesine kar baz anlaysz kuvvetler tarafndan yaplan irkin tecavzlerden ok mteessir olduumu tahmin etmek g deildir. Bu zntm akan kanlar ve zayi olan hayat iddetlendirmitir. Bu gibi saldrlar ve tevikiler Cumhuriyet kanunlarnn takiplerinden tabii kurtulamazlar. Bu szlerim Cumhuriyet gazetesine cevaben ve umumi efkar aydnlatmak zere neredilmitir[75]. Bylece bu mektuplar da gstermitir ki, Gazi, Cumhurbakan olarak iki parti karsndaki tarafszln yine koruyacan belirtmekte ise de artk bir hakem durumunda deil, fakat CHFnn genel bakan olduunu aklyor ve bu sfatyla CHF adna yaplanlar ar bir dille suluyordu. Bundan sonra Serbest Frkann yapaca savamda karsna alaca smet Paa ve onun ynetimi deil, dorudan doruya Gazi olacakt[76]. b. Seimler ve Seimlerdeki Olaylarn Etkisi Serbest Frkann belediye seimlerine girmesi, zmir olaylarndan sonra Frkann kapatlmasna etki eden ikinci byk sebeptir. Her ne kadar Serbest Frka taraftarlar seimlere girmemizi Gazi istedi deseler de; Gazi yeni kurulan ve henz tekilatn tamamlamam olan Serbest Frkann seimlere girmesine taraftar deildi[77]. Belediye seimleri ve bu srada meydana gelen olaylar Gazinin zerinde hite iyi etki brakmamtr. Gazi Mustafa Kemal Paa, Fethi Beye yazd 12 Austos 1930 tarihli mektubunda dedii gibi Reisicumhur olmakla birlikte Cumhuriyet Halk Frkasnn reisi id. Reisicumhurluk grevinin bitiminde de frkasnn bana gemeyi dnyordu. Bu sebeple belediye seimleri srasnda kan olaylar ve halkn, kendi kurduu Halk Frkasndan koptuunu grmek Onun da houna gitmiyordu[78]. Belediye seimleri ile ilgili olarak smet Paa, Gazinin kendisine Yahu hi aldrmyorsun. Cayr cayr yanyoruz dediini ve kayglandn anlatmaktadr[79]. c. Serbest Cumhuriyet Frkas ile Gazinin Kar Karya Gelmesi Gazinin frkalar karsnda bitaraf kalmaktan vazgemesi Serbest Frkann feshine giden yolun ilk aamas saylmaktadr. Gazi Mustafa Kemalin frkalar karsnda tarafsz kalaca sznden vazgemesinde Fethi Beyin zmir seyahati ve bu seyahat srasnda meydana gelen olaylar ile bu seyahatin devamnda daha merkez tekilatn bile tamamlayamam yeni muhalefet frkasnn belediye seimlerine girmesinin de byk tesiri olmutur. Ayrca Halk Frkasna mensup olan ve frkay destekleyen gazeteler ile yazarlarn

Gazi Mustafa Kemal Paay etkilemeye ynelik yazlar ile Arif Oruun Yarn gazetesindeki yazlar da yazlar da bu konuda olduka tesiri oldu. Halk Frkasnn mensuplar arasnda Gazinin yeni frkann kurulmasn salamas gerek bir kayg uyandrd. Onun bu frkaya destek olmamas iin her trl aba gsterildi. Bu abalarn amac Serbest Frkay Gaziden koparp yalnz brakmakt. Bunu gerekletirmek iin Halk Frkas taraftarlar yazarlar Serbest Frkay irtica ile sulamlardr. Bu sulama da Gaziyi ok dndrmtr. Ancak yine de Serbest Frka salt bu sebepten dolay kapanmamtr. Trkiyenin o gnk siyasi artlarnda Gazi Mustafa Kemal Paann uygun bulmayaca bir siyasi frkann kurulamayaca bir gerektir. Ne var ki, tm bu gelimelere karn Gazi, Serbest Frkann kapatlmasn istememi ve byle bir istei frkann yneticilerine bildirmi deildir. te yandan ne Fethi Bey ne de Ahmet Aaoluna dair bir aklamada da bulunmamaktadr[80]. smet nn de, Gazi Mustafa Kemal Paaya Serbest Frkay neden kapattrdn sorduu zaman, onun Kendileri kapatyorlar, ben karmyorum, gryorsun dediini belirtmektedir[81]. Gazi Halk Frkasnn bana geerek, Serbest Frka ile karlkl mcadele etmeye karar vermitir. Bylece, Serbest Frka artk sadece Halk Frkas ve onun evresinde rgtlenmi siyasal ve ynetimsel gler karsnda deil, fakat ayn zamanda iktidar frkasnn arkasndaki toplusal snf ve halk karsnda da yalnz kalm oluyordu. Halk Gazi Serbest Frkay destekliyor diye yeni frkaya ilgi gstermitir. Artk Gazinin yeni frkadan desteini ekmesiyle birlikte halk da yeni frkadan uzaklamtr. Bununla da Serbest Frkann yaamasna lzum kalmayacakt. d. Frkann Fesih Karar TBMMde 16 Kasm 1930 gn balayan ve btn gn devam eden mzakereler srasnda Halk Frkas mebuslar Fethi Bey ve arkadalarn Gazi Mustafa Kemal Paaya kar mcadele amakla itham etmilerdir. Yine bu mzakereler srasnda Fethi Beyin Dahiliye Vekili kr Kaya Bey hakknda am olduu gensoru nergesi, ounluunu Halk Frkal mebuslarn oluturduu grup tarafndan verilen gvenoyu ile drlmtr. Bu grmelerden sonra Serbest Frka mebuslar gece yars mesleki odalarna ekilip on-on be dakikalk bir mzakere sonucunda frkalarn feshettiklerine dair karar hazrlamlardr. SCFn kapatma kararna varan Fethi Bey ve arkadalar bir fesih beyannamesi kaleme almlardr. Bu beyanname yledir: Tebellr eden (belirginleen) son vaziyete gre frkamz, Byk Gazi Hazretlerine kar siyasi sahnede mcadele edecek bir mevkie getirilmitir. Frkamz dorudan doruya Gazi Hazretlerinin srar, tevik ve tasvipleri ile vcuda gelmi ve Byk Reisimizin her iki frkaya kar msavi (eit) muavenet (yardm) muamelesine mazhar olaca (eriecei) teminat alm idi. Esasen baka trl siyasi teekkle vcut vermek mesuliyetini almay hibir zaman hatrmza getirmedik. Halbuki emri vaki eklinde tahakkuk eden (gerekleen) son vaziyet karsnda bizce baarlmas muhal (olanaksz) olan bu teebbse devam etmek beyhude olacandan frkamzn feshine ve keyfiyetin bilumum tekilata ve Dahiliye Vekaletine bildirilmesine karar verilmitir[82]. 16.11.1930 Mebuslar bu karar ankayaya gtrmek zere de Fethi Bey ve Nuri Beyi grevlendirmilerdi[83]. Ertesi gn 17 Kasmda parti rgtne de bir bildiri yaynlanm ve frka mebuslar tarafndan kendi kendine feshedilmitir. Byk Gazimiz Mustafa Kemal Hazretlerinin tevik ve tasvibi ile Serbest Cumhuriyet Frkasn tesis etmitim. Kanaatimce bu tevik ve tasvip tabiatyla tekil

edeceim frkann Gazi Hazretlerine kar siyasi mcadeleye girmek ihtimalini bertaraf ediyordu. Esasen bu karar haricinde siyasi bir teekkle vcut vermek mesuliyetini almay hatrma getirmemitim. Halbuki tahakkuk eden son ekle gre frkamzn atiyen (gelecekte/ilerde) Gazi Hazretleriyle siyasi sahada kar karya gelmek vaziyetinde kalabilecei anlalmtr. Bu vaziyette kalacak bir siyasi teekkln mevcudiyetini frka messisi (kurucusu) sfatyla muhafaza ve idareyi muhal buluyorum. Bu sebeple Serbest Cumhuriyet Frkasnn feshine karar verdim. Bu kararn tekilatmza tebliini rica ederken bana itimat eden ve benimle teriki mesai eden Cumhuriyeti arkadalarma derin minnettarlm arz ederim. Gmhane Mebusu Ali Fethi Bylece gdml bir biimde balayan muhalefeti rgtleyecek parti kurma giriimi hsranla sona ermi ve Trkiye ok partili yaama ancak 15 yl sonra, bu kere d dinamiklerin de etkisiyle gemek zere youn bir tek parti ynetiminin gdmne tekrar girmitir[84].

IV. BLM
MENEMEN OLAYI 23.12.1930-8.3.1931
23 Aralk 1930 gn, Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan yaklak bir ay sonra zmirin Menemen ilesinde Cumhuriyet tarihimizin en nemli inklap kart hareketlerinden biri meydana gelmitir[85]. Cumhuriyetin toplumca benimsenip kurumlamasnda karlalan belli saydaki engellerin ve zc olaylarn nnde yer alan Menemen Olay, demokratik gelimeye indirilen bir darbedir. Esarete son verip yurdu kurtaran bir ordu mensubuna kar canavarca ilenen cinayetin, dman zulmnn en ac gnlerini yaam bir yrede gemesi, halkn olaya seyirci, hatta teviki davran znty arttrc ve dndrc oldu. ok partili demokratik geliim yolunu heyelana uratan Menemen Olaynn oku, ulusal nefret dourdu. Yer yer mitingler dzenlenip olay lanetlendi. SCFnn kapatlmasndan sonra gerekleen bu olay, ilk anda TPCF faaliyette iken gerekleen eyh Sait isyannn bir benzeri olduu kansn dourmutur. Bu nedenle olay zerine iddetle gidilmi, en sert nlemler alnmtr ve adalet en seri biimde yerine getirildi[86]. A. OLAYIN GELMES a. Olayn Serbest Cumhuriyet Frkas ile likisi Cumhuriyet ilan edileli yedi yl olmutu. Trkiye Cumhuriyeti ile birlikte halifelik tarihe karm, laik bir dnya gr benimsenmiti. Trbeler, mahalle mektepleri, ad khnelemi kurumlar yoktu artk. Tarikatlk, eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyitlik, babalk, emirlik, naiplik, halifelik, byclk, frklk, falclk ve muskaclk kanunla yasaklanmt. retim birlii, apka-kyafet ve yaz devrimleri yaplm, her alanda yenilikler balamt. Trk toplumu yepyeni bir yaama ve gelecee ynelmiti.

Fakat 1930larn bu aydnlk ve umutlu tablosu, karlar bozulan, eskinin zlemini duyan evreleri rahatsz ediyordu. te, sinmi ve pusu kurmu olan, frsat kollayan bu tutucu, gerici kiiler ve zmre artklar, uygun bir ortamn varln hemen sezdiler. Uygun ortam, politik alanda yeni bir aamaya geilmesi idi: 1924ten sonra 1930da ikinci bir parti denemesine geilmi ve 18 Austosta Serbest Cumhuriyet Frkas adyla yeni bir parti kurulmutu. Devrimleri balatan, uygulayan ve koruyan tek parti dneminden daha zgr ve demokratik bir ynetime dnyordu politik ortam. Gerek yeni kurulan partinin rgtleri arasna szan gerekse parti dnda bulunan karc evreler ve zmreler, ksa zamanda gizlilikten, sinsilikten syrldlar; laiklik ilkesini kendi amalarna gre yorumlama ve hatta zorlama gsterilerine giritiler. Yeil bayraklar grnd; laiklie kar seslerini ykseltme zgrl ve cesareti buldular! Bu durum, partinin yurtsever kurucular ile gazi Mustafa Kemal tarafndan ksa zamanda sezildi, anlald ve parti kurulutan ay sonra 17 Kasmda kapand. Serbest Cumhuriyet Frkas, kurulduktan sonra zmir, Manisa ve Balkesir evresinde dier blgelerden daha ksa zamanda yaylm, taraftar bulmu ve glenmiti. Laiklik ilkesinin frsatlar ve karclarca eletirilip yorumlanmas: bu blgedeki halkn yeni kurulan partiye eilimi, sinmi ve pusu kurmu olan tarikat mensuplarn, eyhlerini, mritlerini umutlandrm ve onlar harekete geirmiti. stanbulda Erenkyde oturan Nakibendi tarikatnn ba 84 yandaki eyh Esat, 64 yandaki olu Mehmet Ali, uygun ortamdan yararlanarak hazrla girimiler ve hkmete muhalif saydklar bu yrenin Menemen ilesinde eriat bir gsteriye kalkmlard. Din elden gidiyor! eriat isteriz!.. apka giymek kafirliktir!.. sesleriyle halk ayaklanmaya zorlamlard[87]. b. Menemen Hadisesinin Gereklemesi Olay, kendisini Mehdi olarak ilan eden Nakibendi Tarikatna mensup Giritli Dervi Mehmet ve arkadalar tarafndan gerekletirilmitir. Sanklar ifadelerinden karlan sonulara gre rgt elemanlarnn Manisada toplantlar yaptklar, silah temin ettikleri ve taraftar kazanmaya altklar anlalmaktadr. Buna gre bu olay o anda alevlenen bir gelime deildir, bu olayda organize bir rgt vardr. Bu rgtn almalar da Manisada balam ve Menemene kadar gelmitir. Olayn geliimi yledir: Drdnn ad Mehmet, ikisinin ad Hasan olan alt yobazdan rgtn lideri Giritli Dervi Mehmet Bozalanda Mehdiliini ilan etmi ve kyllerden destek grmtr[88]. Drt Mehmet ve yalar on sekizi bile bulmayan iki Hasan, Manisann bir kynde dada kurduklar bir adrda gnlerce ayinlere dalmlar, tarikat mensuplaryla ve eyhleriyle ilikilerini srdrmlerdir. Dervi Mehmet, bu sre iinde onlara esrar iirerek akllarn balarndan alma, tasarlad yne ve yreye doru srkleme abasndadr. Mehdi olarak ortaya kan Dervi Mehmet, stanbulda Erenkydeki bir kkte oturan 84lk bir Nakbendi eyhi Esatn gvendii ve ne srd mritlerindendir[89]. Bu ahslar Menemen kenarna geldiklerinde zeytinliklerde dinlenirken Giritli Mehmetin datt esrarl sigaralar imiler ve sarho kafalarla Menemene girmilerdir. Giritli Mehmet burada gittikleri Mft Camiinde Mehdiliini ilan ve camiye gelenleri de dine davet etmitir. Dervi Mehmet dini korumaya geldiklerini ileri srerek camideki yeil bayra aldktan sonra, kendisine inananlarla birlikte ehri dolamaya balam ve rast geldiklerine Mslman msnz? Mehdiye itikadn var m? diye sorular sormular ve kendilerin bayrak altna girmelerini aksi taktirde hepsinin kltan geeceini sylemilerdir. Burada yaptklar konumalarla da ortada hkmet olmadn, herkesin dkkanlarn kapatarak kendilerine katlmalarn ve arkalarndan yetmi bin kiilik Halife ordusunun gelmekte olduunu, top tfek btn kuvvetlerin Mehdi zerinde duracan ilan etmilerdir.

ehri dolaan Dervi Mehmet ve mritleri doruca belediye meydan nne gelirler. O sralarda oradan omzunda apasyla ie gitmekte olan bir iiyi yoldan evirip ukur kazdrmlar ve oraya yeil bayra dikmilerdir. Yobazlar bayrak etrafnda ellerinde silahlar olduu halde bayran etrafnda dnerek tekbir getirip zikretmilerdir[90]. apka giyenlerin kafir olduunu, yaknda fes giyileceini, eriata dnleceini ve kendilerine kurun ilemeyeceini etrafa duyurmaya almlardr. Bu arada olay renen jandarma yazcs Ali Efendi, Mehdinin yanna giderek ne istediini sormu, Mehdi Giritli Mehmet ise Kumandanna haber ver o gelsin, bana top, kurun ilemez demitir. Bu sefer durumu renen blk komutan Fahri Bey asilerin yanna gitmi ve dalmalarn istemitir. Ancak silahl yobazlarn hezeyanlarn, hallerindeki pervaszl grp durumu kavram ve hkmet konana gidip kaymakamn evine, klaya ve alay komutanlna telefon ederek askeri birlikten yardm istemitir[91]. Bu esnada alay karargahndan kumandan muavini acele klann kapsna gelir ve talime hazrlanmakta olan askere sorar: Zabitlerden kim var? Kubilay Efendi diye cevap verirler. Kumandan Muavini klaya girer girmez odasndan henz km olan Kubilay ile karlanca ona u szleri syler: Kubilay Efendi bir miktar asker al. Hkmet meydannda birka serseri bir hadise karmak zere imi. Oraya git ve hkmet dairesinde jandarma yzbasn gr. Kubilay ald bu emir zerine hemen 26 asker ile birlikte yola kar. Kendisinde silah, erlerinde mermi yoktur. Kubilay olay yerine abuk yetimek iin kla arkasndaki yamalardan, kestirme yollardan hzla geer ve meydana yakn sokaklardan birinde askerlerini durdurur ve sng taktrr[92]. Yedek subay Kubilay Bey sngl askerlerini belediye meydanndaki kahve nnde braktktan sonra kendisi asilerin yanna gitmi ve sert bir davranla onlara dalmalarn emretmitir. Mehdi Mehmetin kolundan tutup eken Kubilay askerlerine de sng tak emri vermitir. Bu istee ate ederek cevap veren Dervi Mehmet Kubilay ar yaralamtr. Ar yaralanan Kubilay kendisini belediyenin arka avlusuna atmtr. Bu arada askerleri de kamtr. Kubilay ald yarann etkisiyle daha fazla yryecek halde deildir ve yakndaki caminin avlusuna doru komaya balar. Arkadan ikinci bir silah patlarsa da isabet etmez. Halk tarafndan da alk ve sigara ikram ile tevik edilen Dervi Mehmet asilerden temin ettii bir bakla Kubilayn yanna gitmi, yaral haldeki Kubilayn ban gvdesinden ayrmtr. Dervi Mehmet bununla da kalmaz, avu avu kan ier ve salarndan yakalad ba sallayarak meydana dner. Dervi Mehmet kudurmutur artk. Kanl azyla tekbirler getirir; Ey ahali! Ey mmet-i mslimin! haykrlarna yeniden balarlar[93]. Bu srada patlayan silah seslerini duyan bir gen mahalle bekisi evinden frlar ve olay yerine yetiir. Beki Hasan tabancasn eker ve ate ederek yobazlardan birini yaralar. Fakat ehit der. Beki evki ise arpmann nc ehididir[94]. Ke balarndan, uzaklardan bu feci sahneye bakabilenler, kuku ve aknlk iinde beklemektedirler. Alay komutanlna yeni haberler ulamtr. Fakat meydan hala yobazlarn hakimiyetindedir. te bu srada uzaktan bir makineli tfek birlii grnr ve hzla meydana girer. Komutann sert ve yksek sesi duyulur; Teslim olunuz. Bu uyarya karlk Bize kurun ilemez sesleri gelir ve makineli tfek iler. Dervi Mehmet, St Mehmet, amdan Mehmet bir anda delik deik yerlere serilirler. Alnndan yaralanan Emrullah olu Mehmet ile iki Hasan ara sokaklara kasalar da daha sonradan yakalanrlar[95]. Menemende sahneye kan yobazlarn oyunu bylece sona ermitir. c. Olay Meclise Yansyor Menemen Olay Denizli Milletvekili Mazhar Mfit Kansu ve 43 arkadann olay hakknda hkmetin ne tedbir aldn ve alacan soran bir nerge vermeleri ile 1.1.1931 tarihinde meclis gndemine gelmitir. Babakan smet Paa bu soruya uzun cevap vermitir:

smet Paa Kubilayn ehit edilmesinden duyduu znty aadaki ekilde dile getirmitir: Hepimiz ailelerimizde yetitirdiimiz ocuklardan bir kurban vermi olduk. Hepimiz bu kurbanda vatan iin byk mitlerle yetitirilen gen ve kahraman zabitlerden vatanda eliyle feda edilmi bir ehit grdk. smet Paa konumasnda dinin siyasete alet edilmesinden ve bunun sakncalarndan da bahsederek unlar sylemitir: Meselenin dini siyasete alet ittihaz eden safhasna nazar-i dikkatimizi tevcih etmeliyiz. Siyasette aranlan ey bir takm adamlarn ve bilhassa politikaclarn dini, ahar fertlerin hrriyeti aleyhine ve devletin kanunlar aleyhine bir vasta-i taarruz olarak kullanmamalardr. Memnu olan ey budur. Hadisede gryoruz ki, cehaletleri bir ksmnn cehaleti olabilir. Bir ksmnn bilerek tasmimleriyle ve cmlesi din elden gidiyor bahanesiyle bu adamlar mtearrz bir istikamete sevk olunuyorlar. Bu hareketler devlet ve Cumhuriyet aleyhine fiilen tecavze kast mahiyetindedir. Bu konumasnda blgede skynetim kararn aldklarn da bildiren Babakan smet Paa ayrca Serbest Cumhuriyet Frkasn hedef alan blmler de ifade etmitir. d. Mahkeme Safhas Bata Mustafa Kemal olmak zere Ankara olay ok ciddiye alm ve ilgililerin en sert ekilde cezalandrlmasn istemitir. 1 Ocak 1931den itibaren geerli olan skynetim Menemen ilesi ile Manisa ve Balkesirin merkez ilelerinde geerli olmutur. Orgeneral Fahrettin Altay skynetim komutanlna ve Tmgeneral Mustafa Mulal skynetim Divan- Harbinin bakanlna getirilmitir. 31.1.1931 tarihinde TBMMye sunulan ve idam cezalarnn onanmasn Tekilat- Esasiye Kanununun 26. maddesi gereince isteyen rapora gre Divan- Harp kararlar zet olarak yledir: 1- Toplam 37 kiinin idamna karar verilmitir. Ancak bunlardan altsnn yalar dolaysyla cezalar 15 ve 24 sene ar hapse evrilmitir. 2- 41 kii eitli derecelerde hapis ve ar hapis cezalarna arptrlmtr. 3- 27 kii beraat etmitir. Daha sonra mahkeme yeni savunmalar dinlemi ve baz idam cezalarn hapis cezalarna evirmitir. Alnan son kararla 28 kii idam edilmitir[96]. e. Olayn Son Bulmas Mahkeme safhasnda olayn geni kapsaml olmad ortaya ktndan, yaplan uygulamalarla gzda vermekle yetinilmi, idamlar gerekletirilmi ancak Menemenin boaltlp tm Menemen halknn cezalandrlmas yntemine bavurulmamtr. Skynetim de Balkesir Manisada 28 ubatta ve Menemende de 8 Martta kaldrlarak olay sonulanmtr[97]. f. Menemen Olay zerine Deerlendirmeler Menemen olaynn basndaki yanklar byk olmutur. Bu gazete haberleri ok deiik ekillerde yorumlanmtr. rnein, bu gazete haberleri arasnda olay SCF ile balantl ve byk kapsaml grenlerden bazlarnn grleri aadaki ekildedir: Frkaclk nam altnda memleketin muhtelif yerlerine atlan fesat tohumlar Menemende filiz verdi[98]. Orada bu mthi faciay grenlerden bir ksm kam, bir ksm da el rparak Dervi Mehmeti alklamtr. Hatta Dervi Mehmet haini bu alklardan ald cret ile orada bulunan bir dkkandan sicim bile alm ve bu sicim ile Kubilay Beyin ban delalet bayrana iyice balamtr. Olay yerine biraz sonra kahraman ordumuzun kymetli bir zabiti

ile yanndaki neferler yetimi ve caninin cezasn orada vermilerdir. ki eriki crm ile birlikte ldrmlerdir. Dierlerinin cezas da phesiz verilecektir[99] Menemen olayn alt serserinin sebep olduu toplumsal destei olmayan kk bir hadise eklinde yorumlayan muhalif gazetelerin haberlerinden baz rnekler ise u ekildedir: Memlekette irtica vardr. nklap tehlikeye dyor diye yaygara yapm olanlar Trk milletinin inklaba kar sadakat derecesini bir defa daha grerek icap hissetmelidirler Mamafih buna Menemen hadisesi demekten ziyade alt mecnunun kstahl demek ve o suretle tavsif eylemek daha doru ve daha isabetlidir. rtica ylannn bakaldrmasna saik, aylk siyasi hayat olan muhalefet frkasym. Yobazlarn cretini artran muhalif gazetelerin neriyatym. te bu mtalaalar akln ve mantn kabul etmesine imkan yoktur[100]. ktidar yanls ve muhalif gazetelerce bu ekilde yorumlanan Menemen olayn Mustafa Kemal ise 28 Aralk 1930da orduya yaynlad mesajnda yer alan u cmleleriyle yorumlamtr: Menemende ahiren vukua gelen irtica teebbs esnasnda zabit vekili Kubilay Beyin vazife ifa ederken duar olduu akbetten Cumhuriyet ordusunu taziyet ederim. Kubilay beyin ehadetinde mltecilerin gsterdii vahet karsnda Menemendeki ahaliden bazlarnn alkla tasvipkar bulunmalar, btn Cumhuriyeti ve vatanperverler iin utanlacak bir hadisedir. Vatan mdafaa iin yetitirilen, dahili her politika ve ihtilafn haricinde ve fevkinde muhterem bir vaziyette bulunan Trk zabitinin mlteciler karsndaki yksek vazifesi vatandalar tarafndan yalnz hrmetle karlandna phe yoktur. Menemende ahaliden bazlarnn hatalar btn milleti mteellim etmitir. stilann acln tatm bir muhitte gen ve kahraman bir zabit vekilinin urad tecavz milletin bizzat Cumhuriyete kar bir suikast telakki ettii ve mteceasirlerle, mevvikleri ona gre takip edecei muhakkaktr. Hepimizin dikkatimiz bu meseledeki vazifelerimizin icabatn hassasiyetle ve hakk ile yerine getirmeye matuftur. Byk ordunun kahraman gen zabiti ve Cumhuriyetin mefkureci muallim heyetinin kuvvetli uzvu Kubilayn temiz kan ile Cumhuriyet hayatiyetini tazelemi ve kuvvetlendirmi olacaktr[101]. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal

SONU
Trk siyasi tarihinde siyasal muhalefet hareketlerinin gemii Tanzimatla balatlsa da, Cumhuriyet dneminde oluturulan muhalefet hareketleri demokrasiye geiteki rolleri bakmyla daha nemlidir. Bilindii zere Cumhuriyet Halk Partisi Trk siyasi tarihinde 27 yl gibi uzun bir sre tek bana rejimin niteliini belirleyen bir g olarak yaamtr. Cumhuriyet dneminin balarnda siyasal g Mustafa Kemalin tek ve tartlmaz otoritesi tarafndan temsil edildii iin ok partili dzenin yaratlmasn amalayan giriimler de hep onun iradesiyle olmutur. Ancak bu dnemde gerek dnya artlar gerek demokrasi dncesinin tam yerlememi olmas ve Osmanldan devralnan siyasal kltr bu tarz muhalefet partilerinin yaamasna engel olmutur. Bu balamda Serbest Cumhuriyet Frkasn ele alrsak u sonulara ulamak mmkndr. Kukusuz Mustafa Kemali Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmasna iten nedenlerin banda, halk ile iktidar arasndaki iletiimin btnyle kesilmi olmasndan ileri gelmektedir. Ayrca deien ve gelien dnya artlarnn ve demokratik rejimlerin ok partili hayat gerektirmesi de Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulmas iin ayr bir nedendir. Nitekim bu artlar altnda kurulan SCF uzun sren savalarn yol at ekonomik skntlar ile 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn lkemizi de etkisi altna almas ve yine tek parti

uygulamalarndan bunalan halkn kendilerini temsil olana bulduklar bir parti olmu ve bu kitlelerin giderek siyasal alana kma olaslklarnn artmas ayrca ideolojik anlamda liberal demokrasi ve serbest ekonomi ilkelerini savunmas sebebiyle fazla uzun sre yaayamam, yine yeni bir siyasi parti olarak SCF kurulurken laiklik ilkesine sadk kalaca garantisini vermi ancak bu partinin byme gayretleri iinde laiklie ters decek baz tavizler vermesi kendisine salanan kolaylklarn kaldrlmasna ve partinin kurucularnca feshedilmesine sebep olmutur. Trkiye Cumhuriyetinde tek parti dnemi olarak da adlandrlan ve SCFnn kapatlmasyla balayan yeni dnemin en nemli zellikleri ise laik ve milli ilkelerin sk skya korunmasdr. yle ki Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan hemen sonra gerekleen ve SCFnn propagandalar ile balants olduunun iddia edildii Menemen Olay da laiklik kart olarak kabul edilmitir. Laiklik ise Trkiye Cumhuriyetinin temeli kabul edildiinden buna kar giriilen her hareket gibi bu olay da rejime (Cumhuriyete) kar bir hareket muamelesi grmtr. te btn bu sebepler sonucudur ki, Cumhuriyet kurulmu olmasna ramen Cumhuriyetin en nemli yaptalarndan birisi olan demokrasi kavramnn ve Atatrk ilkelerinin bu dnemde tam manasyla oturmam olmas sebebiyle iktidar partisinin kendi isteiyle kurmu olduu muhalefet partisini yine kendi karlarna ters dt bir anda ortadan kaldrabilmi olduunu grmekteyiz. Bylece bu yllarda Atatrkn istemi olduu ok partili siyasal dzene ara verilmi ve 1946ya kadar tek partili bir siyasal dnem devam etmitir. Atatrkn hayal etmi olduu ok partili demokratik yaam srecine ise 1946 ylndan sonra geilebilmitir. BBLYOGRAFYA AAOLU, Ahmet, Serbest Frka Hatralar, stanbul 1994 AVCI, Cemal, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara 2000 BAYDAR, Mustafa, Kubilay, stnel Yaynevi, stanbul 1954 Cumhuriyet Gazetesi zel Ek Devrim ehidi Kubilay, 23 Aralk 1994 AVDAR, Tevfik, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, C. VIII, stanbul 1983 AVDAR, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, stanbul EROLU, Hamza, Trk nklap Tarihi, Sava Yaynlar, stanbul 1992 KARAHAN, A. Neyzar, ehit Ediliinin 50. Ylnda Kubilay, stanbul 1981 ZTRK, Kazm, Trk Parlamento Tarihi TBMM-II. Dnem 1923-1927, C. III, TBMM Vakf Yaynlar No: 3, Ankara ZTRK, Kazm, Trk Parlamento Tarihi TBMM-III. Dnem 1927-1931, C. II, TBMM Vakf Yaynlar No: 9, Ankara SEZGN, mr, Gencay aylan, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, C. VIII, stanbul 1983 SOYAK, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar II, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara TABAK, Serap, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler 1859-1952, stanbul 1952 TUNAY, Mete, Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1950), Cumhuriyet Dnemi Trk Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, C. VIII, stanbul 1983 TUNAY, Mete, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), stanbul 1992 STN, Kemal, Menemen ve Kubilay Olay, stanbul 1970 YETKN, etin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, Otopsi Yaynlar, stanbul 2004

EKLER
EK - 1 PROGRAM
Madde 1. Serbest Cumhuriyet Frkas cumhuriyetilik, milliyetilik ve laik lik esaslarna baldr. Bu esaslarn millet bnyesinde ebedilemesi gayesidir. Tekilat-I Esasiye Kanunundaki hrriyet ve masuniyet haklarn bila istisna herkes iin meri tutacak ve hi bir arzaya uratmayacaktr. Madde 2. Vergiler millet efradnn iktisadi teebbs kabiliyetini sarsmaya cak ve halkn takati hududunu amayacak derecede tahfif olunacaktr. Vergi tarhnda daha salim esaslara istinat edilecek ve tahsilindeki yolsuzluk lar kaldrlacaktr. Madde 3. Frka, devlet varidatn semereli surette sarfna dikkat ve byk nafa teebbsleri masraflarnn yalnz bir nesle tahmilinden itinap eder. Madde 4. Frka, paramzn kymetini bir an evvel tespit iin tedbir almak ve memleketimizde i grmek isteyecek harici sermayeye bu suretle yol amak az mindedir. Madde 5. Frka, vatandalarn refahna, mali ve iktisadi her trl teebbslerine engel olan Hkmet mdahalelerini kabul etmez. Memleketin iktisadi ha yatnn inkiafnda her trl teebbs erbabnn zahiridir. Cumhuriyetin menfaatleri iin giriilmesi icap eden iktisadi ilerde fertlerin kuvveti gayri kafi grldke, devlet dorudan doruya teebbs eder. Liman inhisar kaldrlacaktr. Madde 6. Kylnn ve iftinin ok ucuz faizle ve mklatsz usullerle pa ra bulmas ve iktisadi bnyemizi zaif dren murabahaclktan kurtarlmas Frkann en mhim maksatlarndandr. iftinin fedakarl ile kurulmu olan Ziraat Bankasnn memleketin zirai kredi ihtiyacn tatmin edecek bir messese haline karlmas umdedir. Madde 7. Dahili sanatlarn canlanmas ve kolaylkla inkiaf etmesi frkann vasl olmak istedii mhim hedefidir. Teviki sanayi kanunu bihakkn tatbik edi lecektir. Bu kanunun bahettii himaye ve kolaylklar icabnda tevsi olunacaktr. Sanayi ve Maadin Bankasnn kabiliyet ve faaliyeti artrlacaktr. Yerli mahsullerin himayesi ve hari piyasalarda srmlerinin temini iin tedbirler alnacaktr. Nakliyat ve liman tarifeleri bu maksatlara hizmet edecek suretle tanzim olunacaktr. Madde 8. Halkn Hkmet dairelerindeki ileri azami srat ve shuletle grdrlecektir. Rvet ve sui istimallere kar bila merhamet mcadele edilecektir. Madde 9. Mahkemelerin sratle i bitirmesi iin sk ve devaml teftiler yaptrlacaktr. Mahkemeler tekilatndaki noksanlar bu maksada gre ikmal olunacaktr. Madde 10. Frka, harici siyasetinde Trkiye Cumhuriyetinin komu ve bilumum devletlerle mnasebetlerinin dostluk ve samimiyet dairesinde cereyan ve takviyesine ve Cemiyeti Akvam messesesi ile daha sk surette teriki mesa iye ehemmiyet verecektir. Madde 11. Frka bir dereceli intihap usulnn tesisini ve siyasi hukukun Trk kadnlna da temilini mdafaa edecektir.[1]

EK 2 SERBEST CUMHURYET FIRKASININ NZAMNAMESSERBEST, LAYK CUMHURYET FIRKASININ YASASI

Umumi Hkmler Birinci Ksm

1. Serbest, Layik Cumhuriyet Frkas, cumhuriyet usuln milli hakimiyetin en yksek tecellisi olarak kabul eder. 2. Serbest, Layik Cumhuriyet Frkasnn esas gayesi, cumhuriyetin istilzam ettii artlar tatbikat sahasnda tahakkuk ettirmektir. 3. Bu gayeye vasl olabilmek iin Frka, Tekilat- Esasiye Kanununun Trk va tandalarna vadettii btn salahiyet ve haklar her trl halelden siyanet et mei taahht eder. 4. Vicdan hrriyeti, mesai serbestisi, fikir, kelam ve itima hrriyetleri, icra kuvveti, murakabe ve kontrol salahiyeti ve halk ktlelerinin belediye ve vilayet idarelerinde kendi ilerini kendileri grmeleri esas Frka'nn hassatan benimse dii umdelerdir. 5. Hars, iktisadi, mali her trl teebbslere yardmc olmak ve kk, b yk iktisadi teebbs ve teekkllerin inkiafna mani olan engelleri kaldrmak ve memleket iktisadiyatn ykseltmek ve milletin umumi menfaatlerini muhafa za iin devletin mkellef olduu murakabe hududunu tecavz edecek mdaha lelere meydan vermemek Frka'nn varmak istedii gayedir. 6. Serbest Layik Cumhuriyet Frkas'nn messisi sabk Bavekil ve Paris B yk Elisi Fethi Beyefendidir. kinci KsmFrkaya Girmenin artlar 7. On sekiz yam ikmal etmi, siyasi ve medeni hukuktan mahrum edilme mi, sui hretle tannmam, vatana kar hiyanetle ittiham edilmemi ve Trk harsn kabul etmi olan her Trk vatanda, program benimsemek art ile Frkaya girebilir. nc Ksm Frka Tekilat Ky ve Mahalle Ocaklar Serbest Cumhuriyet Frkasnn tekilat aadan yukarya doru yrr ve ilk nvesi ky ve mahalledir 8. Ky ve mahalledeki Frka azalar aralarndan birisi reis olmak zere kiilik bir idare heyeti ve bir yedek aza seerler. 9. Ky veya mahalle heyetlerinin ad: Ocaktr. 10. Ocak aadaki ileri grr: A) Azalar deftere kaydeder ve Frka'nn program hakknda halk tenvir, halk arasnda halkn maddi ve manevi ykselmesine yardm edecek mektep, koopera tif, karlkl yardm messeseleri gibi teekkllerin husul bulmasna alr. B) Frkann nahiye idare heyeti ile muhaberede bulunur. Frkann ky ve mahalledeki vaziyeti hakknda oraya malumat verir, oradan bu hususa ait alaca talimat tatbika ve her trl seilmelerde Frkann kazanmas iin alr, aza dan Frka aidatn toplar, ky ve mahalle ocann yllk btesini hazrlar.Mahalle ve ky ocann fevkinde nahiye oca vardr. Nahiye Ocaklar 11. Nahiye oca be kiiden teekkl eder. 12. Nahiye oca haftada bir kere itima eder ve aadaki iler ile urar: A) Ky ve mahalle ocaklar ile muhabere eder. Ky ve mahalle ocaklarna talimat verir. Frka programnn anlalmas mkl grnen ksmlar hakknda ocaklara izahat verir ve o yolda halka konferanslar ve mevizeler verilmesi iin tedbirler alr, ocaklar almaya sevkeder, halk arasnda faideli teebbslerin ve teekkllerin kazanmalar iin alr. B) Kaza oca ile muhabere eder, bu ocaa nahiye ve ky ocaklarnn faaliyetlerine, Frka programnn halk yaaynda husule getirdii deiiklikler ve nahi ye halknn ihtiya ve arzularna dair malumat verir ve bu hususlara dair kaza ocandan talimat alr. C) Nahiye ocann hesap defterini tutar ve yllk btesini yapar. Kaza Tekilat Nahiye ocann fevkinde kaza oca vardr. 13. Kaza oca kaza kongresi tarafndan seilmi 7 kiiden ibarettir. Bunla rn birisi reis, birisi katip ve birisi muhasebeci olur. 3 kii de yedek bulunmak zere seilir.

14. Kaza oca haftada bir kere toplanr. Aadaki ilerle urar: A) Nahiye ocaklar ile muhabere eder. Nahiye ocaklarna talimat verir. Bu ocaklarn almalarna nezaret eder. Frka programnn anlalmas iin izahat verir, programn nahiye halk arasnda yaylmasna ve seimler esnasnda Frka namzetlerinin kazanmalarna alr. B) Vilayet oca ile muhaberede bulunur. Frka tekilatnn kaza dahilindeki faaliyetlerine, frka programlarnn kaza halk zerindeki tesirlerine, Frkann ka zadaki vaziyetine, kaza halknn ihtiyalarna ve arzularna, bu hususta Frkaca yaplmas lazm gelen tedbirlere ait malumat verir ve oradan ald talimata gre hareket eder. C) Kaza oca hesaplarn tutar ve yllk btesini yapar. Vilayet Tekilat Kaza tekilatnn fevkinde vilayet tekilat bulunur. 15. Vilayet oca birisi reis, birisi katip, birisi muhasebeci olmak zere dokuz kiiden teekkl eder ve vilayet kongresi tarafndan intihap olunur. Vilayet oca on be gnde bir toplanr ve aadaki ilerle urar: A) Frkann merkez oca ile muhabere eder. Vilayet dahilindeki merkez tekilatnn almalarna, Frka azalarnn miktarna, Frka ile halk arasndaki ala ka ve mnasebetlere ve ahalinin arzu ve ihtiyalarna ve Frkaca yaplabilecek i lere ait malumat verir ve Frka tekilatna bildirir. B) Kaza ocaklar ile muhabere eder, Frkann merkez ocandan ald talimat lar ve tamimleri tebli eder, kaza tekilatnn almalarna nezaret eder. Frka programnn kaza ocaklar tarafndan anlalmas iin izahat verir, ka za ocaklarna halk irat zmnnda yaplmas faideli olan konferanslar ve mevizeler iin mevzular hazrlar ve her trl seimlerde Frka namzetlerinin kazanma lar iin alr. C) Vilayet idare heyetinin hesabn tutar ve yllk btesini yapar. Merkez Oca Vilayet ocaklarnn ve Frkann btn tekilatnn fevkinde merkez oca bulunur. 16. Bir umumi reisten ve bir umumi katipten ve bir muhasiple dokuz azadan mrekkep olan Merkez oca, byk kongre tarafndan seilir. Bunlara ilaveten be kii yedek aza olmak zere intihap olunur. 17. Merkez oca ayda kere toplanr ve mrettep adedin mutlak ekseriye ti ile mzakereye balar ve kararlar verir. 18. Merkez oca aadaki ileri grr: A) Memleketteki Frka ocaklar zerine nezaret eder. B) Bu tekilatla muhaberede bulunarak Frkann ilemesi hakknda malu mat alr ve icap eden kararlar ve tedbirleri ittihaz eder. C) Frkann programna ve vaziyetin icabatna gre halk tenvir etmek zere Frka tekilatna tamimler yazar, direktifler verir ve konferanslar tertibi iin mev zular hazrlar. D) Kaza ve vilayet merkezlerinde, ehir ve vilayet meclislerine intihap olunacak frka namzetlerini ait olduklar ehir ve vilayet tekilat ile muhabere ederek tespit eder. E) Mebus intihabnda intihap daireleri ile anlaarak Frka namzetlerini gsterir. F) Byk kongrenin encmenlerine ait layihalar ve merkez btesini ve tekilat kadrosunu hazrlar. G) Senede hi olmazsa bir kere Merkez oca azadan mnasip grlenler teftie kar ve Frkann memleketteki tekilat ve faaliyeti hakknda Merkez oca na rapor verirler. Drdnc Ksm Frka Kongreleri Frka kongreleri de Frka tekilat gibi aadan yukarya doru yrr. Mahalle ve Ky Kongreleri 19. Mahalle ve ky ocaklar ylda bir kere kongre aktederler.

20. Mahalle ve ky kongrelerine mahalle ve ky iinde Frkaya girmi btn vatandalar itirak ederler. Fakat mzakereye balanmas iin Frkaya kaydedil mi olan azann nsfndan bir fazlasnn hazr bulunmas arttr. Bulunmad halde hazr aza ile kongre alr. 21. Mahalle ve ky kongreleri aadaki ilerle urar: A) Kendilerine bir reis ve bir katip seerler. B) Frkann geen sene esnasnda nasl altn grlen noksanlar, hal kn takviye ve irad ve Frkann daha msmir almas iin neler lazm geldiini, ky halknn ihtiyalarn serbeste mzakere ve tetkik eder, kararlarn na hiye ocana bildirir. C) Ky ocann raporunu mzakere, hesaplarn ve yllk btesini tetkik eder. D) Ocak azas ile nahiye kongresine girecek olan ocak mmessillerini seer. Nahiye Kongreleri 22. Nahiye kongreleri, nahiye dahilindeki ky ve mahalle ocaklarndan gelecek birer mmessilden teekkl eder ve senede bir kere itima eder. 23. Kongre azalarnn nsfndan bir fazlas ile mzakereye balar, ekseriyet olmad halde gn sonra hazr azalarla alr ve aadaki ileri grr : A) Kendisine bir reis, bir katip intihap eder. B) Nahiye ocann raporunu, geen sene esnasndaki faaliyetini, Frkann nahiyedeki vaziyetini, icap eden tedbirleri, nahiyenin ihtiyalarn, nahiye oca nn sarfiyatn, yeni btesini serbeste tetkik eder ve ald kararlar kaza oca na gnderir. C) Kaza ocana girecek mmessil seer. Kaza Kongreleri 24. Kaza kongreleri kaza dahilindeki nahiyeler tarafndan gelecek er mmessilden teekkl eder ve senede bir kere itima eder. 25. Kongre azalarnn nsfndan bir fazlas ile mzakereye balar ve aada ki ileri grr: A) Kendisine bir reis, bir katip seer. B) Kaza ocann raporunu, yllk faaliyetini, Frkann kazadaki vaziyetini, icap eden tedabiri, kazann ihtiyalarn, kaza heyetinin sarfiyatn ve yeni bte sini serbeste tetkik eder ve ald kararlar vilayet ocana gnderir. C) Vilayet kongresine gidecek drt mmessili seer. Vilayet Kongreleri 26. Vilayet kongresi vilayet dahilindeki kazalar tarafndan gnderilen beer mmessilden teekkl eder ve ylda bir kere toplanr. 27. Kongre azasnn nsfndan bir fazlas ile mzakereye balar. Ekseriyet olmad halde gn sonra hazr aza ile kongre alr ve aadaki ileri grr: A) Kendisine bir reis, bir ikinci reis ve iki katip seer. B) Beer kiiden ibaret olmak zere yasa, layiha ve hesap encmenleri tekil eder. C) Vilayet oca tarafndan verilen raporlar, Frkann geen sene esnasnda vilayet dahilindeki faaliyetini, serbeste tetkik eder ve ald kararlar Merkez ocana gnderir. D) Vilayet oca azalar ile byk kongreye gidecek mmessil seer. Byk Kongre 28. Byk kongre senede bir kere Merkez ocann gsterecei zaman ve yerde toplanr. Merkez oca byk kongreyi zamanndan evvel de toplanmaya a rabilir. 29. Byk kongre, vilayet kongreleri tarafndan seilmi azami er mmes sil ile Frkaya mensup mebuslardan teekkl eder. 30. Kongre gelen azann huzur ile alr, ekseriyet bulunmad halde gn sonra hazr aza ile kongre alr ve aadaki ileri grr: A) Umumi reis tarafndan alan kongre, kendisine muvakkat bir reis ve drt katip seer. B) Layiha, hesap, yasa ve murakabe encmenleri iin yedier kii seer. C) Frkann bir senelik faaliyetini, Merkez ocann yaptklarn, Frkaya mensup mebuslarn Meclisteki faaliyetini, Frka programna baklp baklmad n, Frkann

memleketteki ve halk arasndaki hal ve vaziyetini, Frkann te kaml ve tealisi iin neler yaplmas lazm geldiini, yasalarda lzum grlen ta dilat, Merkez ocann sarfiyatn ve yeni btesini tetkik ve mzakere eder. D) Lzum grd meseleleri yukarda zikredilen encmenlerin tetkik ve tahkikine havale eder ve encmenlerin verecekleri raporlar mzakere eyler. E) Memlekete hitaben Frkann bir senelik faaliyeti ve gelecek sene iin yapaca iler hakknda beyannameler kaleme alr. 31. Merkez ocan seer. 32. Kongrenin mzakereleri alenidir. Fakat icabnda hafi celse de yapar. 33. Mzakere katipler tarafndan zaptolunur. 34. Kongre kararlarn hazr azann mutlak ekseriyeti ile verir. Beinci KsmFrka Grubu 35. Frka grubu, Byk Millet Meclisindeki Frkaya mensup azalardan teekkl eder. 36. Mebuslar grubu, Frkann programna gre hareket etmek, Frka programnn kanunlara tatbikine almak, ocak tarafndan Frka programna tevfi kan verilen direktiflere bakmakla mkelleftir. 37. Mebuslar grubunun reisi, Merkez oca reisi bulunmad takdirde Umumi reistir. 38. Gruplarn mzakereleri zaptolunur. 39. Meclis grubu hi olmazsa be gnde bir toplanr. Fakat reis veya grup azasndan on be kiinin istei zerine, grup daha evvel de toplanabilir. 40. Grubun kararlar hazr azann nsfndan bir kiinin fazlal ile verilir. Verilen kararlara btn azalarn tebaiyet etmeleri mecburidir. Hazr bulunmayan azalar verilen kararlardan haberdar olmakla mkelleftirler. 41. Grup namna yalnz reis sz syleyebilir. Fakat her hangi bir mesele dolays ile reis bu salahiyetini grup azasndan mnasip grd zata verebilir. 42. Gruba mensup mtehassslar ihtisaslarn alakadar eden meselelerin mzakerelerine hazrlanmak ve bu gibi meselenin Frka'nn programna gre hal line almakla mkelleftirler. 43. Grupa mzakere edilip karar altna alnmayan meselelerin mzakere sinde grup azas rey ve fikrinde serbesttirler. Bununla beraber gerek fikirlerinde, gerek reylerinde Frkann umumi programna gre hareket etmek mecburiyetin dedirler. 44. Grubun karar alnmadan istizah yaplamaz. Sual iin Umumi reisin muvafakati elzemdir. 45. Millet Meclisinde Frka programn alakadar eden meseleler mzakere edilirken Frkaya mensup azann hazr bulunmalar arttr. 46. Grup reisinden msaade alnmakszn Meclisten mezuniyet alarak ayrlnmaz. 47. Frkann programna muhalif sz sylemek, yaz yazmak ve rey vermek yasaktr. 48. Frka namzetlerinin kazanmalar ve Mecliste Frka namna vaki olacak tekliflerin Meclisten gemesi iin almak ve rey vermek bortur. 49. Mebusluk nfuzunu istimal ederek Devlet Hazinesini, ticari ve iktisadi teebbsleri lehine zrar etmek Frkaya mensup azalar iin memnudur. Altnc Ksmnzibat Kaideleri 50. Frkann her hangi bir ocann azas olarak zrsz birbiri ardnca be defa itimaa gelmeyenler istifa etmi saylrlar. 51. Yukarda yazl kaidelere bakmayanlar ve Frkann manevi ahsiyetini halk nazarnda drebilecek fiil ve harekette bulunanlar birinci defa ihtar, ikin ci defa muvakkat ihra ve nc defa daimi ihra kararna tabi olurlar. 52. Mahalle, ky, nahiye, kaza ve vilayetlerde bu cezalar ocaklar tarafndan verilir. 53. Frka gruplarnn ihtar ve muvakkat ihra kararlarna merkez oca ka rar verir. Daimi ihra cezas da grubun umumi heyeti tarafndan verilir.

54. Daimi ihra cezasna urayanlar, karara tebaiyet etmekle beraber umu mi kongreye arz keyfiyet etmek salahiyetini muhafaza ederler. Haysiyet Divan 55. Haysiyet divan be kiiden teekkl eder ve Frka grubu tarafndan se ilir. 56. Divan kendisine bir reis ve bir katip intihap eder. 57. Haysiyet divan Frka grubuna mensup azalar arasnda kan ihtilaflar hal ve fasleder. 58. ki taraf dinlendikten sonra -divanca verilecek karar- gn zarfnda grup umumi reisine arzolunur. Reis be gn zarfnda karar Frka grubuna arz eder. 59. Grubun verdii karar katidir. Frkann Varidat 60. Frka, masraflarn aadaki varidatla karlatrr: A) Frkaya giren her azadan her ay en az be kuru alnacaktr. Kudreti olmayanlar bu aidattan muaftr. B) Frka grubunun azas aylk tahsisatlarndan yzde bir yardm akesi vereceklerdir. C) Frkaya giren aza bir defaya mahsus olmak zere en az yirmi be kuru duhuliye verecektir. Yasann Tefsiri Frka yasasnn tefsiri salahiyeti byk kongreye mnhasrdr. Muvakkat Madde Kongre akt olununcaya kadar vilayet ocaklar Merkez ocandan verilecek salahiyet zerine teekkl eder. Vilayet ocaklar, kaza ocaklarnn, kaza ocaklar, nahiye ocaklarn, nahiye ocaklar da ky, mahalle ocaklarnn tekiline salahiyet verecektir[2].
[1] Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler 1859-1952, stanbul 1952, s. 537. [2] Trk Parlamento Tarihi, TBMM-III. Dnem 1927-1931, C. II, s. 350-357.

[1] Mete Tunay, Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1950), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1983, s. 2019-2020. [2] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 62. [3]E. Semih Yaln,arika Gedikli, Trk nklap Tarihi ve Atatrk lkeleri, Ankara 2003, s. 277. [4] Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler 1859-1952, stanbul 1952, s. 524. [5] Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 533. [6] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 62. [7] Hamza Erolu, Trk nklap Tarihi, Ankara 1990, s.241. [8] mr Sezgin, Gencay aylan, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1983, s. 2047-2048. [9] Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM-III. Dnem 1927-1931, C. II, s. 343. [10] Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), stanbul 1992, s. 246. [11] Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, s. 291 [12] Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler 1859-1952, stanbul 1952, s. 533. [13] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 67. [14] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 40. [15] Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1983, s. 2054. [16] Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), stanbul 1992, s. 249. [17] Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, stanbul 1994, s. 30-31.

[18] Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1983, s. 2054-2055. [19] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 555. [20] Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler 1859-1952, stanbul 1952, s. 537. [21] Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1983, s. 2054-2055. [22] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 555. [23] Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM-III. Dnem 1927-1931, C. II, s. 346. [24] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 58-59. [25] etin Yetkin, a.g.e., s. 66-67. [26] Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM-II. Dnem 1923-1927, C. III, s. 567-569. [27] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 75-76. [28] Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM-II. Dnem 1923-1927, C. III, s. 118-119. [29] Kazm ztrk, a.g.e., s. 732-734. [30] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 81. [31] etin Yetkin, a.g.e., s. 82. [32] Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM-II. Dnem 1923-1927, C. III, s. 536-537. [33] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 83-84. [34] Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM-II. Dnem 1923-1927, C. III, s. 102-103. [35] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 86. [36] etin Yetkin, a.g.e., s. 88. [37] Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1983, s. 2056. [38] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 556. [39] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 189-192. [40] etin Yetkin, a.g.e., s. 193-196. [41] etin Yetkin, a.g.e., s. 197. [42] etin Yetkin, a.g.e., s. 197. [43] etin Yetkin, a.g.e., s. 200. [44] etin Yetkin, a.g.e., s. 204,209. [45] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 556. [46] Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, stanbul 1994, s. 57-58. [47] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 556. [48] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 235. [49] etin Yetkin, a.g.e., s. 236. [50] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 556. [51] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 236. [52] Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, stanbul 1994, s. 58. [53] Ahmet Aaolu, a.g.e, s. 58. [54] Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1983, s. 2057. [55] Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, stanbul 1994, s. 62-63. [56] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 240. [57] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 73. [58] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 558. [59] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 243. [60] Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, stanbul 1994, s. 63-64. [61] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 243. [62] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 558. [63] Serap Tabak, a.g.m., s. 558. [64] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 257-258. [65] Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, stanbul 1994, s. 72. [66] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 258-261. [67] etin Yetkin, a.g.e., s. 269. [68] etin Yetkin, a.g.e., s. 270-271. [69] etin Yetkin, a.g.e., s. 270-271. [70] etin Yetkin, a.g.e., s. 271. [71] etin Yetkin, a.g.e, s. 274. [72] etin Yetkin, a.g.e., s. 276-277. [73] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 75.

[74] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 278. [75] Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, stanbul 1994, s. 74. [76] Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1983, s. 2058. [77] Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), stanbul 1992, s. 269-270. [78] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 559. [79] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 301. [80] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 559. [81] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 302. [82] etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, stanbul 2004, s. 319. [83] Serap Tabak, Serbest Cumhuriyet Frkas, Trkler Ansiklopedisi, C. XV, s. 560. [84] Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. VIII, stanbul 1983, s. 2058-2059. [85] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 153. [86] Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM-III. Dnem 1927-1931, C. II, s. 462. [87] Cumhuriyet Gazetesi, zel Ek Devrim ehidi Kubilay, 23 Aralk 1994. [88] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 154. [89] Cumhuriyet Gazetesi, zel Ek Devrim ehidi Kubilay, 23 Aralk 1994. [90] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 154. [91] Kemal stn, Menemen ve Kubilay Olay, stanbul 1970, s. 23-24. [92] Mustafa Baydar, Kubilay, stanbul 1954, s. 10. [93] Cumhuriyet Gazetesi, zel Ek Devrim ehidi Kubilay, 23 Aralk 1994. [94] A. Neyzar Karahan, ehit Ediliinin 50. Ylnda Kubilay, stanbul 1981, s. 9-10. [95] Cumhuriyet Gazetesi, zel Ek Devrim ehidi Kubilay, 23 Aralk 1994. [96] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 160-161. [97] Kazm ztrk, Trk Parlamento Tarihi TBMM-III. Dnem 1927-1931, C. II, s. 520. [98] Kazm ztrk, a.g.e., s. 520. [99] Cemal Avc, III. Dnem TBMMnin Yaps ve Faaliyetleri 1927-1931, Ankara 2000, s. 155-156. [100] Cemal Avc, a.g.e., Ankara 2000, s. 156. [101] Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar II, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, s. 449.