You are on page 1of 480

TRKYE BANKASI KULTUR YAYINLARI

# *

SANAT DZS : 26
\s

Dnyada ve Bizde

Dnyada ve Bizde

! BANKASI K

YAYINLARI : 174

Kapak Dzeni : Ferit Apa n kapak renkli resim : Bil Bairdin, arka kapak resmi, kitabn yazarn Thailandda klsik danslarla gste riyor.

Dou Matbaaclk ve Ticaret Limited irketi Matbaas - Ankara 1977

NDEKLER
N S Z .............................................................................. ...................................... 7 13-122 13 41 61 81 95 123-220 123 147 179 180 197 212 221 -396 221 239 239 272 290 316 327 356 383 401 407 408 413 416 421 428

GLGE OYUNUNA GENEL BAKI I. II. III. IV. V.

Glge Oyununun Kkeni .............................................. Asya Tiyatrosu ve Glge Oyunu ............................... Mlthos ve Ritelden Glge Dramna ..................... slam ve Glge Oyunu ............................................... Glge Oyunu Teknii ................................................ ......................................................

ASYADA GLGE OYUNU

VI. Gney Asya : Hindistan ....................................... VII. Uzak Dou Asya : in-Taivvan-Japonya ......... VIII. Gney Dou Asya .................................................. 1. Endonezya : Cava ve Bal! Glge Oyunu ........ 2. Thailand ve Kamboya Glge Oyunu ......... 3. Malezya Glge Oyunu ...................................... AKDENZ ve AVRUPA GLGE OYUNU ...............................

IX. M sr-M em luk Glge Oyunu ................................ X. Turk Glge ^^yunu .... .... .. .. .. 1. 2. 3. 4. 5. Kkeni ve Evrimi .............................................. Karagzn Blmlenmesl ve Teknii .......... Karagz'de Kiiler ve Kiiletirme ............... erik ve Oyun Daar ..................................... Karagzn Temel Nitelii ..........................

XI. Osmanl mparatorluunda Glge Oyunu ......... XII. Avrupa'da Glge Oyunu ........................................ Kaynaka - Tasvir Koleksiyonlar .......................................... Ekler : A. Perde Gazelleri ...................................................... B. Tekerlem eler.......................................................... C. Nazireler (Benzekler) .......................................... D. M uhavereler.......................................................... E. Ara Muhavereleri .................................................. F. Fasl ........................................................................

RENKL RESMLER.................................................................... I - XXXII

amzn iki byk glge oyunu ustas dosta : LOTTE REINIGER ve Dr. MAX BHRMANNa

Trk glge oyunu en azndan drt yz yl nasl bylesine canl kalabil di? zellikle Osmanl mparatorluunun geni snrlar iinde eitli din ve etnik ayrmlara karn nasl oldu da bylesine oralarda benimsendi, daha da ileri gidilerek smrgeci devletlere kar bir direni silh gibi kul lanld ? Neden Karagz yzyllar boyunca Batnn bylesini ilgisini ekti? Sonra da nasl oldu da bata Namk Kemal olmak zere Tanzimat aydnlar bu yzde yz bizim olan dramatik tre srtlarn evirdi, ona ldresiye sava atlar? Batllama srecinin gnmzdeki uzantsnda da aydnla rmz neden geleneksel trleri kmsediler, onlarn bir mzelik para ola rak saklanmasn bile istemediler? Ya da tanmak iin en ufak bir aba bile gstermediler? Sonra neden bir iki yazar da bundan oyunlarnda yarar lanmay dnebildi de, yaptklar yzeysel bir zenticilikten ileri gitmedi? Bu sorularn cevaplar gazete, dergi stunlarnda rptrmaca bir iki yazyla verilmek istendiinde, hele Karagzn bizim iin ne demek ol duunun derinine inmeden, onunla bir ulusun yzyllar boyunca gelitirip bir kltr birikimine vard, iinde edebiyattan mzie, folklordan dans lara, dilden mizaha her trl kltr elerini ve toplum davranlarnn bir kesiti olduuna gzler kapal kaldka, sorunun aydnlanmas olana yoktur. stelik konu yalnzca Karagz de deildir. Bir ulusun halk yzyllar boyunca bir kltr, beeniyi, bir gr asn gelitirm i, tantm, ken dine zg deyie varm. Aslnda aydnn, yneticinin bilmedii, bilmek is temedii budur. Onun balca amac Batya yaklamak, bylece evrensel ve ada olduunu sanmaktr. Kaygusu, sanat yalnz ierik ve bu ierii Bat biimleri iine yerletirmek olmu, bununla da evrensel deerlere va-

7 i

rabileceini sanm. Belki bir iki romanc ya da ressam dnda olabilmi mi? Tiyatrocusu, Tanzimattan beri Bat tiyatrosunun dmen suyunu izlemi, ne grdyse kapm, aktarm, getirmi. Herkes te bizde de bireyler olu yor sanm? Kendi toplumunun insanlarnn bile benimseyemedii, zmleyemedii, onlara ulaamam bu aktarlar nasl olur da evrensel dzeye eriebilirdi? Baty krkrne kimi elli yl geriden, kimi sca scana bir iki aylk aralkla izlerken, ne kendi kltr birikim ini inceleyebilmi, onun zerine eilebilmi, ne de ok sk balarla bal olduumuz, ortak zel likler gsteren Asya kltrn tanm aydnmz. Bu enmilii de As ya kltrne "an kapatm , 'ilk e l , "feodalite tortusu gibi yarglarla rtmek istemi. Gazetelerdeki soruturmalarda tiyatrocularmza ve yazar larmza yneltilen soru ve alnan cevaplarda bu kolaya ka ve konunun anlalmadn gryoruz. Soru sz gelimi ounlukla yle ortaya konu luyor : Oyun yazarlarmz Karagz, Ortaoyunu gibi tiyatro geleneimizden yararlanabilir mi? Yararlanma olana varsa neler yaplabilir?". Cevaplar da soru gibi yzeysel, kolayndan o lu y o r: "Yararlanabilir, ama yalnz ko medya tr (?) iin , "Ben yararlandm oldu, pekl olabilir", Ben de denedim ama ite o kadar olabiliyor", "Bunlar geleneklemi olsalard, s rerlerdi, bugne gelirlerdi". Kimi de bunlarn kent ii trler olduunu, ky lerdeki dramatik trlere ynelmenin gereini savunur. Soruya bir ulusun yzyllar boyunca gelitirdii kltr birikiminden ayrp, stelik hi de iyice tanmak gereini duymadan, bunlardan nasl yararlanaca yolunca ele al nrsa, sorunun cevaplar da bylesine sudan ve tutarsz olacaktr. Byle sine cevaplar verenler, bu toplumun bir sanats, bir yaratcs olarak bu kltr birikim ini tanmak, anlamak gereini duymular mdr? Bu gereksin me ayn zamanda kendi toplumunun insanlarn da tanmaktr. Oysa rnek aldklar Tanzimat aktarmaclnn kayna Bat tiyatro su, gnmzde anmln, gcnn azalmln, etki ve bysnn yokolmulunu, ilevinin nemsizletiini anlayarak yeni yneliler, eilim ler, deneyler iinde. Bu daha ok yeni kana gereksinme ve kaynaa, kke ne yneli olarak grnyor: Ritelin ilevlerini canlandrmak, amanlk, Asya tiyatrosunun temel kavram ve ilevleri gibi. Kendi kltr birikim im i zin nemli bir kaynann ve uzantsnn Asya kltr olduunu unutmua benziyoruz. Avrupa, nceleri Asyada smrgeci durumunda, Asya kltrn incelerken, bunu zentici bir merak ve smrgeciliinin kltr yann tamam lamak iin yapyordu. Oysa bugn, bu Avrupa iin zorunlu bir gereksinmenin sonucu. Asya'da da bizde olduu gibi, zellikle tiyatroda Batnn kltr em peryalizmi geni lde etkili olmu. Bugn ise in'den gelen, tm kaynak lar kurutan kltr devriminin dalgalanmalarndan etkileniyor. Ama Asya'

nn gen tiyatrocular - ki bunlar ounlukla devrimci ve marksist - ada tiyatroyu kendi z kltr birikim inlerinin, halk kltrnn derinliinden karmaya ynelmiler. Avrupa, Asya tiyatrosuna byk ilgi duyarken, bu tiyatronun doal bir uzants olan Trk tiyatrocusunun, bu kaynaktan bylesine habersiz kalma s kolayca anlalamaz. Bunu gznnde tutarak yllardr ilgi duyduum ve kk te olsa zerine bir kitaplk oluturduum Asya Tiyatrosunu 1975-76 retim dneminde yesi bulunduum Tiyatro Krssne lisansst se mineri olarak balattm; bu ilk admd. Bu kitapla ise glge oyunundan Asya Tiyatrosuna bir pencere amak istedim. Asya ile aramzda nemli bir or taklk olan glge tiyatrosunu, yalnz bir dramatik t r olarak deil, fakat bu trn Asya lkelerinin toplum yaamnda ne denli nemli ilevleri oldu unu, nasl canl yaadn, bunun Karagz asndan deerlendiriliini-, buradaki yerini saptamak istedim. Bu almann hazrlklarna k nce lerden balamtm. Ancak yllardr bu konuda topladm incelemeler, sey retmek frsatn bulduum glge oyunu tem silleri, bylesine geni boyutlu ve yabanc bir alana el atmada insan daha batan yldryordu. Hereyden nce elimdeki incelemelerin ou AvrupalIlarnd; stelik bunlar yeterli deildi; sonra bunlar eletirisel bir gzle deerlendirebilmek iin dan acak yetkilileri tanmyordum. Gvenilir yol gstericiler olmadka byle bir almann sonularn yaynlamay gze alamazdm. 1975 ylnn ilkbaharnda beklediim frsat karma kt. Tokyoda Dou Asya Kltr ncelemeleri Merkezi'nden, Haziran aynda Tokyoda dzenlenen Asya Glge Oyunu Uluslararas Semineri'ne arldm. Bu se minere bildiri sunacak ve tartacak 5 kiiydik : Thailand'dan Mattani Rutnin, Malezya'dan Profesr Amin Svveeney, Endonezya'dan Dr. Soedarsano, Hin distan'dan Ramana M urty ve Trkiye'den de bu satrlarn yazar. Ayrca VVaseda niversitesinden Miyao Jiryo'da in glge oyunu zerine bir bil diri hazrlamt; bunun yansra konuya ilgi duyan ve semineri izlemek ze re eitli gzlemciler vard. On gn bild iriler okundu, tartld, film ler, dialar gsterildi, ses bandlar dinlendi, tasvirler incelenip, bunlar perde ge risinden gsterildi. Ayrca bir de televizyon iin renkli bir uzun film ha zrland. Bu on gn iinde konuyu en yetkili kiilerinden tanmak deerlen dirmek frsatn buldum, onlarla kurabildiim sk ibirlii ile bu kitabn en nemli belgelerini, kaynakasn toplayabildim; daha nce yaynlanm incelemeler arasnda yanl olanlar, onlarn eletiri szgecinden geirdim. Ayrca yolumun zerinde ksa sreler iin Hong Kong ile Thailanda da urayarak eksik kaynaklar salayabildim. Trkiyeye dndkten sonra da

bu dostlarla yaptm sk yazmalarla karanlk kalan noktalar aydnland. Ksacas onlarn yol gstericilii olmasayd bylesine geni kapsaml ve zor bir kitab yazmay gze alamazdm. Bu kitap adndan da anlalaca gibi dnyada ve bizde glge oyunu geleneini inceliyor. Arlk, Karagze ve Osmanl mpaartorluu etkisinde olan lkelerdeki Karagze ve bu arada Trk glge oyununun temeli olan Ortaa Msr Memluk glge oyununa tannmtr. zellikle bu sonuncusu dnyada gnmze kalabilen en eski tasvirler olduuna gre, bunlarn re simlerine de geni lde yer verilm itir. Glge oyununun kkeni olan Asya lkeleri de en ayrntl biimde ele alnm, yalnz teknii ve tanm deil fakat bu lkelerde toplum yaamndaki eitli ilevleri ile incelen m itir. Avrupa'da bir glge oyunu gelenei olmad, ancak son birka yz ylda byle bir gelenein kurulduu dnlnce, Avrupann konumuzun kapsam dnda kalaca doald.Ancak Avrupada glge oyunu, sinema, tele vizyon gibi acl yaamn en canl ve etkili iletiim aralarna bakmaks zn gene de ilgiyi ekebildiine gre, glge oyununun ne nemli bir ara olduunda Avrupann bu yeni deneyimi ile ekici ve uyarc bir nem ta d dnlerek, ksa da olsa Avrupa glge oyununa bir blm ayrmay yararl buldum. Buradan kacak ders odur ki bir yanda geleneksel glge oyunumuzu bir kltr miras olara bir mzelik deeriyle koruyup yaatr ken acl glge oyununun Avrupada gsterdii eitlilii ve teknik ola naklarn gznnde tutarak, belki buradan yola kp bir acl Trk glge oyununu gelitirebilecei umudunu gerekletirme yolunda almalar ya pacaklara k tutabilir. Kitapta, glge oyununun hereyden nce grsel bir tr olduu dnlerek gerek siyah beyaz, gerek renkli resimlere bol yer verilm itir. Bylesine geni kapsaml ve stelik yabanc bir konuyu Trk okuruna sunarken, eitli yerlerden byk yardmlar grdm ve bu kii ve kurumlara byk bir teekkr borcum olduunu belirtmek kanlmaz bir dev dir. Hereyden nce Tokyodaki Uluslararas Asya Glge Seminerini d zenleyen Toyo Bunko Asya Kltr Aratrmalar Merkezinin bakan Pro fesr Kazuo Enoki ve genel yazman Akira Goto'ya ve byk bir yce g nlllkle bu almama yardm eden Thailand'dan Bayan Mattani Rutnin, Malezya'dan Profesr Amin Svveeney, Endonezya'dan Dr. Soedarsono, Hin distan M.V. Ramana Murty, Horrg Kong'dan Bayan Helga VVerle, Japonya' dan Miyao Jiryo, seminerde eitli ilerime kouan Bayan Louisa Reade sonsuz teekkrler. Ayrca bu kitab ikisine armaan ettiim yirminci yz yln en byk iki glge oyunu ustasndan ok ilgi, yardm grdm : Lotte

10

Reiniger ile Dr. Max Bhrmann. kisi de bu kitab yazmakta beni ok zen dirdiler. Ancak byk bir acyla u gerei de okurlarma belirtmek isterim ki, bu kitabn yazlmas bittiinde uzun sre haber alamadm Dr. Max Bhrmann'n ubat 1976da ldn ortak dostumuz Dr. Heinz Harnisch'den aldm bir mektuptan acyla rendim. Byk yardmlarn, desteini grdm, bu kitab da ansna armaan ettiim bu dostun, hi deilse bu kitab grm olmasn ne kadar isterdim. Baka yardmlar da grdm belirtm eliyim . Byk kukla ustas Bil Beard, Sri Lanka niversitesinden Profesr J. Tilakasiri, Almanca metinlerin anlalmasnda titiz yardmlar iin dostum mzik bilgini Doent Dr. Gltekin Oransay, Dil ve Tarih - Co rafya Fakltesi ince blm asistan Dr. Pulat Utkan, burada bulamadm bir takm yazlarn fotokopilerini dardan salayan Paristeki rencim Ne vin Knac, Amerikada Indiana niversitesinden Profesr lhan Bagz ve Chicago niversitesinden Turgut Kut gibi dostlara da ilgileri iin ok bor luyum. Ayrca kitabn sonunda dnyadaki tasvir koleksiyonlarnn listesi ni hazrlarken mektuplarma karlkla bilgi veren mze ve kitaplklarn g revlerine teekkr ederim. Her zamanki gibi kitaplarma gven ve ilgi gs teren ve bu kitabn yaynlanmasn gerekletiren Kltr Yaynlar - Trk Limited irketi yneticileri ve basmndaki gsterdikleri aba ve titiz lik iin Dou Matbaasnn ynetici ve teknik uzmanlarna da sonsuz teekkrler.
Metin AND

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

No t :
(*) Kaynaklarmz Almanca, ngilizce, Franszca gibi Avrupa dillerinde olduu iin, zellikle ince szck ve terimlerin yazmzda bir b irlik salanama mtr. Geri bilimsel ve tutarl bir eviri yazmnda Sinoloji blmnden Dr. Pulat Utkan yardmc olabilirdi, ancak bunlarn incelerini grmeden bunu yapamayacan sylemesi zerine ben de bunlarn atlarn sala yamadm iin bu tutarsl gze almak zorunda kaldm. (*) zellikle renkli resimlerde Trk g.ge oyunu tasvirleri iin iki koleksiyon dan yararlanlmtr. Bunlardan Topkap Saray Mzesi TSM, Hamburgisches Museum Fr Vlkerkunde HMV ksaltmalar ile gsterilm itir.

GLGE OYUNUNA GENEL BAKI


7. GLGE OYUNUNUN KKEN Bir aydnlatma kayna ile yar saydam bir perdeden yararlanlarak, bu perdenin nnde ya da gerisinde, iki boyutlu saydam ya da saydam olmayan kuklalarn oyna tlmasna glge oyunu diyoruz. Burada glge szc de yanltcdr, nk her zaman sz konusu glge deil dir. Nitekim Cavada, ilerde grlecei gibi, erkekler perdenin arkasnda kuklalarn kendisini, nnde ise kadnlar bunlarn glgelerini ya da perdeye izdmlerini seyre derler. Bunun gibi Thailand'n Nang Yai denilen byk boy glge oyunu tasvirlerinin perde nnde oynatld olur. Ayrca in ve Trk glge oyununda deri ve deri zerindeki boyalar saydamlatrlm olduundan, perde de bunlarn glgeleri deil kendileri belirgindir. Glge oyunu Asya'nn belirli geni bir blgesine z gdr. Her ne kadar bu oyunu Orta Dou, Balkanlar, Kuzey Afrika ve Avrupa'da da bulabilirsek de, ilerde gsterilecei gibi bu, Asya'dan bu lkelere ok daha son ralar gelmitir. Asya deyince bunu kesimde ele almak gerekir. nce Gney Asya : Burada Hindistan sz konu sudur. Geri Seylan'da da varl zerine bir takm g rler ileri srlmse de, bir Seylan glge oyununun s zn edemeyiz. Bundan sonra glge oyununun en yaygn, en canl olduu blge Gney Dou Asya'dr : Endonezya (Cava ve Bali), Malezya (Singapuru da buraya katabi-

13

liriz), Thailand (ya da Siam), Kamboya ve Laos. n c blge ise Uzak Dou Asya'dr; burada ini buluyoruz. ini gnmzde siyasal olarak Kta ini ile Formozadaki in olarak ayrmamz glge oyunu bakmndan da an laml olacatr. nk ilerde de grlecei gibi Taiwanda bugn de grlen bir eit glge oyunu Kta inindeki glge oyunlarndan deiiktir. Bunun ilgin bir yn de, ilerde daha ok bilgi verilebilecei gibi, oynatma teknii bakmndan bizim Karagze ok yakn oluudur. Ancak bunun da Formozadan kmayp Formozaya en yakn olan blge Fukienden buraya geldii sanlmaktadr. Uzak Douya, yeterince bilgimiz olmamakla birlikte, Japon glge oyunu da katabiliriz.

1931f te Surakartada, bir dalang1 Wayaxxg kulit oynatrken

Bylece glge oyununun yurdunun Gney ve Dou Asya olduunu saptam oluyoruz. Bu nedenle Asya Ti yatrosunun ortak izgileri ve zellikleri, ve bunun iinde

glge oyununun yerini gsterebilmek iin aada bir ay r blm Asya Tiyatrosuna ayrmay yararl bulduk. Gl ge oyununun yurdu Gney ve Dou Asya olunca burada yle bir soru kyor karmza : Bunlardan hangisi k ken lkedir? nemli kuram vardr. Hazeu'ya 1 gre glge oyu nu Cavada kmtr, nk teknik terimlerin ou eski Cava dilindedir, ayrca Wayang kulit . . 1000de geli mi ve biliniyordu; sonra da ok gl bir kendine zg l vardr; bu, yerli bir Cava sanatdr, ikinci grte Hindistan'dan kmtr. Glge oyunu Hindistanda es kiden beri bilindiine gre, baka kltr eleriyle birlik te bu da Cavaya gitmitir. zellikle Sanskrit dramndaki soytar Vidussaka ile Cavadaki cce soytar Semar b yk benzerlik gsterir. nc gr ise inden gelmi olabileceidir. Bylece kimine gre Hindistandan, kimine gre inden, kimine gre ise Cavadan kmtr. Ancak glge oyununu bir teknik olarak alrsak, aada gste receimiz gibi kkeni kesinlikle saptamak gtr. Ne var ki Hindu ve Budhac kltrn Gney Dou Asya'daki byk etki ve katksna bakp ta, kkeni ok karanlk ve hemen varl zerine pek az kant olan Hint glge oyu nunun teki lkeleri etkilediine karar vermek gtr. Ayrca Cavadan kabilecei zerine olduka ilgin g rler ileri srlmtr. Geri Ramayana ve Mahabharata gibi iki Hint destan Gney Dou Asyann en nemli kayna olmakla birlikte. Cava ve teki lkeler bu des tanlardan kendi ulusal eitlemelerini yarattklar gibi, nc bir kaynak olan Pandji kmesi Endonezya kn ldr. Ayrca daha az nemli olmakla birlikte Hamzanamc kmesi de daha eski tarihli olmakla birlikte Mslman knldr. Kald ki ayn kltr olgusu bir yerden tekine gtrlmeden de deiik iki yerde grlebilir. Dr. Brandese g re 2 Cavada, Hindu smrgecilii VIII. yzylda1 2 G. A. J. Hazeu, Bijdrage tot de kennis van het Javaansche Toneel. Leiden 1897, s. 3 B rami es, Oude Jaavansche Oorkonde", "Verfandelingen van her Bataraviaasch Gencotschap, (1913)

15

dr. Oysa eski Cava yaztlarnn tarihi 819-821 yllarna uzanmaktadr. Ayrca 760da Cavaya zg bir yaz kul lanlmtr. Her ne kadar inli Fa Hien, Hindularn Ca vada daha 474de bulunduklarn sylyorsa da... Daha nemlisi, Dr. Brandes, Cava uygarlna zg u eleri saymaktadr.3 Wayarg; gamelan, alg takm; bir l, batik teknii; maden iilii; para basmak, denizcilik; gkbilim; pirin tarlalarnn sulanmas; zgn bir toplum rgtlenmesi. Bu yoldan Cava uygarlnn Hindu ncesi varl gsterilmek istenmitir. zellikle Gney Dou Asyada, dardan alman kay naklar yrelletirilir. in ve slam kaynakl olanlar d nda ou kez yabanc kkenli oyunlar sanki o lkede ge iyormu gibi uyarlanr. Sz gelimi Ramayana Hint k kenli gibi gsterilmez. Thailandda, Rama, bir Thai pren sidir. Thai giysisi iindedir. Thai gibi davranr, Thai m zii dinler, Thai dansn seyreder. Thailand bir Budhac lke olduundan, Rama daha nceki yaamnda Buddhadr. Cavada Rama, Caval gibi giyinir, Cava mzii din ler, Cava trelerine uyar. Cava daha nce Hindu-Brahman iken sonra Mslman olmutur. Bu nedenle Rama, Vinunun yeniden douu, Ademin ardl, Allahn oludur; Wayang Kulit, Mahabharata ve Ramayana'dan konular ilemekle birlikte, nce kiiler, krallar, tanrlar bir Cava dekoruna yerletirilmi, ve Cavamn atalar gibi benim senmitir. Ayrca Cavaya zg kiiler de katlmtr. Sz gelimi punkawan denilen soytarlar hem hizmeti, hem danman, hem de kahramanlarn koruyucusudur. Bunlar ayrca erevesi belirgin olaylar dizisinde ada konu lara, gncel olaylara, yrel politika ve toplumsal koullar zerine oyun d yorumlarda, deinmelerde bulunurlar. Toplumsal izgileri, zellikleri yanstan, ve bysel, ritel yoldan bu zellikleri ieren toplumsal yapy kutsallatran ikili bir ilevi vardr. Katlara blnm toplumda kraldan aa doru herkesin yerini ve ilikilerini gstermektedir, Kk insan da temsilcisini perdede bulmakta; bu da
3 Brandes, Reschrevan Stepnen , bkz. Nagarakrtagama , Verhandlingen van het Bataviaasch Gencotschap (1922)

acl bir glge oyunu perdesinin n ve arkas.

16

punkawan denilen soytarlardr. zellikle bunlar iinde Semar kylnn balca simgesidir. Bunlarn davranlarna bakarak kk insan da kralna sadakatmda rnek ala caktr. Punkawari> larn eletirileri ve wayang'tak\ imge leri yorumlayarak, anlalr klmas, hep kk insana y neliktir. Zaman zaman soylu efendileriyle alay ederken, temelde dramn asal deerlerini de eletirmektedir. Bu nedenle Semar ok sevilir; aslnda gl bir tanrdr, g rn grotesktir, davranlar ince deildir, aslnda aya yere deen kyllerin yaam anlamn yanstr. Ayrca bunlarn gncel politika ve toplumsal ktlkleri yorum lamalar da seyircide bir boalma etkisi yapar. Aslnda bunlar Wayang'taki yerleik deerlere ba kaldrmazlar, daha ok bu dzenle uzlamaya yardmc olurlar . Bu arada Hindistandaki glge oyunu zerine kay naklarn ok karanlk, elikili grnm, in glge oyu nunun ise kesinlikle saptanabilen balangcnn ok daha yakn tarihli olmas bakmndan, burada Gney Dou As ya, ve zellikle Cava'nn kken lke olabilecei bir l de arlk kazanmaktadr. Buna benzer tartmalar Trk glge oyunu iin de yaplmtr. Sz gelimi Orta Asya' daki adr hayal (ipli kukla), kol korak (el kuklas) gl ge oyunu olduu sanlm. Ayrca randaki ipli kukla Hayme-i ebbazi de gene glge oyunu sanlarak, Trki ye'ye Orta Asya'dan geldiini ileri srenler olmutur. Bu nun gibi ingeneler yoluyla Hindistandan gelebileceini savunanlar kmtr. Oysa Tokyodaki Uluslararas As ya Glge Oyunu Seminerinde de ortak gr olarak da benimsendii gibi, glge oyunu yalnz bir oynatma, sunu teknii olarak ele alnd zamain bu kken aratrmas hep verimsiz, ksr kalacaktr. Nitekim bir incelemecinin de belirttii g ib i4 glge oyunu kkeninin saptanmas tek niin kkenini incelemeyi gerektirir : bu da bir perdeye glgelerin yanstlmasdr; bunu ise bir kez gren kolay ca taklit edebilir. Bir gezgin yurduna dndnde kolay4 B. H. GosIing*s, De Wayang op Java en Bati, Amsterdam 1939, ss. 12-18; bkz. P. L. Amin Sweeney, The Ramayana and the Malay Shadov - Play, Kuala Lumpur 1972, s. 22

Bir Hint tasviri (Rama)

17

uygulayabilir oyun glge oyununda tasvirlerin, oyun daarnn, ya da mzin yabanc izler gstermesi, tekniin de ayn lkeden geldiini kantlamaz. Glge oyununu yalnz kupkuru bir teknik diye d nemeyiz. Tekniin de ilgin bir takm evrimsel geliimi ve kken sorunlar olabilir. Bunlar ayr bir alt blmde ele alacaz. Ancak bir glge oyununda tekniin yansra, kt toplumun genellikle kltr, dnya gr, inan lar, dini, teknolojisi (sz gelimi deriyi ileme, saydam latrma ve boyama gibi), yazl szl gelenekleri ve ede biyat, folkloru, toplumsal ve ekonomik yaps, sanatlar (sz gelimi her glge oyununun tasvirlerinin biim ve iziminin o lkenin resim sanat anlay ile yakndan ili kisi olmas gibi), teki dramatik trleri ve mzii gibi e itli kesimlerin kaynamasndan oluur. Bu kesimlerin her biri de ayr ayr baka kltrlerden etkilenmi olabilir, ancak, bunlar o toplumun kendi kltr sreci iinde erir, toplum bu birikimin tmne kendi damgasn vurur. Sz gelimi baka baka kltrlerin tiyatrolarnn Gney Dou Asya lkelerinde baka baka olmutur. Nitekim Gney Dou Asya tiyatrosunda drt tiyatro gelenei grlr : Dou daha ok in tiyatrosu etkisi altndadr. zel likle Vietnamn ky blgelerinde; Gney, nce HindiBudhac sonra ve imdi ise Mslman (Endonezya'nn nemli bir kesimi ile Malezya), Orta blge, Hindu ve Budhac (Thailand, Laos ve Kambodya) ve Bat, zellikle Budhac (Burma ve Seylan). Kkenin saptanmasnda belli bir lkenin kken olup olmadnn aratrlmasndan ok glge oyununun hangi gereksinmeleri karladnn, ilevinin ne olduu ze rine eilmek daha yararl olacaktr. Bunun banda insa nn evren ve yarat zerine meraklar gelir. Glge oyunu zdeksel olmad, fakat grnrlkleri ile zdeksel ol mayan glerin yorumuna ok elverilidir. Wayang Purwa'da, Purwa gemi en balangta" anlamndadr. Bir baka deyile dnyann yaratlndan telere uzanan

Karagz - Hacivat (Dresden Devlet Kukla Tiyatrosu Koleksiyonu)

18

Bir Hint Tasviri (Rama)

belleimizin snrlarn aan diye de yorumlanabilir. Ya rat syleneceleri, insann nesne ve ruhtan olutunu, kiilemi bir Tanr'nn amurdan bir imgeye ruh fle mesiyle var olmutur. Ancak yarat srekli bir evrimdir; sonulanmamtr. Bu insan iin de sylenebilir. Bunu aklayan iki yol vardr : ya ireki : (esoterique) ya da gizemcili (mystique). Bu ikisi arasnda ayrmda, ireki bilgi yaln dille verilebilir, oysa gizemciler bir esriklik du rumunda bu dnyadan kp grnmeyen dnyaya ynele bilirler. Ancak bu alglar yaln dille verilemez, simgelerle anlatlabilir. Gizemci olmayanlar iin bu anlamlar karan lk ve anlalmazdr. Gizemcilerin amac Tanr ile birlee bilmektir. Ancak Tanr, her yanyla tm evren olduun dan, birleme yolunda denetime alnmazsa zarar verecek olumsuz glerle de karlalr. Bu bakmdan gizemci uy gulamalarda teki dnya zerine bilgi sahibi bir ruhani retmen guru, eyh mrit olmaldr. Glge oyununda bu nun byk bir yeri vardr. Ancak ireki bilgiye ya da gizemci gre sahip olmayan insan iin kkeni zerine zm, atalarnn izinde, onlarn araclna bavurmak tapnm ile olur. Atalara tapnm bugne dek yaamtr, ilkel toplumlarda bu tapnm tahta yontulara yaplrd. Ancak giderek ilkeller atalarn glgelerinin bu ie imge den daha uygun dtn kavrayarak tapmm imgeden ok glgeye yneltirler. Ne var ki bunu ancak rahipler salayabilirler. Gney Dou Asya'da glge oynatcs dalang'n ilerde gstereceimiz gibi bu trden bir nem kazanmas ve temsilden nce sungularda bulunmas, tasvir lerini ttsyle kutsamas da bunu gsterir. Gene Gney Dou Asya'da Hindistan'da temsillerin gnein batnm dan doumuna gece boyunca oynanmas da ruhlarn gece daha zgrce dolaklarndandr. Atalara tapnmla ilgili bir baka kant da zellikle gney Dou Asya'da ilerde g receimiz gibi, glge oyununun zellikle atalarn ruhu nun yardm ya da kutsanmasnn beklendii ocuun doumu, evlenme, hastalk ve fet sralarnda oynan masdr. Gizemciliin nasl genellikle kukla, zellikle glge oyunundan simgesel yorumlarda yararlandna mek-

19

ler vermeden s, buraya Eflatuncun nl Maara Sylen cesi ni ele alalm. Ancak buna gemeden nce Eflatunun Yasalar (Nomoi) [1.644 d-645e|da kukla oyununu da grne bir dayanak noktas yaptn anmsayalm. Evren byk bir tiyatro, insanolu da ipleri Tanrnn elinde olan kuklalar gibidir. Sanat da yaratc Tanr nn bir rakibidir.6 imdi de Eflatunun Devlet*indeki Maara Sylencesi ni grelim.7 imdi, dedim, insan denen yarat eitimle ay dnlanm ve aydnlanmam olarak dn. Bunu yle bir benzetmeyle anlataym : Yeraltnda maarams bir yer, iinde insanlar, nde boydan boya a alan bir giri.. nsanlar ocukluklarndan beri ayaklarndan, boyunlarmlarndan zincire vurulmu, bu maarada yayorlar. Ne kmldanabiliyorlar, ne de burunlarnn ucundan baka bir yer grebiliyorlar. yle sk skya balanmlar ki, kafa larn bile oynatamyorlar. Yksek bir yerde yaklm bir ate parldyor arkalarnda. Mahpuslarla ate arasnda dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alak bir duvar, hani u kukla oynatanlarn seyircilerle kendi arasna koyduk lar ve stnde marifetlerini gsterdikleri blme var ya, onun gibi bir duvar. Byle bir yeri getirebiliyor musun gznn nne?

Nitekim daha aada gerek slm dnyasnda tasavvuf, ge rek baka lkelerden rneklerle genellikle kuklann, zellikle glge oyununun nasl byle simgesel yorumlar, antrma ve yorunlamalarda yararlanldn greceiz. Bunun yorumunu A. Dies, Blletin de VAssociation Guillaume Bude (Ocak 1927 ) de yapmtr. Nitekim bundan daha da eski Hindistan'da Mahabarrataa. da tahta kuklayla sustra prata ( = iplere taklm) byle bir orunlama yaplmakta, in sanlarn kendi istemleri olmad ve bu nedenle bu tahta kuklalara benzediine deinilmektedir. Ayrca bugn de kuk la oynatcs ve tiyatro ynetmeni anlamna kulanlan sudrathara ( = pleri tutan) terimine de Rajasekhara'nn Balaramayana adl Sanskrit dramnda raslyoruz. Eflatun, Devlet (eviri Sabahattin Eybolu - M. AK Cmcoz) 3. bask, stanbul 1975, as. 199-204.

20
\

Getiriyorum Bu alak duvar arkasnda insanlar dn. Elle rinde trl trl aralar, tatan, tahtadan yaplm, insa na, hayvana ve daha baka eylere benzer kuklalar ta yorlar. Bu tadklar eyler, blmenin stnde grlyor. Gelip geen insanlarn kimi konuuyor kimi susuyor. Garip bir sahne dorusu ve garip mahpuslar!

Ama tpk bizler gibi! Bu durumdaki insanlar ken dilerini ve yanlarndakileri nasl grrler? Ancak arkala rndaki atein aydnlyla maarada karlarna vuran glgeleri grebilirler, deil mi? mrleri boyunca balarn oynatamadklarna gre, baka trl olamaz. Blmenin stnden gelip geen btn nesneleri de yle grrler. phesiz. imdi bu adamlar aralarnda konuacak olurlar sa, glgelere verdikleri adlarla gerek nesneleri anlattk larn sanrlar, deil mi? yle ya. Bu zindann iinde bir yank dn. Geenlerden biri her konutuka, mahpuslar bu sesi karlarndaki gl genin sesi sanmazlar m? Sanrlar tabi. Bu adamlarn gznde gerek, yapma nesnelerin glgelerinden baka bir ey olamaz ister istemez, deil mi? ster istemez. imdi dn : Bu adamlarn zincirlerini zer, bil gisizliklerine son verirsen, her eyi olduu gibi grrlerse, ne yaparlar? Mahpuslardan birini kurtaralm; zorla aya-

21

a kaldralm; ban evirelim, yrtelim onu; gzlerini a kaldrsn. Btn bu hareketler ona ac verecek. Gl gelerini grd nesnelere gz kamaarak bakacak. Ona demin grdn eyler sadece bo glgelerdi, imdiyse geree daha yaknsn, gerek nesnelere daha evriksin, daha doru gryorsun, dersek; nnden geen her eyi birer birer ona gsterir, bunlarn ne olduunu sorarsak ne der? arakalmaz m? Demin grd eyler, ona im dikilerden dahaa gerek gibi gelmez mi? Daha gerek gelir. Ya onu aydnln t kendisine bakmaya zorlasak? Gzlerine ar girmez mi? Boyuna ban bakabildi i eylere evirmez mi? Kendi grd eyleri, sizin gs terdiklerinizden daha ak, daha seik bulmaz m? yle sanrm. Onu zorla alp gtrsek, dik ve sarp yokutan karp, darya, gn na srklesek, can yanmaz, kar koymaz m bize? Gn nda gzleri kamap bizim imdi gerek dediimiz nesnelerin hi birini gremiyecek hale gelmez mi? lkin bir ey gremez her halde. Yukar dnyay grmek isterse, buna almas gerekir. Rahata grebildii ilk eyler glgeler olacak. Sonra, insanlarn ve nesnelerin sudaki yanslar, sonra da kendileri. Daha sonra da, gzlerini yukar kaldrp, g neten nce yldzlar, ay, gkyzn seyredecek. Her halde. En sonunda da, gnei; ama artk sularda, ya da baka eylerdeki yanslaryla deil, olduu yerde, olduu gibi. yle olsa gerek. ite ancak o zaman anlyabilir ki, mevsimleri, yl lar yapan gnetir. Btn grnen dnyay gne d

22

zenler. Maarada onun ve arkadalarnn grdkleri her eyin asl kayna gnetir. Bu deiik grglerden sonra, varaca sonu bu olur elbet. O zaman ilk yaad yeri, orada bildiklerini, zin dan arkadalarn hatrlaynca, haline kretmez, orada kalanlara acmaz m? Elbette. Ya orada birbirlerine verdikleri deerler, nler? Gelip geen eyleri en iyi gren, ilk ve son geenleri, ya da hepsini en iyi aklnda tutup, gelecek eylerin ne ola bileceini en doru kestirenin elde ettii kazanlar? Ma aradan kurtulan adam artk onlara imrenir mi? O n leri, o kazanlar salayanlar kskanr m? O bo hayal lere dnmekten, eskiden yaad gibi yaamaktansa, Homeros'taki Akhilleus gibi, fakir bir iftinin hizmetinde uak olmay , dnyann btn dertlerine katlanmaktan bin kere daha iyi bulmaz m? Bence bulur; her mihneti kabul eder de bir daha dnmez o hayata. Bir de unu dn : Bu dediimiz adam yeniden maaraya dnp eski yerini alsa, gn ndan ayrlan gzleri karanlklara dayanabilir mi? Dayanamaz. Daha gzleri karanlklara almadan, ki kolay kolay da alamaz, yeniden bu karanlklar iinde dn mek, zincirlerinden hi kurtulmam mahpuslarla grdk leri zerinde tartmak zorunda kalsa, herkes glmez mi ona? Yukarya, bou bouna km, stelik de gzlerini bozup dnm demezler mi ? Bu adam onlar zmeye, yu karya gtrmeye kalknca, ellerinden gelse, ldrmez ini onu? Hi amaz ldrrler. imdi sevgili Glaukon, bu benzetmeyi demin sy lediklerimize uyduralm. Grnen dnya maara zindan

23
$

olsun. Maaray aydnlatan ate de gnein yeryzne vuran . st dnyaya kan yoku ve yukarda seyre dilen gzellikler de, ruhun dnceler dnyasna ykselii olsun. Benim nereye varmak istediimi merak ediyordun ya, ite bu benzetmeyle onu iyice anlam olursun. Doru mu, yanl m, orasn Tanr bilir. Her halde benim dn ceme gre kavranan dnyann snrlarnda iyi ideas vardr. nsan onu kolay kolay gremez. Grebilmek iin de, dnyada iyi ve gzel ne varsa, hepsinin ondan geldii ni anlam olmas gerekir. Grlen dnyada yaratan ve datan odur. Kavranan dnyada da doruluk ve kav ray ondan gelir, insan ancak onu grdkten sonra i ve d hayatnda bilgece davranabilir. 8 Eflatunun bu oranlamas, aslnda Asya glge oyu nunun simgesel anlamna da ok uygun dmektedir. Sa natnn yarats da onu Tanr katma yceltmekte, Tanrnn bir rakibi klmaktadr. Evren byk bir tiyatro, in sanlar Tanrnn iplerini ektii kuklalar, bir de dirimsel g, ki bu Melanezyann Mana'sna benzetilebilir. Bylece drt temel e oluyor : Evrensel bir ilke, Ate ya da Ik, sylence varlklar, tasvirler ya da kuklalar ve bunlarn glgeleri. Eflatunun maara sylencesi zerine bir ince lemeci ilgin bir karlatrma yapyor.9 Cava wayang kulit glge oyununda erkek seyirciler kuklalar ve oyna tcy seyrederken, te yandan kadnlar yalnz perde nn de bunlarn glgelerini grebilirler. Bunun gerekesi kut sal kuklalar grmelerinin yasaklanmasmdandr. Bu da tpk Eflatunun arkalar kuklalara dnk ve yalnz bun larn yansyan glgelerine ynelik olmalar gibidir.

Eflatunun bu orunlamasm Buletin de FAssociahion Guillaume Bud,6 (Nisan 1937), ss. 45 - 46)'de yorumlayan A. Des, bununla IV. yzylda Atinada Ka.ragz'n bilindii, ancak k kaynann, deiik olarak seyircilerin arkasna gelip glgelerin perdeye buradan yanstldn belirtiyor. bkz. J. Przyluski. The Shadow Theatre in Greater India and in Greece , The Journal of the Greater India Society, VIII/2 (Temmuz 1941), ss. 8 3 -9 1 ; La thtre dombres et la caverne de Platon", Byzantion, 1938.

24

Cavada kadnlarla erkeklerin byle ayrlmas iki deiik yorumla aklanmaktadr. Daha ok yabanc ara trmaclarn grne gre Cava glge oyunu kkeninde bir eritirme ritelidir; buna da yalnz erkekler katla bilir.1 0

Bir Wayang kulit temsili

10

Nitekim WiUiam Hubert Rassers, Panji, the Culture Hero : A Structural Study of Religion in Jaoct (The Ha^ue 1959, bs. 224-228),de roayang*n erkeklerin ergenlie erime trenin den ktn savunmaktadr. Bununla ilgili olarak P. A. Talbot, Life in Southern Nigeria (London 1923) adl kitabn da Gney Nigeriadan bir yaratl sylencesini vermektedir. Buna gre Akpan Etuk Uyo adnda bir adam bir gn ller dn yasna gider, burada bir kukla temsilinde bulunur, dnnde canllara bu tiyatroyu retirse de kendi lr. Ayn yazara gre Sudanda bu tr gsteriler dinsel grevlere yknen ka pal topluluklarca dzenlenmektedir. Kukla temsillerinde, kuklalar ile seyirci aras nda .eriti r me trendndeki kz klna girmi olan ocuklar dansederler. Bylece gsterinin ritel nitelii, ainsiyet deiiklii le vurgulanmaktadr, bkz. Andr Schaeffner, Rituel et Pr-Th6.tre", Histoire de& Spectacles, Paris 1965, s. 52.

25

Kukla ve glge oyununa slmda zellikle tasavvuf asndan yaklamlar da pek oktur. Aslnda bunlarn ou kukla iin olmasna karn incelemeciler bunu daha ok glge oyunu sanmlardr. slma ayrlan alt blm de bu konuya yeniden dneceiz, burada bir iki rnek ver mekle yetinelim. lk Menzelin gsterdii gibi, ran airi Asadnin o lu Asad 1066da tamamlad Gerasbname adl destanda Efltun gibi kukla ile evren arasnda bir koutluk kur maktadr. Burada dnya bir sihirbaz sanatsnn oyun larna benzetilir. Bu sihirbaz perdede grntleri gster mesini bilir. Gk kubbedeki gibi kimi siyah kimi sar iki perdede grntler durumunda her trl canly gste rir." randa kuklann varl zerine en eski belge EI-Gazzalnin (lm 1111) thy-l-ulm'udur. Burada Gazzal nasl gecenin karanlnda kuklac iplerini ektii bezden yaplm kuklalar oynatyorsa insanolunun hareketleri de bir st evrenden yle ynetilir, d iy or.1 Gazzal eserini 2 Arapa yazm olmakla birlikte ranlyd, mrnn ou nu randa geirmiti. Geri bu benzetii Yunan yazarla rndan alm olabilirse de aada greceimiz gibi ran da gece oynatlan hayme-i ebbaz adl ipli kuklay tan tyor.'3 Feridddin Attarn (lm 1220 veya 1229) trname adl mesnevisinde de, kukladan m, glge oyunun dan m sz ettii aka belli olmayan, tartmal, bir par a. vardr. lkin Prof. Jacobun deindii, sonra asln ve
Thecdor Menzel, Meddah, Schattentheater und Orta Ojnu, Prag 1941, ss. 13-14; Le Livre de de Gerchsp, Pome persan dAsad Junior de Tos, (yaynlayan ve eviren Cl. Huart), PELOV 6. sr. I I /l, Paris 1927. dize 127 ve sonras 12 hya... Kahire 1729, IV 122 (ed. 1302 H. IV, vv. 90-91). 13 A Bombaci, On ancient Turkish dramatic performance**, Aspects of Ataic Civilization 23 (1963) s. 99; Gazali'nin bu rada glge oyunu yerine kuklay anlatt zerine bkz. Carlo Alfonso NalMno, Rivista degti Studi Orientai VIII (1919-1921), s. 194, Rarcolta di eritti editi e inediti, II. Roma 1940, s. 278 n. 1; bkz. Bombaca, s. 113, n. 67. 11

26

evirisini yaynlayan Profesr Siyavugil, burada sz geen oyunun glge oyunu olduunu ileri srmtr.H Islm Ansiklopedisi'nin Trke basksnda da bu gr benimseyen Profesr Ritter daha sonra ayn ansiklopedi nin ngilizce basksnda bunun bir bir kukla oyunu oldu unu ileri srmtr.1 Zaten bununla ilgili blm oku 5 nunca bunun bir kukla olduu ak seik ortadadr. Bu paraya gre usta, bir bilge bir kukla oyuncusu Trk asllyd. Nakkalkta stne yoktu, nereye gitse orada sanatn gsterirdi. Tuhaf renklerde grntler yapar, bunlar kendi bana oynatrd. Her yapt kuklay za manla bozar, yenisini yapard. Her kuklay alacal renk lerde ve her birini deiik yapard. Oyunu iin yedi perde yapm, her bir perde renkler ve resimlerle bezenmiti. Ritter'e gre ran tasavvuf iirinde zalimlik ve kfirlik Tanrnn niteliklerindendi. Trkler de byle grld iin burada Trk bir Tanr simgesi olmu oluyor. Yedi per de yedi iklim veya yedi gktr. Kukla oyuncusunun yedi perdesi ve yedi yardmcs vardr. Kuklac kendi yaratt kuklalar krar, perdeyi yrtar, yardmclarm da gizini renmemeleri iin drt bir yana gnderir. Bu tpk Tanrnn yaratklarna son vermesi gibidir. Tanry bouna arayan mrid sra ile yedi perdenin nne geer.1 Ese 6 rin aslnda kuklac iin perdedar, grntler iin suret szckleri kullanlmtr. Kukla yoluyla bu trl benzeti ler yapm baka Iran airleri vardr, rnein Nizam (1141-1203) Mahzen-l-esrr adl eserinde insanolunu
Sabri Esat Siyavugil, Karagz. Psiko-sosyolojik bir deneme, (stanbul), 1941, ss. 27-28; Akslnda trname zerine ilk ilgiyi eken Jacob olmutur. Basel'de Profesr T.schudi, tiirname'nin kitaplndaki yazmada (tarihi H. 821) v. 5. recto dize 5de bulunan konumuzla ilgili yeri Jacoba gster mitir. Bunun iin bkz. Georg Jacob, Nachtragsbibliographie mit Excerpten as Annalen Schattentheaters im Morgenland, Kiel 19S6t ss. 12-13. (daktilo ile yazlm bu bibliyografyay Profesr Jacob Landau bana dn vermitir) trname yaz malar iin bkz. H. Ritter, Phiiologika XIV Fariduddin Attar II , Orens, II 1958, ss. 1-76. 15 H. Ritter, Attar" maddesi, Eneyclopdie de Vslam, 2. bask. 16 H. Ritter, Das Meer der Seele, Leiden 1955, s. 42. 14

27

bir perde gerisinde kuklacnn (lu*betbz) ynettii kuk lalara benzetiyor.1 7 Bu aklamalardan sonra zellikle nasl Karagzcn tasavvuf bir yan varsa, kuklann da byle bir tasavvuf anlam olduunu gstermek iin Hseyin Viz Kifi'nin (lm 1504) Ftvveinme-i Sultan adl eserinden kuk la ile ilgili blm alalm.1 8 Buna gre kukla oynatanlara lu betbzan denmekte dir, derviler bunlar zerine eitli yorumlar yapmlar, birok gerekleri anlatmlardr. Bunun tasavvuf anlamn belirttikten sonra bir kimse bir gn kukla oynatanlarn meclisindeydim diyor. Bir adrn altnda bir adam otur mutu, ellerinde iki insan yz vard. Bir yze erkek se siyle soruyor, ikinci yze de kadn sesiyle cevap veriyor du. Her iki ses de birbirleriyle tamamen ayrdedilecek bi imde konuuyordu. Bu konuma kimi kavgaya dnyor, sonra yeniden baryorlard. Bunca konuma adrn iin de sakl olan tek adamn azndan kmaktadr. Benim aknlm gren bilge bir kii bana dedi ki : Sen bu nun ciddiyetten uzak bir oyun olduunu sanma. Btn bu oyunlarn arkasnda bir gerek yatyor. te buradan anlalyor ki, kuklalar hareketlerimi zin tpksdr. Bu tevhid'in birinci aamasdr ki buna hareketlerin grnmesi, belirmesi derler. Dervie bir ger ek belli olur ki Tanrnn izni olmadan hibir hareket taklit edilemez. Hareketlerin bir anlam vardr. D evren bir oyuncaa benzer, bu oyuncan hareketi byk bir us tann elindedir. Hayyamm bir rbaisi : Biz Tanrnn elinde oyuncak kuklalarz. Bu bir gerektir, mecaz deil dir. Bir gn birka kii geldik, rollerimizi oynadk, gene birer birer yokluk dnyasna dndk der. Bu da gsteri yor ki sessiz, kmltsz, ruhsz varlklar ki dilleri yoktur,
17 Reevanrl bunu ran kukla trlerinden "Lobetbaz" bal altn da nceliyor, bkz. Medjid Rezvani, he Thtre et la Danse en Iran, Paris 1962. s. 127; Jacob bundan baka Nizamnin skender name*s ini de sz konusu ediyor, bkz. G. Jacob, Geschichte des Schattenspiele, Hannover 1925, s. 42. Britlsh Museum MS Add 22, 705 VI. bab, IV. fasl, II fasl.

18

28

yaptklar hareketler karsnda insan konuan ve hare ket eden yalnz onlardr sanyor. Oysa hareket ettiren ve konuan bakasdr. Mevlnann bir iiri de bunu gs terir : O ustalkta bir atetir, bense bir putum, ben onun yapt ey olurum ancak. Eer beni arap testisi yapar sa testi olurum, eer beni haner yaparsa haner olurum, eer beni rmak yaparsa su veririm, eer beni ate ya parsa yakarm. Kukla oynatmak iin adr ve pibend T nlk | ge = reklidir. adrla gndz, pibend'le gece oynanr . Pibend bir sanda derler ki onun nnde hayal bir oyun oyna nr. Gndzleri el hareketleriyle oynanr, geceleri de iple. Eer adr neye yarar diye sorarlarsa, o zaman diyecek siniz ki o her defasnda baka bir kukla olan ayn insana benzer. Pibend neye iarettir diye sorarlarsa : Bu da in sann kalbine benzer ki btn acaip ve tuhaf eylerin sakl olduu bir sandktr. Her zaman deien istekleri anlatr. Onun iin ona kalb derler ki bu da deiik hare ketleri anlatyorsa, Tanr da kalb gibi yaamn sandn harekete geiriyor. Tanrnm gc olmazsa, kalb hareke te geemez. Bu kukla oyununun anlatlnda ipli kuklann gece oynatldn, oynatmak iin bir adr bulunduunu, oyu nun tasavvuf anlamn buluyoruz. Burada ilgin olan pibend deyimidir. Aslnda nlk, perdelik anlamna ge len bu deyim metinde sandk anlamna gelmektedir. Attarn tmamesVnde de kuklacnn kuklalar sanda att sylenmektedir.1 Nitekim bn-l Arabide XIII. yz 9 ylda 2 bu oyunlarda bir renek yan bulmutur. Perde 0 arkasnda oynayanlar yapnt belirtilerdir, bu onlarn gerek biimleri deildir. Seyirci gerek olmayan bu g rntlerin ardnda Tanrsal gerei seyre dalar, ayn za manda tpk bu grntleri oynatan hayalci gibi Tanr19 20 Gerek Trk Karagzcsnn, gerek Gney Dou blge oyna tcsnn da byle bir sand olduunu unutmayalm. Jacob, Geschichte s. 49.

29

nn da insanlar byle ynettiini kavram olur. Nitekim tasavvuf da glge oyununda kendi grlerini aklamak iin bir dayanak bulmutur, rnein XII. yzyldan mer Ibn-l Frz Taiyet-el-Kbr adl eserinde insan ruhunu, grntleri perde arkasnda oynatan hayalciye, perdedeki grntleri ise bedene benzetmitir. Perde kalknca ger ek olarak yalnz oynatan kalacaktr, bylece ruh ile Tan rnn bir olduu meydana kacaktr.2 1 Ebussuud fetvalar iinde ikisi glge oyunun bu renek yan vurgulamaktadr. Bunlardan birisi yledir : Mesele : Hayal-i zili iin baz ehl-i basiret Raeytu hayl al-zll ekbera ibratn Limen huva fi ilmil-hakikat rk uhsun ve ebhun temerru ve tankadi Vetefna serian vel-muharriku bak demitir. Hem mahall-i ibrettir deyu midir? buyurduu vk

El-cevab : Vkidir, erbb- besir-i selmeye ibret-i acibedir. 2 2 Bir baka Ebussuut fetvas ise yledir : Mesele : Bir gece bir meclisde hayal-i zili oyunu getrilp imam ve hatib kimesneler seyr eyleseler azle mstehak olurlar m? El-cevab : Eer ibret in nazar idb ehl-i ibret fikri ile tefekkr itdilerse olmazlar. 2 3

21 22

R. A. Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, Cambridge 1921, ss. 191, 260. Beyazt Genel Kitapl, no. 2557, v. 27 b. Gerek biliminde ykselmek steyenler in glge oyununda byk renekler olduunu grdm. Kiiler, kalplar glge gibi gelip geiyor ve abucak yok oluyor, onlan oynatan Uz durucu kalyor. Esad Efendi Kitapl, yan. no. 1097, v. 104 a.

23

30

lerde greceiz Karagzdeki perde gazellerinin her birinde bu trl simgesel yorumlar yapld gibi, ayrca glge oyununun bu renek ve eitimsel ilevi zerinde durulmaktadr. Asya glge oyununda da gerek airler, gerek glge oynatclar bu trl simgesel antrmalar, orunlamalarda bulunmulardr. Sz gelimi Cavada air ler voayan* iirsel antrmalarda kullanmlardr. Bun lardan birisi : geri glgeler gerekmi gibi grnrse de, insan larn duygusal itkilere susaml gibisinden birer kurun tu, birer sanrdr. 2 diyor. 4 Thailand'n Nang Yai temsilinde bizim perde gazeli ne ilem bakmndan benzeyen dizeler okunur. Bunlar kmedir. Birincisi Krala, ve oyunun kahraman Ramaya saygdr, ayrca inek derisinden nasl bir nang tasviri ya pldn anlatr. kinci kmede risftiden (ileke) baar istenir, Budhamn erdemleri saylr, bizim eyh Kteri gibi glge oyununun kurucusu olduuna inanlan kral Anidruda, ormanlarn, akar sularn ve dalarn ruhlar na ve glge oyunu ustasna saygda bulunulur ve oyna nacak Ramakien oyunu zerine bilgi verilir. nc k menin bizim perde gazeline benzer ynleri vardr : Seyirciler izdmn grsn diye nek derisi tasvirler byle sergilenir. Eskilerin uur getirir dedikleri bu tasvirler Bir yzkteki talar gibi sekin ve gzeldir. Ustann syledii bir gizi Yallar bize iletir, Hkmdarn ltf ile Yenenleri utantan korur. Yenilirsen, yenilgiyi kabul et, Yenersen, bize de ret. Atei hzlandr, abuk, Meale ustam. 2 5

24 25

J. Kats, Het Jawansche Toneeh Weltevreden, 1923, s. 35. Dhanlnivat, Shadou Play (The Nang), Bangkok 1968, s. 11.

31

in glge oyunu temsilinde sylenen dizelerle bunlarn renek gcnn ok yaln, azla oun verilebildii be lirtilmektedir. Bu da stilize anlayn gcn gstermek tedir. Sz gelimi u iki dizede olduu gibi : ki, kii bin kiilik bir ordu gcndedir Bir ka basamak yzlerce tepe ve rmak amaya eittir. 2 6 u dizilerde de sanatnn iki boyutlu bir dzlemde gcn gstermektedir : Bir para sr derisi sevinir, fkelenir, gler ya da svp sayabilir, Bir ehre, ball, hainlii, bilgelii ya da lgnl gsterebilir. 2 7 Bir de glge oyununun balangcnda anlat ve retide resim gsterme gelenei vardr. Coomaraswamy, Cavadaki Wayang Beher'in Hindistandaki glge oyunu chayanataka'dan ktn ileri srmtr.2 Aslnda 8 Wayang Beher bir anlaty bir tomardaki resimleri gs tererek amlama sanatdr. Wayang Beher hi bir zaman Cavadaki Wayang Purwa gibi yaygn olmamtr. Ancak ilerde ine ayrlan blmde greceiz, glge oyunu dra matik biimine kavumadan nce gerek Budhaclar re tilerinde, gerek hikye anlatanlar resim gsteriyorlard. Bu aslnda Uygur Trklerinde de vard : Budhann ya amnda oluntular, retici sylenceler, hikyeler, kutsal kitaplardan ezgiler, mzik elii ve bununla ilgili resim lerle gsteriliyordu. Bunlar hem Sanskrit hem de in gs terilerine ierik bakmndan benzemektedir. Nitekim Maitreyasamit*yi yaynlayan Annemarie von Gabain, Ye ni Ay leninde bu metinlerin okunuuna krn dendi26 27 28 Yu Feng "The Shadovv Theatre and Shadow Puppets , Chinese Litteratre bkz. (Peking) 6 (1963), .s. 81. Yu Feng, s. 82. A. K. Coomarswamy, History of Indian and Indonesian A rt. London 1927; bkz. Jeanne Cuislnier, Le TlUtre d'Ombres Kelantan, Faris 1957 s. 26.

32

ii, bunun ya bir gstermelik ya da pantomim temsili olabileceini ileri srmektedir.2 9 Gene bu renek deeriyle ilintili olarak Asya glge oyununda ikicilik [dualisme] de ok belirgindir. Sz geliimi Gney Dou Asya glge oyununda en nemli kay naklardan biri Mahdbharata*dr. Wayang'\& bu simgesel ikincilik Pandawalarla Kurawalarn atmasnda gr lr. Bu da evrenin tm eylemini verir, iyi ile kt, aydn lkla karanlk, genlilikle yallk kart olmakla birlikte birbirleriyle tamamlanr, sonuta hepsi btn olutururEskiden Karagz'de nden oynanan kedi ile farenin, leylek ile ylann boumas gibi bir n oyun Thailandn glge oyunu Nang Yai ile Nang Talung da oynanr. Nang Talungds. buna Og Ling Dum Ling Kao ya da Ling Hau Kum denilir : Kara ve Beyaz Maymunlarn Sava . K tl simgeleyen Kara Maymun, iyilii simgeleyen Be yaz Maymun'u yenilgiye uratr. Bu n oyunda bu da ikici kavram yanstr. Nang Yaide bu Beyaz ve Kara Maymunlar Blm Jub Ling Hau Kum [== Akamn er ken saatinde maymun yakalamak] hava kararmadan oynanr. Perdede Beyaz ve Kara Maymun tasvirleri stste konulur. Aralarnda bir dv olur, beyaz maymun kazanr, ama kara maymun onun elinden kurtulur. Bu kez yinelenir, ncde Kara Maymun skca yakala nr ve Rishiye getirilir; o iyilik ve ktlk zerine bir ders verir. Kara Maymun pimanln belirttikten son ra balanr, zgrlne kavuur. Burada iyiliin k tl yeniinin simgelendii aka ortadadr. Bu da ha sonraki Ramakien oyununun ana izleini (temasn) vurgulamaktadr. nk orada kt gleri simgeleyen Tosakanth f Ra vana] tanry simgeleyen Pra Ram tara fndan eitli savalardan sonra yenilgiye urar.3 0
29 Annemarie von Gabain, Maitrimisit. Facsimile der atrkischen Version eines Werkes der buddistischen Vaibhasika Schule, Wiesbaden 195T. ss. 19 ve 29 - 30. Mattani Hutnin'in verdii bilgilere gre. Ayrca bkz. Ren6 Nicolas, Le Thtre dOmbres au Siam", Revne des Arta Asiatiques II/3 (Eyll 1925), ss. 3 23.

30

33

tfayang'm da ikici simgesellii zerinde durulmutur. Bu iyilikle ktlk arasndaki simgesel savatr. Mahabharata'da. Pandavalarla Kauravalar, Ramayana3 dan Rama ile Ravana arasndaki atma gibi. Ktlk ise her trl istek ve tutkulardr. Bylece sava insan yreindedir. Nitekim gene ayn yazara gre empala | tahta tokmak | = nn voayang sandna kimi kez yu muak, kimi sert bir tartml vurular kalbin vurular dr. Ayrca gizemci bir anlam da vardr : Be Pandava kardeten Dewaruchi hikyesinde Bimann uzun trnak l be parmann, kapal yumruu arasndan k, be saysnn \Pancha\ bir birlik yaptm bylece istem gcnn younlatn, ylan ise bedensel varlkla son ba olan can soluunu simgelemektedir.3 1 Bu toplumsal bildirisinin yansra, Wayang bir ta km ahlk nitelikleri, toplumsal davranlar da getir mektedir. Daha ocukluktan Cavahlar Wayang kahra manlarn rnek alrlar. Bunlarn kimi erdemli, ince, sa brl, z denetimli, devine bal davranlar gsterir. Grntlerde de bu zellikler belirtilir; dar, uzun gz ler, uzun burunlar, eik balar, te yandan kk gz ler, yass burunlar, kaba beden yaps yukar dnk yz ler kaba saldrgan, atlgan kiilikleri gsterir. Wayang toplumsal snf ayrmlar, bunlarn davranlarn, ahlk anlaylarn yanstr. Glge oyunu, geleneksel toplumun dnya grn toparlar; ilevi, bir sanat biimi, bir dinsel ritel, bir retim aracdr. Ancak bu lkeler de giderek deimektedir; bu ayrca deer yarglarn da deitirmektedir. Giderek, geleneksel glge oyununun yerini baka trler almakta, ya da glge oyunun ierik ve biimi deimektedir. Wayang insan ruhunun en eski yorumlarn yapmak tadr. insan ve tanrlar, kahramanlar ve eytanlarn ka rm bir dnyada, bu evreni mithosun iinden kara31 K.G.P.A.A. Mangkunegrro VII, On the Wayang Kulit (Punva) and its Symbolic and Mystical Elements (eviri Claire Holt), Ithaca New York, 1957, s. 10, a. 17.

34

)| Vr p

Nang- Sbek'ten ki sahoe (Kambodya)

rak ritele, eyleme dntrmektedir. Bir ritelde Dalang, atalara sayg duruunda, tanrsal aileyle bir ili kisini kurmaktadr. Atalar yoluyla onun kkeni yarat cya kadar uzanmaktadr. lk Ata (Guru jang asal) ayn zamanda ilk dalang ve btn dalang larn atas Prens Ino, ayn zamanda Pandji kmesinin kahramandr. Bir incelemeciye gre, Wayang Kulit kkeninde bir atalar tapnmdr. Tarih ncesi alarda tapnm canlandrc lk yoluyla tatan yontulara yaplyordu; ge tarih n cesinde ise bu ta yontularn yerini deri stne izili figrler ald. Daha sonra da Hint kltrnn etkisiyle Hint destanlarnn (Ramayana ve Mahabharata) kahra manlarn kendi atalar olarak benimsediler.3 Glge oyu 2 nundaki bata oyunun anlamn ilevini belirten, tanr lara, ruhlara, atalara, glge oynatann byk ustasna, retmenlerine, hkmdarlara yakarn, aslnda Tr kiye ve pek ok Asya glge oyununda buluyoruz. Bun lardan Thailandda retmenler riteli [ = wai kru\ de nilen tren ok ilgintir.3 Tren iin topluluun ba, 3 temsili destekleyenden bu tren iin iki, domuz ba, mumlar, tts ubuklar, su, pirin, tatl ve para gibi sungular alr. Bunlar bir tepsi iinde verilir. Topluluun ba ise oturduu yerde ellerini bann stnde tutar ve dua eder. Yardmclar da byle yaparlar. Bu armaan kesiminde nemli glge oyunu tasviri, Narai, Isuan ve ileke klavuzun tasvirleri perdeye konulur. Her tas vir iin bir de mum yaklr. Sonra mzik alarken us ta bunlardan ortada duran klavuzun tasvirini, altnda sungularn bulunduu bir bambu ubuun zerine yer letirir. Topluluk yeleri kez barrlar; bundan son ra usta ve yardaklar seyirciye voai kru metnini okurlar. Bu metinde Kral vlr, sonra retmenlerine sayg sz

32

Soedar.vono, Wayang Dalam Kehidupan Masyarakat Java (Bir Wayang sergisi iin bir bildiriden) Yogyakarta, Nisan 1972, s. 3. Bu konuda Michael Smthies - Euaypom Kerdchouay, Notes. The Wai Kru Ceremony of the Nang Yat" Journal of the Siam Society, LXII/1 (1974), ss. 143-147.

33

35

leri sylenir. Bu arada eski retmenlerin becerileri de belirtilir : Bunlarn dans ettikleri, azlarna kor ate aldklar, ayaklaryla bir yay gerdikleri, azlarnda fe ner tadklarn, keskin kllar zerinde gezindiklerini, bedenlerine kl soktuklarn, buna benzer olaanst gsterileri olduunu sayarlar. Sonra da Tanrya, kardei Laksamann tasvirlerini yaptn belirterek ona sayg da bulunurlar. Ayrca solundaki Ravana ile sandaki Ramaya ve ileke klavuza, Budhaya, sylence kral Anirutha, ormanlarda, rmakta, dalardaki ruhlara, r makta, maara ve ormanlarn tanrlarna, kendisini ye titiren ve sa olan glge oyunu retmenlerine de say gda bulunur. Bundan baka oynataca oyunda ret menlerinin desteini ister : Ruhlarn temsili korumas n diler, oyunun evrensel anlam zerine ilgiyi eker. Bu uzun yakar bittikten sonra mzik durur, perdedeki Narai ve Isuan tasvirlerinin bileklerine, silhlarna mum alevi tutar, onlar da bambu ubuun zerine yerle tirir ve onlardan kendisini ktlklerden ve teki glge oyunu topluluklarnn bysnden korumasn diledik ten sonra, oyun balar. Gene bu sylediklerimizle ilintili olarak Asya glge oyununun en nemli kkeninde ilevi canlandrclk [ = animisme] 'dir. Canlandrclk gebe budunlarn or tak dinidir. Balca inanlardan birisi hereyde ruhla rn gizli olduudur; ister bir ta, bir pirin tanesi, bir aa, bir da ya da bir rmak. Sz gelimi Gney DorJ Asyada yaygn olan inanca gre pirinteki ruhu ldr mek ya da korkutmak iin saplarn kesmekte byk boy bir orak kullanlr; bunun iin olaan kesimlerde avu iinde tutulan kk bir bakla bir kezde er sap ke silir. Gene canlandrclkta bir kii kendi eylemleriyle, zellikle bir eit ilecilikle [ = ascetisme | gl bysel olanaklar denetleyebileceine inanlmaktadr. Bir kii bu eylemi bir bakasnn ya da toplumun yararna kulla nrsa bu eylem bir by riteli olur, ite bu canlandrc riteller sanat esinlenmeleri iin nemli bir kaynak ol mutur. Gney Dou'da pek ok tiyatro tr gibi glge oyunu da canlandrclkla yakndan ilintilidir. Bir in

36

in Tasviri (Gkler grevlisi)

celemeciye gre Cavann wayang kuliti tarih ncesi canlandrclk ritellerinden kmtr. Burada kabilenin atalaryla glge oyunu tasvirlerinin aracl ile iletiim salanmtr.3 Clz, abuk incinebilir ocuklar Cavada 4 lmden korumak iin zel bir canlandrc gc olan Murvakala adl oyunun temsili verilir. Thailandda bir dilei yerine gelen biri adak borcu olarak ruhlara bir ti yatro temsilini onlarn onuruna verir. Bu temsilde se yirci bulunmas gerekmez. Cavada glgeler kabilenin atalarnn ruhlarn gsterir, bunlarn glgeleri gerelti zerine drlnce rahip - oynatc yaamlarn atalar la iletiimini salar.3 5 Wayang kulit}te gsterilen oyunlarn kimi Hindu ncesi canlandrclk yklerini konu alrlar. Nitekim yukarda andmz Murumkala bunlardan birisidir. Bu rada vayang kulit ile gamelan Byk Klavuzun \ Ba tara Guru 1 yaratt anlatlmaktadr. Bylece vayang temsillerinde ritelin yardm ile ktcl olgularn n lenmesi salanmaktadr. Oyunlarn ou tanrlar, yan tanrlar ve Cavann sylence krallar Mahabharata ve Ramayanada grnmektedirler. inde glge oyununun kkeni zerine yaygn bir sylencede de gene canlandrclk ilevini buluyoruz. Gustave Schlegel, bu sylencenin deiik kaynaktan eitlemesini vermitir.3 Bunlardan birincisi 6 Szema Tsienin Tarih Kaytlarna. gre I.. 121 ylnda Tsi blgesinde (bugnk Shantung) Shao-wen adnda biri imparatora giderek canlandrclkta ( wei ve shen) usta ln gstermek istemitir, imparatorun Wang adnda len bir gzdesi vard. Shao-weng sanatn uygulayarak Bayan Wang'n yzn, ocak ruhununki ile birlikte gs terdi, Gklerin Olu da bu ikisini bir perdede seyretti, imparator Shao-weng*i Bilimde Ba Yetkinlik san ile deerlendirdi, birok armaanlar vererek, ayrca nemli konuklara gsterilen trenlerle onurlandrd.
34 35 36 Rassers, ss(. 95-215. Rassers 96-215. Toung Pao U/U, ss. 199-203 1901.

37

Yu Paonun eitlemesi daha ak seik olarak im paratorun gzdesinin mparatorie olduunu belirtmek tedir. Burada mparator Wu (Han soyundan) kars L iyi ok seviyordu, onun lmyle tm dnceleri hep onunlayd. Tsi blgesinin by sanatlarnda usta Li Shao-seng mparatora onun grntsn [ shen | getire bileceini spledi. Gec odaya bir perde gerdi, arkasna lmba ve mealeler koydu, imparatora da perdenin n ne ve biraz ilerisine oturmasn syledi. Perdede Bayan Li'ye benzeyen bir gzel belirdi. Perdenin yakmnda bu lunan mparator oturdu ve gezindi ama bu grntye yaklaarak onu yakndan gremedi. Bu olay onun acs n ve yasn artrd ve duygularn aadaki dizelere dkt : O muydu, deil miydi? / Uzaktan onu ayakta grdm; / Tm incelik ve almllk deil miydi ? / Sezilemeden nasl da yakna geliverdi? Saraynn mzikilerine bunu telli alglar eliin de sylemelerini buyurdu. Sylencenin nc eitlemesi IV. yzylda Wangkiann derledii ve daha sonra Sao-khinin on ciltte ya ynlad in Edebiyat zerine kmalar n V. bl mnn 3. yapranda bulunmaktadr. Yazara gre Han soyundan imparator Wu gzdesi Linin lmnden avu nulmaz kederlere dmtr. Sarayllarn, acsn azalt mak iin onu, su gezintileri donanma enlikleri ve eski mi araplarla avutma abalar bouna gitmektedir, im parator srekli gzdesini dlemekte, zlemle geri gel mesini istemektedir. Cariyeleri saraya Li Shao-kiun adnda birini getirirler, imparator ona Bayan Liyi yeni den grmenin olann sorar. Shao-kiun uzaktan gz kebileceim, ancak ayn perdede imparatorla birlikte olamayacaklarn syler. Denizde, ty gibi hafif, en so ukta lk, en scakta souk kalabilen yeil bir ta bu lunduunu, bu tatan bir insan yontulduunu, bunun usu ve ruhunun gerek bir insan gibi olabileceini; bu ta yardmyla Bayan Linin grnebileceini, gerek insanlar gibi konuabileceini, sesi olmakla birlikte can olma-

^ n tasviri (engtu)

38

dn syler. mparator bu ta yontuyu yapp yapanvyacan sorduunda, Shao-kiun bunu olumlu yantlar. Bayan Linin eski bir resminden tatan bir yontuyu ya par, hazr olunca kla aydnlatlm bir gerelti koyar, grnt gerek gibi gzeldir. mparator ok holanr, onun yanna gidip gidemiyeceini sorduunda, Shao-kiun "Bu tpk gece yars grdmz bir dn gndz ya nna gitmek istemeye benzer. Bu eit ta auludur, bu nedenle uzaktan baklmaldr. mparator bu de uyar, Shao-kiun bu tatan toplattrr, bunlardan haplar yapar, gzdesini dnmesi ve dnde grmesi iin mparato ra yutturur.3 7

Bir karagz temsili 37 Bilgin Kao Ch'engin Olaylarn Tarihi (Sh'-wu T'i-yan) adl XI. yzyln biirinci yarsnda yazlm eserinde, Han mparatoru Wu-b (. . 140-87) karsnn lmnn yasn tutarken ShaoWeng adnda bir byc onun ruhunu getireceini sylemitir. Bir gec gerekten mparator karsnn parlayan grntsn grerek onu hemen tanmtr. Bunun bir eitlemesine gre karsnn grntsne doru koan mparator, bunun bir tas vir olduunu anlaynca Shao-Wengi lmle cezalandrmtr, bkz.. Josef Hejzlar, The Magic of Coloured Shadows\ New Orient, V I/2 (Nisan 1967), as. 38-41.

39

Aslnda bunlar birer sylencedir, gerekten ShaoWeng glge oyunun bulucusu olsa bile (eyh Kterinin Karagzcn bulucusu olduu zerine sylence gibi) XI. yzylda kt kantlanan in glge oyununun yz yllarca niye zerine varln saptayacak baka kay naklar bulunmad sorusunu yantsz brakmaktadr. Olsa olsa bu bir glge oyunu deil, fakat canlandrclk tan gelen llerin grntleri ile ilgili bir sylencedir. Bu tpk Karagzn ok yaygn olan ve herkesin bildi i gibi kkenini aklayan sylence gibidir, ilgin olan bu sylencede de canlandrclk ilevini bulmaktayz. Sz konusu sylencenin pek ok eitlemesi vardr.3 8 Bu sylenceye gre : Sultan Orhan anda Hacivat'n duvarc, Karagz n demirci olduu Bursada yaptrlmakta olan camide alrlarm. Nkteli sylemeleriyle teki iileri oya layp, iten alakoyduklar, bu nedenle caminin yapm nn gecikmesine kzan Sultan bunlar lmle cezalan drm. Bir sre sonra da bundan bir i acs ekmeye balam. Sultann acsn dindirmek isteyen eyh Kteri bir perde kurmu, sar edik pabularn (ya da de riden tasvirlerini) yapp, oynatm. Onlarn nktelerini, ho sylemelerini yinelereyerek sultann acsn dindir meye alm. Bunun , drt deiik eitlemesi daha vardr. Bunlardan birine gre olay Yldrm Beyazd a nda gemitir.3 9
38 Bu sylence zerine geni bilgi iin bkz. Karagz ve Haci vat'n terciime-d hline dair baz malmat", Karagz 19 Aus tos 1325. 39 Bu eitleme iin bkz. eyh Kteri ve Karagz , wYeni Mecmua, IV/75-9 (1922. in'deki! sylence gibi burada da can landrclk ilevini buluyoruz. Ancak kimi yazarlar bu sy lencelere gerek gzyle bakp, kesin kantlan gznnde tut mayp, glge oyununun XVI. yzyldan nce de Trkiyede bilindiini, Bursada ktna, bunu eyh Kterinin buluu olduuna kanmlardr. yle k Bursailar, belki Bursada hi bir zaman glge oyunu oynanmam olduunu bUe dn meden oyunun Bursa knl olduuna inanp Karagzle Ha civata trbe bile yaptrmlar.

40

L ASYA TYATROSU VE GLGE OYUNU Batda tiyatro daha ok bir elence kayna, kimi kez de toplumsal eletiridir. Daha eski toplumdaki de erleri yerletirmek, korumak gibi ilevleri, daha ok kitle iletiim aralar ve propaganda kurumlarma ge mi ya da bunlar eitime braklmtr. Asyada kitle iletiim aralar eitim olanaklarnn kstl, az geli mi olduundan, okuma da yaygnlamad iin, halk tiyatrosu bugn bile toplumsal siyasal lkleri, saray (ya da kent) ile krsal blgeler arasnda iletmektedir. Gene de canl ve bir halk retmeni kalabilmektedir. Bat'da zellikle Asyann riMicl, katlc, topluca oluturulan tiyatrosuna byk ilgi uyanmtr. Bu yak lamn Batnn ada gereksinmesini karlayaca d nlmtr. Daha ok tiyatroda edebiyatn egemen liini kaldrarak ritele, katlmaya dayanan bir tiyatro yu savunanlar, Artaudnun nclnde her gn daha byk ilgiyle Asya tiyatrosuna yaklamaktadrlar. Asyada ise tersine Batya, Bat tiyatrosuna bir yaklama grlmektedir. Bat egemenlii XVI. yzyl dan gnmze dek kendini duyurmutur. Gerek smrge durumunda olanlar, gerek Japonya ve in gibi smr ge deneyiminden gememi Asya lkeleri, Bat tiyatro su ve kltrn ileri olarak nitelendirmilerdir. Batda renim yapan, buradaki niversitelerde okuyan Asyal renciler de lkelerinin kltrlerinden daha ok Baty tanmlardr. Ancak Batllama kavramnn yerini gi derek acllama kavram almtr. Usu, bilimsel g rler, byk, bo inan, dinin yerini almas ekonomik gelime iin zorunlu grlmtr. Asya tiyatrosunun bizim gelenek tiyatromuzda da grlen nemli zellii vardr. Bunlar srayla (1) Se yircinin katlcl; (2) Tiyatronun tmelcilii; (3) Sti lize oluu. Bunlardan ncs glge oyununun nitelii dnlrse bir bakma nemli nitelik deildir, nk zaten glge oyunu ister istemez stilize olan bir sanattr. Bu nedenle bu zellik zerinde ok ksa durmakla yeti neceiz.

41

1) Asya tiyatrosunda seyirci tiyatroyu gnlk ya amdan ayr dnmez; onun doal bir uzantsdr. Ken di evinde gibi rahattr tiyatroda; oyuna katlr. Oturdu u yerde kaskat deildir, yaar, yemek yer, uyur, kp gider, bir gereksinmesini karladktan sonra geri ge lir. lgisini oyuna toplatrp younlatrmasna gerek yoktur. Hereyi anlamas, kavramas gerekmez. Zaten konular ok iyi bildiinden, onun iin olaylar dizisinin nasl yryp sonulanaca merak yoktur; o yalnz bu bildii olaylar dizisinin yorumcular eliyle nasl su nulduu, ustalk ve beceri ile ilgilidir. Temsiller ok uzundur, btn gece srer. Tiyatro edilgin bir durum deil, yaanan bir yerdir. Usa deil, ruha, duygulara, tad vermeye yneliktir. Gerek oyunun gstermeci ve a*k biimdeki nitelii, gerekse oyun yerinin, oyun ye ri ile seyirci arasndaki balant izgisinin yaklatrcl bu ilikiyi kolaylatrr. Bu zellii temsillerin gn lk yaama ne denli bal olduu asndan gstermek iin de vesilelerden rneklerle saptamaya alalm. Dinsel vesilelerin kutlanmas iin tiyatro en etkili aratr. Profesyonel topluluklar, tapmaklarn yldnmlerini, yrel koruyucu ruhlarn doum gnlerini, Ramazan ve ay takvimine gre yeni yl gibi eitli dinsel yortular kutlamak iin tutulurlar. Kimi kez bir oyu nun oynanmas, bir dinsel eylemin zorunlu bir paras dr. Thailandda bir hastaln saaltlmas, bir ocuun snavda baar gstermesi iin dua ile yardm istenir, istekleri olursa bir temsil adarlar. Cavada eskiden biz de olduu gibi her ana baba oullarnn snnet trenin de bir wayang kulit temsili vermek isterler. Wayang hulit3 sz gelimi ak havada seyirciler zgrce dola te r, aralarnda konuurlar, ocuklar uyurlar, gen ak lar glgeye ekilirler; kimi kahve, iki iin dolanr, geri dndnde temsili brakt yerden izler. Glge oyunu topluluk yeleri arasnda bir yaknlk, bir itenlik yara tr. Bir temsil sresince gen yal, yksek ya da alt snf, zengin ya da yoksul, seyirci ve oyuncular birdir. Seyirci temsili dorudan doruya etkiler. Katlrlar, ba rarak oyunu yorumlarlar, oyuncular da onlar karlk

42

verir. Seyirciler arasnda nemli biri varsa, soytar onun la ilgili szler syler. Tiyatro seyircinin ayana, onun kyne, tapmana evine giderek konuk olur. Seyirci nin tiyatroya gitmesinden ok tiyatronun seyirciye git mesi sz konusudur. Ev sahipleri, tiyatrocular konuk lar gibi arlarlar, onlara yemek, armaan verirler. Bu da gene seyircinin katlclnn bir belirtisidir. Seyir cinin ilgisi temsile olduu kadar btn evreyedir. Ay rca temsillerin ba ve sonu belirgin deildir. algclar temsilden nce gelirler temsil balamadan alarlar. Oyun cular da nceden dans ederler, arklar sylerler. Ayr ca greceiz temsil ncesi ve sonras, temsil dnda bir takm trenler de vardr. Cavada glge oyunu ok yaygn sevilen bir sanat t, seyirciler ackl sahnelerde gzyalar dkerlerdi. Krallar, wayang kuliti korurlard. Sanatlara yeni fi grler smarlarlard; dalang*lar saraylarnda srekli g revlendirirlerdi, onlara sarayda temsiller verdirirler, kendilerinin de dalanglk yaptklar olurdu. Halk ara snda da ok yaygnd; zellikle halka dinsel trenlerde oynatld iin her toplum kesiminden insan bunlar bi lirdi. Krallar atalarnn grkemli dnemlerini anlatabil mek iin yapmclara bunun iin tasvirler ve temsiller smarlarlard. Endonezyada seyirciler ounlukla erkeklerdir. Gl ge tiyatrosunun klsik biimi, dinsel ve gizemci ierii nedeniyle yksek ve sekin snf Caval [prijaji] erkek leri ok tutmaktadr. Genellikle ev sahibi, onun yakn lar ve arkadalar temsili glge yanndan yani perdenin nnden seyrederler, isteyen parasz girebilecei iin her yatan kk ocuklar, orta ve alt snf ve kadnla r geni bir seyirci topluluu oluturur. Soytarlara kah kahalarla glnr. Sava sahnelerini ocuklar byk bir gle alklar ve slkla desteklerler. Thailandda Nang Talung iin vesilelerin banda 13 Nisana rastlayan Thai yeni yl Songkran, rahiplie erime ( = Buad Nark\, yeni bir yerin kutsanmas \ = Kuen Ban Mai\, dllen dirme treni [ = Tam b o o n tanrlara ve ruhlara iyi-

43

liklerinden tr teekkr iin [ = Kae Bori] gelir. Ay rca eitli enlikler, dinsel yortular vb. Geleneksel ola rak Nang Talungun dnlerde ve zellikle taze bir l yeni yakld zamanlarda cenazede oynanmas uursuz luk olarak kabul edilir. Ancak bu da ok sk gzetilme mektedir. Cenazede Nang Talung oynatan topluluun ba na gelecek uursuzluklar kovmak iin belirli sayda bysel tasvirler vardr. Temsilden nce de ayn ama la dinsel bir tren yaplr. Gnmzde belli bir tasarnn gereklemesi iin para toplamak amaciyle Nang Talung temsili verilir. Kurak dnemlerde Nang Talung ok oy natlr. nl topluluklar bir ayda 30 temsil vermek iin tutulur, daha az nller ise bir ayda on temsil verir. Yamurlu mevsimde ikincil topluluklar yeterince i bu lamazlar. Brandon, 1964te ikiyz Sundal dalangm wayang glek [ = sopal kukla] hangi vesilelerle temsil verdikle rini saptamtr.1 Geri bu saysal aratrma kukla tem sili iindir, ancak wayang kulit iin de zellikle dinsel trenler bakmndan bu saysal dalm geerlidir. Dalangm en ok oynattn syledii 32 26 15 65 138 45 21 11 11

Malezya dalang.

Dinsel Evlenme Snnet Adak olarak temsil verme eitli dinsel lenler [slametan] Din d Ulusal bayramlar Ordu ile ilgili gnler Propaganda temsilleri Yrel ynetimle ilgili gnler Polisle ilgili gnler

n
Cambrldge,

James R. Brandon, Theatre in Southeast Asia, Mass, 1967, s. 221.

44

Kiisel vesileler Doum gnleri ve yldnmleri Okula balama Yeni i giriimleri

18

6 6
26

2) Asya tiyatrosunun nemli bir temel zellii de tmel oluudur. Bunun iki nemli anlam vardr. Birin cisi tek tek ayn seyircide eitli izlenim dzlemlerine seslendii gibi, cahili ile okumuu, yoksulu ile zengini, egemen snf ile ynetilen; toplum iinde eitli kesim lerden oluan insanlara ayn rahatlkla seslenebilir. Gl me, korku, hayranlk gibi izlenimlerle seyirciye cokusal yoldan, renk, mzik, giysi dans yoluyla onun fizik beenisine bu dnya ile tekisi ikin [immanent] ile ta kn [ transcendantal] arasndaki ilikisi yoluyla tinsel ei limine ve ayrca ussal ynlerine seslenebilir. Tmel ti yatronun ikinci anlam giysi, makyaj, mzik, dekor, mim, dans, iiri dramn en ayrlmaz, kaynam eleri ola rak sunar. Batda eleri bir arada bulunduran drama tik trlerde bunlar yanyana, kaynamam iken, Asya tiyatrosunda bunlar eit deerler olarak kaynamlar dr. Bu nedenle Asya tiyatrosunda edebi deerlerden ok temsil, tiyatrocu deerler geerlidir. Bunun doan sonucu olarak da Asya tiyatrosu temelinden domaca bir tiyat rodur. Geleneksel Trk tiyatrosunda, zellikle Karagzde byledir. Yalnz by ile ilgili szler, renek kesim leri yanlsz, ezbere okunur. Karagzde de ndeyiteki perde gazelinin yakarn bu trl sylendii gibi. Brandonun Gney Dou Asyada tiyatrocularn ve zellikle glge oynatclarnn temsilden bir iki dakika nce oyunu seebildiklerini gsteren iki gzlemi var.2 Bunlardan ilki gney Thailandda bir tepenin yamacn daki panayr yerindeki direkler zerinde kk bir ncmg talung kulbe sahnesi yerletirilmi. Gece 11.30da tem silin balamasndan yarm saat nce ba oynatcnn ka ln el yazmas kitaplar kartrdn grm. Ne yapt2 Brandon ss. 158-149.

Solda Hanuman, sada Hanumann olu ikan (Malezya)

45

n sorduunda, ba oynatc oyunu hazrladn sy lemi, 25 dakikalk sk almadan sonra kitaplarn ka patm ve grntleri muz aac gvdesine saplayp be dakika iinde oyuna balam. kinci gzlem Balinin g neyinde kk bir kydedir. Brandon burada bir wayang kulit temsili grmek zere gece 9da gelmi, algclar ve kyller sahneyi kurarken, dcdang da kyn muhtarna giderek ky halknn hj.ngi oyunu istediini sormu. Birbuuk saat sonra sahneye gelmi, mzikilere oyunun adn sylemi, tasvirleri ve perdeyi biraz dzeltip he men temsile balam. Oyunun gelimesi birlik ve tek bir dzeyde olmayp, esnek bir biimdedir; konu eitlilii ve ok dzeyli ha reket grlr. Geliim ortak merkezli halkalar olup, Bat tiyatrosundaki gibi dzey izgide deildir. U birlik kural ile kstlanmamtr; okluk, eitlilik ve zamandahk g rlr. Ayrca izlenim bakmndan ciddi, arla gldrc hafif oluntu ve kiiler birbirine karabilir : ster Tibet in dinsel oyunlar, ister Noh, in operas ve Hint Ra&la olsun. Oyunlarn ounda ndeyi ve artdeyi bulunur. Asya tiyatrosunda mzik ve dans ok nemlidir, e itli dramatik ilevleri vardr, zellikle davul mzii oyuncunun tavr ve hareketlerini vurgular, gerginlik ya ratr, oyunun temposunu dzenler. Ayrca arklara e lik eder, hareketlerin zaman ve duraklarn dzenler, olaylara izlenim zellii verir, durumun izlenimini de rinletirir, zenginletirir. alg mzii kiilerin giri klarn, belirlemek ya da ark aralarnda dinlendirici ilevi vardr. Gene bu tmelliin >sonucu olarak dramatik trler arasnda sk bir iliki vardr. Birinden tekine kolayca geilebilir, ya da trler birbirine kartrlabilir. Bunun en gzel rnei Geleneksel Trk Tiyatrosudur. Eski se yirlik oyunlar birbirinin iine geimiti. Karagz oyna tann meddahlk veya hokkabazlk ettii, Ortaoyununa kt ok grld gibi, pek ok seyirlik oyun iinde baka seyirlik oyunlara yer veriliyordu. Nitekim Kara-

46

gz perdesinde kk bir Karagz perdesi daha kurulup oynatlyor, canbaz, ortaoyunu gsterildii oluyordu. Ortaoyununda hokkabazlk yaplyor, Karagz oynatl yordu. Trlerin birbirinden ktn da gryoruz. Nite kim Karagz XVI. yzylda henz Karagz adn alma dan nce kendisinden nceki dans, kukla, curcunabazlk ve soytarlardan tavr, duru, giyim kuam bakmndan ok yararlanmtr. Nitekim eski XVI., XVII ve XVIII. yzyl minyatrlerindeki curcunabazlar gerek duru ve tavr, gerek giyim kuam bakmndan Karagzdeki ta vr ve durularla giyim kuama ok benzediini grrz.3 Thailandda deriden kesilen nang yai figrleri bi im ve giyim, kuam bakmndan khon danslarna ben zer. Siyamdaki maskeli pantomim khon3 un, nang yat'den km olduu kesindir. Yaklak 1515'te Kral II. Rama Tibodi 25. ya gnn kutlamak iin her eit gsteri ler dzenlemiti. Burada bir khon temsili verilmi, dans lar dev tasvirleri balarnn stnde tutarak nang yai oynatanlarn hareketlerini taklit etmilerdir. Dans larn yz ar makyajl idi; bu daha sonra bugn khon dansnda kullanlan maskelere dnmtr. Dansla rn yaln hareketleri beyaz perde nnde belirginle mektedir. Ayrca khon oyunlarna baka trlerdeki gibi ton [ya da oluntu) denecek yerde (chud) yani kukla takm denmektedir. Khon danslar yana doru hare ket ederler ve profilden dururlar, tpk nang yai figr leri gibi.4 Danslar nang yai3 taklit etmiler ve khon3 yi u yaratmlardr. Ve tasvir kesenler de yzlerce yl boyun ca khon danslarnn giyimini deriye ilemilerdir. En eski nang yai figrleri elde olmad iin bu benzerliin sonra gelitiini kabul edebiliriz. Ancak khon danslar nang yai hareketlerini kopya etmezler, nk ilerde g rlecei gibi nang yai tasvirler tek paradr, btndr,
3 4 Bu konuda daha ok bilgi ve resimler iin bkz. Metin And, Karagz, Turkish Shadoc Theatre. Ankara 1975, Dhanit Yupko, Khon and Lakon, s. 145.

47

Thailand nang yai tasviri

hareket etmezler: Khon danslar daha ok nang yai tas virlerini oynatann beden ve gvde hareketlerini taklit ederler.

48

Cava'da wayang kulitJ tavr ve hareketleri wayang in orang3 grlr. Wayang orang danslarnn profilden da durular, glge oyununkine ok benzer. Gene toayang orang danss ne doru decek gibi aslr, sava sah nelerinde kukla oyununda buna pedjah denilir, kukla muz gvdesine sokulur, yatay durumdadr, asl gibidir. Er kek dans kolunu dirseinin ekseninde kuvvetini gs termek iin evirir, bu hareket hem glge oyunu, hem kuklada vardr. Kuklalar zaten eklemli olduundan bu kolaydr, ama dans iin zordur. El hareketleri de ben zer; bir el kalada, iki el nde belden kenetlenir, ya da iki kol iki yana sarktlr; bu da hem kuklada hem de dansta grlr. Ancak karlkl etkileme olmakla birlik te glge oyunu daha eski olduu iin dans dram glge oyunundan almtr. Oysa yukarda belirttiimiz gibi Trkiyede glge oyunu dans, kukla, soytarlktan sonra gelmi, onlardan etkilenmi, ama geliim srecinde on lar etkilememitir. Sz gelimi, slp ve trlerin karmna en gzel rneklerden biri de Malezyann geleneksel tiyatrosu Mayong*da erkek ve kadn rollerinin hepsinin kadnlar ca oynand, yalnz soytar [ya da peran] her iki oyun da iki tane olan erkeklerce oyanr. Mayong mzii, putri [zaman oaltma trenleri jninki gibidir; kukla tiyatrosu mzii ve alglar da Manora ya da Mayongda vardr. Mayong*da karm vardr : Endonezya, Yakn Dou - slm ve Thailand. Bir Ma3 yong temsilinde oyuncular saaltc byye de bavururlar. Bir Mayong temsilinden nce bir bomor [ aman] ayrntl bir t ren yapar. alglar ve sahne gerelerini tts, davulun, gonglarn zerinde yanan kandillerle tutarak arndrr; sahnealtma, tavana pirin serper. Ama daha ok oyuncu lar eitli tehlikelerden korumak iin ruhlarn yardm na bavurmak iindir. Dalang ile Malezya hikye anlat cs (ya meddah) arasnda benzerlik ok yakndr. Dalang dramatik hikye anlatan malay meddahnn bir eit ar dldr; ya da tarihi elinde bulunduran meddah (orang jang ampunjai hikajat), herhalde dalang3 dan ok daha eskidir, ondan yzyllarca nce bir uygarln temsilci

sidir.5 Hindistandaki Malabar blgesindeki gJge oyu nunu oynatana, meddah, hikye anlatan anlamna Pulaver denmektedir.6 Tmelci tiyatronun doal bir zellii oyuncu ve oy natcnn ok ynl oluunda grlr. Sz gelimi tiyatro oyuncusu olduu kadar dans, ses sanats, mim us~ tas, mziki vb. Bu da en iyi glge oyununda grlmek tedir. Dostum Ramana Murtynin Madras'tan gnder dii bir mektupta Hint glge oyuncusunun ok ynll n aadaki sralamada gstermitir. Hemen belirt mek gerekir bu tm glge oynatclar iin aa yukar geerlidir : Deri ileme uzmandr Resim ve el ii sanatsdr Oyun yazardr Deriyi yapma hazrlar. Tasvirleri izer, keser, deler ve boyar. Oyunlarn anlat, syleme ve gftelerini kendi yrel dilinde hazrlar. Ayrca Sanskrit bilir. Seyirciyi gldrecek nkteler yapar. domaca

Gldrcdr Oyuncudur

Her bir tasvirin tr ve kiiliine uygun ses ve konuma ile Navarasasi (9 duygu) verir. arklar syler. Tasvirleri dansettirir. Temsil sresince aralarda bir sahne ynetmeni ve meddah gibi yky anlatr, Sanskrit olan antrmalar yrel dildeki anlam larn aklar.

Mzikidir Dans ustasdr Bhagavathar &r

5 6

Jeanne Cuisinier, he Thttre dOmbres a Kelanton, Paris 1957, s. 18 bkz. L. B. Iyer, "Shadow Play n Malabar , MARG, X X I/3 (Haziran 1968) ss. 22-26.

50

En azndan Mrudangam ve Talam alabilmelidir. Glge uzmandr Tasvirlerin en doru glgeyi ve rebilmesi iin k kaynan d zenler. Ses uzmandr Temsil boyunca gerekli ses et menlerini dzenler. Sahne ynetmenidir Temsili ve yardmclarn batan aa ynetip denetler, perdeyi, pendal denilen geici seyirci yer lerini hazrlar. Yaycdr Ailesi ile ky ky dolar, tem siller verirken yalnz glge oyu nu sanatn deil fakat Hindu din ve felsefesini yayar. Bir yerden tekine haber iletir. algcdr 3) Asya tiyatrosunun nemli bir zellii oynatta stilize yaklamn vurgulanmasdr. Stilize olmak gerek ten kopmak deil, geree seici, anlaml, hok gidecek, dramatik bakmdan etkili bir yaklamdr. Dramatik olan, gerekten kopamaz, dramatik olan gerek ile sanat bir birine balar, bu ikisi arasnda denge kurar, ama drama tik hi bir zaman tam soyutlanamaz. Tam soyut, yaa ma bal olmad iin dram da var olamaz, teki uta yaam gereine nem verilirse, ama ve denetimi olma dndan bunun sonucunda sanat olamaz. Ancak bata da belirttiimiz gibi Asya tiyatrosu nun bu ok nemli zelliini burada ksa kesiyoruz; nk konumuz glge oyunu olduundan, nitelii gerei glge oyunu da zaten soyuta ve stilize slba yaklaan bir gs teri trdr. Bununla birlikte ileride in blmnde g receiz, sz gelimi in Operas batan aa stilize iken ve dekora yer vermemesine karn in glge oyunu buna gre geree daha ok ykftr, dekorda ve figrlerin ha reketinde bu dekor ve donatmn gereklerine uyulur. Asya tiyatro geleneini daha ok kronolojik olarak ana kesimde toplayabiliriz. Bunlarn ilki geleneksel

51

tiyatrodur. Burada en nemli zellik gstermeci biim, ark, mim, mzik, tavr ve szn ayn nemde katks ile ortaya kan tmelci tiyatro anlaydr. Kaynaklar ortaklaadr; sz gelimi Ramayana ve Muhabharata gi bi byk destanlar zellikle Gney Dou Asya'da kendi anlay, yrel eitlemelerle kullanlmaktadr. Her tiyat ro tr kendi ierik ve biimi iinde kapanktr. ou toplumda yerlemi ve toplumun tmyle paylat de er yarglan inanlar belirleyen dinsel, bysel, ritel tiyatrolardr; sylenceleri, mithosu, folkloru ilerler. Bu eit geleneksel tiyatro iin Ramlila, Katkakali, Balinin Barong dram, Malezyann Mayongu, Seylann ToviV' gsterilebilir. Hastal saaltmak, topluma ve kiiye esenlik ve mutluluk getirmek, tanrsal olanla topluca iliki kurmak ilevleri vardr; bu nedenle trensel yan ve tabular pek oktur : Perhizler, cinsel yasaklar, yasak yemekler, temizlik vb. Tiyatrocular da doast gler, insan klna girmi tanrlar, eytanlarla sk iliki iin dedirler. Bu tiyatroda gerekli kurallara uymamak, ti yatroya katlanlar da, amalarn da tehlikeye drr. Geleneksel tiyatroda nemli olan oyuncu ve onun gs terisidir. Metinden ok domaca asaldr. Noh, Sanskrit dram, Wayang kulit gibi trlerde metin olmakla birlik te bu daha ok bir nrg niteliindedir. Ayrca oyun cular kiiletirme yerine kalplam tipleri oynarlar. En nemlisi oyunlarn kuruluu Aristocu bir anla ytan uzaktr. Gevek, birbirinden bamsz oluntulara blnmtr. Konular genellikle evrenin iindeki sim gesel atmalar verir. Burada kart glerden bir yan iyiyi, teki kty canlandrr, oyunlar hep ktnn penik dmesi ile sonulanr, bylece her temsil toplumun deerlerini vurgular, toplumsal yerleik dzeni glen dirir. Asyada geleneksel tiyatrolarn snmesi smrge cilik dnemine raslar. Prensler, soylular g ve varlk larn yitirdike, bunlarn desteindeki tiyatrolar da s nkleti: Kimi dald, kimi de krsal blgelere geti. Geri smrgeci ynetimler zellikle Endonezyada Hol

52

landallar yerli trlere karmadlar, onu isteklendirdiler bile. kinci tiyatro tr gei tiyatrolardr. Bunlar ge leneksel ile acl tiyatro aracnda bir kpr gibidir. Sz gelimi Kobuki, in Operas, Jatra, Nautanki, Tamaa, Thailandn Likay% Malezyann Bangsawan% Orta Cavann Jetoprak\ Cakartann Logong3 Balinin Ardja3 u, s, Dou Cavann Ludruk3 bizim Tuluat Tiyatrosu gi u, bi. Bunlar da geleneksel tiyatrolardr, ancak daha ok din d deerleri yanstrlar. Geleneksel tiyatrolar gibi gstermeci biimindedirler. Kkenleri dinsel olsa bile ierii din ddr. Sz gelimi Likay ve Jatra3 nn oyun daar Budhac ve Hindu yklerini ilemekle birlikte bunlar daha ok bir serven ya da ak hikyesi gibi ele alr. Ayrca dilleri eski anlalmaz dil olmayp gnlk konuulan dildir, ounlukla gncel konulara deinir, ti cari ynleri daha gldr. Bu nedenle geleneksel tiyat rolarn btn gece, kimi durumlarda gnlerce, haftalar ca srp giden temsillerini, drt saate indirmiler, arklar, bir takm noyun ve trensel blmleri budamlardr. Temsiller belli vesileler ve ak hava yerine kapal oyun yerlerinde, srekli verilmeye balanmtr. Bunlarn kimi tarihe yeni saylr. Sz gelimi Kabuki yalnzca 350 yl eskidir; oysa Noh en az bunun iki kat daha eskidir. Ludruk yirminci yzyl banda gelimi tir, Peking Operas kesin biimini XIX. yzyln orta snda almtr. Ayrca gei dnemi tiyatrosunun seyir cisi de daha ok halktan oluur. Ayrca bu tiyatronun bir bildiri ve direni tiyatrosu olarak da kullanldn g ryoruz. Sz gelimi Hindistan ngiliz smrgeciliine kar gei tiyatrolarn silh olarak kullanm, bu ay rca ulusu ortak dman karsnda birlemesine yara mtr. Ayrca Asyada gelien Marx kltr de kendi amac iin bu tiyatroyu kullanmtr. Sz gelimi zel likle kltr devriminden nce inde glge oyunu ve Pe king Operas ynetimin siyasetine uygun bir biim al mtr. Hindistanda bugn de tiyatro siyasi partilerce kullanlmaktadr, zellikle Jatra (Bengal) ve Tamaa

53

(Maharashtra) trlerini rnek gsterebiliriz. Ancak Burmada ordunun bu dorultuda zorlamas gei tiyatrosu zerinde baarsz olmutur. Gei dnemi tiyatrolarnn gnn amalarna uygulanabilmesi, bunlarn geleneneksel tiyatroya gre daha esnek oluundadr. Bu bakma Trkiyede XIX. yzylda balayan Tuluat tiyatrosunu da ve bu dorultuda gelien el kuklasn da gei tiyat rosu trleri arasnda sayabiliriz. Ayrca gei tiyatrola r halkla ok canl ve yakn bir iliki kurabilmitir. nc tr ise acl tiyatrodur ve temelinden Ba t tiyatrosudur; 150 yllk mr vardr. Japonya zellik le II. Dnya Savandan sonra geleneksel ve gei tiyat rolarna rakip olan bu tiyatroya nem vermi, bir de ad koymutur; buna Shingeki denilmektedir. inae, Ja ponya yoluyla bu tiyatronun bu yzyln banda girdi ini gryoruz. 1949da inde Halk Cumhuriyeti yer leince acl tiyatro ve geleneksel slplar arasnda bir bileime gidilmitir. Ancak Bat estetii Douda baa rl olamamtr. Kiiletirme, durumlar, syleme, olay lar dizisinde tutarl bir birlik salayarak yazl metin ler yaratma geleneklerinde olmad iin, ayrca oyun culuk bakmndan ok deiik yntemleri gereken bu ti yatro ne denli baarl rnekler verirse versin kk salamamtr. acllamay Cavanm glge oyunuyla rnekleye lim : iki tr toayang gelitirilmitir. Bunlardan biri Wayang Pantja Siladr. Yeni Endonezya Cumhuriyeti nin temelindeki Pantja Sila doktrinini Bakan Soekarno nun bildirmesinden sonra bu tr yaylmtr. Oyunda be ba karakter Pantja SiZcrtn be ilkesini simgelemek tedir. 1947de voayang sluh yaratld, bu da daha ok acl Endonezya zerinedir. Burada Nasr, Tito, Nehru, Soekarno ve bakaca ada figrler gereki bir biim de yer almaktadr. Basn Yayn Bakanl araclyla Hkmet wayang temsillerini isteklendirmede ve des teklemektedir. Endonezyadaki devrim srasnda (1945-49) tiyat ro ilerini Basn - Yayn Bakanl yklenmiti. Wayang

54

glge oyunu halka hkmetin tutumunu belirtmek iin en iyi iletiim aracyd. Bylece wayang suluh (suluh = meale ya da bilgi verme demektir) dodu. Tasvirleri de riden kesilmekle birlikte bunlar ada kiilerdir; sz gelimi Hindistan'da Calcuttada Marksist ve devrimci ti ler gibi. Biim ve renk bakmndan gereki grnm dedirler. yklerde ulusal nderlerin ve gerilla askerle rini savalarnda lke iin bamszla ynelik olduu soylenilmektedir.7 HollandalIlar, kentleri denetiminde tutmakla birlikte rencilerden oluan gerillalar bir d zne deri tasvir ve bir kk perde ile kylleri dolaa biliyordu. Kyllerin anlayabilecei ksa, kolay oyunlar gsteriyorlard. HollandalIlar bunu etkisiyle savamaya karar verdiler. 1948de kinci Askeri harektta bunlar ele geirip yok ettiler. 1949'da kurtulu sava sona erin ce voayang suluh3 gerekesi kalmad. Ama Basn - Ya un yn Bakanl gene de destekledi. Wayang suluh3 kaba un grnm, yklerinin kabal ve gerekesi kalmay ile yeni bir tr gelitirilmek istendi; hem geleneksel iz gilerde, hem de doan toplum ve siyasal ierii olacak t. Hkmete bal kuklac Harsono Hadisoesenonun ge litirdii bu yeni tr wayang pantja Sila idi. Mahabharata'daki be kahraman, be simgeye, Endonezya devle tinin be ilkesine dnt. Yudistirra = Tanrya nan; Arjuna = Ulusuluk; Bima = nsanlk, ikiz Nakula ve Sadewa = Halk Egemenlii (ya da Demokrasi) ve Top lumsal Adalet oldu; eytan = Smrgeci idi. Aa yu kar Hindu destannn kiileri* bu kurtulu savan can landracak ve simgeleyecek yeni anlamlar yklendi.a Cavada inanca gre 144 insan tutkusu ve zellii vardr. Glge oyunu kiileri btn bunlar canlandrr. Bu bakmdan voayang Pantja Sila3 acl kavramlara da uygun tipleri bulmak zor deildir. Nitekim Mahabharafa'daki be Pandava kardeler Bakan Soekarno'nun be
7 8 Washing,ton D. C. Endonezya eliliinin oaltlm The Arts of Indonesia balkl yazsnn 12. sayfas. Washing:ton D. C. Endonezya eliliinin oaltlm Wayang kuit yazsnda beJirtilmektedir.

55

ilkesini, teki iyi karakterler Bayan zgrlk, Salk Sigortas, Eitim, Tarm vb. canlandrr. eytanlarla da hertrl ktlk, sz gelimi tarmsal hastalklar, de valasyon, enflasyon, ahlk deerlerinin yitirilmesi, de rebeylik, Marksizm, bireycilik, entelektalism ve tekiler bu yoldan verilir. Bu tr hkmet destekledi ve geli tirdi, ama halk tutmad. Ayrca kyllerin kavramas iin bu simgesellik ok karmakt. Zamanla deiiklik ler oldu; sz gelimi Marksizm bata kt karakterle can landrlrken Bakan Soekarnonun Marksizmi Endo nezyaya uygun ekonomik sistem olarak benimsemesi ile deiti. Hkmet baka trleri de denedi; sz gelimi da ha kolay ve ucuz olduu iin wayang beher'i de kullan mak istedi. 1963de Dou Cavada Basn Yayn Bakanlnn destekledii bir ylda voayang suluh ve voayang beber da lm yledir : Verdii temsil 338 83 Topluluk says Ortalama 10 34 3 28

Wayang suluh Wayang beber

1962*de Dogu Cava Basn - Yayn Brosunun ya ynlad ve dokuz ilenin basn yayn brolarna dat t 39 sayfalk bir bror bu amala yol gstermek iin hazrlanm metin taslaklarn iermektedir.9
0

Bir voayang kulit metninin yeni bir ierikle nasl voayang suluh ieriine dntn grmek iin dalang,n anlatsndan iki metin verilmitir. Bunlarn karla trlmas bu acllatrma yntemini gstermektedir.1 0 Sz gelimi Hindu-Cava tanrlar, slmn Allah, Astina Krall ise Endonezya olmutur. Eskiye gre krsal bl gelerin gzellii daha ok vurgulanmtr. Tacirler; ya banclar; yabanc devletler; derebeylik; Yudistiraya ben zeyen Soekarno onun gibi kendini lme teslim etmez,
9 10 Bu brorn ierlgt iin bkz. Brandon, ss. 291-92. Brandon, ss. 318-320.

56

tersine askerlikte ok ustadr. Wayang kulitte kar lan bir prenses iken wayang suluh3 Ky Muhtarnn k da z karlr, kzn szls Arjuna'ya benzer ama alak gnll, Basn Yayn Akademisi mezunudur. Kyn retmeni voayang kuli?te dinsel bir gizemcidir. Sevgili sini haydutlarn elinden kurtarr; tpk Arjuna'nn (ya da onun oullarndan birinin) ksa srede eitli devleri yenmesi gibi. Eski rahibin yerini acl Endonezyann ky retmeninin al da ilgintir.1 1 Endonezyada gei trlerinden Ludrukun bir halk tiyatrosu olarak, byk kentlerde gecekondu kesimle rinde halka acllama konusunda bir bilinletirme i levi olduunu gryoruz.1 2 Radyo, televizyon ve yaynlar da tiyatroyu ve glge oyununu yaymaktadr. Resimli ocuk kitaplarnda es ki dram karakterleri yer almaktadr. ocuklar iin bir resimli kitapta Muhabharata yksne hep wayang kuUt grntleri izilmitir, ya da bir resimli kitapta Semar, Petruk ve Gareng gibi wayang kulit soytarlar yir minci yzyln servenlerinde grlrler. Bylece gele neksel dram trleri ve zellikle glge oyunu ocuklarn bilincinde de canl bir biimde yaatlmaktadr. Karagz'n de zaman zaman acllatrlmas ve bir ileti im arac olarak kullanlmasna allmtr.1 3
11 12 Brandon, ss. 320-22. Bu konuda yazdmz bir yazya bkz. Metin And, "Simgesel eylemden Halk Dramna. Proleter Dram - Ludruk Tiyatro 7$, 25 (Ekim 1974). Bu konuda daha ok bilgi iin bkz. Metin And. Geleneksel Trk Tiyatrosu, Ankara 1969, ss. 332-333. 1970 ylnda doum kontrol ve aile planlamasnda bUnle tirmek iin Karagzden yararlanlmas dnlmt. Nite kim Amerikan Ekonomik Yardm Kurulu ile Sahk Bakan l ortaklaa yrttkleri bu tasanda yardmc olmak zere nl Amerikan kuklacs dostum Bil Baird Ankaraya geldi. TRTnin de yardmlyle bir Karagz metni ve asetat kdn dan saydam figrler hazrland. Ancak yalnz zmirde bir ka hafta oynatldktan sonra filmi bile alnmadan tasardan vaz geildi.

13

57

Asyada giderek yerleen Marksizm de geleneksel ve zellikle geici trlerden yararlanmak istemitir. Sz gelimi Soekarno, Nehru, askerler, HollandalIlar, kylyatro adam Utpal Dutt, geleneksel Jatra tr zerine Marksist dnceyi oturtarak denemeler yapmaktadr. Ancak seyircilerinin ounluu ii olan tiyatrosunda glklerle karlamaktadr. Nitekim Brechtin epik* tiyatro diye bilinen ve yabanclamaya yer veren yn temini kullanrken, stelk bu yntem zaten Asya Tiyat rosunun gstermeci sunuunda temelden varken, olay larn aknn byle durdurulmasna karn kendini oyu na kaptrmak isteyen seyirciler, bu akn byle ar klar, syleniler, yorumlarla durdurulmasna kar k mlardr. 1 4 Mao Tse-tung 1940da Edebiyat ve Sanat zerine denemesinde yle sylyordu : Bugn bize yararl olacak hereyi zmlemeliyiz. Yalnz gnmzn sosyalist ve yeni-demokratik kltr lerinden deil, baka uluslarn gemi kltrlerinden, sz gelimi eitli kapitalist lkelerin Aydnlanma a kl trnden de yararlanmalyz. Bununla birlikte, bu yabanc maddeyi eletirisiz yutuvermemeliyiz. Bizi beslemeden n ce yemeimize yaptmz gibi z suyuyla, salgsyla, be sini yutup, posasn atarak midemize ve barsaklarmza gndermeden nce iyice inemeliyiz. Toptan bir Batl lamay savunmak yanltr. 1 5 te yandan daha 1957'de in'de Bat Tiyatrosuna ve kltrne srt evrilmeye balanmt. Bu yzlerce iek ve niversitelerde frtna' r diye adlandrl maktadr. Bat kltrne kozmopolit kentsoylu kltr
14 Utpal Duttla A. J. Gunawardanamn yapt konuma in bkz. Theatre as a Weapon , The Drama Reviexvt X V /3 (lk bahar, 1971), ss. 225-237; Utpal Dutt, Marksist olmasna kar n gnmz genliinin Che Gueveray, Marcuse yanl anlayarak kentsoylu kltrn toptan yadamalann sama bulmaktadr. Maof On Literatre and Art. Pekng, Foreign Language Press 1967, s. 74.

19

58

olarak kar klyordu. 1966da Kltr Devrimi ile hem Bat kltr ve tiyatrosu hem de ilerlemeye engel, fosil lemi bulduu geleneksel in kltrne de kar kl d. Ve bu tepki ksa srede iki temel kayna da kurut tu. 1 Bu tersine geliimi glge oyunundan rneklerle 6 gsterebiliriz. Bu kitabn yazlmasnda byk yardm larn grdm, Trkiyeye iki kez gelip in glge oyu nu temsilleri veren dostum Dr. Max Bhrmann 1957de ine yapt gezide her gittii kentte glge oyunu sey redebilmi ve her kentte pek ok in glge oyunu toplu luu bulunduunu belirtmitir.1 Oysa Amerikal bir ti 7 yatro gezgini bir yazar Pekinge son gidiinde burada yalnz bir glge oyunu oynatcs kaldn, bunun da devletin ilgisizliinden yoksulluk iinde olduunu yaz yor. 1 Bugn ise glge oyunundan iz kaldn hi san 8 myorum. Gerek bu kitap iin, gerek 1975 - 76 ders d neminde Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fa kltesinde ynettiim lisansst Asya Tiyatrosu semi neri iin Ankarada in eliliine glge oyunu ve in Ti yatrosu zerine resim ve okuma malzemesi iin bavur duumda bu konularda hi bir ey bulup veremediler. Aslnda bu Kltr Devriminin kaynaklar kurutma r yalnz inde kalmyor, Asyaya ve baka blgeleri de etkiliyor. Siam Tiyatrosu zerine yakn tarihli bir kita bn sorumlu yayncs olan dostum Mattani Rutnin bu kitaba yazd nszn bir yerinde yle sylyordu : Ne yazktr ki dramatik trlerimiz yok oluyor, ya da yok olmann eiindedir. Gelecek kuaklar Nang, Nora,
16 Bu geliimi Revoution and Cosnopolitanism, The Western Stage and the Chinese St^ges (Unversity of CaSforrtfa Press, 1971) adl kitabnda in kaynaklarndan inceleyen Profesr Joseph R. Levenson, kitabnn son cmlesinde yeniden bu y klan kaynaa geri dnlp bunun canlandrlacann kanl maz olacam sylyor. bkz. Max Bhrmann, S^udien ber das Chinesische Schattenspiel. Erfahrungen aus einer Reise nach China, Ludensched 1963. Faubion Bowers, Theatre in the East. A Survey of Dance and Drama, New York 1956, ss. 292-93.

17

18

59

Likay ya da Lakon Jatri'yi gremiyeceklerdir. Khon, Lakon Nok ve Lakon N ai soylulua ve bununla e deer de tuttuu geleneksel sanat trlerine kar kan Kltr Devrimine uymak iin konu ve biimlerini dei tiriyor. Gemite geleneksel sanatlarn yokoluu kerte kerte ve bilinsiz bir sre iinde oluyordu. Geleneksel kltrmz zerine bilgisizlik ve anlay yokluundan 1932 Devriminden sonra yeni sekinler, bu sanat gele neklerinin yeni acl demokratik toplumumuza nemini gremediler ve bu nedenle onlar desteklemediler. Oysa Marksist Kltr Devrimi, sekinleri yoketmek ve yeni bir Halk Toplumu kurmak isterken tehlikesi daha da b yktr. Onun siyasal aralar Thai toplumunu temelin den devirecektir. in tersinlemeli yn, aslnda halkn, sokaktaki adamn damarlarnda dolaan folklor ve halk dramnn yerine Batdan ve Uzak Doudan ithal edilen sosyalist anlatm alacaktr. 1 Haziran 1975te Tokyodan 9 dnerken Bangkoka urayp Thai tiyatrosu zerine k sa bir aratrma yaptktan sonra yolculuk izlenimlerimi belirttiim bir yazda2 halka ynelik, halktan yana ve 0 halk iin olan Marksist Kltr Devriminin elikisine u rnekle deinmitim : Thai geleneksel kltr zerin de bir baka olumsuz etki de in'deki Kltr Devrimi, in eilimli Thai solcular, in Kltr Devriminden esinlenerek, Thai geleneksel tiyatrosuna kar kyor lar; bu tiyatroyu sarayla ve kentsoylu kltryle ili kili bularak tmden yadrgyorlard. Oysa burada nem1 bir yanlg vard : Sz gelimi saray tiyatrosu gelene i, Lakon Nai, aslnda bir halk tiyatrosu gelenei olan Lakon Noktan domutu. Bu ise kyl tiyatrosu gele nei olan Lakon Jatriden kmt. Bu nedenle de halk btn bu trlere yaknlk duyabiliyor. Kltrde sarayhalk ayrm pek az.

19 20

The S ilm e s e Theatre (yaynlayan Mattani Rutnin), Bangkok

1975. Metin And, Gneydou Asya'da nemli iki sanat kurumu : Thai Devlet Tiyatrosu ve Thai Dramatik Sanat Okulu , M illi yet Sanat D e rg is i, 22 Austos 1975, say 146,

60

///. M T H 0 8 V E R T E L D E N GLGE D R A M IN A Btn eski tren ve ritel niteliinde ikili bir ili ki buluruz. Bunlar sz [muthos] ve yaplan ey, eylem [ dromenonJ'd ir .1 Bu genel ayrmdan sonra, dramn, tragedyann k da bir yandan epos ve mithos ile riteVin eylem ynnn birlemesinden kmtr. Ritel ve trende, geri eylem, szden daha nemlidir, ancak sz ve mithos eylemin ilevselliine karn, onun kalc, y celtici yorumsal ve anlamsal ynn tamamlar. levsel ritellerle, kalc eskimez mithos'un birbirine geimesi dram yaratmtr. Bu ikili ilikiyi baka alanlarda da buluruz, rnein dinlerde dua - ibadet ikilii gibi. Dua, simgesel szlerle evrenin tanrsal Varln ulular, iba det ise namaz, abdest gibi simgesel eylemlerle onu b tnler. Tarikatlarda da zikr-sema* ikililii de byledir. te genellikle Asya Tiyatrosu, zellikle konumuz olan Asya Glge oyunu zengin mithos ve ritelin kaynamas ile dram ve dramlar yaratabilmitir. te bu genel b lmde glge oyunundaki dram yaratan mithos ve ritelden rnekler vereceiz. Hindistan ve Gney Dou Asya nn danslar, dramatik anlatlar, danslar iin en nem li kaynak Hint destans geleneidir. Ramayana ve Mahabharata ise bu destanlarn en nemlisidir. Bakala r da vardr : Krina kmesi gibi. Sanskrite her iki b yk destandan Ramayana 24 bin msra, Mahabharata ise 100 bin msradr. Her birinde yzlerce karakter var dr. Bir destandan yzlerce oyun yaplmtr. Kimi yer lerde asl olaylar dizisinden ok ikincil ykler ilgi uyan drmaktadr. Bu iki dev boyutlu destann, zellikle Hindistan, Ma lezya, Cava, Bali, Thailand ve Kambodya glge oyununu besledii ve bu lkelere aynlan blmlerde sk sk an laca gz nne alnarak, geri olanaksz olmakla bir

Dran, dromena ve drama szcklerinin ilikisi iin bkz. A. W. Pckard- Cambridgfe, D ityhyram b. Tragedy and Comedy, Oxford 1962, as. 108-111; aynca bkz. Jane Harrison, Prolegomena to the study of Greek R eligion , N ew York 1959, ss. 567-571.

61

likte, ksa zetlerini vermeyi, hi deilse ana izgilerini tantmay yararl buluyoruz. Yedi byk blmden oluan Ramayananm sa'dan nce 100 ile 400 yllarndan Valmikinin Sanskrite met nine gre konusu ksaca yledir (I ) Rama, Sita ile evlenmek iin kimsenin bkemedii bir yay bker ve onu ei olarak kazanr yarmada. (I I ) Rama, Ayodya tahtna veliaht olarak gsterilecektir, kraln karlarn dan birisi kendi olu Bharatanm, Ramanm yerine veli aht olmasn ister, Ramamn da 14 yl srgne gnderil mesini. Kral karsna iki dileini yerine getirmek iin sz verdiinden bunlar yerine getirir. Rama istekli ola rak gider. (I I I ) Rama ormanda kars Sita ve erkek kardei Laksmana ile yaar. Surpanakha adl canavar kadn Ramaya ve Laksmanaya ak olur, ancak ikisi de ona yz vermezler, Laksmana onun burnunu keser, f kelenen canavar kadn, kardei Lanka Kral Ravanadan bu hakaretin cn almasn ister. Ravanann da Sitada gz olduunu kabul eder. Altn geyik biiminde bir glyabani Rama ve kardeini ormana ekerken, Ra vana, Sitay Lankadaki sarayna karr. Ku Kral Jatayu bu karmaya engel olmak ister, ancak Ravana onu ldrr. (IV ) Kardeler Sitay ararlar. Rama maymun Sugrivaya yardm ederek maymunlar lkesini onun kardei Bali (Subali) 'den ynetimini almasn salar, bu yardmn karlnda Sugriva ve ordusu Ramaya, Ravanaya kar savanda yardm edecektir. (V ) Beyaz maymun Hanuman gizlice Lankaya giderek Sitanm tutuklu oldu u yeri bulur, Sitaya Romanm akm kantlayan bir ia ret verir. Yakalanr, ancak kente ate verip kaabilir. (V I) Byk ve uzun sren savata, Rama, Laksmana ve maymunlar canavarlar ordusunu ve sonunda Ravana'y yok ederler. Ancak Sitamn namusunu koruduu zerine Ramanm kukulan vardr; Sita ate snavndan geme yi kabul eder. Alevlerden yanmayarak iffetini ispatlar. Sita ve Rama zaferle Ayodyaya dnerler. (V II) Ancak Sitanm tutuklu olduu srada kocasna sadk olmad zerine dedikodular srmektedir. Sita srgne gnderi lir, orada iki ocuk dourur. Tanrlar onun iffetini ka-

Laksamana Garudaya teekkr ediyor. (N an g Yai-Thailand)

Rama kardei Laks&manatun cansz bedenine alyor. (N an g Yai-Thailand)

62

tlamak iin bir kez daha yardm ederler ve bylece Ayodyaya dner. Mahabharata ok daha karktr. Ramayana3 nn drt kat uzunluunda ve daha ok blmleri ve karak terleri vardr. Ayrca sonradan katlan ilgisiz blm ler destann btn iine yerleip onun bir paras ol mutur. Bu birbirine dman karde ocuklarndan olu an iki ailenin savadr. Pandavalar ve Kauravalar. kisi de Astina kralln ynetmek istemektedirler. Pan~ davalar be kardetir : Yudhisthira en bykleri ve en soylular, Bhima gl atlgan, Arjuna incelmi ve onu yenilmez klan bysel glerin sahibi ve ikizler Nakula ve Sahadeva. Bu be erdemli kardelerin karsnda en bykleri Duryodhana olan yz Kaurava kardeler var dr. Onlarn balca amalan iktidar ne pahasna olursa olsun ele geirmektir. Duryodhana, Yudhisthiray hile li bir zar oyununda yener, Pandavalar hereylerini yi tirirler, zellikle Astina krall zerindeki haklarn. Duryodhana onlar haksz olarak on iki yl srgne gnderir, onlar ormanda srgn gnlerini geirirken kal dklar yeri yakmaya kalkr. Vinunun yeniden dou u olan Krina, Pandavalarn yol gstericisidir. Bu iki aile arasnda bar salamak iin alr ancak Kaurava'lar onu dinlemez, Pandavalarm miras haklann da kabul etmez. Bylece Bharatayuddha (Byk Sava) hazr lklar balar. Bunu \zleyen blm en nemlisidir, ad Bhagavad-Gitadr. Arjuna yeenlerini ldrmenin do ru olup olmayacan sorar, Krina dman ldrmek le ynetici kastriya snfnn kutsal devini yerine ge tirmi olacaklarn syler. Sava on iki gn ve on iki gece srer. Pandavalar, Duryodhanann en yiit ve usta ko mutanlarn birer birer yenilgiye uratr ve ldrr. Onikinci gn Duryodhana ve 99 kardeime ldrlr. Pan davalar Astina krallnda hakl olarak yllarca hkm srerler. Gneydou Asya Mahabharata ve Ramayana3 d&n yararlanrken bunlar ok deitirmiler, yeni oyunlar yapmlardr. Bu tr oyunlann says, wayang oyunla

Indratflt bir yaya g vermek in tren yapyor. (Nang Y a i-T h a ila n d )

Hanuman filin boynunu kryor. (Nang Y a i - Thailand)

63

rnda iki ile yz bulmaktadr. Cavalya gre Allah Ademi yaratt ondan da Hazret-i Muhammed, Batara Guru (iva) ve Vinu geldi. Vinu nce Ramayanada. ci simlenerek Rama, daha sonra da Pandavalara yol gs terici Krina olarak Muhabharatada grnd. Pandavalardan da kuaklar sonra krallar, sultanlar geldi, Cavay Xn. yzyla kadar ynettiler. Bylece wayang kulitin tarihi bir ilevi Cavann krallk geliiminin ruhani ynn dramatize etmektir. in glge oyununun kaynaklar da gene geni l de zengin in mitologyasna dayanmaktadr. in glge oyununa ayrdmz blmde oyun daarndan rnek lere geni yer verdiimiz iin bu rneklerin incelenme sinde bu gerek daha iyi ortaya kacaktr. Ayrca in in Gney Dou Asya tiyatrosuna byk etkisi olmu tur. in roman ve oyunlar Gney Dou Asyaya dra matik kaynak olmutur. Bunlardan iki nemli roman San Kua Chich Yen I ( Kralln Roman) ve Shui Hu Chuan ( Su kysnda ) dr. Her ikisi de uzun ve he yecanl olaylarla doludur. Birincisi .S. 220 - 265te Wei, Shu ve Wu krallklar arasndaki savalarn tarihidir. kincisi ise Sung dneminde (I.S. 960 -1279) daha ok toplumsal dzen bozukluklarn ele almaktadr : Rvet yiyen grevliler, toprak aalar, gln hizmetiler, bil ginler, hrszlar, gen kzlar. Bir ok in evcil dram lar ya da venler bu romandan uyarlanm. Ayrca Hung Lou Meng (Krm z Odann D) ve Hsi Yu CM (Bat Blgelerine Yolculuk) ve benzeri dramlar da oyunlatrlmtr. Bunlar Gney Dou Asyada ok kullanlmak tadr. U Kralln Roman Thai diline Sam Kok ba l ile evrilmitir. Bir baka nemli dram kayna Jataka diye bilinen Budhac dou ykleridir. Daha ok Burma, Thailand, Kambodya ve Laos gibi Hinayana Budhac lkelerde g rlr. 547 Jataka yksnden pek az sahne iin kulla nlr. Sz gelimi bunlardan en bilinen gzel ku kz Kinnarinin yks M anaradr. Bir ok yrel sylence ve halk masallar Jataka yklerine dntrlm, kah-

raman gelecein Budha's olmutur; nang talung tem sillerinde grlr.2 Ayrca her lkeye zf i kendi kaynaklan vardr. Sz gelimi Balinin Cjalvnarang gibi. Cjalonarangn ko nusu ksaca yledir : Kral Airlangga anda Bali tar lalar yaklp yklmakta, insanlan ldrlmektedir. Ca d Cjalonaranng ktcl gleri lkeye kar yneltmek tedir. Kral Airlangga lkenin en bilgili ve by bak mndan gl bilge, ileci Bharadah'y lkeyi kurtarmak la grevlendirir. Bharadah aratnnca Cjalonarang'm gcnn eski kitaptaki gizli bilgiden geldiini renir. Bu bilgi olumludur, ama Cjalonarang bunlan kt ama lara dntrmektedir. Onunla karlar, cadnn saldmlanna by gcyle kar koyar, sonunda onu afsun la yokeder, lrken onun gnahlarn balar, yk can landrc anlamldr; temsiller de ya nemli gnlerde ya da hastalklarda verilir.3
Sita - Hint Tasviri.

Gney Dou Asya tiyatrosunda ve zellikle glge oyununda ilgin olan yklerin ierii imdiki dinsel ve toplumsal inanlarla elimektedir. Sz gelimi Msl man Endonezya ve Malevya'da Mahabharata, Budhac Thailand ve Kambodya'da Ramayana gibi. Gney Dou Asya'da Arap lkelerinden gelen s lm'la ilgili konular da ilenmektedir. Bunlarn ounun Hindistan yoluyla geldii sanlmaktadr. 4 Kimi, Byk skender gibi, dorudan doruya slmla ilgisi olmayan servenlerdir. Kimi ise slm lkelerinde yaygn, slm' ycelten yklerdir. Bu kincinin en yaygn rnei de E m ir Hamza hikyeleridir. Buna gre Hamza, Islm' rnek olarak ve sava yoluyla btn Arap dnyasna ka bul ettirmitir. Bu kaynaktan yaplan dramatik oyun2 Brandon, bunlardan Sin Ksay (ayrca Sin Ksai ya da Sin'njaya) diye bilinen bir Jataka yksnn norgiLsn vermitir, bkz. Brandon ss. 98-99. 3 Beryl de Zoete and W a!ter Spies, Dance and D ram a in Bali (London 1938), ss. 116-117. 4 Rlchard Wnstedt, The Malaya ; A Cultural H isto ry (6. bask) London 1961, s. 142.

65

lara Menak oyunlar denmektedir. Endonezya ve Ma lezyada eitli tiyatro trlerinde ilendii gibi, zellik le Malezya glge oyununda da ok grlr. Brandon, Jogjakartada 1964de dokuz saat sren bir Wayang glek temsilinden aadaki zeti karmtr : 5 Arabistann gl kralnn saraynda bir kabul t reni. Kral komu lkenin hkmdar Emir Hamzann kardeinin elisini kabul eder. Kardei, Hamzadan Is lm kabul ettii iin nefret etmektedir. Elisi kraldan Hamzay ldrmekte yardm etmesini ister. Kral da elsiye Hamzay bir dn arsn kabul etmesini, bu arya silhsz gelecei iin kral onu kolaylkla ld recektir. Eli kabul eder ve ayrlr.
%

Emir Hamzann saray. Hamza ve kardelerinden Maktal ile ary konuurlar. Maktal, Hamzaya bunun bir hile olduunu sylerse de Hamza kardeinin dne kulak asmaz. Maktal, Hamzann iki soytar ua ve kk bir sava bei ile yola kar. Yolda kraln as kerlerince saldrya urar, Maktal pskrtlr. Bu arada Hamza dne olunu gndermeye karar verir. Olu gider. Maktal, Hamzaya saldry anlatr. Hamza ba vezirini byk bir ordunun banda gnde rir, bu Hamzann kt kardeinin beylerinden birinin ordusu ile karlar, ba vezir bunu ldrr. Hamzann ba veziri dner ve Beyin lmn ha ber verir. Hamza'nn olu dne gelir kendini saygy la amcasna tantr. Amcas, Hamza'nn olunu gndere rek kendisini aldatmasna kzar; bunun zerine yeeni nin ldrlmesini oluna emreder, ik i karde ocuklar dvrler. Bu sava tarlaya, oradan ormana kadar ya ylr. Sonunda Hamzann olu hasnm yener ama Is lm inancna gre onun cann balar. Yenilen babas na baarszln bildirir. Babas zayfl ve korkak l iin olunu azarlar. Kral da olunun bir ormanda ileci gibi yaayarak ruh ve akl ynnden gelimesini
5 Brandon, as. 108-109.

66

emreder. Oyun eitli oluntular kmesinin bir paras ol duundan kesin bir bitii yoktur. Mslman olan Malezyada Kelantan voayang3 mda E m ir Hamza kmesinin oynand sanlmaktadr.6 u nu da belirtelim ki bu kme bizde Hamzaname diye eski den ok yaygnd. Kesinlikle eskiden Karagzde kulla nlp kullanlmadn bilmiyoruz, ancak eski Trk med dahlarnn daarlarnda nemli bir yeri olduunu sap tadk. 7 Bu arada Topkap Saraynda bulunan iki or dunun arpmasn canlandran bir gstermeliin Hamzanamcden bir sahneyi canlandrdn sanyoruz.8 Mithos kaynaklar zerine bu rneklerden sonra, imdi de glge oyununun bysel ve ritel yn zerine rneklere geelim. Wayang kuit temsillerinin dinsel ya n seyircilerce ok tutulduu iin Cavada bugn de yz lerce glge oyunu topluluu i bulabilmektedir. Oysa Nang yai, zellikle cenaze ritellerinde Brahman inan larna bal olduu iin, bunlar da nemlerini yitirdikle rinden, oyuna da ilgi kalmam, topluluklar dalm tr. Balide yukarda szn ettiimiz Cjalonarang daha ok hastalk srasnda ve gene by bakmndan belirli gnlerde oynanr. Burada ok zel ve deerli sungular yaplmas gerekmektedir.9 Cava voayang kuit oyunlar iinde Baratuyadann on iki oyunu vardr; burada dzinelerle mitologya kahra manlar ve yar tanrlar ldrlr. Cavada inan odur ki, bu oyun oynanrsa byk ykmlar olacaktr. Ancak 1957den beri Baratayuda oyunlar gsterilmektedir. Ama gene de bir lde korku duyulmaktadr. 1 0 Belli vesileler iin belirli oyunlarla oynanr, lm Tanrs Kala'mn Douu yks ya tek ocuk f = ontang6 7 8 9 30 Culsinier, s. 93. bkz. Geleneksel. Bu gstermeliin renkli bir resmi iin bkz. And, Karagz. De Zoete and Spies, a.g.e. s. 118. Mantle Hood, '*The Enduring Tradition : :Mus!c and Theatre in Java and Bali*' Indonesia, New Heaven 1963, ss. 444-45.

67

antingJ ya da biri olan teki kz ikiz doduunda oyna nr. Bu oyun ocuk ya ocuklar Kalann yemesi teh likesine kar korumak iindir. Doumla ilgili tren ler Cavada gebeliin yedinci aynda ( [ = tingkep) ve bir de ocuun gbek kordonunun dmesinde [ = pupak puser] yaplr. Bu durumlarda Arjunann ya da Lara Irengn doumu ykleri oynanr. Bylece doan ya da doacak ocuun, olansa Arjuna gibi kahraman bir er kek, kz ise Arjunann ilk kars Lara Ireng gibi gzel olmas salanm olur. Glge oyuncusunun dua okumas hereyden nce z korunmas iindir. Tanrlara temsilini kutsamasn, seyircilerinin kendisini beenmesinde yar dmc olmasn ister. Ama ayn zamanda tanrlarla se yirci arasnda aracdr da; tanrlar onun aracl ile se yircilere seslenir. Bir bakma hem rahip, hem tanrnn sesidir. Kimi Tanr ile ayn gce sahiptir. Brahman rahiplerinin belden yukar plak olmas gibi Balide voayang kulit, Cavada da voayang beber oynatann bel den yukars plaktr, zellikle Cavada ruvoatan oyunu nu gsterecek dalang3 en yal, en akll, hem bysel m gc kuvvetli, bir baka deyile rahibin oynatmas gere kir. Tanrlardan kk ocuu kutsamasn ister, ocu a kutsal su serper, bylece ktlklerden onu korur.1 1 zellikle yaam dngs ritelini yanstan slametan denilen toplu len ki bununla doum, evlenme, snnet kutlanr. Wayang temsili bu trenlerde hazr bulunan lar topluluk ve gvenlilik bilinci verir. Dalang yalnz oynatc deil bunun yneticisidir, dualar okur, sunguda bulunur, seyircisine bunlar yorumlar. Cavada wayang'\n kt ruhlar kovmak iin by gibi kullanl aadaki durumlarda zorunludur : 1 2 Bir pirin tenceresini atee drnce; Bir deirmen tann bir arkn ya da tan k rnca ;
11 12 Brandon, s. 223. L. Serrurier, Wayang. Leden, s. 238.

63

Bir voayang temsilinde perdenin gerili tahta ereveyi drnce;

olduu

kiz kz, ikiz olan ya da biri kz teki olan ikiz dounca; Bir ocuu olup da baba ya da annenin bir daha ocuu olamyaca kesinleince; Be olan ocuu olan fakat bunlar arasnda hi kz ocuu domamsa. Hindistanda da salgn hastalklarn, kurakln n lenmesi iin glge oyunu oynatlr. Balide elence iin yaplan glge oyunu temsilleri gece olur. Geri ritel iin gece temsillerine de raslanmakla birlikte, asl ritel nitelii olan temsil gndz ve rilir, wapang lemah | = gndz voayang3 | denilir ve 1 leden sonra saat drt ve alt arasnda olur. Bir rahibin ynetiminde daha ok di dolgusu \mepandas \; lnn yaklmas \ngaben | gibi vesilelere baldr; bu tren l yaklmadan bir ya da gn nce olur; yeni yapl m ya da onarlm tapnak ve nemli bir binann kut sanmas treni [ melaspasin | tapmaklarn yldnmleri , \odalan\; yana basan bir ocuun rahipe kutsan mas foton|; bir mezarln, yeni bir tanr-heykelinin kutsanmas ve daha eitli trenler iin wayang lemah temsili verilir, ilerde daha ok ayrntl ele alnacak bu voayang lemah3 da ilgin olan seyirci bulunmamas dr. 1 3 Balide gerek dalang -ki buna amangku dalang de nilir-; bu ad tayabilmesi iin yce rahip \pedanda\
13 Colin McPhee The Balines W ayang KuHt and Its Music , as. 150-151, adl incelemesi Bali blm iin ok yararland mz uzun almas nce Vjaw a XVI/1 (1956), ss 1-54de (1956). ss. 1-54'de yaynlanmtr. Bu yaym bulamaynca ayn yaznn yeniden eksiksiz basld yakn tarihli bir kitaba ba vurduk, bu kitap boyunca buradan alntlardaki sayfa numa ralan bu ikinci baskdandr, bkz. Trad itional Baline-se Culturr, ( Yaynlayan Jane Bek>)t Colunbia Unlversity Press 1970, ss. 146-197.

69

onu hazrlar, bu aamaya gelince voayang dnda bir ra hip gibi trenler ynetilir. Juru dalang, voayang temsil lerinin eidine gre en doru sungularda bulunmasn, oyunun banda ve sonundaki tasvirlerin korunmas iin gerekli dualar, ayrca seyirci nnde baarya ulamas iin gvenceye almas iin byk formllerini bilmesi gerekir, ancak o zaman gerek elence, gerek ritel iin yetkili klnr. Bundan baka amanghu dalang ktcl glere kar ruhu korumak, belirli gnde domu bir ocuu kendisini bekleyen lanetten \sadamala\ kurtar mak, ya da l evinden yaklmaya gtrlrken koru mak iin gerekli trenleri de ynetir. 1 Dalangm uyma 4 s gereken ileci kurallar |apa dalang | vardr. Sz ge limi voayang zerine hereyi bilmeden hi bir canl hay vann yreini yiyemez. Yemek yerken ya kuzeye ya da douya ynelmelidir, bat ya da gneye dnerse uur suzluk olur. Dalang suyu drt yudumda imelidir, by lece bellei glenir. Ykanmak, yzn ykamak, di lerini temizlemek, zerine iekler takmak, belli yemekler iin temsil yerine giderken ve temsil ye rinin - gvenlii iin dualar vardr. Temsil vere cei eve yaklamasn bilmeli, kap nnde dur mas, solunumunu denetlemesi, nce sa ayan atmas gibi. Wayang tasvirlerine de zel zen gs termesi gerekir; dalang bunlar evinden gtrrken belirli dua ve sungularda bulunmal. Temsilde, l |pengurip | tasvirleri canlandrmak iin de dualar var dr. Balide gnlk yaamda kullanlan nemli eyalar sz gelimi Hindistan cevizi yapraklar, evcil hayvanlar, kitaplar, /cmler, alglar - iin yln belli gnlerinde sunguda bulunulur. Herbirinin ayr gn vardr. Hafta nn son gn \tumpck wayang ] kuklalar iindir. Dalang bunlara dualar okuyup kutsal su serper zerlerine. Dalang oynatma kulbesini amadan temsilinin g vencesini ve baarsn salamak iin belirli dua forml leri okumas gerekir :

14

Colin Mc Phee, ss. 152.

70

pcngeger, erkek,kadn ve ikisi aras cinsten geni bir se yirci topluluu olmas iin; pengalup, sesi hoa gidebilsin diye; pengaduh, seyirci scak canl ilgi gstermesi, seyirciyi kendine ekebilmek iin; pengirut, eksiksiz btn seyircilerin houna iin .1 5 gitmek

Malezyada dalang, yeni bir yerde ya da yeni bir oynatma kulbesinde temsil verirken al ve kapan trenleri yaplr. Burada sungular, yakarlara yer ve rilir; buna kenduri denilir : Drt ynde bulunanlara ve yeryznde, tarlada, kyde ve nehirde oturanlara yaka rlardr. Temelde ayn olmakla birlikte eitlemelere raslanr. Kenduri bir baka yerde ele alnan puteri*ye benzerlik gsterir. Bu yakarta eitli ruhlarn adlar sa ylr, onlarn kkeni ve oturduklar yer zerine bir ta km bilgiler de verilir. Ruhlara davranlarnn iyi ol masnda uyarda bulunur. Amac ise kavga, anlamaz lklar nleyerek, temsilin uyumluluk iinde gemesini salamaktr.1 Malezya'da dalang yalnz oynatc deil 6 bir aman, ruhlarla bir aracdr. Yalnz glge oyunu de il fakat bu blgenin Main Puteri, Mak Yong gibi teki dramatik trleri iin de bu byledir. Ancak elendirici ilevi daha nde gelir. Ylda 200, 300 temsil verebilen dalang3 yalnzca bir iki temsili elence dna ynelik m tir. Geri her voayang temsili, oyunun sras ve kurulu u bakmndan bir riteldir; nk daha temsil bala madan yaplan uygulamalar sunaklar, adaklar, dualar vardr. Ancak bunlarn ounluu temsilin baars iin dir. Sz gelimi bir baka yerde deindiimiz gibi oy natma kulbesinin hangi yne dorultulaca gibi. Dalangn bysel - dinsel ilevi ruhlara len \berjamu] ritelinde nem kazanr. Bunlardan menyamah, yrel ruhlar kkrtarak kolera tehlikesini kovmak iindir.
15 16 McPhee, ss. 186*187. Sweeney, ss. 273-74.

71

Bu topluca bir eylem olmakla birlikte dalang bilinmeye ne duyulan kr bir korku karsnda bu aklanmaz teh likeli yorumlayp, onunla savamaktadr. Bu bakmdan dalang hem genel halk hekimi ( bomoh) hem de aman f bomoh puteri\ grevlerini de yklenir, ou glge oyu nu oynatmann yamsra bunu da yapar. Gene bir eit amanlk olan main bagihi de temsil dnda yapan dalangl&r v a rd r.1 7 Malezya glge oyununda keramat denilen tasvirleri bir dalang bomora (amana) berbageh ya da main bageh denilen tren iin dn verilir, kimikez de bir dalang bir bomor ile birlikte bir hastay saaltmak iin kullan lr. Kimi bomor'un da byle keramet tasvirleri ya da bir Kala tasviri olur. Ancak dalang3 lar kendi katklar ol madan bununla etkili olunabileceinde kukuludurlar. 1 8 Malezyada en nemli glge oyunu ritel genel ady la berjamu [ = ruhlara lenldur. Buna bal riteller unlardr : Pelimau [ = dalangm rencilerinin ritel ykanmas | pelepas niat f = adak borcundan kurtulma | , , menyemah [ ruhlarn kkrtlmas | Berjamu riteli . bunlarn her iin de ufak tefek deiikliklerle ayn dr. Ritel ok uzundur, gece 8.15te balar ertesi sabah 9 ile 12 arasnda sona erer. Tren kenduri ve yerine g re buka panggung, her zamanki oyunun ndeyii, W ak Peran Hutan oyunu, ar \memadah ], elendirmek ama c ile bir oyun, Betara Kala oyunu, esriklik durumu ve kurtulutan oluur. 1 Tok/Wak Peran Hutan 9 [Orman Soytars 1 yirmi dakika srer; bu oyunun ritel bir an lam vardr. Bu ksa oyunda bilge Maharisi Kala Api ya da Seri Rama Peran Hatuna et iin avlanmasn ister ler; et ise beyaz fare - geyiktir. Ormana gider kpei ile, bir kaplanla karlar, zerine atlar, kaplan ken disini yiyecekken retmeninden yardm ister. G ka zanr ve kaplan ldrr; ancak kaplann leinin ev resindeki kt etkileri yok edecek bilgisi [ badiJ yoktur.
17 Sweeney, ss. 37-388. 18 Cuislnler, s. 89. 19 Sweeney, s. 275.

72

M alayada bir glge oyunu kulbesi

Bilge retmenine gider. Ve gerekli bilgiyi ondan alr. Bu ksa oyunun temsile de yarar vardr. Ayrca dalang eritirme treni pelimaud&n gemise, Peran Hutan kap lann leini atar, eritirme treni yaplmamsa yok et meyi bilge zerine alr. Ritelin geri sonunda arlm ruhlar gnderme vardr, ancak arldklar iin onlar varlklar da gereklidir ve bunlarn kkrtlmas sz konusudur. Aslnda ruhlar ne kt ne iyidir, nemli olan iyi davranlrsa iyilik grlr; ya da tersi. Ancak badi ve kuwong denilen etkiler ktcldr; bunlarn ki ilikleri yoktur, bunun iin kovulmalar gerekir. Bir de bala vardr, bunlar ruh ve ktcl etki arasndadr, hem kovulurlar hem kkrtlrlar. 2 0
20 Sweeney, sa. 275-76.

73

Wak/Tok Peran Hutandan sonra ar | = madah\ gelir. Ruhlara verilecek len iin bunlar arlr. Kimi kez dalang yalnzca ary mrldanr, ya da bu bal bana bir oyunla yaplr. Bu ikinci durumda oyunlar tan r soytar Pak Dogol ve arkada Wak Long bu ary yaparlar. Bundan sonra asl dram balar, burada da bir takm riteller olur. Bu genellikle gece yars sona erer.2 1 Bundan sonra Cherita Betara Kala3 nn temsili ge lir. Kelantanda bunun tek bir metni vardr, ama ufak deiikliklerle oynanr. Bu gsteri eitli tehlikelerle do ludur, ocuklarn aynatma kulbesinin yannda uyuma larna izin verilmez. Oyunun doruk noktas Kalann doy mak bilmez al ile kvranmas, kan tattktan sonra, Wak Longun dalang olduu bir glge oyunu kulbesine Mak Babuyu gndermesi ve Kala ile Wak Longun kar lamasdr. Bplece glge oyunu iinde glge oyunu buluyoruz.2 Gncel temsili oynatan dalang oyun iinde 2 ki dalang Wak Long ile zdeleir. Kala, ona eitli ara gerelerin adlarn ve Wak Longun soyunu sopunu so rar. Wak Long onun sorularn cevaplandrr, dalang'larn eceresini sayar. Kala, cevaplardan honut kalr, yemek yiyecei iin beklemesini syler. Burada dalang glge oyunu zerine bilgisini, ruhlarla ilikisinde usta ln ortaya dkmektedir. Bu oyunu ise ancak eritir me treni snavn vermi dalang3 lar oynatabilir. Geri bu ktln kovulmasndan ok ruhlarn kkrtlma sdr, ancak kovmaya da yer verilir. Mak Babu kaarken eitli kurnazlklara bavurur, dmnden kesilmemi bir bambu ubuun iine saklanr. Kala, en iyi zmn bir glge oyunu temsili olduunu syler. Bir adak bir wayang temsil olabilir; eer dilek yerine gelirse, bu tem sil daha ok adak borcunun yerine getirilmesidir fpeemepas niat\; yoksa ruh kovma treni deil.2 Kala oyunun 3 dan sonra gelen ritel kesimi en uzunudur, 6 saat srer.
21 22 23 Svveeney, s. 276. Karagzn bir faslnda da (Snnet faslnda) Karagz iinde Karagz oynatlr. Svveeney, ss. 276-77.

74

Perde sarlr, dalang esriklik durumuna geerek ruhlara len eker. Her tasvirin ruhu ( Jembalang) vardr. Bunlara melaikat (meleklerJ ve iblis [eytanlar], grn tlere benzerler. eitli ruhlara drt yndekiler, top rakta, kyde, tarlada, nehirde bulunanlara len eki lir. Esriklik halindeki dalang her bir tasvirin jumbalang ile kendinden geer; tasviri tutar, ileri srer ve oynat ma kulbesinin nndeki yiyeceklere dedirir. Onlara bir len eker. Bunun temel biimi main puteri'dir. Da lang esriklikte iken bir klavuza [ = minduk | gereksin me duyar. Bir [main puteri] klavuzudur; ayrca rebabla tamamlanr. Eer dalang3 retmeni ordaysa bu ii m o yapar. telli rebab puteri yalnz burada kullanlr. arklar ezgiler de puteri3 dekinin eidir. Minduk puteri orkestray ynetir. Ayrca minduk esriklik durumunda olan dalang ile konuur. Bu trende ok sk kurallar geerlidir. 2 4 Ritelin son blm pelepas, adak borcundan kurtul madr. Buradaki yakarlar lene katlan ruhlarn geri gnderilmesi iindir ( = menghantar |. Havann arl n zmek, datmak, kt etkilerin olasl karsn da, bunlar kovmak iindir. Bu kesim bir dalang3 tan te kine byk deiiklikler gsterir, ayrca btn gece yo rulan bitkin dalang ii ksa kesmek isteyebilir.2 Pelimau3 5 da ek bir tren vardr Burada renci retmenine ba lln ve saygsn gsterir, bundan sonra retmeni rencisini yk ar.2 6 Nang Talung, Thai dinsel inanlaryla sk sk ba lantldr. Yalnz dinsel vesilelerde enliklerde oynatl makla kalnmaz; ancak Thai krsal yaamnda dinsel ilevleri de vardr. Animisme, Hinduculuk ve Budhaclk gibi inanlardan gelen Thai dinsel inanlarnda tiyatro nun ve zellikle glge oyununun nemli bir yeri vardr. Geri Budhaclk tanrsz bir din olmasna ramen dos
24 25 26 Sweeney, ss. 277-78. Svveeney, s. 278. Sween-ey, s. 279; bu tr ustann rana yapt eritirme t reni yapmas bizde de vardr, ed balama denilir.

75

tum Mattani Rutnine gre aadaki rnekler glge oyu nu sanatsnn dinsel ve bo inanlarn yanstmaktadr. 1) Glge oyunu topluluu temsil yerine giderken yolu zerinde bir tapnak ya da dinsel bir ant grrse sayg gsterisi olmak zere davul alar. Bir tapnak ya da eve gelecekse ev sahibine teekkr belirtisi olarak bir temsil verirler. 2) Topluluk, baarl gemesi iin, temsilin verile cei yerin seiminde zen gsterir. Oyun yeri Douya ve Kuzeye ynelik olmaldr, ama hi bir zaman Batya deil.2 Ayrca oynatlan yer, aa ktk, karnca yuva 7 snn olduu tepecikler, amur birikintisi, pirin tarla larndaki toprak tepecikler, iki aa aras, ya da bir aacn karsna, bir mezarlk yaknna, ya da aklk bir yere kurulamaz. Tiyatro eitli topluluklarca daha nce kullanlmsa, Nai Rong [ = tiyatronun sahibi) kt cl ruhlar kovmak iin bir dinsel tren yapar, ayrca tiyatronun ruhlarna sayg gsterisinde bulunur. Bu t rene tiyatroyu altst etmek anlamnda Ngai Rong Kvouan Rong denilir. Nai Rong tiyatroda bir kez dola p buraya arkadan girer. Tasvirler ve alglar tiyat roya n giriten sokulur. Tasvirler, rtbelerine, durum larna ve trlerine gre yerletirilir. Sz gelimi tanrlar ve ris/ti'ler gibi kutsal olanlar ba st bir dzeye as lr, gldrc karakterler bir yana, nemsiz olanlar aa dzeye konulur. Kadn tasvirleri gnah olaca iin m/ti tasvirlerinin yanna ya da onlara deecek bir yere konmazlar. Tasvirlerin zerinden yrmek ya da onlar yanl tutmak kt sonular dourur. Tasvirlerin kutsal nesneler ve bysel gleri olduuna inanlr. 3) Herey hazr olunca tiyatronun almas iin da vullar vurulur. Orkestra da tiyatronun alma mzii Plaeng Tang Rong ezgisini alar.

27

Bu konuda aada Malezya da Batnn kble olmasyla ilgili yorumlara deineceiz. Bali Wat/anfnda da perde ve daany ya kuzeye ya douya ynelim olmaldr, bkz. McPhee, s. 187.

76

Perde gerisinden bir nang talung temsili

4) Eer bir rakip tiyatro varsa, topluluun ba b y yapar, bysel bir takm szler okur; bununla rakip topluluun temsil srasnda klarnn snmesi, bana hastalk ve lm gibi kazalarn gelmesi salanr. By szleri bceklere ya da ufak tasvirlere flenir; ya da kda yazlr. Bu by ilemine K a m Mop denilir.
\

5) Perde yerletirilirken, aa kyda oynatcnn karsna gelen ipler balanmaz, bunu Nai Nang balar; bylece simgesel olarak seyircinin ilgisini ve gnln de balam olur. 6) Daha nce de belirtildii gibi Nang Talung d nlerde oynatlmaz, oynanacaksa ya dnden bir gn nce, ya da dnden sonra yelenir, 7) Gene daha nce belirtildii gibi bir cenazede ta ze bir l yaklmsa, Nai Nang ktl yok etmek iin ok iyi by bilgisi olmas gerekir. Glge oyunu lnn yaklmasndan nce oynanr; tasvirler ve alglar yakl ma s;rasnda tiyatrodan gtrlr, yaklma bittikten sonra yeniden getirilir. inde de gezici glge oyunu top luluklar Fener enliinin sonuna dek bir ay (ay ye ni ylnda) kyleri dolarlard. Gene ay ylnn drdn c aynda pirin ekiim enliinde temsil verirler, bu ara da topluluklardan dnler, doum gnlerinde, ve ce naze trenlerinde temsil vermeleri istenirdi.2 8 Ritelin yurdu Asyadan, Trkiyeye gelirsek, daha ok mparatorluun bakenti stanbula zg Karagz iin ritelden sz edemeyiz. Geri Anadoluda kyl kl trnde oyunlarda ritel nemli bir yer tutarsa d a 2, 9 kentli kltrnde bunlar zamanla silinmitir. Ancak bir takm kalntlarn izlerini bulabiliriz. Hereyden nce Karagzn zellikle snnet dnlerinde ok oynand na ilgiyi ekelim. Bunun gibi bir eritirme treni olan raklktan, kalfala, ustala ykseltme trenlerinde. Fakat daha nemlisi Karagz oyunlarnn ve tasvirle rin ikonografik konulan bakmndan bu kalntlar sap tayabiliriz. lerde greceiz, geri glge oyunu Trkiye ye XVI. yzylda Memluk dnemi Msrdan geldi, ancak Msra ve Arap dnyasna da Gney Dou Asyadan, zellikle Cavadan gelmi olabileceine kesin gzyle bakabiliriz. Geri Msrda glge oyununun zerine ay28 29 Yu Feng-, ss. 79 - 80. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Me-tin And, Oyun ve By. T rk Kltrnde Oyur K a vra m , (stanbul, 1974)

Ahu - Sylence yarat (TSM ),

78

rntl bilgimiz olmamakla birlikte, dolayl yoldan Trk glge oyunundaki kalntlarn saptayabiliriz. Nitekim ilerde glge oyunu tekniine ayrlan blmde Cava glge oyunu ile Trk glge oyunu arasndaki benzerliklere, or tak noktalara deinilecektir. Burada da bylk, doa st bir takm kalntlara rneklerle deinerek dolayl da olsa Karagzn Asya knl olduunu saptayabiliriz. Bylk deiimler : Karagzle Hacivat arp lr; ya da keiye, koyuna, kaplumbaaya dnrler. Cinli aa. Kanl Kavak faslna adn veren sy lence aacnn iinde cin vardr; buna bir de ylan sarl mtr. nsanlar karabilir, ya da cezalandrabildii g i bi, iir dilinde konuabilir. Nitekim kitabn sonundaki eklerde saz airi Ak Haan ile Kanl Kavak'n kar lkl iirle sylemelerinin metni verilmitir. Korkun grnl cadlar vardr; bunlar bir kp zerinde uarlar, dilleri ejderhannki gibi uzun ve atalldr. Perdenin iki yannda birbirine kart olan iki cad arasnda bir rekabet ve atma vardr. Gnlk yaamdan amalar iin byye bavu rulur. Sz gelimi Mal karma ara muhaveresinde bir ku yudaki gmy karmak iin bu ite uzman olduu an-

Haciuat kei - K aragz eek ( H M V )

79

lalan Canan adnda bir defineci nce korkun grnm l bir canavar biimine g ire r.3 0 Bir ok oyunda lp dirilme grrz. Sz gelimi Canbazlar faslnda Karagz, Salncak faslnda Yahudi, Krgnlar3 Hacivatn kardei ld sanlmken di da rilirler. Wayangm kesime ayrlan uzun temsilinin nc kesiminde de byle lp dirilmeleri buluyoruz. Ayrca ilerde de zerinde durulaca gibi, Ka ragz gstermeliklerinin ounda anlam belirsiz, oyun la ilgisi olmayan konularda gstermelikler bulunmakta dr. Sz gelimi Vak Vak aac, Burak, ehname3 den Devle Rstemin arpmas3 ya da bu kitaba aldmz I, yrtc bir kuun bir ylanla savamas gibi. Ayrca pek ok mitologya hayvan bulunmak tadr. eitli hayvanlardan oluan deve, korkun ejder halar, ylanlar, canavarlar gibi. rnekleri oaltabiliriz. Ancak urasn hemen be lirtelim, Karagz, Asyadan dolayl ynden gelen bu e leri, kendi yaps iinde zmleyip eritmi, bu ilevle rinin yerini dorudan doruya bir elence, bir renek ve toplumsal eletiri ynleri almtr. imdi buraya dek olanlar toparlamak iin bir in celemecinin saptad wayang3 seyircinin bulduu drt ta nemli ilevle bu blm balayalm.3 2 (1) Hereyden nce ahlk anlam vard : Sa yan daki kiiler iyilii simgeler; bunlar soldaki ktl simgeleyenlerce amaza sokulurlar ama en sonunda iyilik yener, oyun onlarn utkusuyla biter. (2) Temsil ayn zamanda insanln yaam gelii minin simgesidir. Temsilin birinci blm genlii ve
30 Bu konuda bkz. Metin And, "Folklorde Gm ve Karagzn Mal kama Ara Muhaveresi*, Boazii niversitesi H a lk bilim i Y ll , stanbul 1975, ss. 113-123. 31 Bu gstermeliklerin renkH rnekleri iin bz. And, K a ra g z . 32 bkz. R. L. Mellema, Wayang Puppets, Amsterdam 1954, s. 8.

80

iddeti, kincisi byme ve dnmeyi, nc kesim ise yall, i dnyay ve bilgelii canlandrr (3) Gizemcilik voayang purwa temsilinde evrenin simgesini bulur. Perdenin dibinde tasvirlerin destek so palarnn sapland muz aac kt yeryzn sim geler. Bunun stnde btn varatklar dalang3 g m cyle saptad ilevleri yerine getirirler. Tasvirler da langn etkisiyle canlanr ve onunla bamldrlar, te yanda gcn onlardan almadan gerekletiremiyecei iin dalang da onlarla bamldr. Bunun gibi insano lu Tanrya, Tanr da insanolu gereksinme duyar, ik i paral bir birim gibi birbirlerini tamamlarlar, biri ol madan teki varolamaz. (4) Ayrca daha nceki rnekleriyle gsterdiimiz gibi voayang temsilinin bysel etkileri vardr. Dalangm temsilinde bulunan her seyirci ister uyank, ister uyur olsun, btn ktcl etkilere kar gvence altnda ol duuna inanr. TV. S L A M V E GLGE O Y U N U slm'da glge oyununa bir kaynak olarak yer ayn% manm gerekliliinin iki nedeni vardr, nce Trki ye ve glge oyununun grld Yakn Dou lkele rinin ounlukla slm lkeleri oluundan; sonra da, slm'n Cava ve Malezya gibi nemli glge oyunu l kelerinde yzyllarca etkisini srdrndendir. Byk Fransz tiyatro bilgini Profesr Gustave Cohen, her din dram dourtucusudur ve her tapm ko laylkla ve kendiliinden dramatik ve tiyatro grn kazanmtr, d iyor.1 Bu gr eski totemci topluluklar ve eski Yunan gibi ok tanrl dinler bakmndan yzde yz doru olmakla birlikte acaba Hristiyanlk ve s lmlk iin doru mudur? Geri bir Hristiyan dram ve * tiyatrosu yaratlmtr, ancak bu hi yoktan var olmu,
1 Gustave Cohen, 1928, I, a. 5
L e Thtre en F ra n ce au M oyen A g e , Paris

zgn, kiliseden fkrm bir tiyatro mudur, yoksa da ha nceden de var olan kilise dndaki kaynaklardan ve kiliseye ramen mi kmtr? Aratrmalar bu kinci sinin doru olduunu gsteriyor. slma gelince, hi bir Islm lkesi ne zgn, ne de bir baka dram rne inde bir dram yaratabilmi deildir. Bir bakma i inancnda grlen Taziye'ler ileri srlebilir. Bunun d nda Islm lkeleri kendi dramlarn yaratamamlardr. Bunun eitli nedenleri vardr : 1) Bunun banda, Islm lkelerinin iliki kurduk lar uygarlklarn gelimi bir tiyatrolar olmay, zel likle Yunan dramn tanmam olmalar gelir. Yunan tiyatrosu IX. ve X. yzylda sona ermitir. Efltunu, Euclidei, Ptolemeyi tanyan Arap dnyas Sophoklesi, Euripidesi, Aristophanesi tanmad. Ayn eyi Trk ler iin de syleyebiliriz. Yunan dramnn mirass olan Bizansta, uzun mrl bir imparatorluk olmasna kar n, bu nemli kayna srdrecek bir tiyatro yaam yoktu. Geri gnmze dein gelen ve kylerde gr len eski bolluk trenlerinin kalntlar vard, ama kent ky kltrlerinin birbirinden kopmuluu bu kaynak tan da yararlanmay engellemitir. Oysa Hristiyan dra mnn Avrupada gelimesinde bu bolluk trenlerinin ka lntlarnn, seyirlik kyl oyunlarnn byk katks ol mutur. Aslnda da gerek Hristiyanln, gerek Islm n tiyatroya direniinde, yasaklamalarnda zellikle ti yatronun znde, kknden sarsmak istedii eski inan larn, puta taparln, ok tanrl dinlerin, ritelleri, t renleri, sylenceleri bulunmasndandr. zellikle Asya lkeleri iin genellikle tiyatro, zellikle glge oyunu iin uzlatrc yntemlerini aada rneklerle gstermee alacaz. 2) Bir gre kulak verirsek, kadn ve erkein bir

arada bulunmalarna kar konulan snrlamalarn, ka gn de pay vardr. Ancak bu ylesine nemli bir en gel saylmamal, zellikle Asya lkelerinin zengin dram larnda da kadna yer tannmad gibi, Avrupa tiyatro

82

sunun da birok dnemlerinde kadn sahneye kmam tr. 2 3) Daha baka nedenler de aranp, bulunup ileri s rlebilir. Fakat slmn bir dram yaratamamasnn en byk nedeni slmn inan ve dnya grnde dram ve tiyatroya aykrlklar bulunmasdr. slmda Tanr btn varlklar yoktan var eder; bu varlklarn tm gelip geici, oysa Tanr kalcdr, nszdr, sonsuzdur. Tanr, yeri g kendi yasalarna gre ynetir. te bu temel ilkeler asndan Tanrnmki gibi bir yaratclk etkinlii olan ve canl varlklarn benzetmecelerini ya pan trden sanat kollarna yer yoktur. Bunlarn banda resim ve heykel gelmektedir.3 Trkiye iin byle bir ya saklama sz konusu deildir. Tersine Trkiyede insan ve hayvan figrlerinin yapld -yle ki bunlarn iinde heykele yaklaan boyutlularn da bulunduu- dokuz alan saptamtm; bunun iinde eitli kukla trleri ile glge oyunu da bulunmaktadr.4 Geri resim ve heykel bakmndan Kuran& . herhangi bir yasaklamaya raslaa mayz. Buna karn eitli hadisler buluruz. Bunlardan birine gre yarg gn gelince, cehennemin cezas res sam iin lp biilecek ve kendisinin yaratt biim lere can verilmesi istenecektir, oysa onun hi bir varla can verecek gc yoktur. Can olan bir biim yaratmak la Yaradann yaratclk grevine karlm olunuyor. Arapada ressama musavvir denilmektedir, ayn sz ck Fars, Trk ve Urdu dillerine de girmi, biim veren, biimleyen anlamna geldii iin heykelci, yontucu iin
2 Glge oyunu iin Asyada kadn bakmndan bir glk yoktur, slam olan Malezyada kadn dalang *n bile bulunduumu ilerde greceiz. Cava'daki glge oyununu kadn erkek ayr kesim lerden seyretmesi konusunun nedenleri se slam'dan baka ne denlere balanabilir. Bu konuda ilerde daha ok bilgi vereceiz. Bu sanatlar karsnda tslmn davran bakmndan geai bibliyografya irin bkz. A. K. Creswell, The L#awfulness otf painting in slam*', Ars Islamica vol. X II- X II; din adamlarnn grleri ve hadisler iin bkz. Rfk Mell Meri, T r k Tezyini Sanatlar , stanbul 1937, ss. 9-16. bkz. Metin And, Turkish M in ia tu re P a in tin g , Ankara 1974, ss. 10-12.

83

de kullanlmtr, te yandan musavvir , K uranda Tanr'nm bir niteliidir, bunun insanolu iin kullanl mas ho karlanmamtr. eitli hadslerde ele aln m bu konu daha sonra hukukta da ilenmitir. Nitekim X III. yzyln byk hukukusu Nevev, ann ve zel likle afi inancnn grn belirtmektedir.5 Onun g rne gre canl varlklarn resmini yapmak byk g nahtr. Hangi maddeden olursa olsun Tanr'nn yaratc etkinliine zenmek saylacandan benzetmece yasak tr. Buna karn bir aa, bir deve semeri gibi cansz eyleri benzetmece yasak deildir. zerine canl bir var ln resmi izilmi eyay kullanmak da ayn gerek eyle yasaktr. Burada glge dren ya da glge d rmeyen gibisinden bir ayrm yapmak yolu da kapaldr. Kimi yalnz glge dren cisimlerin benzetmecesini ya saklayp, glgesi olmayanlarda bir ktlk grmemek tedir. Oysa Peygamber ve gelenekler byle bir ayrm yapmamlar, zetlemeye altm bu gr daha ok ar bir anlaytr. Resimler karsnda yalnz Arap' larn deil Yahudi'lerin de taknd bu ekingen tav rn bir nedeni de resimlerin ve heykellerin bysel zel liklerinden korkudandr. Resmi, heykeli yaplann kii lii bu cisme geer ve bu cisim by gc kazanr. An cak kimi durumlarda izin verildii de olmutur. Nitekim kz ocuklarnn bebeklerle oyalanmas ho grlm tr. Ne var ki burada bebek puta taparlk olarak g rlmemi, kz ocuunda annelik duygusunu gelitirme si aranmtr. Kz ocuklarnn oynad bebekler gibi slm lkelerinde asl konumuz olan glge tiyatrosu da hogryle karlanmtr. Bu hogrnn nedenlerine inmeden glge tiyatrosunun tarihi zerine nemli ara trmalar yapm olan Dr. Georg Jacob'un Araplarda dra matik eilimin yokluunun nedenlerini ortaya koyan d ncelerini zetleyelim : Islmn yaam gr, salt Tanr ve yazg anlay , bireyin muharrik le (tanrsal oynatc) atma
5 Sir Thormas W. ArooAd, P a in tin g in lalam , O.U.P., 1928, ss. 9-10.

84

sna, ona bakaldrmasna ya da istem ile dev arasn daki atmaya, dolaysiyle dramatik kavrama kardr. Dramatik sanatn en bireyci tr olan tragedyay been mek, duyguda ve dncede edilgin olan Arap iin sa ma gzkecektir. Tragedyada umutsuz ve baarsz da olsa yaam savann korku vericiliinin, soylu bir d n, yenilginin yaratt beeni Arap dnyas iin ya bancdr. Arap dnyasnn rnek kahraman, kendini bylesine boa harcamyacak denli iini bilir ve Arap airi de kahramann yaratrken onu bou bouna yazgya meydan okutmayp, ii kitabna uydurur. Kiinin kendi yaam izgisini belirleyip kararlatrmas Arapm hi d nmeyecei bir itir. Bu yolda Tanrnn gcnden ba ka bir g tanmaz. Arapn gzleri yalnz en yakna, ssten teye gemeyen ayrntlara dikilmitir. Btn Arap sanat ssleyici ayrntlarla meydana gelir. D n yntemi de epik tir, abuk gelimelere kardr. Ayn motifin birikicilii, yinelenmesi hibir zaman bk trc ya da kt sanatn kalntlar saylmaz; tersine, o bunlar en etkili sanat ilkesi kabul eder. Dramatik bir zellik olan olaylar dizisinin gelimesinde abuk, eylem, Arap iin hoa gitmeyen bir zelliktir. O her eyi epik bir solukla syler; daha nce olmu bir olaya dn yap mak gerektiinde her eyi yeni batan alp, usan veri cilik kertesinde anlatmaktan ekinmez. Olaylar dizisin de gerilim onun bilmedii bir eydir. Bir konu buldu mu, tketinceye dek bu konu zerinde ilemeler, eitlemeler yapar. Bu zellikler en ok Arap mziinde karmza kar. Ayn ton dizilerinin durmadan yinelenmesi, ayn ezginin bir dzne notada sonsuz eitlemelerini yarm saat dinlemek AvrupalInn kulanda umutsuzluk, bk trclk izlemini yaratr. Oysa Doulu bunu dinlemeye doymak bilmez.6 Dr. Jacobun bu aklamasnn en ilgin yan Arap ve Islm dnyasnn daha ok epik anlata ynelii
6 G. Jacob, Geschichte des Schattentheaters , Berlin 1907, ss. 2527; 97 ve sonras. Islamda trag*edya anlay in bkz. Domiiue Peren, L IsIamisme et le sens tragique\ N ouvele Revue, 1 ubat 1908, as. 339-353.

85

dir. Nitekim dramatik bir ynteme bavursa da slm lkelerinde hki, rv, nakkaal, kssahan, gazelhan, efsane-gyende, meddah gribi eitli adlar altnda hep hik ye anlatana raslamamz da bu grn sonucu deil midir? unu da belirtmek gerekir ki, glge tiyatrosu, ge rek Osmanl mparatorluunda, gerek bu mparatorlu un egemenlii alanna giren slm lkelerinde yzyl lar boyunca hogryle yaam, bir eit dokunulmaz lk kazanmtr. yle ki, ilerde de grlecei gibi Padia ha bile dil uzatan toplumsal ve siyasal talamasna ve ar akl saklna ramen gene de yneticiler, devletin yksek grevlilerince sayg ve sevgiyle kar lanmtr. Bu trn savunulmas iin hereyden nce gl ge tiyatrosundaki tasvirlerin cansz olduklar, dolaysiyle tek ve biricik yaratc olan Tanrnn iine karlmadna kantlar da ileri srlmtr. rnein X II. yz ylda mer bn-l Frz Taiyet-el Kbra adl eserinde glge oyunundaki grntlere ip takma ya da denek geirmek iin konulan delii gstererek, hi bir canl byle bir delikle canl kalamyacana gre bu grnt ler canl, ya da canlya yknme saylmazlar, saylma ynca da Tanrnn iine karmak gibi bir kendini bilmez lik de bunlar iin dnlemez.7 Ayrca gerek din adam larnn uygulamada grlerini yanstan fetvalarda, ge rek an bakac? ahlk ve tarih kaynaklrnda da renerek ve eitim deeri tadka, yasaklanmas d nlmemitir. 8 Karagzde kendine bir dokunulmazlk salayan, oyunun renek deerini ve tasavvuf anlam n belirleyen perde gazeliyle, oyunun aslnda ou kez tasavvufla hi bir ilikisi olmayan oyunun tmn koru yabilmi, ona bir dokunulmazlk salayabilmilerdir. slam bakmndan glge oyununda ilgin gelime ler ve uygulamalar, Gney Dou Asyann Cava ve Ma7 Rchard ELtinghausen, Early Shadow Flgures", Bulletin of the Aynerican In stitu te f o r Persian A r t and A rcheology, 6 (hazlran 1934), ss. 10-15. Bu konuda fetvalar ve bakaca kaynaklar in bkz. Gelenekse!, ss. 22-28.

86

lezya gibi slam olan lkelerinde grlr. Islm Iran ve Hindistan kylarndan Cavaya Muhammedin lmn den 800 yl sonra geldi, Veliler, Cavada Islam ilk ya yanlardr. Hint gizemciliine ilgi duymular; daha sonra voayang purwa'mn da ayn dnce dzeyinde olduunu grnce, kendileri de oayang oynatmlardr. Endonez yada slamn etkisini gsterirken aadaki tarihler a ka ylma gredir. Cavada aka yl sistemi I.S. 79da ba lar; bu bakmdan miladi yla evirmek iin 79 yl eklen melidir. Sultanlar arasnda sofu olanlar vard : Demak Kral Raden Patah 1439da mslman olmu, ad da Sul tan ah Ngalam Akbara evrilmiti. slamn tasvir ya sa gereince Wayang, yasaklad. V eliler uzlatrmak iin ok renkli ve ilemeli olan voayang tasvirlerini siyah beyaz grntler durumuna sokmulardr. Ve sultan kandrarak bu devinimi olmayan ve sopalar takl figr lerin insan tasviri saylmayacam ileri srdler. Ancak bu deiiklikler Cava soylularnn estetik beenilerine uygun dmedi. Bundan sonra aadaki gelimeler g rld : 1447de Sultan ah III. Ngalam Akbar saray iin gzleri, kulaklar ve azlan yarklarla gsterilen yeni bir -voayang takm yaptrd. 1480de Sunan Ratu Tunggul, Demak kral oldu. Tahta geiiyle ilgili olarak yaplan wayang takmnda tanrlar, devler ve maymun lar, bacaklar arasndan geirilen ve geriden dmle nen bir petemal giymilerdi, teki karakterler rtbe ve cinsiyetlerine baklmadan krallar gibi giydirilmiti. Gi yim kuam altn yaldzla boyalyd. 1530da Pdjang sul tan Adyawidjapa, wayang figrlerine rtbelerine gre insan giyim kuam yaptrd. Bylece krallar, prensler, bakanlar giyim kuamndan tannabilecekti. 1541de Mataramdan Panembahan Senapati Ing Ngalaga yeni bir wayang takm yaptrd, burada tasvirlerin sa ve ba sslerine byk zen gsterildi. 1552de Susuhunan Anyakrawati sarayndaki wayang\&rm oynar kollu ol masn istedi. Tasvirlere yeni bir karakter, dev Raksasa Tjakili eklendi. 1563de Sultan Agung Anyakrakusuma, kendi gzellik anlayna uygun olmak zere wayang*l&rn balarnn ne eik ve gzleri ok ak olmasn iste

87

di. Salar alevli krmz Baksasa Rambutgeni eklendi. Saraydaki bu geliimin yamsra, glge oyunu halk ara snda da seviliyordu ve yaygnd. Nitekim Mataraml Sunan Mangkurat anda yle yaygnd ki, ek bir gelir kayna salamak iin Sunan, glge oyunu temsillerine bir vergi bile koydu. 1605de Kartasura'dan Sunan Mangkurat yenilie meraklyd. Yalanan karakterleri gstermek iin bu karakterlerin eitli alarn belir ten ayr ayr tasvirler yaplmasn buyurdu. Ayrca tan rlar iin tren giyim kuam ve ayakkablar istedi, kahipler de giyimli yaplacak fakat ayakkablar olmaya cakt. Yeni bir dev tasviri eklendi. 1652'de Kartasura'l Pangeran Adipati Puger devlere ve bakanlarna rtbele rine gre giyim kuam verdi. Ayrca bu yl bir dii dev eklendi. 1655de II. Susuhnuan Baku Buwana, kendi eliy le bir Ardjuna tasviri yapt; bu sralarda bu karakter en sevilendi. Bu yl Buta Terong adl tasvir eklendi. By lece her hkmdar bir ncekinin yaptklarn srdr d gibi kendisi de yenilikler getirdi. Yeni eklemeler le karakter says 200'e ulat. 1708de Surakarta'l III. Susuhunan Paku Buwana gene tasvirlerin ban yuka rya ynelik yapt. 1716da Susuhunan Paku Buwana IV btn kral tasvirlerine bir ta taktrd.9 Cava, Bali, Sunda, Sumatra, Malay krallar tanrlar gibi vlr. Tan r ile e anlamldr. Endonezyada yaygn bir inanca g re voayang kulite XVI. yzylda slam el koymu ve 9 Veli oyunlara yeniden biim vererek bunu slam gr lerine uydurmular ve bunu Cavada slam inancn yay mada kullanmlardr. Kimine gre tasvirleri de dei tirmilerdir. Ancak ierikte bunu grmek olana yoktur. Dalangm oyunun bandaki duasnda Allahn ad geer, kimi Arapa szckler de kullanlr. Kimi deiiklikle rin de gene slam etkisi ile olduu sanlmaktadr. Sz gelimi erdemli Brahman rahibi Duma'nn, irkin, kanca burunlu, entrikac bir kt kiiye dntrlmesi gibi. Ancak yzlerce oyun metni arasnda slam'n bu oyun9 H. Ulbrcht, W ayang Puroa. Shadmvs o f the Past, Oxford Uni. verslty Press 1972, ss. 30-34.

88

;*.v r*.vV S* - .V ^ : * ;
:-

?r\ ^* ' &


V i^r.r/!, ^ *v.' '^T V ;.1

,-.*

M_ :.<f. *.\ * -^ '*v

:4^

Bir arap tasviri . Olaslkla Antarnameden A n ta r

larr ierii zerindeki etkisi nemsizdir. Dokuz Veli ve onlarn ardllar voayang kuliti slam yaymak iin bir propaganda arac gibi kullanmamakla birlikte, tiyatro dan baka yoldan yararlanmlardr. Gamelan takmnn mzii ile voayang temsilini halk bir araya getirmek iin kullanmlar, sonra da bu kalabala vaaz vermi lerdir.

89

Malezyada ise slam retisi glge oyununda daha derinden grlr. Ramayana3 nn Malay dilindeki metin leri Arap harfleriyle yazya geirilmitir. Hindu ritellerinin zellikle yeniden doula ilgili blmleri, slam n inanlaryla att lde kartlmtr. 1892de Ramayanad&n bu metinleri kopya eden biri Sultana sa kncal olan yerleri budadn sylem itir.1 0 Malezya'da mslman yazarlarn balca grevi Hin du destan kahramanlarnn yerine slam dnyas nn, Byk skender, Emir Hamza, Muhammed Hanafia gibi slam kahramanlarn yerletirmektir.1 1 Pandji oyun kmesinin Cavann dna geni lde ya ylmasnn nedeni Majapahit hkmdarlarnn bunlar imparatorluun propagandas gibi kullanmalarndan kmtr. Pandji kmesi btn Gney Dou Asyada XIV. yzylda yaylmaya baladnda Majapahit krall Malezyann byk kesimini elinde tutuyor ve Thailand ile Kambodyay da -ki buralarda Pandji kmesi iyi bi linmekteydi ynetmeye gz dikm iti.1 Bu etki temsil 2 lerden nceki dualarda grlr. Cavada dalang 6 dua okur; nce evinde, sonra temsil yerine gelince; giri mzii alndnda ve ya kandili tam yakldnda. Bylece alt duadan bei seyirci nnde yaplr. Dualar A l laha yneltilmekle birlikte iinde Brahmam Budhac ve canlandrc duygulara da yer v e rilir.1 3 Malezyada temsilden nce hem zekt, hem dua var dr. Winstedte gre bu tren iki nemli Hindu ritelinin en nemlilerinden biridir; bugne dek gelebilmi tir. Temsilden nceki duada yoe retmen Siva iin pi memi pirin, yumurta, para sunulduunu ve dansla rn tanrs oyuncularn kral Nataraja iin de Siva ve Vinuyu gsteren deri tasvirleri ttsledikten sonra
10 E. C. G. Barrett, Furer Light on Sir Richard Winstedts *Undeecnibed Malay Version of the Ramayana' Buiettn o f th School o f O rien ta l and A f rican Studtes 2:543 (163) 11 W5nstedt, The Malaya , s. 145. 12 Winstedt The Malaya t s. 145 13 Brandon, s. 221

90

onlardan ktcl ruhlar kovmasn ister. Dalang temsi lin sonundaki duasn hem Sivaya ve Vinuya, hem Kuran'a yneltir.1 Gelenee gre, wayang tasvirlerinin 4 geree benzemeyen, kendine zg stilize biimleri slam etkisinden gelmektedir. Cavallara gre Demakn Ms lman Sultan voayang3 ok dknd; ancak insan res a mini yasaklayan Islamn karsnda bunlarn gereki olmayan bir biimde yaplmasn istemitir ve bylece bugnk biimler ortaya kmtr. Bunun slamn Cavaya geliinden az sonra XV. yzylda olduu sanlmak tadr. Bylece Gney Dou Asyada slamn girdii Ma laya ve Endonezyada tiyatro eylemi bir lde etkilen mi ve snrlanmtr. Yeni mslman yneticiler ve din adamlar Cavada Hindu kkenli tiyatro trlerinden voayang k u lifin etkisini ve yaygnln azaltmak iste milerdir ; bugn bile sofu evrelerde holanlmaz ve yasaklanmak istenir. Oysa Hindistan, ran ve Arap l kelerinde byle olmamtr. slamn ikinci etkisi daha nce de grdmz gibi slam ve hikyelerinin buraya gelip, tiyatroya gemesidir. Wayang kulit bu hikye lerden daha az etkilenmitir. Bunlar hem srk leyici hikyelerdi, hem de znde slam vardr. Nitekim bir incelemeciye gre Malayada Msl man Hint folkloruna ok yaklaan ortak noktalar vardr. Emir Hamzaya, ehnameye, Cemid ve Behrama, Byk skendere, Badata, Medineye, Msra, Bizansa ve tasavvufa antrmalar gibi, zellikle Byk sken der hikyeleri Malayay ok etkilem itir.1 Bu hikyeler 5 yalnz Cava, Sunda (Bat Cava), Malayay deil, Thailand, Laos ve Kambodyay da etkilemitir. Bir Bali s lamdan etkilenmemitir. Bat Cava, orta Cava ve Ma lezyann kimi kesimlerinde slamn byk etkisi sonucu, tiyatro temsiline olanak tannmaz, yalnz bir ka dalang temsil verebilmektedir. Ancak kimi yerlerde ise Rama zan ay, eskiden Trkiyede de olduu gibi, tiyatro ey leminin en canl ve youn olduu aydr. Dou Cavada
14 15 Wnstedt, ss. 29-30. VVinstedt, ss. 144-146.

91

gamdan gnahtr ve bugn bile biri voayang3 el srerse a ya hastalanr ya da yoksullar.1 6 slam iin glge oyunu hep renek ve eretileme (m etaphor) deeri ile korunmutur. Bir tutucu Msl man Caval, belirli bir oyunu amalamadan ve yalnz gl ge oyununun kendisini dnerek yle sylemektedir : "Herkes bir kez glge oyunu seyretmeli, ama bir kezden de ok deil... Nedeni ise bir kez grene dnyann nasl olduunu tantr... Oynatc kendi evresinde kuklalar hareket ettirmektedir, tpk Tanr ve Kullar gibi. Tanr olmasayd, insanlar ne hareket edebilir ne konuabilir lerdi. Tanr dnyann kuklacs, oynatcsdr. 1 7 slam elerinin Hint destan Mahabharatada, bile nasl yer aldn gsteren ilgin bir sylence vardr. Mahabharatamn oluntularmdan Cavada oynanan birin de soytar Semar, efendisi Ardjunadan azar iitince k rlr ve Pandawa kardelere ok kibirli olduklarn syliyerek onlarn yanndan ayrlr. fkeyle ge giderek teki iyi tanrlar gibi kendisine de gzel bir grnm ve rilmesini ister. Bu istei olumlu karlanr. Semar yer yzne yakkl Dewa Lalani grnmnde dner ve Pudakzategal lkesinin hkmdar olur. Burann eski kraln kendine yazman, eski iiler; bakann da d ileri bakan yapar. Artk kral olunca Pandawalardan cn alacaktr, bu amala Yudistirann tlsm Kalimahusada mektubunu alar. Ancak eski efendilerinin hr szl renince urayacaklar acy anlaynca, umduu sevinci iinde duyamaz. Aslnda gnl Pandawalarm sevgisi ile doludur, yeniden onlara dnmeyi zlemektedir. Eski grnmn alr, onu tanmayan saray kolcular kovar. Dileri Bakan ise Kalimahtsada mektubunu ele geirmek iin nce Kresna, sonra Ardjunann kl na girerek Semar aldatmak isterse de Semar bu oyu na gelmez. Kendi eliyle mektubu Yudistiraya geri ve rir ve Ngamartada onlarn yanna dn byk sevin
16 17 Clfford Goertz, The R eig io n o f Java, Glencoe, 1960, s. 27. Goertz, s. 155.

92

le ve sevgiyle karlanr. Kalimahusada mektubu nedir? Aslnda Hindu kkenli olmakla birlikte buna slam'da bir anlam verilmitir. Sylenceye gre tm adalar ld iin yalnz kalan Yudistira da lmek istemekte dir ve Kalimahusada mektubunu okuyabilecek birini arar. 1443 ylnda Cavadaki Selamat danda bunu oku yabilen Sunan Kalidjagaya raslar; onun akladna gre Kalimahusada szc, Kelime-i ahadet in bo zulmu biimidir, mektup ta slamn balca koulla rndan ehed en l ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden abdh ve reslh y iermektedir. Yudistira gzlerini kapar ve slam kurallarna gre gmlr.1 8 slam, Cavann hemen yaknndaki Bali adasna hi girmedi, bylece Balide wayang\a.r slam inanc ile k stlanmad ; ayrca X V I. yzyldan balayarak Cavada olduu gibi voayang tasvirlerinin biimlerini de deitir mediler. Bununla birlikte bilginler bugnk Bali voayang3 larnn Hindu dneminin dayamalarna benzediinin ile ri srlemiyeceini, nk Cava etkisinin 400 ylda g ir diini ve glge oyunun da bundan sonra gemi olabile ceini dnmlerdir. Thailand daha ok Budhac bir lke olduu iin Nang Talung temsilleri ok yaygndr. Bununla birlikte gneyde slamn yaygn olduu drt eyalette (Yala, Pattani, Naratiwat ve Satunda) Nang Talung daha az yaygndr. Bir baka neden ise bu blgede komnist ge rillalar oktur. Kyller Nang Talung3 gece seyretmek u zere dar kmakta can gvenlii bakmndan kork maktadrlar. Malezyada iki trl yaklam vardr. Bir kesim Mslman olmakla birlikte slam d inanlar karsn da zgrce davrananlar, eski inanlarla slamn uzlaa bileceine inananlar lmllar. Bunlar iinden bir kesim zellikle bir adan yerine getirilmesi konusunda slam d olmasna karn gene de bu ritelleri yapmay, Ms lmanln sembahyang hajat, bir niyet, bir dilek iin
18 Ulbricht, ss. 76 77.

93

yaplan dualara ye tutabilirler. teki uta ise slam d olan hi bir eyi kabul etmeyenler vardr. 1 Malez 9 yada dalanglarn hemen hepsi mslmandr; bunun bir kesimi Ramazanda oru tutar; ayrca her gn ve cuma lar namaz klarlar, klmayanlar ise inanszlktan ok tembellikten klmazlar. ktidar partisi Panmalayan Islamic Party aslnda voayang3 kardr, sofu evrelerde bu a parti desteklenmektedir. Parti daha nce grdmz berjamu ritelini yasaklamak istemi ancak bunu baa ramamtr. Koyu Mslman evrelerin voayang3 d a manlnn nedenleri eitlidir. Bunlardan biri voayang oynatmyla ilgili kiilerin ahlk bakmndan dklk gstermesidir. Daha nemlisi voayang ritel ve uygula malarnn slam inanlarna aykr dmesidir : Esriklik dans, jembalang denilen ecinnililere karmak; oyun ki iliklerinin, by ve deva denilen tanrlara sunaklarn, cinlerin ve devlerin dinsizliinin, Sang Yang Tunngal gibi soytar tiplerin tanryla e deerde tutulmasnn tek tanrl bir dinde benimsenmesi doal grlemez. Ancak dalang3 lar ise savunularnda bunlarn ihtiyar, bir ba ka deyile bir sonu iin, ara, bir yntem olduunu, hep sinin Allah adna yapldn, bu tr ritellerin banda Kurandan bir iki dize okunduunu sylemektedirler. Sofu evreler mzie de kar kmaktadrlar. Esriklik yaratan bu mziin insanlar denetimden kardn, bu mziin de voayang3 ok olduunu ileri srerler.2 el da 0 tik tarlalarnn bulunduu blgelerde voayang temsilleri hasattan sonra balar ve yamurlarn balad mevsi min bana dek uzanr. Ramazan, yamurlu mevsime raslaynca dalang3 larn yz gler, nk bylece yamurlu mevsimde de Ramazan nedeniyle glge oyunu gsterilebilmektedirler. Her gece temsil verilebilir, yalnz Islamm etkisiyle Perembe akamlar temsil yoktur. Cuisinier, incelemesinde Malezya glge oyununda oynatma klbesinin \panggung\ hep Douya, Gney Do

19 20

Sweeny, s. 36. Svveeney, ss. 34 36.

94

uya yneltildiini sylemektedir.2 Oysa Profesr 1 Svveeney Wayany Siam'm % 35 bir oranla perdenin her yne dorultulduunu, ancak hi birinin bu ynlerden bi rine dorudan doruya yneltilmediini, % 30'unun ise Baty yelediini ancak gene de dorudan doruya Ba tya yneltmediini belirtmektedir. Bu ikisi iinde bir kesim dalang ise Mekke'ye ve Kbleye doru olduundan, dorudan doruya Batya ynelmediini, % 15i ise gene kbleye ynelik olmas nedeniyle dorudan doruya Ba tya ynelmekte isteksizdirler. Ama hi biri Douyu yelememektedir. Ayrca kiisel grler vardr; sz gelimi bunlardan bir grte dorudan Douya ynelmiyeceini, nk doan gne dalang3 gzn kamatrd m n ileri srebilir. Bir bakas ise balai denilen Kraliyet kabul salonuna dnk olmas ile aklar. Ancak bir ba ka dalang ise eer balai Mekke'ye doru ise, panggungunda dorudan doruya Douya ynelik olmasn istemek tedir. Ne var ki bu ruhlar yattrc ya da onlarn yardmn isteyici bir ritel ise, panggung bu alana, sz gelimi ormana ya da denize dnk olmaldr. Bylece genellikle dalang3 lar Batya ynelmekten bu ynde Kble'nin bulunmas nedeniyle kanmaktadrlar. Bunun gibi Nang Talung oynatanlarn ounluu da Batya ynel mekten kanmaktadrlar. Bu yn sorununa ileride ye niden dnlecektir.

V . GLGE O Y U N U T E K N En bata da sylediimiz gibi, glge oyunun kke nini aratrrken, bunda teknii ilk bulann neresi ol duu sorusuna cevap aranmas hem olanaksz, hem de verimsiz bir abadr. Ancak ne var ki teknii de raslant sonucu bir bulu olarak dnmemek gerekir. Her lkenin gelitirdii teknik, onun kltr, zellikle inan lar, sanat ve teknolojisi ile yakndan ilintilidir. Bir Al-

21

Clslnier, ss.

95

inan incelcmeci1 inde glge oyunu tekniinin kn yle aklyor : in'de pencerelerde cam yerine kt vard. Geceleri evlerin nnden geenler odalar aydnla nmca ierdeki insanlarn ereve iinde glge resim lerini grrlerdi. Japon sanatnda da bu sevilen bir ko nudur. Aslnda insann glgesini bulmas iin buna da gerek yok; insanolu varolduundan beri glgesi iin bi linliydi. Tekniin geliiminde inanlarn ne denli nem li olduunu gene inden bir rnekle gstermeye al alm. lerde in glge oyununa ayrdmz blmde de grlecei gibi in tasvirlerinin balar gvdelerinden ayrlabilir. ounlukla bir glge oynatcsnn elindeki basz gvdelerin toplam, balarn toplamnn te bi ri orannda azdr. inli gsterici ayn ba, uygunluk ko uluna bal olarak eitli gvdelere takabilir. Bu tek niin ilk bakta gvdelerin ok deerli olduklarndan on larn saysnn balara gre daha ok olmas gibisinden pratik bir yoldan aklanabilir. Oysa bir de in glge oyuncular arasnda bir inan vardr. Buna gre oyun dan sonra tm balar gvdelerinden ayrlarak bezden klflar bulunan kitap gibi bir koruyucunun yapraklar arasna zenle yerletirilir. Eer balar gvdelerin ze rinde braklrsa bunlar atalarn grntleri olduundan babo kaldklarnda canlanabilirler ve bir takm kt lklere kalkabilirler. Onlar ardmzda gelirlerse ne mutlu, ancak onlar denetimsiz babo brakmak g venlik bakmndan doru olmaz. unu kesinlikle syleyebiliriz ki insanlar tasvir gibi kendi dnda yabanc bir ara kullanmadan nce kendi gvdesinin ya da el ve parmaklarnn glgesini oynat yordu. Bunu ocukta da, hayvanlarda da buluyoruz. Kal d ki bu tr glge oyunu bu ada en uygun den trdr. Nitekim kabarelerde, kk tiyatrolarda, mzikhollerde el ve parmaklar ile ok az da ufak nesneleri kullanarak bir k kayna nnde bir perdeye insan ve hayvan gl geleri yapma sanat bir zamanlar Avrupa'da ok yaygn
1 Richard Karutz, Dan Schatteytheater des Orients, Lbeck 1919, s. 3

Uf
,

Televizyon oyunu.

iin

glge

(M ax Bhramanm)

Ingiliz glge oyunu (Ann H ogarthJan Bussell)

96

"Aya Yolculuk (Lotte Relniger)

d. Duna Franszca ombromanie, ngilizcede shadography denmektedir. Ik kayna ile perde arasnda iki buuk metre bir aralk olur, parmaklariyle glgeler yapacak sanat k kaynana yarm metre yaknndan ellerini ve parmaklarn oynatr. lgin olan, bu konuda ilk ki tab yazan Victor Bertrand E fen di2 Abdlhamitin Y l , dz Sarayndaki tiyatrosunu ynetiyordu, ayrca hokka bazl da vard. Bundan baka Avrupa tiyatrolarnda perde nnden ya da arkasndan insanlarn glgeleri d rlerek de oyunlar gsterilmektedir. Bir bakma izd m feneri f lanteme maqique\ ve sinemann da bu tr l glge yanstmaktan esinlenmi olabileceini de unut mamak gerekir. Bu arada henz kesinlikle zemedii miz Evliya elebinin sayd bir tr glge oyunu iin de iki olaslk karmza kyor. Evliya elebi iki eit kukla aynatcs (Kuklabaz ve Bakuklabaz) , iki eit de glge oyunu oynatcs sayyor : Pehlevn- ebbz yani Hay l A zlciyn ve hayl-i zll-i tasvir ciy n.3 Ancak bunlarn tanmlamasn yapmyor. Bu bakmdan, Evliya elebinin 1834te yaymlanm ngilizce evirisi belki yardmc olabilir. Bu eviriye kesin olarak gvenmesek bile gene bu evirinin yaynland tarih Evliya elebi nin ana gnmzden daha yakn olduuna gre, ora daki karlklar bir ipucu verebilir. eviri, hayl-i ztlciyn geceleyin ombres chinoises gsterenler , hayl-i zll-i tasxnrciyn\ ise "renkli biimleri magic lantern ile gsterenler diye karlyor.4 eviri doru ise, birin cisi Karagz gibi perde arkasndan oynatlm oluyor, ektir.
bkz. Vctor Effendi Bertrand. L e s Silhouettes animden < la t rna'm, Paris 1892; yazarn bir kitab da stanbul'da yaynlan mtr. stanbulda sk sk grlen tiyatro yngnlarn nlemek konusunda bir kitapt bu. bkz. Victor Effendi Bertrand, Rfle rions Pratiques sur le Constt'uction des Thtres VOcassio* de V ncendie du Nouveau Thtre Franaise Pra* Itail' bul 1892. 3 Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1314, I, s. 626. 4 Evliya Efendi N a rra tiv e of travels in Europe, Asta and A {rica in the seventeenth century (eviri Ritter Joseph von Hammer), London 1834, 1/2, s. 229.

Klel'de Georg Jacob ve arkadalar in glge oyunu gsteriyorlar.

97

kincisi sinema gibi kardaki perde zerine yanstlyor. Evliya elebinin hayl-i zll-i tasvirciyn ikinci olas lk ise hikye anlatanlarn, bir tr olarak resim gste rerek hikye anlatm ile ilgili de olabilir. Aada As yada ok yaygn olan bu tr zerine yeniden dnleBir de slam dnyasnda grld gibi inde ve Japonyada bulunan bir tr vardr. Bu bir lambann gl gelii evresinde renkli ve saydam biimler olup, lamba nn verdii n ss ile bu glgelik dnmekte, ayrca kla aydnlatlan bu resimler hareket ediyormu gibi bir etki brakmaktadr. Bu trl lambalar gnmzde ok gelitirilmitir. Orta Asyada glge oyunu olmad gibi ran'da da bilinmiyordu. ran Tiyatrosu zerine in celemeler yapanlar eski kaynaklar zorlamalarna ra men randa glge oyununun varl zerine hi bir ka nt gsterememilerdi. Iran tiyatrosu zerine baarsz bir kitap yazm olan Mecit Rezvan5 kitabnda Lu betbz, Pehlevan Keel, Hayme-i ebbaz (veya ebbaz), Humbaz, Arsek gibi deiik kukla trlerinin yansra ran'da biri Bz-i Hayl, teki Hayme-i Saye Gerdn adnda iki glge opunu tr bulunduunu ileri sryor sa da bu balklar altnda yalnzca Trk Karagzn anlatyor, randa bunlarn varlna hi bir kant gste remiyor. Bu adlan yazarn nereden bulup kartabile ceine gelince, Profesr Jacobun incelemesinde, Iran edebiyatndan alnm arh- felek, fns-i hayal, cemal-i hayal, hayl-i fe n e r6 gibi deyimlerin glge oyunu olarak yorumlanmasndan ald sylenebilir. Nitekim Mecit Rezvannin szn ettii Hayme-i saye gerdnda "hayme gerek Farsa'da gerek Trke'de kukla ve glge oyununun oynatld adr, sye glge, gerdun ise dnen, felek, dnya veya araba anlamndadr, ite yazar daha ok iire zg antrmalar, imgelerden teye git meyen arh-t felek, fns-i hayal gibi deyimlerden esin lenerek kendisi yoktan terim yaratp ran'da glge oyu

5
6

Rezvant, Le Thtre...
Jacob, Geschichte, ss. 39-47.

98

nu olduunu ileri srmtr.7 Nitekim mer Hayyam bir drtlnde fns-i hayal szn kullanmtr; burada era (gne), fns (dnya), suver (insanlar) d r.8 Bu nun gibi, Kutubun Husrev irin'de kuklayla ilgili b lmde, dnen dnyay kukla oyuncusuna benzeten Kavurcak oynaguc arh-t gerdn dizesinin Farsas Dar Andtsa ki lubetbzi gerdndur Trk airleri de bu tr l deyimleri, benzetileri kullanmlardr. rnein air N evi bir iirinde Fns-i era deyimini kullanyor.9

Wayang Kulitfe kadnlar perde nnde erkekler perde gerisinde

Kitabmzn konusu glge oyunu olmakla birlikte bata da belirttiimiz gibi glge oyununun birok tr
7 8 9 Bu deyimlerin baka anlamlan iin bkz. Ettinghausen, a.g.y.; Jacob, (.g.e ., ss. 39-41, 159, 210. i r i i iin bkz. Rubaiyyat- Hayyam (eviren Dr. Abdullah Cevdet, stanbul 1914, s. 267. Gibb, A H isto ry o f O ttom an P oe try , London 19:9, VI, s. 166; III, as. 175-176, n. 2de fanus-u hayal*in ve fanusu gerdun" un camdan bir lamba zerindeki biimlerin lambann kard syla dndn belirtiyor. Belki de byle bir gsteri vard. Evttya elebi'nin szn ettii iki tr glge oyunundan biri de bu olabilir.

99

nn ve tekniinin glge ile bir alp verecei yoktur. A y r ca Asyada glge oyununun bulunduu birok lkeler buna glge gzyle de bakmazlar. Bu dediimizi teknik ten ok ierie nem veren Cava ile rnekleyelim. Wayang szc glge demek deildir, bu daha ok dramatik bir oyun sunmak iin kullanlan iki ya da boyutlu kukla demektir, yle bir tiyatro ki oyuncular kuklalardr. Ancak daha sonra voayang kavramna insanlarn da oyuncu olduklar bir trde gryoruz. Bunun ad wayang wong3 dur, szlk anlam da insan wayang3 dr. nsa 3 nn kukla olmaya zendii pek ok durum vardr. Sz gelimi Anadoluda ok yaygn olan bir oyun trdr. Biri karnnn zerine bir insan resmi izer, karnna kadar olan kesimi sanki bu yzn apkas biiminde rter, kol larn da buna gre dzenler, ortaya byk bir ba, k k gvdesi olan bir kukla kar. Karnn kaslarn kul lanarak bu yz hareket ettirir. 1 Bylece voayang sz 0 cnde glgenin perdeye yanstlmasnn ikincil bir nemi vardr. Bata da belirtildii gibi kukla da Caval atalarn grntsnn cisimlemesidir. lerde greceiniz konumuza giren glge oyunu vcayang3 Cavada pek ok n, eidi vardr; ancak bu trler birbirlerinden teknikten ok oyunlarnn kaynaklar ve ierikleri bakmndan ay rlr. Bu trleri ileriye brakarak genel olarak voayang3 n deiik anlamlarn grelim. Glge oyunu Cavada wayang purvoa diye adlandrlr. Daha nce de sylediimiz gibi purvoa gemi, eski anlamnadr. Bunlar deriden ya pldklar iin de wayan kulit f kulit = deri] denilir, in san oayang3 \voayang voong | ise voayang kulit3 ayn \ \e oyun daarn kullanr. Kulland madde tahta olan fa kat teknik bakmndan voayang kulit9 benzeyen bir tr e de wayang kruchil ya da voayang klitik diye adlandrlr. Bunun tasvirleri yass tahtadan yaplp boyanr, kol10 Anadoluda ok yaygn olan bu trn M alazgirtteki resmi iin bkz. Metin And, "Dramatik Kyl Gsterilerinin Ritel N iteli i*, T r k F o lk lo ru A ra trm a la r Y ll , Ankara 1975, s. 13. Ayrca OsmanlIlarda da insanlarn kukla biimine girip tem* l verdiklerini gryoruz. Bunlar gsteren minyatr iin bkz. And, Karagz, s.

100

lar ise deridendir. Bu tr voayang unutulmu gibidir. Bir baka tr ise dorudan doruya bezden giysileri olan boyutlu kukla oyunudur, ad wayang glek 1 olan bu 1 tr Bat Cavada grlr, slam'n yaylmasnda byk katks olan Prens Menak zerine oyunlar gsterir. Bir tr de wayang beher olup bu dramatik olmaktan ok bi zim meddahlk gibi hikye anlatma trdr, ancak resim gsterilerek yaplr. Daha nce de belirttiimiz gibi Orta Asyada grlen resim gstererek anlat ok yaygndr. Wayang beber ayr ayr ovnatlabilen glge oyunu tasbirlerinden ok bakadr. Bunlar bir dizi uzun deri par alardr. Her birinin boyutlar eni yarm metre, boylar ise 2. 3 metreyi bulmaktadr. Bir sahneyi canlandrmak iin yedi tane olur, dalang bunlar srayla geirir, bu ara da yky anlatr ve amlar. Btn bir gece ya da b tn bir gn sren teki trlere gre bunlar ksadr, aa yukar bir buuk saat srer. Cuisinier 1953te Endo nezyada iken Surakartada bunu gsteren dalang ok yalanm, renci de yetitirememi olduundan bugn bu artk unutulmu, yalnz tasvirleri mzelerde g rlebilen bir trdr. 1 2 B if baka incelemeciye gre voayang beber zerine resimler boyanm uzun bez ya da kt dilimleridir, di key bir sra sarlr, yk anlatlrken bir srktan te kine toplanr. Bunun oyun daar voayang gedog gibi dir. Son dalang Surakartann gney kysnda temsiller veriyordu. 1 3 Hindistanda Dekkan blgesinin Bijapura yakn yerlerinde, Kuzey Konkan ve Dekkanda resim gsteri ciler vardr, bunlara Citrakathi denilir, bunun anlam re sim gsteren, resim sergileyendir. Bunlar Marathi konu
11
Wa/av(/ g le k 9 perdeye gerek olmamakla blrV.kte gelenee te

gre bu blge oyunundan kt iin ortas ak yarm daire bi iminde kullanlmakta ve bylece eskiye simgesel bir arm yaplmaktadr, bkz. Mellema, s. 9. 12 13 Jeanne Cuisinier. Le tletre en Indonesie , Les thtres dAsiet Paris 1961, s. 224. Mellema, s. 6.

101

an, gezici dilencilerdir. Ottan kk kulbelerde, gezer ken de kk adrlarda otururlar. Ancak bunlarn tem silinde ne kesilmi deriden tasvirler, ne gece temsilleri, ne dramatik sylemeler vardr. Bir anlatya gre bun lar tomar gibi sarlm birka renkli tanr resmini srt larnda tarlar. Halka Rama ile Vinunun bakaca ci simlerinin servenlerini anlatacaklarn sylerler. Halk seyretmek, isterse tomarlar aarlar, resimleri gsterir ken ark sylerler ve anlatrlar. Sanskrit edebiyatnda raslanan Afanfc/a'lara benzerler; bunlar da ellerinde re simlerle dolaan dilencilerdir. Ayrca Yamapatikalar ise Yapapatalar denilen bez ya da kanavie zerine re simleri aarken Yamann resimleri ve cehennemi anla trlar. Bu Citrakathilerin bir kesiminde herkesin evinde bu resimlerden bulunur : Krk Ramann, krk Sita ve Ravanann, krkbe Pandava kardelerin vb. Citrakathi lerden baka Hindistan'n baka blgelerinde de resim gstererek hikye anlatma geleneinin bulunduu sanl maktadr; sz gelimi Tamil kylarnda.1 Ayrca resim 4 gstererek hikye anlatma geleneini randa da bulu yoruz. Hikyeyi canlandran resimler nnde hikye an latan perdadarVle r I5 uuca bir akordeon gibi yapt , rlm resimlerden oluan byk kitaptaki resimleri gs tererek hikye anlatmaya, email Gerdun 1 denilir. 6 Daha nce de belirttiimiz gibi Balide ritel ola rak sunulan voayang lemmah gndz ve perdesiz oynanr. Ayrca sylemek gerekmez gndz olduu iin k kay nana da gerek yoktur. Ancak gene de bir perdenin var ln simgeletirmek iin bir ile beyaz iplik gedebong un otuz santim zerine bir dap-dap aacnn iki dal aras na gerilir. Burada dap-dap aacnn da kutsal aa \kayu sakti | olduunu belirtmek gerekir. Bu aacn yaprak lar hayvan, alev ve bata tuhaf biimlere girmi kt
l 15 16 H. Meinhard, The Javanese W ayang and its Indian Prototype", Man, XXXIX/88-108 (Temmuz 1939), ss. 109-111. Bunlar zerine bilgi in bkz. Menscur Pourmand, The Dying A rt of StorytelIng", Tehran Journal 10 Aralk 1964. Daha ok bilgi in bkz. Rezvani, s. 121.

102

cl ruhlara kar korunmakta kullanlr. Ayrca ate yap mak iin iki daln birbirine srtlmesinde bu aacn da l ve bambu kullanlr. Oyun yerde oynatlr, daha nce de belirtildii gibi seyirci bulunmaz ve bunu her dalang ynetemez. Daha ok anlat biiminde gsterilir, tasvir ler de anlaty resimlemek iin kullanlr. Ayrca gs termelik \kayon\ de bir kez gedebonga saplandktan son ra btn temsil boyunca yerinden oynatlmaz.1 7 Bu aklamalardan da grlyor ki glge ve per deye tasvirlerin bir k kayna aracyla glgelerinin yanstlmas kavramndan ne ok ayrlmabiliyor. Wayang kavram gibi bunu hayal kavram ile de gsterebiliriz. Trk glge oyunu zerine inceleme yapanlar pek ok yanltan bir szck olmutur hayal. Bu szcn Seluk lulara ve Orta Asyaya uzandm, aslnda X V I. yzyl dan nce kukla iin kullanlm bu deyimi, eski metin lerde grp bunu glge oyunu sanarak X V I. yzyldan nce de Trkiyede glge oyununun bilindiini sanm lardr. 1 Oysa tpk voayangm kukla ve glge oyunu d8 jjnda bir kavram olarak kullanld gibi hayal de byleydi. Nitekim XV. yzylda yaayan spanyol misyone ri Pedro de Alcala, Granada (1505) basml Vocabulista Arabigo szlnde lu*b-i hayal veya el-hayal-i lub kar l olarak bakalarn taklit etme oyunu , momo contrahezedor diye gsterm itir.1 Araplarla sk kltr 9 alverii olan spanyollar Arapa lub-i hayal3 in kendi taklit oyunlar olan momos contrahczedor ile ilintisini biliyorlard. Kald ki Orta - Osyada ipli kukla olduu nu kesin olarak bildiimiz adr - hayaVde de hayal szcnn kukla iin kullanldn pek gzel gsteri yor. Tekniin hereyden nce inanlarla nasl sk sk ya bal olduunu tasvirlerin yapld maddeden bala yabiliriz. Geri bu kt, tahta (voayang kruchil ya da
17 18 19 McPhee, ss. 150-151. Bu konuda daha ok bilgi in bkz. Geleneksel, ss. 81-89. R. Dozy, Suppement aux D ictionnaires Arabes, Paris/Leyden 1877, I, s. 418.

103

vayang klitik de olduu gibi), gnmzde asetat kd vb. gibi maddelerden olabilirse de en yaygn deridir. Trklerin tasvir yapmnda deve derisi kullanmasnn nedenleri daha ok pratiktir. nce daha dayankldr; dokusu renklere daha gzel bir grn verir; ancak en nemli neden, daha ok kendi arl ile dengelenen ve hareket eden tasvirlerin deve derisi gibi kaln ve ko layca eilip bklmeyiinin elverililiidir. Oysa Asya lkelerinde kullanlan eitli derilerin inanlarla ok sk ilikisi vardr. Hindularda antilop ve kaplan derisi dndaki hay vanlarn deri ve postlar kirli kabul edilir. Hindular el leriyle deriden yaplm terlik ve ayakkablarna dokunmamaldrlar. A t ^binicisi deriden olan eerin stne de memek iin eeri bezle kaplamaldr. Gene bir kesim Hindu nasl olup da insanlar korkmadan, irenmeden l hay vanlarn derilerinden yaplm izme, eldiven gibi ey leri giyebilecein anlayamazlar. Kl krk yaran bir Brah man yrrken ayann nereye dediine ok zen gs terir. Eer yanllkla aya bir kemie, krk bir cam par asna, bir deri parasna deerse ykanr. Kimi zerine oturacaklar kaplan ya da antilop derisinden yaygy yanlarnda tarlar.2 Hindistanda kral ve tanr 0 gibi . tasvirler ounlukla geyik derisinden yaplr, bu derinin sz gelimi sr derisinden daha soylu olduuna inanlr. Ayrca kullanlan derinin ldrlm olmayp doal lm le lm bir hayvann derisi olmasna zen gsterilir. Thailandda yldrm arpmas, ya da ana karnnda domadan lm gibi nedenlerle lm sr ve yaban s rnn derisiyle yaplan tasvirler kutsaldr. Ayrca ba oynatc Nai Nangm , lm retmeninin ya da ana babasnn zellikle ayak tabanlarnn derisinden yaplan tasvirler de kutsaldr. Bir l erkein erkeklik organ nn derisinden gldrc karakterlerin alt enesinin ya plmas da yaygndr, bylece Nang Talung'un baars iin bu tasvire nkte ve mizah yetenei tannm olur.
20 Abbe J. A. Dubois-Henry K. Beaucha.mp, Hindu Manners, Gus toma and Ceremonies, Oxford 1959, ss. 182-183.

104

Nang Yaide de kutsal tasvirlerden tanrlar, kahra manlar ve r is k le r (ilekeler) altn yaldzla bezenir. Y a karma treninde bunlar kullanlr, zel bir deriden ya plr, sz gelimi i srasnda lm ya da yldrm arp masyla lm inek derisinden. Bunlarla Pra Isualn (Siva) ve Pra Narai (Vinu) tasvirleri yaplr; kaplan derisinden ise Bharata Rishi, Hint Dansnn Ustas Bharata Nataya shastra. Bu derilerin by gc olduuna inanlr. Hindu tanrlar Vinu ve Siva ile Rishinin zel bir deriden zellikle bakire bir inek olmas gerekir. Kimi kez rishi iin kaplan ya da ay derisi yelenir.2 1 Malezya glge oyununda tasvirlerden bir ikisine keramat (arapa Keramattan) denilir, bunlar simgele dikleri kiilik bakmndan kutsal, tanskl olan tasvir lerdir. Sz gelimi Turas, Raden Ino, PaDogo, W alung, Sri Rama, Siti Dewi, Hanuman gibi. Bunlar tekilerden ay r durur, kotak denilen bezden bir klf iinde saklanr, bu klftan arada bir karlp bunlara tts yaklr, sun guda bulunulur. Bunlar uur, tlsm dolaysyla boynu na da asarlar. Bunlarn derileri de ilgintir, ounun en sesinde, sann altnda ufack bir deri paras gizlen mitir; Keramet buradadr. Bu kk deri paras in sandan alnmtr. Yein lmle lm birinin ayak taba nndan ya da el ayasndan karlm bir deri paras. Ancak bunu elde etmek te glemitir. Sz gelimi cina yet suundan bir inliyi astrm Sultan, ama bunun l snden deri almak ok gm. Bunun yerine yldrm arpmas ile lm beyaz su sr, manda derisi, ya da bir kaplann alnndan alnm bir para, ya da geyik de risi de bu amala kullanlr. Eer yein bir lmle can vermi bir insann salarndan bir tutam elde edilirse, bu Semarn bana ilitirilir, bu da yukardaki derile rin iini grr, l yakldktan sonra kemik kalntlar da bu ii grr. Ayrca bunlar kk bir torbaya konu lup keramet figrlerinin bulunduu klfta saklanr. Bu raya keramet diye bilinen yerden alnan bir para top-

Ravana'nn oullan. (MaJezya)

21

DhaninJvat, s. 8.

105

njarnat (ta) mahuta (ta)

djamana

garuda (ejderha armas^ davoala (ta ba) sumping ( kulak taks) praba (srt ss)

suvoerg ( kpe) manggaran (kuak dm) kelatbau (kol halkas) sabuk (akr)

kalung ( gerdanlk) pending (kuak tokas) toastra (kuak) badong (nlk)

bokongan (akr kr) sekung gelang ( bilezik)

untjal kentjana (nlk kaytanlar) krontiong

penuding (kolu oynatan ubuk)

Bir W ayang K u lit tasvirinin paralar.

rak, ya da gene byle bir yerdeki aacn ince dallarndan, yapraklarndan bir iki krnt konulur.2 2 Derinin yansra tasvir yapm ve zellikle boyanma snn da geliigzel bir i olmad, hem g hem de bir takm inanlara, simgesellie dayandn gstermek iin Cavay rnek olarak seebiliriz. Cava wayang3 larmn ya pm uzun, ok aamal bir itir. Yapmc deriyi hazrla yp, istedii kalnla getirdikten sonra tasvirin d ke simini yapar. Ama asl nemli ve zor olan iinin ilen mesidir. Saydam olmad iin i resmi belirleyecek iz giler sra deliklerle yaplr. Bunlarn oniki deiik tr vardr. Bu arada yzn zellikle burun, az ve gzlerin kesilip oyulmas gelir. Ambedah denilen bu ilemle tasvi re can verilmi olunur. Baln izim ve oyumu, kolun st kesimindeki bazupend, belden aa giyilen kain (krallar dzeyinde bu dododtur), sa sslerin, sslerin, taklarn izim ve oyulmas ok zahmetli, her tasvirin top lumsal dzeyi ve ilevine gre ayr ayr yaplr, bu l de de byk ilgi ve beceri isteyen bir itir.2 Tasvirlerin 3 kesilip oyulmas, deliklenmesi bittikten sonra boyanma s kalr. Boyalarn hazrlanmas aamada yaplr : Boya, tutkal ve karm. Temel renkler beyaz, sar mavi siyah, krmzdr. Ayrca tutkal ile tutkal eritmek iin kl suyu kullanlr. Ancak be rengin ve tutkalla kl suyunun geliigzel deil, belirli nitelikleri vardr. Ren gin tam ayrntsn bulabilmekte, boyalarn karm \ngabeni] aamasnda istenilen renk trlerini elde ede bilmek iin, karma girecek temel renklerin doru se ilmesi zorunludur. Boyalarn hazrlanmasndan sonra boyama ilemi de ok aamaldr, nce derinin yz zmpara ta ile dzlenir. Boyama sras da nemlidir, nce beyazla bir astar, sonra siyah srlr. Yaldz boya mada ise altn varaklar kullanlr, bunun kylarndaki taknlklar dzeltilir, sonra penbe ya da krmz, bunu sar, ak yeil, mavi, koyu renklerin srlmesini, me22 23 Cuisinier,
gs.

83-85.

Resimlerle bu yapmn btn ayrntlar zerine bilgfl iin bkz. Mellema, ss. 10-30.

107

neke rengi izler. Bundan sonra kimi yerlerde bu renk lerin glgelemesi yaplr. Glgeleme olmayacak yerler de ise buraya noktalama yaplr. Yzn boyanmas ve tasvirin kiiliine gre en doru renklerin uygulanmas en nemli, zenle yrtlecek bir ilemdir. Bundan son ra dzeltimler, vernikleme gibi son ilemler g e lir.2 4 Burada hakl olarak yle bir soru ortaya atlacak tr : Wayang kulitJ tasvirler saydam olmadna, bu te nedenle de renkler gzkmeyeceine gre neden boyama ya bylesine nem verilmektedir? Bu sorunun bir ok ya nt vardr. Hereyden nce Asyada, glge oyunu tasvir lerine bir oyunun ara ve gereci gzyle baklmaz. Bun larn kendi balarna canl varlklar olduuna inanlr. Nitekim ritellere ayrdmz bundan nceki blmde de grld gibi yalnz oynatma srasnda deil fakat bu nun dnda da bu tasvirlerle ilgili inanlar vardr; t renler, ya da baka bylk trenlerde geni lde kul lanlmaktadr. Bir baka neden ise, daha nce de belir tildii gibi, Cavada eskiden kadnlar perde nnden bunlarn yalnz perdeye yansyan glgelerini seyreder ken, erkekler tpk bir kukla oyunu gibi bu tasvirlerin kendilerini seyrediyorlard. Kald ki bu blmde ayrn tl bilgi verildii gibi perdesiz ve gn nda oynat lan Balideki wayang lemmah temsillerini de gz nn de tutmamz gerekir. Bir nemli neden ise renklerin simgeselliidir. Burada yze uygulanan renk, gvdeye uy gulanan renkten daha nemlidir. Yzdeki rengin simgesellii incelemeci Mellema, 155 voayang kulit tasvirinde zmlemitir.2 Drt asal renk bulmutur : Krmz 5 (ve penbe), beyaz, altn yalnz ve siyah. Bu renklerin simgeselliini bulmak iin incelemeci nce Cava glge oyununun geleneksel oyun yeri zerinde duruyor. Bunun iin kraln ve sekin, yksek snftan Cavallarn otur duu konaklardaki bir eit bizim harem - selamlk b24 25 Btn bu ilemlerin en ince ayrntlarna varncaya resimlerle aklanmalar iin bkz. Mellema, ss. 30-44. ok gen ve ayrntl durulan bu konuyu zetlemekle yetiniyo ruz. bkz. Mellema, ss. 58-77.

108

Yogyakarta'du bir W ayang temsili. E rk e k le r perde gerisinde

lmlemesi gz nnde tutulmutur : Bu da kadnlarn bu lunduu kesimdeki i odalar (dalem ) ile erkek konukla rn alnd sayvanl veranda, Pendapa arasndaki Pringgitan denilen blmedir. Bu blmleme kraln saraynda er keklerin kesimi Douya kadnlarn kesimi ise Batya y nelikti. Perde bu iki resim arasndaki Pringgitan deni len ara blme yerletirilirdi. Erkekler kesiminde otu ran dalang*n bylece arkasn Douya ve erkek seyirciye evirir, yz ise kadnlar blmne ve Batya ynelikti, inanca gre asl g Doudan gelmektedir. Hereyden nce gne buradan doar, uyuyanlar uyandrarak dn yaya yeni bir yaam verirdi, Buna kart ve eit olan tek g Toprak Tanrs \Bupati\ ve rnein Krald. Bu bakmdan bu ynelim yalnz Krallarn oturduklar yer deydi. Kraln altndaki soylularn, sekinlerin oturduklar yerler kuzey - gney ekseni zerinde yaplrd. Bylece erkekler kesimi Kuzeyde, kadnlar kesimi Gneyde olur du. Nitekim Pringgitanda bulunan dalang9 arkas kun

109

zeye dnk ve yz gneye ynelik olurdu. Bu durumda dalangn solunda Dou, sanda ise Bat bulunurdu. Oyunda kullanmad tasvirlerden soluna koyduklar kr mz yzl kaba tasvirlerdir. Sanda ise siyah yzl in ce soylu tasvirler durur. Gerek kraln, gerek soylularn oturduklar dzene gre dalang n solu Dou ve Gney, sa ise Bat ve Kuzey olmaktadr. Bu dzende btn bir yaam felsefesi grlmekte dir. Evren st, orta ve alt olmak zere dikey olarak kesime ayrlr. st evren, yksek, aydnlk ve gen, alt evren aa, karanlk ve yaldr. Bu ikinci ayrmda Ya llk solda, Genlik sadadr. Sz gelimi soytar Semar soldadr, Pandava kardeler sadadr. Bu dikey ayrm dan sonra evrenin yatay ayrm ise pusulann drt yn ne gredir. Bu drt ynn kesitii merkezde bunlar birletiren yce birlik vardr. Ancak renklerin simgesel liine gre burada bir eliki karmza kyor. Pandava kardeler, Rama, gen kuak olduuna gre ayn zaman da ak ve aydnlk kmede olmas gerekir, oysa bun larn yzleri siyaha, ya da koyu renklere boyaldr. Bir baka eliki ise Rama ve Pandava kardelerin halkn sevdii, duygudalk besledii kiiler olmasdr. Oysa Ba t ve Kuzey Cava gkbilim inanlarna gre uursuz ve uygun olmayan ynlerdir. Ancak glge oyununda ahlk deer yarglarna gre, iyi kt gibi ayrmlardan kan mak gerektir. Sz gelimi Cava glge oyununun en sevi len kiisi Semarn solda olduu iin onun kt olmas gerekmez. Drt renge yeniden dnersek krmz ve be yaz g ve yaam, kara renkler ise yokedici ve lm anlamndadr. Burada siyahn yas rengi olarak dnl memesi gerekir, lm yokolu olarak dnrsek ger ekten siyah yas rengidir. Ancak lm, bir varolutan tekine, ya da daha yce, ar bir dnyaya g olarak dnrsek beyaz daha uygun bir renk olur. Nitekim inlilerde yas rengi beyazdr. nk Budhac inanca gre lm yalnzca yeni bir varoluun balangcdr. Thailandda Dou balang ve ycelme, Gney mut luluk ve yaam, Bat - Kuzey yokedi ve lmdr. A y r

10

ca gene Thailandda Dou ve Gney erkeksi, gl ve dnya zevklerini simgeler. Bundan baka drt gezegenle de eitlikleri vardr. Jpiter = Dou, Mars = Gney, Vens = Bat ve Satrn = Kuzeydir. Islamn giriiyle bunlarn Arapa adlar ayn srayla Mteri, Merih, Zhre, Zuhaldr. Bylece glge oyununun yzlerindeki renk leri bu drt gezegenin karlklarna gre yaplacak kmelemeye gre tasvir kiilerinin karakterlerini de k melemek, bylece renklerle karakterleri arasnda ilikiyi belirlemek yolu alr. Buna gre : 1) Jpiter = Mteri beyaz renkle gsterilir, her trl zdeksel ve geliimdir. 2) Mars = Merih krmz renkle gsterilir, varolu iin sava, tutkunun gtt istemdir. 3) Vens = Zhre san renkle gsterilir, zdeksel ve tinsel uyumu gsterir. Burada estetik deerler vardr. Ardjuna karakteri buraya girer. 4) Satrn = Zuhal siyah renkle gsterilir, zdeneti mi, yasalara, kurallara uygunluu, dengelilii simgeler. Kresna ve Yudisthira buraya girer. Daha nce de grdmz gibi voayang perdesinin ynnde Balideki uygulama da bu sylenenlere uymak tadr. Balide voayangnda da perde ve dalang ya kuzeye ya da douya ynelik olmaldr.2 6 Balide voayang3 tekniinin eitim ve retiminde n de simgesellik nemli yer tutar. Bali voayang9 inin hem g i zemci simgeleri ieren, hem de teknik bilgiler, korunmas iin dua formlleri veren Wayangm Yasalar [Dharma Pawayangan] ok eski bir kitaptr. Her dalang, eitimi iin bu kitab okur. Bali felsefesine gre her insann iki gvdesi vardr : -zdeksel gvde [sarira stula] ve tinsel gvde [sarira suksema]. Dalang9 tinsel gvdesinin e n itli yerlerinde wayang9 eitli eleri bulunmaktadr. n Dharma Pavoayangana gre : .
26 McPhee, s. 187.

111

B a lide bir W a y a n g gsterisi

Oynatma kulbesi [ keropak ] barsaklarnn iin dedir. Tokmak [chepala] ayandadr. Tasvirin tutama parmaklarndadr. Perde [klir] kaln barsaklar rten zardadr. Perdenin takld sopalar kemiklerdedir. Perdeyi balayan ip sinirlerdedir. Lamba gzlerin yuvasndadr. Kandilin ya yalardadr. Fitili kemiin iliindedir-. Ate karacierdedir.2 7 Snm ate safradadr. Alev karan harl ate akcierdedir. Kaln ses [ suara agong, perekasa] karacierden ge lir.
27 B alide k aracier kalbin yerini alm aktadr, duygularn kayna dr.

112

H a fif ses (suara alus) safradan gelir. Yiitsi, ak seik ses (suara galak-amanis) akci erden gelir. Tiz ses (kadn sesi) [suara a lit] ak tanras Semarann esinledii dncelerden gelir. Delem*in yeri akcierin takl olduu yerdir. Wredati> yeri bbreklerin takl olduu yerdedir. n Tualen*in yeri karacierin takl olduu yerdir. Mangut*un yeri safrann takl olduu yerdir. Kutsal voayang akcierdedir. Kutsal bellek karacierdedir. Solda bulunan voayang tasvirleri karacierde, sada kiler ise safradadr; gstermelik aa [ kayon] akcie rin ortasndadr. Dalang9 lk ta akcierin ortasmdadr. Wayangn tanrs Iswara'mn yeri kalbtedir. Yn Dou [ purvoa] rengi beyaz, hecesi solukla ieri ekilen ve da r verilen tm seslerin z mangdxr. Mangku dalang9 sz tanrlar unlardr : n Sanghyang Guru dncedir, Sanghyang Saraswati dilin dibindedir. Sanghyang Kawiswara duyulan sestedir. (Burada bir szn tasansm, oluumu ve sylenii s rayla belirtilmektedir) Dharma Pawayangan*dan bir baka yerde ise perde ge, muz ktk yeryzne, kan dil de gnee benzetilmektedir.2 4 Tekniin daha pek ok eitli ynleri vardr.2 Perde, 9 oynatma ubuklar ve teknii, aydnlatma, mzik elii vb. gibi. lerde her glge oyunu lkesine ayrdmz blm lerde bu lkenin teknii zerine de bilgi verilecei iin burada bu konuyu yeniden ele almyoruz. Ancak tekniin inan ve kltrle de ne denli ilintili olduunu rnekliyo ruz. Sz gelimi k kayna bile bu inanlara sk sk28 29 McPhee. ss. 185-86. Glge oyunu teknii zerine eitli kfttapiar vardr Kamnuzca dostumuz Dr. Max BhiTnannm Das fa rbige Schattenspie. B esonderheit-Technik-Fhrung (Bern 1955) adl kitab en iyi sidir.

113

ya baldr. Nitekim British Museumdaki Cava glge oyunu koleksiyonu iinde aydnlatma kayna olan ya rm metre boyunda maden kap gamda denilen bir mitologya kuunu gstermektedir.3 0 Perde de gerek kuruluu, gerek boyutlar lkeden lkeye deimektedir. Sz gelimi Malezya ve Balide perde yere dik ayla gelmez, eiktir. Tasvirlerin de bo yutlar ok deiiktir. Ayrca Thailandm nang yai, Kambodyamn nang sbek adl glge oyunu tasvirleri hem ok byk, hem de oynatlar ok deiiktir. Burada tas virler kadar bunlan oynatanlarn hareketleri de ayn il giyle seyredilir. Perde nnde ve arkasnda oynatlr. Hele atma, arpma sahnelerinde seyirci bunlan iki dzlem kesiminde seyreder : Yukan kesimde tasvirlerin hareketi, aadaki kesimde bunlan oynatanlarn hare ketleri. Burada eitli renkli resimlerini verdiimize g re, resimlere bakarak da bu anlalacaktr. Tasvirlere taklan sopalar da byk deiiklikler gsterir. Gerek in gerek Karagzn hareket olanaklan ok zengindir. Sz gelimi resimlerde de grld gibi bir kaplann e itli hareketler yaptn gryoruz. Sopalarn balant noktalar, ayrca tasvirdeki eklemli yerlerin zellikleri hareket zerinde de etkili olur. eitli sopalarn dze ninin yansra ip te kullanlr. Asya glge oyununda ipin kullanl daha ok Malezya'da ve Siamda grld g i bi tasvirin azn ya da bacak ve kollarn hareket ettir mek iin kullanlr. Bir yay ile ipin ektii kesim ipi gev etince yeniden eski yerini alr. Avrupa glge oyununda hele gnmzde ok yeni teknikler gelitirilmitir. Sz gelimi bunlardan Otto Kraemerin glge oyunu iple oy natlan bir glge oyunudur.3 Tasvirler yass tahtadan 1 kesilmitir, bunlar perdenin dibinden ray gibi yuvalar zerinde kaydrlarak getirilir, parmaklara takl ipleri aadan gevetince bir yay (ounlukla bir lastikle) ile
30 31 bkz. Jeune Scott-Kemball, Javanese shadoc
puppetst

Londoo

m o, s. 35.
Otto Kraemer glge oyunu teknii. in bkz. T ech n ick dea Figurenthatera , Bochum 1975. Otto Kraemer,

114

eski yerini alr. Bu arada bu teknikte ilgin bir bulu ta tasvir dansederken iki ayan birden havada tutabilme sidir. Trk glge oyunu iin destek ubuk yere yatay olduundan bir glk yoktur. Oysa Kraemerin tasvir lerinde tasvirler tabandan destek almaktadrlar. Eer iki ayan kaldrrsa, bunlan tutan bir destek olmas gerekir, oysa bu destein de glgesi gzkeceinden oyu nun yanlsamas bozulacaktr. te Kraemer tasviri bu durumda plexiglass gibi saydam bir destekle tutmakta dr. Bunun glgesi olmayacandan tasvirin iki aya da yukarya kaldrlabilir.3 Kraemerin tasvirleri omuzlar 2 n, azlarn, gzlerini de oynatabilmektedir. Daha nce de belirtildii ve rnekler verildii gibi Trk glge oyunu teknii X V I. yzylda Msrdan Tr kiyeye gelmi olmakla birlikte, byk bir olaslkla da Msra Asyadan, zellikle Cavadan gelmitir. Bu ba kmdan teknik bakmndan yzyllar boyunca Trk gl ge oyununda Asya glge oyununa benzerlikler varsa, bunlarn dolayl da olsa bize Cava ve Cavann komu blgelerinden gelebilecei sonucuna varabiliriz. Daha n ce bu konuda verdiimiz ve ayrca ileride vereceimiz rnekler dnda bu benzerlikleri daha ok teknik bak mndan aada gstermeye altk; 1) Gney Dou Asyada oynatc dalang tektir. Y ar dmclar ve algclar da olmakla birlikte szn, sesin yaratcs, oynatcs, yneteni, oyunlarn yaratcs hep dalangn kiiliinde toplanr. Daha nce Hindistandan glge oyunu oynatcsnn ok ynl olduunu belirtir ken de bunu rneklerle gstermitik. Trk glge oyu nundaki oynatc ya da hayalci de byledir. 2) Trk glge oyununda henz ilevi tam olarak aklanmayan, oyun balamadan perdeye konulup, ba layaca zaman kaldnlan gstermelik ile Cava ve Balide kayon ya da gunungan, Malezyada da pohon beringin denilen benzeri tasvirle yakn ilikisi olduunu ileri s rebiliriz. nce gunungan ya da kayon zerine bilgi ve
32 Kraemer, s. 37.

) 15

relim, Gunungan yaam btn grnmleri ile canlan drr. Yukars bir yaam aacnn dallardr, alt kesi minde yar kapal kapnn iki kanadnda adlar Tjinkara Bala ve Bala Upata olan iki dev vardr. Yaam aacnn kkleri yaam, Tanry simgeler, bu kapnn arkasn dadr. Bunlarn alk ve seksi canlandrd sanlmakta dr. Genel olarak bu insann ancak bedensel gereksinme lerini karladktan sonra Tanry grebileceini simge ler. Grnr olan bo eylerdir, bunlar da yaama aa cnn dallarndaki maymunlar ve kularla simgelenir. ki ylan ve iki byk hayvann dvmesi iktidar ve g denetlenmezse bar tehlikeye sokacan simgeler.3 3 Her oyunun sonunda sadakiler, soldakiler zerinde zafer kazanrlar. Soldakiler insanolunun evrimi tamam lamalar bylece sona erecekleri, sadakiler ise bunun yerini alacak olanlardr. Hi birey bu sreci dei tiremez. Bu gideceklerle gelenler arasnda gunungan vardr. ki yan arasnda gerilim olduunda gunungan saa geirilir. Bu kozmik srete gnmzn insan ey leme katlmaz, seyircidir. Gunungan perdeye oyun s rasnda geirilince doann glerini canlandrr. Atei gsterince krmz boyal yz a dndrlp dik tu tulur, suyu gstereceinde yatay ve krmz yz per deye doru evrilir, frtna da ise dalgalandrlr, eik tu tuluu ise gerilim ve kararszl, titreimi cokunluu gsterir. Kimi de heyecan iinde olan bir karakteri gs termek iin bu tasvire gununganvc glgesi drlr. Perde aralarnda ise dalang oyunu anlatrken ya da oyu nun sonunda perde ortasnda tutulur. Endonezya glge oyununda gunungan ve bir orduyu gsteren rampokan eitli renkler yerine bir yzleri krmzya boyanmtr.3 4 Balide oyunun ritel olan balangcnda derin anlam olan bir gstermelik konulur, buna kayu [= a a ]dan kayanan ya da kayon denilir. Yumurtams biimde bir aac andran bir tasvirdir. Bunun tabannda Meru ya da Muha33 34 Ulbricht, ss. 6-7. Ulbricht, ss. 20-21.

Malezya gstermelii. (Pohon Be ringin)

116

meru denilen tanrlar da ya da atalar cenneti bulundu undan buna gunung [ = d a jdan gunungan da deni lir. Oyun sresince kayon rzgr, atei, suyu, dalgalandrldnda da bu elerin huzursuzluunu gsterir. An cak asl ilevi oyunun banda derin anlam olan simgesel deeridir. Ayrca bir sahnenin deimesinde, blm ara larn, sonunda oyunun bitimini belirtir. Bundan baka lmszler krall voayang3 olaanst dnyasn can n landrr. Bu mzikle evrilir, yok olup yeniden gzkr, dner. Bir eit gizemci dans gibidir. ou kez kitap larda Bali kayon3 unun yer alan resimleri yanl gsteri lir. Gerek olan soyuttur; dallarnda yapraklarnda ku ve baka hayvan yoktur.3 5 Bu aklamalardan sonra gstermelie dnelim, iki eit gstermelik olduunu syliyebiliriz. Bunlardan bi rincisi dalyan, kahve dvclerin i yeri, irin*in kk vb. gibi oynanan oyunla bir iliki kurabildiimiz, daha ok dekor yerine geen bir gstermelik. Bir de limon aac, deniz kzlar, korkun canavarlar, sylence kii likleri gibi oyunla dorudan doruya iliki kuralamayan gstermeliklerdir. Geri bunlarn, faslla ilikisi kurula maz demekle birlikte, bundan u da anlalabilir : Belki bu tr gstermeliklere bal fasllar vard, ama bu fa sllar elimize ulamamakla ya da unutulmu olmakla birlikte, buna bal gstermeliin yapmnn gelenei srdrlm olabilir. Buna Topkap Saray koleksiyonun da bulunan iki ordunun kar karya arpmasn gs teren gstermelii rnek verebiliriz.3 Biz bunu Hamza6 name3 den Hamzanm olu Bedi ile Kasm arasndaki sa va olarak nitelendirdik. nk Hamzaname3 nin bu oluntusu meddahlar arasnda ok anlatlyordu3 ; Med 7 dah daar ile Karagz daar arasndaki yakn iliki d nlnce, bunun da Karagzde oynatlm olduu so nucunu karabiliriz. Ayrca bu gstermeliin yapm bize bir de Cavadaki glge oyununda bir orduyu gsteren
35 McPhee, ss. 153 ve 194. 36 Bu gstermeliin renkH resmi iin bkz. And, K aragz, XI/79. 37 bkz. Geleneksel, ss. 45, 69-70.

* '

- V'

"

' \ > *3 . - I f .~ & > 2 : -< s? - ' * 5 I 1 | V I <* I I ,1 I, V 1 '! ; I. I ! i I .

Cava gsterm elii) (Gunugan ya da kayon)

117

dikdrtgen biiminde rampokan denilen trdeki tasviri de anmsatmaktadr. Ancak gunungan ya da kayonu andran iki Trk gstermelii bize Trk ve Asya glge oyunu arasn daki ilikiyi daha iyi kurdurabilir. Bunlardan birincisi Topkap Saray koleksiyonunda bulunan3 bir gsterme 8 likte bir byk selvi aac, eitli bitkiler arasnda iki yanda zincire vurulmu bir aslan ile bir geyik, bir de yu karda dallarn arasnda byk bir ku grlr. Bundan baka bir de alp kapanabilen bir kap bulunmaktadr. Btn bu saylanlar yukarda betimlediimiz gunungana , uymaktadr. kinci gstermelik ise, rnein gerek zel koleksiyonumuzda bulunan gerek Hamburg koleksiyo nunda bulunan vak-vak aacdr. Vak-vak aac gster melii bir yandan Binbirgece masallarnda. Bulkiyenin servenleri, Basrah Cevahirci Haan masallarnda vakvak aacna antrma yapmaktadr. Yemileri insan ba na benzeyen ve yere dnce vak vak diye ses ka ran bu aa 3 gibi yaam aalarnn ya Madagaskar ya 9 da Sumatradan ktn, ayrca Cava oyunundaki gs termeliin de yaam aacn canlandrdn gznnde tutunca, eski fasllarda da bu trl bir konunun kullanl m olabileceini dnebiliriz. Kald ki, Kanl Kavakdaki aa da tlsml bir aatr. Bu aaca slm minya tr geleneinde de raslanr. zerinde hayvan balar bu lunan, konuan aaca, Acayib-iil-Mahlkat*ta Musa bni el-Mbarekin Vakvak adasna gidiinde, ehnamede ise skender'in konuan aala karlamasnda raslanr. Karagzdeki gstermelik gununganm yukarda say dmz eitli ilevlerinden yalnz birini karlamakta dr. Bu da oyunun balangcn belirlemek, seyirciyi oyunun byl yanlsama dnyasna hazrlamaktr. An cak belki gemite gstermeliin baka ilevleri de var d. Ayrca oyun balayacanda nareke eliinde Kara
38 39 Biz!m Saray Bahesi diye resim alt koyduumuz bu gster meliin renkli resmi iin bkz. And, Karagz, XII/73. B y konuda kaynaklar iin bkz. N. Martinovich, Talking T ree J.R.A.S., 1939, ss. 611-612.

118

gzc eliyle drr. birini

gstermelii perdeye ilitiren ineyi kararak hafife dalgalandrarak ar ar perdeden kal Bu da gunungana yaptrlan eitli hareketlerden . andrmaktadr.

3) Daha nce de belirttiimiz gibi, ilerde de daha ok bilgi verilecei gibi Trk glge oyununda fasl balamadan nce ksa bir n oyun oynanrd. Burada ke di ile fare, ylanla yrtc kuun kpekle kedinin sava canlandrlrd. Bu tr oyunlar (Thailandda beyaz ve siyah maymunlar n oyunu gibi) Gney Dou Asyada bulunduu gibi inde de vardr. Sz gelimi inde ilerde bilgi verilecek Turna ile Kaplumbaa oyunu gibi. 4) Karagz oyunlarnn konusu nereden alnrsa alnsn, ister kendine zg oyun daar, ister Ferhad ile irin, Leyla ile Mecnun gibi Dounun romantik ak hi kyeleri olsun, Karagz ve Hacivat (ve kimikez de on larn ocuklar, kardeleri, karlarndan oluan aileleri) her oyunda grlr. Bunun gibi sz gelimi Balide Cavadaki bunlarn karl eksen gldr kiiler Tualen (ya da Malen), Wredah, Delem ve Sangut (ya da Mangut) da oyun ister Hindu ister Endonezya kaynakl olsun, her oyunda bulunurlar. Kimine gre Wredah, Tualenin olu dur. Oyunun yceltici ve soylu yanna kar bunlar zdeki, halk grn yanstan karakterlerdir. iman, ksa boylu, iri gbekli olan Tualen, tpk Karagz gibi yksekten atan, soyluluk taslayan, oyun kahramanla rna gerei gsterir, onlarn ayaklarnn yere basma sn salar, balonlarn sndrr. Ayrca Karagz - Ha civat kartl gibi bir yanda Tualen ve Wredah, te yanda Delem ve Sangut olmak zere atma durumunda drlar, sonunda hep Karagzn Hacivatn yenilgiye u ratmas gibi birinci ift, kincileri yenik drrler. Bu drtlnn nemi ok byktr, temel konuyu halkn g znde silik brakr. Halk hep bunlarn kaca sahneyi sabrszlkla bekler.4 Cavada bunlarn karl bata Se0

40

McPhee, ss. 154-55.

119

nar olmak zere Garenk, Petruk, Bagong, Togog ve Sarawitadr. Bu soytarlarn Hindistan, Thailand ve Ma lezyadaki karlklarn ilerde bu lkelere ayrlan b lmlerde greceiz. 5) Gney Dou Asya glge oyununda temsilin ba nda uzun bir ndeyi kesimi vardr. Burada eitli dua lar, yakarlarda Tanrlara, krallara, retmenlere k randa bulunulur, zellikle oyunun ilk yaratcs ya da bu lucusuna vgde bulunulduu gibi, teknik bilgiler, oyu nun anlam, felsefesi, simgesellii belirtilir. Bunun gibi Karagzn de mukaddime blmnde zellikle perde ga zelinde oyunun bir renek yeri olduu felsef ve tasav vuf anlam, kurucusunun eyh Kteri olduu belirtil mektedir. Ayrca teknik bilgi de buluruz : rnein on iki bend ile bal , on iki tr ile bal deyimleri birer Bekta simgesi olabilecei bir yana ayrca eski Karagz perdesinde ayna denilen beyaz kesimin ereveye dikilmeyip on iki ilik dme ile tutturulduunu belirttii gi bi, ar ge hayme ve adr deyiminin de kukla iin olduu kadar Karagzn perdesi iin de kullanldn gstermektedir. 6) Oynatma teknii ve oynatma ubuklar bakmn dan Karagz Asya glge oyunlarndan ayrlr, bir ba kma da kendi trnde tektir. Karagzde tasvire dikey a yapan ve yere yatay ubuklarla oynatlmasna kar n, Asya glge oyununda bir eksen destek ubuk, bu nun yansra da zellikle kollar oynatmak iin dey ubuklar bulunur. Gney Dou Asyada eksen destek ubuu perdenin dibindeki bir muz aac ktne sap lanr. Yalnz ilerde de grlecei gibi Taiwanda bir tr glge oyununun ubuklar Karagznkine ok benzer. Ne var ki bu ikisi arasndaki ilikiyi saptamak imdilik olanakszdr. Karagzn tasvire dik ada yere yatay ubuklarn dna kt iki durum vardr ki bu iki du rum onu Asya glge oyununa yaklatrmaktadr. Bun lardan birincisi hayal aact'dr. Bunlar Y biiminde a tal ubuklar olup, Karagzc ikiden ok tasviri ayn za-

120

manda oynatamyaca iin 4 perdede kmltsz kala 1 cak tasvirlerin ubuklarn bu atal ubuklarn atal iinde yatay olarak yatrr, bu hayal aalarn da per denin dibindeki pe tahtas denilen rafn zerindeki de liklerden dey olarak sokup yerletirir. Tasvirlerin per deye yapmas iin de gs ile bu yatay ubuklarn u larn perdeye doru iterek yle tutar. Bunlar perde kmltsz dururken bota kalan iki eliyle de hareket ede cek tasvirleri oynatabilir. Yatay ubuk dzeninden ayrlan ikinci durum ise ftr dnddr. Karagzde ubuklar tasvire dik ada sapland iin tasvirin yz hangi yne (perdenin sa ya da solu) doru dnkse, bu ynden ters yne dn yapamazlar. Soldan giren bir tasvir knda gene sol dan geri geri gitmek zorundadr. Ya da gene soldan giren bir tasvirle konumas gerekirse yzn ona dnemeden arkasna konumak zorunda kalr.4 Geri bu oyunun 2
41 Ancak kimi Karagzcler eskiden ikiden ok tasviri zamanda olarak oynatabiliyorlard. Sz gelimi gnmzde tek tasvir ya pmcs sayn Ragp Tuteldnin belirttiine gre Seraskerka pl Yoklamac Tecelli Bey sol eli parmaklar arasnda drt g rnt tutar, konuan tasvirleri sa eliyle hareket ettirirmi. Drt, alt, ondrt, onalt denekle Karagz oynatanlarn bile bulunduu bildirilmektedir, bkz. Ortaoyunlart, Haftalk Mecmua Yaynlarndan, On Birinci Kitap, stanbul 1927, s. 20. 42 Aslnda Avrupa glge oyununda kimi glge oynatclar tasvi rin ban saa ve sola dndrebtlecek teknikler gelitirmi lerdir. Sz gelimi daha nce szn ettiimiz Otto Kraemerin glge oyununda ba ters yne dndrlebilmektedir. Buna "Janus ba" adm veren Profesr Kraemer bunu yle sala maktadr : Tasvirin iki ba vardr. Biri saa, teki sola bak maktadr. Yzlerden biri gzkr, teki ise tasvirin sa ya da bal arkasna gizlidir. pleri ekince ba ortaya kar, g rnr ba onun yerini alr. bkz. Kraemer, as. 55-57. Aslnda sz konusu ba olunca, Karagzde ok daha lgin bir yntem var dr. Bu da cadlarn balarn eek bana dntrdkleri ele bi ile Zennede grlr. Bu dzende, biri yukarda teki aa da tek para deriden yaplm iki ba vardr. Bu ortasndan tasvirin boynunda bir eksende dnebilmektadir. nsan ba g rnrken, eek ba tasvirin gsnde gizildir, bu para sert bir hareketle 180* dndrlnce, bu kez insan ba gizlenir, eek ba ortaya kar. Tokyodaki Uluslararas Asya Glge Seml121

bir kuraldr, aslnda Gney Dou Asya tasvirlerinde de bu dnler yoktur. Ancak Trk Karagzcs buna da bir zm bulmutur. ki yanl dnmesini istedii tasvire in glge oyununda olduu gibi ucu kvrk br telle sonu lanan bir ubuk gelitirmitir. Bu ubuun ucundaki kv rk tel, tasvirin srtnda bulunan ufak bir deri yuvaya so kulur. Ters yne dndrlmek istenince bilein birden sert bir hareketi ile mentee ekseninde dnen kap gibi tasvir ters yne dnebilmektedir. Gerek kendi zel ko leksiyonumuzda, gerek Topkap ve Hamburg koleksiyon larnda bu trl fr dnd tasvirler vardr.4

nerinde TV iin hazrlanan filmde perde arkasndan bu tas virin ileyiini gsterdiimde, orada bulunanlarca ok bee nilmi, ilgin bulunmutu. 43 bkz. And, Karagz, sayfa 31deki resimle 55 no. lu renkli re sim.

122

ASYADA GLGE OYUNU


VI. GNEY ASYA : HNDSTAN Hint kltrnn zellikle Gney Dou Asya glge oyununu ne denli etkilediini giri blmnde uzun uzun anlatmtk. Ancak Hindistanda eskiye uzanan bir gl ge oyunu var myd? 1964 ylnda Hindistana yaptm bir gezide hep bu soru iin kaynak aratrdm. Konferans verdiim Delhideki Tiyatro Enstitsnde tantm tiyatro tarihileri bu konuda bana bir kaynak gstereme diler. Hindistann en saygdeer ve Hint kltr kalkn masnda katklar olan Hint El Sanatlar Kurumunun bakan Bayan Kamaladevi Chattopadhyaya ile tan tm. Bu blmn sonunda glge oyununun yeniden can landrlmasnda katklarna da deinilecek olan Bayan Chattopadhyaya bana kitaplarn imzalayarak verdii gibi, birlikte Delhiden Bombaya utuk. Yol boyunca da hep Hint glge oyunu zerinde bilgi edinmeye altm, ancak o da bu yolda inandrc kaynaklar gsteremedi. Yalnz bakan olduu Hint El Sanatlar Kurumunun ya pm yerlerini gezerken, bunlardan tipatro el sanatlarna, yani maske, kukla vb. yapmna ayrlan iyerinde glge oyunu tasvirleri de yapldn grdm. Bunlardan birini de satn aldm. Gerekten de gnmzde Hindistanda glge oyununda byk bir atlm grlmekte, ne var ki aada da deinilecei gibi bunun -eskiye uzanan bir ge

123

lenek olduu kukuludur. Nitekim ertesi yl, 1965te, Al manyaya gittim, Offenbach am Maindaki nl deri m zesinde bir sre inceleme yaparken, ayn konuda mze nin mdr Dr. Gnter Gallin dncelerini sordum. O da bu konuda inandrc bir kanta raslamamt. Nitekim daha sonra glge oyunu zerine kk bir kitabn yaza r Alain Jeanneretye yazd mektupta da 1 mzelerdeki glge oyunu koleksiponlar iinde bulunan Hint tasvir lerinin hi birinin eski olmadn X IX . yzyl ile XX. yzylda yapldn, bunlarn da hi bir zaman eski bir gelenein kalntlar, uzantlar olmayp, baka kltr lerden aktarma, yozlam yapmlar olduunu belirt mitir. Ancak giri blmnde glge oyununa teknik olarak byk nem vermeyiimizin nedenini uzun uzun ak lamtk. Byk kkl bir dram ve kukla gelenei olan Hint kltrnn, glge oyununun en canl olduu Gney Dou Blgesine ne byk etkisi olduu da gznnde tutulunca, biz gene de kantlarn yokluuna ramen, Hin distanda bu gelenein ok eskilere uzand varsay mndan yola kacaz. 2 Gnmzde Hindistanda eitli dillerin kullanld eitli blgelerde glge oyununun eitli adlar vardr : Tholubommalata, aya arma, itra, Natakam, YaJcshaganaprabandaham, Bommalatapali, Thl Bommalattam, Togolu Bommai Ata, Cakkala Gombai Aata, arma Bahuli Nati, Thol Pavai Kuthu, Nilal Kati, Ravan aya vb. Ancak bunlarn hi birinin eski metinlerde getii zerine bir ize raslayamayz. incelemeciler Chayanataka szc ile Hindistanda glge oyununun varlnn ok eskilere uzandn gs1 2 bkz. Alain Jeameret, Schattenspiele, Basel 1968, s. 8. Tokyo Uluslararas Asya Glge Oyunu Seminerinde tantn Raanana Murty'den gerek T okyoda iken, gerek sonra sk sk mektuplaarak bu konuda bilgi edinmeye altm. Ancak kendi bilgisi dnda hibir kaynak gstermeyen dostumun, daha ok oynatc olarak pratik bilgilerinden yararlandm; bunu da te ekkrle bertmek isterim.

124

Hint tasviri ( ortada on bal Ra vana)

termeye almlardr. 3 Pischel de bunun zerinde dur mutur; ona gre bu XII. yzylda deil XIII. yzylda vard, ama nce gerek anlamnn kesinlikle glge oyu nu olabileceini ileri srmemiti. 4 Bir baka incelemeci ise Chayanataka iin unu sylyor : 5 Bu ad karanlktr; daha ok bu karmak chayanataka szc iin dil bilim kurallar zorlanrsa, dramn glgesi* diye aklanabilir. Buna yakn bir aklama da glge durumunda dram olabilir. Bir baka deyile dramn glgesi ya da yarm dram olarak evirilebilir. eitli dramlar yannda Subhatann XIII. yzylda Dutangadaya uygulanmaktadr. Jacob ise bundan bir glge oyunu anlam bulmutur. Ni tekim daha sonra Pischel de buna katld, bunu doru
3 4 5 Bu szck zerinde lk duran Wilson olmutur, bkz. H. H. H. W3on, Theater der Hindu#, Wemar 1831, s. 264. R. Pischel, Das altindische Schattenspiel*, Sitzungsberichtc der Berliner Akademie 3 (Mays 1906) ss. 15, 20. Sylvain lAv\, Le tMAtre indien, Paris 1890, .s. 241.

125

bir gr olarak buldu. 6 Ancak bunda ar gitti : Hin distan glge oyununun yurdu olarak gstermesi kar snda, bir baka incelemeci ileri srlen kantlar ku kuyla karlad. 7 Pischel en eski belge olarak Pali ya salaryla ilgili Therigathay ileri sryordu. Buna gre Budhac rahibe Subha inanlarna ok bal bir gen kzdr. Dnyasal erkein 394 eit ekici ak nerilerini geri evirdi. Bu neriyi yapan erkek yrtc hayvanlarn bulunduu yerde bir saray yapacam, ona rahibe giy siler: yerine grkemli giysiler alacan sylemesi kar snda gen kz dnyann aldatc mutluluunu isteme diini, bunlarn hi bir deeri olmadn, bir kr gibi gz kamatran eylere ilgi duymakta olduunu, bunun ryadaki bir altn aa, insan kalabal iinde bir rapparupaka gibi olduunu syler. Pischel, Pali dilinde bu szcn glge oyunu olduunu ileri srm, Hildebrandt ise 8 bunun gzboyaclk trnden bir oyuna ben zetme olduu grndedir. Panininin nl dil bilgisi kitabna . . II. yzylda yaplm byk aklama, Mahabhasya destansal me tinleri sunan Saubhikalar anmaktadr, bunlar resimler gsterirlerdi anlatlarnda. 9 Bir incelemeci bunlarn gl ge oyuncular olduunu ileri srmtr. 10 Pischel, bunlardan baka Mahctbharatada. \ 294, 5, 6 | glge oyunlarndan sz edildiini ileri srmektedir. Burada da rupopajiwana szc zerinde durulmakta dr. Bunun ok deiik anlamlar vardr. uras kesin dir ki Nilakanthann amlaycs XVII. yzyln ikinci
6 7 Geschichte, s. 25. Alfred Hillebrandt, "Uber d!e Anfange des indischen Dramas", Sitzungsherichte der Bayerischen Akademie der Wssenschaftan Philosoptch-pliogische und hstortche K ilsse, Miinchen 1914. HUdebrandt, s. 7 Giri blmnde resim gstererek yk, destan anlatma gele nei zerinde durduumuzu anmsamak isteriz. Heinrich Lbers, "De Saubhlkas, ein Betrag zur Geachichte des indischen Dramas , Sitzungeberichte Berliner Akademie, 24 ubat 1916.

8 9 10

126

yarsnda yaamtr; bu szc glge oyunu anlamnda almtr. Rupopajivana szc gneyde yaayan dil lerde jalamandapika olarak bilinir; oyun srasnda ince bir bez gerilir ve deriden yaplm tasvirlerle krallarn, bakanlarn ve bakalarnn eylemleri gzler nnde se rilir. Bu durumda eskiden de bu szck glge oyunu an lamnda kullanlm olabilir. Bir baka nemli metin de Brhat-Samhita adl gk bilimle ilgili bir eserdir. Bu eserin tarihi ispatlanabiliyor. Bunun yazar gkbilimci Varaha-mihira t.S. VI. yzyl da yaamtr. Bu eserde gne tutulmasnn eitli in san snflar iin zararl sonularn syler, bunlar ara snda arkclardan sonra Rupopajiwinin adn anmak tadr.

Ramanm olu Lava

Ayrca XV. yzyldan Chayanataka metni ile bir de XEX. yzyldan bir Savitricaritaya. [ Savitrinin Ya am | 11 biliniyor. Bugn bu oyunun metni yokolmutur.
11 Lbers, s. 699.

127

Daha sonraki bir incelemeci, bu kantlar yeniden gzden geirmitir. 12 Ona gre eitli kantlar inandrc deildir, yalnzca Pischel'in zerinde durduu Chayanatakann bir kant deeri olabilir. Bunlar arasnda en es kisi Subhatann Dutangadasidir, o da I.S. XIII. yzyln dan. Bunun bir glge oyunu dram olduu ayrca Meghaprabharcayann Dharmabhyudayo?s ile de des teklenmektedir. nk burada sahne ynergelerinden bir tasvirin perdeye konduu belirtilmektedir. Bu kukla (putraka) kendisinin bir Chayanatyaprahandha olarak tantmaktadr. Dutangadada ise kendini nitelendirebilen hi bir ipucu bulunmamaktadr. Bu oyun I.S. 1243'te Tribhuvanapalann saraynda lm kral Kumarapalann onuruna oynanmtr. Ravanann, Sitay geri iste mek iin Angaday eli olarak gitmesi iin onu kan drmas ve gzdalarma bakmadan Angada'nn bu gre vi stlenmesi ile ilgilidir. Bunun dnda hi bir oyunda bir glge dram olduunu gsterecek bir ize raslanmamaktadr. Gene incelemeciye gre elde XV. yzyldan Vyasa riramadeva'nn oyunu vardr. Bunlardan bi rincisi Subhadraparinayana, Arjunann evlenecei kz ile ilgilidir; kincisi Ramaybhudaya Lankann fethi, Sitann ilk snav ve Ayodhyaya dn; ncs Pandavabhyudaya iki perdede Draupadinin doumu ve evlenmesiyle ilgilidir. Ancak bunlarn da glge oyunu metni olup olmayaca balklar dnda kesinlik kazan mamtr. Yukarda anlan ankaralalanm Savitricarita s da Chayanakata olarak gsterilmitir, oysa eser 1882de yazlmtr, bir dram olup glge oyunu olmadm Lders de kabul etmekte, yalnz Krinamn Pandavalarn dmanlarna giderek bar salamak isteyiini an latan Haridutay glge oyunu olasl bulunan liste sine koymaktadr. 13 Ancak bu oyun Chayanataka olarak nitelendirilmemektedir. Bu trl sonu vermeyen, eski metinlerdeki karan lk anlaml szcklerden yola karak glge oyununun
12 A. B. Keith, The Sanscrit Drama, Oxford 1924, I, s. 55; 13 Lbers, as, 698 vs.

128

Hindistandaki eskiliini aratrma abasnn bir ba kas da Seylan (bugnk adiyle Sri Lanka) iin yapl mtr. Ksaca bunu grelim. Dr. Jacoba 14 gre burada da kesin bilgilere sahip deiliz. Jacolliotnun 15 Ranguin adnda bir Singalce glge oyunu zerine bilgileri de kukuludur. Burada Ranguinin bir soytar olduu bil dirilmektedir, oysa Wilhelm Geigerin bildirdiine gre ranga-bim Singalce sahne anlamna gelmektedir. Geigerin Seylandan salad bir glge oyunu kitab u ba l tar : Kapiri kumarajage kathawa [Bir Aptal Ola nn yks | (Colombo 1900). Bu kitap biim ynnden destansdr. Hindistan'da glge oyununun varln kantlayan kaynaklarn azlna bir ksa notunda iaret eden Ananda Cocmav.swamy, Jacob'un, Seylan zerine sylediklerine deinerek XII. yzylda Gney Hindistanda ve Seylan da glge oyunu bulunduu zerine yeni bir kant getiri yor. Bu Muhavamsa (Culavamsa) adl metinde Tamil ve bakaca kkenli casus olarak kullanlan bir takm kii lerin dans ve ark yannda camma-pura da gsterdikle rine deinerek, camma-puramn deriden tasvirler olduu nu sylyor . 16 Konuyu Asyada kukla tiyatrosu zerine bir kitap yazm 17 olan Seylanda niversite profesr Tilakasiriye dantm. Uzun mektuplamalarmzdan son ra o da Seylan ve Hindistan glge oyunu zerine kay naklarn kstl ve karanlk olduunu dorulad. Bir in celemeci 18 eitli tank ve kantlara dayanarak Hint gl ge oyununun srekliliini gstermeye almtr. Pischel'14 15 16 17 Geschichte, s. 28. Lemercier de Neuville, H istone ancdotique des marionettes modernes, Paris 1892, ss. 72-73. Ananda Coomaraswamy, The Shadow-Play in Ceylon , Journal of the Royal Asiatic Society, III (1930), s. 627. J. Tilakasiri, The Puppet Theatre of Asia, Ceylon 1970; kitap kukla zerine olmakla birlikte 22. - 24. sayfalarnda Hindistan gge oyunu, ve 29. sayfada Ceylon glge oyunu zerine bilgi vermektedir. Ancak bu bilgiler de bugne dek yazlm, sylen milerin zet bir yinelemesidir. Molnhard, Man, ss. 109.

Bir Hint rishi tasvirinin devinimi

18

129

[ii zerinde durduu Chayanataka gelenei, Coomarasamy'ye gre gerek Gney Hindistanda, gerek Ceylon'ca XII. yzyida vard; daha nceleri de biliniyordu. Yu karda da gsterildii gibi daha da eskiye, I.. II. yzyla u&anu sanirauadr. Ancak gene Meinharda gre, fciv ueilse yeniden canlan Bombay Gazettc?^de, daha j sonra da R.E. Enttuvenin Tribes and Castes of Bombay uuii kitaoiyie L.v. Ananthakrishna Iyerin Mysore Tri oca and Uasitte adn kitaplarnda saptanmaktadr. Eskiy im ilikinin kurulamamasnn nedeni ise, koskoca Hindis tan Ktasnn eitli yerlerinde bunun oynatldn biieniei, Avupah bilginlerin kkenini ok eskilere uzat tklar glge oyunu zerine katklarndan ve yorumlarn dan nabersiz olularyd. Belki eskiyle, ada glge oyu nu arasndaki iik ilikiden sz eden, Trkiye zerine a tmalar iie de tannan Profesr Otto Spies olmutur. Spies 1b'6b ylnda bir glge oyunu temsilini Bangalore*da s^y: etmitir. Bir baka tank da bir kyde grd glge oyunu temsili zerine ilgin bilgiler verir. 19 Bu arada az sayda da uisa Mahabharata ve Ramayanadan guige oyunu tasvirleri de Avrupa mzelerinde grlmeye balanmt. rnein : Londrada South Kesingtonda India Museui ile Offebaci-on-viain'da Alman Deri Minde. Dostum Rama IviuriyT nin aratrmalarnn so nula: ma dayanarak verdii bilgilere ve notlarna gre Hint gige oyununum tarihsel geliimini aada veriyoi Ti.

ijk*.. 1 5 u b i r ^zle:ci Gney Hindistanda kk l>;r kasabada oyur.j uuraK :>ey*etigl bir tiauayana tem t iij ri resimlerle uyru^UI. olarak atlaurukcaar. Temsiller 7 geco t nn*lu;\ uima* sre yirmi bir gndr, iki Ii;ab:uu;* hor b^ a ;. o^u-au suunatta, bir gece ncck* lom j.i cilw:i.ck.led:ior. uyu* aetnleri orama denilen
p a lm iy e yap a k i^ : zcriu ? ^ u ^ aaii-. S e y re tti i tcpJuluK 2}u-

bat, Moi't Nir ayiaiia ^v^i'ivh temsiller vermekteuir-T. Tahvilu*r ail..i.j ile* yz yl tiua*' csKiar. Kopuk ve uuzuk
la^virK r ha''ka !:;*. ^ .^ .jiu .u tamamlatmadn

bk/
AS A

o U r H irding
X i> .u \ J93S

T ;

.'.'i

^ACtUV-rV* . r- . ;.o.:;" .

130

St kzlar Rama'nn dnne gidiyorLar (M ysore)

Hintlilere gre glge oyunu ok eskidir, Hindistan dan Andhra Pradeshin gemiinde derinliklerine gm ldr. Eski Sanskrit yazarlara gre kkeni, Tanr ivanm yoiaa Paravatniye balanmaktadrlar. Ayrca Hint lilerde deri ilenmesinin de ok eskiye gitmesiyle ilgilidir. Deri, kt yerine, ayrca eitli aguarm yapmnda kullanlyordu. Tanr iva kaplann tyl aersmi giysi olarak kullanyordu. Bilgeler de ty stnde geyik de risini kullanyorlard. Andhra Sarwaswamu,da VI. yzylda Panava kral lar ve Kakatiya kraiiar Yava takm adalarna (bugnk V/ indonezya) elenne geirince, Gney Hnc* la'rua gig c.
1 |* T "j

O y L x

>

jl

c iil

*7

c-jl. Ot/ y d

->

"S* f i

c \

**

'T

1?

L llO/jL

* ;

i.

jL

" y

---j JI '

NC j / d o i i - i C ' x -v

* * ''

'

'

* \

'

"

'

Vjayanagar hkmdarlar, Redcy kraiiar vc oakaiaru eski sanat korumular Paikuri Sumama'nm Basa* a ?urana, Pandit Araanya artra'snaa-i he,.:, aeri hem
t,xiCvi.- xxukicvC*. A n ^i Q v *' ui.' ;> viio.<x A n a i r a j_>ev
-S

g i^ tg iii g s t e r m e k t e d ir , T a jo r e u i
* - *v - . y I
j . .
^ * i ^

JS ia y a k a

k ra lla r
-

e g e m e n li in d e

^ lg e

O y u.jli & aia<. ^ uie^y o, A n a n a r a . d a n JVL.Hax'a>^i criv y a , 1 1 t .


- - - -p . . - ; r*; \ OT* -~
Y *. s *

, ***9

^ . j* ... i. .
^ . ' .

c,c
,

X
f

-. o

jl^.. V-c i I a
t

ci< \ 4.-.s*. a.X


e * * *

a
# *

-- x

V-*' A v-*. * -

4.

V*,.

C a.

X i*4

* 3 1 /2 ^ J h ^*1

7-*.'

c.

r*w w .

w /

<** A -

\*t * -

Andhraya getirdiler. Mysore yaknlarnda Ananthapur ilesinde Bommalatapally belki de Andharada Maharashtral kuklaclarn ilk yerletikleri kydr. Bu nedenle Bommalatalall kuklaclkla ilgili insanlarn topland yer anlamna gelir. Byk bir olaslkla bu sanatlar Andhra Desann btn ilelerinde kylere daldlar. Za manla destek ve koruyuculuk bulmaynca yava yava ortadan kalkt; eski sanatlarn yzde 99 yok oldu, Murtyye gre bunu Maharasthral sanatlar oynatt iin oyunun da Maharasthradan kt sanlrsa da, as lnda Maharasthradan gemite glge oyununun izine rastlanmamaktadr. Maharasthra gurubuna karn Mysore-Andhra snrndan, Bombay-Mysore snrndan, Mandalamdan, Vizang blgesinden Andhrann eitli glge oyunu topluluklar kt. Bu ailelerden hi biri bir iki kuaktan daha ok bu gelenei srdrmediler. Gelenek daha ok Andhra Desa, Mysore ve Tamilnauda yerlemi Maharasthral ailelerde yaad. Murthyye gre bir Telugu ansiklopedisinde deri glge oyununun Srungavarapukota, Kallepalli, Agraharam, Dou Godavaride An karada, Bat Godavaride Tanaukuda, Nellore Ramadurgamuda Singarayakondada, Kurnoorde Chellagulluda, Kadamala Kuntada, Asuvulannada, Jaruttlarampuram (Anantapur) ve Ceded ilesinin Sondooruda ok yay gn ve srm olduunu bildirildiini sylemektedir. Maharasthrallar Andhrada, Tamil ve Mysorede dille ri farkl olmakla birlikte Mahabharata ve Ramayana9 dan konularla bu gelenei srdrdler. Tamilnadda, Ramanathapuram ve Karaikkudide bu sanatla ilgili be, alt aile vardr. Ancak tasvirleri yalnzca 70 santim boyun dadr. Oysa Andhra figrleri bir buuk ve metre ve daha fazla olmaktadr, renkleri de parlaktr. Bu byklkte olunca bir sanat yalnz bir tasviri oynatabilir. Kadn lar kadn rollerini mzik eliinde oynatrlar, erkekler de erkek rollerini. Tamil Nadda glge oyunu temsille rine arma Natakam [ = deri dram 1 denilir. Tamilnad da bir oynatc btn tasvirleri oynatabilir, topluluun teki yeleri mzik eliini salarlar. Perdenin boyu da buna gredir. Andhrada bir perdenin uzunluu sari be

132

zinin Standard uzunluu, eni de sarinin ift eni kadar dr. Tamil Nod gsterilerinde daha ok ocuklar ilgilen dirir. Bu gsterilere Tamil Nod'da Thol Bommalattam denilir. Mysore eyaletinde geleneksel glge oyunu takmlar Kolar ve Ramnagarda grlr. Onlarn figrleri Andhradakilerin biim ve boyundadr. Kannada da bunlara Togolu Bommai Aaata ya da akkala Gombai Aata [Togolu ve akkala deri anlamna gelir) denilir. Maharathrada glge oyunu yoktur, bununla birlikte Maharasthral sanatlar bu oyunun kendi blgelerinde do duunu sylerler. Onlarn dilinde bu oyuna arma Bahuli Uati denilir. Keralada glge oyununun ad Thol Pavai Kuthu9 dur. Burada [Pavaio = kukla|, [Kuthu = gsteri] an lamndadr. Keralada Kuthu gstericileri Tamilnaddan gelir, dizeleri ve arklar Tamil dilindedir, seyircileri iin bunlar Malayalam diline evirirler. Bunu Kerala'ya getirenler de Tamillilerdir. Tippu Sultan dneminde Ta mil Naddan gelip Keralaya yerletiklerini sylerler. Kerala tasvirlerinin boylar 70 santim kadardr ve bacak ve kollar hareket etmez ve Andhra tasvirleri gibi renkli deillerdir. Anlat, Kathakalaksepam trndedir, glgeler siyah beyaz olup hareket etmezler. Gsteri alg mzii eliindedir. Perde gerisinde ya lambalar kullanlr. Bu lambalar hindistan cevizi kabuu iinde olup bambu u buklara tutturulmutur. Bu gsterilere Nilal Kati [== Glge oyunu | denilir. Orissa da bunlar Malabara benzer ve adna Ravon aya [ = Ravanann glgesi) denilir, kullanlan dil Oriya ya da Odissidir. Rama Murtyden saladm bilgilerin dnda baka kaynaklar da vardr. Bunlardan en nemlisi Chandra Sekharn in celemesidir. 2 0
20 A. Chandra Sekhar, Leather Puppet Dolls", Census of indirt, IX, Andhra Pradesh ()1961), VII- A (1), ss. 17-35 (ayrca eskf ve yeni tasvirler, teknii, ara ve gereleri zerine metin d 22 resim bulunmaktadr). Bu blmn yazlmasnda geni l de arajrlandmz bu deerli inceleme dip notlarnda Cen.sus ksaltmasyla gsterilecektir.

133

Telegu dilindeki ansiklopedi Vijnanasarvasvamu 2 \ da glge oyunu iin ayrntl bilgi verilmektedir. Bir de dip notlarnda Marg ksaltmasiyle geen Marg dergisinin Hint kukla ve glge oyununa ayrd zel sayda, 2 da 2 bulunan yazlardan da ok yararlandk, Bu basl kay naklara gvenimiz daha ok olduundan, bunlara dayana rak Onssa, Karnataka, Malabar ve zellikle Andhra Pradesh blgelerindeki glge oyununu yeniden gzden geirelim. Orissad a 2 glge oyunu daha ok kentlerde grl 3 mektedir, burada korunmu, desteklenmitir. Daha son ra Dhenkenal blgesindeki kk kylere gemitir. G nmzde burada glge oyunu oynatan yalnz bir aile kal mtr. Bu blgede daha ok kei derisi kullanlmaktadr. Boylar 60 santimi gemez, ilkel, kaba grnleri var dr. teki blgelerdeki gibi renkli olmayp daha ok si yah beyaz glge dren saydam tasvirlerdir. Eklemleri de yoktur, tek paradr. Bir bambu ubuk ikiye yarlarak, tasvir bunun arasna sokulur. Hareketleri yalnz yukar asa.pi, ya da yana ve geriye hareket derler. Kimi de sa l soJlu dnr^rlr. Ovnatclar sarklan ve sylemele ri sylerler. Anc?k seyircinin grebildii Sudrndhar. Dhapli denilen davulun eliinde ark syler ve oyunu anlatr. Tasvirler arasnda dekoru salamak iin aa, ev taht gibisinden dekor tasvirleri de olur. Oysa Gneyde tasvirlerin boyu ok byk olduundan, perdede delora yer kalmaz; bu nedenle dekor yoktur. Orissada glge oyunu Ravana Chayn denilmektedir. Bu da Ramayana ile ilikisini gsterir. Gsteriler yl iinde her za man verilebilir ve bir hafta srer. Renksiz olan Ravana Chaya dramatik bakmdan gl deildir, ancak renksiz liini mzik, anlat ve kiisel sunu slubu ile gidere bilmektedir. Gney ve Karnataka kylarnda2 Orissa A da olduu gibi tasvirler siyah, beyazdr ve hareketleri s
21 22 23 24 Bu blmn ng-Iltace evirisi iin bkz. Cemus, s. 26. Marg bkz.Marg, s. 20-21. M arg, s. 21.

nam a sava yolunda. (Hindistan - Karnataka)|

134

mrldr. Bu blgelerde glge oyununa P'iva Knt.hu vo Chakkla Gomabi Atta denilmektedir. Ta mi1 dilinde Pavni Kuthu Kadn Dans anlamna gelir. Sv'oncoye gre bu tasvirler, Rakshasablar ve ktcl ruhlar dansyla ken disine ekip yok eden Tanra Laxmi gibi gl dansettikleri iin bu ad verilmitir. Gnmzde bile tlkbaharda tapmaklarn dnda ktcl ruhlar ve salgn has talklar kovmak iin kulanlmaktadr. Bunlarn yapmn da kei derisi kullanlr; eskiden geyik derisi de kullan lrm. Boylar Orissada olduu gibi 75 santimi gemez. Ancak Orissadan farkl olarak ok gzel oyulmu, ta klarla, eitli sslerle bezenmitir. Perde iki sari uzun luundadr, drt bambu ubuundan bir erevesi var dr. Olaylar dizisindeki yerlerine ve sralarna gre tas virler dikenlerle tutturulur, dokuz gn sergilenir. Kimi perde gerisinden oynatld da olursa da. genellikle ha reketsiz perdeye takl dururlar. arklar ve iirler hep Ramayana3 dan okunur. Pavai Kuthu tasvirlerini vap'inlarla oynatanlarn hep ayn kiiler olmas gerekmez. Kerala'da, Shoranoorun yannda Koonthara denilen kyde bu tasvirler yaplmaktadr. Bu tasgirlerin yapmn reten Pavai Kavi adnda bir okul bile v a r d r . Oynatclar temsili Tamil dilinde verirler, sonra Ma*avalama evi rirler. Chakkla Gombai Atta3 da bunlar ihi oynatlr, enliklerde yalnz Tanr iva tapnaklarn dnda gs terilir. En nemli fark tasvirleri arkadan aydnlatan k yoktur, anlat srasnda biri elinde bir, iki ya kan dili gezdirerek, anlatdaki sraya gre bunlar aydnla tr. Pavai Kuthu3 eskiden Malabar kylarnda da Tas ya lanyordu, ad Ola Pavai Kuthu3 ydu. Tek fark bu tasvir ler palmiye yapraklarndan yaplrd. Malabar kylarn d a 2 (Hindistann Dakkan yarmadasnn Bat yannda 5 Goa ile Komorin burnu arasnda Umman denizi kylar) glge oyunu dinsel yaam ve tapnak enlikleriyle sk skya baldr. Tapnaklar bunlara ok yr.rdm etmek tedir (toprak verme gibi). Bu nedenle seyirci olmadan da oynatlabilir, tanrlar gzkmedikleri halde orada bu
25 Iyer, Marg, as. 22-26

lunduklarna inanlr. teki dramatik trlere gre Malabarda glge oyunu daha az bilinir. Bu blge Tamil bl gesi ile komu olduundan ve pek ok Tamil halk bu lunduundan, oyunlarn metinleri Kambar/Tamil Ramayanas zerinedir. Aklamalar ve sylemeler Tamil dilindedir. Ramayanann Tamil dilinde metinlerinin Malabara, Kambar dneminde, aa yukar .S. IX. yzylda girdii sanlmaktadr. Temsiller Tamil dilinde olmakla birlikte anlalmas iin sylemelere Kairali ya da Malayalam Sanskrit karm szckler de kullanlr. Tem sil balamadan hikay anlatclar iki Guruya saygda bulunurlar : Bunlar Arathu Ramanarul Singi ile Chrchara Pulaverdir. Oyun, ubat - Mart ve Nisan ilkbahar enliklerinde gsterilir. Btn gece boyunca gsterilen temsiller krk gn srer. Gnmzde bunun yirmi bir gne, kimi de onbe gn ya da bir haftaya sdrld olur. Geyik de risi kutsal olduu iin yelenir. Bu blgenin tasvirleri daha kktr, en by yetmibe santimdir. Renkler de karakterlere gre deiir : Rama iin koyu mavi, Sita iin altn yaldz. Perdenin uzunluu yaklak 16,5 metre, ykseklii ise yaklak bir metre, bir metre 20 santim olur : Anlatcy rtecek boyutlarda. Ik kaynaklan bir bambu ubuun zerine yerletirilmitir, says 41 olur. ou kez lambalar, ikiye kesilmi hindistan cevizi kabu u iine ya konularak salanr. Iklar yksekte durur. Perde tam ortasndan bir tahta ubuk ile Koothu Madom yani tiyatronun tavanna ykselen bir tahta ubukla iki ye ayrlr. Sada soylu karakterler bulunur : Rama, Si ta, Hanuman ve onlarn yandalar. Solda ktcl ka rakterler Ravana ve onun adamlar. Temsilden nce tapmak ritel ve trenleri olur her gece. Tanrsal kutsamadan sonra hikye anlatc tap naktan bir geit alayyla gelir. Tapmaktn bir de maden bir kab iinde k getirilir, bu tanrsal ktr, tasvirlere can verir. Geit alay tiyatronun evresinde kez do lar, kez de tapnan. Bu evrede dolama Chenda denilen tek bir davulun ve zillerin gl vurular ile son 136

M urty ve kars perde gerisinde

bulur; geit alay tiyatroya girer, tapman n darda brakrlar. Tiyatronun iin karanlktr. Kimse ses karmaz. Pulaver*ler [== hikye anlatclar! kutsama arklar (thodayam) okuyarak balarlar. Hikye anla tclar Ya Ha A rya! diye barrlar, davul ve ziller bu nu izler. Bu bart kez olur, giderek gl vurgulanr. Dardaki tapmak lambasndan yaa batrlm pamuk tan fitillere ate verilir bunlar, 41 tane ya kandiline yerletirilir. Giderek perdedeki tasvirler aydnlanarak gzkrler. Bu arada her lamba yandnda buna tts atlr. Bunu eitli tanrlara yakarlar izler. Perdede nce iki Brahman hacs gzkr. Aralarnda bir syle me olur. Aralarnda en uygun tanrnn Ganesa olduunu karar verirler. Her temsil gecesi bu iki Brahman perde nin ortasnda gzkerek nceki oyun zerine bilgi verir ler, ayrca tapnaktaki lendeki yemeklerin gzelliini anlatrlar. Bir ka saat sren bu balangtan sonra asl hikye balar. Tasvirler ok az ya da snrl hareket et tiklerinden temsili asl ilgin ve srkleyici klan hikye anlatclarnn szleridir, Yani konuulan sz Vachikabhinaya ok nemlidir. Ayrca davulun gl tartm da 137

dramatik gerilimi salar. Nazm ve konuma nesrinin sylenii bir eit feryat figan havasnda verilir. Kiiler ve kiilerin duygusal durumu ses deitirmeleri ile gs terilir. Glge oyunundaki hikye anlatclarnn yetimesi ok gtr. Hereyden nce bilgi daar ok zengindir Sastray Veda, Upanishad., Purara, Ithiasa zerine bilgi sahibidir. Tp, gkbilim, siyaset, ahlk zerine bilgileri vardr. Konuanlar tanrlar olduuna gre snrsz bir bilgi gc izlenimi verilir. Seyircinin soluu kesilir. Hi kye anlatanlar, ayrca zehirler, silhlar, bunlarn saaltlmas zerine bilgi verirler. zellikle ylanlarn ok bu lunduu Malabar blgesinde bu bilgiler ok yararldr. Bu arada hikye anlatclar arasnda da birbirini art mak, amaza sokmak gibisinden bir yarma ve atma da vardr. Tasvirlerin hareketleri snrl olmakla bi -likte, sava sahnelerinde ustaca bir oynatma ile sava sahneleri ol duka hareketli grnr. Uan oklar, yaralanann d , yara alann can havliyle bar zellikle namuslulu unu kantlamak iin Sitanm alevler arasna girmesi ok etkilidir. Ravanann lm ve savan sona ermesi zerine bir gnlk ara verilir. ok savalar olduu iin bu ara da perdenin arnmas gerekir. Perdenin bezi ykanr, ti yatronun girii de kutsal su serpilerek arnr. Ertesi g n byk len vardr. Bu Abhisheka oluntusu ya da Ramann yeniden mevkiine kavumasdr. Abhisheka riteli sabah saat 9 ile 10da yaplr. Yakndaki bir r maktan arnma suyu, ssl, donatlm bir fil srtnda alayla geirtilir. Ayrca Rama, Sita vb. tasvirler de bu geit alaynda geirilir. 56 geleneksel kral da hazr bu lunmaktadr. Andra Pradesh2 yeryznn en byk boyda glge 6 oyunu tasvirlerini yapmaktadr. Bunlarn ad deri kukla*
26 Bu konuda bkz. Marg, ss. 29-32; Centtus, ss. 17-35.

138

anlamna Tholu Romaatadir. Jataka ve eski metinle re gre bunlar .. 200 ylndan beri vardr. Yeniden ko runup canlandrmalar, Satavahnalar, Pallavalar, Chalukyalar, Kakatiyalar krallklarnn destekleriyle ol mutur. XVI. yzylda Vijayvada hkmdarlar, zel likle Kral Kona Bhudhu Reddy anda koruyuculuu gelimitir. Bu kraln anda Telegu dilinde glge oyu nu iin Ramayan Ranganathana yazlmtr. Cavaya da buradan gittii sanlmaktadr. Ancak boylarnn byk oluu dnda bunlarn renkli ve saydam olular bak mndan in ve Trk glge oyunu tasvirlerine benzerler. Tholu Bomalatta tasvirlerinin boylar karakterlere gre deimekle birlikte, 33 santimle bir buuk metre arasnda deimektedir. Tanrlar ve kahramanlar en byklerdir. Kei, dans, inek, su sr derileri belli ba l kullanlan derilerdir. Kadnlar sar, turuncu, kahveren ginin eitli tonlar ile boyanrken, Rama koyu mavi bo yanr. Eklem yerleri omuzlarda, dirseklerde, dizlerde, kimikez kaladadr. Danseden kadn tasvirleri en oynak olanlardr, belden ve batan da eklem yerleri vardr. Yalnz uzun etei olduundan bacaklar eklemli deil dir. Bu tasvir: oynatmak iin iki oynatc zorunludur. Sita bu trl yaplr. Sahne ve perde bambudan bir baraka gibidir. Bo yutlar 3 metre yksekliinde, 6,5 metre boyunda ve 1,80 derinliindedir. Perde ne doru 45 santimlik bir eiklik gsterir. Tholu Bomalatta gsterileri daha ok ilkbaharda Mahashivratri enlikleriyle, kuklalarn koruyucu tanrs Shivamn doum gnnde olur. Shiva tapnann dn da dzenlenir, akam karanlndan, alaca karanla dek, dokuz gn srer. Dinsel ilevinden tr seyircilerden para alnmaz. Oyun balamadan, en bata da grdmz gibi bir takm dinsel trenler olur. En yaknda tapnaktan bir yanar lamba alnr, oynatclar, algclar ve sudradhara ark syleyerek davul ve zillerinde bir geit alayyla bu

139

tarlar. Perde ve tiyatro evresinde kez dola lr. Fil bal ve fare zerinde giden Tanr Ganesha'ya bir yakarda bulunulur. Tapnaktan getirilen kla b tn perde gerisindeki lambalar yaklr, ilk blmde per dede Tanr Ganesha bir fare zerinde oturmu, evresin de eitli ku ve hayvanlar bulunur. Sudradhara oyuna balar, karakterleri tantr. Sonra o oyunu anlatrken, oynatclar da tasvirleri hareket ettirirler. Perdedeki b tn tasvirler kmldamadan dururken iki, tasvir ko nuur, gezinir, hareket ederler. Ba karakterlerin oyna tclar onlarn konumalarn da kendileri salarlar. Oy natclarn ayak bileklerinde ziller takl halkalar vardr tpk Kuchipudu danslar gibi. Oyunda Gney Dou Asya'da grld gibi se yirciyi ilgilendiren gldrc kiiler vardr. Bunlar kei sakall kocaman gbekli, obur Kilikayata ile, ok kork tuu imanca kars Bangarakadr. Bunlar uzun bir temsilde gldrc sahnelerle seyircileri oyalarlar, kul landklar dil sokaktaki gnlk dildir ve ok ak saktr. Killekyatann geliimi ilgintir. 2 7 Gney Dekkan blgesinde Maratha blgesinden gelen gezici gsterici ler Mysoreda Killekyata, Killikiater, Killiketar, Kiliket adlaryla tannmaktadr. Bunlara Bombay blgesinde ise Katabu ya da Katbu diye bilinirler. Bunlarn iki u ralar vard : Ya rmakta balk tutarlar ya da Gombeyadisu ya da Bombeyatadavaru denilen resim gstericile riydi. Gmbe (ya da bombe) imge, tasvir, kukla demek tir. Mysoreda glge oyunu ise cakkaladagombe diye bi linir; burada akkala deri demektir. Killekyatalarn ad, Killekya denilen glge oyunu kiilerinden birinden gel mektedir, bunun da afacan eytan gibisinden bir anlam vardr. Siyah renkte, kalkk burunlu, darmadank sal, uzun sakall, sarkk dudakl, ikin karnl, eri elli ve bacakldr. Bunu 1935te grm olan Profesr Spiese gre kocaman da bir phallusu vardr. Temsil ncesin de Ganapati ile Sarasvatiye yakartan sonra Killekyata
27 Bu kc*uda bkz. Meinhard, ss. 109-10.

Sita.

Hanuman, Maymun General

140

ile onun irkin kars Bangarakka ak sak nktele riyle halk gldrrler. Bunlar ayrca ikiye ayrlr : Dodda ve Cikka Bombeyatadavaru. Birincisi daha nem li, teki ikincil nemdedir. Bu kincisini Dharwar Gazetteer, trl biimlerde bu deri tasvirlerin hepsi p lak ve mstehcendir olarak niteliyor. Bu ak saklmdan tr halkn ok tutmasna karn hkmet ya saklanmtr. Oynatma kulbeleri de ilkeldir. Oynatc ku lbenin iinde bunlar oynatrken, bir kadn da darda al g ile tek dze bir mzik alar. Ya da bir kadn ve bir erkek darda oturur, bir davul alarken teki yky anlatr. Bu ikincil oynatalarn yansra, birinciler daha dzenlidir ve Mahabharata ve Ramayanadan oyunlar gsterirler. Ancak bunlar da iki soytary, Killekyata ile karsn sahneye getirirler. Temsilleri gece saat 10 da balar, gn doumundan nce biter. Killekyatalarn nemi, zellikle Hint glge oyunu ile Cava glge oyununu karlatrrken karmza kyor. Killekyatalar Austos - Eyll aylarnda Ganesha enliinde deri tasvirlerine taparlar. Kimi tanklara g re ise oynatma kulbelerine her gn tapnrlar. Ecinnili olmu biri kulbede bu tasvirlerin yannda bir ka gece yatrlrsa, bu ktcl ruhlar kovmak olana vardr. Bu gsterilerin yamur ve rn bakmndan yararl ol maktadr, bunun iin de Killekyatalar ylhk bir denti ye hak kazanmlardr. eitli tarm aygtlarnn eytan Karebhanta ya da Killekyatann kolu, baca olduuna inanlr; bunun iin de bir tarlann drt bir kesine k mrle bunun kaba resimleri izilir. Bu eytann kardei Jokumarann her yl ld, yamur tanrsna giderek halkn alktan kurtarmas iin yalvardna inanlr. Nitekim Cava glge oyununun soytars Semar da phalluslu bir soytardr. Bunun bitkisel, tarmsal bir eytan olduuna inanlr. Szcn kkeni de almak, iek amak, bymek anlamlarna geldiine gre gene tarmsal bir ilikisi olduu anlalmaktadr. Anantapur blgesinde bir ky bulunmakta ad da Rommalatapalledr. Anlalan Rommalata ustalar bir

Hanuman (Karnataka)

Sava Parasuram. (Malabar)

141

zamanlar bu kyde otururlarm. Bugn ise kimse bu ky de bu sanat bilmemektedir. Bilenlerin bu kyden ayrl dklar sylenmektedir. Anantapur blgesinde iki top luluk bulunmaktadr. Bunlardan biri Chakarlapallededir. Pedda Anjanayya, olu ve karlar Rommalata oy natmaktadrlar. teki topluluk ise gezicidir. Bu blgenin kylerini dolap temsil vermektedir. Topluluun en ya ls 80lik Balappadr, olu Hanumantha Rao da toplu luu ynetmektedir. Ailesi de yardmc o lm a k t a d r . B u ikinci aile 3, 4 kuaktan beri glge 03'unu oynatmakta dr. Topraklar clmakla birlikte bunu ilememektedir ler. Bunu kiraya veriyor, kendileri temsiller iin iki k zn ektii arabalariyle ky ky dolamaktalar. Toplu luun temsil verdii ky onlara perde, ya kandilleri ve sahnenin kurulmas bakmndan yardmc olmaktadr. Chakarlapalledeki topluluk ise 5 kiilik bir ailedir, ok eskiden beri Tholubommalata oynatmaktadrlar. Bu aile de teki gibi aralarnda Marathi konumaktadrlar. Bir yandan da topraklarn ilemektedirler. * Gney Dou * Asyada oyun daarcnn ana kaynann Ramayana 3 0 ve Mahabharata olduunu daha kitabmzn balangcnda belirtmi, bu iki dev destann ok ksa birer zetini de sunmutuk. Hindistan kkenli olan bu iki dectann Hint glge oyununun da ana kayna olduunu sylemek ge reksizdir. Bu arada buradan en ok oynanan oluntular unlardr : 1) Lakshmana murcha ya da Laskhaman Ravannn olu Indrajit ile savanda bilincini yitirii. 2) Pathaa havanamu (ya da homanu) ya da Ravananm kurban verii. 3) Mahiravana charitra % da Mahivaranann vkva * s. (Mahiravana da Lanka Adasnn derebevlerindet ve Ravanan akrabasdr.)

2H

Cf t nsuN,

17-18.
C m s m .

28

D a h a o k bilgi iin b k z.

s. 24.

30

Ramayana nn bir zeti iin ayrca bkz. Cerisav .ss. 29-33. ,

142

4) Draupadi Vastrapaharanam ya da Draupadinin giysilerinin alnmas (Draupadi Pandava karde lerin ortak karsdr, Kaurava'larla oynanan 2ar oyununda hereyleriyle birlikte Draupadi de el lerinden kmtr.) 5) Keechaka vadha ya da Keechakann yok edilii. (Bima, Draupadiye sarkntlk eden komutan Keechakay ldrr.)

6 ) Virata parva ya da Pandavalarn Kral Viaratamn saraynda kaldklar dnem ) . 3 1


Halk bu oyuna ok baldr nk zellikle Rayalaseema blgesinde sk sk grlen kurakla kar Thohbommalata temsilleri Yamur Tanrsnn yardm n salamaktadr. Nitekim Anantapur blgesinde 1959 60da byk bir kuraklk olmu, halkn bu inancna du yulan sayg ile bir Thohbommalata temsili dzenlenmi vc yamurlar da gelmi. Bu blgeye zg bir atasz vardr : "900 fersah uzaklkta olsan Thohbommalatayi grmemezlik etme denilir. 3 2 Tasvirler eski destanlarn kiileri olduu iin ge lenek korunmaktadr. Anentapur blgesinde Hindupurdan 12 mil uzaklkta bulunan ve 1538 ylnda yaplm Lepakshi tapnanda tavan resimleriyle bu tasvirler ara snda byk benzerlik vardr; 3 yalnz tasvirlerin izimi ' deil, fakat renklerinde ve tasvirdeki eitli sslemeler bakmndan da tpatp benzemektedir. Teknie gelince, yapmevi nce kalem ve ya da si yah bir renkle tasvir izer. Eskiden kmr kullanlr m. Tasvirin el ve kollan ayr izilir. erde bo kalacak yerler de kesilip oyulur. Eskiden geyik derisi kullan lrken gnmzde pahal olduu iin kei derisi kulla31 32 33 Sz konusu ss. 33-35.
C
pnsus

oluntularn her bilinin

zeti in

bkz. Censts.

. s.

17

bkz. Census, s. 20; yazda bu benzerlii gsterecek resimli r nekler verilmitir.

143

lr. Koyun derisi zerinde beyaz lekeler bulunduundan ve ince olduundan kullanlmaz. Kesimden sonra delme ilemi gelir, bu en nemli aamadr. Bu daha ok derinin kllar karlm yznde yaplr. Eskiler b delmeyi bilmezlermi. Zor yolda deriyi bastrr, ucu sivri bir de mirle vururlarm, altna da hayvan boynuzu koyarlar m. Bu ok yorucu olur, stelik hem delikler eit olmaz, hem de derinin teki yz prtkl kalrm. Prtkl yz ekile dvlr, etin olduu yz de kll yz gibi dz olurmu. Gnmzde delme, zmba makineleri kulla nlmaktadr. Boyamaya gelince siyah izim derinin kll yzne hem de ete yapk yzne yaplmaldr. Renkli izgiler de iki yze yaplmaldr. Renkler de byle, ikinci yzn izim ve boyamasnda bu iki yz birbirine uydurabil mek iin a tutularak yaplmaldr. Eskiden kk boya lar kullanlyormu. Yapmclar kendi boyalarn ken dileri hazrlyormu. Krmz ve siyah balca renkler mi. Siyah iin is kullanlm. Bugn de is ya da siyah i ni mrekkebi kullanlmaktadr. Bugn kimyasal boyalar yelenmektedir, kk boya hem g hem de hazrlan unutulmutur. Yal ya da alkoll boyalar kullanlmaz. Bala gvde, paradan oluan kollar ve tek para olan iki bacak da ayr ayr boyanr ve birbirlerine iple tuttu rulur, ayrca ipin getii yerde deri iki yandan deri par as ile glendirilir. Bir palmiye aac dal yapraklar karlarak ortadan yarlr, yalnz dipten 15 santim bip kesimi yarlmaz, bu tasvirin batan beline kadar orta sna geirilir. Bu da ayrca tel ile tutturulur. Bunun al tndan sap gibi bir elle tutulur. Danseden tasvirlerde bo yun ve bel de eklemlidir. Oynatma ubuu baa taklr. Perde iki beyaz sari ya da erkeklerin pantolon gibi giydikleri dhoti*den olur. ok ince olan mez uygun deil dir, oynatclar gsterir. Perdenin genilii bir sari ya da dhoti*nin Standard uzunluu kadardr. Oynatcnn yerden dizine kadar olan kesimi aralk braklr, buraya ikinci bir sari konulur, iki yandaki sahne direklerine tut turulur. kinci de birinci gibi apraz gerilir, iki sari ara 144

smla aralk braklmaz, bu ikisinin kylar birbirlerine hurma dikenleri ile tutturulur. Bu tutturma ok sk olur, buruukluk, geveklie yer verilmez. Geveklik, buruuk luk renkleri de bozar, siyah beyaza dnr. Perde yere dik ada deil, ileriye eiktir. Bu eiklikten tr tas virlerin ayaklar perdeye iyi deinirler ve perdeye daha net yansrlar. Sokaklarda kurulan perdede ykseklik ve eni metreye be buuk metredir. Derinlii ise met redir. Perde ok enli olduu iin ortada bir ubuk per deyi dikey olarak ikiye ayrr ve desteklik eder. Sahnenin teki yanlar ve st uvallk bezle kaplanr. Bunlarn tutturmak iin de bambu kullanlr, bylece de oynatc lar dardan gzkmezler. Perde gerisinde yere stste iki tahta levha konu lur. Figrler aceleci konuurlar, kavga ederler ya da sa va sahnelerinde oynatc bu tahtalarn stne aya ile basar grlt karr, buradan kan sesle sanki dv me sesi elde edilir. Gnmzde ses etmenleri iin ses kayt aygtlarndan yararlanlmaktadr. Eskiden k iin ya kandili ve mealeler kulla nlrd. Bunlar dzenlemek, fitillerini deitirmek zor olduundan ayrca yangn da ktndan, oynatc bun lar heyecanla oynatt srada devrilebilir. Daha sonra petrol lambalar kullanld. Gnmzde elektrik yelenmektedir. Oynatmaya gelince tasvirin baldrlarna kadar uza nan palmiye aac daln oynatc bir eliyle tutar, tas viri bununla hareket ettirir ve dndrebilir. 5 ile 7 san tim boyunda bir bambu ubuu, boyu otuz santim ile bir buuk metre arasnda deien bir baka bambu ubuu nun ucuna iple aslr. Bu uzunluk tasvirin boyuna gre deimektedir. Bu ubuk ba parmak ile iaret parma arasnda yerletirilir, bylece ubuk tasvirin elinden as ldr. Uzun ubuun teki ucunu oynatc bir eliyle tu tar. Bylece gerek eksen ubuunu gerek tasvirin elini tutan ubuu oynatmakla, tasvirin btn oynatlabilir. Tasvirler profilden olduu iin tasvirin yznn ynn de olan kola nem verilir, teki elin nemi daha azdr, 145

yalnz Ravana tasviriyle danseden tasvirler dnda. Tas virler hareket etmedii fakat perdede kaldklar srece, hurma aac dikenleriyle perdeye tutturulur. Oynatc, tasvirin iki kolunu da oynatmak isterse eline iki kol ubuunu birden alr. Danseden tasvirler iin tek oyna tcnn iki eli yetmez, dizini de kullanr. Diziyle tasviri bastrr. En iyisi bu durumda bir tasviri iki kiinin oy natmasdr. Oynatc yalnz tasviri oynatmakla kalmaz onu ses lendirir de. Genellikle kadn tasvirleri kadn oynatc, erkek tasvirleri erkek oynatc seslendirir. Her oynatc bir tasviri oynatr ve seslendirir. Bu btn gece sren bir temsildir. Halka parasz ve ak havada verilir. Kyn muhtar sanatlara para vermek iin halktan para top lar. Bir oynatc btn gece oynatamaz, iki saatte bir, yerini nbetle bir baka oynatc alr. Kadnlarn sesleri ezgili olduu iin onlar ok nemlidir. Geleneksel bir oy natc takm oullar, kzlar, damatlar, gelinler, torun lardan oluan geni bir ailedir. Bu iin durmasn isteme diklerinden ba oynatcnn on kadnla evlendii olur. Hindistanda son yirmi ylda glge oyununu a dalatrmak, canlandrmak iin abalar grlmektedir. Bu blmn banda adn andm Bayan Kamaladeviji Chattopadhyay Hindistanda kuklacln ve glge oyu nunun yeniden canlanmas iin nclk etmitir. ilk Ahmadabadda, Darpana Akademisinde kk boy ve kaln kttan yaplm tasvirlerle Savitri Satyavan ad l bir oyun denenmitir. Bundan sonra Natya topluluu kurulmutur. XVI. yzylda zellikle glge oyunu iin ya zldn daha nce belirttiim Ramayan Ranganathan adl Telegu yazmasn ngilizceye evrilmi, mzik bes telenmi ve geleneksel biimde oynatlmaya balanm tr. Ahmedabad Natya Sang topluluu alt kiilik bir topluluktur. Her biri 60 akn tasvirden 8 - 1 2 tanesini oynatmaktadr.3 4
34 Bu denemelerin hazrlk almalar ve tasvirlerin ve sahnele rin resimleri iin bkz. Marg., ss. 33-38.

146

Hindistanda glge oyununun canlandrlmasnda nemli bir adm, dostum Ramana Murtynin banda bu lunduu Madrastaki Central Leather Instituteun 1962de kurulmas olmutur. Enstitnn balca glge oyunu tasvirlerinin yapm ve bunun zerine aratrmalar ol makla birlikte deriyle ilgili Hint el sanatlarnn her tr l yapmna da yer vermektedir. Bunlar gerek ierde, gerek darda satlmaktadr. Ayrca Enstitye bal ve Ramana Murtynin ynettii bir glge oyunu ve kukla topluluu temsiller vermek zere gerek Hindistann iin de gerek baka lkelerde dolamakta, konferanslar ver mekte, ayrca bunlan gittikleri lkelerin televizyonla rnda gstermektedirler. imdiye dek darda 135 tem sil vermi topluluk 13 deiik lkeyi dolamtr. Yeni oyun metinleri de hazrlanmaktadr. Sz gelimi Andhra Pradesh hkmeti iin Gandhinin yaam zerine bir temsil hazrlanmtr. Ayrca bizde Kelile ve Dimne ola rak bilinen Panatantra hikyeleri zerine de metin ha zrlanmtr.
Ramana Murty, Gandhi tasviri He.

VII. UZAK DOU ASYA : N - TAtWAN - JAPONYA Asyann Gneyi ile Gney Dousundaki glge oyu nundan alabildiine deiik bir kltr ortam ve teknii iinde gelien in glge oyunu, dramatik gsteri olarak kukusuz btn glge oyunlar iinde en ilginci, en zen ginidir diyebiliriz. Bir ok bakmlardan da Trk Kara gzcne yaklar. Bu blm in glge oyununa ayrmak la birlikte, Kta ininden deiik bir geliim gsteren Taiwandaki glge oyunu ile Japon glge oyununa da k saca deineceiz. inde glge oyunu iin kullanlan eitli adlar var dr, 1 Ancak en yerlemii ying hsidir : Ying [ = glge],
1 Nitekim Gney Dou inde Fukien Eyaletinde, A m oyda, gn lk konumada ad geen u terimleri buluyoruz : tsua ia (k t glg-eler), la ki (glge oyum), phe ang (deri kuklaiar), phe kau (deni maymunlar) vb. bkz. Taung Pau, II/H I (1902) s. 43.

147

Jsi [ = mzikli geleneksel tiyatro oyunu]. Kimi incele meciler, Giri blmnde uzunca deindiimiz gibi Han mparatoru Wu-ti'nin (. . 140-87) len karsnn g rntsnn perdeye getirilmesi sylencesine nem vere rek, inde glge oyununu bu adan balatmak eili minde grlyorlar. 2 XI. yzyl in ansiklopedisi Tansouda, Yn-tsung anda (1023-1065) (Sung soyundan) pazar yerinde devlet yksn (San kuo) anlatanlara raslanyordu. Anlatlarna glge tasvirleri de katlyorlard. Bugne kadar gelen devlet (Shu, Wei ve Wua it) tasvirleri bunun balangcdr. 3 U Devlet yks bugn de ok sevilmektedir. Bir halk romannda ele alnd. Moollar anda (1206 - 1360) Lo kuan ching adnda biri bundan edebi roman yapm tr. 4 Bu dramatikten ok epik bir trd. Lauferin, Tung king mon hua ludan rendiine gre Honan eyaleti bakenti K ai-fong-fuda, 1102 nce on be sala tiyatro vard; bunun altsnda glge oyunu gsteriliyordu . 5 Ayn bilgin Fan Cheng-tanm (1126 1193) bir iirine dayanarak, in glge oyunundan sz aar; burada geen ying teng hi [ = glge fener oyunu] ise bildiimiz anlamda bir glge oyunu olmasa gerek . 6
2 Nitekim Laufer, buna ok nem vermektedir, bkz. W. Grube, E. Krebs, B. Laufer, Chinesische Schattenspiel, Miinchen 1915, ss. VIII-X. Oysa bu bilginin kayna olan XI. yzyl in ansik lopedisi Tan sou'da Wu-t*den glge oyununun kesin balang cn XI. yzyl olarak gsteren kantlarn kesinlii karsnda 1000 yla akn bir .srede glge oyununun varl zerine hibir ze raslanmamaktadr. bkz. Friedrich Hirth, "Das Schattenspiel der Chnesen*, Keleti Szemle, II, 1901, ss. 77-78. evirisi iin bkz. The. Pavie, San-kou, tschy, Histoire de. trois royaumes, roman historique, traduit sur les textes chinois et mandschou, 1 II, Paris 1845-51. Grube, s. XI. Jacob bunun mer Hayyam'da geen fanus-i hayal trnden bir ey olduunu leri sryor. Geschichte, s. 10.

3 4

5 6

148

n tasvirleri (Offenbach am Main)

1235 ylnda Tu cheng ki schengden alman bilgi de bir kanttr : 7 Glgeoyunu tasvirleri balangta Ba kentte kaba kttan kesilirdi, daha sonra renkli deri den yapld : yilere gerek insan ehreleri, kt tiplere eytan maskeleri, Bunlar da tpk pazar yerlerinde oldu u gibi orunlama (alegori) ile belirtiliyordu. Laufer 8 kkenini daha eski bir eserde Mong liang luy da kantlamtr. Sz edilen bakent Pein-king, Kaifon-fudur. Mon liang lu ise Hang-chounun bir betimle mesidir. One gre drt glge oyuncusu vard, bir bez gererler, bunlarn yaptklar hikye anlatanlardan pek farkl deildi. Bu bez gerelti bunu dramatik bir glge oyununa yaklatrmaktadr. Laufer Tan sou ile Mong liang tankl ancak anlatlan bir glge oyunu kant ladn, dramatik olmadna inandna inandn be lirtmektedir. 9
7 bkz. Gus-tav Schlegel, Chinesische Brauche und Spiele in Europa, Bresla, 1869, s. 29 (bk. Geschichte s. 10) ve Hlrth, s. 78. 8 Grube, s. XI. 9 Grube, s. XII.

149

Jacob, tarihi Cveyninin 1260da farsa yazd Tarih-i Cihan-g adl eserinden ald bir blmle, in lilerin, Cengiz Hann olu ve ardl Ogotaya [Oktay] (1227-41) glge oyunu oynattklarn u alntyla gs teriyor : 10 inden oyuncular geldi ve ok gzel in oyunlar gsterdiler, henz kimse bunlar grmemiti; bunu bir perde arkasndan sundular. eitli ulusla rn tiplerini canlandrdlar. Bunlar arasnda beyaz sa kal ile yerlerde srklenen bir yal adam gsterdiler. Ba da sarnn evresine dolanm ve atn kuyruuna balanmt. Oktay sordu bu kimi yanstyor? Oyun cular bunun isyankr mslmanlardan biri olduunu, as kerlerin onu kentten darya kardklarn sylediler. Oktay, oyunun durdurulmasn istedi. Hzinesinden e itli eyalar Horasandan inci, deerli talar vb. doku malar, som altndan kadehler, arap atlar, silhlar, giy siler vb. getirtti. Bunlarla karlatrmak zere inden gelme in mallar getirildi, karlkl kondu, arada ok byk fark vard. Oktay, mslmanlarm en yoksul ola nnn bile bir ka klesi vardr, oysa inli Mandarinle rin hi bir mslman klesi yoktur. Tanr uluslarn du rumlarn ok iyi bilir. Oktay, bu trl ak kantlar kar snda slam* inananlar nasl byle aalanabilir? Sizin yaptnz bu su aslnda sizden hesap sorulmasn ge rektirir, cannz balyorum, kurtulduunuza sevinin gidin gzmn nnden yokolun bir daha da gelmeyin der. Bunlar toparlarsak, inde glge oyunu XI. yzyl da balad, Sung dneminde (I.S. 960-1279). Halk res samlarnn ocuk yaam zerine yaptklar resimlerde ocuklarn glge oyununa ykndklerini gsteren sah neler vardr. Yazl belgelerde de gerek Pien-liang (Kuzey Sungun bakenti, bugn Honan Eyaletinden Kai-feng kenti) ve Linanda (Gney Sung, bugn ekiang Eya letinde Hangov kenti) glge oyunu anlatlmaktadr. Sung anda bile glge oyunu geni seyirci ekiyordu.
10 Geschichte, ss. 11-13; Jacob uzun uzun konumuz bakmnds nemsiz saylabilecek ayrntlarn tartmasna giriyor.

150

Pien-liang bir tecim kentiydi ve glge oyunu iin zell'iikle gece panayrlar iyi ve uygun bir ortam tanyordu. Sung dneminden sonra in halk edebiyat gelimeye ba lad, meddahlk da geliti; Shuo shu [ = hikye anlatcl], Ku tzu [ = davul eliinde hikye anlatcl], Tan tzu [== arkyla hikye anlatcl] ve dram. Bu an gereki edebiyat, yaam zengin bir biimde yan styordu, glge oyunu da buna uydu. Grlyorki daha nceki blmlerde de belirtildii gibi hikye anlatcl ve epik biim balangta daha belirgindir. Kuzey in' de nemli bir kent olan Luo (Luo-sien)da Ming a sonunda Chung Se ch'i adnda bir bilgin glge oyununu halknn mutluluu iin retici amalar iin kullan mt. Bylece glge oyunu tekniini de gelitirdi. Manchu dneminde glge oyunu en yksek basamaa eriti. 11 in glge oyununun Batda, ilk ieriini veren Bavyera Kral Prens Ruprecht olmutur. 12 Prens Ruprecht, Pekingde tiyatroya gitmemi ama, elilikte bir glge

in tasvirleri (Prag Etnografya Mzesi)

11 12

Hejzlar, "The magic..." Rupprecht P rim von Bayern, Reise-Erinnerungen aus Ost Asien, Mnchen 1906. s. 252-3. bkz. Geschichte, s. 13-14.

151

oyunu seyretmi, ona gre ok ustaca gzel tasvirler var d, yalnz d izimi deil, iindeki izgiler de seilebil mekteydi. Oyun bir sylenceden alnmt. Bu eci bc karsnn bylerle etkiledii bir adamn yksdr. Bu bylerden kurtulmak iin Taocu bir din adamndan yardm ister. Din adam, kadn trl biimlere sokar, s sz bir adaya srgne gnderir. Olu ykselir. Annesini adadan gemi ile aldrtr. Daha 1901 ylnda Berthold Laufer, Pekingte 19 glge oyunu metni ve 1000 tasviri ni New Yorktaki American Museum iin satn ald. Ay rca fonografla arklarn da saptad. nl inbilimci Grube bunlar evirdi, ancak tamamlayamadan ve ya ynlanmadan Grube 1908de ld. 13 Onun iki rencisi Krebs ve Laufer bunu tamamladlar. Bavyera Bilimler Akademisi bu 68 parann evirisini 1915de yaynlad. Bu gsterili cilt, Alman bilim adamlarn onurlandran, bir ant eserdir. 14 Bu eser yalnz glge oyunu deil, in dili, halk bilgisi, kltr ve edebiyat tarihinin tkenmek bilmeyen bir hzinesidir. in metinleri Yen-chouda, Schantungda Krebsin gzetimi altnda basldlar. Bu koleksiyon Budhac, Taocu, tarihsel ierii olan oyun lar, kentli oyunlar, ahlk oyunlar, gldrmeceler, sy leniler vb. dan olutu. Burada bir halk kendi dilinde ses lenmekte, dncelerini aa vurmaktadr. in glge oyunu Laufere gre deriden ama tasvirleri kk bir sanat eseri. Laufer yle deerlendiriyor in glge oyu nunu : "Dalar, kayalklar, aalar, alayanlar, evler, tapnaklar, pagodalar, kkler vardr. Hallarla sslen mi yerler, zerinde vazolar bulunan, nakl rtl ma salar; kaplan postu ile denmi iskemleler. Yiitler at zerinde, kadnlar trs gidili eekler stnde salnr lar, ya da tahtravanlarla tanrlar, nne katr koul mu arabalar nmzden hzla geerler. Yukarda tur na kuunun kanatlar zerinde giden cinler, bulutlarda szlen tanrlar. Yansede bir sel basknn canlandrmak
13 14 VVlheim Grube, Boas Anniversary Volme. Anthropological papers vritten in honor of Franz Boas..., New York 1906, ss. 1-4. Grube.

Gklerin k m

Prage Etnografya Mzesinden iki n tasviri.

152

g deildir. Yeli ve dalgalar harekete getirir. Sel su larndan korkun canavarlar, byk balklar kabuklular, yenge, kurbaa kaplumbaalar, smkl bcekler, ej der tanrlar (Hint Nagasnn Taocu biim deitiriidir). Gk grlts tanrs tokma ile davullarna vurur, im ek - yldrm tanras maden levhalar takrdatr, ya mur tanrs klcn bulutlara sokar, suyu bir kabtan aa dker. Yamur tanras bir kaplann zerinde havada at stnde gibi havada gider; inde yeli sakl tuttuu uvaln azn aar. Glge oynatcs doann ana e lerine, hayvanlar dnyasna hkmeder. Ylanlarn, ejder lerin hareketini, aslann esnemesini ve gerinmesini, kap lann srnmesini ve sramasn doaya bylesine t patp glge oyunundan baka birey canlandramaz. Oyna tc bir in ressamna zg gvenle yaam hareketle riyle yakalar; o bir hareket ustasdr. Yaamdan bizi cehennem dnyasna, llerin bekisi Yamaya onun kz ve at bal uydular eytanlarna gtrr. Lanetlilerin ektii ezinci grrz. Yce tanr Kuan Linin yumuak baklar kurtuluu mutular. Glgelerin karanlk impa ratorluunda glge oyununun etkisi iki kat sarsc, et kileyicidir. airimizin insanln en iyi yan dedii rk me, rperme duygusu glge oyununun etkisidir. En yet kin bir yanlsama sanatdr. Seyirciyi coumcu by syle kendisine tutsak eder. Sanat bakmndan drama tik gsterilerin ulaabildii en yksek basamaktr.15 Bu dnemin baka tantc yaynlar daha vardr. 16 Oyun konularnn kaynaklar Budhac ve Taocu sylenceler, sihirbaz dramlar, tarihi romanlar, cehen nem zebanileri, lanetlilerin aclar, in tarihi gibi e itli ierikleri oluturmutur. in tarihinin ksa oluntu
15 16 Grube. rnein Hamburg Tiyatrosunun eski mdr Kari Hagemann bi* dnya gemisine zkt ve bir kitap yazd. Ancak bu uluslarn dilerini bilmek pyle dursun, bu konuda yazlmlar okumad iin n bilgilerinrn eksikliinden tr in glge tiyatrosuna ayrda blmde yanl bilgiler, arpk yorumlar vardr. Grubenin kitabn okusayd bu yanlla dmezdi, bkz. Die Spiele der Wlker, Berlin.

153

ve blmlerinde insan zaaflar, rvet yiyen yarglar, grevini ktye kullanan kamu grevlileri, ee sadakat, savalarn gnl ycelii gibi konular ierdi. Bu ba kmdan toplumsal yapda oynatcnn nemli bir ilevi vardr. Bugn de bu konulara toplumsal ilevli ada ieriklik tannmaktadr. Damaca oyuna geni yer ta nnmtr; bu daha ok gldrmecelerde grlr. Oyun cularn ellerinde yazma kitaplar vardr, bunlar daha ok anmsamak iin nrglerdir. Bugn bile oyuncu da arlarnda ok sayda oyun vardr, bunlarn ou eski metinlere uzanrlar ve seyircilere gre deiik azlar da oynanrlard. Budhac ve Taocu kaynaklardan kar lan oyunlar da sayca pek oktur. Batya Yolculuk ve Beyaz Ylan kmeleri Budhac, eftali leni ise Taocu kaynaklardan gelen kmelere rneklerdir. ounlukla bir temsilde kmenin tm oynanmaz, bu kmeden bir oluntu ile baka trden oyunlar gsterilir. Bunlar arasnda hayvan ykleri de vardr. Sz gelimi Turna Kuu ve Kaplumbaa gibi. Burada kibirli bir beyaz turna, iste dii zaman uup kaabileceine inanarak bir kaplum baann srtna karak onunla alay eder ve onu gaga lar. Ancak bu kt davran iin cezalanr, nk kap lumbaa onun boynunu kapar ve srr. Bunun gibi Agzl Maymun7 tki Arkada (Ay ile Maymun) gibi eitli ksa hayvan ykleri vardr. Ksa oyunlar ve szsz oyunlar da vardr : 17 Szgelimi Tualet Masasnda, Pire Avcl, dn Alman Sa, Kar Sprme, al gam Hrszl vb. gibi . 18 Ming andan (1368-1644) bir glge oyur.u Kaos Kutusudur; daha ok Asya tiyatrosunun felsefe ve din
17 18 Bunlar zerine bilgi iin bkz. Genevieve Wmsatt, Chinese Shadou) Shotc, Harvard University Press (1936). Avrupa dillerinde in glge oyunu daarm gsteren baka ya ynlar da vardr. Sz gelimi bkz. Cecilla L. Zung, Secrets o f the Chinese Drama, London 1937; sz konusu eserde 50 in dram nn zetleri vardr. Geri bu dramlar canl oyuncular iindir, ama ou glge tiyatrosu oyun daarna alnmtr. Davul Dans adl in glge oyununun ngilizce evirisi iin bkz. Paul Mc Pharlln, A Repertory of Marionettte Plays, New York 1929.

Tlunan blgesinden bir glge oyunundan sahne

sel kavramlarna rnektir. Burada verilen oluntu kt lkle (bu Chin Hua, eytanlarn tanras) ile iyiliin (Tao inancnn ba Tien-shih Chin Hua) arasndaki sa va gsterir. kuak nce, bir Taocu rahip ailesine hakszlk yapt iin eytanlarn tanras Chin Hua, Tao inancnn ba Tien-shihe kzgndr. Bu arada im paratorun da grevine zen gstermediini renmi tir; bylece eytan ordusunu gnderip her iki sini de tutsak edecektir. eytanlarn tanras yar dmclarna gerekli buyruklar verir : Krkayak tapnak ta bekliyecek Tien-shihi yakalayacak, Kertenkele onu balayacak, Akrep onu sk tutacak; Krmz Ylan onun uurunu elinden alarak by gcn yok edecek, kaarsa yakalayacak, teki eytanlar da benzeri grevleri stlenirler. eytanlarn beklemekten canlar sklr, in san biimine girerler, eitli kadn ve erkeklerle garip ilikileri olur. eitli servenlerden sonra Tien-shihi iz leme grevlerinin bana dnerler. Krkayak ve Kerten kele Tien-shihi yakalamak iin pln kurarlar. Hadm Lin Huan onu yemee aracak, Kertenkele canbaz k-

lna girip onu yakalayacaktr. Daha nceki bir oluntuda, eftali Grnts Krkayaka raslanr, ona Tienshihden byl mhr ile dayak yediini ve byk eytanlarn Chin Hua'nn buyruu ile rahibe tuzak ha zrladklarn sylemitir. O da rahibi yakalamak iste mektedir. Rahip uyurken onun Kaos Kutusunu alacak bylece by gc yok olacak. Ancak kutu onun ze rine bask yapar, rahip uyanr, klcna davranp onu l drecekken eftali Grnts kamay baar*. Aydaki yal adam belirir ve eftali Grntsne Dindar St' le evleneceini syler. Onun buyruu ile eftali Grn ts ve Dmdar St kar koca olurlar. T en Shih ge ne Kutusunun sahibi olarak Li Huann evindeki yemek arsna gider. Hadm Lin Huan ile yiyip itikten son ra can sklr; ev sahibi, akrobatlarnn onu elendir meini ileri srer. Akrobat klndaki Kertenkele ge lir, takla atar ve zehirli soluunu Tien-shihe flemek ister. Ancak Tien-shih iin bilincindedir, zincirini atp eytan balar. Tien-shih ona gerek kiiliini gster mesini ister, sonra onu Kaos Kutusuna atar. Bu srada Krkayak arkada iin meraklanr, koar ve Tien-shih ile dvr. Uzun bir dvten sonra o da zincire vuru lup Kaos Kutusuna atlr, imparator danmanlarndan Tien-shihin kendisine kar bir pln hazrlad habe rini alr. O da imparatora ball iin yemin eder, ey tanlarla savacn anlatr, imparator kukuludur. Kaos ku rsunun kapan aar, btn eytanlar kutudan kar Hepsi birer birer mparatorun nnde diz kerler, su suz olduklarn, Tien-shihin imparatoru aldattn sy lerler. fkelenen imparator bunlarn gerekten eytan olduklarnn kantlanmasn ister. Tien-shihin komuta s zerine Krmz Ylan, Kertenkele, Krkayak ve Ak rep eytan klna girip imparatoru korkuturlar. O da Tien-shihi yanl yere sulayan danmann kafasnn kesilmesini emreder, imparatorlukta dzen geri gelmi, tm eytanlar Kaos kutusuna geri dnmlerdir, impa rator, Tien-shihe dan tepesindeki grevini geri ve rir; ayrca ona altn balar, ayln da iki katna karr. 156

enktu blgesinden ki tasvir.

Bir b tasviri.

Bir ta atl tasviri.

Demir Yelleli Prenses : Bu oyun Hsi Yu Chi [ = Batya Yolculuk | adl ok yaygn bir masal kme sinden bir oluntudur. Bu kme gerek bir tarih olayna dayanmaktadr : Bu da, Hsuan Tsangn, Hindistana I.S. 645'te yolculuk yaparak Budac Tripitaka kutsal yazma larn getirmesidir. 19 Hsuan Tsangn iki yolculuk arka da ve yardmcs vardr. Bunlardan biri sarkk kulakl Domuzba (Chu Pa-chieh) ile maymun yzl sava Sun Wu-ling ya da Maymundur. Bu kincisi oyunun ba kahramandr, ykde, yolcularn geidi yanan dalarla engelenir. Bu engeli amak iin Maymun ve Domuzba, Prenses Demir Yelleden yangn sndren tlsml yelleini almak isterler. Prenses, olunu savata ldren Maymuna kin duymaktadr. Domuzba dener, fakat eli bo dner, stelik dayak ta yer. Maymun dener. eit li hilelerine ramen o da aldatlr; yanl yelle alm tr, bununla yangn sneceine tersine daha da artar. Sonunda by gcn deneyip Prensesin kocas Boa Kral klna girerek, gerek yelleci almay baarr. Oyunda tlsml deiiklikler, gsterili sahneler oktur. Dalardaki yangn gerek alevlerle yaplr. Domuzba ve Maymun eitli tlsml deiimlere urarlar; sz ge limi, birdenbire kaya olup yeniden eski biimlerini alr lar. Chin Chion Pao [Leoparn eitilmesi] : Eski in sanatlar Maymun Sun Wu-kung adnda ilgin bir g rnt yaratmlardr. Byk bir direni gcne sahip olan Maymun Sun btn gl yetkelere meydan okuya bilmektedir; yle ki gklerin hkmdarna bile. nk onun karakter yaps doru, canl, zeki, neeli, iyimser dir ve in klasik sanatlarnn en sevilen grntsdr. Bu oyunda Chin Chienpao yaramaz leoparn bedenlemesidir. By sanat ile Maymun Sun Wu-kung kendini gzel bir gelin klna sokar, leopara teslim olur, onun la zifaf odasnda savar ve leoparn kuvvetine ve yrtc lna karn onu yener. Maymun en ok sevilen bir oyun19 Oyunun ksaltlm metnini Monkey (Maymun) adyle Arthur Waley W u Chengften evirmi ve 1953te Londrada yaynlan mtr.

157
I

dur, buradaki insan - maymun trl taklalar atar. ey tana, hayvana ve ruha dnm yapar. Maymunun ad Sun Wu-kung gizlerin aklaycsdr, lmszln gi zini bilmekte iken yle yaramazlklar yapmtr ki tan rlar onu Gksel eftali Bahesine ba khya atam lardr. Bu bahe K un Lun dalarnda Bat Ananm sa ray ile Deerli Talar glnn yaknndadr. Bu bah edeki olgun eftalilerden yiyen lmszle eriir ya da Ay ve Gne ana eriir. Burada bir eftalinin ol gunlamas her bin ylda bir olur; bu gnde btn tanrlar ve tanralar bir araya gelerek Bat Anann do um gn kutlarlar. eftali Bahesinde Sun Wu-kung o kadar ok eftali yemi ki lmsz olmutur, yle ki doum gn lenine getirilen yemei de yemitir. May mun eftali yerken, oynatc bu tasvirin ban dik a da tutar sanki dudaklar oynar, eftaliyi yer ve ekir deklerini atar gibidir. Sun Wu-Kung domuz Chu Pachicl ve beyaz atl rahiple Bat Cennetine gidip Budhanm yazlann alacaktr. Bu yolculuk eitli oluntulardan oluur ve her biri bir oyun olarak sunulur. Rahip s rekli bir eytann ya da hayvann eline der ve arka dalarnca kurtarlr. 2 0 Pai Sheh Chuan [Beyaz Ylan Efsanesi] : Bu oyun iki blmldr : Irmakta Sava ve Tlsml Kabn Aznn Kapatlmas in mitologyasma gre Pai adl kz beyaz ylann bedenlemesidir; ok gzel, yumuak, duygulu bir kzdr. Hizmetisi Hsiao Ching ise yeil y lann bedenlemesidir; o da gzeldir ama dik baldr. Hangchowda, Bat Glnde gezerken Hsu Hsien adl bir gen adama raslar, ona ilk grte vurulur. Sonunda ev lenirler ve bir sre mutlu yaarlar. Bir gn Hsu Hsien, Altn Tepe Manastrna gider (Chin Shan Sze). Burada zalim kei Fa Hai onu manastrda alakoyar; szde o bir grnt ile ecinnilemitir. Bylece uyumlu aile d zeni bozulur. Irmakta Sava adl sahnede fkeli ve
20 Paulne Benton, "Chinese Shadow Plays'\ Essays on Asian Theater and Dance. The Performing A rts Program of the Asia Society, 1972-73 New York.

158

kaygulu Beyaz Ylan Perisi, hizmetisi Hsiao Ching ile, kocasn kurtarmak iin zalim keie meydan okumak zere bir gemiye biner. Ancak savata Beyaz Ylan Pe risi yenilir, keie tutsak olur. Kei onu tlsml kaba koyar ve kocas Hsu Hsiene de zorla karsnn kamama s iin kabn azn kapattrr. Tlsml Kabn aznn ka patlmas sahnesi korkak ve kararsz Hsu Hsienin kei in basks ile kendi ykmn hazrlamas, derebeylie kar direnii gsterir. Geri sylencede Fai Hai s tnlk salar ama, seyirci beyaz ylann yann tutar. Fai Hai ise halkn lanetledii, tiksindii biridir. Sze Tse Lou [Aslan Meyhanesinde Dello] : Wu Sung in klasik edebiyatnn yaratt rnek bir kah ramandr. Cesareti ve drstl ve tek bana yrtc bir kaplan, Yang Kang Dalar yamalarnda, onsekiz b yk tas arap itikten sonra ldr sylencesi ok yaygndr. Doduu kente dndnde, Wu Sung Hsi Meng-chin adnda bir sefilin kardeini kallee ldr dn, ldrmeden nce de kardeinin karsn batan kardn renir. Ona Sze Tse Louda (Aslan arapevinde) karlar aralarnda amansz bir dello olur ve sonunda sefil adam suunun cezasn caniyle der. Wu Tai Hui Hsiung [Birbirinden uzun sre uzak kal m iki kardein raslantsal karlamas] : Hopei ve Shansi eyaletlerinin arasndaki snr blgesinde Tang Ailesinin ki Kahraman adl masal bugn bile ok se vilir. Bu masallar Tai Shan dalarnda XI. yzylda ya banc kabilelerin saldrsna kar duran askerlerin kah ramanln verler. Yang ordularn nderi, kars, sekiz olu ve iki kz ile lkesini korumak iin yiitlikle sava a katlr. Baarszlklarna ramen halk onlar gene de ok sever. Masala gre yenilgilerinin nedeni yle aklanr : mparatorluk sarayndaki hain bir babakan onlan sava meydannda kuattrp yok etmekle kalma m ayrca lmden kl pay kurtulanlar da eitli do laplarla ldrtmtr. Bylece Yang ailesinin sava lar bu babakann kurbanlar olmutur. Yang Yen-teh (beinci oul) bu lmlerden kurtulabilmi ve Wu Tai 159

Shanda (Be set tepeleri) bir kei klna girerek sak lanm, altnc oul Yang Yen-Chao ise ordunun kk bir kesimiyle snrda bulunmaktadr. Yang Yen-Chao ge ceyi geirmek iin Wu Tai Shandan geerken, bir ma nastra gelir, iki karde burada karlarlar, nce bir birlerini tanmazlar, ancak sonra konumalardan sonra ikisi de karde olduklarn anlarlar. Tsao Chiao Kuan [ayr Kpr Geidi] : Yal general Yao Chi yllardr snr kalesi olan Tsao Chiao Kuan (ayr Kpr Geidi) beklemektedir. Bir gn bakent ten General Ma Wu onu grmeye gelir. Her ikisi de im parator Liu Hsiunun yakn arkadadrlar. General Ma Wuyu lmparator Yao Chi'den grevi devralarak Yan Chinin bakentte artk refah iin yaamasn salamak iin gndermitir. Yao Chi bakente gelince hain bir saray lnn entrikalarnn kurban olacakken bu ktlklerden kurtulur. Tsiang Hsiang Ho (Babakanla Generalin uzlama s) : Savaan Devletler anda, Chao devletinin byk generali Lien Po, gl Chin devletinin istilasna kar koydu; oysa soylu olmayan bir politikac Lin Hsiang-ju onun Chaoyu ele geirmek ve kendisine katmak isteyen Chin devletinin bu amalarn diplomatik yollardan en gelledi. Bunun sonucu Lin Hsiang-ju, Chao devletine babakan oldu, bylece Lien Ponun stnde bir dzeye ulat. Linin bu atanmasn kskanlkla karlayan ge neral, bir i savan eiine geldi. Babakan Lin uza gr ve soukkanlliyle, ona yanl yolda olduunu gsterebildi. Lien Po da bunu anlayarak zr diledi, Ba bakanla General uzlat, aralarnda birlik ve beraber lik dodu. Tuan Mi Chien [Dnein lm] : Syi ann son larna doru tarmsal devrim iin ayaklanmay yneten ve Wa Kang Chainin 36 dostu diye bilinen otuzalt kah raman vard. Wa Kang Chai bu devrimin salam s syd. Tang ann ikinci imparatoru Li Shih-minin gnden gne kuvvetlenmesi sonucu otuzalt arkada ara snda i ayrlklar balad. Bunlardan Li Mi, yakn ar 160

kada Wang Po-tang'n kkrtmasyla, arkadalarndan ayrlr, imparatorla ibirliine giriir ve Prenses Ho Yang ile evlenir. ok arap ien Li Mi sonra yaptkla rndan pimanlk duyar, prensesi ldrerek Wang Potang ile kaar. Yuan Mi Chien diye bilinen aya varnca imparatorun askerleri onlar kuatr ve Li Mi ok ya muruyla ldrlr. Wu Kung Ling [Krkayak Srt] : Wu Sung soylu, ! . i 1 W * ^ *i 1' V ^ yce gonullu, durust bir kdr. Yiitliinden oturu y renin derebeylik evresince aranmaktadr. Tutuklanma dan kurtulup kaar ve kei klna girerek Erh Lung Shan (ifte Canavar Tepelerine) kaar. Oraya giderken Wu Kung Ling (Krkayak Srt) denilen yksek tepede balar sefil Wang Fei-tien olan yasa d kiilerce sal drya urar. Bu yre halk srekli bu haydutlarca sal drya uramakta, ikence edilmektedir. Haydutlarn ba , bir kz da kalesine karm, sonra da acmakszn kzn btn ailesini ldrmt. Btn bunlar fkele nen Wu Sung bunlarn ban ldrr, zavall kz da kur tarr. Tiao Hua Che [Kayp giden arabalar bir mzrakla devirme) : ok inat ve kendini beenmi bir generalin sava meydannda beklenmedik bir yenilgiye uramasn ve lmn iler. Niu Tou Shan (kz Ba Tepeleri)da bir savata Mareal Yueh Fei komutasndaki orduda yiit general Ka Chung, hasm Chin Wu-chunun oniki arabasn bir mzrakla devirip onu yenilgiye uratm, ama ok yorgun den at dizleri zerine kapanm ara balar da general Kaoyu ezip gemilerdi. Bu oyunda Ge neral Kaonun yiitlii, dar grll, kendini been milii ve Yueh Finin de gzpek cesareti ve aklll, zeks gsterilmektedir. Tan Tao Hui TKuan Yu ile Lu Sunun karlamas] : Yiit sava Kuan Yu, yzyllardr halkn ok sayg duyduu bir kahramandr. Wu krallndan, Lu Sunun ars zerine Kung Yu Yangtze rman geerek onu buluma yerinde bekler. Bu oluntuda Lu Su ve karsnn gzdalarna ve korkutmasna karn ylmak bilmez ce 161

sareti ile sindirdiini anlatr. Kuan Yu yannda iki sa dik yaknn getirmitir : Birisi evlat edindii olu Kuan Ping, teki de esmer ve cesur Chou Tsang. Bu ikisinin karakterleri kartlk gstermektedir. Bu iki yardmcs. Krmz Tavan adndaki at ve klc Kuan Yuyu daha da etkili klmaktadr. Pha Moi An [Chen Shih-Meinin dam] : XI. yz yldan balayarak nl yce yarg Pao Cheng ynla rn byk saygnln, vncn, gvenini kazanmt. Bu yk de onun, imparatorun damadna lm cezasn vermesini anlatr. Chen Shih-mei, Sung dneminde ah lksz ve iyilik bilmez bir bilgindir ve imparatorluun snamasndan geerek ba bilgin katna ykseltilmitir. Evli olduunu saklayarak ve karsn ve iki ocuunu doum yerinde yoksullua brakarak prensesle evlenir. Kars ocuklaryla bakente gelince onlar tanmazlk tan gelmekle kalmayp, ailesini ldrmeyi plnlar. Pao Cheng'e bavurulduunda, Chen Shih-mei ona da kibir le ve alttanalta meydan okur. Pao Cheng bu iyilik bil mez ve vicdansz Chen Shih-mei hukuk gznde sulu bularak idamna karar verir. Mu Ko Chai [Mu Ailesinin Kalesi] : Yang Yen-chao, yabanc kabilelerin saldrlarna kar durmakta, kendi siyle bilemesini salamak iin olu Yang Tsung-pao'yu, Mu ailesinin Kalesinin nderi Mu Tien Wang ile ko numaya gnderir. Mu Tien Wangn, Mu Kei-ying adn daki ok gzel bir kz, yiit bir savadr. Ava gider ken, yolu stnde Yang Tsung-paoya raslar, kavga ederler, sonra da evlenirler. Kocasnn sylediklerine ina narak Mu Kuei-ying, Yang ailesinin ordusuna katlma y kabul eder. Bu birleme ile dmana baaryla dire nebileceklerdir. Yu Chou Feng [Evrenin Klc] : Chin anda, ba bakan Chao Kao alak, bencil kt bir karakterdir. ok gzel, zeki, cesur Chao Yen-zung adnda bir kz var dr. Bir kallee entrika sonunda kz kocasndan ayrl maya zorlanr. Gzel kz gren budala imparator kzn kendisine hizmet etmesini ister. Bu kt niyete kar k-

162

zn hizmetisi bir zm bulur, kza deli gibi davranmas n syler. Delilik numaras ile Chao Yen-jung bencil ve hilekr babasyla da alay eder, ayrca sarayda imparatoru azarlar. inde glge oyununun ilevi halk elendirmektir. Ayn zamanda tarihi gereklere, dinsel olgulara, inan mitologyasna, insan zaaflarna, eitime, toplumsal ele tiriye de yer verilir. Sz gelimi in musikisi zerine ders kitab gibi halka ayrntlar ile aklanabilir. Fenerlerin (trenler iin) betimlenmesi srasnda bunlarn gelenek sel biimleri aklanr. Daha Sung anda deiik vesi-

M<tx Bhrmann koleksiyonunda in tasvirleri

163

ielerle gstericiler salalarn panayrlarda kurar, aile t renlerinde evlere gelirlerdi. Namuslu kadnlar da bu t renlere katlr (tiyatroda olduunun tersine). Doum g n kutlanaca zaman tutulan sanat daarndaki lis teyi ev sahibine sunar, ev sahibi bunlardan istediini seerdi. in'de operaya ocuklar da giderler, bylece da ha kk yatan bu bir sanat eitimi yerine geer. Gl ge oyunu, opera lsnde sevilmektedir. Eskiden glge oyunu operaya gitmesi yasaklanm kadnlarn olduu kadar, kk kentsoylularn da en byk elencesi idi. Oyun saatlerce srd iin, seyirci yannda yemek te getirir. Halkn oyun kiileri arasnda gzdeleri vard. zellikle Batya Yolculukla maymun Sun Wu-kung ile Domuz Chu Pa-tsie gib i.2 1 Sahne ve perdeye gelince bu gereksinmelere gre yaplabilir. Kimi 80 santim yksekliinde bir seki ku rulur. Perdenin evresini kaplayan d perde kvrml ya dzdr. ounlukla pamuklu kumatan olur. Rengi de genellikle koyu mavi ya da krmzdr. Oynatclar iyi ce kapatmak iin yanlar da rtldr. Tpk tiyatrolar da olduu gibi gerelti perdenin nne alp kapanan bir perde de konduu grlr. zellikle krmz sevincin simgesi olduu iin yelenir. Bu alp kapanan perde daha ok oyun banda, sonunda, blmlerde kullan lr. Ayrca ssler de olur. Bunlar ss ve yazlardr. Sz gelimi Bhrmannn Sianda grd perdede Mao Tse Tungun Braknz yz iek asn zdeyii yazldr.2 2 Ayrca sahnenin yanlarnda altgen biiminde fenerler vardr. Gerelti perdeye gelince bunun iin keten, ipekli, cam elyaf ya da buzlu cam kullanld grlmekte dir. Tasvirler kttansa perde iin nylon, deridense ipek yelenir, iki bezin ek yeri perdenin ortasna gelir; diki yeri ya dey ya da yatay olur. Perdenin st tasvir ler daha iyi grnt vermesi iin seyircilere doru eiktir. Gereltinin st ve alt bambu sopalarna kylarndan balarla tutturulmutur. Tasvirler; inek derisi, buza
21 22 Bhrmann, s. 34. Bhrmann, s. 26.

164

derisi, koyun derisi ya da eek derisinden yaplr. Her birinin kendi ayr gzellii vardr. Eek derisinin daha saydam ve boyalar daha canl gsterdii denenmitir. Kollar ve bedenin st daha ince deriden yaplr, bklmesinin, dnmesinin kolay olmas iin. Tasvirlerin yapmnda Peking ve Sianda eek derisi kullanlr. Bhrmann, Wuhan'da drt eit gere kullanldn grmtr : Yzleri oyulmu tasvirler iin sr derisi; yzleri oyulmam tasvirler iin selloid, ya da yal k t; kat kat stste konulup yaptrlm ve renkli ipek ten ya da kttan zarla evrilmi olanlar. Chentuda manda derisi de kullanlmtr. Bhrmann, Chengtuda Tu Schi-kueinin zerine kuma ve krk yaptrlm selloid kullanldn grmtr. *
Uzun kollu eytan.

Horoz ve top.

Tasvirlerin boyu iin belirli bir kural yoktur. U boy vardr. Byk tasvirler 70 - 80 santim boyundadr, Seguandan gelir; byk tasvirler, bunlar Peking tas virleridir, boylar 40 santimdir, XVI. yzylda Seuandan gelirdi. Gene kk tasvirler XVII. yzylda Kuzey Seuanda Shansi blgesinden gelirdi. Bugn yalnzca es ki Seuan teknii ile yaplm kk Peking tasvirle ri kullanlmaktadr. 2 Tasvir yapmnda Bhrmann, Pe4 king'te Liu Tschin-tanm yntemini incelemitir. Buna gre gere olarak eek derisi le parmen kt kullan maktadr. Tasvirlerin boyu 20 - 25 santim arasnda de iir. Maden bir altlk zerinde deriyi kesip oymakta dr. Oyma ve kesme iin ok kesin, deiik boylarda, drt, be bak kullanlmaktadr. Sa eli ba tutuyor, sol elinin bir parma bunu yneltiyor. Hem bitkisel boyalar hem de kimyasal boyalar kullanyor, bu boyalar renkler daha iyi tutsun diye beyaz arap ile ilem gryor. Sonra bunlar cillyor. Bhrmann, ayrca Chengtu'da Tu Schi-kueinin ve Wuhandaki yapmclarn yntem lerini de incelemitir. 2 5

23
24 25

Bhrmann, s. 28.
Bhrmann, s. 28 bkz. ss. 28-30.

165

Max Bhrmann koley siy onundan in tasvirleri

Ik kayna iin gnmzde daha ok elektrik kul lanlmaktadr. Ancak elektrik gc k dnda kullanl maz; sz gelimi zil iin. Bhrmannn gzlemlerine gre ya bir para ile gazete ile rtlm bir ampul, burada am pul oynatcya kardr; ya bir tahta zerine iki ampul yerletirilmitir (bu ift glge yapt iin rahatsz edi cidir) ; ya da bir tahta zerine parlak bir ampul taklr, bu tahta iplerle tavana tutturulur.2 6
26 Bhrmann, s. 26-27.

166

SIAN |

Deiik blgelerden tasvirlerin eklem balantlar.

Bu saylanlar dnda floresan lamba ile, gl k yanstclar, parldaklar da kullanlr. Ayrca bun larn nne konan renkli camlarla gerekli grnt et menleri elde edilir. Perdenin hemen altnda bir masa bulunur, gerek elinin altnda olmas gereken tasvirleri bunun zerine koyar, ayrca perdedeki tasvirlerin des tek ubuklar da bunun zerinde durur. Oynatclarn says da deiiktir; Tek bana oynatan; iki yardm cs olan ba oynatc; bir ba oynatc ve yardmcs gibi. Oynatclar oynattklar tasvirleri konuturduklar gibi, alg da alabilirler; kimi de bir ka oynatcnn tek bir tasviri oynatt da olur. Oyun srasnda tasvir lerin kafalarn karp baka gvdelere takabilirler. Kimi oynatc ayakta, kimisi oturarak oynatr. Oyunun retilmesi ya bir toplulua rak olarak girerek, ya da bir gelenek olarak babadan oula kalabilir. U denetim ubuu bulunur, bunlardan biri skca boynun nne ilitirilmitir, bedeni denetler, teki ikisi daha gevek e ellere takldr. Orta denei parmaklan arasnda b knce tasvir kart yne yneli yapabilir. 2 Figrn k 7 ys perdeye dikey olarak dediinde tasvir gzkmez. Bundan yararlanarak tlsml grnen deiimler sa lanr. Sz gelimi bir tasvir yass olarak perdede gr nrken teki kysndan ona dikey olarak tutulur, n deki birden kaldrlp arkadaki perdeye doru yass ola rak evrilince, ikinci birinin yerini alm olur. in Ope rasnn belirli bir yansmas vardr glge oyununda. Her ikisinde oyunlar ya askerlik ve sava oyunlar ya da kentli ve arkl oyunlardr. Glge oyunu, dekor kullan mayan canl oyunculu tiyatroya gre daha gerekidir. Hem gerekidir hem de ss dekorlar kullanr. Bunlar dan ikisi ok gzeldir : Biri kanatlarn am iki anka kuu ieklerle ssldr; teki de ok ayrntl ilenmi bir ift ejderha. Bu tr ss dekorlar btn temsil bo yunca perdede tutulabilir. Sar kiremitli saraylar, gzel ilenmi krizantemler, lotus iekleri, akayklar ssl sakslarda, kayalar zerinde bambu, am ve erik bahar
27 Karagzdeki f dnd gibi.

167

bulunur; bunlara arkadalar denir nk bu nn yapraklar kn dklmez. Evlerin ii, drt mev simi gsteren tomarlar, zerinde iek vazolar bulunan sehpalar, masalar, iskemleler, yataklar, aynalar vardr. Aalar, su, deve srt gibi eik kk kprler, kayk lar vb.

iti tasvirleri

Canl oyunculu bir tiyatroda, oyuncu szde bir ka pdan girer, szde bir eikten atlar, gene var olmayan kapy kapatr. Oysa glge oyununda gerekten alp kapanan kap ve eik vardr. Gene tiyatroda bir oyuncu szde ata biner oysa, yalnzca elinde bir kam tutar. Glge oyununda tasvir gerekten ata biner, atm kuy ruu oynar, arka ayaklar zerinde aha kalkar, ya da atn kafas savata uurulur. Frtna perdede bulutlar zerine bindirilmi tanrlarla yaplr. Yamur Ustalar bir kazandan aa su dker, Rzgr Tanrs rzgr soluyan bir ejderhann zerine fler, Gkgrlts Tan rs, kartal gagal bir canavar zerinde gider. ki yannda davullar ve tokmaklar vardr, Yldrm Tanras iki elinde birer ayna tutar, buradan gl k yansr. Glge oyununda yangnlar ok sevilir. Kular ve ylanlar ile

168

bulutlar zerinde giden Yangn Grevlileri ile yangnlar gsterilir. Tasvirler sekiz eittir; boylar ve kalnlk lar deiir. Byk olanlar krsal blgelerde hasat t renlerine, ok ince ilenmileri saray gsterilerinde kul lanlr. Gldrc tiplerin gzleri beyaz, hadmlarn kalar yaprak gibidir; sakallar rtbe ve ya gsterir; savalar drt bayrak tarlar; resmi grevlilerin ap kasndan enli kanatlar vardr; saray kadnlarnn ayak lar baldr; rahibelerin giysileri yoksulluu gstermek iin yamaldr; imparator cbbesi ejderha ile ssldr. 2 8 Gereki olarak yangn da yaplr. Kt bir yelle bii minde kvrlr, yaklr ve sallannca alevleri ve duman perdede bir yangn gibi yanstr. Turna kuu zerine Taocu tanrlar, sz gelimi Bat Ana biner. At koulmu arabalardan imparatorunki ejderhalar ile ssldr ve bu nu bir fil eker. Tasvirler ounlukla profildendir. nce gzler iyi ve soylu karakteri, yuvarlak kavun ekirdei biiminde olanlar ktleri gsterir. Doruca parmenden olan ve ky izgileri olmayan tasvirin yz yandan deil te drt ndendir, iki gz de grlr; bunlar hizmetiler, alar, sokak satclar, ya da geit alayndakilerdir. Bunlar daha ok gldrc rollerdedir. Gzlerinin ev resinde halkalar vardr, bu da ayyal, hilekrl gs terir. Kimi yal karakterlerin sakallar vardr, iyi ta ranm sakallar iyi karakterleri, koyu siyah olanlar k t kiileri gsterir. Seuan Eyaletinde tasvirlerin sakal lar at klndan yaplr. Ksa, sivri sakallar daha ok di lenci karakterleri gsterir. Savalarn yzleri boyal dr; tpk U Krallk dnemindeki savalarn dma n korkutmak iin yzlerini boyadklar gibi. Bir top lulukta yz kadar gvde tasvir varsa bunun drt kat
28 Bettie Erda, Chinese Shadow Theater*, Am erican Museum of Natural H istory f New York, ubat 1975 ss. 46-51; American Museum of Natural Historyde 800 Hint, 16 Thai ve binlerce in glge tasviri vardr. Bayan Bettie Erda bunlan kataloglamaJctadr. Paralan yanl taklm in figrlefrtni in opera sn iyi bUen Jo Humphreyin yardm ile dzeltmektedir.

169

Bir in glge oyunu perdesi

balar vardr. Giyim kuam tiyatrodakine benzer. mpa rator devlet ilerinde toprak rengi san giyinir. Buna mang denilir ve eteklerinde izgiler vardr. Bunlar da n eteindeki dalgalar gsterir, tepede bulutlar arasn da ejderha vardr. Bu izim, evreni simgeler. Balkta iki ejderha vardr. Nazrlar mavi, krmz ya da siyah giyinirler. Babakanlarn balklarnn arkasnda uzun kanatlar vardr. Daha aa dzeyde olanlarnki yuvar lak ya da sivri kanatklardr. Budhac rahipler uzun dikdrtgen cbbeler giyerler, zerinde yamalar vardr. Altnda san bir entarileri olur. Yzleri traszdr, ba lklar zerinde Budhamn resmi bulunur. Yal adam uzun, dz koyu renk giyinir. zerinde Uzun mr sim geleri, turna ve ejderha daireleri grlr. Gen adam larn giyimleri her renkte olabilir, ama krmz neeyi belirtir. Bir kadn ksa, dizine kadar giyinir altnda bir 170

etek daha vardr. En gzel kadn giysisi Y ang ve Sung a giysilerinden kopya edilmitir. Salarnda bulutlar varsa, bu daha ok Ay Tanras gibi tanrsalln gs terir. Bir toplulukta birden bee kadar oyuncu olabilir. Be kii olunca, bir ya da ikisi asl oynatcdr. Oyun ve hareketler arasnda sk uyum gereklidir; alglardan baka ayak angrdan oynatc kullanlr, azlar tak lit eder. Musiki nemlidir, zel besteleri var. algclarn says birden yedi kiiye deiir; ayrca erkek kadn arkc olur; oynatan tahta ayakkab ile yeri tepip l ve tartm salar. Sz gelimi sava kargaasnn g rltsn verirken; alglar byk ve kk gong, da vul, flt, zil, telli alglardr. Konumal roller kafa sesi ile sylenir. in operasna ok benzer. in operas rnek olduu iin mzik nemli bir yer tutar. arkclar zel likle seyirci ilgisinin oyuna younlatrmasn diye ya banclama yntemine bavururlar. Mziki says du ruma gre deiir. Kimi kez be, yedi algcl bir takm ve iki bay ve iki bayan arkc olabilir. Operada olduu gibi bir giri mzii olur. Kullanlan tartml bir m ziktir. in glge oyunu Kuomintang dneminde sona erdi. Yaam halk iin zorlatndan artk desteklenemiyordu* Japon igalinde (1937-45) zellikle gece temsilleri dur du. Birinci Dnya Savann banda Pekingde 30 kadar oynatc varken 1948de hi kalmamt. 1948de in*in kurtuluundan sonra glge oyunu gene canlandrld. Bir yazarn seyrettii glge oyunu Bakentten 70 mil uzak lkta Yutien ilesindedir. 2 Buradan 37 kadar gnll 9 oyuncu km. Yazar, Yutien ilesinde grd temsili anlatyor : Topluluun yneticisi Li-Yu-landr. Topluluk 1951de kurulmutur. Dokuz kiilik toplulukta sekizi kyldr, tarmla urarlar. Ba oynatc ise ky oku lu retmenidir. Turneye ktklarnda, topraklarna
29 Chen Ln-jui, Chinese Shadow-Plays , Ckita R ecom tm cts, temmuz - austos 1954.

171

kyl arkadalar bakmaktadr. Tasvirlerin boyu 30 santim kadardr. Daha saydam ve dayankl olduu iin eek derisini yelerler. Topluluun daarnda 30 kadar oyun bulunmaktadr. Kimi oyunlar oluntuludur; on ge ceden otuz geceye kadar srebilir. Eski ykler, masal lar oynanmaktadr. Kurtulutan sonra yeni oyunlar ada yazarlara smarland. Bunlar arasnda Liu Chiao ile Siao Erh Heinin Evlenmesi rnek verilebilir. Her iki si de Kurtulu sava srasnda Dhensi ve Shansi eya letlerinde geer. Genlerin, evlenme trenlerine kar kp elerini zgrce semeleri iin direnmelerini gste rir. Kzl erkekli gen seyirciler, Liu Chiaonun aldm sattm gibisinde evlenmeye ve cimri babasna kar koy mas callandrldmda bundan byk sevin duyup tem sili desteklemektedirler. Yutien topluluu, Dou Hopei slbundadr. Pekingteki nl Teh Shen topluluuna gre kyl nitelikleri daha belirgindir. Pekingdeki top luluk da daha ok Peking Operasnn etkisi grlr. Per de boyutlar 214 santime 91 santimdir. Oynatclar bir masa nne oturarak oynatrlar. Elik alglar byk ve kk davul, bir tahta alpara, drt telli bir alg, bir maden boru, biri byk teki kk iki gong ve ziller. Kk davul ile alpara tartml vurularla duygusal gerginliin yeinlemesini belirler. arkclarn hepsi er kektir. Metin ezberlenmemitir, nlerindeki el yazmas kitaplardan okurlar. 3 0 Giri blmnde de belirtildii gibi 1950lerden son ra glge oyunu byk nem verilmesine karn kltr devriminden sonra inde glge oyununundan iz kaldn sanmyoruz. Oysa 1957de Bhrmann, inin eitli kentlerinde glge oyunu seyretmitir. Nitekim onun an lattna gre Shansi blgesinde ikiyzn stnde top luluk, iki binin- zerinde oynatc vard. Konutuu D
30 nl Rus kukla ustas Obraztsov ile 1962de Moskovada tanmtijn. Kendisi in glge oyununa byk hayranlk duyu yordu. Grd in glge oyunu temsilleri zerine kitabnda Jlgin bilgiler vermitir, bkz. Serge* Obraztsov, The Chinese Puppet Theatre (eviri J. T. Mac Dermott), London 1961.

172

Ching S topluluu yirmi kiiden oluuyordu. ki takm olarak oynatyorlard, bei oynatyor, bei ark sy lyordu. Sianda ise drt yz oyun metni toplanmtr. Adlariyle saptad on tr oyun olduunu renmi. Oyuncularn ou kylerdendir. Glge oyunlarnn me tin kitaplar vardr. Bunlardan en iyi on tanesinin in ce adn ve Almanca evirisini vermitir. Bhrmann bunlardan baka 21 tane daha oyunun ince adn ve e virisini vemektedir. 3 Bu adlarn kimi bizim zetlerini 1 verdiimiz oyunlarn adlarna uymaktadr. Belki teki ler de uymaktadr, ancak nszde belirtildii gibi Latin alfabesine evriliinde yazmlar arasnda deiiklikler olduu gibi, kaynaklarmz Avrupa dillerinde olduun dan, bu adlarn evirilerinde de deiiklikler kanlmaz oluyor.
Taiwandan yeni bir tasvir.

TAtWANDA GLGE OYUNU Taivvandaki glge oyunu iin ayr bir alt blm amamz, Kta ini ile Taiwann gnmzde siyasal bakmndan ayr birer devlet oluundan deildir : Tokyo daki Uluslararas Asya Glge Oyunu Seminerinde Waseda niversitesi retim yelerinden Miyao Jiryonun Taiwan glge oyunu zerine okuduu bir bildiri ile ek tii renkli bir glge oyunu filminden, buradaki glge oyununun Kta ininden olduka deiik olmas ve en ilginci de oynatma tekniinden ve filmin verdii izlenim bakmndan bizim Karagze ok yaknlk gsteriindendir. Bu konuda az da olsa yayn da vardr. Sz gelimi bir yazya g re 3 Taiwanda glge oyunu daha ok ky 2 lerde ve kasabalarda gsterilir. Tek temsil veren top luluk Kao-hsiungda bulunan Tung Hua (Dou in) top luluu olup can ekimektedir. Chang Teh-chengin y netimindeki Tung Hua'nn 300 yllk bir gemii vardr ve adada ilk glge oyunu topluluudur. Topluluk sy lentiye gre, 1661de HollandalIlar kovan Cheng Cheng31 32 Bhrmann, ss. 35-36. T. C. Chang, Drama of Shadows", F ree China R eview , XV/3 mart 1965, ss. 37-39.

173

kung (Roxigan) ordularnn hemen ardndan gelmitir. Nitekim Taiwan glge oyunu, Taivvana Kta ininde en yakn olan Fukien blgesindeki Chanchowdaki glge oyununa benzemektedir. Taiwanda Kta inindeki oyunlardan baka HollandalIlarn Koxingaya teslim ol malar da oynanr. Bir temsil bir saat srer, ama kimi bir dizi gibi gsterilir ve tasvirleri iki ya da oynatc hareket ettirir. Kimi tasvirlerin az ve kollar hareket eder. Bir sava sahnesinde perdede ayn zamanda bir d zne tasvir bulunur. Mzik elii iin yedi, sekiz alg vardr. in Operasnda olduu gibi karakterler beklenmitir. Shcng, Tan, Ching ve Chou gibi. Sheng bilginler, devlet adamlar, askerler ve benzeridir. Tan kadn rolle ridir. Ching gl, asker karakterleridir; savalar,

Tung Hua Topluluunun sahnesi [Tanvan]

haydutlar, kt bakanlar, tanrlar ve baka doast yaratklar. Chou gldrc, soytar kiilerdir. Pi Ying Shi tasvirleri katr ya da koyun derisinden yaplr. De-

174

Tung Hua topluluu tasvirleri

ri ok incedir, tung yana sokulur, yumuar ve say damlar. Bu bir aile sanatdr. Tung Hua topluluu Chang ailesinden oluur. Ba oynatclar Chang Tehcheng ve oludur. Yanlarnda bir dzne yardmclar vardr. Miyaonun bildirisi ksa olmakla birlikte derli top lu ve yenilik getiren bilgiler vermektedir. Yukardaki ya zda da gsterildiine gre Taiwan glge oyunu yalnz Bakent Taipeiden trenle alt saat uzaklkta ve gney deki Kao Hsiungda yaamaktadr. Fukien aznda gl ge oyununa Pei Kau Hi, Mandarin aznda ise Pi Ho Hsi denmektedir. Taivvan glge oyununun kkeni henz zlmemitir, yukarda da gsterildii gibi Fukien'den gelmi olabilir, ancak bu da bir varsaymdan teye gitsoruturduu yal glge oynamemektedir yl nce Fukien eyaletinde Chang tclar ^ sylemilerdir. Miao, bu tarihe yai Chou'da ulayan bir yazma belge bulmutur. kn bir Chich dnemi (1863- 1874), yani yz Buna g uzanr. Taiwan glge oyunu tasvirleri on yl yaplmakta ve eek ya da koyun den sr deri sinden yaplan Peking ve Tienchin'deki nl glge tiyat-

175

rosu Luan Chou tasvirlerinden boylar biraz daha b yktr. Eskiden Taiwan tasvirleri yumuak ve saydam olmas iin tung yana batrrlarm. Ba, eller, ayak lar ve ban sslemeleri ayr ayr kesildikten sonra ken dir otundan iplerle tutturulur (eskiden alglarn telleri iin kullanlrm). Eller ve ba, pirinten raptiyelerle tut turulup 20 ile 20 santim boyunda bambudan oynatma u buklarna taklyor. Tasvirlerin boyu 30 santimdir. Tas virler genellikle yandandr. Chang Te-Chen bir yenilik olarak tasvirleri iki gz de grnr biimden nden yapmaktadr. Perde tanabilir olup, oynatc srtnda ya da kk bir arabada gtrlebilir. ounlukla perde bir tapma n nne kurulur. Perdenin tmnn boyutlar 2,8 metreye 2 metredir, saydam olan perde ise 80 santim yksekliinde 1,3 metre enindedir. Kimi topluluklar per denin iki yannda adlarn ilerler. Ik kayna gn mzde elektrik lambasdr, iki ya da ampul kullan lr. Miaonun 1974te inceledii Chang Tien-Paonun He Hsing adl glge tiyatrosunda bir oynatc, bir yardm cs, de algc bulunmaktadr. Oynatc perdeye en ya kn ve ortada oturur, onun sa ilerisinde glge oyunu tanrs Tien Tu Yuan Shuainin yeri vardr, burada bu hurdanlk iinde buhurlu kam yaklr. Gnmzde Kao Hsiung'da be glge oyunu topluluu kalmtr. Taiwan Halk dram ve Tiyatrosu Kurumunun bildirdiine gre on yl iinde Taivvanda 15 glge oyunu topluluu bu lunuyormu. Oynatclarn bu iin yansra iftilik, ber berlik gibi ikinci bir ura olmaktadr. Temsilden yarm ya da bir saat nce davullar gs terinin balayacan duyurur. Bu srada seyirciler yer lerini alrlar. Sahne gerisine Chang Te-Chen ve adam larndan bakasnn girmesi yasaktr, bir aile gizi olarak saklanmaktadr. Bu nedenle oynatclarn bulunduu yer skca rtldr, bu hem gizdir, hem de seyircinin merak ve ilgisini daha ok arttrmak iindir. ounlukla gece gsterilmekle birlikte, leden sonra da oynatlmakta

176

dr. Bu ritel amac ile olur. Bu trl ritel amac iin temsil veren topluluk ba Hsu Fu-neng olan Fu Hsing Ke topluluudur. Bu durumda ky halk tapnaa eit li sungular getirirler. Bambudan tabaklar iinde bu sun gular sebze, domuz eti, buhur kamlardr. Oynatc elin de yanan bir buhur kamn tiyatro nnden geirir ve bununla sar bir kt yakarak glge tiyatrosu tanrs Tien Tu Yuan Shuaiyi uyandrr ve arr. Tanrnm bu buhur ubuu yoluyla indiine inanlr. Hemen temsil balar, ancak 15, 20 dakika srer. Ne var ki gndz ya plan bu temsilde tasvirlerin grntleri pek gzkmez.

JAPON GLGE OYUNU


Tokyodaki Uluslararas Asya Glge Oyunu Seminerine giderken, programda ad gsterilen Japon tem silcisinin Japon glge oyunu zerine konuacan sa myordum. Bu konuda tek bildiim Jacobun bir kitabn daki ksa blm ile, Avrupada bu konuda tek koleksi yon olarak bilinen Jacobun koleksiyonundan iki Japon tasviriydi. 3 Ancak seminerin balangcnda anladm ki 3 Japon temsilcisi Miyao Jiryo, yukarda da belirttiim gi bi, Taiwan glge oyunu zerine bildiri okuyacaktr. Bu nun zerine sz isteyerek, ev sahiplerimizden kendi gl ge tiyatrolarn seminere tantmalarnn daha doru ola can bildirdim. Uzun bir sessizlikten sonra semineri dzenleyen Dou Asya Kltr Aratrmalar Merkezinin deerli bilginleri Japonyada glge oyunu olmad n sylediler. Yeniden kalkarak yanma almadm Ja cobun kitabnn szn ettim, ancak bu konuda daha ok direnmenin yararsz olacan dnerek sustum. Se miner bittikten ve Tokyoda bir sre de kendi hesabma kaldktan sonra, ayrlacamn gecesinde oteldeki oda ma telefonla birinin beni grmek istediini sylediler. Aa indim, baktm elinde iki byk zarfla soluk so lua, biraz da sklgan Miyao Jiryo duruyor, nce zr
33 bkz. Georg Jacob, Schattenschitte aus Nordchina , Hannover 1923; bu bilgileri daha sonraki kitabna da almtr, bkz. Geschlchte, ss. 17-22.

Japon tasviri

177

diledi ve anlatt : Miyaonun babas, Shiego, Japon halk edebiyat ve mziinin nl bir bilginiymi. Miyao, ba basna semineri anlatrken, benim Japon glge oyunu zerine sylediklerimi de aktarm. Babas Trkn hakk var diyerek dolaptan iki byk zarf alm, iin den de iki tr Japon glge tasvirleri karm. Bunlar dan birincisi bir gsteri tasvirlerinden ok ss tasvir leri. kincisi ise Jacobun kitabna ald hareket eden tasvirler. Miyao Jiryodan kitabma koymak iin bir iki sinin fotorafn istedim. Ben Trkiyeye dndkten son ra szn tuttu, bir ikisini buraya rnek olarak aldm fotoraflar gnderdi, ayrca mektubunda bu konu ze rinde almalara baladn, babasndan ok ilgin bil giler aldn, bu gsterinin Meiji dneminde (1867 -1911) Japonyada ok sevildiini, ancak balangcnn Edo d nemine uzandn ve bulduu belgelerde bunun Tokyo nun kuzeyinde Tohoku blgesinde bir tiyatroda gste rildiini, almalarn srdrdn, ilerde daha ok bilgi vereceini bildiriyordu. Ben de Miyaoya aaya aldm Hearnn bu yzyl banda grd Japon gl ge tiyatrosu temsilinin anlatsn gnderdim. Jacoba gre bu blge oyunu Osakada yayormu. Tek renkli, yaln ve saydam deillerdir. lgin d ev re izimleri var. Bundan bir rnek veren bir yazar 3 4 bunlara Japon izdm feneri gsterisi adm veriyor. Grd oyun yledir : I. sahne : Gzel bir kz ve onun yal annesi evde oturuyorlar. Anne el kol ve hareketle riyle acsn belirtir. lgnca i ekmeleriyle kesilen konumasnda kzn sapa bir yerdeki tapnaktaki bir Kamisamaya gnderilmesine karar verildiini reni yoruz. Bu kt bir tanrdr. Ylda bir kez kylnn ku lbesinin saman damna ok atar, bylece orada oturan kz yemek istediini belli eder. Eer bu kz kendisine hemen verilmezse rn ve hayvanlar yok etmektedir. Anne haber alnca baka bir odaya geer, alar, hay krr, salarn yolar. Kzn ba nne eiktir, kendini
34 Lafcadio Hearn, Gimpses of Unfamiliar Jap^n, Leipzig 1907, ss. 270-2.

178

koyuvermitir. 2. sahne : Yol kysnda bir han, kiraz aalan iek amtr. Kuliler kar, bunlar bir tahtravan gibi bir sand tamaktadrlar. Bunun iinde kyl kz bulunmaktadr. Sand yere koyarlar, hana girerler, bu srada enebaz olan hancya olay anlatr lar. Soylu bir Samurai 2 klc ile hana girer, sand sorar, kulilerin anlatt hikyeyi hanc ona yineler. Samurai buna ok bozulur, Kamisama'larm aslnda iyi olduklarn, kz yemediklerini syler. Bunun tanr deil eytan olmas, eytann da lmesi gerektiini syler. Sand aar, kz kanr, evine gnderir, kendisi san dn iine girer ve kulilere lmek istemiyorlarsa ken disini tapnaa gtrmelerini syler. 3. sahne : Orman iinden geerek tapnaa yaklarlar, fakat korkup san d brakarak kaarlar. Sandk karanlkta kalr. Peeli beyaz bir karalt grlr, bu inler, korkun lklar atar. Karalt yzn aar bu, gzleri k saan bir kafatas dr. Burada seyirciler heyecanlanrlar, banrlar. Karal t ellerini gsterir, bu ucu trnakl maymun penesi gibi dir. Karalt sanda yaklar ve aar. Birden sandktan Samurai frlar. Aralarnda bir dv balar. Samurai ba aryla soylu jiujyutsu sanatn uygulamaktadr. eytan yere ykar ve kafasn keser. Ba birden byr, bir ev byklnde olur ve Samurai'nin ban koparmaya alr. Samurai onu klc ile paralar. Ba yuvarlanr, alev ler karr ve sonunda yok olur. Geni salon ok souk olduundan gzlemci, yalnz bu temsili seyretmitir. Bu oyunun dramatik olduunu sylyor. Oyunlarda korkun grltler en ok beenilen elerdir.

VIII. GNEY DOU ASYA Gney Dou Asya, glge oyunu geleneinin canl ka labildii en zengin blgedir. Bu blgede kken lkesi sa yabileceimiz Endonezya (Cava ve Bali), iki deiik tr de yaknlk gsteren Thailand ve Kambodya ve bir de Cava ile Thailand arasnda yer alan Malezya glge oyunla rn Giri blmndeki aklamalarmzn dnda kalan konular bakmndan srayla grelim.

179

1. Endonezya : Cava ve Bal Glge Oyunu Giri blmnde de belirttiimiz gibi Cavada 1 wayangm szlk anlam glge olmakla birlikte, daha ok dramatik temsil anlamnadr : Oyuncular ister kukla lar, ister deri tasvirler, isterse canl kiiler olsun, yle ki 1930larda sinemaya tcayang putih [putih = beyaz] deniliyordu. Hangi tr sz konusu olduunu belirtmek iin bunun sonuna bir szck daha konulur. Sz gelimi wayang kulit, wayang klithik, voayang topeng gibi. Endonezyada wayang ok eskilere uzanr. Yazl belgelere gre Orta Cavada wayang temsilini I.S. 907de buluyoruz. Bu bakr bir levha zerine Kral Balitung eliyle yazlmtr. Burada gsterilen oyunun ad da be lirtilmektedir. Oyunun ad Mahabharatadaki be Pandawa kardeten kincisi Bima zerine bir yk, Bimmaya Kumaradr. Geliimini ayrntl olarak Giri blmn de grdmz iin yeniden buna dnmiyeceiz. Glge oyununun Cavada XI. ve XII. yzyllarda oynand e itli yollardan belgelenmitir. O zamanlar Dalang tek para tasvirleri oynatyor, eitli alglarn eliinde y ky anlatyordu. Wayang zellikle sarayda yerleikti. Tasvirler bugnk biimlerini XIII. ile XVII. yzyllar arasnda ald, nce renk ve yaldz srld. Sonra giysi ler ayrntl gsterildi, boylar byd, tasvirin ii de likler, oymalarla ilendi, bezendi. Birok hayvan tasvir leri ve yeni canavar tipleri (rasaksa ya da buto ) yara tld. Sylenceye gre oynayan kolun eklenmesi 1630da Orta Cavada Mataram saraynda gerekleti. 2 XVIII. yzylda ortalama bir takmda drt yz kadar tasvir bulunurdu. XIX. yzylda tasvirlerin boyu, biimleri ve renkleri, nemli tipleri kesinleti. Kimi terimler ok eskidir sz gelimi kelir [ = per de], chempalu [== ses etmeni iin tahta akak], be1 Bu blmn yazlmasnda gerek dip notlarnda gerek kaynak ada gsterilen akmalardan geni lde yararlandm gi bi Endonezya'dan Dr. Soedarsanonun Tokyo Glge Oyunu seminerine sunduu bdldllride aydnlatc bilgiler buldum. Te ekkrler ananm. 2 Serrurer, ss. 48-70.

180

lenchong 1 = hindistan cevizi ya lambas] gibi. Kimi daha yenidir. Savalarda sreyi vurgulayan gamelan alg takmna iaret veren, izlenim yaratan maden lev halar kechrek ya da kepyak, tek bir parada bir orduyu gsteren tasvirler rampogan ya da ampyak gibi. Wayang kulit ok simgeseldir. Daha nce de grl d gibi wayang kulit tanrlar dnyasn, muz aac gvdesinden sahnesi yeryzn, tasvirler insan, dalang tanry (bilgisi ve tinsel gc ile insana can verir) sim gelemektedir. Oynatlan hikye blml insan yaam dngsn simgeler : lki genlii, ikinci blm orta ya, ncs de yall. Ayrca gene daha nce be lirtildii gibi iyilikle ktlk arasndaki atmay da verir : Sa wayang tengen, soldaki wayang kiwa arasn da. Ayrca insann i atmasn da simgelediine ina nlr. Wayang kulit*te ayrca gizemcilikle ilgili anlam larda bulunur. Bunlarda Bima Suchi [Arnm Bim a]da

Ramann dman Kumbukar.

dev

Cava tasvirleri ( solda Petruk, sada Arjuna)

181

kahraman Pandawa kardelerin kincisi Bima yaam su yunu aramaktadr; bu kendi kimliini arama, zdele mede varlk birlii, (vahdet-i vcut) olarak yorumlan mtr. 3 Cava tasvirlerinin boylan en k 23 santimle en by ise bir metreyi bulur. Yceltilen kahraman hep dengeli, z denetimli bir kiidir : Sabrl ve alak g nll ( sabatilan nrima). teki erdemi ise hasmna kar stn olabilir, ama stn gibi davranmaz, bylece de sonunda baarl olur : (wan agdlah dhuvmr toekasane). Kahramann duruu, grnm, gzlerinin burnu nun, gvdesinin biimi gibi belirtilerden kahramann te mel yaps ortaya kar, ilevi ve orunu giysileri, ss leri ile belli olur. Yz ve zellikle gzler ve burun ok anlamldr. Gz ve burun iin en azndan 13 biim var dr. U eit kahraman vardr : liyepan [gzleri yar ka pank] en iyisi en soylusu, kk ve zayftr; kedelen [gzleri fasulye tanesi gibidir] bedeni, lleri oranl, orta boyda ve arada bir tiptir; telengan (yuvarlak gzl gz bebekleri grnen) kaba, fizik bakmndan gl ve yein, iri ve boyludur. Ban duruunun da anlam var dr : Eik ba (Tumungkul sanvr) adam, yukarya do ru sanrsnz ve saldrgan, dz longok aradaki tip. Daha nce de grld gibi yz renkleri altn yal dz, beyaz, siyah ve krmzdr. Altn yaldz gzellik, kral la ilikinlii gsterir. Beyaz, soyluluu, genlilii ve gzellii; siyah i olgunluk, erdem ve dinginlii; kr mz, dizginlenmeyen tutkular ve istekleri gsterir. Giy siler de zellikle ba dzeni nemlidir. Kanat biiminde (praba) krallar iindir. Biimleri bakmndan tasvirler alt genel karaktere ayrlr : livepan ya da luruh, incel mi ve alak gnll karakter, lanyapan (ya da banyak) incelmi ancak etkin ve saldrgandr; kedelan, orta boy lu, zorlu, huysuz; telengan, geni, kasl, dosdoru davra nl gitsen orta ya da byk, di etleri gzkr, kaba tavrl, yein davranl; raseksa, kaba grnl, insan
3 Claire Hclt, ss. 146-47. *

182

olmayan dev, dncesiz davranr, tavrlar da kabadr. Bir wayang tasviri ya, cokusal durumu, orunu bak mndan iki, ve daha ok deiik tasvirle gsterilir. Bu grnmlere wanda denilir. Sz gelimi Pandawalarm nc kardei Arjunann grnm vardr. Bun lardan biri onu saygl, teki ak sahnesinde alml, e kici, ncs ise sava sahnesinde yiit olarak gste rir. 4 Wayang trleri ok genitir. Daha nce de bilgi verdiimiz bu konuda, imdi daha ayrntl durabiliriz. Alt eit voayang vardr : wayang kulit ya da deri tas vir oyunu; wayang Tditik (ya da kruchil), yass tahta tasvir glge oyunu; wayang glek, tahta kukla oyunu, voayang beber ktan boyal resimlerle yaplan oyunu; voayang topeng maskeli danslarn dram; ve toayang wong, dans dram. Bunlardan voayang glek, voayang topeng ve voayang voong, ilki kukla, son ikisi de dans dram olduundan, glge oyununun dnda kalr. Konu muza giren voayang trlerini ise yle ayrabiliriz. Wayang kulit iledii oyunlarn ierii bakmndan drde ayrlr : voayang kulit purvoa (daha nce de grdmz gibi purva eski, gemi anlammadr) voayang gedok (Panji servenlerini anlatr), voyang madya [madya = orta] ve yeni voayanglar. Wayang kulit purvoa, ya da voayang purvoa drt e it oyun daarndan beslenir : Adiparvva, denilen ve da ha ok bysel gc olan Makabharata*mn ndeyii ile eski Endonezya sylenceleri; kincisi Arjuna Sasrabahu, Ramayanad&ki nde gelen kiilerin kkeni zerine y klerdir, ncs Ramayana*mn kendisi, drdncs ise Mahabharatamn kendisi. 5 Wayang Gedog, Dou Cavann Panji servenlerini iler. Bunun tasvirleri voayang purvoa*dan daha ok ba biimleriyle deiir. Bugn bu tr Dou Cavada oynan maktadr.
4 Karagzde de ayn kiinin deiik tasvirleri vardr, ancak bunlar karakter durumlarndan ok d grng deiimini gstermek iindir. Holt, s. 24.

Cava tasvirilin devinimi.

183

Wayang madya izlekleri (temalar) Dou Cavada ermi kral Jayabayann zerine XIX. yzyl airi Ranggawarsita*nn epik iirlerine dayanr. Yeni voayang*lara gelince bunlarn eitleri saylamyacak kadar oktur. Giri blmnde wayang sluh ile voayang Pantja Sila (ya da Pancasila) zerine bilgi vermitik. Bunlarn dnda kalan yeni voayang'lardan u rnekleri verebiliriz : voayang kuluk : Sultan Hamengku Buwana (1822-1855) dnemindeki Yogyakarta sul tanlnn tarihi zerine; voayang dupara; Surakarta krallnn tarihi zerine; wayang voahana; Bu yzylda yaratlan ada toplumsal sorunlar zerine, voayang Cava, Cava Sava (1825-1830) kahraman Prens Dipangarann eylemleri zerine; voayang kancil : eitli ma sallarn kahraman olan ve Surakartadan Raden Mas Sayidin yaratt Fare - Geyikin servenleri zerine; voayang voahyu, Katolik reti amac iin vb. Wayang klitik (ya da kruchil), oynayan kollan deriden, gerisi yass tahtadandr. Kuklay andran bu tasvirlere Orta Cavada Damar Wulann, Dou Cavada ise Damar VVulan ile Pandji ykleri anlatlr. Wayang beber, daha nce grdmz gibi uzun ve yatay zeri boyal re simler yaplm kt tomarlardr. Pandji yklerini an latr. Orta Cavada halk bunu kutsal sayar . 6 Daha nce de grdmz gibi Panakawan bei, ya da hizmeti soytarlarn nemli bir yeri vardr. Semar karanlk, es rarl bir kiidir. Kimine gre kotak*ta [ = tasvirlerin sand 1 en kutsal tasvirdir. Onun byk olu Nala Gareng, hep zgn grnldr. Petruk, ikinci olu, her yeri uzun, olup oullarnn en akllsdr. En kk
6 Resim gstererek hikye* anlatmann bir rnei olarak ok yaygn bir gelenek olduo iin daha nce buna bir ka kez deindik, ilgin olan Cava folkloru zerine ok nemli bilgi ler veren inli gezgin Ma Hoan, .S. 1416 ylnda Cavada yalnz wayang beherin szn ediyor. Burada ki tahta yu vaa sarlm uzun bir resmi dalang ya da gsterici, atka fam beber), bunlan anlatmaktadr. Bkz. Groeneveldt, Notes on the Malay Archipelago, s. 53. Buradan yalnz bu tr gr* dn karabiliriz.

184

Cava tasvirleri (solda Kresna, sada prenses)

olu Bagong ise aptaldr. Kimi yoruma gre Semar ve oullar eskiden Endonezya tanrlaryd, Hindu tanrlar ve yar tanrlar destanlardan gelince onlar bu tanrlarn hizmetine girdiler. Kimi yoruma gre ise panakawanla.r halk temsil ederler, halkn sesidirler. Semar ve oul larndan baka ahmak bir kabaday vardr. Herkesten deiik olduunu, yabancln da eitli dillerin bir karm konumasyla gstermeye alr. Bunun ad Sarawitadr; yeri dalangn solundadr. Bir de aldatc, dnek, hilebaz ve korkak Togogu sayabiliriz. Bu dalang m solundaki prensin ba adamdr. Ancak efendilerine sadk ve onu zor durumlarda yalnz brakmayan Semar ve oullarndan farkl olarak Togog ve Sarawita skya gelince kaarlar. 7 Wayang Kulit temsilleri dokuz saat srer, gece 9da balar sabah 6 ya kadar. Oyun daha nce de belirtildii gibi kesime ayrlr. Birinci kesim saat 9dan gece yars 12ye dek srer; bu bir atmay sergiler ve sonucu alnmayan bir arpma ile biter. kin ci kesim saat 12den 3e dek srer, bu kesim gara-gara ya doann karkl ve bir soytarlk sahnesi balar
7 Scott Kemball, s. 32.

183

ve bunu Perang Kemabag |= iek Saval denilen soy lu kahraman ile dev Chakil arasndaki bir sava izler ve sonunda Perang Sempak denilen sorunun zmnn belirtileriyle sonulanr. nc kesim saat 3te bala yp 6 da biter. Byk bir sava olur, bu da oyunu kesin bir sonuca getirir. Wayang Kulit'te tr yk vardr : Bunlardan bi rincisi Lakoh pokok (lakon dapur, lakon lajer de deni lir) denilen tr Ramayana ve Muhabharata gibi byk destanlara dayanr, ikinci tr Lakon Charangan, gene bu destanlardan karlan bir ikincil oluntu olup bunu dalang yaratr. Lakon sempalan ise batan aaya dalangn uydurup dzenledii bir ykdr. Htin Aung, Cava wayang kulit oyunlarn dramatik yaplarnn ve biimlerinin olmadn sylyor . 8 Bu gr yanltr. 9 Wayang kulit belirli bir dramatik yapy izler. Her oyun kesimdir, ilk kesimde iki, kimi kez krallk ayn ama ca ulamak isterler ki bu dramn temel atmasdr. Bu kesimin sonunda ordular savar, kt yan, Kuravalar ya da yabanc (sabrangan) canavar krall geici olarak stn gelir, ikinci kesimde ilk sahnesinde soytarlar g rnr, oyunun kahraman, genellikle bir Pandava pren si tantlr. Olaylar atallar, sava sahnesinde Pandava prensi birok ikincil nemde dman ldrr. nc blmde, Pandavalar amalarna eriecekken ya Kura valar ya da canavar krallnca saldrya urarlar. B yk bir sava kopar. Pandavalar dmanlarn yener, utkularn kutlarlar, ilk blmde her oyunda bir nem li huzura kabul sahnesi [ = djedjer] arz odasnn dn da ordunun hazrland bir sahne [ paseban djawi], ordunun ormanda savat bir sahne [ = perang ampjak], ikinci krallkta bir huzura kabul salonu [ = djedjer sab rangan] ve iki kralln ordularnn savat bir sahne [ = perang gagal] vardr. Oyunlar hep bu srada geli ir. Baka sahneler de olabilir ama bu sray bozmaz, teki iki kesim yaps bylesine kesin olmamakla bir8 9 Maung Htin Aung, Burmese Drama, Calcutta 1937, s. 26. Bkz. Brandon, s. 96.

186

Cavada soytar tasvirleri (solda Saravita, Togog, ortada t,emar, sada Petruk, Bagong)

likte gene de zorunlu sahneler bulunur.1 Tasvirlerin ya 0 pmnda " birden ok sanat alabilir. lki deriyi ha zrlar, deri genellikle su sr, manda derisidir. kinci sanat penatahthr. Bu deriyi kesip bimekte, delikleri ni delmektedir. ncs tasvirlere altn yaldz srer. Bir sonuncusu da, bu tasviri sopalarn destek ubuu nu yerletirerek ii tamamlar. Bir de penjungging var dr, bu gerek sanatdr, tasvirin boyasn, kesin gr nn salar. Deri ilenmeden nce bir ereveye ge rilerek gnete kurutulur. Kurumadan sonra tyler ka znr, suya sokulduktan sonra yeniden gnete kurutulur. st cillanr, prtkleri giderilir, istenen kaimlik el de edilir. Tasvirin eitli kesimleri deiik kalnlklarda olur. Penatah da bu deriyi keser, i delikleri ve oyma lar yapar. Bu delme iin says onbe ile otuz arasnda sivri ulu ksk ve baklar kullanr. Deriyi tahta bir ktk zerine yerletirip, tahta bir tokmakla bu ksk
10 11 Brandon, s. 97 Bu konuda giri blmnde bilgi vermitik. Ayrca bkz. ScottKemball, ss. 50-58.

187

ve baklarn stne vurarak bu delikleri ve oymalar yapar. Elde edilen sonu buraya alman resimlerden de grlecei gibi hi bir glge oyununun tasvirinde grlemiyecek kadar ince bir dantel gibidir. Renkleri ve al tn yaldz yapan sanatnn almasn Giri blmn de ele aldmz iin zerinde durmayacaz. Ancak tas virin yapmnda btn bu sanatlar gelenein sk ku rallarndan ayrlmazlar. Eklem yerleri kk kemik ek senlerle ya da bitki lifleriyle tutturulur. Gerek destek ubuu, gerek oynatma ubuklar boynuzdan yaplr, bunlar da kendi balarna iilii gerektirir. Boynuz is tenilen uzunlukta kesilir, inceltilir, destek ubuu iin ayrlan scakta stlarak biim verilir. Oynatma ubuk lar ise bitki lifleri ile tasvirin ellerinin iine taklr. Tu tamak yerleri daha kalncadr. Dalang9 da iki anlam m vardr. Bir yerden tekine gidip temsiller veren gezici bir oynatcdr. Ama yaratma ustal ve becerisi olan, bilge, sayg uyandran bir kiidir. Dekor tasvirleri yok tur, yalnz hayvan, ku, silh ve orduyu gsteren tas virler bulunur. Bu arada daha nce Giri blmnde zerinde ayrntl bilgi verdiimiz Karagzdeki gster melik gibi gunungan ile kayon3 unutmayalm. u Oyun banda bu gstermelii dalang perdenin ortasna saplar. Oyunun bitiminde de gene ayn yere saplar. Bu arada daha nce de belirttiimiz gibi yerine gre bunu eliyle oyun srasnda hareket ettirir. Oynatmak 12 olduka beceri iidir. Dalangm bir eliyle ayn zamanda iki tasviri hareket ettirdii olur. Tasvirlerin yalnz kollarnn dirsek yukar ve dirsek aa kesimleri oynar. Semar ve Togogun ise hem kollar hem de alt eneleri hareket eder. Oynatma ubuklar hep deydir, hi bir zaman tasvire dik ada olmaz. Tasvir kmltsz kalacak, ya da yalnz kollar oynayacaksa, des tek ubuu muz ktne saplanr. Oynatma tekniine gelince ksaca yledir : Perde 3 metreye bir buuk metre boyutlarmdadr, tahta ya da
12 Scott-Kemball, ss. 43-49.

188

bambu bir ereveye gerilmitir, ereve yerden altm santim yksekliktedir. Perdenin ortasnda ve yukarsn da dalang ile perde arasnda lamba asldr. Eskiden bu lamba printen yaplrd ve sylence kuu Garuda bii mindeydi. Eskiden bu lambada bitkisel ya yaklrd. Per denin dibindeki iki kaln muz aac kt bulunur. Biri uzundur erevenin iki ucuna kadar uzanr, buna dalang tasvirlerin destek ubuunu saplar, iki yanndaki bu sap lanan tasvirler temsilde kullanmayaca tasvirlerdir. Bunlarn arasnda aydnlanan perde asl alt alan dr. ikinci kte ise daha az nemli tasvirleri, ayrca perdeden kaldrp da kullanmayaca tasvirleri saplar. Dalang bir yere bada kurarak oturur. Solunda tas virlerin sand durur. Bu sandn yanna yass bir boynuz ya da maden paras asldr, sa aya ile bunu takrdatarak savalar iin grlt salar. Sanda ise tasvir sandnn kapa bulunur, bunun iine temsilde kullanaca tasvirleri koyar. Wayang Kulit teknii ze rine kitaplar glge oyunu temsillerinde yz elli deiik ezgi kullanldn gsteriyor . 13 Kiminin zel ilevleri vardr, kimi ise genel niteliktedir, rnein Sampak bir kavga sahnesini, Ajak-ajak perdeden ayrlan bir kiiyi canlandrr. Temsil boyunca bu ilevi tekrarlandndan seyirciler, ocuklar bile bunlar tanr. Belli bal an lamlara gelince ilk sahnedeki karakter tanr iva ise Kaunt ezgisi, ba karakter Krina iin Krawitan alnr, Duryodana iin Kabir, Yudistira konuk olarak gelirse Mangu, konuk gelen Baladewa ise Moncher, Sangkni ise Lerelere, Karna ise Sabah, Arjuna konuk ise Srikaton alnr. 1 4 Eski alarda bir halk tiyatrosu olan wayang kulit, XVI. yzylda slam dneminde hem halk hem saray ti yatrosu olmu, saray tiyatrosu olarak en stn sanat dzeyine ulamt. XX. yzyln banda ise dnyaca en karmak ve gelikin tiyatro tr olarak kendini ka
13 14 M. Ng. Nojowirongko, Serat Tuntunan Padalangon, Jogjakar ta 1960, I, ss. 30-44; bkz. Brandon. Brandon, s. 134.

189

bul ettirmitir. Wayang kulit ynlarn tiyatrosu ol mutur. Her yatan insana seslenir, bu nedenle de Cava toplumsal yaamnda ve gelimesinde nemli yeri var dr, ayrca ok nemli bir kitle iletiim aracdr. Daha nce rneklerinde grdmz gibi hkmet ler wayang3 gnmzde halk bilinletirmek ve eit \ mek iin kullanmaktadr, Sz gelimi aile plnlamas ve doum kontrol halka gldr sahnelerinde anlatlmak tadr. Okuma yazma seferberliine de yardmc olmak tadr. Semar ve olu, Gareng, Petruk ve Bagong oyun srasnda bu konuda halk aydnlatmaktadrlar. Cavada bir ka glge oyunu okulu bulunmakta dr. Bunlarn en iyisi Jogjakartada Habirando okulu olduunu reniyoruz. 1 Okul 1925de alm, retim 5 sresi yl olup, her yl 200 aday kaydolunur ancak bunun yzde onu okulu bitirip diploma alrlar. 1963de 27 renci bitirme snavna girmi, bunlardan 15i ba ar gstermi, 60 milyon nfuslu Cava iin bu dalang says ok az grnmektedir. Balideki wayang kulit Cavanmkine ok benzerse de ayrntlarda deiiklikler gsterir. Temsiller dokuz saat yerine drt saat srer. Mzii daha yalndr. Tas virlerin ilenii de daha az zenlidir. Daha az stilize olan Bali figrlerinde daha ok be - alt yzyl nceki Cava tasvirlerini bulabiliriz. Tasvirlerin says Cavadan ok daha azdr; altm, yetmi arasndadr. ounlukla kay nak Mahabharatadr, ancak Ramayana3 dan alman oyun lar Cavadan daha oktur. Bu arada birka ok nemli ve dinsel sylenceler de gsterilmektedir. Bali glge oyunu bir takm ayrntlarda Cava glge oyununda deiiktir. Giri blmnde de belirttiimiz gibi Cava geleneinde erkekler perdenin ve dalang3 ar n kasna otururlar, kadnlar ise perdenin nne. Bunun gibi Balide temsilin balamas ve bitmesi saati iin ke sin bir kural yoktur. Genellikle gece onbirde balar, an15 Brandon, s. 164..

190

Bali W ayang tasvirleri

cak sresi dalang'a. kalmtr : Seyircinin ilgisine, ald paraya, ya da kendisini kiralayann isteine gre de iir. Tasvirler de deiiktir. Cava tasvirlerinin stilize, oranlarnn gerekd grnleri Balide yoktur. Bun lar daha erkeksi, salam grnldr, daha ok Dou Cavadaki Hindu tapnaklarndaki ta kabartmalara ben zer; zellikle XIV. yzylda yaplan Chandi Tegawangi ve Chandi Panataran tapnaklarndakilere. 1 6 Dou Cavadaki Hindu-Caval halkn Baliye snmas sonunda olmutur. Baliye, vayang kulitin XV. yzyln sonunda gel dii sanlmaktadr. Bu da slamn yaylmas karsnda
16 McPhe, ss. 147-48.

191

Bali oyunlar (ampahan) eitli kaynaklardan ge lir. ki nemli kaynak Hindu destanlar Mahdbharata ve Ramayanafan oluntulardr. Bunlardan Mahdbharata Bali'de onsekiz kitap' (astadasa parvoa) diye bilinir. An cak Bali oyunlar daha ok Muhabharata9 daki Pandawa'larla Kaurawalar arasndaki savalar anlatan eski Ca va iiri Bharata-Yuddha [ = Byk Sava ] dan alnr. Ayrca gene Mahdbharata9 dan Bimaswarga ve Ardjuna Wivaha zerine eski Cava iirlerinden de yararlanr. Ramayana iin deiik tasvirler gerektiinden dalang9 lar genelliklerden bu kmelerden birinde uzmanlarlar. Baka kaynaklar ise Hindu olmayan yrel kaynak lardan gelir. Sz gelimi Pandji sylenceleri, Chaonarang sylencesi ve Baliye zg Chupdk masal gibi. Pandjif Dou Cavada bir takm sylencelerin kahraman bir be yin addr. Bunlar Hindu ncesi sylencelerdir. Bali'de oyuncular tm erkek olan ve tavrlar dansa benzeyen soyut hareketlerle oynanan gambuh denilen bir drama tik trdr. Glge oyununda buna voayang gambuh ad verilir. Bunun tasvirleri Cavadakiler gibi uzun boyunlu, ince belli olur. Giri blmnde bir eitlemesinin ksaca zetini verdiimiz Chaonarang sylencesinin adn Dou Cava'da Girahda oturan byc ve dul bir kadn olan Chalonarang9 adndan gelmektedir. Bu cadnn Ratna n Mangalli adnda ok gzel bir kz vardr. Ancak annesi byc olduu iin kimse onunla evlenmeyi gze alamaz. Buna fkelenen Chaonarang lm tanras Durga'nm yardm ve izniyle lkeye salgn hastalk yayarak lm saar. te bu sylence, bu lm saan byc ile halkn savam canlandrr ve onun lmyle sonulanr. An cak onun ktcl gcnden, ibirlii yapt Tanra Durgadan korkan Balililer bycnn lmesini istemez ler, bylece glge oyununda lmez, belirli bir yerde oyun kesilir ve sonulanmaz.17 Chupak9 18 gelince bu kara
17 18 Chaonarang zerine daha ok bilgi in bkz. McPhee, ss. 181-183. Bu oyunun konusu ve ayrntlar zerine bkz. McPhee, ss. 183-85.

192

lan Dou Caval prenses Raden Galuhu bulup geri ge tirmek iin birbiriyle rekabet eden, karakterleri ve g rnmleri birbirinden deiik iki kardein servenlerini anlatr. Onlarn kart karakterleri, oyunda iyi ile k tnn atmasna ek bir boyut getirir. Aabey Chupakn ruhuna Kala girmi, onu tembel, kibirli, obur ve korkak yapmtr. Gen karde Grantang ise ince ruhlu, yumu ak huylu, doru, akll ve alak gnlldr. eitli se rvenlerden sonra Grantang aabeyisini yenik drr ve prenses Raden Galuh ile evlenir. Bu masal halk ok sevmekte, bunun temsili ok seyirci ekmektedir. Gl drye de yer verilir, Chupakm korkakl ve agzll abartlarak ve gldr havas iinde verilir. Bali tasvirleri de Cavadakiler gibi yalnz omuzlar dan ve kol dirseklerinden eklemlidir. Bylece hareket yal nz kollarla snrlanmtr. nce boynuzdan bir ubuk

Bali Wayang tasvirleri

193

kvrlarak dey olarak tasvir boyunca bir omurga ilevindedir, ayaklardan kan ucu tasviri tutmaya ya rar. Temsiller ak havada verilir. Tapmak ya da sa raylarn dnda, ya da sokakta bir oynatma kulbesi kurulur. Temsiller gece dokuzda balar, sabaha dek s rer. Perde [Jdir] beyaz bir bez olup skca iki bambu u buk arasna gerilmitir. Perdenin tabannda bir muz aac kt perdenin boylu boyunca konulur [ = gedebong) , bu ktn snger gibi yumuak dokusuna tasvir lerin destek ubuklar saplanr, uzun sylemelerde bu trl saptanm olurlar. Perdenin gerisinde ve yukar snda hindistan cevizi ya yakan bir lamba [damar] asldr. Tm tasvirleri bir kii oynatr [ = dalang]. Lamba nn gersinde bada kurarak oturur, tasvirleri koyduu kutu [kropak ya da gedog] hemen elinin altndadr. ki yardmcs iki yanma oturur, biri soldaki teki sada ki tasvirlerden sorumludur. Dalang9 gerisinde alg m clar [juru gender] ve oyunu geriden seyretmek isteyen seyirciler oturur. Bali dalang' da her bakmdan iyi eitilmitir. Hem bilgili, hem ahlk ve felsefe hem de dinsel bakmdan. Bilgisi iinde tm klasik edebiyat bilmesi gerekir. Kawi ya da eski Cava dilinin bir lde bilnmesini gerektirir. Ayrca eski klasik slplar eitli iir l ve tartmlarn ve bunlar doru okumasn bilmelidir. Sesi de eitli kiilere uygun olacak biimde konumas iin eitimli ve kolaylkla deiken olabilmelidir. Ayrca ar klar iin de anlatml, ezginin tadn verebilecek bir se si olmaldr. Gldr sahneleri iin de halkn glecei nkteleri domaca yaratma yetenei olacaktr. Dalang9 m ahlk davranlar ve felsefe ynnden eitimine gelince bu konuda Giri blmnde bilgi ver diimiz Wayang9 Yasalar [Dharma Pawayangan] n adl gizemci kitabn nemli bir yeri olduunu belirtelim. Gene giri blmnde dalang9 dualar dinsel trenleri m yrtmek konusundaki bilgilerinden ve zellikle ritel olarak gndz yaplan voayang lemmah temsilleri zerin de durmutuk.

194

Oyunlarda sz genellikle domaca olmakla birlik te peretitaia denilen, belli durumlarda iirsel imgelerle bir izlenim yaratan, kimi mzik eliinde, kimi de mzik elii olmadan daiangm syledii kalplam manzum paralar vardr. Sylemeler chempala denilen bir tahta paras ile vurgulanr. Bu tahta paras dalangm sa # ayann altndadr ve tasvir kutusu kropak?a bununla vurur, zellikle sava sahnelerinde chempala, sava larn vurularn vurgular. Gerek peretitaia ve gerek ek sen kiilerin szleri eski Cava dilindedir, seyirci bunlar pek anlamaz. Bu anlamadklar uzun konumalarn so nunda bunlar penasar denilen gldrc kiilerce am lanr, anlalabilir bir biimde zetlenir. Daha nce de belirttiimiz gibi bu penasarla.rn drt nemlisi olan Tualen (ya da Malen), Wredah, Delem ve Sanut (ya da Mangut), her oyunda vardr. Tualenin Cavadaki kar l olan Semar bu drdnn en nemlisidir. Bunlarn karlklarnn yalnz Cava deil, fakat Hindistanda ol duunu grmtk, ayrca Thailand ve Malezya glge oyununda bulunduuna ilerde deineceiz. Drt ba gldrc arasnda sudamala denilen trende 19 kut sal suya batrlarak arnan tek tasvir Tualen'dir. Bu dr dnn anlam henz zlememitir, eitli yorumlar ya plmtr. Bir eski ata mdrlar, yoksa Tanr m? Tualen1 in phallusu ok belirgin deildir. uras kesindir ki bun lar zellikle Tualen ve olu olduu sanlan Wredah, Ba li halk ok sever. Tualen ksa boylu, iman; Tualen ile Wredahn kart Delem ve Sanguttur. Erotik eylemleri de ok ak sak verilir, seyirci ler arasnda ocuklar bulunmasna bakmndan gerek ilikle gsterilir. Bu gldrc sahnelerinden birisi Ka ragzn Balk ve Mal karma ara muhaverelerini an drmaktadr. Burada bir balk denizden balk yerine sprnt, gln eyler karr, bu arada Grantang' da balk gibi tutar. Ancak Chalonrang dnda bu oyunla rn voayang kulit yoluyla sunulmas nerdeyse unutulmu-

19

Bu konuda geni bilgi iin bkz. McPhee, ss. 187-191.

195

tur. Chalonrang ve Chupak iin ba kiiler dnda pur voa tasvirleri kullanlr. Oyunun eksen kiileri snrl, snrlanmam diye iki nemli tre ayrlr. Birinciler stn kiilerdir, denetim li, ihtiyatl, evresini dnenler. Gc de buradan gelir, eylemleri ie dnktr. Bunlarn tasvirlerinde gzler bir izgi uzun, ekik gzdr. Sesleri de yiitsi ve dingindir. Bunun kart ise ak gzldr, denetimsiz, yein, d arya dnktr. Sesi de gl ve kalndr. eytanlar ve hayvanlar buraya girer . 2 0 Bali glge oyununda elii mziini gender voayang denilen alg takm salar. Drt tane gender denilen maden ksilofonden oluur. Ramayana kmesinde buna gong, davullar ve eitli vurma alglar da katlr. Gendercin on maden ubuu vardr, bambudan bir tn kutu su zerinde meinden eritlerle tutturulmutur. Bunlar elde tutulan hafif tokmaklarla vurularak alnr. Bun lardan bir ifti byk, teki ift kktr. 2 1 Balide profesyonel voayang kulit topluluklarm top lumlar desteklerler. Genellikle bir ky halk bir dinsel trenin kutlanmas iin bir profesyonel topluluu kiralar lar. 1964 de Brandon 2 Gney Balide Sukawatide pak 2 dalang [dalang dede] diye bilinen nl bir dalang ile konumu. Kuaklar boyunca ailesinde bir dalang ol mu. O da olundan birini yetitirmekteymi. O ge ce Balide yeni yl kutlamas iin on gnlk bir srede temsil verecekmi. Temsil verecei kye birlikte git miler. Bu ky bir dentiden baka dalang3 drt alg m, csnn ve yardmclarnn tat ve yemek giderlerini de stne alm. Temsilin verilecei tapmaa gelince onu Ky Kooperatif Dernei ynetmeni karlam temsili tartmlar. Kyde drt tapnak varm, drt tapnak arasnda da rekabet sryormu. O yl en iyi voayang kulit dalangm tutmaya karar vermiler.
20 Bkz. McPhee, s. 196,

196

2. Thailand ve Kambodya Glge Oyunu Gney Dou Asyada Thailand ve Kambodyay bir arada almamzn nedeni, bu iki lkede iki tr glge oyu nunun birbirlerine ok benzemesinden, zellikle byk boy tasvirlerle gsterilen trn ise yalnz bu iki lkede bulunmasndandr. Bu byk boy tasvirlerle oynatlan gl ge oyunu trne Thailandda Nang Yai {nang deri; yai byk | Kambodya'daise robam nang sbel thom , | byk deri tasvirlerle dansi, ya da ksaltlm olarak nang sbek denilir. Nang Yainin kkeni tartmaldr. Bir ok Thai incelemecileri glge oyununun Hindistandan Cava ve Malaya yoluyla geldiine inanrlar. 1 Nitekim eski tvayang kulit tasvirleri de eklemli hareket etmez lerdi. Byk bir olaslkla Cavadaki ilk biim 802de II. Jayavarman Kambodyaya getirmi, Thai de Khmerden renmiti. Thai belgelerine gre ilk nang yaiden sz edilii 1458di, bu da Angkorun Thai yamasna ura masndan 27 yl sonradr. 2 XIII. yzylda Sukhothai d neminden beri Nang Yai3 nin Thailand dramatik sanat lar ve kltrnde nemli bir yeri olmutur. Pra Ruang*n sarayndan Nang Nopamat adl bir kadnn * anla rnda Nang Ram [Glge Dans |*n tren ve enliklerde ki elenceler arasnda gsterildiini belirtmektedir. Kral Ramkanhaengin ta yaztnda yalnz Rabum, Raum, Ten gibi dans trleri belirtilmekte, drama bulunmamaktadr. Buradan Nang3 yalnz dansedildii, glge oyununun n daha sonraki bir gelimeyle Ayudhaya dneminde ba lad sanlmaktadr. Bu konular henz bilginler ara snda tartmaldr. Nang Yaiy i ilk anan belge Ayudhayada Kral Boromatrailokanathn 1458 tarihli Saray Yasas dr.
1 2 Dhaninivat Kromamum (Bangkok 1956), s. 5. Bldyalabh Bridhyakorn, The Nang

a.e. s. 6; Ren Nicolas, Lc theatre dambres au Siam", The Journal of t re Siam Society 21/40 (Temmuz 1927). Bu kadnn aynca Loy Kratong geleneini balatmakta kat ks olduu sanlmaktadr.

197

Garuda

Sita

Rama

Bir beyaz filin yakalanmas, 4 askerlerin ve silhlarn kutsanmas, yeni bir kentin kurulmas gibi zel vesile lerde nemli bir elence tryd. Yabanc gezginler de gezi kitaplarnda Nang Yai zerinde durmulardr : La Loubere (1690)5 Pallegoix (1854)6 ve Bowring (1857) 7 , gibi. Temsiller iin metinlerin (Kam Pak Nang Yai) ya zlmas ise XVII. ve XVIII. yzyllarnda Kral Boromakos anda olmutur. Bunlarn en bilinenleri Ramakien, Samudakos ve Anirddhadr. Nang Yai3 nin Ayudhaya sa ray ve halk arasnda gelitii zerine kantlar vardr. Daha nce zerinde durduumuz bir konuya yeniden
4 5 6 7 Niccias. bu vesilede sekiz salonda glge oyunu oynatldn bildiriyor. De la Loubere. Du royaume de S'am, Amsterdan 1690. Mgr. Pallegoix, Desvripton du royaume Thai ou Siam, Paris 1854. Sir John Bowring, The Kingdom and People of Si<*n, London 1857.

198

dnmeden, ksaca unu belirtelim ki Nang Yai maskeli olan Khon dansndan ncedir, ancak bu ikisi arasnda sk bir iliki vardr. Glge oyunu gne batnmdan son ra oynanr buna Nang Klang Keuen denilir. Ama sey rek te olsa gndz de oynand olur, buna Nang Klang Wan ad verilmitir. 8 Nang Yai oyun daarnn kaynaklar eskiden Ramakien (Ramayana9 mn Thai eitlemesi), Phra Maha Rajagrunun ve Kral Narainin XVII. yzylda yazd Samudakos, Aniruddha coumcu masallaryd. Ancak bugne dek Ramakien temel kaynak olarak nemini ko rudu. Cava ve Malay glge oyununda ok oynanan Mahabharata, Nang Yai*de hi ele alnmad. Belki bu Krinaya bal inanlarn Thai edebiyat ve dramn hi etkilememi olmasyla aklanabilir. II. Ramann yazd coumcu bir eser olan Inaonn Glge Oyunu Oluntusu nda yknn kahraman Inao ile arkada Prasanta, yknn kadn kahraman Busbaya, bir glge oyunu gsterirler. Bunun yks kendi aklar ve servenle ridir. Bunun ad bilinmeyen bir ressamn yapt tabloda da gsterilmektedir. 9 Bylece tek bir durumda Nang Yaide Ramaiken yfcrine bir dans dram Lakon iinde Nang Yai oynanmaktadr. En ok oynanan oyun Nagabas Sava dr. Bu Tosakanthm olu Indrajit ile Pra Ramn kardei Pra Lak arasndaki savatr. Nagabas tlsml ylandr. lk savata Indrajit, Pra Lak yenik drdkten sonra, bir dinsel tren dzenler, burada sihirli okunu zehirle glendirmek iin ylanlar arr. Tosakanthn gkbilgini kardei Pipaek iyi Pra Ramm yannda yerini almak iin ktcl kardeinden ayrlr, kahramana oraya bir ay gndermesini syler. nk ay Indrajitin kt niyetli trenini durduracak tek hayvan dr. Pra Ramn generallerinden maymun kral Jumpura8 Ncolas, buna Nang Ram ya da Rabam diyor, gndz oyna masnn tasvirlerin renkli oluunu da akladn, burada Ramayana*dan eylem sahnelerine yer verilmediini sylyor, bunun Khon ile birlikte gsterildiini yazyor. Bkz. Dhannivat, The Nang, ss. 13-14 (tablonun bir fotoraf da verilmitir).

199

vaj bu ii gnll stlenir; ay klna girer ve Indrajitin trenini altst eder. ok fkelenen Indrajit sava ala nna ikinci kez gelir. eitli hilelerle Pra Lak binbir ylan olan Nagabas ile vurur. Dolanarak Pra Lak ve maymun komutanlar Hanuman Sugriva ve Ongkotu tutsak alr ve maymun ordusunu yok ederler. Gene Pipaekin d zer ine Pra Ram, Kular Kral Garudadan ve Tanr Vinudan ylanlar kovmak iin yardm larn ister. Pra Lak ve ordusu kurtulur ve mutlulukla Pra Ram*a katlr. Nang Yai tasvirlerinin alt tr vardr : (1) Nang Fow (ya da Nang Wai) Bir metre boyunda olan bu tasvir yz eyrek ne dnk ve tapnma duruunda elleri ne kenetlenmi ya da bir silh tutan tek kiilidir; (2) Nang Kanehjorn (ya da Nang Docrn) Bir buuk metre boyunda, yz eyrek ne dnk, yrr durum da tek kiili tasvir; (3) Nang Nga Bir buuk metre boyunda, yz eyrek ne dnk, uar durumda tek kiili tasvir; (4) Nan Muang ki metre boyunda, bir saray dekoru nnde bir ve daha ok kiili tasvir. Bunun alt trleri vardr : Nang Plubplada geride Ramann k k bulunur, Nang Prasart Pood, konuan kiileri gs terir, Nang Prasart Lom'da sevime sahnesi vardr; (5) Nang Jub ki ya da daha ok kii savan ya da bir birlerini yakalamaya almalarn gsterir; sz gelimi Hanuman, Maiyarab ile savarken, ya da Beyaz May mun, siyah Maymunu tutarken gsteren tasvirler gibi; (6 ) Nang Bed-ta-led (eitli nceki bein dnda ka lan, kamalar, izlemeler gibi eitli Sahneleri ve eylem leri gsteren tasvirlerdir). Nang Yai tasvirleri inek ya da su sr derisinden yaplr, yumuatmak, kurutmak, yzeyini dzeltip cillamak ve saydamlatrma olduka kark ilemlerdir. Siyah renk Hindistan cevizi kabuunu atee tutarak, kaynam pirin suyu ile yaplr ve bu deriye srlr. Saydam olacak yerlerde boya kaznr. Beyaz etkisi iin buralar oyulur; sz gelimi kadnlarn yzleri gibi. Renk de srlr; bunlar krmz, kahverengi ve yeildir. Tan200

Ravanann kardei Kumphakan

(Thailand)

rlar, kahramanlar ve rishi9 ler T ilekeleri gibi kut sal tasvirler altn yaldz varaklariyle bezenir. 1 Renkler 0 eitli karakterlere gre deiir. Sz gelimi Vinu ve Rama yeil, Laksamana altn yaldzl, Sugriva krmz, Hanuman beyaz, Ravana kimi yeil kimi altn yaldzl vb. Nang Yai genellikle ak havada gsterilir. Perde 6 metreye 16 metredir, 1 saydam olan ve tasvirlerin g 1 rld ierdeki perde 8 metredir, kylar krmzdr. Bu, renkli bayraklar ve tavus kuu tyleri ile ssldr, bambu ubuun erevesine yerletirilmitir. Danslar iin yerden yksek bir seki vardr, arkada bir meale ya da gnmzde elektrik lambalar vardr; n perdeye klar yanstmak iin geride beyaz yuvarlak bir gerelti konulur. Perdenin iki yannda giri ve klar iin per deli kaplar vardr. Bunlar glge oyunu ile birlikte deitire deitire oynanan Khon ve Lakon danslar iin dir. teki glge oyunlarndan deiik olarak Nang Yai tasvirleri sahne gerisinden tek bir oynatc eliyle gs terilmez. Mzik ve anlat eliinde Khon gibi admlarla daseden danslar elinde tutar, perdenin gerisinde ve nnde gsterirler. Her karakterin kendi dans tartm ve slbu vardr. Pra [ErkekJ ve Nang [Kadn] incedir; Yaksa [eytani yein ve yrtc; Ling [Maymun] canl, devingendir. Nang Yai3 nin sanat deeri yalnz ok gzel ilenmi bir sanat eseri olan tasvirler kadar, oynatc larn danslar ile, dramatik anlat ve nktelerdedir, zel likle arpma sahnelerinde, seyirci iki atmay bir arada grr : Yukar dzeyde tasvirler, aada dans lar. Bylece seyircinin alaca tad iki katldr. Nang Yai3 anlat, ark ve dansa elik eden be de alg vardr : Pi Klang (orta boy zurna) bir ift Ching (kk ziller), iki ift Klong Ting (kk davul), bir Krong (bambu vurma algs) bir Tapone (iki yanl da vul). Daha sonra tam bir Pipad alg takm katld.
10 13 Nicolas eitli renklerin nasl elde edildiini aklyor. Nicolasa gre 14 metreye 4 ya da 6 metredir.

Nang Talung tasviri.

202

Bunda Ranad Ek (ba ksilofon), Ranad Toom (yumu ak tonlu ksilofon), Kong Wong Yai (byk yuvarlak gonglar), Kong Wong Lek (kk yuvarlak gong), Kong Mong (byk gong), Ching, Tapone, Klong Lek (kk davullar), Klong Tad (ks), kimi de sava ezgileri iin Klong Kaek (Malay davulu). Khon da, iki tr ark vardr. Biri Pak denilen iir sel anlat; burada elik koro her dizenin sonunda Poey diye barr. Drt davul vuruundan sonra, bir kiinin ya da sahnenin tantlmasnda grlr, teki ise iki ve daha ok ba karakterler arasnda iir nesirle konuma larda. Buna Jenraja denilir. Anlat Kam Pak denilen Ramakien in edebi metnini ok yakndan izler. Ancak Jenrajay hazr cevaplkta birbiriyle yanan anlatc lar aznda domaca yaratrlar. Seyircinin de en ok sevdii budur. Thailandm ikinci glge oyunu tr Nang Talung* un adn Pattalungdan ald ve bu blgedeki Kuan Prao adndaki kyden ktn, ancak gene gneyde Nakom Srithammarajm sonradan daha nem kazandn reniyoruz. Pattalungda buna Nang knan denmektedir. Bunun tarihini kesin saptamak gtr. inden gelmi olabilir mi ? in glge oyununun Taksin anda Dhonburi de oynatldn gsteren belgeler vardr. 1 Malezya 2 dan da gelmi olabilir. Nang Talung teriminin kkeni olan Pattalung'un ksaltlm olabilecei, aslnda halk arasnda Nang Kalung denildii ileri srlmektedir. Ayn nedenle Kambodyanmkinin de Nang Kalung diye sylenmesinin doru olaca ileri srlyor. 13 Nang Talung zellikle gney Thailandm krsal bl gelerinde yaygndr. Gnmzde nemini yitirmesine ra
12 Michael Smithies - Euayporn Kerdehouay, Nang T a lu n g : The Shadow Theatre of Southern Thailand", The Journal of the Siam Society, 1AU/1 (1965), s. 130. Prens Dhaninlvat, Notes : Nang Talung", Journal o f Siam Society t X L V H /2 (1959), s. 181.

13

203

men gene de 200 dolaylarnda Nang Talung topluluu gney blgesinde etkinliini srdrmektedir. Gneyde younlat eyaletler Songkla, Nakorn Sri Tamamraj, Trang ve Pattalung'dur. Yalnz Sangklada 38 topluluk vardr. Nang Talungnn gndz de oynatld olur, ancak yaygn olan gece oynatlmasdr. Oynatma kulbesi yer den iki metre yksekte drt kazk zerine kurulur. i nin yzlm 4 - 6 metre karedir. Perdenin boyutlar, 1,5 - 2 metreye 3 metredir. Perdenin dibinde destek u buklarn saplamak iin bir muz aac kt bulunur. Bir oynatcnn [2Vai Nang | 150-200 tasviri bulunursa da, bir temsilde ancak bunlardan 40 - 50 tanesi gste rilir. Oyunun ak sak olmasna ramen, seyirciler ara snda ocuk ve kadnlar ounluktadr. Tasvirler buza derisinden yaplr. Suya konulur ve poon kao [kire] srlr. Bir ka gn suda kalr, deri geniler ve yumuar. Tyleri kaznr, gerilir ve kurutu lur. Gndz temsillerinde daha kaln deriden tasvirler kullanlr. 1975 Hazirannda Bangkokta bulunurken bir tapnan avlusunda Nang Talung tasvirlerini yapan bir sanaty uzun uzun seyrettim, fotoraflarm ektim ve iki de tasvir satn aldm. Bir tahta ktk zerinde de riyi bak ve ksklerle oyuyordu. Nang Talung tasvir lerinin yansra ss iin Nang Yai tasvirlerinin ok k ltlm boylarda olanlarn da yapp satyordu; as lnda bunlardan her yerde bulabileceim halde iki tas vir de bu trden aldm. Nang Talung tasvirlerinin yalnz bir kollar oynar, omuz, dirsek ve bilekten eklemlidir. Oynamayan teki elinde kris ya da baka bir silh tutmaktadr. Kimi tas virlerin alt enesi de oynar. Gldrc kiilerin iki oy nayan eli vardr; ayrca phallus3 da oynatlabilir. 1 Bun u 4 lar ilekein rencisi, by sanatlarndan anlayan ve
14 Smithies-Kerdehouay, bu gldrc kiilerden en biMnenlerindn adlarnn ai muang, ai ton, ai noo nooi, ai teng, ai klang olduunu belirtiyorlar.

204

Bangkok'da bir tasvir yapmc.s (Foto : Metin And)

uabilen kiilerdir. Genellikle bir kahramann hizmetindedirler. Ayrca oynatld blgenin yerel kiilerini de alaya alrlar. Perdede teki tasvirlere gre daha ok ka lrlar. Temsil balamadan, ndeyite tasvir gelir s rayla. nce rishi gelir, nai nang9 korunmas iin dua m eder. Sonra Pra Isuan ya da Siva gelir, bunu tasz bir gen prens izler (roop naa bot), tanrlara, koruyucu me leklere, ev ruhlarna, evin sahibine, polise vb. saygda bulunur. Ayrca seyirciye teekkr eder, herkese mut luluk, salk diler; bunu drdnc bir kii izler, bu ya gldrc tao talok ya da bir baka ileketir; oyunun adn bildirir. Gldr, teki glge oyunlarnda grdmz gibi Nang Talung9 da nemli bir yer tutar. Gldrc ka da rakterler arasnda kimi Kru (Guru) olarak byk sayg grr, ev tasvirlerine kutsal nesneler gibi tapnlr, te ki karakterler, krallar, kralieler, prensler, prensesler, devler Orta Thai az, gldrc tasvirler ise hep g ney blgesinin yrel azyla konuulur. Bunlarn szle rinin ierii hep ak sak, kaba nktelerdir : Seks, benzekler, siyasal ve toplumsal talamalar gibi. Halk bu sahneleri ok sever. Her gldrc tipin belirgin nite 205

likleri, zellikleri vardr. Sz gelimi Nai Sri Kaevin grnm iri, siyah renkte, ba dazlak, kocaman kar n ve bir de ensesinde byk bir kambur vardr. Giyini i siyah, beyaz Jog Krabane denilen bir akr, gvdesi plak, bir omuzuna att uzun bir atk bulunur, silh yoktur. Karakteri drst, yiit, teki gldrc karak terlere ahlk dersi verir, hasmlarma tos vurur. Ar ve akl banda hareketleri vardr. Sesi ak seik, be lirgindir. Bu karakterin Songkla eyaletinde Ra-node adnda bir kyden kt, nk bu ky halknn kiili inin buna benzedii sanlmaktadr. Bir baka gldrc kiilik Nai Teng ise uzun, in ce bedenin st daha uzun esmer, byk azl, gzle rinin ak iri, aln geri ekik, kvrck sal, ku gibi yz, eri br parmaklar vardr; sa elinde yalnz bir par mak bulunur, sol elinde ba ve iaret parma ieri kvrk tr. Damal bir sarong giyer, uzun bir atk beline sarlr, gmlei ve silh yoktur. Glntr, ok kolay gler, kor kusuzdur, dostlaryla alay etmesini sever, eletirilince ok ar kzmaya balar, kimi kez zekidir, hazr cevaptr. Konumas glerek, ar, belirsiz, kekememsi, dobra dobradr. Bunlardan baka Nai Tod Yon, Nai Noo Nui, Nai Kwan Muang, Nai Smor vb. gibi eitli gldrc tipler vardr. Nang Talung9 un oyunlar daha ok dinsel vesileler de Ramakien'den ktlk ile iyiliin atmasna daya nan oluntular oynanr. Gnmzde Ramakien yalnz Tanrlara kran treni olan Kae Bon treninde oynanr. Burada Chao Boot Chao Rop (Ramann Oullar) blm oynanr, burada bir aac bir okla bimek, Tanrlara adaklarn yerine getirilmesini simgelemektedir. Bundan baka Budhann eitli yamlariyle ilgili Budhac Jataka masallar ve eitli romanlardan filmlerden konular uyarlanr. Ekonomi, siyaset, toplumsal sorunlar gibi gncel konuiara da yer verilir; 1 5
15 Smithies-Kerdehouay, Bir Dnya Savandan Servenler ve Cennet sandkta, cehennem kalbtedir balkl iki Nang Talung oyununun ayrntl zetini vermektedir.

206

Perde gerisinden

bir nang talung gsterisi

Songklada iki retim kurumu biri Sri Nakarintrawirote niversitesi, teki Eitim Yksek Okulu Nang Talung zerine aratrma yapmakta, malzeme ve tasvir toplamakta, ayrca yllk enlikler, seminerler dzenle mektedirler. Kambodyaya gelince bu lkenin glge oyunu tas virlerini grmediim gibi, ayrca bu konuda yetkili ki ilerle de iliki kuramadm iin aadaki bilgiler sa yca az olan bir iki inceleme yazsna daynmaktadr. 1 6 Kambodya'da glge oyununun Khmer mparator luunun Angkor dneminden (I.S. 802- 1432) beri
10 Bkz. Henri Marchal, Thatre dOmbres Siemreap . Bulietin de la Socit Indo-chinotses de Saigon X X X III/3 (1958), ss. 1-10; Dato Haj Hubin Sheppard, "The Khmer Shadow Pla.y and its link, with Ancient India*', Journal of the Malayan Branch, Royal >ls/a*ic Society, X L I/I (1968), ss. 199-204; O.C. Gangoly, "Shadow Play in Cambodia , India Ant\qua Suparna. Commemorative Volme in Honour of J. Ph. Vogel, Leiden, 1947; Jacques Brunet, "N ang Sbek, Danced Shadow Theatre of Cambodia", hternational Institute for Comparative Alusic Studies and Documentation Publication, Berlin 1969.

var olduu sanlmaktadr; belki daha da erken bir ta rihte. Bugn de Kambodyann kuzeyinde iki yerde, Siem Reapn yaknda Ta Phool ile Battambangda yaamak tadr. Kambodyann Nang ebek3 fya da ebek Thom] i ad byk deri tasvir anlamndadr. Bunlar Thai Nang Yai tasvirleri gibi ikili, l kiilerden oluan karmak resimlerdir. Bunlar ya dingin ya da atma durumunda gsterilir. ok ustalkla oyularak yaplm sanat eser leridir. Her tasvirin iki bambu tutama vardr, bu tu tamaklardan oynatc tutar. Bunlarn bykleri 1 metre yirmi santim boyundadr, arl da yaklak 15 kilo dur. Tek kiili olanlar da vardr, ama bunlar da hareket etmezler. En ok sayg duyulan Maha Risidir, temsil den nce onun tasviri nnde tts yaklr. Nang Sbek akta oynatlr. Perdesi beyaz pamukludan olup alt metre boyunda ve 2,40 metre yksekliindedir. Perdenin taban yerden 90 santim yksekliindedir; bu aralk ko yu renk bezle rtlr. Ik kayna hindistan cevizi ka buklar yaklarak salanr; bunlar bambudan bir dz lk zerinde perdenin metreden biraz daha uzaklkta bulunur. Her bir Nang Sbek tasvirini bir kii bann zerinde tutar. Oynatc bunlar perdenin nne getire rek burada oynatabilir. Kru (Khmerde Guru karl) bunlarn kimi hikyeyi anlatr, kimi de kiilerin konu malarn. Karakterin tasviri yer deitirir Kru da yer deitirerek onu izler. Kru hikyeyi anlatrken ya da tasviri konutururken, ilgili tasvir kmltsz tutulur, onun sz bitince tasviri oynatan tuttuu tasvirle birlik te dansetmeye balar. Nang Sbek3 orkestras on Khmer algsndan olu in ur. Perdenin nnde ve yaknda bulunurlar, algclar yere otururlar. Bu davul, ksilofon (Roneath), iki byk gong (K ong) iki Khmer zurnas (Sralai) ve bir ift kk prin zil (Ching)'ten oluur. Nang Sbek ile yalnz Ramayana gsterilir. Nang Sbek yalnzca dinsel yaplara yakn yerlerde ya da Khmer kralnn saraynn topraklarnda oynatlr. Temsiller dinsel ya saraya dein

Nang Sbekte uu hareketi. (Kambodya)

208

LAKSAM AN A ve INDRAJT Dvyor (Kambodya - nang- sbek)

vesilelerde, ya da salgn hastalklar gibi korkun afet lerde oynanr. Nang Sbek temsili iin iki Kru, yakn za mana kadar oniki oynatc ve on algcndan oluan yirmi drt kiilik bir takm gerektirir. Kambodyada bir tek glge oyunu oynatan topluluk bulunuyordu. Bu Battambangda bir halk topluluu olup, Budhac bir watn [ = tapnak] desteindeydi. Sanat-

209

lar ok yalyd, onlar lnce Kambodyada bu sanat da onlarla birlikte lecektir. 17 Tpk Thailandn Nang Talungn gibi Kambodyann da kk boy Nang Kalung ya da Nang Trolungu var dr. 1 Bunlar Nang Sbek?ten deiik olarak tek ve hare 8 ketli tasvirlerdir, boylar da kktr, 60 santimden da ha ksa, her iki kolu da omuzdan ve dirsekten eklem lidir. Karakterler Ramayana& alndklar iin Nang Ti Sbek*e benzerler, yalnz onlardan daha kk olarak, teki Gney Dou lkelerinde olduu gibi burada da gldrc kiiler vardr, Khmer'deki kaba grnl Thlok gibi. Bu gldrc kiiler ya Ramaya ya da Rawana'ya baldr onlardan birine hizmet ederler. Sz gelimi Kheeyou ve Knau Ramanm, Pok ve Poi Rawanann hizmetindedir. iman karnl, tembel fakat iyi kalbli olan A Krapaung Ramaya baldr. Az timsahnkine benzeyen, dzenbaz ve kt olan A Kropeau ise Rawanaya, A-Toong, A-Tang ve A Keong ise Maha Risiye baldrlar. Bunlar hep ayn tasvirler olup eitli oluntularda oynatc bunlar deiik adlarla perdeye srer. Nang Trolung geici kurulan tahta bir oynatma ku lbesinde oynatlr, yerden ykseklii 120 santimdir, perdesi beyaz pamukludandr. Perdenin boyu 3 metreye, 1,20 metredir. Eskiden k kayna olarak bir kab iin de hindistan cevizi ya pamuklu bir fitille yaklarak sa lanrken, imdi eitli lambalar kullanlmaktadr. Nang Trolungun yklerini perde gerisinden be oynatc okur, balar Kru ortada oturur. Bir kadn yardmc da kimi kez Sita gibi kadn hareketleri konuturmak iin bulunur. Nang Trolung orkestrasnda alt alg bulunur, bunlar oynatclarn yannda bulunur. Bu alglar da vul, bir ksilofon, bir gong ve bir khmer zurnas, buna bir ift kk zil (Ching) de katlabilir. Nang Trolung ile
17 18 Brandon, s. 60. Nang Kalung le Nang Trolungdan hangisinin doru olduu tartmaldr. Ancak Nong Trolung daha doru olmal nk Trolung admda bir kent vardr, oyunun buradan kt sa nlmaktadr. Bkz. Sheppard, 199. Dii Raksasa (Kambodya)

Uan Prens (Kambodya)

210

ounlukla Ramayana oynanmakla birlikte, Khmerin ta rihine, ak servenlerine de yer verilir. En bilinenleri Ling Thong, Champa Thong, Preah Chinnavong ve Preah Leak Sinavong9 dur. Bunlar eski Khmer krallarnn ad lardr. Bu hikyelerde gene Ramayana9 daki tasvirler kullanlr, yalnz adlan deiir. Sz gelimi Rama, Khmer Kral olur. Nang Trolung, Nang Sbek9 gre daha ok halk ara e snda yaygndr, tapnaklarn duvarlar iinde oynand gibi kylerde, ya da evlerin yaknnda oynanabilir. Din sel ve cenaze trenlerinde olduu gibi din d vesile lerde de gsterilir. Tpk Giri blmnde Nang Talung iin sylediimiz gibi, burada da nce bir noyun var dr. Burada Maha Risi biri beyaz teki siyah iki may munla kar, iki maymun savar, beyaz siyah yenik d rr ve tutsak olarak Maha Risiye sunar. Khmer glge oyununun her iki trnde de oynatc Kru turuncu renkte Sampot denilen belden dizlerin bi raz aasna inen bir giysi, beyaz gmlek, beyaz yelek giyer. Kimi incelemeciler Nang Sbekin Endonezyadan de il de Hindistandan gelmi olabileceini ileri srmek tedir. ilk Kmer (en eski adiyle Funan) kral Kaundinya adnda bir Brahmand, deniz yoluyla Hindistandan ge lip Khmer kraliesi ile evlenmitir. Bu .S. I. yzylda olmutu. XVI. yzylda ise deniz kysnda Chenla bura y ele geirerek Hindu imparatorluu yapt. Hindistanla ok sk balar kuruldu. Ayn gre baklrsa Khmer glge oyunu buradan Malezyaya gemitir. Bunlara Thai grn verilmesi ise XIX. yzylda olmutur. 1 9 Nang Trolung ubuklarla oynatlr, konular yrel folklordan, halk masallarndan alnr. Ayrca dekor, hay van, ev, kaya, aa tasvirleri de vardr. Budhac sy lenceler ve ayrca Kambodyadaki Ramayana9 dan (ki bu na Ream Ker denilir) yararlanlr. Oyun srasnda halk gldrmek iin domaca nktelere de bavurulur.
19 Bu konuda bkz. Sheppard, s. 203-204.

Prenses (Kambodya)

Erkek raksasa (Kambodya)

211

Malezya tasvirleri

Tasvirler manda ya da su srnn derisinden ya plr, kurutulup, sepillendikten sonra, zerine bir kalp konularak izilir ve kesilir, zellikle kadn tasvirlerinde bedenin plak olan yerleri oyulur, bylece deride oyuk olan yerler perdede beyaz ten gibi durur. Zmbalayarak da ssler yaplr. Eklem yerleri bir iple birbirlerine ta klr. Belli bal kiiler kahraman, prens ya da yar tan rdr, kadn kahraman ya da prenses, sonra ileke rishi, Yeafc'lar, canavarlar, devler, maymunlar, eytanlar, aspra*lar, savalar, hizmetiler vb. S. Malezya Glge Oyunu Bu blmn yazlmasnda konunun en yetkili kii sinden yararlandm. Gerekten de Tokyodaki Uluslar aras Asya Glge Oyunu Seminerinde tantm, Tok yodan da Bangkoka birlikte utuum Kuala Lumpurda Universiti Kebangsaa Malaysia retim yesi Pro fesr P.L. Amin Sweeney gnmzde Malezya glge oyununda en byk yetkilidir. Gerek seminerdeki tar tmalarda ve onun gsterisini seyrederken, gerek zel syleilerimizde, gerekse de bu kitabn Giri blmnde sk sk andm ve Kaynakada da adlar gsterilen iki kitab ve seminere sunduu bildirisinden geni lde 212

Malezya tasvirleri

yararlandm, konuyu yeterince tandm. Sweeney'nin The Ramayana and The Malay Shadow-Play 464 sayfa tutan dev aratrmas ky ky dolaarak, dalanglarla uzun sre kalarak, onlarn temsillerini ses kaydna ala rak hazrlanm bu konuda son sz saylabilecek rnek bilimsel bir eserdir. Malay glge oyununun iki tr Kuzey Malaya ve Gney Thailandda bulunmaktadr : Wayang Siam ve Wayang Cava. 1 Adlarna ramen her ikisi de Malay tr leridir. Bu ikisinden en yaygn ve bilineni Wayang
1 Profesr Svveeney kitabnn banda Malaya ve Malay ko nuulan Gney Thailandda drt tr olduunu belirtiyor : Wayang Siam, Wayang Cava, Wayang Godek ve W ay an g Kulit Cava. Bunlardan Wayang Godek yalnz Thai dilinde konuanlarca ve Thailandllann oynatt ve seyrettii Keantan ve Gney Thailandda grlen Nang Talungur. Wayang Kulit Cava ise Bat Zahore ve Selangorda oynatlan ve Cavadan g edenlerin getirdii ve onlarn dilinde can Wayang Punvadr. Bylece Malay'a zg iki: tr kalmakta dr. Cuisinier se u bilgiyi vermektedir : U eit wayang vardr : w ay an g Cava, wayang melayu ve wayang siam. lk kisi Cavann ivayang kuliVnin bir uyarlamasdr. Ancak kullanlan dil Cava dilindedir; mzik te deiiktir. Teknik

213

jgiam'dzr. Kelantan eyaleti Wayang Siamn grld glge oyunu olup, burada bu tr yz dalang oynatmak tadr. Wayang Cava ise artk pek gzkmemektedir; unu tulmutur. kisi de teknik bakmdan birbirlerine tpatp benzerlerse de, oyun daar, tasvirlerin grnm ve mzik bakmndan birbirlerinden ayrlrlar. Wayang Caua'da, Cava etkisi grlr. Ancak Malay voayang daha ok Thai ve Kambodyann kk tasvirli glge oyununa yakndr. Oynatma kulbesi ( panggung) Bali'dekine benzer. Perde (kelir) aasndan seyirciye doru eik tir; Balideki gibi. Ayrca voayang, dalang, panggung ve kelir gibi terimler de Cava ile ortaktr. Ancak buradan Malay glge oyununun Cava kkenli olduu sylene mez. Giri blmnde de akladmz gibi dalangn glge oyunu oynatmak dnda bysel bir takm ilevle
ok yakndr; tasvirler de byk benzerlik gsterir. Wayang cava ile voayang melayu arasndaki en nemli ayrm ise bi rincinin iki oynayan kolu bulunmas ve an lde stildze oluudur; kincisinin ise yalnz tek kolu oynar; daha az stilizedir. Buradan waywng cavann Malay Yarmadasna daha ge geldiini (XVIII. yzyldan sonra) gsterir, tvayang meJa/u'da figrler daha eski Cava, belki slam ncesindendir. Wayang kuUt daarndaki Mahabharata ve Ramayana oyun larndan baka Panji oyunlar ve Emir Hamza gibi slam k kenli oyunlar da gsterilir. nc tr olan tvayang siam*a gelince bununla Cava kkenli glge oyunu ile Ramayanann Thai eitlemesi oynatlmaktadr. Tasvirler ok gzel ilen mitir, Thai khon danslarn gsteren tasvirlerdir. Ancak kullanlan dil Malaydr. Bkz. Cuisinier, ss. 45-50. Bir baka ncelemeci se u bilgiyi v e riy o r: Wayang stam'da Thai le Malay tiyatro trlerinin karm zelKkle Thai-Maleya s nr boyunca grlen br trdr. Burann halk birbirine ka rmtr. Sz gelimi Malay glge oyunu temsili dalangn tanrlara iki yakaryla balar. Bunlardan bdri Malay d> linde, teki Thai dindedr. Bunun gibi Thai alglarndan armut biimindeki davul ile, ziller de kullamlr; Gamean orkestras yerine. Bkz. Anker Kentse, The Kelantan Shadcwplay", Jaurnal of the Royal Asiatic Society Malayan Branch, 14: 287 Aralk 1936. 2 Hint glge oyununda se tasvirlerde Ravana on ba ile de gsterilir.

214

Malezya tasvirleri. (Solda inH, sada zenci)

Malezya kaba prens tasvirleri.

ri de vardr. Sanatlarn bir, ama ounlukla birka retmene raklk ederek renirler. Ya da babadan oula geebilir. Kiileri dalang olmaya ynelten eitli itki ler vardr. Fakat en nemlisi voayang seyrederken, bun dan youn bir tad almas ve bir de oynatmak iin angini olmasdr. Angin szlk anlam rzgr' olmakla birlikte burada byk eilim ve yetenek gsterme, orkestrann tartmna uygun oynatma duyarll ve oyun karakter leriyle youn bir biimde zdeleebilme yeteneidir. Bu angini denetlemeyen kii tamamen kendinden geer, bu da Giri blmnde szn ettiimiz berjamu ritelinde gereklidir. Dalang perdeden bir kol boyu geridedir, k kayna dalangn alm dzeyindedir. Perdenin dibinde birbirine kout iki muz aac kt bulunur, kmlda mayan tasvirler buna saplanr. Tasvirin yalnz st ucu perdeye deer, bu da tasvire belli belirsiz bir grnm verir. Muz ktklerinin iki en ucuna hemen kullanlma yacak tasvirler saplanr, iyiler ya da stn gelenler dalangn sanda, ktler ve yenik denler solunda bulu nur. Dalang9 gerisinde alg takm bulunur, bunun n says 9 ile 12 arasmda deiir. Malay tasvirleri ba erkek karakterin balarndaki sivri tepeli talan bakmndan bir Thai etkisini dn drrse de daha yakndan incelendiinde bunun gerek te byle olmad anlalr. Tasvirlerin erkekleri yzleri profilden, omuz ve gvdelerinin st ise ndendir. Ka dnlar da byledir yalnz Nang Taiungdaki kadnlarla, bir iki Wayang Siam tasvirinde kadnlarn yz nden dir. Tasvirler grnleri ve karakterlerin niteliklerine gre birka tre ayrlr : incelmi prensler ve gelenek sel ince yar tanrlar; kadnlar; geleneksel devler (raksasa) ve kaba yar tanrlar : maymunlar; bilgeler; kaba prensler; devletin kaba prenslerin subaylar (patih) ve Cava tr yan tanrlar, incelmi tipler yz zelliklerin den anlalr : Az ve burun kk ve biimlidir; bu run ve aln hafif geriye ekiktir. Gzler dardr, yukarya ekiktir, bu zellikler Malay gzellik anlayna uygun der. ou kez elinde bir yay, ya da bir kl bulunur. imdi yaplan prens tasvirleri, Malay ulusal giysisi 215

Malezya cadn tasvirleri (soldan saa adalayor)

iindedir, ssleri de gelenekselden uzaktr. Ayaklar o unlukla birbirine yakndr, kimi ise atlayacak gibidir, Prensler ounlukla bir ylann zerinde dururlar. ncelmi kadn tasvirleri de erkeklere benzerlik gs terirler. Eski tasvirlerle yeniler arasnda deiiklikler vardr. Kimi kez irkin hizmeti kzlar da gldrc sah neler iin kullanlr. Yukarda da belirtildii gibi kimi kadn tasvirlerinin yzleri ndendir. in tasvirleri gibi yz izgilerinin iyi grnmesi iin deri oyulmutur. Geleneksel dev tiplerinin balarnda sivri tepeli ta vardr, Thai tasvirleri gibi kt burunludur. Sol omuzlar

216

daha uzundur. Maymun tasvirlerinin de banda ya sivti tepeli ta ya da sivri klah olur. Bilge ya da ileke de uzun sakal ve kk srt ve dayand uzun sopas ile Thai tasvirlerini andrr. Kaba prens ve yar tanrlarda Cava tasvirlerine benzerlik grlr. ki yz, yz tasvir takm iinde, otuz kadar de imez. Kimini olaand bir zelliinden kolayca ta nyabiliriz. Sz gelimi Hanuman ikan, balk kuyruu olan bir maymundur. Bir iki dekor paras da vardr : Sz gelimi saray, kabul salonu ve aalar gibi. En il ginci ise p o h o n b e rin g in (banyan aac)'dr. Bizim g s te r m e lik gibidir. Kimi da, kimi aa kimi maara ye rine geer. Ritel anlam olmakla birlikte Cavann g u n u n g a n ya da k a y o n 9 kadar nemli deildir. Ayrca u bir takm donatm tasvirleri vardr : Kapakl sahan, k ris, mektup kl gibi. D a la n g l&Yin ounluu kendi tasvirlerini yaparlar, kimi de satn alr. En uygun deri inek derisidir. Kk tasvirler iin kei derisi kullanl d da olur. Kaln olduu iin su sn derisi az kulla nlr. Gnmzde plastik tabakalardan ya da rntgen filmlerinden de tasvir yaplmaktadr. Deri nce kan ve yadan arnr, sonra bir ereve ye gerilir ve birka gn gnete kurutulur. Tyler ka znr, deri dzeltilir. Tasvirin d izgileri belirtilir, ke silir. Delikler ve oymalar iin eitli sivri, keskin bak lar, kskler kullanlr. Sonra da bambu ya da tahtadan oynatma ubuklar kalr. Eklemli yerler kk bir de ri paras ile ya da sicimle deliklerden birbirine taklp iki ucundan dmlenir. Soytarlarn ve bilgelerin alt eneleri oynar : Bu iple aadan ekilir, braknca bam budan kk bir yay ile eski yerine dner. Eskiden bit kisel boyalar hazrlanp srlrken, gnmzde fabrika ii kimyasal boyalar kullanlmaktadr. Boya ii pek ince deildir, geni yzeylere srlr. Boyalarn perdeden gzkrl ise derinin kalnl ve boyann kalnl ile il gilidir. Boyann saydam olmas istenirse sulandrlm boya srlr. Ancak uygulamada kaln deri kullanlmak ta, boya da kalnca srlmektedir. Sonuta tasvirler

Seri Rama savalar.

Seri Ramamn hasru Bata Mahraja inde Indera.

Pak Dogol,

217

perdede siyah beyaz, biraz da belli belirsiz renkli gr nrler. Kimi karakterler iin renkler saptanmtr. Sz gelimi Seri Rama yeil, kardei Laksaman krmz, ka rs Siti Lewi san, olu Hanuman beyaz, hizmetisi tanr-soytar Pak Dogol siyah olur, tekiler genellikle dalang*m isteine gre boyanr. Ancak yeil ve krmz da ha belirgindir. Dalang hem karakterler, hem kendi adna konuur, tasvirleri oynatr, orkestray ynetir. Karakterleri ile yle zdeleir ki, onlarla fkelenir, onlarla alar. Her temsil, yknn dramatik olarak yeniden yaratlmas dr. Olaylar dizisi iinde her gece domaca oynanr. Bu arada yaam ve toplum karsnda kendi davran ve grn de aklar. Her temsilde bir ndeyi ve asl dram vardr. Tem sil gece sekiz buukta balar. algclardan dalang ol maya hazrlanan biri ndeyii oynatr. Bu ndeyi krk dakika srer, ndeyi yar ritel niteliindedir. Bir bil ge yakarta bulunur, iki yar tanr arasnda bir sava

Malezya (solda Pak Dogol sada Wak Lon)

218

olur, sonra da Seri Rama saraynda sava maymunlar la bir toplant yapar ve krala saygda bulunulur, lkenin durumu zerine bilgi verilir. Bunu asl dram izler. Ra mayana3 dan oluntular gsterilir. Tmn gstermek iin iki ay srekli temsil vermek gerekir. Dalang temsilin sonunu merak ve geciktirim yaratacak biimde getirir, bylece seyircilerin ertesi gece gelmelerini salar. Kimi kez temsiller, yk tamamlanmadan kesilir, dalang se yircilere sonucu zetler. Dalang bir yandan anlat ve yorumlar kendi sesiy le verir, karakterlerin syleme ve sylenilerini ise se sini deitirerek yapar. Sz gelimi ince prensler, kimi yar tanrlar, kadnlar genizden ve kadns bir sesle ko nuurlar; kaba prensler, maymun savalar, devler ve onlarn subaylar kaim, bartkan ve erkeksi seslerle, bilgeler yalanm adam sesiyle konutururlar, iki ba soytar Pak Dogol ile Wak Lonun kendilerine zg ses leri vardr. Wayang Siam3 dili Kelantan-Patani azdr. An n cak gnlk konumadan da olduka farkldr, bunda kendine gre bozmalar yapar. Aynca kyl dili ile konuamyacak prensler ve yar tanrlar iin bir takm diller uydurur, seyirci anlamasa da gnlk konuma dan farkl olduu iin istedii sonucu elde etmi olur. Soytarlar ve benzeri herkesin anlad kyl az ile konuur. Wayang temsili konuma ve eyleme dayanr. Tasvir ler konuurken orkestra susar, tasvirler de ok az hare ket ederler. Yalnz biraz kollar ve enesi oynayan tasvir lerin de az hareket eder. Yrme, sava, uma gibi ey lemlerde ise tasvirler ok az konuur, syledikleri de za ten pek duyulmaz. Eylem srasnda orkestra eylemin t rne gre ezgiler alar, bir de karakterin giriini belirt mek iin. Tasvirler mziin tartmma gre hareket eder ler. Eylem ve karakter tantmalar iin yaklak otuz be deiik ezgi vardr. Malayada voayang kulifte ilkel bir gamclan topluluu vardr; bir ka boy gong, alt kadar

219

davul, Malayada serunai denilen Thai zurnas, kimi kez rebab olur. Wayang Siam9 balca kayna Ramayana9 n dr. Wa~ yang Siam iin Rama9 nm eitli oluntular iin bir aa benzetmesi yaplr. Destann temeli aacn kk, gvdesi byk dallardr. Bu da Cherita Mahraja W ana [Maharaja Ravanann yks] adn tar, burada Ramamn kar sn dev Ravanann karmas ve Ramann karsn kurtarmas iin servenleri anlatlr. Bunun yansra ikincil ykler vardr bunlara ranting [= ; ince dallar | ykleri denilir. Bunlarn hepsi szl gelenee dayanr, ama her oynatc ustasndan deiik bir biimde oynat maya aba gsterir, ayrca ykler dalang*m bulundu u yere gre yrelletirilir. Cherita Mahraja Wana te mel yk olmakla birlikte daha ok ikincil ykler oy natlr. Dalang9 lar, Ramayana9 bir sylence olarak de ya, il de tarih gzyle bakarlar. Az sayda oyunlar Ramayana kmesinden alnmaz lar. Arada bir Mahdbharata9 dan, ya da halk masallarn dan uyarlanm oyunlar da vardr. Karakterlere gelince, ba kahraman Raja Seri Ramadr. Yeil renktedir. Kardei Laksamana krmz renkte gsterilir. Laksamana hi evlenmediinden halk onu ifte cinsiyetli sanr. Oyunun kt kiisi oniki bal dev Mahraja Wanadr. teki balar tacnn iine giz lenmitir. Onun kk kardei Mah Babu Sanamdr, ye tenekli bir gkbilginidir, aabeyinden farkl olarak do ru ve soylu bir karakterdir. ki ba soytar Pak Dogol ve arkada Wak Longdur. Pak Dogol'un tanr Sang Yang Tunggalin biim deitirmesi olduuna inanlr. Hanuman maymun olmakla birlikte kark bir takm olaylardan sonra renildiine gre Seri Ramanm o ludur. Hanuman perdenin ok sevilen kiilerinden biri sidir. Bir de Pakian lkesinin maymun kral Raja Bali, kardei Sagariwa ve iki olu, Pelela Anggada ve Anila vardr. Bu saylanlarn dnda pek ok prensler, prenses ler, devler, maymunlar, yar tanrlar bulunmaktadr. 220

AKDENZ ve AVRUPA GLGE OYUNU


IX. MISIR - MEMLUK GLGE OYUNU Trk glge oyununa gemeden Ortaaa uzanan ve Trkiyeye de buradan XVI. yzylda alman Msr - Mem lk glge oyunu zerinde ksaca durmak yararl ola caktr. lerde ayrntl olarak grlecei gibi, Yavuz Sul tan Selimin Msr al dnemini yazan Msrl tarihi Ibn Iyas, kitabnda yalnz glge oyununun Trkiyeye gidii zerine olay anlatmakla kalmyor, ayrca Sultan akmakm (1 4 3 8 -5 3 )te Mslmanlarn canl tasvirle rin gsterisini seyretmelerinin doru olmayaca gerek esiyle glge oyunu tasvirlerinin yaklmasn buyurduu nu; 1498 de de Sultan Ebus-Saadat Muhammed glge oy natcs Ebul-Kerin nktelerinden holandn da ya zyor. 1 Ibn Iyasn ayrca aada ayrntl olarak gre ceimiz slamda en eski metinleri olan Ibn Danyaln glge oyunlarnn nemli bir kesimini de kopya ettii sa1 bn lyasn glge oyunu zerine bilgi verdiimi belirten ilk kaynak iin bkz. M. Quatmre, Histoire des SuVanes Mamlouks de VEgypte, Paris 1837. 1/1, ss. 152-53.

221

nlmaktadr. 2 Bundan baka Karagzn aslnda Selhiddin-i Eyyubnin veziri Bahaeddin Karakutan geldi i ileri srlmtr. 3 Karaku zerine eitli halk hik yeleri, fkralar karlm, aslnda cesur ve yiit bir ki i olan Karaku cahil, bn, kaba, ters olarak tantlm, halk arasnda zerine nkteler yaplan bir kiilik kazan mtr. Ayrca Selhaddin-i Eyyub veziri Kad Fazla glge oyunu seyrettirmek ve oyunun tasavvuf ynn benimsetmek iin onu alakoyar; Kad Fazl oyun ba laynca ayrlmak ister. Selhaddin-i Eyyub eer haram ise kendisinin de grmek istemeyeceini syleyince, Ka d Fazl kalr ve sonunda oyunda byk renek bulun duunu, aradan perde kalknca oynatandan baka kimse kalmayn tasavvuf asndan yorumlar. 4 Gerek Msr da glge oyununun eskilii bakmndan, gerek glge oyu nunun Trkiyeye buradan girdii zerine nemli kant lar vardr. Msrdaki Ortaa glge oyunu zerine en nemli kant ise Muhammed Ibn Danyaln (lm 1311) yaz d glge oyunu metnidir. Manzum ve uyakl dz yaz ile yazlm olan bu glge oyunu metni yalnz konumuz ve Trk glge oyunu bakmndan deil, fakat Ortaa Arap kltrnde iir bakmndan da tek rnek tir. Bu metin zerinde 35 yl alan ve sonra tamamlayamad eviri iini Paul Kahleye brakan Georg Jacob, bu metnin tarihini saptamtr : Melik ez-Zahir Baybars (1260-1277) dneminden ve kesinlikle 1267 ylnndr. 5 Gene Jacob bu metnin konusunu ve zeri ne bakaca bilgileri geni olarak yaynladndan 6 aa da bizim bakmmzdan nemli olan bu metni bu yazlara dayanarak ksaca tantalm. Danyal'n oyu2 3 Bkz. J.M. Landau, "Shadmv Plays n the Near East*\ EDOTH, m /1 - 2 [1948], s. XXVIII. Bkz. P.C. Casanova, Qaraqoucht sa tg-ende et son histore (Lfe Gaire, 1892), J. Horovitz, Spuren grieshischer Mimen im Orient, Berlin 1901, ss. 12, ^9-31. Bunun kaynaklan iin bkz. Geschichte, ss. 52-53. Geschichte, s. 57. Genschichte, ss. 56-101.

4 5 6

222

numn yazmas ayr yerde bulunmaktadr. Bunlardan en genii stanbuldadr, 1424 tarihini tamaktadr, Mil let Kitaplnn Hekimolu Ali Paa kitaplar 648 numarada'dr. 364 yaprak olan bu yazma teki iki yazma da bulunmayan birok paralar da iermektedir. En nemli ve en eski yazmann Trkiyede bulunmas, iler de de grlecei gibi, bunu Trklerin tandn, belki de Yavuz Sultan Selimin Msr'dan glge oyuncular ve bakaca Msrllarla birlikte, kitap da getirttiine gre, bu yazmann onlarla gelmi olabileceini dndryor. kinci yazma Ispanyada Escorial kitaplnda bulunan dr. (Casiri 467, Derenbourg 469) 126 yaprak olan yazma 1441 tarihini tayor. nc yazma ise teki iki yaz maya gre byk boluklar gstermektedir. Kahire*deki bu yazmann kkeni Ahmet Teymur Paann ki tapl olup 134 yapraktr. Eserinin incelenmesinden, yazar Ibn Danyaln Mu sul'dan gelmi olabilecei saptanmtr. Ayrca Kahire yazmasnn nsznde kendisinin gz hekimi (kehhl) olduunu belirtmektedir. Bu ayrca ikinci oyunun kii lerinden birinin kimlii ile dorulanmaktadr. kinci oyunda Mikdam el-Asi adnda bir hekim vardr; konu malarnda ancak uzmanlarn bilecei bir takm tp ay gtlarnn szn etmektedir. Bu konuyu Kahirede bu lunan bilgin bir gz hekimi Dr. Max Meyerhofa danan Paul Kahlenin rendiine gre, Ibn Danyal kesinlik le bir gz hekimidir, nk bu aygtlar ve gz hekim liiyle ilgili ilemleri ancak bir gz hekimi bu kadar iyi bilebilir. 7 U oyunun birincisi Tayf el-Hayal baln ta maktadr. Oyunun balangcndan bu metinlerin oynan mak iin yazld hemen anlalmaktadr. Burada yazar bunu sekin bir seyirci nnde oynatmak iin kendisini yreklendirmi bir arkadana t veriyor. Burada ay rca mzikle sylenecek gfte paralar da vardr, n7 Paul Kahle, The Arabc Shajdcnv Play in Egypt", Journal of Royal Asiatic Society (Ocak 1940) ss. 26-27.

223

deyiten sonra oyunun trencibas el-Reis, Ya Tayf el Hayal, Ya Kamil el-tidal! arsnda bulunur. Bu rada bir tersinleme vardr nk bu ar zerine per deye gelen kii kamburdur. Reis onun deve hrgcne benzeyen kamburunu ver; Bu kambura gzel kadnlar oturabilir, ezgiler alnan algdr; yedi denizden dolaan, rzgra ve havaya kar ancak geminin byle kambur gibi bann dayanabileceini, tlsml kimya tan ara yan simyaclar da ilerinin zerine eildiklerinden kam burdurlar. Buna oyun ba kiisi Teyf el-Hayal bir zagal ile yantlar, buras tpk Trk glge oyununa benzer : Se yirciye teekkr eder, Tanry ve Peygamber ver, Sul tann esenlii ve mutluluu iin yakarta bulunur. Bun dan sonra Trenci Ba seyirciye uyakl nesirle sesle nir, nkteler, ince szler syler. Ayrca burada, oyunla rn baka yerlerinde de olduu gibi, Sultan Baybars a nn siyasal, kltrel ve toplumsal koullar zerine bil gi de buluyoruz. Sz gelimi el-Reisin syleniinde, arap imenin ve afyonun tad anlatlr; kendisinin bunlara dkn olduunu, ancak Msra dndnde hkmet e yasaklandn belirtir. Bir arkada evine arm; ancak iki olmay iin zr dilemi, gerekesi de Abu Murra iin yas tutmasym; bu ise eytann kendisiy mi. Her ikisi de onun iin yas tutmular. Bu yas sah nesinden sonra Tayf el-Hayal, kardei Emir Visalden ayr dnden tr zntsn dile getirir. Ayrl dklarndan beri btn dnyay dolam, onu aramtr. Bu srada Haberci (Resil el-Khayal) Emir VisaPi arr, ieri st nianla donanm bir asker gelir, kendisinin gnahlarn babas ve debbus*un sahibi olarak tan tr. 8 Szlk anlam ubuk, sopa olan dabbus ayn za manda erkeklik aygtna verilen addr. Uzun konuma larla Visal gizli tutkularn ve zelliklerini sayp dker. Sonra yazman Tac Babuu arr. Yazmann yazd
8 Daha sonra Tunusta da sopa ile glge oynatanlara Ebu Dabbus denmektedir. Bkz. Kari Friedrich, Flogel, Geschichte der Grotesk-Komischen, Mnchen 1914, n , ss. 10-11.

224

bir belgeyi okur; burada da yazmanlarn yaz slplar ile alay vardr. ster istemez Karagzn Yazc oyunun daki mektup metinlerini anmsarz. Tayf-el Hayal bun dan sonra yazmandan bir Kaside okumasn ister. Bura da da eitli benzekler, alaylar vardr. Bu trl giri sah nelerinden sonra nasl oyun balar. Oyunun konusu Trk ve Dou anlat edebiyatnda ok bilinen bir konudur : Grkemli bir dnden sonra damatn, patan ok vmesine karn, gelinin korkun irkinlikte biri oldu unu renmesidir. Emir Visal evlenmek istemektedir. Bunun iin ktcl bir patan (katiba) olan Umm-i Raid el-Kavvadada bavurulur. Emir Visal'in evlen mek istediini ve Umm-i Raidi anlatan syleniinin ngilizce evirisi yaynlanmtr. 9 patan ona bulduu kz ver. Koullarda anlalr, bu arada bir yas tutucu ne frlayarak gln ve abartlm bir biimde yas tu tar. Onun szlerinden anlalr ki Emir yoksullamtr. Dnden sonra damat gelinin duvan kaldrr, kar snda korkun bir ucube vardr : Burnu bir tepe, du daklar deve duda, rengi pislikte dolaan bok bceininki gibidir. Damat sopaya davranr patann kocas eyh Eflak dver ve patann ise sokaklarda ceza olarak lnceye dek utan verici dolatrlmasna karar alr. Emir Visal, Umm-i Raidin lmnden sonra ona bakan hekimle grmek ister; hekim gelir. Hekimin Umm-i Raidin lm anlatt blmnn ngilizce e virisi yaynlanmtr. 1 Visal, Tayf el-Hayalden ayrlr 0 ve gnahlarndan arnmak iin Hacca gider. Danyalm ikinci oyunu Acib ve Garib adn tayor. Bu oyun pazar yerinde raslanlan eitli kiilerden olu-, ur. Bu oyunda da oynatc iin oyun boyunca eitli y nergeler yer almtr. Garib, Gurabadan bir gezgindir. Sasan oullar soyundandr. Sasan ad rann sylence kral Bahman'm olunun adndan alnmtr. Bunlar sylenceye gre hi bir yere yerlemezler, oradan oraya gezerlermi, Garib, byk bir acyla eski gnleri anm9 10 Bkz. Kahle, ss. 32-33. Kahle, s. 34.

225

sar. Eskiden mzik dinler, arap ier, Allaha, yabanc lar doduu yere dndrmesi iin yakarrm. Garibin anlattna gre yaamlarn srdrmek iin eitli sa natlar pazar yerinde gsteren kendisi gibileri zerine elenceli ykler anlatr. eitli bilimler renmitir : Dinbilimi, hukuk, edebiyat; felsefe ise ona peri masal lar anlatmakta ve yalan sylemede yardmc olmu tur. Hacivatn, Karagz tamamlamas gibi Garibi ta mamlayan kii de Acibdir. (Acib ed-din el Vaiz) Allaha arab yaratt iin kreder. Ayrca dilencilerin dilen mesinin artmasn, para bulmalarn diler. Bundan sonra Trk glge oyunundaki gibi eitli, renkli, olaan d kiiler sergilenir. Her biri davranlar temel zellikle riyle tantlr. Bunlar arasnda u tipler vardr : Ylan sokmasna kar panzehirde usta bir y lan oynatc. eitli gerelerle kendi ilcn kendi hazrlayan ve bu deerli illar karl yalnzca bir hur ma ya da hyarla yetinen hekim. il yerine geecek otlar satan bir gezici satc; her bir otun hangi hastala iyi geldiini nazm ve nesirle aklar. Bir gz doktoru (yukarda belirttiimiz gibi) bu alanda becerisini ver, krl bile iyi ede bileceini ileri srer. Bir akrobat bedenini eip bker, kllarn sivri ular stnde yrr; bir de onunla muallim ge lir. Bir hokkabaz ve yarda nesneleri deitirir, a zndan altn paralar karr, ya da tek tek hal kalardan bir zincir oluturur. Bir yldzabakar olaan d sonular almakta becerisini ileri srer. Bir byc muska, tlsm satarken bunlarn sa altc gcn ver; nitekim o srada beliren bir saral ocuu da saaltr. Bir hacamat kadn tm aygtlaryla gelir. Bir aslan eitmeni. 226

Bir fil eiticisi. Keisine trl oyunlar yaptran bir hayvan ba kmcs. Ebu el-Kitat adnda, baka glge oyunlarnda da raslanan biri, kedilerle fareleri uzlatrc gs teriler yapar. Bir kpek bakmcs kpeini dansettirir. Bir ay bakcs. Anlalmaz trkler okuyan Natu adnda bir Su danl. Bak, haner gibi sivri ulu eyler yutan biri. Maymununa trl oyunlar gsterten bir maymun bakcs. Ip canbaz; bir ayak parmandan ipe tutunarak seyircinin att paralar toplar. Kara sevda sillesine urad iin bedeninde ya ralar am biri. Uzun bir sopa ucunda yanan kmr tayan Maaili. Bunun uzun sylenii ve kasidesi (ki bu hem Hristiyanlara hem Yahudilere yneltilmi tir) ngilizceye evrilerek yaynlanmtr. 11 En sonunda da bir deve srcs gelir, Allah'a, kendinin ve dindalarnn Hacca gitmelerini sa lamas iin yakarr. En sonda Garip ksa bir artdeyile oyunu sona erdirir. Burada perdede g rnen bu eitli kiilerin her biri kendine uygun sesleniler ve davranlarla verilmektedir. nc oyun El-Mutayyam*dr. Seyircilerin selmlanmasyla balar. Bundan sonra ak arklarnda ak olan erkein yrek darl anlatlr. El-Mutayyam seyirciyi selmlar ve nasl gnln yitirdiini anlatr. Bir cce gelir, zellikle yiyecekler zerine sama ve alayl soru lar sorar. 12 El-Mutayyam gene akn ele alr, bir ak serveni anlatlr; erotik arklar sylenir. Ak olduu
11 12 Kahle, 27-32. Bu, Karagzdeki Beberuhiye hem fizik glin hem de karakteri bakmndan andrmaktadar.

227

Yutayimin etkili ua el-Baba Bayram, el-Mutayyam n nasl gvenilir, soylu ve avclkta usta olduunu an latr. El-Mutayyam sevincinden uar. El-Mutayyam ile rakibi arasnda yarmalar balar, nce bir horoz d v dzenlenir, yargc her iki yandan da bir para alr. Ayrca horozlara gece ve gndz belirleme yetenei verdii iin Allaha vgde bulunur, dv iin kurallar aklar. Bunun ardndan bir ko dv dzenlenir. ElMutayyamn arks daha ok hasmmn arksna bir benzektir. Hasmm annesi, olunun kounun kazanmas iin dua eder. El-Mutayyamm kou kazanr. Ama yarlar bitmemitir. Bir boa grei dzenlenir. Burada da gene yargc sava zerine alayl bir konuma yapar. Bu kez EI-Mutayyamn boas yenilir. Boann sahibi zlr, onu kasaplara ve deri yzclerine verir. Boa kesilip eti piirilir, bir lende yenilir. Bundan sonra gelen b lmn nceki ile ilgisi yoktur. El-Mutayyam'n hasm burada hi grlmez, bir sr deiik kiiler lene ge lir. Bunlar adlar, davranlar ve tavrlar ile eitli gnahlar ya da hasta tipleri canlandrrlar. Hepsi sar ho olur. Bunlar iinde ehvetli biri; bir bakas iman dr ve ark ve araba dkndr. Soluk yzl, bitkin grnl bir gen gelir, darda yatmaktadr ve iki imez; bir bakas kavgalarda arac olup yattrmakla sorumludur; bir hasta adam; bir bakas cinsel istek lerini zdoyurum ile gidermektedir; bir bakas ufak ocuklar yataklarndan karp onlar zerinde sapk is teklerini giderir. Bir bakas Tufeylidir; ad gibi asalak tr, arlmad toplantlara ve yemeklere gitmek, huyundadr. Sonunda Azrail gelir, hereye bir son verir. El-Mutayyam gnahlar iin Tanr'dan kendisini bala masn ister. Sonra da lr; konuklar uyandklarnda tank olduklar bu sert cezadan panie kaplrlar. El-Mutayyamm ls ykanr ve gmlmek zere gtrlr. 1 3
13 Bu oyunda zellikle bir kzla evlenmek iin haemlar arasn da gre dzenlenmesi, Trk Karagz fasllarndan dll de vardr. Ancak burada karlamalar hayvanlarn dvtrlmesi deil, basmlar arasnda gre yarmas le ol maktadr. Bu fasln tek yaynlanm metni iin bkz. Metin

228

Bir baka nemli kant ise XIII. yzyln balarnda yazlm mer bnl-Frizin Taiyyet-el-Kbra, eserin deki glge oyunu zerine uzun iirdedir. Bu zor iirin tmnn ngilizce ve Almanca evirileri edeb bir s lpla yaplmtr. 1 Aada metnin edebi sslerini ata 4 rak, glge oyunu tasvirlerini aydnlatan noktalar zet lenerek verilmitir. iir, Ortaa Arab glge oyununun konular ve tasvirleri zerine bilgi verdii gibi, bundan sonraki blmde grlecei gibi Trk glge oyununun kkeni ve geliimi bakmndan da aydnlatc olmakta dr. Esrarengiz perdenin arkasndan eitli grnmle ri ile eitli biimler, gsteriliyor. Dallarn stndeki kular tleri ile kula okuyor, Tatl ezgileri ile insa n duygulandryor. lde develer, denizde gemiler ge iyor. Biri karada, teki denizde iki ordu grlyor; ma den zrhlar iinde cesur bir erkek kalabal, kllarn karglarn kullanrlar. Karadakiler at stnde ve yaya gidiyorlar. Denizdekiler kimi gvertede kimi gemi di reine trmanmlar parldayan kllaryla vuruuyor, dayankl mzraklarn savuruyorlar. Oklar yamur gibi yayor, mancnk gl hisarlar ve kaleleri ykmak iin talar frlatyor. Hi te insana benzemiyen garip gr nl cinler. Irmakta balk an atp balklan eki yor, yaban kuu avcs bir tuzak kuruyor, a kular m sr tanelerine gelip bu tuzaa yakalanyor. Korkun ca navarlar denizdeki gemileri batryor. Ormandaki aslan lar avlarn paralyorlar; havada kular, lde kimi hayvanlar teki hayvanlar avlyorlr. En nemli kant ise Profesr Kahlenin 1909da M srda bulduu ve Almanyaya getirdii tasvirler olmuAnd, Eski Bir Karagz Fasl : dll ya da Karagz'n Pehlivanl", Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 2 (1971), ss. 207-237. 14 ngilizce evirisi iin bkz. R.A. Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, Cambridge 1921, ss. 189 vs. Almanca evirisi iin bkz. J. Horovitz, Ibn al Farid ber das SchattenspieP, Der slam, 8 (1913, ss. 291-99; ayrca bkz. Geschichte, 218-222.

229

Msr - Memlk tasvirleri

230

Msr - Memlk tasvirleri

Msr - Memlk tasvirleri

tur. Aada da Kahle'nin aratrmalarna dayanarak gsterilecei gibi, bu tasvirlerin nemli bir kesiminin XIV. yzyln ilk yarsndan ve daha ncesinden olduu anla lmtr. Bu nedenle de bu Memlk tasvirleri bugn yeryznde bulunan en eski tasvirler oluyor. Kahle bun lar bulmakla kalmam, ayrca eitli incelemelerinde bunlar betimlemi, tarihlerini ve konularn saptamak iin olumlu ve kesin sonular ald aratrmalar yap mtr. 1 Bunlar buluu yle olmutur : 1909da Msr 5 da bulunurken, gerek tasvir gerek yazma metin aryor mu. Kahirede bulamaynca Nil deltasnda Menzalaya gidiyor, burada Haan el-Kaka ile kitap ciltcisi eyh Ahmed b. Muhammed ile ve bakalaryla tanyor. On larn yardmyla baka tasvirci ve glge oynatclariyle tanyor. Menzala ile Port Said arasnda gidip gelme leri srasnda Haan Hassan ez-Zammar ve olu ile de tanyor. Gerek bunlarn elinde, gerek Haan Hassan'n karde ocuu Hak Abdudan ellerinde bulunan tasvir leri alyor. Hak Abduda bulunan tasvirler daha iyidir. Bunlar onun ailesinde ok uzun zamandr bulunmakta dr. Bykbabasna (1790 -1870) da onun babasndan miras kalm, o da bunlar Magrbl brahim adnda bi rinden yz elli yl nce 40 liraya alm, Magrbl bunla r, olu iin almak isteyen bir paaya iki katma sat m, ancak paa lnce bu tasvirler Menzalaya geri gel mi ve bu aile de bir ka kuak bu tasvirleri kullan mlar ; rnekler zerine yenilerini yapmlardr. Bu tasvirler eitli yerlerden gelmektedir. Kahle gerek Ha an Hassandan, gerek Hak Abdudan gelenleri birbiri ne kartrd iin hangi tasvirin kimden alndn ke sin anmsamyor; ancak gemilerden biri, at stnde elinde ahin bulunan atl, iki atl, bir su deirmeni ne benzeyen tasviri, byk bir gemi tasvirinin dmeni ni gsteren paray Abu Abudan aldn anmsamak tadr.
10 Bkz. Paul KaJle, Islamische Schattensptelfiguren aus Agypten", Der slam, I (1910), ss. 264-209; n (1911), ss. 143-195; "Das Islamische Schafctentheater n Agypten , Orientalisches Archiv, 3 (1912/3), ss. 103 vs.

233

Kahle, Memlklar zerine aratrmalar yapm bil ginlerin yardmiyle bunlarn tarihlerini saptyor. Bun larn iinde kimi yenidir, ilerdeki bir blme aldmz gemi ile skenderiye deniz feneri gibi, tekilerin eskili ini bulmak iin Memlk sanat verilerinden, sslerin den yararlanm. zellikle Profesr Sarre ve Jacobun nerilerine uyarak nce zerinde Memlk armalar bu lunan tasvirlerden bunlarn tarihini aratryor, zel likle fil ve zerinde algclar, gemi paras, deve ve s rcs, gemi parasnda Memlk armalar bulunmakta dr. Bu armalardan tasvirlerin ounluunun kesinlikle en ok 1450 yllarna uzandn, yle ki daha eski de ola bilecei anlalyor. Ayrca tasvirler zerindeki ssle meler, bundan baka camdar denilen Memlk silhla rnn bulunanlarn Kuds'ten L.A. Mayerin aklama sna gre bu silhl tasvirlerin 1290 ylndan daha eskiye

ft s t r -

Memlk tasvirleri

234

uzanamayacan, 1370 ylndan da daha yeniye gelemiyecei saptanmtr.1 Bylece tasvirlerin nemli bir 6 kesimi Ibn Danyal ile adatr, zaten bunlar Ibn Danyalm oyunlarnn ieriine de uymaktadrlar. Kiminin de XVII. yzylda oynatld ortaya konulmutur. Ay rca baka oyunlarn konularna uygun tasvirler olduu gibi, Trk tasvirlerine de konu bakmndan benzerlikler gsterenler bulunmaktadr. Bu tasvirleri bir ka kesim de toplayabiliriz. Gemi tasvirleri : Bunlarn kimi kopuk paralar durumunda, kimi onarlm, kimi de eksiksiz tasvirlerdir. Bir tanesinde ufak bir kayk gibi olup ayak ta zurna alan biri ile dmende iki kiiyi gstermektesekliinde yelkenli gemide drt kii grlmektedir. 56 tim yksekliindedir) 52 santim eninde 45 santim ykdir. 65 santim eninde 45 santim yksekliinde iinde drt sava bulunan gemi, Memlklar zamannda g rlen d a h a b iy e denilen gemi (74 santim eninde 47 sansantim eninde 41 santim yksekliinde iki kiilik kaya benzeyen bir gemi 67,5 santim eninde, 49 santim yk sekliinde iinde ok atclar bulunan bir sava gemisi vb. v a r.1 kinci kesimde insan tasvirleri : Srtnda so 7 pas olan bir adam (61 santim boyunda, 88 santim enin de) ; elinde bir sln tutan bir adam (51 santim boyun da, 19,5 santim eninde); Kolunu Karagz gibi ileri uzat m bir adam. Bu saylan tasvirler Karagz ve Hacivat tasvirlerine ok benzemektedir. 57 santim enine, 49 san tim boyunda ocuklu iki kadn. Sadaki kadnn bir o cuu kucanda, tki yanndadr. Bu tasvir de Kara gzde ok raslanar 1ocuklu kadn andrmaktadr. ki tasvir zincire vkrulmu tutsaklan gstermektedir. Bun lardan 47 santim ykseklikte, 35,5 santim eninde ikili figrle 44 santim yi4ltlikte 50 santim eninde l fi gr. KaraJgzae zinm^ vurulmu tasvirlere daha ok T m a rh a n t oyn|ja^i delilerde raslyoruz. ki tane balarnn m ^t^oeki tablada ibrik tayonlar. Bunlarn
16 Bkz. PauVl Kahle, Der Leuchtturm von Aexandriz. En arabisches Bchattentheater at dem mittelalterlichen Agypten, Stuttg^rt, 1930, s. 10. Bkz. And, Karagz, s. 25.

17

235

Msr - Memlk tasvirleri

biri 84 santim yksekliinde teki 70 santim yksekli indedir. Bunlar da Karagzde ok raslanan eyiz ta yclarna ok benzerlik gsterir. Bu iki tasvirin ilgin bir zellii vardr. Burada yzler Picassonun kimi tab lolarnda olduu gibi hem yandan hem nden gsteril mektedir. Elinde iki ahin tutan bir avc; yz tam n dendir, ok byk bir by vardr. At stnde elinde bir ahin tutan binici onarlm bir tasvirdir. 44,5 santim eninde at stnde bir binici. zerinde algc bulu nan 50 santim yksekliinde ve 31 santim eninde fil (bu da onarlmtr). Bir deve stnde iki binici. Yksek lii 72 santim, eni 43 santim. Deve stnde bir binici ise paralara ayrlmtr. Bir baka deve ve srcs-

236

nn ise boyu ve eni 19,5 santimdir. lerdeki blmde s zn edeceimiz Manastr oyunundaki Kpti Keiin k z Alam 1 ile oyunun kahraman Taa d ir'i1 gsteren iki 8 9 tasvir. Alamn boyu 76 santim, Ta'adirin boyu banda Tarturu saymadan 77 santimdir. Bir sokak satcs 70 santim boyundadr, Karagze ok benzer.2 Bir at ve 0 binicisi. At stnde zurna alan biniciyi gsteren iki tas vir. Paralanm bir tasvir : Deve stnde bir binici ka dn. Bir aslan bakcs. (Aslan 68 santim eninde, 41 san tim yksekliinde, bakcs 45 santim yksekliindedir) 34,5 santim eninde, 39 santim boyunda bir ellerinde k l bulunan suikasti. Bir baka kesimde ise hayvanlar bulunmaktadr. Bu hayvanlarn kimi insan balar olanlar gibileri sylence ve yapnt yaratklardr. 26,5 santim yksekliinde, 39,5 santim eninde bir deve. 49 santim eninde, 44 santim yk sekliinde bir zrefa. 38 santim eninde, 28,5 yksekliinre bizim Karagzdeki ahu tasvirlerine benzeyen, antilop gibi bir hayvan; 29 santim uzunluunda, 14,5 santim eninde balk, 32 santim eninde, 22 santim yksekliinde yaban kpei (ya da srtlan); 41 santim yksekliinde, 40 santim eninde yaban keisine benzeyen bir hayvan; 28 santim eninde, 16,5 santim yksekliinde tilki ile a kal aras bir yavru hayvan; devekuu ve stnde bir kartal (devekuunun boyu 65 santim, eni 32 santimdir), rdek (ya da kaz) stnde bir kartal. Ve 41 santim ykseklikte, 32 santim eninde bir hayvan stnde kar tal, bu kartall tasvirler, ileride Trkiye glge oyunu nun ilk oynanndaki anlatlan hayvanl oyunlara uy maktadr. 89 santim boyunda bir timsah ilerde grece iz LVb et-timsah adl oyunla ilikisi olduu kesindir. 42 santim yksekliinde, 54 santim eninde bir devekuu ya da pelikan. 26 santim eninde, 18 santim boyunda leylek gibi bir ku. ki ku stste (ykseklii 60 santim, eni 47 santim). Bu olaan hayvanlarn yansra bir takm
18 19 20 Bkz. And, Karagz, s. 71. Bkz. And, Karagz, s. 24. Bkz. And, Karagz s. 71.

237

G em i M sr

Memlk, tasviri

insan bal hayvanlara Talanmaktadr. Trk glge oyu nunda da insan bal kaplumbaa, eek, kei, balk bu lunduu dnlrse bu tasvirlere de bizim iin ayr bir nem kazandrr. Kutan bir eteklik gibi giyinmi bir adam. (44 santim ykseklikte, 47 santim eninde) nsan bal balk (49,5 santim uzunluunda ve 21 santim enin de). Ku kuyruu ve insan ba olan balk (37 santim uzunluunda 21,5 santim eninde). nsan bal ku (44 santim uzunluunda, 38,5 santim yksekliinde.) lgin bir tasvir ise (55 santim eninde, 50 santim yksekliinde) bir konan tahtabounu andrr. st kat eitli lambalar, kiri ve stunlarla donanmtr. ki kii karlkl oturmular, birinin ba kopmutur, elinde yel paze tuttuu anlalyor, teki ise bada kurmu elinde nargile marbucuna benzeyen uzun bir ey tutmaktadr. Alt katta ise alt tane zincire vurulmu tutsak grlmek tedir. Kahlenin bu saydmz ve saymadmz tasvir leri eitli Alman mzelerindeki koleksiyonlarna dal mtr. kinci Dnya Savanda kimi yitirilmi, kimi de yer deitirmitir, zel ellerde bulunan tasvirler de vardr. Dr. Jacobun koleksiyonundan Dr. Max Bhrmannn koleksiyonuna geen 57 santim boyundaki bir rahip olabilecek tasviri buraya aldk. Tasvirin yz n den, gvdesi yandandr. 238

Eski Msr tasvirleri de Trk tasvirleri gibi deve derisinden yaplyordu, deri saydam deildi. Ancak bun lar renklendirmek iin kilise ve cami pencerelerinde grlen vitraylar gibi, tasvirin delikli yerlerine incc renkli deriler yaptrlyordu. Bunlarn kitabn ban da akladmz Trk glge oyunundaki frdnd gibi sinden bir denek dzeni ile tasvirin iki yne dnmesi olana bulunmaktadr. Sopa taklan deri yuvalarn o unlukla tasvirlerin hep en kysnda bulunuundan bu anlalabilir. Bir metre uzunluundaki sopalarn ucunda da deri vardr, bylece yuvaya girdii zaman iyi skr. Eklemleri oynayan tasvirler iin birden ok sopa kulla nlmaktadr. Ancak bunlarn hi birinin Trk tasvirleri gibi oynak, devinimli ve renklerinin de onlar gibi gzel olduu sylenemez. Geri XVIII. yzyldan sonra Msra Trk glge oyunu girmi, tasvirler bizimkilerine benze tilmeye allmsa da, hi bir zaman Trk tasvirlerinin renk, izim ve oynaklklarna eriememitir. Msr glge oyununun XVII. yzyl^ uzandn da gene ilk Kahle ortaya karmtr. 1903 - 1908 yllarnda Msr'da 1700 yllarnda yazlm glge oyunu yazmala r bulmu ve bu oyunlar yazan airlerin XVI. yzylda yaadklarn ortaya koymutur. Bu airlerden sonuncu su ise Daud el Menavi olup, ilerde de grlecei gibi 1612 -13 ylnda Edirnede Sultan I. Ahmede glge oyu nu oynatmtr.2 1 X. TRK GLGE OYUNU 1. Kkeni ve Evrimi Bundan nceki aklamalarmzda da belirttiimiz gibi bir kltr birikiminden kan ve bu birikimin e itli ynlerini yanstan Trk glge oyununun kkenini aratrrken, bylesine zengin ve ayrca etkili bir kl tr mirasnn kupkuru bir teknik adan aratrlmas k
21 Paul Kahle, Zur Geschichte des nrablschen Schattentheaters in Rgypten, Leipzig 1909, as. 16 vs.

239

sr ve verimsizdir. Bununla birlikte glge oyununun Tr kiyeye kesin XVI. yzylda nasl girdiini kantlaryla ele almadan nce, eitli incelemecilerin grlerini k saca belirtelim. Bu grlerin dayanaklarn iki bekte toplayabiliriz : nce glge oyununu teknik olarak bir baka yerden gler, yerlemelerle gelmi olduunu gs termeye alanlar. kincisi de Trk glge oyununun ek sen kiileri Karagz ve Hacivat ile glge oyununun bu lucusu olduuna inanlan eyh Kterinin gerekten ya am kiiler olduunu kantlayarak, bu yoldan Kara gzn ok eskiden beri bilindiini gstermek isteyenler. imdi bu iki bein grlerini eletirisel bir gzle in celeyelim. Kimi incelemeciler glge oyununun Orta Asyadan, byk bir olaslkla Iran zerinden geldiini ileri sr mlerdir. Gerek Orta Asyada, gerek randa glge oyu nunun bulunduu zerine hi bir kant yoktur. Orta As yadaki kol korak (el kuklas) ve adr hayal (ipli kuk la) her ikisi de kukladr. Zaten daha nce de belirtildii gibi XVI. yzyldan nce yazl metinlerde ele geen ha yal szc hep kuklaya antrmadadr. Bu yanlla yol aan kaynaklardan biri de Samaylovi adndaki Rus bilgininin iki, yaprakl kitap Trkeye evrilirken, kol korak*n Karagz diye karlanmasndan gelmi tir. 1 Oysa korak szc bugn de Anadoluda kimi yerlerde yaygn olarak kukla ve bebek karl olarak kullanlmaktadr. Kald ki bu eviri yanll kitapk taki iki fotoraf ile elle yaplm iki resme bakmakla da anlalabilirdi. nk drt resim de kuklay gstermek tedir. Trklerde kukla gelenei hem ok eski, hem e idi bakmndan ok eskidir. Eski Trklerde el kukla s, ipli kukla, sopal kukla, dev kuklalarnn yamsra baka trler de vard. 2 Ayrca Anadoluda bugn de ky
1 Bkz. A. Samaylov/, Trkistan Sanatkrlar Loncasnn Risalesi (eviri Abdlkadir), stanbul 1929, s. 5. 2 Bkz. Geleneksel ss. 81-106; Dostumuz Profesr Landau Encyclopedia Britannica' mn yeni basksna 1974, DC, s. 979 slam sanat maddesine yazd yazda Trkiyede kukla ol madm syleyebiliyor. Oysa kaynakasnda bunun eitle

240

lerde kukla ok yaygndr ve bunlarn nemli bir kesimi amanlktan gelen ilevlerini de yitirmemilerdir. 3 Bu da onun eskiliine kanttr. Bir baka gre gre, Hindistandan Bat'ya g oden ingenelerden Trkiye'de kalanlar Hindistan glge oyununu Trkiyede tantm olacaklar olaslnn ay rca Karagzde ingene elerinin ok bulunmas, Ka ragzn kendisinin de ingene olduu zerine antr malarn bolluu ile de desteklenmektedir. 4 Gerekten de yalnz Karagzde deil, fakat tm geleneksel tiyatro muzda ve seyirlik oyunlarmzda ingene eleri ok boldur. Birok yerlerde Karagz ingene olduunu ak a kendisi syler. Bir yerde kendisini efkr- fukaradan ve grh-i Kptiyandamm diye tantr. inin ingeneler gibi zgara maa yapp satmak olduunu birok yer lerde belirtir. Ferhad ile irin oyununda ingenelerin sanat olan demircilik yapar, gene ingene'ler gibi zur na alar ve zurnada eribann ezgisini tutturur (Bahe) ingene olarak bilinen Bok Ana*nn olu olduu zerine kimi oyunlarda antrmalar vardr. Ayrca tasvirler arasnda da Karagz ingene olarak gsteren tasvir ler bulunmaktadr. Bunlardan siyah beyaz olarak verdi imiz eski bir Karagz tasvirinde Karagzn krla yerinde ingene simgesi olarak zgaralar konulmutur. kinci renkli olan resimde ise Karagz ingene olarak gsterilmi, zgara, maa satmaktadr. 5 Elimizde bulu nan bir Karagz yazmasnda Karagzn, Hacivatn okuduu perde gazeline gldrc bir benzek yer al maktadr : Hacivad Eer emi basiret var ise her dme-i zevalde Rumuzun fehm edip anlar misali aleme perde
rini hem de resimleriyle veren ngilizce kitabm en baa al d halde. 3 Bu konuda geni bilgi ve resimler iin bkz. And, Oyun ve Bg, ss. 252-256; Resimler XXVII-XXVIII. 4 Bu grg in bkz. Jacob, Geschichtef s. 109. 5 Her ki resdm iin de bkz. And, Karagz s. 53 ve III/16'daki resim.

241

Gzeller bi-vefa oldu bu fanide cihan imdi Olur elbet veday muhabbet derd ile serde Kaarsn perde ardnca hicabndan kamer mereb Gzn a ekmesin ta hab gaflet emine perde Bu perdeyi ne al kurmu eyh Kteri ama Beni imdi drd Karagz inganesi derde

Karagz Neme lzm perde merde-ah olayd kuzum zerde Zrtlktr dren hep-benim bam derde Grenler hep beni birden dedi ey kltaban imdi, Nere inganesisin, var m adn defterde? Ylan gibi sokarsn hemen rast geldiin yerde Hrs ilie bu inganeyi korkutma sen her yerde Bu ergeyi ne al kurmu eriba6 ama Geen sene Hac Evhad tarafndan dikilmiti bu yerde. Dr. Jacobun bu gr, kuklann Hindistandan kp Batya gittiini savunan Pischel'in grnn glge oyununa uygulanmasndan baka bir ey deildir. Pischelin bu gr kantlanmad gibi, Hindistanda ki glge oyununun varl da, daha nce ilgili blmde de grld gibi, pek kesin deildir, yle de olsa, bin yl nce Hindistandan Batya g eden ingeneler Kuzey Hindistandan kmlard, oysa daha nce grdmz gibi Hint glge oyunu gneydedir. Ayrca hi bir lke de ingenelerin glge oyunu oynattklar zerine en ufak bir belirti yoktur. Kald ki Karagzde ingene eleri nin bulunuu, bu teknii ingenelerin getirdiine de ka
6 Perde gazellerinde Karagz perdesi iin ou kez hayme ya da adr deyiminin kullanlmasna kargn Karagzn ben zeninde erge, kurucusunun da eyh Kteri yerine eri bann kullanl ilgintir.

242

nt olamaz. Aynca en nemlisi, daha aada XVI. yz ylda Karagzn nasl Msrdan geldiini gsteren ka ntlarn karsnda da bu gr kolayca rtlmekte dir. Son b:r gr ise Batdan gelebilecei olasldr : Bir yanda Bizans ve talyann Commedia deUarte'ainin. aracl ile eski Yunan mimusu, te yandan XV. ve XVI. yzylda spanya ve Portekizden Trkiyeye gelen Yahudiler eliyle. Hemen urasn belirtelim ilerde yeni den bu konuya dnmek zere bu etkilerin geleneksel ti yatromuzda bir lde bir katks olduunu beni msesek bile, imdilik burada aratrlan glge oyununun tekni iyle ilgili olduuna gre, yukarda saydmz yollarla bu tekniin geldiini gsterebilmek iin bunlarn k lkelerinde glge oyunu olup olmadn aratrmak ge rekir. XVII. yzyl Italyan gezgini Pietro del la Valle, Ramazan'da kahvelerde eitli soytar ve oyuncularn yansra geriden aydnlatlm bir perde veya boyanm bir kt zerinde glgelerin oynatldm, bunlarn kendi lkesi talyada Napoli'deki saray nnde veya Roma'da Navone Meydanndaki lerden deiik olarak szl ol duklarn, bunlan oynatann sesini deitirerek eitli dilleri ve azlan taklit ettiini, kadn erkek ilikilerinin byk bir ak - saklkla gsterildiini, bu konularn byle bir dinsel bayramda ve genel yerler iin ar utanmasz olduunu belirtiyor. 7 XVII. yzylda talyada glge oyunu bulunduunu kabul etsek bile bu ge tarihli alntya gre glge oyununun talyadan Trkiyeye de il fakat Trkiyeden talyaya gitmi olabileceine daha yatkndr. ikinci olaslk Yahudiler eliyle Ispanya ve Por tekiz'den gelmi olabileceidir. Gemi yzyllarda Tr kiyede glge oyunu veya Karagz oynatan Yahudilerin bulunduunu kaynaklar bildirmektedir. Nitekim XVII. yzyl gezgini Thevenot, Trkiyede grd bir glge oyununu ayrntlaryla anlatrken, Trkiyede glge oyu nu gsterenlerin ounlukla Yahudi olduklarn belirti7 Vtoggi di Pietro delta Vae* Roma, 1650, I, ss. 1IP 111,

243

1w

yor. * Acaba *gerekten 'Yahudilerin geldii spanya ve Portekiz'de ^gige *oyunu biliniyor muydu? Ispanyada glge oyununa Franszca Lcs' onibres c/inoi-se gibi sombras chinescas deniliyordu. Ispanya'da glge oyunu* nun oynatldn gsteren *ipular da vardr. 9 Ispanya ya1 kukla ve glge- odununun Arap^lar eliyle gelmi ola bilecei gr de ^leri srlmtr. Ancak, bu ko-, nuda kesin bir sonuca varabilmek iin eldeki' kaynaklar da* yetersizdir, Bu grlerin yansra bir de -Karagzn, Hacivatm f v# Karagzn " bulucusu olduu r ileri srlen >eyh Kterinin yaah kiiler olduunu kantlayarak, bu yoldan glge oyununun kkenini bulmaya alanlar var dr. Hemen--belirtelim bunlar doru s 51saL bile,' hi bir ' zaman glge'oyununun* tekniinin kkenini* ve Trkiye ye geliini "aklamaz. Trk glge oyununun Karagz adn al XV2. yzyla rasladna gre, bu U kiinin gerek kiiler olmas gene de glge oyunu-ile iliki kuramamaktadrl-Bununlfbirlikte gene de bu eitli yorum lan burada1anmsamakta yarar olacan sanyoruz. Gl ge oyununun 5 iki*'kahraman halkn gnlnde yiizylbu larcs^ yle' yerlemii erdir "ki halk onlar gerekten** ya am kiiler olarak grmek, istemitir. Bu bakmdan birtakm* sylentilerde-onlarn yaadklar ileri srlm olduunu daha rfe grmtk. Bu sylentilerden birisi n i 1 gre, Sultan Orhan* anda Hacivat'n duvarc, Kargz!nademirci olduu, Bursa'da; yaplan bir camide a ltklar,^sylemeleriyle,, teki iileri oyaladklar, bu yzden de cam! yapmnn* gecikmesi zerine Sultann bunlann lmlerini buyurduu yolundadr. Bu sylen tinin drt* eitlemesi-bulunmaktadr.!l- ' . il T . N ^

Relalron dun vayage fait au^Levantj Paris *1665* ss"-66-67.

9 'Jeronimo Ma.rtinestde la Vega, Sotenes i ^rattdioaaa yiestaa..., -' Vilene'ja 1620, r.",77; J.R. Varey, Hiatori de Io tlteres en Eepana..., Madrid 1&57, s. 101.' > v ' r: - >-?
10 J.E. VarPfy, M inr Dramatic form a , m. STpnfn MifA specitl

reference to puppets .(yaymlantnanu doktora tezi) Cambv v- JfV ' h :% 'T .4 'f 1 j '1 * * brldg*e 1980/&. 14, ... 3 1 11 Bu sjrtauti ve eitlemeleri iin bkz. St.yavu^gil, a.g,,r s, 32-34. f * 'r A

244

kinci sylentiyi Evliya eiebide buluyoruz : Ona gre, Efeliolu Hac Eyvad Seluklular anda Mekke den Bursaya gidip gelen Yorka Halil diye tannm bi ridir, bu yolculuklardan birinde kendisini ekiyalar l drmtr. Karagz ise stanbul Tekfuru Konstantinin seyisi olup Edirne dolaylarnda Krk Kiliseden Kpt Sofyozlu Bali elebiydi, ylda bir kez Tekfur kendisini Alaeddin Selukye gnderdiinde Hacivat ile buluup konuurlard. Hayl-i zil sanatlar onlarn sylemeleri ni glge oyunu olarak oynatrlard. Bunu bir de Evliya elebinin yazndan okuyalm : Karagz ve Hac Ayvad ki Bursal Hac ivaz dr, Selukler zamannda Yorka Halil is miyle msemma peyk-i Resluliah idi ki yet mi yedi sene mddet Mekkeden Buraaya gi* db gelirdi. Efelioullar namyla ecdadlar hret bulmudu. Bu hnedan zaar kpekle riyle mehurdurlar ki hl elsine-i nsda Efeli-olu zagan gibi ne bilirsin? dey darb- me sel olmudur. Bu Efeli-olu, Mekkeden Bursa ya gelirken beyn-el haremeyn ekiy-y Urban Efeli-olu Yorka Halil Hac Ayvad ehid idb Bedir hininde defn eylediler. Efeli-olunun kelbi Arablarn yannda kalub, sonra bu Arablar ama geliib arda gezerken kelp bu arablar kudurmu gibi kapmaa balayup, di er demlerin ayana yzn sriib yalvara rak lisn- hl ile tazallm derdi. Sonra yine Arablar zerine hrlayub dalar, hamle idb sa lard. Halk grb anladlar k bu Efeliolu'nun zaardr. Bunda br hal vardr. Tutun u Arablar deyb Arab'lar tutub hkime geti rirler. Handaki hcrelerini basub orada Efeliolunun afitabesini, sapanm, teberini, kanturasn, zilleri ite kanl esvablarn, Bursaya ge tireceini cmle mektublar bulub hemen cm le Arablar "Sinaniye arsnda sra ile selb iderler. Kelb-i garb de maslub Arablarn al tna varub bir h- serd ekerek teslm-i ruh 245

ider, te Hacvad byle bir s ve nedm ve ya randan peyk-i Resl idi. Karagz ise stanbul Tekfuru Kostantin'in ssi idi. Edime kurbndeki Krk Kilisemden bir mr-i shib-kelm- cihan kbt idi. Adna "Sofyozlu Karagz Bali elebi dirlerdi, Tek fur Kostanti ylda bir kere Aleddin-i Seluk ye gonderdkde Hacivad ile Karagzn birbirleriyle mbhase ve mcdelelerini o zama nn pehlevanlar hayl-i zille koyub oynadrlar d. n Evliyann kendi andan yle bir drt yzyl n cesinin olaylar zerine verecei bilgi ne denli doru olabilirse bu sylenceye de o denli gvenilebilir. Kimi incelemeciler bu sylenceyi tarih yanllarna ramen doru olarak benimsemiler, yle ki bundan Seluklular da glge oyunu bulunduu gibisinden dayancasz bir so nuca varabilmilerdir. Elde gvenilir bir kaynak olma dka Karagz ve Hacivatn ne yaad, ne de yaa mad yolunda bir sonuca ulaabiliriz. Nitekim 1932 y lnda BursaJda ekirge yolunda Karagz iin yaptrlan mezarn onarlmas sz konusu olunca bu olayla ilgili olarak Karagzn gerek veya yapnt bir kii olup ol mad zerinde basnda uzunca sren bir tartma ol mu, bu tartmalarda eitli grler ileri srlm tr. Bu arada Fuat Kprl bir demecinde Karagz'n yapnt bir kii olduunu belirtmitir. n Gene bu tart malarda Filibeli Mithat Beyin Bursa Belediye Bakan Muhittin Beye bir mektubu yaynlanmtr*1 Mektup sa 4 hibi 1333 ylnda Hisar'dak Ortapazar medresesi kitap lnda veya yine oradaki Msr Tekkesi kitaplnda Ha yat ve menk%b-i Kara Ouz ve Hac Evhad adnda bir kitabn bulunduunu, sonra bir yangnda yanm oldu unu, Bursa'da Sahaflar arsnda oturan kahveci eyh
12 Metin And, Krk Gn Krk Gece, stanbul 1959, s, 81.. 13 "Karagz muhayyel bir ahs mdr?", Cumhuriyet Gazeteci, 25 AH3tos 1932, 14 Vakit Gazetesi, 13 Kasm 1932.

246

Hakk Efendinin Karagzn Orhaneli ilesinde Karake ili airetinden Kara Ouz adn tayan bir kyl ol duunu sylediini, fakat bu adn daha sonra Kara kz e evrildiini, bunun arkada Hac Ahvad ile birlikte dzenledikleri oyunlarn eyh Kternin ilgi sini ektiini ve Kara kz Karagz e evirdiini ileri srmtr. Bu sylentiler arasnda bir de Hacivatn Hac Ivad Paa olduu yolunda bir gr vardr. 1 5 Daha nce deindiimiz gibi bir baka sylence da ha vardr. Bu, glge oyununun Msrdan gelmi olabi lecei grn dorulamaktadr. Buna gre, Trkler "Karagz Karaku tan bozmulardr. Karaku ise zerine eitli halk hikyeleri, fkralar karlm olan Selhaddin-i Eyyubnin subaylarndan ve devlet adam larndan Bahaeddin Karakutur. Cesur ve sert olan Ka raku, cahil, bn, kaba, ters olarak canlandnlmtr. Karagz ve Hacivatn yaaml sorunuyla ilin tili bir konu da, Karagzn kurucusu diye bilinen eyh Kterdir. Daha XVI. yzylda Gelibolulu li, ann glge oyununu anlatrken Yani ki eyh Kter hazret leri vahdet-i vcd srrn hicb- uhd versndan gs terdii gibi diyerek hayl-i zili ile birlikte eyh Kte r veya Kternin adn anyor. Karagz oyunlarnda eyh Kternin ad perde gazellerinde ve Karagzc lerin aznda dolaan sylentilerde ok rasland gibi Karagz perdesine de Kter Meydan denilir. Perde gazellerinin hemen hepsinde eyh Kternin ad ge mektedir. Buna rnek olarak bu gazellerden birka dize alalm : Hazret-i Sultan-i Orhan rahmetullahtan beri Ydirgr- eyh Kter becdr perdemiz
--------------------------- 0 O

----------------------------

On iki bend ile drt ge resm-i Kterdir bu.


15 Enver Behnan apolyo, Hacivat eski kumandan Hac Ivad Paa m dr?, Akam Gazetesi, 4 Aralk 1932.

247

Teh sanma bunu! eyh Kter'nin yadigrdr, Ne guna gsterir, bak'; lemi, shib-keml, anla! oOo----Cihna benzedb eyh Kter bu perdeyi * ; kurmu Mabih eylemi ecnsa tasvri, ne dikkatdir! -----oOo----Hazret-i eyh Kter bu zilli tarif eyleyb bret alsunlar dey fni cihandan ehl-i hl Profesr Jacob eitli kaynaklara dayanarak, eyh Kter zerine bilgi veriyor* 5 Bu bilgiye gre, Sultan 6 Orhan *(1326 -59) anda yaam , ve H. 786/1366da lm olduu sanlan eyh Mehmed Kter Takprlzade'nin akaayk-1 Numniyye^ adl eserinde 7 ve 1 Mr*t-i Kinat*ta s Seyyid smail Beliin Glde$te-i , Rtydz- rfan\n3i 1, Bursal Mehmet Kaifin Zbdet-l 9 VekaayVinde 2 belirtildii zere, randa ter veya 0 Kiiter adl yerde doup sonra Bursa'ya gelip Kara eyh mahallesine yerlemi, evliyadan ve 'eser sahibi bir ki idir. Selim Nzhet* Gerdekte de, eitli kaynaklara ba vurarak, bunun dorusunu Hozistan'da bir yerin ad olan ve ayn zamanda Baiiatta bir mahalleye de ve rilen Tuster olduunu, eyhin de asl ^adnn "Abdul lah Tster" olabileceini, bir baka eserde ise adnn Mehmed Kter Dede olarak getiini, Bursadaki mezarnnyeni olduunu, XIV, yzylda Mehmed Tster adl bir yazarn'da bulunduunu belirtiyor. 3 Bunu do 1 rulayan bir baka kaynakta** da yle syleniyor :
6 ;1 .i *

... Rmda "hayl- zil ve galatnda haylzil" derler^ Fil-asl dnya v m-fha bir sye-i bimye olduu temsil iin eyh-i aghsehl Tus16 Jacob, G e s c h i c h t e . s s , 108-109.

17 18
19

stajbul, 1296 H /l 852/3, s. 45. Msr basks. II/6, s, 21,


Bursa, 1302/1184-5, s. 226.

20

Millet Kitapl, y&m, 2*57; bkz. Sly&vugi, a.g.e>t s. 36H

248

tr ibni Abdullah cenbmn tertibidir, {Fere) 1283 tarihinde intikal eyledi. Ztinnn-i Msr dervilerindendir. Kald ki Karagz ve Hac vaz ki Hacivad derler Rumda intiyr olunan esmadandr. Arabistanda sair ismile ve her di yarda ol etrafn bir udhuke kimesnesi ismiyle perdebzlk olunur. 2 2 Birr ve Ibni Isa Akkisar gibi airler de iirlerinde eyh Kteryi sz konusu etmektedirler. Ne var ki, eyh Kter zerine birbirini tam tutmayan bilgilerden tek bir geree varlsa bile, glge oyununu bulann veya onu Trkiyeye getirenin eyh Kter olduu karanlk tr. Selim Nzhet Gerekin adlarn verdii birok kay nak eyh Kter'nin glge oyunuyla ilintisine deinme dii gibi, Evliya elebi de eyh Kternin adn Kara gz ve oyunlara ayrd blmde deil de, mzikle ilin tili bir yerde anmaktadr. Evliya elebi yle yazyor : Sazende-i kam- mizmar * Nefer 1000. Bunu eyh ter hayl- zil iin icad etnidir. Kamtan dilim dilim yarlm bir sazdr. 2 3 eyh Kter'nin gerek bir kii olmas, glge oyu nunun kurucusu olmasn gerektirmez. Bu yaktrma da, azdan aza geerek, tpk Hacivat ile Karagz zerine sylentiler gibi, gelenek olmutur. Zaten eski den esnaf arasnda eitli sanatlarn ilk bulucu veya ku rucusunun Peygamber, eshb veya vel olduu yolunda bir inan beslenir ve o kii esnafn pri olarak benimse nirdi. Hazret-i dem ekincilerin, Hazret-i Nuh tccar larn ve gemicilerin, Hazret-i Musa obanlarn, Hazret-i Lokman hekimlerin, Hazret-i Yunus balklarn, Haz ret-i sa gezginlerin, Hazret-i Muhammed tacirlerin pir olduu gibi, eyh Kter de glge oyununun pri sa ylmtr. Gerekte, glge oyununu bulup, onun kurucu
21 Selim Nzhet Gerek, Tiirk Temaast, stanbul 1942, s. 55-61. 22 eftrt Divan't Al, Bulak 1255, s. 395 (MstaJm-zde Sadeddtn evirisi).
23 Evliya, I, a. 644.

Sokak satcs, (Karagz tasvirlerine benzeyen bir Memlk tasviri) *

249

su olduu kesin deildir; nemli olan, Karagz'clerin bulunmu, kurulmu oyuna eyh Kteryi nder, ko ruyucu ve kurucu olarak semi olmalar ve eyhin adyla oyunlarna ciddi yapc, eitici, ibret verici bir gereke ve temel bulmalardr. Glge oyunununun bu fel sef vetasavvufi yn ve ibret vericilii zerinde giri blmnde aklama verilmiti. imdi de glge oyunu tekniinin XVI. yzylda na sl Msr'dan Trkiye'ye geldiini grelim. Glge oyu nunun Trkiyeye XVI. yzylda Msrdan gelmi oldu u zerine kesin bir kant vardr. lk kez Profesr Ja cobun ilgimizi ektii2 bu kant, Arap tarihisi Mehmed 4 bin Ahmed bin Ityas-l Hanefnin Bedyi-z-zuhr fi vekaayi-d-dhr adl daha nce szn ettiimiz M sr tarihindedir. Bu eserin birka yerinde glge oyunuyla ilintili olan yere gemeden, ilk nce bunlar gsterelim. Bu eserin bir yerinde Memlk Sultam akmak {143853) H. 855/1451de btn glge oyunu grntlerinin uhs-hayal-el-zl) yasak edilip yaklmasn buyurmu tur. 7 Bir baka yerde Sultan Melik-n Nsirddin Mu5 hammedin glge oyuncusu Ebul-erin gsterisiyle e lendii belirtilmektedir. 2 Bir baka yerde de, yalnz 6 Ramazan'da olmayp btn yl boyunca oynatlan glge oyunu 9 zilhicce 924te yasak edildii bildirilmi, bunun gerekesi olarak Osmanl askerlerinin bu temsillerden dnen seyircileri soyduklar, aralarndaki kadn ve er kek ocuklarn kardklar gsterilmitir. 1 Bu kayna 1 n konumuzla ilintili yerine gelince, 1517de Msr ele geiren Yavuz Sultan Selim, Memlk Sultan II. Tumanbay 15 Nisan 1517'de astrmt. Cizede Nil zerinde Roda adasndaki sarayda bir glge oyuncusu Tumanbaym Zveyle kapsnda aslm ve iki ipin iki kez kopuu nu canlandrm, sultan bu gsteriyi ok beenm, oyun cuya 80 altn, bir de ilemeli kaftan armaan ettikten
24 25 26 27 Gecrg Jacob, Tiirksche Volksliiteralur, Berlin 1901, ss. 31-32. a.g.e., II, s. 33.

a.g.e,, II, s. 347. a.g.e,, III, s. 133; bkz. Menzel, a.g.e., s. 58.

250

sonra stanbul'a dnerken sen de bizimle gel, bu oyunu olum da grsn, elensin demitir. 2 O srada olu Ka 8 nun Sultan Sleyman 21 yandayd. Nitekim onlarla stanbula gelen,alt'yz Msrl, bu olaydan yl sonra stanbuldan yurtlarna dnmlerdir. s 20 Haziran 1612de kz Mehmet Paann, Padiahn ^kardei Gevherhan ile dn iin -Msrdan glge^oyuncular getirtilmi; 3 0 I. Ahmet, Msrdan gelen bu'oyunculardan Davud el*Attr (Menav) Edirnede seyretmitir;-bunu,.ad geen oyun cunun' anlarndan reniyoruz. 3 1
fr S

Yavuz Sultan Selim ann gvenilir kaynaklarn dan, biri olan bni lyasm verdii bilgi kesin olarak gl ge oyununun Trkiyeye. ikVI. yzylda Msr'dan geldiini gsteriyor. Bunufdestekleyen baka:kantlar a ge meden nce Msrdaki glge oyununun XVI. yzyldaki Trk'glge ""oyunuyla ortak noktalar bulunup bulunma dn grelim. Msrda XI., XII.* ve XXII. yzyllarda glge oyunu bulunduunu daha nce ayrntl grmtk. X III. yzyldan Mehmed bin Danyal bin Yusufun- yaz d manzum ve uyakl nesirle glge oyunu metni elimizde bulunmaktadr. Bunlardan ilki Tayf~l~hayalfin ba,-tpk* Karagzde" olduu1gibi, ark, seyircilere te 5 ekkr, tanrya yakar ve hkmdar iin dua blmle rini iine'-alr? Oyunun kahraman yoksul bir asker olan Visl, bir^patan aracliyle evlenir,-dnden sonra Visl gelinin duvan kaldrnca altndan korkun ir kin bir* kadn kar, Vial hem patana? hem de pa tann* kocasna gzda verir, gnahlarndan arnmak iin Hacca gitmeye karar verir. inasinin air^evlenmesini andran bu konunun ayrca * Karagz daarc--! ~ * ..... ........... r f T'" : j
r

2B' III, s. 125 ve 134, * . ' - - <* 429 Hammer-Purg^talJ, Geschichte des jOsmani&chen Reiches, Fest 1828, III, s. 7 30 Georg Jacob, NacJktrage jsuy Bibiiographie der . Aufage
meiner Oeshichte des ScHattentheaters (Harmover 1925) als Bauateine fr^eine Neugestattung des Werkes, Klel Aug'uM,

1929. ! 31

'

.* >

Agypten, ^ 1

P. Kahle, "lalamische ScJhattenfrtelflg'uren:: aus Der Islam^ 1911; Jaoob, Geschichtetf ss* 46-55*

251

mn ok tannm oyunlarndan Byk evlenmeye de ya knl vardr. bni Danyalm ikinci oyunu Acib ve Garbde oyunun ba kiileri Garb ile Acb'dir. Bunlar, tpk Karagz ile Hacivat gibi kart kiilerdir : Garb kur naz, yoksul; Acb ise Allaha arab yaratt iin dua eden, dilencileri isteklendiren bir szendir. Burada kedi ile kpek kavgas, aada greceimiz XVI. yzylda anlatlan glge o y u n u temsiline uygun dt gibi, Ev liya elebi de ann taklitleri arasnda oyunlar sayar ken kedi ile kpein kavgas zerine kurulmu oyuna da deiniyor. 3 bni Danyaln nc oyunu El-Mteyyem1 de, k olan El-Mteyyemin sevdii kza kavumak iin rakipleriyle horoz, ko ve boa greleri dzenleyerek yarmasn canlandrr. Burada da konu, Karagz ve Ortaoyunu daarcndan dllye arm yapyor. Bundan nce belirtildii gibi Msrdaki glge oyu nunun uzun bir anlatln air mer bnl-Frizin Tayiyyet-el-Kbr adl eserinin iinde bulunuyoruz. Bu iirin anlatt glge oyunu temsilinde develer geiyor, denizde gemiler yrtlyor, ordular karada ve denizde arpyor, atl ve yaya askerler geiyor, balk an atp balk tutuyor, canavarlar denizdeki gemileri batr yorlar, aslanlar, kular, yaban hayvanlar avlarna sal dryorlar. Burada anlatlanlarn hemen ouna, aa da greceimiz XVI. yzylda stanbuldaki glge oyunu temsilinde Talanmaktadr. Orada da kular umakta, yaban hayvanlan birbirleriyle savamakta, gemiler yz mekte, insanlar canavar yutmaktadr. Bu ortak nokta lan destekleyen bir kant da Kahlenin bulduu ve tarih e XIII. yzyla uzand sanlan glge oyunlar grn tleridir. Bu grntlerin resimleri incelendiinde bun lar arasnda aslan, kular ve bu arada leylek (aada greceimiz anlatda da leylee raslanr), gemiler bulun maktadr. Bunun yan sra, banda tabla tayan iki g rnt, deve ve Karagz ile Hacivata benzeyen grnt ler bulunmaktadr. Buradan karacamz sonuca g re, Trkler XVI. yzyln banda perde gerisinden gl
32 Evliya, I. s. 658.

252

ge yanstma tekniini Msrdan almlardr. Msr oyun larnda birbirinden kopuk sahneler bulunduu iin ilk balarda Trk oyunlarnda da buna uyulmutur. Ayr ca, Msr glge oyununda belirli, kalplam kiilere pek raslanmaz. Nitekim XVI. yzylda Karagz ve Hacivat' n adn duymayz. Bylece, Msr'dan alnm bu yeni oyuna zamanla Trk yaratcl katlm; ok renkli; hareketli, zgn bir biim verilmi, kesin biimini aldk tan sonra da Osmanl mparatorluunun etki alan ve evresinde yaylmtr. Bylece, glge oyunu Msra, ya ni geldii yere, bu yeni gelimi biimiyle yeniden dnp yerlemitir. Nitekim birok gezginler XIX. yzylda M sr'daki glge oyununu anlatrken bunun Karagz oldu unu ve Msra Trkler tarafndan sokulduunu ve o unlukla Trke oynatldn belirtmilerdir. Ayrca Hamburgdaki mzede Msrn Trk etkisindeki grn tlerini Trk grntleriyle karlatrrsak benzerlik ak - seik ortadadr. Yalnz, bu mzede elinde ziller bulunan bir engi grnts yandan deil ndendir. Oyunlarda da konu bakmndan benzerlik vardr; rne in Msrdaki Lu 3b-el-merkeb (gemi oyunu) Karagzn Kayih oyununa benzemektedir. Msrdaki Trk etkisi kendini yalnz glge oyununda deil, kuklada da gs termitir : Msr kuklas Aragoz. Bylece, Msrdan XVI. yzylda Trkiyeye giren glge oyunu, Trkiyede, Trk lerin yaratc eliyle gelitirilip kesin biimine vardktan sonra yeniden Msra ve ilerde greceimiz mparatorluk ta eitli lkelere yaylmtr. Daha nceki incelemecilerin ilgisini ekmeyen ve eski kaynaklar iinde glge oyunu zerine en geni ve ayrntl belge 1582 enliini anlatan Smme-i Hmyn9 dadr. nce bu blm olduu gibi buraya alalm : Pes ol mahalde bir harf-i lubet-baz ve bir zarf-i arbede-perdaz bir hayme-i zl-acyib ve bir perde-i bl-garyib meydana nzikne gelb kurdu. Ve tarklerince peyrev p-kademlerin vd idb dua-i padiah-i zemin zamane durdu Beyit .... Nesr : Badeh env- temsl-i 253

garbe perde ardndan yrtd ve kend hicb iinde kalub bir mikdar sanatn surtd. Mhasal Ebu Ali Sinann bz ahvlin mukallid ve simy-y amel-mandenin ki mevcd-l ism ma' dm-l-cismdm T e m a a s n m c e d d i d o u b cemdt z^ruh mesabesinde koyub derd-mend ol haylt le iin aztm ve rsmn takub zikr olunan temsli gezdirmekle ,': bu itikadda ki iin dzetmi gh tuyr-i gnagunu fesne v fsnile uurdu ve gh! vul-i ^ muhalif-l-cuyu bir biri ile savadurub meyfc dandan uurdu, gh zb erirler zerinde niV gr- hb-etvr oturdub uakt bnevnn karulannda boyunlarn edirdi ve gh cevnn- zerfet ve letfet-unvm hezr ve v nz ile reftre getirdb ol kymet-kaametlerle glmn- cinn andrd gh murassa1 sandaliler kurub zerlerinde zb hnendelere ve hub-nev seryendelere env- makaamt- edvr seyr itdrb perdeler iinde nagamt ubel endir di gh byk gemilerin rzgrlarn bldrub pe rendeler gibi kuruda uurdu ve gh meclisler kurub seyr ehlin yedirdi iirdi ezhr- mtenevviay ravzalarda seyr tdirdi ve esmr- mteberrikeyi fusM erbaa dimeyiib turfet-l aynde yetidrdi mula grbenin seyrin hadden aurd ve leylek ile mrn nezaketin yerine drdi andan sonra bir ejder-i mehb-pepkeri meydan yerine getrb demler yutdurd ba'deh temm- mehretin itmme iridirb iin bitrdi.3 Smme-i Hmyndun bir ok yerinde hayatbzan deyimi geer* herhalde herkese bilindii iin, bunun zerinde durulmamtr, buna karn, glge oyununun uzun uzun anlatlm olmas, bunun az bilinen bir oyun oluuyla aklanabilir. Smme-i Hmyn9 sk sk da
33 Srndme-i Hmyn, Topkap Saray, no. H. 344, v. 45a-45b.
V

254

geen hayalbaz deyimi belki kukla, belki baka bir oyu nun adyd, glge oyunu yalnz yukarda verilen uzunca anlatlm blmde grlmektedir. Ayrca yukarya al dmz metinde T e m s n m c e d d i d o 1 u b" denerek bunun yepyeni bir gsteri olduu ak a belirtilmektedir. Saray iin bir surname yazan Seyid Lokman ibn Hseyin ibn el-Auri el-Urmev gibi bir ta rihinin gerekten Trkiyede glge oyunu bilinseydi, bu grd glge oyunu iin "yeni seyredilen bir gste ri olduunu byle kesinlikle syler miydi? Profesr Jacob bu kayna bilmemekle birlikte, ay n enliin grg tanklarndan bir yabancnn anlatlar na yer vermitir. Bu yabanc kaynakta da birok yer lerde kukla oyunu anlatlm olmasna karn, tpk Smmc-i Hmyn*da olduu gibi, yalnz bir yerde gl ge oyunu anlatlmaktadr. Bu yabanc tann glge oyu nu zerine anlattklar yukardaki Trk kaynandan da ha ksa olmakla birlikte ayn gsteriyi anlattklar bes bellidir. imdi bunu grelim : "Biri alt tekerlek zerinde tahtadan bir kk _baraka veya sahneyi ortaya getirdi. Bunun nnde keten bezinden bir perde, iinde ise bir ka k vard, birisi grntleri klarla per deye yanstarak bunlan oynatyordu, rnein, bir kedi bir fareyi, bir leylek bir ylan yiyordu. Bunlardan baka, iki kii parmaklaryla dilsiz ler gibi iaretleip konuuyorlar, buna yakn eyler yapyorlard. Biri ko-valyor ve kouyor du vb. Bunlarn tmn seyretmek, bu grn tleri oraya buraya eken ipler gzkmese, ok hoa gidecekti. 3 4 Yerli kaynaa gre daha ksa olan yabanc kaynak ayn gsteriyi anlatyor, ikisi arasnda ortak noktalar oktur. Nitekim yukardaki metinde fareyle kedi (m ile grbe), leylek ile ylan (leylek ile mr) diye gemek34 J. LewenkkJaw, Neuwe Chronica Trckischer nation, Frankfurt am Mayn 1590, a. 489.

255

tedr. Ayrca iki metinde grntlerin iple oynatld belirtilmektedir. Nitekim Smme-i Hmyna rismn takub sikr olunan temstli gezdirmekle denmektedir. Tanklar bunlar oynatan sopalarn glgesini ip sanm olabilirler." Kahlenin eski Msr grntlerinde buraya alnan resimde aslan ipinden eken bir adam bulunmakta dr. Jacob bu hayvan grntlerini gstermelik sanmtr, * oysa Srnmoi Hmynu grseydi btn bunlarn . oyunun konusuna ve kiilerine bal olduunu anlyacakt. Smme-i Hmuyna gre, oyunun banda, tpk Ka . ragzde olduu gibi, an padiahna dua ile balamak tadr. Burada kular uurulmakta, yrtc hayvanlar birbirleriyle savamakta, ssl tahtlar zerine oturmu g zeller klar boyun emekte, arkclar gzel ezgiler sylemekte, rzgrla byk kadrgalar blnmekte, top lantlarda yenilip iImekte, ayrlarda trl iekler gsterilmekte, eitli yemiler mevsimlere baklmayp yetitirilmekte, fare ile kedinin, leylek ile ylann oyun larndan sonra korkun grnl br canavar gelip b tn insanlar yutmaktadr. Hayvanlarla ilgili bir noyunu /asTdan nce oynat mak daha sonraki yzyllarda da grlmektedir. Bu tp k gnmzde asl film balamadan nce kedili, fareli izgili filmler oynatmaya benzemektedir. Nitekim XVII. yzyl gerginlerinden Thevenot, Trkiyede grd Ka ragz temsilini uzun uzun anlatrken nce elleriyle eitli hayvanlarn glgelerini yansttktan sonra, kk yass grntleri bu perde gerisinden oynattklarn be lirtiyor. 37 ^ Gene XVII. yzyl gezginlerinden talyan Cornelio Magni, Karagz ile kuklann ayrmn belirten aa daki satrlarda bu hayvan oyunlarnn szn ediyor :
35 Bunlarn ipJJe veya birtakm mekanik aralarla oynatld daha somaki alarda da sanlmtr. iegln &kz. Leamrcier ete Neuville, Hitoire Anectodique&, Paris 1S92, s. 72. 36 J&cob, G&9chichte.t s* 111, n, 5. 37
Reation dun voyage.** I, m. 66-67*

Ne olduu anlalamayan eski bir Karagz tajsvii (HMV)

Ba aynlau beygir p (HMVJ

256

__________- . . * _ ; , _

&.

* . , * r *

.t - *

' V

'

Trklerin evine arlnca, arap iilmedii iin sofra fasl abuk biter ve konuklar e lendirmek iin tuhaf tavrlarla, olaan d danslar gsteren gen kzlar ieri girerler. Bun dan baka, kendi dillerinde ark ve szl bin bir trl soytarlk gsteren kukla oyunlar var. Ayrca bir perde gerisinden kla at, in san, aa, deve ve baka hayvanlan ve bunla rn dvlerini perdenin nne dren bir gs terileri daha var. Bu oyunlar iyi gsterildikle rinde gerekten ok baarl oluyor. 3 8
Gvdesi aynlan beygir. (HMV)

XIX. yzylda Trkiye'ye gelip bir de kitap yazm olan Richard Davey, grd bir Karagz gsterisini uzun boylu anlatrken, unlar yazyor : Bir iki dakka saydam perde bo kald. Derken deve srtnda gldrc bir grnt koarak geti, onun arkasndan fareyi kovalayan bir kedi. Kedi uzunca bir sre fareyle acmasz oy nad ve sonunda onu yutuverdi. Bu srada al gc takm yldrc sesler, patrdlarla kark, titrek, lms bir ses kartt; anlalan bu ses kedinin karnndaki ikence odasnda bulu nan mutsuz farenin can ekimesini anlatmak iindi. Sonra garip biimli davuldan kan ku laklar sar edici sesler gitgide kesildi. Kedi nin yemei sona ermiti. Kedi ile fare olay se yircinin ylesine houna gitmiti ki odann ii beenmekten gelen fslt dalgalaryla alkaland. M 39 1582 enliini anlatan Smme-i Hmynda. yuka rda ad geen fareyle kedi, leylek ile ylan ve byk ejderin insanlar yutmas gibi ksa oyunlarn gsteril diini belirten aadaki satrlar daha nce anmtk :
38 Oomello Magnl, II piu curioso e vago delta T u r c h i a Parma 1704, ss. 15-16. 39 R chard Davey, The Sultan and his subjects, I^ondon 1897, I, . 9s. 346-347.

Ba aynlan beygir. (HMV)

257

Mla grbenin seyrin haddan aurdu ve ley lek ile mrn nezketin yerine drd. Andan sonra bir ejder-i mehin-peykeri meydan yerine getirb demler yutdurdu. Nitekim ayn enlii anlatan bir yabanc tank ise glge oyunuyla bir kedinin bir fareyi, bir leylein bir ylan yuttuunu syleyerek olay doruluyor. 4 Eski 0 den bu eit hayvanl szsz noyunlar oynatlm ol duuna kimi Karagz kolleksiyonlannda rasladmz hayvan grntleri de kanttr. Kierdeki kolleksiyonda iki kedi, Hamburgtaki kedi ile fare grnts, Topkap Sarayndaki kolleksiyonda bulunan grntler gibi. Ki mi incelemeciler bunlar gstermelik sanmlar, oysa bu nun bir n-oyun olduu kesindir. Nitekim bu yzyln bandaki temsilleri anlatan bir tank, her oyunda fare bulunduunu, farenin duvarda yrtldn, ayrca Karagzn ylanla arptn belirtmektedir. *l Ancak Msr - Memlk glge oyunu yalnzca bir teknik olarak alnm, Trk kltr ve teknlojisi ile yorularak XVII. yzylda Karagz olarak bildiimiz biimine ulamtr : ierii, oyunlar, mizah ve nkte si, hereyiyle Trk kiiliini almtr. Trk deri tekni i ile Msr'n tek renk olan tasvirlerinden ok deiik olarak saydamlam ve renklendirilmitir. Bu gelime sinde XVI. yzyl kuklasnn ve curcunabazlarnn da geni lde etkisi grlmektedir. Gerek giyim kuam lar, gerek hareketleri, tavrlar zellikle profilden ola rak XVI.t XVII. ve XVIII. yzyldaki minyatrlerde gs terilen curcunabazlara, danslara ve kuklalara ok ben zemektedir. 4 Hele Smme-i Hmyn9 437 minyat 2 un
40 Lewenklaw, a.g.e., s. 489; Eski Karagzde hayvanlarla bir n-oyun gsterildiini bir yabanc incelemeci daha dorula maktadr. Bkz. Olive Blackham, Shadoo Puppets, London 1960, s. 56. 41 Kari Sshedfm, "Die moderne Getalt des trkischen Schattenspie-ls, ZDMG, 63 (1909), s. 741. 43 Bu minyatrlerin krmi kitaplarmzda renkli ya da siyah be yaz olarak yaynlanmtr. Bkz. Knk Gn Krk Gcce, ss.

258

r iinde birisi vardr ki, burada At Meydannda Sulta nn nnde yaplan oyunlarda tpk Karagz ve Hacivat gibi karlkl duran, onlar andran, her durumu ile kuk laya benzetilmi iki oyuncu grlmektedir. Gerek renk, gerek boyutlar bakmndan minyatrdeki teki insan lardan deiik grnte olan bu iki canl kukla hi kukusuz Trk glge oyununu oluturan elerin kke nine bizi gtryor. Kald ki Karagzn giyimi yoluyla curcunabazlarla ilikisini Evliya elebi de u szleriyle dorulamaktadr : "... Uncu keferesi yle bir mashara apkas giyerler ki, gren hayal-i zilli Karagzn ap kas zann ider 4 i Balangta Asya tiyatrosunda grdmz trler arasnda birbirine kolaylkla geiler Trkiye gelenek sel tiyatrosunda da vard. Nitekim geliiminde Trk gl ge oyunu nasl canl oyunculardan ve kukladan yararlan msa, geliiminin olgunluunda da baka trler de on dan yararlanmtr. Nitekim Ortaoyununun kiileri, oyun daar, slbu bakmndan Karagzn canl oyuncular la bir tpk gsterisi oluu da bunu dorulamaktadr. Glge oyununun Msrdan XVI. yzylda geldiini gs teren iki kant daha vardr. Bunlardan biri balang blmnde verdiimiz iki Ebussuut fetvasndan (bu fet vann Molla Fenarinin olduunu ileri srenler de var dr) birinin dayancasnn evirisini de verdiimiz bir Arap drtl olmas gene bu oyunun Araplardan Tr kiyeye geldiini gsterir. kinci kant ise, bundan n ceki blmde grdmz Ibn Danyalm glge oyu nunun elde bulunan yazmasndan en eski ve iyisinin Trkiyede Hekimolu Ali kitaplnda bulunmas daf bu metni Trklerin tandn gsterebilmektedir. Tek nik bakmndan glge oyununun Trkiyeye nereden ve ne zaman geldii bylece kesinlikle saptanm oluyor. Ancak bu geliiminde bir imparatorluun iinde eitli
12, 42, 53, 60, 69; Geleneksel, kapak, 8, 32, 39, 176-7. Karagz, as. 34-37. 43 Seyyahatname, I, s. 535; gerekten de uncu esnafnn X V III. yzylda geiini gsteren Levninin bir minyatrndeki k lahlar Evliyay dorulamaktadr. And, Karagz, s. 35.

259

J582 enliinde At Meydam'ndn Karagz ve Hacivat' andran iki canlt kukla (TSM Surname-i Hmayun H. 1$kh)

etkilerle oluan kltr birikiminin izleri vardr. Sz ge limi Reichn gstermeye alt gibi antik mimsun 4if
44 Reichln Trk Karagznde mimus etkisin*. gsteren blm* nn eletirisel zeti in bkz. Geleneksel, ss. 307-316; aynca bkz. Metin And Bizans Tiyatrosu, Ankara 1962.

260

commedia delVarte ve bunun dolayl olarak Ispanyadan Yahudiler eliyle getirilen elerinin de pay vardr. 4 5 Glge Oyunu geliim srecinde bu elerle Trk kltr birikimi iinde yaratlm, Trk yaratcl ona kesin damgasn vurmutur. Ancak Srnme-i Hmynun yazar Lokmann t e m s n m c e d d i d o 1 u bM sznn ya ratt bir elikiyi de burada belirtmeden geemiyeceiz. Geri glge oyununun Trkiyeye ilk girdii 1517 ylndan, sz konusu enlik kitabnn yazld 1582 y lna dok elli yllk bir sre gemitir; bu sre bu teknik le yerli sanatlarn artk bu oyunu renip, bunda bece ri kazanmalar iin yeterlidir. Nitekim aada szn edeceimiz bir belgede bu oyunun trleri ve oynatanla rn adlar verilmektedir. Bu belge ile Smmc-i Hm yn da ayn ylda yazlm olduuna gre, Lokmanm Arap oyunculardan seyrettii oyunu yeni olarak ni telendirmesi bir eliki yaratmaktadr. Yoksa Arapla rn oynatt bu glge oyunu ile Msr'dan elli yl nce gelip Trkiyede gelitirilmi yerli saantlarn gster dii oyun birbirinden deiik teknikler miydi? ite bu elikiyi zp konuya aklk getirecek ipulaf ne ya zk ki elde yoktur. Evliya elebi'nin hayalci bile olduunu kesinlikle belirtmedii Kr Hasan' Yldrm Bayezid anda ya ad ileri srlmse de bu hayalcinin XVI. yzylda yaadn, nitekim XVI. yzylda oyuncu takmlarnn adlarn veren ve takmlarn kaar kii olduklarn gs teren belgede4 Cemat-i hayl-i ztlciyn bal altnda 6 sanatlar arasnda buluyoruz. Pehlevan ah Kulu, Pehlevan Sekolu, Pehlevan Kr Hasar, Pehlevan Yeni Kapulu Ahmed, Pehlevan alk Ali Ali, Pehlevan Mehmed Bursav, Pehlevan Ahvel Mehmed, Pehlevan Yeni Kapulu Haan, Halebli Arab Mehmed, Pehlevan Vakolu, Mehmed, Osman, Parpul Mehmed, alk Osman, |okuna mad) Sleyman. Hseyin, Musl, Sefer Bali, Baba, An45 Bu konuda bkz. Geleneksel, ss. 52, 180-182. 46 Topkap Saray Arivi, D. 10022.

26!

tebli Yucuk [?J, Uzun Ali. Bu belgede hokkabaz, tasbaz, suretbaz gibi eitli oyuncu kollan birden ok kiiyle gsterilmesine karn Cemdat-i Piyade adrlar, Cemat-i Hayl-i Ztlciyn, Cemdat-i Hayl-i Hs gibi kukla ve glge oynatanlar hep birer kii olarak gsterilmilerdir. Hayal-i hsm, ne olduu pek belirli deildir. Olabilir ki sarayda oynatlan kukla veya glge oyunuydu. Nitekim daha sonraki alarda halka oynayan Karagzclerin yansra Padiahn nnde oynayanlara Huzur Karagz deniliyordu. Gene ayn yzylda Gelibolulu li, aadaki satr larda grlecei gibi, hayal oyununu hayal- zilidan ayr d gibi, bunun tasavvuf anlamn da gene ayrca belirt mekten geri kalmyor : 4 7 Ve zll- hayl oynadan, taklid-i takrirde arz- iktidr iden yani ki ver-el-hicbda yalnz sy leyen kendsi iken ehs- mtenevviay zuhra getrb syleden ustd- mahirlerdir. Yani ki eyh ter hazretleri vahdet-i vcud srrn hicb- uhd versmdan gsterdii gibi bu ehsn nezyiri suver-i muhtelifeden izhr eyle yb mukallid-i bedyi mezhirleridir. XVII. yzylda ise artk Karagzn kesin biimini aldn biliyoruz. lk kez Karagz ve kukla deyimle rine XVII. yzylda raslyoruz.4 Bu yzylda Evliya e 8 lebi glge oyunu zerine kesin ve ayrntl bilgi verdii gibi Trkiyeye gelen yabanc gezginler de Karagz oyu nunu anlatmaktadrlar.
4 1 Gelibolulu Mustafa li, Mevid-n-Nefis Fi Kavaid-il-Mecdi 7 (tpk basm) stanbul 1956, ss. 94-95. 48 Dostum Profesr lhan Bagz bir yazsnda iki belgeye da yanak kukla ve Karagzn daha erken yzyl'ardan kulla nldm gstermeye alyor. Bkz. lhan Bagz, Earlier Refeence to Kukla and Karagz", Turcicu. Revuv d Etudes Tu,rques, III, (1972), us. 9-21; kukla iin bircy sylemek gti, yalnz 1490 tarihli belgede Hayati Karagz adnn t harfinin biraz kvrlarak ye harfine benzedii iin ha yy 1 1'm (terzi) hayali okunduunu Cevdet Kudret daha nce aklamt. Bkz. Cevdet Kudreft, Karagz, Ankara 1970, III, ss. 545-46.

262

Trk kuklasn glge oyunu veya Karagzle kar trma eilimi yalnz yerli kaynaklarda deil fakat ya banc kaynaklarda da raslanlan bir durumdur, rnein gezgin Du Loirn szn ettii marionette ile kuklay m yoksa glge oyununu mu kasdettii belli deildir. 4 9 Daha sonraki tanklar da marionette szcn kullan mlardr. 5 0 Fransz gezgini Thevenot ise Trk'lerin resimlerle ba ho olmamasna karn glge oyunlarnn (burada marionette (kukla) deyimi kullanlmtr) tutulduunu, bunlarn genel yerlerden ok zel yerlerde, Ramazanda ise kahvelerde oynatldn, oyuncularn yeterince para toplayabildiklerinde oynattklarn, toplayamazlarsa pa ray geriye verip gittiklerini, genellikle bunlar Yahudi' lerin oynattklarn, bu gsterinin Fransadakinden de iik olduunu, bir odann kesine bir rt astklarn, bu rtnn zerine iki ayak boyunda bir beyaz perde gerdiklerini, bunun gerisinde bir ok amdanlar yakl dn; oyna tann, nce elleriyle eitli hayvanlarn gl gelerini yansttktan sonra kk yass grntleri bu perde gerisinden oynattn, bunlarn kendi lkesindeki lerden daha iyi olduunu, bu arada Trke ve Acemce gzel arklar okunduunu, fakat konularn utanmasz, ahlk d olduunu, Trklerin buna aldrmayp bu oyundan holandklarn belirttikten sonra, bir gece bir dnmenin evine yemee arldm, burada yemekten sonra glge oyunu seyrettiini, ev sahibinin Kandiye'de ordu komutan Hseyin Paanm yannda altn, Paann karsnn da pyunu seyretmek istediini, kagten tr odann kapsna bir rt gerildiini, paa nn karsna gece yarsndan bir saat sonraya dek saat sren oyunu buradan seyrettiini, Trk glge oyun
49 Les Voyages du Sieur du Loirt Paris 1654, s* 173. 50 rnein bkz. R.P. Jehannot, Voyage Constantinople pour le rachat des Captifs Paris 1732, .s, 220; RC-H.L. Pouqueville, Voyage en Morie, d Constantinopte en Aibanie et ckSrs pusieurs autres parties de VEmpire Ottoman pendant 17981801, II, s. 199.

263

cularnn oyunu istedikleri gibi uzatabildiklerini, grn tler arasnda oyunun ba kiisi Karagzn utanmaszhklarn bu bayann seyretmi olmasna atn belir tiyor. 5 Bir baka gezgin de bu yzylda kendi lkesin 1 deki kuklalardan daha usta kuklalar grdn belirt mekle birlikte, bunun kukla m veya glge oyunu mu olduunu belirtmiyor. 5 XVII. yzylda Trk kaynakla 2 rnda da glge oyununa deinildiine raslyoruz. Naima tarihinde 1648de Sadrazam Ahmet Paann olunun d nnde eitli oyunlar arasnda Haydl-% zil da oynatl m olduu yazldr. 5 1675de Edirnedeki enlii an 3 latan Abdi srnmesinde de sk sk kukla ile glge oyu nunun ayrmn belirten yerlere raslanlmaktadr. XVII. yzylda glge oyunu zerine en ok bilgiyi Evliya elebide buluyoruz. Onun kitabnda ilk kez Karagz ile Hacivatn adlar anld gibi, oyun konular, oyunun zellikleri, perde gazelleri, an nl oyuncular zeri ne bilgileri buluyoruz. Evliya elebi haftada iki gece Sultan IV. Murada temsil veren Karagzc Kr Hasan-zade Mehmet elebinin bilgin, Farsa ve Arapa bilip, yaz sanatnda, m zikte usta olduunu belirtir. Karagz perdesi iinde da ha kk grntlerle oyun iinde oyun oynatmak da onun buluudur. Evliya Mehmet elebinin daarcn daki bellibal oyunlar bildirdikten sonra, yz kadar oyunu bulunduunu, yalnz iki grntyle (Karagz ile Hacivat olacak) muhavereyi akamdan sabaha on be saat srdrebildiini, yorulduka perdenin arkasndan kp kahve iip, gnlne esince ayak taklidiyle halk gldrdn, fakat szlerinde, oyunlarnda bilgelie, dnceye byk pay verdiini, onun eyh azeli'den sonra en nemli Karagzc olduunu belirtiyor. Profesr Jacob gene XVII. yzylda Sultan bra himin, Karagzc Kr Musluolunu neredeyse ba ami ral, Ahmet adnda ingene Karagzcy de akadan Ye51 Reiation dun voyaye#..., I. as. 66-67. 52 Les Voyayfs du faeur du Loir..., s. 173. 53 stanbul 2. bask 1281-3.IV. s. 297 veya 1147, II. 6. 153.

264

nier: Aas yapmak istediini Muhammed b. Hseyin b. Nasuhun Zeyl-i Tevrh-i l-i Osmanma dayanarak bil diriyor. 5 4 XVII. yzylda kesin biimini alan Karagz daha sonraki yzyllarda byk bir gelime gstermi, Trk lerin en sevilen, tutulan gsterisi olmutur. Ne var ki, kaynaklar Karagz veya glge oyununun adn anmak la birlikte, yeterince bilgi vermemilerdir. XVIII. yz yln banda bir yabanc tank stanbul kahvelerindeki gsterileri anlatrken bunlar arasnda soytarlarn, hok kabazlarn yamsra, arkadan aydnlatlm bir bez veya renkli kdn arkasnda grntleri gldrc ak sah nelerle oynattklarn, byle ak - sak oyunlardan holananlarn bu oyunlarla kulaklarn ve gzlerini enlen dirdiklerini yazyor. 5 1720 tarihindeki snnet ve gene 5 III. Ahmet anda Hibetullah Sultann doumu iin ya plan enlikleri anlatan kaynaklarda Karagzden sz edildiini gryoruz. Siyavugilin gsterdii gibi, air Knnin Hezzeliyytmda. Karagz ve teki oyun kiile rinin ve an eitli Karagzclerinin adlan gemekte dir. III. Selim an anlatan bir yazmada, Mbeyn-i h mynda bir iki fasl hayl oynayub5 hayl temsy6 la elendi5 ... gicesi hazine kethdsmn helvas olma7 la evkiyye divanhnesinde hayl temsiyle..5 deni 8 lerek Sultann sk sk Karagz seyrettii belirtilmekte dir. XIX. yzylda da gerek yerli kaynaklar, gerek ya banc kaynaklar glge oyunu zerine bilgi vermekle bir likte, gene de bu bilgi hep ksa kalmaktadr. II. Mahmut an anlatan Hafz tlyas, kitabnda Hayl Sait Efendi
54 Jacob, G e s c h ic h te ,ss. 118-119. 54 D&vid Nerreters Neuerffnete Mahometanische Nilmberg 1703, s. 365. 56 Top-kap Saray, D. 0749, v. 27b. 57 a. yzm.t v. 71a. 58 a. yzm.. v. 81b.

Moschea,

59 rnein bkz. Giovannl Battista Toderini, Letterature Turchesca, Ve&ezia 1787, III. s. 54; Nouveaux voyages... IH. 2.46; G.A. Olvler, Voyage dans Vempire Othoman, Paris 1800, ss. 139-140; Sevtin. Lettres sur ConstantinopJe, Paris 1802, s. 8.

265

ile Galatasaray aalarndan Hayal Hamit zerinew bil gi veriyor, bu sonuncunun Topkap Saraynda oyun oy nattn, avu Aziz Beyin oyunu beenip beenmedik lerini sorduklarnda zeh tasavvur-i btl zeh hayl-i muhl,, diyerek oyunun saat bee kadar seyredildiini sylyor, yeniden oynatldnda kol oyuncularn snk brakan bir temsil karyor. Gene II. Mahmut anda Abdlmecit ve Abdlzizin snnet dnlerini anlatan Lebib Srnmesinde gndzlerde hokkabaz ve ubedebaz ve curcunac ve sair gn... ile sbyan- mahtne e lendirilerek ve gicelerde dahi on bir mahalde hayl oynadlarak 6 szleriyle ayn zamanda deiik on bir yerde 1 Karagz oynatld anlatlmaktadr. Ayn enlii anla tan Granl Hzr ise u dizeleri yazmtr : Kimi oldu perde-i lub-i hayle perdeg Bezle ile eyledi halk serser dilk Itdi Karagzce Hac Evhad- tasvir ile Snnet olan gdegn nzrn pr saf 6 2 Hatice Sultann doumu iin yaplan enlikleri an latan s mmede ise Endern-i Hymynda resenbazlar ve perendebazlar ve ubedebazlar ile rm ve gicelerde haylbazlar ve saz sz ve meddah..., giceleri dahi haylbzn ve ho-elhn mutribn- msikiinsn ve rakkaasn-i dilken ile zevk saf idb w denilerek Karag zn bu enliklerde beilibal gsterilerden olduu belirtil mektedir. Bir yandan da, Karagze yeni bir grn vermek, onu gelitirip bylelikle yaamasn salamay deneyen ler oluyordu. Bunlar arasnda Ktip Salih'in almalar ilgintir. nl yazar ve gazeteci Ahmet Mithat Efendi bez yerine perdenin buzlu camdan olmas, grntlerin boylarnn daha bytlmesi gibi yenilikler dnyor
60 Letif-i Endern..., ss. 248-273, 282, 429, 353-354. 61 Srnme-i Lebib..,, v. 99b. 62 GiiranJ Hzr, Smme-i Htztr, stanbul niversitesi Kitap lm, no. 6122. 63 Veldetndme-i Hatice Sultan..., v. 35-36.

266

du. 6 Bir yabanc yazar, Ktip Salihin getirdii bu ye 4 nilikleri yazsnda anlatyor. Karagzclerin Ramazanda polisten izin aldklarn, Ramazan dnda Anadolu ve Rumeliyi dolatklarn belirttikten sonra Ktip Sa lih'in Fransz romanlarndan esinlenerek yenilik getir mek istediini anlatyor, fakat bunu baaramad so nucuna varyor. Ktip Salih drt grnty ayn za manda sahneye karr, eli kaleme yatkn olduundan ve Yunanca, Arapa bildiinden oyunlar daha iyi uyarlar m. Oyunlarn akta kahve nnde oynatr, kahvenin duvarlar ay yaldzl krmz bezlerle donanrm. Perde balangta bir mavna ile denizi gsterirmi, incesaz ta km giri mzii alar, perde mum veya meale yerine drt elektrik lambasyla aydnlanrm. Yazar, 1906 Ra mazannda (Kasm ay) Ktip Salihten Denetin Enca m adl bir oyun grm. Oyunda birbirine balanmayan sahneler ve danslar varm. Karagz bir davulla veya tulumla kar, 6 danseder ve herkesi dansa arrm. 5 1906 Rus - Japon savann etkisiyle in ve Japon dans lar moda olmu, perdede bu trl oyunlar da gsterilir mi. Yazar, ev ii dekorlarnda Avrupa biimi mobilya kullanldn syledikten sonra Ktip Salihin oyun da arcndan ki Kskan Kar oyununun Trke ve Al manca metnini veriyor. 6 Ritter de Ktip Salihi anlatr 6 ken onun 1918de 70 yanda olduunu belirtiyor, per deyi renklerle sslemek, oyuna kantoyu sokmak gibi ye64 Cevat Rt, Hayal oyunundaki tipler nereden alr.d?" Hkimiyete Milliyet, I (10 Mart 1928), I I (14 Mart 1928); Ahmet Mithat Efendnln yenilikler zerinde ve Kitap Salihin uygulamalarna temel olan dncelerini belirttii Tercman-1 Hakikatda yaynlanan yazs zerine bkz. Charles dAgosttino, "Karaguez, Mercure de France, 15 Mays 1938, ss. 121-132. Yazar Fransada glge oyunu gsterilen Chat Noirda yenilik ler yapan Rodolphe Salis ile Karagze benzeri yenilikler geti ren Ktip Salih Efendinin adlarnn ses yaknlna deini yor. Chat Noir ve Rodolphe Salis zerfcie ilerdeki blmde bilgi verilecektir.

65 Bu eit grntler Metin And koleksiyonunda bulunmakta dr. 66 Bkz. Sssheim. ss. 739-73.

267

iriliklerinin szn ediyor. 6 Ahmet Rasim de Ktip Sa 7 lihin bu yeniliklerini duyarak onu seyretmek zere A rif in kraathanesine gider, fakat hi bir yenilik bulamaz. 6 8 Bu arada gerek oyuncularla canl Karagz de de nenmitir. Nitekim Direkleraras'nda 1910 yllarnda ark

Nait Canl Karagz

Tiyatrosunda ve Beyolunde Odeon Tiyatrosunda "Can l Karagz Sahnesi Operet Kumpanyas adl bir operet topluluu u oyunlar oynamtr : Karagzn Hitan Cemiyeti, Karagz Sahnesinde., Karagz Ricl-i istibdadn Okmeydan Oturtma Mahkemesi, Karagzcn Viyana Se67 68 H. RlttP.r. Knags. I. Hanaovor 1824. s. 6 Ahmet Raslm, ekir MektupUt, stanbul 1328, fi, ss. 192-194 '

268

Canh Karagz (Aziz Ncsin'in Karagtfzn Kaptanl -Barbaros u > > Torunu adi oyunundan b r safine t Kadky t T:y:ttrosHj

yahati, Karagze Birinci ikramiye, Ilarcm Aas Ihl Mekediyor, Vekilharhm Neticesi... Unlu Nait bile byle canl Karagzde oynad, bu khkta fotoraf bile vardr. Bu oyunlarda Karagz gazetesi bayazar Mah mut Nedim Bey nayak olmu, nl oyuncu Ahmet Fehim de oyunlara katlmtr 1910da Canl Karagz Sah nesi Operet Kumpanyas, Karagz gazetesi sahibi Ali Fuat denetiminde kemanc Zeki Beyin besteledii oyun lar oynuyordu. Bunlardan pheli ocuk (vodvil 3 per269

emeba balesinden Karagz - Hacivat sahnesi

de) adl oyunda Karagzn karsna algam Hoca ad l bir softa karlyordu. Canl Karagzde Hacivat ro lne Ktip Salih kyordu. 1914te Hayal Ktip Salih, Canl Karagz srdryor; bu arada Sakall Rfk adn da birinin de bu denemelere giritii sylenmektedir.w Ancak, btn bu yenilikler baarszla uramtr. Ka ragz canl oyuncularla sahneye karmak gnmzde de grlmektedir. Bu kitaba bundan fotorafla rnek verilmitir.
69 CaJit ztelli, Karagz ve te**';", Trk Folklor Aratrmalar, Kasna 1960. Ancak, bu. Karagz gazetesi ba yazar Rfk Gaynllah da olabilir. Bkz. M. Raif Ongan, Yerli gsturi sa natlarmzda aratrmalar : Eski tarz Karagz fasllar", t Sabah Gazetesi, 24 Haziran 1945.

Budapete'nin Thalia Tiyatrosunun Kaagz oytnundan bir sahne

Karagz'n ilerde greceimiz gibi imparatorluk iinde yaylmasna karn stanbul dnda Karagzn Anadoluya yayl ve tarada urad deiiklik zeri ne yeterince aratrma yaplmamtr. Oysa, kylerdeki ilkel kuklalara bile kyllerin Karagz adn verdikleri ni biliyoruz. eitli Anadolu blgelerinde Karagzn gsterdii deiim ve geliim ilgin bir incelemeye konu olabilir, rnein, stanbul azna gre deiiklik gste ren eitli azlarn konuulduu yerlerde taklitlerin durumu yn deitirecektir; rnein, Kastamonuda Kastamonu aznn kurala uygun olduu kabul edilip stanbul azyla alay edilmesi gibi. 7 Anadoludaki Ka 0 ragzn gsterdii deiim yalnz Karsta incelenmi tir. 7 Burada Karagzc Ragp Ustann yedi gece er 1 saat sreyle oynatt Karagz oyunlarnn adlar Kara
70 Bkz. Mustafa Nihat zn, Kanl Nigr, stanbul 1941, s. 69. 71 M. Fahrettin Krzoglu, "Kars ehrinde Karagz oyunu* , Tiirk Folklor Aratrmalar, Kasm 1958.

271

gz ile Hac-Bat, Tuzsuz Aa ile Kizir Olu, Deli een ile Kkkoparan, Sihirler Da\, stanbullu Kayk, Memi Aa, Kzlarn Meclisi, Krman Hamm'dr. U ubuk la oynatlan Karagzde 366 kii varm. Girite syle nen merhaba divnisi ile sonra sylenen demelerden rnekler verilmitir. Muhittin Kemen Usta da Karagz oynatmtr. 7 2 2. Karagzn Blmlenmesi ve Teknii Her Karagz oyunu drt blmde oluur : A) Mu kaddime (ndeyi veya giri), B) Muhavere (syleme), C) Fasl (oyunun kendisi), ) Biti. imdi bunlarn her birini ayr ayr grelim : A) Mukaddime : Oyunun mukaddime blmnde de eitli kesimler bulunmaktadr. lk nce mzikle bo perdede gstermelik (veya gsterme) denilen ve ou kez oyunun konusuyle ilintisi olmayan bir grnt konulur : Bir dalyan, bir saksda limon aac, vakvak aac, yaam aac, ge mi, denizkz, algclar, kediler, Burak ve Zalolu Rsl temin dev ile sava v.b. (Metin And kolleksiyonunda). Kimikez konuyla ilintili de olabilir; rnein, Tahmis
72 1967 ylnda bu blgede aratrma yapan dostum Indana ni versitesi retim yelerinden Prof. lhan Bagz bu metinleri yazya evirmitir. Bu metinlerden bri yaynlanmtr. Bkz. Z. Mahir Baransel, 'Kars Karagz", Kars Eli, ubat 1968 saysndan balayp sren yaz dizisi. Ragb ustann yeti tirdii Muhittin Keman usta da Kaleii mahallesinden ye endi Yadigr imek! yetitirmitir. Oyunlar arasnda, Krolu, Ayvas, Kendirbaz, Kizirolu, Karagz'n gelin ohnast, Karagzn Han Oyunu. Her biri 3-4 saat sren ve stanbul Kaagznden ok deiik olan bu metinlerden yaynlanan oyun kiileri atasnda unlar vardr : Karagz, Hacivat, Kiz rolu (at zerinde gelir), Ssen hamam (Karagzn kars, Hacivat'n kz), Dne hamm (Hacivatn kars), Memi Aa (skdarl), Sona (Memf Aann kan-s), Dervi (hacca gi der), Belgzar hamm (Dervi Aann kans), Ngr hanm (Karagz'n ablas), Hendokatlamaz (kahve dvc). Dolmayutmaz (kahve dvc).

272

Max Bhrmann Koleksiyonundan iki gstermelik (Sadaki eme - Ktahya oyunu olacak).

oyununda gstermelik kahve dovclerini gsterin Gs termeliklerin grevi henz oyunu seyretmeye hazrlan mam seyirciyi oyunun gereine hazrlamak onu oyu nun yanlsama havasna sokmak, onda geciktirim ve me rak uyandrmaktr. Gstermelik, bir ucuna gerilmi si gara kd balanan nreke adnda bir kam dd nn crlak sesiyle kaldrlr. Bundan sonra, tefin tartmna uygun hareketlerle, seyirciye gre perdenin solundan Hacivat gelir, bir semai okur. Bunu kimi kez bir ara se masi r nin izledii olur. Bu semailer Dgh, Ferahnk, Isfahan, Tahir Buselik, Yegh, Rast, Nihvend, Beyat, Uk, Segah Evi gibi makamlarda olur. Bu arkla rn ou Haim Mecmuas, Hanende, ark Mecmuas, Glzr- Musiki, Nevzt~ Musiki gibi ark derlemele rinden alnmtr. Burada Hacivat mziin tartmna ha reketlerini uydurarak bam hafife sallar. Semai "bitin ce Hacivat "Off,.. hay Hak! diyerek perde gazeline ba lar, Mukaddime blmnn nemli bir esi Hacivat'n syledii perde gazelidir. Perde gazellerinde Karagz oyununun bir renek yeri olduu, felsef ve tasavvuf anlam, kurucusunun 273

eyh Kter olduu belirtilmektedir. Ayrca, teknik bil gi de buluruz. Padiaha vg ve yakartan baka perde gazellerinde genellikle u dncelere yer verilir : Per dedeki gzellikler Tanrnn yaratt biimlerin simge sidir. Perde Tanrsal gzelliin, Tanr gcnn, Tanr sal gerein grnmesini salar. Dnyann yaratlnn balangcn gsterir, evrenin varlnn ne olduu anla lr. Her kmlt Tanrdandr. Grdmz perdedir ama ama onun arkasndaki gereklerdir. Oynayann kim, oynatann kim olduunu ayrt edemiyenler iin perde bo bir yerdir. Eskiden neler olmu onu gsterir, z ile surete bakmal, Tanrsal birliin gizi o zaman alr. eyh Kteri bu perdeyi dnyaya benzeterek kur mutur. Perde dostlara kardr, glenlere gller gibi alr. Mum yannca gnller aydnlanr, olgun kii onun d grnnden ok i grnn sezinler. Grnen resme aldanmayp onu izen ressama bakmal. Seyirde elence arayanlara nee, gerei grmek isteyenler iin renektir. Mum snnce kiiler yok olur, dnyann s rekli olmad, geicilii ve lmll anlalr, okluk perdesi ortadan kalknca birlik, tek varlk Tanr kalr. Bu perde tarikata girmemiler iin bir suretin resmidir, tarikattan olanlar, bilgi sahipleri, gnl adamlar iin tanrsal gerein kendisidir. Mum hakikat gneinin dr. Gk direksiz bir adr oldu, perdede suret gs terdi. Bu mum glgesi Padiahn koruyuculuunu gs termek iindir. Bundan sonra Hacivat secili (uyakl nesir) bir an latmla yakarr : Huzur-i hazran/cemiyet-i irfan/vakt-i sef-y yran/Lindir, dinsizdir, mnafktr, biedebdir eytan/eytana lnet/Rahmnn birliine hamd-i bgaayet! Ol cenb- rab-l-enm/evketl, kudretl, keml-i mahbetl Padiahmz Efendimiz Haz retleri il Yvmilkyam/erkepra-y ihtiam/ buyursun! 274

Ve bir beyit okur. Bu beyitin oklukla Hafzdan, Ziya Paamn Terkibibendinden, Fuzul, Nedim, Nefi di vanlarndan alnd grlr. Bundan sonra, aadaki satrlarda grlecei gibi, kendine kafa dengi bir arka da, arar, bu arkadata istedii zellikleri sayar : Efendim! Demem o demek deil! Bu bendenize, bu hakr duacnza eli yz yun mu, elfz dzgn, sz sohbeti tatl bir fashl-lisan yr-i vef-ir olsa, geliverse u meydn- pr-sefya, Arab bilse, Fris bilse, bir az fenn-i iir musikye in olsa, o sylese bendeniz dinlese, bendeniz sylesem o dinlese, oturan zevkpervern- kiram da sefyb olsa! Diyelim : Bu gece iimizi Mevlm rasgetire! Yr, bana bir elence, aman bana bir elence! Yr, bana bir elence! Kimi kez gene bir beyit okuduktan sonra Karagz kar yandan yani seyirciye gre sadan gelir, buna Karagz indirmek derler, ikisi dvrler. Dvte Ha civat kaar, Karagz yere boylu boyunca uzanr, secili bir deyile Hacivat'a veritirir, bir tekerleme syler, Ka ragz zerine incelemeler yapanlar Karagzdeki teker leme zerinde durmamlardr. Bunu Ortaoyunundaki tekerleme ile kartrmamak gerekir. 1 Profesr Boratav masallarda iki eit tekerleme olduunu sylyor. 2 Bun larn birincisi masal bal daki girite sylenen basma kalp szler olduu gibi, ayrca masaln ortasnda, so nunda da sylenen ve masal dinleyicisini masaln ger ek - d havasna sokmak iin yaplan sz oyunlardr. kincisi ise Ortaoyununda ve kimi Karagz muhaverele rinde olduu gibi, masalcnn kendi bandan gemi gi bi anlattklar, ya da nc kii azyla anlatlan ve
1 Ortaoyunu tekerlemesi zerine ayrntl bilgfi iin bkz. Geleneksel, ss. 216-222, eitli oyun tekerlemeleri iin bkz. Oyun ve Bg, ss. 133-138. 2 Bkz. Pertev Naili Bortav, Zaman Zaman inde, stanbul 1958, ss. 32-49.

275

ou kez yalan masallar" diye adlandrlan olaand servenlerdir. Bu trden tekerleme Ortaoyunu ve Kara gzde bir dn gerekmi gibi anlatlmasna ve sonun da d olduunun anlalmasna dayanr. Karagzdeki birinci trden tekerleme, mukaddimede Karagz ile Ha civat arasndaki dvmeden sonra Hacivat kanca boylu boyunca yere uzanm yatan Karagzn secili bir dille Hacivata veritiridir. Burada ou kez Karagz ipe sapa gelmez szlerle ve Arapa, Farsa szcklerle ve ounlukla secili bir biimde syler. Bu tekerlemede Karagzden beklemiyeceimiz Arapa, Farsa szler bulunuundan, bunun bir tersinleme (ironie) olduu da sylenebilir. Hayal Memduhun stanbul Belediye Ki taplnda bulunan yazma defterlerinden birinde (K. 62/ 2) Semailer, Tekerlemeler bal altnda on be teker leme rnei vardr. Kitabn sonunda (Ek : B) tekerle me rnekleri verilmitir. Ayrca Tmarhane oyunundan verilen deli tekerlemeleri bu trden ilgin rneklerdir. Te kerlemelere Karagzn baka yerlerinde de rasi anabi lir. Bu, klklama veya klkl zrva diyebileceimiz, ara larnda hi bir mantk balants olmayan szlerin sanki bir anlam tanyormuasna bir biri ardna getirilme sidir. Bir rnek verelim ; Denyo - Esasen Kara kala kara gzlmdr sebep arks karalndan neet ettii iin kasmn frtnasna karan kaz yavrular kar makark olup karabiber havasna girdikleri iin kak alt oldular... Bu eit tekerlemelerde ayn harfle balayan eitli szckler mantk ba olmadan birbiri ardna sralan yor. B ) Muhavere : Genel olarak muhavere, Karagz oyununun iki ba kiisi olan Karagz ile Hacivat arasnda geer. Genel olarak diyorum, nk daha aada greceimiz gibi ara muhaveresinde iki kiiden daha ok kiiler bulun276

maktadr. Muhavere ile fasl arasndaki balca ayrm, birincinin salt*sze dayan, olaylar dizisinden syrlm, soyutlatrlm oluudur, Bunlarn grevi, Karagz ve Hacivat gibi iki ba kiinin kiiliklerini, zelliklerim^gerek ses, gerek yaradl ve yetii bakmndan birbirine kart den zlklerini tantmaktr. uj,/* Karagz zerine birer ^kitap. yazm olan Selim Nz het Gerek ve Nurullah Tilgen muhaverelern bellibal larmn adlarn vermiler, fakat bunlarn konularn ak lamamlardr. Selim Nzhet Gerek ou adlar vermi tir : Akl, Babam ld, Beki, Bilmece, arrar ipi evre, Gel ge, Hasta, Hayr hi, iftar, sim Deitirme Kul, Klbast, Masana, Mektep, Musiki, Nasihat, Nazire Rya, Seyahat, Turu, Yazma, Zurna: 3 Nurllah Tlgenin kitabnda yer alan muhavere ad lan sayca daha kabarktr : Aalk, Arap Kle, Asma Ayrik, Cierci, amar, Doktorluk, Dn, Ematet Pa ra, Esas haydi, Hacivat Kz, Ham hum, Haan Efendi Havuz, iktisat, tibar, Kayk, Ktahya, Mangiz, Meddah Muayene,sOlm, Saat, Sahte hasta. Saryer,JJ gller Yal brekfiYalan. 4 ^ Hayal Memduhuh yaznalar arasnda bulunan bir xr listede yukardakilerden baka u muhaverelerin adi ve rilmitir, bunlarn kiminin metni de bulunmaktadr : As ma basma, Bilezik, Evet Efendim, Gt, Kayarto3 Kitabet, Kle, Laz, Tmarhane gibi. &
T " : v ^
'*

U.

.li.

Muhavereleri, konular ve biimleri bakmndan e itli ayrmlarda^inceleyebiliriz. Bunlardan baleas, "fastila ilintisi olmayan muhaverekler,, fas*la ilintisi olan muhaverelrv diye iki ana bolme ayrlmasdr. Muha vereler ounlukla /asmdan, yani oyunun kendisinden bamszdr; ancak, bir iki muhavere ile fasl arasnda konu birlii bulunabilir, rnein Hayal Memduh'un Ka~ r - i ------------------------------------,M*
3 Gerek, a.g.e.., ss. 83-84. i' D&e, ' 4 Nurullah Tilgen, Karagz. Tarihe - Fasllar - Fkralar, 's tanbul 1953, ss. 10*16. . H

277

ragzn evlenmesi yahut sevdallar adl oyununda muharevede Hacivat, Karagze kaan karsnn yerine bir bakasiyle evlenmesini tler ve bylece muhavere ile fasl'n konular birbirlerine balantldr. Gene Ha yal Memduhun Salncak Sefas adl oyununda muhave re bir i tutmak zerinedir, nitekim fas'la. balants vardr, i olarak salncak iletirler. Ritter'in yaynlad Yalova Sefasndaki muhaverede Karagzn ailesiyle gezinti yerine gidecei geer, fasm konusu da byledir. Bir de Kayk oyununda bir ek muhaverede deniz cilikle ilgili terimler saylr. Kimi muhaverelerde muharerrnin kendi konusu bittikten sonra muhaverenin so nunda fasln konusu zerinde aklamalar yaplr, r nein Ferhat ile irinin geleneksel muhaveresi Hacivat n mzik terimleri zerine bilgiliine dayanr, fakat so nunda Hacivat, Ferhat ile irin sylencesini Karagze an latr. Fakat bu gibi birka rnek dnda muhavereler ve ara muhavereleri, fastln konusundan ayr ve bam szdr. Bu bakmdan da istee gre uzatlp ksaltld gibi, bir baka muhavere ile yer de deitirebilir. Bilinegelen en allm muhaverelerin dnda bir takm muhavere trleri de buluruz. Bunlarn kendine gre bir biimi, tartm vardr. rnein gel - ge muhaveresit Karagz ile Hacivat arasnda gemekle birlikte, teki muhaverelerden deiik bir yolda geliir. Bunun iki rneini Ritterin yaynlad Kanl Nigdr ve Sn net oyunlarnn muhat'erelerinde buluyoruz. Bunda Ha civat bir dize syler gider, Karagz bu dizeye l, tar tm ve uyak bakmndan benzeyen fakat sama bir ms ra syler gider; muhavere bu yolda Hacivat ve Karagz n gidip gelmeleriyle uzayp gider. (Ek : D) Snnet oyunundaki gel ge muhaveresiJnin bir zellii, perdenin iine kurulan kk bir hayal perdesinde kk boy Ka ragz ve kk boy Hacivat arasnda yaplm olmas dr. Nitekim, Hayal Memduh bu oyunu Karagzn sn net olmas veyahut hayal iinde hayal diye adlandrm tr. Bu muhavere srasnda byk Karagzn de sy lemeye kart olur. Bu trl bir baka muhavere de ifte Karagzl muhaveredir. Bunda iki Karagz kar 278

lar, ikisi de Karagz olduunu ileri srerek birbir lerinin szlerini tekrar ederler, araya Hacivat girer, so nunda ikinci Karagz kovulur ve Karagz ile Hacivat muhaverelerine balar. Bu Ritterin yaynlad Bahe oyununun banda vardr. Ortaoyununda da bavurulan bir ustalk gsterisi olan bu yola Ortaoyununda ifte Kavuklu Oyunu ad verilir. Gene byle deiik biimde bir muhavere trne vurumak muhavere adn verebi liriz. Bu muhavere trnde her szn sonunda Karagz ile Hacivat birbirlerine vururlar, rnein Salncak oyu nunun bandaki muhaverede Karagz iie Hacivat bir birlerine karlkl ktleyici, sovc szler sylerken bir yandan da birbirlerine vururlar. Meyhane oyununun banda se Hacivat vc sz syleyip vurur, Karagz ise sve veya Hacivatn vc szn andran bir sama szden sonra vurur. Bir de ara muhaveresi vardr : Bu fasla balan madan nce muhavereyi uzatmak iin kullanlan bir ek muhavere*dir. Konu bakmndan bu da /astiJdan bam szdr, bununla birlikte, bu muhavereye , drt kii ka tld olur. Gerekte, u ara muhaverelerinin adlarn veriyor : Arap Kle, Cierci, Hamhum, Hacivatn Kzt, Havuz, Neresi ym ir, Yalan, Yalan K p.s te bir iki ara muhaveresi zeti : Krgnlar adl oyunda Karagz, Hacivat ile Kara gzn kars arasndaki al muhaveresinden sonra gelen ara muhaveresi Arap Kle, Hacivat ve Karagz arasnda geer. Arap Kleyi satmak Karagze der, Arap ka okka ldn? diyerek Karagz ver, Kara gz de bunun acsn Hacivattan karr, sonunda Arap hem Karagze hem Hacivata vurur. Tahmis adl oyun da da Karagz, Hacivat ve Karagz'n kars arasndaki al muhaveresinden sonra Acem gelir, babas lm tr, Karagz ile Acem karlkl iir okurlar. Acemn ahusuna karn Karagz nce leylek, sonra bir merkep getirir. Bu konumalara arada bir Karagzn kars da karr, Karagz'n eei ikiye blnr, keneti eein
5 Gerek, a.y.e,, s 87.

279

iki parasn birbirine yaptrr, fakat ters yaptrr. Burada keneti ile beraber muhavereye katlanlann sa ys bei bulmaktadr, Bursal Leylda, al muhavere sinden sonra iki ara muhaveresi gelir. Bunlarn birincisi Ermeni ile Karagz arasnda, kincisi Kayserili ile Ka ragz arasnda sylemedir. Gerek Ermeni gerek Kay serili, Karagzden alacaklarn isterler. Meyhane adl oyunda da al muhaveresinden sonra Hacivat, Laz, Karagz, arada srada Karagzn kars'nn da katld bir ara muhaveresi vardr. Kanl Nigr adl oyunda da bir ara muhaveresi vardr. Bunda Karagz kapy a dedike kars, ocua syledii ninni arasnda ve ninni ahengiyle, kapy amayacan syler, ekiirler. Bir de hamhum - aralop ara muhaveresi vardr, bunda Kara gz Hacivat'n her sylediini ya hamhum ya da aralop diye yantlar. Kitabn sonunda verdiimiz (Ek : E) Ba lk ve Mal karma ara muhavereleri ilgin ortak zel likler gstermektedir. Buraya kadar grlen, allm muhavere biiminin dnda kalan muhaverelerdir. Allagelen muhavere trlerini konularna gre kmelere ayrabiliriz. Ancak, hemen batan sylemek gerekir, btn bu muhavereler de ortak nokta muhaverenin yanl anlamalarla geli mesidir. Bir muhavere trnde Hacivat bilgisini ortaya dker, bir konu evresinde birtakm kelimeleri terimleri sayar dker, Karagz de bunlara yanl anlamlar verir, rnein Musiki diye adlandrabileceimiz muhavere*de Hacivat musiki zerine makam, usul adlar gibi teknik terimleri sralar. Drt ilem adn verebileceimiz bir mu haverede Hacivat nce mallarn, topraklarn ynetimiy le ilgili terimleri, daha sonra da toplama, karma, arp ma ve blme zerine sorular sorar. Bir muhaverede Ha civat stanbul'un bellibah blgelerinin, yerlerin adlar n sayar. Okul ve eitim adn verebileceimiz bir muha veremde Hacivat Karagz okuduu derslerden snaya rak onun bilgisizliini ortaya koyar. Tmarhane adl oyundaki muhavere*de Karagz'n bilgisini yoklar. Mey hane adl oyunun muhaveresi*de Karagzn ocuunun grg eksiklii zerinedir. Bir muhavere*de de Hacivat, 280

Mal karma* da Canan.

babasnn ldn sylemesi zerine hasta lkla ilintili deyimleri sayp dker, sonra da miras ze rine sorular sorar. Canbazlar oyununun sonuna gelen bir muhaverede Hacivat Karagze canbazlk terimleri ni sralar. Kayk oyununun muhaveresinde de Hacivat denizcilik terimlerindeki bilgisini gsterir. Snnet oyu nunun mu/un*ere'sihde de Hacivat oyun adlarn sorar.
K a ra g z ' n

Bir muhavere konusu da Hacivat ile Karagz ara snda bir yarma, yenime biiminde geliir. Bunda daha ok bir oyun oynanr. Sahte gelin adl oyunun muhavere* sinde masana oyunu gibi. Bir baka mu hav erede sonu "hane ile biten kelimeleri sralarlar. Karagz zorluk e ker, her buluta birbirlerine vururlar. Bir muhaverede yarma iir sylemekle, tanzir yoluyla yaplr. Hacivat n syledii beyit veya drtln tartm, uyak, biim ba kmndan benzerini fakat anlamsz bir karln Ka ragz syler. Yarmal muhaverelerden birisi de bil mece, bulmaca sylemeye dayanr. Bir bakas da yalan sylemekte yarmadr. Nitekim Yatan Kp adl ara muhaveresi byledir. Burada elebi en iyi yalan syleyecek olan dl vere cektir, Hacivat da Karagz salk verir, nce Karagz ile Hacivat aralarnda bir yalan yarmas yaparlar. Ka ragz, elebiyle karlar; Karagz, elebinin baba snn kendi babasna dn para verdiini syler, elebi bunu doru kabul etse babasnn borcunu demek zo runda kalacak, yalan olduunu kabul etse bu kez de Karagz dl kazanacaktr. Bir muhavere konusu da tpk Ortaoyunu tekerlencJlerinde olduu gibi nce olmayacak bir olay gerek mi gibi anlatlr, sonra bunun bir d olduu anlalr. Hayal Kk Alinin Karagz Dans Salonunda adiyle yaynlad oyunda, Karagz, Hacivata bir kahveye git tiini, itiklerini deyecek paras olmadn, kahve ku tusuna saklandn, oradan cezvede piirildiini ve kah ve olup kendisini bir tiryakinin tiini, onun midesine gittiini ve kusunca dar ktn anlattktan sonra hepsinin bir d olduunu aklar. Ortaklar oyununun 281

muhavere*sinde Hacivat iki gzel kadna raslamtr, pelerine taklr, yerlerini rendikten sonra onlarn evine gider, kadnlarla yiyip iip elendikten sonra ya tak odasna gider, sonra yataktan der, sonunda d olduunu syler. Bir baka muhaverede Karagz yangn seyretmek zere minareye kar, bir deli de arkasndan gelir ve Karagz minareden aa atar, oysa kahvede uyuklaya kalmtr. Bu muhavcrenin ikinci yansnda Karagz olmu bir olay anlatr. Oluyla gezmeye git mitir, bir kadnn ardna der, evine kadar izler, so nunda, peesini anca kendi kars olduunu grr. Belli bir konu evresinde toplanabilen muhavereIerin yan sra belli bir konu trne girmeyecek muhavere ler de vardr. amar ipi ad verilen bir muhaverede Karagz Hacivat ile ipte sallanrken konuur. Bir baka muhaverede Hacivat, Karagz kimin dourduunu so rar, btn ailesini Karagz dourmutur ve her birinin ad iin bir sebze ad bulup yaktrr. Hayr hi ad ve rilen bir muhavere*de Hacivat yalandan hasta olan Ka ragz iin szde yiyecek teberi alrm gibi yapp onu aldatr ve Hayr hi der. Karagz bunun acsn karmak iin satc olur, Hacivat gene Hayr hi der. Karagz durumu hep gidip karsna anlatr, kans Ka ragze kelime hecelettirir. Bir muhaverede Karagz ile Hacivat helva zerine konuur, bu muhavereTin sonun da Karagzn kars Karagzden eve alaca teberiyi sayp dker. Bir muhaverede de akim ne yaptn? so rusu zerine eitlemeler yaplr. Nasihat adl muhave re*de Hacivat babasnn dn sayar, bunlar ya yalk atlhktan, alk tokluktan, zrtlk zengin likten iyidir denilirse buna inanmamak gerektiidir. Karagz de kendi tlerini sayar; buna gre bekr lk evlilikten, tereya kuyruk yandan iyidir, nasi hat vereceim derlerse inamlmamahdr. Turu adn verebileceimiz muhaverede de Hacivat kendi kanam vp Karagz'n karsn ktler, karlan hamama git milerdir, hamamda turu yiyileri zerine bir syle medir. Zuma adm tayan bir muhaverede de ipe sapa gelmez birtakm szlerden sonra Karagz zurna alar ve 282

bunun zerine konuulur. Bir muhaveremde de Karagz kuyuya sousun diye sarktlan dolmalar yemek iin, dm gibi yaparak kuyuya iner. Sonra ailesiyle gezin tiye gidecektir. Hacivat da gitmek ister. Muhavere*den fasa. geerken nce Hacivat gider, Karagz de : Sen gidersin de beni pamuk ipliiyle mi balyorlar? Ben de gideyim dgha, dolaba, dilber seyrine! Bakalm, yne-yi devran ne suret gs terir ! dedikten sonra perdeden ayrlr, fasl balar. C) Fas : Fasl, oyunun kendisidir, burada Hacivat ve Kara* gzden baka oyunun eitli kiileri bir konu ve olaylar dizisinde gzkr, oyuna katlrlar. XVI. yzylda belirli bir konudan ok hayvanlarla, gemilerle daha ok kopuk sahneler gsterilirken, XVII. yzyldan balyarak fasl konular belli bir olaylar dizisine uymaya balamtr. Evliya elebi, Mehmet elebinin fasl daarcn sa yarken u bilgiyi veriyor : "Gayet zen-dost olduundan hayl-i zilde cevan Nigr taklidi, huveyya taklidi, dilsizler taklidi, dilenci Arap ve Arnavut taklidi, Bekri Mustafa ile dilenci kr Arap taklidi, mirasyedi elebi, Devran elebiler, ekiya elebiler, Havva b. Nigr hammama girb Gazi Bonak hammamda cevap Nigr- basub Karagzn krnden balayub hammamdan karmasnn, Hac Ay vad babas erbeti-zdenin taklidi, vel-hsl hayl-i zilde yz pre taklidleri vardr ki bir mukallid ona nazire bir taklid vcude getirmek mmkn deildir. Birkere dinleyen muhabbet idb elbette ird olmas mukarrerdi. Zira cemi taklidi tahkk-i hakik olmak zere nice kelmlar vard ki netice-i ilm-i tasavvuf idi. Yine byle iken lem glmeden baylrd. " 6
6 Ktrk ffn,,.7 s* S.

283

Evliya elebinin sayd bu oyunlarn ou gn mze dek gelmilerdir. Selim Nzhet u fasl adlarm say yor : Aalk, Bahe Sefas (Esirci), Balklar, Balkn ( i vi Baskm), Bursal Leyl, Byk Evlenme, Cazular, Canbazlar, Eczahane, Sahte Esirci, Ferhad e irin, Hain Khya, Hamam, Kthane Sefas, Kanl Kavak., Kanl Nigr, Kayk, Krgnlar (A ptal Kardeler), Ktahya, Leyl ile Mecnun, Mal karma, Mandra (Hmhml Mandra), Meyhane, Orman, Ortaklar, Pehlivanlar (d l l), Sahte Esirci, Salncak, Snnet (Hayal inde Ha yal), airler (klar), Tahir ile Zhre, Tahmis, Ters Evlenme (Sarto Hile), Tmarhane, Yalova Sefas, Yangn (Bakkal), Yazc.'1 Nurullah Tilgende bu saylanlarn ve gnmzde yazlm oyunlarn dnda unlar yer almtr : Aptal Beki, Bekri Mustafa, Binbirdirek, Hain Khya, Hanerli Hanm, Hayal Perdesi, Hseyin Fellh, iyilik Eden yilik Bulur, Karagzcn Daddan Dayak Yemesi, Ka ragzn Fotorafl, Karagzn Aktr Olmas ya hut Komiklii, Karagzn Esrar ip Deli Olmas, Ka ragzn Akl, Karagz A, Kan Koca Dv, Ke rem ile Asl, Kyl Evlenmesi, Mal aldrma (Mal karma Olmal), Sahte Gelin yahut Karagzn ocuk Dourmas, Sahte Kedi yahut Mavi Bir Adam, Server Bey, apur elebi, eytan Dolab yahut Karagzn Cincii, Uruma. ' Hayal Memduhun stanbul Belediye Ktphanesin de bulunan yazmalar arasndaki listede bunlarda rast lanmayan fakat kimi aym oyunun deiik ad olacak u adlara rashyoruz : Byk Biyav (biyav ingenece dn olduuna gre Byk Evlenme olacak), Denylar (Tmarhane), Enver Aa, Korkak Yazc, Tahir Aa Ters Biyav (Ters Ev lenme olacak), Zavall Delikanl.
7 Gerek, a.g.e., s. 88.

8 TUgen, a.ff.e., as. 17-20.

284

Aklar oyunundan iki tasvir (HMV)

Bunun dnda, ayrca u adlar buluyoruz : Yal Direk Canbazlar, Muhabbetin Neticesi, Ka ragzcn Sahte lm } Sahte Sakal, Karagz'n Hamam da Dayak Yemesi, Hotozlu Dn, Bursa efaat, Kara gzn Hainden intikam , Sandkl Hammal, Karagzn Makarna Yemesi, Karagz'n Avcl, Karagzn Ke di Olmas, Karagzn Nedameti, Karagzn Sadakati, amdan Gidiyor Tutun, GiUizr Bahesi, Karagzn Kabakl, atfilli. Kimi fasl1 !arn konular benzer olmakla birlikte ad lar deimektedir. rnein Yorginin Mecmua-i Hayal dizisinde kan Karagz fasllar arasnda Kanh Nigr oyunu 5 no. lu czde Karagzn Soyulup Dayak Yeme si iken ayn oyunun 6. czdeki ikinci yarsnn ad Kara gzn Karaman Koyunu Olmasd r.9 Kimi kez de ayn fasln bir eitlemesinde olaylar dizisi deiik biimde geliir. Bu yolda deitirmelere yabanc gezginlerin ki taplarndaki zetlerde rashyoruz. rnein Bahe oyu nuna benzer oyunu bir yabanc gezgin zetle yle anla tr : 1 0
9 10 Mecmu<~i Hayl, (mstetsih Yorgri, M.atbaa-i Cihan), 1325. E. Parmentler, Voyage dans la Turguie dEurope* Paris 1890*

285

Bir bahede bir gzel (huri) bulunmakta, nbeti ler, askerler, harem aalar, kpekler beklemektedir. Ka ragz, Hacivat ve eitli kiiler baheye girmek isterler. Hacivat'n btn foyasn Karagz bozar. Baheye gir mek isteyenler hep gzele tutulmulardr. Bir Acem ge lir dr. Bir elinin olu elinde bir tlsm ile gelir ve bu tlsmn yardmiyle baheye girmeyi baarr. Karagz fasllarnn iinde hi bilmediklerimiz de vardr, rnein, bir ngiliz'in 1894te stanbul'da sey rettii oyunun aada verilen zeti, bilinen fasllarn hibirine uymamaktadr : Daha nce de antrdmz kedi ile fare arasndaki bir noyundan sonra, biri Trk, teki Avrupal klnda iki kadn grnr, onlarn ya nnda dik yakal, redingotlu, leylak renkli pantolonlu, rugan ayakkabl, fesli ve bykl bir apkn gelir, kadn lardan Avrupal'nn eline bir kk kt paras sk trr, onlarla tam anlaacakken Karagz gelir ve kadnn kocasn getirir. Koca ile sevgili dvrler, koca dayak yer ve kaar, gene bu kadn avcsiyle iki kadn anlaa cakken Hacivat ile Karagz gelir, apkn genci dvp kadnlara sahip karlar. Bu arada Fransz Elisi perde ye gelir, yazman ile konuur, iki bayan onun yardmn isterler; Eli, iki kadn koluna takar, elilie gtrecek ken Hacivat elinin zerine saldrp onun stn ban paralar. Onlar ekildikten sonra perdeye iki zenci kadn gelir, bundan sonra devler, fil stnde Mekke'ye giden kk hayvanlar, bir ejder gzkr. Hortumu ile birok insan slatan filler seyirciyi ok gldrr. Bu arada Karagz, Humpty Dumpty gibi yksek br duvardan d er, lr. Tabutta gtrlrken Karagz tabutun kapa n kaldrr ban gsterir. 1 1 Fasl sona erdikten sonra ok ksa bir biti blm gelir. C) Biti : Biti blm kimikez ok ksadr; Karagz, oyunun bittiini haber verir, kusurlar iin zr diler, gelecek
11 Davey, a.g.e., ss. 347-353.

286

oyunu duyurur. Karagzle Hacivat oyun srasnda klk deitirmilerse, eski klklarnda perdeye dnerler, ara larnda ksa bir syleme geer, bu sylemede oyundan karlacak renek de belirtilir, rnein : Hacivat Her ne ise hals olduk. Bir daha byle bandan byk ie karma ve bu iyili imi de unutma. Karagz Hi unutur muyum? (Hacivat'a tokat). Hacivat Ya, iyilie kemlik yle mi? Karagz __ Mehur sohbettir, her kime edersen iyi lik, ondan bulursun kemlik (Hacivat*a tokat). Hacivat Yktn perdeyi eyledin viran, haber ve reyim yrana heman (Hacivat gider). Karagz Her ne kadar kusur ettikse af ola. Ya rn akam Yalova Safas*nd& yakan eli me geerse bak ben sana neler yapa rm. u Kimikez de Karagzc bu bitie, sanki eski iirler deki mahlas beyti gibi, kendini de kartrr. Hayal Memduh'tan aadaki rnei grelim : Hacivat Karagzm sala. Karagz Hak bereket versin Kthanede sazla (Hacivata tokat). Hacivat yle ise gemi olsun. Karagz Hayal Memduh'u arayan olursa BabJi Caddesinde Gayret Ktphanesinde bu lunur (Hacivata tokat). Hacivat Beray- hukuk istifsar hatr olunur. Karagz Hayal Hayal Memduhu ararsan her za man Babli Caddesinde Gayret Ktp hanesinde bulunur (Hacivat'a tokat). Hacivat Ben yar isterim ki daima bana sadk ol mal. Karagz Hayal Memduhu arzu eden Gayret K tphanesinde bulmal (Hacivata tokat).
12 Hayali Meiiduh, ifte Sihirbazlar, stanbul 1340.

287

Hacivat Anladm ki sen kendini meth ve sitayi ediyorsun. Karagz Ben de anladm ki Hayal Memdul'u bul mak iin gidiyorsun (Hacivata tokat). Hacivat yleaise ben gidiyorum seni erbb- zevk ve meraka iln etmeye, > Karagz Hacivat ben de hazrm, bizi arzu eden lerin istedii yere gitmeye (Hacivat gi~ _ ..i. der). Her ne kadar kabahat ettimse af eyleyin, yarn akam Karagz'n Snnet Oimas veyahut Hayal inde Hayal nm ^ U ;*?& . oyunda Memduh yakan elime geerse ^ bak sana ne iler aarm, 1 1 Bir de IL Abdihamit ann Karagzclerinden mer Fahri'nin kendi adn anarak bitiricini grelim : Hacivat Yktn perdeyi eyledin-viran, varaym * sahibine haber vereyim heman (gider). Karagz ikeste beste mazur! Hat ettimse affa mazhariyyetle inayet kl Huzurunda Efendim maksadm celb-i7 ^ meserrettir Yzn sr hk-i lviyyet-penh- pyna Fahri O hk- prnecbet khl-i erbb- sadkattir
:;

Her ne kadar efendimin huzurunda sr-i lisan ettimse affola . r Icb- hl yakan elime geerse, Hacivat, bak ben de sana neler yaparm. Karagzn teknik gereleri ve oynatma tekniine gelince, tasvir denilen grntlerin hazrlanmas ilk aa madr. Karagz oyununun kendisi gibi tasvircilik de can ekimektedir. Eski tasvirlerde bizden ok darda ya banc mzelerde ve zel ellerde bulunmaktadr. Tasvir yapan tagvirciler Karagz oynatanlardan ayr olmakla birlikte, kimi Karagzclerin kendi tasvirlerini yapm olduklarn biliyoruz. Karagz grntleri kaln deriler] b
----------- ------- .- .-------------------

13 14

H a y a l

M e nduh, K a ra g z ' n

D iv a n e li i, sta n b u l 1340*

Dr. H .W . D uda, FasJ- F e rh a t, sta n b u l 1931r ss. 47-48.

288

den, zellikle deve derisinden yaplr. Bunun daha nce leri dve derisi olduu ileri srlmektedir. Dana, sr, manda derisinden, bu arada k geiren prtkl Ali Kurna kdndan yapld olur. Bir deriden -kol, boyun, yai olan karn alt ktktan sonra- 30 -40 tasvir ke silebilir. Deride aranan zellikler, saydamlatrmaya yatkn, bir de scaa dayankl olmas, eiiip bklmemesidir. Deriyi ilemek iin eitli ilemler vardr. Deri nin kurutulmas iin Temmuz ve Austos aylar seilir. Deri kepekli suda braklr, hamlatlr, gnete tyleri karlr, gerilir, ty yerlerindeki deliklerin yokedilmesine allr, camla derinin zeri kaznr. Derinin koyu olanndan ok ak renk olan ye saylr. Bundan sonra derinin zerine kalp s konularak kalemle grntnn resmi izilir, deri bir hlamur kt zerine gerilir ve tclarda satmlan nevrekn adl sivri ulu bakla bu izgilerden kesilir; deri ters yznden yani hayvann etine bitiik olan yznden kesilir, delikler ise teki yz den yaplr, kararan yerler bakla temizlenir, dz tah ta zerinde sfr numara zmpara ile iki yanl temizle nir. Renklendirme iin eskiden kk boyalar kullanlr d, gnmzde renkli ini mrekkepleri kullanlmaktadr. Oynak, eklemli paralar birbirine kiri, kursak, tel ve ya naylon iple balanr, Deneklerin geecei delikler yuvarlak ikinci bir deri paras dikilerek kalnca bir yu va haline getirilir. Perdeye gelince, eskiden boyutlar 2 m x 2,5 m iken daha sonra 1.10 x 0.80 olmutur. Kylar iekli bezden, ayna denilen beyaz mermerahi patiskadandr. Perdenin arkasnda ve tabannda perdenin ereve sine iplerle tutturulmu pe tahtas (veya destgh) deni len bir raf bulunur. Buraya perdeyi ve grntleri aydn latan meale konulur. Meale eitli biimlerde hazrla nr, Bir anak iine pamuk ipliinden yaplm drt parmak kalnlnda fitil (ki bu halat da olabilir) zey
15 Hayal Memduhm 'kalsplar staobl Belediye Kitaplnda, M. Cevdet yarmalan K. 64/2, 3 ve de bulummLktadr,

289

tin susam veya bezir ya ile yaklrd. Bunun fazla k zp parlamasn nlemek iin arada bir yan iine bir zincir daldrlr. Meale mumlarla da yaplrd. Denek ler 60 santim boyunda grgenden olur, bunlar Uzun ar'da yaplrd. Grntnn deliine iyice yerleme si iin deneyin ucu ya stlr, ya da erimi muma so kulurdu. Denekleri kartrmamak iin de zerlerine grntlerin adlarnn ba harfleri yazlrd. Karagz tek sanatnn gsterisidir. Bununla bir likte, Karagzcnn yardmclar yok deildi1. Hayal * veya hayalbaz denilen ustadan baka bir rak vardr. Perdenin hazrlanmasn, oynanacak fasl'm grntleri ni seip sraya koymaktan baka, ayrca ustann yann da bu sanatn rencisidir. ran da yardmcs sandkkr adn alr, o da raa yardmc olur. Tam bir fa sl daarc iin gerekli btn grntlerin tmne ha yal sand (veya takm) denildii iin, oyun takmyla grevli olann ad da sandkkr'dr. Gerekli btn grn tlere sahip olana sand tamam" denir. Oyunlarda arklar, trkleri okuyana yardak denilir. Bu gene eski bir geleneksel Trk seyirlik oyunu olan Hokkabazd n yardandan ayrdr. Tef alan yardmcya da dayrezen denilir, bu gerekince velvele yapar. Bunlar ark da sylerdi. Karagz dilinde tefe dayre zile hatem denilirdi. Asya lkelerinin glge tiyatrolarnda olduu gibi Karagzde de mzik nemli yer tutar. Oyunun ban dan sonuna dek mzik vardr. 1 6 S. Karagzde Kiiler ve Kiiletirme Karagz kiilerinin en byk zellii tip olmalar dr. Bunlar duraan ve deimez genellemelerdir; kendi
lb Bu konuda Bthem Ruhi ngr Karagz Musikisi ballkl bir kitap kapsamnda almasn 1975*te stanbul'da toplanan I. Uluslararas Trk Folklor Kongreslne bildiri olarak sun mutur. Ktittr Bakanl bildirileri yaynlad zaman, bu boluk dolduracak lgin alma da konuya lgi duyanlarn eline gemi olacaktr.

290

istemlerini kullanma gleri yoktur, bu yzden srekli olarak kendi kendilerini yinelerler. Onlardan belli durum lar karsnda belli davranlar bekleriz. likilerinde de bir deimezlik vardr. Kiilikleri silinmitir, belli bir zamana oturtulmamtr ve belirli bir gemileri ve ge lecekleri yoktur. Olaylar onlara bir eyler katmaz, onlar zerinde yaantlar bir iz brakmada gibi, davranlar da deimez. Belirme, byme, yalanma gibi zamann birikici etkisi onlar etkilemez. Belirli kusurlar, zellik ler tek bir kiide bytlmtr. D ve fizik grnle ri nemlidir, kiinin zn tamamlar. Dramda birkez olup yinelenmeyenin tersine, tipler genelletirilmi ve soyutlatrlmtr. Bu da ya yalnlatrma ve iddetlendir me ile ya da karlatrma ve genelletirme olur. Canl olduklar yanlsamasn (illusion) yaratmazlar. Byle tipler yoluyle kiiletirmeye mimus?ta, commedia deW artede melodramda. Tulat tiyatrosunda, gnmzde de beyaz perdede Westem denilen cowboy filmlerinde Tas lyoruz. Karagzde kiiletirme balca kartlk ve yinele melerle olur. Her kii belli davranlar srekli yinele dii gibi, birbirleriyle de srekli kartlklar yaratrlar. Btn tiyatro kiilerinde olduu gibi burada da bir kii nin tanmlanmas ve belirtilmesi drt yoldan olur : 1. 2. 3. 4. Grn, d zellikleri, Konumas, sesi, syleyii, Davranlar, hareketleri, tavrlar, Bakalarnn bu kii zerinde syledikleri, d nceleri.

Bunlar srayla grelim : Kiilerin d grnler, fizik zellikleri nemli dir. Bunun banda giyim kuam gelir. Oyunlarda belli kiiler hep belirli biimlerde giyinirler. Bu klk, giyim kuam, kiinin geldii yerin, toplumsal snfnn, k t yerin yresel zelliklerini tar. Ayrca o kiinin alkanlklarn uran, zelliklerini de belirtir : Sarho un elinde iki iesi, Tuzsuzun elinde bak, Tiryakinin 291

1.

elinde afyon ubuu, Kabadaynn elinde tabanca, Kas tamonulunun elinde balta, Lazn elinde kemene bulu nur. Kimi sakattr, kamburdur, ktrmdr, kiminin bo yu Kastamonulu gibi uzun, kimi de Beberuhi gibi cce dir. Karagz'de hareketler de bu kiilerin zelliklerine gre, grnty oynatan sopanm takld delik ve oy nak yerlerin deimesiyle snrlanmtr. Bunlar arasmda kolu oynayanlar vardr : Karagz, mam, engi, Kek, Kocakar, Karagzn olu, Tahmisi, Seymenba, Haneri Tahirin haner tutan eii; kimi grntde Tahirin babas gibi. Boynundan eklemli ve banda sopa delii olan grntler : elebi, kimi zenneler, imamlar (dua ettikleri iin), Lala, Acem, Bok Ana, Frenk, kimi Hrbo, Hahamba, Laz, Hmhm ve Kekeme (konuma glk lerinden tr), Ktrm, Arap dilenci (dua ettii iin), k Haan ve olu Muslu, Yunucu, Ahu, Leylek, Tahir, Seymenba, Zhrenin annesi ve bakalar. Kimi grn tler bellerinden oynaktr, eilebilirler : Hacivat, Kara gz, Arnavut, Matiz, Trk, Kayserili, Krt, kabak a lan Arap, Pehlivan, Zenneler, Tiryaki, Sivrikoz. Hi ek lemi olmayanlar : Beberuhi (boyunun ksalndan), er ke. cihaz tayclar v.b... Bacaklar oynayanlar : Dans lar, canbaz ve kimi Beberuhi gibi. Kiileri tantc iaretler arasnda her kiinin ken dine zg mzik, trk ve danslar vardr. Kiiler daha perdeye ya da meydana karken, alman ezgiden, sy lenen trkden, yaptklar danstan, okuduklar iirden o kiiyi tanyabiliriz. Buniar oukez o kiinin geldii ye rin trks ve danslar olur, Kayserili kak oyunu, Ru melili sirto* Karadenizli horon, Krt bar oynar, Balama ya da Frenk polka, hora, kadril gibi danslar yapar* yle ki, kimi kiilerin yry bile beli bir biim ve tartmdr. Bundan bakfa her kiinin konumas iinde sk sk kulland belli szckler bulunur. Rum "vre, Arnavut u mori, Acem evet anlamna beli ya da ben anlamna zm, Arap evet anlamna ayva, Rumelili "haan ya da A be, Krt uy babo", Ermeni fogeya der. Kimi kiilerin btn zelllii durmadan ayn sz yenile mesiyle snrlanmtr; Rasgele, Tavtati Ktpati, Dedi41

elebi (HMV)

Tiryaki (HMV)

292

ki adlarndaki kiilerin kendi adlarn sk sk yineleme leri gibi. 2. Kiilerin konumas, denilebilir ki, kiileri tan mann en nemli yoludur. Karagz hareket ve dolant oyunlar olmaktan ok, sz oyunlar olduklar iin, ko numann yeri nemlidir, imparatorluun eitli yerle rinden gelen kiiler Trkeyi hep geldikleri yerin aziyle konuurlar. Bu lehe, ive, az hep olaan Trkeyle kartlk yapt lde hem bir gldrme yntemi dir, hem de kiiyi tanmaya yarar. Olaan, kuralna uy gun Trke hangisidir? Bu, stanbul Trkesidir, ancak zentili, ssl, sekin olduu iin bu da bir kartlk ve bir anlamazlk duvar yaratr. Her kiinin konumas Karagze gre anlamazlk yaratt iin, kuralna uy gun, olaan Trkeyi stanbullu halk adamnn dili ola rak kabul etmek gerekir. Nitekim Anadoluda oynatlan Karagzde ise oynatlan yeri az olaan kabul edil mekte, rnein stanbul az bununla kartlk yaratt iin gldrc duruma dmektedir... Denebilir ki Ka ragzn en nemli zellii ve erei bir imparatorluk topluluu iindeki eitli etnik gruplarn aralarndaki anlama.gl ve bunun yaratt gerilim ve gldr esidir. Bu anlama zorluu yalnz deiik azlardan deil, toplumsal snf ayrmndan, kekemelik, hmhmlk gibi dil sakatlklarndan ya da anlay ktlndan, ap tallktan da gelebilir. Azlar yalnz ses ve dilbilimine aykrlklardan deil, sesin tn, peslii ya da tizlii, sy leniindeki abukluk ya da arlkta da deiiklikler gs terirler. Sz en nemli zellik olduuna gre Karagzde Trkeyi ses yolundan nasl deitirdiini aada uzun boylu gstermek zorunluu domutur. 3. Kiilerin belli olaylar karsnda davranlar, tepkileri, tavrlar da kiilerin zelliklerini belirtir. Bu davranlar kiilerin tip olmasna gre nceden koullan m, basmakalplamtr. Yahudinin bir olayda hemen rkp korkacan ya da bir alverite kyasya pazar lk edeceini, Tiryakinin konumasnn orta yerinde kendinden geip horlamaya balyacan biliriz. Zenne 293

ler iin iten pazarlklk, dneklik, Lz iin acelecilik ve gevezelik gibi belirli kalplam davranlardr bunlar. 4. Kiileri bir de bakalarnn onlar iin dnce lerinden Ttanrz : Hacivat, Karagz zerine konuur. nsanlar iyi tanyan Hacivat bize eitli kiiler zerine bilgi verir. Bakalarnn verdii bu bilgi kimikez bile rek ya da bilmeyerek yanl olur, ama gene yanl bil ginin nda doru bilgiyi baka yollardan ediniriz. Karagz zerine incelemeler yapm kimi yazarlar Karagz kiilerini birtakm kmelemeler iine yerletir meyi denemilerdir. Bellibal drt kmeleme biliyoruz : Jacobun snflamas, Profesr Sabri Esat Siyavugilin snflamas, Selim Nzhet Gerekin snflamas, bir de Ahmet Kudsi Tecerin snflamas. Dr. Jacob kiileri drt kmede topluyor : 1 1) Asal kiiler, (Hacivat, Karagz, Tuzsuz, Beberuhi, elebi), 2) ive taklitleri (Acem, Arap, Yahudi, Rum, Frenk, Laz, Kastamonulu, Arnavut), 3) Hasta (pathologique ya da teratological) kiiler (Kekeme, Tiryaki, Esrarke, Sar ho, Kek, Deli), 4) Kadnlar ve ocuklar. Buna bir de hayvanlarn ve cinlerin girdii bir beinci snf katabi liriz. Bu snflama kolayca eletirilebilir, nce her s nf iin verilen rnekler eksiktir. Hasta tipler arasnda kekler, cinsel sapk olmalarndan buraya sokulduysa, engi ve pek ok zenneler de gene cinsel sapk oldukla rndan buraya girebilirdi. Matiz hem asal kiilere hem de sarho olduu iin hasta kiilere girebilir. Sabri Esat Siyavugilin kmelemesine gelince : 2 Bu, mahalleye gre kurulmutur. Bu bakmdan nce ma hallenin yerlileri vardr. Bunlar Karagz, Hacivat, e lebi, Zenne, Tiryaki, Beberuhi, Sarho, Klhanbeyi ve Tuzsuzdur. Bir de mahalle d tipler vardr; bunlar iki ye ayrlmaktadr : Darlkl tipler ki Trkiyenin e
Trkiscke Litteraturgeschichte in Einzeldarstellungen, t Has Trkiscke Schatt^ttheatert Berlin 1900, ps. 18-40* 2 Siyav, g r il, a.g.e., s, 144* ;i v
1 Georg' Jacob,

294

itli blgelerinden gelen Rumelili, Kastamonulu, Bolulu, Kayserili, Aydnl, Trabzonlu, Harputlu, Tatar gibi; bir de stanbul ya da mparatorluk tipleri vardr ki bun lar Arap, Arnavut, Yahudi, Rum, Tatlsu Frengidir. Siyavugil Kter Meydammn bir mahalle olduundan yola karak bu snflamay yapmtr. D grnyle bir mahalle olarak gzkmekle birlikte Kter Meyda n somut, belirli bir yer deildir. Oras bir saynt ye ridir : Ferhat e irin oyununda oras Amasya olur, Or man oyununda ormandr, Meyhane oyununda bir Trk mahallesinde grlemiyecek meyhane oraya yerleir, Ka yk oyununda zerinden kaykla geilen bir sudur. As lnda her oyuna ve oyunun kurallarna gre seyircinin yle olduunun kabullendii soyutlatrlm bir yerdir. Kiilerin mahalleye uzaklklar ya da yaknlklar dn da, bu snflama oyundaki tiplerin eitli grevleri, birbirleriyle ilintileri, kullandkar azlar, kiilerin zel likleri bakmndan yardmc olmamaktadr. Birok ki iler eitli kesimlerde yer alabilecei gibi bu snflamaya gre hi bir kesime sokulamyacak kiiler de ok tur. Selim Nzhet Gerekin kmelemesine gelince : 3 Bu daha ok taklitler iindir. Burada be snf grlmekte dir : 1) Zenne taklidi, 2) ive taklidi, 3) stanbul tak lidi, 4) Muhtelif taklitler, 5) Yeni taklitler, zellikle bu ok eksik snflamada eitli taklitler ve yeni taklitler ie aklk getirmek yerine ii bsbtn kartrmakta dr. Ahmet Kutsi Tecerin kmelemesine gelince : 4 Bu btn Karagz ve Ortaoyunu kiilerini ele almayp, bu arada Tiryaki, ingene, Aptal tiplerini de darda brak mtr. incelemeci kiileri iki kesimde toplamtr : 1) ive taklitleri, 2) Karakter taklitleri. Deerli incele meci bu snflamaya oyunlarn tarihsel kaynaklarna ine rek varmtr, snflamas da bu bakmdan nemlidir.
3 Gerek, a.g.e., s. 141. 4 Ahmet Kutsi Tecer, "ive Taklitleri, Karakter Taklitleri, stanbul, Mart 1956, say 3.

295

Ancak, Karagz ve Ortaoyunu kiilerini inceleyebilmek iin bu snflama da yeterli deildir. Kald ki her ive taklidinde az da olsa bir karakter zellii, karakter tak lidinin ounda da eitli azlar, iveleri bulabiliriz. Bu deerli incelemecilerin snflamalarnn eksik, yetersiz olmas bunlardan daha iyi bir snflama yapla bilecei anlamna gelmemelidir. Tam snflama yapla maz, deiik amalara gre deiik snflamalar yapla bilir. rnein, bir snflama kiilerin deiik oyunlardaki srekliliine ve nemine gredir. Buna gre, 1) Oyun larn ounda raslanan temel kiiler, 2) Oyunlarda ge ici, ikincil kiiler, 3) Yalnz tek, ya da iki oyunda rast lanan, oyun iin nemli eksen kiiler, diye e ayrabi liriz. Kiileri incelemek iin, bunlarn birbirlerine yakn zelliklerini gz nnde bulundurarak, hepsini birtakm kesimlerde topladm. Bu, bir snflama saylmamaldr; snflamalarn eitli sakncalar olduunu yukarda be lirtmitir. Nitekim, aadaki blmlemede, szgelimi s tanbul az kesiminde grlen Tiryaki afyon dknl nden hasta kesimine de girebilir; Zimm dediimiz s nftan olanlardan Ermeni de Anadolulu kiiler kesimine girebilir. Ancak, kiileri gene de kesimlere yerletirmek inceleme kolayl salad iin aadaki kesimler, b tn sakncalarna ramen, kanlmaz olmutur : 1) 2) 3) 4) Eksen kiiler : Karagz, Hacivat. Kadnlar : Btn Zenneler. stanbul az : elebi, Tiryaki, Beberuhi. Anadolulu kiiler : Lz, Kastamonulu, Kayserili, Einli, Harputlu, Krt. 5) Anadolu dndan gelenler : Muhacir (Rumelili), Arnavut, Arap, Acem. 6 ) Zimm (Mslman olmayan) kiiler : Rum, Frenk, Ermeni, Yahudi. 7) Kusurlu ve ruhsal hastalar : Kekeme, Kambur, Hmhm, Ktrm, Deli, Esrarke, Sar, Aptal ya Denyo. 296

8 ) Kabadaylar ve sarholar : Efe, Zeybek, Matiz,


Tuzsuz, Sarho, Klhanbeyi. 9) Elendirici kiiler : Kek, engi, Kantocu, Hok kabaz, Cambaz, Curcunabaz, Hayalci, algc. 10) Olaanst kiiler, yaratklar : Cazular, Cinler. 11) Geici, ikincil kiiler ve ocuklar. Bunlarn her birini incelemeden nce eitli kiile rin Trkeyi nasl bozduklarn grelim. Trkeyi dei ik azlarda konuan eitli blgelerden gelme insan larn konutuklar bu deiik az ve deiik Trke balca gldr ve kiiletirme yntemidir. Bu kartlk ve sapmalar daha ok kuralna uygun olduu kabul edi len stanbul Trkesine gredir. stanbul, mparatorlu un etnik guruplarnn bir araya geldii bir karm gsteren yerdi. Ayrca sylemek gerekmez, bu azlar kendi blgelerinde az olarak kabul edilmezler. Blgelemeler, din, etnik ayrlklar bir alay konusu oluyordu. Bu gerginlik alay yoluyla boaltlyordu. Bylece, Karagz de denebilir ki temel fikir mparatorluun birbirlerini anlamaz, birbiriyle srekli atma durumunda olan in sanlarn blgesel, yrel, etnik kartldr. Trkenin bozulmas sonucu, kiiler birbirlerini anlamaz olurlar. Bylece iletiim arac olmas gereken dil, anlamaya ayakba durumuna gelir. Bu hem dramatik gerilim yaratr, hed gldrclk salar. Trkenin bozulmas, uyumu, arplmas, nl deimeleri (incelme, kalnmama, yu varlaklama, dzleme, darlama) nl tremesi; n sz deimesi; nsz tremesi; nsz deimesi; nsz benzemesi; benzemezlik; hece kaynamas; ikileme; metatez; biim deimesi; vb. gibi yollardan olur.s 1. Eksen Kiiler : Bunlar, Karagz ve Hacivattr. Karagz da dnk, i tepkilerini hemen aa vuran, olduundan baka gzkmeye almayan bir halk ada mdr. Karagz, halkn ahlk anlaynn ve saduyusu5 Bunlara Karagz kiilerinin agzlanndaj rnekler iin bkz. Geleneksel, ss. 282-86.

297

Karagz - Hacivat ( H MV )

nun temsilcisidir. Ortan dolandrmak gibi ufak - te fek kusurlarn halk ho grr, ona duygudalk ba laryla baldr, z sz birdir, dndn ekinme den syledii iin bana trl amazlar gelir. Belli bir ura, okumuluu, yze glcl olmad iin s rekli geim tasasndadr. Paraszlktan istemedii ileri yapmak zorunda kalr. Can korkusundan ekiyaya yardakhk eder, ama sonunda vicdan tedirgin olduu iin ekiyay ele verir (Orman). Bir insann kendi kendini vmeyecei dncesiyle kendi kendini ktledii bile olur. Cesurdur, gzpektir. Matiz gibi kabadaylara bi le kar durur. Dolantlara, dolaplara akl pek ermez. Ma hallede gz nnde geen olaylara, eri olan ilere Hacivat gibi gz yumamaz, hemen fkelenir, mahallenin namusunu korumay kendine grev bilir, fkesini dv erek, azna geleni syleyerek kartr. Eli aktr, para sahibi olunca gnl ycedir. Hacivat gibi gzel szler sylemeye zenirse de stesinden gelemez. abuk kanar. adam deildir : Kurbaa toplamak gibi olmayacak bir i tutar, kurbaalarn tekini be paraya alp, zarar na iki paraya satar. Yalancl, ikiyzll hemen or taya vurur. Karsyla ba derttedir, onunla srekli kav ga eder. nceliklere akl ermez. Gerekidir, hayale, ya pntya, yanlsamaya yer vermez. oukez sahne kural298

larm ve yanlsamalarn bu yzden iner, dndn hemen aa vurur. Patavatszlndan, vmesini, yze glmesini bilmediinden, esnek, her kalba giren bir ki ilii olmad iin birok kaplar yzne kapanr. Ama onun drstln, tok szlln deerlendirenler de bulunur. Nitekim her oyunun sonunda Matiz, Tuzsuz ken disini cezalandracakken yiitliinden, gz pekliinden Karagz balar. Karagzn deimez giyinii yledir : Banda krlak denilen bir serpu vardr. Bu, oynak eklemli olup, bir hareketle geriye der ve Karagzn plak ba g zkr. Bu krlak zerine eitli grler ileri srlm tr, Jacob bunu Krgz ve Bakurt serpularna, ayrca Orta - Asya gebelerinin giydii, ingenelerin de kul land serpua benzetmitir. * Sakzyan da bunu Mool klahlarna benzetir. 1 Ancak, daha nce de belirttii miz gibi enlikleri gsteren eski Trk minyatrleri ince lenirse, burada eitli oyuncularn, curcunabaziann ba lklarnn da Karagzn ve Hacivatn iislplatrlm (stis) balna ok benzedii grlr. Gerek Kara gzn, gerek Hacivat'n balklarn, bu kiilerin oyun cu olduklarn belirten bir iaret saymak daha doru olacaktr. Ayrca, Evliya elebi bir yerde, acemiolanlarn keeden klahn Karagzn gecelik klahna ben zetmektedir, * Bu herhalde Karagzn krlak olma yp, kimi koleksiyonlarda rastlanlan Karagzn baka bir baldr. Kimi grntlerde Karagzn bal bir kavuk biimindedir. Ayrca salta, dizlik ve krmz yeme ni giyer, beline de kuak sarar. Ustiin renk krmzdr, sylemelerde de bu krmzlk zerine antrmalar var dr, Ayrca, belinde, kuandan sarkan bir ttn kesesi bulunur. Yuvarlak yz, deirmi top sakal, kocaman
9 Jacob, Geschichte.,., ss. 116-118; Martinovitch, ingene serptiu g r^n benimsemitir, Bkz. Nioholas N, Martinovttch, The Turkish Theatrv, Nev York 19J3. e. 33. 7 Armensa# Sakizton, "Karagz, Klletin de VAssoclation F-ranctis des amit de VOrentr 14-35, 1933. 8 Evliya elebi, SeyaJatname^ l r s. 598.

299

gzleriyle tam bir halk tipidir. Karagz oyunlarn ko nularna gre eitli giyimlerde gsteren grntler de vardr. Hacivata gelince, onun herkesin huyuna gre ko numasn, yze glmesini bilen, iinden pazarlkl, ara bulucu, kavgalar yattrr, dargnlarn arasn bulur, ll, arbal, her kalba girebilen, kusurlara kolayca gzyumabilen, iine gelince dilini tutan esnek bir kiili i vardr. Bakalarnn kt niyet ve szlerini iyiye yo rar. t verir, yol gsterir, araclk eder. yi konuur, karsndakini can kulaiyle, ilgiyle dinler, hak verip herkesin gvenini, sevgisini kazanr. Grg kurallarna iyiden iyiye uyar, zellikle Karagze de bu yolda t verir. Bilgisi yzeyseldir, ama her konudan biraz bilir : Mzik, edebiyat, canbazlk, balklk, v.b. gibi Mahal lenin muhtar, ara bulucu, bartrc, patan ve yzdecidir. lere ortak olur, bir maln satlmasnda, kiralan masnda, alc bulunmasnda yardmc olur. i yapmaktan ok o iin giriimcisidir. Karagzn tam tersine, i ada mdr. Salncak iinde orta Karagzle kazanc ikiye de il e pay etmeyi akl eder : Bunlardan biri kendisine, kincisi Karagze ncs ise onarm, anma v.b. pay olarak ayrlacaktr. Dnleri, dernekleri dzenlemeyi, bunlara elence salamay zerine alr. Kurulu dzeni deitirmek istemez. Her eyi olduundan iyi gstermesi ni bilir. Herkesi vp, kusurlar rtbas eder. Kimden kar varsa onun borusunu ttrr. Bahe oyununda Kara gz baheye sokmazken, paral Acem, Karagz zur na almas iin isteyince bu kez Karagze baheye gel mesi iin diller dker. Dalkavuktur, Karagzn para sa hibi olduunu duyunca ona yaltaklanmaya balar. Oyun kurallarnn, oyun gereinin bozulmamasn Karagz'e kar korur. Para verilince almaz gibi yaparsa da sonra alr. Yalova Sefasna o da katlr, gzel hikyeler sy leyip herkesi elendirmeyi zerine alr. Konumann ta dn karmamak iin yalanlara bile bile kanm gibi g rnr. Kusurunu balatmasn bilir. Evlenecekler iin kz erkein ailesine, erkei kzn ailesine ver. Szn rtl, dolambal sylemede ustadr, rnein eme 300

Hacivat - Karagz. (Max Bhrmann koleksiyonu)

Eski bir Karagz. (HMV)

oyununda Karagze karsnn kendisini aldattn do rudan Karn seni aldatyor diye sylemektense "bah edeki meyveyi eller koparyor, yrini ayr saryormu, blbln baka bahede itat ediyormu gibi sinden dolambal yollardan sylemeyi yeler. Samipaazade Sezai, Karagzle Hacivat arasndaki dil bakmndan bu kartl yle gsteriyor : Perde kuran, ema yakan, zili hayal gs teren o edebli, terbiyeli Hacivatn, bu uslu akl l adamn asrlardan beri devam eden nesyih ve mes-i edebiyesine ramen Karagz yine meram anlamaz, sz dinlemez, terbiye kabul et mez bir halde grdk. O elebi Hacivat keml-i fesahatle Karagzn Mizac- shhat-i imtizac- lileri ne dairede dair ve ne merkezde sair? olduunu soruyordu. O, kendisine ge len velehle bu szlerin ne demek olduunu an lamaya alyordu. Sonra btn bu szlerin ne demek olduunu anlamaya alyordu. Sonra btn bu szlerin Naslsnz? iyi misiniz? demek olduunu anlayan Karagzdeki hayreti, bu kadar sade bir eyi imdiye kadar syleme yip de kendisini bu derece yorduundan dolay hasl ettii hiddeti grlecek ey! 9 iyimserdir; Cazular oyununda cin arpp Karagz eek, Hacivat kei olunca, bunu bile iyimserlikle yorum lar, varlkl bir efendinin yanma dp iyi beslenip e lenebileceini kurar. Karagz ile ilikisine dikkatlidir. Onunla konuursa saygn dostlariyle arasnn bozulaca n, birlikte grlmenin sakncal olacan dnerek Karagz evreye daha iyi gstermek yollarn arar. Herkesi vd iin, Karagz ona meddh der. Afyon yutmaya, Tiryaki lsnde olmamakla birlikte, dkn dr. Bu dknln kimikez kusurlarn balatmak iin ne srer. Tandklar onu grmedikleri iin sitem
Karagzn Olu. (HMV)
9 Rmz-l Edeb, stanbul 1316, ss. 60-61.

Klk deitirmi Karagzler (HMV)

301

edince hemen kulunuz akamdan afyonu yutarm, min der stnde uyuklar otururum, bir yere kamam. Siz benim kusuruma bakmayn deyiverir. Karagz onun bu dknl iin Hay afyon budalas kerata hay! der. Hacivat gene de Karagzsz edemez. Karagz, onun tamamlaycs, bilgisini, grgsn sataca kimsedir. Kars Hacivata Karagzce kahvede ene almamasn tlerse de onsuz edemiyeceini Karagze yle ak lar : Karagz seninle konumayaym diyorum, bir tr l yapamyorum. Kendini yle tantr-: Fenn-i lubiyatn yekts, meydan eyhinin merd-i dns, bezm-i irfnn em-i safs, Bursal Hac Evhad nmyla mehur-i fkm. Bir baka tant ise : Efendim, Meydan- Kterinin yek-hengi, mehur insan mehengi, Bursal Hacivat nmiyle maruf. eitli blgelerin azlarn ya drgayan Karagze bunu ho gstermeye alr, rne in Hrbo iin yle syler : Efendim bunlar Anadoluludur. Bu gibi misalleri hakaret farzetmezler, tabir-i tabyyeden farzederler. Bunda kast yoktu. Hacivatn giyimine gelince, onun bal sikke, sa rk ve enseye sarkan dalyazandan meydana gelen bir Nakibend tarikatnn klhna benzetilmitir. Karagz iin belirtildii gibi, eski minyatrlerle karlatrma so nucu bunun da daha ok bir oyuncu bal olduunu benimseyebiliriz. O da Karagz gibi bir salta, dizlik ve krmz yemeni giyer, sakal sivri, yz ince, yz anlat m iine dnktr. Giyiminde, Karagzdeki krmz ren gin^ stnlne karn Hacivatta yeil renk baskndr. Bu renklerin de onlarn kiiliklerini yanstt sylene bilir. 2. Kadnlar : Zenne, ya da oyun argosunda gaco denilen kadnlar ok eitli ya ve toplumsal snflardan, gldrc olmaktan ok dolant ve gnl ileri bak mndan grevleri nemli kiilerdir. Kadnlarn hemen hi biri olumlu izilmemitir. Bunlar ahlk kurallarn ineyen, kocalarn aldatan, birok erkeklerle evlilik d gnl ilikisi kuran, kalp siz, madd deerlere nem veren, kurnaz, hafifmerep 302

kiilerdir, yle ki, ev kadnlan bile, rnein Karagz'n kars, Hacivat'n kars ve kz bu trl olumsuz kii lerdendir. Karagzn kars vrvrc, kocasnn para s kntsna bakmadan ar isteklerde bulunan, kocasna herif, kafan, gzn patlatrm, murdar, musi bet herif, diye seslenen yaygarac bir kadndr. Kara gz baka bir erkekle aldatt olur (eme oyununda olduu gibi; ya da Kanl Nigr oyununda olduu gibi ma hallenin yosmalar elebiyi paylaamazken Karagzn kars, elebinin en ok kendisine yaraacan uluorta syler). Hacivatn kz da erkeklere babasnn parasn yediren, kadnlk gururunu ayaklar altna alarak erke in zerine den, yapkan, utanmaz bir kzdr. Ev kadnlarnn yan sra bir de yosmalklaryla ve uygunsuzluklaryla n yapm kadnlar yer alr. Bunlar mahallede bir ev tuttuktan sonra bu eve eitli erkek leri alrlar. Bunlar arasnda Kanl Nigr, Salkm inci, all Natr gibi ktlkleriyle n salm kadnlar var dr. Bunlarn kimi, yalnz erkee deil, kadn ilikilerine de dkn cinsel sapklardandr. Nitekim all Natr ile Salkm tnci sevicidirler. Byk Evlenme oyununda Ka ragz, kendisiyle evlenecek zenneye ahlknn iyi olma dm sylediinde, zenneler biz de afteyiz derler. Karagz cinsel sapk olduunu, illet-i mzmine-i zemi ne olduunu sylemesine karn zenneler Buna kibar illeti derler diye cevap verirler, Karagz olanlara d kn, mahbub-dost olduunu syleyince de zenneler de kendilerinin sevici zen-dost olduklarn aklarlar. Kadnlar dedikoduya, gnl elendirmeye, safa sr meye dkndrler. Yal zenneler de buna katlr. Kara gzn Ortaklar oyunundaki kaynanas gibi usan verici olanlar vardr. Hacivat, kadnlar iyi anlar, onlarn gn ln u szlerle okar : Efendim byle nz edb reftr ederek, gz szp gerdan krarak, etrf eknf tem ederek... Evlendii gnde douranlar bile vardr. Byk Evlenme, Mandra oyununda zenne sokakta tant Ka ragzn hemen evine gider. Dedikoduda ustadrlar, r nein Karagzn Aal oyununda Karagzn eline 303

Drt Zenne (HMV)

para geince mahalleli kadnlar arasnda abucak du yulur. Ama ou kez de bn olurlar, abuk kanarlar. Ya lova Sefas oyununda Zenne, Karagzn eebi zerine uydurduu olmayacak samalara hemen kamverir. Koca ya varmaya hemen hazrdrlar. Sevitikleri erkeklere ak iirleri sylemesini, eitli ikiler sunup onlar ar lamasn bilirler, Dolapla. akllar erer, rnein Ha civatn kars, Sahte Gelin oyununda, Hacivat'a, Sar hou doru yola getirmek iin Karagz kadn kl na sokup sarhola evlendirmek fikrini verir. Kocasndan eken, sarho kocasn eve getirmek iin ocuuyla mey haneye giden kadnlar da grlr. Giyimlerine gelince, sokak klnda bata hotoz, beyaz yamak, mavi fera ce, yeil pabu, elde emsiye. Yal zenne krmz ferace, banda barts, elinde denek, ayanda sar edik pabu. Arap zenne yzn boyar, farecesi krmz, ba rts beyaz, pabucu krmzdr. Abdlziz anda zen neler hotoz, entari, para etek, alvar giyer, salarn kordela ile balarlard. 3. stanbul Az : Bu kesime elebi, Tiryaki ve Be beruhiyi koyabiliriz. Ancak, Tiryaki ile Beberuhi ayn zamanda- sakat ve ruhsal hastaiar snfna da girebilir. Bunlardan elebi, perdenin en nemli kiilerindendir. Ki 304

Tiryaki.

k i elebi.

bar aile ocuudur, gentir, incelmi, nazik, zppe, kkrldm, yontulmu stanbul az konuur. Ya mirasye didir, babadan kalma hamamn, canbaz menzilini, bah esini iietmesi iin Hacivat'a brakr; ya da zrttr, kadnlarn parasn yer. Kimi Bablide Hariciye kale minde alr. Oyunlarn jf;une-premir> si, tuluat di , linde sirar dr. Evliya elebi anda bu trl gen lere Sefih eebi ya da Zenpare elebi denilirdi. Gzel konumasn, iir okumasn, elenceyi, gezmeyi sever. Kadnlara kar bencil kat yreklidir, onlarn yalvarma sna aldrmaz. Ytizegulc, vefasz ktr. Kadnlar zerinde etkisi, baars^ byktr, onlarn gnln el mesini bilir. oukez kadnlar onu aralarnda paylaa maz. Sevda, gnl ilerinde ustadr. Hacivatn kz ve baka zennelerle sevimek, onlarla bulumak iin para szdrr. Ona Hoppa Bey, Zppe Bey, Zampara Bey ya da k dendii de olur : Ad oukez Zafer Bey, Kmapzade, skdarl Gelenbevzade Fatin, Razakzade Fruzar Bey, Razakzade Tarn Beydir. Avrupal giyinii vardr. Giyimi : Redingot, setre pantolon, yelek, boyunba, damal pelerinli palto, fes. Elinde iek, iek de meti. nar, yelpaze, baston, emsiye tad olur. Tryakiye gelince, Karagz ona afyona dknln den, uyuklamasndan tr Uykucuzade", ya da Afyoni Baba der. Ad oukez Nokra elebidir, O da s tanbul az kullanr. Ttn, nargile, kahve, esrar gibi keyif verici eylere dkndr. Gnl kocam diye bi linir. ounluk "htiyar olsam da gnlm tazedir" der. Hoppa, dalgn, gerek dnyadan uzak, keyfi karlnca terslenen, duygusuz, tenbel, nobrandr, lf ters anlar, baka konulara kayar. Kimi istekleri abestir, rnein Hem sade, hem ekerli kahve istemesi gibi; perdenin nemli kiilerindendir. Belli bir ura yoktur, bo ge zer, ancak koltukuluk ettii zerine kimi oyunlarda antrmalar vardr. Srekli bir yanlsama dnyas iin dedir. Konumann orta yerinde ba nne dp uyuk lamaya, horlamaya balar. Beberuhi'ye gelince, boyunun ksalndan, cce liinden tr sakat kesimine de girebilir. Baka adlar 305

Alt Kula ya da Pibopdur. abuk, duraksz konuur, ii grltye, bartya, yaygaraya getirip svp sayar. Ylk, sulu, densizdir. Karsndakini ezi vermekten holanr, az bozuktur. Karagzle durmadan alay eder, onun stne biner, boyuna bakmadan zennelerin kendisi iin lp bittiini syler, Karagz de onun boyunun ksaliyle alay eder. Lf getirip gtrr, ii kztrr. martlmtr. Kimi oyunlarda birka Beberuhi birden bu lunur. Sahte Gelin ya da ivi Basfcm'nda olduu gibi. Sarhou evden karmak iin gnll olursa da sonra kaar. Giyimi yledir : Banda klah, srtnda salta, bacanda dizlik, izme, kimikez elinde, kimikez kla hnda kt fener tar. 4. Anadolulu Kiiler : Bunlarn en bellibals Trk yahut Hrbo diye bilinen Anadoluludur. oukez perde nin en uzun boylu grntsdr. Ya Kastamonulu odun cu ya da BoJulu ah, yufkac, kadayf, yourtu, ko bakcs, ayakkab tamircisi, gzl emeci olur. Karagz, boyunun uzunluundan tr onu Galata Kulesine ben zetir ve onunla konuabilmek iin merdiven dayar. Di li, tavrlar kaba, bndr. Kendisine iyi szler sylen dike o bunlar ktye alr, ancak ay denilince dost luk ba kurar. Ah olduu zaman yemek adlarn s ralar. Kimikez leblebici ya da beki olur; Sahte Gelin ve Bahe oyunlarnda olduu gibi. Beki olunca eline koca bir sopa alr, arkasnda delme denilen bir aba, banda on iki ziradan uzun bir krmz sarg bulunur. Ad ou kez Himmet Day'dr, kimi Tosun Aa, Veli Day, Meh met Usta, Dursun Aa adlarn da alr. Kendine zg bir szl vardr, rnein, konumak yerine mezelemek, yaz yerine izukturucu, kt yerine kfat, ya da yay la, kalem iin vendire, mrekkep hokkas yerine kat ran mlei der. Kelimeleri bozup stanbulu Ustangul yapar. Kimi de tersinleme iin Galip Paa divanndan okuduu olur. Kimi leblebici Memi Aa olur, omuzun da kl heybe, banda leblebici kalburu tar. Bu kiinin bir eitlemesi, daha incelmi, daha ak gz, byk kentte yaamaya alm olan Kayserili ya 306

da Karamanldr. Kurnaz saldrgan olur, kurnazliyle vnr. Kendine gre bir syleyii vardr, rnein, ga zete yerine gazavet, kraathane yerine guravathane, avu kat yerine babulokh der. Ak dans kak oyunudur. Hem trk syler hem oynar. Ad Maysoludur. ou kez kolunda yumurta sepeti bulunur. Pastrmac, yac, kavaf, nakka ya da bakkaldr. Kendini yle tantr : Beri bah, bana kyde Glen Maysolu dirler; sen kim oluyon da bana czclpah Glen diyon, tekerin iki ye bld... Karamanl bunun benzeridir. Kendisi Ka raman hanedanndan Hac Yorgi olu Bodosakidir. Kay serilinin giyinii yledir : Krmz alvar, yollu mintan, ynden potur, yn kuak, yazma evreli fes, nakl yn orap, ark kimi al entari, belinde silhlk, omuzunda bir krmz salta.
Ttlrk Beki.

Bir de Einli vardr. oukez ura kasaplktr. Gi yimi yledir : Krmz potur, silhlk, tabanca, krmz salta, fes. Laz ya da Karadenizliye gelince, tantc dans Horondur. Elinde oukez kemene bulunur. Az kalaba lktr, ok abuk konuur, kprdak, yerinde duramaz, abuk fkelenip abuk yatr. Ye gemicidir, gemisiyle fndk tar; ya da kalayc, halla, ttncdr. Ad Heminli Hayreddin ya da opur Memitir. Karsn dakine konuma frsat vermez. Karagz onun azn kapatmak zorunda kalr. Kendisini yle tantr : Trab zonda pabalk, az kalabalk, pamda koca yalk, o pur Memi. Sorularn, karsndakini beklemeden ken disi yantlar : Nerelsn, onu sorayrum, O fii misun, Unye'li misun, Fatsali misun Ofli isen yl misun, e hirli misun, yl isen imlerdensun, deyilsen ehrun hani mahallasndensun, diba tahu... Kimikez Lzca syleyip Karagz dver. Hacivat onu Trabzonun g l diye tantr, o da Hacivat iin Meydan blbl der. Giyimi yledir : Diz kapana kadar uzayan, arkas kr mal, sar entari; ayanda zpka yahut asz alvar, her ikisi de san renkte olur; banda bir sarg, tepesi ps kll yahut erkes kalpa. 307

Krt, Dou Anadoludan gelir, oklukla HarputIudur. Ad Hassodur. ocuksu, yumuak bal, ok fke lenmez. Karsndakinin ne dediini anlamaynca yle der : Vy babo ne diyon? Benim dedm Faris kelm, senin dedn ne ola babo? Ura oukez hammallk, hammal khyal, ah yamakl, ya da bekiliktir. 5. Anadolu dndan gelenler : Anadolu dndan gelip stanbulda yerlemilerin banda Acem bulunur. randan ya da Azebaycandan gelir, varlkhdr. Eliak, gnl yce, mbalaac ve iire dkndr. Ya hal tc car, ya tmbekici, tefeci ya da antikacdr. oukez ad Cabbar Aa, Gaffar Aa, Mirza Sarfinazolu, Baba Nukud, Hseyin Kehvari Tebriz, Antikac Mirza, Ali Ekber Aa olur. Kendisi derdini datmak iin ok gezdii ni, ok yerler dolatn syler, hep elence, dalkavuk arar. Elendirenlere de bol para verir. ok atar ve abar tr. Bahe oyununda Acem Aann arkasndan Nker ile Pser izler. Perdeye oukez at srtnda veya arabay la gelir. Hacivat onun iin ran Gl diyor. Giyimi yledir : Bir pantolon, beyaz mintan, boyu diz kapa na kadar bir al entari, belinde beyaz kuak, babnda acem papa, arkasnda lcivert ya da siyah cbbe. Bu kesimden Arap iki trl olur : Ak Arap, Kara Arap ya da Zenci. Ak Arap oukez Suriye, am, Bey rut, Akaba, Yafa, Halep, Badat, Basradan gelir. U ralar arasnda Mekke knas tccarl, kahve dvcl, kestam, baklava, fstk satcl, kklk, deve cilik vardr. Ad Hac Fettah, Ebul-Hasan, Hac amandra, Hac Fitil, Hac Ff, Hac Kandil olur. Gazel, ya da elini akana koyup y lelli diye maval okur. Di lenci Arap dua okuyaca zaman oukez srasna getirip ilen szleri syler. Giyimi yledir : Arabes gmlek, kr mz alvar, belinde silhlk, banda kefiye, ayanda ark. Zenci Arapa gelince, ad Mercan Aadr, Arapa kelimeler kullanr. Karagz kendisini anlamaynca ona Sen Trke bilmez? diye sorar. Aptaldr, zor anlar, durmadan Kim soylad? Ne soylad? Kima soylad? Ne vakit soylad? sorularn yineler. Halayk, uak, lala 308

Acem. (Ma.x Bhrmann koleksiyonu)

Ak Arap (HMV)

olur. Halayk olunca oyun argosunda Kayarto denir; ad etaret Bac olur. Karagze hep mkn, murdar, musubat, ingane diye sylenir. Kimi babalan tutar. Bun lara kabak alan Arap ile susam satan Hokademi ka tabiliriz. Arap Bacnn kl : Krmz ferace, beyaz ba rts, krmz pabu. Arap uak ise siyah elbise, al var, salta, krmz kuak, krmz yemeni, krmz mavi pskll fes. Susam satcsnn kl : araf, ban da beyaz be bal, belinde beyaz kuak, banda susam helvas sepeti, sepetin zerinde beyaz rt, kolunda se pet, iki yana sallanarak yrr. Arnavuta gelince drst, mert ve say bilmeyecek kadar cahildir. Ezin vermekten holanr, abuk fke lenir, ataktr, onun iin ldrmek olaan ilerdendir, ka badaylk taslar, fakat skya gelince kaar, iyi davra nlnca yumuakbaldr. Heceleri kekeler gibi oaltarak ve vurgulayarak konuur. Uralar arasnda celeplik, ciercilik, bahvanlk, bostanclk, koruculuk, bozac lk, kaldrmclk vardr. Ad oukez Recep, aban, Ra mazan. Bayram Caa, Ali Kettan, Zeynel Aa olur. Hep tabancasna davranr. yle meydan olur : Kim atlata cak, pitov mu, tabanca m, ruvelver mi, top mu, tfek mi, nerede kabaday grelim. Giyimi yledir : Beyaz fistan, krmz tozluk, krmz cepken, krmz yelek, be yaz oban gmlei. Fistan ve tozluk yerine potur da giyebilir. Orman koruyucusu yle giyinir : Barata, en tari (fistan), beyaz alvar, krmz yemeni, kama, elin de sopa. Aylar sayarken Ramazand atlar. Rumelili ya da Muhacire gelince ounluk atalcadan gelir. Ura pehlivanlk ve arabaclktr. Pehlivanliyle vnr, herkesle gremeyi kendine yediremez. stanbullular iin muhallebici der, fakat yenlince hep mzklk eder, Ayam kayd, ayam burkuldu gi bisinden bir zr bulur. Ad oukez Hsmen Aa veya Pehlivandr. Sznn bana hep A be Ahretlik geti rir. ok kulland kelimeler arasnda kaln azl, susak kafal, kodo, paytak, kzan bulunur. Gi yimi : Yakasz mintan, dizden paaya daralan, yan diki 309

Kabak alan Arap.

Arap Halayk (HMV)

leri nakl pantolon, kuak, boyu ksa geni kol yenle ri, gs ilenmi cepken, uhadan klh, klaha evre dolanmtr. Bu kiilerin yan sra bakalar da vardr, rnein, Tatar gibi. Ak mzii Tatar havasdr. \ raslanr, z Ferhad ile irinde boyac brahim Aa gibi. R. harfini rrrr gibi oaltarak syler. Banda kalpa vardr, kaf tan krkldr. Geri, bu kesime girmemekle birlikte, g renekleri, dillerinin deiik olmasndan ayn etnik bir topluluk olan ingeneleri de buraya alabiliriz. ingene geici bir tip olmakla birlikte, Karagz deyimleri ara snda pek ok ingenece szck bulunmas, Karagzn ingene olduu zerine pek ok antrmaya raslanmas, kimi incelemecilerce Karagz oyununun Asyadan in geneler araclyla Trkiyeye geldiinin ileriye srl mesi gznnde tutulursa, ingeneler de Karagz iin de nem kazanr. ingenelerin kendine gre bir szlkleri vardr, rnein naslsn? yerine sos kerosa derler, bunun gibi : Aynal : Gzel, ulanmak : Vermek, papel : Para, periz : Sz, ay : Kz, orolo veya arovo : Olan, hastar etmek : Cinsel birleme, mhreci : Sevici, pandeli : Tef v.b... ingene, oyuna girerken todi havas alnr. Kt, olumsuz bir ingene kiisi olan Bok Ana "bir cazuy-i nekbet" diye tantlr. Hamam oyununda ana kadn da ingene olup ad Mncire'dir. Karagzn de ingene olduu zerinde antrmalar bulunduunu daha nce belirtmitim; ancak, Karagz bir ingene ile karlat nda onun ne sylediini pek anlamaz. Erkek inge nenin giyimi : Ayana siyah potur, kopal siyah ku ak, siyah salta fes, zerinde kocaman sark, elinde u buk Kadn ingene : Mavi bir yeldirme, banda rt, elinde iek sepeti, barts zerinde iekler. Kimi oyunlarda ingeneler eek veya maymunla gelirler.
6. Zimm (mslman olmayan) kiiler : Osmanl uyruunda olmakla birlikte, Hristiyan olan erkek lere Zimm, kadnlara Zimniye deniliyordu. Bunlar Ka ragz ve Ortaoyununda Frenk, Rum, Ermeni ve Yahu didir. Karagzde en ok rastlanian Yahudidir. Oyun

310

Yahudi.

argosunda buna ingeneceden Cd denilir. oukez s panyolca szler kullanr; ke kerez, me keriz gibisinden. Yahudi hesab, inat b*r pazarlkdr. Kaykla karya geerken yirmi kuru yerine bir kuru vermek iin u rar, para vermemek iin nceden kapsn yapar, unut tuu eylerin adn sayar. Uralar arasnda eskicilik, sarraflk, kuyumculuk, tefecilik vardr. Bu arada Haham ve Yahudi hokkabaza da rastlanr. Korkaktr, pehlivan lk, d gibi ilere karmaz. Yaygaracdr. oukez meydana elinde Tevrat okuyarak gelir, saa sola oku yarak fler. Ad Azarya, Buhurai, Zaharya, Mion, Samuel Efendi olur. Trkesinin bozuk olmasndan ya rarlanarak karsndakini svp sayar, rnein Maala, maala daha ki yelmeden ayi kdi karma ya da Be ni kari tarafta ka para yotu mi yorsun gibi. Durum lardan yararlanmasn bilir. Giyimi yledir : Siyah al var, basma entari, siyah cbbe, banda kaveza veya ha fif sark, omuzunda bir uval, cbbesinin bir etei elinde bulunup, ayanda edik pabu vardr. Gzlk takt da olur. Entarinin belinde kuak vardr. Kimikez alla r tl hafif siyah sark sarar. Frenk, Rum veya oyun argosunda ingeneceden bozma Balamaya gelince, bu oukez Rum, kimi de Tatlsu frengi olabilir; Tmarhane oyunundaki Italyan Dok tor gibi. oukez buon giomo, come state gibi talyanca, kimi de kalispera gibi Rumca szler katar konumasna, Rum oukez doktor, eczac, meyhaneci, terzi, ya da tacir olur. Giri ve ak dans polka, kadril gibi dans lardr. Ad oukez Nikolaki, Apostol, Gerkidis, Hristaki Efendi, Niko, Kiryako olur. Giyimi yledir : Arkas yrtmal, alacal renklerde paralardan frenk paltosu, ya da frak, kolal byk yaka, uzun krmz bir boyunba, fazla uzun bir silindir apka, ayanda uzun bu runlu bir iskarpin, stnde beyaz tozluk, ince damal k sa paal pantalon, ince baston, n ak beyaz yelek. Ermeniye de ok raslanr. oukez utla gelir. M zik, iir gibi gzel sanatlardan holanr, soylu, gn gr m, bakalarn kmseyen tavrldr. Ad ounluk 311

Ermeni Klhanc

Onnik veya Ud San Onniktir. Konumasnda he, "ahbar", p deyi", maytap etmek, cenabnz, kyak, zo gibi szckleri olduka ok kullanr. Kimi konaklar da alverie bakan ayvazdr, ad oklukla Ohannes Aa veya Serkistir. Uralar arasnda kuyumculuk, lm clk, tuhafiyecilik vardr. Giyimi yledir : Siyah cbbe, kalpsz fes, pantolon, elinde sap krk bir emsiye veya siyah klf iinde bir ut. 7. Sakatlar ve ruhsal hastalar : Bunlar ya fizik ya da ruhsal bakmdan sakat kiilerdir. Fizik sakatlar ara snda kekeme, kanbur, burnundan konuan hmhm, k trm saylabilir. Sar da vardr. Ruhsal sakatlara gelince, bunlar arasnda deli, es rarke, aptal bulunur. Kek, engi gibi cinsel sapklklariyle tannanlar da buraya koyabiliriz. Bunlardan ap tala ok raslanr, ad ingeneceden Denyo ya da Denlodur. oukez banda n yrtk, kulaklarna kadar gemi soluk fes vardr, on onbe paradan meydana gel mi donunun ukurlar ensesinden balanmtr, aya nn birinde takunye, tekinde eski terlik bulunur. Ucu na ip bal bir araba srkler. Kimi, bir elinde bir Ka ragz, teki elinde bir Hacivat tar. Yaygarac, acma duygusuyla martlm, kstah, arsz, kfrbaz, yz sz, srnaktr. Aptal olduu iin mahallede bir dokunul mazl vardr.
8, Kabadaylar ve sarholar : Bunlar arasnda Tuz suz, Efe, Matiz, Sarho, Klhanbeyi bulunur. Bunlar o ukez oyunlar bir zme, bir sonuca balarlar. Szde dzen ban salarlar. Tuzsuz Hey hey, gidi yiitlik hey!" gibisinden nralar atar. oukez tabanca, karabi na, ifte, kl, i gibi silh adlarn sayar. ldrmede elinin hafif olmasiyle vnr. Mandra oyununda ad Mandral Deli Tuzsuzdur. Bu arada Bekri Veli, Tekbyk, Sakall Deli, Hmhm Ali, Hovarda akr, Krmz Suratl Bakr, Burunsuz Mehmet, opur Haan, Cingz Mustafa gibi adlar tayanlar vardr. Her zaman ve her kesle dvmeye hazrdr. Matizler kimi oyunlarda zey beklerden ya da efelerden baskn karlar. ldrme ze

312

Matre. (Max Bhrmann koleksiyonu)

Efe (TSM)

rine tuhaf fikirleri vardr : 999 kiinin kanna girmi olduunu, bunu bin yapmak istediini syler; babasn bile doradn vnerek bildirir; Grn korku, ylg verici olmakla birlikte pek nemseyen olmaz. oukez ortaya kan kark durumlarda, dolantlarda aslnda onun parma vardr. Hep cezalandracakken sonra ba lar. Balamasnn gerekesini yle aklar : Ede ne etmek her kiinin krdr, edene etmemek er kiinin krdr. En byk zellii gzda vermek, sindirmek, kaba kuvvettir. Ormanda olduu gibi yol kesen ekiyalar bastrr. Kimikez, birinin kafasn keserek onun di arsn gidereceini syler. Daha ok stanbul az kul lanr, cvk, peltek bir konumas vardr. Karagzde ki mikez giyimi yledir : Sark, fes, cepken, potur, srma l tozluk. Bir baka kabaday da Klhanbeyidir, Kendine g re tavrlar vardr. oukez tulumbacdr. Yere tkrr, byk burar, fesini yana eer. Kimi szckleri beste ile syler, mani okur ve argo konuur, buna todice ko numak denir. Ad Yanbast Ali, Gevek Mehmet ya da aanoz Salihtir. Yan yan, arpk, yalpa vurarak, nra atarak yrr; buna klhanvar yry denir. Yanbast, Baryank, Vurdumduymaz gibi takma adlar vardr. Heceleri eke eke, uzata uzata konuur. Giyimi yle dir : Fesinin stnde yazma yemeni bkmvari sarldr. Yarm Fransz, arkas yumurta keli, fortlar bask is karpin, belde, kasklarnn zerinde dkme sarlm Trablus ipek kuak, yakas iliklenmemi, gs ak, kol lar dirsekle bilek arasnda ieri kvrlm, mavi renkte ipekli frenk gmlei, boynunda muska, pantolonun pa alar kvrk, omuzunda mor kadifeden ceket, elinde otuz lk tebih. Matiz, ingenece sarho anlamna gelen mattodan gelmektedir. Bu arada tarihte gerek bir kii olan Bek ri Mustafa Meyhane adl oyunda karmza oyunun ba kiisi olarak kar, bu da sarholuundan tr bu ke sime girer. Efelere, zeybeklere gelince, onlar da heybetli gr nleriyle, ekiya sylencelerinin temsilcileri olarak 313

buraya girerler. Zeybeklerin giyimi yledir : Ksa topuz alvar, yn rme tozluk, krmz yemeni, belde Trablus kuak/uzun bir bak, bata yksek fes, zerinde Trab lus ii sark sarldr; srtta bir cbbe, omuzda tfek. 9. Elendirici kiiler : Bunlar Karagzde eitli se yirlik oyunlar gsteren, elendirici kiilerdir, rnein Snnet adl oyunda bu trl gsteriler pek oktur. Oyu-' nun olaylar dizisine katlmazlar. Kekler, engiler, kan tocular, hokkabazlar, canbazlar, curcunabazlar bunlar arasndadr. yle ki, Karagz iinde' Ortaoyunu ya da Karagz bile oynatld olur. Hokkabazlar yardaklariyle oyunlar gsterirler. *fl
10. Olaanst kiiler : Bunlar da az raslanan kii lerdir. Daha ok by gcyle olaand iler yapan, oyunlara geregst bir renk katan kiilerdir. Cazular oyununda Azraka Banu ile Nakayi Cazu gibi. Bu arada cinler, canavarlar, ylanlar da vardr. Cazularn ejderha hotozu, ylan kams olur. y .
.

it.

11. Geici, ikincil kiiler, yocuklar : Bunlar ya bir tek oyunda nemli devi olan kiilerdir, ya da bir iki oyunda nemsiz ^devleri olan ikincil kiilerdir. Btn Karagz fa&lianm bilmediimiz iin bunlar tam* ola rak bulmak olana yoktur. Kimikez bunlar bir oyuna

:L

Tahms oyunundan fffM V)

zg olmak zere o oyunun ba kiileri olabilir : Tahir ile Zihre*de Tahir ile Zhre, Kanl K avafta Ak Haan ile olu Mtslu gibi. Bunlarn kimisinin Karagz ve Ha civat ile akrabal olabilir : Krgnlar oyununda Haci vatn kardeler Dedii Gibi, Demeli, Tavtati Ktpati, Rasgele, Hacivatn olu Sivrikoz gibi. Kimi oyunlarda Avrupallar bile bulabiliriz. Nitekim Karagzn aktr olmas yahut komiklii oyununda Yazc oyununa ben zeyen bir konu iinde bir Avrupah gezici tyatro toplu luunun oyuncularndan Franos, Albert, Mile Jani, Mile Marieyi buluyoruz. Bir baka oyunda Fransz E l isinin bile perdeye karldn gryoruz. 1 Devlet 0

Bir at tasviri (Max Bhrrnan koleksiyonu}

-J .

byklerinin de grntlerinin yaplp perdeye srl dklerini biliyoruz. Nitekim, kimi tanklara gre Sad razama varncaya dek kimi devlet bykler perdede boy gstermilerdir; bunlar arasnda Grc Mehmet Paa, Topal Hsrev Paa, Kbrsl Mehmet Paa, Sultann Amiral olan damad saylmaktadr* Geici kiiler arasn da unlar sayabiliriz : Snnet oyununda Snneti Abid Bey, gene ayn oyunda ve Aalk oyununda zengin Abid
10
AvrupalIlarn da perdeye karldm grmtk, Bkz. Davey, a.g.e .t ss. 347-348; ayrca bkz. Carsten Niebuhr, Reisebschreibung nach Arabien ... I, Kopentagen 1774t s. 188.

Bey. dll'de pehlivan Aslan Halil Pehlivan, Yalova Sefas'nda mleki, Bahe oyununda Keneti, Hamam oyununda kilci, natr klhanc, Sahte Gelinde tablallar, sama dualar okuyan mahalle imam, erke halayk. Bunlarn hi biri belirli bir kesime girmezler. Bu arada kiilikleri olmad iin hayvanlar ve eyalar zerinde durmuyorum. erik ve Oyun Daart Fasl oyunlar domaca olduklarndan ve bir metne bal kalmad iin bugn elimizde bulunan fasllar sa yca pekazdr, ayrca bu oyunlarn konular ve kurulu lar zerine yeterince bilgi sahibi deiliz. Balang blmnde Asya tiyatrosunun ve gele neksel tiyatromuzun trlerinin gstermeci tiyatro r neinde gelimi olduu belirtilmiti. Gstermeci tiyatro ya yakn bir slp da ak biim dir. Gstermeci tiyatroda gerein yanlsamasn ykmak iin oyunda da eylemin ak kesikliklere urar, ksa sahnelere, blmlere paralanr. Bunu anlamak iin tal yan dnr Umberto Econun Ak Eser - Kapal Eser ayrmn tanmak gerekir. 1 ster resimde, ister mzikte, ister edebiyatta, ya da tiyatroda olsun ak eser, tek

Perde ss 1 Ak biim zerine bkz. Metin And, Tiyatroda Ak Biim ve Trk Tiyatrosu Bakmndan nem i Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 1970, I, ss. 19-31.

316

bir dzene sokulanayan, tek ynde gelimeyen, seyirci nin, dinleyicinin, oyuncunun istedii gibi deitirilebilen eserdir. Trl yorum, beeni, anlatm ve deiim ola naklarna ak olduu iin "ak eser" deniliyor. Kapal eser ise tek bir biim iinde kapal kalan, seyircinin, dinleyicinin, oyuncunun isteine gre deitirilemeyen, yaratcsnn elinden kt gibi dndrlm, kalpla m eserdir, "Ak eser esnek, oynak, deikendir. Par alar, eler yer deitirebilir, kimikez sonsuz sayda olanaklar verir; seyirci, dinleyici, okuyucu kendisine sunulan bu ok ynllk iinde seimler yapabilir, sanki ikinci bir yaratc olur. Kapal eser in tek bir mer kezde, bir ekirdek evresinde toplanmasna ve para larn belli, deimez bir sra iinde smsk birbirlerine balanmasna karn, ak eser" de paralar, ayrntlar bamszlk kazanmasna, kendi balarna bir btn zellii tamaktadr. Bu bakmdan gerek seyircinin uyahkll, gerek bu yap zellii bakmndan da Brechti dnmemek elde deildir. imdi buradan Karagze geebiliriz. Ancak, ba tan unu belirtmek gerekir ki, bu oyunlar eser kavram na girmez. Sonra, birazdan greceimiz gibi, seyirci do rudan doruya deil fakat oyuncu ve oynatcy etkiliyerek dolayl olarak temsili deitirir. Bu bakmdan, im dilik ak eser deyimini bir yana brakarak ak biim deyimini kullanabiliriz. Hemen urasn belirtmek gere kir, her domaca oyunda bir bakraa ak biim var dr. Fakat Karagz yaps bu bakmdan tam ak bi im in kendisidir. rnein commedia deUarte'de bir domaca oyun olduu halde, onun n-rgiilerinde, belki sylemelerinde, kimi ayrntlarda deiiklikler yapla bilir, fakat n-org batan sona belli bir ak izler. Oy sa Karagz ile Ortaoyununda ok ilgin bir ak biim buluyoruz. Lk bakta ndeyi - Syleme - Fasl - Biti gibi belli kalplam bir kuruluu olan Karagz'n ak bi im anlayna uymad sylenebilirse de, bu eler bu srada olmakla birlikte her biri kendi iinde deiebil 317

mekte, uzayp kmaiabmektedir, rnein, perde gazel leri ve tekerlemeler oyunun kendisine bal olmayp sa nat bunlar gnlnce stedii gibi deitirebilmekte dir. Sylemeler de bamsz olup, sanat bunu istedi i gibi seebilmekte ve uzatabilmektedir. Evliya elebi kendi anda sylemelerin onbe saat uzatlabildiini ileri srmektedir. Aslnda bu uzunluk abartma gibi g rlebilirse de daha nce grdmz Asya Glge Oyu nunun sresine uymaktadr. Ayrca bir n-oyun niteli inde olan ara muhavereleri de gene istee uygun olarak katlp, karlabilir. Nedir ve nasl iler bu ak biim? Karagz oynat cs her eyden nce seyircilerinin kimler olduu ile ya kndan ilgilidir. Bir ocuk topluluuna oyun gsteriyor sa, oyunu onlarn anlayna, beenisine uydurur; yalnz erkeklerin bulunduu bir seyirci topluluunda ise daha kaygszca davranabilir, bol bol utanlarnaya bavurabi lir; seyirciler arasnda bir devlet bynn veya kam bur, sakat birinin bulunmas gibi deiik durumlara g re kendini hazrlar. Oyunun yeri, zaman, takvimdeki gnn anlam gib eitli eler, gnlk konular oyunun btnn etkileyebilir. Bu daha ok temsil ncesi ha zrlktr. Fakat temsil boyunca da seyircinin alk, gl mesi, gnderdii duygudalk dalgalar ile oyunu ksal tp uzatabilir, fasl dak taklitlerin saysn azaltr, sylemeleri eksiltip arttrabilir. Seyirci kendisini duy gudalk dalgalaryla destekliyorsa, oyuncunun veya oy natcnn da keyfi yerine gelir, sylemeleri uzatr, ye dek kiileri perdeye srer, oyun sonunda engisiyle, cambaziyle seyircisine tam bir cmb hazarlar, ite Karagz'de ak biim bu olanaklar tanyan, esnek, oynak btn meydana getiren paralarn, ohmtularn ssras kolaylkla deiebilen, her biri ayrca ksaltlp, uzayabilen bamsz elerdir. Btn deiiklie ramen oyu nun zlenim birliinde bir deiiklik olmaz. Diyelim tak litlerde I^az Yahudiden nce veya sonra karsanz ve ya karmadanz, ya da oyunun bana u muhavereyi de il de bu muhavereyi koysanz, Hrbonun bulunduu olutuyu hi almasanz, oyunda hi bir deiiklik olmaz.
38

Ancak, Karagz n-orgeri iinde, bir dolanty ge litiren, bir olaylar dzeni birlii ve tml gsteren, bu bakmdan kapal biim e yaklaan oyunlara da raslanr. Fakat bunlarda da gene "ak biim in zgrl, deikenlii asaldr. Belli bir olaylar dizisi, belirli bir serim ve hazrlk, bir dm veya atallama, sonunda da bir zle ynelme, ak biimin zgrlk ve gev ek yap zellikleriyle nemini yitirmektedir. Karagz fasllarn eitli ayrmalar iinde inceliyebiliriz. Bunlardan birisi Profesr Jacobun Karagz zerine bir incelemesindeki drtl ayrmadr. 2 Bu drt l ayrma yledir : (A) Karagzn bir i tutmas; (B) Karagzn yasak edilen yerlere girmek istemesi veya yaplmamas gereken eylere burnunu sokmas; (C) Ba msz bir dolartda Karagz'n kendini gldrc veya aprak bir durumda bulmas; () Sylencelerden, halk yklerinden dn alman konulardan yararlanarak ya plan uyarlamalar. Kimi fasllar bu rneklerden birine tpatp uymakta, kimi oyun iki veya daha fazla rnen bir karmndan meydana gelmektedir. (A) rneinde oukez isiz olan Karagze, Haci vat arac olup bir i bulur ya da ayn ite ortak olurlar : Eczahane, Karagzn Al, Karagzn Bakkall, Karagzn aktr olmas yahut komiklii, Kayk, Saln cak, Yaztct gibi. Bu durumda taklitler ounlukla ya mteri ya da alacakldr. Kimikez Karagz veya Havat bir yarma dolaysiyle byle bir ie girerler : dl l ve Karagzn airlerle mtihan Olmas gibi. Kimi de Karagz bir raslantiyle birtakm uralarn iinde ken dilerini bulurlar : Cambazlar, Tahmis, Bahklarda. oldu u gibi. Bu oyunlarda geleneksel birtakm uralar, zenaatlar tantlr. (B) rneinde Karagz yasaklanm bir yere gir meye yasak olan bir eyi yapmaya yeltenir. Kimi top
2 Georg- Jacob, Trk isek Litt erat urgeschichte..., ss. 46-54,

319

lumsal snf ayrm bir yere girmeyi engellemektedir; Karagz bunu onuruna yediremedii iin girmekte direnir : Bahe ve ivi Baskmnda olduu gibi. Kimi de meraklar, istekleri onu drter : Hamam oyununda olduu gibi. Kimi de tekin olmayan cinli bir yere veya ie burnunu sokar : Kanl Kavakda olduu gibi. Yazc oyunu bir i tutma bakmndan (A) rneine girmekle birlikte, tekin olmayan bir dkkn tutulduu iin (B) rneine de uyar. Cazular da bir bakma bu rnekten sa ylabilir. (C) rneinde belirli, bamsz bir dolant, bir olay lar dzeni buluruz. Burada oukez Karagz eksen ki idir ve oukez kendini bu dolant arasnda birtakm gln ve zor durumlar iinde bulur : Sahte Gelin yahut Ters Evlenme, Yalova Sefas, eytan Dolab gibi. Kimi kez de, Karagz eksen kii deildir : Meyhane veya Bekri Mustafada olduu gibi. Bu eit oyunlar, greneklerin sergilenmesi, toplum yaamnn yanstlmas veya eit li oyunlar (divcrtissement) iin bir vesiledir. Karagz bu kark dolantya kimikez iyilikseverliinden, ahlk ko ruyuculuunu stne yklendii iin karr. Karagzn delirmesi de bir bakma bu rnee uyar. Tmarhanedet sokaktaki babo delilerin etkisiyle; Karagzn Esrar ip Deli Olmas oyununda da esrar itiinden deli olur, sonra dzelir. aprak dolantlardan meydana gelen oyunlara da raslanr. rnein Kk Ali'nin daarcndaki bir oyu nun konusu yledir : nce bir Ortaoyunu tekerlemesine benzeyen bir mu havereden sonra bir helva sohbetine arlanlar gemiye binip Balata gideceklerden Karagz yar yolda bir meyhanede brakrlar. Karanlkta yolunu bulmak ister ken, kol gezenlerin elinden kurtulan Karagz bir yosma nn avucuna der. Kadn onu evine gtrr. Bu srada kadnn sevgilisi gelir, kadn Karagz saklar, arkadan kadnn kocas olan zorba bir Yenieri aas gelir, kad n ve sevgilisini ldrr, Karagze inanarak onu sal verir. Byle bir servenden sonra Karagz helva sohbe320

tine katlr. Burada bir meddah gsterisi yer alr. Gece can pekmez isteyen bir gebe kadn, kocasn pekmez bul maya gnderir, trl zorluklardan sonra koca pekmezi bulur, getirirken, yolda can pekmez isteyen bir yal adama raslar, fakat kadnn kocas pekmezden vermez, yal adamn ilenmesi zerine pekmezi her yiyenin mide si bozularak hastalanr. 3 () rneinde Karagz halk masallarndan, efsa nelerden, romanlardan, tiyatrolardan yararlanr, konu larn dn alarak, kendi zelliklerine gre bunlan uyar lar. Halk efsanelerinden Ferhad ile irin, Kerem e As l, Arzu e Kamber, Leyl e Mecnun, apur elebi ger eki halk hikyelerinden Tayyarzade veya Binbirdirek, Hanerli Hamm, romanlardan Hseyin FeUh, Haan MeUh gibi. Ayrca tiyatro oyunlarndan da yararlanr. Adolphe Thalasso bir yazsnda Molierein oyunlarnn Karagz fasl olarak uyarlandn ileri srmtr.4 U de rnek vermitir; bunlar Cimri'nin I. perde 3. sahnesi, Tartuffen I. perde 5. sahnesi ve Scapin'in Dolaplar mn II. perde 2. sahnesidir. Byk Adada seyrettii bu sonuncu oyunda, Scapinin efendisi Geronteun olunun bir gemiyle karlmas bir zeybein daa karlmas olarak deitirilmitir. Menzel ise bunlarn gerek Kara gz saylamayaca dncesindedir. 5 zetini verdiim fasllar arasnda Karagz'n Hekimlii oyunu, Molierein Zoraki Hekim adl oyununun Kk Ali tarafndan ya plm bir uyarlamasdr. Cevdet Kudret de Cincilik oyununda Moliere komedyalarnn izlerini bulmutur. 6 Karagz oyunlarn byle eitli ayrmalar iinde inceleyebilmek ancak konusunu bildiimiz fasllar iin dorudur. Pek ok Karagz fasl elimize ulaamadna gre, belki bu ayrmalar dnda kalabilecek fasllar da
3 Hayal Kk AH, Hayal Perdesi, 5 perde I. kitap, stanbul 1931. 4 Le TJtre Turc, L Avenlr dramatique et Uttraire, 1 Tem muz 1894, ss. 24-256. 5 Menzel, a.g.e., s. 44 n. 1. 6 Cevdet Kudret, a.g.e., s. 409.

321

vardr. Nitekim, Karagzn balca konusunun siyasal talama olduunu ilerde gstermeye alacam. Siyasal talama Abdlziz anda yasak edildii iin bunlarn konularn bugn bilmiyoruz. Bir baka ayrma da tarih srasna gredir. Bu ayr ma yledir : (A) En eski oyunlar, (B) Merutiyet a nn oyunlar, (C) Cumhuriyetten sonraki oyunlar. Birinciler yalnz eski deil ayn zamanda hemen her Karagzcnn oyun daarcnda bulunan yaygn oyun lardr. Kr- Kadm denilen (yenileri nev-icad) bu oyun lar arasnda Kanl Nigr, Yalova Sefas, Hamam, Mey hane, Kayk, Yazc, Orman, Kanl Kavak, Abdal Beki, Ters Evlenme gibi oyunlar vardr. Bir de geen yzyl da yazlp Hayal gazetesinde yaynlanm, basnla, as ker kaaklariyle, siyasetle alay eden kk oyunlar var dr, bunlar arasnda Karagz fasl biiminde olanlara da raslanr. 7 kinci tr oyunlar daha ok Merutiyetten az n ce veya sonra kan oyunlardr. Bunlarda Tulat, Melod ram ve Kukla tiyatrolarnn etkisi grlr. Tulat ve Kuklada ba kiilerin htiyar ve bi olduu belirtilmi tir. Bu an birok Karagz oyunlarnda kimikez Ha civatn kaldrlm olduunu, kimikez de neminin azal dn, buna kalk Karagzn bi kiiliine brn dn, oukez ikinci ba kii olan iftlik aas veya zengin htiyarn yannda uak olduunu gryoruz. Ni tekim Sahte Kedi Sahte Esirci> Hain Khya byledir. Tahir ile Zhre'de ise Hacivatn nemi ok azdr. nc tr ise Cumhuriyetten sonra hazrlanm olunlardr. Bu oyunlarda an gereklerine uygun yeni7 Bu oyunlar arasnda Gazetecilik, Bir Ceviz Aacnn Altnda, Terkos Gl, Evdeki Hesap arya Uymad, Ehl-i Mahalle, Vatanperverlik, Ders Oyunu (1292, say : 243), kil Oyunu (komedya 1 perde, vaka perdenin arkasnda geer, 1291, sa y : 243). Bunlardan Ders Oyunu ile ikil Oyunu, gene Hayal gazetesinde yaynlanm kiUi Memo*dan ayrdr, daha ok siyasal talama niteliinde olup, Karagz kalb inde ya zlmtr. rnein bkz. "Karagz'n Sihirbazl", 5 perde, tekmil bir piyes, Karagzn Salnamesi, 3. yl, 1912.

322

likler getirilmitir. Kk Ali'nin 1941de yaynlanan Tayyare Sefas ile 1928de yaynlanm olan Karagz Dans Salonunda bunlar arasndadr. * Bundan baka a n tannm kiilerini perdeye karan oyunlar da ya zlp yaynlanmtr. 9 Fasllarn kaynaklar bal bana bir inceleme ko nusudur. Elimizde btn fasllarn bulunmay bu kay naklan aratrmada zorluk dourmaktadr. Oyunlardaki eitli konu, durum ve motiflerden bu kaynaklar (a) Gerek ve (b) Yapnt olmak zere ikiye ayrabili riz. Gerek olanlar alarnn olaylarn, grenek, ge lenek ve trelerini, gnlk yaayn, eitli eilimleri ni yanstmaktadr. Bu oyunlarda mparatorluun iinde yaayan eitli kiiler, eitli toplumsal katlar arasnda ki ayrmlar, dil ve anlay kartlklan sergilenir. Bir iki oyun dnda hemen hepsi stanbul'un eitli ke leri, gezinti, elence yerleri (Yalova Sefas, Kthane Se fas) gibi, kiilerin giyim kuamlar, trkleri, oyunlar, danslan, birbirleriyle ilikilerinde grg kurallar, ma hallenin grenekleri, snnet dn, grcler, evlen me, eyiz alay, evlilik dzeni, kr kahvesi (Orman, K thane Sefas), meyhane (Meyhane), ok evlilik (Or taklar), mahallenin huzurunu karan, namusuna doku nan, eve erkek alan kadnlar, mahalle baskmlan, huzur karan zorbalar, beceriksiz doktorlar (Tmarhane), be8 Bunlar arasnda Ahmet Sleymann, Rahmi Balabann, s mail Hakk Baltacolunun, Karagzc Kzim'n, Ercment Behzat Lavm oyunlar, bir de Ankarada 1941de Cumhuri yet Halk Partisi yayn olan Karagz adl kitapta smail Hak k Baltacolu, Rahmi Balaban ve Hayal Kk A liden ye di yeni Kragoz fasl bulunmaktadr. 9 Bunlar arasnda smail Efendi, "Hayalhane- Halk, Yeni Fer hat le irin, (iki perde), Halk Gazetesi, 1. yl, 106-109, sa y : 1, 5 Mart 1926; "Yazc, Asr Ortaoyunu", Akam, say : 3020-3036, 9 Mart 1927; smail Efendi, "Tmarhane. Karagz n ldrmas", 2 perde. Halk Gazetesi, say : 111, 20 Mart 1926; "eyh Kteri Meydan Cinayeti", Akam, say : 28732880, 1926.

32)

Tmarhane (Gstermelik)

ceriksiz sokak yazclar (Yazc), eitli uralarn sergi lenmesi (Cambazlar, Tahmis, Balklar), airlerin yar mas (airler), pehlivanlar (dll), tulumbaclar (H a mam), delilerin durumu (Tmarhane), btl inanlar (Cazular, Kanl Kavak, Mal karma), grevlerini kt ye kullanan grevliler (Kzlar Aas), sarholar, zorba lar, dilenci Arap, mahalle imam, karakullukular, v.b. Toplumsal snf ayrm, btl inanlar ve ynetim ko nularnda toplumsal yergiye bavurulur. Zaten ileride de grlecek, Karagz'n en nemli yn toplumsal ve siyasal talama oluudur. Eski durumlar iinde Karagz kendisini yenilemeyi, acllamay bilmitir. Bu, top lumun gnlk yaaynn gzlemle perde ve meydana aktarlmasndan baka bir ey deildir. Bylece bu ge leneksel oyunlarn balca kayna toplumun gnlk ya aynn gereidir. Zengin bir folklor kayna deerin dedir. Yapnt kaynaklara gelince, bunlar sylenceler, ma sallar, baka oyunlardan aktarlanlardr. Ancak yukarda da belirtildii gibi, Ferhad ile irin, Arzu ile Kamber, Leyl ile Mecnun, Tahir ile Zhre gibi masallar uyarlan d zaman genel toplumsal gerein erevesinde ele alnmaktadr. Fasllarn hepsi elimizde bulunmad iin 324

kesinlikle bilinmemekle birlikte. Karagz'n Binbirgece Masattan, Hamzaname, ehname gibi kaynaklardan da yararlanm olduuna, meddah daarcna kout ba ka fasllarn bulunabileceine ve bunlara perdede veya meydanda slplatnlma ilemine (stisation) gre ye niden biim verildiine inanabiliriz. Bata anlattmz Karagz'deki iki trl tekerlemenin- fasllarn ats iin deki yeri, grevleri ve konularyla masallarnki arasn da yakn bir iliki vardr. 1 Ayrca Karagz'n kendisi, 0 Nasreddin Hoca, Bektai, Kelolan, Keel ve Kse tip lerinin bir bileimi gibi grnmektedir. Bunlar halk ada m olarak adaletsizlie, yukar toplumsal snfa, yalanc la, softala, ikiyzlle, bbrlenmeye, halkn sa duyusunun temsilcisi olarak kar koyarlar. Ayrca, Trk masallarndaki Kelolan gibi kurnaz ocuklara da raslanr : Krgmlarda. Hacivatn olu Sivrikoz gibi. Trajik olann masallardan uzaklatrl, mutlu sonulara ba lan da gene anlat geleneimizin Karagz'deki bir izin den baka birey deildir. Sonu ktye varacak hikye yi glmeye, mutlu sonuca dntren Kelolan, Kse, Keel Hamzanm kiilikleri, bunlarn da Karagz gibi plak bal olmalar gibi bir ortak zellikleri vardr. Olaanst deiimler, olaanst yaratklar, sihirbaz lar, cadlar, bakclar, bir yarmayla bir engeli yenip bir sonuca ulama, yalan, tlsml szler, simgelerle ko numa, kocay aldatma, basknlar, gizli haberleme, k lk deitirme, mirasyedi gibi eitli masal motiflerinin izlerini bulabiliyoruz. Yukarda belirtildii gibi, faslla rn yapnt kaynaklarn bulmak bal bana bir incele meyi gerektirir. Jacob, fasllarn bir ikisinin masallara benzerliine deinmitir, rnein Sahte Gelin, Binbirge ce Masallar'ndan Kad ile Kars veya Krk Kse Masal ile Boccacio'nun hikyelerinden Cassandrinonun ser venine benzemektedir.1 Yalova Sefas ile Binbirgece Ma1
10 P. NaUi Boratav, Le type de Karagz et ses correspondants danfl la tradition narratives, uand les Marlonnettes..., ss. 227-232. 11 G. Jacob, Karagz-Komdien, XII, Berlin 1899, s. 26; Ritter, a.g.e., I, s. 73.

325

saMart'ndan Kahireli Kadn ve Drt Sevdals ve Chzla Namuslu Cemile hikyesine, ayrca in ve Hint masal larna I2 eytan Dolab, Binbirgece Macdllarndan Ha , run el Reid ve gen adamn servenine u, Yalan Kp adl ara muhaveresi Hint masalna 1 Cazulardaki ve 4 Kanl Kavak'taki tlsml deiimler gene Binbirgece Masallarndan Jollanar ve olu Bedr Besime IS yaknlk gs , terir. Elde bulunmayan metinler iin bir kaynak da, gs termelikler ve grntlerdir. Geri gstermeliklerin o ukez fasllarla bir ilikisi yoktur, bunlarn ana grevi zerine daha nce bilgi verilmiti. Bununla birlikte, faslla ilikisi olan grntler de vardr; belki de ilk ba larda gstermeliklerle oyun arasnda konu birlii gze tiliyordu. Byleyse mzelerde, zel ellerde bulunan g rntlerin konularnda gerek eski masallar, efsanelerle, gerek Islm minyatr geleneiyle bir balant kurulabi lir. Bunlardan bir iki rnek grelim. Topkap Saray, Hamburg Mzesi ve Metin And koleksiyonunda bulunan Burak, hem slm mitologyas, hem de slm minyatr geleneiyle glge oyunu arasnda bir iliki kurmaktadr. ehname3 nin de glge oyununa konu olduuna inanma mz iin kantlar vardr. rnein Metin And koleksiyo nunda Zalolu Rstemin Dev Sefit'le arpmasn gs teren bir gstermelik vardr. Luschann incelemesinde raslanan bir gstermelik eski Yunan klnda bir yiit le bir aslann gremesini gstermektedir. 1 Bunun Kr6 olu olduunu ileri sren Luschan iki kez Karagz per desinden Krolu oyunu seyrettiini belirtiyor ve bu nunla Herakles arasnda bir bant kuruyor. 1 Demir 7
13 Nikita Eliessef, Th&mes et Motifs des Mille et Utte Nuits, Beyrouth 1949, s. 126. 13 Jacob, Geschichte..,, ss. 138-139. 14 Ritter, a.g.e., III, s. 57, n. 1. 15 Eliessef, a.g.e., n. 144. 16 Fr. v. Luschan, "Das trkische Schattenspel Internationatea Archiv fr Etnographie, (1889 II, s. 9. 17 Buna benzeyen tasvirler Yunan glge oyununda ok Talan maktadr. Bytik skenderin ejderha ile sava gibi. Ancak Trk-slam anlat edebiyatnda ok yerleik olduuna gre Yunanllar bunu da bizden alm olacaklar. Aynca Saru Sal-

326

Pehlivan'n da aslanla gremesi gibi halk hikyelerine raslanmaktadr. San Saltuk eskiden meddahlarda ok rasland belirtilen Hazret-i Hamza ile ilgili Kxssa-i Emir Hamza, SireUi Hamza, Hamzaname gibi Arap, Acem, Hint, Malaya ve Cavada raslamlan konularn Karagz de de kullanlm olduuna inanabiliriz. Bu arada Leder Museumda Trk Karagz grntleri arasnda bulunan ve bu kitaba aldmz at zerinde bir sava eitli resimlerle karlatrlnca, bunun Siret-l Antar n kahraman Antar olduu anlalmaktadr, ancak biz bunun bir Arab tasviri olduunu sanyoruz. Islm min yatr geleneinde raslanan eitli yaratklardan tek bir yaratk yapmaya da bu gstermeliklerde Talanmakta dr. rnein eitli yaratklarn istifinden meydana ge len deve gstermeliki Hamburg, Topkap Saray ve Me tin And koleksiyonunda bulunmaktadr. 1 Topkap M 8 zesinde eitli yaratklann istifinden meydana gelen bir grnt Falname, Davetname gibisinden minyatr der gilerindeki olaanst yaratklara benzemektedir. 5. Karagz'n Temel Nitelii Karagzn temel nitelii vardr : (1) Gldr cl; (2) Toplumsal ve siyasal talamacl; (3) Aksakl. (1) Karagz her eyi demek olan gldrcl, kiilerinin, olay rglerinin dnda, deiik yntemlerle de elde etmektir, incelenince grlecektir, bu Karagztukun da Kaigra kalesinde Hzrn yardmyla yedi bal ej derhay ldrn de unutmamak gerekir. Bkz. Vilyet-Ndme (hazrlayan: Abdullah Glpnarl), stanbul 1958, ss. 46-47. Perde gazellerinde Bektailerin simgeleri bulunduu, ayrca Bektailerin Karagz oynattklar dnlrse, Saltuknameden de oluntular oynattklar kabul edilebilir. Nitekim bir baka yerde Karsta kuaktan bir glge oynatc ailenin oyun daarnn Krou kollarndan olutuuna deindik. 18 Bunlara rnek tasvirler in bkz. And, Karagz 31. sayfadaki resim ve renkli XI/71.-72.

327

de yerince hesaplanm, belirli bir yntemdir. Burada bunun balca ynlerini belirtmeye alacam. Konuya girmeden bir glmece oyunun iki nemli ke simini birbirinden ayrdetmek gerekir : Bir yanda oyu nun ats, olaylar, oluntular arasndaki ilmikler, ba lantlar vardr; te yandan oyunun ayrntlar. Yani bi rincisi bir tebihin ipliiyse, teki tebihin taneleridir. Karagz durumlarn, konunun glnlnden ok bu kincisinin, yani ayrntlarn glnlyle karlayo ruz. Bu bakmdan, gldrcy aratrrken daha ok bu ayrntlar zerinde durulacaktr. Bir de bu aratr maya bir kolaylk olmak zere konu iki aamada ince lenecektir : Dilin dnda kalan gldrclk ile dilin kendisinin gldrcl. Karagz'de dil ok nemli gl drc bir e olduundan bu ayrma gereklidir. kinci durumda, gldren, dilin kendisidir. Burada dil bl mnde ele alman, dilin kendi bana bir gldrclk kayna olmasdr. Gldrcln nedenlerinden biri, glenin, yani se yircinin tepkisinin bir stnlk duygusundan gelmesi dir. Bu, yanlmaca ve gln tersinleme (ironie) yoluy la olur. Bu stnlk ya kiilerin zelliine kar duyu lur, ya da olaylarn geliiminde kiilerin yanlmacalarndan, yanltlarndan, bunlarn olaylar karsnda gzleri nin bal olmasndan kar. Birinci durumda kiiler or talama bir insana gre glnletirilip, aalatrlr. Seyircinin glmesi ite bu alaltlm kiiler karsnda duyduu stnlk duygusundan, onlarla alay etmekten, onlar kk grmekten gelir. Karagz zerine yayn lanm aratrmalarda kiiler geni lde incelenmi ol duklar iin bunu burada ayrca ele almak gerekmez. Birka rnekle yetinelim : Yahudi'nin korkakl, Rume lilinin grete kendini vmesi, Matizin yksekten atp tutmas, Acemin byksenmesi, Deli Denyo, Hmhm, Tiryaki, Kekeme, Kambur, Cce gibi kiilerin sakatlk larnn alay konusu olmasdr. Ama alay izgisi hibir zaman bunun bir ktlk olduunu gsterecek kadar ileri gtrlmez. Seyircinin sahnede olanlara kar bir 328

Hacivat ve Karage kadn klnda. (HMV)

stnlk duyduu ikinci alan, sahnedeki kiilerin kimi olaylar, kiiler karsnda gzlerinin ball, yanlma lardr. Bunlar da ya bilmeyerek, ya da birinin dzen ledii bir durumdan tr olur. Seyirci oukez durumu perdedeki kiilerden daha iyi bildii iin, glmesi bu stnlnden ileri gelir. Bu yanlmacalar oukez k lk deitirme, bakasnn kimliini taknmada da ken dini gsterir. Kadn klna girmek, bunlardan en ok raslanlandr. rnein, Salncak oyununda Hacivat i orta Karagz denetlemek iin kocakar klna gi rer; Bahe oyununda Karagz baheye girebilmek iin kadn klna brnr. Gene toplumsal bir zorunluluk olan kadnlarn rtnmesi de bu trl yanlmalara yol aan bir nedendir; nitekim Byk Evlenme oyununda Hacivat nasl yanlp yolda kendi karsn izlediini, ona lf at tn, onu elde ettiini anlatr. Saklanmalar, gizlenme ler de buray girer : Mandra oyununda Karagz, Sarhotan saklanmak iin ayak yolunu seer; eme ya hut Ktahya oyununda gene Karagz, karsn gzet lemek iin tavan arasna saklanr. Harar, kp gibi yerle re saklanmaya ok raslamlr. Glmeyi douran olay bir baka ynden de alna bilir. Bu, kartlklar, aykrlklar, samalklarla elde edi len beklenmezlik, artclktan kan gldrclktr. Kartlk da bir bakma seyircide bir stnlk duygusu yaratr. Yukarda belirtildii gibi, seyirci kendini yeri ne koyduu ortalama bir kiiyle sahnedeki aalatrlan, glnletirilen kii arasndaki kartla gler. Bu nun gibi, gene gzleri bal kiilerle seyircinin bilgisi arasnda da bir kartlk doar. Fakat imdi ele alnan sfldrclk, glme kuramclarna gre, seyircinin bek ledii ile bulup grd arasndaki kartlktr. Seyirci beklediklerine aykr deni bulunca gler, bunda bir armaca, bir umut krkl vardr. Gelmesini, olmasn bekledii sonuca aykr, mantksz, us d, beklenmedik le karlarlar. Her aykrlk, beklenmezlik gldrmez; beklenmezin oyunsever bir davranla karlanm olmas durumunda glnr. Bu trl beklenmedik durumlar, mantkszlklar, aykrlklar Karagzde pek boldur. He 329

le dsel, gerekst durumlar pek oktur. Bunun gibi, by yoluyla yaplan birtakm deimeler, mantk-d iler vardr. Cazular oyununda da by buluyoruz. B y oukez olaan-dnn bir aklamas oluyor. Kimi kez byle bir aklama yaplmadan da birtakm gerek-d iler buluyoruz. rnein Tahmis oyununda Karagz ile Hacivat merkebe binerler, merkep ikiye ayrlr, keneti merkebi birletirir, ama ters birletirir. Bunun gibi, Salncak oyununda Yahudi ld halde hibir ak lama yaplmadan dirilir. Oyun kurallarn hie saymak, tiyatro gereini bozmak da seyirci zerinde artc bir etki brakr. Ka ragzn saduyusu oyun kurallarna bakaldrr. Kara gz bir tavrn, bir hareketin, bir oluntunun yinelenmesi yapld gibi, kiilerin yinelenmesi de olabilir. Ya da ayn oluntu, ayn sahne, deiik kiilerle yinelenir ya da ayn kii ayn sahneyi eitlemelerde, deiik oluntularda yineler. Nitekim Karagz ve deiik taklitlerin birbi rine benzer sahneyi yinelenmesini ok buluyoruz : Kara gzn Aal oyununda taklitler Karagze i istemek iin bavururlar; eme yahut Ktahya oyununda Kara gz karsnn ahlk zerine deiik taklitlerin dn celerini sorar; Yalova Sefas oyununda deiik taklitler Yalovaya kaamak gitmek iin gelip kp veya harar iine saklanrlar; Kayk oyununda deiik taklitler ka ya binmek isterler; Yazc oyununda da deiik kii ler Karagze yaz, mektup yazdrmak iin bavururlar; ivi Baskn yahut Aptal Bekide deiik taklitler zen nelerin bulunduu eve girmek iin bekiyi atlatrlar; Salncak oyununda deiik kiiler salncaa binmek iin gelirler; Karagzn airlerle imtihan olmas oyununda taklitler air olarak yarmaya katlrlar; Bu trl yi neleme aa yukar bir oyunun atsnn tmdr. o ukez yineleme tiyatroda bir oyunun olaylarnn yry n aksatan, ak kesen bir engel, bir saknca olarak bilindii halde, Karagzde bu bir yap zellii oluyor. Yineleme kimikez ayn kiinin bir sahneye trl eit lemelerle katlmasdr. Nitekim, Karagz Bahe oyunun da baheye, Hamam oyununda hamama girebilmek iin 330

trl yollara bavurur, ama hepsinde kovulur; Balk ara muhaveresinde Arap Lala tam balk tutulacakken se vinle barr, balk da rkp kaar, bu sk sk yinele nir; Tahir ile Zhre oyununda Karagz, Zhre'nin ba basn byye balamak iin o uyurken muskay gizlice sarna ilitirecektir, hep adam uyanr, Karagz de, adamn sarna dokunuunu yeniden aklamaya al r, zr diler; Ortaklar oyununda Karagz kaynanasn her kovduka o hep geri gelir, zellikle pataklamalar, dvmeler, vurumalarda yinelemeye ok bavurulur, yle ki, kimikez bu yineleme iin bir gereke verildii olur. Nitekim Kanl Kavak oyununda Karagz kavak aacn kesecek olduunda orman koruyucusu Amavutlar onu yakalar, dvmeye balarlar, sayda ardkla rndan dvmeye yeniden giriirler. Taklit de, taklit edilenle taklit arasndaki kartlk bakmndan buraya girer. Burada oukez tersinleme de (ironie) buluyoruz. Ancak, bu taklit Karagzde en nemli e olan ve bir kiiletirme yntemi saylan tak litten bakadr. Bu, ya kiiletirme iin yaplan taklidin taklit edilmesidir, ya da benzerlie zenilmeden birtakm hayvanlarn, nesnelerin, kiilerin taklidinin yaplmas dr. rnein Karagzn Aal oyununda Acem, elen mek iin Karagze eitli hayvanlarn bartlarn tak lit ettirir. Ayn oyunda Karagz kibar insanlar gibi ko numay dener; ivi Baskn yahut Aptal Bekide Haci vat kendi karsn vp Karagznkn batrrken ka dnlarn taklidi yaplr; Karagz Mandra oyununda burnuna pamuk tkayp Hmhm gibi konuur. Bu kart lklarn vurgulanmasiyle gldrclk elde edilir, dll oyununda gen bir kzn btn pehlivanlar yenmesi de bir kartlktr. Konu dna kmak, mantk srasn boz duu, daha sonra gelmesi bir zorunluk olann yerini al d iin artcdr, beklenmezliktir. Bunlar saylamyacak kadar oktur; yle ki, bir tiyatro oyununda olaan saylan bir olaylar zincirinin yry, Karagzde ise, belli bir olaylar rgs yerine olaylarn yryn sk sk kesen artc ayrmtlar daha nemlidir : Bahe oyu nunda Karagzn yrmeyer merkebi tamas gibi. Ki 331

mi nesnelerin kartl, aykrlndan da yararlanlr : Snnet oyununda Hrbo'nun ille de birini balta ile sn net etmek istemesi gibi. nc olarak, soytarlk, pataklama gibisinden gldrc abartmaya, byksemeye, arlklara bavu rulur. Abartma, kartlklar, aykrlklar daha bytr. Kiilerin birok zellikleri byle abartma yoluyla veri lir. Hamam oyununda cinsel sapk iki kadn dargnken bartrlmak istenince, birbirlerini grr grmez bay lrlar; k Ferhat zenneleri grnce baylr; Yazc oyununda Karagz'n cin grnce baylmas gibi. A rlk kimi hareketlerin ivedilemesinde de kendini gs terir. Vurumalar, birbirinin stne dmeler, itiip ka kmalar gibi gldrmecenin btn kabalklarn bulu ruz. Hele vuruma, pataklama pek boldur. Bu dvmeler iinde kimikez yanllkla vurmalar da vardr; Tah mis oyununda kahve dvlrken Arap, Beberuhi arada bir tokmakla Karagz'n kafasna vururlar, Karagz de onlara vurur. Bu trl gvdesel itiip kakmalara pek ok rnek vardr. Karagzn aya Canbazlar oyununda cambazn ipine, Karagz'n Aal oyununda evinin pen ceresinden atlarken amar ipine taklr, sallanr, itiip kakmalar arasnda Meyhane oyununda sarholar birbir lerinin zerine derler. Bu kabalklarn iine ak-sak lk, bayalk, utanlama da girer. Bunlar szlerde olduu gibi tavr ve hareketlerde de grlr : Bedenin kard kokular, dklar, cinsel ilikiler, cinsel sapklk eylemle ri gibi; Tmarhane oyununda Hacivat'n getirdii otura Karagz bana geirir; Yalova Sefas oyununda Kara gz, iinde insanlar bulunan kpe, Meyhane oyununda da rak kadehine ier, Bekri de Karagze bu kadehi zorla ii rir; Salncak oyununda sarho kusar; gene Salncak oyu nunda Zenne ile salncak sallanan Karagz cinsel doy gunluk duyar, boalr. Buraya kadar verilenler eylem ve durumlarn gl drcl ile ilgiliydi. Dilin kendi bana gldrcl ise bundan ayrdr. Dilin gldrcl bu eski se yirlik oyunlarmzda ok daha nemliydi. Dil kiiler ve ya oyun ile seyirci arasnda bir anlama arac olmaktan 332

Gstermelik -algc Kadnlar (HMV)

kar, kendi bana bir btnlk, bamszlk kazanr. Kiiler arasnda atma da hep aslnda bir anlama ara c olmas gereken dilin bu grevinden ayrlp, anlamak ta engel, bir ayak ba olmasndan kar. Bu atma, bu anlamazlk iin, kimikez belli bir anlam bulabiliriz; ni tekim Hacivatn ssl, dolayl, Arapa, Farsa szlerle ykl zentili szlerinin halk adam Karagzce anlal mamas bir toplumsal yergi zellii tayabilir. Bunun gibi, Osmanl kouunun Karagz dilinde anlamsz bir sz yn durumuna indirilmesinde de byle bir yergi kokusu bulunabilir. Ancak, bu sayl durumlar dnda, dil soyutlatrlarak kendi bana, oukez olaylar dze ninin dnda bir gldrclk arac oluyor. Szn gl drclnn en nemlisi, kiilerin dillerinin konuulagelen dilden ayrlmas, onun bozulmu, arptlm, ku rala aykr bir biim almasndan kar. Bu arptlm dil ile doru, kuralna uygun, allm dil arasndaki aykrln anlalmas gldrcdr. Bunlar e ayra biliriz : Deiik blgelerden, lkelerden gelme aznlk larn ive bozukluklar; Acemin, Lazn, Yahudinin, Arapn, Rumun, Hrbonun Trke konumas gibi. Bu nu eitli azlan incelerken eitli rneklerle gster mitim. Dilin baka trl bir arptlmas da, kiilerin bunu bilerek, bir stnlk yaratmak istemelerinin so nucudur; Hacivat, elebi, Tiryaki dillerinde ar bir bi imde Farsa, Arapa ve baka yabanc szckler kul lanr, szlerini ar bir biimde ssleyerek dolayl bir 333

biimde konuurlar. Kimikez Karagzn de buna zen dii olur, onlar da Arapa, Farsa konumay denerler, fakat yanllklar yaparlar. Bu yanllklar sezebilen seyirci bunlara da gler. ncs, dilin arptlmas yaradlta sakatlklar, alkanlklar, kusurlarla olur : Hmhmn burundan, Kekemenin taklarak, Beberuhi nin, Denyonun peltek konumas gibi. Bunun yansra kimi kiilerin gene yaradltan ar abuk veya ar ko numas da buraya girer; rnein, Lz hi durmadan, karsndakinin konumasna frsat vermeden ok abuk konuur; Beberuhi de karsndakinin konumasna freat vermez, soluk almadan karsndakinin syliyeceklerini kendisi syler. rnek : Merhaba, vakit erifler ha yrl olsun, iyi misin? Ho musun? Kuru musun? Ya msn? Tula msn? Ta msn? Efendim ok sz sev mem, az sylerim, ok dinlerim, hasta olursam inim inim inlerim. Syle bakalm, ben iyiyim, sen naslsn? Bir ba ka rnek : Selmn aleykm ve aleykm selm! iyi mi sin? Benim keyfim iyi, seninki de iyi mi? Ben syliyeyim, sen dinle; ben dinliyeyim sen syle! Karagz ve lflk, ad oyunu, cinas oyunu gibisin den pek ok sz oyunu buluruz. Bunlarn en ou, kaba deyimiyle yutturmaca olan iki trl sz oyunudur. Bunlardan birincisi ikizanlamllk (equivoca) : Bir keli me, bir sz iki ve daha fazla anlama gelir; sylemede kardaki bunu bilmiyerek, ama d anlamnda alr, ikinci yol ise benzelemedir (\paronomasia), yani ayr anlamlarda fakat ses benzerlii bakmndan birbirinin ayn veya birbirine yakn iki kelimenin, szn, birbiri yerine kullanlmasdr. Kimi Karagz bunlar benzekli uyum yoluyla hibir anlam tamayan fakat gldrc l olan szlere uydurur. Bu, oukez, szckten, sz dizisinden kimi sesler kartlmak ya da eklemekle ya plr. Bunlara yutturmaca, uydurmaca da denilir. Kimi szcklerin ikiden de ok anlam olabilir; rnein taksim szc, mzikteki taksim, stanbuldaki meydan Tak sim, bir de blme anlamna taksim olarak anlamiyle kullanlr. Kimi insan adlariyle yaplr : Halim, 334

Ak Hasan (HMV)

Selim, Kadri, Mrvvet, Emin gibi. Veya halamann paylamak ve piirmek anlamlan gibi. oukez anlam ses benzerlii yoluyla ylesine bozu lur ki, ortaya kan samal, zrval gldrc olur. rnekler : Sarf- nazar/Safinaz, iltifat/alt Fatma, src-i lisan./ sucu hsan, istidll/isli delll, tevecchleri/deve leri, istihza/istekli Rza, konsltasyon/ konsol tatmas, ika/iyi kaz, familya/fanila, intizar/enginar, irat/iri at, deruhte,/'dereotu, defol/def olurum, dmbelek olurum. Kimi de birden fazla szcn sama bir anlama kan ses karl, yanks bulunur. Birka rnek : Sefada daim olun/Vefada daym olun, hayret-efz/ Halit Rza, delki temas/delikli elmas, bhusus mutena/ Basurlu Muhtar aa, yet-el-krs/letli krs, vaka-i dilhira/'bakkalda fara, cevaptan mstani /orapta mestani, mstakim-l etvar/musluku Edvar, tres bien/ trene binen, uhdenize terettp eden/Akdeniz'e mrekkeb dken, konturat merbut/kunduralar hep armut, s-i is timal etmek/sulu istim etmek, matlup sabit olamaz/Mah mut zabit olamaz. skdarl Gelenbevizade Fatin e lebi/skdar Kel Ermeni Fatma elebi, Kanl Nigr/ kanl enginar, rezaleti ayyuka karmak/zerdaliyi ta baktan karmak, hayvan- natk/hamamc Sadk, uu rumuza halel gelecek/aureci Halil mi gelecek, ismi li niz/ismim Ali deil, ne canibe azimet/kimin canna ezi yet, devr teslim /devrilmi testi, pek .tuhaf bir zat/osuruklu Perizat, yakr deste yelpaze/bizim ihtiyar pek kepaze, esna-y rahta fceten mrd olmu/Ayvansarayda beki krd m bulmu? serzenite bulundu/terzi i te mi bulundu? sar- mnteiren var m/Amasyada eni tem yok, amcam var. Kimikez bu, birka azda deiik biimler alr, r nein, Hacivat felketzede ryanz der, Karagz bu rnu, sklm kapsz yorganz yapar, Sarho, Silivrikapsnda kurban msnz? diye evirir, Karagz de 335

"rpc deresinde kaplumbaayz karln verir. o ukez muhaverelerde bir konu evresindeki terimler, de yimler saylrken Karagz bunlarn her birini arptp bozar, rnein, mzik terimleri saylrken Hacivat Tarz- Cedid ile evkver der, Karagz bunu tarak Reit ile kundurac Yaver yapar. Bir ok deyimlerin de mecaz anlam deil de ger ek anlam ele alnr, rnein ismini bana bala de nildiinde, cevap olarak sonra ben isimsiz mi kalaym olur. Bunun gibi Hacivat Benim barm yufkadr. Karagz Benimki de yourtlu tatar brei. irinin annesi (Hacivat3 Ayanza souk su a) mu dkelim, yoksa scak m? Karagz Scak su dkn de stakoz gibi halan sn. Bu trl deyimlerden birka rnek grelim : Gz srmak/birini eteklemek/birinin pastrmasn karmak/srtnda paralansn/klahlar deieceiz /avu lar aktr/sevincimden ldracam/kulak kesilmek/ havyar kesmek/deniz dokundu/at alan skdar geti/ dili dnmek/cieri ka para eder/yalan yutmamak/mek tebe balamak/mrekkep yalamak/elif yutmak/kt ka ralamak/ayak bann zlmesi/srt kanmak/ayan peyim/eli kulanda/ver elini/yreinin ya erimek/ ekerleme yapmak/yzm yerlere drdn. Hatta kimi durumlarda mecaz yerine gerek anla mn kullanlmasiyle de kalnmaz, bu gerek anlama da yanlarak bir baka deyim de sylenir, rnein : Hacivat Karagz artk gzmden dtn nafile. Karagz (Paac dkknndan der gibi deyi minden) Vay, senin gzn paac dam m? Bu ters anlamalar oukez iki kii konuurken ya plr. Fakat deiik biimleri de vardr, rnein iki kii 336

konuurken nc bir kii onlarn szlerini deitirir, uydurur. Bu en ok ara muhaverelerinde grlr. Nite kim elebi ile Hacivat konuurken, Karagz dardan, yandan, ou kez bu kiiler duymadan (apart, aside) seyircilerin iitecei biimde sylemelerine karr. Ki mikez Karagz iki kii arasnda haberci gibi araclk yapar, birinin szn tekine deitirerek gtrr, r nein, Tahir e Zhre*de Zhrenin babasnn syledik lerini Zhrenin annesine gtrrken bunlar gldrc bir kla sokar, kimikez de bu aracl Hacivat yapar : Byk Evlenme oyununda Karagz ile grcler arasn da sz getirip gtrr; burda da ters anlamalar gene Karagz yapar. Kimi ters anlamalarda kiilerin durumu bilip bilmediklerinin de gldrclkte pay vardr. Yan l anlamalarn bir eidi, eskilerin deyimiyle tecahl-i arifane ye, yani bilmezlikten gelmeye dayanr; oukez Hacivat, kimikez de Karagz ve teki kiiler bu bilmez lenmeye bavururlar. Bunun tersi de olur : Kii, bilme diini, anlamadm, bilir, anlar gibi grnr; rnein bir muhaverede Hacivat edebiyat, dil bilgisi zerine Ka ragze ynelttii sorulara Karagz anlamad, bilme dii halde, grdm, yaptm, okudum gibi cevap lar verdikten sonra, yine ayn konulara dnldnde Karagzn bunlar anlaynn deiik anlamlarda oldu u anlalr. Bunun gibi, Tmarhane oyununda delilerin ipe-sapa gelmez szlerini Karagz sonuna kadar dinle dikten sonra anlam gibi her son cmleyi uygun bir ce vapla, bir szle geitirir. Gerek bilmezlenmede, gerek bilmezken bilir gibi konumalarda seyirci durum bildii iin bu gldrclk onun stnlk duygusuna dayanr. Kimi ters anlam vermeler hareketlerin gldrcl ne de yol aabilir, rnein mzikte makamdan maka ma atlamaya verilen gezinme deyimini, ayn kelimenin do lama anlamna alnmasiyle yle bir durum olur : Hacivat Elini kulana koy da aznla gezin. Karagz Onu yle sylesene! (Karagz elini ku lana kor, yerde az e yzkoyun gezer). 337

Bunun gibi, kadnlar hamamnda kadnlar kendi ara larna karan erkek ocuu biraz byke bulurlarsa Baban da getirsene derler. Bunu Karagzn oluna sylediklerinde, o da gider babasn getirir. Bu kartrmalarn en gzeli, bir kouu, l, uyak, biim bakmndan aslnn tam bir yanks olan fakat anlam bakmndan tam zrva olan bir kouk uydurma dr. Benzek (nazire, pastiche), yanslama (parodie) yo luyla yaplan bu gldrme yntemi iki kouk arasnda kartln kavranmasna dayanr. Tanzir, ayak syle mek, ayak uydurmak, ayak amak Karagzde ok ba vurulan bir yoldur; iyi bir kulak ve eitli kouk biim lerini bilmeyi gerektirir; Bir ok Karagz faslnda bunu buluyoruz, rnein : Acem Ah zitu mkht behengm- devden Rem kerden u istden u vpes nigerden Pervane zimen, em zimen, gl zmen mkht Efrhten u skhten u cme deriden

Karagz Ah zer-i mumula algam kemiden Rvi ki rivyet eder altn kemeriden Pervane kned der kelebek suluca armut Palto-i mer ez ceket-i khne deriden. Mandra oyununda Karagz, elebi ile Zennenin bir birlerine sevgilerini belirtmek iin syledikleri msralar bu yoldan gldrc duruma sokar. Bahe oyununda Acem'in drtln, gene Bahe oyununda oyuncu kz larn iirlerini, Ferhad ile irin'de Hacivatn syledii arky, Karagz'n Aal oyununda Acemin drtls n, Salncak'ta Hacivatn syledii drtlkleri, Bursa'h Leyl'da Ermeninin iirini, Tahir ile Zhre'de Zhrenin annesine sylenen beyitleri, Karagz sama, zrva bir sz yn durumuna sokar. Fakat bunun en gzel r neklerini Karagz'n airlii oyununda, Karagzn de iik airlerle karlamasnda, vurumasnda, deyi oyu nuna kmasnda buluyoruz. Burada Karagz sanki ger ek bir airler karlamasna girmi gibi k Haan, 338

Kayserili, Tiryaki, Beberuhi, Arap ile karlar, mah las beyitinde kendine gln adlar bulur k Gelberi, k Serseri gibi. Kimi de daha uzun paralarda klklamaya (amphigouri) veya klkl zrvaya bavurulur. Burada aralarn da hi bir mantk ba, hi bir anlaml balant bulun mayan szler sanki bir anlam tayormuasna birbiri ardna getirilir. Bunlarda beklenmezlik de buluruz : n k kuruluu bakmndan dil kuralna uygun bu szler btnyle anlamsz bir ses yndr. Karagzde daha nce incelediimiz tekerlemeler buraya girer. Bunun en gzel rneklerini Tmarhane oyununda nce eitli dil lerden, daha sonra da akln oynatan Karagzden iiti riz. [Ek. B] Bir baka rnek : Hacivat bir muhaverede Karagzn edebiyat ve dil zerine bilgisini yoklarken ona sorar : Hacivat engelky aslnda ne idi? Karagz engelky aslnda ingeneky idi; in geneler azd, eriba kzd, bir ngar koptu, ergeler utu, oballar kat, e yalar kuyuya dt, engellerle kuyu dan kardlar, sonra todiler orada otu ramadlar, engel de orada kald, ky de engelky oldu, 1 Kimikez de szlerin yarsndan anlam karmakla birlikte, bunlarn yanma, ses uyumu ve tartm bakmn dan birtakm uydurma szler katlmtr, rnein Haci vat kendini yle tantr : Akdenizin hartas, Karadenizin marts, lkrd ka vaf, insan sarraf, Bursal Hac Evhad namyle mehur-i fkm. Gene kulaa ses yoluyla duaya benzer grnen sz lerin asl uydurmadr, rnein, Ortaklar oyununda Ka
1 Eskiden Arapa renenlere bir szcn kknde yaplan deiiklii belletmek in ilal denilen uygulamaya benzemek tedir. Daha nce de grdlmz tekerlemeler hep bu yolda yaplr.

339

ragz' evlendirmek zere gelen Hocann okuduu dua ve arkasndan mahallelinin makamla amin dermiesine Hay haaaaau! sesleri; bunun gibi, Salncak oyununda len Yahudi iin Hahamn okuduu uydurma dua, ora da bulunan teki Yahudilerin de bu duay Ermenice Buyurun! veya Efendim! anlamna gelen Hamme! ile yanklamalar; Caribazlar*da ara muhaveresindeki b yc duas v.b. gibi. Hareketlerin gldrclnde olduu gibi szn gldrclnde de yinelemenin ( tekrir) ve tekrarn nemli yeri vardr. Yinelenen kelimeler veya deyiler ki mikez kiilerin zelliklerinden kar. Nitekim Arapm aptall yznden durmadan Kim soylad? Kima soylad? Ne soylad? diye sormas, Lazn da karsndakine nereli olduunu sorarken btn Karadeniz'deki yerlerin adlarn yineleyerek sormas gibi. oukez yineleme bir tartm, bir l iinde olur. Lzm ok abuk syleme si de yinelemenin gldrcln artrr. Kimi kiiler durmadan szlerinin sonunda ayn szc tekrarlar : Krgnlar oyununda Hacivat'n aptal kardeleri Demeli, Dedii gibi, Rasgele, Tavtati, Ktpati her szn sonun da bu kelimeleri yinelerler. Muhaverelerde de yineleme oktur. Kimi zel muhavere biimleri vardr, bunlarn kuruluu yinelemeye dayanr; rnein gel-ge muhave resi denilen biimde Hacivat gelir bir dize (msra) sy ler gider, Karagz gelir bu dizeye l ve uyak bak mndan uygun fakat anlam bakmndan gldrc bir dize syler gider. Bylece btn muhavere bu gidip gel melerin ve uyaklarn yinelenmesine dayanr : Bir baka muhavere rnei de hamhum orlop mu haveresidir. Burada da Karagz Hacivatn her syledi ini ya hamhum ya da orolop diye cevaplandrr. Kimi kez de Karagz bir iirin, bir arknn her dizesini tek rarlar; Muhaverelerde yinelerftenin gldrcl yalnz szn yinelenmesinden gelmez. Muhavere oukez bir konu evresinde toplanr, Hacivat musiki, edebiyat, canbazlk, bahecilik, yemek adlar zerindeki bilgisini gs 340

termek iin bu konularla ilgili terimleri birbiri ardna s ralar; bu da yineleme izlenimi verir. Gldrc szlerin kimisi de bilmece, yanltmacalara dayanr. Kimi muhaverelerde Hacivat ile Karagz bir birlerini g duruma sokarlar, rnein Hacivat, Karagzle adlarn Baba Hekim - Uyuz Taz, Mersin - Yumru Bok, Bodrum Ham - Karde Kam gibi takma adlarla de itirerek oyun oynar, Karagz hep yanlr. Bir baka muhaverede Hacivat birbiri ardna sonu hane ile biten kelimeleri bulma oyunu oynarken Karagz bir trl bu lamaz. Yanltmacalardan rnein Hacivat Karagze sylemesi g olan Sen kap gcrtclardan msn? Ben ne kap gcrtclardanm, ne de ocak kvlcmlandrclardanm gibi yanltmacalar sylettike Karagz bunlar syleyemez. Gldrc szler arasnda vmeler, gzellemeler, kemleyici szler, utanlamalar bulunur. ki eski sevgi li olan elebi ile Zenne birbirlerine ilimeleri, satama lar, dokundurmalar, Cazularda, olduu gibi kemleyici szler sylemeleri gibi. Gzellemeye bavurulduu za man, daha ok tersineleme ve abartma vardr. Batrma, yerme, boyama, ilen gibi szler de bu alana girer. Ya hudi de Karagze, Trkeyi bozuk konumasndan ya rarlanarak, batrc szler syler, rnein, Karagz ye rine Karauyuz der. Arap dilenci de sanki Karagz iin dua ediyormu gibi yaparak ok yaamayasin sen, merdimenden duasm, fara fara olasin, ban dururken ayana ta dokunmasn gibi ilen szlerini sylerken Karagz de bunlar dua gibi alp Amin Hac Baba! diye yantlar. Batrma ve ilenlerde, kardaki bunlarn ken disi iin kt olduklarn bilmedii iin, gldrclk ar tar. Byk Evlenme9 kendisine grc gelenlere Ka de ragzn kendisi iin kemleyici szler sylemesi de bu bakmdan gldrcdr. Bu arada utanlama szlerine de geni yer verilir. Bunlar ya szck oyunlarnda ak a sylenir, ya da cinsellik ve cinsel sapklkla ilgili sz cklere rtl, kapal yoldan antrma yaplr; rne in, edilgin cinsel sapklk iin Karagz llet-i mzmine-i zemim der. 341

Szn gldrclnde dah pek ok olanaklar bu luruz : Kakma, szck kalabal, tersdeyi (antiphrase), klklama (amphigouri), ene yarmas, tersineleme (ironie), yerindesizlik (adem-i mutbakat, aeyrologie), abartma (mbalaa, hyrperbole) gibi. Bu sonuncusuna bir rnek grelim : Matiz Hadi syle! Bak ben sayaym sen be en, yle bir palada sa koltuunun altndan apraz olarak boynunla kelle yi bir mi karaym? Yoksa tepeni ta mam ortasndan tutturarak ap aran dan kmak suretiyle bel kemiini ta mam ortasndan m ayraym? Yoksa senin de haberin olmamak artiyle ta mam bel kemiinin ortasn akulleyip de sadan sola tamam olmak zere iki ye mi bleyim? Yoksa iine barut dol durup aadan fitilleyip bir anda seni berhava m edeyim? Hadi abuk syle, durma, beri gel, yaln var ise kar da yere ser.

Karagz Ne olacak yani, dilenecek miyiz? Matiz Yok ulan, kellen yere dp de toz top rak olup da kirlenmesin.

(2) Karagz zerine incelemeler yapanlar onun hep dar bir mahalle iine kapandn sanmlardr, yle ki, kimi yazarlar kolaylkla Karagzn bu mahalle ere vesinden dar tamadn, din adamlarna, devlet b yklerine dil uzatmaktan kandn; devlet, hkmet yetkisini konu yapmadn kesin olarak belirtmiler dir. Oysa Karagz ak bir biimdir. Her olaya, her ama ca, her konuya kendini uyduran bir yntemdir. Biimin akl, esneklii her amaca, her konuya yatkn ve ak tr. stelik Karagz'n kendine gre bir dokunulmazl vardr. Din adamlar bile fetvalarnda Karagz'n slm ilkelerine deilse bile uygulamalarna aykr dtn bile bile, onu ho grecek gerekeler bulmulardr, ona 342

aktan aa bir dokunulmazlk alan tanmlardr. Bu dokunulmazlk iinde, hele onun havasn, mizacm tan yanlar iin din adamlarn, devlet ileri gelenlerini, siya sal konular diline dolamam olaca pek dnlemezdi. Fakat bunu gsterecek ipular btn aramalara ramen bulunamamt. Karagz oyunlar zerine bilgimizin o u daha ok geen yzyln sonlarndan geliyor. Ancak, bu dnem, biliyoruz, II. Abdlhamitin bask ynetimi ne, her fikrin susturulduu bir aa raslar. Bundan n cesinde ise Trk kaynaklar az bilgi verir, yabanc kay naklar ise daha ok Karagzn ak-sakl, utanmaszl zerinde dururlar. Evet, dorudur; Karagzn bir ok yan olduu gibi utanmaz bir yan da vard. Smsk kapank bir toplumda, basknn yaratt kmltszlk iinde, bu yoldan bir kaamak aranmas; soluk verecek bir delik olarak buna bavurulmu olmas ancak Karagz lehine yorumlanmaldr. Yabanc tanklarn Trkeyi ve Trkiyedeki toplumsal olaylar iyi tanmaylar yzn den, Karagzn ancak bu ynyle ilgilenmekle yetin mi olmalar pek iyi anlalabilir bir durumdur. Bir de Karagzclerin anlarndan fkralar duyarz : Byklerin nnde temsil veren Karagzc bir dil srmesi ile ora da hazr bulunan bye saygszlkta bulununca, ya iin iinden ustalkla syrlr, ya da byn hmna urar. 2 Fakat istenmeden, bir dil srmesi sonunda olan bu du rum bizi burada ilgilendirmiyor. Ararken, sonunda Karagzn devlet byklerini ve devlet ilerini hayal perdesine getirdiini, Karagzn siyasal talama da yaptn gsteren en nemli kant buldum. 3 Yazar 1820 ile 1870 yllar arasnda Trkiyede bulunmu, kitabnn her yapranda Trkiye'deki siya sal gelimeleri yakndan izlemi, devlet byklerini ya
2 III. Selim ann Karagzclerinden Kasmpaal Hafzn padiaha Karagz oynatrken byle bir d! srmesi sonunda iin iinden nasl syrld iin bkz. Ali Rza stanbul e lenceleri../, Peyam-t Sabah (1922) no. 12, say 894. 3 Wanda, Souvenir Anecdotiques sur la Turquie (1820-1870), Paris 1884, ss. 271-278.

343

kndan tanm olduunu rendiimiz bir tanktr. Kita bnda Karagze ayrd blmde de gene bu siyasal gr nemlidir. Ayrca, birden ok rnekle bu tann verdii bilgi olduka inandrc grnyor. Yazar, Kara gz oyununu daha bata yle tantyor : Bu talama hep devlet ileri gelenlerine, onlarn tutumlarna, gre neklerine, davranlarna yneltilmitir. Sultan bile onun garazl, yaralayc, keskin dilinden kurtulamamtr. Ya zar, nce siyasal bir olay anlatyor. Sultan II. Mahmut devrimlerinin ilk yllarnda Grc Mehmet Reit Paa nn 4 hem vezir hem serasker olduunu, asker yaradl n, herkesi titrettiini, umlay 1827 ve 1828de sa vunduunu, Konyada brahim Paa komutasndaki M sr ordusunu yanndaki Nekrosof (veya Ihnat) Kazaklariyle karladn belirtiyor. Bu Kazaklar Paa iin klc ve atiyle en gerekli bir l kuvvetmi. Paa, at larn rkp kamas ile kazak ile bir bana kalm. arpmada iki kazak lr, nc kazak ile Paa d mana tutsak olur, yemek yemeden sekiz gn dmana direnirler. Sonunda Paa lrken klcm sultana gtr mesi iin Kazak Ivan Mazanowa veriyor. O da grevi yerine getiriyor. Bu olaydan bir yl nce Karagz, Paa*y bir temsilinde canlandrm. Paa bir hal zerine ba da kurmu, uzun ubuunu imektedir. Bir ok kim seler gelip kendisine bilgi veriyorlarm. Biri ngiliz Kraliesinin ta giydiini, bir bakas Amerikallarn ti caret antlamasnn koullarn yerine getirmediini, bir bakas Avusturya mparatorunun Bosna, Srbistan ve Bulgaristan topraklarna kattn sylyormu. Pa a her raporun sonunda atnn, klcnn ve Kazaklarnn getirilmesini buyuruyormu. Temsili seyreden Paann bu yle houna gitmi ki kendisi gidip Karagzcy gr m, onu bol keseden sevindirmi ve yle demi : "te gerekten tek deeri olan bir cevap. At srtnda ve elde kl olunca her zorluu karlyabiliriz. mparatorluumuz gl kuvvetli
4 Tarih, Grc Mehmet Paa'nan Ruslarla savan, dnce sizliini ve gzpekllin^ dorulamaktadr (lm 1936).

344

olur, zaferimizi btn dnyaya kabul ettirebi liriz. Attan inip arabaya binersek gvurlar boy numuza ipi geirir, kllarmzdan vazgeersek her ey bizim iin biter. Yazar, Karagz'n her zaman devlet ileri gelenle rinden byle iyi eyler iitmediini belirttikten sonra, grd bir baka temsili anlatyor : yi grnl gen bir adam Karagze ne meslek semesi gerektii zeri ne akl danyor. Karagz biraz dndkten sonra g lyor ve donanmaya girmesini, fakat herhalde amiral olmasn, nk hibirey bilmediini amiral olmak iin de bunun yeteceini sylyor. Biraz sonra gen adam amiral klnda grnyor, yeni mesleinde olup biten leri anlatyor : Gemime binmi yol alyordum (bunu be da kika tekrarlyor); Dolmabahede Sultann sa ray nnde demir attm. Ordan ayrldm, gene yol aldm, byle gide gide altm ve ngilizler gibi bir deniz kurdu oldum. gverteli, amiral sanca ekilmi Mahmudiyede bir ok fare vard, bunlar nce yiyecekleri yiyip bitirdiler, sonra geminin demir ve tahtalarm kemirdiler. Gemi batacakken on iki ngiliz kpei getirdim, bunlar dman yokettiler, gemi adamlarn a lktan, gemiyi de batmaktan kurtardm. Sultan benim bu zaferle sonulanan davranm duydu ve kz kardeini bana verdi. Bu sultan'm damad Lz Mehmet Ali Paann olmu hikyesidir. 5 Yazar, Karagzn bu iten pek de kazan l km olacan sanmadn belirtiyor... Gene yaza rn grd bir baka temsilde, Topal Hsrev Paan n 6
5 Rizenin Hemln ilesinde doan Mehmet Ali Paa (1813-1868), AbdLmecitin kz kardei dile sultanla evlenmi, birok kez kaptanderyalk ve seraskerlik etmitir. Kaptanderya iken, byk havuz, Hali fabrikas ve yenJ tezghlar yaptrtmtr. 6 Koca Hsrev Paa'ya Koca denmesi yz yana yakn yaa m olmasndandr. Cinsel sapkl zerine kesin bilgimiz ol

345

cinsel sapkl, olanlara dknl utanmasz bir bi imde ele alnm. Temsilde Sultan Mahmut gklere karlyormu. Hsrev Paa ktlkler beyinlerinden aa inip kanla dar ksn diye genlerin tabanlarna otu zar sopa vurdurtur ve bu srada Aaaaa! diye sesler ka rrm... Abdlazizin ilk yllarnda ilk hkmet dene meleri, kent iinde dolamalar, eski emekli devlet adam lar yerine Ziya Beyi, Muhtar Beyi tutmas gnn ko nularym. Karagz, yal devlet adamlarn, bu arada Kbnsl Mehmet Paay acmasz bir biimde alaya al yormu. Bu sonuncusu, kollarn bir yel deirmeni gibi oynatarak sesinin olanca gcyle, hrszlar ve nasl cep lerini doldurduklarn bildiini sylyormu. Bu ara ya l bir imam, Paanm karsn, bacanan, damadn onun nne getirmi, hepsinin cepleri tka basa altn, gm, kt para doluymu. 7 Bu talama ar gelmi, Kara gz oynatma izni kaldrlm, perdeye devlet ileri gelen lerinin ve byklerin karlmas ar cezalara balan m. Yazar bundan sonra Karagzn ilginlii, anlam olmayan, kaba ve baya bir gldrmece durumuna d tn belirtiyor. imdi bu gr pekitirmek iin baka kantlar inceleyelim. Gsterilen kantlarn siyasal talamann ya sak edildii Abdlziz andan nce olmas ve yabanc tanklarn anlatlarna dayanmas bu gr dorula maktadr. Bize gemeden nce, iki yabanc incelemecinin kitabnda Karagzn siyasal yn olduunu gsteren bir iki rnek vermek yerinde olur : Profesr Jacob XVIII. yzylda Halep tarihi zerine bir kitap yazm olan Alexander Russeli kaynak gsteriyor. 8 1768de Rusya
mamakla birlikte, ocuu olmad, birok kleyi evld edin dii bilinmektedir (lm 1854). 7 Kbnsl Mehmet Paa (1813-1865) zerine Karagz'n bu yargs haksz olsa gerek. Tersine, kendisinn ok drst bir insan olduu, lmnden sonra bir yalsndan baka mal kalmam olduu bilinmektedir. 8 Alexander Russel, The Natural History of Aleppo, fNaturgeschichte von Aleppo'dan eviri : Gmelin), I, Gttingen 1797, . 198; bkz. Jacob, Genschichte..., s. 122.

346

ile savan banda gzden den Halepdeki Yenierileri Karagzn alaya almas zerine, halkn byk alkla destekledii bu davran hkmet yasaklyor. Siyasal talamaya bir kant da Karagzn k zerine Trablusta halk arasndaki bir sylentide bulu ruz : Uzun zaman nce stanbulda bir adam yayordu : Paalarn ve br byklerin kt, bozuk ynetimini grdke zlrd. Buna bir zm dnp arad. Pa diahn karsna kp gzledii olaylar ona dorudan doruya kendisinin bildirmesinin yolu kapal olduu iin bir glge oyunu kurmaya karar verdi. Padiahn bu yeni bulu zerine bilgi edinerek gsterilere geleceini umu yordu. Bu umudu boa kmad. Padiah ak-sak hi kyeleriyle halk, elendiren ve alklar toplayan Kara ku oyunu zerine bilgi alr almaz, tiyatroya geldi. Tabi o gece Karaku ak sak hikyelerden ok baka ey ler anlatt. Padiah, vezir ve valilerin yolsuzluklarn rendi; bunlarn birounun iine son verdi, onlar ceza landrd. Karakusun bulucusu ise vezir oldu. Bu yeni iiyle temsilleri artk bir arada yrtemezdi. Fakat bu temsiller halkn ylesine houna gitmiti ki, bakalar onun yerine geti ve oyun gitgide Trklerin ynetiminde bulunmu ve bulunmakta olan btn lkelere yayld. 9 Yine stanbula dnelim. Karagzn siyasal bir ta lama olduunu, bir yabanc tank da bunu u satrlarla dorulamaktadr : Salt ve tmelci bir ynetim altndaki bir l kede Karagz snrsz zgrln temsilcisidir; bu, sansr tanmaz bir vodvilci, inancasz, ya sak tanmaz, sz dinlemez bir gazetedir. Kiili i kutsal ve eylemine dokunulmaz. Sultandan gayr mparatorlukta kimse yoktur ki bu tala mal davranlardan kurtulabilsin : Baveziri yarglar, onu sulu klp Yedikule zindanna ka patr, yabanc elileri tedirgin eder, Karadeniz in amirallerine veya Krmn generallerine dil
9 M. Quedenfeldt, "Das Trkische Schattenspiele m Magrib", AusJand 63 (1890).

347

uzatr. Halk ise ona alk tutar, hkmet onu hogryle karlar. 1 0 eitli yabanc tanklar Karagzn siyasal yn ne dokunuyorlar. Bir tank , 1 Karagzn honutsuz ki 1 ilerin szcs olduu iin yasaklandn, kimi yerler de snrl olarak oynatldn sylyor. Bir bakasI2 , Karagzde sylemelerin yer yer mizahl, nkteli, yer yer fitneci, ortal kartrc olduunu, Sultana, ve zirlere bile satatm belirtiyor. Daha sonraki yllar dan bir yabanc tank ise 1 bu konu zerinde uzunboylu 3 duruyor. Karagzn sansr hie saydn, snrsz bir zgrle sahip olduunu; yle ki, Avrupa lkelerinde ki gazetelerin bu denli saldrgan olmadn, Amerika, Ingiltere, Fransa gibi lkelerin bile siyasal satamalar bakmndan daha snrl olduklarn, buna karn Kara gzn mutlakiyetle ynetilen Trkiyede denetsiz, ba bo bir gnlk gazeteye benzediini, stelik yazl ol mayp szl olduu iin daha da rktc olduunu, kut sal tand Sultan Abdlmecit dnda herkese saldr dn belirttikten sonra 1854 ylnn Austosunda Ka ragzn ngiliz ve Fransz Amirallerine gz atrmayan inelemelerle onlarn ii ardan allarn eletirdiini, amirallerin manevralarm doru bulmayarak fkeyle on lara gemilerini daha iyi altrmalarn tlediini sylyor. Gene bu tana gre, Sadrazam da perdeye karlyor, bu yksek devlet adam sanki bir gvur muasma yarglanyor, kendini bu yarg karsnda iyi sa vunmayan Sadrazam Yedikule zindanlarn boyluyor. Ta nk, Karagzn bir Boccacio, bir Rabelais, bir Petrone, bir Marfario ve Arlequin karm olduuna deindikten sonra, baka yerde olsa Karagzn bu sylediklerinin bir tek satrn yazann ya tutuklanaca, ya da srle10 Louis Enault, Constantinope et la Turquie, Paris 1855, s. 367. 11 Michaud et Foujoulat, Correspondance dOrient, Paris 1834, II, s. 197. 12 AdoJphus Slade, Records of Travels in Turkey, Greece... in 1829, London 1833. 13 [Joseph Pierre Ag^es] Mery, Constantinope et la Mer Noire, Paris 1855, s. 358.

348

ceini oysa Karagze bireycikler olmadn sylyor. Gene ayn yl bir baka yabanc tank 1 Karagzn ta 4 lamasn ynelttii ister paa, ulem, dervi, ister ban kac, tacir v.b. olsun kimseyi esirgemediini, her snf tan, her uratan kiiyi perdeden geirdiini, her birini kendine zg izgilerle vurguladn belirttikten sonra, kimliini gizleyip bu gsterilere gelen vezirin bile bura larda kimikez ok sert gerekleri iitmek zorunda kal dn sylyor. Trkiyeye bu saydm gezginlerden da ha sonra gelen Gerard de Nerval1 de Karagzn hal 5 kn szcs olarak ikincil yetki sahiplerinin ilerini ele tirdiini, bunun yaparken kaza, satra ve ipe meydan okuduunu bildiriyor. Gerek Karagzde, gerek Ortaoyununda bu siyasal talama Abdlziz anda sona ermi oluyor. Ancak Karagz ve Ortaoyunu bu ok nemli zelliini siyasal mizah dergileriyle gazetelerinde srdrmeye balad. Ortaoyunuyla ilgili adlar tayan mizah dergileri konu muz dnda kalyor, burada adlar Karagzle ilgili si yasal dergileri grelim. Bunlarn banda Teodor Kasabm kard Hayal gelir. Bu derginin sahibi Teodor Kasab bir yandan Or taoyunu ve Karagz savunduu gibi, kard dergi deki yazlar da oklukla Karagz ile Hacivatn syle meleri biimindeydi. Bu derginin Franszcas Polichinelle, Rumcas Momos, yani gene Kargzle ilgili balklar ta yordu. Dergi epey uzun mrli\ olmu, 18 Ekim 1289dan 18 Haziran 1293e kadar 368 say kabilmi ve Karagzn yasak edilen talama! ynn dergide sr drmtr. 1908den sonra W . Rkuf liJe Ebu-Sreyya Sa mi bunu Hayal-i C ediahdijrle oan^ndrmlardr. Bunu Musavver Hayal izlemi, avrmaireke adnda hayal sz c bulunan Fikr-i Hayal KaJjirede yaynlanan Ha- ' yal-el-Zill bu arada sayHABlMkvEn uzun mrl olan ve bugn de kmakta olan\Kamgz adl mizah gazetesi 28
14 Ubcni, La Turquie Actuele, Paris 1855, ss. 317-318. 15 Grard de Nerval, Voyages en Orient, II, Paris 1861, s. 201.

349

Temmuz 1324te yayma balamtr, balnda Karagz ve Hacivatn resimleri vardr. Kahirede El-Hill gaze tesinin eki olarak kan mizah gazetesi Karakuz adn tamaktadr. Merutiyetin ilnndan sonra Tahir Beyin kard ve ilk says 29 Austos 1325te yaynlanan ve daha sonra 1931de yeniden kan bir baka mizah dergisi de Hacivat adn tayor. Buna bir de Beberuhi yi katabiliriz. Bu adlar tayan dergilerin dnda kalan mizah dergileri de gerek yazlarnda, gerek karikatrle rinde Karagze geni lde yer veriyorlard. Karagz' n Salnamesi adl yllk da yln olaylarn ve gelimesi ni Karagz ve Hacivatn resimleriyle belirtiyorlard. Ayrca, Karagz Ktphanesi adl yayn dizisi yk bi iminde kitaplar yaynlyordu. 1 eitli mizah dergileri 6 eitli kiiler yaratarak bunlar Karagzn ve Hacivat n sylemelerine benzer biimde konuturuyorlard. Bu, Trk halknn Karagz ok sevdiine kanttr. Kara gzn en gl arac olan talama ve ineleme gc elin den alnnca bu yann baka yollardan srdrmtr. Halk, Karagzn kiiliinde kendisine bir szc bulmu oluyordu. Karagz halk atasz ve deyimlerinde bile yerlemiti. Bir incelemeci, eitli halk ataszleri ve de yimleri kaynaklarnda unlar bulmutur : Karagzn dn, Karagz perdede aa olur, Karagzn at gibi yerinde depnr, Karagz perdeden der gibi
16 rnein bkz. Sami, Karagz basksnda (stanbul, t.y.), A; Sami, Karagz Beyolu'nda (stanbul, Asr Matbaas, t.y.); Karagz Mutbakta (stanbul, 1329); A. Sami, Abdlhamit ile Karagz (Abdlhamite Karagzn nasihati, mazideki kt davranlar zerine dikkatini ekmesi v.b.); Karagz Donan mada [Yeni Osmanl Matbaa ve Ktphanesi, t.y.]; S.F., Ka ragz neler grm, skdarda, stanbul 1330; A. Sami, Ka ragz Londrada. (Osmanl Matbaa ve Ktphanesi, t.y.); A. Sami, Karagzn Zifaf Odas, (stanbul) 1328. Yeni harfler le bu trl sylemeli Karagz ykleri iinde unlar var dr : Ahmet Sleyman, Karagzn Akgzl; Karagzn Evlenmesi, Karagzn gveylii, Karagzn evden ko vulmas, Karagzn Florya Seyahati, Karagzn Kthane lemi, Ktaphane- Umumi, stanbul 1931.

350

dt, Karagzn dedii gibi, sen dna bak. 17 Bu i Karagz oynatmaya benzemez, Mevzusuz Karagz oynatlr m?, Karagz ben de olursam sana acrm, perdeye davulsuz, zurnasz kacaksn, Bu lem ki ti yatro gibi hayalhane hkmndedir ve bir atasz gibi kullanlan perde kurdum, ema yaktm, gsterem zll-i hayal. Ayrca Karagz fkralar vardr. 1 8 Siyasal talamann yan sra, Karagzn ikinci z grlnn de, onun ak-sakl olduunu bata be lirtmitim. Yerli kaynaklar bu konuda susmutur; yal nz bu konuda deil, genellikle Karagz zerine yerli kaynaklarda pek az bilgi vardr; bir iki yerde Karagzn veya bir iki Karagz oynatcsnn adndan baka bilgi ye raslanmaz. Buna karn, Trkiyeye gelmi pek ok yabanc, grdkleri Karagzn ak-sak bir oyun ol duu zerinde durmulardr. Thevenot, 1 G.A. Olivier, 2 9 0 Karagzn perdeye erkeklik aygt ile ktn syleyen Sevin, 2 Gerard de Nervaln, Karagzde Trkler iin 1 lm tohumu olacak kertede ak-saklk gren Rolland 29 3 Theophile Gauthier, 2 Edmond de Amicis 2 gibi. Bunlara 4 5 bakalarn da katabiliriz. 2 Bir tank, Karagzde hi 6 sansr olmadna, phalluslu Karagz nasl olup da ocuklarla kadnlarn seyrettiine ayor. 2 Hele Kara 7
17 iirin anlamna bakma, biimine, kafiyesine, son hecesine bak anlamna, bkz. Menzel, a.g.e., s. 55. 18 rnein bkz. Burhan Cahit, Karagzn Fkralar, stanbul Hacivt Matbaas 1926; Tilgen, Karagz, Tarihe - Fasllar Fkralar, stanbul 1953. 19 a.g.e., s. 67. 20 a.g.e., s. 139. 21 a.g.e., s. 8. 22 a.g.e., s. 200. 23 Charles Rolland, La Turquie Contemporaine, Paris 1854, ss. 144-148. 24 Theophile Gauthier, Constantinople, Paris 1856, s. 173. 25 Edmond de Amicis, Constantinoplef Paris 1885, s. 133. 26 Charles White, Three years in Constantinople or Domestic Manners of the Turks in I 8 4 4 , London 1845, I, s. 121. 27 Lemercier de Neuville, a.g.e., s. 70; Hermann VamWry, Sittenbilder aus dem Morgenlande, Berlin 1876, s. 34; Ivan de

351

gz' uzun uzun anlatan bir baka yabanc, grd aksak bir Karagz gsterisinde, oraya iki kz ocuu ile gelmi yal bir Trk'e, byle utanmasz sahneleri niye ocuklara seyrettirdiini soruyor ve u cevab alyor : rensinler; erge bunlan tanyacaklar; onlar bilgi sizlik iinde brakmaktansa retmen iin iyidir. 2 Be 8 yaztta 1894te grd bir Karagz temsilini btn ayrntlariyle uzun uzun anlatm olan bir ngiliz gezgini de, perdeye bir Trk kadn ile bir yabanc kadn geldii ni, elebi olacak ba fesli birisiyle krtrrlarken baya nn kocasnn gelmesi zerine, sevgili ile kocann dv tklerini; bunun sonunda sevgili ile iki bayan tam an lamken Karagz ile Hacivatn sevgiliyi oradan uzak latrp bayanlarla -Latince bile yazmaktan ekineceibir sahneyi oynadklarn yazyor. 2 Gitgide buna snr 9 lamalar konduunu, polisin Karagze eki-dzen ver mi olmasna ramen gene de ak-sak kaldn bir baka yabanc tank belirtiyor. 3 Bu ak sakln s 0 zn etmeyenlere de raslanr; rnein, Du Loire 3 sus 1 maktadr. Karagz zerine bilgi vermesine, ayrca phalluslu bir Karagz resmi de koymu olmasna ramen ok sayda ve tam namuslu diye nitelendirdii Karagz oyunlar da bulunduunu sylerler. 3 Kunos geen yz 2 ylda yaynlad Karagz zerine bir incelemede Ahmet Vefik Paann azndan paann genliindeki Karagz oyunlarnn tam anlamiyle ahlka uygun bulunduunu; ancak, daha sonra utanmasz ve ak-sak bir nitelik aldn belirtiyor. 3 Bir baka yabanc tank, Kuzey Af 3 rikadaki Karaguzda belirli bir ahlk eilimi buluyor.
Woastyne, Viyage au pays des Bachi-Bouzoucks, Paris 1876, s. 308. Wanda, a.g.e., ss. 277-278. Davey, I, s. 348. Odysseus, Turkey in Europe, London 1900, s. 114; ayrca Afloun Efendi, Paradoxea sur la Turquie, Paris 1908, ss. 179180. a.g.e. v. Luschan, II, s. 143. Kunos, ber trklsche Schattenspele, Ungarische Revue, 1887, s. 426.

28 29 30

31 32 33

352

Onun alt toplumsal snflarn bozulmam namusunu temsil eden bir szc olduunu, vicdanla uzlama tan madn ve bu vicdann da Karagz seyreden halkn en namuslu kesiminin vicdan olduunu, halkn gznde doru olmayann Karagzn gznde de olmayacan, bu dar grl ve tek yanl dinsel bir n-yarg olsa bile doru olmayacan belirtiyor. 3 Bizim incelemeciler Ka 4 ragzn ak-saklnda ok titizdirler; Karagzde aklk-saklk olamayacan, bunun yalnz pazar yerle rindeki keba Karagzclerini seyretmi yabanc gez ginlerin anlamadan, bilmeden vardklar uydurma yarg lar olduunu syleyerek Karagze toz kondurmak iste mezler. Ayn incelemeciler Karagzn gerek anlamnn felsef ve tasavvuf olup onda byle aklklar saklklar bulunamayacan ileri srerler. Ancak, bu yolda hi bir kant gsteremezler. Tasavvuf anlam, perde gazel leri dnda Karagzn hi bir oyununda grlmez. Bu da, bir eit, Karagz koruyan, ona dokunulmazlk sa layan ufak bir giritir. Karagz oyunlarnn konular, szleri incelenirse, mahalle basknna, zamparalk olay larna, ift kadnla evlenmeye, sevici kadnlara, eitli sapklklara raslanr. yle ki, elimizde en dzgn ve tam olan Karagzn metinleri Ritterin toplad Nazif Bey*in metinleridir. Nazif Bey saraydan bir Karagz'c ol masna ramen bu metinlerin konular, kullanlan sz ler ve davranlar srekli olarak bu ak-sakla kant tr. Hi bir fasln iinde imdiye kadar tasavvuf ile il gili bir konuya raslanmamtr. Perde gazelleri oyunun kendisinden bamsz olup burada oyunun renek dee ri ve tasavvuf anlam belli bir fasl iin deil fakat oyu nun genellikle kendisi iindir. Nitekim eskiden Arap ve Fars air ve dnrleri yazlarnda kukla ve glge oyu nunun bu renek yan ve sembolik anlam zerinde dur mular ve belki onlar da Yunan ve Roma yazarlarnn ve dnrlerinin bu trl benzeti ve antrmalarndan
34 H. von Maltzan, Reise in den TripoKs, I, Leipzlg 1870, s. 237. Regentschafton Tunis und

353

yararlanmlardr. 3 Karagzn ciddiyeti zerinde ti 5 tizlenen ve onu bir halk tiyatrosu gibi grmek istemeyen incelemecilerimiz ayn gereklerle phallus3 un (erkeklik aygt) Karagzn ayrlmaz bir esi olduunu da ka bule yanamazlar. Oysa Mimus, Ortaa gldrleri, Aristophanes*in komedyalar, commedia delVarte bata olmak zere phallus bolluk trenlerinin bir kalnts ola rak 3 halk tiyatrolarnn en ayrlmaz bir zelliidir. By 6 le olunca gene bir halk tiyatrosu olan Karagz bundan niye yoksun kalsn? stelik phallus ciddiyetten uzak bir e de saylmaz, dinsel yan ar basan Cava glge oyu nunda da phallus buluruz. Bu arada, Evliya elebinin Seyahatnamesinde Karagz ile ilintili blmde bir yerin imdiye dek yanl okun mu olduuna, dorusunun Beir Aa kitaplndaki yazmaya dayanarak yle okunmas gerektiine ilgi e kilmitir : ... Ve civan Nigr hamama girb Gazi Bonak hamamda civan Nigr- basub Karagz kirinden ryan balayub hamamdan karmas...3 Burada kr erkeklik 7 aygtdr. Nitekim air Kninin bir dizesi de yledir : Karagz kri gibi kalkar kendin gsterir w Karagz'n bir oyununda Karagzn bir elence evine aldrmasna karn bir kpek onun erkeklik ayg tn koparr. 3 Bir incelemesi, Petroniusun bir mimus 9

35 Bunlar iin bkz. H. Reich, Der Mhnus ein litterar-enttviekJungsgeschichticher Versuch, Berlin 1903, I 1, ss. 616693. 36 Waldemar Liungman, "E'.nige worte ber das Kukerispiel in Haglos Georgios und zwel damit zusammenhangende namenserien, Byzantinisch-N eugriechische Jahrbcher, 1-3 (lt39), ss. 21-28; And, Dtonisos... 37 Buna Cevdet Kudret ilgiyi ekmitir. Bkz. Cevdet Kudret, Karagz, I, Ankara 1968, s. 40, n. 72; H. Ritter, Karagz, XII, Wiesbaden 1953, ss. 416-417. 38 a.g.yzm. v. 37; bkz. Ciyavugil, a.g.e., s. 82. 39 Rcland, a.g.e., ss. 144-148; Champfleury, Le muse secret de la carieature, Paris 1888, s. 43. 40 Reich, a.g.e., s. 558 n. 1 ve s. 637.

354

oyununda bu sahneye benzer bir sahnenin bulunduunu sylyor. 4 bni Danyalm El-Muteyyem adl oyununda 0 da phallus bulduumuz gibi gene bni Danyaln oyunu nun kahraman Vislin ad Emr Debbs dur; debbs, Arapa topuz, sopa anlamna geldii gibi Tunus'ta glge oyununu sopayla oynatana da Ebu Debbs denilir; An cak, oyunlarda debbs, phallus yerine kullanlmtr. 4 1 Toramanl Karagz veya Zekerli Karagz denilen byle phallus3 Karagz oyunlarnn ok oynandn bildii lu miz g ibi 4 sevicilik gibisinden trl cinsel sapklklara 2 deinen oyunlar da vardr. Kald ki bir ok Karagz g rntleri koleksiyonlarnda bu trl phallus'h Karagz ler bulunmaktadr. 4 zellikle Kanl Nigr ve Tmarha 3 ne adl oyunlarda plaklklarn ve delilerin erkeklik ay gtlar boyunlarna bal ve byk gsteriliyordu. 4 4 Geen yzylda, Karagzn siyasal talama ve aksaklna kar devlet ileri gelenlerinin tepki gsterme si, bir yandan da Bat tiyatrosunun Trkiyeye girmesi dolaysiyle, Karagz snrlayan bir tutumun gitgide ge litiini gryoruz. Basnda da Ortaoyunu iin ol gu gibi, belirli bir tepki belirmiti; aydnlar Ortaoyununa olduu kadar Karagze de kar kyorlar d Namk Kemal bunlaar s-i edeb talimhneleri veya s-i ahlk mektebi ve bunca rezletler diyor, bunlar ye rine tiyatroya ynelmeyi salk veriyordu. 4 5

41

Landau, a.g.e., s. 21 n. 62.

42 Hseyin Rahmi Grpnar 1913 ylndaki bir kitabnda krk, elli yl cnce Karagzn perdeye plak ve erkeklik aygtyla ktn sylyor. Bkz. Hseyin Rahmi, ekavet-i Edebiye, stanbul 1329, s. 88. 43 u resimlere bkz. And, Karagz, es. 68-69, renkli IX/No. 59.

44 Bu konuda bilgi iin bkz. Ceva* Rt. "Hayal oyunundaki tipler nereden alnd? Hkimiyet-i Milliye, I (10 Mart 1928) II (4 Mart 1928). 45 ark. no. 1; Basiret, 1290, no. 1070; Hayal, no. 112, 19 Ekim 1290.

355

XI. OSMANLI MPARATORLUUNDA GLGE OYUNU Trk Karagz geliimini tamamladktan sonra, yal nz Trkiye'de deil fakat Balkanlarda ve Arap lkeleri ni de etkileyerek btn mparatorluk iinde yayld, bu arada k lkesi olan Msr da etkiledi. zellikle Impaartorluk iinde Karagz bundan nce belirttiimiz gi bi daha ok siyasal, toplumsal talama ve ak-saklk gibi belirgin nitelikleriyle yayld. Nitekim daha nce grdmz gibi Karagzn siyasal talama ynn be lirleyen bir sylence de Trablus kkenlidir.1 Bu siyasal yn daha ok yabanc igalde olan s mr lkelerde bir direnme ve sava arac ulusal bilinci uyarmak iin kullanlmtr. lgin olan Trk Karagzn en ge benimseyen Yunanistan da aada grlecei gibi onu Trkiyeye kar kullanmtr. Karagzn bu trl siyasal bir ara olduunu bir iki rnekle gstere lim. Dr. Jacob XVIII. yzylda Halep tarihi zerine bir kitap yazm olan Aleksander Russelli kaynak olarak gsteriyor.2 1768de Rusya ile savan banda gzden den Halepteki Yenieri, Karagzn alaya almas ze rine, halkn byk alkla destekledii davran zerine glge oyunu yetkiler yasaklyor. Bir de Kuzey Afrika dan bir iki rnek verelim.3 1910da Trablusu Italyanlar almadan nce iki olay gemiti; bunlardan birincisinde
1 Baka sylenceler de vardr. Sz gelimi Sultan, Vezir ve Karagz le Ayvaz zerine bkz. H. Petermann, Reisen im Orient, Leipzig 1865, I, ss. 26, 164-165; Btnbir Gece Masalla rnn tmn ngilizceye eviren Sir Richard Burton, Arab Khya'nn sonra nl vezirin adna dnp Kara Gyuz oldu unu belirttikten sonra, boyundan byk pkallus'u bulundu una ve ayrca Msrda zbekiye Bahesindeki temsilleri anlatyor. Bkz. Sir Richard Burton, A Plain and Literal Translation of the Arabian Nights..., London 1885, IV, s. 193. 2 Alexander Russel, The Natural Hlstory of Aleppo (Na~ turgeschichte von Aleppodan eviri : Gmelin I, Gttingen 1897, s. 198; bkz. Geschichte, s. 122. 3 Bkz. Wilhelm Hoenerbach, Das nordafrikanische Schattentheater, Mainz 1959, ss. 43-44.

356

Halep

kkenli bir tasvir

(Offenbach -an Main -Deri Mzesi)

Karagz 1870 Fransz -Alman savanda Paristeki du rumu gsteriyor, farelerin bir altna satldn ele ala rak, kuatlm Paristeki Fransz askerleriyle alay edi yordu. ikinci olayda ise Karagz 1909da II. Abdlhamitin tahttan indirilmesini, devrimi ele alyor, bunun iin oyunda byk enlik yaplyordu. Bunun zerine 1911de Karagzde siyasal talama yasakland. Yeni glge oyununu Kahireye tantann Haan elKaka olduu ileri srlmektedir. O da bunu Menzelada renmitir. ki yz yl ncenin bir glge oyununu

357

elde ederek Kahirede temsil vermitir. Bunun iin de Musa el-Dera ile ibirlii yapmtr.4 Bu ikisi sonra ay rlp her ikisi de ayr ayr oynatmaya balamlardr. , El-Kakan, amdan getirdii tasvirler daha sonra Ka hirede bakalarnca da yaplmtr.5 ounlukla oyunlar daha nce bu tr metinleri ya zabilme yetenei, edebiyat iir bilgisi olanlarca yazlm metinleri renirler, bunu da yazya geirirlerdi. Nitekim Haan el-Kakan ele geirdii metnin banda yle yazldr : Bu glge oyunlar divan eyh Saud ve eyh Ali-el Nahlann oyuncularn ba, el-ahraf ve ynetmen baharat Davudun arklarndan olumutur.* Buradaki Davud daha nce grdmz Daud el-Menavi ya da elManatidir. Yukardaki balktan da anlalaca gibi paralarm, hocas olduu anlalan iki ustannkiyle bir letirerek kendisi ve kendisinden sonra gelecekler iin bu metni hazrlamtr.6 Haan el-Kaka glge oyunu na ve tasvirlere yenilikler getirdi. Menzelada bulduu eski tasvirlerin seyircilerce anlamlarnn kavranamyacan dnerek Trkiyeden Suriyeye getirilmi tas virleri rnek ald. Gerekten de bunlar Ortaa Memluk tasvirlerinden renkli olular ve biimleri bakmndan ayrldklar gibi, Trk tasvrlerine de benzemektedirler. Bu tasvirlerin yansra, bir takm metinlerden yapraklar bulundu. Bunlar daha ok eski oyunlardan devirildii anlalmaktadr. Ancak u da kesindir ki, XVII. yzylda len Davud el-Menaviden sonra Msr glge oyunu her bakmdan Trk glge oyununun etkisi altndayd. Ka hirede 1859da glge oyunu seyreden Didiernin tank lndan temsilin seyircilerce beenildii, ak-sak ol duu dnda ise oyunun Trke mi, Arapa m verildii anlalmamakla birlikte 7 ertesi yl Haussmannn Ka f hirede seyrettii eitli glge oyunu temsillerinin hepsi
4 Curt Prfer, E h agyptisches Schattenspiel, Erlangen 1906, s. VII; Paul Kahle. 'Tslanteche Schattenspie!figure: aus Egypten", Der slam, 2 (1911), ss. 185-86. 5 Kahle. ss. 186. 168-189. 6 Kahle, KrokodMspiel 1915. ss. 185-187. 7 Didier, Les Nuits du Caire, 1860, s. 353.

Trked ir.8 1833-5 yllarnda bir gzlemci Karagz (Kara Gyooz) oyununu Msra Trklerin tanttm; temsillerin de Trke verildiini; oyunlarn ok aksak olduunu, bunlarn Kahirede oturan Trklerce ok sevildiini, ancak Trke bilmiyenlerce bu gsterilerin ilgin olmadn, bunlarn in glge oyunu gibi oyna tldndan ancak gece gsterilebildiini belirtmektedir.9 Bir yabanc gzlemci ise Kahirede glge oyununun ok sevildiini, Rum kahvelerinde daha ok atanbullu Trkleri elendirmek iin oynatldn, konularnn baya ve alabildiine ak-sak olduunun, buna kargn o cuklarn bu kahvelere kolayca girip bunlar seyredebildiklerini bildiriyor.1 0

iki yeni Msr tasviri (Kadn tasvirinin yznn ndsn ilgiyi ekeriz) [HMV]

8 W. Max Mler, Zur Geschichte des arabiachta ftchattenspiel in Agypten, Orientalische LiteratrJteittmg, 12 (Aufsto* 1909) ss. 341-42. 9 Edward WiIlam Lane, Manners and Cutoms of th* Modtrn Egyptians, L/ondon 1954 basks, s. 397. 30 M. Jomard, "Descnlption de la vlle du Katre*', Derip tton 4e VRgypte, X V III 11, as. 441.

35*

Trk etkisi Msr'da kendini yalnz glge oyununda deil fakat kukla oyununda da gsterir. Nitekim Msrda ki kuklann ad Karagzden bozma Aragozdur. 1 Kiileri 1 arasnda Aragoz , Aragozun kars Bahite , Trk as keri Cnd , bir Sudanl, talyan, Rum papaz, dilenci ve kadnlar bulunur. Aragozun nabbut denilen sopas vardr. Hidiv Tevfik Paa da (1879-1892) de glge oyunu seyretmekten holanrm. Kahle onun iin yaplan tas virleri elde etmitir. 1 Kahle, Friedrich Kern ve Curt 2 Prfer gibi bilginin aratrmalar sonucu bu yzyln bandaki Msr glge oyunu zerine ayrntl bilgi edine biliyoruz. Kahirede bir tek glge oyunu tiyatrosu var ken, 1903te bunun yaknnda bir kincisi ald. Ancak bunlar uzun mrl olmad, 1909 yaznda tek bir tiyat ro varken bunu da polis salgn hastalklarn nlenmesi iin kapatt. Kahirede be glge oynatcs vardr. Bun larn ba, bu sanat babasndan renmi olan Haan el-Kakan olu Dervi el-Kakat (kaba nktelere ve mani gibi ksa kouklar yer verirdi), ancak onun ti yatrosu yoktu, sekinlerin ars zerine giderek ko naklarda temsiller verdirdi, tekilerden Muhammed Ali el-Kabakibi ve Gad el-Hakk Ramazanda kahvelerde ve evlerde temsil veriyorlard, Haftada bir iki kez de ehata Hammam (dil bakmndan daha ince, kabalktan ka nan oyunlar gsterirdi) Kahirenin balk pazarnda bir kahvede kendi tiyatrosunu iletiyordu. Prfer bunlardan beinci glge oynatcsn eyh Musa el-airi greme mitir. 1 Kahire dnda yalnz skenderiyede kk bir 3 tiyatroda oynatlyordu, teki yerlerde ise hkmet, ko lera salgn nedeniyle yasaklamt.
Fr. Kern Das Egyptlsche Schattentheater*, bkz. J. Horovitz, Spuren griechicher Mimen im Orient, Berlin 1905, s. 104; ay rca bkz. A glance at the origins of the Arab Theater , Le Thtre dans le Monde, Kasm-Aralk 1965, s. 609. 12 P. Kahle, Zur Geschichte des arabschen Schattentheaters in Agypten, Leipztg 1909, s. 2. 13 Prfer 1906, ss. V-VII. 11

Din Adam. (Max Bhrmann koleksiyonu)

360

Msr glge oyunu Trk glge oyununa ok benze mektedir. Tasvirler deriden ve saydam renklidir, boylar da 30 ile 70 santim arasnda deiir. Oynatc Mukaddim ya da Muallim sopalarla, kimi kez yardaklarn yardm ile oynatrd. Drt te algc olur, ikisi tef, biri zurna drdncs ise davul alard. Bu temsillere daha ok yok sullar giderdi, yalnz Ramazan ve yazn enlik gnlerin de orta ve yksek snftan da seyirci gelirdi. Yeterince seyirci toplannca erkek ve olan ocuklarndan oluan bir koro (kadnlarn da katld olurdu) bizim perde gazellerine benzeyen ndeyii okurlard, bunun sonunda Tanrya ve Hidive vg ve yakar bulunurdu. Oyunla ra LVb [AVab oulu] denilir, bu fas ad verilen sah nelere blnrd. Bu dnemden pek ok oyun biliniyor. Ksaca bunlarn zetlerini verelim. Kahlenin bir ok eitli metinlerini salad Li'b el-Timsah'm1 Haan el-Kaka dnemine uzand sa 4 nlmaktadr. teki oyunlarda olduu gibi bunu bizdeki Hacivatn karl olan Mukaddim'in bir arks ile a lr. Zibrika adnda bir fellah gelir, balk tutacaktr. Mukaddim onu Nil nehrine gtrr. Fellah suya der, Mukaddim ona balklk renmesi iin el-Hac Mansur adnda birini bulur. Zibrika ikinci kez oltasn atar, an cak onu bir timsah yutar, fellahm yalnz ba timsahn aznda gzkmektedir. Rikhim ebu el-kitat gelir. Rikhim, Zibrikaa yardm edecektir, ama timsahtan eki nir. Olay yerine Zibrikam kars ile olu gelir, ancak el-Hac Mansur onlan kovarlar. Bu kez bir Sudanl (Nbyeli) gelir, onu iki Sudanl ve iki Fasl izler. Zibrika kurtarmak isterlerse de Sudanllardan birini tim sah yutar. Ancak iki Fasl byk yoluyla timsah uyu tup, onun azndan Zibrika ile Sudanly kurtarrlar. Bir baka oyun LVb el-Merkib (Gemi Oyunu) dir. 1 5 Mzik takmnn giriinden sonra bir gemi ve geminin kaptan reis ile gzkr. Gemiciler krek ekerken Helisct-Ielisa arksn sylerler. Gemi kyya yanar. K
14 Kahle, Krokodilsptel.. 15 Prfer (1906) zeti in bkz. Kern (1905), s. 102.

361

yda olah adnda bir serseri vardr. Kaptanla alay eder. kisi arasndaki uzun bir syleme srp giderken de olaylar geliir. Kaptan olaha gemici olmasn nerir, teki ise kaptann szlerini Karagz gibi anlamazlktan gelip deitirir. Solah sonunda neriyi kabul eder ve ge miye u kiileri getirir : Bir Trk askeri, bir kuma ta ciri ve pis kokan olu ve tacirin kars, bir Fasl, bir Su danl. Oyun bu kiiler arasndaki sylemelerle geliir. Kaptan da her bir yolcuya yolculuk amalarn ve ile rini sorar, zellikle Fasl ile sylemede Kahireyi anla tan ve ven konumalar olur. Bunlarn sonunda olah'n bir artdeyii gelir, gemi demir alr ve gemicilerin bata ki arks duyulur. Buna en yakn Karagz oyunu Kayk oyunudur. Oyunun nemli bir zellii ok ak sak ve kaba nktelerle dolu oluudur. Bir baka oyun Lib el-Deyr [Manastr Oyunu]. Oyun gene orkestra girii ile balar Mkaddim ya Muallim g rnr, elindeki sopayla danseder, Rikhim gzkr, bir de kadn engi gbek atar. Mkaddim ve Rikhim kadna dokunmak isterler, Rikhim kendini kadnlarn ayaklar dibine atar. O da onun stne kar. kisi de giderler. Bir Kpt Keie Mnagga gelir, Isa'y ver. Mkaddim ile bunun arasnda bir syleme olur. Keiin bir de olu vardr. Bulu [Paulus]. Hrsz ve yalancdr. Kz Alam da dmekten sarho fakat iyi kalpli Taadir kurtarm tr. Mkaddim3 den bir arsa ister, burada bir manastr yaptracaktr. Manastr yapldktan sonra Mnagga ve olu Mkaddim'e karl olarak bir uval verir, iinde bir kpek vardr. Hayvan Mkaddimi srr ve baln alar. Taadir gelir, uzun bir syleniten sonra, Mkaddim ona anlatr. O da cezalandracaktr Keii. Manastra girer, keiin arabn boaltr, hem keii hem olunu dver. kinci kez dveceinde, Keiin kz Alam araya girer. Gen kz Taadire vurulur, o da kz evine gt rr. nce gnah olaca iin kz brakr, sonra piman lk duyar. Klk deitirip kza bir ka kez yardm eder. Ama Alam her kez ondan bireyler alar. Taadir, Alam'a ak arklar syler, slm nikh ile evlenmek ister. Ba bas engel olmak isterse de kz onlar yattrr. Kadnlar

362

Cezayir'de bir glge oyunu temsili

Alamn dnnden nce arnmak iin hamama gider ler. Nikhtan sonra her ikisi Hacca giderler. Ama yolda Bedeviler hereylerini alarlar. Hatan yeniden Msra dnerler.

363

Kimikez bu oyundan sonra iki oyun daha oynanr. Bunlardan Fasl el-Mhendisde Taadir Alam iin gzel bir ev bakar, teki Fasl Acaib el-Bahr*da eitli deniz ca navarlar grnr. 1 6 Beyrutta 1899 -1900 yllarnda bulunan Enno Littmann, Suriyedeki glge oyunu metinlerini toplamtr. 1 7 Trk etkisinde olan Suriyedeki glge oyunu Kuds, Hayfa, Halep, Beyrut ve amda yaygnd. Gerekten de her bakmdan Trk Karagz rnek alnmt. Ba kiiler Karagz; Hacivat yerine kimikez Ayvazdr. Davranla r, konumalar her bakmdan bizim Karagz ve Hacivata benzerler. Oyun bizdeki gibi Hacivatn bir ndeyiiyle balar. Gerek Mukaddeme gerek Muhavere blmlerine ounlukla yer verilir. Hacivat ve Karagz arkadatr lar, her ikisi de karlarnn drdrndan yaknrlar, teki tipler arasnda afyon tiryakisi, hadm sesli, burnundan acayip sesler karan biri, bir de Au ya da Aku adnda bir Trk vardr, dzeni korur; bunun Karagz ve Haci vat ile aras iyi deildir; Arapay en ok bozan da bir Frenk doktor. Oyunu sonulayan Matiz gibi bir de Aga bulunur. imdi Suriye glge oyunlarndan rnekler verelim : 1 8

El-ahaddin ([Dilenciler] : Hacivat, Karagze tem bel olduunu almas gerektiini syler; birlikte a lmay nerir. Karagze eitli dillerde dilenmesini retir. Hacivat bilmeden karsnn kapsnda sadaka is ter, kars ona kapy amaz ve kendisinin Ermeni oldu unu kocasnn da stanbulda bulunduunu syler.
16 Manastr oyununa Prfer yaynlamtr. Bkz. Curt Prfer, Ein Agyptisches Schattenspiei Erlang^en 1906, ss. 2-115. Kern oyunu seyretmitir, ancak o seyrettiinde bu oyunun ad Li*b eUbeyt idL Bkz. Kern, "Das Egyptisches Schattentheater", ss. 99-101. 17 Enne Littmann, "Ein arabisches Karagz-Spiel," Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Geaeltschaft, 1900; Arabische Schattensp:ele, Berlin 1901. 10 Bu zet rnekleri iin bkz. Jacob Landau, Shadow Plays in the Near East", Edoth, III/1-2 (1948), ss. LIII-LIV.

364

Efrengun [Frenk Doktor] : Karagz hastalanr. Ay vaz [Hacivat] Karagzn karsna kente yeni bir H ristiyan doktor geldiini, iyi etmedii hastadan para al madn syliyerek bu doktoru salk verir. Karagz ve kars doktoru grmeye giderler, ama aralarnda byk anlamazlklar kar. Karagz dnnde byle sama bir t verdii iin Ayvazla kavga eder. El Afyuni [Afyon Tiryakisi] : Karagzdeki Tiryaki gibi bir Afyon Tiryakisi, Ayvaz kandrp ona afyon ubuu iirtir. Afyonla szan Ayvaz uyuyakalr, Kara gz gelir ve onlar dver. El-Hammam : Karagzle Ayvaz hangi hamama gi deceklerini tartrlar. Ayvazn nerisi zerine yer al tndaki bir hamama gitmeye karar verirler. Bunun sa hibi onlara su gibisinden eitli hamam gerelerini bir likte getirmelerini, ayrca hamama dadanan hrszlara kar da yanlarnda kalkan ve kllar bulundurmalarn ister. El-Sahra [Akam Yemei] : Ayvaz Karagze bir arya gideceklerini, yemeini birlikte getirmesini sy ler, Karagz kabul eder, ancak Ayvaz onsuz ieri girer ve ev sahibinin nnde onun hrsz olduunu syler, ev sahibi de hizmetisine Karagze dayak attrr. El-Haebat [Odun] : Aku Ayvaz ile Karagzn odunlarn tamasn ister. Onlar da odunu satar ve bir ka kez Akudan da eitli bahanelerle para szdrrlar.
Cezayirde bir gzlemci 17 Ocak 1835te Karagz oyunu seyretmiti, bu ak sak ve phallush bir oyun dur. Oyunun sonunda Karagz kendisini tutuklamak is teyen Fransz askerlerini sopa yerine byk bir phallus la dverek karr. 1 9 Bir baka oyunda eytan, Fransz niformasyla sk sk gzkr. 2 Fransz ordusuyla sk sk alay etmesi 0
19 Pckler-Muskau, Semiasso in AfriJca, Stuttgart 1836, I, s. 135. 20 Rech, Mimus I/II, s. 641.

365

zerine Franszlar 1843te glge oyununu yasakladlar.2 1 yok olduunu, ancak gizli gizli temsiller verildiini re niyoruz. 2 Cezayirin bir numaral tiyatro adam Mah2 ieddine Bachetarz [Muhiddin Baterzi] anlarnda 1914de Ali Trki adnda bir glge oyuncusunun temsilini sey rettiini belirtiyor.2 3

Max Bhrmann Koleksiyonundan iki Tunus tasviri

Tunus Karagz ok ak saktr.2 Tunus glge 4 oyunu zerine gezginler ayrntl bilgi veriyorlar. Bunlar dan geen yzyln ikinci yansnda temsil seyreden biri ne gre bu oyun zellikle Ramazanda ok yaygndr. Bu21 22 23 L Piese, Itineraire de VAlgerie, Paris 1882, s. 38. . Bernard, L Algrie qui s3 va, Paris 1887, ss. 66-67. en Mahieddine Bachetarzi, Memoires (1919-1939), Sned- Algler, 1968, s. 424; bu kitabnda yazar benim ngilizce bir kitahmdan geni lde alntlar yapmtr. Flgel, II, e. 10.

24

366

nun Trk egemenlii srasnda Trkiyeden geldiini sy lyor. Tunuslular bu ak sak oyuna ocuklarn sey retmeye gndermekte bir saknca bulmamaktadrlar. 2 5 Karakterleri arasnda bir Yahudi ve Yahudi kadm, bir Maltal, Madama bir AvrupalI kadn, Fasl, Arap kyl, zenci, bir dans. Arnavutun karl Fasl bir Berberi. Ba kiiler Karaguz, Hacivan 2f bunlardan baka Tirya 6 ki, Kekeme, Arap, Yahudi, Frenk, Kabak, elebi, Sarho (veya Deli Bekir) ve kadnlar gibi eitli kiiler byk yaknlk gsterir . 2 Yalnz kiiler, oyunun kuruluu, gl 7 drme yntemleri deil fakat oyunlarn konulan da ben zer. rnein; Lub-eLHaayi, Trk oyunlanndan Bahe, Mandra, ivi Baskm, Bursah Leyl ve Meyhaneye ben zer; Lubet-el-Aruse ise Byk Evlenme ve Krgnlarca; Lubet-el-Hammam adl oyun Hamam oyununa; Lu'bet-eU Hut, Balklarda; Lubet-el Ktib, Karagz'n Aalna; Lubet-el Kantara, Sahte Gelin, Mandra gibi oyunlara b yk yaknlk gstermektedir. 1820ye dek Karagz hep Trke oynatlmtr. Tunusta. Maltzann seyrettii 1860lann sonunda Otto Spiesin 1927de Tunusta bu oyunlan yazya geirdii yllara dek Tunus glge oyunu gerilemitir. Spiese gre tasvirler ok kaba ve ilkeldir. Karagz [aynca Karakon da denir] ve Hazivaz [Hagiva, Hazivan da denilir] 2 Spiesin saptad oyunlar unlar 8 dr : Limonluk Oyunu, Karagz Hacivatn limon bahe sinin kapsna dayanr, yannda burann kirasn verme ye gelen kirac da vardr. Karagz parasm almak ister ken ldrlr. Karagz cenazesinde tabuttan kalkar ve
25 von Maltzan 1870, I, ss. 233-237. 26 Hacivatn bu biim sylenii ilgintir. Trk Karagz ze rine geen yzylda uzunca bir blm yazm olan bir ya banc tank, Karagzn ba kiilerinin Bahvaj ve Karagz olduunu, perdeye ilk olarak Bahvandn kp bahesine la hana dikmesiyle oyuna balandm, sonra Karagz'n gel diini yazyor. Bkz. Wanda, a.g.e., s. 34. Hoenerbach, a.g.e., s. 34. Otto Ples, "Tunesisches Schattentheater , Festschrift, 1928, s. 694.

27 28

367

yas tutanlar sopayla dver. Onlar da giysilerini arkada brakp kaarlar. Daha nce grdk lnn tabuttan kalkmas oluntusu Trk Karagznde de grlr. Yunan Karagznde de Karagz tabuttan kar, dirilir. Tunusta bir baka oyunda da bunun olduunu reniyoruz. 2 Msrda da 9 bu oluntuyu ieren Rivaye Ebu Gaffar adl oyun va dr . 3 0 Libet el-Hammam [Hamam Oyunu] : Hacivat ney almaktadr. Karagz arr, karlkl nkteler ya parlar. Bir hamam amaya kazanc blmeye karar ve rirler. Karagz kadnlar ykanrken hamama girmeye kalkr, ancak Hacivatn kars onu engeller; ama u erkeklerin hamama girmelerine de ses karmaz : Arap, Hintli, Maltal ve Yahudi. Karagz bu sonuncunun ete ine yaparak hamama girmeye alr. Giremeyince de polise hamam fuhu yerine evirdii iin Hacivatn ka rsn sular. Hamamdaki erkekler birer birer hamam dan ayrlrlar. Sz konusu oyunun gerek Karagz ve Ortaoyunundaki Hamam oyununa benzedii gibi, baka fa sllardaki durumlarla da ilikisi vardr. Sz gelimi bir yere btn erkeklerin girebilmesine karn Karagzn giremedii ivi Baskm gibi.

Libet el Merakib fi el-bahr [Denizde Gemi Oyunu] : Karagz, eyi ve Yahudi Hacivata bavurarak onun gemisinde almak isterler, Zenci, Karagz balk tutar ken bartsyla balklar karr. Karakoz ona tarbu ve krmz edik pabu alacaktr. Sonunda balk yakala nr, yakalad bal satmaya urar. Karagz Haci vata giderek gemisinin battn syler. Kavga ederler, birbirini pataklarlar, sonunda Valiye bavururlar. LVbet Sayd eUHta [Balk Tutma Oyunu] : Hagivaz, Karagzden kendisi iin balk tutmasn ister. Ka rakoz ile kayn kreklerini eken bir zenci ile bala kar. Ancak zenci hep balklar rktp kartr. Ka29 Reich I/II, s. 666. 30 Kern 1905, ss. 102-103.

Kuzey Afrikada bir glge oyunu temsili.

368

ragz sonunda balk yakalar. Hagivazla Karakoz bu balklarn sat ve piirip yenmesi zerine tartr ve birbirlerini dverler. Her iki oyun da kitabn sonunda verdiimiz Balk ara muhaveresi'ne tpatp benzemektedir. Levy ayn oyu nu Tunusta 1929 ylnda el-Hadi adnda Fas kl bir oynatcdan seyretmitir. Onun grd oyunda kayk ta Mesud adnda bir zenci hizmeti [bizimkinde ad Mer can] ile efendisi vardr. Zenci efendisinden krmz ba lk yeil balk istemektedir. Ama hep balk oltaya ge lince zenci rktp kartr. Efendisi onu evlendirece ini, ocuklar olacan syler. Bu durum sk sk yine lenir. Zenci durmadan aptalca sorular sorar. Efendinin sabr taar, balk tutmaktan vazgeer. 3 Levy, aynca 1 tasvirlerin bir resmini izmitir. Bu resim, buraya renk li olarak aldmz Trk tasvirine, oltann ucundaki b yk kvrk ineye varncaya dek benzerlik gstermek tedir. Islm lkeleri dnda Trk Karagz, Balkan l kelerini de etkilemitir. Yugoslavyann, zellikle Trk kesimlerinde Karagz oynatldn biliyoruz. Profesr Jacob 1904te Sarayevoda bir kahvede, bir Yugoslav gl ge oyuncusunun gsterdii Trke Karagz oyununu an latr. 3 Trk Karagz Romanyada da byk etki yap 2 mtr. 3 Romanya kukla oyununda Trk etkisi grl 3 mektedir. Trk Karagz ncelikle sarayda oynanmak tayd. Daha XVIII. yzylda saraydaki avular Trk biimi gldrler oynamaktadrlar. Karagzn XIX. yzylda ise iplerle oynatld belirtilmektedir. Roman yada yalnz sarayda deil fakat halk arasnda da Trk Karagz ok sevilmektedir. Eskiden gene bu etkiyle Romanyadaki kuklaya Caragioz-perde ve Karagz gs31 Kurt Levy, Labat Elhota. Ein Tunsisches Schattenspel , Festschrift fr Kahle, Leiden 1935; ayn oyunun bir eitle mesi iin bkz. Reich, I, ss. 664-66. 32 Jacob, Geschichte..., s. 154. 33 Lazare Sainean, Les marionettes en Roumanie et en Turquie\ Revue des Traditions Populaires, 8-9, Austos-Eyll, ss. 409419.

Sarayevo - Saraybosna dan sandk tasviri. (Max Bhrmannt koleksiyonu)

369

terisi denilmektedir. Bu yzyln banda ncelikle Dobrucada Karagz ingeneler oynatmaktayd. Romencede Karagioz sznden baka, birok gldr sz c de Trkeden alnmtr : cabas, ghidus, mascariciu, mucalit, soitariu gibi. XVII. yzylda Romanyada bir saray dnnde Trk oyuncularnn [ pehivani] gs terilerini nl tarihi Iorga, yeterli kesinlik olmadan bir Alman elisinin bunlar Frewdenspiel diye nitelendir mesi zerine, buradan yapt alntda Frewdenspielin Karagz olduunu sylemektedir. 3 Bir Alman ise Ro 4 manyada grd temsilin kesinlikle perde gerisinden oynatlan Karagz olduunu belirtmitir. Bu temsilin Romence, Yunanca da verilmekle birlikte daha ok Trk e olduunu sylyor. Ancak tasvirler mukavvadan [ kartenblatter] olup, glgeleri renkli deil siyah olarak yansmaktadr. 3 Bir baka yazar ise Hagi-Ivat ( = Ha 5 civat) adl bir temsilin szn ediyor; ancak bu yzy ln banda Moldavia ve Valiachiada artk yok olmaya yz tutan bu trn kahvelerde, zellikle Bkrete Manuc Han adndaki yerde gsterildiini belirtiyor. Oyunu an latna gre bu daha ok canl oyuncularla ve mzik eliinde bir Ortaoyunu temsili olduu anlalyor. 3 Ro 6 manyada Trk halk tiyatrosunun etkilerini inceleyen ya kn tarihli bir incelemede Karagzle ilgili ok ilgin bir belgenin hem Trkesi hem Franszca evirisi verilmitir. 21 Haziran 1825 gnlemli bu mektubu Rusuk Muhafz Said Mustafa, Ulah Beyi Grioris Ghicaya yazmakta ve bir ka gne kadar olu akir Beyin snnet dn ola candan, gelenee uyularak Karagz oynatlacan, bu nedenle Ghicann baavuunun ok iyi Karagz oynat
34 Niko Iorga, A cte si Frangemente ou Privere la Istoria Ro maniler, Bkre 1895, s. 211. 35 P.J. Sulzer, Geschichte des Transapinischen Dacien, Wien 1781, n , s. 403. 30 Bkz. Theodor Burada, Istoria Teati'ului in Moldova, 1915, I, s. 79 : Bu bilgiyi yukardaki ad verilen Sulzer de belirttii gibi ayrca Ortaoyunu tr oyunlarn oynandn bir baka yazar da doruluyor. Bkz. Anton Maia del ChCaro, Storia dele Modema Rivouzioni della Valachia, Venedik 1718, Blm 3.

370

tm, ayrca gzel bir Karagz takm olduundan bir ka gnlne onun Rusuk'a gelerek snnet dnn de Karagz oynatmas konusunda iznini ve yardmm is temektedir. 3 Bir baka yazda, 1834 ylnda Gimpulin 7 kentine Karagzc ( caraghiogi) perde kuklalar ile (papui la perdea) gelerek on gn sresince kahvelerde temsiller verdiklerini yazyor . 3 Karagz Rumen dili sz 8 lne de Caraghios olarak gldrc anlamnda sfat olarak girmitir. 3 Bulgaristan'da da Karagz olduunu 9 biliyoruz. Ancak Balkan lkeleri iinde Karagz'n en ge girdii fakat en ok yerletii ve bugn de yaatlan l ke Yunanistan'dr. Ancak Yunanllar Trk yemeklerine, Trk zeybei ve baka danslarna olduu gibi Karagze de sahip kmlar, kimi banaz Yunanl yazarlar Ka ragzn Trk gelenei olmadn bile ileri srmler dir. Bununla da kalmam ve ii Trkleri alaltmaa va ran dmanca davranlar da bu vesile ile gstermitir. Trklerin askerlikten baka bir eyden anlamadklarm, kltrleri olmad, hereyi bakalarndan aldklarm ile ri srmlerdir. Hele 1970 ylnda byk boy renkli Yu nan glge oyununa ayrlan Pirelli-Hellas takviminde uzun bir yaz yazan Atina Akademisi kitapl ba grevlisi uzunca yazsnda 4 bu saldrganlkta ii adamakll ile 0 riye gtrmtr. Bir yanda glge oyununun Yunanis tan'a ne zaman girdiini saptayamayan yazar, bir Yu nanl yazardan alnt yaparak, Trklerin hi bir eyin yaratcs olmadklarm, bakalarnn fikirlerini bulduk a aldklarn, sava bir ulus olduklarndan hep gz37 Eugenla Popescu-Judet, "L Influence des Spectacles Populaires Turcs dans les Pays Roumains, Studia et Ata OrientaUa, V-VI (1967). 38 Jstoaria Teatrului in R&mania, X 1965. s. 117; bu bilgiyi 1896 , ylnda yaynlanm bir yazdan alnmtr. Bkz. O. Lugosianu, Insemnari din Batrini", Tinerimea Romania, XIV (Eyll 1896), s. 91. 39 Bkz. Dicttonarul lAmbii Romine literare Contemporane (1955). 40 Bkz. I.T. Pambouks, "The First Origins of the Modern Greek Shadow Theatre , PireUi-Hellas (1970).

371

Karagiosiz Byk skender'e canavarla yardmc oluyor

savanda

leri yarna dikili olduunu, sanat ve zenaati gelitirmek iin zamanlar olmadklarn sylerken, bu arada nemli de bir elikiye dmektedir. yle ki, bir yanda Trkle rin gebe bir budun olduundan kltr olmadm sy lerken, te yandan Trk egemenliinde Yunanistanda birletirici kltrn Trk kltr olduunu ve Trke den Yunancaya saysz szck alndn da belirtmek ten geri kalmamaktadr. 4 Ancak kimi Yunanl incele 1 meciler bylesine banaz grl deilerdir. Yakn tarih li bir incelemede4 daha lml grlere yer verilmekle 2
41 Gerekten de Yunancaya ne ok sayda Trke szck gir diini anlamak iin bkz. Konst. Kukkide. Leksilogion Ellenikon Aekseon, Atina 1960. 42 Emmanuel Zakhol-Papazahariou, Les Origines et Survivances Ottomanes au Sein du Thtre dOmbres Grec'\ Turcica. Revue dEtudes Turques, V (1975), ss. 32-39; yaznn metin d 27 resmi bulunmaktadr.

372

birlikte ylesine dolambal mantk d yorumlar da ya plmaktadr. Bunu okuduktan sonra byle bir yazya na sl Trk aratrmalarna ayrlan bilimsel bir dergide yer verilmi olduuna amaktan insan geri kalmyor. Sz gelimi Selim Nzhet Gerekin Trk Temaas adl kita bnn 1930 basksndaki Karagzdeki tiplerin hepsinin ulusal olduunu, hi bir kltrn, Bizansn etkisi olma dan yzde yz ar Trk olduunu ve ayrca ak sak olmad ve phallus bulunmad grn bir varsaym olarak benimseyerek, Trk Karagz bu ynde gelitiyse, bunun Anadolu kkenli Karagzle ilgisi olamayaca n ileri sryor. nk Anadolu kkenli Akdenize ya ylan Karagzn ise phallus'h olduundan, en nemli kantnn da yayld blgelerde temsillere kadnlarn ve ocuklarn sokulmadn sylyor. Bylesine ters ve il kel bir dncenin ne denli banaz olduunu belirtmek bile gereksiz, nce bundan nceki blmde uzun uzun anlatld gibi Trk Karagz' pftaZZws'ludur. Yazar, Se lim Nzhet Gerekin 1930daki dncelerini aktaryor da, niye ondan sonraki incelemelere bir gz atmyor. Sonra bir phallust&n yola karak bir glge oyununun kkenini saptamak ne denli bilimsel olur? Ayrca daha nce de belirttiimiz gibi sz konusu olan Marb lke lerinde tam tersine ak sak olan temsillere kadn ve ocuklar da alnd gibi, Trkiyede de bunun byle ol duunu uzun uzun kaynaklariyle gstermitik. Yazar btn bu hayalinden yaktrd uydurma dnceler den sonra Karagzn kkenini Aristophanese balama nn kestirmece ve en doru yol olaca sonucuna varyor. Btn bu derme atma grlerin sakatl bu kitapta sk sk vurgulamaya altmz gibi, glge oyununun kkeninin aratrlmasna glge oyununun teknii ile, bu oyunun ierii ve bir toplumun kltr birikiminin bir kesiti olduunun birbirine kartrlmasndan gelmekte dir. Kkeninde Memluklardan alnan bu teknik Osmanl imparatorluunun halk kltr iinde birikimi ve yara tclyla yorulmu, kesin biim ve ieriine kavua rak imparatorluun denetiminde olan tm lkeleri et kilemitir.

373

ki

Yunan, tasviri

lgin olan yazar kendi mantk d yarglarna bak madan, 1928de yaynlanan Megali Helliniki Ansiklopedici adl dergide anlambilim oyunlaryla Karagzn Aisopos olacan, nk Aisoposun kara gzl anlamna gel diini belirtmesini yadrgayp eletirebilmektedir. 4 3 Yunan glge oyunu uzun zamandr beni ilgilendiri yordu, ancak Yunanca bilmediim iin bu konuda bilgim anlayabildiim dillerde yazlm incelemeleri okumaktan teye gitmiyordu. Yllarca nce Ingilterede Cambridge*de oturan Mario Rinvolucri adnda glge oyunu zerin de alan bir incelemeci ile iliki ve dostluk kurdum. Rinvolucri Trkiyeye geldi, 1967de ben Cambridgee gittim. O benden Trk Karagzn, ben de ondan Yunan Karagzn tandm. Ondan sonra da sk sk mektupla tk, bilgi ve belge dei tokuu yaptk. Rinvolucri iyi Yunanca biliyordu. nce emekli ve nl bir Yunan Ka ragzcs Sotiris Spatharisin anlarn ngilizceye e43 Zakhos-Papazahaiou, s. 37.

374

virerek yaynlad. 4 almalarn ilerletti, Balkanlarda, 4 zellikle Yunanistandaki glge oyununu yerinde incele di. Harvard niversitesi iin Yunan glge oyunu tem sillerinin drt sesli film, glge oyununun kiilerinin ar klarnn band, drt ses bandnda oyunlarn metinleri, alt ses bandnda profesyonel glge oynatclarnn ses lerinden z yaam ykleri, 204 renkli diapozitif ve ya ynlanm notlarndan benim de yararlanmama izin ver di. Bu notlara dayanarak ben de resimli bir yaz yazdm . 4 5 Ayrca geen yl yaynlanan ngilizce Karagz kitabmda Yunan glge oyununun Trklere kar banaz savunucu su Kostas I. Birisin grlerinin samaln gstermek iin gene onun bu notlarndan yararlandm. 4 Yunanlla 6 rn bu duygusal ve gerekleri krkrne deitirme a balarnn yansra nesnel incelemelere de raslanmaktadr. U, drt yl nce Yunanistan'dan Walter Puchner adn da Viyana niversitelinde doktora yapan bir renci Yunan tiyatrosu zerine altn, yardmm istedi; ben de ona mektupla sk sk gerekli belgeleri gnderdim. Sonra almasn Yunan glge oyunu ile snrlad ve te zini baaryla bitirerek doktor sann ald; bana da te zinin fotokopisini gnderdi. 4 Yzlerce belge ve glge 7 oyunu metninin incelemesiyle ortaya kan bu alma

4.4 Sotiris Spatharis, Behind the vhite screen (London 1967). 45 Bkz. Metin And, Yunanllar Bizim Karagze Nasl Sahip ktlar? , Trkiyemiz 5 Ekim 1971. Yunanllar Yunanistan dnda da Karagz oynatmlar ve bunu bir Yunan buluu olarak sunmulardr. Sz gelimi Giritli Yani Efendi Yugoslavya, Fransada Karagz oynattktan sonra Amerika'da Seattleda da temsU vermitir. Bkz. Hikmet Feridun Es, 'Amerikada Trkler. Rumca Karagz , Hrriyet Gazetesi, 15 Temmuz 1948.

46 Bkz. And, Karagz , ss. 74-76; Brisin kitabnn ad O Karaghiosis-Elleniko laiko Theatro (Atina 1952)dir. Bu al masnn zeti bir tiyatro dergisinin glge oyununa ayrd zel saysnda yaynlanmtr. Bkz. Theatro, 11 (TemmuzAustos 1963), ss. 9-19. 47 Walter Puchner, Das Neugriechische Schattentheater Karagiozi# (Viyana 1972) [yaynlanmam doktora teal].

375

denebilir ki daha ilk bakta Yunan glge oyunu zerine ilk bilimsel ve nesnel alma olarak gzkyor. Yunan glge oyunu aama gstermitir. A 1821 * ayaklanmasndan nce Yunanistanda Trkiyeden gelen Karagz gsterilmektedir, ayaklanmann elebalar Ka ragz gsterilerinde gizlice bulumaktaydlar. 1822de Yanyal Ali Paay Sultann ordusu yenik drdkten sonra, Yanyadaki Yunan Karagzcleri Paay perdeye karmlar ve yava yava oyundaki Trk kiilerine ramen bilinli bir Yunanllk kendini gstermitir. Oyun daki kiilere kendi Byk skender, Antakya Kral gibi kiileri de katmlardr. 1830dan sonra Gney Yunanis tan zgrlne kavumu ve Nauplie ve Atinada Ka ragz oynatlmtr; bunlarda Trk etkisi gene belirgin dir. Yunan folkloru ile Trk folklorunun karm konu lar gsterilmektedir. Daha ok taradan alnan yeni kii ler katlmtr. Trk Karagz gibi Yunan Karagznn de siyasal yan gldr. Ancak bu dnemde de gene Trk Karagzcler temsil veriyorlard. 18 Austos 1841de Atinada kan Takhipteros Phimi gazetesi Hacivat ve Kk Mehmetle ilgili bir Karagz oyunu gsterilecei haber verilmektedir. Ayn gazete 9 ubat 1852 gnlemli saysnda Plakann Atina kesiminde bir Dou tiyatrosu kurulduunu, giri parasnn 10 santim olduunu, nargi le imek isteyenler iin bir be santim daha denece ini, saat srecek bu gsteride durmadan glnece
4V Yunanistan'daki Karagz zerine pek ok yayn vardr. Bir * iki yeni tarihli rnek verelim : Yunanistan'da yaynlanan Theatro dergisinin 10. says (Temmuz-Austos 1963) Kara gz zel saysdr. Bu dergide Sabri Esat Siyavugilin de Yu nanca bir yazs bulunmaktadr. Ayrca Dm^trios Loucatos, "La Tradition et la vie populaire grecque dans les reprsentations de Karaghiozs , uand les May'ionnettes du Monde..., ss. 232-244; Allan Ross MacDougall, "An Athenian ShadovvShow\ Theatre Arts Monthy, Mays, 1933, ss. 387-393; Catherien Illyne, The Athens Theatre od Shadows", Studio, ubat 1935, ss. 79-83; Dr. Hans Jensen, Vugargrieschische Schattenspiel-texte, Berlin 1954; Jean-Pierre Dedet, "Le thtre d'ombres grec , La Table Ronde, Mays 1966, ss. 77-87.

376

HatziavatiS'4

ini, son temsilde Karagzn evlenmesinin kutlanaca bildirilmektedir. 1854 Ocak aynda ise Athena gaze tesinde eskiden yasaklanmken imdi Karaguiozise po lise hogryle izin verildiini, oysa bu kfrl Asya tiyatrosunun ne trl ak sak, iren sahnelerle dolu olduunu Sayn Mdr anlalan bilmiyor. Trk Kara gz Yunanistanda giderek yayld; daha ok liman kentlerinde, Patrasda, Kalamatada, Pire ve Lavrioxda Karagz oynatlyordu. Krm Sava srasnda igal kuvvetlerinin komutan bir Fransz amirali Pirede Be lediye binasnn karsnda bir parkta Karagz oynatl masna izin vermiti. 1880lerden sonra Trk Karagz Yunanlamaya balad, zellikle Balkan savalar sra snda tpk Kuzey Afrikada Franszlara yapld gibi, bu kez Trklerden rendikleri glge oyunu ile Trklere kar bir sava arac olarak kullandlar. 4 9 OyuK konular 1821 ayaklanmalarna dnt. Da ha nceleri perdenin iki yannda karlkl Hacivat ile Karagzn evi varken, yeni gelimelerle Karagzn evi nin karsna Paann evi kondu. Karagz yoksul, ezik Yunanly, Paa ise grkemli ve ezici Osmanl devletini simgeledi. Trk Kurtulu savandan Yunanllar yenik knca ahali dei tokuunda pek ok Rum Anadolu' dan Yunanistana geldi, bunlarn geliiyle konularda da deiim grld. kinci Dnya Savanda da Karagz Nazilie kar direnite yerini ald. Vezir, paalar ve jan darmalar igalcileri ve ibirliklikileri simgeledi. Aada rneklerle Yunanllarn Karagz nasl biz den kopya ettikleri oyun kiileri, oyun konular, oynat ma teknii ve sz ve dil oyunlar bakmndan rneklerle gsterilecektir. nce oyun kiileri : Oyunun ba kiilerinden Kara gz, Karagiozis; Hacivat ise Hatziavatis olmutur. Tas virlerin ve oynatllarnn benzerlii bir yana, zellikleri de birbirine ok benzemektedir. Karagiozis de isizdir, kars hep onu knar. Ayn tepkileri gsterirler. Frenk
49 Bu haber iin bkz. Zakhos-Papazahariou, s. 32.

377

ve elebi kiilerinin de benzerleri vardr. Frenkin kar l Sior Dionysios : Bay Dionisos veya Nionios ve bir bakma da Aggelos*dur. Ancak bunlardan Nionios bizim Frenke ok yakndr, ayrca elebiye de benzer. yi, zenli giyim kuam ve zellikleri bakmndan elebinin Trk glge oyununda kullanl ok yaygndr. Yunan glge oyununda Bey veya Gen Trk Subay, elebiye benzer. Zengin elebi, iletmesi veya bakmas iin bah esini veya hamamn Hacivata verir. Yunan glge oyu nunda Bey de Hatziavatis*e ekmeki frnn bakmas iin verir. elebi nasl bir oyunda Karagz yanna uak alrsa, Bey de Karagiozis Ipiretis [Karagz Uak] ve Arrevones Tou Karagiozi [Karagzn Nian] nda Karagiozisi uak olarak alr. Yalova Safast oyununda e lebinin durumu, Karagiozis Dia Tis Vias Giatros [Ka ragz Zoraki Doktor] dakine benzer. Her ikisi de oyun daki gen kadnla ilgilidir. Karagzn Krgnlar oyu nundaki Demeli , Dedii gibi , Rastgele gibi kiiler nasl adlarndaki bu szckleri tekrarlarsa, Yunan Karagzndeki San-na-leme adndaki kii de, Demeli an lamna Sa-na-lemeyi sk sk tekrarlar. Bozac Arnavut, Yunan glge oyununda Buzis olmutur. Bizim Karagzdeki Kk Ylan m karl Yunan glge oyununda To mikro fidi Byk Ylan nki ise, To Katarameni [Melun] veya Megalo fidi*dir. Trk glge oyunundaki Kastamonulu Baba Himmet (oyun argosunda Trk ve ya Hrbo) Yunan glge oyunundaki uzun boylu anlam na gelen O Psilos ile Barba Yiorgo [Yorgi Day] ya ben zer. Nasl Baba Himmet Trk glge oyununda en b yk tasvirse, Yunan glge oyunundaki de yledir. Kara gz, Baba Himmet ile konumak iin merdivene karsa, aynn Yunan glge oyununda da buluyoruz. Barba Yior go Ulah bir obandr. Trk Karagz Baba Himmete ay derken, Yunan Karagz onu kz diye arr. Kastamonu az yerine Rumeli Ulah az konuur. Ya zc oyununda Himmetin davran ile, Yazc oyununun benzeri Karagiozis Grammatikos [Karagz Ktip] ile Orman oyununun benzeri Navagio Tou Barba Yiorgo (Barba Yiorgonun Bat) ndaki davranlar benzerlik

Bir Yunan tasviri,

378

Perde gerisinden Yunan glge oyunu.

gsterir. Nasl Sahte Gelin de Karagz gelin olup, nerdeyse Tuzsuz Deli Bekir ile evlenecek ise, Gamos Tou Barba Yiorgo [Barba Yorgonun Dn] oyununda Karagiozi de Barba Yiorgo evlenecektir. Matiz veya Sarhoun Yunan glge oyunundaki karl Veligeka ya da Dervenagas [Derven Aa] herhalde Derbent Aasndan gelmi olmaldr. O da herkese meydan okur, dver, si lhlaryla dzen ban, yasalar korur. Karagz ve te ki kiilerle ikisi de benzerlikler gsterir. Tasvirler de ok benzer. Yahudinin (oyun argosunda Cut) Yunan glge oyunundaki karl Evraios3 dur. Grnleri, ka rakterleri, syledikleri ark bile benzer. Bebe Ruhiye gelince, bunun Yunan glge oyunundaki karl Cce Morfonios [Zppe Cce] ile Karagiozinin olu KoTlir tiriadv. Karagz ve Hacivat'n da perdeye kan oul lar vardr. Yunan glge oyunundaki oul ocuk ol maktan ok ccedir, zellikle ortancas Skropios [Akrep]. K Pitsikoggos ocua daha yakndr. Karakterin yansra, teknik bakmdan da Yunanl larn nasl bizi kopya ettiklerine bir iki rnek gstere lim. Trk glge oyunu nasl Ortaoyununa benzer ve bu kincisi canl, gerek oyuncularla oynanrsa, Yunan gl ge oynunun da sonunda Apotheosis [Tanrsama] denilen blmde glge oyuncusu ve yardmclar bir temsil ve rirler. Bir de Trk glge oyuncularnn -frdnd- de dikleri bir teknik vardr. Trk glge oyunlarnda sopa lar tasvirlere dikey olarak saplandklar iin hareketler tek ynldr, saa veya sola dnemezler. te, Trk glge oyuncular bunu yenmek iin tasvirin srtna ufak deri bir yuva yapmlardr. in glge oyununda olduu gibi, sopann ucundaki sivri ine buraya sokularak tas vir saa ve sola mentee gibi dndrlebilmektedir. Yu nanllar, bunun kendi bulular olduunu ileri srerler. Szde Kostas Birise gre bunu 1918de Yiannakuras adnda bir glge oyuncusu Amerikadan getirmi, Trkler de ondan almlar. Oysa gerek Topkap Saray M zesi, gerek Metin And koleksiyonunda byle frdndl tasvirler bulunduu gibi, daha eski tarihi koleksiyonlar da da rastlanr. Ama herhalde 1918den ok nce Trk-

379

ler bu teknii biliyorlard. Bir nokta daha var : Yunan glge oyununda ok rastlanlan Byk skender (buraya resmi alnmtr) ve canavar ldren Megaleksandrosun dizlerinde buraya alman resimde grld gibi in san balar vardr. Birok resimden (hayvan, insan ve bitki) tek bir resim yapmak Trk - slm minyatr ge leneinde ok grlr. Trk glge oyunundaki tasvirler den Topkap Saray Mzesinde ve Metin And koleksiyo nunda pek ok rnekler bulunmaktadr. Yunanllar bu saylanlardan baka Trk Karagznn asl fasllarn dan geni lde yararlanmlardr. Hemen hemen kal bur st btn Trk fasllarn kullanmlardr. Bunlar rneklerle gsterelim : Byk Evlenme faslndan Yunan llar iki fasl oluturmulardr : O Gamos Tou Karagiozi (Karagzn Dn) ve I Gennisis Tou Kollitirion (Kollitirionun Doumu). Bu fasl yalnz Yunanistanda deil, Kuzey Afrikada da oynanmtr. Karagzn airlii fasl hem Harvard bandlarndaki Karagiozi 2 ores Prothipurgos (Karagz ki Saat Babakanlk Ya pyor) da, hem de Vangosun bir iki bandnda grlmek tedir. Yazc faslnn tpks Karagiozi Grammatikos (Ka ragz Yazc) dr. Yalnz eitli karakterlerin Karagze mektup yazdrmas deil, ayrca ayrntlar da byk ben zerlik gsterir. Sadece bitii benzemez. Yazc da ie cin karr. Yunan oyununda ise Baba Yiorgio, Karagiozisi dver. Sahte GeKn'deki olaylarn geliimi Gamos Tou Barba Yiorgio*ya benzer. Yalnz Yunan oyununda Karagz daysyla gelin olur. Bahe fasl Giul Mpakse [Gl Bahe] ye benzer, (bir baka adyla Proti Maia (Bi rinci Mays). Yalova Sefas*mn benzeri To Kiupi [Kp] dr. Birincide gezmeye gidecek taklitler harara sakla nrken, kincide bir kpe saklanrlar. Salncak fasl nn Yunan karl I Kunia (Salncak) dr. Her ikisinin de sonunda Yahudi salncaktan der ve yalanc bir ce naze treni dzenlenir. Mandra oyununa Yunanllarn birok oyunu benzemektedir; Karagiozi piretis : (Kara gz Uak), Arravones : (Nian), Vavelonia : (BabilonGeveze), Liga Apola (Hereyden Biraz) gibi. Karag zn Aal ise Khriso Onerio (Tatl Rya) veya Ka~

380

ragiozi Psarras (Karagz Balk) oyunlarna benzer. Ancak Karagz burada aa deil, paa olur. Kanl Ka vak ile Cazular fasllar Yunanllarn Stoikhiomeno Dendro (Byleyen Aa) suna yakndr. Bunun bir ba ka ad Metamorposis (Yz Deitirme) dir. Tmarhane faslnn Yunan karl ise, Karagiozi Sto Trellokomeio (Karagz Tmarhanede) dur. Ancak Yunan oyununda, bir kadnn bir dkkndan mcevher almas sahnesi gibir bir dolant katlmtr. Ktahya yahut eme oyunu nun Yunan karl Baklaim Kukia (Bakla Baklaim) ile Karagiozisitin Ameriki (Karagz Amerikada) dr. Bak laim Kukia, ayrca ivi Baskn oyunuyla da benzerlikler gsterir. Burada ivi parolas Amerikaniko Karfi, yani Amerikan ivisidir.
Yunanllar Trk fasllarn biimde ilemilerdir. Ya deitirmeden [ Salncak*\n Kunia oluu gibij, ya iki veya daha ok Trk oyunundan bir oyun yaparak (K tahya ile ivi Baskn*mn Baklaim Kukia oluu gibi) ve ya tek bir Trk faslndan birka oyun kararak (Byk Evlenme*den Gamos Tou Karaghiozi Karagzn Dn ve Gannisis Tou Koli Kol'n Doumunun k gibi). Yunan glge oyuncularna gre Trklerden baka fasl lar da alnmtr : Karagiozis Furnaris (Karagz Frn c). To Navagios Tou Barba Yiorgo [Barba Yorgo'nun Bat) ve Karagiozi Yiatros (Karagz Doktor) gibi. Ancak bunlar Trke asllaryla karlatrmak olana bulunamamtr. Ayrca kalplam ve tekrarl sahneler de de byk benzerlikler grlr, rnein Hacivat'n, zellikle zengin elebiden iletmek iin bir yeri almas sahnesine Yunan oyunlarnda ok rastlanr. Hamam oyu nu ve Yunan karl Karagiozi Furnaris gibi. Kimi kez Hatziavatis (Hacivat yerine Karagiozis bu :i zerine alr ve iletir. Orman fasl ile bunun benzeri Diavolos Kumparos (eytan Sad) veya To Pigado (Kuyu) ya da Karagiozi Hartopcktis (Karagz Kumarbaz) da ol duu gibi. Karagzn, evinden zurna almaya gitmesi, Hacivat'n Karagz'e yam, doduu yeri sormas, en iyi yalan syleme yar gibi sahnelerin de Yunan oyunla rnda karlklar bulunmaktadr.

38i

Dil ve sz oyunlarnda da Yunan oyunlar Trk fa sllarndan ok yararlanmlardr. Karagz Hacivat'a Ha c Cavcav der. Karagiozi ise Hatziavatisi Hatzatzari di ye arr. Mandra oyununda (zaten oyunun bir ad da Hmhml Mandradr) Karagz burnuna pamuk ko yarak genizden konuur, Arrevonnes Tou Karagiozis : (Karagzn Nian) nda Karagz aynn yapar. Kara giozis de, Karagz gibi Hacivatn ssl, zenli bezenli szlerini sama bir sz ynna evirir ve insan adlar zerine cinaslarda bulunur. Yukarda szn ettiimiz Birisin kitabnda Kara gzn Yunan kkenli olduunu ileri srerken bellibal dayanak noktas Yunanl Karagzclerin syledikleri, verdikleri bilgilerdir. Oysa Harvard ses bandlarnda Yu nan glge oyuncularyla yaplan konumalar bunun tam tersini gstermektedir, rnein 68 yandaki glge oyun cusu Vasilaros, bu sanat 1912den nce Selnikte s rekli Karagz oynatan bir Trkten rendiini, 61 ya ndaki Aleksopulos, Furnaris (Frnc) adl oyunun so nunu Trkiyede bulunduu srada Trklerden rendii ni sylyor. Bu bilgilerin toplanmas dostum Rinvolucrinin abalan ile gerekleebilmitir. Brakn Yunan gl ge oyununu aratrp Trk glge oyunu ile karlatrma y, Trk glge oyununun Mill Eitim Bakanlnca ya ynlanan tarihi 5 bile batan aa yanllarla doludur. 0 Neyse ki, Cevdet Kudretin abasyla Karagz fasllar ve muhavereleri titiz bir biimde hazrlanarak ciltte yaynlanmtr. Kendi deerlerimizin incelenmesini bile yabanclara brakmayp kendimiz nemle ele almadk a, ellerin bunlara sahip kmasna hi amayalm. Son ra gazetelerde kendimiz yazar kendimiz okuruz trlsn den tepkiler gstermemizin hibir yarar yoktur.

50

Bu kitabn eletirisi iin bkz. Metin And, Trk Glge Oyunu ve N. Sevin'in yanllan*, Trk Folklor Aratrmalar, Ekim 1969.

382

XII . AVRUPADA GLGE OYUNU


Avrupadaki glge oyununa da ksa toplu bir baka yervermeyi uygun bulduk. Glge oyununun Doudan Av rupaya ne zaman geldii kesinlikle bilinmemektedir. XVIII. yzyl gezginlerinden Pietro della Vallenin Trk Karagzn seyrettikten sonra bunu Napolide ve Romadaki oyunlar andrdn sylediini daha nce belirt mitik. Ancak Italyadakiler gerekten glge oyunu muy du, bunu kesinlikle bilmiyoruz. in glge oyununun da ha ok Avrupada XVIII. yzylda tanndn biliyoruz. Bunun misyonerler eliyle 1767de tantld sanlmakta dr. in glge oyunu zerine ilk bilgiler Haldenin kitabndadr. 1 inlilere gre ise 1761'de bir Fransz bunu

/
*

'&

X^? ' '

Fransada saydam dekorlu glge oyunu

Fransaya gtrp Paris ve Marsilyada oynatm, bura dan da Almanyaya ve 1776da Londraya gelmitir.
J.B. du Halde, Descripton gographique, historigue, chronologique et physique de VEmpire de la Chine et de Tartarie ch\noise, Paris 1735, II, s. 96-97.

383

H. CalloVnun glge tiyatrosundan

Goethe 28 Austos 1781de doum gnnde Minervanm Yaam ve ayn yl 24 Kasmda Midasm Yargs adl oyunlar in Glge oyunu teknii ile oynatmtr. 2 Glge oyunu Fransa, ngiltere ve Almanyada uzun sre renksiz, siyah grntlerle oynatlmtr. Trk Ka ragz gibi deriyi saydamlatrma ve renklendrme yn temleri Avrupada bilinmiyordu. Yalnz XVII. yzyln ikinci yarsnda Fransa ve Almanyada izdm feneri nin \lanteme magique] bulunuu ile, XVIII. yzylda da cam stnde renkli resimlerin, dialarn izdm feneri ile perdeye yanstlmas sonucu, glge oyunu yeni boyut lar kazand. Fransada XVIII. yzylda en nemli glge oyunu tiyatrosunu Dominique Seraphin 1772de, Versaille yaknnda Hotel Lannionda kurdu. 3 1781de Versailleda temsiller verdi, bu, sarayllarn houna gitti. 1784de Pariste oynatmak zere kraldan izin ald, Palais Royalde temsillerine balad. 1799da ekildi, glge oyunu ti2 Max Bhrmann, ad.g.e. 3 Bkz. Sraphin glge oyunu iin bkz. Ernest Marionnettes et Guignols, Paris t.y., ss. 153-180.

Maindron

yatrosunu cce Moreauya brakt : Tiyatroyu 1800de Seraphinn lmnden sonra nce dul kars, sonra da mad srdrd. XVIII. yzylda yaygn olan bir uygulama da, insan grntlerinin glgelerini drmekti. Birok tiyatro vard, zellikle Carmontellein kurduu tiyatro dikkati ekiyordu. Bu trl canl insan glgelerini perdeye yan stmay Ulvi Uraz da, yle sanyorum Trkiyede ilk kez Haldun Tanerin Gzlerimi Kaparm Vazifemi Yaparm adl oyununda uygulamt. Pariste LEcole Polytechnique rencileri, okulun retmenlerini karikatrize et mek iin glge oyunu temsilleri vermilerdi. Bu okuldan kan ve iyi bir elektrik teknikeri olan Paul Vieillard glge oyununu ok gelitirdi, Karagz elektrikle k landrma tekniini kulland, temsillerini Thetre Noir et Blancda verdi; iki filme de katkda bulundu. Fransz kabare tiyatrolarndan bir tanesi, Le Chat Noir, bizi birka bakmdan ilgilendirmektedir. 4 Le Chat

Caran dAche glge tiyatrosunda perde gerisi

Le Chat Noir Tiyatrosu iin bkz. Maindron, ss. 336-355.

385

Le 'Chat Noir'm perdesi

Noir 1881'de ok yetenekli Rodolphe Salis adnda bir sa natnn Boulevard Rochechouartda kurduu ve 14 yl byk ilgi ekmi, birok airin, yazarn, sanatnn, mi zahnn, karikatrcnn okulu ve esin kayna olmu bir yerdir. Buras Jean Richepin, Emile Gondeau, Henri Riviere, Alfred Capus, Jean Moreas ve daha nice air ve sanatnn urak yeri olmutu. 1885te Le Chat Noir yeni bir sokaa tand. Tiyatronnu en nemli gsterisi glge oyunuydu. te bu bakmdan da bizi yakndan il gilendirmektedir. eitli sanat, karikatrc ve yazar elele vererek uzun konulu glge oyunlar yaratyor ve bunlar seyircilerine sunuyorlard. Bunlardan Caran dAchen Destan adl uzun glge oyunu gsterisi, Napoleonm savalar zerineydi. Burada bizim Karagz bile oynatld; ancak bu, Rodolphe Salisin lmnden sonra oldu. 1889 ylnn Nisan sonunda Trkiyede uzun zaman kalm, ayrca Bat etkisinde Trk tiyatrosu ve Trkiyede resim zerine iki de inceleme yaymlam olan Adolphe Talasso ile Frederic Gariulo adndaki arkada Trk Karagzn ilk kez Parislilere Le Chat Noir* da tanttlar. * Le Chat Noir, gezileriyle baka yerlerde de
T Bkz. Levant Ilerald-Eastern FC.rpress, 1 Mays 1889. >

386

tannd. 1897de kurucusu Salisin lmnden sonra ka rs srdrmeye alt. Giderek Le Chat Noir rneinde glge oyunu gs teren pek ok kabare tiyatrosu dodu, rnein 1892de Lyon dOr, Thetre Bodiniere, 1898 de La Boite musique, 1904de Cabaret de la Lune Rousse gibi. Gsterilen glge oyunlarndan bir nemlisi 1890da Eric Satie, Miguel Utrillo ve Vincent Hyspanm ortaklaa yarattklar Noel adl oyundu. Le Chat Noirn bir kolu stanbula da uzand. 1906 ylnda Henry Yan adnda biri Beyo lunda Catacloum adnda bir kabare tiyatrosu at. Bu, gazetelerde Thetre des Ombres d'Art du Chat Noir diye duyuruldu. Catacloum, gerekten de Le Chat Noir gibi glge oyunu temsillerine yer veriyordu, ancak daha ok Beyolunun, stanbulun gncel konularm ele alyor, on lar talyordu. Catacloum, temsillerini 1910lara kadar srdrd. Srekli yeri Beyolunda, Hammalba Soka 38 numaradayd. Sonlara doru Catacloum adndaki Le .Chat Noir kaldrd, kendisini yalnz Cabaret Artistique et Thetre dOmbres olarak duyurdu; orta da Luce Yolldu. 1910 ylnn Mays aynda Catacloum, 2 perde 4 tabloluk Pera-Hattey-Retour adl mzikli bir oyun sah neledi. Oyun, o yl dnyaya arpaca korkusu ile byk panik yaratan Halley kuyruklu yldznn Beyolunda nasl karlandn alayl bir biimde iliyordu. Nitekim Hseyin Rahmi Grpnar'n nl Kuyruklu Yldz Altn da Bir zdiva adl nl roman da ayn konudayd. Ese ri Henri Yan yazm, mziinin bestecisi N. harfi arka sna gizlenmiti; giysiler de Appol ortaklnnd. Ne yazk bu ilgin kabare oyununun metni gnmze ula mad. Yalnz drt tablo u yerlerde geiyordu : Bakanlar Kurulu -Mze- Beyolunda Balo -Hali- Orkestra yne ticisi Mme de Moriana idi. Oynayan sanatlar arasnda unlar vard : Ade Noves, Renee Chalgreau, G. de Mazi, Coreoggioli, Montval, Kerrita, Olympia, Yoll, Chartory, vb. Topluluk Haziranda dald, ancak Eyll aynda ye ri bytlerek yeniden ald. Burada ilgin olan bir de Hammalba sokann bu trl gsterilere sahne olu udur. Nitekim gene ayn sokakta temsiller verilen ve

Le Chat Noirin kurucusu Rodolphe Salis'n bir karikatr.

Victor Mass6 sokanda Le Chat Noirn tiyatrosu

387

-bir yazmzda belirttiimiz gibi- daha sonra ilk sinema nn gsterildii Sponek birahanesi de bu sokaktayd. Ar dndan, Hammalba soka 22 numarada bulunan Kutu adl gece kulbnde Hazm Krmk 1931de Karagz oynatmt. Seraphinin getirdii yenilikleri gelitirenlerin biri de Pere Castordur : Eudel, 1870'de Molierein oyunlarn da glge tiyatrosunda oynatt. Seraphin, glge oyununda 15 santim boyunda, siyah ve bir kolu ile baca ya da iki kolu oynatlabilen grntler kullanyordu. XIX. yzyl da gazetecilii brakan Lemercier de Neuville kuklacla balad; bu arada Gustave Dore ile ibirlii yaparak gl ge oyunu tiyatrosu da kurdu, nl kiileri perdeye getir di. De Neuvillein glge oyunu grntleri 40 santim boyundayd, iplerle oynatlyordu; kol ve bacaklar eski yerlerine getirmek iin yay ya da lstik kullanlyordu. Bu arada Fransada glge oyunu evlere de girdi; zel likle bir ocuk yunu niteliini kazand. Ayrca elle du vara kla glgeler drme yntemi yaygnlat. Fransa'daki bu gelimeleri Almanyada ve ngilte rede gryoruz, rnein Almanyada glge oyununa XVII. yzylda rastlyoruz. 6 Sz gelimi 1683te Danzigte, 1692de Frankfurtta, Ferdinand Beck adndaki tiyatro ynetmeni de 1731de, tiyatro temsillerinde, perde ara larnda glge oyunu oynatyordu. XVIII. yzyln orta snda Chiarini adnda biri Hamburgda ipli glge oyunu temsilleri veriyordu. Byk Alman yazan Goethe 1781de Tiefurtta bir glge oyunu tiyatrosu kurdu ve Einsledel ile temsiller iin oyun yazd. Romantik Alman yazarlar kukla kadar glge oyununu da seviyorlard. 7 Sz gelimi Christian Brentano, Achim von Arnim, Justinus Kerner, Tieck, Uhland, Mrike gibi. Kont Pocci glge oyunu iin grntler iziyor, oyunlar yazyordu. 1827de Berlinde yerleik bir glge oyunu tiyatrosu vard. Zaten bu yl larda Almanyada siluet yapmna byk nem veriliyor; herkes siluetini kestirip duvara asyordu. 1900da M6 Bu konuda bkz. Geschichte, ss. 162-168. 7 Bu konuda bkz. Geschichte, ss. 169-185.

Alman glge oyununda drt grrnm.

388

Gney Almanya (Mnich) glge tasvirleri

nihte Elf Scharfrichter adl bir kabare tiyatrosu, Le Chat Noir n etkisiyle olacak, glge oyunu temsilleri

389

de veriyordu. Daha sonra Avusturya uyruklu olan Al man Hans Schilessman da Le Chat Noirn baarl gl ge oynatcs Caran dAche ile ibirlii yaparak 1892de Viyanada glge oyunu temsilleri vermiti. 1907de Baron Alexander von Bemus glge oyununu canlandrmak giriiminde bulununca bu, edeb evrelede olumlu yanklar yaratt. Bu tiyatroda ressamlar ve yazarlarla ibirlii yaplarak Alman edebiyatnn nemli eserleri glge oyunu ile sunuldu. Bunu 1913te Breslauda Schiedmeyerssalde, Friedrich Winckler Yananberg ile Fritz Em stin glge oyunu tiyatrosu izledi. Onlar da Alman edebiyatnn nemli eserlerini glge oyunu per desine getirdiler. Sava balaynca duraklad, daha son ra Bruno Zwiener, Breslauda yeni glge oyunu tiyat rosu kurdu. Cava glge oyunu da Almanlar ok ilgilen dirdi. rnein Bas Lusigkte Franz Bauer, Hamburgta Bruno Karberg, ayrca Kathe Baer-Freyer hep Cava gl ge oyunundan esinlendiler. Bu yllarda glge oyunu Al manyada ok yaygnd, ok ilgi yaratyordu. lgin de neyler de yaplyordu. Sz gelimi Leo Waismantel, sine ma ile glge oyununu birlikte kulland. Mnihte Ludwig von Wiech de izgi filmini sinemaya ald. Gnmzde de, glge oyunu ve izgi filmlerini srdren Lotte Reiniger, denilebilir ki, izgi filmine ve glge oyununa yeni boyut lar getirmitir. Gerek sinema, gerek tiyatro tarihinde bal bana bir blm olan Lotte Reiniger, birbiriyle ok ya kndan ilintili sanat dalnn ustasdr. izgi filmi, si luet kesmek ve glge oyunu, yle ki izgi filmini Walt Disneyden daha nce, hem de uzun sreli sanat filmle riyle gerekletirmitir. Dokuz yl nce len kocas Kari Koch, nl sinema yneticisi Jean Renoirm orta idi. Lotte Reiniger ilk izgi filmini 1919da Paul Wegenerle birlikte yapmtr. Bu Fareli Kyn Kavalcs dr. Bu nu sonra bir sr film izledi : Prens Ahmetin Serven leri , Mozartn Sihirli Flt operas zerine Papageno , Venedik Bianelinde birincilii alan Sevdal Kk Ter zi , 1957de yapt Gzel Helena , 1958de Mozartn

Rolf von Hrschelmannn glge oyunundan iki sah ne (alttaki 1907de Mnich'te oynanm Trk glge oyununun ndeyiinden)

390

Saraydan Kz Karma operas zerine Haremde Bir Gece adl renkli filmleriyle 10u sessiz 10u sesli, kinci Dnya Savandan sonra da sinema ve televizyon iin 14 film yapmtr. Bularn ounun konusu Kl Kedisi, Uyuyan Gzel, izmeli Kedi, Kurbaa Prens, Alaettin gibi ocuk masallarndan alnmtr. Lotte Reiniger bu filmleri st cam, alttan aydnla nan bir masada gerekletirmektedir. Bu camn altnda ona paralel kat kat baka camlar daha bulunmaktadr. Masann zerinde dikey bir kamera asldr. Elle ya da makas ucuyla grntler kl pay oynatlarak her durum ayr ayr ekilir. Bu nedenle Prens Ahmetin ekimi yl srm, 250.000 resim yaplm, bunlardan 100.000i kullanlmtr. Filmin sresi ise 65 dakikadr. Ancak burada Lotte Reinigerin byk ustal, silu etlere can veren tlsml elinin katksdr ki, onu sanat dzeyi bakmndaki teki izgi filmcilerinin kat kat s tnde tutmaktadr. Reinigerin siluetlerini resimli kitap lardan, dergi yazlarndan tanyordum. Ancak 1965 ya znda ay iin Londrada aratrma yaparken onun si luetlerini yakndan inceleyebildim... nl tiyatro tarih-

Lotte Reiniger (Toronto 1975) Lotte Reiniger Sihirli Fltii oynatrken

391

isi ve Uluslararas Tiyatro Aratrmalar Federasyonu eski bakan dostum ifan Kryle Fletcher, Lotte Reinigerin hem yakn dostuydu, hem de onun siluetlerinin en zen gin koleksiyonuna sahipti, bana da bir tane armaan etti. Fletcher, Almanyadan ngiltereye yerleen Reinigeri tantrmak istedi. Zaten Reiniger de Karagz zerine konumak iin benimle bulumak istiyormu. An cak o sralarda glge tiyatrosu Londra dnda dola makta olduundan buluamadk. 1967 ylnn Temmuz aynda yolum gene Londraya dt. Lotte Reinigerin glge tiyatrosunun Arts Theatreda temsiller verdiini rendim. Ancak tiyatro nun btn biletleri satlmt. Gene Fletcherin yard myla hem bilet buldum, hem de temsilden sonra Reiniger ile bulumam saland. Salon ocuklu bykl seyirciler le hncahn doluydu, nce kendisi sahneye kyor, se yircilerle gryor, sonra temsilin sunucusu soytar Pedrolinonun bir siluetini kesiyor. lk oyun 17 nein yks adl ksa bir oyundu. kincisi ise Aya Yolculuk adnda uzun ve ada konudayd. Bu arada artk sine ma klasikleri arasnda yer alan Papageno filmi de gs terildi. Temsilden sonra perde gerisine gittim. Lotte Reinigerin yardmclar Christopher Reith, Elisabeth Waghom, soytar Pedrolinoyu canlandran Richard Gill ve Papageno da Mozart mziini filme uyarlayan Peter Gellhor ile tantktan sonra perde gerisini gezdim, g rntleri, klamay inceledim. Gerek oynatma tekni inin gerek perde nne den grntlerin Karagze ok benzediini belirtmem zerine, Karagzden esinlen diini, Karagz de Almanyada Karagz incelemeleri nin babas Dr. Georg Jacobtan rendiini syledi. Ka ragz ok iyi bilmesine ramen, gene de temsil yor gunluunu unutarak beni saatlerce Karagz zerine so ru yamuruna tuttu. Trkiyeye yalnzca benim 300 par alk Karagz koleksiyonumu ve belgelerimi grmek iin gelmek istiyordu. Elbetteki onun tasvirleri, eklem yerle ri bizim Karagzden ok deiikti. Ik dzeni de buna greydi. Tasvirlerinin ounda bir kartonu kesiyor, renk li olacak yerleri oyuyor, bu oyuklar uurtma ktlar

392

Lotte R einiger: Sihirli Flt (1973J

Lotte Reinigerin Sihirli Flt'nden Pamina.

gibi renkli ince ktlarla kaplyordu. Bunlarn perdeye izdmleri tpk pencere vitraylar gibiydi. Ancak te levizyon iin, hem okullara, hem de smarlama zerine filmler hazrlyor, bunun yansra da glge tiyatrosu ile temsiller veriyormu. Nitekim Trkiye'ye iki kez gele rek in glge oyunu temsilleri veren Max Bhrmannn Trkiye'de sunduu Undine adl uzun temsilin tasvir lerini de smarlama zerine Lotte Reiniger hazrlam. Kendisinden son aldm 10 Aralk 1975 gnlemli mek tuptan ve gnderdii resim ve basl programlardan ileri yana karn sk bir alma dzeni iinde olduu an lalyor. 30 Nisan / 3 Mays tarihleri arasnda Kanada Montreal'de bir Lotte Reiniger haftas dzenlenmitir. The Hogarth Puppets glge oyunu tiyatrosu onun yapt tasvirler ve dekorlariyle Oscar Wilden Mutlu Prens3 i oynanmtr. Ayrca eitli temsiller vermitir.

393

Bu yllarda Almanya'da glge oyununa duyulan il ginin bir nedeni de Trk Karagz ve glge oyunu in celemelerinin babas Profesr Jacob'un kitaplar ve ma kaleleri olmutur. Onun rencisi olan Max Bhrmann, gnmzde in glge oyununu inlilerden bile daha iyi oynatan tek sanatdr, iyi ince bildii iin ince tem siller de verebilen Max Bhrmann, yalnz eski in oyun laryla adalatrlm in glge oyunlarn oynat makla kalmaz, aynca belki dnyann sayl in grn tleri koleksiyonlarndan biri onun elindedir. Max Bhrmann, Trkiyeye iki kez geldi; stanbul ve Anka radan baka Anadolunun eitli yerlerinde temsiller ver di. Aynca birlikte bir glge oyunu haftas dzenledik : Konferanslar, sergiler, temsillerle Karagz ve in glge younu ile dolu bir hafta . 8 ngilterede glge oyununun Avrupada nemli mer kezlerinden birisidir. 9 Glge oyunu ngilterede Ben Jonson ana uzanr. 1778de Philip Astley temsillerin de glge oyununa da yer verdi. Bir ara tiyatro temsille rinde perde aralarnda glge oyunu da gsterildi. 1835'te sokakta Chinese Galantee Show ad verilen gsteriler yaygnlat. Bir ara ilgi azalmken 1912de gene ele alnd. Jan Bussel, Hogarth Marionette" ile tiyatroda aralarda glge oyunu temsilleri verdi. 1951de Lotte Reiniger bu tiyatronun grntlerini hazrlad. Oscar Wildem bir oyunu sunuldu. 1941de Roel Puppets, kukla yannda glge oyununa da yer verdi. ngilterede gnmzde en ilgin glge oyunu de nemelerini Halen Binyon ve rencileri yapmaktadr. Corshamda, Bath Academy of Art da sanat rencileri btn dnyann glge oyunu tekniklerini inceliyor, ken dileri bu rnekler zerinden yeni grntler ve teknikler
8 Max Btihrmannm San Mel Pan adl toplulua ve Trkiyede ki temsUleri iin bkz. San Mei Pan. Geschichte der Schattensptelgruppe des Dr. Max Bhrmann, Lden 1966. 9 ngiltere'de glge oyunu tarihi itn bkz. Olive Blackham, Shadmo Puppets, London 1960, ss. 95-112,

394

gelitiriyorlar. 1 Bu arada kullandklar aralar, klan 0 drma ve boyalar da glge oyununa yepyeni boyutlar ka zandryor. Helen Binyon, temsillerini ngiltere'nin eitli yerlerinde vererek glge oyununu sevdiriyor. Lucy Clauseun Educational Puppetry Association erevesindeki gl ge oyunu temsillerini de bu arada sayabiliriz. Fransada glge oyunu gnmzde duraksad. Bu nunla birlikte bir iki denemeyi sayabiliriz, rnein 1950de Musee du Cinema da amatrler glge oyunu temsil leri verdi. 1952de Franois Covern Karagzden esin lenerek renkli grntlerle verdii temsilleri bu arada sayabiliriz. Bu temsiller, Musee des Art Decoratifs ve La Maison de la Pensee Franaise de verildi. Dresdenli oyun yazan Fritz Gayin, in glge oyunundan esinlenerek kurduu Die Schatten glge tiyatrosunu saymak ge rekir. Bu tiyatronun sanat dzeyi ok yksektir. Fritz Gaym yazd ve 1950'da perdeye koyduu, grntleri de Johannes Khln yapt Mavi Iktan, ikindisi ise Margret Friskeyin yapt Cteffi Blumun yapt Kk iki Ayakl ve A t temsilini zellikle saymak gerekir. Bugn her zamandan daha ok blge oyununa ge reksinme duyuluyor. Gerek dorudan doruya temsiller veren glge oyunu tiyatrolan, gerek kabare tiyatrolan, gerekse, sinema, televizyon, reklmclk ve okullarda ei tim, retmen okullannda sanat ve resim-i retmen leri iin. stelik gereler de geliti. Sz gelimi saydam ve renklendirilebilen asetat ktlan (Cobex, Bexoid, Cineroid), crinothene denilen ve lambalara taklan gl gelik kd, keten tohumu ya ile saydamlatnlan ka ln kaba ktlar ya da renkli uurtma ktlan gibi, zellikle asetat kdna uygun anilin boyalan ya da cama srlebilen ve Vitrina denilen boyalar, grntlere takmak iin sz gelimi bakr kaynak ubuklan, klan drma iin eitli lamba ve ldaklar, perde iin eitli plstik ve naylon bezler byk olanaklar getirmektedir.
10 Bu almalar zerine daha ok bilgi iin bkz. Helen Binyon, Puppetry Today, Landon 1966,

395

Bir yanda Karagzmz bir mzelik deer olarak korur ya da ondaki deerlerden yararlanrken, bir yandan da yeni tekniklerle denemeler yapmak, bunu okullarda, G zel Sanatlar Akademilerinde, Tatbiki Sanat okullarnda ders olarak koymak, yerleik bir glge tiyatrosu (bel ki kukla ile birlikte) kurmak ve eitli olanaklar dene mek, ressamlarla, metin yazarlariyle, karikatrclerle ibirlii yapmak ilk akla gelenlerdir. Yllardr Blge Ti yatrolar gibi byk giriimlerin, tasarlarn szn edip umutlanr dururuz. Ama geleneimizde olan bir kukla ya da bir glge tiyatrosu kurmaya kimse yanamaz. Her bakmdan ok daha kolaylkla kurulabilecek, gezebilecek byle bir tiyatro, Anadoluya gtrmek istediimiz bir ok gerei dile getirebilecei gibi, ayrca hzla yaylan fantezisi kt, stelik insanlar yalnzlatran televizyo nun yan sra tiyatronun en gl yan olan toplulukla birlikte olmak, birlikte ayn konular dnmek, sevgi sini yeniden tattrabilir. 1970 ylnda Trkiyede doum kontrol ile ilgile nen bir kurumun ans zerine gelen nl kuklac Bil Bairdden Trk Karagz ile halka doum kontroln an latan bir temsil hazrlanmas istenmiti. Balangta ken disine yardm ettim, ancak o gnlerde bir ev tama ii yznden sonucu gremedim. Zaten bir yabancnn Trk Karagzn, Trk halkna sunulacak bir dzeye getirebi leceine pek de inanmamtm, bu yabanc, Bil Baird gibi dnyann sayl kukla sanatlarndan biri olsa bile. An cak yntem yerindeydi. Glge oyununun hem elence hem eitim arac olarak kullanlmas; stelik bunu Ka ragz gibi Trk yaratclnn en sekin aracyla yapmak.

Offenbach Deri Mzesinde glge oyunu temsili.

396

K A Y N A K A
[Kaynakaya dip notlarnda gsterdiimiz alntlarn hepsi alnmamtr. 1975te Tokyoda toplanan Uluslararas Glge Oyunu Seminerine Thailanddan Mattai Rutnin, Endonezyadan Dr. Soedarsono, Hindistandan M.V. Ramana Murty, Malez yadan Profesr Amin Sweeney, Japonyadan Miyao Jryo ve Trkiyeden Metin Andm sunduklar bildiriler ve seminerdeki tartmalar bu kitabn hazrlnda te mel olmakla birlikte, bunlar henz yaynlanmam olduklar iin kaynakada gs terilmemitir. Ancak Semineri dzenleyen Tokyodaki Dou Asya Kltr Aratr malar Merkezi (Toyo Bunko) seminere sunulan bildirileri ve tartmalarn tuta naklarn ilerde bir kitapta toplayacaktr.] G l g e Oyunu z e r i n e Genel K i t a p l a r Bili Baird, The Art of the Puppets, New York 1966. Helen Binyon, Puppetry Today, London 1966. Olive Blackham, Shadow Puppets, London 1960. Max von Boehn, Dolls and Puppets, Londlon 1931. D. Bordat-F. Bouerot, Les Thtres dOmbres. Histoire et Techniques> Paris 1956. J.R, Brandion, Theatre in Southeast Asta, Camibridge/Mass., 1967. F. Bovvers, Theatre in the East. A survey of Asian Dance and Drama, New York 1956. M. Bhrmann, Das farbige Schattenspiel, Bern 1955. Jacques Chesnais, Histoire G6n6rale des Marionnettes, Paris 1947. G. Jacob, Geschichte des Sohattentheaters im Morgen-und-Abendland, Hannover 1925. Ernest Maindron, Marionnettes et Guignols, Paris 1908. H. Siegried Rehm, Das Buch des Marionnettes, Berlin 1905. William Ridgewa,y, The Drama# and Dramatic Dances of Non-European Races, Cambridge 1915. A.C. Scott, The Theatre in Asia, Nw York 1972. Rene Simmen, The Word of Puppets, London 1972. J. Tilakasiri, The Puppet Theatre of Asia, Oolombo 1970. Clara B. Wilpert, Schattentheater, Hamburg 1973. Hindistanl S. Harding, The Ramayana Shadovv Play in India , Asia (Nisan 1935), ss. 234-35. G. Jaoob - H. Jensen - H. Losc'h, Das indische Schattentheater, Stuttgart 1931. MARG (A Magazin of the Arts), X X I/3 (Haziran 1968) [Bombayda yaynlanan bu sanat dergisi sz konusu saysna Hint kukla ve glge oyununa ayrmtr. Buradaki eitli yaz ve resimlerden almamzda geni lde yararlandk]. H. Meinhard, The Javanese wayang and its indi an Proftotype , Man, XXXIX/88-108 (Temmuz 1939) ss. 109-111.

397

R. Pischel, "Das altindische Schattenspiel , Sitzungsberichte der Kgl. Preuss . Akad . Wiss. I (1906), ss. 482-502. A. Chandra Sekhar, Leather Puppet Dolls*, Census of India (1961), II. Andhra Pradesh VH. A (1), ss. 15-35. P. Settanann, "Schattenspiel in Mysore und Andhra Prades , Bijdragcn Taal-Land-en Volkendkunde, 127 (1971), ss. 452-89. F. Seltmann, "Schattenspiel in Kerala , Bijdragen Taal-Land-en Volkcnkunde 128 (1972), ss. 458-90. i n Pauline Benton, "Ghnese Shadow Plays , Essays on Asian Theater and Dance. The Performing Arts Program of the Asia Society, New York 1972-73. Max Bhrmann, Studien ber das Chinesiche Schattenspiel. Erfahrungen aus einer Reise nach ChinOj Lundensched 1963. Bettine Erda, "Chinese Shadow Theater, American Museum of Natural History, New York (ubat 1975), ss. 46-51. Yu Feng, "The Shadow Theatre and Shadow Puppet*', Chinese Litterature, 6 (1963), ss. 78-83. W. Grube - E. K rebs-B . Laufer, Chinesische Schattenspiele, Mnchen 1915. Josef Hejzlar, The Magtlc of Coloured Shadows , New Orient, V I/2 (Nisan 1967), ss. 38-41. F. Hrth, Das Schattenspiel des Chinesen, Budapest 1900. G. Jacob - H. Jensen, Da-s chinesische Schattentheater, Stuttgart 1933. L. Krafft, Schattenspiele aus Szetschuan, Mnchen 1964. Chen Lin-jui, "Chinese Shadovv-PIays , China Reconstructs (Temmuz - Austos 1954). Benjamin March, Chinese Shadov-figure. Plays and their Making, Detroit 1938. Sergert Obraztsov, The Chinese Puppet Theatre (eviri J.Y. Mac Dermott), London 1961. Sn Wang, Das Pekinger Schattenspiel, Peking1 1953. Genevieve \Vimsatt, Chinese Shadov Sh&o, Harvard Unrtversty Press 1936. Endonezya: Cava ve Bali Oolin Mc Phee, fThe Bainese Wayang Kulit and Its Music*t Traditional Balinese Culture, (yaynlayan Jane BeJo), Coiumbia University Press 1970. Mignel Covambas, Island of Bali, New York 1937. C. Holt, Art in Indonesia : Continuities and Change, New York 1965. Justus M. Van der Kroef, "The Roots of the Javanese Drama , The Journal of Aesthetic and Art Criticism, 3 (Mart 1954), ss. 318-327. Mangkunagara VII (Surakartadan), On the Wayang Kulit (Punoa) and Symbolic and Mustical Elements (evtni Claire Holt), Ithaca N.Y., 1957. R. Mellema, Wayang Puppets : Cai'ving, Colouring and Symbolism, Amsterdam 1954. Sir Stamford Raffles, History of Java, London 1965. W.H. Rassetrs, Panji, the Culture Hero : A Structural Stvdy of Religion in Java, Hague 1959. J. Scott - Kemball, Javanese Shadow Puppets, London 1970. H. Ulbricht. Wayang Pwrwa. Shadotvs of the Past, Kuala Lumpur 1963. Beryl de Zoete - Walter Spies, Dance and Drama in Bali, London 1938.

398

Thailand ve Kambodya Jacques Brunet, Nang Sbek. Danced Shadov Theatre of Cambodia, Berlin 1969. Prens Dhaninivat, The Shadow-Play As a Possible O rijin af the Masked-Play, Journal of the Siam Society, X X X V II/! (1948), ss. 26-32. Prens Dhaninivat, Hide Figures of the Ramakien , Journal of the Siam Society, LHI (1956), ss. 61-66. Prens Dhaninivat, N o te : Nang Talung", Journal of the Siam Society, XTVn/2 (1959), s. 181v Prens DhaJiinivat, Shadow Play. The Nang , Bangkok 1968 (4. bask). O.C. Gongoly, Shadow Play n Cambodia , India Antique Suparna-Commemorativc Volme in Honour of J.Ph. Vogel, Leden 1947. Henrl Marchal, Thstre d'Ombres k Siemreap , Bulletin de la Soci6t6 Indo-Chinoises de Saigon, XXXIU /3 (1958), ss. 1-10. F.W.K. Mller, Nang. Siamesisch Schattensielfiguren in Kgl. Museum fr Volkerkunde zu Berlin, Berlin 1894. Ren6 Nicolas, Le Thetre dOmbres -au Siam , Journal of the Siam Society, XXI (1927), ss. 37-51; [ayn yaza daha nce Revue des Arts Asiatiques (Eyll 1925)*de yaynlanmtr]. Dato Haj Mubin Sheppard, The Khmer Shadow Play and its link wth Ancient India , Journal of the Malaya/n Branch Royal Asiatic Society, XL /3 (1968), ss. 199-204. E.H.S. Simmonds, Neto Evidence on Thai Shadov-Play Invocation, London 1961. Miohael Smithies - Euayporn Kerdchouay, Nang Talung-: The Shadow Theatre of Southern Thailand, Journal of the Siam Society , L X /I (1971), ss. 379-90. Michael Smithies, Notes : The Wai Kru Ceremony of the Nang Yai , Journal of the Siam Society, L X n /l (1974), ss. 143-147. The Siamese Theatre [yayna hazrlayan Mattan! Rutnin], Bangkok 1975. M a l e z y a Jeanne Cuisinier, Le thdtre dOmbres d Kelantan, Paris 1957. Anker Rentse, The Kelantan Shadow Play*', Journal of the Malayan Branch Royal Society , X IV /3 (1936), ss. 283-301. Jeune Soott - Kemball, The Kelantan VVayang Siam Shadow-Puppets 'Rama* and Hanuman , Man, 108 (Mays 1959), ss. 73-78. W.W. Skeat, Malay Magic, Landon 1900. P.L. Amin Sweene*y, Malay Shadovo Puppets, Londton 1972. P.L. Amin Sweeney, The Ramayana and the Malay Shadow-Play, Kuala Lumpur 1972. Msr-Memlk Josef Horovitz, Eine Neue Hs. von Ibn Danijals Taltf al-hajai*\ Z.D.M.G., 60 (1906). Georg Jacob, Al-Muaijam, ein altarabisches Schauspiel fr die Schattenbhne bestimmt von Muh&mmed Ibn Danijal, Erlangen 1901. Georg Jacob, "Agib ed-Din al-Waz bei Ibn Danijal,**, Der slam 4 (1913). Paul Kahle, slamBche Schattenspielfiguren aus Egypten , Der slam, I-H (1910-11), ss. 264-69; 143-195, Paul Kaille, Das slamische Schattentheater in Aegypten, Orientalische ArcfUv, 3 (Nisan 1913), ss. 103-09.

399

Paul Kahle, '"The Arabic Shadow play in Egypt , Journal of the Royal Asiatic Society, (1939), ss. 21-34. Paul Kahle, The Arabic shadow-play in medLeval Egypt", Journal of the Pakistan Historical Society, 2 (1954), ss. 85-115. Pau} Kahle, Muhammad ibn Danijal und sein zweites arab'sches Schattenspiel , MiscelJanea Academica Berolinensia H/2 (1950), ss. 151-167. K a r a g z [Bu konuda hem Trke hem yabanc dillerde gerek kitap gerek sreli yaynlar daki yazlar A History of The&ter and Popular Entertainment in Turkey ve Gele neksel Trk Tiyatrosu kitaplarmda verildii iin burada yalnz belli bal al malar gstermekle yetineceiz]. Metln And, A History of Theater and Popular Entertamment in Turkey , Ankara 1963-64. Metin And, Geleneksel Trk Tiyatrosu. Kukla Karagz. Ortaoyunu, Ankara 1969. Metin And, Karagz. Turkish Shadmo Theatre, Ankara 1975. Selim Nzhet Gerek, Trk Temaas. Meddah - Karagz - Ortaoyunu, stanbul 1942. Georg Jacob, Trkische Litteraturgeschichte in Einzeldarstellungen. I. Das Trkische Schattentheater, Berlin 1900. Cevdet Kudret, Karagz, Ankara, I (1968), n (1969), IH (1970). Theodor Menzel, Meddah, Schattentheater und Orta Ojnu, Praj 1941. HeUlmut Ritter, Karagz. Trkische Schattenspiele, I (Hannover 1924), n (stanbul), i n (Wiesbden 1963). Sabri Esat Siyavugil, Karagz. Psiko-sosyolojik bir deneme, stanbul 1941. Osmanl mparatorluunda K a r a g z

Metin And, "Yunanllar Bizim Karag'ze Nasl Sahip ktlar?", Trkiyemiz, 5 Ekim 1971, Mahieddne Bachetarol, Memoires (1919- 1939), (Sned-Alger, 1968). Wilhelm Hoenerbach, Das nordafrikanische Schattentheater, Matnz 1959. Jacob M. Landau, Shadow PLays in the Near East , EDOTH, n i/1 -2 (1948), ss. x x m -L x r v . Jacob M. Landau, Studies in the Arab Theater and Cinema, Phlladephla 1958. Enno Littman, Ein arasbisches Karagz-Splel, Z.D.M.G. 1900. W. Maz Mller, "Zur Geschichte des arabisohen Schattenspiel in Agypten , Orientalische Litteraturzeitung, 12 (Austos 1909), ss. 341-42. Curt Prfer, Ein agyptisches Schattenspiel, Erlangen 1906. Walter Puchner, Das Neugriechische Schattentheater Karagiozis, Viyana 1972 [ya ynlanmam doktora tezi]. Lazare Sainean, Les martanettes en Roumanie et en Turquie , Revue des Traditions Populaires 8-9 (Austos - Eyll 1901), ss. 409-419. Otto Spies, Tunisisohes Schattentheater, Festschrift, 1928. Emmanuel Zakhol - Papazhariou, Les Origines et Survivances Ottomanes au seln du Thetre dOmbres Grec , Turcia^Revue dEtudes Turques, V (1975), ss. 32-39.

400

A v r u p a d a Glge Oyunu Maurice Donnay, Autour du Chat Noir, Paris 1916. Paul Eudel, Les Ombres Chinoises de mon Pre, Paris 1885. Paul Jeanne, Les Th4tres dOmbres d Montmartre de 1887 1923, Paris 1937. Otto Kraemer, Technik des Figr entheaters, Bochum 1975. Lemercier de Neuvile, Les Pupazzi Noirs, Paris 1897. Lotte Reiniger, Shad&v Puppets . Shadotc Theatres and Shadoto F i l m s Boston 1975. Eric Walter Wlite, Walking Shadcnos, London 1931.

TASVR KOLEKSYONLARI
[Burada dnyadaki btn tasvir koleksiyonlarn gstermemize olanak yoktur. Ba vurduumuz mzelerin, kitaplklarn, belgeliklerin kimi ya mektuplarmza cevap vermedi, ya da verdikleri bilgler eksikti. Aynca Asyada Thailand, Hindistan, in, Endonezya, Malezya, Kambodya gibi glge oyunu bulunan lkelerin kendi tasvir lerini ieren koleksiyonlan zerine yeterli btgi edinilemedii iin bunlar gsteril memitir]. F e d e r a l Al ma n y a MUSEUM FR VLKERKUNDE (Berlin) : 844 Peking (616 bag, 66 gvde, 162 ara-gere); Seuanda'i 217 para (79 ba, 52 gvde, 44 balk, 42 ara-gere); Cavadan 606 para (416 toayang -kulit, 43 wayang -klitik, 139 \oayang glek, 8 ara-gere); Baliden 211 para (188 tasvir, 23 ara-grere); Thaclanddan 209 para (134 Nang-Luong, 70 Nang-Talung, 5 ara-gere); Hindistandan 62 para (49 Andhra tasviri, 9 Mysore tasviri, 4 ada tasvir); 14 Karagz tasviri. Yaynlar: F.W.K. Mller, "SiamesLsche Schattenspielfiguren im Kg. Museum fr Volkerkunde zu Berlin , Arch, /. Ethnogr. Supplementt VII 1894); Gerd Hpfner, Sdostasiatische Schattenspiele, Berlin 1967. HAMBURGISGHES MUSEUM FR VLKERKUNDE (Hamburg) : 270 Cava tas viri; 160 Bali tasviri; 60 Hint tasviri; 200 in (Peking) tasviri; 20 Thailand nang yai) tasviri; 200 Karagz tasviri; 40 yeni Msr. Y ayn : Dr. Clara N. Wilpert, Schattentheater , Hamburg 1973. DEUTSOHES LEDERMUSEUM (Offenbach -am-Man) : Cava, in, Hindistan, Thailand, Msr ve Trkiyede ok zengfin tasvir koleksiyonu, y a y n ; [Gnther Gali], Deutsches Ledermuseum, Offenbach/M ain 1961, es. 93-101. STAATLICHES MUSEUM FR VLKERKUNDE (Mnchen) : Cavadan oyun tasvir takm, in'den 4 tasvir. PUPPENTHEATER SiAMMLUNG DER STADT MNCHEN (Mnchen) : in, Trk, Msr, Oava, Hindistan, Thailand (Nang-Luong ve Nang Talung). Y ayn : G. Bhm er-F. Seltmann-C. Wilhelm, Asiatische Schattenspiele (Aka demie der Knste), Berlin 1969.
D e m o k r a t i k Alman C u m h u r iy e t i

STAATLICHE MUSEUM ZU BERLN : 192 in tasviri, 201 ba v 171 ara-gere. Yayn ; Rene Vdolet, Chinesisches Schattentheater, Berlin 1969. STAATLICHE MUSEUM FR VLKERKUNDE DRESDEN : in'den 11 gvde ve ba, ThaUand'dan 41 tasvir, Cavadan 210 tasvir.

401

STAATLICHE KUNSTSAMMLUNGEN DRESDEN : Trkiye, Endonezya, in, Sov yet Rusya, Almanya (Lotte Reiniger ve Fritz Grayin tasvirleri). MUSEUM FR VLKERKUNDE LEIPZIG : Eski Cava, Thaland, Bali ve inden 150 tasvir. Fransa MUSEE de LHOMME (Paris) : Eski Malezya, Thailand ve Kambodya tasvirleri; 52 Hindistan, 10 in, az sayda Cava, Bali ve Trk. MUSEE INTERNATIONAL DE LA MARIONNETTE (Lyon) : Kttan ve ma denden eitli Fransz glge tasvirleri, 50 kadar Karagz; 200 Cava vayang glek ve tvayang kulit); 6 Thailand, 3 Kambodya,. 1 in tasviri. MUSEE GUIMET (Paris) : Cava tasvirleri. MUSEE CARNAVALET (Paris) : Seraphinin tasvirleri. BIBLIOTHfQUE DE LARSENAL (Paris) : Cava tasvirleri. MUSEE KWOK ON (Paris) : Hindistandan 400 tasvir, Thailanddan 10 tasvir, CavaBalidetn 100 tasvir, inden 400 tasvir.

n g i l t e r e
THE BRITISH MUSEUM (The Ethnography Department of the BrtisJ MuseumLondon) : Cavadan Raffle koleksiyonu) 283 tasvir, 80 ara-gere, Malezyadan Anag Lah yapm zengin koleksiyon, 60 Bali tasviri, 50 in tasviri, Thailand 20 kk boy, 1 byk boy tasvir, Hindistandan 30 tasvir, Karagz 300, Yu nan 30 tasvir. Y ayn : Amin Sweeney, Malay Shadrno Puppets, London 1972; Jeune ScottKemball, Javanese Shadoto Puppets, London 1970. THE VCTORA AND ALBERT MUSEUM (London) : Cavadan 32 tasvir, Malezya' dan 2 tasvir, Hindistandan 6 tasvir. UNIVERSITY MUSEUM OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOLOGY (Cambridge) : Baron Anatole von Hegel, Profesr Bevan, I.H.Nr Evausm Cava; JM. Andrevvs'nun Bali, W.W. Skeatin Malezya, F.N. Nashn Malezya ve Thailand tasvir kofeiksiyoinrtanndan oluan, Cava, Maleeya, Thailand ve Baliden 250 para. THE HORNIMAN MUSEUM (London) : in, Cava, Thailand ve Trk tasvirleri. CITY OF LIVERPOOL PUBLIC MUSEUM (Liverpool) : Cava tasvirleri. UNIVERSITY OF OXFORD PITT RIVERS MUSEUM (Oxford) : Trk, Cava, Mar lezya ve Manurya tasvirleri bulunduu sanlmaktadr. Mze grevlisinin gnderdii iki sayfalk basl mektupta eitli olanakszlklar nedeniyle bu konularda bilgi verilemedii aikianmaktadr.
t s v i r e

VOLKERKUNDMUSEUM DER UNIVERSITAT (Zrich) : Thailand tasvirleri. LEIHGEBER MUSEUM FR VLKERKUNDE (Basel) : in, Cava tasvirleri. Y ayn : Alain Jeanneret, Schattenspiele, Basel 1968.
H o l l a n d a Endonezya ile sk ilikileni sonucu en iyi ve en zengin Endonezya tasvir koleksiyon lar Hollandada bulunmaktadr, zellikle u mzeler : RIJKSMUSEUM VOOR VOLKENKUNDE (Leiden).

402

MUSEUM VOOR LAND-EN VOLKENKUNDE (Rotterdam). KONINKLUIK VOOR DE TROPEN (Aonsterdam)


s k a n d i n a v y a

ETNOGRAFISKA MUSEET (Stockholm) : Pekingden iki in tasvir koleksiyonu. Bunlardan birincisi 1000 tasvir, kincisi 20 tasvirden olumaktadr. Cavadan 190 tasvir, Bali'den 140 tasvir. Yayn : in koleksiyonu zerine Dr. Sven Broman bir inceleme hazrlamak tadr. DANSMUSEET (Stockholm) : Hindistan, in, Thailand ve Endonezyadan tasvirler. NATIONALMUSEET ETHNOGRAFISK SAMLING (Oopenhagen) : Mektubumuza cevap alnmamtr. Thailand ve Malezya tasvirleri bulundua sanlmaktadr.

A m e r i k a

B i r l e i k

D e v l e t l e r i

THE AMERICAN MUSEUM OF NATURAL HSTORY (New York) : in, Hindis tan, Malezya ve Thailanddan 2000i akn tasvir. Az sayda Karagz tasvirleri. THE DETROIT INSTTTUTE OF ARTS : Baliden 5, inden 26, Cavadan 10, Thailanddan 32, Trkiyeden 2, Yunanistandan 1 ve eitli Amerika glge oyunu tasvirleri* Yayn ; B. March-Paul McPharlin, Chinese Shadcno Plays and Their Making, Detroit 1938; B. March, The Peiping Shadow Drama", Puppetry, U (1931), ss. 65-71. BROOKLYN MUSEUM (New York) : 15 Cava tasviri. Yayn : RocheUe Eshn-Arlne Meyer, Indonesian Art, New York 1959. MUSEUM OF FINE ARTS (Boston) : Cava ve Baliden iki dzne tasvir; Thailanddan iki tasvir. BRANDER MATTHEWS MUSEUM (Columbia University, New York) : Mze 1971detn beri kapaldr. Cava, Amerikan ve Trk tasvirlerini ieren koleksiyon im dilik niversitede saklanmaktadr. UNITED STATES MUSEUM ( Smithsonian Institution, Washdngton) : Cava ve Thailand (Thailand kral 29 tasvir armaan etmitir) tasvirleri. MUSEUM OF ART (Cleveland, Ohio) : Cava ve in tasvirleri.

Kanada
MoGILL UNIVERSITY LIBRAKY (Montreal) : The Rosalind Steam Puppet Oollection : in (Peiping tr) 4 tasvir, Cava 8 voayang ku lit ve 1 'tvayang klitik, Trk 8 tasvir; eitli Amerikan Avrupa ve Lotte Reiniger tasvirleri. Y ayn : [Richard Penningtan], The RosaZynde Steam Puppet CoUection, Montreal 1961.
Trk T a s v i r l e r i

Yukarda verilen koleksiyonlardaki tasvirlerden baka u yerlerde koleksiyonlar bulunmaktadr : Topkap Saray Mzesi/Milli Ktphane/stanbul Belediye Mzesi/ Kltr Bakanl/Yap ve Kredi Bankas/Ankara Etnografya Mzesi/Turizm ve Tantma Bakanl/Institut fr Theatenvlssenschaft (Kln) /Institut fr Literaturvvissenschaft (Kiel)/M etin And Koleksiyonu (ou Ragp Tutekin yapm 300e yakn tasvir; aynca burada renkli rnekleri verilen deiik lkelerden tasvirler)/Ce mal Saraolu koleksiyonu [ok zengin ve iyi bu koleksiyonun sahihinin lmnden

403

sonra deerinin ok altnda bir fiyatla yurt dna satld renilmitir]/1962de Rusyaya yolculuumda Moskovadaki nl ergei Obraztsov kukla tiyatrosuna ba l ok zengin Theatre Kukol mzesindeki bir iki Karagz tasvirini ok kt buldu umu Obraztsova sylemitim, o da iyisinii Trkyeden beklediini belirtmiti. Bir raslant sonucu ok iyi ve eski be tasvir elime geince bunlan mzeye armaan ettim, aldm bir mektupta bunlarn mzede benim adma sergilendiini rendim./ 1966'da Amerikaya yaptm yolculukta Ohio State Universityde dostum Profesr Sydney Fisiherden bir an aldm. Bu anmn eitli gerekeleri arasnda bir de sahibinin ad titizlikle saklanan bir Karagz koleksiyonunu incelemem ve deerlen dirmem isteniyordu. 156 paradan oluan koleksiyonda ok deerli paralar vard. Daha sonra bu koleksiyonun Kudste L.A. Mayer Memorial Imstitute for Islamic Arta satldm rendim. Koleksiyonun renkli bir katalounu Profesr Andreas Tietze hazrlamaktadr.

404

EMLER

A. PERDE GAZELLER em-i bahtm yanmadan ulelenir perdemiz Erbab- dikkat olana cilvelenir perdemiz Perdeyi kaldr gzden hisse al sen bu szden Perdeyi sanma bizden kemalattr perdemiz Bu dnya zll-i hayaldir bilmeyene bilmek muhal Eyleme hi kl kaal gz nnde perdemiz kp pu perdeden ben Hac Evhad kleniz Gelse ol em-i siyahm handelenr perdemiz Bezzi yaranda bu bir zll- hayale perdedir Mucidinden bergzardr ehl-i hale perdedir Nice fehm eyler mnevver perdeyi cahil olan Dikkat eyle [ile] hal-i dnyay misale perdedir Sanat- eyh Kteriyi kl tefekkrle nazar Lbgah- alem-i ashab kemale perdedir Kinatn r y e ti malara kabil deil Bu cihan ehl-i menazr zlale perdedir Sen de dikkatle bu eb seyr eyle ey H s n i hayal Kssa-i ahvali maziyi misale perdedir. Sanma ey dil (tehiy) ehli kemaldir perdemiz Madengah- hakkatta masaldr perdemiz Sine-i mevzn ile tasvirini seyrettirir Meclisi safayab- ehl ile maaldir perdemiz Kande varsa ke-i uzlet niin olmak diler Hemdem-i erbab- irfana safadr perdemiz Oniki bende balu perdenin ar kesi Alemi nak eylemi seyre sezadr perdemiz Hemdem-i meclis Hac Evhad ile emi siyah Eyledi gftar ile zll- hayaldir perdemiz.

407

Hayal-i zil yaplmtr cihanda ekli hikmetle Bu dnyann misalidir baklsa ayn ibretle Safal mrgdadr bir oyundu resmi suretle Kavale temsili firkattir usuli nay u dmteke Hele emisiyah Hac Evhadla mnada Misali lbe temsil eder bir tarz hamiyetle Demim haymede tuyan eden bir arifi kmildir Hele bir seyr-i dikkat et emi basiretle Hayali bendeniz vasfeyledim dinle bu ahkrdan.

Huzur- haziran, cemiyet-i irfan yani u bezm-i safay- ahzanda ibu lubiyyata bil-ibtida : Dndke arhn parlak hilali, Durduka eflake layetenahi, Sultan Read ulvi hsali, Tahtnda daim eyle ilahi, Klsn mnevver mihri kemali Garb, cenubu, ark, imali. manzume-i duasyla tezyin-i zeban- msabekat eylerim. Gel meclis-i irfana dab ile, erkn ile syle, u beyti gzin meddasnca u mepdan- maaaya her hali latif, etvar zarif, musahabeti tatl bir yar- vefaiar, bir refik-i gamksar gelse, o sylese bendeniz dinlesem, bendeniz sylesem terif edenler dahi safalansa, diyelim i ne imi, mevlam ona agh. Hazreti Sultan Read adili daniverin Pertevi ikbali itsn kinat mstenir Mtezallil-i zll- ltfi olsun alem-i aftab Perde ebr ire satka frug dilpezir. B. TEKERLEMELER I KARAGZ Seni gidi eskici yalandan su iip te yetmi iki renge gir mi sahtiyan- atik suratl kerata. Ulan ne alp ne vere miyorsun iki tarafnn derileri patlam beki davulu k yafetli kerata Kapnn nne gelip Hani bana pancar! Hay bana pancar! Hay pancarlarnn da paralansn ak amdan beri vr vr vr zr zr zr! Ama kayor kerata,

408

canm yle ke penveresine lengerendaz oldum da ke manm elime aldm, nota talimi ezberliyordum. Hicaz perevini falan karttm da Isfahan perevinin yapra geti elime, tamamdr sfahan perefini kartaym derken spanak Erefin gzn kartmaz mym? Bu heriflen ne yap acaa bilmem. Ceketimin bir cebi delinmi, u ce ketime bir cep dikeyim dedim. Bu herifin grltsyle bizim hayvana yem torbas dikmiim. u herifle konuma yaym bu akam vesselam! n KARAGZ Yazklar olsun senin istimali istimlkine. Ben senin bun ca yllk refiki mteferrikin olaym da tembihat menva hilfnda tevsi-i malmata cesaret ha. Ulan bu kabahatin hi bir vakit kabili intikam olamyacaktr. Zira rezaleti mesbukan artk merubat kavliye meyanmda taht inhi sara alnd. Ulan a yzsz vechi sentimeyan atifin hi bir eyden kzarmaz m be? Her vakit dayaklar mavere ol maz a. Bir kerecik de tabekan ikran haberim et. Bakalm karndaki iltifattan duru mahcur olacak m. Nedir bu amatay binihaye ve efali hamariye. Bir de durmu da efkrnda aina hsl olmazsa harektn zksedre akseder diyor. Ulan ben ameliyat terabiyeyi bilmezmiyim ve k mldanacak halim olsa buradan savuup gitmez miyim? Ne aresi var ki vcudum ah oklavasndan kurtulmu tatarbrei hamuru gibi hurdaha oldu. Elhasl bir daha bu gibi ahvale ihtiya hissederse keratay menhezmen avdete davet etmekten baka arem kalmad vesselm.
DEL TEKERLEMELER

Geen sene bldrcn avna gitmi idim. eytan kulana kurun bir tane vuramadm. ardaa kaym dedim. Bir ka tane sarasma bulu rum, ama ne are ki papularm yerde kalr diye korkuyorum. Topgar tepesinde ingene ebesi geecekmi beni dost bilirmi sura tna katran sr de ben kalafat kpei olamam de. Ben senden faslye paras istedike sen aldan alya sekiyorsun. Domates bezirgan akadan dolay Avramn bana kabak yadryor. Hele asma kaba paras salntda kalm ta lkin enginara yreim ya

409

nyor. Yzn elliye aldm. Sana yirmi bee veeriyorum. Byle tersine al veri mi olur? Ispanak kabak yedii halta bak. Patlcan ben sana gsteririm, ama ne are ki deli balkabandan olmaz. Sen benim szm dinlersen yle hamamda kumay dp te zurna ya karmak olmaz. Zira hamam anas hakkn tastamam almaynca adama zrnk bile vermez. Hamamda bulunan bir takm ini plak fu karaya Allah imdat eyleyee terini kurutmadan darya kmana bak... Amavutky Kuruemenin karnna bak saplam, Beykozun Ak babasna haber verelim de beki sopas balk tablasnn altna saklansn... Hac badem kurabiyesi ubuk asmas tavla oynarken Bitpazarnda eek yumurtas satlmaz diye barmaya ne hakkn var herif? Hi hatrmdan kmaz Ayee kad nfaslyesi bir menk (at) ard. ngrakl deirmen n n ttkten sonra yeil domatesler hicabndan kzard. Dadaan gantars, yumurta sars, tane ingene kars bir ta havanda dmeli ondan 50 dirhem kadar su kar o suyu alessabah nu olur ise bire bir ifadr... iki araba su tas birinde arabas zmit postasna kuru eyle Karamrselde iki Kosava sepeti birbirine tokandndan kartal bir akbabann vcuduna hezeyan intikal ettii aikrdr... Cumaertesiye pazarda satm olduu Pazartesi hlasas saly bitap olarak yatarken, aramba kadn Perembe pazarnda iki ba lahnanm bire birdir diye tedavisine bakt vakit henz top tandan geliyordum... Haberin var m hayrola Sulukule bostan kovalarndan teekkl eder ken deirmen tann yerinden oynamas biare patlcan korkutup gbe ini patlatmasn m? Ah birader rtkan bcei boynuna asma kilidi takp ince sesi karken ayana kstek urmasnlar m? plak taban dz ovada koarken kazara ayana bir seren direi saplamlar. ki gndr a susuz sulu hayatna hatime ekecei usturpa karde ten haber alnnca ikenbe kazan imdadma yetiti. 2, 3, 4, 5'ten intikam alaym derken 6 araya girmesin mi? Vay 7 deki mahcubiyet... Yahu ekmekinin ba anyormu. Karagmrkten su alrken bi are mide arsndan bacaklar atala dnm. Mezzin efendi de kal

410

yoncuda fasulye faliyesi ile urarken dedesinden kalma klah baba sna giydirmesin mi? Bak u havaya lodos esiyor. Ben olsam gn doru suna giderdim. Takkeciler teknecilerden terpu getirirken tekneci temiz tekmesiyle bir tarla san telef olmasn m? Hal beni de taaccpte brakt. Alk ve susuzluk vefasz bir efendiye hizmet ederken mutfakta pi lav tenceresine kzp kabarmas ile sa ayaktan ahzi intikam sahnnda patlcandan baklava istimal etmi. Vay kadmbudundaki meserret! Sene bin, hi austos tarihinde pederimden aldm bir adet ikilik 14. asrda haber getirirken ziyadesi ile hiddetlendim. e faidedeki bir ta km uzun krdler ksa krtlere kabahat bulduktan gzlk kullanmaya balamlardr. Ah o da zamann kl. Sofa odasndan ikinci pencere atrlp lodos yznn imtiza etmesin baklavadan hasl illetten dolay dolap delip boazna takmaynca iemeye are yok. Mnadiler nida etmekte, horozlar fevkinden tepelerini atp, ataklk marifeti ile dmeni eri dndrerek Beyazt meydannda lenger endaz olup aknt burnunda tekerlek kurulup terzi makas ben paam tleyemem dedii esnada msr buday gibi sakal koyuvermek olmaz baba. Ikenbe orbasnn geenlerde dii arm olmakla, sere kuunun yanna ararak tedavi etmek zeree ricada kusur etmedii halde Kzkulesi aklarnda elik omak oynamaktalar iken, engelky hiddet edip portakal erbetine bir tokat vurmu ve bu hale sirke biraz yzn ekiterek limona bir mektup yazm ise de bu zamana kadar hi bir ce vap alnamamtr... Beki sopas lahana dolmas demirci ustas iini brakp Kadkyndeki yel deirmeni mevkiinde otuz beer arn rzgr yutmular idi. Vaka bu haller yalan olmuyaca meydanda iken emberlitam zerine bir manda kp drt ayakl hayvanata taaccp ettii srada smkl bcein orada bulunmasna hacet var idi. Msr dans, eek ars, ingene kars, gece yars, yumurta sans, tranvaya binerek Bykadaya gitmilerdi. 780 kyya vapur dumann dan ka dirhem tahta kurusu kar diye konuurlarken sivr isinein salavat yazmasn aknt kapt. Galata Kulesinin karn ierek seyri hamiyyet mevtinden patlcan turusunu talep ettikten frkzadeyi a ba zannederek semiz

411

otundan mamul helvahane tenceresini srtlam ise de Marmara denizin den stakoz toplamaya ok masraf gider diyerek yahni kabak sokandan gemekte bulunduunu uzaktan kr kstebek grm ve bu ie de Kay Da kahkahalarla glm idi mamafiden sonra ba husus olarak cizanem olmutur. Hatta 45 kile pehlivan yumruu ile austos bcei mnazaa edip bi lahare reel kavanozuna sirayet etmi olmaldr ki korkusundan ekerci dkknna teslim etmitir. Bundan dolay yze yze gidip Beykoz ayrnda mantar toplam ta byle dursun kereviz salatas hikye syledii srada bir av aram yer yutmu, demedii gibi Fenerbahenin dahi midesi bozulmu idi 350 dirhem rzgr tohumu ile 6,5 endaze aknt suyu temiz bir ta havanda yorularak derununa bir miktar minare krn vaz, bir gec braklarak yarasa kuu vastas e zeyrek yokuuna kaftan giydirmiler...
HOKKABAZ TEKERLEMES

Gider oldum bu diyardan ekeceim Mevla bilir Yeni dtm bir sevdaya ne olacam Mevla bilir Karadr kalar eladr gzleri aldatr beni Yana gncedir duda krmz syletir beni Krk sereden kebab olmaz benzetme Ama kaz gs gene beyaz Bak pehlivana bu neye benzer Yahudi koca kanlarn oturana benzer Sen benzetti remi yorsun ben benzettiririm; Havada uan havan toplanna benzer Sivri sivri minarelere benzer Koca kanlarn bolatasma benzer Venedik drbnne benzer Sra sra selvilere benzer Avc palaskasna benzer skdardaki Kzkulesine benzer Poaac merdanesine benzer Dlger burgusuna benzer Hokkabaz hokkasna benzer Bak pehlivan Hamam kubbesiz olmaz Usta raksz olmaz

412

Top gllesiz olmaz Dlger kalfasz olmaz Hokkabaz perdahsz olmaz Bak pehlivan : Edime, Bursa, stanbul belli belli Edimenin Tuncas Bursanm kaplcas stanbulun Galatas zmirin salatas Bak pehlivan hokka geldi meydana - de birbirinden merdane.
NKH DUASI

zerimize ehem elzem olan teallukat u hatunla u adamm hsn imtizalarn meymun mandar eyleye/rk gemilere sandal eyleye/An karip-z-zaman hel kaplarna mandal eyleye/lkisini birden sebzevat dkknna knal algam eyleye/Etraf- eknafa medvun olup sokak so kak olua ocua rezil rsva eylye/lkisini birden hr gr ile hurdaha eyleye/lktizay halde kereste katarna ika eyleye/Koltuk altnda kpek memesi nasp takdir eyleye/Makadm kan banyla tenvir eyleye/Vcud napakini kei uyuzu ile mzeyyen eyleye. C. NAZRELER Glende seni beklerim ey gnce dihanm Gel halime rahm eyle benim taze fidanm Vadinde hilaf eyleme pek ister seni canm Terifine mntazrm ey ruhi revanim Klhanda seni beklerim ey koca olanm Gl halime selm syledi a canm Giydirdi klah bana bizim bac hanm Dayak yimedeen buradan gider misin a canm. Meramm Hacevhad dayaa behane Karard gl figanm ayor yana yana Dayak atmak iin ararm behane
NAKARAT

Karard gl figanm ayor yana yana


NAZRELER

Canma kasdeyledike ey gli rana benim Naleme hayrette kald blbli eyda benim

413

Bana ramen dn gece ayar ile zevk eyleyip Bais oldu ahma var m suum benim Hanma fasl eyleyen kanuncu kel ama benim Meknmz selmszdr tok gzl geda benim Bana yama ettirdi brekiden brei Pastrma ilen sucuk satan Kayserili Receb benim
UAKI BEKR AGA

Hayli dem zinciri zlfn aknn meftunuyum Bir sal leyl gne ruhsannn mecnunuyum ektiim hep derdi zillettir benim arif dahi Sylemem bilsin bilenler ben kimin meftunuyum Hayrann olam kurbann olam Serkerdanmn aman yar aman - biarenim ey yar Ne mmkindir vefa ummak cihann bi vefasndan Muhibbi sadk yeydir kiinin akrabasndan Usandm bezmi alemde eday naz dilberden Edeb ehli irkin peydir gzelin pr cefasndan Ne mmkindir aba almak ingeneler abasndan Rumeli kargas yeydir Bursann akbabasndan Usand bizden alem de kovarlar beni her yerder Edebsizlik miras kald ingeneler mirasndan.
AIK HAAN KANLI KAVAK KARAGZ

Sararsn yapran dnsn gazele Kurusun dallarn dnsn samana Sen urattn beni ah u figana Kanl kavak ne ettin benim Muslumu? K. K. Ben bir kavam bunda dururum Gelene geene saye olurum Kimler ald Muslunu ya ne bilirim? Garip kavak ne etsin senin Muslu'nu? Bu mudur evvelden senin mutadn? Yel estike ara kar feryadn Sen bir kavaksn kanldr adn Kanl kavak ne ettin benim Muslumu

K. K. Ben bir kavak oldum sana neyledim? Muslun iin ah u figan eyledim Hday bilirsin dorusun syledim Garip kavak netsin senin Muslunu? A. H. Ben Muslumdan asla gzm ayrmazam Gayri gltana meyil vermeaem Gaflet alm belki kendim bilmezem Kanl kavak nettin benim Muslumu? K. K. Gelmisin altma gsn dversin Muslunu almlar bana sorarsn Sevdiin yannda niin ararsn Garip kavak netsin senin Muslu'nu? A. H. ster isen beni de al bile emim yana merhamet eyle Mevly seversen dorusun syle Zalim kavak gnder benim Muslumu Kavak var nazl evladm korkmadan Validesin cigerghn yakmadan Benim ahun asumana kmadan Zalim kavak gnder benim Muslumu. K. K. Adm kanl kavak kendim peridir. Bunun burac hicran yeridir. Korkma evlatn hala diridir. Mazlum kavak netsin senin Muslunu? A. H. Gnder evladm zalim greyim Dnyada sa olduun bileyim Yavrusuz bu kanda can neyleyim. Zalim kavak gnder benim Muslumu. K. K. Ben bir kavam kanl namm var benim Gece gndz ahuzanm var benim Benden zge ok dmanm var benim Garip kavak netsin senin Muslunu? A. H. Bu gn bir zahidin biri gzel sevmeyi tan etmi Acep yok muydu bir ak tuta indire minderden. K. Dayak hi kaydma gelmez hicabm yok rezaletten Benim her gn merakmdr kebab almas lengerden.

415

A. H. Felek seyyah alemdir sakn aldatma gel beri Ne kadar kahraman olsan ekerler desti emberden K. Afyonumun vakti geti uyuklayp durur iken Bana bir tekme vurdular yuvarlandm o minderden A. H. Katm-i mkil atei ak, ayan etmekte g 'leyi emi furzan nihan etmekte g K. Kirli pekir suya dt ise kurtarmak ta g Kibriti rzgrda yakp amdan yakmak ta g A. H. ntizar ryeti canan bel asan deil Vasi iin amma rakibe imtinan etmekte g K. skdardan kilimi alan o kel Haan deil Sarmsakl yahninin stne su imekte g
SEMA AIK HAAN

A. H. Yapmaa sayet gnl ykma hdadan hazaret Mlkn elbette sahibi hane viran istemez K. Yarm eftali sepetten utu al benden haber Suluca armut yerine kimse algam istemez

A. H. Gel ey gnl feragat et midi o dilberden Bilirsin kim vefa gelmez cihan ire gzellerden K. Bilirim ben vefa gelmez a ile o gzlerden alarsam ben manav grmez usuletle

A. H. Hastay ak ve muhabbet derde derman istemez Shhat mit etmeyen elbette lokman istemez K. Hasta k bol yumurta ile revani istemez Sahn dolu yahni olsa ball lokma istemez D. MUHAVERELER
GEL GE MUHAVERES

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

uh levendim uh pesendim ho geldin. ule lengim turp dikenim bo geldin. uh levendim uh pesendim ho geldin. Kehlelendim sirkelendim bo geldin. Samur kalm, ok kirpiklim ho geldin. Salak balm, bok kirpiklim bo geldin.

416

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

Yusuf- beytl-hazenim ho geldin. Yasefim, bitli Avramm bo geldin. Ahu gzlm, inci dilim ho geldin. Ay dilim kazma dilim ho geldin. Hasretinle beni koyup gidenim ho geldin. Hasta iken turu suyu ienim bo geldin. Bunca kahramanlar birbirini kahr u kenar ettiler. rk gemileri skp ufack sandal ettiler. Gel Karagz gidelim Gksuya yiyelim dolma. Smkl burnumu ye de namerde muhta olma. ki satr yaz yazdm o gzellik tahtasna. Bir yumruk atarsam alnnn ortasna. Ne ho olur Badadn hurmas. Zrtlkten gelir byk burmas. Bugn sevdiim bana yan bakt. Mahallede yangn oldu kaynanam yorgan kapt. Palamide palamide palamide Balattaki halan da teyzeni ablan da Macera-y ak ate gnl sevdaperest. Ben bundan ne anlarm a teres olu teres. Gzelin makbulu mah gibi parlamaktr. Uykunun makbulu domuz gibi hrlamaktr. Devr-i lalinden ba emem bade-i glfama ben apknlkta hretim var postu serdim klhana ben. Canm kurban olsun bana bakana. Kpekler iesin senin yakana. Ykl karmdan kpek. Ne vazifen a pezevenk. Akntya salverdim ifte kayk piyade. Geenki yediin dayak houma gitti ziyade. Rakibin elinden kamatr efkrmz. Sulukulede bizim meknmz. Dn gece seyran iinde seyr eyledim bir gulam. Hem zevzeksin, kepazesin peaevenksin vesselm. Ey sevdiim etme benden itinap. Kokozluktan benim halim pek harap. Gece gndz yarim benimle itiir. Canm sktn a kerata yetiir. Antikadr bak u elimdeki pergele. Ykl uradan pis musibet hergele.

417

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

Bir vefasz yare dtm sormaz halin nicedir. Kara yel ergeyi gtrd, akta kaldm gecedir. Yol stnde durma ekil oradan geeyim. Akam fasulye yedim byklarna saym. Gel Karagz seninle gidelim iraza. Fotoraf Sami kat byna osuraym vurup iki endaze. Fani dnyaya aldanma k bana abay. Ermeni patrii yedi milletten kafasna sopay. Bizim yare yalvardm bu tarafa atlasn. Rzann karnnda kumbaralar patlasn. Melun zzet bilirim senin asln. Dinle imdi ann benden fasln. Hafiyeler nicelere etmediler hi himmet. Korkusundan kaarken donuna iedi Arap zzet. Arnavud Kynn stndedir iskele bek f?] Fotoraf Sami gibi gelmemitir hi pezevenk. Saye-i hrriyette vatandalar istirahatla oturun. Refikai fotorafiyi oyuncu Kel Haana sorun. Istipdadda bulamazd fukaralar hi bir i. Miras kald fotorafya Kel Hasandan bir i. Biraz yle uzanalm. Yeter artk usandm. Daha sana szm ok. Sylesene bok olu bok.
BALIK MUHAVERES

KARAGZ

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT

Ulan ne aldn ne veremiyorsun?... Her akam gelirsin u kapnn nne Haymana pancan Haymana kerevizi... o lan lhabis bizim evin n sebzevat dkkn m a he rif? (Ayaa calkar Hacivat gelirken ksrr) Hak tu Ha ha hay! Bahiini ald. Maaallah gzmn nuru! nara k ta ku avla kfteci Nuri (Pastav) Vay Karagz beni darba cesaret. Yakana kussun Ah Zerafet (Pastav) Ah Karagz u gece geldim, Karagzmn halinden ah valinden sual edeyim dedim, sen ise etmediin haller kal mad. Paac damndan kelp uar gibi atladn, aklm ba mdan gitti.

418

KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT

KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

(Hacivadvn bana bakarak gler) Ne dedin, ne dedin? Aklm bamdan gitti. (Yine bakar gler) Ne glyorsun? Kerata byle sipsivri bir yerde akl m durur, elbette akl batar karr (Pastav) A birader oktan beri sizi grmedim. Ne haldesin? Ne ah valdesin? Ne itesin? Ne gtesin bakaym? Adaaam sende, hep ilerim denizde balk. Vay Karagzm sayd ile mi megulsn? Evet stma ile megulm her gn titriyorum? Yani balklk m ediyorsun derim? imdi anladk, balklk. Aferin Karagz iripla m evitiyorsun? Evet araba ile eviriyorum... Ulan ne arabas? Yoksa olta bal m tutuyorsun? Dediin gibi palto bal tutuyorum. Uskumru dokanyor mu? Geende bir okka birden yedim dokand. Ate baln pek severim zgaras leziz olur ate tutuyor musun? Geen gn bir avu tuttum elim yand. Aman Karagzm ben de meraklym bu gnlerde kl tuttun mu? Tutaym dedim az kald elim kesiliyordu. Hi kefale sama atyor musun? Rastgelene sama atarm yutarsa yutar. Her balk sama yer mi? Yutar bile. Acaba geceleri Lfere kabiliyor musun? Akamlar kyorum bir iki ie iiyorum. Ne iesi? Meyhaneci Lefteri sormuyor musun? Lefter deil lfer dedim. Torik altparmak geidi var m? Var pa biribirlerini yanlyorlar. Kimler? Altparmak Hsn ile Torik Ahmet. Onlar da balk m ? Yok tulumbaclar sordun da. 419

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

Tuhafsn Karagz ltife etme, nerede balklk ediyorsun rica ederim syle? Boazda. Boazn neresinde? Grtlak kynde... Ulan neresinde olacak grtlak kynde ite. Sahilin neresinde mutlaka Dalyandasn ? Dalyanda. Sizin dalyan nerede? Beyolunda. Beyolunda Dalyan olur mu? Olur ya. Nerelerinde? Bayram soka, Tarlaba, Karnavula, Klburnu, Kanlset, Elmada... Demek her bir adamn bir dalyan var? Var ya. Oralara ok balk der mi ? Envai... Ne cins balk deer Karagzm? Pantolon bal. alvar bal. Hi iitmedim byle cins balk. Grsen Hacivat sakalls da var, bykls da. Acayip ey bunlar dalyana ne yolda girer? Ekseri dalyanlar yukarda, balklar aada. Bu yolda balk tutulur mu? Tutulur ya dalyan yukardan gler, balk aadan byk bker, biraz dolar dalyann kaps aralk oldu mu usuletle dalar hemen tutulur. Bu tutulua arpma m, apari mi, zoka m ne derler? Girdi kt kapt kat derler. Bunu kim syledi? Ben syledim. Kim anlatt? Ben anlattm. Kim dinledi? Ben dinledim. Kim haltetti ? Ben haltettim (Pastav) Gidi seni zirzop herif beni zorla lkrdya tutacak... ekileyim Abdigha dolap dilber sey-

rine bakaym bakalm faslmzda yine-i devran ne suret gsterir. ( ekilirler) E. ARA MUHAVERELER
BALIK" ARA MUHAVERES

elebi - Zenne - Siyah Arap Mercan (B ir sandal arapla bey Sandal yerine Karagz amar teknesiyle) elebi - Zenne Karlkl karlar
ARKI

Ne in gemez acep bir gnm adada elem Gam ile gerye ile geti hayatm ne desem B rakr m bu yamda beni hi maderi gam Ann auu vefasnda yetitim bydm ELEB ZENNE ELEB ZENNE ELEB ZENNE ELEB ZENNE ELEB KARAGZ ZENNE KARAGZ ELEB KARAGZ ELEB ZENNE KARAGZ ELEB ZENNE ELEB Maaallah sevgilim byle ne tarafa terif ? (Susar) Neye byle skt ediyorsunuz. Keyifsiz misiniz Allah gstermesin. (Susar) Rica ederim sevgilim karnzda ben kulunuzu helecana uratyorsunuz. (Susar) Merhamet buyurun beni bu kadar zmeyin anzdan bir kelime sadr olsun. # (Susar) Aman sevgilim adet canma kastedeceksiniz. - (Yukardan) Amma da inat kar be. Sen karma oradan crlak herif. - Kkbey bahi ver. Ne bahii? - Karnn enesini atm. Hadi ykl oradan... Sevgilim kulunuza bu kadar da kasdetmeyin urunuza hayatm feda edeceim. (S u sa t)' - (Yukardan) Bu sefer ene amak iin paray pein alrm. Ne kadar da merhametsiz imisiniz meleim. (Susar) Mutlaka ben kulunuza gcendiiniz bir ey var esbabn bilmi olsam itiraza crmeder de...

421

ZENNE ELEB ZENNE ELEB ZENNE ELEB ZENNE ELEB ZENNE

ELEB

ZENNE ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB KARAGZ MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB

MERCAN

(Susar) Rica ederim neye gcendiniz syleyin? Bilmiyor gibi sylyorsunuz. H ayr efendim kabahatim in ne olduunu bilsem cezama raz olurdum. Beni akldan kardnz gibi vadinize de feramu buyur dunuz. Ne vaatte bulunduumu derhatr edemiyorum. Alt mah mukaddem Maltepe'deki kkte ilingir sofras kurmutuk. Evet derhatr ediyorum. Tavuk yerken ldes tutum utuk, siz beni aldatrsanz ben size bir takm elbise yaptracaktm , ben sizi aldattm ne yapmanz lzm gelecekti ? H aaa imdi derhatr ediyorum size Kanlcadaki dalya nmdan balk tutacaktm ... Aman sevgilim byle ehem miyetsiz bir ey iin beni ne kadar zdnz, imdi emriniz zere dalyandan kay indireyim Mercan da beraber ala ym envandan siz sevgilime mahsus nefis balklar sid edepim. Teekkr ederim sevgilim hoppam. Haydi sevgilim git kkte istirah at et ben de birka saat sonra gelirim (Zenne gider) M ercaaanL Afandum. Bala kacaz. Balkna m kacaz? Benden evvel git, adayavrusunu indir. Onu bulamazsan dan olunu indir. Adann yavrusunume ekeyim? \ Hangisi kolayna gelirse istersen daribi ek. Kuuk bey seni talal grrm. Sevgilim ile bartm. Ola ise bana da vaadini yapacasn. Vadim krmz papu krmz elbise deil mi? ite ola ben gdyoyum (Gider) Gidip balk oltalarn tataym (Gider) ( Gzel bir sandal ba tarafnda Arap Mercan krekle k tarafnda elebi elinde olta ile balk tutm ya balarlar) (B ir balk oltaya yaklar) Kuuk bey bana krmz papu alaca msn?

422

ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN ELEB MERCAN

KARAGZ K. KARISI KARAGZ K. KARISI KARAGZ K. KARISI KARAGZ K. KARIST KARAGZ

Sesini karma u bal tutalm da alrm (Balk oltaya taklr gibi olur) Balu gald, aman balu galyo aman bal yakalanyo takld balu kald (Balk kaar) - Mercan sus bak bal kardn. - Krmz urba krmz fafu alacam? - Alacam merak etme balk geldii vakit sen ses karma. (K rm z bir balk gelir oltaya yaklar) - Balk galdu mu? - Aman sus. - Balk oltada galu. - Aman Mercan korkutma. - ineyi yudaca ball gald. - Rica ederim Mercan sus. - Eyvah galyo bal bana krmz fafu (B alk kaar) Grdn m ettiin ii? Mercan yine bal kardn. - Ben karmadm bal ok korkuyo.. - Ses karma da bir ka tane olsun tutalm ha ya Mercan ha ya Mercan (Balk yine oltaya yaklar) - Kuuk bey bal gald m? - Aman sus Mercan bunu da karrsak bir daha baka balk tutamayz. - Amaaan kuu bey bu bal ok buyu. - Sesini kes. - Bana krmz urba alaca m, krmz fes alaca m? - Alacam dedim ya. - Krmz fafu alaca m? - Rica ederim sus. - Bal gald oltaya yalat tutulaca yakala yakala kayo (Balk kaar) (Karagz yukardan seyreder kskanr aa iner kovalar) - K! k! k! ( elebi, Mcrcan kaarlar) Y hu! - Ne var yine? - u bizim amar teknesi nerede? - Bahede dayal duruyor. - Bizim bir iri helva kepesi vard. - Onu ben amar sopas yaptm. - Sras deil, o bizim kayn krei. - Deli herif hi kepe krek olur mu? - Olur a! Kocakarnn bastonu nerede?

423

K. KARISI KARAGZ

K. KARISI KARAGZ

Yine ne oluyorsun bilmem... Sandk odasnda. (Tekne sandal; kepze krek, bastonun ucuna kasap en geli olta meydana gelir) Gel gel gel balklar gelin yahu (U fak bir balk kar oltaya gelir kaar) Ulan kardk be! (B ir defa biraz byk balk oltaya gelirk(m Karagz sandalla stne koar kaar) Yine kat be! (K bal gelir Karagz olta ile tutaym derken iler kaar) Aman aman delik delik oldum (E ve gider) Ya h! u srtm a bak fazla delik var m? Aaa bir ka yerinden kan akyor. Tuzlu su hacam at olmu (Y ine meydana gelir, bu ara Lahah bal kar Karagz korkar feryada balar Ka ragz yar beline kadar azna alr gtrrken kurtulur) Nerede baln bells varsa o geliyor be! (B yk yen ge kar, Karagz korkar oltaya sarlr) Brak be braksana be ( eker gtrrken Karagz kurtulm ak iin yak lar, yenge Karagze sarlr alt st kavga ederler Ka ragz kendini dar kurtarr kaar muharrere biter)
MAL IKARMA (Ara Muhaveresi)

(Mal karma muhaveresinde ark alar) (O rtaya byk bir kuyu kurulur)
ARKI

DELECAN

Nin nledesin byle Gnl derdin nedir syle Seni ben istemem byle Gnl derdin nedir syle. (B ir Azerbeycanl Hddamla def ine karan zat ark sy leyerek kar) Beline balar German ah Altna serdim Horasan hah Mene dirlerki Acem Ali
NAKARAT

Vi meralim vi cellim esmer yrim Hanm senin celed baman Houma gelr danman Gerdana dklp yaman

424

Hayriye camdan bakyor alvara ukur takyor Btn alemi yakyor


NAKARAT

CNAN KARAGZ HACVAT

Pes ki pazubend buba pes ki pazubenk buba canm buba bibuu bibuu he he hi. Pes ki pazarc baba pes ki pazarc baba canm Ball baba pilv pilv he he hi.
SEMA

Bir elif ekti yine Sineme canan bu gece Aman ey aman ey Sineme canan bu gece Ayn ondrd gibi Dn gece mecliste idim
NAKARAT

Kanda akamlyacak Ol mehtaban bu gece


NAKARAT

HACVAT CNAN KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT CNAN KARAGZ HACVAT CNAN

Vay ho adamd ho adamd Iran gli Azerbaycan blbl Ho adamd ho adamd Hac Ayvaz elebi Hacivat bu hoaf yedide mi geldi Ho adamd ho geldin demek Ben de isterim Neden ? Hoafl hogeldinden. Haydi oradan zevzek... Canin kulu bu terifinizde bir sr hissediyorum. Beli Hac Ayvaz elebi... German, Bulucistan, Trkistan, Afganistan, Hindistan, Acemistan. (Yukardan) Macuncuda ukurbostan. ok seyahatde bulunmusunuz? Ebusina ktphanesinde tavarihnam elerde tema eyle miim, hemni diyarn nam dar meydanlarnda bulunan ka-

425

plarn dip katnda klli defain huptu zge bu cann guli hnervarm tahsil eylemiem, Her ki diyardan karanda nsfn sahibine iade ederimi imdi bura itap eylemiim, u kuyuda bulunan defaini ihra edende m stefit olursanz. HACVAT CNAN Pek mnasip arzunuz zere bir kere yoklayabilirsiniz. Tebdili came etmek lzm gelr.

HACVAT Fakirhaneye terif buyurun hem istirah at ve hem de ter tibatnz ikmal edersiniz (Giderler) [Canan tebdili : k i tasvir boyunda ba gayet byk diler iskelet eklinde vcut plak omuz balar kol dir sekler yukar kalalar gbek dizler hepsi krma ve birer ba tersim olunmu meydana kuyu bana gelir]
KUYUDAN IKAN EYALAR

Hddamc Canan3 kard m Duvar saati Cep saati kordonuyla Kuburlu saat Tebih Kemer amdan Yaz takm Divit ay ibrii ekmece Yasemin ubuk Ku kafesi Gerdanlk Tfek (akmakl) Sar mangal CNAN

Karagzn kard Kasap engeli Kuyu engeli Dibi delik kova Fare kapan Ylan yavrusu Fare rm cek Kahve cezvesi Krk kl Krk byk saks Takunya Naln Toprak ibrik Yenge aanoz vb.

(O ym yarak) birer birer kuyudaki eyay karr Dibala Fatm a .... kalarn atm a Yalnz yatm a .... dilberbermc Ey mehinur .... ruyini gster Can sana kurban .... Dilberbermc Aklm aldn .... ol nereye saldn Yalnz galdm ... Dilberbermc

426

KARAGZ

K. KARISI KARAGZ K. KARISI KARAGZ

K. KARISI KARAGZ K. KARISI KARAGZ K. KARISI KARAGZ K. KARISI KARAGZ K. KARISI KARAGZ K. KARISI

KARAGZ K. KARISI KARAGZ K. KARISI KARAGZ K. KARISI KARAGZ

- (Yukardan) Vay canna uzak diyardan gelsn bizim ku yuda ne kadar mal varsa karsn biz burada seyirci ka lalm (A a iner) Ne yapporsun Hoaf Baba (Canan oyunu ile eya karmasna devam eder) Sana sylyo rum Ball Baba (Y ine dinlemez) (Karagz kapp alar) Y hu!.. - Ne var kocacm? - u karaba gnder. - Bahede amar kurutuyor. - imdi sras deil gnder unu Karaba K araba gel (k pek gelir) Aport aport greyim seni kpek birder aport (Kpek Canana atlr Canan kaar) (Karagz kpei ku cana ahr pe seve gtrr gelerek btn eyalar birer birer eve tar gider) Y hu!, - Ne var Karagz bey? - Vay kpolu eyalar grd derakap ismim deiti... Bak sana neler aldm. - Entariyle ferace orap ayakkabm unutmusun. - Merak etme bir ka tanesini de hocada okutur yerine is tediklerini alrz... unlar bir yere sakla. - Saklyaym kocacm. - Yahu hani ya geen sene bir Buharal Hac Baba bizde onbe gn m isafir kaldyd. - Hani ya gm kemerini sakladnd. - Ulan onu sana kim sordu? - Aklma geldi de. - yle mnasebetsiz ey akla gelmez... Hani onun bir uzun kollu hrkas vard bana giyersin diye braktyd. - Yalan sylyorsun erkn minderinde dururken kk o lan iediydi, Hac da bununla namaz klnmaz diye ocua baladyd. - Olan m giyiyor? - Yok ortasn deldim olann salncana yatak yaptm. - Getir unu. - Al bakalm. - Ooof le gibi sidik kokuyor. - Sade sidik koksa iyi baz kakasn da... - Sen ver imdi vakit geirmeye gelmez bykbabamn la mc izmesini de ver.

427

K. KARISI Al bakaym, aklna aaym bak nelere dndn. KARAGZ Neye dneceim lmclar khyasna (K uyunun bana tebdili kyafet gelir) Ne okuyacaktk hah aklma geldi (Karagz aheste aheste kolunu sokarak... u meydanda var bir kuyu inde var tatl suyu H er gzelin var bir huyu Ne yaman ran gzeli KARAGZ (E lini sokar sevinle engeli karr) Kuyuda kasap dk kn var galiba (B ir daha dalar karr kuyu engeli kar) engelciler pazarna uradk, dur bir daha dalaym (Dalar) (B ir dibi delik kova kar) Yanl kovaclar cad desine gelmiiz (B ir daha kol sallar fare kapan kar g lerek) Bu benim iimi grr evdeki farelerden intikam alrm (D efasnda yan yavrusu kar bir ka yerine sa rlr Karagz feryada balar... fare kar Karagzn bur nunu srr... rm cek kar glgesi bydke korkar kaar... Kahve cezvesi kar en nihayet yenge kar Ka ragz makaslar gtrm ek ister altst ayrlrlar Kara gz kaar yenge gider...) KARAGZ Vay vanna dar kurtuldum. HACVAT (Gelerek) M stahaktr tavua... Girdii iin kovua... KARAGZ A kerata ne geldin soluk solua (P astav) ekileyim abdigha dolap dilber seyrine bakalm faslmzda ayine-i devran ne suret gsterir. F. FASIL
FTE HAMAMLAR YAHUT KARAGZN HAMAMDA DAYAK YEMES

(Perde aldkta hamam kurulmu elebi ile Hacivat) Maallah Hacivat elebi ok gzel tesadf, eer rasgelmese idim eve kadar yorulacak idim. HACVAT - Allah mrler versin beyim hakikaten gzel tesadf. Be nim de zatlinizi fevkalde greceim geldi; galiba pede rin vefatndan beri gremedik. ELEB Vefasz olan dostlar, sevdiklerini daima seyrek grrler ise siz de bu kabilden olduunuz iin peder vefat edeli bir seneyi getii halde bir kere yznz grmee m u-> vaffak olamadk. ELEB

428

HACVAT

ELEB HACVAT ELEB HACVAT ELEB

HACVAT

ELEB

HACVAT ELEB

HACVAT

ELEB

HACVAT ELEB

HACVAT

KARAGZ

Hakkliniz var beyim, ziyarette kusurum ok mamafih eer ihtiyarlk halini bilseniz vukuu zaruri olan kabaha timi af edersiniz. Her ne ise, imdi sebeb-i ziyaretimi biliyor musunuz? A beyim byle eyi bilmek kermete muhta. Efem u arkadaki hamam malm a.. Evet efem. Bize peder yadigrdr. Merhumun zamannda iyi baklamad, bundan baka bir takm mnasebetsiz mstecirler elinde kald, nihayet btn btn berbat olmutu. Efem asl kabahat sizin braktnz delil de oldu nk kendi bu sfatn ehli olmad gibi - kadnlar tarafn da idare edemedi - bunlardan baka hamam da biraz harap a idi - her naslsa uygunsuz oldu vesselm. Evet esasen o zaman hamam tam ire muhta idi. Peder de byle uygunsuz halleri iittike btn btn soudu, el hasl hamam m uattal bir hale geldi. Vaka o cihet te doru. Her ne ise. Pederin vefatndan sonra tevars ettiimiz emlke hemireler ile beynimizden taksim ettik hamam da benim hisseme dt. ok al, lkin beyim, geenlerde tam ir ediliyordu atta fakir bir iki kere de gezdim, ok m asraf edilmi adeta hamam deimi yeni olmu.. Evet bende kaldktan sonra dndm haliyle braksam be sene sonra tandan baka ele bir ey gemiyeck kalfa ile grtm - bin yz lira ile meydana gelir diye cevap verdi. inallah hamam da aya kalmaz, byk peder merhu mun zamanndan daha iyi olur. Eksik olma Hacivat elebi - size hasbelhesap ihtiyacna sarfolunmak zere yz altn da braktm - Ha iyi hatr ma geldi kadnlar tarafn zinhar - all ile Benli olacak - rezilee vermeyin - zira hamamn berbadna balca o kaltaklar sebeboldu. Ne mnasebet efem mademki bu ie beni mnasip gr msnz size kar hi bir zaman mahcubiyeti arzu et mem. Ezcmle bu yolda suihret kazanm adam lar ile mnasebet dahi etmem - tvbeler olsun. Mr, mr, m r - Vay hal a laf bitmemi ha ha - ben

429

ELEB

KARAGZ

ELEB KARAGZ ELEB KARAGZ ELEB KARAGZ ELEB KARAGZ

ELEB KARAGZ ELEB HACVAT

KARAGZ ELEB KARAGZ HACVAT KARAGZ ELEB KARAGZ HACVAT

imdiye kadar mkemmel bir kese sabun srnr kar dm, onlar daha souklua bile giremediler. Ha ha - Hacivat elebi az kald unutacaktm bizim ham a mn arkasnda malm a, bir de bahe var bunu ne yapa caz? (Karagz aaya atlar) Efem m erak buyurmayn bahe ilminden olduka bende niz de bibehreyim - h a tta ocuk iken iki defa alattm da yine tutmad. (elebi arkasna bakar) Bu kim, baba sen bahvan msn? Yaa! Beyim hem bahvanm, hem de bahelerde bekilik ederim ve icab hale gre yabancya da hrlarm. Tuhaf sz. Demek siz fenn-i kfeye insnz yle mi ? yle ya! Fener*deki eskiciye de alattm lkin, bayatm, as yine hayretmedi. Doru syle iek ilminden anlar msn? Anlarsn da sz m. Bizim bahenin kapusundan bakar sn iekten toprak gzkmez. Sizin bahenizde ne gibi iekler var bakaym? Ne istersen - ballbaba - srgan - sarm ak - yapkan kanda als - brtlen - kazotu - papatya - daha neler neler. Ne sandn? (Glerek) Baba biz bunlar sker sokaa atarz. Bizde onlar toplar, toplar baheye dikeriz. Senin hi bir eyden anladn yok. Karagz a rtk haltediyorsun, her eye burnun sokma, iki kii konuurken ara yere girmek, terbiyesizlikten ileri gelir. Ulan ben de terbiyesiz olduum iin alak gnlllk edip de geldim. Baba, hususi szmz var, uradan ekil. Ufakln var ise bir kuru olsun ver de yle gideyim zira sabahtan beri siftahm yoktur. Eyy! Karagz artk ok oldun haydi defol bakaym. Bizim partiye kovulmak dt yle mi ziyan yok, (Karagz ekilir) ok tuhaf adam, galiba budalamerep olmal... B alatdaki E ref deil buradaki Karagz bendeniz (Gider) Beyim szlerine ehemmiyet vermeyin burann d tabndr.

430

ELEB HACVAT

ELEB HACVAT ELEB

HACVAT

ELEB HACVAT

ELEB

HACVAT ELEB ELEB HACVAT ELEB

HACVAT HACVAT

- (Pencereden) Dztaban senin uursuz olun.. - Efem biz bahsimize bakalm, siz bahe iin merak buyur mayn inayeti hakla hem hamam eskisinden iyi bir hale getiririm - hem de bahenin imarndan geri durmam. - Pek l H acivat elebi - Haydi buyurun da bir kere ha mamn derununu gezelim. - Buyrun efem (Her ikisi ieri giderler. erden) - Hacivat elebi, geri bir ey deil ama, tam irden baka yalnz yetmi lira takm larla, petemal ve nalnlara ver dim, daha da eksii var, ite u bohalar ar mteri iin, bunlar yirmibe bohadr st taraf da mmkn mer tebe kullanlr. - Nasl mmkn mertebe? A beyim bunlar da alelde ta km, bunlardan iyisi zannederim hi bir hamamda bulun maz, vay burada birka uval da sabun var ha, oh! oh! oh! - Hacivat amma izam ettin ha, haydi ieri girelim. - Ay hakikaten kusursuz, nakkalar da dorusu ya tabiat sahibi adamlarm, neme lzm, ooooo, vay beyefendi ta s lar nikel aldnz ha, canm bu ne kadar masraf, lkin ku sur bulunacak nokta kalmam. - Ne are H acivat elebi, az vermeden ok alnmaz derler. Vaka biraz fazla m asraf oldu ama, inallah bu yzden himmetinizle be on kuru istifade ederiz. - Hay hay ona phe mi var beyim? - Bak lkrd kart, u paray da aln bakalm. (H er ikisi meydana karlar) - Bizim eski uaklarn da hepsini topladm, yalnz klhanc gelmedi. - O ehemmiyetsiz ey, eer eskisi gelmezse daha lsn celp ederim. O halde artk grecek bir ey kalmad daha baka ile rim de var onlar tasfiye ettikten sonra yannki trenle Selanie gideceim, imdi Rabbime emanet olun. - Arzu erefle beyim. (elebi gider. Hacivat yalnz) - Ksmet byle adamn ayana gelir, hi yoktan bir ha mam sahibi olduk demektir; buras iyi amma biraz zah metlice i, hadi erkekler tarafn ben idare edeceim, ya kadnlar taraf ne olacak?.. Vaka bey all N atrdan fa lan nefret etmi am a bu iin hakkndan ancak onlar gele bilir, bunun iin dnmek lzm, her ne ise ieri gireyim

431

KARAGZ KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

de bakalm nasl olur. (H acivat ieri gider. Karagz m ey dana atlar) Vay kpekolu savumu ha, kap da kapal. (K apy ala rak) Hamamc a kapy, ben de hamamc oldum (glerek) bey geldi bana devir etti hiii asana be hamamc. (erden) Kimdir o? (G lerek) Hay kerata, kimdir o Llelide Grglen, Tahir beyin diyor. Gel urdan bir mteriye scak su ver. Grr msn mnasebetsizi, Gl soka spryor diyor. Asana kapy b e ! Bu vakit kap almaz, imdi arube davul ile karm ha! (G lerek) Hay budala kerata hay, imdi harupmi Halil ile kaarm ha diyor. Nafile kama elimden kurtulam az sn, dar gel dar. (Hacivat hiddetle kar) Kimmi o bakaym? Benim ulan ben, hamamc oldum diye o kadar kurulma bir eve gidip gelmeme bakar ha. Cehennemin dibine git, ne mnasbeetsiz adamsn. Ben mnasebetsiz deil sen ok insaniyetsiz adamsn. Neden Neden olacak, koca hamam stne yat ta bana bir hiz m et yok ha. Hamamn adam lar tamam, yalnz bir klhanc yok. Klhanclk da iyi amma, bir ka tane bey toplamak l zm, hay nsaniyetliinle yerin dibine ge. Hereye bir kulp bulursun, ha hatrm a geldi sana m nasip bir hizmet var ama, bilmem ki becerebilir misin? Ne ii o bakaym? Ne olacak hamamn su meselesi, hamamn tatl suyu bi raz ksktr, lkin gm rah bir kuyusu var. Eyyy, alt taraf? Efendim kapnn bir de mkemmel katrdolab var. (B akarak) Daha alt taraf? Alt taraf st taraf, hzineyi susuz brakmamak. Lfn en dorusu, niyetin k atr dolabna boaz kendin den merkep komak ha (pastav)

432

HACVAT KARAGZ

HACVAT BENL HACVAT

KARAGZ BENL

KARAGZ HACVAT BENL HACVAT KARAGZ BENL HACVAT BENL HACVAT BENL KARAGZ BENL HACVAT BENL

HACVAT

Anladn ya bundan daha mnasip bir hizmet var ise o da hamama yanama ( kar). O da hamama yanama ha, ben volta ile ram pa eder yine yanarm, hele dur bakalm. (Karagz tarafndan bir Zenne karsnda Hacivat) Vay maallah Benlim, inallah iyisiniz? Hamdolsun Hacivat elebi, siz de iyisiniz inallah! ok kr vcudumuz shhatta. Efem byle evltlk olur mu yalan olmasn amma, iki senedir gzkmez oldunuz, yle ya bu hamam braktktan sonra bir daha yznz grmek nasibolmad. (eriden) Bu herif yine kiminle konuuyor acaba (er den bakar) Hakikaten kusur bende, lkin malm a H acivat elebi meguliyet sabahtan akama kadar hamamda, onbirbuukta eve dar dyorum. Galiba tellk olmal. Hacivat sizin hamamn tellklar hep byle ise beni de sem bet yaz. Defol budala, kzm iin ba salk cenab hak afiyet ih san buyursun da elbette grlr. yle ya, da daa kavumaz, insan insana kavuur der ler bak bu alemde yine grtk. H a grtk dediniz de iyi hatrm a geldi sizin all Na tr ne alemde? Ne lemde olacak, Naili K atr yk tayp duruyor. Aman Hacivat, rica ederim bana onun lkrdsn etme. Efem, sebebi? Sebebini de sorup da, derdimi tazeleme. Yoksa aranzdan karakedi mi geti? Karakedi deil. (Pencereden) Aranzdan geen kedi deil de eer kpek se, ikinizi de dilemitir ve hele azl ise. Senin anlyacan, bir daha yzyze gelmemek zere ay rldk ah! ah! Taaccp olunacak ey, bir byiik sebep olmal? Nasl anlataym, nice yllr, yemedim yedirdim, giymedim giydirdim, on parmam mum ettim, en sonunda yine bana hiyanet etti. Hakikaten ettiiniz fedakrlklar bilirim, acayip hal, im

433

KARAGZ BENL

HACVAT BENL HACVAT BENL HACVAT BENL

HACVAT BENL

HACVAT RENL

HACVAT BENL HACVAT ^EN L KARAGZ BENL HACVAT

diye kadar aranzdan, su szmaz iken nasl olup da ayrl dnz? (Pencereden) Nasl olacak, yollar bozulmu, aknt baka yere dnmtr. Efendim malm ya, biz ekseriya kibar cemiyetlerinde soygunluk ederiz, bundan bir ay evvel mukaddem, Yunuculardan birinin cemiyeti oldu. Evet, kz canm... alg aanak, bir mkemmel dn, all ile beraber, bizi de soygunlua ardlar. Elbette beraber gideceksiniz deil mi ya, ey sonra ? Biz de Pazartesi gn erkenden dn evine gittik, biz den baka sekiz on soygun daha var. Dn evi bu, phesiz bulunacak. Sahibe-yi cemiyet kimimizi kahveye, kimimizi sofraya, kimimizi m isafir arlamaya, biz de fercecilie mnasip grmler. Pek mnasip, nk dnlerde ferceye bakmak gayet nazik bir itir. Her ne ise, kz geldi, herkes hizmetinde - ahenk de var de mitim ya - sraclar, engiler yarsefa geldin arksyla misafirleri karlam aa baladlar. Bizde gelen m isafirle rin fercelerini, yam aklarn derleyip deviriyoruz. Pekla karde karde - hizmet gryorsunuz, bunda hem istifade var, hem de hoa vakit geer. Saat alt m idi, ne idi, kapnn nnde bir grlt, famil yalardan biri geliyormu, engiler yine yarsefa geldin ar ksyla karladlar, m isafirler orta kata kt, hepsi fercesini, yamam karmaa balad, all ile beraber biz de ellerinden alyoruz. Elbette hizmetinizi yapacaksnz. lerinden iriy an bir k a n v ar idi, allya dikdik bakyor, ben dikkatine varmadm ya, neme lzm. Tuhaf haliniz vardr, kldan nem kaparsnz, lahi Hacivat, bir adam gtt koyunu bilmez mi? (Pencereden) yle ya, bu adam krk yllk ksr oban senin gibi sr bekisi deil ya. all da o iman hanma gz ucuylan dikkat ediyordu. Garip ey, ey sonra ?

434

BENL KARAGZ HACtVAT BENL

HACVAT BENL HACVAT BENL HACVAT BENL KARAGZ BENL

HACVAT BENL HACVAT BENL HACVAT BENL KARAGZ HACVAT BENL HACVAT BENL

Bu hali anladmsa da, mesele etmedim, nk allnn by le falsosunu grmemitim. Akordu bozulmu ta ondan falso etm itir. Behey kstah oradan ekil, siz devam edin efendim. Ne ise biz m isafirlerin araflarn filn aldm, soygun odasna girdik, ben birer birer devirme ile megulm, neden sonra bir de baktm ki, bizim all odada yok, ya lapap bohalar dzelttim doru kahvecinin yanma. ok meraklsnz, ii kahve piiren soygundan tahkik ede eksiniz deil mi? Evet all nerede diye sordum, kahveci kadn yeni gelen m isafirlere kahve gtrd demesin mi? Dorusu kzacak ey, kahvecilik hi ona a it deil, siz de hadi doru yukan. yle ya iime bir kuku girdi, soluk solua hemen yukar ktm. Bari st k atta buldunuz mu? Dinlesene olan. (Pencereden) )L f sylemese patlyacak, nasl dinlesin. Bulmak nerede, salonda yok, bir de ne greyim, gelin oda snn sol tarafndaki yatak odasnda, o gelen iriy a n topa k a n ilen, az aza konumuyorlar m? Hi beklemediiniz hal. E y o vakit sizi grmeliydi.. Ne sylyorsun, grr grmez, bamdan aa kaynar sular dkld. Hakknz da var ya, yle gizli konumakta dorusu hi mna yok. Eeeey!.. 0 halimi grsen, yreim hop kalkp hop oturuyor, ken dimi gstermiyerek, kapnn kenarndan gzetledim. Ama!.. Dahas var, bir de onluk bira fs kyafetli k a n allya bir portakal vermesin mi? Portakal veren, m utlaka manavm, hazrda baka ey yoksa ne yapsn zavall. Ey all portakal ne yapt? Ne yapacak koklad, koynuna koydu. Canm bir portakal vermekten ne kar, bir portakal iin dargnlk kmaz a. Nasl dargnlk kmaz, sen yle bilirsin onun mnas var, portakal, sevdiinden a rta kal demektir,

435

HACVAT BENL

HACVAT BENL

HACVAT BENL KARAGZ HACVAT BENL HACVAT BENL KARAGZ BENL HACVAT

BENL HACVAT BENL

HACVAT KARAGZ HACVAT

BENL

Yaaaa, yle mi, ayp deil a bunu bilmiyordum. Az kald, ak diye dp baylacaktm kendimi g zap tettim ama, ektiimi ben bilirim, hi bozulmayp kendi mi aaya dar attm. ok ey, ok ey, byk mnasebetsizlik etmi. Mnasebetsizlik demek te sz m, hanm saatler saati mu habbetini kaynatp neden sonra, bir tavr ile aaya indi, bir de utanmadan ne oldun diye bana soruyor. Elbette kabahatini bastrm ak iin yle yapacak. Ben de atm azm, yumdum gzm, torbada ne var ise meydana dktm. (Pencereden) Torbada ne olacak, olsa olsa sap rm bir ka ba sarm sak olur. Canm bir kabahatle adam aslmaz a, o kadar da ileri varm am ak idiniz. Hacivat elebi nasl anlataym, imdiye kadar ektiimi ben bilirim. Tabi herkes ektiini bilir, sonra? Sonras o gn akam dar ettim, saat onbire gelmeden eve kapa dar attm , ertesi gn, paaya bile gitmedim. (Pencereden) Paaya gitmedinse, ikembe orbasnn ha tr kalmtr. * te o gnden beri, yzn bile grdm yok. Canm bunlar fazla eyler amma, bir kere olmu, mama fih yine siz birbirinizden ayrlmazsnz herhalde ya bar rsnz ya kftehor. Rica ederim Hacivat, o sz aznza almayn barmak m ah Allah raz klmasn. Barrsnz dediime bak, zira bunca yldr emrah olmu sunuz. yle ama Hacivat, krlan kalp yerine gelmez, derler be nim onun ile barmam artk geti, at alan skdar geti. Barrsnz ikinizin hakknda da iyi olur. (Pencereden) Ulan ne tuhaf herifsin be zorlan m, barmyacak ite. Behey ahmak senin byle ilere akln ermez, haa kzm iyi ki hatrm a geldi, rcler Hamamn brakmsnz diye duydum acaba asl var m? yle oldu, mal sahibi pek titiz bir adam.

436

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ BENL HACVAT

BENL HACVAT

BENL HACVAT BENL HACVAT BENL HACVAT

BENL HACVAT BENL KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

yi ya ite tam vaktinde geldiniz, Kukonmaz da ben tuttum . (Pencereden) Kukonmaz Hacivat tuttu, Tavukoturmaz da ben yakaladm. Ulan sen elinin hamurunnan erkek iine karma. (Pencereden) Neme lzm benim. Sahih mi, demek arkadaki Kukonmaz Hamamn siz tu t tunuz yle mi ? Ben tuttum zahir, ierisi de mkemmel tam ir oldu, siz bu hamam evvelce kullanmtnz ama, imdi girsen ierisini tanyamazsn kzm. Scak suyunu kimseye vermediniz mi? H ayr pek ok isteyen oldu ama, daha kadnlar tarafn kimseye vermedim. nk imdiye kadar, sizin gibi ak lmn kestii mnasip bir talip kmad. Szn pek doru Hacivat, u zamanda da eli azna uy gun bir hamamc kalmad gibi bir ey. Bak, ksmet karnza kt, nk ben de size haber gn derecek idim. Demek ki hamam bana mnasip grdnz yle mi? Evet size mnasip grdm, yani malm a, ikinize. Rica ederim, yine alldan, bahsetmeyin, siz bana bakn, imdi scak suya ne istiyorsunuz? Canm teklif mi var, siz ieri buyurun, ben de allya ha ber gndereyim, gzel gzel oturun ne mnasip grrse niz verirsiniz. Oras kolay aa, lkin u barmak meselesini ortadan kal dr rica ederim. Canm bu kadar inadn lzumu yok, hele sen ieri gel bakaym, hamam bir kere gr bak ne kadar beeneceksin. Ba stne (H er ikisi hamama girerler). (Pencereden bakar) Vay kpekolu ieri girdiler ha! (Aaya atlar kapy alar. Hacivat tekrar dar kar) Vay Karagz kayboldun, nerelerdesin? Sen yana dinlen, ben alargaya demir atm aa alyorum. Ah Karagz ben seni bilir, seni severim lkin sen adam deilsin. Hava pek abuk deiti, bunda kacak bir i var ama anlyamadm, be dakika evvel ktlyordu, ulan ne za man rzgr kesildi?

437

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT

KARAGZ HACVAT HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ HACVAT KARAGZ

Canm nazm getii iin bazan ltife ederim, yoksa ben senden vazgeebilir miyim? Hay kerata hay! Beni enayi yerine koy da tava getir ba kalm. Karagz, tava getir ne demek, sen, benim minel kadim refikimsin. (Bu yacln arkas v ar ama dur bakalm). u ne ola cak onu syle? Canm hani u Glkopmaz mahallesi yok mu? Hadi var ne olacak? Orada m ehur bir hamamc all N atr vardr, im anl k a tr m var? E yyyyL H ayr canm all N atr, onun evine gidip acele seni Ha civat elebi aryor deyip, alp buraya gelmeli. Nasl nasl nasl, anlamadm ? Canm all N atr yok mu, acele ona gidip seni Hacivat elebi aryor deyip alp buraya gelmeli. O Glkopmaz mahallesine ben gidemem, zira haspaya di keni fazla olacak, hem ben nbetten ktm, Naili K atn armaya baban yolla. Canm ne hiddet ediyorsun, bunda kzacak bir ey yok, insaniyet namna bir i. Ay hala tekrarlyor. Ulan bu insaniyete sar m be? yle ise sen yanl anladn, o benim evldm makamndadr, hamama dair grecektim. Ha ha ha, hamam iin konuacaksn yle mi ben baka ekil sandm. Haydi Karagz greyim seni, eer evi bulamazsan fkr dak Nineye sor o bilir. Benim iin Hacivat elebi imdi seni istiyor de. Aynaszsa saymam ha, gnah baynuna. Budalalk istemem hadi Karagz abuk. (Karagz gider). H ay budala hay! B uyur! Daha laf bitmedi mi ? Canm daha burda msn hal, gitmedin mi? Gidiyorum ardn da yoldan dndm. Karagz seni aran olmad, gevezelik istemez gidecek sen bir ayak evvel g it te gel. Desene ben yanl anlamm (Karagz kar)

438

HACVAT Hele ne ise kandrabildik, imdi unlar bartrp ham a mn kadnlar tarafndan adam akll birka kuru almal. (att e Hacivat karlkl) HACVAT Vay maallah benim gzel kzm, ho geldiniz, sefa gel diniz. ALLI Sefada daim olun Hacivat elebi, canm beni byle tella artm akta elbette bir sebep olacak, merak ettim, inal lah hayrdr. KARAGZ (Pencereden bakar) Oooo, aaya yine pazar kuruldu, bereketli ola Hacivat. HACVAT Elbette hayrdr zahir, efem pek oktan beri grmedim, adeta greceim geldi de onun iin attm. ALLI Eksik olmayn H acivat elebi, Karagz soluk solua ta ban yanm gibi geldi tella seni imdi Hacivat elebi istiyor dedi de fena halde m erak ettim. KARAGZ (Pencereden) Yine meth oluyoruz ha taban yanm gibi buyurdular ki, ara yerde it kelimesi hedef oluyor yani l krdnn salam taban yanm it gibi olacak. HACVAT Karagz sen byle eylere aldrma. KARAGZ Zaten aldrdmz yok, ne are Fkrdak bohas, HACVAT Karagz yine hiddeti tecavz ettin, demin de tembih et tim ki iki kii konuurken, karm ak ayp, kabahattir. KARAGZ Ulen gene lzm olurum iin bitti ya (kar) HACVAT Efem geen gn tuhaf bir fkra iittim, inanmadm a phesiz dman lkrdsdr, gya siz Benli hanmla da rlmsnz m erak ettim de... KARAGZ Acayip. HACVAT Esasn anlamak iin, size zahmet edip armaya mec bur oldum, nk ihtiyarlk malm a devlethaneye kadar gelemedim. ALLI Teekkr ederim Hacivat elebi, lkin bildiiniz gibi de il o sizin mahude sedakatli Benli hanmla kavga etme dik ama aydan beri yzn grdm yok. HACVAT Efem, sebebi ? ALLI Hi sebebi yok, tavan daa darlm ta, dan haberi ol mam derler, hanm bana darlmm. HACVAT Bak bunlardan malmatm yok, acayip hal mamafih, el bette bir sebebi vardr. KARAGZ (Pencereden) Ah kurnaz kpolu, anlataym m?

439

ALLI HACVAT ALLI

Efendim malm a bizim hamam mterilerinin bazen ce miyetleri olur ve ekseriya bizi soygunluk iin; arrlar. Evet bu herkese malm bir ey. iyi hatrm da yok, yalan olmasn, bundan ay mukad dem, bizim ar mterilerden birinin kerimesinin cemi yeti oldu, eksik olmasnlar bizi de ardlar. ok al siz de gitmisinizdir? Bizde Benli hanmla, Pazartesi gn erkenden ayaklarm knlayd da salkla gitmez olaydm. gittik

'

HACVAT ALLI HACVAT ALLI

Allaha emanet, sana yazk deil mi yavrum, niin krlsn, sebebi ? Sebep ne olacak bizim hanmn kaba kurnazl, le st dne davetliler geldi, bizde Benli hanmla feracelere bakyorduk. Bundan biraz malmatm var. Gelen misafirlerden biri bizim eski hamam m terilerin den. Eey sonra? Biz misafirlerin yamaklarn, feracelerini aldk, m isafir ler yukar kt, bizde araflar feraceler elimizde, Benli ile beraber orta kattaki feraceci odasna girdik. Pekla bunda kzacak ne var ? yle ya, zaten hepsi iki araf bir feraceden ibaret, bun lar da o deviriyor, ben de vakit geirmek iin, merdiven den yukan ktm, gelin odasnn yanndaki yatak oda snda imi, yanna ard. Ayp m arabilir a!. Ben de davete icabetle hanmn yanna gittim, daha iki .lkrd konumadk meer Benli de aadan st kata km. ii bitm itir, ne yapsn elbette o da vakit geirmek iin yer arar. H ayr yle deil, yanndan aynldm diye hanm hiddet etmi. Vaka haksz, haksz ama ne dersin sinnen byk bulun mu.

HACVAT ALLI HACVAT ALLI

HACVAT ALLI

HACVAT ALLI

HACVAT ALLI HACVAT

440

ALLI HACVAT ALLI HACVAT ALLI HACVAT ALLI HACVAT ALLI HACVAT ALLI HACVAT KARAGZ ALLI HACVAT ALLI HACVAT ALLI

HACVAT

ALLI

HACVAT ALLI

O hiddetle yukar kp beni m isafirin yannda grnce ters m ers olup hemen aaya iner. Efem sizi ziyade sever ayplanmaz a. Haydi yle olsun, lkin bir kere tahkik etmek yok mu? Bunda yerden ge kadar haklsnz. On dakika sonra aa indim baktm ki soygun odasnda yalnz bana somurtmu oturuyor. Bak bir kere yapt ie. Ya ya, bir eyden haberim yok, abla hasta msn, neden byle neesiz duruyorsun demi bulundum. Hasbel insan yine sorulur ya. Evet at azn yumdu gzn acaba dnyada bir syle medii kald m? Bj.k bir kere, efem onun da elinde deil, sinir hali. Ben yine azm ap cevap vermedim. ok iyi etmisin kzm, malm a hasmn sitemin anlama mak, hasma sitem dir derler. (Pencereden) Bak keratann airlii tuttu. I byle de kalmad, yarm sa a t sonra hazrland, hi bir ey sylemeden, beni orada brakp savutu. Byle ise hakikaten mnasebetsizlik etmi. Hacivat elebi, eer bir szmde hilfm varsa genlii min hayrn grmiyeyim. Allaha emanet kzm, dmanlarn olsun. Dorusu ya bu hal ok gcme gitti bende arkasndan hemen araflandm eve geldim, zaten hamam da brak mtk, o gnden sonra yzn grmedim. Ben bu ii biraz biliyorum, uzun etme kabahat sende de var, ara yerde bir portakal meselesi gemi, her ne ise siz birbirinizden ayrlamazsnz, bunlar olan eylerdir, ele gne kar dargnlk ayp ey, banverin vesselm. Ben zaten kendisine darlacak bir ey sylemedim ki esa sen ayrlmay zihnine koymu da o ehemmiyetsiz ii va sta etti, ben de onun esiresi deilim ya, imdiden sonra ta ta stne kalmasn. Canm byle szler ne ona yakr ne size. Bu kadar bir eyi de krk yl srp gitmezler a barn bitsin gitsin. Garip sylyorsun Hacivat elebi, hem sulu, hem gl, bir de ayan pecek deilim a.

441

HACVAT ALLI HACVAT ALLI HACVAT KARAGZ ALLI HACVAT

ALLI

HACVAT ALLI HACVAT

KARAGZ

HACVAT KARAGZ HACVAT ALLI HACVAT KARAGZ HACVAT

H aa efendim, deil yani yzyiize geldiinizlen bunlar unutulur. Hacivat, hicran pek kolay unutulmaz. ocukluun lzumu yok, hatrm iin urada be dakika sabret, onu senin ayana yollayacam. Dorusu ya asla grmek istemem, hem kendisini nerede bulup da imdi buraya yollyacaksmz. Efendim sizin iten malmatnz yok. Fakir bu arkadaki Kukonmaz hamamn tuttum . (Pencereden) Nasl kukonmaz ulan, bunlar barrlarsa yarm sa a t sonra ieride yuva bile yapacaklar. Vay, demek bu hamam imdi siz tutuyorsunuz ha? Evet h a tta kadnlar tarafn da size vermek niyetinde idim meer siz dargnmsnz, evvelce o geldi h a tta imdi kendisi ierde sizi bekliyor. Rice ederim H acivat u barm ak szn kaldr iki gn sonra olaca yine o, malm ya huylu huyundan gemez derler. Aferin nene lzm sen urada hatrm iin be dakika duruver. Madem ki hatrm iin diyorsun ite ben de bekliyorum, l kin barmasn hi gnlm istemiyor. Krk ylda bir kere byk sz dinlemeli, senin ne vazifen ben onu kuzu gibi meletmezsem, o vakit sz sylemee hakkn var. (Karagz meydana atlar) Ah piirici kpolu, ulan se nin elinden frnclar bile acizdir, o kuzu gibi melemezse sen kpek gibi yaltaklanrsn deil mi? Karagz iyi ki geldin ben imdi Benli hanm buraya gn dereceim, unlann arasn buluver. Desene bize de pay kt ? Mnasebetsizlik istemez, bu ii de sen grver. Hacivat hatrn iin buraya kadar geldim ayaklarn pe yim, u barm ak iini ortadan kaldr. Aman evldm ben senin ayak trabnm, hatrm krma ortada krlm yok, dklm yok. yle ya ara yerde bir atlak var. Aferin Karagz, ite ben gidiyorum, rica ederim beni mah cup etme yavrum.

442

HACVAT (Hacivat ieriye girer. eride Benli e Hacivat) Benlim, kzm nasl iyice dinlendin mi? BENL Teekkr ederim H acivat elebi. HACVAT yleyse hadi azck dan k. BENL Ne o, evden mi artm lar? HACVAT H ayr evden falan aran yok, hele bir kere darya k ta, kimin ardn anlarsn. BENL Hacivat, yreim zaten hazan yapra gibi titriyor, abuk syle iim var, ne oldu? HACVAT Canm hi bir ey olmad, darda seni biri bekliyor. BENL Ay yreim arpmaya balad, elimin ayamn ba zld sylesene ayol darda kim var, yoksa all m gel di? HACVAT Uzun etme kftehor, ben ii yaptm, yaktrdm. BENL Ay imdi atlyacam sylesene kim var ayol? HACVAT Efem nene lzm, bir kere d an k. BENL Anladm, allya apanszn haber gnderdin, buraya a rdn desiseyle bartracaksn deil mi? HACVAT A rtk uzattn, haydi sen kapnn nne g it maceray son ra anlatnm . BENL imdiden sonra banm ay hatrm a bile getirmem ya, ha trn iin gidiyorum. HACVAT Uzatma gzm, haydi bakalm. BENL (Velvele e Benli darya kar) KARAGZ Hah Benli hanm geliyor (allya hitaben) Sen yle arka tarafa ekil bakaym. (all ekir) ALLI Aman Karagz elim ayam p tr ptr titriyor. KARAGZ Ryanda paa tabana oturdunsa ylna kadar yle gider, aldrma. BENL Vay Karagz aa sen misin, ayol beni niye arttn? KARAGZ Hayr, sade ben deil, arkada glgem var (giderek ku lana) uzatm a bantracam . BENL Kiminle? KARAGZ Arkaya bak. BENL Hrkaya m bakaym? KARAGZ H ayr entariye dikkat et (V a y eekolu) arkam a bak a r kama. BENL Ayol arkana ne bakaym, divane mi oldun yoksa? KARAGZ Divanelik ikimizin arasnda ayp olur, canm banm . BENL Ayol ldrdn m kiminle banacam ?

443

KARAGZ BENL KARAGZ BENL KARAGZ

ALLI KARAGZ BENL

KARAGZ

ALLI KARAGZ

BENL KARAGZ

ALLI KARAGZ BENL KARAGZ ALLI KARAGZ BENL KARAGZ BENL


444

Ben ldrmadm, sen ii enayilie vuruyorsun, ban kal dr da arka tarafa bak. (B akarak) Eyvahlar olsun all gitmi ha!. Zavall ayana kadar geldi haydi banver. Ben onunla zaten dargn deilim ki, herkes ettiinden utansn. Dur yleyse gideyim syliyeyim ( Gider yavaa) madem ki bana bu kadar hiyanetlik etti, gnlm almak iin par manda bir yakut yzk var onu versin diyor. H a aklma geldi sahi parasna yardm etm iti ben onun ianesine kalmadm al gtr (V erir). ( Cebine hor. Benli tarafna gelerek) Bana bu kadar i etti hatrn iin barrm ama dut kpelerini versin diyor. Anladm yadigr diye vermiti, utanm adan istiyor ha ben onun malna m uhta deilim al gtr de gnl ra h a t etsin (verir). (Cebine kor) Barm a ayan peyim belki kulana gider (all tarafna gelerek) Baracam ama resimli madalyonu versin diyor. Ondan iyi deil ya, al gtr (verir). Yava syle canm (Cebine kor. Benli tarafna gelerek) Bende bu kadar hicran var, bileziklerini almadan bar mam diyor. Mademki istiyor feda olsun al gtr (verir). (Cebine kor, all tarafna gelerek) E ttii fenalklara karlk barmazdm am a neyse bari prlanta ineyi ol sun yollasn diyor. Demek ki malmda gz varm, al da ver. (Cebine kor Benli tarafna) Yava yava gnlm oluyor, ama elmasl saatini olsun gndersin diyor. Ondan iyi deil ya al gtr (V erir). (Cebine kor, Benli tarafna) Barmak bir ey deil lkin beni severse ncili kordonu yollasn diyor. Kordonun lkrdsn ettiine teessf ederim, ne ehemmi yeti var al gtr (V erir). (Cebine kor Benli tarafna) Bilmem ama lodos rzgr gibi gittike sertleiyor. Ne dedi, yoksa barm aa gnl yok mu ? Bilmem, am a yok gibi galiba. Aman Karagzm ne yapalm, ne olur ise senden olur.

KARAGZ Bilmem ki, daha, bana kalrca cebinde bei bir arada var, ver, belki gnl olur. BENL imdiye kadar onun uruna bu kadar malm gitti, be li rann ne ehemmiyeti olur (verir). KARAGZ (Cebine kor, all tarafna) Adaam a rtk barver be! ALLI Hanmn ayan pecek deilim ya, verdii eylerin hep sini geri ald, yine ses karmadm, hal inat ediyor. KARAGZ Aaah aaah canm onlar kartrm a hu huu ey haydi ba rn be (Karagz ortada) BENL Yine ne oldu Karagz? daha bir ey mi istiyor? KARAGZ Yok canm ey hii hii, hadi barn, yle ey mi olur? ALLI Ne olur ise olsun ister krk yl daha barmasn, sen yr stne bir mani syle bakaym. KARAGZ Hah yle hele, st rtld, ak kalacak idi ayaza e kecekti, meydana kacak diye yreime inecekti. BENL Karagz ne syleniyorsun akta kim kald? KARAGZ Hii canm mani iin sanki akta sylerim diyorum. ALLI Haydi syle bakalm. (alg balar) KARAGZ (M akamla) : Bendedir gnl, kimi severse elbet ona ben dedir. Elmas yzk, dut kpe bilezik de bendedir. BENL Yaa Karagz paa, bir mani de ben isterim. KARAGZ Haydi yine katakoftiye m racaat. ALLI Nazlanma hadi bakalm. KARAGZ Dur aklma gelsin be (ksrerek) (alg balar) KARAGZ Yas yar yas yar iki hasret ekerler gece gndz yas yar yas yar elmas yzk dut kpenin foyas var. BENL Daha gnlnz olmad m hanm ? ALLI Eer muhabbetim olmasayd bir saattir karnzda ku zu gibi melemezdim. KARAGZ Eer benim de cebimdeki avantalar olmasa idi ben de de minden beri aranzda oban kpei gibi hrlamazdm. BENL yleyse gcn ne tu ta r tuttuka tu ta r kabahat senin de il benim, gnlmn, her ne ise kusurumu af edin de buyu run hamama gidelim. KARAGZ yle ya haydi bakalm gidek te ra h at edek. ALLI Mademki yle arzu ediyorsunuz haydi buyurun (all ile Benli giderler iken)

445

KARAGZ

BENL

HACVAT BENL HACVAT HACVAT K. KARISI HACVAT K. KARISI HACVAT K. KARISI HACVAT K. KARISI HACVAT

K. KARISI HACVAT BENL HACVAT BENL HACVAT BENL HACVAT

Haydi siz ieri, ben de eyay mcevhereyi messir vakay satm ak zahmetinde erken erken ary bedestena vesselm (erden) Lkin Hacivat elebi ne dersin Karagzden bu hali hi meml etmezdim. Bana bir trl, allya bir trl, az kal m stmzde bamzda ne varsa tekmil alacakm. Efendim, siz emin olun, budalalndan ileri gelme bir hal, ben imdi gider yuvasn yaparm. H ayr bir ey deil ya, byle eye insann can sklyor. Ne mnasebet efendim, ben imdi giderim. (H acivat meydana kar, Karagzn kapsn alar) Kimdir o? Kim olacak benim. Ne haber H acivat elebi ? Karagz aa burada m ? H ayr sokaa kt. Canm bu ne kadar ayp ey, bizim hamamc hanmlarn baz mcevheratn alm. Ha onun iin hi m erak etmeyin, hepsini elinden aldm sakladm, hamama gelirken getireceim. Eksik olma kzm, ben de onun iin gelmitim ha bak az kald unutacaktm, bir de all hanmla Benli hanmn ba rtklarn ve bizim hamam tuttuklarn Fkrdak Nine ye syle, hamama gelsin. Bastne. (Hacivat ieri girer) Karagz buldunuz mu Hacivat elebi? Efendim ben size demedim mi yzk, kpe, saat falan hepsi hareminde imi, hamama gelirken getirecek. Kuruyas aklm, oraya gitmiken keke Fkrdak Nineye de haber verse idiniz. Evladm ben onu sizden evvel dndm de, haber yolla dm, zan edersem imdi nerede ise gelir. Teekkr ederim Hacivat. Teekkre hacet yok, vazifem her ne ise siz rahatnza bakn ben de erkekler tarafna gidiyorum.

446

RENKL RESMLER
1975 Tokyo Uluslararas Asya Glge Oyunu Se mineri ........................................................................ Metin And Koleksiyonundan ................................ in Glge Oyunu .................................................... Hint Glge O yunu................................................... Endonezya Glge O yu n u ........................................ Thailand Glge Oyunu ........................................... Malezya Glge Oyunu ........................................... Trk Glge Oyunu .................................................. I II - IH IV-VI V II-V III IX'XI X II-X III XIV XV-XXIX

Lucien Zaccheo'nun Sulu Boya Resimleri ......... XXX-XXXI Yunan Glge O yu n u ............................................... XXXII

Eski bir Nang Yai tasviri. Solda Thai glge oyunu uzman Mattani Rutnin, sada Metin And

Mattani Rutnin Karagz ile, Profesr Amin Sweeney Thai tasviri ile, Metin And Malaya tasviri ile. 1975 TOKYO - ULUSLARARASI ASYA GLGE OYUNU SEMNER

Yen w ayang kulit tasviri

Hint ve Nang Talung tasvirleri

k i in tasviri
II

A. METN AND KOLEKSYONUNDAN

k i Hint tasviri

B. METN AND KOLEKSYONUNDAN

Ortada general kars Wang Pao chuan

Atlayan kaplan

44

Evrenin Klc oyununda baba ve kz

Kelebek ve iek sakss

rdek
A. N GLGE OYUNU

IV

Kaos Kutusu oyunundan balknn olu

Gen sava

eitli in tasvirleri

B. N GLGE OYUNU

k i in tasviri

Eek ve sahibi (Seuan tasvirleri)

C. N GLGE OYUNU

VI

Droupadi - 5 Pandava kardein ortak kars

On bal Ravana ve Sita

Dans kadn klnda Sita


A. HNT GLGE OYUNU

Rama

w Q O: X orcf ct>
o
O 0 r

P rt*

g
< > j o> t P Vi s

a 1 -,-".:.-

Rama

5 r.:J C ^> r/ U',''r . ', *.?' * <

Caval Dalang

temsilde

. ENDONEZYA

S 1 8

Xfl

) s

GLGE

OYUNU

W a y an g

kulit1 ten ayrnt

Rama-mn dmanlarndan dev Kumbakarna

Betara Gru (61 santim)

Gamda

k i Bali tasviri B. ENDONEZYA GLGE OYUNU

k i wayang Iclitik tasviri. (Kollar ve eklemler deriden gerisi yass tahtadan)

Bir wayang fclitik tasviri

Semar

C. ENDONEZYA GLGE OYUNU

XI

V ^.

v %... t

> .- r r

.+%

$*. * * *v . ****?/- *f*, . v > .

.'*<*'-> * r ->

*..3 '* - *
a s.

V ?1*
'

,3
:*

*- ' t> JV r,\v --------------. -rg


-, - M -.

I1 J-^ .

H y ^ rV fM 'J ld V U J ~ l * ' I

fe.fr;
tffm

'M $ r ,

\x : fm .\

nnh;?/5

T*

m*
VV M ,
te

r *

m*. fO : : ^ W

fec^u^sA*

tfjA

!-

^3 ;,-j sjt? ;. T.J+ t ;


F<w

?,V3

s \ . . V' = J*t;. -: -* * * ' ':' :-*' ."V.V *' .>/W .;:v*T -^'\^--P*?-vr ^ ^ : V : :' s^ r e /'.
}'
.*

-_ .

*'

V*

; : *

*.

--

/
-

;^r=*

i..

.t t ' r -\' ;r '. y ^ - - : : <. - v.- -:-. v * ? ' t ,:' ':. .-'J--^ .' Sr j ' * " > -. V.,y'j . " ' ^ " y -IV j j f . : " V j ; ' ; ; * ,'S .^ ri ' - ..

:'^/'pV-,:f^; ^V ':; 7 '1 ; ";. ' r.-i>J-,?TT ,,' - pfcU-

*U" trS85

^.A V**<fer<<\S .&-m ?. : :.-T -tf-ty \:!- ',> * m ; v r


'. , >

A#W*r*x wV*^*Jr*e<

>
U *& y

Xc

asa g;1 i id
s fe
im

rr-u raa

jrfv* . S

x
*t-"V

'
i

' ).:'A + . > -T. v


* . a ---v^--% V

^ 0 g

!> \V *

,;<vr

.<
*5-T

Sx
-

F -i*
* \*

_ f-V t ' f e '

r!-*A -ur.

i '! *

- - t txr > :'.r5L-- ^r-K -rih<


n *

Iv: %
. i' '.V

.fci* W *

S*M

p |r

. S;; |i '; l e s 'i i i s

A. THALAND-NANG YA

XII

B. TH AILAND-NANG Y A

XIII

Raja Balinin oullan Pelela Anggada - Anila (61 santim)

Seri Ramanm ba dman Mahraja Wana

Jentaya, mitolojik ku.

Laksmana, Seri Ramann kardei

XIV

Si t i Dewi, Seri Ftamaun kars MALEZYA GLGE OYUNU

(TSM)

Hacivat ve Karagz

(HMV)

Matiz (HMV)

Arnavut kolcu (HMV) A. TRK GLGE OYUNU

ocuklu Zenne (HMV)

XV

T rvaki

Zenne (TSM) B. TRK GLGE OYUNU

Atl Acem (HMV)

XVI

Yahudi

Trk (Hrbo) (HMV)

Hacivatn olu

Bahe (Gstermelik) (TSM)

C. TRK GLGE OYUNU

XVII

XVIII

Meyhane (Gstermelik)

(TSM)

Laz ve gemisi

(TSM)

D. TRK GLGE OYUNU

XIX

Balk faslndan. (elebi - Mercan)

(TSM)

Kayk Gezintisi. (Arkada bir curcunabaz) (TSM)

Balklar

Kayk Gezintisi (TSM)

(TSM)

E. TRK GLGE OYUNU

XX

Tahmis (Gstermelik'

i...

Tahmisiler

Kocakar

(TSM)

Zenne

F. TRK GLGE OYUNU

XXI

ki Cad (Cazular faslndan)

ki Atl

eyiz tayclar (Byk Evlenme) faslndan

XXII

G. TRK GLGE OYUNU

Domuz

(TSM)

k i Deve

Canavar

(HMV)

Canavar - Ylan ve Fareler

(TSM)

Yapma attaki adam (bu tasvirde frdnd bulunmaktadr) - Domuz stnde binici - At.

H. TRK GLGE OYUNU

XXIII

Canbaz (HMV)

engi

(TSM) inli

Saz alcs - Kek Hacivatn kardei

I. TRK GLGE OYUNU

XXIV

r ' O r f* * A- 'ST 4
% & m & q

Lokmal Bok Ana (HMV) Hacivat kocakar (SaUncaTc faslndan) (TSM)

Atl elebi
(T S M )

(HMV)

XXV

yardmc tip

(TSM)

Yahudi Cenazesi (Salncak oyunundan)

(HMV)

XXVI

.T TRK GLGE OYUNU .

Kimlii bilinmeyen bir fcip

(HMV)

Yahudi (Cut)

Krt
t

Kayserili
K. TRK GLGE OYUNU

(TSM )

XXVII

XXVIII

w w

Karagz

(TSM)

Zenne

Ferhat

(TSM)

Kocakar

M. TRK GLGE OYUNU

XXIX

Hacivat

Karagz

Zenne

Zeybek

ZACCHEONUN SULU BOYA RESMLER

XXX

elebi

Zenne

Yahudi

Acem.

Matiz

B. LUCIEN ZACCHEONUN SULU BOYA RESMLER

XXXI
t

Trk Paas

Byk Ylan
Y U N A N GLGE OYUNU

Byk skender

XXXII

METN AND bei ngilizce, Franszca olmak zere yirm iyi akn ki tabn ve eitli dillerde binin zerinde yaz ve incelemenin yazandr. On drt yl tiyatro ve dans eletirm enlii ve uzun yllar Devlet Tiyatrosu Edebi Ku rul yelii yanmtr. Ankara niversi tesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Ti yatro Krss v t Ege niversitesi G zel Sanatlar Fakltesi retim yesidir. Trkiye Bankas Kltr Yaynlar ara snda yaynlanan hepsi tkenmi ve t kenmek zere olan Metin A ndn kitap lar unlardr : Merutiy .t Dneminde Trk Tiyatrosu (1908-19231, Tanzimat ve 'stibdat Dneminde Trk Tiyatrosu (1839- 1908) 50 Yln Trk Tiyatrosu (2. bask), Oyun ve B'i, Trk vit* rnde Oyun Kavram. Dnyada ve Bizde G'ilge Oyunu, bu konuda dnyada bugne dek yazl m -. geni kapsaml kitaptr. Kitap Hi Kj:stan, in, jrmoza, Thailand, Ma lezya, Kambodya, Formoza, Japonya, Trkiye, Yakn Dou ve Akdeniz lke lerinde ve Avrupada glge oyununu yalnz bir oyun ve tiyatro tr o!arak deil fakat bu lkelerin kltr tarihleri iinde rnitologya, din vt 'iteiler, plas tik sanatlar, samanlk ve by gibi ko nular asndar: da 2e almaKtadr. Ay rca ilk kez resimlerle J pon gige oyu nuna da yer vermektedir. Trk g 51ge oyununa resimlerle en geni yer veren ilk kitap n ite li in i dir. Glge oyunu grsel bir sanat oiduduna gre k i^ p ta yz akn renkli ve yzlerce siyah be yaz resim bulunmaktadr. Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, bir bakma yayn la, mz arasnda kan Oyun ve Bg* nn ikinci cildi niteliindedir.

You might also like