KKTRKLERN TARHNE BR BAKI * III.

EHR GZYLE STEP

Ksaltarak eviren :

A. v.

GABAN

Saadet AGATAY

Bu etdn bizde yaymlanmam olan nc blm bibliyografya ve bilhassa tarih bakmndan byk nem tar. Burada da dier blm lerde alduu gibi ehir ve gebe hayatnn mnasebetleri incelenmitir. Kaynak olarak Mani dinine mensup onbir metin ele alnarak, tarih hdiseler aydnlatlmaa allmtr. T u r f a n vahasnda bulunmu olan bu metinler, baka her hangi bir yerden getirilmemi olup, aglebi ihtimal bu vahann ehirlerinde meydana gelmi yazlardr ve step hkmdarlarnn ehirli ahaliye yapt trl trl tesirlerin izlerini gstermektedir. Tarih bakmdan ayan dikkat olan bu Trke metin paralarndan o zamann ehir ahalisinin meden hayatna dair olduka sarih bir gr elde edilebiliyor. 1. Metin(A. v. Le OQ, Mani c h a i c a l I, 23-30 s.) de M ani metinlerinde geen ve A.v, Le COQ'un tam olarak anlayamam olduu Mani dinine isnat edilen takdis formlleri ve din rtbeler1 (51 s.) gzden geirilmi metnin yazl tarihi de tesbit edilmitir (54 s.). Bun dan baka baz coraf isimler tasrih edilmitir. tken hkmdarlariyle dier baz Trk kavimlerinin b e y ve hkmdarlarnn mnasebeti, bilhassa H o o ile mnasebet vesikalarla aydnlatlmaa allmtr. Bu 1. metin'de Karluk hkmdar Arslan Il-tirg k'le tkenUygur kakam l -tutm'n ayn devrin hkmdarlar olduklar tesbit ediliyor. Bu metin (M I, 23 - 30 s.) hakknda yle denmektedir :
* S t e p pe u n d S t a d t im L e b e n d e r altsten T r k e n (En eski Trklerin hayatnda step ve ehir) A. v. GABAN, Der i s l a m Band 2 9 - i , Berlin 1949. Bu yat : I. Steppe o der St a d t ? (Step mi ehir mi ? ) ; II. St ep p e und S t ad t (Step ve ehir) ; III. Mit den A u gen der Stadt g e s eken (ehir g zyle step) balkl blmden ibarettir. Birinci ve ikinci blm Dil ve Tarih-orafya Fakltesi Dergisinin II. cilt. 5. saynda "Kktrklerin t ar i hine bir bak baliyle ksaltlarak Trkeye evrilip yaymlanmt. Bu iki blme nc blm olan (Mit den Augen der S i a d t g e s e he n) de eklenerek, birden toplu halde Almanca 'slam mecmuasnda yaymlanmtr. Bu yaz ad geen makalenin 3. blmdr. 1 Bu rtbeler unlardr: I. tznom arkas II. no m pr(a)danklar p r danlar (?) III. tz dr l mi ar dntarlar IV. ma xi s t ak ve ktipler. V. k a m a aklar barca s evg ztlg nig o-

374

A. v. GABAN

A. v. Le COQ yaymnn muhtevas dier baz alimlerin bu konuda yaptklar bir ok aratrmalarla da ele alnmtr. E. CHAVANNES ve P. PELLlOT "Un traite manicheen,, (J. A. 1913, 140 s.) de bu metnin orijinal Uygurca ekli iki yiltiz nom olup, incede Er-tsung-king serlevhasn tayan bir eser ve sonunda ok nemli bir son sz olduunu kabul etmilerdi. Bundan istidlal ettiimize gre (bk. A. v. Le C O Q 2 8 - 1 9 s.) bu , metni yazan Aduk adl 2 m ar ioyazd unvann tayan bir maxis3 tak'dn. Toharstan'da mojak mar Vahman hiar yazd toyn'un oturduu zamanda, Arslan l'tirgk adl ii l beyinin hakimiyete gemesi dolaysiyle yazlmtr. Bu Beye AltunAr u halknn ve Kaa ehrinin de han denmektedir. Bundan baka o, iil ve Ordu ehirlerinin hkmdardr. Hem de o M a n i metinlerinde raslanan "(btn) Trklerin ba ve by,, mansna gelen ulu trkdn pradanki, yani ruhan ba unvann ta maktadr. Bylece burada bir Trk hkmdarnn devlet bana gemesi ve bunun da Garpta ran Trk hududu sahasnda igil hkmdar olmas bahis mevzuudur. igil, K a r l u k birliinin banda gelen bir urudu. K a r a h a n i l e r zerinde aratrmalar yapan O. PRlTSAK Arslan Il-tirgk'n K a r l u k hkmdar olduunu igil kelime sinin zikredilmesiyle isbat edilmitir diye kat' olarak kabul ediyor. Bundan baka Ar s lan l't irg k T a 1 a s (Taraz) ve Ar gu sahala rnda ve Y e d i s u- vadilerinde yani K a r 1 uk 1 a r a ait olan arazi ze rinde hkmdarlk etmitir. Aru iin K a a r i ' d e n baka CAMAL alKAR'nin eserinde (1282 yllarnda) ili havzasnda Almal (<*Albalk) il-al Aru denmektedir. Arslan i l - t i r g k ' n hkmdarlk devrini tesbit iin : K a r l u k lar T a l a s ve Y e d i s u vadilerini 766 da almlardr. Arslan l- tir gk, dier bir adiyle Alp tarhan beg, kagan olarak zikr edilmiyor, o ancak tarhan ve bur gu- an unvanlarn tayor. Buna gre o tk en derebeyidir, ve 840 tan evvel hkm darlk etmi olan K a r l u k hkmdar olmaldr. Bir ok kaynaklar dan biliyoruz ki (mesel Kara Balasun bidesi) IX. yzyln ilk yarsnda K a r l u k hkmdarlar Uygur hakanlariyle olduka yakn derebeylii mnasebetinde bulunmulardr. Bundan da anlalyor ki
2 Trke Mani Elyazmalar baliyie Fuat KSERAF tarafndan Trkeye evrilmi olan bu Mani c hai c a I, 1936, T. D. K. yaym olarak stanbul'da Devlet Basmevi'nde kmtr. Bu yaymda A duk ismi 22. sahifede, m o j a k'n ve Ars lan l'tirgk'n adlar, rtbeleri ve hkmdarlk ettii sahalar 21. sahifede zikr edilmitir. 3 mojak Sogdada mektedir (52 s.).

mwk'

usta,

Uygurca

mukabili

nom

arkas

olarak

veril

K K T R K L E R N T A R H N E BR BAKI

375

ayn Aduk adl ktip, Uygur Hakan ve K a r l u k tarhan' iin me tinleri (yani resm yazlar) yazmtr. Manichaica III-43 s. de zikredilmi olan l-tutm nc Uygur hakandr (759-780), ad da bunu isbat eder. Bylece l - t u t m Arslan l-tirgk ve Aduk4 ayn devrin adamlardr. Bununla metnin tarihi tesbit edilmi oluyor. Bu metin bir K a r l u k beyi iin 766-840 arasnda kopye edilmitir. Belki de K a r l u k 'larn Garpta idareyi ele aldklar 780 sralanndadr. A d u k ' n eserinin heyecanl karakterinden, bu yaznn fevkalde bir hdise vesilesiyle yazld tah min edilebilir. Belki bunun hatimesi K a r l u k hkmdarnn eski Garp Trk (Trgi) devletinin idaresini ele* almas gibi byk bir tarih vakann tebcili iin yazlmtr. Metnin dili Uygurca deil, n-lehesi, yani Garp Trkesidir. Mesel - a akkuzatifleri, - an instrumentalleri, - da ablatifleri ve kltme - k in ye' leri vardr. 2. metin (A. v. Le COQ, Manichaica III,43 s. No 28) yine Aduk tarafndan yazlmtr. Burada l - t u t m ' u n unvan arasnda: kn ay t(e)ngride kut bulm yani: g n e ve ay t a n r s t a r a f n d a n t a k d i s e d i l m i tabiri, aman olan Kktrk''lerde kullanlmam, Han devrinde H u n l a r tarafndan kullanlm bir unvan dr. Bu ananeyi K k t r k ' ler deil, t ken' deki Uygurlar devam ettirmilerdir. Buradaki l - t u t m Hakan da yine 759-780 de hkm darlk eden Uygur Hakan olmaldr. Bir ehemmiyetli nokta da udur : bu metin M a n i dinine tabi H o o (Kua) ehir ahalisine ait olduu halde, kendi hkmdarlar olmyan Uygur hkmdarnn tarihiyle gsterilmektedir (55 s.) 5 3. metin ( Manichaica \, 21 - 22 s. ) yine Aduk tarafndan yazlm olsa gerek, yani ayn devreye aittir, Vahman adl bir maxistak zikredilmektedir. 4. metin(F. W. K. MLLER, Pfahlinschriften 22-29 s.) Kl Bilge adl tnri han devrinde yazlmtr. Metnin tarihi trl tarih vakalarla aydnlatldktan sonra 767 olarak tesbit edilmektedir. Bu metne gre de: Uygurlar t k e n ' den (yani bugnk Moolistan'dan) devleti idare ediyorlard. Bu hkmdarn idare ettii devlet arazisi olarak doudan batya kadar ok geni bir saha gsterilmektedir. imal ve
4 A d u k ' n ad metinde geiyor. Buna gre o, t k en- U y g ar hakan larnn resmi ktipliini eden bir z a t t r . 5 Birinci metnin izahnn sonunda buna dair u aydnlatc ilve v a r d r : S t e p t e o t u r a n Trkler, ehirlere ve onlarn gayelerine ok az anlay gstermilerdir. Onun iin ehirliler, bilhassa M a n i dinine mensup ahali, stepli gebe Trklere kar ok az s e m p a t i besliyordu. Bu yzden bu ehirliler ok uzakta oturduklar halde, bir ok zengin ehirlerin efendisi olan ve H o o halkna kar da muayyen anlay gsteren h a k a n a , daha ziyade temayl ediyorlard.

376

A. v. GABAN

tken hi zikredilmiyor, nk bu saha ehirli ktip iin ehemmi yetsizdi. 5. metin ( F. W. K. MLLER Pfahlinschriften 6 s.) Bir manastrn al treni mnasebetiyle 760 da yazlmtr. Stepteki Uygur hkmdar ile H o o ' d a k i Budist ehir ahalisinin mnasebetini aydnlatr. Tarihi: Kl Bilge'nin yerine gemi Bg tnrik en imiz' in tahta getiinin ikinci yl olarak gsteriliyor. Bg'ye tnrikenimiz dendii halde, Uygur tken devletini kuran Kl Bilge iin bu tabir yani 'bizim hkmdar' tabiri kullanlmamaktadr. Bu hkmdara gre tarih konmas, H o o Uygur devletine iltihak etmemi olsa dahi, Uygurlara kar hakik veya teklif halindeki tebaalk mnasebetinin bahis mevzuu olduu anlalmaktadr. Hkmdarn byk unvan, H o o ' d a kullanlan ve daha sade olan tnrikenle ifade edilir (58 s . ) . H o o hisarnn beyi (Hoo balk begi) ikinci derecede, her halde Uygur hkmdarna tabi bir derebeyidir. 6. metin(W. BANG, A. v. GABAlN, Trkische TurfanTexte II A.) Bg Hakan in'de M a n i dinile yakndan temas ettikten sonra, 762 de bu dini resmen kabul eder. Bu esnada Uygur saraynda bulunan bir M a n i dinine mensup kimse, bu devlet merasiminin nasl getiini anlatr. Yazar saray idaresini ok muhteem olarak tasvir eder. Saray idaresi artk yar yarya ehirlemi olmaldr. 7. metin-(A. v. Le COQ, Thomsen-Festshrift) Bg Hakan M a n i dinini resmi din olarak kabul ettikten sonra, kendi idaresi altnda bulunmyan H o o'da, M a n i dinini reten kiiyi tayin ettirmek iin, H o o ruhan reisi ile mzakerelerde bulunmak zere ahsan H o o ' y a gider. Bu esnada Bg Hakan yalnz kendi sini asker muhafzlarla korumak iin deil, bilhassa ihtiam seven ehirlilere (Trklere, Sogd'lara, inlilere, Toharlara) tesir etmek ve bununla sonradan bu memleketin manen zabtn hazrlamak iin, btn saray maiyetini kendisi ile beraber gtrm olsa gerek. 8. v e si ka- Bu hadiseyi bir H o o tarihisi yazd gibi, belki bir ressam da tasvir etmitir. A. v. Le COQ, Manichische Miniat ur en Tafel 8 a, da olan resim bu devlet merasimini canlandryor gibi geliyor. Burada hkmdar dini mnakaalarda tasvir edildii gibi (bk. 6, metne, TTII, A) bir tala deil, - nfuz sahasndan uzakta- belki hkmranlk iradesini gstermek iin altn miferle gsterilmektedir. 9. metin-Din deitirmesi dolaysiyle, step Uygur hkmdarna yalnz H o o Trkleri temayl etmiyor, Iran manihaistleri de buna sevinle itirak ediyorlar. Bir ran metin de bunu teyit ediyor (bk. F. W. K. MLLER Thomsen-Festschrif t) Burada hakan " a r k n h k m d a r , , olarak zikrediliyor ki, bu ona tabi olmak demek

KKTRKLERN TARHNE BR BAKI

377

deildir, fakat buna ramen veya bilhassa bu yzden, ona dua edili yordu. Bu metinde onun saray erknndan ve hemen hemen istisnasz hepsi Trk ismini tayan 13 kii unvanlariyle zikredilmektedir. Bu kadar iyi malmat yalnz yazma ile veya eliler vastasiyle mey dana gelemez, ehirli ktipler tken'deki (bugnk Moolistandaki) sarayla ok iyi mnasebette bulunmu olsalar gerek. 10. metin (Manichaica I, 7-17 s.) de olan metnin sonunda 795 tarihli nemli bir hatime vardr. Burada tarih, yaayan bir hkmdara gre deildir. "Mani'nin ilhlar yerine gtnden 522 yl sonra domuz ylnda 6 ,, denmitir. Yani Uygurlarn Kutlu Ulu Bilge haann (795-805 yllarnda) hkmdarlk devridir. O zaman T u r f a n vahasnda siyas durum buhranl idi. Daha evvelce, ksa sren muvaffakiyetlere gtren bir ok teebbslerden sonra, bu hkmdar 800 ylnda drt Tohri (Hoo, Karaahr ve Bibalk) sahasn ele geirmee muvaffak olmutu. Onun iin bu hdiseden ksa bir zaman sonra, bir manihaist dahi, tehditkr bir mtecavizin tarihini atmakla onun tarafdar olmu grnmee cesaret edemiyordu. Fakat bu hatime yazld sralarda M a n i dini mensubu cemaatle, step dev leti arasnda asla mnasebet kesilmemiti. 12. sahifeden, Bilge beg adl bir kimsenin nom u l u g = prat i nki yani 'dini ba' ola rak Otkeride oturduunu reniyoruz. 11.metin-- Ma hrnmag'n tarihi de bizim iin enteresandr. (F.W.K. MLLER, Ein DoppeIblatt aus einem manichischen Hymnenbuch Mahrnamagag ABAW 1912). Bu ran ilh kitab M a n i dini ruhanilerinin teviki ile "k saan Mani'nin doumundan 546 yl sonra,, yani 762 de Bg Hakan'n din deitirdii zamanda (bu da, bu din deiiminin H o o memleketinin yaz kltrne ne kadar tesir ettiini gsterir) yazlmaa balam, sonradan yarda braklmtr. Ancak bir ka nesil sonra, ay t(e)nride kut bulm Alp Bilge adl Uygur hakannn devrinde tamamlanmtr. Bu adda bir hkmdar 808 - 821 de ve bir bakas 825 - 832 de hkmdarlk etmitir. Bu kaytlar ok mani dardr : Uygur step hkmdarnn resmen M a n i dinine gemesi H oo'da oturan M a n i dinine mensup ranllar o kadar sevindirmiti ki, olduka byk ve pahal olan bu kitaba balamaa sebep olmutu. Fakat bu hdiseyi mteakip, memleket daha onun eline gemediinden, sevin ve gayret snmtr. Kitap ancak, Uygur hakan onlarn hkm dar olduktan sonra bitmi ve alklarla ona ithaf edilebilmitir. Bundan byle bu " d i n e s e r , , phesiz, bu dinin cemaatine daima ithamlara sebebiyet veren, s i y a s m e n f a a t gayesini tayordu. Ktip veya
Bu tarih eski eklinde yle tesbit edilmitir: t'e) ngri mani bur k han t(e)n gri yiringerbarduknta kin bi yzartuk eki-i otuzun lazn y lika tken t eki nomulutkel er d e m lig y(a)r la k an u bi l g e b(e) g t (e) ngri m(a)r niv mani makhistak (k?) a a y n bu eki. . . metin burada kesiliyor. TDK yaym 11 s. eviren : S. .
6

378

A. v. GABAN

daha dorusu bunu yazmaa emir veren kimse, yalnz hkmdara, ailesine ve hkmet erknna deil, B i b a l k , i n a k e n t , K a i ve P a r w a n (= Bedehan) ehirlerinin yksek ahsiyetlerine varncaya kadar dua ediyor. Burann hisar efendisinin, yani H o o ' n u n baehri Uygur valisinin, bunlardan sonra zikredilmesinden, bunlarn muayyen bir istiklle sahip olmalarn kabul etmeliyiz ki, onda bu istikll yoktu ve rtbece de bunlardan aa idi. H o o imdi tamamiyle Uygur hkmdarnn eli altnda idi. Onun valisi yalnz ehir kumandan yk sek bir generaldi, hkmdar deildi. 12. metin-(Manichaica III, 33-35 s.) deki metnin yazclar, duk kut unvann tayan A v l u adl hkmdarlarnn lmnden bahsederler. O r h o n A b i d e l e r i n d e zikredildii gibi bu unvan 734 srala rnda B i b a l k ve onun etrafnda oturan B a s m l ' l a r d a hkmdar unvan idi. Metnin devamnda d a r d a t k e n ' d e Klg adl bir hkmdarn ortaya ktn ve yazclar tantana ile onun duk kut rtbesini tandklarn yazarlar. Bu yazclarn yazsnda hagan tabiri kullanlmyor, hkmdarmz yerine iliimiz tabirini kullan yorlar. Burada da step Uygur hkmdar iin, F. W. K. MLLER'in Pfahlinschriften 22-29 s. olduu gibi, ssl tabirler kullandkla rna gre, stelik te adnn Klg olduuna ve tken de h kmdarlk ettiine gre, 821-824 arasnda hkm sren Uygur hkm dar olmaldr. u da kaydedilmelidir ki, bu manihaist ktipler hi ekin meden aman ilahesi t k e n'in ruhunu hrmetle zikrederler. Yaznn son sahifesinde ehirli Uygurlara dair daha u dnceler vardr: Uygurlar yava yava ehirlerde yerleir, ehirli ve kyl mede niyetini benimsiyerek kuvvetlenirler, ticaret ilerini zerlerine alr ve bylece step hayatndan uzaklarlar. H o o Uygurlar iin step gnden gne ehemmiyetini kaybeder, ehir yava yava onlarn mem leketi olur. Ak step sahas ve t k e n ' i Krgzlar igal ederler. Uygurlar tamamiyle ehirlere ekilirler, baz Uygurlar K a n s u ' d a yerleirler. Ahalinin byk bir ksm devletin yklmasiyle T u r f a n vahasna snr, bu ekilde burada Trk unsuru ounluu tekil eder ve bu vaha ehirlerinin kltrn ve maneviyatn Trkler tayin eder ler. Trk olmayan ahali, galiba, tamamiyle bunlarn idaresi altna girer. Daha nceki gebe ve amanlar imdi ehirlidirler ve dnya dinini kabul etmilerdir. Artk askeri ve siyas ftuhata lzum kalmamtr, ehirli ahali bunlara tamamiyle uymutur. H o o devleti ahalisinin bu kadar zamandr gvendii ve Uygur devrinde bunlara ok yardm etmi olan s t e p , imdi bunlara bir daha dman kesilir. F. W. K. MLLER'in Pfahlinschriften 18-10 s. da, (983 de yazlm metinde) d a r d a , yani stepte " h a y d u 11 a r n yaad endie ile zikredilmektedir.

KKTRKLERN TARHNE

BR BAKI

379

Bunlar gebe hayatn artk anlamyorlar, ehir ve step bir birin den bir daha ayrlmtr *.
* Bu yazlardan istidlal ettiimize gre, K r g z ' l a r tarafndan malup edilince ye kadar Uygurlarn hkm srdkleri nc eski Trk Devleti'nde (742-840) hkmdarlk eden h a k a n l a r n isim ve devirleri yle olabilir: tkenUy g ar Devlet i'nin kurucusu :

Kl Bilge Hagan Eski adiyle El-tebir. Olu: Bilge Haan Bg Hagan dier bir ismiyle l - t u t m . Alp Kut lu Eski ismi B a a T ar han , Kutlu Bilge KatluUlu Bilge Haan Alp Bilge (Haan) Klg ( d u k kut unvannda).

(743-746).

(746-758). (759-780). (780-789). (790-795). (795-805). (808-821) ve (825-832). (821-824). eviren S. .