Kara Unvan ve Kara Hanllarn Menei zerine

Saadettin GME*

Abstract
As it is known that constitute a significant portion of the Turkish Historical origins of Kara Hans people have said many things. The specialist of the subject to connect them to various Turkish clans. Still in the name "Black" the completely response has not been resolved. Keywords: Black, Karahanid, Turkish Culture

About the Title of " Kara" and the Origin of Kara Hans zet
Malum olduu zere Trk Tarihinin nemli bir blmn tekil eden Kara Hanllarn menei hususunda ok eyler sylenmitir. Bu sahann uzmanlar onlar deiik Trk boylarna balamakla beraber, hal adlarndaki Kara sfatnn tam karl zlememitir. Bizim bu yazy hazrlamamzdaki maksat hem Kara Hanllarn kkeni hakkndaki grleri toparlamak, hem de onlarn adnn manas konusunda birtakm yeni grler ileri srmektir. Anahtar Kelimeler: Kara, Kara Hanl, Trk Kltr

Bilindii zere Kara Hanllar tabiri Dou ve Bat Trkistanda hkm srm olan Trk-slam slalesine bir Avrupal arkiyatnn (V.V.Grigorev) 1874te yazd makalesinde, kendi unvanlarndaki kara kelimesinden dolay verdii bir isimdir. Bu tabir o gnden, zamanmza kadar kullanlmaktadr. Trk tarihinde Kara Hanllarn bata adlar olmak zere, hangi boydan ktklar, hakimiyet alanlar, yneticileri ve devlet tekilatlar hal tartma konularndandr. Buna binaen zaman zaman ilim adamlar kendi dncelerini de dile getirirler. Biz de birtakm verilerden ilham alarak yle yaptk. Bunun yansra gnmzde kara kelimesinin anlam hususunda deiik grler mevcuttur. Hereyden nce eski Trkede kara terimi bir renktir. Trk kltrnde karann manalarn yle bir sralayacak olursak; bazan Trk masallarnda eit ekilde birbirinin karsna konulmu iki ahsiyet, ak ve kara diye adlandrlr. Ak Han, Kara Han gibi. Burada yeri gelmiken, belki de Kara Han ad zerinde biraz durulmaldr. Bilindii gibi tarihimizde gerek manada byk, pekok hakann unvan karadr. Bir kere Oguz Kagann babas, Uygur Trkesi ile yazlm olan Oguznmeye gre Ay Kagan iken, Bat Trklerinin rivayetlerinde Kara Handr. Mesela Kk Trk Kaganlnn kurucusu olan Bumnn herhalde byk olu Kara Kagan (552-553) unvann tamakla beraber, devletin batsn tekil eden ve On Oklarn idarecisi durumunda olan, steminin 576da lmnden sonra babasnn vazifesini stlenen olu Tardunun unvan da Kara ordur. Hatta 16. asrda bile Safevi hanedanlnn temel oymaklarndan birisini tekil eden Ustaclu beylerinden birinin ad da Kara Handr 1. imdiye kadar bu durum hi gz
* 1

Prof. Dr. Ankara niversitesi DTCF Tarih Blm - Ankara S.Gme, Trk Destanlarna Giri, Ankara 2009, s.128-129.

Kara Unvan ve Kara Hanllarn Menei zerine

30

nnde bulundurulmadndan Kara Kagan (Kara Han) unvanl Trk beylerine hi aldr edilmemitir. Konunun aratrclarna yol gstermesi asndan, bu hkmdar unvan zerine de eilmek lazm. Yani, eski Trkler (Kara Hanllardan ok nceleri) idarecilerine durup-dururken Kara unvann vermemilerdir. Trk kltrnde ynlerin sralamasna gre; dou=gk veya yeil (hayvan ejderha), bat=ak (hayvan bars veya tonga), gney=kzl (hayvan saksaan), kuzey=karadr (hayvan ylan). lim adamlar, kosmografik manada yagz yer karann (halkn), yal kk ise tahtn (yani tr) iaretiydi, demektedir. Buna bal olarak, Kk Trke yazl kitabelerden kan kesin bir netice vardr ki, kara tek bana halk gsterir. Trkede kara sfat aslnda aa bir dereceyi deil, bilakis byk, kudretli ve asil manalarn ifade eder. Eski Trk yaztlarnda, gcn kaynann halkn kendisi olduu bizzat zerine basa basa vurgulanmaktadr. Ayrca karann manalar arasnda kuvveti ve eskilii de saymakta fayda vardr 2. Ancak bizim iin yeni olan, zellikle Kara Hanl ad asndan bu isim, Trk devlet tekilatna gre, kuzeyi gsterir ve eski Trklerdeki kara unvanl beylerin byk, asil, yce kiiler olmalardr. Bu slale iin ilmi eserlerde kullanlan dier bir karakteristik ad ise, llig Hanlar (lli=devletli) deyimidir. Baz eserlerde, bu kelime bize gre yanl olarak ilig eklinde yazlmaktadr. Fakat kelimenin dorusu illig olmaldr. Ayrca slam kaynaklarnda Kara Hanllar iin El-Hakaniye, El-Haniye, Al-Afrasiyab gibi isimler de kullanlr. Bunlarn hepsi han sahibi, mlk sahibi olma ile alkal terimlerdir. Kara Hanl beylerinin unvanlarnda Tabga veya Tamga san da grlr ki, bu da kuvvetli ve byk demek olup; inin kuzeyinde M. sonra 4. asrda bir hanedanlk kuran ve ince vesikalarda To-pa Wei slalesi diye de anlan slaleden beridir rastlanr 3. Kara Hanllar tarihiyle uraan en yetkili alimler onlar Kk Trk hkmdar ailesi olan Brllere (Ainalar) balamaktadrlar. Meseleye bu adan baktmzda Trk Devletini yneten hkmdar ailesi, Hunlardan beridir hep ayn slaleden gelmektedir. Yine Kara Hanl Trk slalesinin idarecilerinin unvanlarnda rastladmz arslan ve bugra adlarn da umumiyetle Bat Trkleri, yani Bat Tlsleri veya dier deyimle Ogur Trkleri kullanmlardr. Kara Hanllarn menei ile alkal eitli faraziyeler vardr. Bunlarn arasnda Uygur, Oguz-Trkmen, Yagma, Karluk-Yagma, igil ve Brl iddialarn sayabiliriz. Bunlar bir yana Kara Hanllar tpk dier ada Trk slaleleri gibi kendilerini Afrasyab ya da baka bir deyile Alp Er Tongaya balarlar. Kara Hanllarn hakim olduu Trkistan sahas M.nceki alarda Trklemitir. zellikle Br Tonga (Mo-tun) Yabgu dneminde Trk hakimiyeti tamamen yerletikten sonra, Br Tongann ocuklarnn ardndan bu corafyada stnlk yava yava inin
2 3

S.Gme, Trk Kltrnn Ana Hatlar, Ankara 2006, s.47. S.Gme, Kara Hanl Ad zerine Baz Dnceler, Kk Aratrmalar, 2/2, Ankara 2001, s.141.

History Studies Volume 2/2 2010

31

Saadettin GME

eline geer. Ancak inliler bu evrenin asli halk olmadndan dolay bir mddet sonra Trkistana Hunlarn devam durumunda bulunan Trk slaleleri hakimdir. zellikle bunlarn iinde Ak Hunlarn mhim bir yeri var. 6. asrn ikinci yarsnda pek Yolunu kontrol amacyla kan Ak Hun-Sasani-Kk Trk mcadelelerinin arkasndan, Trkistan sahas Kk Trklerin eline geti4. Brl ailesi buray zaman zaman merkezden, bazan da yerel idarecileri kullanarak idare ettiler. Bilindii zere, Arap ordular 634 senesinde Bizans imparatorluunun gcn Arap Yarmadasnn kuzeyinde krdktan sonra, Kadisiye (635) ve Nihavend (641) savalaryla da ran yenip, douya doru ilerlemeye balamlard. Dou da ise onlar yeni bir dinamik kuvvet olarak, Trkler bekliyordu. te buna binaen 708/709larda, Arap ordular kumandan Kuteybenin Trkistandaki Temir Kap blgesine, yani bugnk zbekistann gneyi ile Afganistann kuzeyine geldii sylenmektedir. Irak umumi valisi Haccac b. Yusufa bal olarak Horasana idareci atanan Kuteybe, Merve yneldiinde baz ayaklanmalar patlak verdi. Bunlar yattrmak amacyla Belhe yrm, ehri tahrip ettikten sonra ynetimi kardeine brakmt. Bu arada Toharistan havalisinin Trk hakimi Tirek Tarkan ve dierleriyle anlat (709). Arkasndan Maverannehirin fethine giriti. Ancak Baykentteki adamlarnn ehirden kovulmas sebebiyle, burada korkun bir katliam yapt. Ahalinin btn erkeklerinin ldrlmesi zerine, evrede Araplara kar birlik duygular artt. Yine de Kuteybe, Buhara ve Semerkant ald 5. Onun icraatndan rahatsz olan Tirek Tarkan gibi baz beylerin muhalefete gemeleri yznden, Araplarla ipler koptu. 710 ylnn sonuna doru Kk Trklerin bir Trkistan seferi vardr. Byle bir yrye karar verilmesinin bata gelen sebebi, bu srada Sogdlar yenen ve burada dzeni bozan Arap komutan Kuteybe yzndendir. nk Kuteybe Arap ordularnn genel valisinden blgeye akn etmesi hususunda emir almt ve bu da bir takm karklklara yol amt. Orkun Yaztlarnda Kk Trklerin bu topraklara asker gndermesi hususunda; Sogd halkn yeniden dzenlemek iin Yin gz geilerek, Temir Kapya kadar bir ordu yolland, denmektedir6. Neticede, Kuteybe 714te merkezini Takent blgesine tadnda, efendisi Haccacn da lmyle talihi deiti. Zaten askerleri de artk pek savamaya yanamyorlard. Dolaysyla adamlarnn bir blmn serbest braktktan sonra, Halifeliin merkezinden gelecek emirleri bekledi. Ancak Halife Velidin de vefatyla tamamen desteksiz kald. Taht kavgalarna kart ve buna bal olarak, isyan eden adamlar tarafndan 715 tarihinde ldrld 7.

4 5

S.Gme, Kk Trk Tarihi, 3. bask, Ankara 2009, s.45-53. Gme, a.g.e., s.130-131. 6 Baknz, Kl Tigin Yazt, Dou Taraf, 39. satr: Sogdak bodun iteyin tiyin, Yin gzig kee, Temir Kapgka tegi sledimiz. 7 K.V.Zettersen-.Kafesolu, Kuteybe, slam Ansiklopedisi, C. 6, 2. bask, stanbul 1988, s.1051; E.Pamuku, Badatta lk Trkler, Ankara 1994, s.10-11.

History Studies Volume 2/2 2010

Kara Unvan ve Kara Hanllarn Menei zerine

32

nce Hun, sonra Kk Trk hakimiyetindeki bu blgede ok eski devirlerden beridir Bat Tlsleri dediimiz Trgi, Tardu, Karluk vs. Trk boylar yayorlard. Maalesef Uygurlarn 748 tarihinde tamamen tkenin merkezindeki Brl ynetimine son vermeleri, Trkistan da yeni bir otorite boluunu dourdu. nk Kk Trkler bu corafyay yle veya byle nerdeyse iktidarlarnn sonuna kadar kontrol altnda tutmulard. Bununla birlikte 840 tarihlerinde tken Uygur Kaganlnn Krgz Trkleri tarafndan yklmasndan sonra kaganla bal boylar bamsz hareket etmeye balamlar ve bu srada Karluk yabgusu da kendisini bozkrlarn yeni hakimi olarak aklamt. Uygurlarn yklnn ardndan Karluk ve Trkistan sahasna doru byk bir Trk g vukua geldi ve bu arada da yeni kaynamalar ortaya kt. Esasnda Karluklar, Uygur Devletinin tesisi srasnda hakszla uradklarn dnyorlard. Buna bal olarak da uzun sre Uygur Yaglakar ailesi ile kavga yaptlar. Ama Uygur kaganlarndan Moyun orun (749-759) saltanat srasnda btn mitlerini yitiren Karluk Trkleri artk kendilerine Tanr Dalar havalisinde yurt tutmakla megul oldular 8. Buna binaen Uygur Kaganlnn kyle onlara yeniden gn dodu ve Trkistan ile Tanr Dalar civarlarnda yeni siyasi oluumlara gittiler. te bundan dolay blgede ortaya kan Kara Hanl slalelesinin kurucular diye Karluklar gsterilmektedirler. Bir baka iddiaya gre de, bu hanedanl herhalde Uygur federasyonuna bal Yagma Trkleri tesis etmilerdir. Ancak burada u hususu da belirtmekte fayda var: 8. yzyln Trgi beylerinin unvanlar ve adlar iyice incelenecek olursa, onlarn da kara unvann kullandklar gzden kamayacaktr. Bu sralarda On Oklar devletin merkezine kar bitmez-tkenmez mcadelelerini srdryorlard. Trgi beyi Su-lu (belki or veya l), tahta ktktan sonra kabilesiyle beraber baz baarlar kazand. Onlar douya doru yrmek isteyen Arap ordularn da engelliyorlard. Bu yzden slamiyetin kabul edilmesi iin Emevi Halifesi Hiam b. Abdlmelikden Trgi beyi or Yabguya bir eli gnderildi. Gelen heyet ona Mslman olmas iin bir teklif yaptysa da, mspet veya menfi hibir cevap vermedi. Sadece, askerlerini gstererek; bunlarn iinde ne bir ifti ne de doru drst sanatkr bulunuyor. Sizin Mslmanlnz seersek, nasl geineceiz, diyordu9. Hatta bu mcadeleler esnasnda ad anlan Trgi beyinin yannda Kara Bugra isminde bir komutann yer ald, onun da slam tarihlerinde ska rastladmz ve lm tarihi 841lere denk gelen Afn Begin byk ceddi olduu yolundaki grlerle beraber, Afnn dedesinin unvannn da Kara Han eklinde getiine dair atflar sz konusudur. Bu kii de 794 ylnda Abbasilerin Horasan valisiyle birka kez arpmtr 10. Bizce bu husus Kara Hanl ad ve tarihi asndan zerinde durulmas gereken bir meseledir. Batdaki Tls airetlerinden olan Trgiler, On Oklarn Tuglu (Tulu/ Tr) boyuna mensupturlar. Be or tarafndan idare edilen Tuglularn uruglar; umukun,
8 9

S.Gme, Uygur Trkleri Tarihi, 3. bask, Ankara 2009, s.52-69 Gme, Kk Trk Tarihi, s.172-173. 10 Pamuku, a.g.e., s.101-102; Gme, Uygur Trkleri, s.46.

History Studies Volume 2/2 2010

33

Saadettin GME

Ulugkut, eor, Trgi, Sngzdr. Bunlar u vadisinin dousunda, Altay ve Cungaryay iine alan blgelerde yayorlard. Bulunan arkeolojik eserler, Trgi yerleimlerinin Argu-Talas ve li evrelerinde olduunu gsteriyor. Kk Trke yaztlardan da yine arlkl merkezlerinin buralarda yer ald, Balka Gl ile Tanr Dalar arasnda yayldklar anlalr11. Sonu olarak; bize gre, Kara Hanl slalesinin Trgilerle de bir irtibat bulunabilir. Kara Hanllar zerine yaplacak almalarda bu konu zerinde de durmakta fayda vardr. nk Kk Trk Kaganlnn skutundan sonra eski Trgi kabileleri Tanr Dalar-Trkistan corafyasnda ba bo dolayorlard. Bu muazzam gcn mutlaka kendisi bir idare etrafnda toplanm olmaldr. KAYNAKA GME, S., Kara Hanl Ad zerine Baz Dnceler, Kk Aratrmalar, 2/2, Ankara 2001 GME, S., Trk Kltrnn Ana Hatlar, Ankara 2006 GME, S., Trk Destanlarna Giri, Ankara 2009 GME, S., Uygur Trkleri Tarihi, 3. bask, Ankara 2009 GME, S., Kk Trk Tarihi, 3. bask, Ankara 2009 PAMUKU, E., Badatta lk Trkler, Ankara 1994 ZETTERSEN, K.V.-Kafesolu, ., Kuteybe, slam Ansiklopedisi, C. 6, 2. bask, stanbul 1988

11

Gme, a.g.e., s.46-47; Gme, Kk Trk Tarihi, s.125.

History Studies Volume 2/2 2010