Mehmed Emin Efendinin Seyahatnamesine Gre Eski Bir Trk ehri: Dehistan

Fikret Trkmen*
zet: Seyahatnameler, yazarlarnn znel grlerini ierse de, gzleme dayanmas ve yazldklar dnemin sosyal, kltrel ve ekonomik artlarnn renilmesi bakmndan nemli kaynaklardr. Yazl kltrn yaygn olarak kullanlmad toplumlarn, gelenek, grenek, rf, adet ve kltrleri ile ilgili bilgiler, o topluma eitli vesilelerle urayan seyyahlarn, seyahatnamelerinden renilebilmektedir. Mehmed Emin Efendinin yazd Asya-y Vustaya Seyahat adl eser de Orta Asyada yaayan Trk boylarnn, o dnemdeki durumunun renilmesi asndan olduka nemli bir seyahatnamedir. Bu makalede, Mehmed Emin Efendinin eseri ve bu eserdeki verilerden hareketle tarih bir Trk ehri olan Dehistan ve Trkmen folkloru ile ilgili tespit ve tahlillere yer verilmitir. Anahtar Kelimeler: Seyahatnameler, Mehmed Emin Efendi, Asya-y Vustaya Seyahat, Dehistan, Trkmenistan

Bat Trkmenistanda, Kzletrek ehrinin 90 km kadar kuzeybatsnda bulunan Dehistan, Ortaada nemli bir ticaret ve sanat merkezi idi. Dz bir arazi zerine kurulan eski kent, 108 hektarlk bir alan kuatan ve yer yer kulelerle takviye edilen kerpi surlarla evrilmiti. Bugn kentin harabe haldeki yerleim yerinde, hala izlenebilen cadde ve bunlar kesen sokaklarnn iki yannda dizildii anlalan yap kalntlar burann Ortaada gelimi bir kent olduunu gstermektedir. Gnmzde terkedilmi haldeki kentte baz yap kalntlar ile, onun 7 km kadar kuzeyinde bulunan eski mezarlndaki Ortaa dnemi trbeler, Dehistann ayakta kalabilen gemiten hatralardr (Sayan 1999: 15-17, 39-60, Sayan 2002: 69-71, Pugaenkova 1958: 172, 220, 263-268, Pugaenkova 1967: 108, 114, 125-126, Atagarriyev 1973: 21, Atagarriyev 1974). Gnmzde, Mehed-i Msriyan (Atagarriyev 1973: 21 vd., Minorsky 1979: 159-160) adyla tannan Dehistan hakknda, Ortaa kaynaklarnda az da olsa bilgi bulunmaktadr. nceleri Dahistan, daha sonralar Dehistan (ki baz kaynaklarda Dihistan eklinde de gemektedir) olarak anlan kentin, adn burada yaayan Dahlar isimli bir Trk Boyudan ald sanlmakta ve bunun Dahlar Yurdu anlamna geldii sylenmektedir (Atagarriyev 1973: 21). Dahlarn durumu henz aratrmaya muhta olmakla birlikte, Z. V.
*

Ege niversitesi, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits / ZMR fikret.turkmen@ege.edu.tr

bilig Bahar / 2009 say 49: 205-220 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Bahar / 2009, say 49

Togan, bunlar Trkmenlerin Teke Kabilesinin ismiyle birletiren S. Martinin fikrini benimsemektedir (Togan 1981: 426). ehrin ilk kuruluuyla ilgili tarih kaynaklarnda eitli grlere rastlanr. Yakut, Onun Abdullah b. Tahir tarafndan bina edildii sylenirse de bu doru deildir der. Ancak, buray kimin kurduuna dair bilgi vermez (Yakut 197986: 492). ehir, rana dair Pehlevi diliyle yazlm ehirler cedvelinde Araklardan Narsahe adnda birisi tarafndan (Marquart 1901: 73), Nuzht al Kulb (s.166)e gre ise, Sasanilerden Kubad b. Firuz tarafndan kurulmutur (Minorsky 1979: 160). Tarihi kaynaklara gre, V. yzyldan beri blgede ve ehirde ul (Sul) slalesi idaresinde Trklerin grld bilinmektedir (Marquart 1901: 72-73, Hududulalam 1937: 60, 193, 311, 386) ki, bundan Dehistann Horasanda en eski Trk yerleim merkezlerinden biri olduu tespit edilmektedir. Tarihi Belzr, Emevi halifesi Abdlmelik zamannda (VII. yzyl) Yezid kumandasndaki Arap ordularnn Dehistan kuattn, Sul et-Trki liderliindeki Dehistan halknn ehirden klar yaparak Mslmanlarla savatn; fakat sonunda, Trklerin aresiz teslim olmak zorunda kaldklarn ve Yezidin Trklerden on drt bin kiiyi ldrerek yerine bir vekil braktn yazar ki, bu da daha o dnemde burasnn byk bir Trk ehri olduunu gstermektedir. Daha sonralar ehrin igal ve yamalardan byk zarar grd tahmin edilmektedir. X. yzylda bn Havkal Dehistan, Abskundan 50 fersah uzaklkta ky gibi bir yer olarak nitelendirir (bn Havkal: 329). sthr de ayn mesafeyi verir; fakat Dehistan, Hazar Denizi kysnda girinti yapan ve deniz dalgaland zaman gemilerin snd bir yer olarak nitelendirir (Mesalikul-Memlik 1927: 219). (Bugn Dehistan blge olarak Hazar Denizine ky olmakla birlikte, eski yerleim merkezi ondan olduka ieridedir.) Makdis ise, burann ribt oluundan ve surunun sultan tarafndan tahrip edildiinden sz ederek, kent hakknda Sur kapldr. ehir mmur, zarif, gzel mescitleri, parlak arlar, ho evleri, tatl yemekleri bulunan bir yerdir. Camisi yoktur. Eski mescidinde aatan direkler bulunur demektedir (Makdis 1877: 358-359). Dandanakan Sava (1040)nn ardndan Seluklularn hakim olduu ehir, bundan byle uzun bir sre onlarn atad valilerce ynetilmitir. Daha sonra Hrizmah l Arslan, Dehistan eline geirerek, burada kendi hakimini brakmtr. ehirdeki Cuma Camisinin kalntlar o devirden gnmze ulaabilen yegane eserdir. XI-XIII. yzyl Seluklu ve Hrizmahl dnemlerinde kentin parlak bir devir yaad sanlmaktadr. O devirlerde nemli ticaret yollar zerinde yer almas, bu gelimesinin en byk sebebi olmaldr. Burada tespit edilen ve bir ksm kazlarla ortaya karlan byk kervansaray, Dehistann Ortaadaki ticari nemine ayrca iaret etmektedir.
206

Trkmen, Mehmed Emin Efendinin Seyahatnamesine Gre Eski Bir Trk ehri: Dehistan

ehrin 1221de Mool istilasna maruz kald tahmin edilmektedir. Sz konusu igale ait tarihi bir kayt yoksa da, yaplan kazlarda Mool tahribinin izlerine rastlanmtr (Atagarriev 1973: 22-23). Burada hayat, o tarihten sonra da devam etmi ve Timurlu dneminde ahruh, Dehistan' olu Baysunkarann idaresine vermi; ancak kuraklk bata olmak zere, eitli sebeplerle, XV. yzyln sonlarnda eski nemini yitiren kent tamamyla terk edilmitir. Bundan sonra, Dehistanda iskn faaliyeti grlmemektedir. 1877de, stanbuldan Orta Asyaya seyahat eden Mehmed Emin Efendi, Mehed-i Msryan (Dehistan)da konakladn belirterek o tarihlerde de burada drt tane evliya mezar ile biraz da Trkmen mezarndan baka bir ey olmadn kaydeder. Ancak Trkmenlerin bu mezarlara byk sayg gsterdiini, hatta byk kmbetin iindeki byk bir tan vaktiyle Mekkeden nakledilmi olduuna inandklarn yazmaktadr (Mehmed Emin Efendi 1986: 69 vd.). Seyyah ve yazar olan Mehmed Emin hakknda maalesef fazla bilgimiz bulunmamaktadr. stanbuldan Asya-y Vustaya Seyahat adyla yazd kitabndan (1986: 69) rendiimize gre, aslen Trkistanl olup tannm bir ailesi vardr. stanbula tahsil iin gnderilmi, iyi bir tahsil alm, askeri bir grev istemi olmasna ramen bedenen uygun olmad iin katiplik etmeye balam, ancak iki bklm almaktan sklm, kendi ifadesiyle ki bklm olarak katiplik etmek iin gerekli sabr, tahamml ve g bende hi mi hi yoktu. stelik byle skc eylere kar gnlmde nedense hep bir isteksizlik vard. Huzursuzluumu dnyay gezip dolaarak, zihnimi dadan daa, ovadan ovaya gezdirmekle yenebileceime kanaat getirince, nceleri bamdan sar, belimden klc kardm gibi, bu kez de elimden kalemi atarak, nasibimin elime sunduu sy sevinle kabul edip, dnyay grmeye kmtm. demektedir. Avrupada pek ok lkeyi gezmi, bat medeniyetinin i yzn, bu yksek medeniyetin nurlarnn geri kalm slam alemine yaylmasn arzu etmi olduunu, yine bu eserinin giriinden reniyoruz. Mehmed Emin Efendinin eserinin bir baka nemli yn de 1878de baslan nshasna Ahmet Mithat Efendinin yazm olduu nszdr. Btn mrn Trklerin kltr seviyesini ykseltmeye, gr ufkunu geniletmeye, okuma evkini arttrmaya alm olan Ahmet Mithat Efendi, nsznde yle demektedir: Cihan bilir ki Osmanllar mene olarak Ortaasyaldr. Ancak Osmanllar henz Ortaasyay bilmemektedir. Franszlarn Mon Patrie yani Anavatan dedikleri asl vatan bizim iin Ortaasya olup, imdi elimizde bulunan Osmanl topraklar Ortaasyann deta bir manevi uzantsdr. Daha sonra da; () Babalarmz, kardelerimiz olan Trkmenlerin gemi tarihleri insan faziletler, ycelikler, erefler, anlar ve asker bakmdan stn meziyetler
207

bilig, Bahar / 2009, say 49

ile dolu olduu gibi bugnk ahlak deerler de hem kendileri ve hem de onlara mensup olan milletler iin bir iftihar vesilesidir. () Evet! Trkmenler eski hllerini tamamen muhafaza etmilerdir. Zira bir millet ya dier milletlerin hkm altna girer yahut kendisi dier milletleri hkm altna alr. Bu durumda bir millet dahil hududunu deitirmez, kendi birliini bozmaz, asl vatanndan baka milletlerle karmadan tek bana yaarsa, rf, det ve trihini aynen korur. Trkmenlerin bu suretle muhafaza ettikleri trihi deerleri ile biz Osmanllarn son durumu arasnda ok byk farklar vardr. yle ki bir Osmanl Trkmenistana gidecek veya bir Trkmen stanbula gelecek olsa dete, ahlka, lisanca, maete birbirinin devm olduklarn anlamayacak kadar yabanclam olduklarn grrler. Yalnz bu fark grmek bile, aratrclar iin yle nemli bir olaydr ki, bu uurda Asyaya bir yolculua koyulsa ok grlmez. ste eserini bastm gezgin ve yazar bizimle bu derece ilgisi olan ve nazarmza imdiki vatanmz kadar ktsiyet ve kymeti olmak lazm gelen bir lkeyi gzlerimiz nne seriyor. Bu hizmetin kadir bilenler nezdinde hayrl bir eser saylacana ve kranla karlanacana phemiz yoktur. () Osmanl Devletinin Rus ordular ile kyasya bir savaa tututuu bir trihte, seyyah Mehmed Emin Efendinin stanbuldan kalkarak Ortaasya ilerine Buharaya, Kagara kadar gitmesi srf gezmek, grmek, renmek zevkine hamledilemez kanaatindeyim. Bin bir tehlike iinde, llerden, dalardan, denizlerden, nehirlerden geilerek yaplan bu yorucu, zahmetli, tehlikeli yolculuun temelinde, yazarn da samimiyetle iaret ettii gibi ttihad-i slam binasna nizane de olsa bir ta koymak gayesi vardr. Yazar Trk kltr trihi bakmndan nemli saydmz eserinde Hazar Denizinin dousundan yaayan Trkmen kabilelerinin tarihleri, gelenekleri, detleri, rfleri, savalar, inanlar hakknda dikkate ayan bilgiler vermektedir. Yazarn bizzat grerek, gezerek toplad bu bilgilerin Trkoloji iin faydal bir malzeme olduu inkr edilemez. Yazar trihin tozlu sayfalar arasnda kalan hametli ve parlak medeniyetleri hasret ve gpta ile anarken, ayn zamanda grd gerilik ve cahillik eserlerini de samimiyetle ve ekinmeden tenkit etmektedir. Trkmenlerin cesaretini, civanmertliini, yiitliini, misafirperverliini anlatrken nasl cokun ve gururluysa, bir zamanlar byk medeniyetlerin beii olmu topraklarn iinde bulunduu geri, yoksul, a ve plak durumu karsnda da zgn ve krktr. arlk Rusyasnn kuzeyden, in devletinin doudan, ngilterenin Afganistan yoluyla gneyden tehdidi altnda skan Ortaasya halk, iten de bitip tkenmeyen ihtiraslarn, kavgalarn, rekabetlerin elinde periandr. Hokand
208

Trkmen, Mehmed Emin Efendinin Seyahatnamesine Gre Eski Bir Trk ehri: Dehistan

Hanl, Hiyve Hanl, Buhara Hanl, Takent Hanl birbirleriyle savamakta, hanlarn ok defa ahs ikballeri yznden rakiplerini yok edebilmek iin istilc d glere yardm ettii ve el uzatt grlmektedir. Hatt ayn hanlk iinde taht ve ta kavgas yznden ayn aile fertlerinin muhtelif kabilelere dayanarak birbirleri ile kanl savalara girdii mahede edilmektedir (Mehmed Emin Efendi 1986: 8-10). () Mehmed Emin Efendinin stanbuldan Hiveye kadar olan yolculuunu anlatt bu eserinde Mehed-i Msryan adyla and Dehistan hakknda da son derece ilgi ekici bilgiler vermektedir. Gmtepeten Hiveye giderken yollar ve iklim artlarn ok iyi bilen Rahmanverdi Han isimli bir klavuzu vardr. Demirkazk (Kutup) yldznn yardm ile yollarn bulurlar ve Mugan l denilen l gemek iin iki gn srecek olan yola karlar. ki gn iki gece durmadan yol yrrler. kinci gn ikindi namaz vaktinde uzaktan ufuk zerinde baz kmbetler ve mezar tepeleri grnmeye balar. Sular da tkenmek zeredir. Bu kmbetleri grnce ok sevinirler. Ancak yol grnd gibi deildir. O gn akama kadar yol yryerek ancak ularlar (Mehmed Emin Efendi 1986: 67-68). Mehmed Emin Efendi bundan sonra Mehed-i Msryan bal ile Dehistan anlatmaya balar. Baz ksmlarn atlayarak, Asya-y Vustaya Seyahat kitabndaki yazarn vermi olduu bilgileri ve Bir Ak Facias bal ile anlatlan, bir hikyesini nakletmek istiyorum. Mehmed Emin Efendi, eserinde, kmbetler ve mezarlar ifadesinin Mehed-i Msryann bayndr bir yer olduunu gstermediini, burada ancak drt evliya trbesi ile birka Trkmen mezarndan baka hibir eyin bulunmadn belirtir. Daha sonra burada bir su yatann olmasna ve yollarn dzeltmek iin bu mevkiin nemli bir iaret olduunu belirtir. Yazar bu blgede karlat Trkmenler hakknda da nemli bilgiler vermektedir. Trkmenler buraya Mehed-i Mstedran diyorlarsa da Msryn olmas daha dorudur. Buraya niin byle bir ismin verildiini kimse bilmiyor. Bu yolda tarih bir bilgi mevcut deil. u kadar ki byk kmbetin iinde byk bir ta gstererek, bu tan vaktiyle Mekke-i Mkerremeden nakledilmi olduunu inanyorlard dedikten sonra yazar, Burada gece yarsna kadar kalmaya karar verdiimizden su yatann bir kenarna seccadeyi serip, oturdum. diyerek kum ve gkyznden baka bir eyin gzkmedii bu seccade zerinde duygulanr ve insan mrnn nasl bir bardak sudan ibaret olduunu bu llerde anlar. Ona gre geni l arazisi kabirden baka bir ey deildir. Mezar niin korkun grnr gibi dncelere dalar ve gzne uyku girmez. Ancak
209

bilig, Bahar / 2009, say 49

midini hi kaybetmez. Aksine llerde hayat ve canllk bulur. Hayatnn hibir annda tatmad lezzeti orada tadar. Bat ynnden le doru, o kadar gzel renkler salp gelmeye balar ki tarif edilemez. Daha sonra bulutsuz, dumansz, mavi renkli gkyznde binlerce yldz parldamaya balar. Medeniyetin grlts ile dolmu kulaklar, bu mutlak sessizlikle baka hislere dalar. Aslnda l bsbtn sessiz deildir. Gndz gnein kzgnl ile yanm, kavrulmu olan kumlar, sanki gece feryat figan ediyorlarm gibi, lden inlemeye benzeyen seslerin ykseldiini hisseder. Yanlarnda kverdi isimli bir kii daha vardr. O da yemek hazrlamaktadr. Mehed-i Msryanda (Dehistanda) su, yamur birikintisi gibi bir ey olup, uzun bir sre durgun kaldndan, tad bozulmutur. Bu sudan kaynatlan tatsz tuzsuz ay da byk bir itahla ierler. O dnemde Trkmen boylar arasnda dmanlk da hat safhadadr. Mesela, Grgn kabilesi ile Yumut (Yazar, Yemut demektedir.) kabilesi birbirlerine dmandr. Dmanlar birbirlerini su yataklarnda kstrmaktadr. Bu yzden orada uzun bir sre kalmak tehlikelidir. Gece nbetlee bir kii gzclk yapacaktr. lk nce kverdi nbete kalr. Ancak Mehmed Emin Efendiyi de uyku tutmaz. kverdinin yanna gider. kverdi sazn klfndan kararak hazin iirler sylemeye balar. Mehmed Emin Efendinin verdii bilgiler arasnda Trkmen folkloru ve destanlar hakknda orijinal bilgiler de bulunmaktadr. Bunlardan biri kverdinin gece anlatmaya balad Krolu destandr. Yazar burada hayrete der, nk Krolu, yazara gre Anadolu sahasnda amlbelde yaamtr. Krolunun namn buralarda iitecei aklnn ucundan bile gemez. kverdiye bu konuda baz sorular sorar ve renir ki, Koroglu bir Trkmendir ve Teke boyundandr. Tekeliler, ranllarla ezeli dmandr. Onlarla yaptklar savalar bu destanda anlatlmaktadr. kverdinin anlattklarna gre bu destanda Trkmenlerin kahramanlklar vlr, ranllar kadnlar gibi diye tahkir edilirler. Mehmed Emin Efendi, Krolundan drt beyitlik bir iiri de kaydetmitir. Bu iir yledir: Beraber tig-i zen n nergis-i yr Seraser saf iken n zlf-i dildr Vilayet alguc n hsn-i dilber Gbar-engz misal r-y kfir Yrdr ulezen n ak- can-sz Bri n gamze-i dilber-i ciger-suz Bri cadu gziding fitne-engiz Bari n tig-i hicran tiz-vu hun-rz1 (Mehmed Emin Efendi 1986: 72).

210

Trkmen, Mehmed Emin Efendinin Seyahatnamesine Gre Eski Bir Trk ehri: Dehistan

kverdi bu iirlere benzeyen pek ok iir okumu olmaldr. Zira Mehmed Emin Efendi iirin takdimini yaparken Koroglunun vlmesi ve vasf hakknda syledii beyitlerden bazlar unlardr. (Mehmed Emin Efendi 1986:72) eklinde bir aklama yapmaktadr. Krolu da byle ranllarla savalarda nam salm, ran ordusunu datm ve ran ahn tir tir titretmi bir kahramandr. Krolunun vlmesinden sonra, kverdi alamaya balar. Yazarmz sebebini sorunca kendinin de macerasna itirak ettii bir ak hikyesi anlatr. Hikyenin kuruluu Dede Korkut Ouz-nmelerini hatrlatmaktadr. Bu da bize Ouz-nme geleneinin o dnemde hl canl olduunu gstermektedir. Mehmed Emin Efendi, kverdinin anlatt olay Bir Ak Fcias bal ile yaynlamtr. Bu hikye, zet olarak yledir: kverdinin babas, Hive Han Mehmed Eminin yannda uzun yllar hizmet ettikten sonra, yallnda oullar kverdi ve Niyaziyi hann hizmetine tayin eder. Niyazi, tanbur, ney, rbab ve saz almaktadr ve iir sylemekte usta bir kiidir. Bu vasflar ile hann takdirini kazanmtr. O dnemde Trkmen boylar arasnda savalar ve mcadeleler grlmektedir. Yemut boyunun han olan Mehmed Emin, Teke Trkmenlerinin elinde bulunan Merv kalesini almak zere ordusuyla birlikte sefere kar. Bu seferde Mehmed Emin Hann ordusunda kverdi ve Niyazi de vardr. Yamut boyu, Teke Trkmenlerini yenilir ve Mehmed Emin Hann ba kesilir, bunun zerine ordusu dalr. kverdi de kardeini geride brakarak, kaar ve ailesinin yanna dner. Kardeini geride brakt iin ailesi kverdiyi cezalandrr. Aradan iki ay getikten sonra kverdi, Tahavuz pazarna giderken, yolda grd tccarlardan kardeinin hayatta olduunu ve esir dtn renir. Tccarlar evine davet eden kverdi, babasnn da durumu renmesinden sonra, kardeini kurtarmak iin gerekli paray da alarak tccarlarla beraber Merve gider. kverdi, bir gece dinlendikten sonra Hakkulu Hann evine gider. O srada Hakkulu Hann kz Mehtap ile Kavutu Hann olu Sofu Hann dn vardr, Niyazi ise bir kede, dier mzisyenlerle birlikte saz almaktadr. Sonra Niyazi, Ferhat ile irin hikyesini anlatr. kverdi, Hakkulu Han ile konuur ve kardeini kurtarmak iin gerekli parann yannda olduunu bildirir. Hakkulu Han, kardeini serbest brakacan syler. Ancak, Niyazi ile Hakkulu Hann kz Mehtap birbirlerine k olmulardr. Kurtulu haberine Niyazi sevinemez ve Mehtap ile konuarak birlikte kamaya karar verirler. kverdi onlar bu kararlarndan dnmeye raz etmek iin urar, ancak baarl olamaz. Mehtap ile Sofu Hann nikahnn kylmasndan sonra, geceleyin Mehtap, Niyazi ve kverdi gizlice kaarlar. Eve dndklerinde, an211

bilig, Bahar / 2009, say 49

ne ve babas da bu duruma ok kzarlar. Teke tarafndan gelen bir kii, Teke boyunun sava iin yaknda geleceini haber verir. Bunun zerine babas Yamut boyunun genleri de savaa hazrlanrlar. Sonunda Niyazi, Mehtap, kverdi ve ailesi Teke boyuna esir olur. Mehtap, Sofu Han ile nikahl olduundan zina suu ilediklerine hkmedilir ve kad recm edilmelerine karar verir. ki gen k talanarak ldrlr (Mehmed Emin Efendi 73-87). Mehmed Emin Efendi, bu olay bir halk hikyesi anlatr gibi anlatmtr. Hatta baz yerlerinde iki n durumunu anlatmak iin, iir de okumutur (Mehmed Emin Efendi 1986: 77). Sonu olarak, pek ok Trk ehri ve tarih olay gibi, Dehistan hakknda da o dneme ait seyahatnameler nemli kaynaklardr. Tamam gzleme dayanan bu eserler ne kadar duygusal olurlarsa olsunlar gerek bilgilerle doludurlar. Bu tr eserler incelendike gereklere yaklama ihtimali de daha ok olur. Bu bakmdan Anadoludan gelen uurlu bir kiinin yazdklar ayr bir neme sahiptir. Temennimiz yerli ve yabanc seyyahlarn eserlerinin bir an nce Trk ve Trkmen kltrne ve bilim alemine sunulmasdr.

Aklamalar
1. Bu iir muhtemelen kitapta yanl yazlmtr. Doru yazlnn ve anlamlsnn yle olmas gerekir: Ber--ber tg-zen n nergis-i yr Ser--ser saf-iken n zlf-i dil-dr (Sevgilinin nergis gzleri gibi, beraber kl eker. Gnl alc sevgilinin salar gibi daima saflar krar) Vilyet alguc n hsn-i dilber Gubr-engz misl-i r-y kfer (Sevgilinin gzellii gibi ehirler fetheder. (Sevgilinin) kafir ka gibi tozlar koparr Bardr ule-zen n ak- cn-sz Bar n gamze-i dilber ciger-sz (Bazen can yakc ak gibi kvlcmlar saar. Bazen de sevgilinin gamzesi gibi cierler yakar) Bar cd gzi dik fitne-engz Bar n tg- hicrn tz hn-rz (Bazen cad gz gibi fitneler karr. Bazen de ayrlk klc gibi keskin ve kan dkcdr) 2. Burada yer alan resimler; Yksel Sayan, Trkmenistandaki Mimari Eserler (XIXVI Yzyl), Ankara, 1999dan alnmtr.

212

Trkmen, Mehmed Emin Efendinin Seyahatnamesine Gre Eski Bir Trk ehri: Dehistan

Kaynaklar
Atagarriev, E. (1973). Misriann Tarihi ve Barada Taze Arkeologik Malumatlar. Trkmenistan Yadigarlikleri. 2 (16). Atagarriev, E. vd. (1974). Trkmenistann arhutektura yadigarluklar - Pamyatniki arhutektur Trkmenistana. Leningrad. Belzr (1987). Fthl Bldan. ev. M. Fayda. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Can, Ylmaz (2002). Anadolu ncesi Trk Kenti. Trkler. C. 3. Ankara: Yeni Trkiye Yay. Cezar, Mustafa (1977). Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk. stanbul: Trkiye Bankas Yay. Huddul -alam the regions of the world (1937). ng. ev. V. Minorsky. London: Luzac. bn Havkal (ty). Srat el Arz. Beyrut: Dr Mektebet el Hayt neri. Makdis (1877). Ahsent-Tekasim fi marifetil-eklim. Yay. Haz. M.J. De Goeje. Leiden: Brill. Marquart J. (1901). Eranahr. Berlin. Mehmed Emin Efendi (1986). stanbuldan Orta Asyaya Seyahat. Haz. R. Akdemir. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yay. Mesalikul Memlik (1927). Yay. Haz. M.J. De Goeje. Leiden: Brill. Minorsky, V. (1979). Mehed-i Msriyan. A. C.VIII. 159-160. Pugaenkova, G. A. (1958). Puti Razvitiya Arhitektur Yujnogo Trkmenistana Por Rabovladeniya i Feodalizma. Moskva: zdatelstvo Akademi Navk SSSR. Pugaenkova, G. A. (1967). skusstvo Trkmenistana. Moskva: zdatelstvo Iskosstvo. Sayan, Yksel (1999). Trkmenistandaki Mimari Eserler (XI-XVI Yzyl). Ankara: Kltr Bakanl Yay. (2002), Trkmenistann XI-XIX. Yzyl Mimar Antlar. Trkler. C.6. Ankara: Yeni Trkiye Yay. Smer, Faruk (1994). Eski Trklerde ehircilik. Ankara: TTK Yay. Togan, Z. V. (1981). Umumi Trk Tarihine Giri. stanbul: Enderun Kitabevi. Ykt el Hamav (197986). Muceml-Bldan. Beyrut: Dar-sader.

213

bilig, Bahar / 2009, say 49

Resimler2

Dehistan, sur dnda Rabadn bugnk yeri

Dehistan surlarnn kalntlar

214

Trkmen, Mehmed Emin Efendinin Seyahatnamesine Gre Eski Bir Trk ehri: Dehistan

Sur dndaki Dehistan Kervansaraynn kalntlar

Sur iindeki yap kalntlar: nde 1102 tarihli Seluklu minaresi, geride Cuma Camii

215

bilig, Bahar / 2009, say 49

Eski ehrin kalntlarndan baka bir grn

Dehistan harabelii

216

Trkmen, Mehmed Emin Efendinin Seyahatnamesine Gre Eski Bir Trk ehri: Dehistan

Harzemahlar dneminde yaptrlan (1200-1220) Dehistan Cuma Camiinin kalntlar

Dehistan Mezarlndaki trbelerin genel grn

217

bilig, Bahar / 2009, say 49

Trbelerin baka bir grn

Dehistan Mezarlnda bulunan Mezar-ir Kebir yaps ((XI. yzyl))

218

Dehistan: An Ancient Turkish City as Recorded in Mehmed Emin Efendis Travel Book
Fikret Trkmen*
Abstract: Although they may sometimes include subjective views of their authors, travel books are often very valuable sources since they are written upon observation and reflect the social, cultural and economic conditions of their era. It is owing to travelers writings that information can be obtained on the traditions and customs of societies where written culture is not well-established. In this sense, Mehmed Emin Efendis work, Asya-y Vustaya Seyahat, is a very important travel book providing information on the condition of the Turkish tribes living in Central Asia during that period. This article focuses on the data found in Mehmed Emin Efendis work to make judgments and analyses concerning Dehistan, a historical Turkish city, and Turkmen folklore. Key Words: Travel books, Mehmed Emin Efendi, Asya-y Vustaya Seyahat, Dehistan, Turkmenistan

Ege University, Institute of Turkic World Studies / ZMR fikret.turkmen@ege.edu.tr

bilig Spring / 2009 Number 49: 205-220 Ahmet Yesevi University Board of Trustees


*
: , , , , , . , , , . , - ( ) , , . , . : , , , , .

* , / fikret.turkmen@ege.edu.tr

bilig Vesna 2009 Vpusk: 49: 205-220 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi