1 ESK TRKLERDE BAYRAM VE FESTVALLER Salim KOCA Bayram kavram ilk defa Kagarl Mahmd'un XI.

yzylda yazd "Divar"da grlr. Kagarl, kelimenin aslnn "bedhrem" olduunu, bu kelimeyi Ouzlarn "beyrem" ekline evirdiklerini belirtir. Yine Kagarl'ya gre, "bayram elenme, glme ve sevinme gndr". Bayramlar XI. yzyl Trk toplumunda, "bayram yeri" ad verilen bir meydanda kutlanmaktayd. Bayram yeri, zellikle ieklerle sslenmekte, ra veya mealelerle aydnlatlmaktayd ki, buras Kagarl'nn ifadesiyle deta "gnl aan" bir mekn olmaktayd (Kagarl Mahmd 1939 1941:I, III, 480 176). Bayram yerinin aydnlatlm olmasna baklrsa, bayram kutlamalarnn gece de devam ettii anlalmaktadr. Burada hemen belirtelim ki, Kagarl Mahmd bu aklamayla Ramazan ve Kurban bayramlar gibi din bir bayramdan deil, mill bir bayramdan sz etmektedir. Fakat Kagarl, bu bayramn ne zaman kutlandna dair bilgi vermemektedir. Dikkatli bir tarihinin bu zaman yine Kagarl'nn ifadesinde geen bir kelime ile tespit etmesi mmkndr. Kagarl, bayram yerini tasvir ederken bu meknn ieklerle sslendiini sylemektedir. ieklerin genellikle ilkbaharda atn dnrsek, bayramn da ayn mevsimde kutlanm olduu muhakkaktr. Tarih kaytlara gre, Trklerin Hunlardan beri bayram ve festival trnden birok tren ve faaliyetleri vard. Mesel, Hun Trkleri beinci ayda, yani ilkbaharda "Lung-cn" ad verilen yerde topluca byk bir bayram yapmaktaydlar. Bu bayramda hem inanla ilgili detler yerine getirilmekte, hem de trl msabakalar dzenlenmekteydi. Din det olarak evrenin yaratcs "Gk Tanr" ve kutsal saylan "yer" iin at kurban edilmekteydi (De Groot 1921: 59).1 Bundan sonra bayramn msabaka ve elence ksmna geiliyordu. Bu ksmda Trklerin en ok sevdikleri bir spor tr olan at yarlar yaplyordu. At yarlar sekizinci ayda, yani sonbaharda bir kere daha tekrarlanmaktayd. Yar kulvar olarak da bir ormann etraf veya yere aklm ve iaret vazifesi gren aa dallar ile belirlenmi bir mekn seilmekteydi. (Eberhard 1942: 76) Hunlarnkine benzer bayram ve festivallere Gktrklerde de rastlanmaktadr. Gktrkler, her yl belirli bir zamanda "ecdat maaras"nda atalarna kurban kesiyorlard. Onlar ayn ekilde bayram kutlamalarna da, beinci ayn ikinci yarsnda "Gk Tanr" ve "kutsal yer ve su" iin kurban kesmekle balyorlard. Kurbandan sonra da topluca elenceye

2 geilmekteydi. zellikle kzlar, ayak topu (tepk=futbol) oynamaktayd. Herkes kmz imekteydi. Bundan sonra da arklar sylenmekteydi. (Eberhard 1942: 87; Liu Mau-tsai 1958: 42).2 Burada dikkati eken bir husus vardr. Trklerde bayram kutlamalarna toplumun hemen hemen her kesimi katlyordu. stelik bu katl seyirci olarak da deildi. Mesel gen kzlar, bugn genellikle erkeklerin oynad ayak topu oyununu (futbol) bizzat kendileri oynamlardr. Ayn bayram ve festivaller, Uygur Trkleri'nde de vard. 450 ylnda Uygur Trklerinden 5 grup birleerek, in'in kuzeyinde byk bir tren yapmlardr. Onlar, bu trende nce "Gk Tanr"ya kurban sunmular, sonra da arklar syleyerek elenmilerdir (Eberhard 1942: 73). te yandan, 840 ylndan sonra Tarm havzasna gelip, yar yerleik hayata geen Uygurlar, din olarak Budizm'i kabul ettikleri halde eski geleneklerini terk etmemilerdir. X. yzyln ilk eyrei iinde Uygur Kaann ziyaret eden in elisi Wang-yen-te'ye gre, Uygurlar, nc ayn dokuzunda, yani 9 Martta bir festival (Souk Yemek Festivali) dzenliyorlard. Onlar bu festivalde birbirlerinin zerine su atmak suretiyle elenmekteydiler (zgi 1989: 60 vd.). Bilindii gibi, Tarm havzasnda yaz aylar ok scak ve kurak gemekteydi. Kavurucu scaklar hayat deta cehenneme eviriyordu. Uygurlar, ancak yerin altnda evler ina ederek veya yaylalara karak, bu scan etkisinden kendilerini kurtarmaya alyorlard (zgi 1989: 56 vd.). Onlarn zellikle bayram elencelerinde birbirlerini slatmalarnn sebebi de, bu scakla lgiliydi. Serpilen sularla hava deta etkilenmekte, bylece yaz aynn kavurucu sca kovularak yamur istenmekteydi. Verdiimiz birka rnekle burada u hkme varyoruz: Trklerin slmiyetten nce Orta Asya'da kendilerine has bir hayat tarzlar ve inanlar olduu gibi, yine kendilerine has bayramlar ve festivalleri de olmutur. Grld gibi, bu bayram ve festivallerin essn inanla ilgili davranlar ve toplu yaplan elenceler oluturmaktadr. imdi de bu bayram ve festivallerin hangi dnce ve inantan domu olduunu tespit etmeye alalm: Bilindii gibi, tabiat ve iklim insan hayatnn ve dncesinin ekillenmesinde balca rol oynar. Trklerin ilk ana yurdu olan Orta Asya'da tabiat ve iklim, yaamak iin son derece elverisiz ve acmaszdr. Klar dondurucu ve frtnal, yazlar ise

3 kavurucu scaklarla kurak geer. Bu iklim, tarma yeteri kadar imkn tanmaz. Orta Asya Trknn balca geim kaynan hayvan ve hayvan rnleri oluturuyordu. Fakat, klarn sert ve uzun gemesi, sk sk hayvan krmlarna (yut-yutmak) yol ayordu. Balca ekonomik varlklarn yitiren Trkler de, perian oluyorlar ve g durumlara dyorlard. Bundan dolay Orta Asya Trknn hayatnda iki nemli mevsim ve iki nemli yer olmutur: Mevsim olarak k ve yaz. Yer olarak da kn geirildii "klak" ve yazn geirildii "yaylak". Trk iin k, deta kslmak ve birok eyden mahrum olmak demekti. Yaz ise, yaylmak ve daha da nemlisi uzun sren k aylarnda yaanan ekonomik skntlardan kurtulmak anlamna geliyordu. Trk iin bu, bir bakma kurtulu ve hrriyete kavuma idi. Byle bir durum da ancak bir bayramla kullanabilirdi. te Trklerin, yazn mjdecisi olan ilkbaharda bir bayram yapmalarnn balca sebebi bu idi (kr. Yldrm 1998: 146). Fakat sosyal olaylar tek bir sebebe balanamaz. Daha dorusu, sosyal olaylarn oluumunda birok faktr birden rol oynar. Biz de, birok tarihi gibi, Ergenekon Destanna konu olan olaylarn, Trk mill bayramnn oluumunda nemli bir katksnn bulunduu inancndayz. stelik, Ergenekon Destannda anlatlan olayn gerek yanlarn yazl belgelerde de tespit edebilmekteyiz. Burada, Trk bayramna kaynaklk ettiini dndmz Ergenekon Destan zerinde biraz duralm: Bilindii gibi, Trk destanlarndan -Manas Destan hari- hibiri zamannda derlenip yazya gemedii iin tam deildir; ancak bunlar tarihin kaynak kitaplar arasnda paralar ve zetler halinde bulunmaktadr. Ergenekon Destannn da iki ayr paras (versiyon, varyant) bulunmaktadr. Bunlardan biri in Yllklarnda, dieri Mool lhanl tarihisi Rededdn'in "Cmi't-Tevrih" adl eserinde kaytldr. ki farkl varyant halinde olan bu paralan nce birbiriyle tamamlayarak zetleyelim: Gktrklerin Aina ailesi, dmanlar tarafndan tamamen imha edilir. Bu katliamdan geriye kk bir ocuk kalr. Onun da bacaklar kesilir ve batakla atlr. Bir dii kurt gelir ve ocuu kurtarr. Onu bir maaraya gtrr ve emzirerek bytr. Dmanlar bu durumu renince olan ldrmek isterler. Fakat kurt buna msaade etmez; maarann gizli geidinden olan Ergenekon vadisine gtrr. Burada onunla iftleir. Bu iftlemeden on oul doar. Bu on oul dardan kz almak suretiyle oalr. Aradan drt yz yl geer. Ergenekon vadisi Aina ailelerine dar gelmeye balar. Dar kmak isterler; fakat yol bulamazlar. Artk ilerinde maaraya kan yolu bilen de kalmamtr. Vadiyi kapatan dalardan biri tamamen demirdir. Aralarndaki bir demirci, bu da eritmek suretiyle dar kabileceklerini syler. Ateler yaklr ve krkler kurulur. Demir erir ve kabilecekleri kadar

4 bir delik alr. Gktrkler bu delikten dar karak Orta Asya'ya yaylrlar. Bugn Gktrkler iin bir bayram olur. Onlar her yl bugn "ecdat maaras'na giderek, burada atalar iin kurban keserler. Bu trenlerde Gktrk Kaanlar bir para demiri atee atp kzdrdktan sonra onu bir rsn zerinde ekile dverler. Dier Gktrk beyleri de ayn hareketi birer birer tekrarlar. Grld gibi, Gktrk Devletinin kurucusu olan Aina aileleri iin Ergenekon'dan k, bir kurtulu ve zgrle kavuma gn olmutur. Burada hemen belirtelim ki, Ergenekon Destannda anlatlan olay tamamen hayal mahsul uydurma bir olay deildir; aksine tarih bir temele dayanmaktadr. Yazl kaynaklarn bildirdiine gre, Ergenekon Destanna temel olan bu tarih olayn balangc yle cereyan etmitir: in'in balca amac, kendisi iin tehlike olarak grd Hun Devletinin siyas varlna son vermekti. 216 ylnda Gney Hun Devletinin siyas varlna tamamen son vererek bu amacna ulaan in, Hun boylarn birbirinden ayrarak, her birini bir yere yerletirmi ve balarna da birer inli vali tayin etmitir. Bylece in, uzun bir sre rahat bir nefes almtr. Saylar 19'u bulan Hun boylar, bir asr sakin ve hareketsiz bir hayat yaadktan sonra IV. yzyln balarndan itibaren in'de kan karklklardan da yararlanarak, yeni Hun Devletleri kurmaya balamlardr. Bunlardan biri de Kansu blgesinde kurulan Kuzey Liang Devletidir (401-439). te Gktrk Devleti'ni kuracak olan Aina aileleri de Kuzey Liang Devletine bal boylar arasnda yer alyordu. in'in Ordos blgesine hkim Tabga Trk Devleti (338-557), 439 ylnda korkun bir darbe ile Kuzey Liang Devletine son verince, Aina ailelerinin bu darbeden kurtulabilen fertleri kaarak, Orta Asya'nn en byk devletine sahip olan Avarlara snmlardr. in Yllklarnn kaytlarna gre, katliam eklinde gerekleen Tabga darbesinden 500 Aina ailesi kurtulabilmitir (Liu Mautsai 1958:I, 5, 40). Altay (Altn) dalarnn eteklerine yerletirilen Aina aileleri, burada uzun sre demircilik yapmlar ve egemenlikleri altnda bulunduklar Avarlara silh imal etmilerdir. Onlar burada, sadece demircilik yapmakla yetinmemiler, in ile ticaret yaparak bir asr iinde gl bir kavim haline gelmilerdir. Katliam eklinde olan Tabga darbesi, uzun yllar Aina ailelerinin hafzasndan silinmemi, biraz yukarda zetlediimiz Gktrk Ergenekon Destanna konu olmutur. Burada destann ilk ksmn bir kere daha hatrlayalm: Gktrklerin Aina aileleri dmanlar tarafndan tamamen imha edilmiti. Bu imha hareketinden geriye bir erkek ocuk kalmt. Bu ocuk, bir kurt tarafndan kurtarlmak suretiyle Ergenekon vadisine gtrlmt.

5 in Yllklarndan yaptmz tespitlere gre, bu olaanst olayn gerek hikyesi, Tabga darbesi ve bu darbeden kurtulabilen Aina ailelerinin Avarlara snmas eklinde cereyan etmitir. Fakat, Ergenekon'dan demir da eriterek dar k nasl bir tarih temele dayanyordu? Destanda anlatlan bu durumun yazl kaynaklarda tarih bir temelini bulamadk. Biz burada bu durumun ancak mantk bir izahn yapabiliriz. Kanaatimce, Aina ailelerinin Tabga darbesinden kap sndklar Altay dalarnda demir madeninin oka bulunduu bir yer vard. Aina aileleri bu dada bir ocak atlar (kr. Sinor 2000; 398). Ocak, maden alndka dan iine doru ilerledi. deta byk bir maara haline geldi. Kalabalk bir ii grubunun maden kard srada byk bir gk meydana geldi. Byk maden ktleleri ocan kn kapatt. Madencilerin hepsi ieride mahsur kald. Dardakiler mahsur kalanlar kurtarmak iin oca kapatan ktleleri kaldrmak istediler. Fakat baaramadlar. Bu defa meslek tecrbelerinden yararlanarak, oca kapatan maden ktlelerini byk br ate yakmak suretiyle eritmeye baladlar. Atei devaml canl tutmak iin de krkler kullandlar. Sonunda bu ktleler eritildi ve ocak ald. Fakat, byk bir felketle karlatlar. nk, ieride mahsur kalanlarn byk bir ksm lmt. Bu bir mill felket idi. Bu durum Aina ailelerini ok etkiledi. Kimisi babasn, kimisi kardeini kaybetmi olan Aina aileleri, her yl bu felketin yaand gnde bu ocaa geldiler ve burada len atalar iin bir tren dzenlediler. Bu trende nce, len atalar iin kurban kestiler. Sonra, atalarnn hayatna mal olan demir madeninden bir para alarak, onu rsn zerinde ekile dvmek suretiyle bu olay sembolik ekilde protesto ettiler. Bu durum Gktrk Devleti kurulunca devlet adamlar tarafndan kutlanan bir devlet treni haline geldi. yle anlalyor ki, Gktrk devlet adamlarnn kutladklar bu bayramda Aina ailelerinin Tabga darbesinden kurtulular ve Altay dalarnn etrafnda bir asr demircilik yaparak, gl bir kavim haline gelmeleri hkim bir tema olmutur. Destandaki hkim temay da byk bir ihtimalle maden iilerinin bana gelen felket oluturmutur. Trendeki sembolik demir dvme motifi de, hem Aina ailelerinin demircilik yaparak gl bir kavim haline gelmelerini anlatmak iin, hem de yaanan felketin bir protestosu olarak kullanlmtr. Bayramlarda ocaa bir demir paras atarak, bunu bir rsn zerinde dvme deti, sadece Gktrklere mahsus bir det olarak kalmamtr; X. yzylda gl bir kavim olarak ortaya kan Ouzlarda da bu det devam etmitir. Ouzlar, dmanlar ile yaptklar savatan sonra eve dnlerini Mart aynn son gnlerine denk getirirlerdi. Bu zamana da "zgr, bamsz gn" derlerdi. Ouzlar, bu gnde byk bir ate yakp, iine bir para demir atarlar ve sonra bu

6 demiri rsn zerinde ekile dverlerdi. Bylece onlar, topra ve suyu etkilediklerini ve daha da nemlisi souu uzaklatrdklarn dnrlerdi (Baharl 1995: 210). imdi burada biraz durarak, bayram hakknda kaynaklardan aktardmz bilgilere tekrar dnp, bunlar aklamaya alalm: Canllarn hayat "'yenilenme" ile devam eder. Yenilenmenin durduu ve bittii yerde de lm balar. Orta Asya'da k mevsiminin uzun ve sert getii yerlerde hayat deta durmaktayd. Byle bir iklimde yaayan ve hayvanclkla geinen eski Trk topluluklar iin baharn gelmesi ve tabiatn yeniden canlanmas, kurtulu ve deta yeniden dou demekti. Bundan dolay Trkler baharn geliini bir bayram ile kutlamlardr. Bu kutlamay da, genellikle yeni yln balangcnda yapmlardr. in Yllklarnn bize bildirdiine gre, Krgzlar yeni yln ilk ayna "mov--ai" demilerdir (Eberhard 1942: 67; Tsai Wen-shen 1967: 37; Radloff 1994: I 130.).3 Buradaki "mov-" kelimesi, muhtemelen Trke "ba" kelimesinin, "ai" de "ay" kelimesinin ince'deki bir transkripsiyonu (sylenii) olmaldr. Bu duruma gre Trkler, yeni yln ilk ayma "ba ay" adn vermilerdir. O halde eski Trklerde bayramlar da "ba ay"da yaplmaktayd. Bu "ba ay", yln hangi ayna tekabl ediyordu? Uygurlar, bayram ve festivallerini nc ayn dokuzunda yapyorlard. yleyse, bu "ba ay", mart ay olmaldr. Zira, Kagarl Mahmd'un mevsimler hakknda verdii bilgiler de bizim bu tespitimizi dolayl olarak dorulamaktadr. Kagarl Mahmd'a gre, Mslman olmayan gebe Trkler, seneyi drt ksma ayrmaktaydlar. Bunlarn her birine birer isim (yay veya kklem, yaz, kz/gz, k) vermekteydiler. Onlar, "yeni gn'', yani "nevruz"dan itibaren ilkbaharn ilk ayna "olak ay" demekteydiler. nk olaklar bu ayda domaktayd (Kagarl Mahmd 1939: I, 347). "Olak ay" ise, byk bir ihtimalle Mart ay idi. Biraz yukarda Hunlarn ve Gktrklerin bayramlarn Mays aynda yaptklarn sylemitik, Grld gibi bu iki ay, yani Mart ile Mays aylar arasnda iki aya yakn bir zaman fark bulunmaktadr. Bu fark neden ileri gelmitir? Kanaatimizce, bu durum mevsimlerin erken veya ge gelmesi ile ilgilidir. Gerekten de Hunlar ve Gktrkler, Turfan Uygurlar'na gre daha kuzeyde oturuyorlard. Dolaysyla onlarn yurtlarnda ilkbahar daha ge bir zamanda gelmekteydi. Bu deerlendirme ile vardmz sonu udur: Eski Trk topluluklar bayramlarn ilkbaharn gelii olan Mart aynda kutlamaktaydlar. Bu ay ayn zamanda yeni yln da ilk aydr. Bundan dolay onlar bu aya "ba ay" adn veriyorlard. Kagarl'nn Divan'nnda geen ifadeden de anlaldna gre, Trkler bayram yaptklar gn byk bir ihtimalle "yeni gn"

7 (yengi/yangi kn) eklinde adlandryorlard. Bu kelime de Farsa "nevruz" kelimesinin tam bir karldr.4 Eski Trk bayramlarnda drt unsur grlr. Bunlar u ekilde belirlemek mmkndr: 1- Ritel deer tayan davranlar, 2- Hayatlarnda rol oynayan nesneler, 3- Elence ile ilgili unsurlar, 4Giyim, sslenme ve ssleme ile ilgili unsurlar.

1- Ritel Deer Tayan Davranlar: Din inanlarn tren ve kurallarna "rit" denir. Baka bir ifade ile "rit", din tren ve tapnmann eklidir. Tapnma ile ilgili davranlara ve din trenlerde kullanlan nesnelere de "ritel" ad verilir. Bu davranlar insanda heyecan yaratr; nesnelerin de uur getireceine inanlr (Read 1981:180,65). Eski Trk topluluklarnn bayramlarnda da ritel deer tayan baz davranlar ve nesneler bulunmaktadr. Mesel, kurban ve yamur riti bunlarn banda geliyordu. Eski Trk dini "Gk Tanr" inancna dayanyordu. Bu, tek Tanrl bir inan idi. Trk inancnn merkezine oturtulmu olan "Gk Tanr", evrenin ve btn canllarn yaratcs durumundayd. Bata insan olmak zere btn canllar onun iradesine balyd. Yeryzndeki hayat, tabiat ve iklimi o dzenlemekteydi. Hkimiyet ve hkmdarlk, onun bayla gereklemekteydi. Ancak ondan dilekte bulunulabilmekteydi. Ksaca sylemek gerekirse, onun her eyde rol ve etkisi vard. Dolaysyla Trkler, kendilerini daima, hayatlar zerinde tek ve mutlak sz sahibi olan "Gk Tanr"nn destek ve himayesini almak durumunda hissetmilerdir. Bunun iin de bayramlarna nce "Gk Tanr"ya kurban kesmekle balamlardr. Kurban olarak da, hayatlarnda nemli bir unsur olan ve balca rol oynayan at tercih etmilerdir. 2- Hayatlarnda Rol Oynayan Nesneler: Trklerin byk devletler kurarak Orta Asya'ya hkim olmalarnda ve yaylmalarnda balca iki unsur rol oynamtr. Bunlardan biri at, dieri demirdir. Bilindii gibi demir silh sanayiinin balca madenidir. Kl, sng, bak, topuz, kalkan, temren (temrgen), zrh (yark) ve tolga gibi btn sava ara ve gereleri hep

8 demirden yaplmaktayd. Tarih kaytlara gre, Gktrkler demiri ilemek ve bu madenden silh yapmak suretiyle uzun sre geinmiler ve gl bir kavim haline gelmilerdir. Daha dorusu, demircilik Gktrklerin ata sanat durumundadr. Hatta onlar, meslek tecrbelerini kullanarak, yani demir da eritmek suretiyle Ergenekon'dan kabilmilerdir. Demir dan eritilmesinde ve Gktrklerin kurtuluunda, phesiz ate de rol oynamtr. Bundan dolay ate, Trklerin hayatnda nemli bir unsur haline gelmitir. Burada hemen belirtelim ki, Trklerde atein ranllarda ve Hindlarda olduu gibi ritel bir anlam ve deeri bulunmamaktadr. Trklerde de ate kutsaldr; fakat tapnmann bir objesi deildir. Simocatt adl bir Bizans tarihisinin eski Trk inanc hakknda verdii bilgi, bu durumu aka ortaya koymaktadr. Simocatt'n bu husustaki tespiti aynen yledir: "Trkler; topra, suyu, atei ve havay kutsal sayarlar ve onlara sayg gsterirler. Bununla birlikte gkyz ile yeri yaratan tek bir Tanrdan baka bir eye tapmazlar. Ona atlar, srlar ve koyunlar kurban ederler" (Chavannes 1900: 248). 3- Elence ile ilgili Unsurlar: Eski Trk bayramlarnn en nemli ksmn elenceler oluturuyordu. Zira Trkler, hayata bal, hayat seven, glmekten ve elenmekten holanan, son derece canl, dinamik, hareketli, da dnk ve neeli bir karakter yapsna sahip idiler. Trklerin bu zellikleri bayramlarda daha belirgin bir ekilde grlmekteydi. Onlarn bayram yerleri, zellikle yeteneklerin gsterildii ve sergilendii bir elence leni ve enlik yeri olmaktayd. Kaynaklarn snrl bilgilerinden rendiimize gre, burada at ve ok yarlar yaplmakta, gre tutulmakta, ayak topu oynanmakta, ayr ayr veya gruplar halinde neeli arklar sylenmekte ve bolca kmz iilmekteydi (kr. Radloff 1994: II, 275-279). Bylece hoa vakit geirmek suretiyle elenilmekteydi. Bu elenceye toplumun hemen hemen her kesimi katlmaktayd. Trk toplumu, tarihin her devrinde canl ve dinamik kalabilmi ender toplumlardan biridir. Bunun balca sebebi neydi? Bu sorunun en iyi cevabn Kagarl Mahmd'un XI. yzylda yazd ansiklopedik byk Trke szlkte bulmaktayz. Kagarl Mahmd'un Dvn'nda 190'dan fazla "yardmlama ve yarma" ile ilgili kelime bulunmaktadr.5 Hemen belirtelim ki, bu tr kelimelerin hibirini baka milletlerin szlklerinde grmek mmkn deildir. Burada hi tereddt etmeden u hkme varyoruz: Eski Trklerde toplum hayat "yardmlama ve yarma" halinde geiyordu. Bunlardan yardmlama, toplumu daima birlik ve dayanma anlay iinde tutuyordu. yle ki, btn halk, ihtiya halinde birbirine yardm eden deta bir aile gibiydi (Radloff 1976: 173.). Yarma ise, toplumun btnyle ilerlemesini

9 salyordu. Her ikisi de birleince ortaya daima canl, hareketli ve dinamik bir toplum kmaktayd. te Trk. toplumunun, tarihin her devrinde canl, hareketli ve dinamik bulunmasnn srr bu idi (Koca 1997: 199). Eski Trk bayramlarnn en nemli unsuru olan "yarma" zerinde burada biraz daha durmak gerekir: Kagarl'ya dayanarak az nce belirttiimiz gibi, "yarma" sadece bayramlarda deil, Trk toplum hayatnn her safhasnda vard. Hatta diyebiliriz ki, Trkler gnlk ilerinin hepsini "yardmlama ve yarma" anlay iinde gryorlard. te yandan, yarma toplumdaki yetenekli insanlar n plna karmaktayd. Trklerde zellikle kahramanlk klt (inan) vard. Trk toplumunda yetenekli ve baarl kiiler daima sayg grmekte, el ve ba stnde tutulmaktayd. Daha onlarn salnda haklarnda kahramanlk destanlar dzlmekteydi. Bu destanlar kopuz eliinde bahlar ve ozanlar tarafndan bayram, dn ve yas trenlerinde sylenmekteydi. Bylece, hem yetenekli kiiler onurlandrlmakta, hem de toplumda yeni yetenekli kiilerin kmas tevik edilmi olmaktayd. 4- Giyim, Sslenme ve Ssleme ile lgili Unsurlar: Trkler, hi phesiz bayramlarn ruhuna ve havasna uygun bir ekilde giyinmekteydiler. zellikle onlarn kyafetlerinde krmz, yeil ve sar renkler hkimdi. Mesel, Tekta kurgannda ortaya karlm olan bir prens (tigin) cesedinin zerinde st ste krmz, yeil ve sar renklerde eit elbise giydirilmi durumdadr (gel 1984: 143; nan 1968: 499). Krmz, yeil ve sar renkler Osmanl ordularnn bayraklarnda da yan yana bulunmaktayd. Bu renklerden zellikle krmz Trklerin rengi idi. Zira, Karahanl ve Seluklu hkmdarlarnn bayraklar, tular, saltanat emsiyeleri (etr), otalar ve giydikleri izmeleri hep krmz renkteydi (Koca 1997: 170, 172, 174). te yandan halk kesiminde de krmz renk ok sevilmekteydi. Trklerde krmz renk hemen hemen her devirde moda idi. Mesel Vambery'nin tespitine gre, Trkistan'da kadnlar ve erkekler hep krmz renkli gmlekler giymekteydiler. Kadnlar zellikle dn ve bayram gnlerinde giydikleri uzun gmleklerinin zerine al sarp, bu aln iki ucunu sarktmaktaydlar. Ayrca onlar, elbiselerine uygun krmz ve sar renkte izmeler giymekteydiler (Vambery 1993: 56). te yandan, Trk mimar yaplarnn sslemelerinde de krmz ve sar renkler hkimdi. Eski Trk adr ve hallarnn naklar da hep krmz ve san renkte idi (Strzygowsky 1935: III, 40). Trkler, bayramlarnda hem kendileri sslenmekte, hem de bayram yerlerini sslemekteydiler. Daha nce belirttiimiz gibi, bayram yerleri klarla aydnlatlmakta, ieklerle donatlmaktayd. Bu iekler hi phesiz, "nevruz" adyla da anlan "kardelen"

10 iekleri idi (Eb Hayyn 1931:60). Zira, ilkbaharda ilk aan iek, "kardelen" ieidir. deta kar delerek kan bu iek, ilkbaharn da ilk mjdesini vermekteydi. Trklerde bayram sslemeleri, msabakaya sokulan hayvanlar iin de yaplmaktayd. Mesel yartrlacak atlar, gretirilecek develer, tokuturulacak kolar, tosunlar ve mandalar (camus-su sr), dvtrlecek horozlar, sahipleri tarafndan eitli boyalar, knalar, boncuklar, nazarlklar, trl renklerde ve desenlerde kumalar ile sslenmekteydi. Bu det, bugn Anadolu kylerinde aynen devam etmektedir. Buraya kadar verdiimiz bilgiden ve yaptmz tahlillerden kan sonu udur: Trklerin slmiyet'ten nce Orta Asya'daki hayatlarnda kendilerine has bayramlar ve festivalleri olmutur. Bu bayramlarn oluumunda ve douunda, hi phesiz onlarn hayatlarn en ok etkileyen Orta Asya'nn tabiat ve iklim artlar ile destanlarna konu olan olaylarn balca rol bulunmaktadr. Bu da, sz konusu bayramlarn din olmaktan ziyade mill nitelikli bayramlar olduunu gstermektedir. Burada konuya son vermeden nce bir de u soruya cevap vermemiz gerekiyor. Trkler mill bayramlarn slm dnemde de devam ettirmi midirler? Devam ettirdilerse, bunu hangi ad veya adlar altnda kutlamlardr? Burada hemen belirtelim ki, Trk siyas hayatnda istikrar yoktur, Baka bir ifade ile sylemek gerekirse, Trk siyas hayatnda zirveler ve kntler vardr. Tpk bir yldzn parlay ve sn gibi Trk devletleri birden parlar ve birden sner. Tarih boyunca Trk siyas hayat hemen hemen byle devam etmitir. Arka arkaya kurulan Trk devletleri, hep zirveye ktktan sonra yklmlardr. Trk siyas hayatnda bulunmayan istikrar, Trk toplum hayatnda vard. Zira, eski Trk toplumu yerlemi ve kkl deerlere sahipti. Bu deerlerin btnne "tre" deniyordu. Trk tresi de, kendi toplumunu daima yaatabilecek ve ayakta tutabilecek lmez ilkeler ve kurallar ihtiva ediyordu. Siyas sarsntlar ve kntler bile trenin ilkelerini ve kurallarn kolay kolay yok edemiyordu. te Trkler, trenin bu zelliini "il (devlet) gider, tre kalr" (Kagarl Mahmd 1940: II, 25).6 sz ile ifade ediyorlard. Burada kastedilen, hi phesiz Trk tresinin daima canl ve ayakta tuttuu Trk toplumudur. Gerekten de, bir Trk devleti yklrken, Trk tresinin daima canl ve dinamik tuttuu Trk toplumu ayakta kalabilmekte ve yeni yeni Trk devletleri kurabilmekteydi (Koca 1997: 195).

11 XI. yzylda topluca Mslman olup, slm medeniyeti dairesi iine girerek, slm dnyasnn ortasnda arka arkaya devletler kuran Trkler, mill deerlerini btnyle koruyorlar ve slm topluluklarnn iinde deta Orta Asya'daki hayatlarn yayorlard. ran ve Arap kltrlerinin etkisi yzeyde kalyor, Trk toplum hayatnn derinliine nfuz edemiyordu. zellikle bayram, doum, dn ve lm olaylarnda eski Trk detleri hkimdi (Koca 1997; 202). te yandan Trkler, slm dnyasnda dillerini btnyle korumakla birlikte pratik gayelerle yan yana yaadklar topluluklarn dillerinden de baz kelime ve kavramlar alp kullanmlardr. Mesel, "nevruz" bunlardan biridir. Bilindii gibi nevruz, Farsa kkenli bir kelimedir. Fakat nevruz, ayn zamanda hem Parslarn, hem de Trk topluluklarnn ilkbaharda yaptklar bayramn da addr. Daha ak bir ifade ile sylememiz gerekirse, Trkler, Orta Asya kkenli olan mill bayramlarn slm dnemde "nevruz" ad altnda kutlamlardr. Burada hemen belirtelim ki, "Parslarn mill bayram nevruz" ile "Trklerin mill bayram nevruz" arasnda temelde ve zde byk farklar bulunmaktadr. Burada u kadarn syleyelim ki, her iki milletin nevruz bayramlarnda ekl olarak ortak unsurlar bulunmaktadr. Fakat, bu unsurlarn her iki millette anlamlar ve yorumlar tamamen farkldr. Bu farkllklar u ekilde belirlemek mmkndr: 1- Ate unsuru her iki milletin bayramnda da vardr. Fakat, ranllarda ate tapnmann bir objesidir (Gngr 1995: 36). Bundan dolay ritel bir anlam tamaktadr. Trklerde ise ate, temizlenmenin ve arndrmann bir vastasdr. Dolaysyla eski Trk inancna gre, saflndan phe edilen herkesin ve her nesnenin iki ate arasndan geirilmesi, bir ocan etrafnda dndrlmesi ve hatta bir atein zerinden atlatlmas lzmdr. Mesel, Gktrkler, Bizans elisi Zemarkhos'u her trl felketten uzak tutmak iin bir ate etrafnda dndrmlerdir (Roux 1994: 185; Chavannes 1900: 235).7 te yandan Trk kamlar (amanlar) da, hastay kr ruhlardan arndrmay atele yapmlardr. (Roux 1994: 62) Atein zerinden atlatlmak suretiyle arndrma deti, Orta Asya Trk topluluklarnda korunarak gnmze kadar ulamtr. Orta Asya Trk topluluklarnn nevruz ad altnda kutladklar bahar bayramlarnn hemen hemen hepsinde bu det vardr. Trk topluluklarndaki bu det, sadece nevruz bayramlarnda deil, ayn zamanda dn trenlerinde de gelinin kemik atei zerinden atlatlmas ve evresinde dndrlmesi eklinde icra edilmektedir. (Bacon, tarihsiz : 93, 94; gel 1988: 268) 2- Trk bayramlarndaki baz unsurlar ran bayramlarnda hi bulunmamaktadr. Mesel, ran bayramlarnda rsn zerinde demir dvme deti yoktur. Bu tamamen Trklere has bir

12 gelenektir. Bu gelenein kk de Gktrklere dayanmaktadr. Trklerde demircilik ata meslei durumunda idi. Trklerdeki "tarhan" unvannn demircilikle ok yakn ilgisi vard. Tarih kaytlara gre, ancak dokuz gbekten beri atalar demircilik yapm olanlara, bu unvan verilmekteydi (Gkalp 1974: II, 273). te yandan, ran tarihinde Parslarn demircilik yaptklarna dair hibir bilgi bulunmamaktadr. 3Trk bayramlarndaki yarma tr elenceler ran bayramlarnda hemen hemen hi

yoktur. Yarma, eski Trk hayatnn en belirgin zelliidir. Esasen yarma, mcadele ve stn gelme fikrine dayanr. Trkler, hayatta kalabilmek iin Orta Asya'nn son derece sert ve acmasz tabiat ve iklim artlarna kar devaml mcadele iinde olmulardr (Koca 1990: 17). Bylece, mcadele ve stnlk duygusu zamanla onlarn btn faaliyetlerine yansmtr. 4- ran bayramlar Cemd ve Feridun gibi hkmdarlarn tahta k olaylarna dayanr. Trk bayramnn oluumuna ise, Trk'n hayatnda rol oynayan unsurlar ve olaylar kaynaklk eder. Bunlar tabiat, iklim ve mill felket gibi btn toplumu ilgilendiren olaylardr.

KAYNAKA Bacon, Elizabeth E., Esir Orta Asya, Trc.: T. Say, Tercman 1001 Temel Eser, Tarihsiz. Baharl, Oraz Polat, "Eski ve Orta alarda ve Gnmzde Nevruz", Nevruz, Haz.: S. Tural, Ankara 1995, s. 209-219. Chavannes, Edouard, Documents sur le Tou-kiue Occidentaux, Paris 1900. DeGroot-J. J. M., Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Berlin-Leipzig 1921. Eberhard, Wolfram, in'in imal Komular, Ankara 1942. Eb Hayyn, Kitb al-drk li Lisn al-Atrk, Haz.: A. Caferolu, stanbul 1931. Gkalp, Ziya, Trk Medeniyeti Tarihi II, stanbul 1974. Gngr, Harun, "n Asya Kltrlerinde Yeniden Dou ve Nevruz", Nevruz, Haz.: S. Tural, Ankara 1995. nan, Abdlkadir, Makaleler ve incelemeler I, Ankara 1968. zgi, zkan, in Elisi Wang Yen-te'nin Uygur Seyahatnamesi, Ankara 1989.

13 Kagarl Mahmd, Divan'l-Lugati't-Trk, I-III, Ankara 1939-41. Koca, Salim, Dandanakan 'dan Malazgirt'e, Giresun 1997. Koca, Salim, Trk Kltrnn Temelleri I, stanbul 1990; II. cilt, Ankara 2003. Liu Mau-tsai, Die Chinesischen nachricten zur Geschichte der Ost-Trken (T'u-ke) I, Wiesbaden 1958. gel, Bahaeddin, slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1984. gel, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 1988. Radloff, W., Sibirya'dan (Semeler), Trc.: A. Temir, stanbul 1976; Sibirya'dan II, stanbul 1994. Read, Herbert, Sanat ve Toplum, Trc.: S. Mlayim, Ankara 1981. Roux, Jean-Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, Trc.: A. Kazancgil, stanbul 1994. Sinor, Denis, Gktrk imparatorluu'nun Kuruluu ve Ykl, Erken Asya Tarihi, Trc.: T. Tekin, stanbul 2000, s. 383-424. Strzygowsky, Josef, "Trkler ve Orta Asya San'at Meselesi", Trkiyat Mecmuas, III, 1935 s. 1-80. Tsai Wen-shen, Li Te Y'nn Mektuplarna Gre Uygurlar, (840-900), Taipei 1967. Vambery, Arminius, Bir Sahte Derviin Orta Asya Gezisi, Trc.: N. A. zalp, stanbul 1993. Yldrm, Dursun,"Trklerin Ylba/zgrlk Gn Bayram", Trk Bitii, Ankara 1998, s. 145-148.

DPNOTLAR "... und im fnften Monad eine grosse Versammlung am Long-Wall. Man bringt dann seinen Ahnen, dem Himmel und der Erde, den Geistern und Gttern O p fer dar." 2 "Waerend de 5. Monats pflegen die T'u-ke, Schafe und Pferde zu schlachten, um sie dem Hmmel zu opfern. Die Maenner spielen gem ein Wrfelspiel, und dic Frauen Fussball. Sie irinken gegorcne Stutenmlch und bcrauschen sch damit. Dann singen und schreien sie miteinander." 3 Radloff, ince "mao- ai" eklindeki ifadenin Trke "boz ay" olabileceini ileri srmtr. 4 Trklerde yeni yl bayram olarak kutlanan gn u kelime ve kavramlarla anlmtr. "Yeni/yengi kn/gn, yeni yl, aan, nevruz/navrz, ulustng ul kni (milli ulu gn), Ergenekon bayram (A.ay), "erkin kn" (D. Yldrm). 5 Kagarl Mahmd'un Divannda yardmlama ile ilgili 46, yarma ile ilgili 31, yardmlama ve yarma ile ilgili de 114 tane olmak zere toplam 191 tane kelime bulunmaktadr. Fakat, bu
1

14 kelimelerin hemen hemen hibiri bugnk Trke szlmzde yer almamaktadr. Bunun sebebi, "yardmlama ve yarma" geleneinin terk edilmesidir. Gelenein terk edilmesiyle bu kelimeler de birer birer lp gitmitir (bkz. Diven Lgati 't-Trk Dizini 1972). 6 "El kald, tr kalmaz" (=Toprak kalr, tre kalmaz. Buradaki "kalmak" fiili "geride brakmak" anlamnda kullanlmtr. Buna gre sylemek gerekirse, "toprak terk edilebilir, fakat tre terk edilmez." dememiz gerekmektedir). 7 "Puis ce furent de sorciers turcs qui purifierent l'envoye romain en le faisant passer a travers de flammes." e-kaynak: http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/nevruz/salim.koca.htm